Kersten A.-Stefan Czarniecki 1599-1665

Adam Kersten

Stefan Czarniecki 1599-1665

XVII-wieczne zasoby archiwalne znał na wylot, niezależnie, czy znajdowały się w Moskwie, Kijowie, Lwowie, czy w Paryżu i Londynie, o polskich archiwach nie wspominając. Czytał źródła francuskie, niemieckie, szwedzkie, duńskie, włoskie, rosyjskie, ukraińskie, rumuńskie i - rzecz jasna - łacińskie, tego samego oczekując od swych uczniów, co na seminariach budziło konsternację wśród studentów. Pracę historyka, za Robinem Collingwoodem, porównywał do pracy sędziego śledczego, który stosując metodę dedukcyjną, żmudnie dochodzi do ustalenia prawdy. Młodych adeptów Klio pouczał: „O wiele trudniejsza od poszukiwań źródłowych, a nie mniej od nich ważna jest interpretacja źródeł, sztuka zadawania im pytań i otrzymywania na nie odpowiedzi, bez tego nie ma historii, jest tylko mniej lub bardziej zgrabne zestawienie różnych informacji, które się zachowały w ciągu wieków. Dopiero w procesie analizy przekazów źródłowych można oddzielić prawdę od pozorów, pogłoskę od wiarygodnej wiadomości, celową mistyfikację od nieświadomej dezinformacji”. (Na tropach Napierskiego. W kręgu mitów i faktów, Warszawa 1970, s. 25.) Pozostawił po sobie Adam Kersten wiele świetnych studiów i szeroko dyskutowanych monografii, poczynając od wydanej w 1955 roku pracy kandydackiej C hłopi polscy

w walce z najazdem szwedzkim 1655-1656, przez Pierwszy opis obrony jasnej G ó ry w roku 1655. S tu d ia na d „Nową G igan to m ach ią” księdza A u g u sta K ordeckiego (1959), Stefa n a C zarneckiego (1963) i N a tropach N apierskiego. W kręgu mitów i faktów (1970), po książkę wydaną już pośmiertnie H ieronim Radziejowski. S tu d iu m władzy i opozycji (1988). Kersten miał zawsze wielkie poczucie odpowiedzialności za kształt świadomości historycznej rodaków. Pisał: ,,[...| bez świadomości historycznej ludzie mieszkający dziś między Odrą a Bugiem nie mogą istnieć jako społeczność. Musimy poznawać Polaków z całą historią Polski". I nie chodziło tu tylko o to, by pamiętać o tym, co w oficjalnej historiografii było pomijane, o „białe plamy", ale także o tzw. prawdy trudne: rozmaite fobie i stereotypy narodowe, uprzedzenia wobec sąsiadów i własnych mniejszości narodowych; przywracanie pamięci o polskim dziedzictwie kulturowym, ale także zerwanie z polonocentryzmem w patrzeniu na dzieje Europy Środkowo-Wschodniej. „Historia jest jak nóż, można nią zabijać, ale można i chleb krajać" - powiadał. Wszystko zależy od tego, w jakim celu i jak chce się jej używać. Tb istota polityki historycznej.

„Naród polski jest jednym wielkim chodzącym kompleksem i dałby Bóg, żebyśmy wreszcie znormalnieli, tzn. zdolni byli ujrzeć siebie i nasze miejsce w świecie we właściwych proporcjach." Adam Kersten („Spojrzenia" 1974, nr 6)

Adam Kersten (1930-1982)

- jeden z najbardziej

utalentowanych polskich historyków, wybitny znawca XVII wieku, „tropiciel prawdy historycznej" (jak zwykł siebię określać), przed którym źródła historyczne nie miały tajemnic, doskonały wykładowca i społecznik, gotów zawsze angażować się po stronie słabszych i skrzywdzonych, fuż za życia towarzyszyła mu aura legendy; fascynacja marksizmem za młodu i stopniowe wyzwalanie się z niego pod koniec lat sześćdziesiątych, błyskotliwa kariera naukowa, popularność medialna za sprawą współpracy z Jerzym Hoffmanem przy filmowych adaptacjach Sienkiewicza (Pan Wołodyjowski 1969, Potop 1974), bliskie związki ze środowiskami opozycyjnymi w latach siedemdziesiątych (za co zostaje wyrzucony z PZflR w 1976 roku), zaangażowanie w działalność Towarzystwa Kursów Naukowych i współtworzenie drugiego obiegu wydawniczego - to wszystko sprawiało, iż dla nas, młodej inteligencji warszawskiej i lubelskiej, Profesor był autorytetem i idolem równocześnie. Rok 1980 jeszcze wzmocnił te odczucia; obecność Kerstena od pierwszych dni wśród strajkujących robotników, bezpośrednie angażowanie się w tworzenie struktur „Solidarności" w wielu środowiskach, charyzmatyczne wykłady dla setek mieszkańców Lublina, którzy - złaknieni prawdy historycznej - tłumnie wypełniali co tydzień salę widowiskową Chatki Żaka, by słuchać kursu „Historii Polski dla Polaków XXI wieku" - to kolejne klisze pamięci utrwalone w tamtych czasach. Tej fascynacji osobowością Profesora nie przerwała nawet jego przedwczesna śmierć w 1982 roku. Przeciwnie, pamięć o tej wyjątkowej postaci jest ciągle żywa w pokoleniu „Solidarności". Kersten uprawiał historię Polski w szerokiej, europejskiej perspektywie. Historia była dla niego nauką krytyczną, a nie prostym opisywaniem wydarzeń. Doskonały warsztat historyczny, wyniesiony z seminarium mediewistycznego prof. Mariana Małowista, ogromna erudycja i znajomość epoki poparta setkami godzin spędzonych w archiwach krajowych i zagranicznych, które z lubością penetrował, to wyróżniające Kerstena cechy.

Od Autora

D o napisania tej książki nie skłoniła m nie bynajm niej popularność postaci boha­ tera. P rzy dokładniejszym badaniu bohaterskie jednostki zawsze stają się o wiele m niej boskie, m niej idealne niż to się zw ykło przyjm ow ać. Jeśli nie nakłada się na ich postacie now ej pow łoki lakieru, ale stara się odtw orzyć prawdziwe życie, oka­ zują się nie półbogam i, lecz zw ykłym i śm iertelnikam i. Są to ludzie albo mądrzy, albo odważni, albo w ybitnie utalentow ani, ale ty lk o ludzie. H isto ry k staje przed dylem atem : ja k odm alow ać postać? C zy dać jej nową, bardzo grubą, błyszczącą pow łokę, tak grubą, b y C zyteln ik nie odróżnił nawet rysów tw arzy, czy też w y­ brać drugą m ożliw ość; naszkicow ać in n y obraz, nieznany i na pierw szy rzut oka nawet nieprzyjem ny, ale prawdziwy i po dokładniejszym poznaniu m oże bardziej godny podziw u niż poprzedni. N a now o odtw orzona sylw etka Stefana Czarnieckiego jest nieco inna od tej, k tórą w polskiej historiografii opisywano przez lat trzysta. T o jeden z wielu, bar­ dzo wielu, zaw odow ych żołnierzy feudalnej R zeczypospolitej, którem u udało się przejść drogę od zw ykłego „towarzysza chorągw i k ozackiej” do buławy hetm ań­ skiej. T a droga właśnie stanow i podstawowy problem pracy. I dlatego też nie jest to ty lk o biografia osoby. Ja k mogłem , starałem się odtw orzyć nie ty lk o życie hetm a­

R e d a k c ja / B a r b a r a G ą sio r P ro jekt o k ła d k i / Jer z y D u rakiew icz Na o k ła d c e / m iedzioryt w edłu g rysunku C orn eliu sa M eyssena S k ład / „ B ez E rraty" Z bign iew D yszczyk W ydanie dru gie © Krystyna K ersten, Lu blin 2005 IS B N 8 3 -2 2 7 -2 5 4 5 -0 W ydawnictwo Uniwersytetu M arii C u rie-S k łod o w sk iej 2 0 -0 3 1 Lublin, pl. M arii C u rie-S k łod o w sk iej 5 tel. (0 -81) 5 3 7 -53-04 D ział H an dlow y: tel./fak s (0-81) 5 3 7 -5 3 -0 2 e-m a il / p r e s s @ ram zes.u m cs.lu blin .pl

na, ale i niezw ykle interesującej żołnierskiej społeczności szlacheckiej X V II wieku. M oją am bicją było ukazanie działań i myśli, zrozum ienie m otorów postępowania całej w arstw y społecznej. Napisana książka jest jeszcze jednym krokiem w próbie zbadania nie ty lk o zaw ikłanych czynów , ale też i zaw ikłanych m yśli ludzi tego wieku. Stawiając przed sobą taki cel, nie m ogłem napisać, i nie napisałem pracy „history czno-w ojskow ej” C zyteln ik nie znajdzie tu dokładnych analiz m ilitarnych ani oceny sztuki w ojennej Stefana Czarnieckiego. Piszę o tym już na pierwszej stronie, poniew aż nauczony doświadczeniem poprzedników zdaję sobie sprawę, że wiele osób braki te pow ażnie rozczarują. Inna sprawa, czy zawsze udawało mi się zacho­ wać proporcje, k tó re w idziałbym najchętniej.

Od Autora

6

Pragnę tu złożyć najserdeczniejsze podziękowania pracow nikom państwowej sieci archiw ów i bibliotek. Byłem zawsze czytelnikiem w prost nieznośnym , żądającym dziesiątków w olum inów , niecierpliw ym i często m ęczącym . N iekiedy szczerze nie lubiliśm y się. Ja dlatego,' że nie otrzym yw ałem w szystkiego, com chciał dostać, oni dlatego, że zabierałem im ich cenny czas. N ie mam w yrzutów sumienia i przy po­ dziękow aniu niech przyjm ą zapewnienie, że jeszcze nieraz zechcę korzystać z ich trudnej i ciężkiej pracy. D zięku ję też serdecznie prof. dr. W ładysławowi Czaplińskiem u za cenne uwagi i udostępnienie kilkunastu not z archiw um berlińskiego, a także ze spalonych ręko­ pisów B ib lio tek i O rd ynacji Krasińskich. Praca ta na długo przed drukiem była także przedm iotem dyskusji na kilku po­ siedzeniach sem inarium historii w ojskow ości, kierow anych przez prof. dr. Stanisła­ wa H erbsta, za co bardzo dziękuję i Profesorow i, i Jego uczniom . Z natury rzeczy w szyscy polem iści zarzucali m i braki i niepełne om ów ienia zagadnień sztuki w ojen­ nej i problem atyki historyczno-gospodarczej. C hciałbym w ięc jeszcze raz podkre­ ślić — jeśli już m usim y klasyfikow ać biografię Czarnieckiego — nie jest to książka o historii w ojskow ości, ale o społecznym życiu szlachty i awansie żołnierzy szla­ checkich w X V II wieku.

Otwock, październik 1960

Wstęp

W niewiele lat po śm ierci Czarnieckiego jego nazwisko zaczęto w ym ieniać wśród najlepszych dow ódców w ojskow ych siedemnastowiecznej Europy. Praestantissimi duces militares hi fuerunt: In Hispania Ferdinandus, dux Albae, In Gallia Gasto Foxejus, mareschallus Biron, princeps Condaeus et Turenius. In Suecia Bannerius, Torstenson et Wrangel. In Polonia Charnezki. In Germania comes Tilli, Albertus W allenstein.’

T o zestawienie, dokonane bynajmniej nie w Polsce, ma swoją w ym owę. Ju ż wśród w spółczesnych zaczął C zarniecki urastać do sym bolu całego w ojska polskiego i nie­ raz wśród sw oich i obcych z dumą w ym ieniano jego im ię. Jeśli jeszcze do 1665 r. pojaw iały się często głosy krytyczne, to po śmierci hetm ana polnego, m im o braku oficjalnego panegiryku, opinia społeczna zgodnie zaliczała go do w ielkich ludzi X V II w. Istnieją trzy centralne aspekty opracowania biografii Czarnieckiego i mieszczą się one w trzech dosyć różnych odgałęzieniach w iedzy historycznej. N a plan pierw ­ szy w ysunąłbym zagadnienia społeczno-polityczne, na drugi m ilitarne, na trzeci zaś gospodarcze. C zarniecki, pochodząc ze średniozamożnej rodziny szlacheckiej, przez służbę w ojskow ą wszedł do w arstw y magnackiej i stał się jednym z najw yższych dostojników państwa — oto problem zasadniczy. Część tej drogi kryje się m oże także w ścisłych analizach m ilitarnych. W yniki, ob o k pozycji społecznej — w spół­ zależne zresztą od tej pozycji i zarazem warunkujące ją — to m ajątek, k tó ry zdobył służbą w ojskow ą. Sięgnijm y do porów nań. W szyscy inni: P otoccy, Radziw iłłow ie, Lanckorońscy, Sobiescy, Lubom irscy, C hodkiew iczow ie, Sapiehowie — w ym ieniam przypadko­ w o, bo lista m oże być bardzo długa — to ludzie senatorskich i m agnackich rodzin, należący do nich, zanim jeszcze piastowali najwyższe godności w ojskow e. I om dorabiali się sławy i pozycji służbą w ojenną. Ich start b ył jednak zupełnie inny. C i ludzie byli predestynow ani do zajmowania w ysokich urzędów i jeśli ich nie osiągali

1 [G. H o r n], Georgi H om i Orbis politicus imperiorum, principatuum, rerum publicarum, cum mem orabilibu stotiusm undietgeographiaveteriacrecenti. Accesserum animadversiones. L. O tto n iM e n c k e n i in Academia Lipsiensi prof. publ., Editio secunda..., Lipsiae 1685.

9

8

Wstę

w w ojsku, to dlatego ty lk o , że w ojsko było dla nich zajęciem doryw czym i nom i­ nalnym . D la C zarnieckiego w ojsko było całym życiem , w ojna jego jedyną szansą. Trzeba ty lk o właściwie interpretow ać raczej tradycyjne niż historyczne powiedzenie: „Jam nie z soli ani z roli, ale z tego co mnie b o li...” jeszcze ze znam iennym zakończeniem „urósł” lub nawet wyraźniej „z ran w yrosłem ” W tym zwrocie przejawia się życiowa mądrość tradycji, jeśli jest dobrze rozum iana. Przecież sam C zarniecki m iałby po­ wiedzieć, że w szystko, do czego doszedł w swym długim życiu, pochodzi z w ojny. T o właśnie jest, m oim zdaniem, najciekawszy i najistotniejszy problem tej bio­ grafii — jak z zupełnie średniozamożnej i przeciętnej szlachty, drogą zawodowej służby w ojskow ej m ożna było przejść do zamykającej się w arstw y magnackiej, tw o­ rząc przy tym rzeczywiście olbrzym ią fortunę i koligacąc się z najm ożniejszym i rodzinam i w kraju. T akie am bicje m iał niejeden szlachecki oficer, ale niewielu ty lk o realizow ało te marzenia. Zw ykłem u tow arzyszowi, k tó ry się otarł jeszcze o lisowską służbę, póź­ niej zaś porucznikow i kozackich i husarskich chorągwi, wreszcie oboźnem u k o ro n ­

grafowi w olno na tym poprzestać? G dy piszemy historię w ojn y ludowow yzwoleń-

nemu, kasztelanowi, w ojew odzie i nieom al na łożu śm ierci hetm anow i, udało się przejść tę trudną drogę. W yjaśnić przyczyny tego, to najciekawsze, a zarazem naj­ trudniejsze zadanie biografa Stefana Czarnieckiego. Sedno trudności leży przede w szystkim w znalezieniu właściwych kryteriów badawczych. Ścieżka, która wiedzie między irracjonalną wiarą w ludzi m ocarzy, niezłom nych bohaterów , geniuszy niezależnych od otaczającego ich świata i decy­ dujących o jego dziejach, a schem atycznym pojęciem m arionetek ludzkich porusza­ nych prawami często rów nie nadprzyrodzonej „konieczności h istoryczn ej”, jest tak wąska i zdradliwa, że bardzo łatwo z niej zboczyć. N ie ulega w ątpliw ości, że życia i działalności Czarnieckiego me m ożna inaczej zrozum ieć, jak ty lk o w nierozerw alnym związku z powstałą w X V II w. warstwą zaw odow ych żołnierzy szlacheckich. O na go ukształtowała takim , jakim był, ona też wysunęła go na szczyt wtedy, kiedy w konkretnej sytuacji wojen, najpierw ukraiń­ skich, potem szw edzkich, powstało „społeczne zapotrzebow anie” na zawodowego dowódcę w ojskow ego. T o prawda, ale zarazem to truizm , k tó ry niczego nie wyjaśnia. D laczego właśnie Stefan C zarniecki został tym zawodowym dowódcą w ojskow ym ? C zy zadecydo­ wał o tym jego geniusz — jak to wielu tw ierdzi — lub, m ów iąc skrom niej, talenty militarne? Jaką rolę w karierze życiowej tego człowieka odgrywały przypadki, choćby taki, jak śm ierć całej nieom al starszyzny w ojskow ej pod Batohem , k tóra otw orzyła mu drogę do dowództwa „na szczeblu arm ii”? Jeżeli nie potrafim y odpowiedzieć na te pytania, nigdy naprawdę me zrozum iem y postaci Czarnieckiego. N ie zrozum iem y jej także, jeżeli zechcem y zupełnie abstrahować od spojrzenia na życie tego człow ieka z punktu widzenia m otyw ów jego postępowania. T o zno­ wu truizm , że historyczna ocena ludzi leży nie w ich subiektyw nych, złych czy dobrych chęciach, ale w społecznych w artościach czynów . C zy jednak właśnie b io­

czej na U krainie, nie ma dla nas, oczyw iście, żadnego znaczenia to , co myślał C zar­ niecki, kiedy w 1653 r. przeprowadzał tam krwawą pacyfikację. C zy jednak pozo­ staje to rów nie obojętne, kiedy przedm iotem naszego zainteresow ania jest ten właś­ nie człow iek? G ranice poznania w ty m zakresie są specjalnie wąskie, mam y tu bow iem do czy­ nienia nie ty lk o z faktam i i czynam i, ale z konieczną próbą interpretacji pobudek i zam ierzeń, z k tó ry ch te czyny wypływają. Jest to zwłaszcza trudne, kiedy osoba, 0 której piszem y, nie pozostaw iła pam iętników i osobistej korespondencji. Istnieje wtedy pow ażna obaw a popadnięcia w jedną z dwóch skrajności — schem atyzm u lub psychologizow ania. Jeżeli przyjm iem y ty lk o kryteria narzucone przez fakty 1 zasłonim y się ogólnie działającymi prawidłowościam i, m ożem y źle i opacznie in­ terpretow ać pobudki działania. C o innego stwierdzić, że ktoś coś zrobił, co innego zaś odpowiedzieć, dlaczego postąpił tak, a nie inaczej. D ziałania jednostki mogą być właśnie w yjątkiem potwierdzającym reguły i wypływać z najbardziej subiektyw nych intencji. Tab liczka społecznego uwarunkowania m oże tu nie zdać egzaminu. N a nie m niej groźne m anowce prowadzi oderwanie poglądów, uczuć, intencji, a w konsekw encji i postępowania jednostki, od świadomości i działań w arstwy, do której należy. R am y środowiska, w arunków życiow ych — w szystko to , co w ypro­ wadzamy z m atenalistycznego pojm ow ania historii, wpływa nawet na najw ybit­ niejszych ludzi danej grupy społecznej. Badając m otyw y działania Czarnieckiego, m usimy w yjść od ogólnych ram świa­ dom ości w arstw y zaw odow ych żołnierzy szlacheckich X V II w ., a później grupy magnaterii „pierwszego pokolenia” Jest to tło, na któ rym dopiero m ożna rysować indywidualne cechy człow ieka. Ja k zobaczym y zresztą, C zarniecki, jeżeli był posta­ cią w yjątkow ą na tle swego środowiska, to między innym i dzięki tem u, że pozosta­ wał z nim ściśle związany. D latego też ocena postaci, m im o w szystkich uprzednich zastrzeżeń, jest niezw ykle silnie związana z ogólną oceną grupy, bez względu na to, ja k bardzo jednostka w yłam yw ałaby się z ram swego środowiska, jego praw i przy­ jętych n orm obyczajow ych. N iew iele z ty ch spraw chciała dojrzeć dotychczasow a tak obfita na ogół h isto rio ­ grafia. C o prawda, obfitość ta jest dość względna, przede w szystkim dlatego, że dysponujem y niezbyt dużą ilością prac naukow ych pośw ięconych bezpośrednio om ów ieniu działalności Czarnieckiego, olbrzym ią zaś ilością artykułów popular­ nych, p rzyczynków dotyczących osoby i takąż ilością opracow ań, w k tó ry ch po­ stać w ystępuje ty lk o akcydentalnie.2 Przegląd stanu badań wypada rozpocząć od X V II w ., m im o iż w iększość ów czes­ nych pozycji posiada dw ojaki charakter: źródła i opracow ania, i posługujemy się nim i jednocześnie jako źródłem i opracowaniem . 2 Generalnie trzeba zastrzec, że nie wprowadza się tu właściwie prac zawierających ogólne oceny bez konkretnej analizy źródłowej; jest to w zasadzie inny temat, związany ze społecznym oddziaływa­ niem postaci, a nie postacią.

10

Wstęp

Za pierwszą próbę opracowania życiorysu Stefana Czarnieckiego m ożem y uznać

Orbis Polonus O kolskieg o.3 Ten herbarz ma w naszych rozw ażaniach szczególną w artość. Jego autor bezpośrednio zetknął się z m łodym C zarnieckim i od niego m ógł czerpać w iadom ości do swego dzieła. Ale kilkuzdaniowa w zm ianka O ko lskie­ go, niew ychodząca poza ro k 1638, nie zastąpi obszernych czasem panegiryków, jakie pisano niektórym siedemnastowiecznym za życia i po śm ierci. C zarniecki nie ma takiego typow ego panegiryku.4 P ró b y napisania jego biografii w yszły wcześniej spod piór obcych5 niż rodaków . U współczesnych dziejopisów — w ym ieńm y naj­ bardziej znanych, jak Rudawskiego, Kochow skiego czy Pufendorfa lub zapomnia­ nych, jak M eyera, Thuldena czy H orn a — nie brak w zm ianek, ale żaden z nich nie sili się na nakreślenie pełnej sylw etki hetmana polnego. O bszerniejszy ogólny szkic znajdziem y dopiero u Pawła Potockiego w jego Saeculum BellatorumfTla kilkustronicow a inform acja, zawierająca ob o k niezw ykle cen­ nych w iadom ości, szereg istotnych błędów, pow tórzonych za drukow anym i źród­ łam i X V II w. stała się poza O ko lskim podstawą bardziej szczegółow ych, później­ szych konstrukcji. Z osiem nastow iecznych prób ogólnego opracowania życiorysu w ym ienić nale­ ży przede w szystkim szkic w herbarzu N iesieckiego.7 Jest to już panegiryk czystej wody. N iesiecki pow tórzył błędne często wiadomości O kolskiego, uzupełniając je dużą ilością siedem nastowiecznych druków. Znajdziem y tam wiadom ości z T h u l­ dena i Kochow skiego, Pastoriusa i Pawła Potockiego. Rzadko tylko, bodajże w dwóch wypadkach, sięgnął N iesiecki do rękopisów. K ilkustronicow e om ów ienie herbarza ważne jest nie ze względu na jego wartość, ale przede w szystkim dlatego, że stw orzył on podstawową kanwę dalszych opraco­ wań. O czyw iście i dziś nie m ożna negować wiadomości tam zaw artych, trudno je jednak bezkrytycznie powtarzać. Pierwszą w yraźnie już historyczną, a nie heraldyczną, próbą opracow ania życia Czarnieckiego jest książka M ichała Krajew skiego.8 Ja k na drugą połow ę X V III w. 3 Fr. S. O k o 1 s k i, Orbis Polonus Splendońbus coeli; triumphis mundi; pulchritudine animantium, decore equatilium, naturae excellentia reptilium condecoratus... Authore..., Cracoviae 1641, II, s. 177. Por. także ciekawe wzmianki o systemie pisania tego herbarza: Listy Krzysztofa Opalińskiego do brata Ł u ka­ sza 1641-1653, Wrocław 1957, s. 29, 34, 38. 4 Jedynym drukiem typowo panegirycznym jest Argo coronata ob amplissimas H olsatiam Jutlandiam provincias et inacessam Alsen insulum e svetice servitutis iugo in statum Danicum vindicatas svecorum terrori... Stepbano In Czarnca Czarniecki... dedicata, Calisii 1658. 5 BUP, Ake. 1644: Biographie der berühmtesten Miinner... des 16. und 17. Jahrh., vol. VII; por. także L. C r a s s o, Elogii de capitani illustri..., Venezia 1683, s. 391-394. 6 P. P o t o c ki, Saeculum Bellatorum et Togatorum seu Centuria Elogiorum Clarissimorum Virorum Polonorum et Lituanorum , Kraków 1702, s. 90 nn. 7 K. N i e s i e c ki, Herbarz Polski, III, wyd. J. N. Bobrowicz, Lipsk 1845, s. 189-194. 8 M. K r a j e w s k i , Historya Stefana na Czarncy Czarnieckiego, wojewody kijowskiego, hetmana pol­ nego koronnego, Warszawa 1787; późniejsze wydania 1805, 1830, 1837, 1859 (strony niżej podawane zawsze według ostatniego wydania). Biografia Krajewskiego jest częściowo oparta na nieco wcześniej­ szym anonimowym druku: „Kopia przywileju Jana Kazimierza Szczepanowi [!] Czarnieckiemu na sta-

Wstę

U

jest to dzieło wcale sum ienne. K rajew ski w ykorzystał opracow ania w spom nianych wyżej N iesieckiego, Potockiego, Rudawskiego, Kochow skiego, niew ielką ilosc sie­ dem nastow iecznych druków ulotnych i, wydaje się, także jakieś rękopisy, choć tych nie w ym ienia. N ie przeszkadza to , że to n pracy Krajew skiego jest panegirykiem jeszcze o sto­ p ień w y ższy m n iż w sz y stk ie p op rzed n ie. Św iad czy o ty m nie ty lk o treść, ale i d ed y k a cja S ta n isła w o w i A u g u sto w i P o n ia to w sk ie m u , z a cz y n a ją ca się od d osyć zn a m ien n y ch słów : „B o h aterow ie tem bliżsi są k ró ló w , im w yżej się w znoszą w ielkością duszy nad ludzi pospolitego tw oru ” Inne opracow ania X V III w. bądź luźne wzmianki, nie m iały tak w ielkiego zna­ czenia ja k szkic N iesieckiego i książka Krajew skiego. O b ie te prace stanow iły k o ­ palnię łatw o dostępnych wiadomości i historiografia X I X w. czerpała je stąd pełny­ mi rękam i. W szystkie drobne przyczynki pierwszej połow y X I X w ., owe porów na­ nia C zarnieckiego z W ashingtonem 9, w zm ianki u Lelew ela 1 0 1 innych historyków pochodzą w prostej linii od N iesieckiego i Krajew skiego. Pow ażnym przew rotem stało się dopiero opublikow anie fragm entów , a później i całości, pam iętników Jana C hryzostom a Paska i całej plejady siedemnastowiecznych pam iętnikarzy. P ołow a X I X w. dała pod względem w ydaw nictw źródłow ych nie­ zw ykle wiele. W zm ogło to jeszcze bardziej zainteresowanie osobą Czarnieckiego, choć w dalszym ciągu poza drobnym i szkicam i nie usiłowano przeprow adzić do­ kładniejszej analizy. P róbę nowego opracow ania biografii Czarnieckiego podjął jedynie Ludw ik Jenike. R ozp oczął on swe badania już w sześćdziesiątych latach X I X w . 1 1 1 zakończył je książkow ym w ydaniem w 1891 r .12 Jen ik e nie b ył zaw odow ym historykiem , nie pretendował do naukow ego opra­ cow ania tem atu i w yraźnie podkreślał to w swej książce.13 N ow a biografia posiadała też wiele luk. W ystarczy ją porów nać z napisaną w tym czasie przez Tadeusza K o ­ rzona biografią Sobieskiego14, by od razu dostrzec różnicę. N ic dziwnego, że k ry ty ­ rostwo tykocińskie danego, z oryginału w archiwum białostockim wypisana... z przydatkiem krótko zebranego życia tegoż Czarnieckiego”, Grodno b. r. w Warto też tutaj wspomnieć, że pamięć o Stefanie Czarnieckim przewinęła się przez obrady Sejmu Czteroletniego. Mówił o nim Stanisław Potocki 5 X I 1788 i złożył wniosek, by postawić na środku Krakowskiego Przedmieścia pomnik hetmana polnego z panegirycznym napisem: „Stany Rzeczypos­ politej skonfederowanej... temu co nigdy o Rzeczypospolitej nie zwątpił... Wzorowi Polaków” Por. Stanisław Szczęsny P o t o c k i , „Mowa... 5 X I 1788”, Warszawa 1788, często z drugim drukiem: „Wzór rycerza polskiego”, [Warszawa, Dufour] 1788. 9 H. A. Z., Porównanie Czarnieckiego z Washingtonem, „Pamiętnik Warszawski czyli dziennik nauk i umiejętności”, r. 1818, t. IV, s. 341-346. 10J. L e 1 e w el, Polska, dzieje i rzeczy jej, II, Poznań 1859, s. 123 nn. 11 Por. L. J e n i ke, Stefan Czarniecki. Księga świata, Warszawa 1855; później szereg fragmentów w „Przyjacielu domowym” i „Tygodniku Ilustrowanym”. 12 L. J e n i k e, Stefan Czarniecki. Urywek historyczny, Warszawa 1891. 13 Tamże, s. 8. 14 T. K o r z o n, D ola i niedola]ana Sobieskiego 1629-1674,1, Kraków 1898.

12 ka pracy, na ogół zgodna w tonie, podkreśliła szereg luk i dała nieraz cenne uzupeł­ nienia.15 W ydaw ać się m ogło, że po tych głosach któryś z historyków podejm ie trud szybkiego opracow ania naukowej już biografii, nastąpiła jednak nowa fala prac po­ pularnych16, kilka ciekaw ych przyczynków — i to w szystko. W tych w arunkach praca Ludwika Jen ik e zaciążyła na dwudziestowiecznej his­ toriografii tak, jak praca M ichała Krajew skiego na dziew iętnastow iecznej. W iedzia­ no, że jest to szkic niepełny i z pow ażnym i lukami. W iele prac zw iązanych z histo­ rią X V II w ieku przyniosło liczne niezw ykle cenne uzupełnienia17, nie przystępow a­ no wszakże do p róby pełniejszego opracowania. Pow ażny k ro k naprzód przyniosło dopiero m iędzyw ojenne dwudziestolecie. O b o k pierwszych wysoce sumiennych i naukowo rzetelnych opracowań fragmentów działalności C zarnieckiego18 pojaw iło się nowe, szkicow e wprawdzie jeszcze, zary­ sowanie jego postaci.19 N egatyw ną stroną tego ożyw ienia zainteresowań osobą Czar­ nieckiego było m orze zdecydowanej szm iry propagandowej, nie m ającej nic w spól­ nego z nauką.20 N ie były to prace popularnonaukow e, ale wyprana z w szelkich pozorów nauki propaganda „państwow otw órcza”. T a k i był to n artykułów w dzien­ nikach czy czasopism ach, broszur i audycji radiow ych. O ficja ln e u roczystości w C zarncy w 1937 r. m iały podobny charakter.21 M ożna zresztą znaleźć ciekawe połączenia obu ty ch kierunków : niezw ykle panegiryczne ujęcia prac naukow ych.22 O kres po drugiej w ojnie światowej sprowadził tu pewne zm iany. O kazało się, że postać Czarnieckiego jest tak m ocno osadzona w tradycji narodow ej, że w podziale na „postępow e” i „wsteczne” tradycje zaliczono go do „postępow ych”. P ojaw iły się więc prace popularnonaukow e i artykuły, k tóre w tonie m oże nieco spokojn iej­ szym niż przed w ojną, podkreślały „w artości” Czarnieckiego dla tradycji narodo­ wej. Fala tych artykułów w zm ogła się w czasie obchodów trzechsetnej rocznicy w alk z najazdem szwedzkim. Postępowanie takie byłoby może całkiem słuszne, gdyby w ślad za opracowaniami popularnonaukow ym i ukazywały się szkice badawcze oparte na now ych poszuki­ 13 N ajbardziej wartościowy artykuł A. P a w i ń s k i e g o , Stefan C zarniecki. K ilk a nowych szczegółów, „Ateneum”, t. LXII, r. 1891, z. 2, s. 462-470. 16 Z ciekawszych W. C z e r m ak, O Stefanie Czarnieckim, sławnym wodzu polskim , Lwów 1896. 17 Wystarczy wspomnieć wymienioną wyżej pracę Korzona czy serię Szkiców historycznych Kubali. 18 Przede wszystkim prace W. Czaplińskiego i T. Nowaka. 19 W. C z a p l i ń s k i , Stefan Czarniecki, PSB, IV, s. 208. Jest to krótki, encyklopedyczny szkic, oparty na poważnych badaniach źródłowych. Inne zarysy są bezwartościowe. 20 Do typowych „przedstawicieli” tego gatunku należy broszura Stefan Czarniecki, żołnierz-obywatel (1599-1665), Warszawa 1935, wydana przez Komitet Propagandy Czynu Polskiego. 21Por. jubileuszowy numer czasopisma „Radostowa”, r. II, 1937, z czołowym artykułem J. G ę b i cy, Wodzowi w hołdzie, s. 165-166. 22 Zdecydowanie panegiryczna, choć naukowo wartościowa, jest rozprawa K. M a r c i n k o w ­ s k i e g o , Stefan Czarniecki w dobie potopu szwedzkiego (Kampania nad Wisłą i Sanem r. 1655-1658), Kraków 1935; t e n ż e , D ziałania wojenne Stefana Czarnieckiego w obrębie województwa sandomierskie­ go, „Radostowa”, r. II, 1937, s. 174-179; tamże, s. 179 wzmianki o jego innych drukowanych i niedrukowanych pracach.

13 waniach źródłow ych i innych niż poprzednie próbach konstrukcji. Badań takich, poza jednym artykułem , nie przeprow adzono.23 O statnie lata dały ty lk o podsum o­ wanie działań Czarnieckiego w czasie w o jn y 1655-1660 r.24 A u tor — Adam P rzyboś — opierając się w zasadzie na opracow aniach historycznych, zebrał o C zarnieckim dużą sumę w iadom ości naw arstw ionych w ciągu kilkudziesięciu lat i nigdzie do­ tychczas nie zestawionych. T o n tych artykułów zdecydowanie już odbiegał od okrzy­ ków zachw ytu lat przedw ojennych i różnił się także poważnie od pow ojennej lite­ ratury popularnonaukow ej. P ełn y przegląd historiografii w obec ponad 150 artykułów o charakterze popu­ larnym , w lwiej części naukow o zupełnie bezw artościow ych, nie wydaje się tu k o ­ nieczny. O graniczyłem się ty lk o do najogólniejszego obrazu stanu badań i tendencji badawczych. Przystępując do pisania biografii Stefana Czarnieckiego stanąłem w ięc przed k il­ kom a fragm entam i świetnie już opracow yw anym i, m orzem „lakieru” i kilkom a sform ułow aniam i k rytyczn ym i, bynajm niej nie szkalującym i, lecz usiłującym i prze­ ciwdziałać propagandowej fali. D o nich zaliczyć trzeba pow szechnie znaną w ypo­ wiedź K o rzo n a25, luźne ale ciekawe sądy Krzyżanow skiego26, a przede w szystkim w ym ienione już prace naukow e W ładysława Czaplińskiego i Tadeusza N ow aka. P rzyzn ać trzeba, że jedynie N ow ak i C zapliński w okresie przedw ojennym nie ulegli tendencyjnej opinii. N ow ak może dlatego, że wyżej cenił Lubom irskiego niż C zarnieckiego, Czapliński zaś, poniew aż odróżniał legendę i tradycję od nauki. Pisał zresztą o ty m w yraźnie w tak „hagiograficznym ” w obec Czarnieckiego w y­ dawnictwie, jak zeszyt czasopisma poświęconego uroczystościom w 1937 r.: Czarniecki [...] urasta raczej do kształtu symbolu, niż człowieka wszechstronnie nam znane­ go. H istorycy nie pomijali co prawda tej postaci. Przeciwnie, pisano o nim dużo i rozmaicie, ostatecznie jednak żaden z nich nie pokusił się ani o dokładne przedstawienie jego dziejów, ani o skreślenie jego wyczerpującej charakterystyki. I jeszcze jedno zastrzeżenie, nie myślimy pisać pochwały pośmiertnej, czynili to niedługo po jego śmierci pamiętnikarze, a i niektóre cha­ rakterystyki pisane przez historyków zbyt silnie przejmują się zasadą n il nisi bene. D o nich odsy­ łamy tych czytelników , dla których bohater musi być z brązu i bez jednej skazy.27

Sąd ten do dziś nie stracił n ic ze swej aktualności i przytaczam go z dużą satysfak­ cją. Uśw iadom ienie sobie stanu badań i ogólnie panującej tendencji musi być prze­ cież k rokiem w stępnym w każdej próbie nowej konstrukcji. 23 Por. W. C z a p 1 i ń s ki, Wyprawa Czarnieckiego na Pom orze w r. 1657, „Roczniki Historyczne”, t. XV III, r. 1949, s. 135 nn 2ł A. P r z y b oś, D ziałalność wojskowa Stefana Czarnieckiego w latach 1655-1660, Studia i materiały do historii sztuki wojennej, II, Warszawa 1956, s. 230 nn.; t e n ż e , Stefan Czarniecki w latach „potopu“ 1655-1660-, Polska w okresie drugiej wojny północnej 1655-1660, II, Warszawa 1957, s. 119 nn. 25 T. K o r z on, Dzieje wojen i wojskowości, II, Warszawa 1923, s. 388-389. 26 J. K r z y ż a n o w s ki, Historia literatury polskiej, Warszawa 1953, s. 257. 27 W. C z a p 1i ń s k i, Próba charakterystyki Stefana Czarnieckiego, „Radostowa”, r. II, 1937, s. 166-167.

15

14

Wstę

Poniew aż nie znalazłem się w idealnej sytuacji, kiedy to h istoryk na podstawie istniejących już prac szczegółowych może stworzyć ogólną syntezę, konieczny okazał się w m iarę system atyczny i pełny przegląd źródeł zarów no drukow anych, jak i rę­ kopiśm iennych dla z górą sześćdziesięciu lat X V II wieku. Każdy, k to parał się biografistyką, wie, jak wielką satysfakcję daje ta „źródłow a” pogoń za „swoim bohaterem ”. Jesteśm y w tedy skłonni przeszukiwać dziesiątki rę­ kopisów za jednym ty lk o zdaniem, jedną wzmianką. W ielka pasja każdego h istory­ ka — „szperanie”, w próbach biograficznych przynajm niej się udziesięciokrotnia. Każdy now y szczegół, now a nawet bardzo cienka nić poszukiwań, m oże się stać

dzie nie przejrzane pod kątem biografii C zarnieckich.30 M ożna na pewno m ieć pre­ tensje do ty ch w szystkich historyków okresu m iędzyw ojennego, k tó rzy zajm owali się postacią hetm ana, że nie zajrzeli do źródeł tak cennych, a zaginionych bezpo­

niezw ykle cennym uzupełnieniem, radykalnie zm ieniającym nasze poglądy. R ozu ­ m iejąc to , z ty m w iększym żalem przyszło mi poważnie ograniczyć poszukiwania źródłow e, choć po kilkuletniej kwerendzie ciągle jeszcze robię now e, bardzo istot­ ne uzupełnienia. M ów iąc o ograniczeniu poszukiwań m am na myśli przede w szystkim planową selekcję źródeł. W yczerpanie materiałów przy technice pracy niewiele odbiegającej od systemu stosowanego pięćdziesiąt i sto lat tem u (m ikrofilm ow anie jest tylko drobnym ułatw ieniem w porów naniu z olbrzym im i w prost m ożliw ościam i „stechnizow ania” pracy historyka), jest w zasadzie niem ożliwe. Pow iedzm y od razu: źród­ ła rękopiśm ienne do biografii Czarnieckiego mogą się znaleźć we w szystkich zespo­ łach siedem nastowiecznych archiw aliów, od ksiąg parafialnych począw szy, na pa­ m iętnikach koń cząc. Ju ż student historii wie, że wbrew powszechnemu przekona­ niu zachowane do dziś rękopisy X V II w. w Polsce m ożna bez przesady liczyć na dziesiątki tysięcy. O czyw iście m owa tu także i o materiałach gospodarczych, sądo­ w ych i wielu innych, ale i w nich przecież bez większej trudności m ożem y znaleźć ślady działalności Czarnieckiego. Przystępując do pracy trzeba było więc zaraz od początku przyjąć pewne kryte­ ria selekcji. W ym ienienie w szystkich zajęłoby zbyt wiele m iejsca, podam zatem ty l­ k o przykłady. Postanow iłem zaniechać system atycznego przeglądu ksiąg relacyj­ nych grodzkich z terenu całej R zeczypospolitej, m im o iż są to zespoły do dziejów społecznych, politycznych, a do historii w ojskow ości także, niezm iernie cenne i do dziś bardzo słabo w ykorzystane. Przyczyna rezygnacji była prosta — ty lk o serie relacji grodzkich i ich odgałęzienia dla całej K o ro n y (wliczając w to ziem ie U krain y i zbiory w archiw ach U SR R ) dla okresu pięćdziesięciu-sześćdziesięciu lat X V II w. sięgają... tysięcy w olum inów . O graniczyłem się w tym wypadku do przejrzenia ksiąg grodów, w k tó rych niewątpliwie znajdzie się dużo wpisów dotyczących bezpośred­ nio Czarnieckiego. Pow inienem był zacząć od ksiąg chęcińskich, ze względu na położenie rodzinnej wsi C zarnieckich było tam na pewno najwięcej m ateriału.28 C hęcińskie relacje grodzkie spłonęły jednak w W arszawie w czasie w o jn y 29, w zasa­ 28 Świadczy o tym wspomniany już artykuł P a w i ń s k i e go, Stefan Czarniecki. 25 A. W o I f f, A kta partykularne przedrozbiorow e Archiwum Głównego 1381-1835. Straty archiwów i bibliotek warszawskich, I, Warszawa 1957, s. 207.

w rotnie. W obec braku ksiąg chęcińskich wypadało znaleźć gród „zastępczy” W ybrałem relacje grodzkie krakow skie, tak ze względu na znaczenie miasta, jak i na niedalekie położenie C zarncy od Krakow a. Przegląd tego zespołu dał bardzo wiele cennego m ateriału, ch o ć na pewno nie zrekom pensow ał straty relacji chęcińskich. Inne zes­ poły ksiąg grodzkich musiałem przejrzeć o wiele mniej sumiennie, znów będę tylko „przykładow o” w ym ieniał. Bieckie i sądeckie przejrzałem według dosyć starannych indeksów , oczyw iście sprawdzając interesujące m nie wpisy. D o w ielkopolskich re­ lacji grodzkich zaglądałem, gdy orientow ałem się, że m ożna znaleźć w nich jakieś istotne w zm ianki, analogicznie przeglądałem księgi staropolskiego w ojew ództw a ruskiego. W w ielu w ypadkach korzystałem z n o t sporządzonych przeze m nie wcześniej do innych tematów . Usiłowałem w kilkunastu wypadkach korzystać z kart tzw . kw erendy w iejskiej, inw entaryzującej problem atykę wsi w księgach sądowych; dało to pewne, ch o ć nienadzwyczajne rezultaty. T a k ie p o trak to w an ie bardzo cen n ych zespołów źród eł jest na pew no n ie­ w ystarczające i bez trudu odnajdzie się w nich jeszcze wiele w iadom ości o C zarniec­ kim . N a m oje usprawiedliwienie mogę podać ty lk o , że z ołów kiem w ręku spróbo­ wałem w yliczyć, ile czasu zajęłoby jednej osobie sumienne przejrzenie serii relacji grodzkich lat 1 6 2 0-1665 dla terenu całej R zeczypospolitej. Z obliczenia w ynikało, że potrzeba na to około 5 -7 lat. P rzy tym systemie nie starczyłoby na pewno życia jednego człow ieka dla pełnego przeglądu w szystkich źródeł, w k tó ry ch m ożna by znaleźć ch oćby drobną wzm iankę. Analogicznie musiałem p otraktow ać i źródła do zagadnień gospodarczych, ogra­ niczyłem się tu do bardzo niew ielkich ilości materiałów i dziś ju ż widzę ujem ne strony tego systemu. P om ijam nawet to , że nie w yłow iłem wielu zniszczeń dokona­ nych przez oddziały w ojskow e, którym i dowodził przyszły hetm an polny, ale na pewno w sposób daleko niew ystarczający zobrazow ałem położenie dóbr, którym i b ył osobiście zainteresow any. W ydaje m i się, co prawda, że w arto tem u pośw ięcić osobne studium. N a m arginesie spraw w yk o rzystan ia źród eł dodać trzeba, że stan zin w en ­ taryzow ania, a niekiedy zregestowania, najcenniejszych serii rękopisów przedstawia się u nas katastrofalnie. Każdy badacz X V II wieku (X V i X V I w iek są częściowo uprzywilejowane) dobrze wie, że serie M etryki K oronnej trzeba przeglądać karta po karcie, by na kilka przejrzanych w olum inów znaleźć jedną, mało istotną, w zm iankę. O przyjętym systemie poszukiwań źródłow ych m ożna by napisać o wiele w ię­ cej. Zdaję sobie w pełni sprawę z tego, że nie dotarłem nie ty lk o do wielu rękopisów czy zespołów rękopisów , ale nawet archiw ów. Za bardziej istotne braki, w dużym 30 Jedyna próba Pawińskiego, bardzo niepełna.

16

Wstęp

stopniu spowodowane obiektyw nym i trudnościam i, uważam pom inięcie w kraju — poza w yjątkam i — archiw ów kościelnych, m ałych archiw ów i działów rękopi­ sów w m niejszych bibliotekach państwow ych, a poza krajem tak obfitych w źródła do dziejów P olsk i archiw ów i bibliotek w W iedniu, Berlinie, Kopenhadze31, Paryżu i R zym ie.32 Jest jednak w to k u pracy nad m onografią pewien m om ent, w którym trzeba sobie powiedzieć — już dosyć i od fazy zbierania przejść do konstrukcji i źród­ łow ych poszukiwań uzupełniających. Podaw anie przejrzanych zespołów archiw alnych i w ym ienianie cenniejszych pozycji uważam za zbyteczne. Pełne zestawienie uwzględnionych w pracy rękopi­ sów i druków zostało zamieszczone w bibliografii; w artość poszczególnych pozycji w ynika jasno z to k u opracowania. T u chciałbym jak najkrócej om ów ić podstaw o­ we typy w ykorzystanych materiałów , próbow ać ocenić ich w artość i stopień wia­ rygodności. D la biografii żołnierza największą w artość pow inny by przedstawiać akta w ojs­ kow e stron y własnej i przeciw nika. W ojsko polskie połow y X V II w. nie znało jed­ nak kancelarii w ojskow ej sensu stricto, oczyw iście poza sprawą finansow ania od­ działów. N ie znajdziemy więc uporządkowanych kopii rozkazów w ojskow ych i spra­ wozdań z w ykonanych poleceń. Jeśli polecenie wydawano na piśmie, nosiło ono raczej charakter pryw atnego listu, analogicznie wyglądało sprawozdanie z przepro­ w adzonych akcji. R óżnica na pierwszy rzut oka niewielka, gdyby owe listy w ycho­ dziły z p rzyzw oitych kancelarii w ystaw cy lub znalazły się później w dobrze prow a­ dzonym archiw um odbiorcy. Są to , niestety, ty lk o m arzenia historyka, dla którego przerost biurokracji jest na pewno zjawiskiem pozytyw nym . D o naszych czasów dotarły jedynie echa o kancelariach hetm ańskich, a m izerne ich szczątki m ożna zna­ leźć w m agnackich archiwach i w rękopiśm iennych miscellaneach. C óż m ów ić o het­ manach, jeśli kancelaria królew ska i archiwum k oronne w X V II w. prowadzone były, m ów iąc oględnie, dosyć niesystem atycznie. N ie byliśm y zresztą odosobnieni, u sąsiadów istniał stan podobny. Jedynym w yjątkiem byli Szwedzi, naród w X V II w. bardzo „zbiurokratyzow an y”. Ich R iksregistratur zawiera dużą ilość rozkazów w ojskow ych w ydaw anych w im ieniu króla. Sprawozdania z w ykonanych poleceń przesyłano królow i w form ie listów, także dosyć starannie zachow anych. N ieco szerzej o tym przy omawianiu korespondencji. W w ojsku koron nym bardziej systematycznie prow adzonym i zapisami były akta związane z finansam i. Istniały zapewne kiedyś dosyć dokładne rolle — im ienne w ykazy składu chorągw i. D o dziś zachow ały się szczątki ty ch m ateriałów i to w za­ sadzie od drugiej połow y X V II w. R achunki w ojskow e zawierają już ty lk o ogólne zestawienia oddziałów bez podania ich im iennego składu. Jest to zespół niezw ykle

31 Zbiory berlińskie i kopenhaskie częściowo wykorzystane z mikrofilmów. 32 Zbiory paryskie i watykańskie częściowo wykorzystane z odpisów w Zakładzie Dokumentacji Instytutu Historii PAN w Krakowie, Teki Rzymskie, oraz Biblioteki Zakładu Narodowego im. Osso­ lińskich we Wrocławiu, Teki Lukasa.

Wstęp

17

cenny, wskazują na to ostatnio drukowane zestawienia33, a dotychczas niezbyt do­ brze w ykorzystany. N iestety stan jego zachowania i stopień uporządkow ania ist­ niejących dziś m ateriałów jest nienadzwyczajny. W tej sytuacji podstaw ow ym m ateriałem do opracow ania działań w ojskow ych stały się korespondencja i źródła typow o narracyjne, sporządzone często w długi czas po w ydarzeniach — diariusze i pam iętniki. Część z nich została ogłoszona dru­ kiem , w iększość spoczywa jeszcze w archiwach. Podział na druki i rękopisy w tym wypadku wydaje się zresztą czysto form alny i nie będę go przeprowadzał. W śród źródeł tego typu oczyw istą w yższość posiadają diariusze i to z kilku po­ wodów. N ajczęściej sporządzane b y ły w toku działań przez osoby stojące blisko dowódców lub też natychm iast po zakończeniu działań po to , b y służyć jako in for­ m acja dla króla czy nawet szerszego kręgu odbiorców . N a ogół dotyczą one jednej kam panii, a często nawet jednego wypadu, stąd ich w artość i w iarygodność zbliżo­ na jest nieco do korespondencji. N iekiedy zdarza się taki szczęśliwy zbieg okolicz­ ności, że h istoryk dysponuje kilkom a lub kilkunastom a nawet diariuszami jednej kampanii, w m oim wypadku było tak przy analizie w o jn y lat 1633-1634. D okładna kon fron tacja zapisów pozwala wówczas na ustalenie w zajem nej zależności źródeł i dosyć precyzyjne odtw orzenie wydarzeń. Są to jednak wypadki niezbyt częste. N ajczęściej odnalezienie jednego diariusza i ew entualnych jego w ersji musi w ystar­ czyć. Pam iętniki żołnierskie, przykładowo wym ienię choćby pow szechnie znane: Pas­ ka, Jem iołow skiego czy Łosia, są źródłam i znacznie mniej pewnym i. Spisywane w kilkanaście, a niekiedy w kilkadziesiąt lat po w ydarzeniach, obejm ują wiele kam ­ panii, w k tó rych brał udział autor, nie obrazują przy tym ogólnych działań, ale często rozpatrują wydarzenia ty lk o z punktu widzenia jednej chorągw i. N ie znaczy to wcale, by w iadom ości z pam iętnika zupełnie pom ijać, ale jest to raczej m ateriał uzupełniający. K on strukcja oparta jedynie na pam iętniku, a zdarza się tak nieraz, musi od razu budzić zastrzeżenia. N ajpow ażniejszą grupę źródeł stanowi bez wątpienia korespondencja. Ju ż po­ bieżny rzut oka na archiwalia X V II w. w ystarczy, by stwierdzić, ja k olbrzym ia liczba źródeł m ieści się w tym określeniu. Są to przecież i listy króla, i listy do króla, sprawozdania obcych posłów z Polski i polskich posłów z obcych dw orów , listy hetm anów , zawierające opisy działań w ojennych, sprawozdania oficerów z w yko­ nanych poleceń. W yliczenie to m ożna znacznie rozszerzyć, a zam knąć prywatną, rodzinną korespondencją. N a marginesie w arto dodać, że zabytki epistolografii, tak pow szechnie w yk o­ rzystyw ane w konstrukcjach historycznych, jako osobne wydaw nictw a źródłow e, 33 Por. J . W i m m e r , Materiały do zagadnienia liczebności i organizacji arm ii koronnej w latach 16551660. Studia i materiały do historii wojskowości, IV, s. 490 nn.; t e n ż e , Materiały do zagadnienia organiza­ cji i liczebności arm ii koronnej w latach 1648-1665. Studia i materiały do historii wojskowości, V, s. 477 nn.; t e n ż e , Materiały do zagadnienia i liczebności arm ii koronnej w latach 1660-1667. Studia i materiały do historii wojskowości, VI, cz. 1, s. 212 nn.

18 ukazują się rzadziej niż pam iętniki i diariusze, choć w hierarchii w ażności, w iary­ godności i przydatności należy cenić je bez porów nania w yżej. Zdarza się często, że korespondencja stanow i główną podstawę konstrukcji. Podam tu ty lk o przykłado­ w o jeden z najlepszych fragm entów prac Kubali, wypad w ojsk polskich na U krainę na przełom ie 1654 i 1655 r., oparty w zasadzie ty lk o na listach dowódców w ojsko­ w ych, czy też opracow anie działań Czarnieckiego w D anii dokonane przez Czap­ lińskiego przede w szystkim na podstawie korespondencji między elektorem , F ry ­ derykiem W ilhelm em , a Stefanem Czarnieckim . Stopień w iarygodności korespondencji bywa, oczyw iście, bardzo różny; zależ­ ny od autora, jego w iadom ości i intencji, m ożna jednak przyjąć pewne ogólne k ry ­ teria. List jest niejednokrotnie pisany prawie natychm iast po om ów ionych w nim wydarzeniach, odpadają więc zastrzeżenia tak istotne w obec pam iętników ; bardzo często pisany jest nie dla publicznej, ale prywatnej inform acji i w in ten cji autora leży dokładne przedstawienie wydarzeń. A u tor i odbiorca są w zasadzie w ścisłym ze sobą związku, stąd w iększa szczerość niż w tedy, gdy są pisane bądź „dla potom ­ ności”, bądź dla szerokiego, publicznego użytku. P rzy tych niezaprzeczalnych war­ tościach korespondencja wymaga w wielu wypadkach bardzo krytycznego podej­ ścia. Jeżeli na przykład m am y do czynienia z listem — relacją o bitw ie lub potyczce, napisanym przez oficera — głównego aktora wydarzeń, m usimy taki przekaz trak­ tow ać niezw ykle ostrożnie. Jest przecież zrozum iałe, że będzie on chciał przedsta­ w ić sw oje czyny w jak najlepszym świetle i to zarów no wówczas, kiedy zw yciężył, jak i kiedy poniósł klęskę. W ielka w artość korespondencji wzrasta szczególnie przy opracow ywaniu bio­ grafii. Jeżeli bohater nie pozostaw ił pam iętnika (z w szystkim i zastrzeżeniam i pam iętnikarstw a: pisany po w ydarzeniach, „dla potom ności” etc.), jego listy są m ate­ riałem w prost bezcennym , a i listy do niego także mają dużą wartość. N iestety, nie zachow ało się zbyt wiele listów Czarnieckiego, a nie wszystkie z tych, k tóre się zachow ały, mają większe znaczenie. N ie sądzę też, by słuszne było wydawanie drukiem pojedynczych listów bez większej w artości ty lk o dlatego, że są to listy C zarnieckiego. Jego pisma należy rozpatryw ać z dwojakiego punktu widze­ nia. W edług przyjętego w X V II w. zw yczaju, każdą stoczoną potyczkę anonsowano listam i do króla. C zarniecki uległ tym obyczajom . Jego listy o stoczonych bitw ach i potyczkach, jeśli naw et mają często m inim alną w artość z punktu widzenia rzeczy­ wistego przebiegu w alki, są niezm iernie ciekaw ym świadectwem postaw y, zamys­ łów i in tencji Czarnieckiego. O sob no wypadnie om ów ić korespondencję przeznaczoną celow o do szerszej publikacji. R zecz jasna, część pryw atnych listów nawet in extenso przekazyw ano do druku. B y ły jednak i inne listy, preparowane celow o i kolportow ane. Poruszam tu problem niezw ykle istotny dla historyka zagadnień społecznych, a m ający pow aż­ ne znaczenie i dla biografistyki — system „inform acji i propagandy” w X V II w. W Polsce w ty m czasie rolę inform atora pełniły już najczęściej druki ulotne. C zysty to form alizm uznawać początek prasy polskiej od „M erkuriusza” G orczy-

Wstęp

19

na, jeśli na wiele lat przed m m istniały druki wydawane periodycznie przez stale tych samych nakładców , mające na celu inform ow anie — i to celowe i tendencyjne — o w ydarzeniach w kraju. Jedyną różnicą między w ydawnictwem G orczyna a ty ­ mi drukami jest tytu ł — nie mają one bow iem stałej nazwy, lecz ciągle zm ienny nagłówek. G azety te, bo przy tej nazwie będę obstawał, zawierają zestaw spreparo­ wanej korespondencji bądź od przygodnych, bądź od stałych inform atorów , często drukują listy czy części listów i poszczególne wiadomości z korespondencji dostoj­ ników państw ow ych, w yższych oficerów itp. N ajlepiej zorganizow aną sieć inform acyjną w X V II w. m iały wydawnictwa po­ m orskie, przede w szystkim gdańskie. Pow ażna część odpisów w sih a rerum i w miscellaneach pochodzi z tych gazet. T a k powszechnie w ykorzystyw ane przez histo­ ryków T heatru m Europaeum stanowi najczęściej zestawienia z gazet i to nie bezpo­ średnie, ale z drugiej lub z trzeciej ręki. C ytow any chętnie Pastorius nierzadko ze­ stawia druki ulotne. W ykorzystyw ani przeze mnie M eyer i Thulden, a także po­ chodzący z b iblioteki w Uppsali, lecz napisany w Gdańsku „Journal”, są bezpośred­ nimi zestawieniami ze współczesnych gazet. „Journal” jest zresztą pod tym względem niezwykle charakterystyczny, zawiera bowiem wiadomości z druków, jak i wiado­ mości przychodzące „pocztą do Gdańska”, oczyw iście listy, później niedrukowane. Jakież to typow e i ciekawe źródło, stojące w yraźnie na pograniczu opracowania. G azety lub, jak k to w oli, druki ulotne stanowią niezw ykłą kopalnię w iadomości, w ym agających dokładnej interpretacji. Z żalem należy stwierdzić, że stan ich upo­ rządkowania w naszych bibliotekach jest w ręcz katastrofalny. Zainteresow ani niech nie sięgają do Bibliografii Estreichera, znajdą tam bow iem m inim alną ich liczbę. W ystarczy pow iedzieć, że bibliografia specjalistyczna, obejm ująca druki ulotne cza­ sów najazdu szwedzkiego, oparta przede w szystkim na Estreicherze i szwedzkich katalogach bibliotecznych34zawiera nie więcej niż 5 0 -6 0 % p o zy cji.35 D ru k i ulotne, oczyw iście polskie i obce, dotyczące w ydarzeń w R zeczypospolitej i P olaków w X V II w. idą w tysiące i me ma w tym jakiejkolw iek przesady. Inwentaryzowam e ich u nas i za granicą kuleje, każdy z tych dwu- lub czterostronicow ych „świstków” wymaga osobnych poszukiwań, często oprawione są one w mezinwentaryzowane „klocki” po 100 do 200 pozycji. Sprawa prasy X V II w. czeka i u nas, i za granicą na swych historyków .36 Systematyczne wprowadzenie w szystkich gazet do obiegu na­ ukowego przy obecnym stanie ich skatalogowania jest jeszcze kwestią lat. Dlatego, mimo iż od blisko dziesięciu lat zwracam jak najpilniejszą uwagę na druki ulotne, udało mi się je wprowadzić do tej pracy dosyć chaotycznie z bardzo wieloma lukami. N ieco podobna w sw ym charakterze „propagandow o-inform acyjnym ”, a w tre­ ści zbliżona do „publicznych korespondencji”, jest poezja polityczna tego okresu. Ciekawe p ró b y w ydaw nictw bynajm niej nie w yczerpały przebogatego zespołu, in­ 34 Polska w okresie drugiej wojny północnej 1655-1660, III, Bibliografia, opr. A. Przyboś, s. 23-78. 35 Por. wykaz starodruków, niżej s. 611-621. 36 Zarysowe opracowania (najlepsze — prasy niemieckiej) nie wyczerpują zagadnienia. Każda seria druków wymaga w zasadzie odrębnego studium.

Wstęp

teresującego i dla historyka, i dla literaturoznaw cy. Szczególnie utw ory satyryczne, bardziej niż panegiryczne, dają niezw ykle ciekaw y obraz poglądów n iektórych grup społeczeństwa szlacheckiego. Podobnie jak gazety, poezja polityczna jest jeszcze bardzo słabo wprowadzona do obiegu naukowego. W ym agałaby ona odrębnych poszukiwań, tak jak to zostało zrobione dla okresu po 1659 r. O trzym alibyśm y wówczas dosyć ciekaw y obraz szlacheckiej opinii społecznej. O drębną grupę stanow i typow y m ateriał aktow y. Z punktu widzenia zespołów archiw alnych jest on bardzo rozrzucony, od luźnych dokum entów pergam inowych i papierow ych przez księgi sądowe, aż po wpisy w sih a rerum i przeróżnych zbio­ rach. Jeg o pierw szorzędna w artość i w skali ogólnych kryteriów największa bodaj­ że w iarogodność czynią zeń pom oc pierwszoplanową. Znów ty lk o przykładow o — sprawy procesow e um ożliw iły ustalenie pokrew ieństw a wśród rozgałęzionej rodzi­ ny C zarnieckich, natom iast akty nadania na rzecz Stefana pozw oliły nie tylko stwier­ dzić jego stan m ajątkow y, ale także dostarczyły wiadom ości o pierw szych latach służby w ojskow ej. O aktach gospodarczych już pisałem, w arto na marginesie do­ dać, że niektóre rachunki Czarnieckiego są źródłem w prost bezcennym , pozwalają ustalić nie ty lk o jego sytuację materialną, ale i wiele bardzo istotnych faktów . *

Pozostają jeszcze do om ów ienia pewne problem y konstrukcyjne. K onieczne sto­ sowanie różnych m etod w konstrukcji tej pracy sprawiło m i niem ało trudności. Podział na pięć części w arunkują nie tylko pewne etapy życia Czarnieckiego, ale też m ożliw ość i system ich opracowania. N ie przypadkiem część pierwsza nosi tytuł W kręgu przypuszczeń. W czesny okres życia był dotąd w ogóle pom ijany we w szyst­ kich biografiach i pracach przyczynkarskich dotyczących Czarnieckiego. H isto ry ­ cy postępow ali tak dlatego, że brak zupełnie bezpośrednich wiadomości o Stefanie w latach 1599-1633. Uw ażałem jednak, że rozpoczynanie biografii od m om entu, w k tó rym człow iek ma już ponad 30 lat, jest niesłuszne. Przeprow adziłem dosyć dokładne poszukiwania archiwalne dla tego okresu, zdając sobie dobrze sprawę, że w zasadzie są one z góry skazane na niepowodzenie. T rzeba było stw orzyć k o n ­ strukcję opartą na masie luźnych supozycji, gdzie dla wielu lat i całych kam panii w ojennych jedynym pew nikiem było to, że m łody C zarniecki brał w nich udział. W takiej sytuacji każda now a wzm ianka odpowiednio w ykorzystana przynosi swe­ go rodzaju „rewelację”. N ie licząc się więc z proporcjam i „objętości”, wydzieliłem okres do 1633 r., zam ykając go oficerskim stopniem Czarnieckiego. Część druga, lata 1633-1647, narzuciła już inną technikę kon stru k cji historycz­ nej. P oru czn ik chorągw i, najpierw kozackiej, a później husarskich, w końcu zaś rotm istrz, był w źródłach o wiele łatwiej uchw ytny niż zw ykły tow arzysz pancer­ ny. Także i działalność gospodarcza Czarnieckiego w ow ych latach zostaw iła pew­

21

ne pisane ślady. M im o to jego postać gubi się w tym czasie często jeszcze nawet na rok i trzeba znów snuć luźne przypuszczenia, bardzo już prawdopodobne, ale jesz­ cze nie udowodnione. D op iero część trzecia Senatorskie krzesło nazwana tak ze względu na jej końcow y akcent, a obejm ująca lata 1648-1655, pozwala na ustalenie działań Czarnieckiego już w granicach miesięcy. Są to dzieje jedynej w zasadzie wielkiej w o jn y w ew nętrz­ nej w granicach feudalnej R zeczypospolitej. W ojn a ta stw orzyła podstawy „karie­ ry ” w ojskow ej, a co za tym idzie, i społecznej Czarnieckiego. Szybko zajm ował coraz to wyższe szczeble hierarchii w ojskow ej, zyskiwał sławę i znaczenie. M im o obfitego już m ateriału, powszechnej znajom ości wydarzeń, wielu cennych opracow ań, tę część pracy pisałem z dużymi trudnościam i innej zupełnie natury. W chodzę tu w dygresje raczej osobiste, wydaje mi się jednak, że m oim obow iąz­ kiem jest o tym pisać. Sercem i rozum em opowiadałem się za dumną walką najbar­ dziej poniżonych i upodlonych w feudalnej R zeczypospolitej. Tw arde i nazbyt pro­ ste postacie Pawluka, O strzanina i H uni, najbardziej ogólne idee „ciemnej czerni” walczącej o własną w olność, są mi przecież stokroć bliższe niż o broń cy feudalnej ekspansji na kresach ówczesnego państwa polskiego. Ale przyjęty tem at narzucał me tylko obow iązek obiektyw nego obrazowania działań szlacheckich zawodowych żołnierzy, ale także konieczność zrozum ienia ich mentalności, reakcji psychicznych, pobudek działania. N ie traktuję w tej pracy nikogo „wrogo”, sądzę, że m ożem y już spokojnie zostaw ić przeciw ników tych czasów „samych ze sobą”, nie przydając im naszych uczuć, starając się tylko zrozum ieć ich postawy. N ie jest to łatw e, ale jedy­ nie słuszne. Jeśli historia ma być nauką, strzeżm y się prac o tendencjach R aw ity G aw rońskiego, ale nie pochw alajm y też skrajnie mu przeciw nych. Skrajność nie prowadzi ani do dobrej przyjaźni, ani do właściwego zrozum ienia historii. H isto ­ riografia, zarów no polska, rosyjska, jak 1 ukraińska ma tu zbyt wiele grzechów na swym sumieniu, by dodawać do nich nowe. Starałem się więc być w miarę swych m ożliw ości m aksym alnie obiektyw ny. Jeśli w trzeciej części m ożna m ów ić o działaniach Czarnieckiego w granicach m iesięcy, to w czw artej, obejm ującej okres najazdu szwedzkiego, dochodzim y bez trudu do precyzji dni, a w nielicznych wypadkach także i godzin, jeśli to jest nie­ zbędnie konieczne. C hciałbym tu zw rócić uwagę na sprawę w ynikającą już z treści, a tak istotną dla m ożliw ości pełnej konstrukcji naukow ej. D la m nie przynajm niej niezw ykle pasjonująca była metoda stopniowego przechodzenia od kon strukcji, w której brak lat całych, poprzez luki jednego roku, później zaś jednego miesiąca aż do prawie zupełnego w ypełnienia kalendarza. T e tak istotne różnice opracowania czterech części w arunkuje, oczyw iście, rola Czarnieckiego ciągle rosnąca i osiągająca swój szczyt w latach najazdu. O kres ten przyszło mi opracow ać najłatw iej, a to z kilku pow odów . Przede w szystkim ze względu na w spomnianą ju ż rolę kasztela­ na kijow skiego, a później w ojew ody ruskiego, poza tym dlatego, że jest to najlepiej opracow any okres jego życia w literaturze historycznej i wreszcie, że sam po dzie­ sięcioletniej pracy nad zagadnieniami najazdu, najsw obodniej się w nich porusza­

22

Wstę

łem. Jed nym z pow odów lepszego opracowania była m ożliw ość skrom nego jesz­ cze, w każdym bądź razie istotnie już oddziałującego na treść, w ykorzystania zagra­ nicznych zasobów archiw alnych. Część piąta, obejm ująca lata 1660-1665, sprawiła m i nie mniej kłopotu niż pierw­ sza. C zarniecki bow iem przestał być już ty lk o żołnierzem . W ciągnięty w w ir poli­ ty k i dw orskiej w spiskową sprawę elekcji vívente rege, zaczął odgrywać zupełnie inną rolę niż w poprzednich dziesięciu latach swego życia. P roblem p olityki dwor­ skiej, nazw ijm y go tu w skrócie „francuskim ”, jest do dziś bardzo słabo opracow any w naszej literaturze historycznej. W ypływ a to ze stanu źródeł; dokładniejsze opra­ cow anie tych zagadnień wymaga sumiennego przeglądu archiw ów W iednia, W aty­ kanu, Berlina i przede w szystkim Paryża. Istniejące w kraju dziewiętnastowieczne w ypisy archiw alne ze zbiorów francuskich i w łoskich są niekom pletne i nie mogą zadowolić historyka. D odajm y przy tym , że obracam y się tu w sferze niew ątpli­ wego spisku, a najpoważniejsze dokum enty spiskow ców zostały spalone ich włas­ nym i rękam i.37 N ie lepiej przedstawia się też opracowanie zw iązków w ojskow ych tego czasu, a niewiele lepiej i kam panii m ilitarnych. 'G d y b y m i przyszło samemu oceniać własną pracę, tę jej część uznałbym za naj­ słabiej opracowaną. W rzeczywistości bow iem każdy z poruszonych w niej proble­ m ów czeka ciągle jeszcze na odrębne studium naukowe, bez którego zobrazow anie działalności jednej osoby jest w zasadzie niem ożliwe. M ożna na marginesie sprawy francuskiej i zw iązków w ojskow ych om ów ić bardziej szczegółow o poczynania C zarnieckiego; postępowanie odwrotne, a m ianow icie szczegółowe badanie tych spraw przy biografii Czarnieckiego jest raczej wątpliwe. Zafascynow any sprawą opozycji magnackiej za czasów Jana Kazim ierza, bo m ożna o niej m ów ić od m o­ m entu elekcji aż po rok 1667, postanow iłem do mej w rócić, teraz jednak musiałem zadowolić się w zasadzie tylko szkicow ym opracowaniem tych lat. Chw ilę należy jeszcze zatrzym ać się nad niektórym i zupełnie już technicznym i sprawami. Źródła zacytowane mają na ogół unow ocześnioną pisownię, według po­ wszechnie przyjętych zasad. W tekstach niem ieckich ograniczono poważnie modłę pisania zbyt w ielu słów, nie ty lk o rzeczow ników z dużej litery, fi zostało oddane zgodnie ze zw yczajam i X V II w. raz jako „sz” (często pisano ausz miast auss), a raz jako „ss”. D aty według starego stylu w tekście przeliczono na now y, w przypisach zachow ano stary styl, w nawiasach podając przeliczenie. N azw y geograficzne sprawiły wiele kłopotu, często bow iem ma się do czynienia aż z czterem a określeniam i jednej m iejscow ości: siedemnastowieczną polską, sie­ dem nastowieczną niem iecką, nowszą niem iecką i najnow szą (po 1945 r.) polską. N ie zastosow ano konsekw entnie żadnej m etody, kierując się przede w szystkim m ożliw ością łatwego ustalenia miejsca na dwudziestowiecznej mapie. Podano też najczęściej w przypisach lub w tekście nazwy różnobrzm iące. 37 Por. K o r z o n , D ola i niedola, I, s. 89.

23

Wstęp

U stalenia tras dokonyw ano na mapach 1 : 300 000, często także 1 : 100 000. Zam ieszczenie dużych szkiców okazało się ze względów graficznych niem ożliwe. Pilnie jednak przestrzegano, by każda om ów iona w pracy droga znalazła się bodaj na jednym ze szkiców . P rzy podawaniu nazwisk rów nież nie przyjęto jednolitej zasady. Jedynie nazwi­ sko C zarniecki, tam gdzie nie było wątpliw ości, podawano jako C zarniecki, ale przy cytow aniu tekstów obcych zostaw iono owe różnorodne form y: Z arnecki, C harnezki, Sarnezky etc. N azw iska szwedzkie oddawano według przyjętej w Szwe­ cji, a nie w Polsce form y, np. W irtz, a nie W iirtz. W indeksie osobow ym celow o nie podano stanowisk i określeń ludzi, gdyż te w ciągu 60 lat, k tóre obejm uje książka, stale się zmieniały. P rzy podawaniu stano­ w isk należałoby podawać i daty ich objęcia, w ten sposób indeks rozrósłby się nie­ pom iernie. Z niezw ykle bogatego materiału ikonograficznego w ybrano jedynie pozycje naj­ ciekawsze, a przy tym najłatwiejsze do reprodukcji. Jest to ty lk o drobny ułamek pam iątek ikonograficznych i m aterialnych po C zarnieckim , wart chyba w całości osobnego i dokładnego opublikow ania przez historyków sztuki.

yi. *

*

C hciałbym się usprawiedliwić przed C zytelnikiem . Zdaję sobie sprawę z tego, że daję mu do rąk książkę nader wyczerpującą i to nie materiał, ale właśnie nieopatrz­ nego czytelnika. Praca ta jest na pewno zbyt długa, m im o iż starałem się do m ini­ mum ograniczyć tło, a niekiedy nawet, gdy łatwo można znaleźć opracow anie, nie dawałem go w ogóle. W pierw otnych planach miała być ona o połow ę m niejsza, niech m nie jednak bron i Ja n C hryzostom Pasek, k tó ry już w X V II w. pisał: O Boże! siłaż by na to papiru wyszło, kto by Czarnieckiego z młodych zaraz lat odwagi kawalerskiej chciał wyterminować dzieła należycie! [...].38

D zieł ty ch należycie nie „w yterm inow ałem ”, siła już papieru w yszło, choć obie­ cuję sobie nieraz pow rócić do poruszonych w tej książce zagadnień.

38 J. Ch. P a s ek, Pam iętniki, wyd. W. Czapliński, Wrocław 1952, s. 370.

Rozdział

I

Dom rodzinny

Pierw szy biograf, a nie heraldyk, piszący o Stefanie C zarnieckim , autor życiory­ sów sławnych Polaków , Paweł P oto ck i, nie ustalił daty urodzenia przyszłego het­ m ana.1D opiero K rajew ski, bodajże pierwszy, idąc za herbarzem N iesieckiego uznał, iż Stefan C zarniecki urodził się w 1599 r.2 i po nim datę tę pow szechnie przyjęto już bez żadnych dalszych w eryfikacji. W ielka szkoda, ponieważ i w czasach K rajew ­ skiego, i w 100 lat później jeszcze m ożna było najpewniej odnaleźć dokładny rok urodzenia Stefana w księgach parafialnych. D ziś jest to już niem ożliw e3, choć data 1599 bynajm niej nie jest tak pewna, za jaką się ją uważa.4 Istnieją supozycje, że C zarniecki urodził się w 1604 r.5, niestety, rów nie hipotetyczne, jak ro k ustalony przez Krajew skiego. W brew pozorom , problem nie jest bynajm niej błahy i w to k u tej pracy jeszcze niejednokrotnie wypadnie doń nawiązywać. D ata urodzenia rzutuje przede w szyst­ kim na pierwsze dwadzieścia lat życia młodego Stefana i na początek jego służby w ojskow ej. Jeżeli przyjm iem y rok 1599, a pierwsze w iadomości o służbie w ojsko­ wej pochodzą z 1621 r., byłby to nieco późny początek: m łoda średniozamożna szlachta szła do chorągw i mając 18-20 lat. Jeśli przyjm iem y ro k 1604, to ro k 1621 byłby m ożliw y, rozpoczęcie służby by łoby bardzo wczesne. W obec braku pew nych potw ierdzeń źródłow ych, m ożna ty lk o najogólniej roz­ ważać praw dopodobieństw o daty ustalonej w X V III w. N a podstawie w zm ianek z czasów najazdu szwedzkiego o w ieku ówczesnego w ojew ody ruskiego, byłbym m im o w szystko skłonny uznać ów ro k 1599 za dosyć realny. P rzyp om nijm y też, że 1 P o t o c k i , Saeculum Beliatorum, s. 90-95. 2 K r a j e w s k i , Historya, s. 13. Ten sam rok podaje też „Kopia przywileju”. Anonimowy autor powołuje się najczęściej na Niesieckiego, podaje jednak pewne szczegóły prawdziwe, nieznane zupełnie innym biografom. 3 Już przed drugą wojną światową księgi parafialne w Czarncy zaczynały się od czterdziestych lat X V II w.; por. H . G r o c h u l s k i , Stefan Czarniecki. Jego grobowiec i pam iątki po hetm anie w Czarncy, Włoszczowa 1937, s. 31 nn.; J. W i ś n i e w s k i , Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pam iątek w powiecie włoszczowskim, Mariówka Opoczyńska 1932, s. 21. W chwili obecnej zasób archiwum pozo­ stał bez zmian. 4 Niesiecki oparł swą informację na stwierdzeniu Kochowskiego, iż Czarniecki zmarł, licząc 66 lat; por. W. K o c h o w s k i , Annalium Poloniae, Climacter, III, Cracoviae 1688, s. 167. 5 Czart., TN, nr 159, s. 39, Epitaphium... 19 II 1665; ...aetati sue 61...; „aetati”— podskrobane.

28

W kręgu przypuszczeń 1599—1632

pow szechnie uważano już wtedy Czarnieckiego za człow ieka starego, dowodem tu ch oćby liczne sform ułow ania Paska. O czyw iście, różnica pięciu lat nie jest zbyt w ielka i nie mogąc chw ilow o odna­ leźć dokładniejszych przekazów , wypadnie pow strzym ać się od dalszych hipotez, przyjm ując granice lat 1599-1604. N iem niej w ątpliw ości od daty urodzenia budzi i miejsce przyjścia na świat Stefa­ na C zarnieckiego. N ajczęściej przyjm uje się po prostu rodzinną wieś C zarnieckich — C zarncę w staropolskim powiecie chęcińskim 6, obecnie w łoszczow skim , będącą wówczas w posiadaniu ojca Stefana, ale są też i inne sugestie. O czyw iście Czarnca wydaje się najbardziej prawdopodobna7, chociaż m ożliw ości mogą być różne. R odzicam i Stefana — na szczęście już pewnym i — byli K rzysztof i K rystyna z domu Rzeszow ska. N ie mam zamiaru wdawać się w zawiłe rozważania genealogiczno-heraldyczne, sięgające czasów Władysława Jagiełły, (aczkolwiek jeden z przod­ ków C zarnieckich był podobno pod G runw aldem 8) albo i Aleksandra M acedoń­ skiego, jak to niekiedy czyniono w szlacheckich i magnackich genealogiach. W y ­ starczą zupełnie w iadom ości poprzedzające urodzenie Stefana o niewiele więcej niż 50 lat. N a w stępie trzeba od razu zastrzec — pisanie o C zarnieckich z C zarncy herbu Łodzią jest niełatw e, nie brakow ało bow iem rodów szlacheckich noszących nazwis­ k o C zarn eck i lub C zarn ieck i, a zupełnie nie sp okrew n ion ych z C zarn ieck im i z C zarn cy .9 R odzina C zarnieckich z C zarncy, należąca do szlachty na pewno średniozam oż­ nej, m ieszkała przede w szystkim w w ojew ództwie sandom ierskim , ale też i w są­ siednich, krakow skim i sieradzkim. Gniazdo rodzinne, właśnie C zarnca, nie było jednak w całości ich własnością, część łanów zajm ow ały inne rodziny drobnoszlacheckie.10 W połow ie X V I w ., siedzieli w C zarncy dwaj bracia H ieron im i Feliks 6 J e n i k e , op.cit., s. 11; C z a p l i ń s k i , Stefan Czarniecki, s. 208; P r z y b o ś , Stefan Czarniecki, s. 120. 7 Obszerną polemikę znajdujemy już u K. S z a j n o c h y , Śmierć Czarnieckiego. Szkice historyczne, IV, Lwów 1901; por. także W. T o m k i e w i c z , Stefan Czarniecki i jego gniazdo rodzinne, „Ziemia”, t. X X V I, r. 1937, s. 206-209. Lokalna tradycja widziała jako miejsce urodzenia Stefana — Kąty, drugą rodową wieś Czarnieckich; por. W i ś n i e w s ki, op. cit., s. 28. 8 O k o 1 s ki, Orbis Polonus, II, s. 176. 9 Wystarczy zajrzeć do pierwszego lepszego herbarza, by zobaczyć, ile było rodów Czarnieckich niepieczętujących się Łodzią. Najpełniej u S. D u ń c z e w s k i e g o , Herbarz wielu dom ów Korony Pol­ skiej i W. X. Litewskiego... [Zamość] 1757, s. 66-74. Czarnieccy herbu Prus, tertio w woj. ruskim, w po­ dolskim i na Wołyniu; por. też A. B o n i e c k i, Herbarz Polski, III, s. 287; N i e s i e c k i, Her-barz, III, s. 197; W. W i e 1 ą d ko, H eraldyka, III, s. 321, t. V, b. str. Wymienianie herbu w źródłach siedemnasto­ wiecznych było jednak raczej rzeczą niecodzienną, o wiele częściej podawano siedzibę rodową. Ponie­ waż także nie-Lodziowie pochodzili nieraz ze wsi o nazwach mających związek z nazwiskiem, najczę­ ściej z jakiejś Czarnej lub Czarny ( B o n i e c k i , Herbarz, III, s. 296. Czarnieccy z Czarny w woj. ru­ skim), a Czarncę w Chęcińskiem bardzo często pisano jako „Czarna”, „Czarcza”, „Czarncza” i w dzie­ siątkach innych odmian, ustalenie, którzy siedemnastowieczni Czarnieccy są na pewno Łodzia-Czarnieckimi z Czarncy w pow. chęcińskim, nie jest proste. 10 A. P a w i ń s k i (Stefan Czarniecki, s. 465-466) myli się przypuszczając, że owa drobna szlachta

Dom rodzinny

29

C zarn ieccy11, później zaś w 1577 r. synow ie Feliksa wraz ze swym stryjem H ieron i­ m em .12 Z biegiem czasu potom kow ie z linii wywodzącej się od Feliksa wyszli z gniaz­ da rodzinnego, pozostali tam ty lk o potom kow ie H ieronim a Czarnieckiego. Ja k zgodnie stwierdzają siedemnasto- i osiemnastowieczne herbarze, potwierdzone potem przez badania heraldyczne Bonieckiego, H ieron im był w prostej linii prapradziadkiem Stefana C zarnieckiego.13 M iał on podobno jednego ty lk o syna Feliksa, ten zaś z kolei trzech synów : Feliksa, Jana i H ieron im a.14 Ja n — to dziadek Stefana, pozostali dwaj bracia stw orzyli boczne linie, z k tó rych jedna szczególnie, rząsawska — od posiadanej przez nich w Sieradzkiem Rząsawy, wywodząca się od H ieronim a, powiązana była dość silnie z losami Stefana i odgrywała pewną rolę w czasie najazdu szwedzkiego. D w óch synów H ieronim a, Florian i C yriak 15, zostaw iło liczne potom stw o, a że byli to ju ż ludzie pokolenia Stefana, często m ylono ich bądź z jego rodzeństwem, bądź też z nim samym. W ym ienić tu należy przede wszystkim syna Floriana, Stanisława Czarnieckiego16, k tó ry znajdow ał się przez długi czas na dworze L ubom irskich .17 Poniew aż Stefan dużo później b ył oficerem w chorągwi Lubom irskiego, zaczęto m ylić Stanisława i Stefana, tem u ostatniem u dodając jeszcze służbę na dworze m agnackim . D zieciom drugiego syna H ieronim a, Cyriaka, brata Floriana (należącym do po­ kolenia Stefana) poświęcę nieco więcej uwagi. Jego syn P io tr, właściciel Rząsawy

byli to Czarnieccy, wieś zaś trzymali Czarnoccy, por. AGAD, ASK, I, 9, f. 741, 1640 r.; por. także wcześniejsze dane 1510 r. — ASK, I, 10, f. 62; 1526 r. — ASK, I, 8, f. 241 v; 1530/1531 — ASK, I, 10, f. 324-556. Podobno jeszcze w X V w. Czarnieccy posiadali pobliskie Kąty, zwane też Wolą Czarniec­ ką, por. „Kopia przywileju”. 11 B o n i e c ki, Herbarz, III, s. 293. 12 AGAD, ASK, I, ks. 9, f. 343 v. Kasper i Mikołaj: „de 2 lanei” Hieronim tyleż: por. też AmKr., Kraków, ks. rei. gr., nr 44, s. 1041-1042, r. 1618, występują Kasper i Mikołaj Czarnieccy z Czarncy, synowie Feliksa; por. tablica genealogiczna nr 1. 13 Por. tablica genealogiczna nr 1. 14Por. O k o 1s ki, Orbis Polonus, II, s. 176; Niesiecki zna tylko Feliksa i Jana, Herbarz, III, s. 187-188. 15 Sz. Okolski (Orbis Polonus, II, s. 177) wymienia tylko Floriana, a Cyriaka określa jako brata stryjecznego Czarnieckich, wspominając o nim po omówieniu rodziny Krzysztofa (s. 278). Wiadomo jednak z zapisów w księgach grodzkich krakowskich, że dzieci Cyriaka procesowały się o Rząsawę z Goslawskimi, którzy byli rodziną żony ich dziadka Hieronima (por. tamże, II, s. 178; WAPP, Konarzewo, nr 2565); AmKr., Kraków, ks. rei. gr., nr 70, s. 2288-2290, 1655 r.; nr 76, s. 2237-2238, 1649 r.; nr 77, s. 1377-1378, lata: 1560-1561 i 1650; nr 78, s. 254-256, 1650 r.; nr 79, s. 1149-1150, 1651 r.; Florian był już na pewno posiadaczem Rząsawy; por. tamże, nr 44, s. 1241-1242,1618 r. Cyriak żonaty był z Katarzyną Psarską; por. tamże, nr 52, s. 235-237, 237-239, 1627 r. 16 O k o l s k i , Orbis Polonus, II, s. 177. Syn jego Piotr, mając 18 lat rozpoczął służbę wojskową i później był także na dworze Stanisława Lubomirskiego; por. AmKr., Biecz., ks. rei. gr., nr 182, s. 658, 660, r. 1644. Wspominam o tym, by nie mogła zajść pomyłka między nim a innymi Czarnieckimi o tym imieniu. 17 Oprócz Stanisława Florian miał jeszcze dwóch synów o nieznanych imionach, którzy polegli w jednej z wypraw moskiewskich, a także Feliksa i Alberta (Wojciecha), oraz córkę — Petronelę Doro­ tę; por. AmKr., Kraków, ks. rei., gr., nr 51, s. 72-74,355,356; tamże, również nr 61, s. 2303-2306,1637 r.

30

W kręgu przypuszczeń 1599—1632

w czterdziestych i pięćdziesiątych latach X V II w .18, brał udział w obronie Jasnej G ó ry i organizow ał partyzantkę w W ielkopolsce.19 N iezw ykle często m ylono go z rodzonym bratem Stefana — P iotrem .20 Inne dzieci C yriaka — Aleksander i A nna21 — nie odegrały większej roli, wypadnie jednak zatrzym ać się przy prawdopodobnie najm łodszym synu — Ludwiku22. Jest to ów znany „Ludwik C zarn ecki”, paulin, w ielokrotnie w ym ieniany w czasie oblężenia klasztoru jasnogórskiego. D otychczas me wiązano go z Łodzia-Czarnieckim i, tym czasem okazał się on niewątpliwie ro­ dzonym bratem Piotra, a synem C yriaka.23 M niej interesująca, ale mająca rów nież pewne powiązania, przynajm niej m ająt­ kow e, ze Stefanem C zarnieckim była linia wywodząca się od Feliksa, drugiego stry­ jecznego dziadka. Z trzech jego synów M aciej osiadł na W ęgrzech24, F lorian młodo zginął25, ostatni zaś H ieronim , ożeniony z A nną Łuczycką26, gospodarował w G niew ięcinie, położonym także w powiecie chęcińskim . T am później siedzieli jego sy­ now ie: Ja n Aleksander27 oraz H ieronim .28 O trzecim , Stefanie29, nic bliższego nie 18Poza cytowanymi już sporami z Goslawskimi por. też AmKr., Kraków, ks. rei., gr., nr 61, s. 1409— 1410, 1637 r.; nr 70, s. 47 i 373-376, 1655 r.; nr 71, s. 1940-1946, r.; nr 72, s. 78-79, 1646 r.; nr 73, s. 1655-1657, 1647 r.; nr 77, s. 1369-1370, 1650 r.; nr 83, s. 1205-1207, 1654 r.; nr 86, s. 527, 1659 r. 19A. K o r d e c k i, N ova Gigantomachia contra Sacra Imaginem Deiparae Virginis..., Cracoviae [1657]; L. F r ą ś, O brona Jasnej Góry w r. 1655, Częstochowa 1935; A. K e r s t e n, Pierwszy opis obrony Jasnej Góry w 1655 r. Studia nad Nową Gigantomachią ks. Augustyna Kordeckiego, Warszawa 1959, s. 130, 168. 20 Nagminnie występuje to w źródłach szwedzkich, a także w literaturze, por. St. B o r k i e w i c z, Dziedzice na Czarncy, „Radostowa”, r. II, 1937, s. 180. Tę pomyłkę popełniłem i ja {Pierwszy opis, s. 338), nie chcąc wierzyć Kochowskiemu, który za Okolskim podawał, że byli oni tylko „stryjecznie” spo­ krewnieni, K o c h o w s k i , Climacter, II, s. 73. 21 AmKr., Kraków, ks. rei. gr„ nr 51, s. 72-74, 355-356; nr 61, s. 1409-1410. 22 F r ą ś, op. cit., s. 95; K e r s t e n, Pierwszy opis, s. 134. 23 AmKr., Kraków, ks. rei. gr., nr 71, s. 1944-1946,1645 r. Piotr i Ludwik wymienieni jako rodzeni bracią, synowie Cyriaka; por. tamże, nr 83, s. 1205-1207; tam też (nr 83, s. 527, 1659) znajdujemy w numerze, że Ludwik wstąpił do klasztoru w 1634 r., AJsg, nr 77, Métrica, s. 476. 24 O k o 1 s k i, Orbis Polonus, II, s. 176; N i e s i e c k i, Herbarz, III, s. 187. 25 Tamże. “ Tamże; por. też AmKr., Kraków, ks. rei. gr., nr 64, s. 998-999, 1639 r. i s. 1171. 1640 r. Anna z Łuczyc, wdowa po Hieronimie. Hieronim umarł w 1635 r., nagrobek jest w Czarncy;tpor. S. S t a r o w o l s k i , Monumenta Sarmatorum, Cracoviae 1655, s. 98; por. tez AmKr., Kraków, ks. rei. gr., nr 75, s. 340, 1648 r., secundo voto żona Stanisława Dembińskiego, sędziego ziemskiego krakowskiego. Inne wiadomości o Hieronimie zob. AmKr., Kraków, ks. rei. gr., nr 49, s. 1236-1237, 1397-1398, 1624 r., nr 50, s. 82-84, 1625 r. oraz nr 57, s. 151-152, 1633 r.; por. także W. K r z y k o w s k i , Łódź do portu wieczności żeglująca, przy pogrzebie Jej Mości Paniey Alexandry z Czarnce Krzęckiej w Kościele SS Piotra y Pawia Kollegium Krakowskiego; przez X. Wacława Krzykoskiego Societatis Jesu, 13 Octobris, R. P. 1639 wystawiona za dozwoleniem starszych. 27 O k o 1 s k i, Orbis Polonus, II, s. 176 oraz N i e s i e c k i, Herbarz, III, s. 187 twierdzą, ze był jezu­ itą; AmKr., Kraków, ks. rei. gr., nr 78, s. 1059 — 1060,1650 r. oraz nr 79, s. 325-326,1651 r. wynika, iż posiadał on część wsi Gniewięcin. 28 O k o 1 s k i, Orbis Polonus, II, s. 176; N i e s i e c k i , Herbarz, III, s. 187; AmKr., Kraków, ks. rei. gr., nr 77, s. 833-834 wymieniają go jako posiadacza Gniewięcina; por. też ZDIH PAN, TP, nr 21, Oblata lustrationis nobilitates districtus Chencinensis, 1636 r.; także Archiwum parafialne w Czarncy, Métrica copulatorum. 29 O k o 1 s k i, Orbis Polonus, II, s. 176; N i e s i e c k i , Herbarz, III, s. 187.

Dom rodzinny

31

udało się, niestety, stwierdzić, choć b yłoby to istotne, skoro z racji swego im ienia mógł być łatw o m ylony z przyszłym hetm anem .30 C zarnieccy z G niew ięcina zachowali dosyć ścisłe w ięzi m ajątkow e z potom kam i Jana, gospodarującym i w C zarncy. W ystarczy powiedzieć, że rodzina męża córki H ieronim a, Barbary, procesow ała się o prawa spadkowe do C zarncy, a odpowied­ nie dokum enty znalazły się w rodzinnych papierach Leszczyńskich, spokrew nio­ nych ze Stefanem przez m ałżeństwo jego córki z W acław em Leszczyńskim .31 W szystkie boczne linie rodziny Stefana, o ile się m ożna zorientow ać z ich spraw m ajątkow ych, należały do dość zam ożnych, choć ich zam ożność polegała nie tyle na posiadaniu własnej ziem i, co na dzierżawach. B yło tam także kilku w ojskow ych, zwłaszcza w linii rząsawskiej, nie więcej jednak niż w wielu innych rodzinach szla­ checkich. T o samo rów nież m ożna powiedzieć o C zarnieckich siedzących w C zarncy — p otom kach wspomnianego już Jana, syna Feliksa, a dziadka Stefana. Ja k to ustalił Boniecki, Ja n pozostaw ił trzech synów: M arcina, O lbrachta i K rzysztofa.32 O dwóch pierw szych w iem y bardzo niewiele. M arcin m iał pewnie jeszcze syna W ojciech a33, O lbrach t C zarniecki — trudno powiedzieć czy ten właśnie, czy też jeden z jego bratanków , przew inął się przez księgi grodzkie krakow skie w 1621 r.34 D opiero trzeci syn Jan a, K rzysztof, należy nie tylko do najlepiej znanych, poprzez swego syna, ale i niew ątpliw ie do najbardziej w ybijających się członków rodźm y C zar­ n ieckich. Ze w szystkiego, co o nim w iem y, musiała to być postać bardzo ciekawa, być może nawet w arta osobnego opracowania.35 B y ł to dw orzanin i żołnierz. U rod zon y około 1564 r., w czasach sw ojej m łodości stronnik Zam ojskiego, w alczył pod Byczyną. Praw dopodobnie też brał udział w nie­ udanej wyprawie Zygm unta III do Szwecji, w ojow ał w Inflantach, uczestniczył w kircholm skiej w iktorii. O k o lsk i pierw szy podał, że „ad annum septuagesimum catholicus factus [,..]”36, inni pow tórzyli za nim tę wiadomość, przyjm ując, że K rzysztof i jego ojciec Ja n

30 Nie ustaliłem też, czy Piotra Czarnieckiego, syna Hieronima, który uczestniczył w wyprawie pruskiej 1635 r. (AmKr., Kraków, ks. rei. gr., nr 59, s. 2003-2004, Władysław IV dla Piotra Czarnieckie­ go, obóz pod Kwidzyniem, 11 IX 1635) wiązać należy także z tą rodziną. Herbarze nic o tym nie wspominają. 31 BPAN Kórn., nr 1940; por. także AmKr., Kraków, ks. rei. gr., nr 80, s. 1710-1714, 1663 r. 32 B o n i e c k i, H erbarz, III, s. 293. Nie wiadomo, jak Boniecki ustalił, że byli to wszystko synowie Jana, Olbracht bowiem mógłby być już także synem Krzysztofa występującym razem ze stryjami. Inne herbarze podają tylko Krzysztofa; O k o l s k i , Orbis Polonus, II, s. 177; N i e s i e c k i , Herbarz, III, s. 188. 33 B o n i e c k i, Herbarz, III, s. 293. 34 AmKr., Kraków, ks. rei. gr., nr 47, s. 140-145, 1621 r.; nr 48, s. 1926-1927, 1623 r. 35 Por. E. L a t a c z, Krzysztof Czarniecki, PSB, IV, s. 206. Jednoszpaltowy szkic Latacza, poza drob­ nymi nieścisłościami, daje dobrą charakterystykę Krzysztofa; dalsze wiadomości bez przypisów z PSB. 36 O k o 1 s k i, Orbis Polonus, II, s. 177.

32

W kręgu przypuszczeń 1599—1632

byli kalw inam i.37 Latacz zw rócił uwagę na to, że choć sam dysydent, synów swoich chow ał w jezuickich kolegiach. W czasie m łodości Stefana był to już człow iek zam ożny; w jego sprawach proce­ sow ych nieraz pojaw iają się sumy 20 i 30 tys. zł, co w pierwszej cw ierci X V II w. stanow iło dosyć poważną kw otę.38 Posiadał on też poza Czarncą dobra w innych wsiach. Ja k tw ierdził B oniecki, O lbracht i K rzysztof sprzedali Przerębskim w 1613 r. wsie D ąbrow ę, M ałoszyce, K nieje, Lipie i Rogaczów 39, a później jeszcze w posiada­ niu dzieci K rzysztofa znajdow ały się (poza wsiami nabytym i później): Rzeszów ek, K ąty i Żelisław ice40; dwie ostatnie w w yniku rodzinnych działów lub spadku. Poza tym K rzysztof gospodarował w królew szczyznach; przed 1618 r. na Toporow ie, od tego roku w starostwie chęcińskim , później zaś w 1627 r. otrzym ał konsens królew ­ ski na nabycie wsi: Zem brzyce i Jaszczurow a41 w księstwie Zatorskim i wreszcie, zapewne w 1623 r. objął starostwo żyw ieckie.42 O trzym ał je, zdaniem Kom onieckiego, po M ikołaju K om orow skim na wyraźne polecenie królow ej K onstancji. Sta­ rostw o to dzierżył aż do 1630 r. Rządził też nim , jak twierdzi K om oniecki, dość sprawnie, dopóki w iek nie kazał mu z tego zrezygnować. Ja k z tego w szystkiego w ynika, rozgałęzione interesy m ajątkow e ojca Stefana przekraczały daleko granice niew ielkiej C zarncy. W e wsi tej od czasów pradziadka H ieronim a stan posiadania C zarnieckich niewiele się zm ienił i w dalszym ciągu sie­ działy tam poza nim i i inne rodziny szlacheckie.43 O ile m ożna się zorientow ać z późniejszych nieco kw itów poborow ych, C zarnieccy zajm owali w C zarncy ty l­ k o 2 łany i m łyn.44 D op iero w latach 1647-1650 Stefan w ykupił od K rezów 3,5 łana, ale i wtedy K łobukow scy pozostali zapewne nadal na sw oim 1,5 łana.45

57 N i e s i e c k i , H erbarz, III, s. 188; G r o c h u l s k i (op. cit., s. 38) twierdzi, że Czarnieccy byli rodziną ariańską. 38 Por. AmKr., Kraków, ks. rei. gr„ nr 50, s. 84 nr 52, s. 566-567 i 747-748, sprawy procesowe z Ferdynandem Myszkowskim. 39 B o n i e c k i, Herbarz, III, s. 293. Przerębscy później mieli jakieś sprawy majątkowe z Piotrem Czarnieckim z Rząsawy. 40 BPAN Kórn., nr 1941c, Kwity poborowe wymienionych wsi. 41 AGAD, MK, nr 173, f. 459v-460v, Konsens Zygmunta III, Warszawa 16 VI 1627. 42 Starostą żywieckim został na pewno wcześniej niż w 1625 r., choć akt nadania pochodzi z tego roku. AGAD, MK, nr 173, f. 114-115v, Warszawa 30 III 1625. Pierwsze spory z Komorowskim, poprzednim starostą żywieckim pochodzą już z 1618 r. i ciągną się dosyć długo, aż do 1622 r. AmKr., Kraków, ks. rei. gr., nr 44, s. 550-551, 1915-1916; nr 45, s. 1060-1061; nr 47, s. 673-677; nie były to jednak sprawy dotyczące starostwa. Komoniecki twierdzi, że Krzysztof został starostą żywieckim w 1623 r. [A. K o m o n i e c k i ] , Komonieckiego Andrzeja dziejopis żywiecki, wyd. St. Szczotka, I, Ży­ wiec 1937, s. 163-166, co wydaje się bardzo prawdopodobne; por. także Czart., TN , nr 118, s. 45, Zapis p. Krzysztofa Czarnieckiego ze strony królowej JM ci żywieckiego hrabstwa, 3 0 1 1626 r. 43 BPAN Kórn., nr 1941c. Kwit poborowy z 1647 r. wymienia poza Czarnieckimi Kłobukowskich na 1,5 łana i Krezów na 3,5 łana. 44 Tamże. 45 Tamże, kwit z 1650 r.

Dom rodzinny

33

M atka Stefana, K rystyna Rzeszow ska, pochodziła ze wsi R zeszów ek, bezpo­ średnio sąsiadującej z C zarncą.46 D opiero drugą żonę Jadwigę z Ż eron ic Żerońską K rzysztof znalazł w bardziej odległych stronach. Sprawa tego drugiego m ałżeństw a zaw artego ch yba w dw udziestych latach X V II w .47 jest dość interesująca, i co bardziej istotne, wiąże się praw dopodobnie ściśle z życiem Stefana. W edług N iesieckiego drugą żoną K rzysztofa była Brzostow ­ ska herbu B ończa48, ju ż jednak B oniecki, a za nim i inni heraldycy i h istorycy przy­ jęli na podstawie wspomnianego konsensu Zygm unta III z roku 1627, Jadwigę z Że­ ronic.49 Latacz połączył obie wiadomości, każąc Krzysztofow i poślubić Jadwigę z Że­ ron ic Brzostow ską.50 Innego zdania był Boniecki. Uważał on, że owa Jadwiga z Ż eronic, to Jadwiga Żerońska, pisarzówna kaliska, prim o voto Bartłom iejow a K obierzycka, m atka Z o ­ fii, M arcina i Stanisława K ob ierzy ck ich .51 Zofii — późniejszej żony Stefana, M arci­ na, k tó ry zginął pod Ingolsztatem w 1632 r., oraz Stanisława, cześnika poznańskie­ go w 1627 r., podczaszego kaliskiego w 1636 r., przyszłego kasztelana gdańskiego i w ojew ody pom orskiego.52 D o zagadnień tych wypadnie jeszcze pow rócić przy omawianiu m ałżeństwa Stefana C zarnieckiego.53 Przedstawiając rodzinne środowisko przyszłego hetmana polnego, nie można, oczyw iście, pom inąć jego braci. Sprawa rodzeństwa Stefana, ustalenia starszeństwa braci, wcale nie jest prosta. Pierw szy w ym ienił ich kolejn o O k o lsk i54, zapewne za nim kilkakrotn ie pow tórzono to w X V II w .55 Zdaniem heraldyków , najstarszym synem K rzysztofa był P io tr, drugim W ojciech (Adalbert, A lbert, O lbrach t), dalej Paweł lub Stanisław, czasami bow iem Paweł jest w ym ieniany jako trzeci z dziesiąt­ 46 O k o 1s k i, Orbis Polonus, II, s. 177; N i e s i e c k i , Herbarz, III, s. 188; B o n i e c k i , Herbarz, III, s. 293; por. też P a w i ń s k i, Stefan Czarniecki, s. 466; S . B o r k i e w i c z , Z . L i n o w s k i, Monografia historyczna i gospodarcza powiatu jędrzejowskiego, Kielce 1937, s. 174. 47 Wynika to z zestawienia domniemanych dat urodzenia dzieci Krzysztofa z Rzeszowską i daty konsensu Zygmunta III, wydanego z 1627 dla Krzysztofa Czarnieckiego i Jadwigi z Żeronic. 48 N i e s i e c k i, Herbarz, III, s. 188. 49 B o n i e c k i, H erbarz, III, s. 293. W Żeronicach, wsi w woj. sieradzkim, siedzieli Zerońscy, por. Słownik Geograficzny, t. 14, s. 787. Pisano ich wymiennie Zerońscy — Żeromscy; AGAD, Sieradz, ks. rei. gr., nr 21, f. 611. 50 E. L a t a c z , K rzysztof Czarniecki, PSB, IV, r. 1938, s. 206. 51B o n i e c k i, Herbarz, X, s. 228 — Kobierzyccy. Jest charakterystyczne, że przy omawianiu Czar­ nieckich, Boniecki o tym powiązaniu nic nie wspomina. Jak stwierdził W. D w o r z a c z e k (Genealo­ gia, Warszawa 1959, s. 121), późniejsze tomy H erbarza są opracowane o wiele lepiej od pierwszych. Trzeba więc przypuścić, że w miarę nagromadzania materiałów Boniecki uzupełnił swoje wiadomości i wykrył, że druga żona Krzysztofa, Jadwiga z Żeronic i matka Zofii Kobierzyckiej Jadwiga Żerońska, to jedna osoba. Gdyby był to wniosek płynący tylko z podobieństwa nazwisk, umieszczono by go chyba już w omówieniu Czarnieckich. 52 Tamże; por. też O k o 1 s k i, Orbis Polonus, II, s. 177-178. 53 Por. niżej, s. 121-123. 54 O k o 1 s k i, Orbis Polonus, II, s. 177-178. 55Argo Czarniecciana..., Varsaviae 1689; także BUP, Akc. 1644, Biographie der berühmtesten Männer des 16. und 17. Jahrb., vol. VII; później także N i e s i e c k i , H erbarz, III. s. 188-197.

34

W kręgu przypuszczeń 1599—1632

ki, a czasami Stanisław, następnie Tom asz, Stefan, D obrogost (Bonaw entura), Fran­ ciszek, M arcin i Jan. G d yby nieco więcej było wiadom o o w szystkich braciach C zarnieckich, ustale­ nie losów Stefana w ciągu pierwszych 30 lat jego życia byłoby o wiele łatwiejsze. Tym czasem plączem y się tu w dziesiątkach sprzeczności istniejących i w źródłach, i w opracow aniach. Tru d no w ym ieniać je w szystkie. Przykładow o ty lk o podam, że nawet przyjęta za O ko lskim kolejność urodzenia, wcale nie błaha, nasuwa wiele w ątpliw ości. L atacz ustala, że ósm y syn K rzysztofa — F ran ciszek, urodził się w 1610 r.56Jeśli zgodzim y się na tę datę, dziewiąty — M arcin u rodziłby się najwcześ­ niej w 1611 r., tym czasem M arcin m iał brać udział w wyprawach węgierskich przed 1625 r., zapewne w ięc w lisowskiej w 1619 r., a później od 1625 r. — służyć w kom pucie koronn ym . Zachodzi tu jaw na sprzeczność. C ho ć bow iem C zarnieccy, po­ dobnie jak cała średnia szlachta, zaczynali dosyć wcześnie służbę w ojskow ą, to jed­ nak na pewno nie m ając 8 -1 0 czy nawet 14-15 lat, jakb y to być musiało z M arci­ nem. M im o tych trudności, m ożna ustalić dość dobrze — przynajm niej to co naj­ ważniejsze — czym się zajm owali poszczególni bracia. C zterech z nich — poza Ste­ fanem, przez długi czas lub nawet przez całe życie poświęcało się zawodowej służbie w ojskow ej. B yli to : Paweł, Stanisław, D obrogost i M arcin. Losy dwóch — Pawła i M arcina — były tak ściśle związane z losami Stefana, iż trzeba je będzie rozpatry­ wać bardzo dokładnie w wielu następnych rozdziałach. N ieco luźniejszy kontakt m iał Stefan z m łodszym od siebie D obrogostem . D obrogost, tak jak Paweł i M arcin, rozpoczął służbę w ojskow ą w oddziałach lisow skich, któ re w yszły w 1619-1621 r. na W ęgry i do C zech .57 P o pow rocie do kraju znalazł się w chorągw i W iśniow ieckiego, zapewne także razem z M arcinem .58 Poniew aż Stefan i Paweł służyli już wtedy w kompucie koronnym u Koniecpolskie­ go59, drogi braci nieco się rozeszły. Później, w latach czterdziestych, D obrogost miał być pułkow nikiem w ojska zaporoskiego60, a w 1645 r. został zabity na U krainie.61 Inne nieco były losy czwartego z w ym ienionych braci-żołn ierzy — Stanisława. O jcie c nie przeznaczył go zapewne do służby w ojskow ej, ale wysłał na studia za granicę, następnie zaś, w ykorzystując może sw oje stare znajom ości, um ieścił na dworze Zygm unta III jako dw orzanina królew icza Aleksandra.62 Ja k długo trwała

56 E. L a t a c z, Franciszek Czarniecki, PSB, IV, r. 1938, s. 206. 57 Por. niżej, s. 48-49. 58 O k o 1 s ki, Orbis Polonus, II, s. 178; N i e s i e c ki, Herbarz, III, s. 194. 59 Por. niżej, s. 54. 60 O k o 1 s k i, Orbis Polonus, II, s. 179; N i e s i e c k i, Herbarz, III, s. 194; por. też AGAD, ASK, II, ks. 46, f. 91-93v. 611. E. Chrząszcz, Pierwszy opis buntu Chmielnickiego w oświetleniu uczestnika wyprawy żółtowodzkiej i naocznego św iadka -wypadku. Prace historyczne w trzydziestolecie działalności profesorskiej Stanisława Zakrzewskiego, Lwów 1934, s. 258. " Okolski, Orbis Polonus, II, s. 177; Grochulski, op. cit., s. 24, napis na płycie grobowej Stanisława

Dom rodzinny

35

dworska służba Stanisława Czarnieckiego? A by to stwierdzić, trzeba by przeprow a­ dzić specjalne, żmudne poszukiwania źródłowe. B yć m oże dopiero po śm ierci k ró ­ lewicza w 1634 r., a m oże w cześniej, Stanisław z własnym oddziałem wstąpił do służby cesarskiej.63 P o pow rocie stamtąd, prawdopodobnie jeszcze przed 1636 r.64, został m iecznikiem starodubow skim .65 C zy przebyw ał potem w Sandom ierskiem , czy też na Sm oleńszczyźnie — trudno ustalić. Podpis z w ojew ództw em sandomier­ skim na elekcji Jana Kazim ierza66 m ógł złożyć Stanisław, brat stryjeczny Stefana. Przypuszczam , że po pow rocie do kraju Stanisław nie służył ju ż w w ojsku, jeżeli pod Zborow em w ym ieniano go wśród tow arzystw a z pospolitego ruszenia sando­ m ierskiego.67 Ekspedycja zborow ska właśnie była ostatnią kartą życia tego człow ie­ ka; poniósł tam śm ierć.68 Jego syn pozostawał potem pod opieką M arcina C zarniec­ kiego.69 Nasuwa się pytanie, dlaczego aż czterech spośród braci obrało karierę w ojsko­ wą. C o prawda wydaje się, że Stanisław w zamiarach ojca był przeznaczony do służby dw orskiej i potem dopiero zm ienił swe plany życiow e. Pozostaliby trzej — a zatem nie specjalnie wielu, jak na średniozamożną rodzinę szlachecką, w której było dziesięciu synów . T rzeba przecież pamiętać, że w iększość dóbr zarządzanych przez K rzysztofa stanow iły królew szczyzny, rodzinne zaś posiadłości nie starczały, b y am bitnej rodzinie stw orzyć podstawę nie ty lk o bytu, ale i życiow ej kariery dzie­ sięciu synów. K rzysztof zaś, sądzę, m arzył o karierze sw oich dzieci. Świadczy o ty m ch oćby wysłanie poza Stanisławem jeszcze jednego syna, Piotra, na studia zagraniczne: „In exteris nationibus educatus [...]” — pisze o nim O k o lsk i.70 N ie była to rzadkość u C zarnieckich, tradycja studiów zagranicznych w zorem ro­ dzin m agnackich istniała ju ż w starszym pokoleniu71, m im o to wyrażała dość w yso­ kie aspiracje tej rodziny. N iestety, P io tr zawiódł w pewnym stopniu owe nadzieje,

w Czarncy. W tym czasie zapewne ożenił się też z Barbarą Łukowską, która wniosła mu w posagu wieś Łukowę. Borkiewicz, Linowski, op. cit., s. 92. “ Tamże, także Oss., nr 1243/1, f. 278 (brak w druku u F. S i a r c z y ń s k i e go, Obraz wieku panowania Zygmunta III, I, Lwów 1828). 64 Por. ZDIN PAN, TP, nr 21, Oblata lustrationis nobilitates districtus Chencinensis; 1636 r. Wy­ stępują tam bracia Stefana Wojciech i Jan oraz Stanisław Czarniecki w imieniu Zofii Czarnieckiej (?). 65 BPAN Kórn., nr 1941, Testament Marcina Czarnieckiego, w obozie pod Batohem 31 V 1652. “ B o n i e c k i , Herbarz, III, s. 177. 67 BN, BO Z, nr 1934, s. 96, List z obozu pod Zborowem, 23 VIII 1649, także AGAD, AR, II, ks. 18, s. 1 nn., Diariusz... 23 VIII 1649. 68 Napis na płycie grobowej w Czarncy; por. też Q. Michałowski], Jaku ba Michałowskiego, Wojskiego lubelskiego, a później kasztelana bieckiego księga pamiętnicza z dawnego rękopismu będącego własnością Ludwika hr. Morsztyna, wyd. A. Z. Helcel, Kraków 1864, s. 436. W. Miaskowski do N N, Zborów, b.d. stwierdza, że poległ p. Czarniecki, oboźny. Przypisuje on tu Stanisławowi funkcję Marcina, będącego wówczas oboźnym wojskowym. 69 BPAN Kórn., nr 1941, Testament Marcina Czarnieckiego, w obozie pod Batohem 31 V 1652. 70 O k o 1 s k i, Orbis Polonus, II, s. 177. 71 B o n i e c ki, Herbarz, HI, s. 293. W 1595 r. na uniwersytecie w Bolonii studiował Andrzej, w 1598 r. w Padwie — Jan.

H n> CA fü 3 fh 2 rt

QN 5CA £7

P P 3

EL *7^ 0 5

c 3 ^ T3 CD •n u KT> D n " su' - 3 O - r-t O O) p .

ca

rti

U

§ i h ri* P U ■
rt n ^

n

$ §

^

s i s § - *w- i* 8 -“ ■ ,

°

Z 5.

•o Ö 3.

i ' < ¡7 O' o

I P Ł 3 2 f? ' I D « ' S:

'

,5»

3 a

^

*Ę-* 1S~

O

Ü •S

fgj

-r

j on

Jf-N

O' &L 7 s oh ? r >-i ± o N' i r t - s ~ O S 3 p 00 « 3 dSr . g p >

P

>

t j

Ł

¡ * r o hP P >

00 CA

* “g c «C Jj sp .7 >-**- PN ” "O *T3i >-$ “ 5 W o N e r n»

a) o 1 -Ö

B

g

S S T3

o ^ 3

VO S

31

CA

x

CA

5

g N

j

.. m

N“ **

p

NJ O '^ >> 7 7

’“!

ca ,

_i C

5 ł B N £7 2 n> b t ;-

ca

CA

“
' P rS' S m o u Ln CTQ CD , ^ ot? g Sł o s ^ c r i •T3 o ■9 .* §

o N i* r

2 . cP

N jo O ET

7-» £ jo v_. Ł

N - 'g

3 3

1

N

a N

?

N p a> o # B &

s

S P5 t-»»iS O ' Ą

# p ^ N

3O N SS .,

Bp * Ł Mf* J8J

0 cn 1 S fD ^

3

c/i r-t

C/i

" P r r h-

p ^

p

3 n

s S Ł *o

ifi>5 8 - 3

rP £2 -JU « £ o 5^ Ji* V h

F

v



n N

>1

3. 8

I ^ U§

'

.

o

S ? P n

*

o

Cr h,

p

3

O ^

: ^ i” p

n 8 N

Q. Oo-

o 6 5 P i O 0 jo g ^ p CG . ^

£ 02. f5 *

Pr

n>

I

3 O)

o «2 '

i s - i R - S ^ S N

3 o *

R B ^

O3 O N P R

2 .

n> o

^

p

O -"S '

P "

B ;

H * S .

O n

°S

C A

2

n

N.

2^

°>

p

C/l

P

*T3 *~s

0 ^ N

Sä

e

■

Br"

^ N p

2 ' sj

^ Oh

2

rt> oo N

h^ o

• a - §

ts

»

v i

s-73 5 5 a

° W ° ' p O ' N I

3

N

N *T3 V> V —* . O ^ a> ^ p * i* r S KT) ^ 3

O S

3 e>o

5 ;

n t r

2P pcr 5 * F

3

O «W

S *n

p - p ^L* H) s*r

Q .

tA & p_

C 1P o

5 ud. (SI ' ?r o

N-

8 p r pi 3 3 A

° '

i=

V*

w 3

O

Q -

P -

p

ag p

3 O

iĄ

erg a>

p

S -

3 u i K r>

cr

O ' ^

n ’

CL. o

I P P r*

►O o N O

3.

n N 3

3 P 3 V! O - *

p - r •t P rP 7_. °

i-s^ O Cu

Ö t ! »

S J

P T

^

S -

ft. S3

p

^

C A

•

P O | a ' ? r

3

80

°

O

»

V!

3

2 3 N

> - ^

- a . o o o - -

O 2

i

^ p ► —• p . a st; Ö-* N . O

N

P - p N P E i °> I o g

n >

N

p v 'v s j * 'hi

W» P-.

2 3g rD s? o _ » n pr 3 s r o ■• 3 -^ Di p 3 3 a> ’ h^ 3 Ś .P O V! p U . ¡x j ü 3 . O ' f r i . . .. p f- p SP S

s ' P P

,

s U O- 3

N - P

T a b lic a

IT t r o 8 D 3

o ^ S o ?!

CA

N

A P

>r-ł r a ag - 50

o °

o

3

3

n

^ N QO

c/i

O

p

1 o U

i— • >-$ a> p

cr U .

3 rt t Jhri J O TO O ^ U K" P - u u O

N CN P “

S B - s S ' O * W3 O 50 3 P N- s : 3 n e O) 2 C/3 rjli 3 a °* o

p

p

s N

2 g ^ % .« I

O- ^ n> U 00 P CTQ . ^

^

1 . ^ I I ^ ■S ’ 3 Q o c— r
p r

N*

' I

o- . ' g SC • n r Ö o ^3 Oh ^ 3 P ? r 5 p §_

° ' Nf *. 3 £ ’ ►o n> ^ ° 1 F ^ ;r 5 s - ’ 53 hA a>

B p ero

fi c r

ö

o

p

a -

£

f v i

<3

f i

1 P P 1 * 5 -c8 I "

n’

¡

CU

^

E3. RC -

:

s

h ^ o - ^ 7 - ^ g . • h-*r* C>

Ł Ö C+p P

P p

O

n .^

EJ r 5

O N* a - CTQ P ►t v rf

Łl

^

O 01 -u -A Hh2 N 3 i

cr ^

Mo C/5 Mr* £ o 00V N * Q . cr N Cu

N

si

^ r» T 3 N ^ CU P a> O 13 r P O P - OQ -t P O P> $ r n H r* p 3 n »-* & r o 2 N S o O £ : 53 p oo o f . v ;

n c r ^ o O Vi S -v | & . « n n ' O w i x * a>' O s^r a ? r 2 - 3 0 ^ p n s P c 0 Nn S r P S3 - cr ES T ) o 1 9. rt o "g n o o * O rT O PT o O c/i O O N rt ¡ r N- ^ a -n C/5 ^ g ^ N Crfl" i u h “5 o> ^ S O 8 ja "3 3 . s 3 O Cu O n . jo

^ J3Ö N

►t o DN_

.

S . S ¡ r g

ro

o

C3 O)

cn

o 3 5

.

5* p 5 * X CAc O - N < 8 -£ T '7 d ‘ Q^ S g P 7“* C ^/5 P ♦ • D r-f ^fD pa M

,

^

3 cr ^

“N

5 * 'o ■ X & - N

U

n g; n> co CTQ ''•£> O

n PT <§

S

■5 N n c r C/3 " fc 2 N 1

8 -

N O ' " 00 N

' ś 1-t - po So -v :

o ,^

U S ,h ° Ä O o .

►r 2 .

p r*

»-t

c/i

N

0

O 3 C/3s M

CD

B o 8

2 7 ,

r5

3

3

^

^ S --

re a

' S

i r j* c P«r CA ^ U_ N-

8 O N-

£ B .

ü

S

j.

P - Ł e te ET O-

3

**’ "

s £ -v 5 t j

« o

— a5“ c ^

7

£*»

CA

^

s o

gN

O

X 7 n st r >t3

"

B -% »

^

z JL>

S r* ' sn> i? 3

»i

1 S3 u . "C a -

S -w g “V! 1 re §9 * i31■0

^Ö O C 2S h> 'v

'W cr ^ VJ P

>— • ► —H

p

Z

g ^

^

PT O JT ' n

<3 i ?

H

h cr n< 3*

oo r«

3 i p .i S O) Q

c r 0

n> ^ •u? * Gn

O crq

O &> *-0 ^

? - Ki

3 B

*

-.v < < Oi p 7

’ » *0

Ł ?r r fę> , 8 >■

z-j

m

rX C/3

cs 3

ä

O" N

g * fn T ) O s* r>

^ BB p . »-S P O' p CA sfD^

^$ >o o %* 1-5 oy s»"

-

0 O

r*■• <« O

B 5 P

. w co

o

5 . >2 « » >-j <-f

'S' £S 2. ^ 5 -^ S Ł S 0 o -■ 3

CA CK}

rt i a p

h i

m

3 p o ° 2 g

!

£ o

r\ ° s 5

s . i w CL h .

7 O

‘ ’■4 h i 3 s N

N

3N ‘ >

p. i S-o D N- SO - f v=

a I

^ S ^

Gd !

H"i N O £ • n\ r y** ! e U— [— • o § 3 3

*T> ¡ 2 . O)

■e.

' O L 2 *"* jo

^ 173 ÜL

k\ 0/0 £=>* ~

*-*

W

u

....a . EL „ o Sl

S 2 '^ B

O N

3 . a

n

o

O ■ i*r

o

ö

M*

s P-

SB

i

>n Ov o y * U * Mf* n> n

3

o

erg NO n

D -V *

I. C z a r n ie c c y

z

a -3

I Feliks x Elżbieta Tyniecka 1

I Marcin

W o jciech

Feliks Ja n (por. tabl. 3 }x Katarzyna Moskorzew ska l-----------O lbracht (?)

i

P\ U) M

C z a rn c y

Hieronim x Dorota Przyłęcka

Hieronim (por. tabl. 2 )

J =§ V ł

Krzysztof ł. x Krystyna Rzeszow ska 2. x Jad w ig a z Żeronic 1 v. Bartłom iejow a K obierzycka

i

Katarzyna Piotr 1 v. M asław oska 2 v. Piekarska 3 v. Gem bart

i

W o jciech x A nna Dubrawska

A leksander

T

"

I

Stanisław x Barbara Łukow ska

Stefan1 Stanisław

Tom asz

Stefan x Zofia Kobierzy'cka

Aleksandra Katarzyna x J . K. Branicki

Dobrogost

K onstancja Jo a n n a x W. Leszczyński

Marcin Ludwik x Bo gdań ska

Jan x K onstan cja Tęgoborska

Aleksandra x M. M ichałowski

'P rzyjęto (por. N i e s i e c ki, H erbarz, HI, s. 196; B o n i e c ki, H erbarz, KI, s. 294; L a t a cz, PSB, IV, s. 207 i P i w o w a r s k i , PSB, IV, s. 211), że synami Marcina byli Stefan Stanislaw i Kazimierz. Ojcostwo Kazimierza udało się ustalić bez wątpienia. Marcin w testamencie mówi o nim jako o synowcu, synu Stanisława. Trudniej ze Stefanem Stanisławem. Marcin nie wymienia go w ogóle w testamencie, z czego wnosiłbym, iż nie był jego synem, mimo że stwierdzają to inne źródła (por. J . S. D z i d o w s k i, Clavis aurea Inevitabili fatoru m Casu Fracta et in luctuoso obitu Illustris olim ac Magnifici dom ini Melchioris in Michałow Michałowski, dapiferi terrae Rosanensis, b.m.w., 1687). W nekrologu męża córki Marcina, Aleksandry (por. B o n i e c k i , Herbarz, III, s. 294), wymieniając znaczniejszych Czarnieckich — Stefana, Jana i Marcina — Stefana Stanisława, osobę już wówczas znaną, określono jako brata żony zmarłego. Jednocześnie jednak inne źródło tego typu, a uważam je za zdecydowanie niepewne, choć jego wiadomości były często podstawą autorów herbarzy, stwierdza, że Stefan Stanisław był rodzonym bratem Kazimierza (por. panegiryk na ślub córki Stefana Stanisława, Zofii Anieli z Michałem Potockim, Faces Illustrissimorum). Przedstawiając rodzinę panny młodej, autor najwięcej uwagi poświęca oczywiście Stefanowi, jej stryjecznemu dziadowi, następnie wymienia innych stryjecznych dziadów, bliżej nieznanego Mateusza, Piotra, Stanisława, Marcina, Pawła, wszyst­ kich równorzędnie, nie dając pierwszeństwa żadnemu z nich, by z kolei wspomnieć o rodzonym bracie Stefana Stanisława, Kazimierzu. Kazimierz, jak to można z całą już pewnością stwierdzić, był właśnie synem Stanisława. Wydaje się, iż wystarczy to, by podważyć ojcostwo Marcina względem Stefana Stanisława i postawić nad nim przynajmniej znak zapytania. Z bliżej nieustalonych dzieci rodzeństwa Stefana byli jeszcze Jerzy i Krzysztof Czarnieccy.

Tablica II. Rząsawska linia C zarn ieckich z C zarn cy (dla w yjaśnienia podane spokrew nienie ze Stefanem C zarnieckim )

oo

Hieronim x Dorota Przyłęcka Feliks x Elżbieta Tyniecka

Feliks (por. tabl. 3)

Jan

Hieronim x Gosławska

Krzyłztof

Florian Stanisław

Stefan (por. tabl. I)

Cyriak x Katarzyna Psarska 2 zabitych

Feliks Albert x Barbara Niedzielska

Anna

Piotr

Anna

Aleksander

Ludwik

W kręgu przypuszczeń 1599—1632

Piotr

Petronela

Jerzy

Dom rodzinny

T ablica III. G niew ięcińska linia C zarnieckich z C zarn cy (dla w yjaśnienia podane spokrew nienie ze Stefanem C zarnieckim )

Hieronim x Dorota Przyłęcka Feliks x Elżbieta Tyniecka

Jan

Krzysztof

Stefan (por. tabl. I)

Hieronim (por. tabl. II)

Feliks

Maciej

Florian

Stefan

Hieronim x Anna Łuczycka

Jan Aleksander

Hieronim

Barbara x Maciej Żelisławski 1632

Aleksandra x Krzęcki

piotr (?)

vo

40

W kręgu przypuszczeń 1599—1632

Dom rodzinny

41

sunki łączyły Stefana z Franciszkiem , k tó ry od 1645 r. prowadził kolegia jezuickie najpierw w W in nicy, a potem w Barze.80 Poniew aż w ojna na U krainie w 1648 r. zmusiła jezuitów do zam knięcia i opuszczenia kolegium , jego rektor po przewiezie­ niu zakonników do Kam ieńca Podolskiego zaczął pełnić obow iązki kapelana o b o ­ zowego. Ju ż od Beresteczka, a być może jeszcze wcześniej, tow arzyszył on swemu bratu, z nim też pociągnął na wyprawę do D anii. W ysławszy ośmiu synów „w świat”, K rzysztof pozostawił w dobrach rodzinnych dwóch — W ojciech a i Jana. W ojciech — pisarz grodzki chęciński81, gospodarował w Kątach i Żelisław icach82, Jan , późniejszy m iecznik krakow ski83, po krótkiej służ­ bie u M yszkow skiego84 jeszcze zapewne za życia ojca trzym ał dział w C zarn cy.85

skim , zbyt m ało to , by w ysunąć bardziej sprecyzowane hipotezy. N ie przeglądałem pod tym kątem widzenia archiwów zakonnych90, choć sądzę, że jakieś m ateriały na

Rzeszów ek po matce odziedziczył M arcin.86 Ju ż z tej bynajm niej niepełnej i bardzo pobieżnej charakterystyki rodzeństwa

90 Pewne materiały winny się znaleźć w Archiwum Prowincji Małopolskiej oo. Jezuitów. Na moją prośbę o udostępnienie mi archiwaliów lub przeprowadzenie kwerendy, odpowiedzi nie otrzymałem

Stefana w ynika, że jego droga życiowa, a raczej jej początki, były czymś najbardziej naturalnym w rodzinie C zarnieckich. N iestety, jak to słusznie stwierdził P rzyboś87, w szystko, co zechcem y napisać o pierw szych kilkunastu latach życia Stefana C zar­ nieckiego, pozostanie co najwyżej w sferze ogólnoporów naw czych stwierdzeń. N ie uważam ich za potrzebne, ograniczę się więc ty lk o do kilku uwag ściślej nieco zwią­ zanych ze sprawą nauki Stefana. M am y prawo przypuszczać, że w zorem Franciszka88, a być może i Tom asza89, również Stefan kształcił się w którym ś z kolegiów jezuickich, prawdopodobnie w kra­ kow skim lub sandomierskim. W zarysowych opracowaniach dziejów kolegiów trud­ no jednak znaleźć o ty m jakąkolw iek wzm iankę. Luźne m ateriały archiw alne w ska­ zują na powiązania jednej z gałęzi rodziny C zarnieckich z konw iktem sandomier­ 80 L a t a c z, Franciszek Czarniecki, s. 206. 81 Od Okolskiego po Uruskiego wszystkie herbarze zgodnie stwierdzają, że Wojciech, syn Krzysz­ tofa, byl pisarzem grodzkim chęcińskim. Dopiero Pawiński (op.cił., s. 468) uważał, że pisarzem grodz­ kim chęcińskim byl nie brat, ale stryj Stefana. Przeczy temu definitywnie testament Marcina, w któ­ rym przekazuje na wypadek śmierci córki swój dział rodzinny: „[...] Jasiowi synowcowi memu, synowi śp. IMP pisarza grodzkiego Chęcińskiego [...]”. 82 Por. BPAN Kórn., nr 1941, Kwity poborowe z Kątów 1653 r. i 1654 r. Anna Czarniecka, wdowa po pisarzu grodzkim chęcińskim, jako jedyna posesorka. Kwit z Żelislawic z r. 1654 taż Anna płaci „ex sortibus olim Andrae Żelisławskich acąuisitis a N. Stanislao Zelisławski” Por. tablica genealogiczna nr 1. W ojciech zmarł w 1645 lub 1646 r., w tymże roku urodził się jego syn Aleksander już jako pogrobowiec. Archiwum parafialne w Czarncy, Metrica copulatorum. 83 N i e s i e c k i, Herbarz, III, s. 197; B o n i e c k i, Herbarz, III, s. 294; por. też AmKr,, Kraków, ks. rei. gr., nr 84, s. 813-814, 1658 r.; nr 87A, s. 111-116,1660 r.; nr 91B, s. 1446-1451,1661 r.; Sącz., ks. rei. gr., nr 127, s. 1796, 1658 r.; nr 128, s. 139-140, 174-178,188-194, 825-826,1075, 1153-1155,11961197, 1659 r. 84 O k o 1 s ki, Orbis Polonus, II, s. 178; N i e s i e c ki, Herbarz, III, s. 197. 85 BPAN Kórn., nr 1941, Kwity poborowe z Czarncy 1647 r., tam też określenie „sors Joanni” i „sors Christophori”. 86 B o n i e c k i, Herbarz, III, s. 294. 87 P r z y b o ś, Stefan Czarniecki, s. 120. 88 L a t a c z, Franciszek Czarniecki, s. 206. 89 O g r o d z i ń s ki, Tomasz Czarniecki, s. 213.

ten tem at jeszcze się zachow ały. Z późniejszej działalności Stefana m ożem y wyciąg­ nąć jeden ty lk o w niosek: jego edukacja nie mogła w ykroczyć poza ram y kolegium. N ie było mu to zresztą potrzebne, skoro miał się poświęcić służbie w ojskow ej.

Rozdział

II

Pierwsze lata służby wojskowej (1619-1625)

Rozw ażań ty ch nie m ożna u łożyć chronologicznie, wypada rozpocząć je od naj­ łatw iejszego „punktu zahaczenia”, od pierwszego m om entu rzeczywistego uchw y­ cenia działalności Stefana Czarnieckiego. Zanim jednak przejdę do analizy, k rótka ocena historiografii, oczyw iście w naj­ szerszym pojęciu tego słowa, od pierwszych om ów ień biograficznych, jeszcze z cza­ sów życia przyszłego hetm ana, aż po dziejopisarstwo X X w. O d razu trzeba stwierdzić, że już w literaturze X V II w. w zasadzie nie próbow a­ no ustalić, co ro b ił m łody C zarniecki przed rokiem 1633.'Je ż e li czasem wysuwano pewne sugestie związane z latami 1626-1629 i 1629-1632, to okres przed 1626 r. był w ogóle pom ijany. D la w szystkich zresztą działalność w ojskow a młodego żołnierza zaczynała się najwcześniej oko ło 1625 r. P o to ck i stwierdził, że rozpoczął służbę pod Stanisławem K oniecpolskim , a później służył pod dowództwem M arcina Kazanow skiego.2 P o ­ dobnie zresztą postąpił N iesiecki3 i anonim ow y biograf.4 Krajew ski, m im o iż poku­ sił się o pełniejsze opracowanie dziejów życia Czarnieckiego, nie zastanowił się nad tym , dlaczego Stefan m iałby tak późno rozpocząć służbę w ojskow ą.5 Jen ik e sugeru­ jąc, że przyszły hetm an dosyć wcześnie zaczął doskonalić się w rzemiośle w ojen­ nym , jako pierwszą datę podawał r. 1626.6 W najnowszej literaturze historycznej zw ykło się przyjm ow ać ten ro k za „chrzest bojow y ” młodego żołnierza.7

1 Jest wysoce zastanawiające, że O k o l s k i , który musiai się bezpośrednio zetknąć ze Stefanem i Marcinem w latach 1637-1638, w swym herbarzu pomija zupełnie młodość wojskową Stefana, zado­ walając się nic nieznaczącym, lecz później przez wszystkich biografów powtarzanym zwrotem „ab aetate competenti perpetuus miles et Patriae defensor”; por. Orbis Polonus, II, s. 177. 1 Potocki, Saeculum Bellatorum, s. 91. 3 N i e s i e cki, Herbarz, III, s. 189. 4 BUP, Akc. nr 1644, Biographie der berühmtesten Männer des 16. und 17. Jahrb., vol. VII (bez pagina­ cji), także „Kopia przywileju” 5K r a j e w s k i , Historya, s. 14. 6 J e n i k e , op. cit., s. 13. 7 P r z y b o ś , Stefan C zarniecki, s. 120. Jedynie W. C z a p l i ń s k i (Stefan Czarniecki, PSB, IV, s. 208), stwierdzał: „Gdzie stawiał swe pierwsze kroki na polu walki, nie wiemy na pewno, w każdym razie brał udział w kampanii szwedzkiej w latach 1626-1629”

44

W kręgu przypuszczeń 1599—1632

O czyw iście, ten pobieżny przegląd nie daje pełnego obrazu historiografii, wska­ zuje ty lk o dosyć w yraźnie, że dzieje Stefana Czarnieckiego aż po rok 1626 stanowią białą plamę. Przypuszczenia, że C zarniecki dopiero w 1626 r. rozpoczął służbę w ojskow ą, nie w ytrzym ują k rytyk i. M ożna przyznawać się do niewiedzy, ale od niewiedzy do stwierdzeń niepraw dopodobnych wiedzie jeszcze daleka droga. Skoro już przyjęliś­ m y rok 1599 jako m ożliw ą datę urodzenia Stefana, to karta życia trzydziestoletnie­ go, czy prawie trzydziestoletniego człow ieka na pewno nie pozostała niezapisana.8 Zresztą w szyscy biografow ie uważali, że był on od „młodości swojej przyuczony do prac i dzieł rycerskich”.9 O d młodości, a więc nie od 27 lat. Przyjęciu tezy o późnych początkach służby w ojskow ej Stefana przeczy także w szystko, co w iadom o o jego środowisku rodzinnym . W średnioszlacheckich ro­ dzinach, jeśli ktoś miał zostać zawodowym żołnierzem, nie rozpoczynał służby mając dwadzieścia k ilka lat, ale o siedem -osiem lub niekiedy dziesięć lat wcześniej. Starsi bracia Stefana byli w dodatku zawodowym i żołnierzam i, a więc m iał on szczególnie dogodne w arunki do wczesnego rozpoczęcia służby w ojskow ej, wczesnego, to zna­ czy w w ieku 17-18 lat. Zakładając, że zaczął ją nieco później — mając już lat dwa­ dzieścia — trzeba próbow ać ustalić, co m ógł robić Stefan m niej więcej od 1619 r. Po przeprowadzeniu dosyć dokładnej kwerendy źródeł drugiego i początków trzeciego dziesięciolecia X V II w ., wśród wielu C zarnieckich, k tó ry ch odnalazłem w tym czasie, w ani jednym wypadku nie udało się stwierdzić, by była m ow a o Ste­ fanie z C zarncy. Tru d no się temu zresztą dziwić — m łody człow iek, rozpoczynają­ cy służbę, m oże jeszcze nie tow arzysz, nie miał właściwie prawie żadnej szansy tra­ fienia do korespondencji, diariuszy, pam iętników . M usiałby się chyba odznaczyć czymś zupełnie w yjątkow ym , by znalazły się jakieś w zm ianki o nim ; niestety tak nie było. W iadom ość o w czesnym okresie w ojskow ej służby Czarnieckiego co prawda nie od 1619 r., ale 1621 r. pojaw iła się jednak w źródłach, choć pochodzących z okresu o ćw ierć w ieku późniejszego. 23 V II 1646 r. W ładysław IV nadał Stefanow i C zar­ nieckiem u i jego żonie Z ofii z K obierzyckich, nie zachodzi więc w ątpliw ość, że mowa tu o innym C zarnieckim , wieś K rzeczkow o z przyległościam i.10 Samo nada8 Nie może być argumentem fragment tablicy pamiątkowej z 1664 r. wmurowanej w kościele w Czarncy. Wspomina się tam o 40 latach nieustannej walki „za wiarę”, ale owe 40 lat trudno trakto­ wać dosłownie. 9Jest to zwrot Niesieckiego, wyraźnie powtórzony za Okolskim; por. N i e s i e c ki, Herbarz, III, s. 189. 10 AGAD, pergaminy, 7177, mocno nadpalony, zawierający poważne luki: Oryginał niewątpliwy. Dorso dokumentu opatrzone następującym tekstem: „Privilegium a Serenissimo Vladislao IV Rege. Generosi Stephano Czarniecki vicerothmagistro cohortis generosi capitanei cracoviensi et Sophiae de Kobierzyckie consorti ejus [...], Datum in Niepolomia, 23 VII 1646” Proweniencja tego pergaminu jest tak ciekawa, a dokument tak istotny w naszych rozważaniach, iż wydało mi się słuszne jej zasygnalizowanie. 20 V I 1951 r. Bank Handlowy w Warszawie zwrócił się do AGAD z prośbą o przejrzenie częściowo spalonych dokumentów historycznych, które w czasie po-

Pierwsze lata służby wojskowej (1619—1625)

45

nie zawiera szereg w iadom ości dotyczących otrzym yw anych dóbr, ale nie te są tu interesujące. D ok u m en t w ym ienia także zasługi porucznika Czarnieckiego i one właśnie stanowią pewnego rodzaju rew elację.11 N ie ulega wątpliw ości, uchw yciliś­ m y pierw szy stw ierdzony fakt z życiorysu Czarnieckiego — udział w kampanii chocim skiej 1621 r. Znaczenie tej w zm ianki nie wymaga chyba kom entarzy, zapeł­ niłaby ona lukę, k tó rą w skazywało logiczne rozum owanie. R o k 1621 — to już mógł być praw dopodobny początek służby w ojskow ej, a gdyby nawet założyć, że Stefan nie przybył pod C hocim prosto z C zarncy, stwierdzony pobyt w tym obozie stano­ w iłby punkt w yjścia, z którego łatwiej snuć w nioski retrospektyw ne. W brew jednak pozorom , m im o iż zapis jest w niewątpliwie oryginalnym doku­ m encie — sprawa wymaga dalszych ustaleń i rozpatrzenia w szystkich zastrzeżeń, zanim wiadom ość z roku 1646 będzie m ożna potraktow ać jako pewnik. Pierwsze k ro ki — poszukiwanie kopii lub przynajm niej oblat dokum entu, z k tó ­ rych o wiele pewniej udałoby się odczytać niew yraźny tekst, przyniosły rozczaro­ wanie. U dało się odnaleźć jedną ty lk o obiatę, wpisaną do ksiąg relacyjnych grodu krakow skiego12, której tekst był pow ażnym skrótem pergaminu13, bez w ym ienie­ nia kam panii w ojennych z udziałem Czarnieckiego. N ie podważa to wprawdzie w artości oryginału, ale też nie potwierdza zawartej w nim w iadomości. W praktyce kancelarii królew skiej zdarzało się nieraz, że wydawano jeden lub nawet dwa pełne teksty pergaminowe i k ilka skrótów papierow ych. W wypadku obiaty krakow skiej m am y do czynienia zapewne z takim skrótem .14 Sprawa kop ii czy oblat ma zresztą m niejsze znaczenie. Nadpalenia oryginału utrudniają wprawdzie pełne odczytanie, „fragment chocim ski” jest jednak nieusz­ kodzony. O d tej więc strony dokum ent nie nastręcza trudności. wstania warszawskiego znajdowały się w skrytkach Banku. Po przeglądzie AGAD zwróciło się do Banku Handlowego z prośbą o przekazanie nadpalonych materiałów do depozytu archiwalnego (16 VII 1951). Zostały one przekazane 4 V I II 1951 r. Zbiorem tym zainteresowałem się w r. 1959 i próbowałem na podstawie przeglądu całości, a było tam sporo dokumentów dotyczących Czarnieckich, ustalić do­ kładniej proweniencję, a także i właścicieli skrytki. Niestety, nie dało to rezultatów. Za pomoc w tych poszukiwaniach bardzo dziękuję mgr Irenie Sulkowskiej, pracownikowi AGAD. 11 Fragment brzmi następująco: „Tandem compestati dexteritate et prudentia adhesit totis viribus [miejsce wypalone] posteritatem [miejsce nadpalone] maiorum suorum semper notam Reipublicae secutus gloriam. Tuit illo nec generoso sanguini, nec sumptibus parcens adversus Pruthenica utriusque expeditionis castra bellavit contra Moschorum ac Tartarorum poti [miejsce wypalone] Chocimensi numeranda pugna ad Ochmatoviense cum Scythis praelium, nil praeter nostrum et Patriae ubique tutatus amorem et boni ac emeriti civis, strenuique militis cultu singulärem pro tantis ergo nobis et Patriae contestatis inter [miejsce wypalone] occasionibus et expeditionibus ac dignam [?] mercedis ac praemii nostri referat palmam et ad continuanda maiora sese accentat nobis et Reipublicae prestanta obsequia”. 12 AmKr., Kraków ks. rei. gr., nr 72, s. 1529-1531. Zaniósł do grodu w imieniu Czarnieckiego Franciszek Zaborowski. 13 Tamże: „Probata inter Martis gloriosa certamina virtus et dexteritas generosi Stephani Czarniecki [...] viri de nobis et República plurime in expeditionibus bellicis, cum vitae et fortunarum dispendio bene meriti” 14 Wypływa stąd ciekawy wniosek natury bardziej ogólnej: wszędzie tam, gdzie w oblatach mowa o udziale Stefana w licznych kampaniach wojennych, a oblat takich jest więcej, być może w orygina­ łach pergaminowych były także wymieniane kolejno wszystkie kampanie.

46

W kręgu przypuszczeń 1599—1632

Pierwsze lata służby wojskowej (1619—1625)

47

Pow ażniejszym zastrzeżeniem jest 25 lat, jakie dzieli C hocim od daty wystawienia dokum entu, choć i to raczej nie podważa w artości zapisu. Ż yło w 1646 r. wielu ludzi, k tó rzy byli w obozie chocim skim , wielu też m ogło pamiętać Stefana z tych czasów. Pow iem nawet ostrzej — żyło zbyt wielu, by m ożna było sobie bezpod­ stawnie przypisyw ać udział w tak poważnej kampanii. Pow staje jednak następny problem najtrudniejszy do interpretacji. U dział w wal­ kach pod C hocim iem był przecież na pewno pow odem dumy. N ie była to klęska i jeśli m łody żołnierz przebyw ał w sławnym obozie, to później zaw odow y oficer w inien by się ty m szczycić. Dlaczego więc n ik t, żaden z biografów , nie wspom ina o pobycie Stefana pod Chocim iem ? O ile m ilczenie bezpośrednich relacji z tego okresu m ożna, jak pisałem, bez trudu zrozum ieć, tu sprawa wydaje się bardziej niepokojąca. T y lk o w jednym wypadku w pochodzącym z 1643 r. konsensie na rzecz C zarn ieck ich15 m ow a o udziale w „ekspedycji w ołoskiej”. Czasami spotyka się też w zm ianki, że Stefan brał udział w wielu kampaniach poprzedzających w ojnę m oskiew ską 1633-1634 r .16

nia naliczyłem sześciu C zarnieckich: Stanisława, Andrzeja, Jana, W ojciecha, Jarosza i zastępcę M acieja. W szyscy oni stawali „w jednego konia” i należy w ykluczyć, że ktoś z rodziny był u nich p ocztow ym .18 Zastanów m y się nad podanym i im ionam i. W ojciech, Stanisław i Ja n m ogli być synami K rzysztofa i braćm i Stefana. N ie znaczy to wcale, że byli. Znam y innych

W iadom o, że właśnie kampanię chocim ską określano w tym czasie jako „ekspe­ dycję w ołoską”.17 W ystarczy to już zupełnie, by uznać ro k 1621 i C hocim za termi-

zapewne o późniejszej służbie Stanisława, istnieją jednak i w cześniejsze przesłanki jego związku z lisow czykam i, wskazujące na ew entualny udział w węgierskiej wy­ prawie 16 1 9 -1 6 2 0 r. T a k w ięc należy przypuszczać, że na popisie szlachty chęcińskiej raczej nie było Pawła, Stanisława, Stefana, D obrogosta i M arcina, synów K rzysztofa z C zarncy Czarnieckiego, że zatem pod C hocim iem Stefan me służył w pospolitym ruszeniu. P łynąłby stąd w niosek, że znajdował się w w ojskach kom putow ych. Przegląd w szystkich znanych22 i kilku nieznanych kom putów 23 z 1621 r. nie

nus post quem non rozpoczęcia przez Czarnieckiego służby w ojskow ej, m im o że m ilczą na ten tem at jego biografowie. W yjaśnienie tego m ilczenia stanowi już od­ rębny problem . W iązać się on będzie z odpowiedzią na pytanie, jaki charakter miał udział Stefana w wydarzeniach 1621 r. Nasuwa się kilka spraw wymagających analizy. Przede w szystkim trzeba spró­ bow ać ustalić, w jakich C zarniecki b ył oddziałach? M ożna tu w ysunąć wprawdzie jedynie ogólne sugestie, k tóre w razie odnalezienia jakiegokolw iek, mało istotnego nawet dokum entu, zostaną natychm iast obalone. P roblem pierw szy — czy Stefan służył w pospolitym ruszeniu, czy w w ojskach kom putow ych, a jeśli w kom pucie, to w jakich oddziałach? R ozpatrzm y najpierw m ożliw ość służby w pospolitym ruszeniu. W 1621 r. były sporządzane bardzo do­ kładne spisy szlachty stającej na pospolite ruszenie, lecz dla w ojew ództw a sando­ mierskiego spis taki się nie zachował. Znane są ty lk o cząstkow e w ykazy, pełny dla pow iatu sandomierskiego i niepełny wyciąg z chęcińskich ksiąg grodzkich znajdują­ cy się w Tekach Pawińskiego. Według tego wyciągu, na popisie w Szydłowcu 28 wrześ15 AGA D, MK, nr 185, f. 486-486v, Konsens Pęcławskim na scedowanie Bachninowic na rzecz Czarnieckich. Stefan Czarniecki „[...] in variis expeditionibus bellicis ut pote Valachicis, Prussicis et proxime praeteritis Moschovitico [...]” Warszawa, 15 II 1643. 16 Por. AGAD, MK, nr 189, f. 50-50v; AmKr., Kraków, ks. rei. gr., nr 70, s. 1215-1217. 17 Świadczą o tym choćby nazwy diariuszy. Por. BP AN Kr., nr 2251/3, f. 203 nn,, Opisanie ekspedycyjej wołoskiej; A G A D , Sucha, ks. 151/181, k. l-2 3 v ; por. także Czart., TN, nr 112; Diariusz tranzakcyi wołoskiej...; także druk J. O s t r o r óg, Wojna wołoska od cesarza tureckiego, prze­ druk Z. Paulego, (wyd.) Pam iętniki o wyprawie okocimskiej, Kraków 1853, s. 15-40, już ze zmienionym tytułem; także u Paulego op.cit., s. 3, Ordynacya pułków polskich na ekspedycyą wołoską... oraz w wie­ lu innych wypadkach, szczególnie dla określenia późniejszego (1622) związku wojskowego. Por. T. S z e m b e r g , Relacya prawdziwa o weszciu wojska polskiego..., Kraków 1621.

W ojciechów , A lbertów , Adalbertów lub O lb ry ch tó w C zarnieckich nie będących dziećm i K rzysztofa.19 Jan , k tó ry był dziesiątym synem K rzysztofa i najm łodszym z braci, b yłby chyba jednak za młody. M oże to b ył syn nie K rzysztofa, ale H iero n i­ ma?20 A ndrzej, Jaro sz i M aciej byli na pewno dalszą rodziną. Pozostałby Stanisław. C złow ieka o ty m im ieniu i nazwisku spotykam y także w maju 1621 r. w zdążającej na Podole chorągw i lisow skiej Idziego Kalinow skiego. N ie był to, oczyw iście, ten sam, k tó ry we w rześniu tego roku stawał na popisie szlachty w Szydłowcu. K tó ry z dw óch Stanisławów b ył bratem Stefana? Jeżeli w ogóle któryś, to bardziej praw­ dopodobne, że ten spod chorągwi Kalinow skiego, N iesiecki bow iem tw ierdzi, że Stanisław syn K rzysztofa „służył w ojenno Ferdynandow i cesarzow i”.21 M ow a tu

przyniósł nazwiska „C zarniecki”. N ajpew niej żaden z braci nie był jeszcze wówczas 18Jak wspominałem, relacje grodzkie chęcińskie zostały spalone przez Niemców w 1944 r. Wyciąg z Chęcin, ks. rei. gr., nr 35, f. 41 w TP, nr 21, oblata regestri infrascripti militum districtus Chencinensis, A. 1621, die 28 IX . Bardzo istotne w naszych rozważaniach jest to, że wyciąg dotyczy tylko powiatu, eliminuje się w ten sposób z rozumowania sieradzką, kłimontowską i gniewięcińską linię Czarnieckich. Znany jest także popis szlachty powiatu sandomierskiego BPAN Kórn., nr 1399, s. 581-598 (tamże, popisy szlachty oświęcimskiej i Zatorskiej). Niestety nie zachowały się oficjalne wykazy województwa sandomierskiego, które na pewno zostały sporządzone; por. AGAD, ML, IV, B 36. Re­ gestr pospolitego ruszenia przeciw poganom wedle uchwały i konstytucyi sejmów przeszłych koron­ nych warszawskich annorum 1620 et 1621 uchwalonych; także AGAD, BN, nr 242, Popis szlachty woj. wołyńskiego na pospolite ruszenie pod Gliniany 21 X 1621. 19 Por. wyżej rozdział I. 20 AmKr., Biecz., ks. rei. gr., nr 170, s. 1243. 21 N i e s i e c ki, Herbarz, III, s. 189. 22 P a u 1i, op. cit., Ordynacya, s. 3-13; A. N a r u s z e w i cz, Historya Jan a K arola Chodkiewicza, Warszawa 1805, s. 401-404; por. także T . K o r z o n, Dzieje wojen i wojskowości w Polsce, II, Warszawa 1923, s. 208-209. 23 BPAN Kr., nr 1046, f. 137v-139; tamże, nr 2251/3, 229-232v, 282v-288v; BPAN Kórn., nr 317, f. 394v-396; tamże, nr 983, f. 130v—133; AGAD, Sucha, ks. 17/25, s. 160-167; por. także BPAN Gd., nr 1202, f. 15v, Relatio conflictorum. Mniej znane wersje diariuszy także nie wymieniają Czarnieckich; por. BN , BO Z, nr 1171, s. 59, nn.; AGAD, Sucha, ks. 155/181, k. 16-33. BPAN Kórn., nr 318, f. 221227, AGAD, AR, II, ks. 12, s. 715, Komput, s. 727.

48

W kręgu przypuszczeń 1599—1632

rotm istrzem i dlatego nie figurował w ogólnych w ykazach. N ie oznacza to jednak, że k tóryś z nich nie porucznikow ał już w jakiejś chorągwi lub nie b ył zw ykłym tow arzyszem . Argum ent ex silentio nie prowadzi do stwierdzenia, że bracia C zar­ nieccy — czy też jeden z nich — nie służyli w tym czasie w w ojskach kom putow ych. Sprawę tę trzeba dalej analizować. W szystkie herbarze X V II i X V III w. zgodnie stwierdzają, że czterej bracia Stefa­ na (wym ieniam kolejno według ustalonego starszeństwa): Paweł, Stanisław, D obrogost i M arcin, bądź rozpoczynali swą karierę w ojskow ą na W ęgrzech, bądź też póź­ niej byli „na cesarskiej służbie”.24 Z tej czw órki D obrogost i M arcin byli zapewne młodsi od Stefana. O kreślenie herbarzy „na W ęgrzech” oznaczać mogło ty lk o służbę w oddziałach lisow czyków . W tym czasie w alczyły one za cichym pozw oleniem królew skim , przeciw Bethlenow i.25 H eraldycy nie chcieli tego zapewne stwierdzać expressis ver­ bis, nie była to bow iem w ogólnej opinii szlacheckiej służba specjalnie chwalebna. Lisow ską przeszłość chętnie zresztą zatajali sami lisow czycy. Ludzie w ielokrotnie skazywani na banicję i infamię, jeśli mogli zatrzeć u w spółczesnych pamięć o tym , robili to skwapliwie. N a takim stanowisku stanął także jeden z dwudziestowiecz­ nych historyków . Pisząc krótką biografię Pawła Czarnieckiego, Eugeniusz Latacz ograniczył się do stwierdzenia, że „karierę w ojskow ą rozpoczął na W ęgrzech, na­ stępnie w szeregach arm ii cesarskiej”.26 D la każdego, kto zna historię ty ch lat, jest to przecież połączenie znamienne! Jednoznaczna i kilkakrotnie pow tórzona wiadom ość o węgierskiej, a zatem li­ sowskiej służbie braci Stefana jest na tyle wiarogodna, że wypada ją przyjąć m im o braku bezpośrednich potwierdzeń źródłow ych, takich bow iem nie ma. Znow u jed­ nak jest to zrozum iałe. Przede w szystkim w kraju zachowało się bardzo niewiele bezpośrednich źródeł do działalności lisow czyków w ogóle, a w tym okresie szcze­ gólnie. Była to poza tym działalność specjalnego rodzaju. C i istotnie w yjątkow o dzielni żołnierze, k tó rzy zawsze w walce ponosili największe straty27, byli też wy­ jątkow ym i grabieżcami. Pisałem już kiedyś, że napadający na drodze nie uważali za konieczne przedstawiać się. T a k też było i w wypadku lisow czyków . Z przynależności braci Stefana do chorągwi lisow skich w czasie wypraw węgier­ skich lub przynajm niej jednej z tych wypraw wynika, że nie służyli oni wtedy w nor­ 24 Okolski bardziej ogólnie, Niesiecki już wyraźnie, por. Herbarz, III, s. 188, 189, 194, 195. 25 O wyprawach lisowskich pisano wiele, po najstarszych pracach (M. D z i e d u s z y c k i , K rótki rys dziejów i spraw Lisowczyków, I, Lwów 1843-1844, s. 312 nn.) interesował się nimi A. Prochaska na marginesie studiów nad Żółkiewskim (Hetman Stanisław Żółkiewski, Warszawa 1937, s. 204 nn.), F. I i u d e 1 k a (Bitwa p o d Humiennem) i A. S z e l ą g o w s k i (Śląsk a Polska wobec powstania czeskiego, Lwów 1904, s. 80 nn.). Ostatnio tymi zagadnieniami zajmował się W. C z a p 1 i ń s k i, Śląsk a Polska w pierw­ szych latach wojny trzydziestoletniej (1618-1620), „Sobótka” r. 1947, s. 141-181, tenże, Polska wobec p o ­ czątków wojny trzydziestoletniej (1618-1620), „Sobótka”, r, 1960, s. 449-477, także obszerna praca J. M a c u r k a, Ceske povstani r. 1618-1620 a Polsko, Brno 1937. 26 L a t a cz, Paw eł Czarniecki, s. 207. 27 Por. Czart., nr 390, s. 15, Rejestr wojska z nieboszczykiem p. hetmanem w Wołoszech 1620 r.

Pierwsze lata służby wojskowej (1619—1625)

49

m alnych oddziałach kom putow ych. O ddziały lisowskie, dla ich znakom itej żoł­ nierskiej zaprawy i braw urow ej odwagi często w ykorzystyw ane przez króla i het­ m anów do w alki, a nawet przejściow o włączane do kom putu, na ogół nie były bezpośrednio podporządkowane władzy królew skiej. H ipoteza o pobycie u lisow czyków dotyczy, oczyw iście, ty lk o Pawła, D obrogosta i M arcina oraz z pew nym i wątpliwościami — Stanisława. C i sami autorzy, k tó ­ rzy piszą o ich „węgierskiej” służbie, nie wspominają o tym , kreśląc życiorys Stefa­ na. T rzeb a zatem przyjąć, że nie był na W ęgrzech. Dlaczego nie zaciągnął się razem z braćm i, tego nawet przypuścić nie można. Argum ent, że b ył zbyt młody, nie jest przekonyw ający, skoro młodszy chyba od Stefana M arcin pociągnął na tę wyprawę. C zy z nieuczestniczenia Stefana w węgierskiej wyprawie braci C zarnieckich na­ leży sądzić, że pierwsze k ro ki w w ojsku stawiał zupełnie odrębnie od nich? M ógł na przykład dostać się do czyjejś kom putow ej chorągwi i w niej potem stawać pod C hocim iem . N ie ma podstaw, by w ykluczyć tę ewentualność, bardziej prawdopo­ dobna wydaje się jednak inna droga do tego obozu, właśnie w powiązaniu z resztą braci. W iem y z lat późniejszych, że Stefan, M arcin i Paweł nieraz służyli razem pod jednym dowódcą, a niekiedy i w jednej chorągwi. Słaba to nitka rozważań, ale jedy­ na, należy więc pójść jej śladem. N ie udało się ustalić, kiedy bracia C zarnieccy — ci, k tó rz y brali udział w wyprawach węgierskich — przystali do lisow czyków . D w ie w ypraw y ty ch oddziałów były określane jako węgierskie — pierwsza, rzeczywiście na W ęgry w latach 1619-1620 i druga, dużo większa, do C zech i A ustrii w 16201621 r.28 M ożna w ysunąć następującą hipotezę: C zarnieccy — Paweł, D obrogost i M arcin, ew entualnie także Stanisław — rozpoczęli służbę u lisow czyków przed w yprawą 1619 lub 1620 r. Po obu tych ekspedycjach oddziały lisowskie w racały do M ałopolski, a bracia zapewne do domu. Stefan mógł się z m m i zetknąć w 1620 albo w 1621 r., raczej w tym ostatnim . W tedy też mogli go pociągnąć za sobą. Poparciem tego w niosku mogą b yć niektóre sformułow ania w Pamiętnikach Pas­ ka. M ów i się tam o Stefanie, jako o „lisowskiego jeszcze zabytku” żołnierzu.29 C o więcej w pew nym miejscu Ja n C hryzostom , pisząc nieom al panegiryk na cześć swe­ go wodza, wspom ni: Szukał jej [śmierci — A .K .] z młodych zaraz lat w czeskich, w niemieckich prowincyjach, u rodzonego swego brata chorągiew nosząc.30

A b y nie poprzestać na ogólnych przypuszczeniach, wypadnie zająć się pow rotem lisow czyków do kraju po drugiej kam panii, już w 1621 r. Interesuje nas przecież 28 D z i e d u s z y c ki, op. cit., I, s. 317 nn.; A. D o 11 e c z ek, Die Lisowczyken, ein Beitrag zur Ge­ schichte des österreichischen Heerwesens im dreissigjährigen Kriege, Wien 1893; por. także BP AN Kórn., nr 317, f. 289; BJ, nr 102, s. 509; także WAPGd,, 300, 29.95, f. 159. 29 P a s ek, op. cit., s. 167. 30 Tamże, s. 371. Wzmianka o „czeskich i niemieckich prowincjach” może się wprawdzie odnosić także do cesarskiej służby Stefana w późniejszych latach. Przeczyłoby temu jednak wymienienie ich na pierwszym miejscu przed tatarskimi, wołoskimi etc. „państwami” oraz określenie „z młodych zaraz lat” Oczywiście, relacji Paska nie można przypisywać w tym wypadku zbyt wielkiego znaczenia.

50

W kręgu przypuszczeń 1599—1632

Stefan, a nie jego bracia i jeśli m ożem y z ty ch luźnych przesłanek cokolw iek ustalić, to musi się to raczej ograniczać do wydarzeń bezpośrednio poprzedzających kam ­ panię chocim ską. N ajw cześniej, bo w iosną 1621 r., pow róciły do kraju chorągwie pod Idzim K ali­ now skim 31, tym samym, pod któ rym w maju 1621 r. znajdujem y Stanisława C zar­ nieckiego. N ieco później przyciągnął Rusinow ski z głów nym i siłami.32 Oddziały Kalinow skiego zatrzym ały się w M ałopolsce i według opinii w spółczesnych, po­ ważnie grabiły w w ojew ództw ach krakow skim i sandom ierskim .33 T o prawda i ch o­ rągwie kom putow e nie zachow ywały się wtedy o wiele lepiej34, a pobyt lisowczyk ów w M ałopolsce w 1621 r. nie spowodował już tej burzliwej fali protestów , jak w roku poprzednim , kiedy to odbiły się one głośnym echem na sejmie, jako jeden z istotnych elem entów w alki politycznej.35 W tym czasie zresztą sytuacja lisow czyków zm ieniła się radykalnie. W obliczu niebezpieczeństw a tureckiego zostali oni zaciągnięci w 1200 k on i na służbę królew ­ ską.36 W płynęło to istotnie na ich pozycję prawną i materialną. W śród zaciągniętych na służbę znajdowała się z całą pewnością chorągiew K ali­ now skiego; w maju 1621 r. tytułuje się on już „rotm istrzem JK M c i”, a jego chorą­ giew jest na służbie królew skiej.37 Oddział Kalinow skiego, być może nawet dosyć liczny, jak to stwierdzali jego ludzie38, ciągnął na Podole zapewne w ślad za Stanisławem L ubom irskim , k tó ry w yruszył na U k rain ę 12 maja.39 M ogła to być właśnie ta chorągiew lisowska, o któ31 W. D ę b o ł ę c k i , Pam iętniki o Lissowczykach czyli przewagi elearów polskich (r. 1619-1623), Kra­ ków 1859, s. 43; por. t a k ż e D z i e d u s z y c k i , o/>. cif., I, s. 360. 32D z i e d u s z y c k i , op. cit., II, s. 28, po Wielkiejnocy (po 1 1 IV) Rusinowski czekał na niewypła­ cony żołd; BRacz., nr 1796 bez paginy, St. Rusinowski do Ferdynanda II, 23 1 1621. 33 AmKr., Kraków, ks. rei. gr., nr 46, s. 615-617, Uniwersał Zygmunta III do woj. krakowskiego, Warszawa 5.III.1621; tamże, s. 773 — 774, Uniwersał Zygmunta III zakazujący żołnierzom przybywają­ cym z granic cesarstwa pozostawania w gromadzie, Warszawa 24 H3 1621; także J. T r e t i a k, Historia wojny chocimskiej, Kraków 1921, s. 75; D z i e d u s z y c k i, op. cit., II, s. 32-34. 34 WAPP, Poznań, ks. rei. gr., nr 150, f. 1028-1028v, Uniwersał Zygmunta III, Warszawa 25 II 1621 r.: tamże, f. 1026v-1027, także uniwersał króla, Warszawa 27 II 1621; por. T r e t i a k , op. cit., s. 74 nn. 35 Czart., nr 390, s. 1, Diariusz sejmu 1620 r.; tamże, nr 375, s. 175-180, Paszkwil dworski i respons nań; także AGAD, A R, II, ks. 18, s. 682-686; Czart., nr 377, s. 541; BJ, nr 102, s. 509-512; tamże, nr 166, s. 140-141. 36 D z i e d u s z y c k i {op. cit., II, s. 50 nn) podaje liczby wprost nieprawdopodobne; por. T r e ­ t i a k , op. cit., s. 76; por. także AGAD, Sucha, ks. 17/25, s. 167. Komput wojska polskiego... 1621 r. 37AmKr., Biecz, ks. rei. gr., nr 170, s. 1243-1246, 1246-1247, 27 V 1621. 38Tamże, Tomasz Rotermund, Bartłomiej Jaworowski, Stanisław Jaworowski, Stanisław Czarniec­ ki, towarzysze spod chorągwi Idziego Kalinowskiego protestują przeciw mieszczanom bocheńskim. Także protestacja Idziego Kalinowskiego. Mieszczanie bocheńscy, niezbyt przejmując się tym, że sytu­ acja prawna lisowczyków zmieniła się, rozpoczęli z nimi bójkę, w której m.in. poraniono owego Stani­ sława Czarnieckiego. 39 S . L u b o m i r s k i , Diariusz..., [w:] Pam iętniki o wyprawie chocimskie), wyd. Ż. Pauli, s. 67; T r e t i a k , op. cit., s. 105.

Pierwsze lata służby wojskowej (1619—1625)

51

rej w iadom o, że w chodziła w skład w ojsk Lubom irskiego.40 Oddział K alinow skiego znalazł się potem w obozie pod C hocim iem 41, ale nie w grupie przyprow adzonej przez R usinow skiego.42 O przybyciu głów nych sił lisow czyków do obozu 22 V III piszą na ogół w szyst­ kie diariusze i zgodnie ustalają ich liczbę na 1200, co potw ierdzają kom puty. Dzieduszycki przyjm uje dosyć absurdalnie za Załuskim 43 5000 ludzi w 11 chorągw iach, dodając: „Widać, że każda chorągiew mniej więcej 450 ludzi m iała”.44 O w e 11 ch o­ rągwi jeszcze raz potw ierdza raczej sumę 1200, przyjętą zresztą w nowszej literatu­ rze.45 B y ły to chorągw ie: Stanisława Strojnow skiego, Stanisława Jędrzejow skiego, Jakuszewskiego, Piotrow skiego, H ieronim a Swarczewskiego, W ojciecha Sulmirskiego, Pawła M ojsławskiego, J ana Sławęckiego, Sebastiana Stępczyńskiego, Jędrzeja Ryszkow skiego i być m oże M oczarskiego. N ie były to zresztą wszystkie lisowskie chorągwie, k tóre przybyły do kraju. C zęść ich udała się na L itw ę.46 Piszę o tym w szystkim dlatego, by podkreślić, że chorągiew Idziego, w której chyba znajdowali się bracia C zarnieccy, działała oddzielnie i została najsilniej w chło­ nięta w w ojska kom putow e. N ależąc do pułku Stanisława Lubom irskiego47 nie wia­ dom o, czy w alczyła ona razem z innym i oddziałami określanym i przez źródła ogól­ nie jako „lisow czycy”. Udział tych ostatnich w w alkach pod C hocim iem był zresztą bardzo znaczny. N iejednokrotnie ich właśnie wystawiano na największy impet nieprzyjaciela.48 W ielu lisow czyków zginęło wówczas, a odwaga i brawura żołnierzy musiała być nadzwy­ czajna, jeśli tyle uwagi pośw ięcono im we w szystkich diariuszach w yprawy. 40 N a r u s z e w i cz, op. cit., s. 402; D z i e d u s z y c ki, op. cit., II, s. 44; por. także AGAD, Sucha, ks. 17/25, s. 163, Komput wojska polskiego... 1621. 41 BPA N Kr., nr 2251/3, f. 229-232v, Spisek rot wszystkich wojsk na turecką wojnę zaciągnionego, wymienia f. 231v Kalinowskiego (Jana?) 100 koni i M oczarskiego 100 koni; tamże, f. 282v-288v, Porządek wojska i pułków w obozie chocimskim przeciwko Turkom, f. 285 wymienia Kalinowskiego (bez imienia) 100 koni i Moczarskiego 100 koni; także BUW r., Steinwehr, f. 37, t. II, s. 191-193, Rejestr wszystkiego wojska tureckiej ekspedycyjej 1621; Kalinowski (bez imienia obok Andrzeja Kalinowskiego w kompucie) — 150 koni, Moczarski — 100 koni. 42D z i e d u s z y c k i, op. cit., II, s. 52 także pisze: „O Iwanickim i Kalinowskim nigdzie nie czytam, żeby pod Chocimiem byli. Nie wiem jednak, czy który z powyższych rotmistrzów nie dowodził ową chorągwią, co jeszcze z Rusinowskim przybyła [...]”. 43 A. Z a ł u s ki, Epistolarum historico-familiarum, I, Brunsbergae 1709, s. 457 nn. 44 D z i e d u s z y c k i, op. cit., II, s. 50-51. 45 T r e t i ak, op. cit., s. 116-117. 46 BPAN Kórn., nr 289, f. 577, nr 114 (oryg.), Uniwersał Zygmunta m do ludzi, którzy byli ostat­ nio w cesarskiej służbie, Warszawa 2 8 IX 1621; por. także Czart., nr 2073, s. 327, nr 8; por. także BPAN Kórn., nr 289, f. 589. 47 W przeważającej liczbie komputów chorągwie Kalinowskiego i Moczarskiego wymieniane są w pułku Stanisława Lubomirskiego. 48 P. Z b i g n i e w s k i, Diariusz, [w:] Pamiętnikach, wyd. Z. Pauli, s. 45,48, 57, 59; St. L u b o m i r s k i, Diariusz, tamże, s. 99; J. Sobieski, Diariusz, tamże, s. 139, 151, 154; J e r 1 i c z, op. cit., I, s. 25 nn.; N a r u s ze wi c z , op. cit., s. 269; T r e t i a k , op. cit., s. 163, 175.

52

W kręgu przypuszczeń 1599—1632

N a tym wypadnie zakończyć rozważania o początkach służby w ojskow ej Stefa­ na Czarnieckiego. Ja k widzieliśm y, wiele zdaje się wskazywać na jego ówczesne k o n tak ty z oddziałami lisow skim i. O n e właśnie tłum aczyłyby stwierdzone już, pozornie trudno zrozum iałe, m ilczenie w spółczesnych biografów Stefana o tej kar­ cie jego życia. Analizow anie wydarzeń drugiej połow y 1621 r. nie ma tu większego znaczenia. N ie wiedząc na pewno ani w jakiej grupie w ojsk był C zarniecki, ani tym bardziej w jakiej chorągw i, nie m ożna oczyw iście powiedzieć, co robił w chocim skim obo­ zie. A jednak trudno w ogóle pom inąć ten okres, skoro dla młodego żołnierza była to chyba pierwsza poważna szkoła służby w ojskow ej. C o widział, z czym się ze­ tknął w 1621 r., stawało się podstawą jego przyszłych um iejętności. Z tego najbar­ dziej ogólnego punktu widzenia istotne jest więc to, co się wówczas działo. W ch o ­ dzą tu w grę raczej niew ielkie plany bitw y i posunięć w ojskow ych, ale atm osfera obozu, obserw acje i ewentualne reakcje młodego żołnierza. W o jn a chocim ska, która obojętnie jaką drogą zaprowadziła Czarnieckiego nad D niestr, wciągnęła go w sam środek zagadnień, z którym i m iał się potem stykać przez całe życie. Tatarzy z ich metodam i w alki49, kwestia K ozaków , k tó rz y wpraw­ dzie byli w tedy sprzym ierzeńcam i, ale k tórym nie bardzo ufano50, niezw ykłe ich m ęstw o51 — to jeden aspekt sprawy. D rugi, chyba nie mniej istotny, stanow iła wew ­ nętrzna sytuacja w w ojsku. G łód, epidemia, nieuregulowana sprawa zapłaty — tak dezorganizujące obóz pod C hocim iem 52 — byli to nieodłączni tow arzysze każdej

Pierwsze lata służby wojskowej (1619—1625)

53

w ychowanego w żołnierskiej tradycji i znającego m oże starego hetm ana z opow ie­ ści ojca, k tó ry pod Chodkiew iczem w alczył kilkanaście lat w cześniej.56 Przesunięcie początków służby w ojskow ej Stefana Czarnieckiego przynajm niej o 5 lat, stwarza now e problem y. N ie w ystarczy przecież ustalić, że Stefan w alczył pod C hocim iem , trzeba jeszcze w ypełnić ową lukę, jaka tym samym pow staje mię­ dzy rokiem 1621 a 1626. M ożna założyć, że po C hocim iu Stefan pozostał w w ojsku. Trudno przecież sądzić, by zaraz po rozpoczęciu zawodowej kariery żołnierskiej pow rócił do domu. N ie było to na ogół praktykow ane. Jeśli spojrzeć na nazwiska dowódców w w yka­ zach kom putów , zaobserwuje się bez trudu w yraźną ciągłość. C i, k tó rz y w ystępo­ w ali w 1621 r., b yli i w 1626, i w 1633, i później. W ykruszała ich śm ierć, pow ażniej­ sze w ykroczenia lub nagłe awanse społeczne. Służba w ojskow a stała się w X V II w. ju ż zawodem, wymagała nauki, a naukę tę m ożna było zdobyć ty lk o w czasie długo­ letniej praktyki; m ożliw ość teoretycznego w ykształcenia w tej um iejętności była wówczas w Polsce bardzo mała i mało przydatna. N ie przypadkiem zaczynano słu­ żyć w osiemnastym roku życia, a służbę kończono bądź śmiercią, bądź późną staroś­ cią. Sześćdziesięcioletni oficer nie był rzadkością.

toczonej w tedy w ojn y . N iesubordynacja, brak dyscypliny, niezadow olenie, dezer­ cje53 — i bez nich nie mogła się obyć żadna ówczesna kampania. Bezlitosne grabieże

Pow staje w obec tego pytanie, w jakich oddziałach znalazł się Stefan po kampanii chocim skiej. Jeśli nawet przyjąć, że w 1621 r. był w ow ych dwóch lisow skich chorąg­ wiach zw iązanych ze Stanisławem Lubom irskim , nie oznacza to , że musiał w nich dalej pozostawać. Przejście ludzi czy nawet całych oddziałów lisow czyków do w ojsk kom putow ych zdarzało się dosyć często, w gruncie rzeczy przyjęcie żołdu rów nało się w ejściu na stałe do kom putu.

sw oich i o bcy ch 54 także w eszły już w pow szechny obyczaj wojska. O b o k ty ch niewątpliwie ujem nych zjawisk życia obozow ego m ógł się C zarniecki

C o prawda ogólna sytuacja w pew nym stopniu sprzyjała pozostaniu C zarniec­ kich w kręgu lisow czyków , m im o iż stosunek do tych oddziałów w społeczeństwie

spotkać pod C hocim iem także z innym i. M yślę tu przede w szystkim o postępowa­ niu samego C hodkiew icza. C ho ć stary i schorow any, hetm an starał się trzym ać w ojsko żelazną ręką, karał samowolę i grabieże albo przynajm niej im zapobiegał.55 Jego surow ość była ogólnie znana, a m im o to cieszył się w w ojsku w ielkim autory­ tetem . Zetknięcie z tym człow iekiem musiało w yw rzeć wpływ na młodego Stefana,

szlacheckim b ył wówczas bardzo niechętny. W ystarczy przejrzeć m ateriały sejm o­ we i sejm ikow e lat 1621-1625, by uzm ysłow ić sobie, co m ógł myśleć i czynić prze­ ciętny szlachcic, bezpośrednio zagrożony napadem lisowskiej bandy. Szczególnie sym ptom atyczny był tu sejm 1625 r. Zarów no głosy senatorów 57, jak i instrukcje sejm ikow e i postulaty posłów 58 zm ierzały do zdławienia siłą w szystkich „kup swa­ w oln ych ” chodzących po kraju i jak najszybszego podporządkowania lisow czyków zw ierzchniej w ładzy w ojskow ej. T y lk o posłow ie w ojsk kw arcianych nie chcieli rozpętywać bratobójczej w ojny. Lisow czycy wprawdzie „psuli” i tak nadszarpniętą opinię regularnych oddziałów w ojskow ych, w yw oływ ali zły stosunek szlachty, mieszczaństwa i chłopów do chorągwi kom putow ych59, ale w ojsko ceniło w nich

49 Tatarzy Kantemira przeprawili się przez Dniestr i plądrowali jego lewy brzeg aż po Kamieniec, T r e t i ak, op. cit., s. 139; por. także L u b o m i r s ki, Diariusz, s. 78; Z b i g n i e w s ki, Diariusz, s. 45. W obozie przypuszczano, że przeprawi! się chan z ordą. O s t r o r óg, Dziennik, [w:] Pamiętnikach, wyd. Z. Pauli, s. 28; St. Ż u r k o w s ki, Żywot Tomasza Zamojskiego, kanclerza w. kor., wyd. A. Batowski, Lwów 1860, s. 395. 50 T r e t i a k , op. cit., s. 151. 51 E. W a s s e n b e r g , Gestorum gloriosissimi Yladislai IV P olon iae et Sueciae Regis, Gedani 1649, s. 100; L u b o m i r s k i , Diariusz, [w:] Pauli, op. cit., s. 74; S o b i e s k i, Diariusz, tamże, s. 121. 52 BPAN Gd., nr 1202, Relatio conflictorum; T r e t i a k , op. cit., s. 109 nn., 116, 149. 53 Tamże, s. 144. 54 Tamże, s. 109, 116. 55 Por. tamże, s. 70, 109,111.

56 L a t a c z, K rzysztof Czarniecki, PSB, IV, s. 206. 57 WAPGd , 300, 29, 103, f. 119-119v. 58 Tamże, 300,29,103, f. 255v nn. Wyciągi z instrukcji sejmikowych 1625 r.: O kupach swawolnych lisowczyków. W różnych glosach przebija jednak ta sama nuta — różnicować plebs i szlachtę, karać, ale przywrócić do łaski tych, którzy chcą służyć w wojsku Rzeczypospolitej, por. tamże, f. 360v, instruk­ cja sejmiku pruskiego, także f. 101, Warunki bezpieczeństwa Rzeczypospolitej. 59 WAPGd., 300, 29, 103, f. 109 nn, Przemowa posłów z wojska kwarcianego (sejm 1623 r.).

54

W kręgu przypuszczeń 1599—1632

zdecydow anych na w szystko, niezw ykle bitnych żołnierzy. Posłow ie w ojska na sejm nieraz domagali się zniesienia infam ii na n iektórych przyw ódców 60, często podkreślali zasługi w ojenne tych ludzi. D odajm y, że słabo opłacone oddziały, które chcąc nie chcąc musiały w ybierać stacje ponad miarę, zwodzone były m irażem ła­ twego bogacenia się lisow czyków na cesarskiej służbie i w kraju. N ie trzeba się dziwić w ty ch w arunkach dużemu zbiegostwu spod chorągwi, tym dezerterom nie uchylającym się od w alki pod obcym i sztandarami, byle m ieli syty żołądek i pełne kieszenie. Stanow isko króla w obec lisow czyków także nie było jasne. M im o stałych uni­ w ersałów, że „ludzie sw aw olni” bez zgody króla w ychodzą na cesarską służbę61 i co gorsza później w racają do kraju, Zygm unt III wiedział dobrze o tych w erbunkach i w zasadzie im nie przeciwdziałał. N ie w ykluczając zupełnie m ożliw ości dalszej lisowskiej służby Stefana, sądzę pom im o to, że przeszedł on do oddziałów kom putow ych. Pod C hocim iem Stani­ sław L u bom irski zastępował hetm ana polnego — Stanisława K oniecpolskiego.62 W iadom o, że w dwa lata po zakończeniu w ojn y chocim skiej Paweł C zarniecki był rotm istrzem chorągw i kozackiej w w ojskach hetm ańskich63, a później przez kilka lat obaj C zarnieccy — Paweł i Stefan — służyć będą pod jego dowództwem. Praw do­ podobnie Lubom irski wciągnął część lisow czyków do kom putu, przekazując ich potem wraz z innym i chorągwiami Koniecpolskiem u. Przem aw iają za ty m dalsze argumenty. Kozacką chorągiew „pana C zarnieckie­ go” znajdziem y we fragm entarycznych w ykazach kom putu z 1623 r.64T o samo naz­ wisko w ystępuje też na początku 1624 r. i to w dość ciekaw ych okolicznościach. O to w „rejestrze infam ii”, ogłoszonym na sejmie warszawskim 1624 r., mowa o lu-

60 Tamże, 300, 29, 100, f. 83v, Instrukcja kola wojskowego na sejm 1623 r. 61 Por. WAPP, Poznań, ks. rei. gr., nr 152, f. 231v-232. Mandat Zygmunta III dla „oficerów tych kup, które świeżo ze Śląska wyszły”, Warszawa 17 IX 1623; AmKr., Kraków, ks. rei. gr., nr 48, s. 23236, Uniwersał Zygmunta III do szlachty woj. krakowskiego, Warszawa 10 III 1623; tamże, nr 49, s. 700 -702, także uniwersał królewski, Warszawa 2 IV 1624; por. tez WAPP Poznań, ks. rei. gr., nr 152, f. 753v-754. “ K o r z o n , Dzieje wojen, II, s. 207. 63 Wiadomość o tym została spopularyzowana wydaniem przez Przyłęckiego jednej z drukowanych relacji bitwy. S. Przyłęcki (wyd.), Pam iętniki o Koniecpolskich. Przyczynek do dziejów polskich X V III wie­ ku, Lwów 1842, s. 250, 258, przedruk bez komentarza: „Pogrom tatarski, albo relatia krótka zwycię­ stwa nad Tatarami przez Wielmożnego IMP hetmana polnego koronnego, w roku 1624 dnia 20 miesią­ ca czerwca między Haliczem a Baiaszowcem otrzymanego. Przydan jest k temu regestr IMPP volontariuszów y murzów tatarskich. W Warszawie w druk. Jana Rossowskiego w R.P. 1624”, por. także „Diaryusz prawdziwy zwycięstwa nad Tatarami otrzymanego, roku 1624 dnia 20 VI, to jest w oktawę św. Antoniego z Padwi. Przy tym list JM P hetmana koronnego polnego do króla JM . Roku P. 1624”; także BPA N Kr., nr 2251/3, f. 156; BN, BOZ, nr 1173, f. 84v-86v, Kopia listu do Króla Jm ci od IMP hetmana Stanisława Koniecpolskiego o teraźniejszym szczęśliwym pogromie Kantemira i z inszemi murzami tatarskimi, 22 VI 1624; także BPAN Kórn., nr 286, f. 19. 64 AGAD, BO Z, ks. IX b, nr 17, f. 155, Fragment niedatowanego komputu. Ta sama wzmianka Czart., TN, nr 115, s. 313, Spisek wojska JKM ci pod Charzowcami 3 X 1623.

Pierwsze lata służby wojskowej (1619—1625)

55

dziach, k tó rzy odpadli z chorągw i Czarnieckiego, nie dosłużywszy naw et do końca obow iązujących ich term inów .65 D oku m en t ten daje pole dosyć szerokiej interpretacji. Jeśli ludzie uciekali spod chorągw i C zarnieckiego, a na dodatek wśród nazwisk infam isów nie w ym ienia się C zarnieckich, dowód to oczyw isty, że pozostali w kom pucie. N ie jest wprawdzie znane im ię owego „pana Czarnieckiego”, ale skoro Paweł w czerw cu 1624 r. był rotm istrzem , najpew niej chorągw i kozackiej, w olno przypuszczać, że w obu doku­ m entach właśnie o nim mowa. Dalsze rozum ow anie dotyczące zw iązku Stefana z Pawłem jest ju ż m niej um oty­ wowane. W iadom o jednak, że w latach późniejszych, najpraw dopodobniej od roku 1626, obaj bracia działali razem, być m oże w ięc to ich współdziałanie rozpoczęło się w cześniej, na przykład przy przejściu z oddziałów lisow skich do w ojsk kom puto­ w ych. Słaba to przesłanka, ale jednak dosyć realna. Przyjąw szy, że Paweł i Stefan po C hocim iu zostawali w kom pucie, m ożna w naj­ bardziej ogólnych zarysach naszkicow ać jego losy w tych latach. W kilka miesięcy po w alkach m usiałby on przejść przez pierw szy w sw ym życiu zw iązek w ojskow y i poznać gorzki żołnierski chleb, którego nie starczało.66 N aw et nie służąc w lisow­ skich chorągw iach, już w pierw szych miesiącach swej w ojskow ej kariery wiedział­ by dobrze, co to głód i niezbyt legalne, ale jedyne sposoby zdobywania żywności. M usiał więc być świadkiem pow rotu Koniecpolskiego z niew oli i reorganizacji, jaką przeprow adził w w ojsku w 1623 r .67 B rał też chyba udział w pierwszym starciu z Tataram i wiosną 1624 r. C ho ć chorągiew Pawła nie występuje w relacjach tej wypra­ w y68, w spom ina o nim korespondencja z tego okresu.69 R elacje w ym ieniają też sze­ reg nazw isk innych oficerów polskich, k tórych chorągwie figurow ały w „rejestrze infam ii” i z k tó rym i Paw eł w ystępował pod M artynow em kilka m iesięcy później. O w o główne starcie z Tataram i, w którym uczestniczył starszy brat Stefana i praw­ dopodobnie sam Stefan, nastąpiło w czerwcu 1624 r. Przeciw nik, przeszedłszy D niestr pod M artynow em , m iał zamiar ruszyć ku Przem yślow i. N a wieść o tym K oniecpol­ ski, przebyw ający w Barze, skupił w ojsko pod Tataryszczam i, po czym maszerując na M artynów , urządził zasadzkę przy przeprawie przez D niestr, zw abiając w nią nieprzyjaciela. M anew r udał się i przyniósł klęskę Tatarów .

65 AmKr., Kraków, ks. rei. gr., nr 49, 1302 nn., „Regestrum infamiam...”, oblata z 4 II 1624. 66 B. B a r a n o w s k i , Polska a Tatarszczyzna w latach 1624-1629, Łódź 1948, s. 21-22; por. także RA, Extranea IX , Polen, nr 140. 67 Por. BRacz., nr 27, f. 176v-189v, 189v-191v: BJ, nr 166, f. 54-56; BRacz., nr 139, f. 159-159v, WAPGd., 300, 29, 99, f. 159-162v, 175; BRacz., nr 31, f. 89-94, 112, U 3-114v, 114v-U 5; WAPGd., 300,29,99, f. 159-162v, 173-174,175,191—192v; AmKr., Kraków, ks. rei. gr., nr 47, s. 1724-1726,1748 -1750; BPAN Kr., nr 367, f. 182v-184. 68Relacja publikowana przez A. C z o ł o w s k i e go, Diariusz w alk z Tatarami, „KH”, t. VI, r. 1892, s. 95; por. także RA, Extranea IX , Polen, nr 140. 69 BPAN Kórn., nr 201, f. 218v-221, Garliński do Miaskowskiego 5 II 1624.

56

W kręgu przypuszczeń 1599—1632

Pierwsze lata służby wojskowej (1619—1625)

57

Zw ycięstw o było pełne, choć jeszcze przez całe lato 1624 r. m ożna się było spo­

du na to, czy jakaś chorągiew brała bezpośrednio udział w walce, musiały być oma­

dziewać niebezpieczeństw a zagonów tatarskich 70 1 oddziały hetm ańskie blokow ały przepraw y na D niestrze i nie odchodziły z U k rain y .71 D opiero późną jesienią cho­ rągwie poszły na leża zim ow e, skąd już na początku r. 1625 poderwały je w iadom o­ ści o przygotow aniach nowej wyprawy K antym ira.72 N ie Tatarzy jednak, ale K oza­

wiane i w sw oisty sposób kom entow ane wydarzenia m ilitarne i pewne społeczne ich reperkusje. Pierw szym ogólnym zupełnie problem em m ilitarnym , z jakim zetknęły się w o j­ ska koronne, było unikanie decydującego starcia.75 W śród szlacheckich żołnierzy X V II w. ten system prowadzenia w ojn y miał niezbyt dobrą opinię, niejeden uważał to za tchórzostw o. Bardziej inteligentni doceniali jednak pozytyw y takiej taktyki. R ozpocząć starcie nie w każdych w arunkach, ale w w arunkach sprzyjających, na­ rzucić przeciw nikow i pozycję niekorzystną — to była sztuka, której w arto się uczyć każdemu i tow arzyszow i pancernej chorągwi, i rotm istrzow i, i hetm anowi. A K o ­ zacy um ieli to robić.

cy okazali się tego roku groźniejszym przeciw nikiem . W ydarzeń 1625 r. nie nazw ałbym w ojną, jeśli już jednak taką nazwę przyjęto w literaturze73, nie w arto chyba kruszyć o to kopii. W ojn a czy powstanie — niewąt­ pliwie jednak bracia C zarnieccy brali w tych wypadkach udział. Ju ż od dawna przy­ jęto, że Paweł i M arcin uczestniczyli w kam panii kurukow skiej74, obecnie rozciąga­ m y ten sąd, co prawda hipotetycznie, także i na Stefana. Bardziej szczegółowa analiza działań w ojsk k oron n ych na U krain ie w 1625 r. nie wydaje się tu celowa. D osy ć staranne, choć może już nieco przestarzałe opracow a­ nia tem atu, a także stosunkow o duża ilość drukow anych źródeł pozwalają od razu na w yciągnięcie ogólniejszych w niosków . Jeśli Stefan brał udział w wyprawie kurukow skiej, m ogła m ieć ona dla jego roz­ w oju jako żołnierza dosyć istotne znaczenie. O b o k poznania terenu Czarniecki ukształtow ałby sobie wówczas pierwszy sąd o przeciw niku, z któ rym m iał się p oty­ kać do końca życia — ukraińskich Kozakach. D w ie sprawy wysuwają się tu na plan pierwszy. Kozacka technika w alki i stosu­ nek szlachty lub raczej zawodowych żołnierzy szlacheckich do problem u ukraiń­ skiego. N ie będzie przesadą twierdzenie, zostanie ono zresztą w ielokrotnie udowodnione, że Stefan C zarniecki lepiej m oże niż inni szlacheccy dowódcy w ojskow i przejął m etody w o jn y stosowane często na U krainie. O w e kozackie, lisowskie, a i tatarskie sposoby w alki nieraz w ypłyną w działalności w ojskow ej braci C zarnieckich. Ja k już podkreślałem , w X V II w. w Polsce praktyka była rzeczyw istą szkołą sztuki w ojennej. C zarniecki miał m ożność poznania Kozaków pod C hocim iem jako sojuszników , w 1625 r. natom iast stali się oni przeciw nikam i. W obozie bez wzglę-

70 Por. Oss., nr 1925/11, s. 30 (oryg.), Zygmunt III do S. Koniecpolskiego, Warszawa 4 VII 1624. 71 WAPGd., 300, 53, 1042, nr 1 (kopia), Stanisław Koniecpolski do „p. przemyskiego (Felicjan Grochowski?) i innych obywatelów ruskich”, Bar 31 VIII 1624. 72 Por. B a r a n o w s k i, op. cit., s. 31; por. także korespondencja BJ, nr 109, f. 20-87v, także WAPGd., 300, 29, 103, f. 283; AGAD, TN, nr 12, f. 190-193, 201; BN, BO Z, nr 1173, f. 126-129v. 73 St. R u d n y c k yj , Kozacko-polska wijna r. 1625, Zap. Nauk. Tow. im. Szewczenki, t. XVII, r. 1897, s. 1 nn.: por. także O. H e r m a j z e, Ukrajina ta Din u X V IIst., Zap. Kijw. Inst. Nar. Oswity, 1928. 74 Pisał o tym E. Latacz w życiorysach Pawła i Marcina, PSB, IV, s. 207. Śladu Czarnieckich nie znajdujemy jednak w najbardziej znanych źródłach tego kozackiego powstania. Milczy o nich znany diariusz tej wyprawy. J. U. N i e m c e w i c z, Zbiór pam iętników (wyd. 1833), VI, s. 143-161, Diariusz ekspedycyi ukrainnej z K ozakam i zaporoskiemi w roku 2625; por. także Sbornik, s. 101-112, „Diariusz komisyi albo ekspedycyi przeciwko wojsku zaporoskiemu 1625”. Różnice tekstu małe, pewniejszy tekst u Niemcewicza; także Czart., TN, nr 117, s. 801. Nie wspomina ich również biograf Tomasza Zamojskiego (por. Ż u r k o w s k i , Żywot Tomasza Zamojskiego, s. 96-104), ani inne źródła opisowe.

D rugim nie m niej istotnym now um musiało być dla Stefana w ykorzystanie ta­ boru w walce. W iem y, że K ozacy ciągnęli od Kaniowa zbrojnym taborem 76, że do starcia piechota kozacka w ychodziła nawet przed w ozy, ale w razie niebezpieczeń­ stwa zam ykała się w obronnym pierścieniu. T a k wyglądała potyczka 2 9 .X .77 W tedy też m ógł m łody żołnierz przekonać się, jak trudnym zadaniem jest próba rozbicia atakiem k on n icy kozackiego taboru, atakiem, w k tórym w kilkanaście lat później już jako porucznik chorągw i husarskiej zostawi na polu około 40% swej chorągwi. P rzekonał się rów nież, że K ozacy niezm iernie niechętnie stawiają czoła jeździe pol­ skiej, że ich marsz odbyw a się zawsze w warunkach terenow ych, któ re m ają im zapewnić m aksim um bezpieczeństwa. M iał m ożność obserwowania zasadzek w lesie78, wciągania w nie przeciw nika i zręcznych uników . Była to dobra szkoła w ojny. T a k rótka wyprawa zakończona sukcesem układu kurukow skiego79 wprowadziła jednak przyszłego hetm ana nie ty lk o w specyficzną technikę w ojny, ale i w atm os­ ferę spraw ukrainnych. C h o ć ruch kozacki 1625 r. nie przybrał pełnych form kozacko-chłopskiego powstania, nosił wiele jego cech. Podobnie, ch o ć nie tow arzy­ szyła mu krwawa akcja pacyfikacyjna, strona polska bynajm niej nie oszczędzała swych przeciw ników 80, podkreślała „chłopski” aspekt tego ruchu. D la żołnierzy ta wyprawa, jak zresztą każda inna ekspedycja ukrainna była tłu­ mieniem buntow ników . Ju ż samo echo spalenia zamku kaniow skiego w ystarczało do w ytw orzenia takiego nastroju.

75 Por. R u d n y c k yj, op. cit., s. 18 nn; N i e m c e w i c z , Diariusz, s. 145 nn. 76 Tamże; Z u r k o w s k i, op. cit., s. 96-97; R u d n y c k y j , op. cit., s. 20 nn. 77 Niemcewicz, Zbiór pam iętników , s. 149 — 152. 78 Tamże, s. 152-153, Diariusz 31 X ; także Sbornik, s. 108-109; R u d n y c k y j , op. cit., s. 29-30. 79 Por. A rchiw JZR, HI, cz. II, s. 284-292, także starodruk „Ordynacya wojska JKM ci zaporoskiego...”, także u Przytęckiego i Niemcewicza; tekst starodruku najpewniejszy z ciekawym wierszem do Koza­ ków, por. BRacz., nr 27, f. 156-158v; Oss., nr 208/11, f. 16; WAPGd., 300, 53, 368, nr 58; BUWr., Steinwehr, f. 37, t. II, s. 305-330. “ N i e m c e w i c z , Zbiór pam iętników , VI, s. 163-167, Stanisław Koniecpolski do Zygmunta III, 7 X I 1625.

58

W kręgu przypuszczeń 1599—1632

O b o k w ięc szkoły w ojskow ej mogła to być dla Czarnieckiego dobra lekcja po­ glądów środowiska, z któ rym związany był nie ty lk o urodzeniem , co nie jest naj­ istotniejsze w tym wypadku, ale i swoim zawodem. N ie sądzę bow iem , by C zar­ nieccy byli szczególnie w yczuleni na kwestie urodzenia. O tarli się już przecież o lisow czyków , gdzie szlachectwo nawet n iektórych dowódców było m ocno w ątpli­ we, o czym dosyć głośno mówiono w Rzeczypospolitej. Służyli w kozackich chorąg­

Rozdział

III

Wojna pruska (1626-1629)

wiach, w k tó ry ch poczty często składały się z chłopów lub mieszczan. N ie m ylm y jednak różnych spraw — problem ukrainny był dla szlachty X V II w ., a wśród niej i zaw odow ych żołnierzy, czym ś innym niż sprawa chłopska w ogóle. Pom ijając już aspekt religijny, a przezeń i w pewnym stopniu narodowy, b ył to przede w szystkim problem stale istniejącego oporu, który trzeba było tłum ić z bronią w ręku. N aw et bez przeceniania horyzontów m yślow ych towarzystwa spod kozackich chorągw i, m ożna założyć, że wiedziało ono, przeciwko kom u się bije i po co. N ie w olno autom atycznie przenosić przeciwieństw lat 1648-1655 czy nawet 1637-1638 na okres w cześniejszy; część ich jednak, i to poważna, istniała już w 1625 r. O czyw iście w szystko to traktuję jako bardzo luźne przypuszczenia. B y ć może ktoś udow odni, że tow arzysz kozackiej chorągwi, Stefan z C zarncy C zarniecki, brał udział w w yprawie 1625 r., ale nikt nie będzie w stanie dowieść, co wtedy myślał. Będą to zawsze tylko lepiej lub gorzej podbudowane domysły, choć — wbrew niektórym sądom — nie pozbaw ione znaczenia.

W szystko lub prawie w szystko co wiadomo o udziale Stefana Czarnieckiego w w ojnie szwedzkiej 1626-1629, pozostaje w dalszym ciągu w sferze przypuszczeń. N ie brak historyków i genealogów, k tó rzy udział młodego żołnierza w tej w ojnie w ogóle negowali. N ie brak też i takich, a ci są w zdecydowanej przewadze, którzy ten udział w yolbrzym iali i do dziś w yolbrzym iają, nieraz m ianując go oficerem i w brew rzeczyw istości pow ierzając mu poważne zadania. Pierw szym , k tó ry wprowadził Stefana na teatr w ojn y pruskiej w latach 1626— 1629, był P o to ck i.1 W cześniejsi biografow ie, heraldycy i dziejopisarze, nawet O kolski, nie pisali o ty m , że przyszły hetm an po raz pierwszy w alczył ze Szwedami za panowania Zygm unta III i Gustawa Adolfa. Jest charakterystyczne, że właśnie O kolski, k tó ry przecież bezpośrednio znał C zarnieckich, kiedy przed 1643 r. tw orzył swój herbarz, pisząc o Pawle i Stefanie, w ym ienił udział Pawła w w ojnie 1626— 16292, pom inął zaś Stefana. N aw et w latach największej sławy przyszłego hetmana, w ychw alając jego czyny w ojenne, me w spom inano o walkach na Pom orzu. Znając kult służby w ojskow ej w społeczeństw ie szlacheckim , gdyby cokolw iek o tym wiedziano, nie om ieszkano by dopisać do zasług Czarnieckiego. Pow staje pytanie, skąd w takim razie P oto ck i zaczerpnął swoje w iadom ości; ponieważ pom inął zupełnie udział Pawła Czarnieckiego w kampanii pruskiej; m oż­ na sądzić, że pierw szy m ógł pom ylić obu braci. Przypuszczam nawet, że to właśnie on czyny Pawła zaczął przypisywać Stefanow i. Za nim już w X V III w. pow tórzyli to in n i3, n iektó rzy jednak, na przykład K rajew ski — pierwszy pow ażniejszy biograf Czarnieckiego — jeszcze pom ijali udział Stefana w tej w ojnie. Błąd Krajew skiego jest dosyć charakterystyczny. N iezby t się zastanawiając po­ daje za N iesieckim , że Stefan rozpoczął służbę pod Stanisławem K oniecpolskim .4 Jeśli przyjm iem y, że od 1629 lub 1632 r. Stefana nie było w R zeczypospolitej, a po swym pow rocie w 1633 r. służył już u Kazanow skiego5, to autom atycznie nasuwa ' P o t o c k i , Saeculum Bellatorum, s. 91. 2 O k o 1 s k i, Orbis Polonus, II, s. 177. 3 N i e s i e c k i, H erbarz, III, s. 189. 4 Krajewski, Historya, s. 14. 5 Por. niżej s. 84 nn.

60

W kręgu przypuszczeń 1599—1632

się w niosek, że służbę u Koniecpolskiego rozpoczął w kam panii pruskiej lub nawet w cześniej. N ie w ym agajm y jednak od osiem nastow iecznego historyka zbyt wiel­ kiej sum ienności, jeśli nie wykazali jej ludzie, piszący 150 lat później. X I X w iek utw ierdził ten m ylny sąd. D ziałalność Pawła pow szechnie zaczęto traktow ać jako działalność Stefana. N iem ało zawinił tu Przyłęcki, k tó ry w opubli­ kow anych przez siebie źródłach, znalazłszy nazwisko C zarniecki, bezkrytycznie stwierdził, że m ow a o Stefanie.6 T a k samo postąpił i D zieduszycki7, choć ten już nie każdego C zarnieckiego identyfikow ał ze Stefanem. Trudno w ym ienić wszystkich, postępujących podobnie, ograniczę się więc do prac istotnych w tym rozdziale. A więc: G órski występującego w źródłach Czarnieckiego rozszyfrow ał jako Stefana8, nie inaczej zrobili Kubala9 i Czermak. Sąd ten ostatecznie utrwalił Jen ik e.10 Pow tarzał go dalej K o rzo n 11 i inni autorzy podręczników historycz­ nych. Naw et i historiografii X X w. nieobce były tego rodzaju potknięcia. D op iero W ładysław Czapliński poddał te sądy dość ostrej korekturze, stwier­ dzając, że Stefan w czasie kam panii szwedzkiej w latach 1626-1629 był „zdaje się ty lk o tow arzyszem , to też potyczki pod N y ty kiem , Pokiłkam i, atak na Brodnicę trzeba według wszelkiego prawdopodobieństwa przypisać jego bratu”.12 Stanow i­ sko to z w szystkim i konsekw encjam i, jakie zeń w ynikają, pozostało jednak nadal odosobnione. W ięcej — do starych błędów dodano jeszcze nowe. P om ijam już prace popularnonaukow e, m ożna bow iem założyć, że ich autorzy nie m ają obow iązku now ych poszukiwań źródłow ych13, ale to Adam P rzyboś pow ierzył Stefanow i do­ w ództw o nad trzem a chorągwiam i na Żuławie M alborskiej14, a Bohdan Baranow ski dał m u przydział do husarii.15 Przykłady m ożna by m nożyć.

‘ P r z y ł ę c k i , Diariusz, s. 16 „Jest to Stefan Czarniecki, późniejszy wojewoda kijowski i hetman polny koronny. Bohater swego czasu” 7D z i e d u s z y c k i , op. cit., II, s. 452. 8 K . G ó r s k i , W ojna R zeczy p osp olitej P olsk iej ze Szw ecją za Z ygm unta III, od 1621 do 1629, „Biblioteka Warszawska”, r. 1888, t. II, s. 69. ’ L . K u b a l a , Wojna szwecka, w r. 1655 i 1656, Lwów-Warszawa [1913], s. 117. 10 J e n i ke, op. cit., s. 13. “ K o r z on, Dzieje wojen, II, s. 240. 12 C z a p 1 i A s ki, Stefan Czarniecki, PSB, IV, s. 208. 13Por. Z. K u c h o w i c z , Z. S p i e r a l s k i (Stefan Czarniecki, pogromca Szwedów, Warszawa 1953, s. 21) tak piszą o udziale Stefana w kampanii pomorskiej: „U boku brata pod wodzą znakomitego hetmana uczył się Stefan Czarniecki rzemiosła wojennego. Służył wówczas w najsłynniejszej polskiej formacji kawaleryjskiej — husarii. Już wtedy wykazywał nieprzeciętne zdolności wojskowe, a hetman Koniecpolski powierzał mu niejednokrotnie przeprowadzenie samodzielnych zadań bojowych” Ile zdań, tyle błędnych sądów. Podobnie: W walce z najazdem szwedzkim 1655-1660, Warszawa 1956, s. 31. O wiele ostrożniej B . B a r a n o w s k i , Z . L i b i s z o w s k a, Walka narodu polskiego z najazdem szwedz­ kim , Warszawa 1952, s. 28. Por. także A. K o r t a, Stefan Czarniecki — wódz w alki z najazdem szwedz­ kim , „Wojsko Ludowe”, r. 1952, nr 5, s. 44. Tu dla odmiany pełne powtórzenie sądów Kubali. “ P r z y b o ś , Stefan Czarniecki, s. 120: „ dowodził już 3 chorągwiami na Żuławie Malborskiej” 15 B . B a r a n o w s k i , Organizacja wojska polskiego w latach trzydziestych i czterdziestych X V II wieku, Warszawa 1957, s. 179, za Jenikem.

Wojna pruska (1626-1629)

61

T a k przedstawia się stan badań i czytelnik musi przyznać, że jest to raczej nie­ wiele. Liczne niejasności i sprzeczności stwierdzeń, poddane w nikliw ej krytyce, kazałyby w ogóle zwątpić o udziale Stefana Czarnieckiego w w ojnie pruskiej, wszyst­ kie bow iem w iadom ości o ty m m iały źródło w nieświadomej m istyfikacji i przypi­ sywaniu m łodszem u bratu czynów starszego. T a k więc, m im o iż od lat blisko dwu­ stu p rzyjęto, iż Stefan b ył w Prusach w latach 1626-1629, trzeba było zacząć pracę właściwie od początku, od ustalenia, k tó rzy bracia C zarnieccy i w jakim charakte­ rze brali udział w w ojnie 1626-1629. Zgodnie tw ierdzi się, że w w ojnie pruskiej uczestniczyli trzej Łodzia-Czarnieccy: w ym ienieni Paweł i Stefan oraz brat ich M arcin, poprawniej M arcin Ludwik. Pow iedzm y od razu — udział Pawła jest niewątpliwy. B y ł oficerem , w ielokrotnie jest w źródłach w ym ieniany z im ienia i tam , gdzie m am y do czynienia z bliżej nie­ określonym „panem C zarnieckim ” rotm istrzem , a później pułkow nikiem i ro tm i­ strzem , m ow a właśnie o nim . N ad Stefanem trzeba się zatrzym ać nieco dłużej. N ie jest on ani razu im iennie w ym ieniony w diariuszach w ojskow ych czy korespondencji bezpośrednio doty­ czącej kam panii. M im o to wiadom o na pewno, że był w tedy w Prusach i że w alczył z w ojskam i Gustawa Adolfa. Podobnie, ja k w wypadku w ojn y chocim skiej, nie pozwalają o tym w ątpić źródła późniejsze. T e same nadania królew skie16, któ re ana­ lizow ane były w poprzednim rozdziale, zgodnie wym ieniają, że ów czesny porucz­ nik chorągw i Stanisława Lubom irskiego uczestniczył „in variis expeditionibus bellicis ut pote V alachicis, Prussicis”.17 Stosunkow o najm niej pewny ze w szystkich C zarnieckich jest udział M arcina w tej w ojnie. Latacz co prawda tw ierdzi, że „odbył kampanię pruską jako porucz­ nik w pułku koniuszego koronnego Aleksandra ks. W iśniow ieckiego, a następnie hetm ana Kazanow skiego”.18 N a jakich podstawach sform ułow ał ten sąd — trudno stwierdzić. Prześledzenie źródeł, k tóre w ykorzystał, pozwala przypuszczać, że oparł się jedynie na herbarzach, a w tym wypadku jest to źródło ja k najbardziej niepewne. Sprawa zresztą nie jest bardzo istotna, jeżeli nawet M arcin był w Prusach, służył w zupełnie innym zgrupowaniu niż Paweł, nie ma więc możliwości mylenia go z braćmi. Pozostają Paw eł i Stefan. O pierwszym wiadom o bardzo wiele, o drugim zupeł­ nie nic poza ty m , że w alczył zapewne też pod K oniecpolskim . Przyjęliśm y jednak, że od kilku lat Stefan służył razem z bratem pod kom endą starszego Czarnieckiego. Ponadto w szystko wskazuje na to, że Paw eł i Stefan po kam panii pruskiej w latach 1630-1632 w ystępow ali razem. N ie m ożna też zupełnie negować cytow anego już twierdzenia Paska, iż Stefan w początkach służby w ojskow ej „u rodzonego swego” nosił chorągiew. W szystko to są dość m ocne przesłanki wspólnej służby Pawła i Stefana w kampa­ nii 1626-1629. D latego też, choć w źródłach tej w ojn y nie udało się dotąd odnaleźć 16 Por. wyżej s. 44-46. 17 AGAD, MK, nr 185, f. 486. 18 L a t a c z, Marcin Czarniecki, PSB, IV, s. 207.

62

W kręgu przypuszczeń 1599—1632

w ym ienionych razem „panów C zarnieckich”, jak to często będzie w następnych latach, traktuję łączny udział obu braci jako hipotezę wprawdzie ty lko, ale hipotezę jak najbardziej prawdopodobną. Przed przyjęciem jej jako pewnika przestrzega brak bezpośrednich dowodów źródłow ych. H ipoteza o współdziałaniu Pawła i Stefana prowadzi do dalszych rozważań. Skoro Paweł był oficerem i dowodził chorągwią, m am y podstawy przypuszczać, że Stefan służył w oddziale starszego brata. N ie było to rzadkością, że brat podlegał bratu, tym bardziej jeśli był m łodszy i wiekiem , i stopniem w ojskow ym . W dwadzieścia lat później spotkam y M arcina w oddziale w ojskow ym Stefana. Przypuszczenia jednak mają to do siebie, że jedno pociąga za sobą drugie. Jeśli Stefan służył u Pawła, a miał za sobą na pewno ponad pięć lat praktyki w ojennej i był bratem cenionego rotm istrza, którem u pow ierzano niekiedy odpowiedzialne zadania, nie m ógł spełniać pośledniejszej roli w chorągwi. W iadom o dobrze, że zarów no w chorągwiach husarskich, jak i kozackich, obok oficerów była zachow ywana pewna hierarchia tow arzystw a. W ystarczy spojrzeć na rolle chorągw i, oczyw iście z późniejszego okresu (gdyby bow iem zachow ały się one z czasów kam panii pruskiej, me m ielibyśm y tych trudności), żeby zorientow ać się, że kolejność występow ania nazwisk najczęściej nie była przypadkowa. T a hierarchia w ew nętrzna chorągwi uzależniona była od czynników dosyć real­ nych — od ilości posiadanego pocztu. C i, którzy „mieli” 3, a czasem 4 konie, byli oczyw iście w ym ieniani w pierwszej kolejności. Posiadanie większego pocztu było związane z m ożliw ościam i m ajątkow ym i towarzysza. O b o k tych bezpośrednich czynników działały jednak inne; czasem „lepsze uro­ dzenie” zastępowało liczbę k on i i pieniądze. Postawa w boju, długi okres służby także potrafiły m niej m ajętnych i „gorzej”, a nawet i „niepewnie” urodzonych, wy­ sunąć na pierwsze miejsce w wew nętrznej hierarchii oddziału. O czyw iście m owa tu o chorągw iach husarskich i części tylko chorągwi, kozackich, tych z dłuższą trady­ cją, o przewadze elementu szlacheckiego. Chorągiew Pawła nie była najlepsza w sensie „urodzenia” jej tow arzyszy, a więc tym bardziej Stefan m ógł zajm ować w niej dosyć poczesne miejsce. Bez względu zresztą na to , jaki był skład chorągw i Pawła, jeśli Stefan służył w tym oddziale, musiał odgrywać poważną rolę przy boku brata. D la­ tego też dosyć szczegółowa analiza działalności grupy w ojskow ej Pawła C zarniec­ kiego na Pom orzu m oże być istotna dla ogólnej oceny postępowania, um iejętności czy charakteru Stefana. Kampania pruska była pierwszym spotkaniem ze szwedz­ kim przeciw nikiem . W późniejszych latach, już w samodzielnych w ojskow ych dzia­ łaniach przyszłego hetmana, odnajdziem y nieraz echa sposobów w alki stosow anych przez Pawła i przez inne kozackie lub lisowskie chorągwie w Prusach. W czerw cu, a być może jeszcze w lipcu 1626 r. Paweł C zarniecki jako rotm istrz królew ski wraz ze swym oddziałem znajdował się w Jaśle, gdzie w ybierał stacje19 19 AmKr., Biecz, ks. rei. gr., nr 172, s. 681-682, Protestacja przeciw Pawiowi Czarnieckiemu 17 VI 1626; tamże, s. 629-730, wykazy szkód 10 VI 1626. Z nazwisk wymienieni Hermolaus Aleksander

Wojna pruska (1626—1629)

63

w sposób budzący zdecydowany sprzeciw zainteresow anych, jak to się w tedy nad­ zwyczaj często zdarzało. Jest to w iadom ość bardzo cenna. Z dotychczasow ych opisów, szczególnie zaś z diariusza P rzyłęckiego20 i jego różnych wersji, można było w nioskow ać, że chorą­ giew Pawła przybyła wraz z oddziałami Koniecpolskiego do Prus w listopadzie 1626 r. Stwierdzenie pobytu Pawła w M ałopolsce w połow ie roku wymaga w prowadzenia pew nych w yjaśnień. Pow staje pytanie, czy Paweł C zarniecki lub raczej bracia C zarnieccy istotnie przybyli do Prus wraz z K oniecpolskim w październiku 1626 r., czy też wcześniej razem z królem lub na królew skie w ezwanie.21 O pow iadałbym się raczej za pierw ­ szą hipotezą. W iadom o co prawda, że część oddziałów hetm ańskich ju ż we wrześ­ niu szybkim m arszem szła do Prus22, by połączyć się z w ojskam i, któ re prowadził Zygm unt III. Jeżeli chorągiew Pawła jeszcze w początku lipca stacjonow ała w M ało­ polsce, m ożna by sądzić, że w ogóle na U krainę nie poszła. N ie w ym ieniano jej zresztą wśród chorągw i, któ re z hetm anem w kroczyły do obozu pod Tczew em .23 M im o tych niewątpliwie przekonyw ających przesłanek, skłonny jestem tw ierdzić, że oddział Pawła Czarnieckiego znalazł się na Pom orzu dopiero w drugiej połow ie października. Poniew aż w obec królew skich wezwań w czerwcu 1626 r., m ów ią­ cych o pow ażnym niebezpieczeństwie na U krainie24, hetm an ściągnął oddziały po­ zostające w kraju25, chorągiew jego mogła w lipcu w yruszyć z M ałopolski na wschód i dopiero po paru miesiącach znaleźć się na Pom orzu. Przem aw ia za tym brak ja­ kichkolw iek zapisek o działaniach Pawła Czarnieckiego przeciw Szw edom przed listopadem. D efinityw nie tej sprawy rozstrzygnąć na razie nie można. Po przybyciu do Prus Paweł Czarniecki dowodził oddziałem liczącym 100 k on i26. C horągw ie lekkie, do jakich zaliczał się jego oddział, bez m ożliw ości zróżnicow ania ich na kozackie i lisow skie27, bo takiego podziału nie było — m iały dosyć sprecyzo­ Przyłęcki i Paweł Czarniecki. Należy sprostować nieścisłe twierdzenie J . T e o d o r c z y k a ( Wyprawa szwedzka z M eklemburgii do Prus Królewskich 1627 r. Studia i materiały do historii wojskowości, t. VI, cz. 2, s. 121, 123, 183) jakoby chorągiew Pawła Czarnieckiego powstała dopiero w 1626 r. w Prusach, z prywatnego zaciągu królewskiego, z resztek chorągwi Idziego Kalinowskiego i Sleżyńskiego. Autor powołuje się na diariusz drukowany przez S. Przyłęckiego (bez podania strony), z którego jednak stwier­ dzenie to zupełnie nie wynika. 20 Por. P r z y ł ę c k i , Diariusz, s. 13-16. 21 WAPGd., 300, 53, 365, nr 55, Diariusz wojny pruskiej. 22 BRacz,, nr 75, f. 271, Nowiny z Prus. Hetman ruszył z Ukrainy, ale musiał się jeszcze zatrzymać wobec spodziewanego ataku Tatarów; por. także Z u r k o w s k i, op. cit., s. 107. 23 WAPGd., 300, 53, 365, nr 55, Diariusz wojny pruskiej; także P r z y ł ę c k i , Diariusz, s. 14-15. Hetman „wjechał w obóz” 21 X , towarzyszyły mu: 3 chorągwie kozackie, 1 husarska, 1 rajtarska, 200 dragonów i 400 piechoty, por. A. S z e l ą g o w s k i , O ujście Wisły. Wielka wojna pruska, Warszawa 1905, s. 97. 24 AmKr., Kraków, ks. rei. gr., nr 51, s. 1126-1128, Uniwersał Zygmunta III, Warszawa 16 VI 1626. 25 AGAD, BO Z, I, t. 27, nr 320, nr 12, S. Koniecpolski do wojska, Bar 10 VI 1626; por. też AGAD, BO Z, ks. IX b, nr 16, f. 51-51v, S. Koniecpolski do T . Zamojskiego, Bar 15 VIII 1626. 26 BPAN Kórn., nr 1317, s. 35-36, Komput wojska JKM ci do Prus. 27 Można bez trudu wymienić kilka chorągwi lisowskich, między nimi i chorągiew Idziego Kali­

64

W kręgu przypuszczeń 1599—1632

wane zadania. B yły to przede w szystkim akcje rozpoznaw cze, krótkie wypady, o r­ ganizacja żyw ności, wywiad itp. Z dostępnych m i kom putów , oczyw iście już po przybyciu Koniecpolskiego, naliczyłem w 1626 r. nie mniej niż 29 chorągwi k ozackich.28 N ależy więc odrzucić zakorzeniony dosyć głęboko od czasów Locceniusa sąd, że chorągw i lekkich było w kam panii pom orskiej mało i że nie odgrywały zbyt dużej roli. Kilkunastodniow e zagony na zapleczu wroga, do któ rych używ ano tych ch o­ rągwi, wym agały spraw ności w ojskow ej, odwagi, świetnej orientacji w terenie. B y ły to typow e „lisowskie” wyprawy, któ rym zresztą nie brakło i innych „lisow skich” cech. K arność ow ych oddziałów nie była zbyt w ielka. W spom niany już M oczarski w czasie swego podjazdu w okolice Gdańska pisał w prost do burm istrza: „obawiam się, aby mi się żołnierze m oi w mieście bawić me chcieli, albow iem to m iasteczko zabawne jest dla panów P olaków ” 29 N ie obyło się zresztą wówczas bez takiej „zabawy”. O grabiono wieś, doszło do niewielkiego tumultu, gdańszczanie byli bardzo zaniepokojeni.30 M im o jednak lisow­ skich przyw ar, właśnie chorągiew M oczarskiego była uznawana za jedną z lepiej nadających się do w szelkich akcji dyw ersyjnych.31 T ę samą rolę, co M oczarski w oddziałach Zygmunta III, spełniał C zarniecki u K o ­ niecpolskiego. N ic też dziwnego, że ci „oficerow ie zwiadu” zaczęli niebaw em z sobą współdziałać. Pierwsze samodzielne zadanie, o k tórym cokolw iek wiemy, pow ierzono cho­ rągwi Paw ła w grudniu. W drukow anym przez Przyłęckiego diariuszu jest mowa o ty m , że po w yjeździe hetmana na sejm, jego zastępca „posłał pod m iasto na zasadz­ kę p. C zarnieckiego”.32 M usiało to być między 25 X I a 14 X I I 1626.33

nowskiego. Por. WAPGd., 300, 53, 365, nr 55, Diariusz; BN, BO Z, nr 1173, f. 15Qc, Popis wojska... 4 X I 1626. Kalinowski, wbrew temu, co twierdził D z i e d u s z y c k i (op. cit., II, s. 443) przybył już do Torunia 26 VIII 1626, mając 400. Chorągiew lisowska Sleżyńskiego była przed 20 VII w Pułtusku, a 29 VII w Toruniu; liczyła 300 koni. Por. AmKr., Pot., D 95, Zapiski. Potem stany chorągwi znacznie się zmniejszyły. Z poważniejszych dowódców lisowskich warto wymienić Moczarskiego, który póź­ niej był, jeśli nie formalnym, jak twierdzi S. S t a r o w o l s k i (Sarmatiae Bellatores, Coloniae 1631, s. 225), to przynajmniej rzeczywistym dowódcą zgrupowania chorągwi kozackich. 28 Na podstawie analizy komputów znajdujących się w: BA, SkS, nr 337; Extranea IX . Polen, nr 80 i 82, w październiku przybyły między innymi chorągwie lisowskie: Sławińskiego, Kucharskiego z Czer­ nym, Chojewskiego, być może jako straż przednia Koniecpolskiego. Przewinęły się one przez Pułtusk od U do 20 X 1626: por. AmKr., Pot., D. 95, Zapiski. Zestawienie T e o do r c z y k a {op. cit., s. 119121) nie uwzględnia wielu chorągwi. 29 WAPGd., 300, 52, 397, Mikołaj Moczarski od burmistrza m. Gdańska 2 6 IX 1626 (oryg.). 30 Tamże, 300, 27, 58, k. 159-159v, Rada m. Gdańska do Mikołaja Moczarskiego (w tytule obok nazwiska „ad praefectum militum Kozacorum”) 30 IX 1626; także list Moczarskiego do burmistrza m. Gdańska bez daty. W APGd., 300, 52, 397 (oryg.). 31 Por. Żu r k o w s k i, op. cit., s. 110. 32P r z y ł ę c k i , Diariusz, s. 16. 33 Ponieważ diariusz nie zawiera dokładnych dat, musimy ustalić najpierw datę akcji, a później

Wojna pruska (1626—1629)

65

C zarn ieck i, tak ja k m ożna w nioskow ać z diariusza, w raz ze sw ym i ludźmi i chorągwią H erm olausa Przyłęckiego, także liczącą 100 osób, udał się na rekone­ sans pod Tczew . Z opisu w ynika, że raczej Czarniecki, a nie P rzyłęcki był dowódcą grupy. C el w ypraw y stanow iło zapewne zdobycie „języka”. Przybyw szy jednak pod m iasto o północy, aż do rana żołnierze nie mogli się doczekać, by ktoś zeń wyszedł. Zobaczyw szy wreszcie zbliżające się do miasta kolasy, C zarniecki nie za­ atakował ich, lecz zaczaiwszy się we wsi P ok iłk i oczekiw ał na dalszy bieg wydarzeń. G dy Szwedzi z miasta zauważyli pow ozy, „[...] wypadli dwa kornety, k tó rych nasi aż na pół wsi między się wpuściwszy, ze dwu stron wypadli i tam do Szwedów śmiele skoczyw szy, łacno zatrw ożonych wyparli i aż do miasta siekąc pędzili, gdzie kilkanaście na placu zostało, jednego pojm ano [...]”.34 Była to , jak z tego w ynika, drobna potyczka, mająca m iejsce w pobliżu głów­ nych sił polskich. G d yby wywiązała się poważniejsza walka, co zresztą było mało praw dopodobne, zawsze istniała m ożliw ość ściągnięcia posiłków dla dw ustuosobo­ wego oddziału. M im o to akcja jest dosyć charakterystyczna. Porów nanie tej zasadz­ ki z innym i działaniami, na przykład M oczarskiego, nasuwa pewne skojarzenia. Chorągiew C zarnieckiego, tak ja k inne chorągwie kozackie, a wśród nich lisow ­ skie, częściej niż inne w ykonyw ała samodzielne zadania w w iększym lub m n iej­ szym oddaleniu od obozu. T a samodzielność i to bezpośrednie posiadanie władzy dawały w ielorakie m ożliw ości i korzyści. N ależy przy tym pamiętać o kilku spra­ wach. Słusznie czy niesłusznie, nie miejsce tu rozstrzygać o tym , K oniecpolski uwa­ żał ludność Prus za potencjalnych sprzym ierzeńców Szwedów. W swym uniwersa­ le pisał: [...] stanąwszy tu, na tym miejscu z wojskiem przeciw temu nieprzyjacielowi, który na to państwo JK M ci nastąpieł, doszło mi wiedzieć, że w y [chłopi pomorscy — A .K .] zapomniawszy powinności swojej, wiary i życzliwości, którąście JK M ci powinni, udaliście się z całą wiarą do tego nieprzyjaciela.35

W ystarczało to zupełnie, by ludność nie ty lk o W ielkiej Żuław y, lecz całych Prus traktow ać jak w rogów , a terytorium nie inaczej, jak terytoriu m obcego państwa. N ie przesadzajm y zresztą z różnicow aniem ludności. Lisow skie chorągwie grabiły

także i jej miejsce. Autor diariusza twierdzi, że działo się to po wyjeździe hetmana na sejm. Sejm miał się zacząć 10 X I, hetman jednak wyjechał z obozem o wiele później. Jeszcze 24 X I pisał list do rady m. Gdańska z obozu pod Tczewem. WAPGd., 300, 53, 1042, nr 7; por. także S. Koniecpolski dla Mikołaja Czarnka, obóz pod Tczewem 24 X I 1626; AmKr, Kraków, ks. rei. gr., 52, s. 252-253. Wrócił do obozu około 15 X II (WAPGd., 300, 53. 1042, nr 8, S. Koniecpolski do rady m. Gdańska, obóz pod Tczewem 15 X II 1662); Sveriges Krig, 1611-1632, II, Polska Kriget, Stockholm 1936, s. 303, błędnie podaje, że dopiero w końcu grudnia 1626 r. 34P r z y ł ę c k i , Diariusz, s. 16. 35 RA, ExtraneaIX, Polen, nr 121, Stanisław Koniecpolski, Uniwersał „wszystkim poddanym JKM ci na Wielkiej Żuławie mieszkającym”, obóz pod Tczewem 6 X I 1626 (oryg.).

66

W kręgu przypuszczeń 1599—1632

polskich chłopów i polską szlachtę tak samo dokładnie, jak obcych, a lisow czykow wśród k ozackich chorągw i na P om orzu było niemało. A u tor diariusza oględnie pisze, że w czasie koła generalnego, k tóre w ybierało posłów w ojskow ych na sejm 36, a w ięc jeszcze w listopadzie „dla pew nych przyczyn w ytrąbiono z w ojska trzydzieści i kilka tow arzystw a, a m ianow icie Idziego K ali­ now skiego i Sleżyńskiego”37 i w ytrąbiono ich na pewno nie za stare, ale za zupełnie nowe grzechy. W ystarczy, że jeszcze w kilka lat po w ojnie gdańszczanie stwierdzą, iż żołnierze przyprow adzeni zim ą przez Koniecpolskiego dokuczyli chłopom na P om orzu o wiele więcej niż Szwedzi.38 Jeżeli do tego dodać dosyć częste dezercje39, brak pieniędzy na opłacenie w o j­ ska40, ostrzeżenie, by żołnierze nie zatrzym yw ali kupców jadących do Gdańska41, otrzym a się przybliżony obraz atm osfery panującej w w ojsku, a zwłaszcza w lek­ k ich chorągwiach. T a sytuacja bynajm niej nie była nowością. Ju ż na poprzednim sejmie na począt­ ku 1626 r. stwierdzano, że ze względu na system opłacania w ojska „żołnierz na łupy musi się kołatać” 42 Poniew aż w Prusach wśród oddziałów byli „w ybitni fachow cy” od napełniania nie ty lk o żołądków, ale i własnych kieszeni cudzym m ieniem , gra­ bieże stały się chyba największą plagą kampanii, oczyw iście ob ok takich pom yłek, jak kule nie pasujące do dział.43 Problem musiał być pow ażny, jeśli już na początku w o jn y Zygm unt III wydawał uniwersały przeciw sw aw olnikom , któ re dotyczyły zarów no lisow czykow , jak i in nych.44 W październiku 1626 r. niektóre dobra po­ m orskie były ju ż pow ażnie spustoszone.45 Jednocześnie w ojsko stanow czo wysu­ w ało żądania zapłaty.46 T aka sytuacja materialna z dodatkiem elem entu lisowskiego w obozie musiała stwarzać szczególną atmosferę. Pierw szy żołd z kampanii pruskiej w ojsko dostało

36P r z y l ę c k i , Diariusz, s. 16. 33 Tamże. 38 BPAN Gd., nr 1311, s. 169. 39 WAPGd., 300, 53, 1042, nr 11, S. Koniecpolski do rady m. Gdańska, obóz pod Tczewem 21 X II 1626; A. M u c h l i ń s k i , Listy Władysława I V d o Krzysztofa Radziwiłła, hetmana polnego Wielkiego Księstwa Litewskiego, pisane 1812-1632 roku, z autografów Biblioteki Cesarskiej w Petersburgu, Kraków 1867, s. 82-83, Władysław Zygmunt do Krzysztofa Radziwiłła, Warszawa 29 II 1627. 40Pierwszą zapłatę za wojnę pruską otrzymało wojsko dopiero w końcu 1627 r.; por. BRacz., nr 233, f. 317-318. 41 WAPGd., 300, 53, 365, 50 (oryg.), List Zygmunta III z obozu pod Warcimierzem 2 X I 1626. 42 Tamże, 300, 29, 102 f. 117. Media i różne sposoby tak na uleczenie urazów prywatnych jako też na oddalenie postronnych niebezpieczeństw w ojczyźnie naszej zachodzących od IMPP senatorów na sejmie walnym 26 1 1626 podane. 43 G ó r s k i, Wojna Rzeczypospolitej, s. 62. 44 AmKr., Kraków, ks. rei. gr., nr 51, s. 1847, Zygmunt III, uniwersał przeciw swawolnikom. Obóz pod Gniewem 25 IX 1626. 45 BPAN Gd., nr 1311, f. 438, Zygmunt III dla klasztoru w Kartuzach 11 X 1626. 46 BPAN Kr., nr 1059, s. 267-269, Deklaracja w Prusiech wojska będącego na postulata panom posłom od Rzeczypospolitej. Kolo grudziądzkie 24 VIII 1626.

Wojna pruska (1626—1629)

67

zapewne od razu za cztery ćw ierci od 1 X II 1626 do 1 X I I 1627 r. w grudniu 1627.47 Za co m ieli przedtem żyć ci ludzie? T o , co zw ykliśm y dziś nazywać grabieżą, było po prostu koniecznością, w arunkiem istnienia arm ii, choć zarazem ją dem oralizo­ wało. W szystkie te sprawy w yw ierały o wiele w iększy wpływ na działanie chorągwi kozackich niż husarskich. Tow arzysze husarscy byli na ogół zam ożniejsi, w rajtarii i dragonii oficerow ie m ieli o wiele w iększy obow iązek utrzym yw ania oddziałów, chorągwie kozackie zaś były bardziej zdane na własne siły. Jeżeli w ty ch w arunkach spotykam y się z wypadkami, k tóre z punktu widzenia X X w. będą budzić wątpliw ości, pamiętać należy o sytuacji, w jakiej ci ludzie dzia­ łali i o kryteriach ich, a nie naszego wieku. D oty czy to w całej rozciągłości i chorąg­ wi Czarnieckiego, która znajdowała się w nie lepszym położeniu. C zarnieccy w tych czasach na pewno nie m ieli jeszcze pieniędzy na to , by z własnej kieszeni utrzym ać stuosobow y oddział. P o potyczce pod P okiłkam i chorągiew Czarnieckiego pow róciła do obozu pod Tczew . Kalka następnych tygodni upłynęło w ojskom hetm ańskim na niew ielkich potyczkach w o k ó ł miasta i w iększych wyprawach, w ysyłanych w niezniszczone okolice, na Żuławę M alborską dla nakarm ienia żołnierzy i zdobycia żyw ności.48 Pierw szy taki wypad jeszcze w grudniu poprow adził O drzyw olski49, następny, już po pow rocie hetm ana, bo w połow ie stycznia50, pow ierzono Paw łow i C zarnieckie­ m u.51 M iał on, według autora diariusza, udać się „za W isłę na Żuławę M alborską dla dostania języka i zasiężenia snadniejszego żyw ności” 52 O w o „dostanie języka” trak­ tow ałbym jako próbę ogólnego rozeznania sytuacji w przededniu podjęcia przez hetmana pow ażniejszych działań w iosną 1627 r. Drugie zadanie było nie mniej po­ ważne. Z późniejszego nieco listu Samuela Nadolskiego do chłopów na Żuławie wiadomo, że niechętnie oddawali oni stacje53, choć określenie tego jako „bunt”54 uważam za nieuzasadnione. N ajpraw dopodobniej C zarniecki został w ysłany dla 47 RA, SkS, nr 337, Komput wojska KJM ci...; także RA, Extranea IX , Polen nr 82, Komput... 48P r z y ł ę c k i , Diariusz, s. 16-17; obszernie o wypadkach polskich: I. H o p p e, Geschichte d. ersten schwedisch —polnischen Krieges in Preussen, Leipzig 1887, s. 131-146. 49 Tamże. 50 Por. SverigesKrig, II, s. 303-304 i H o p p e, op. cit., s. 141, ustalają, że wypad pod N ytyk nastąpił 16 lub 171 1627. 51J e n i k e (Stefan Czarniecki, s. 13) bezpodstawnie datuje ten wypad na r. 1626. G ó r s k i , Wojna Rzeczypospolitej, s. 69 w pewnym stopniu myli ten wypad z akcją pod Pokiłkami. Pisze bowiem, że wyprawa na Żuławę odbywała się pod nieobecność hetmana, Koniecpolski zaś był w obozie pod Tcze­ wem w pierwszych trzech miesiącach 1627 r. Por. WAPGd., 300,53,1042, Korespondencja Koniecpol­ skiego z Gdańskiem. “ P r z y ł ę c k i , Diariusz, s. 17. 53 RA, Extranea IX , Polen, nr 121 (oryg.), List Samuela Nadolskiego „sołtysom i gburom na Wiel­ kiej Żuławie mieszkającym”, w obozie 1 9 I I 1627. Niestety określenie „w obozie” jest bardzo nieprecy­ zyjne, tak samo miejsce, na którym mają składać żywność. Być może Nadolski nie był wówczas pod Tczewem, ale na Żuławie. Za słaba to hipoteza, by sądzić, że był on razem z Czarnieckim. 54 T e o d o r c z y k, op. cit., s. 125-126.

68

W kręgu przypuszczeń I W —1632

zabrania żyw ności od tych chłopów , k tó rzy jej dobrow olnie nie złożyli. Takich wypraw z obozu pod Tczew em było w ięcej. N iektóre z nich obfitow ały w grabie­ że, dosyć zresztą ostro potępione przez hetmana, być m oże także i dlatego, że żoł­ nierze sprzedawali zagrabione m ienie w Gdańsku.55 C zarniecki, jak podaje diariusz, w yruszył z obozu z trzem a chorągw iami „przy­ dawszy mu po kilkadziesiąt k on i ze znakam i spod każdej chorągw ie” 56 T e kilka­ dziesiąt k oni z każdej chorągw i nie są zapewne przesadą, bo według opinii Szwedów był to oddział w granicach 1000 ludzi.57 Przedstawiciele wielu lub w szystkich chorąg­ w i w skazyw aliby raz jeszcze na to, że głów nym celem w yprawy była rekw izycja żyw ności i że każda chorągiew miała pilnow ać odbierania swej części. Po przejściu W isły oddział Czarnieckiego udał się na północ, do W erder, a za­ brawszy stamtąd 12 działek zawrócił na południe, doszedłszy do wsi Lichnow y (Gross L ichtenau).58 D rogę jego znaczyły, zdaniem H oppego, grabieże i pożary.59 U p o jo n y sukcesem, zdobyw szy działka postanow ił C zarniecki przekroczyć wydane przez hetm ana rozkazy i zaatakować centralnie położone na Żuławie miasto N y ty k (obec­ nie N ow y Staw). Skłoniły go prawdopodobnie do tego wiadomości o w yjściu z miasta załogi szwedzkiej i bezskutecznych błaganiach mieszczan o jakąś och ron ę.60 A tak na N y ty k istotnie nastąpił. A u tor diariusza pisał, że C zarniecki „śród po­ łudnia na zamku pod miasteczko postąpił [...] pokusił się śmiele o n ich ”61, ale znalazł­ szy m iasto dobrze okopane i napotkaw szy zażarty opór, musiał odstąpić z dużymi stratami. Uzupełniają tę relację źródła strony przeciw nej. O kazuje się, że wiadom ość o za­ m ysłach Polaków dotarła do Szwedów dosyć wcześnie.62 N atychm iast podjęli oni k ontrakcję, w ysyłając silny oddział pod dowództwem H erm ana W rangla.63 W rangel zdążył na czas i zaatakował niespodziewanie żołnierzy Czarnieckiego. C horąg­ wie polskie musiały się w ycofać za W isłę, pozostaw iając wielu zabitych.64 N ie w iadom o, dlaczego Czarniecki zaatakował N y ty k . A u tor diariusza pisze, że chciał „na sławę zarobić dobrą”, zaniedbując przy tym pow ierzone mu zadania. T a 55 WAPGd., 300, 27, 59, f. 11 nn, Listy m. Gdańska do S. Koniecpolskiego i tamże, 300, 53, 1042, nr 17, S. Koniecpolski do m. Gdańska, obóz pod Tczewem 18 I 1627. “ P r z y ł ę c k i , Diariusz, s. 17-18. 57300 osób — 3 chorągwie kozackie. Nie było mniejszego składu. 58 Hoppe, op. cit., s. 140. Hoppe nie wymienia co prawda nazwiska Czarnieckiego, ale — jak wiadomo z diariusza drukowanego u Przyłęckiego — właśnie on operował wówczas na Żuławie. Wyprawa Odrzywolskiego miała miejsce nieco wcześniej. 59 Tamże, s. 141: „In summa von aller Seiten hörete man, wie sie Schaden tehten, dahero sich hier und dar des Volck verheffe [...]” 15 1 1627. “ Tamże, s. 140; por. P r z y ł ę c k i , Diariusz, s, 18. “ P r z y ł ę c k i , Diariusz, s. 18. 62RikskanslerenAxel Oxenstiemas skrifter,!, cz. II, s. 436, A. Oxenstierna do Gustawa Adolfa 10(20) I 1627. Zapewne powiedzieli o tym wywiadowcy wysłani przez Czarnieckiego i złapani przez Szwedów; por. H o p p e, op. cit., s. 140. 63 Rikskansleren Axel Oxenstiernas skrifter, I, cz. III, s. 136. 64 Tamże.

Wojna pruska (1626—1629)

69

interpretacja jest niezbyt przekonywająca. Prędzej chyba można by się zgodzić z Hoppem, k tó ry uważał, iż to bogactwo mieszczan n ytyckich znęciło P olaków .65 Jakk o lw iek było, C zarniecki w rócił me w ykonaw szy zadania: „O co się na mego frasował IM P H etm an i w ojsko, że się dom yślił tego, czego mu nie zlecono i ju ż był inkw izycyją, z czyjejby to przyczyny się stało, wywodzić kazał, ale się potem zatar­ ło ”.66 W każdym bądź razie nic nie wiadomo o udziale chorągwi Pawła w następnych wyprawach na bogatą Żuławę, z której „przyszło wojsku zasięgać żywności”, a na pewno już nie jem u pow ierzano dowództwo nad tym i podjazdam i.67 B yło ich zresz­ tą bardzo wiele, bo na Żuławie m ożna było nakarm ić żołnierzy, a w czasie zim y Polacy m ogli korzystać z naturalnego m ostu, jaki stanowiła zam arznięta W isła.68 Z nastaniem w iosny wszystkie działania polskie skoncentrow ały się na lewym brzegu. O dgrodzony od Szwedów rzeką wezbraną po w iosennych roztopach, w po­ łow ie m arca ruszył K oniecpolski na północ, w kierunku Pucka.69 P o k ró tk ich dzia­ łaniach oblężniczych załoga Pucka prosiła o w arunki.70 Później nastąpiła „hamersztyńska w iktoria”.71 N ie w iadom o na pewno, czy chorągiew Pawła Czarnieckiego brała udział w tych w alkach. N a podstawie tych samych źródeł Latacz widział ją pod H am ersztynem (obecnie Czarne)72, G ó rski i P rzyboś pod Tczew em .73 C zarn iecki istotnie dość długo pozostaw ał w raz z hetm anem w obozie pod Tczew em , nie biorąc udziału w podjeździe, w ysłanym w lutym na pogranicze mek-

“ H o p p e , op. cit., s. 140-141. “ P r z y ł ę c k i , Diariusz, s. 18. 67 Tamże, s. 18. 68 Por. G ó r s k i , Wojna Rzeczypospolitej, s. 71. “ H o p p e , op. cit., s. 157; P r z y ł ę c k i , Diariusz, s. 20; T e o d o r c z y k, op. cit., s. 198. 70 BP A N Gd., nr 1202, f. 38; por. także WAPGd., 300, 53, 1042, nr 22, S. Koniecpolski do rady m. Gdańska, Rucewo pod Puckiem 2 IV 1627; por. także Przyłęcki, Diariusz, s. 45-47, S. Koniecpolski do króla, Puck, 3 IV 1627; tamże, s. 47, Armata, którą nieprzyjaciel zostawił na Pucku dn. 2 IV 1627 i warunki poddania; por. także BP AN Gd., nr 1311, s. 1311. W literaturze najobszerniej Sveriges Krig, n, s. 305. 71 Sveriges Krig, II, s. 38-310; także G ó r s k i , Wojna Rzeczypospolitej, s. 73 nn.: T e o d o r c z y k , op. cit., s. 100 nn; także K o r z o n , Dzieje wojen, II, s. 240-241; starsze opracowanie o bardzo małej wartości: Rozprawa Stanisława Koniecpolskiego z wojskiem ks. Karola Sudermańskiego p o d Amersztynem, „Mrówka Poznańska”, r. 1821-1822; także P r z y ł ę c k i , Pam iętniki, s. 241 i wiele starodruków; F. S z e m b ek, Pom oc z Nieba na uspokojenie Prus..., Toruń 1627, „Relatio brevis victoriae Illustrissimi Palatini”, Varsoviae 1627; S. K. Z a k r z e w s k i , Pruska wojenna rewolucya 1627-, także „Ausführliche Bericht von dem Schwedischen Marsche nach Preussen”, 1628; „Bericht von dem preussischen Abfall”, Mainz 1627; ciekawsze opisy i echa BN, BO Z, nr 1173, f. 162—162v; BRacz., nr 75, f. 290; tamże, nr 1365, f. 24-25; także Czart., TN, nr 118, s. 633 nn; BUWr., Steinwehr, f. 37, t. II, s. 339-340. 72 L a t a c z , Paweł Czarniecki, PSB, IV, s. 207. Jedyne podane przez Latacza źródło do bitwy pod Hamersztynem (Czart., TN, nr 118) nie wymienia nazwiska Czarnieckiego. 73 G ó r s k i, Wojna Rzeczypospolitej, s. 71; por. K o r z o n, op. cit., II. s. 240; P r z y b o ś , Stefan Czar­ niecki, s. 120 bez podania źródeł twierdzi, że „wiosną 1627 r. walczył pod Tczewem”. Nic nam nie wiadomo o walkach pod Tczewem w tym czasie; por. Sveriges Krig, II, s. 305 nn. To samo twierdzi ostatnio T e o d o r c z y k , op. cit., s. 143, 158, zapewne na podstawie interpretacji Diariusza.

70

W kręgu przypuszczeń 1599—1632

lem burskie. W yruszając na w ybrzeże, K oniecpolski rozlokow ał część oddziałów między G niew em a T czew em .74 C zy była między nim i chorągiew starszego C zar­ nieckiego? A u to r diariusza pisze, że stała ona w okolicach bliżej nieokreślonego Czyżow a: Pan hetman [...] ruszył się z swym pułkiem z obozu i nie zastawał po wsiach pod Rickiem [Puckiem? — A .K .]. N azajutrz w dzień Panny M aryjej Zwiastowania pułk IMP wojewodzica bracławskiego i IM P Koniecpolskiego, ruszyli się i po wsiach między Czyżowem dla większego bezpieczeństwa p. Czarnieckiego z kilką chorągwi, p. Krzeczowskiego usarską, p. Gniewoszową rajtarską, p. Odrzywolskiego, p. Temrukową, p. Kuszyńskiego, p. Przyłęckiego i dragonów p. Ratkiego, kapitana niemieckiego rozłożyli.75

Interpretacja tego fragmentu zależy od ustalenia, gdzie leżał ów w ym ieniony przez autora C zyżów . N ie m ógł go znaleźć G órski, nie lepiej pow iodło się i mnie. Jedyna m iejscow ość, której nazwa mniej więcej zbliżona jest fonetycznie, to Cisów , a raczej Cisow a, leżąca w połow ie drogi między Gdańskiem i Puckiem . Jeżeli C zy ­ żów byłby tą Cisow ą, oznaczałoby to , że chorągiew Pawła nie pozostała nad W isłą, ale poszła w ślad za hetm anem . T ekst diariusza sugeruje jednak raczej odczytanie C zyżow a jako Tczew a. M ow a w nim przecież o tym , że pułki młodego Zasławskiego i Stefana Koniecpolskiego w yruszyły spod Tczew a „dla większego bezpieczeń­ stwa”, rozlokow aw szy kilka chorągwi pod dowództwem Pawła Czarnieckiego w o­ k ół „C zyżow a” 76 N ie w iadom o, ja k długo te chorągwie pozostaw ały w rejonie dawnego obozu. O becność oddziału O drzyw olskiego pod H am ersztynem 77 przem aw iałaby za tym , iż dołączyły one, a przynajm niej część z nich, do głów nych sił hetm ańskich i razem z nim i prow adziły działania przeciw nadciągającym z Pom orza Szczecińskiego od­ działom szwedzkim, dow odzonym przez pułkow ników Joh an n a Streiffa von Lau­ enstein i M aksym iliana Teuffla.78 C zy rów nież Czarnieccy znaleźli się pod Ham ersz­ tynem , tego na razie nie m ożna rozstrzygnąć. A k cja przeciw Streiffow i i Teufflow i nie trwała długo. K oniecpolski kom uni­ kiem w yruszył spod Pucka. W ciągu 5 dni, 11 kwietnia, dotarł przez L ębork, Bytów i C złuchów pod H am ersztyn, gdzie według otrzym anych wiadomości znajdować się m ieli żołnierze szwedzcy. W alki i pertraktacje przeciągnęły się do 17 kwietnia. M inęło jeszcze k ilka dni i „w ojsko ruszyło na stanow iska.” Przednów kow y okres dawał się niezw ykle silnie odczuć zarów no w oddziałach, któ re były z hetm anem pod H am ersztynem , jak i w ty ch , które zostały pod T cze­ wem. Świadectwo tej sytuacji dają petita w ojska przedstawione królow i przez Sa­ muela N adolskiego.79 N adolski w yraźnie stwierdzał duże w yniszczenie ludzi, dłu74 Por. Rozprawa S. Koniecpolskiego... 75P r z y ł ę c k i , Diariusz, s. 20. 76 T e o d o r c z y k, op. cit., s. 142, 158 rozwiązuje ów Czyżów jako Tczew. 77P r z y ł ę c k i , Diariusz, s. 22. 78 Por. Sveriges Krig, II, s. 308-319, także T e o d o r c z y k,op. cit,, s. 157 nn. 79 BRAcz., nr 1365, k. 25v-26v, Petita do JKM od wojska w Prusiech na służbie JKM będącego przy

Wojna pruska (1626-1629)

71

gie zatrzym anie żołdu, niepełny stan oddziałów. Zw ycięstwa m oże podtrzym yw a­ ły ducha arm ii, nie napełniały jednak żołądków żołnierzy.80 Sytuacja m ilitarna w końcu maja i w czerwcu 1627 r. kształtow ała się dosyć nie­ korzystnie dla w ojsk polskich. Gustaw A d olf wylądował ze stosunkow o dużymi posiłkam i i szybkim m arszem udał się do Tczew a, gdzie założył główną kw aterę.81 Zm usiło to K oniecpolskiego po k rótkim pobycie pod Tczew em 82 do w ycofania się i obozow ania pod B rzeźnem .83 Nastąpiła też decyzja o dalszej akcji hetmana. K o ­ niecpolski zam ierzał udać się do biskupstwa warmińskiego śladami nieprzyjaciela84, chcąc go zaskoczyć od m orza.85 Pow stał problem osłony Gdańska i to już bardzo poważne zadanie pow ierzono częściowo Czarnieckiem u.86 C zarniecki zapewne w końcu czerwca 1627 r. rozpoczął marsz w kierunku Gdań­ ska. N ie m ożna ustalić dokładnie, ilu m iał żołnierzy. W iadom o, że były to inne oddziały niż te, którym i dysponował w kw ietniu. Ja k w ynika z późniejszych da­ nych87, miał on ze sobą na pewno chorągwie Kuszyńskiego, Kuliczkow skiego i Łasz­ czą. N ie sądzę jednak, by był to pełny skład grupy Czarnieckiego, podaną liczbę chorągw i m ożna traktow ać na pewno jako minimalną. Oddział ten operow ał w bezpośrednim pobliżu Gdańska ju ż przed 5 V II 1627. Z tego dnia pochodzi pierwszy list senatu miasta do Czarnieckiego88, następne no­ szą daty 1089 i 12 lipca 1627 roku.90 oddaniu oberszterów i chorągwi wniesione przez p. Samuela Nadolskiego rtm. pieszego JK M , 4 V 1627. Druk u P r z y ł ę c k i e g o , Diariusz, s. 48-53, z pewnymi odmianami. 80Wiadomo, że w tym czasie Koniecpolski wielokrotnie wysłał uniwersały do żołnierzy, by wracali do obozu, nieraz tez „groził gardłem” por. BN, BO Z, nr 1173, f. 163. Uniwersał S. Koniecpolskiego, obóz pod Brzeźnem 25 V 1627; WAPGd., 300, 53, 1042, nr 35, S. Koniecpolski do rady m. Gdańska z obozu pod Sobkowami 7 V I 1627. Wyjeżdżając ze Starogardu rozesłał do miast woj. pomorskiego uniwersały, prośbą i groźbą nakłaniając, by woziły żywność dla wojska. 81 Sveriges Krig, II, s. 329 nn; por. także Ceduła p. Lanckorońskiego z Pucka i relacyja tego, co z morza przybieżał, P r z y l ę c k i , Diariusz, s. 54; także list S. Koniecpolskiego do rady m. Gdańska, obóz pod Brzeźnem 23 V 1627, WAPGd., 300, 53, 1042, nr 31; por. także S z e l ą g o w s k i , O ujście Wisły, s. 155. 82WAPGd., 300,53,1042, nr 33, S. Koniecpolski do rady m. Gdańska, obóz pod Brzeźnem 2 VI 1627. 83SverigesKrig, II, s. 346; por. także P r z y ł ę c k i , Diariusz, s. 25-26 oraz korespondencja Koniec­ polskiego z radą m. Gdańska. 84Gustaw Adolf z głównymi siłami wyruszył spod Tczewa 16 VI, kierując się przeciw wojskom Kazanowskiego zagrażającym Brunsberdze; G ó r s ki, Wojna Rzeczypospolitej, s. 76; Sveriges Krig, II, s. 346. 85 WAPGd., 300, 53, 1042, nr 40, S. Koniecpolski do rady m. Gdańska, obóz pod Brzeźnem 28 VI 1627. 86 Tamże: „część wojska, nad którym starszym IMP Czarnieckiego zostawiłem, zostaje, zleciwszy mu, aby miasta i dóbr Waszmościów bronił”. 87 Przyłęcki, Diariusz, s. 29. 88 WAPGd., 300,27,59, f. 138v-139. D[omi]no Paulo Czarnecky tribuno militum SRM Poloniae et Sueciae... 5 VII 1627. 89 Tamże, 300, 27, 59, f. 140-140v. Domino Czarnecky tribuno militum... 90 Tamże, 300, 27, 59 f. 142v-143. Domino Paulo Czarnecky... Po raz pierwszy możemy z całą pewnością powiedzieć, że ów wielokrotnie wymieniany w komputach „pan Czarniecki”, to nie Stefan lub Marcin, ale Paweł. Tę pewność daje nam imię wymienione w źródłach.

72

W kręgu przypuszczeń 1599—.

Wojna pruska (1626—1629)

73

Jednocześnie gdańszczanie zawiadamiali hetmana o działalności Czarnieckiego i zamiarach Szw edów .91 Czuli się bezpośrednio zagrożeni, gdyż położenie w ojsk uległo zm ianie.92 Listy, donoszące z największym niepokojem , że Gustaw A dolf pow rócił pod Tczew i w najbliższym czasie ma zamiar ruszyć w kierunku K ieżm arku93, zastały K oniecpolskiego pod Gniew em , już po opanowaniu miasta. C zarniecki, k tó ry mógł stanowić osłonę Gdańska przed jakim iś drobnymi oddziałami szwedzkimi, nie ostałby się nigdy przed trzonem arm ii szwedzkiej. Zaalarm ow any hetm an postanow ił po­ słać ku G łow ie now ą grupę w ojska, by dokładniej rozszyfrow ać plany nieprzyjacie­ la94, sam też m iał niebaw em ruszyć.95 W ysłane oddziały dowodzone przez Zasławskiego, w ojew odzica bracławskiego, połączyły się w G rabinach z Pawłem C zarnieckim .96 G łów ne siły polskie były już także w marszu i 16 V II 1627 r. rozbito obóz pod M iłobądziem .97 W G rabinach dowództwo nad zebranym i oddziałami przejął Zasławski.98 O n to, według słów diariusza, „posłał nocą 8 chorągw i kozackich, nad k tórem i zlecił regi­ m ent p. C zarnieckiem u”.99 Paweł C zarniecki podszedł pod sam obóz szwedzki i tam nad ranem napotkał 12 kornetów jazdy. B yło to zapewne spotkanie, które Hoppe opisał pod datą 15 lipca.100 Z polskich i szwedzkich opisów w ynika, że starcie nastąpiło dość przypadko­ wo. Szwedzi w ychodzili chyba także na rozpoznanie lub po żyw ność. W arunki walki były dla stron y polskiej niezm iernie niekorzystne. H oppe stwierdza, że Pola­ cy zostali zaskoczeni, poza ty m Szwedzi mieli znaczną przewagę jazd y101, a z obozu wspomagała ich p iechota.102 T a k więc i ta potyczka, podobnie ja k próba zdobycia N y ty ku na początku 1627 r., skończyła się niepowodzeniem. O gólne losy kam panii przedstawiały się rów nież bardzo niekorzystnie. Załoga gdańska nie w ytrzym ała ataku na K ieżm ark103 i na Koniecpolskiego spadła osłona

Szkic 1. Działania chorągwi Pawła Czarnieckiego w latach 1626-1629

91 Tamże, 300, 27, 59, f. 141-141 v, 10 VII 1527; por. także f. 142-153, Korespondencja Gdańska z Koniecpolskim w lipcu 1627; por. Sveriges Krig, II, s. 347. 92WAPGd., 300,53,1042, nr 41, S. Koniecpolski do rady m. Gdańska, obóz pod Gniewem 29 VI 1627. " P r z y ł ę c k i , Diariusz, s. 28. 94 WAPGd., 300, 53, 1042, nr 43, S. Koniecpolski do rady m. Gdańska, Rudno 13 VII 1627. 95 Tamże. Hetman obiecuje ruszyć sam jutro, tj. 14 VII. 96P r z y ł ę c k i , Diariusz, s. 29. 97 WAPGd., 300, 53, 1042, nr 44, S. Koniecpolski do rady m. Gdańska, obóz pod Miłobądziem 16 VII 1627. 98P r z y ł ę c k i , Diariusz, s. 29. 99 Tamże. 100 H o p p e, op. cit., s. 186. „Selbigen Tages machete sich auch Capitain Dubor mit seiner Compa­ gnie etwas aus und traff an einem Passę ziemlich viel der Pohlen an”. 101 Sveriges Krig, II, s. 348-349, bardzo ogólnie; szerzej P. S i m s o n, Danzig und Gustav Adolf, Dan­ zig 1924. 102 Autor Diariusza twierdzi, że była to zasadzka. 103 S i m s o n, Danzig und Gustav Adolf.

74

W kręgu przypuszczeń 1599—1632

Gdańska przed m ożliw ym atakiem Gustawa A dolfa.104 Krępow ało to pow ażnie ja­ kiekolw iek p ró by ofensywnego działania. D opiero marsz króla szwedzkiego pod M orąg rozwiązał hetm anowi ręce.105 Z w ol­ n iony z konieczności osłaniania Gdańska, K oniecpolski pow rócił w okolice T cze­ wa i rozbił obóz pod Lubiszew em .106 W k ró tce nadciągnął do Tczew a także Gustaw Adolf, którem u pod M orągiem udało się bez boju zmusić elektora do kapitulacji.107 B y ł to już sierpień, miesiąc, w którym m ogły się rozstrzygnąć losy w ojny. W przygotow aniach polskich do wal­ nego starcia chorągiew Czarnieckiego, jak i zapewne M oczarskiego, była używana do służby rozpoznaw czej.108 Z tego czasu, to jest z okresu obozow ania sił polskich pod Lubiszew em , wiadomo o jeszcze jednej wyprawie Czarnieckiego o podobnym charakterze. Nastąpiła ona zapewne w październiku 1627 r. po wyjeździe króla na sejm do W arszaw y109, a przed zw inięciem obozu.110 A u to r diariusza notuje: „poszedł na podjazd p. C zarniecki pod M albork, lecz dla niezgody nic nie sprawiwszy, tow a­ rzysza jednego i pacholików 12 straciwszy, w rócił się do obozu”.111 Tym czasem działania w ojenne 1627 r. pow oli zamierały. Gustaw A d olf wraz z poważną częścią w ojska odpłynął do Szw ecji112, K oniecpolski odjechał na sejm do W arszaw y, oddziały polskie poszły na leża zimowe. W o jsko rozciągnięto pasem od Grudziądza aż po G dańsk.113 Pułk Stanisława K o ­ niecpolskiego stanął w Starogardzie i jego okolicach. Poniew aż on sam w yjechał, podzielił pułk na dwie części. Zdaniem autora diariusza, jedną w Starogardzie miał dowodzić C zarniecki, drugą w Skarszewach M oczarski.114 W iadom ości te są jednak nieścisłe. Z korespondencji znanego już Samuela Nadolskiego do Gdańska 1151 odpowiedzi gdańszczan116 w ynika, że N adolski, przebyw ając w Starogardzie był odpowiedzial­ 104 Tamże. 105 Sveriges Krig, II, s. 350 nn.; H o p p e, op. cit., s. 187 nn. 106 31 VII 1627 r. obóz był jeszcze w Rożemberku i dopiero w sierpniu nastąpił stamtąd marsz do Lubiszewa, WAPGd., 300, 53,1042; w obozie pod Lubiszewem także Sveriges Kng, II, s. 355; H o p p e, op. cit., s. 190. 107 Sveriges Krig, II, s. 350 nn. 108 O udziale w samej bitwie brak wzmianek zarówno w opracowaniach, jak i źródłach szwedzkich i polskich. Por. dokładnie Sveriges Krig, II, s. 354 nn. Nie mówi o nim ani Korzon, ani Górski, nie wymienia go autor Diariusza, ani Koniecpolski w swej korespondencji z tego czasu (por. BJ, nr 102, s. 835, 1091 nn.). Przyłęcki {Diariusz, s. 26) wspomina o zdobywaniu „języka” pod Tczewem. 109 Sveriges Krig, II, s. 368. 110Por. listy Zalińskiego do Gdańska, WAPGd., 300, 53, 1145. 111 P r z y ł ę c k i , Diariusz, s. 38 już pod r. 1628. 112 O wyjeździe króla na sejm tamże, s. 36, Sejm rozpoczął się 12 X ; por. WAPGd., 300, 29, 106, f. 134 nn. 113 Nastąpiło to po 16 X; por. WAPGd., 300, 53,1042, nr 49, S. Koniecpolski do rady m. Gdańska, obóz pod Lubiszewem 16 X 1627. 114 P r z y ł ę c k i , Diariusz, s. 37. 115 WAPGd., 300, 52, 413, Listy S. Nadolskiego do rady m. Gdańska od 15 X I 1627 do 10 II 1628; późniejsze dotyczą innych spraw. 116 Tamże, 300, 27, 59. Listy rady m. Gdańska do S. Nadolskiego i M. Moczarskiego, f. 205v nn.

Wojna pruska (1626—1629)

75

ny zarówno za oddziały w Starogardzie, jak i za oddziały w Skarszewach. Rzeczyw iś­ cie znajdow ały się tam chorągwie Czarnieckiego i M oczarskiego. Zim a 1 6 2 7-1628 r. odgrywa w tych rozw ażaniach dosyć poważne znaczenie. D oszło wówczas do bliskiego współdziałania między M oczarskim i C zarnieckim . Z m ilitarnego punktu widzenia zupełnie nieistotne posunięcia wymagają dokład­ niejszej analizy, zw iązek bow iem C zarnieckich z M oczarskim nie ograniczył się ty lk o do ow ych zim ow ych miesięcy. W liście N adolskiego do gdańszczan jest m ow a o tym , że wysłał on przeciw ko bliżej nieokreślonej grupie szwedzkiej nie kasztelana halickiego, ja k to było zapla­ nowane, lecz M oczarskiego i Czarnieckiego. T en pierwszy 14 X I stoczył zwycięską potyczkę z nieprzyjacielem , po czym połączył się z C zarn ieckim .117 A k cja ta, jak i inne, wiązała się z grabieżą. Gdańszczanie, choć dziękow ali N adolskiemu i M oczarskiem u118, musieli mieć jakieś poważniejsze pretensje do M oczar­ skiego, jeśli ten po form alnym skwitow aniu listu119, natychm iast wysłał drugie pis­ mo, w k tó rym stwierdzał, że nigdy nie godził się na swawolę żołnierzy. D opom inał się przy tym dosyć ostro o żywność, k tórą gdańszczanie w inni przysłać.120 Zgrom a­ dzone w o kó ł Starogardu w ojsko cierpiało z powodu pow ażnych trudności aprowizacyjn ych .121 N a próbach zdobycia żywności i drobnych akcjach przeciwko oddziałom szwedz­ kim m inął grudzień i styczeń.122 W ygłodzeni, prawie bezczynnie stojący na leżach zim ow ych żołnierze zaczynali się burzyć i w ym ykać z rąk dowódców. W pierwszej połow ie lutego doszło w związku z ty m do pow ażnych incydentów . P oczątek dała im wiadom ość przesłana przez gdańszczan, że 1000 Szwedów prze­ szło przez W isłę.123 N adolski wiedział już o zamiarach nieprzyjaciela.124 W kores­ pondencji ustalono w spólny plan działania.125 A kcję przeciwko nieprzyjacielowi mieli podjąć M oczarski i C zarniecki. O baj w yruszyli w kierunku G ło w y i nie wiadom o, czy też nieprzyjaciel ju ż się w ycofał do swego obozu. W ygłodzony żołnierz jął się tedy rabunku. Gdańszczanie zaalarmowali natychmiast M oczarskiego126, ale otrzyma117Tamże, 300, 52, 413, S. Nadolski do rady m. Gdańska, Starogard 15 X I 1627. 118Tamże, 300, 27, 59, f. 205v. Rada m. Gdańska do S. Nadolskiego i M. Moczarskiego 2 X II 1627. 119Tamże, 300, 52, 397, M. Moczarski do rady m. Gdańska, Skarszewy 3 X I I 1627. 120 Tamże, 300, 52, 397, M. Moczarski do rady m. Gdańska, Skarszewy 5 X I I 1627; dalsza korespon­ dencja tamże, 300,27, 59, f. 208v-209, Rada m. Gdańska do M. Moczarskiego 7 X I I 1627; M. Moczarski do rady m. Gdańska, Skarszewy 10 X II 1627; tamże, 30, 52, 397. Interweniował też Nadolski; tamże, 300, 27, 59, f. 212, Rada m. Gdańska do S. Nadolskiego 15 X I I 1627 i S. Nadolski do rady m. Gdańska, Starogard 16 X II 1627; tamże, Listy szlachty polskiej do Gdańska, 300, 52, 413. 121 Por. listy Nadolskiego do Gdańska. 122 P r z y ł ę c ki, Diariusz, s. 38. Wzmianka wspomina o wypadzie Czarnieckiego. Było to w czasie świąt „szwedzkich”, zapewne mowa o Bożym Narodzeniu według starego stylu. 123 Tamże, 300, 27, 60, f. 14, Rada m. Gdańska do S. Nadolskiego 28 I 1628. 124 Tamże, 300, 52, 413, S. Nadolski do rady m. Gdańska 29 I 1628. 125Tamże, 300,27,60, f. 17-17v, Rada m. Gdańska do Nadolskiego, 2 9 1 1628; tenże do rady m. Gdań­ ska, 31 1 1628, tamże, 300, 52, 413. 126 Tamże, 300, 27, 60, f. 20v-21, Rada m. Gdańska do M. Moczarskiego.

76

W kręgu przypuszczeń 1599—1632

Wojna pruska (1626—1629)

77

li dość ostrą odpowiedź, że jego podjazd rajtarski przyjęto pod G łow ą tak jak nie­ przyjaciela.127 Zam ieszany był w to także C zarn iecki.128 K o n flikt, jak się później okazało, był dość pow ażny, nie szło ty lk o o grabież. P olacy złam ali ty m i w szystkim i wyprawam i, a także i w yprawą Czarnieckiego w grudniu 1627 r. zawieszenie broni obowiązujące do 7 II 1628 r., atakow ali poza tym nie ty lk o Szwedów, ale i żołnierzy gdańskich.129 W marcu 1628 r. sprawa ta oparła się o hetmana, przedtem jeszcze gdańszczanie kilk ak rotnie interw eniow ali u N adolskiego.130 D o przybycia K oniecpolskiego skar­ gi gdańszczan padały właściwie w próżnię. G rabieże nie ustaw ały.131 H etm an jednak rów nież nie bardzo przejm ow ał się żalami mieszczan. Z byt dobrze znał położenie materialne armii, by m ógł w nikać w to, skąd jego żołnierze brali żyw ność.132 Sejm 1627 r. jedynie połow icznie i zupełnie niew ystarczająco rozstrzygnął sprawę zapła­ ty w ojsku 133, p rzy ty m nawet i te kulawe uchw ały nie rów nały się pieniądzom k o ­ niecznym do przeprow adzenia wiosennej i letniej kampanii 1628 r .134 N ależało się spodziewać, że w kw ietniu lub m aju Gustaw A dolf wyląduje z now ym i dobrze przygotow anym i siłam i135, hetm an natom iast stał przed m ożliw ością rozproszenia całej arm ii136, o czym pisał królow i 5 maja 1628 ro k u .137 O baw y te potw ierdziło zupełnie w yraźnie k oło generalne pod G rudziądzem .138

Cała korespondencja z m aja 1628 obrazuje opłakany stan w ojska.139 W końcu m aja Gustaw A d olf rzeczywiście wylądow ał140, a w czerwcu w znow iono działania w ojen n e.141 R ozp oczęła się kampania letnia 1628 r. O bezpośrednim udziale chorągw i Czarnieckiego w ruchach w ojsk polskich w czerw cu i lipcu nic dokładnie nie wiadomo. Pewne przesłanki zdają się w skazy­ wać, że do czerw ca chorągiew pozostawała w okolicach Starogardu, zapewne nadal

127 Tamże, 300, 52, 397, M. Moczarski do rady m. Gdańska, Skarszewy 6 II 1628. 128 Tamże, 300, 52, 413, S. Nadolski do rady m. Gdańska, Starogard 6 II 1628: „[...] milites huius exercitus oblitos miłitarum legum ea infamiae pervenire; quos magnopere desiderat ad se remitti Magnificus Dominus Czarnecki eorum cohortium praefectus poena super eos pro exemplo toti exercitui exeruturus [...]”. 129 Tamże, 300, 27, 60, f. 28-30, Rada m. Gdańska do S. Koniecpolskiego 15 II 1628. 150 Tamże, 300, 27, 60, f. 21-22v, 24v-26. 131 Tamże, 300, 27, 60, f. 30v, Rada m. Gdańska do M. Moczarskiego 18 II 1628; obecna nazwa Roszkowo, niemiecka — Rostau; odpowiedź, tamże, 300, 52, 397, M. Moczarski do rady m. Gdańska 22 II 1628; również tamże, 300,27, 60, f. 58v-59v, Rada m. Gdańska do S. Koniecpolskiego 29 III 1628; por. także listy gdańszczan coraz to ostrzejsze w tonie z 7 IV 1628: tamże, f. 66v-67v, 67v-68; por. także list do S. Nadolskiego, f. 68-69. 132 Tamże, 300, 53, 1042, nr 51, S. Koniecpolski do rady m. Gdańska, Bydgoszcz, 16 IV 1628. 133 Por. diariusze i recesy sejmu, BJ, nr 166 i WAPGd., 300, 29, 106, f. 134-164v. 134 Niezwykle charakterystyczna jest tu manifestacja Koniecpolskiego zaniesiona do kilku grodów w kraju, w której dowódca armii publicznie oświadczał — oskarżając zarazem w pewnym stopniu sejm, najwyższych urzędników państwa, a pośrednio i króla — że nie widzi żadnych możliwości dalszego prowadzenia wojny. Diariusz. Druk manifestacji w grodzie warszawskim u P r z y ł ę c k i e g o , D ia­ riusz, s. 61-64, 10 III 1628, Odpis manifestacji natychmiast przesłany do Gdańska; por. WAPGd., 300, 53, 1042, nr 50; BN, BO Z, nr 1173, f. 180-181, ta sama manifestacja w grodzie piotrkowskim nazwana protestacją; BPAN Kórn., nr 975, s. 96-100, Kopia z ksiąg grodzkich Wschowy z datą 4 III 1628; por. także S z e l ą g o w s k i , O ujście Wisły, s. 241. 135 Sveriges Krig, II, s. 404-405; por. także WAPGd., 300, 27, 60, f. 99-100, Rada m. Gdańska do S. Koniecpolskiego, 3 VI 1628. 136 WAPGd., 300, 53, 1042, nr 54, S. Koniecpolski do rady m. Gdańska, Bydgoszcz, 7 V 1628. 137 P r z y i ę c k i, Diariusz, s. 65-66, S. Koniecpolski do króla, Bydgoszcz, 5 V 1628. 138 Druk tamże, s. 68-70, Deklaracyja wojska wszystkiego JKM ci w kole generalnym przy JM P hetmanie będącym pod Grudziądzem dn. 16 V 1628; por. także Oss., nr 208/11, f. 48-49v, z pewnymi różnicami; także WAPGd., 300, 29, 107, f. 145-146v, Instrukcyja od wojska JKM ci JM MPP posłom

p. Ludwikowi Poniatowskiemu i p. Jędrzejowi Sierakowskiemu na sejmik grudziądzki z koła general­ nego pod Grudziądzem 16 V 1728; także BRacz., nr 233, f. 256v-259v, Instrukcyja... 139 Przyłęcki, Diariusz, s. 73 nn., Listy Koniecpolskiego do króla; także niedrukowany list z 20 V 1628; BRacz., nr 1365, k. 27-29v; por. także list Jakuba Maksymiliana Fredry do J. Zadzika, pod Gru­ dziądzem 18 V 1628, Przyłęcki, Diariusz, s. 70-73. 140 Sveriges Krig, II, s. 405; o odgłosach przybycia Gustawa Adolfa por. RA, Extranea IX , Polen, nr 121; Diariusz krótki sejmiku die 5 VI 1628 w Proszowicach odprawionego. 141 Tamże, s. 407 nn.; Szelągowski, O ujście Wisły, s. 251. 142 P r z y ł ę c k i (Diariusz, s. 29-30) omawia działania pułku Stanisława Koniecpolskiego, w skład którego wchodziła chorągiew Czarnieckiego; Moczarski również w tym czasie pozostawał w okolicach Starogardu i Grabin, por. WAPGd., 300, 53, 1042, nr 56, S. Koniecpolski do rady m. Gdańska, pod Gniewem 17 VI 1628; tamże, nr 57. S. Koniecpolski do rady m. Gdańska, pod Gniewem 3 VII 1628; tamże, 300, 27, 60, f. 149-149v, List rady m. Gdańska do Moczarskiego, 7 VII 1628. 143 Sveriges Krig, II, s. 418-420; H o p p e , op. cit., s. 282-283; P r z y ł ę c k i , Diariusz, s. 40; tenże, Listy, s. 118. Koniecpolski i autor diariusza piszą Walknowa, niem. Falkenau, obecnie Walichnowy. 144 P r z y ł ę c k i , Listy, s. 118, S. Koniecpolski do króla, obóz pod Grudziądzem 1 IX 1628; por. też tenże, Diariusz, s. 40. 145 Tamże. 146 Opublikowana przez O . L a s k o w s k i e g o , Relacja IMP wojewody sandomierskiego — Przyczyn­ k i do działań hetmana polnego koronnego Stanisława Koniecpolskiego w Prusach Wschodnich i na Pomorzu przeciwko Gustawowi Adolfowi, „PHW”, t. IX , r. 1937, s. 420 z rękopisu BRacz., nr 139, bez skolacjonowama z innymi wersjami (np. BN, BO Z, nr 1173, f. 206-208). 147 Por. Sveriges Krig, II, s. 421-422; także WAPGd., 300, 53, 1042, nr 68, S. Koniecpolski do rady m. Gdańska, obóz pod Grudziądzem 1 6 IX 1628; por. także P r z y ł ę c k i , Listy, s. 125, S. Koniecpolski do króla, obóz pod Grudziądzem 15 IX 1628. 148WAPGd., 300,27,60, f. 212-212v, Rada m. Gdańska do Mikołaja Moczarskiego 9 X 1628; tamże, f. 215-215v, 23 X 1628. 149 WAPGd., 300, 52, 397, M. Moczarski do rady m. Gdańska z Janiej (Jannia) 7 X 1628 i 2 1 X 1628. 150 ADAG, BP, B, nr 1102, P. Marchocki do H. Ligęzy, Toruń 2 X I 1628: „Pokrzepiły się jakokol-

w spółdziałając z M oczarskim .142 W końcu sierpnia nazwisko Czarnieckiego pojawia się, znów obok Moczarskiego, w związku z odsieczą dla Gniewa, zagrożonego przez oddziały W rangla.143 O strzeżo­ ny hetman, „obmyślając bezpieczeństwo tam tych miejsc”, musiał „na obronę ich część w ojska W K M ości urwać”.144 D o Gniewa wysłano 300 piechoty polskiej, tyleż cudzo­ ziemskiej oraz „jazdy też z panem M oczarskim , z panem Czarnieckim pod tysiąc”.145 Ostatecznie miasto utrzymano. Koniecpolski uważał to za dość poważny sukces, sko­ ro tak obszernie pisał o zatrzymaniu Wrangla w relacji dla sejmu w 1629 roku.146 W tym czasie Szwedzi opanowali N o w e.147 Zm usiło to hetm ana do w yprow a­ dzenia części jazdy spod Gniewa. M oczarski w końcu września pojaw ił się w o k o li­ cy N ow ego148, pozostał tam w październiku149 i walnie przyczynił się do odbicia m iasta.150

78

W kręgu przypuszczeń 1W —1632

C horągw i Czarnieckiego nie spotykam y już w tych akcjach, należy w ięc przy­ puszczać, że hetm an ściągnął oddział Pawła, a z nim i inne chorągwie kozackie spod G niew a bezpośrednio do swego obozu pod Grudziądzem. B oryk ał się on ciągle z dużymi trudnościam i151, nie dysponując dostateczną ilością żołnierzy nawet do akcji dyw ersyjnych. N ie mógł on przede wszystkim zapobiec ruchom w ojsk szwedz­ kich w kierunku Brodnicy, w drugiej połow ie września.152 W iązały sią one ze szwedz­ kim i planami przeniesienia w o jn y w głąb kraju, nie były drobnym epizodem. M oż­ na tw ierdzić, że w o kó ł Brodnicy koncentrow ały sią losy, jeśli nie całej w ojny, to na pewno kam panii 1628 r. U dział chorągw i Czarnieckiego w akcjach związanych z Brodnicą należy do jej najchlubniejszych, a zarazem dosyć sym ptom atycznych w yczynów w całej kampa­ nii pru skiej.153 W dwa dni po odstąpieniu Szwedów otrzym ała ona, wraz z kilku innym i chorągw iam i, polecenie dotarcia wodą do miasta i w zm ocnienia jego zało­ gi.154 C zarnieckiem u udało sią przedrzeć, choć inne chorągwie pod Suliszowskim w dały sią w walką, podczas której zginął dowódca, i do miasta nie w eszły.155 N ie m ożna stwierdzić, czy Czarniecki pozostał w Brod nicy aż do poddania mia­ sta Szwedom 5 października i wyszedł razem z załogą polską156, czy też natychm iast po w ykonaniu zadania pow rócił do obozu nad Drw ęcą. N ie w iadom o też, co robił przez cały październik 1628 r. N ależy przypuszczać, że wraz z oddziałami, dowo­ dzonym i przez Koniecpolskiego, uczestniczył w walkach podjazdowych. H etm an nie m iał w ystarczających sił, by zaatakować nieprzyjaciela, prow adził jednak typo­ wą „wojnę szarpaną” taką, w jakiej w dwadzieścia kilka lat później zasłynie Stefan C zarniecki. Chorągiew Pawła była zbyt przydatna w takich działaniach, by zosta­ w iać ją pod Brodnicą. W źródłach C zarniecki ze swymi ludźmi pojaw i sią dopiero w początkach listo­ pada ponow nie w zw iązku z Brodnicą. F akty te są na ogół znane w literaturze histo­ rycznej z drukow anych listów Fred ry i Koniecpolskiego.157 wiek za łaską Bożą rzeczy nasze za wzięciem Nowego przez p. Moczarskiego”; por. także Sveriges Krig, H. 151 Brak było pieniędzy na zapłatę wojsku: P r z y ł ę c k i , Listy, s. 119, S. Koniecpolski do króla, obóz pod Grudziądzem 5 IX 1628; także inny list z 20 IX 1628; por. także postulaty wojska i odpo­ wiedź króla; BJ, nr 166, f. 302-304v; BRacz., nr 1365, f. 30-3 lv, 31v-33v;por. także reces sejmu WAPGd., 300, 29, 107, f. 71 nn. Ludzie uciekali z oddziałów, S. Koniecpolski do króla, obóz pod Grudziądzem 1 1 I X 1628. Próbowano nowych zaciągów. AGAD, Dokumenty papierowe IV, 5.2. H, nr 27a. Uniwer­ sał Zygmunta III, oświadczający, że Szwedzi w Prusach „progresy czynią”, zachęca do zaciągu na ochot­ nika, Warszawa, 11 X 1628. Także częściowa zapłata nie rozwiązała trudności: AGAD, BP, B, nr 1102. P. Marchocki do H. Ligęzy, Toruń 2 X I 1628; zapłacono wówczas 2 ćwierci, jedną do końca listopada, drugą „darowną”, zapewne jednak nie wszystkim. Marchocki pisze o nadal istniejących b. poważnych kłopotach finansowych. 152 Sveriges Krig, II, s. 424-425. 153 P r z y 1 ę c ki, Listy, s. 130. 154 Tamże, S. Koniecpolski do króla, obóz nad Drwęcą 30 IX 1628. 155Tamże; por. także L a s k o w s k i , Relacja..., jw., s. 425. 156 Sveriges Krig, II, s. 425. 152 P r z y 1 ę c k i, Listy, s. 145-147, Jakub Maksymilian Fredro do Jakuba Zadzika 5 X I 1628; tamże,

Wojna pruska (1626—1629)

79

N a początku listopada hetm an przem yśliw ał o zdobyciu B rod nicy przez zasko­ czenie.158 Tru d no pow iedzieć, czy podjął on ten plan samodzielnie, czy też za radą Czarnieckiego. Fredro podkreślał: „tymi czasy uczynił był p. C zarniecki rotm istrz JK M piękn ą im prezę, b y się była do k oń ca udała, bo przeszpiegow aw szy go w przód”.159 W innym liście K oniecpolski stwierdzał: „Dosyć bow iem z siebie uczy­ n ił p. C zarniecki, rotm istrz W K M ci, którem u był tę sprawę zlecił”.160 N ajpew niej C zarniecki ze swym oddziałem jak zw ykle został w ysłany na rozpo­ znanie w okolice Brod nicy, tam zorientow ał się, że istnieją pewne szansę zdobycia miasta i zakom unikow ał o tym hetm anowi. K oniecpolski plan zaakceptow ał i w y­ znaczył odpowiednią ilość ludzi. W każdym razie nie była to akcja samow olna, tak jak w wypadku zaatakowania N ytyku . C zarniecki w yruszył z obozu nocą, 3 listopada161, w sile około 1000 piechoty i jazd y.162 Jeszcze tej samej n ocy przy pom ocy Bukow ieckiego, grupa przeprawiła się przez Drw ęcę tuż pod bokiem Szwedów i natychmiast zaatakowała szańce szwedz­ kie. Zabiw szy około 50 Szwedów, C zarniecki z kilkom a ludźmi wdarł się do jakie­ goś dom u, przeszedł do bram y przedmieścia, otw orzył ją, spuścił m ost i wprow a­ dził cały oddział na przedmieście Brodnicy. Zlikw idow ano szwedzką obsadę przed­ mieścia. Pozostała załoga szwedzka zamknęła się w zamku, nie znając sił przeciw ni­ ka i obaw iając się zdecydowanej przewagi Polaków . Następnego dnia rano Szwedzi zorientow ali się jednak w sile oddziału C zar­ nieckiego i ze swoich pozycji rozpoczęli ostrzał. Strona polska odpowiedziała także ogniem , słabym zresztą, bo piechota niemiecka, najliczniejsza, rozeszła się po do­ mach. Zachęceni tym Szwedzi chcieli uczynić wycieczkę na przedmieście. G dy roz­ proszona piechota niem iecka zobaczyła napastników, rzuciła się do ucieczki, nie zwa-

s. 143-145, S. Koniecpolski do króla, obóz pod Skarlinem 5 X I 1628; to samo BJ., nr 102, s. 1079, Por. także SUA VL, 67/52, 48, Extract eines Schreibens aus Dantzig, X I 1628. 158 P r z y ł ę c k i, Listy, s. 142; to samo z drobnymi odmianami BJ, nr 102, s. 1089, S. Koniecpolski do króla, obóz pod Skarlinem 2 X I 1628. 159BJ, nr 102, s. 1086, J. M. Fredro do J. Zadzika, 9 X I 1628. ‘“ P r z y ł ę c k i , Listy, s. 143, S. Koniecpolski do króla, obóz pod Skarlinem 5 X I 1628; także BJ, nr 102, s. 1079. 161 Tamże, nr 102, s. 1086 mówi o 3 X I jako dniu przeprawy przez rzekę, w druku, że wyruszyli w nocy z 3 na 4 XI. 162 Źródła nie są zgodne w ocenie liczby żołnierzy: P r z y ł ę c k i , Listy, s. 145, J. M. Fredro do J. Zadzika, 5 X I 1628 — 600 ludzi; tamże, s. 143 cytowany już list Koniecpolskiego do króla, 5 X I 1628; także BJ, 102, s. 1079 — 1000 ludzi, piechota polska i niemiecka oraz 3 chorągwie kozackie; BJ, nr 102, s. 1086, J. M. Fredro do J. Zadzika 9 X I 1628 — 600 piechoty (400 niemieckiej i 200 węgierskiej) oraz 2 chorągwie kozackie. Przyjąć można jako niewątpliwy udział piechoty „niemieckiej”, gdyż odegrała ona swoistą rolę w całej akcji i źródła wiele o niej wspominają. Co do dalszych oddziałów piechoty powstaje formalna raczej rozbieżność — raz mowa o piechocie „polskiej” drugi raz o „węgierskiej”. Pojęcia piechoty polskiej i węgierskiej były już w X V II w. tożsame ( B a r a n o w s k i , Organizacja, s. 123). Da się to zresztą ustalić, ponieważ w walce poległ rotmistrz Rybiński, a według komputów miał on 204 ludzi piechoty wybranieckiej. RA, Extranea IX , Polen, nr 82, Komput, piechota z woj. krakow­ skiego i sandomierskiego.

80

W kręgu przypuszczeń I W —1632

żając na próby zahamowania jej przez oficerów . „Gw ałtem uciekali, że się zwód pod nim i urw ał”.163 Stu kilkudziesięciu z piechoty w zięto do niew oli, około 70 zabito. Paniczna ucieczka zadecydowała o niepowodzeniu w ypraw y.164 P om oc nadeszła za późno, C zarniecki z oddziałami został już w yparty z m iasta.165 M im o dotkliwej porażki, tym dotkliw szej, że m ożliw ość pełnego zwycięstwa była bardzo bliska, Fredro i hetm an podkreślali braw urow ą odwagę Czarnieckiego i jego ludzi, nie w yłączając p iechoty polskiej. W ycieczka do Brod nicy długo też odbijała się echem na pruskim teatrze w ojny. Jeszcze w kilka m iesięcy później było o niej głośno.166 Próba opanowania Brodnicy przez Czarnieckiego stanowiła końcow y akord dzia­ łań w ojennych 1628 r. H etm an odjechał do Grudziądza, później zaś do T oru nia.167 N astroje były dosyć napięte. M im o zapłacenia części żołdu168, błagań k ró la169 z trudnością udało się zapobiec konfederacji.170 Zim a 1629 r. nie mijała w takiej bezczynności, jak poprzednia, choć akcje w ojen­ ne, jak zw ykle w tym czasie, nieco p rzycichły.171 Terenem działań były nadal okoli­ ce Brodnicy. Stanisław P oto ck i, którem u Koniecpolski, opuszczając P om orze, zle­ cił dow ództw o172, rozłożył swe oddziały w okół miasta, „chcąc nieprzyjaciela gło­ dem w ym orzy ć”.173 W odpowiedzi, dowodzący w ojskam i szwedzkimi, pod nieobec­ ność Gustawa Adolfa, kanclerz A xel O xenstierna 4 lutego wydał W ranglow i rozkaz ściągnięcia oddziałów i wspom ożenia miasta.174 N a miejsce k oncentracji w yznaczo­ no M iłom łyn, na północ od O stród y.175 W rangel dotarł już 7 lutego do m iasta.176

163 BJ, nr 102, s. 1086, J. M. Fredro (?) do J. Zadzika, 9 X I 1628. 164 Opis odtworzony na podstawie dwóch listów, z których jeden z całą pewnością jest listem J. M. Fredr y z 5 X I ( P r z y ł ę c k i , Listy, s. 145-147), drugi prawdopodobnie listem Fredry z 9 X I (BJ, nr 102). List z 9 X I jest o wiele dokładniejszy, zapewne dlatego, że Fredro mógł się już dobrze zorientować w sytuacji. 165 Część ludzi obciążała odpowiedzialnością za porażkę Czarnieckiego (BJ, nr 102, s. 1087. J. M. Fred­ ro do J. Zadzika, 9 X I 1628), on zaś obwiniał piechotę niemiecką, twierdząc, że nie tylko nie chciała się bić, ale już w czasie przeprawy dawała znaki Szwedom, w mieście zaś rozpoczęła rabunki. P r z y ł ę c k i, Listy, s. 147, J. M. Fredro do J. Zadzika, 5 X I 1628. 166 RA, Extranea IX , Polen, nr 140, Z obozu 29 1 1629; nazywają tu Czarnieckiego pułkownikiem. Jest to w większej relacji kilkuzdaniowa nota o wypadzie do Brodnicy. Por. także BRacz, nr 75, f. 263, Z listu pułkownika jednego de data 29 1 1629. 167 P r z y ł ę c k i, Listy, s. 151-153, S. Koniecpolski do króla z Płowęża 6 X I 1628; Grudziądza 25 X I 1628, Torunia 2 X II 1628. 168 Tamże, s. 153, 154, S. Koniecpolski do króla, Toruń, 15 X II 1628. 169 Tamże, s. 150, Zygmunt III do S. Koniecpolskiego, Warszawa, 16 X I 1628. 170 Tamże, s. 150; por. także BP AN Kr., nr 2251, f. 218, Instrukcja... wojska... 171 H o p pe, op. cit., s. 351. 172 RA, Extranea IX , Polen, nr 140. Z obozu 29 I 1629, por. także BRacz. 75, f. 263, Z listu pułkownika jednego de data 29 I 1629; por. H o p p e, op. cit., s. 351. 173 RA, Extranea IX , Polen, nr 140, Z okresu 29 I 1629; BRacz., nr 75, s. 263. 174 H o p p e, op. cit., s. 359; Sveriges Krig, II, s. 439-440; G ó r s k i , Wojna Rzeczypospolitej, s. 415 nn. na podstawie Journal des opérations suédois, depuis de 25 janvier (4 Février) jusqu’au 8 Février (18 Fé­ vrier) 1629, Lettres et Mémoires, s. 85, 123. 175 H o p p e, op. cit., s. 351, niem. Liebmühl. 176 Tamże.

Wojna pruska (1626-1629)

81

W iadom ości o ruchach w ojsk szwedzkich, głośne na całym P om orzu 177, wnet dotarły i do P oto ck iego .178 W zw iązku z ty m i wydarzeniami po raz trzeci w działaniach pod Brodnicą źró­ dła polskie w ym ieniają Czarnieckiego. P oto ck i, pragnąc się zorientow ać w sile i pla­ nach przeciw nika: „wyprawie! zaraz p. Czarnieckiego z kilką chorągw i na szlak, a po tym obersztera Butlera z ośmiąset dragonów i kilkaset piechoty niem ieckiej innych kom panii” 179 O ddziały polskie ruszyły w kierunku Lubaw y, gdzie nastąpi­ ło ich połączenie.180 Penetrując okolicę C zarniecki zorientow ał się, że ma przed sobą bardzo pow aż­ ne siły szw edzkie181, o czym zaraz pow iadom ił regimentarza. Sam zapewne pragnął jeszcze złapać języka, poszedł bow iem „w oczy nieprzyjacielow i” 182 D oszło do spot­ kania koło K azanie183 ze szwedzką strażą przednią, prowadzoną przez Plessa, za­ kończonego zdaniem polskich źródeł — zwycięstwem Czarnieckiego i zdobyciem prow iantu184, według szwedzkich i niem ieckich — jego porażką i odw rotem .185 Tym czasem z jednej i z drugiej strony do w alki weszły główne siły. N ie udało się ju ż ustalić, jaką rolę w działaniach, k tóre potem nastąpiły, odgrywała chorągiew Czarnieckiego. N ie w iadom o nawet, czy uczestniczyła w starciu pod G órzn em 186, ani też, czy odeszła potem pod T oru ń . W drugiej połowie marca nastąpiło kilkumiesięczne zawieszenie bron i.187 Kampa­ nia letnia 1629 r. rozpoczęła się dopiero w pierwszych dniach czerwca. G łów na kwa­ tera szwedzka znalazła się w tym roku niżej niż w latach poprzednich, bo pod Kwidzyniem .188 W arunkow ało to przeniesienie się teatru w ojn y na praw y brzeg W isły. Jak ie działania przypadły w tym czasie w udziale C zarnieckiem u, trudno stwier­ dzić. M ożna by co prawda, w obec dokładnego dosyć opracowania bitw y pod Trzcianą189, snuć ogólne dom ysły o udziale w walkach, ograniczałoby się to jednak do 177 Zaobserwował je w Skarszewach Moczarski, por. WAPGd. 300, 52, 397, M. Moczarski do rady m. Gdańska, Skarszewy 3 II 1629; wiedział on zapewne o głównej grupie dowodzonej przez Wrangla. 178 RA , Extranea IX , Polen, nr 140, Z obozu 29 I 1629; BRacz., nr 75, f. 263; Sveriges Krig, II, s. 641. 179 RA, Extranea IX , Polen, nr 140; BRacz. 75, f. 263-263v. 180 Sveriges Krig, II, s. 440. 181RA, Extranea IX , Polen, nr 140, BRacz., nr 75, f. 263-263v. 182 Tamże. 183 Niemiecka nazwa Kasenitz. Nie można ustalić polskiej nazwy Wartemburka (nie jest to Wartenburg — Barczewo) — pod którym starcie miało miejsce według listu w RA, Extranea IX , Polen, nr 140 i BRacz., nr 75, f. 263-263v. 184 RA, Extranea IX , Polen, nr 140 i BRacz, nr 75, f. 263-263v. 185 H o p p e, op. cit., s. 359; Sveriges Krig, II, s. 144-145. 186 Por. G ó r s k i , Wojna Rzeczypospolitej, s. 417-419; Sveriges Krig, II, s. 445; K o r z o n , Dzieje wojen, II, s. 251-252; H o p p e, op. cit., s. 360-361. 187Sveriges Krig, II, s. 452; por. także korespondencja Zygmunta III z Gdańskiem WAPGd., 300, 53, 366, nr 58. 188 Sveriges Krig, II, s. 527 nn. 189J. S t a s z e w s k i, Bitwa pod Trzciana, „PHW”, t. IX , r. 1937, s. 401-416. Staszewski nie wyko­ rzystał źródeł z WAPGd, ani też Sveriges Krig i starodruków.

82

W kręgu przypuszczeń I W —1632

bardzo luźnych przypuszczeń. W zm iankę o C zarnieckim spotyka się dopiero w dia­ riuszu z lipca 1629.190 „Pod Kw idzyniem zaszedł JK M ci pułk p. Stefana K oniecpol­ skiego nieboszczyka pod sprawą p. Czarnieckiego rotm istrza i chorągiew dragańska R ok(i)era, chorągiew usarska nieboszczyka p. Koniecpolskiego, chorągiew druga usarska p. starosty ryskiego, chorągiew kozacka p. M ęcińskiego”.191 Jest to stwierdzenie ważne z dwu powodów. Po pierwsze, w skazyw ałoby na dosyć pow ażny awans. Po w ielokrotnym kierow aniu w iększym i grupami C zar­ niecki form alnie już zaczął dowodzić pułkiem Koniecpolskiego. Poza tym potw ier­ dza się jego ścisły związek z tym pułkiem. Z dalszej opow ieści diariusza i w zm ianki o tow arzyszu spod chorągw i C zarniec­ kiego192 w ynika, że jego pułk brał udział w działaniach w okół M alborka. Znalazł się tam w espół z w ojskam i cesarskimi, k tóre na m ocy tajnego porozum ienia z Ferd y­ nandem II przybyły na Pom orze z von A rnim em .193 T a pom oc oznaczała dla Polski silne już pow iązanie z głów nym i aktoram i w ojn y trzydziestoletniej. Ja k się potem okaże, dla C zarnieckich spotkanie z cesarskimi w ojskam i miało częściowo zadecy­ dować o ich bezpośrednim udziale w tej w ojnie w ciągu następnych lat. W alki na P om orzu tymczasem słabły. Strona polska odczuwała nadal pow ażny brak środków m aterialnych dla dalszego jej prowadzenia, Gustaw A dolf zaś coraz w yraźniej dążył do działań na głów nym froncie w ojn y trzydziestoletniej. Zaw arty we w rześniu, niezw ykłe zresztą dla Polski niekorzystny, rozejm w A ltm arku na k ilka lat przeciął m ożliw ość bezpośredniego starcia szwedzko-polskiego. Polacy i Szwedzi, ci sami zresztą, k tó rzy brali udział w w alkach na Pom orzu, m ieli się wnet zetknąć na niem ieckim teatrze w ojny. C zarnieccy, skoro jeszcze byli w lipcu na Pom orzu, zostali tam do końca w ojny, to jest do w rześnia, n ic bow iem nie w iem y o wcześniejszym odejściu jakichś w ięk­ szych grup w ojska. Później dopiero wraz z całą armią przeszli do innych dzielnic kraju.

190 Diariusz ten, pisany przez kogoś z najbliższego otoczenia królewicza Władysława, obejmuje wydarzenia od 1 V II do 31 V I II 1629. Drukiem wydał go O. Laskowski (w „PHW”, 1.1, r. 1937, s. 431444) z rękopisu BRacz., nr 139. Błędem dosyć starannej zresztą edycji Laskowskiego jest nieporównanie diariusza z jego innymi wersjami, choć niektóre z nich znane już były w literaturze historycznej. G ó r s k i (Wojna Rzeczypospolitej, s. 423) znał ten diariusz z TN (Czart., TN, nr 121, s. 247 nn.). Wersja tego samego diariusza znajduje się także i w Czart., nr 540, s. 321 (427) nn. Odmiany tekstu we wszystkich wersjach niezbyt duże. 191 L a s k o ws ki, op, cit., s. 438; por. także RA, Extranea IX , Polen, nr 80, Komput wojska. 192 L a s k o w s k i, op. cit., s. 438. 193 BRacz., nr 75, f. 265, Nowiny z Gdańska 19 IV 1629; także RA, Extranea IX , Polen, nr 140, O wojsku cesarskim z Arnimem w Prusach; Sveriges Krig, II, s. 453; dodać trzeba, że wśród cesarskich dowódców byli dawni i przyszli dowódcy lisowczyków w czasach wojny trzydziestoletniej. Decyzja o sprowadzeniu wojsk cesarskich spotkała się z niezbyt przychylnym przyjęciem magnaterii, por. BRacz, nr 16, f. 357, S. Łubieński do króla, Pułtusk 2 1 IV 1629; por. także f. 357v-359; por. także S z e l ą g ó w s k i, O ujście Wisty, s. 310 nn.

Rozdział

IV

„Cesarska służba ”(1630-1632)

Po zakończeniu działań w ojennych na P om orzu Stefan C zarniecki znalazł się w „cesarskiej służbie”.1 U stalenie to należy do stosunkow o niedawnych. Pisałem już o tym w nieco innym aspekcie, jest wysoce zastanawiające, dlaczego żaden z sie­ dem nastow iecznych autorów nie w spom inał o latach 1629-1632. M ilczy O ko lski, choć o Pawle, Stanisławie i D obrogoście pisze, że służyli cesarzowi, a także i P o to c­ k i2, m ilczy też niem iecki biografista3, zbyt ściśle w zorując się na swych polskich poprzednikach. O cesarskiej służbie pisał bodaj pierwszy Paw iński4, ale jego artykuł, tak bardzo cenny, jakoś me uzyskał większego rozgłosu. W iadom ość o pobycie w N iem czech szeroko spopularyzował B oniecki w swym Herbarzu, pisząc k ró tk o : „do 1633 r. znajdował się w służbie cesarskiej”.5 Zbiegło się to z opublikow aniem przez Hallwicha dokum entów dotyczących działań W allensteina, w k tó rych był w ym ieniony jakiś C zarniecki6 i łącznie posłużyło do w ytw orzenia ogólnego poglądu. Sprecyzo­ wał go W ładysław Czapliński w szkicow ym artykule w Polskim słowniku biograficz­ nym.7 Sform ułow ania Czaplińskiego poprzedziła jeszcze kró tka w zm ianka o tym , że Paweł C zarniecki brał udział w bitw ie pod Lützen.8 N ajnow sza, pow ojenna h i­ storiografia ograniczyła się w zasadzie do pow tórzeń.9 T ak i był zasób m oich wiadomości w m om encie przystępow ania do analizy tego okresu życia C zarnieckiego. Należało się spodziewać, że now ych inform acji mogą dostarczyć przede w szystkim archiwa obce, zwłaszcza że któryś z C zarnieckich był

' O k o l s k i , Orbis Polonus, II, s. 177. 2 P o t o c k i, Saeculum Bellatorum, s. 90 nn. 3 BUP, Akc. 1644, Biographie der berühmtesten Männer... 4 P a w i ń s k i, Stefan Czarniecki, s. 466. 5 B o n i e c k i, Herbarz, III, s. 294. 6 H. H a 11 w i c h, Briefe und Akten zur Geschichte Wallensteins, IV, Wien1912, s. 28. ' C z a p l i ń s k i , Stefan Czarniecki, PSB, IV, s. 208: „Porozejmie altmarskim udał się Cz. z bratem do Niemiec, gdzie walczył po stronie cesarza do marca r. 1633, kiedy na skutek odwoławczych listów króla wrócił do kraju”. ‘ K . T y s z k o w s k i, Przegląd literatury jubileuszowej o Gustawie Adolfie. Z okazji trzechsetlecia bit­ wy pod Lützen, „PHW”, t. VI, r. 1933, s. 259. 9 P r z y b o ś, D ziałalność wojskowa Stefana Czarnieckiego, s. 232; tenże, Stefan Czarniecki, s. 120.

84

W kręgu przypuszczeń 1599—1632

już oficerem i dwa razy sygnalizowały to akta W allensteina.10 W szystkie siady w io­ dły właśnie do tego zespołu. O kazało się jednak, że przegląd centralnych zasobow A rchiw um W allensteina11 w yjaśnił sprawę ty lk o częściowo. Podobnie dokładniej­ sze poszukiwania w niem ieckich i szwedzkich wydaw nictw ach źródłow ych i opra­ cow aniach dotyczących w o jn y trzydziestoletniej nie przyniosły pow ażniejszych re­ zultatów . P oza przełom em lat 1632-1633, dla którego odnaleziono w m iarę pełne w iadom ości o Pawle C zarnieckim , pozostaw ało albo pom inięcie okresu 1630-1632, albo też niepełna, ciągle hipotetyczna konstrukcja, do której po poznaniu dalszych zespołów akt W allensteina12 m ożna by jeszcze pow rócić. Poniew aż wydawało się, iż m im o oczyw istych luk będzie m ożna powiedzieć tu nieco więcej niż poprzednicy, zdecydowałem się pisać o latach 1630-1632, operując na pewno niekom pletnym materiałem źródłow ym . O czyw iście, przy tym stanie wiedzy nie m oże być m ow y o pełnej rekonstrukcji przebiegu służby C zarnieckich w czasie ich udziału w w ojnie trzyd ziestoletniej. P u nk t w yjściow y dla szkicowego nawet badania życia dwu C zarnieckich w la­ tach służby cesarskiej musi stanow ić zapom niany artykuł Pawińskiego. Bodajże on ty lk o przejrzał księgi grodzkie chęcińskie pod kątem wyszukania m ateriałów do biografii Czarnieckiego. Znalazł tam dwa dokum enty o w ręcz kardynalnym zna­ czeniu dla życia Pawła i Stefana C zarnieckich w latach 1629-1632. 13 m arca 1635 r. M arcin Kazanow ski, wówczas hetm an polny k oron n y, wydał dwa listy, jeden dla Stefana, drugi dla Pawła. Pawiński cytuje in extenso list dla Stefa­ na, w spom ina zaś ty lk o , że list dla Pawła był podobnej treści, w każdym razie w częś­ ci, k tóra nas tu interesuje.13 H etm an pisał w liście wydanym Stefanowi:

„Cesarska służba" (1630-1632)

85

W ydawanie listów hetm ańskich ludziom, k tó rzy bez zgody królew skiej, będąc lub nie będąc w kom pucie, opuszczali granice państwa i szli na „cesarską służbę”, a m ów iąc prościej i w yraźniej, zaciągali się do chorągw i ciągle jeszcze zw anych li­ sow skim i, było pow szechnie stosowane w trzydziestych latach X V II w. W ystarczy zatrzym ać się nad słabo, niestety, opracow anym i dziejam i lisow czyków , by zoba­ czyć, na jakich w arunkach m ożna było zm yć hańbę banicji.16 B yłym lisow czykom po kilku miesiącach służby hetm an wydawał list, w k tó ry m stwierdzał ich niena­ ganną postawę. List taki oblatow any w grodzie kasował banicję i konfiskatę m ająt­ ku. T a k było po pow rocie lisow skich chorągw i w 1626 r., podobne praktyki istnia­ ły również w czasie kampanii moskiewskiej. W obozie smoleńskim pod koniec 1633 r. wydano wiele dokum entów rehabilitacyjnych.17 Z treści listu Kazanow skiego w y­ nika, że dokum enty takie m ogli już w tedy bez trudu otrzym ać także bracia C zar­ nieccy. T a k późne wydanie listów każe przypuszczać, że C zarnieccy nie byli de facto objęci aktam i banicyjnym i. Przemawia za tym także to , co wiadomo o służbie star­ szego Czarnieckiego w armii cesarskiej w drugiej połow ie 1632 r. Paw eł podporząd­ kow ał się wówczas W allensteinow i, nie tylko za zgodą Władysława IV , ale w ręcz na oficjalne polecenie królew skie.18 T y m samym konstytucja sejmu koronacyjnego 1633 r. nakazująca, by ci w szyscy, k tó rzy w yszli bez zezwolenia królew skiego na obcą służbę, w cztery tygodnie po ogłoszeniu konstytucji zgłosili się w odpowied­ nich grodach, złożyli właściwą „manifestacyją” i przesłużyli „ćw ierć” w kam panii m oskiew skiej19, nie obowiązyw ała braci. C zarnieccy nie złożyli też takiej manifesta­ cji, nie w spom ina o niej Pawiński, k tó ry przejrzał księgi grodzkie chęcińskie, a tam właśnie Paw eł i Stefan w inni byli złożyć oświadczenia. Inaczej jednak przedstawiały się uchw ały sejmu 1635 r. K onstytucja nakazywała

W szem wobec i każdemu z osobna, kom u to wiedzieć będzie należało, wiadomo czynię, iż urodzony IM P Stefan C zarn iecki, czyniąc dosyć prawu pospolitem u i uchodząc konstytucyjej na sejmie coronationis ferowanej przeciwko tym, którzy za granicę bez konsensu na usłu­ gę cesarza IM ci wyszli byli, służył w wojsku JK M ci na przeszłej ekspedycyjej moskiewskiej, będąc porucznikiem chorągwie m ojej.14 A ponieważ żadnej okazyjej, która z przysługą JK M ci, z ozdobą ojczyzny, ze sławą jego być mogła nie opuścił, tedy za takową ochotę swą nie tylko od tej peny na nich włożonej uw olniony, ale remuneracyją odnosząc słusznie ukontentowany miałby zostawać.15

10 Wspomniany dokument u Hallwicha oraz F. M a r t i n e k, Bitva u Lützenu 16 listopada 1632, Praha 1933. 11Archiwum Wallensteina zostało rozbite. Przedtem znajdowało się ono w Pradze, później w Wied­ niu, gdzie jego zasoby zostały podzielone między Haus-, Hof-, und Staatsarchiv a Kriegsarchiv. Po pierwszej wojnie światowej materiały z Haus-, Hol-, und Staatsarchiv zostały rewindykowane i znajdu­ ją się w SUA w Pradze, materiały z Kriegsarchiv znajdują się w dalszym ciągu w Wiedniu i nie są mi znane. 12 Zasobów Kriegsarchiv w Wiedniu. “ P a w i ń s k i , Stefan Czarniecki, s. 467; list dla Pawła miał być w tonie mniej pochwalny. 14 Opuszczam fragmenty dotyczące kampanii moskiewskiej, wykorzystuję je w innym miejscu. “ P a w i ń s k i , Stefan Czarniecki, s. 467, na podstawie Chęcin, ks. rei. gr., ind. 19, f. 503.

w szystkim , k tó rz y byli uprzednio na „służbie cesarskiej” zgłoszenie się w grodzie warszawskim przed kom isją złożoną z senatorów i posłów sejm ow ych i przedsta­ wienie dokum entów stwierdzających w ypełnienie pow inności w yznaczonych na poprzednich sejm ach.20 N ie było tu już zróżnicow ania na tych, k tó rzy „wyszli” za zgodą króla i ty ch , k tó rzy zbiegli spod chorągwi. T ak szeroka uchwała obejmowała swym zasięgiem Czarnieckich. Zw róćm y uwagę na zbieżność dat: M arcin Kazanow ski wydaje dla nich listy 13 m arca, jeszcze w cza­ sie trwania sejmu, ale już po przedyskutowaniu i ustaleniu systemu rozwiązania spraw lisow skich.21 Praw dopodobnie obaj C zarnieccy odebrali listy od hetmana, by “ D z i e d u s z y c k i , op. cit., II, s. 483. 17 Z ciekawszych, związanych zresztą z Czarnieckimi, warto tu wymienić listy M. Kazanow­ skiego dla Mikołaja Panka, AmKr., ks. rei. gr., nr 58, s. 167; obszerniej o tym w następnym rozdziale. 18 SUA VL, AV, SA I, nr 72, f. 6-7v, „Władysław IV do A. Wallensteina, Warszawa 14 X I 1632. 19 Volumina legum, II, s. 385, Reasumpcyja konstytucyi 1624 na swawolniki. 20 Tamże, s. 424, Przywrócenie do czci ludzi swywolnych. 21 Por. diariusze sejmu, R a d z i w i ł ł , Memoriale, oraz o wiele dokładniejsze W APGd., 300,29,115, f. 88-120v, 136-149, 154-183.

86

W kręgu przypuszczeń I W —1632

zgłosić się z nim i do grodu warszawskiego przed kom isją sejmową, chociaż w jedy­ nej znanej m i kopii „Spisku lisow czyków do czci przyw iedzionych z kancelaryjej m niejszej koronnej do grodu warszawskiego podanych”, nie odnajdziemy ich naz­ w iska.22 G d y b y zachow ały się księgi relacyjne grodzkie warszawskie, a b y ły one jeszcze przed 1939 r.23, m ożna by tę sprawę ostatecznie wyjaśnić. B y ło b y to chyba zresztą kapitalne źródło do dziejów lisow skich w ogóle, niestety, pod tym kątem w idzenia nie w ykorzystane przez żadnego historyka. List Kazanow skiego był więc końcow ym akcentem losów Stefana w latach 16291632; dla badania tych lat m ożem y z niego wyciągnąć następujące w nioski: — p obyt Stefana w „cesarskiej służbie”, przynajm niej na przełom ie 1632-1633 roku, nastąpił w drodze legalnego lub półlegalnego zaciągu24; — Paw eł i Stefan w ystępow ali razem , na co w skazyw ałoby łączne wydanie listów Kazanow skiego; — działalność w lisow skich chorągwiach mogła m ieć m iejsce między 1629 r., po zakończeniu kampanii pom orskiej, a rokiem 1633, przed pełnym rozw inięciem kam­ panii m oskiew skiej. W brew chronologii wypadnie rozpocząć analizę od ostatniego roku. T y lk o dla tego okresu istnieje źródłow a podstawa, pozwalająca w yjść poza krąg luźnych przy­ puszczeń. Paw eł C zarniecki, a zatem najpewniej i Stefan, jesienią 1632 r. znajdowali się w kraju. Paw ła spotykam y w śród posłów w ojsk kw arcianych na sejm elekcyj­ n y.25 W swych poszukiwaniach nie natknąłem się nigdzie na innego Pawła C zar­ nieckiego, im ię to zresztą nie należało do najbardziej popularnych i trzeba by trafu zupełnie w yjątkow ego, aby właśnie w 1632 r. pojaw ił się jakiś inny, wcześniej i póź­ niej nieznany, a w służbie w ojskow ej zaawansowany Paweł C zarniecki. Znane instrukcje nie noszą wprawdzie daty, ale sądząc z praktyki, postulaty w kole generalnym musiały być uchw alone przynajm niej 10-15 dni przed rozpoczęciem sejmu, a zatem w pierw szych dniach września. Przybyw szy zapewne do W arszaw y, starszy C zarniecki znalazł się w orbicie planów w ojskow ych przyszłego króla. Śm ierć Zygm unta III pokrzyżow ała zaawan­ sowane już układy królew icza W ładysława z dworem wiedeńskim o zaciąg w Polsce w ielotysięcznego korpusu i objęcie dowództwa nad częścią arm ii cesarskiej.26 N ow o 22 BUWr., Steinwehr, f. 37, t. II, s. 1205-1206, wszyscy zgłaszający się musieli mieć atestację hetmańską. 23 Por. W o l f f , Akta partykularne, s. 206-207. 2ł O systemie półlegalnych „wyjść”, por. D z i e d u s z y c k i, op. cit. , II, s. 470; A. S z e l ą g o w s k i , Rozkład Rzeszy i Polska zapanowania Władysława IV , Kraków 1907, s. 33 nn. 25 WAPGd., 300, 29, 1112, f. 346-347, Instrukcyja od wojska Rzptej kwarcianego pp. posłom na sejm electionis, urodzonym: Budziszewskiemu, Pawłowi Czarnieckiemu, Aleksandrowi Cetnerowi rot­ mistrzom; Olbrychtowi Gnoińskiemu, Andrzejowi Drohojowskiemu towarzystwu dana. Por. także BPAN Gd, nr 1202, f. 109, tytuł nieco inny od nazwiska Gnoińskiego począwszy „[...] Olbrychtowi Gnoińskiemu, sędziemu wojskowemu, Aleksandrowi Andrzejewskiemu, Andrzejowi Drohojowskie­ mu” Nie mylić z instrukcją na sejm konwókacyjny od wojsk ukrainnych 11 V I 1632. Por. BPAN Kórn., nr 345, f. 55-58; odpowiedź tamże, f. 58—58v; por. także Czart., nr 373, k. 233-236. 26 Por. S z e I ą g o w s k i, op. cit., s. 35; także bogata oryginalna korespondencja Władysława z Wal-

„Cesarska służba" (1630-1632)

87

obrany k ró l nie w yrzekł się zupełnie planu bezpośredniego udziału P olski w w o j­ nie27, a zm uszony do odłożenia jego realizacji, starał się przynajm niej częściowo w ypełnić przyjęte zobowiązania. Poza zezw oleniem na zaciągi28, nadal była aktual­ na sprawa półoficjalnego wysłania dziesięciotysięcznej grupy.29 K iedy okoliczności na to nie pozw oliły, ograniczono się do patronatu nad zorganizow aniem i wyekspe­ diowaniem kilku m niejszych grup. W ładysław poparł zaciągi robione już od lipca 1632 r. przez Tobiasza M inora30, oraz w spółuczestniczył w zorganizow aniu oddzia­ łu królew icza K arola Ferdynanda, biskupa w rocław skiego.31 Oddział ten na służbę cesarską poprow adził właśnie Paw eł C zarniecki32. O ile jednak grupa M inora nie różniła się od innych, zaciągniętych w Polsce i działających w arm ii W allensteina, ja k regim enty Butlera, i W ęgierskiego, o tyle Czarnieckiego bezpośrednio i bardzo gorąco protegow ał k ró l33 oraz K oniecpolski.34 lensteinem SUA VL, AV, SA III, 87; tamże, rokowania S. Lubomirski — A. Wallenstein; por. także H a l l w i c h , op. cit., II, s. 189, 314, 371, 439, 450, 500, 577. 27 Władysław IV już po elekcji skoncentrował duże siły wojskowe w Małopolsce. Por. „Gazette de France”, r. 1633, s. 25, 49; por. też wcześniejsze wiadomości, tamże, r. 1638, s. 491. Nie wchodzę tu w bez porównania szersze zagadnienie, o ile rozpoczęcie wojny na wschodzie uniemożliwiło poważ­ niejszy udział Polski w wojnie trzydziestoletniej. Por. D. N o r r m a n, Gustav Adolfs politik m ot Ryssland och Polen under tyska kriget (1630-1632), Uppsala 1943; O . L. W a j n s z t e j n, Rossija i tridcatiletniaja wojna, Leningrad 1947, s. 124 nn.; por. też prace B. F. P o r s z n i e w a, Moskowskoje gosudarstwo iwstuplenije Szwiecii w tridcatiletniuju wojnu, „Istoriczeskij Żurnał”, 3/1945; tenże, Russkije subsidii Szwiecii wo wrem ia tridcatiletniej wojny, Izwiestija AN SSSR, serija istorii i fiłosofii, 5/1945; tenże, Gustaw A d o lfi podgotowka smolenskoj wojny, „Woprosy Istorii”, 1/1947; tenże, Borba wokrugszwiedskorusskogo sojuza w 1631-1632 gg, Skandinawskij Sbom ik, 1 ,1956; tenże, Socyjalno-politiczeskaja obstanowka w Rossii wo wrem ia smolenskoj wojny, „Istorija SSSR”, 5/1957; tenże, Über die R olle Russlands im dreissigjährigen Krieg, Bericht über den vierten österreichischen Historikertag in Klagenfurt, veranstellt von Verband Österreichischer Geschichtsvereine in der Zeit vom 17 bis 21 September 1956, Veröffentlichungen des Verbandes Österreichischer Geschichtsverein, 11/1957. 28 H a l 1 w i c h, op. cit., II, s. 768, G. Questenberg do A. Wallensteina, Wiedeń 18 VIII 1632; tamże, III, s. 317, Władysław do G. Broskowskiego, Warszawa 5 X 1632. 29 Tamże, III, s. 280, G. Questenberg do A. Wallensteina, Wiedeń 16 X 1632, pisze o otrzymanych pismach od Władysława 13 IX i S. Lubomirskiego 28 VIH 1632: „[...] so paldt die election wird fiirüber sein, offeriren sy Ihrer. Mt. dss man würd künnen 10 bis 12 000 Hussaren haben. Nun, bedünkt mich aber von Er. f. g. verstanden zu haben dss Ihro die Cosaquen lieber sein wurden”. Por. także HI, s. 175, 220. 30 H a 11 w i c h, op. cit., II, s. 49, Władysław do A. Wallensteina, Warszawa 4 IX 1632; o zaciągach Minora, tamże, II, s. 631, 633, 663, 717-718, 765, 772, 775, 779; por. też III, s. 30, 34, 58, 92, 106. 31 Pierwsza wzmianka o organizowaniu tego oddziału, tamże, II, s. 49, cytowany list Władysława 4 IX 1632. Nie udało się stwierdzić, czy już wówczas Paweł był przewidziany na dowódcę. 32 Archiwum Archidiecezjalne we Wrocławiu, I A 5, Xb, nr 159, Karol Ferdynand do oficerów cesarskich, Warszawa 15 X I 1632, w celu ochrony swych dóbr w biskupstwie wrocławskim: „[...] curavimus consoriti regimentum equitum polonorum illudque debito devotionis nostrae erga S. Caes. Mtem officio suppetiarum ratione ad caesarianum exercitum direximus, atque huiusmodi conductae militiae nostrae supremum ductorem praefecimus generosum Paulum Czarniecki, S. Caesareae uti electi Poloniae M-tis colonellum” (Za notę serdecznie dziękuję W. Czaplińskiemu). 33 SUA VL, AV SA I, nr 72, f. 6-7 r., Władysław IV do A. Wallensteina, Warszawa 14 X I 1632, zostaje wysłana dwutysięczna grupa w imieniu Karola Ferdynanda: „Ductorem vero supremum eisdem praefecit Generosum Paulum Czarnetzky, colonellum et aulicum maturum, quem variae in Regno bellandi occasiones, uti strenuum militem effecerunt, sic pariter ad militarium honorum et officiorum evexerunt”. 34 Tamże, nr 72, f. 46, S. Koniecpolski do A. Wallensteina, Potok 15 X II 1632.

88

W kręgu przypuszczeń I W —1632

„Cesarska służba" (1630—1632)

89

N a początku stycznia 1633 r. nowa duża grupa w ojsk polskich — liczące po 2000 ludzi oddziały Czarnieckiego i W ieruskiego, oraz 1000 ludzi M orskiego — znalazła się w księstwie nysko-grodkow skim .35 Podporządkowano ją G allasow i36 i łącznie

odwoływ anie oddziałów polskich ze Śląska44, Gallas jednak sądził, że po uregulowa­ niu spraw finansow ych uda się zatrzym ać obu pułkow ników .45 D op iero 20 marca okazało się, że jest to oficjalna akcja spowodowana pismami królew skim i. W ślad za

z żołnierzam i Butlera używano do zadań podjazdow ych, kiedy oddziały niem ieckie

W ieruskim i C zarnieckim ruszyły regim enty Butlera. W kilka dni później Gallas

odeszły na leża zim ow e.37 Stosunki z dowódcami armii W allensteina od razu ułożyły się niezbyt pom yśl­ nie, a W iedeń i W arszawa stale w ystępow ały z drobnym i interw encjam i.38 P rzyczy­ ną sporów były sprawy finansowe39, ale nie ty lk o na tym koń czyły się pretensje Czarnieckiego. N ieco inna form a zwerbow ania oddziału pozwalała mu nie godzić się z bezpośrednim zw ierzchnictw em oficerów cesarskich. Żądał takiego traktow a­ nia i pozycji, jaką ju ż zdobył M inor w grupie Schaffgotscha.40 Spory powstawały też na tle lepszych kw ater dla oddziałów niem ieckich, nagród po zwycięstw ach itp. Strona niem iecka nie om ieszkała w ytknąć Polakom licznych grabieży.

pisał, że w szyscy Polacy opuszczają służbę.46 N a Czarnieckiego w kraju czekał już list przypow iedni.47 W ten sposób k oń ­ czyła się ta k ró tk a w yprawa na ziemię śląską. W ypada zastanowić się, jakie w nioski m ożna wyciągnąć z zim ow ej historii lat 1632-1633, dla lat poprzednich. Istnieją dwie hipotezy. C zarnieccy od zakończenia kam panii pruskiej 1629 r. aż po jesień 1632 r. pozostaw ali w kom pucie koron n ym pod dowództwem K oniecpol­ skiego albo też ju ż w ty m czasie znaleźli się w armii cesarskiej. T o drugie przypusz­ czenie jest na pierw szy rzut oka niezbyt prawdopodobne, ale pobieżny nawet prze­ gląd opracow ań dotyczących oddziałów na służbie cesarskiej wskazuje, że chorąg­ wie polskie w ychodziły z kraju na okres kilku miesięcy i pow racały, by w następ­ nym roku znów się zaciągnąć. W iele logicznych argumentów sugeruje, że podobnie

W swych postulatach C zarniecki nie b ył odosobniony. Podobne żądania, może jeszcze ostrzejsze, stawiał W ieruski, grożąc odwołaniem się do króla i senatu za niedotrzym anie obietnic von D ohny, złożonych w czasie werbow ania. Pretensje te, za pośrednictw em sekretarza Władysława IV dotarły do W allensteina. Cesarska rada w ojenna częściow o przyjęła wysunięte postulaty. Postanow iono napisać do króla polskiego, Lubom irskiego i Koniecpolskiego, by uregulow ać sprawy pieniężne. Zgodzono się też na pewną samodzielność w ojsk polskich i jedynie ogólne zw ierzch­ nictw o generałów cesarskich.41 M im o to spory trw ały.42 Przerw ał je dopiero w ym arsz oddziałów Czarnieckiego i W ieruskiego. 2 m arca 1633 Gallas donosił W allensteinow i, że te dwa oddziały opuściły służbę i przeszły już O drę, pod Raciborzem .43 Pozostał tylko M orski, o k tó ­ rym Gallas pisał, że tak jak M inor, zobow iązał się do pobytu na Śląsku. Ju ż w m om encie w yruszenia C zarniecki i W ieruski pow oływ ali się na polecenie Lubom irskiego, naw ołujące do pow rotu. W tym czasie rozpoczęło się też masowe 35 Tamże, nr 72, plik 136/7, F. Mansfeld do A. Wallesteina, 5 I 1633. Zapowiada rychłe przybycie Wieruskiego i Morskiego: „Sonstes ist man mit dem Carnitzki auch zum Schluss kommen”; tamże, tenże do tegoż 15 1 1633 „Für Herren Obristen Werutzki, Morski und Scherbitzki, werden auch marschiren wie gestern angelantet”; tamże, J. Wieruski do F. Mansfelda, 15 I 1633; tamże, zestawienie korespondencji w krótkich notach. Oddziały te miały przyjść o wiele wcześniej — Por. H a 11 w i c h, op. cit., II, s. 587, 590, 626, 652, 657. 56 SUA VL, AV SA, I, nr 72, plik 136/7, M. Gallas do A. Wallensteina, 17 1 1633, por. H a 11 w i c h, op. cit., III, s. 768, tenże do tegoż, 31 1 1633. 37 H a 11 w i c h, op. cit., III, s. 768, s. 777, M. Gallas do A. Wallensteina, Nysa 1 II 1633, 38 SUA VL, AV SA, I, nr 73, plik korespondencji i punktów w sprawach polskich. 39 Tamże. 40Tamże. 41 Tamże; por. także SUA VL, AV SA, I, nr 74, listy M. Gallasa. 42 SUA VL, AV SA, I, 72, Wieruski do M. Gallasa, 28 II 1633; tamże, Czarniecki — propozycje po­ rozumienia. 43 SUA VL, AV SA, I, nr 72, f. 355-356v, M. Gallas do A. Wallensteina, 28 II 1633, tamże, nr 74, tenże do tegoż 2, 3, 4 III 1633; por. także H a 11 w i c h, op. cit., IV, s. 28.

było z C zarnieckim i. K arol Ferdynand nazywa Pawła pułkow nikiem cesarskim. N ależy przy tym przypuszczać, że w 1632 r. nie w ysyłano by człow ieka nie orien­ tującego się w stosunkach armii W allensteina, listy p rotekcyjne świadczą o tym , że starszy C zarniecki znał już obcą służbę. W ym ow na jest także analogia z W ieruskim , o którym pisze D zieduszycki, że zaciągnął się do arm ii cesarskiej w grupie, którą Jaku b Butler w yprow adził na po­ czątku 1630 r., następnie zaś w grudniu 1632 r. zw erbow any przez D ohnę, wyszedł na Śląsk.48 O statnie twierdzenie, jak wiadomo, jest najzupełniej ścisłe, D zieduszycki dodaje przy tym , że razem z zaciągiem D o h n y „jakiś C zarniecki, co był w roku 1630 adm inistratorem w Żyw cu, przyprow adził także kilka chorągw i pod N y sę”.49 A dm inistratorem , a raczej starostą w Żyw cu był jeszcze w 1630 r. ojciec Stefana, K rzysztof, człow iek już prawie siedemdziesięcioletni i jest w ręcz niem ożliw e, by to on właśnie dowodził tą grupą. N ajw yraźniej mowa tu o Pawle, a powiązanie z W ie­ ruskim pozwala się domyślać także wcześniejszych w spólnych losów . Bardzo słaba, ale bądź co bądź realna, nić rozum ow ania prow adziłaby więc braci C zarnieckich do zaciągu Butlera jako prawdopodobnego początku służby w armii cesarskiej.

44 „Gazette de France” r. 1633, s. 145. Odwołano nawet tak już zrośniętych z armią cesarską dowód­ ców jak Jakub Butler i Wojciech Węgierski, SUA VL, AV SA, I, 74, f. 10-11, Władysław IV do A. Wal­ lensteina, 2 III 1633; tamże, f. 75-76; por. H a 11 w i c h, op. cit., IV, s. 24-25. 45 SUA VL, AV SA, I, nr 74, f. 72, M. Gallas do A. Wallensteina, 13.111.1633; tamże t. 97, załączone propozycje Czarnieckiego; także dalsza korespondencja Gallasa 18, 20 1 23.111.1633. 46 Tamże. 47 AGZ, X , s. 229, Kraków 29 III 1633. Wtedy także Butler dostaje list przypowiedni. Por. AmKr., Kraków, ks. rei. gr., nr 57, s. 413-414, Kraków 10 III 1633. 48 D z i e du s z y c k i, op. cit., II, s. 468, 475. 49 Tamże, s. 475, na podstawie „Liber chamorum”, w tym wypadku źródła niezbyt pewnego; por. też kopię „Liber chamorum”, BN, nr 3088.

90

W kręgu przypuszczeń 1599—1632

Dalszą przesłankę m oże stanow ić fakt, iż Paweł po ew entualnym pow rocie do kraju nie ty lk o nie ponosił konsekw encji banicji, ale został obrany posłem w ojsko­ w ym na sejm , co było pow ażnym w yróżnieniem . Grupa Butlera była jedyną w tym czasie zaciągniętą półoficjalnie — być może z zachow aniem pewnych zw iązków z kom putem koronn ym — co w ynikało z okoliczności zwerbowania. Przybycie w ojsk cesarskich i ich udział w kampanii pom orskiej 1629 r. w płynęły na znaczne zacieśnienie k on tak tó w m iędzy K o n iecp o lsk im a W allen stein em .50 Z chw ilą zaprzestania działań na Pom orzu zaczęto rozpatryw ać kon kretn e plany polskiej pom ocy i wysłania dość licznych oddziałów do N iem iec.51 O b o k innych racji przemawiał za tym brak pieniędzy na zapłatę dla w ojska po zakończonej kam ­ panii i w szystkie konsekw encje, jakich należało w zw iązku z tym oczekiw ać. P o ­ dobne trudności nie były czymś niecodziennym w siedemnastowiecznej R zeczy­ pospolitej, każda w ojna przynosiła zw iększenie liczby żołnierzy i brak pieniędzy na ich utrzym anie, każdy koniec w ojn y przynosił kłopoty z nieopłaconym w ojskiem , któ re musiało z czegoś żyć, nie chciało rozjeżdżać się do dom ów, zostawało w od­ działach i grabiło. W 1629 r. sytuacja była jednak szczególnie napięta. Płacić miano dopiero w styczniu 1630 r.52, a i to było dosyć niepewne, skoro „komisarze do zapła­ ty ” mieli bardzo mało pieniędzy.53 Tym czasem niepłatne oddziały w ojskow e, które z Prus przeszły do W ielkopolski, zaczynały grabić.54 Po te niesforne oddziały sięgnął Jaku b Butler. Irlandczyk, z rodziny od dawna osiadłej w P olsce, służył w w ojsku cesarskim , potem jednak p ow rócił do kraju i w 1627 r. otrzym ał indygenat.55 W raz ze swym bratem W alterem uczestniczył w w ojnie pruskiej dowodząc piechotą, indygenat m iał być nagrodą za zasługi w kam ­ panii 1626-1627. W styczniu 1630 r. nawiązał z nim bezpośredni k on takt agent 50 Obfity materiał w SUA VL, 67/52; por. tamże, nr 48, S. Koniecpolski do A. Wallensteina 21 X I 1628; także V L, 67/52, nr 49, f. 105-106v, Zygmunt III do tegoż, 20 III 1629; tamże, nr 50, f. 2 2 4 ,225v; S. Koniecpolski do tegoż 1 7 IX 1629; tamże, f. 136, 138-139, 348, 349, 354. 51 SUA VL, 67/52, nr 53, f. 163, 164v, Zygmunt III do A. Wallensteina 28 I 1630. Do sprawy oddziałów polskich dołączyły się jeszcze komplikacje z żołnierzami cesarskimi, BRacz., nr 16, f. 373. Wiadomość z Torunia i Warszawy (przed 14IX 1629); oficjalne pisma o planach wypowiedzenia służby cudzoziemskim żołnierzom łączyły się z doniesieniami o masowych grabieżach — tamże, f. 373-373v, Zygmunt III do komisarzy, Warszawa 13 IX 1629; tamże, f. 373v-375. Zbaraski do króla, 20 X 1629; por. tamże, f. 127v-128; WAPP, Poznań, ks. rei. gr., nr 157, f. 1084-1086. Skargi na zachowanie oddzia­ łów cesarskich. Nastąpiło też zbrojne pogotowie województw. WAPP, Kościan, ks. rei., gr., nr 295, f. 536v, Uniwersał S. Przyjemskiego wojewody inowrocławskiego, Koźmin, 20 I 1630; por. tamże, f. 520-520v, Uniwersał Zygmunta EU, Warszawa 7 X I I 1629; także Wałcz, ks. rei. gr., nr 79, f. 439-440. 52 WAPP, Poznań, ks. rei. gr., nr 156, f. 21v. Uniwersał M. Kazanowskiego do wojska „zaciągnionego do Prus”, Inowrocław 11 1 1630. “ Czart., nr 357, k. 518-519, Od pp. komisarzów do zapłaty wojsku naznaczonych do króla JM cide data 26 X II 1629. 54 Por. „WAPP, Kościan, ks. rei. gr., nr 295, f. 520v-522v; Poznań, ks. rei. gr., nr 156, f. 90-91, 204v-210; szczególne ekscesy pułku Moczarskiego: WAPP, Kościan, ks. rei., gr., nr 295, f. 534-534v, z Warszawy 19 1 1630; por. tamże, f. 534v-536; tamże, f. 544-544v, 9 II 1630. “ N i e s i e c k i , Herbarz, II, s. 365 nn; F. S i a r c z y ń s k i , Obraz wieku panow ania Zygmunta III, I, Lwów 1828, s. 54; także Volumina legum, III, s. 265.

„Cesarska służba” (1630—1632)

91

cesarski Jo h an n Bielefeld. O ficerow ie polscy chętnie przyjęli propozycję służby w arm ii cesarskiej, w ymagali jednak oficjalnego pisma do Zygm unta III i uzyskania królew skiego zezw olenia.56 D alsze pertraktacje prowadził już oficer W allensteina, Torquato C o n ti.57 Z dru­ giej połow y m arca 1630 r. pochodzą punkty dokładnego porozum ienia m iędzy nim a Jaku bem B u tlerem .58 Z punktu w idzenia ew entualnej służby C zarnieckich w ty ch oddziałach pewne paragrafy tego porozum ienia mają dosyć istotne znaczenie. B utler domagał się, by wszyscy Polacy, przechodzący wówczas do arm ii cesarskiej, b yli pod jego bezpo­ średnim dowództwem . Zygm unt III w inien zaakceptować to przejście, a oddziały polskie m iały być w dalszym ciągu uznawane za część kom putu koronnego. C o n ti chętnie przystał na te w arunki i 12 chorągwi polskich przeszło na służbę cesarską.59 W kw ietniu 1630 r. oddziały Butlera w sile 1500 ludzi, stąd zapewne u Dzieduszyckiego w iadom ości o 15 chorągwiach, rozpoczęły działalność na P om orzu Szcze­ cińskim .60 Ich zadania nie różniły się niczym od zadań lekkich oddziałów jazdy w w ojnie pruskiej 1626-1629 r.61 W połow ie 1631 r. regim ent Butlera przeszedł na Śląsk i pozostał tam do począt­ ku 1633 r.62 W tym czasie jednak część chorągwi musiała pow rócić do kraju. Poza niejasną sprawą W ieruskiego wiadomo, że W alter Butler przybył do W arszaw y la­ tem 1631 r.63 i po zwerbowaniu niewielkiego oddziału ponow nie w yruszył na Śląsk.64 Rozw ażając m ożliw ość zaciągu C zarnieckich do armii cesarskiej razem z B utle­ ram i, trzeba zw rócić uwagę na argumenty świadczące przeciw tej hipotezie. C horą­ giew Pawła od 1 I X 1630 do 30 X I 1632 r. figuruje dalej w rachunkach kom putu koronnego65, jakiś C zarniecki, bez imienia, jest w spom niany w zw iązku z działania­ 56 SUA VL, 67/52, nr 53, f. 167, J. Bielefeld do A. Wallensteina, 28 1 1630. 57 Tamże, f. 25, T. Conti do A. Wallensteina, Kołobrzeg 4 I I 1630; dalsze listy f. 190,235, Kołobrzeg 14 i 19 III 1630; f. 361, Wolin 29 III 1630, już dokładnie o 12 chorągwiach Butlera. 58 Tamże, bez paginacji, załącznik do listu T. Contiego do A. Walensteina, 21 III 1620, ...Puncta welche der Oberstleutnant Butler proponiret hatte... 59 Składu tej grupy, niestety, nie znamy. Korespondencja z archiwum Wallensteina podaje tylko nazwiska najwyższych oficerów. Dzieduszycki wymienia kilka nazwisk, które odnajdujemy wsrod komputów z lat 1626-1628 — na przykład oddziały kozackie Wieruskiego, Sierakowskiego, Strusia czy rajtarię Jarockiego; RA , Extranea IX Polen, nr 80 oraz HA, SkS, nr 337. Opisy Dzieduszyckiego są niezbyt jasne, trudno się zorientować, czy wszystkie te chorągwie wyszły z Butlerami, czy częsc z nich później w 1632 r. “ SUA VL, 67/52, nr 53, f. 35, 43, T. Conti do A. Wallensteina, Kołobrzeg 6 i 7 IV 1630; H a l 1 w i c h, op. cit., II, s. 169. 61 Por. skargi SUA VL, 67/52, nr 53, f. 40a nn; 296; także f. 94, T. Conti do A. Wallensteina, Kołobrzeg 9 V 1630. 62 H a l 1 w i c h, op. cit., 1.1, s. 332, 339,601, t. II, s. 42, 81, 83,94, 488, 557, 608; t. III, s. 63, 157, 193, 434, 638, 777. 63 D z i e d u s z y c k i, op. cit., II. 64 Tamże. 65 Oss., nr 9531/U, Ratio distributorum... (sporządzone w 1633 r.) s. 18, 112, 115, 117, 119.

92

W kręgu przypuszczeń 1599-1632

m i na U krain ie w 1630 r.66 W rachunkach uderza szczególnie zbieżność końcow ej daty i pewnego ju ż przejścia do oddziałów W allensteina. B y ło b y to argumentem nie do obalenia, gdyby nie wiadomość z tego samego źródła, że Jak u b i W alter Butlerowie biorą także zapłatę jeden od 1 IX 1630 do 31 V 1631, drugi zaś do 3 1 V I I I 1631.67 Sprawa jest niejasna: albo chorągwie, w ychodząc półlegalnie pobierały dalej żołd, albo też była to swego rodzaju nagroda dla Butlera i Czarnieckiego za natychm iasto­ w y pow rót do kraju po wezwaniu królew skim na początku 1633 r. 2 oczekującym i ich listam i przypow iednim i w iązałoby się to w pewną logiczną całość. Trzecia ewen­ tualność — służba w kom pucie przez cały czas, aż do 30 X I 1632 r. dotyczyłaby ty lk o Pawła i nie tłum aczyła sum, przyznanych Butlerom na sejmie koronacyjnym . W obec braku bezpośrednich potwierdzeń i raczej nikłych perspektyw na ich odnalezienie, sugestie zw iązku C zarnieckich z Jaku bem Butlerem nie zwalniają od analizy innych m ożliw ości służby cesarskiej. Zaciągi odbyw ały się przez cały czas, oddziały krążyły między armią W allensteina a krajem , przykładem choćby W alter Butler. B y ły to jednak małe grupy, najczęściej anonim ow e, występujące w kores­ pondencji w ojskow ej jako „die Polaccen”, „neue Polaccen” etc. T rzeba by napraw­ dę szczęś-liwego trafu, by w takich w arunkach napotkać ślad jednej chorągw i, uwzględniając i to , że w armii cesarskiej byli jeszcze in n i oficerow ie — C zarnieccy, choćby rodzeni bracia Pawła i Stefana — Stanisław i D obrogost. K om plikuje to znacznie dalsze badania, powoduje omyłki. I tak np. czeski badacz wspomina o udziale Pawła w bitw ie pod Lützen. N ajpew niej znalazł on w archiw um W allensteina wia­ dom ości o Pawle z przełom u 1632-1633 r. i na tej podstawie skonstruow ał hipote­ zę, że Paw eł właśnie brał udział w tym w ielkim starciu, choć był to zapewne Stani­ sław lub D obrogost. Paw eł w listopadzie 1632 b y ł raczej w Polsce. Ó w p o by t w kraju to następny problem , który trzeba rozpatrzyć. Przyjm ując, że bracia pierwszy raz wyszli na służbę cesarską przed jesienią 1632 r., musi się nasunąć pytanie, kiedy pow rócili do Polski, aby z kolei ruszyć na opisaną już wyprawę 1632— 1633 roku. Najbardziej realną drogę powrotu, bez form alnych choćby konsekw encji w szystkich uchwał banicyjnych, obejm ujących tych, którzy byli w armii cesarskiej, otw orzyło postanow ienie rady senatorskiej 7 V 1632 r.68 N a niej właśnie Stanisław K oniecpolski zaproponow ał, by kilkuset najlepszych żołnierzy spośród 1600 po­ w racających z N iem iec lisow czyków natychm iast w łączyć do kom putu.69 Postanow ienia rady spowodowane były przede w szystkim obawami, by w cza­ sie bezkrólew ia pow racające grupy lisowskie nie w yw ołały zamieszania. Przyjęcie najlepszych ludzi, w ty m oficerów , rozpraszało oddziały i znacznie zm niejszało m ożliw ość grabieży. P ro jek t Koniecpolskiego został przyjęty i byli lisow czycy we­

„Cesarska służba" (1630—1632)

D alej m ożna już operow ać ty lk o hipotezam i. Paweł pow rócił prawdopodobnie właśnie w tej grupie. Jego zdolności w ojskow e i nieprzeciętna odwaga były dobrze znane w w ojsku k oron n y m , choćby z czasów w ojn y pruskiej. W yszedł z kom putu dowodząc pułkiem , pow ierzono mu więc w 1632 r. podobne lub może ty lk o nieco niższe stanow isko. Lisow ska przeszłość, źle przyjm ow ana przez szlachtę siedzącą w domu, była jednak dosyć w ysoko ceniona wśród zaw odow ych szlacheckich żoł­ nierzy, nic nie stawało na przeszkodzie, by koło generalne miało jak najlepszy sąd 0 Pawle i dało tem u w yraz, obierając go posłem na sejm. N iestety nawet w najpeł­ niejszych diariuszach i recesach sejmu nie figuruje nazwisko C zarniecki.70 O dnaj­ dzie się je dopiero w dokum entach do zaciągu K arola Ferdynanda. Trudno wątpić, że taki oficer, ja k Paweł C zarniecki był najlepszym kandydatem na dowódcę od­ działu, organizow anego przez króla i biskupa wrocławskiego. W ty m miejscu wypadnie podnieść ostatnie zastrzeżenie. P rzy jęty na wstępie w niosek, w ynikający z atestacji w ydanych przez M arcina Kazanow skiego, iż Paweł 1 Stefan razem zaciągnęli się do armii W allensteina, nie musi obejm ow ać całego, analizowanego okresu. Jeśli C zarnieccy wyszli przed 1632 r., czy to w grupie B utle­ ra, czy też w innej, po pow rocie do kraju Stefan mógł ju ż pow tórnie nie w yruszyć z Pawłem . Późną w iosną 1633 r. Stefan Czarniecki działał na pewno samodzielnie. P o opusz­ czeniu Pawła, nie w iadom o, kiedy to nastąpiło, przeszedł do chorągw i kozackiej M arcina Kazanow skiego. W rok później, w iosną 1633 r. był porucznikiem tej ch o­ rągwi.71 C zy został m m natychm iast po pow rocie, czy też w czasie rocznej służby — tego nie um iem stwierdzić. Porucznikow anie w 1633 r. jeszcze przed w yruszeniem na kam panię m oskiew ską wskazywałoby, że pow rócił do kom putu dosyć wcześnie. D ow odzenie chorągwią kozacką Kazanowskiego jest pierwszą poważniejszą funk­ cją w ojskow ą Stefana, jaką udało się ustalić na podstawie znanych źródeł. Odtąd jego im ię i nazw isko będzie się coraz częściej przewijać w działaniach w ojska k oron ­ nego. T a k więc zam yka się krąg przypuszczeń o m łodości przyszłego hetmana. P rzy ­ padek legł u podłoża jego oficerskiej służby i w dużym stopniu uw arunkow ał jego dalsze losy. N ow e kam panie w ojenne przyniosły pow olny, ale stały awans w zawi­ łej hierarchii w ojskow ej siedemnastowiecznej R zeczypospolitej. Porucznikow anie kozacką, hetm ańską jednak chorągwią, zam ieniło się w ciągu kilku lat na dowodze­ nie chorągwią husarską. N a rzeczywiste, poważne w yróżnienia trzeba było jeszcze czekać przez całe dziesięciolecia.

szli na pow rót do kom putu.

“ Żereia do istorii Ukrainy, VIII, s. 348, A. Konaszewicz do S. Koniecpolskiego, czerwiec 1630. 67 Oss., nr 9531/11, s. 21, 111. “ R a d z i w i ł ł , Memoriale, 12 V 1632. 69 Tamże.

93

70 Por. recesy sejmu WAPGd., 300, 29, 112, f. 239; BPAN Gd., nr 1202, f. 62-135v. 71 Archiw JZR, III, cz. 1, s. 343. Obszerniej o tym w następnym rozdziale.

CZĘŚĆ DRUG A

Stabilizacja (1633-1647)

Rozdział

I

Porucznik hetmańskiej chorągwi (1633-1634) hi 1 Is !

Ju ż pierwszy rzut oka na historiografię pozwala dostrzec istotne różnice między stanem wiedzy o życiu Stefana Czarnieckiego do roku 1632, a okresem później­ szym. O d X V II do X X w. wszyscy zgodnie stwierdzali, iż brał on udział w wojnie smoleńskiej, podając niekiedy istotne nawet szczegóły. W spominali więc o tym jego pierwsi biografowie1: dosyć dokładnie Okolski2, później Potocki3, a za nim Niesiecki.4 O d niego zaczerpnęli swoje wiadomości również Krajewski5 i Jenike.6 Adam Przyboś w ykorzystał jeszcze znany i drukowany regest z r. 1 6 3 4 / Udział Czarniec­ kiego — i to już niewątpliwie Stefana — w tej kampanii potwierdza poza tym szereg

K,

i'i i

nadań i listów. Przyczyna takiego „skoku” jest bardzo prosta — Stefan zaczął występować już nie jako tow arzysz chorągwi, ale jako dowódca. C hoć nie miał jeszcze własnego oddziału, a jego losy jako porucznika w chorągwi kozackiej hetmana polnego ko­ ronnego pozostawały dalej na poły anonimowe, przecież zaczął działać mniej lub więcej samodzielnie, a co ważniejsze, wyodrębnił się spośród pozostałych braci Czar­ nieckich. Jeżeli dotychczas próbowaliśmy ustalać działania Stefana przez śledzenie czynów jego braci, przede wszystkim Pawła Czarnieckiego, poczynając od kampa­ nii moskiewskiej, zmienia się to radykalnie. Więcej nawet — trudność będzie obec­ nie polegała właśnie na tym , że bracia działają w zasadzie oddzielnie i trzeba niesły­ chanie uważać, by ich nie pomieszać, skoro źródła najczęściej ograniczają się do określenia „pan Czarniecki”. Jak m ożna stwierdzić, w interesujących nas w tym rozdziale wydarzeniach brało udział przynajmniej trzech Czarnieckich z Czarncy — Paweł, Stefan i Marcin. W szys­ cy oni byli oficerami, odznaczyli się w walkach, cieszyli się uznaniem w yższych dowódców. Rozdzielenie ich, ustalenie, o k tórym mowa, jest na pewno trudne, a nie m ożna popełniać starego błędu, przypisując czyny Pawła i M arcina Stefanowi. 1 BUP, Akc. 1644, Biographie der berühmtesten M ä n n er ..., także „Kopia Przywileju”. 2 O k o 1 s ki, Orbis Polonus, s. 177. 3 P o t o c k i , Saeculum Bellatorum, s. 91. 4 N i e s i e c k i, Herbarz, III, s. 189. 5K r a j e w s k i , Historya, s. 14-16. 6J e n i k e , op. cit., s. 14. 7 P r z y b o ś, Stefan Czarniecki, s. 120.

98

Stabilizacja (1633—1647)

N ie pozostaje nic innego, jak ustalić po kolei, jakie funkcje pełnili Paweł i Mar­ cin, w jakich byli oddziałach, co robili w początkach wojny. Pozw oli to, na niepeł­ ne może, ale zawsze rozgraniczenie udziału wszystkich braci w kampanii smoleń­ skiej i umożliwi odtworzenie działań Stefana. Wypadnie zacząć od Pawła, ten bowiem w 1633 r. samodzielnie dowodził więk­ szym oddziałem. Pam iętam y, że już w czasie walk na P om orzu Paweł często kierował poważniej­ szymi grupami żołnierzy, a w 1629 r. sprawował oficjalnie władzę nad pułkiem Koniecpolskiego. P ow rót do kraju z cesarskiej służby i natychmiastowe wejście do kom putu musiały w zm ocnić jeszcze jego pozycję. Świadczy o tym choćby posłowa­ nie na sejm elekcyjny 1632 r.8 N ależy zresztą przypuszczać, że Paweł uczestniczył nie tylko w warszawskim sejmie elekcyjnym 1632 r., był w Krakowie w marcu 1633 roku.9 D wa sejmy dzielił szybki i niekorzystny dla strony polskiej rozwój działań w o­ jennych na W schodzie. Ju ż w grudniu Władysław był zmuszony wysłać K rzyszto­ fowi Radziwiłłowi drobne oddziały wojskowe10, a sytuacja na smoleńskim teatrze wojny była bardzo ciężka.11 N a sejmie 1633 r. postanowiono zorganizować nowe oddziały.12 Po zakończeniu uroczystości koronacyjnych, zresztą jeszcze w czasie obrad sejmowych posypały się listy przypowiednie. W tedy to dostał list przypowiedni Jakub Butler13, k tó ry także otarł się o cesarską służbę, a w kilka dni po nim takież pismo otrzym ał i PaWeł Czarniecki.14 Jak m ożna się zorientow ać z kom putów , Paweł otrzym ał wówczas list p rzy­ powiedni na dużą, składającą się z 300 ludzi chorągiew kozacką — p ety h orcó w .15 W kom pucie figuruje co prawda tylko „pan Czarniecki”, a więc m ógł to być Ste­ fan lub M arcin, ci jednak — jak się okaże — porucznikowali tylko, a zatem naz­ wiska ich nie w ystępow ały w kom pucie jako nazwiska dow ódców oddziałów. Jest to stwierdzenie niezwykle istotne, wynika zeń bowiem, że tam , gdzie napotyka się w relacjach wojny smoleńskiej „chorągiew p. Czarnieckiego”, może być mowa tylko o Pawle. 8 Por. wyżej, s. 86. 9 BPAN Kr., nr 1059, s. 344-345, Respons posłom najjaśniejszego Władysława IV króla od kola rycerskiego na elekcyjej dany, A. 1633. 10 AGAD, AR, III, 3a, nr 3, Władysław IV do Krzysztofa Radziwiłła, Warszawa 8 XII 1632; tamże, nr 4, tenże do tegoż, Warszawa 12 X I I 1632, także dalsza korespondencja; por. także listy Wła­ dysława IV do Leona Sapiehy BPAN Kr., nr 347, f. 127 nn. " R a d z i w i ł ł , Memoriale, grudzień 1632. 12 Por. BRacz., nr 17, f. 97, proponowane zaciągi na wojnę z Moskwą; także Czart., nr 1642, f. 85 nn.; także recesy w WAPGd., 300, 29,113, f. 4 nn. i f. 121 nn. 13 AmKr., Kraków, ks. rei. gr., nr 57, s. 413-414. List przypowiedni na 1000 piechoty niemieckiej, Kraków 10 III 1633; w tymże tomie ksiąg relacyjnych znajduje się duża ilość listów przypowiednich. 14 AGZ, X , s. 229, nr 3707, List przypowiedni, Kraków 28 III 1633. 15 Czart., nr 1642, f. 94; także C el e w y c z, op. cit., s. 30, na podstawie Oss. nr 188/11, s. 417.

Porucznik hetmańskiej chorągwi (1633—1634)

99

Paweł też najwcześniej znalazł się w obozie Radziwiłła. K ról nie zaprzestał w ysy­ łania hetm anowi m ałych grup wojska16 i należy przypuszczać, że w jednej z nich powędrował i rotm istrz Czarniecki ze swą chorągwią. W rok później Radziwiłł dosyć wyraźnie zresztą stwierdził, że Czarniecki był pod Smoleńskiem jeszcze przed przybyciem króla.17 I to ustalenie m a dosyć dużą wartość — pozwala łączyć losy Pawła z grupą wojsk litewskich, kiedy Stefan i M arcin związani byli bardzo silnie z Kazanowskim i od­ działami koronnym i, które dużo później weszły do działań na W schodzie. Ustalenie pobytu Pawła w obozie pod Smoleńskiem nie nastręczało trudności, choćby dlatego, że był on wymieniany z imienia.18 Inaczej wygląda sprawa z M arci­ nem. O tym , że brał on udział w wojnie moskiewskiej, wspominał Latacz w słowni­ ku biograficznym .19 Jak m ożna się zorientow ać z niezbyt precyzyjnych przypisów słownika, wiadomość tę oparł tylko na kompucie wojsk z 1633 r. Jak zwykle w kom ­ pucie brak imienia, nota jest krótka i mało mówiąca: „Petyhorców p. Czarniecki — 300”.20 N otabene tych samych petyhorców Lipiński przypisał Stefanowi21, ja zaś starałem się przed chwilą uzasadnić, że była to chorągiew Pawła. M im o to Latacz się nie pomylił. M arcin istotnie był w obozie pod Smoleńskiem. C o więcej, w iadomo, że znajdował się on pod bezpośrednimi rozkazami Kazanowskiego. O to 20 X I 1633 r. król prawem kaduka nadał wsie O chocin i Betkowice w woj. krakowskim Feliksowi Karskiemu i M arcinowi Czarnieckiemu, obu służą­ cym „sub signis Magnifici M artini Kazanowski”.22 Karski i Czarniecki dostali owe wsie w Krakowskiem po braciach Kacprze i Mikołaju Pankach. Kaduk obejmował Panków ze względu na „służbę cesarską”. Tym czasem Mikołaj Panek znajdował się nie w N iem czech, lecz w obozie pod Smoleńskiem i tam kilka dni wcześniej niż kaduk królewski dla Czarnieckiego otrzym ał list od Kazanowskiego, w k tórym hetman wyraźnie stwierdzał, że Panek jest w jego chorągwi i że „czyniąc dosyć konstytucyjej na sejmie koronacyjnym krakowskim przeszłym ferowanej przeciw­ ko tym , k tórzy bez konsensu Rzeczypospolitej na usługę cesarza JM ci extra limites wyszli byli, w ysłużył ćw ierć roku w wojsku JK M ci przeciwko M oskwicinowi pod chorągwią m oją”.23

16 AGAD, APP, ks. 53, s, 325 nn, Fragment diariusza od 16 II 1633 do 31 VIII 1633; por.także BPAN Gd., nr 1506, f. 215 nn., Notata pewne strony ekspedycyi moskiewskiej. 17 Relacja Krzysztofa Radziwiłła z wojny moskiewskiej 1632-1634, wyd. W. Lipiński, „PHW”, t. VII, r. 1934, s. 119; AGAD, Sucha, ks. 155/181, k. 5. 18 Por. R e m b o w s k i, op. cit., s. 47. 19 L a t a c z, Marcin Czarniecki, PSB, IV, s. 207. 20 Tamże, na podstawie Czart., nr 1642, f. 94. 21 W. L i p i ń s k i, Działania wojennepolsko-rosyjskiep od Smoleńskiem od października 1632 do wrześ­ nia 1633, „PHW”, t. V, r. 1932, s. 200-201, tablica oraz kilkakrotnie w tekście. 22 AmKr., Kraków, ks. rei. gr., nr 57, s. 2278-2279, oblata, obóz pod Smoleńskiem 20 X I 1633. Spór o te wsie trwał latami i oparł się o trybunał lubelski; por. tamże, nr 59, s. 764-771. 23 Tamże, nr 58, s. 167-168, w obozie pod Smoleńskiem 16 X I 1633.

100

Stabilizacja (1633—1647)

101

Porucznik hetmańskiej chorągwi (1633-1634)

M ożna od razu w ykluczyć, że M arcin i Mikołaj Panek znajdowali się w jednej chorągwi, gdyż inaczej ów kaduk dla Marcina, gdyby ten wiedział, że Panek jest pod Smoleńskiem, groził nieprzyjemnościami. Jeśli zatem Panek służył w chorągwi Kazanowskiego, nie służył w niej M arcin. Ale Kazanowski miał pod Smoleńskiem husarię, kozaków i piechotę polską.24 Łatw o zatem przewidzieć, w jakiej chorągwi szukać byłego lisowczyka Mikołaja Panka. N a pewno nie w piechocie, mało praw­ dopodobne, by w husarii, najpewniej w kozackiej.

uwagę wypada skupić nie na wzmiankach o niej, ale na oddziale hetmana. Tym oddziałem, jeśli nie de jure, to na pewno de facto dowodził Stefan, gdyż Kazanowski w całej kampanii odgrywał rolę zbyt poważną, by bezpośrednio zajmować się wła­ snymi chorągwiami.

Marcin nie był rotm istrzem , król wspomniałby o tym w nadaniu, był jednak chyba porucznikiem, zwykli bowiem towarzysze, jeśli otrzym ywali ziemię, to do­ piero w rok później i to w Smoleńskiem, a nie w Krakowskiem. Najprawdopodob­ niej znajdował się on jako oficer w piechocie polskiej Kazanowskiego. Istnieje jedna przesłanka takiego przypuszczenia: Marcin później przez wiele lat dowodził od­ działami piechoty.

O trzym aw szy 17 czerwca rozkaz wymarszu na Smoleńszczyznę, oddziały Kaza­ nowskiego nie mogły się znaleźć 15 czerwca pod Orszą. Król zresztą także nie przy­ był tam na czas. W maju i w czerwcu był w Grodnie28, od 24 lutego prawie aż do końca lipca przebywał w Wilnie29 i dopiero w sierpniu postępując „leniwym k ro­ kiem”30 zjawił się pod O rszą.31 W obozie pod O rszą pozostawał Władysław od 17 do 27 sierpnia32 (relacje źródeł nie są tu zgodne), po czym wojsko ruszyło naprzód ku Smoleńskowi.33 Trudno ustalić, z jakich przyczyn chorągwi Kazanowskiego nie było jeszcze wtedy w pochodzie. B yć m oże zostały one zatrzymane w drodze albo też nieco później wyruszyły z U krainy. N ie stanowiły zresztą wyjątku, pod koniec marszu w drodze z O rszy do Smoleńska i pod samym miastem codziennie niemal wchodziły do obo­ zu nowe oddziały.34 Chorągwie hetm ana polnego koronnego dołączyły do głównych sił 27 i 30 sierp­ nia. Pierwsza do obozu na Bajowie przybyła husarska35, druga w drodze ku Krasne­

Tak więc Paweł i Marcin brali z całą pewnością udział w kampanii smoleńskiej, jeden jako rotm istrz lekkiej chorągwi jazdy, drugi prawdopodobnie jako porucznik piechoty, choć to jest o wiele mniej pewne. C o działo się wtedy ze Stefanem? Potocki twierdził, że był on w 1633 r. porucz­ nikiem u Kazanowskiego.25 Źródło to niepewne, jednak dokumenty drukowane, lecz słabo wprowadzone do obiegu naukowego, potwierdzają wiadomości P oto c­ kiego. Porucznika Stefana Czarnieckiego odnajdujemy w czerwcu 1633 r. na U kra­ inie i to niewątpliwie w chorągwi Kazanowskiego. Sprawa jest dosyć istotna i warto poświęcić jej nieco więcej uwagi. 19 maja król wydał uniwersał do chorągwi, które miały z nim ruszyć pod Smo­ leńsk.26 Oddziały te miały stanąć 15 czerwca pod Orszą, tam połączyć się z królem i ruszyć dalej. Cała akcja była dosyć spóźniona. 1 czerwca uniwersał dotarł do ukrainnej grupy wojsk i został podpisany przez Kazanowskiego, po czym wędrował dalej, od chorągwi do chorągwi, a odbierający go dowódcy kwitowali odbiór podpi­ sem. W śród wielu innych podpisów rotm istrzów i poruczników znajdujemy tekst następujący: „Die 17 VI oddano mi uniwersał JKM ci; od chorągwi IMci pana hetma­ na polnego koronnego, Stefan Czarniecki, porucznik chorągwie IMP hetmana pol­ nego koronnego”.27 W iadomość, że Stefan rozpoczynał kampanię 1633 r. już jako porucznik het­ mańskiej chorągwi, ma dla nas wartość niepoślednią. Jego losy, przez to, że był porucznikiem, tylko w pewnym stopniu anonimowe, związane są z chorągwią Ka­ zanowskiego i samym Kazanowskim. N ie rezygnując zatem z najbardziej ogólnego zaznaczenia działalności chorągwi „pana Czarnieckiego” — to jest Pawła — główną 24 Na podstawie zestawień komputów Czart., nr 1642 i C e 1 e w y c z, op. cit., s. 29-30. 25 P o t o c k i, Saeculum Bellatorum, s. 91. 26 Archiw JZ R , III, cz. 1, s. 343, Sokółka 19 V 1633; por. też wcześniejszy uniwersał — 18 V 1633, AGAD, BOZ, ks. IX b, nr 6, 286. 27Archiw JZ R , III, cz. 1, s. 346 — przedruk z obiaty w relacjach grodzkich włodzimierskich nr 35, f. 467 v.

>E *

*

mu, a być może już pod Krasnem: „weszła do obozu i prezentowała się KJM rota kozacka pana wojewody podolskiego hetmana polnego koronnego”.36 W szystko wskazuje na to, że tę chorągiew „prezentował” Władysławowi IV m łody jeszcze porucznik, Stefan Czarniecki. O d tego też dnia rozpoczął się jego udział w wojnie moskiewskiej. 28AGAD, AR, III, 3a, nr 14, Władysław IV do Krzysztofa Radziwiłła, Grodno 23 V 1633; tamże, nr 15, Władysław IV do Aleksandra Ludwika Radziwiłła, Grodno 10 VI 1633. 29R a d z i w i ł ł , Memoriale ; K o r z o n , Dzieje wojen, II, s. 266 ustala pobyt króla w Wilnie od 24 VI do 26 VII 1633; por. także „Gazette de France”, r. 1633, s. 341, “ R a d z i w i ł ł , Memoriale, także AGAD, BOZ, nr 2838, Wiadomości z obozu 6 VIII 1633. 31 AGAD, AR, III, 3a, nr 16, Władysław IV do K. Radziwiłła, Orsza 19 VIII 1633; tamże, nr 17, tenże do tegoż, Orsza 21 VIII 1633; „Gazette de France”, r. 1633, s. 421, ustala przybycie króla pod Orszę na 14 VIII. 32 RA, Extranea IX, Polen, nr 140, Fragmenta..., f. 29v, Z Orszy 26 VIII 1633: „Król JM jutro da P. Bóg z Orszy do Dąbrowy wyjeżdża mil 4 od Orszy”. 33 C e l e w y c z , op. cit., s. 31, 25 VIII 1633 „Ruszył się KJM z Orszy do wojska [...] Pierwszym noclegiem stanął w Dąbrowinie”; K. L i s k e, Przyczynki do historii wojny moskiewskiej, Biblioteka Osso­ lińskich, t. XI, Lwów 1868, s. 37. Relacje Weinbeera: „z Orszy 25 VIII 1633 [...] Król wyjedzie dzisiaj z całym dworem do Bajowej”; także AGAD, BOZ, ks. IXb, nr 15, f. 18, Diariusz drogi KJM 25-30 VIII 1633. 34 Tamże; por. też RA, Extranea IX, Polen, nr 140, Fragmenta, f. 29-3 lv; tamże, SkS, nr 337, Dia­ riusz; por. też L i p i ń s k i, Działania wojenne; AGAD, BOZ, ks. IXb, 15, t. 19, s. 197. 35 RA, Extranea IX, Polen, nr 140, Fragmenta, f. 31. 36 C e 1 e w y c z , op. cit., s. 32, 30 VIH 1633; RA, SkS, nr 337, Diariusz 30 VIII 1633 r.

102

Stabilizacja (1633—1647)

Porucznik hetmańskiej chorągwi (1633-1634)

103

Przez kilka następnych dni wojsko kontynuowało marsz ku Smoleńskowi.37 W iadomości, z jakimi przybywali gońcy, były na ogół pomyślne. Jeszcze 30 sierp­ nia doniesiono królowi, że kwarciani Moczarskiego stoczyli szczęśliwą utarczkę z nieprzyjacielem.38 Przechw ycone listy i zeznania jeńców mówiły także o ciężkiej sytuacji w obozie przeciwnika.39

W operacji przeciw obozowi Matissona na G órze Pokrowskiej oddziały Kazanowskiego, a więc i chorągiew kozacka hetmana otrzym ały specjalne zadanie. Mia­ ły one razem z oddziałami Gosiewskiego i Piaseczyńskiego blokować most na Dniep­ rze koło obozu Prozorowskiego, by w czasie uderzenia głównych sił prowadzo­ nych przez króla i Radziwiłła na Pokrow ską G órę rozerwać łączność między dwo­

Pierwsze spotkanie z nieprzyjacielem nastąpiło nazajutrz po przybyciu Stefana do obozu królewskiego. 1 września pod Zarnówką Polacy natknęli się znienacka na czatę moskiewską, przeciw której wypadła chorągiew idąca w przedniej straży.40 Zdarzenie to nie zatrzym ało dłużej wojska. Po dwóch dniach stanęło ono pod Smo­ leńskiem41 i po paradzie król wjechał do obozu litewskiego na H łuszycy.42 Następne dwa dni minęły żołnierzom na drobnych utarczkach43, budowie mo­ stu44 i fortyfikacji, starszyźnie zaś na rozeznaniu sytuacji, nawiązaniu kontaktu z ob­

ma zgrupowaniami przeciwnika.47 7 września po forsownym marszu Kazanowski znalazł się na przedpolu szańców Prozorowskiego. Relacje nie są zgodne, czy według planu przyjętego na tajnej ra­ dzie hetman powinien był od razu zaatakować obóz, czy też tylko blokować znaj­ dujące się tam wojsko nieprzyjacielskie.48 Zdobycie obozu nie było raczej celem akcji tej grupy wojsk, obecność piechoty i wsparcie działań ogniem dział ze Smoleń­ ska wskazywałoby jednak na to, że oddziałom pod obozem Prozorowskiego, na­

lężonymi oraz naradach.45 Przygotowywano poważniejsze działania na 7 i 8 wrześ­ nia, ponieważ król i hetmani postanowili przede wszystkim wyprzeć przeciwnika z Pokrowskiej Góry, by w ten sposób odblokować Smoleńsk i w zm ocnić jego załogę.46 N ie jest m oim zamiarem opracowanie historii wojny smoleńskiej, nie znajdą się tu ani szczegółowe opisy wszystkich działań wojskowych, ani tym bardziej ocena prowadzonych operacji. Perspektywa, którą narzuca przedmiot badań — na pół jeszcze anonim owy porucznik chorągwi kozackiej — jest dużo skromniejsza. Nie jego sprawą były na pewno spory w dowództwie, a plany wojskowe dotyczyły go tylko o tyle, o ile był ich w ykonawcą i w takim zakresie, w jakim wpływały na jego osobiste losy.

rzucono dość czynną rolę. W krótce po podejściu pod szańce nieprzyjaciela rozpoczęła się walka o m ost na Dnieprze. Była ona bardzo trudna, ponieważ przeciwnik, przestrzeżony o polskim ataku, a przewidując, iż może on zostać skierowany na obóz Prozorowskiego, sku­ pił tam poważne siły, ściągnął działa i przygotował się do walki.49 Straty polskie były stosunkowo duże i „dobrze krwią ta impreza kropiona”.50 W szystkie relacje zgodnie stwierdzają niesłychaną zaciekłość żołnierzy, którzy rozpaleni walką, nie

37 C e 1 e w y c z, op. cit., s. 32, RA, SkS, nr 337, Diariusz; tamże, Extranea IX, Polen, nr 140, Frag­ menta, f. 31v. 38 Tamże, f. 31 v: „kwarciańska chorągiew p. Moczarskiego w cały pułk Moskwy uderzyła, a oni zaraz tył podawszy , C e 1 e w y c z, op. cit., s. 31 i RA, SkS, nr 337, Diariusz nie podaje nazwiska Mo­ czarskiego; także AGAD, BOZ, ks. IX b, nr 15, f. 24. 39 Tamże. 40 RA, Extranea IX, Polen, nr 140, Fragmenta, f. 31v-32. 41 2 VIII obóz stanął przy Lubnie i stał tam do 4 VIII. Tymczasem dyskutowano miejsce, w którym winien stanąć obóz królewski, istniały przy tym rozbieżności zdań między różnymi dowódcami; por. C e 1 e w y c z, op. cit., s. 34. 42 RA, SkS, nr 337. Diariusz podaje 3 VIII, C e l e w y c z , Fragmenta, Weinbeer i Moskorzewski — 4 VIII. 43 RA, Extranea IX, Polen, nr 140, Fragmenta, f. 32c; R e m b o w s k i, op. cit., s. 28. 14 RA, Extranea IX, Polen, nr 140, Relacyja, f. lv; C e 1 e w y c z, op. cit.-, RA, SkS, nr 337, Diariusz 6 IX 1633; BJ, nr 1896, s. 248, 9 IX z obozu nad Dnieprem. 45 Tamże; por. też RA, Extranea IX, Polen, nr 140, Fragmenta, f. 32v-33; R e m b o w s k i, op. cit., s. 28; L is ke, op. cit., s. 18; AGAD, BOZ, ks. IX, f. 24, Relacja z obozu na Hłuszycy 9 IX. 46 L i p i ń s k i , Działania wojenne, s. 201; por. nieznaną relację Eliasza Arciszewskiego do króla duńskiego Chrystiana: RAK, TKUA, Polen, A II, nr 10, Series rerum a serenissime rege riostro in expeditione moderna contra Moschos gestarum; także plany. Wszystko to załączone do listu E. Arci­ szewskiego, Smoleńsk 6 XII 1633; również KA, Extranea IX, Polen, nr 140, Ausm Lager vom Smoleń­ sko.

zważając na gęsty ostrzał z moskiewskich umocnień przy moście i nie tracąc czasu na okopanie się, nacierali na szańce broniące dostępu do mostu. Był to jeden z tych szaleńczych, braw urow ych ataków jazdy na um ocnione pozycje, w których specja­ lizowali się Polacy, przypominał natarcie lekkich chorągwi na tabor kozacki. Cza­ sami takie ataki się udawały, straty były jednak zawsze bardzo duże. T y m razem zresztą mimo strat: „nasi mostu albo ostrożki przy moście dla zbytniej i wielkiej po tęgi nieprzyjaciela, gdzie i Sekin z ludźmi swemi był, opanować nie mogli” i tylko „przez czas jednak niemały wszytek impet na sobie trzymali, uganiając się i strzela­ jąc z nimi, aby tego ostrożku na Pokrowskiej G órze, dokąd KJM z drugą częścią wojska ciągnął, posiełkować nie mogli”.51 Tak więc osiągnięto wprawdzie główny cel i odcięto posiłki od Pokrowskiej G óry, ale za bardzo wysoką cenę, tym wyższą, że działania grupy królewskiej nie 47 RA, Extranea IX, Polen, nr 140, Relacyja, f. lv, 7 IX: „część wojska uprzedziła do mostu Prozo­ rowskiego, aby mu przepraw broniło przez most jego, żeby succursu choć nie mógł ostrożkowi, który nasi znieść chcieli”; por. L i s k e, op. cit., s. 18; R e m b o w s k i, op. cit., s. 26. 48 Część diariuszy mówi o blokowaniu, por. przypis poprzedni, o ataku; RA, Extranea IX, Polen, nr 140, Fragmenta, f. 33, 7 IX: „Taka zmowa była, aby wraz do obu ostrogów, Prozorowskiego i Pokrowskiego na świtaniu uderzyć”; por. też R e m b o w s k i, op. cit., s. 28 „JMP hetmana polnego koron­ nego i pana wojewodę smoleńskiego posłał na dobywanie ostrożka Prozorowskiego”; por. także RAK, TKUA, Polen, A II, nr 10, Series rerum... 49 C e 1 e w y c z, op. cit., s. 36; RA, SkS, nr 337, 7 IX, Diariusz; tamże, Extranea IX, Polen, nr 140, Fragmenta, f. 34, 7 IX. 50 C e l e w y c z , op. cit., s. 36. 51Tamże, RA, SkS, nr 337, Diariusz, 7 IX 1633.

104

Stabilizacja (1633—1647)

przyniosły większego sukcesu. M imo jednoczesnego uderzenia na tyły nieprzyja­ ciela ze strony Smoleńska nie udało się zdobyć szańców nieprzyjacielskich. Walki pod Pokrow ską G órą trw ały nieco poza południe, przy moście koło obozu Prozorowskiego dłużej, aż do wieczora.52 Ju ż w ieczorem jednak obie grupy połączyły się w obozie królewskim.53 Trudno zrozum ieć to posunięcie, tym bardziej że król na­ uczony doświadczeniami pierwszego dnia, zamierzał okopać się na zdobytym wzgó­ rzu i rozpocząć regularne oblężenie obozu nieprzyjacielskiego54, blokowanie Prozorowskiego pozostało zatem jak najbardziej aktualne. Rozwój w ypadków zadecydował jednak o zaniechaniu dalszych działań przeciw Matissonowi. Ciężka sytuacja w obozie — brak prochu, odpowiednich dział, żyw­ ności dla wojska oraz wiadomości o przygotow yw anym ataku nieprzyjaciela na polski obóz na H łuszycy, „gdzie wszystkiego wojska rzeczy i dostatki były”55, zade­ cydowały o odwrocie. Pod obozem Matissona została część oddziałów z Krzyszto­ fem Radziwiłłem56, reszta 8 września pow róciła na Hłuszycę. Radziwiłł wkrótce także się wycofał. Oczekiwano artylerii i Kozaków, by rozpocząć dalsze działania.57 W drobnych akcjach tego czasu spotykamy rotm istrza Czarnieckiego (Pawła). Ó w rotm istrz był wysłany do Smoleńska, kiedy król cofał się spod Pokrowskiej G óry, by odprowadzić kilkuset smoleńszczan, zawieźć gratyfikację dla załogi i pew­ ne informacje, a w kilka dni później nakazano mu również podejść pod Smoleńsk, by eskortować wysłanych gońców .58 W porównaniu z zadaniami, jakie Paweł Czar­ niecki spełniał w kampanii pruskiej, te były raczej mało znaczące. N ie prow adzono co prawda w tym czasie w polskim obozie działań znacz­ niejszych. Ściągano żywność, chw ytano „języki”, budowano umocnienia, przy­ gotowując następny atak. K ról z hetmanami odbywali jeszcze „tajemne consilia” i dyskutowali nad przeniesieniem obozu. N ie były to już jednak sprawy z kręgu bezpośrednich zainteresowań porucznika chorągwi Kazanowskiego. Prędzej zajmo­ wały go liczne prace związane z ustaleniem strat w oddziałach, chowaniem poleg­ łych i wymianą jeńców. Wreszcie, niecierpliwie wyczekiwani, jako że sytuacja oblężonej załogi Smoleńska z dnia na dzień się pogarszała, nadciągnęli K ozacy zaporoscy. N ie zwlekając dłużej atak w yznaczono na drugi dzień. Analizę militarną walk w dniach 2 1 -2 2 września, zakończonych zdobyciem obozu nieprzyjacielskiego, przeprowadził już Lipiński.59 Oddziały Kazanowskiego odegrały 52 L i s ke, op. cit., s. 20, relacja Weinbeera, 8 IX 1633. 53 C e 1 e w y c z, op. cit., s. 38; HA, SkS, nr 337, Diariusz. 54 RA, Extranea Di, Polen, nr 140, Fragmenta, f. 35; L i s k e, op. cit., s. 21. 55 C e 1 e w y c z, op. cit., s. 38; BA, SkS, nr 337, Diariusz. 56 RA, Extranea IX , Polen, nr 140, Fragmenta, f. 35; por. także BJ, nr 1896, s. 248 nn. 57 Por. „oficjalny komunikat” o tej fazie działań: drukowany list Władysława IV, obóz pod Smoleń­ skiem 14 IX 1633. 58 C e 1 e w y c z, op. cit., s. 38-39; RA, SkS, nr 337, Diariusz; R e m b o w s k i, op. cit., s. 29; BPAN Kórn., nr 201, f. 411-412, Diariusz. 59 Wł. L i p i ń s k i , Organizacja odsieczy i działania wrześniowe pod Smoleńskiem, „PHW”, t. VI, r. 1933, s. 208 nn.; por. także BJ, nr 49, s. 1 nn.

Porucznik hetmańskiej chorągwi (1633—1634)

105

tym razem poważną rolę w bezpośrednim natarciu na Pokrow ską G órę. Działały one na lewym skrzydle głównych sił polskich, spełniając podwójne zadanie: bloko­ wania wojsk Szeina i wzmocnienia uderzenia przez natarcie z boku na umocnienia moskiewskie. N ie m ożna ustalić, co w tych dniach robiła chorągiew kozacka hetmana. Jego husaria uczestniczyła w bezpośredniej akcji przeciw głównym um ocnieniom nie­ przyjacielskim na G órze Pokrowskiej60, część oddziałów, piechota i dragonia z But­ lerem następowała na wschodni stok61, część stanowiła odwód na wypadek podjęcia przez Szeina próby przysłania pom ocy atakowanym.62 N ie było już zresztą m ow y o natarciu lekkich chorągwi jazdy na szańce. Działa­ no ostrożnie, starannie się okopując i prowadząc ostrzał z dział.63 W takich warun­ kach najwięcej do powiedzenia miała piechota. Zdobycie na drugi dzień obozu nieprzyjacielskiego na G órze Pokrowskiej, a m ó­ wiąc ściślej wycofanie się stamtąd oddziałów Matissona było osiągnięciem bardzo pow ażnym , ponieważ przerwało blokadę Smoleńska. Następne posunięcie, to zlik­ widowanie obozu Prozorowskiego, dokonane po kilkudniowych ciężkich walkach. W nocy z 3 na 4 października nieprzyjaciel wycofał się do obozu Szeina, na wschód od miasta. Smoleńsk był tym samym „we wszystkim od oblężenia oswobodzony, albowiem za odstąpieniem w nocy d. 3 O ctobris z blokauzów i szańców swoich Lessla i Szarlego w koło Smoleńsk bezpiecznie objechać m oże”.64 Odniesione zwycięstwo, a także zdobycie dużych zapasów żywności, „a mia­ nowicie połciów, miodów, mięs, mąk, sucharów i innych legumin wiele, a także ruchom ych rzeczy, srebra i klinotów po trosze”65 sprzyjało dobrej atmosferze w obo­ zie, mim o iż król nie miał pieniędzy na zapłacenie żołdu i wojsko służyło „na borg”.66 Trudności miały przyjść dopiero później. N a razie wszyscy, od króla i hetm anów, do prostych tow arzyszy, spodziewali się, iż wojna nie potrw a długo. Nadzieje te podsycały wiadomości o ciężkiej sytuacji przeciwnika; zbiegowie z obozu Szeina i jeńcy opowiadali o braku żywności i pieniędzy, niedostatku dział. W tych w arunkach prowadzono przygotowania do dalszych działań.67 P o od­ blokowaniu Smoleńska i przegrupowaniu sił rosyjskich, skupionych teraz w jed­ nym dużym, doskonale um ocnionym obozie z przyczółkiem na G órze Dziewiczej, 60 C e 1 e w y c z, op. cit., s. 42. 61Tamże, s. 44, SA, Extranea IX, Polen, nr 140, Relacyja, f. 4. 62 R e m b o w s k i, op. cit., s. 36. 63 C e 1 e w y c z, op. cit., s. 42. 64 RA, Extranea IX, Polen, nr 140, Relacyja, f. 9v; por. także Oss., nr 2285/11, f. 52-54v, Nowiny z obozu 2 6 IX -3 X 1633. 65 RA, jw., f. 8. 66 R e m b o w s k i , op. cit., s. 32: „Jeszcze wszystko wojsko ochotne, lubo bez pieniędzy służy”; o trudnej sytuacji finansowej por. AGAD, BOZ, ks. IX, b. nr 15, f. 20: „Kroi zdrowy ochotny, tylko że mieszek bardzo słaby”. 67 Por. dalszy „oficjalny komunikat”, drukowany list królewski 14 X 1633.

106

Stabilizacja (1633—1647)

Porucznik hetmańskiej chorągwi (1633—1634)

107

musiało nastąpić także przegrupowanie oddziałów polskich. Teatr działań wojen­ nych przenosił się stopniowo coraz dalej na wschód. Niemal natychmiast po w yco­ faniu się Matissona przeniesiono obóz królewski na Górę Pokrowską, a po likwida­

Marsz odbywał się jednak jeszcze bez przeszkód. W ojska rosyjskie nie w ycho­ dziły z szańców i żadna z grup polskich nie napotkała nieprzyjaciela. W ieczorem na postoju oczekiwała króla część chorągwi Kazanowskiego, przede wszystkim husa­

cji grupy Prozorowskiego postanowiono w yruszyć z wojskiem w kierunku obozu Szeina. Pod Smoleńskiem pozostawał tylko Gosiewski z częścią wojska. Jednocześnie z przygotowaniami do wymarszu wojska i operacji w okół Smoleń­ ska podjęto pewne wstępne kroki do działań w głębi kraju nieprzyjacielskiego. P o ­ nieważ podjazdy stale w tam tym kierunku wysyłane — chodził z nimi między inny­ mi rotm istrzam i i Czarniecki, znów zapewne Paweł68 — donosiły, że nadchodzą posiłki i pieniądze dla Szeina, zdecydowano wysłać ku D orohobużow i 5- lub 6-ty-

ria: reszta poszła naprzód.74 Następnego dnia wojsko, zatoczywszy łuk w okół obozu Szeina, zawróciło na zachód, kierując się między dwa pasma wzgórz, rozdzielonych głęboką doliną rzeczki Kołodny — Żaw oronkow e W zgórza, panujące bezpośrednio nad obozem moskiew­ skim i tzw. Bogdanową O kolicą. Były to już nieomal przedpola szańców moskiew­ skich. Według polskiego planu król i hetman litewski mieli, zwróciw szy się na pra­ w o, zająć Żaw oronkow e W zgórza, Kazanowski zaś ze swymi oddziałami przejść na Bogdanową O kolicę.75 Plan ten udało się w ykonać właściwie zupełnie bez walki. Zaskoczony nieprzyjaciel nie stawił większego oporu i wieczorem 18 października

sięczny oddział jazdy pod dowództwem Piaseczyńskiego, by czatował na odsiecz moskiewską, mającą według zeznania jednego z jeńców nadejść z wielką sumą pie­ niędzy.69 D o akcji tej musiano przywiązywać dość duże znaczenie, jeżeli król wstrzy­ mał swój w ym arsz, a w dwa dni po wyruszeniu Piaseczyńskiego posłał za nim cho­ rągiew Czarnieckiego, by przywiózł jakieś wiadomości o „panu kamienieckim”.70 Najprawdopodobniej i tym razem podjazd prowadził najstarszy z braci. Był on przez cały czas używ any do takich akcji, a że poprzednio już wysyłano go w kierun­ ku D orohobuża, znał ten teren. W zmianka o „poruczniku” w diariuszu przedruko­ wanym przez Celewycza sugerowałaby co prawda raczej Stefana, temu znow u jed­ nak przeczy określenie autora „chorągiew pana Czarnieckiego”; nie pisałby w ten sposób o chorągwi hetmańskiej, której Stefan tylko porucznikował. Trzeba więc przyjąć, że młodszy brat pozostawał w obozie i wraz z i n n y m i oddziałami Kazanowskiego brał udział w przygotowaniach do przeniesienia obozu w pobliże wojsk Szeina. Był on zapewne razem z hetmanem, kiedy ten łącznie ze swym litewskim kolegą w przeddzień wymarszu podejmował rekonesans dla ustale­ nia najlepszego miejsca na rozłożenie wojska.71 Chorągiew kozacka nadawała się do tego rodzaju akcji o wiele lepiej niż husarska. Wreszcie 16 października ruszono wszystkimi siłami. Przejście 3 mil do Bogdanowej O kolicy zajęło dwa dni. Pierwszego dnia po drodze napotkano wracający spod D orohobuża oddział Piaseczyńskiego, „a z nim bardzo wiele koni, bydła i in­ nych rzeczy”.72 Oddziały Kazanowskiego idące początkowo razem ze wszystkimi, następnego dnia wysłane zostały przodem, Władysław bowiem zdecydował, iż hetmani ze swy­ mi pułkami będą na zmianę iść w przedniej straży.73

wojsko zajęło w yznaczone pozycje.76 N o c, która potem nastąpiła, była bardzo ciężka. Tabory nie nadeszły, ludzie byli głodni i przemoknięci, padał bowiem silny deszcz. Rano, przemarznięci i wygłod­ niali żołnierze rozsypali się po okolicy.77 Tym czasem król, rozpatrzywszy położenie, postanowił um ocnić Żaw oronko­ we W zgórza, a obóz założyć na Bogdanowej O kolicy. Po odjeździe króla nastąpił kontratak moskiewski na Żaw oronkow e W zgórza. N ie przygotow any na to Radziwiłł posłał po pom oc, ale królowi i Kazanowskiemu udało się zebrać tylko część chorągwi, reszta się rozproszyła. W alka, która nastąpiła potem , była niezwykle ciężka. „Tak gęsta to strzelba była, że wszyscy starzy żołnie­ rze unanimiter twierdzą, że w różnych utarczkach będąc, i w Prusiech, i w Inflanciech, i w Moskwie, jeszcze w takim ogniu nie byli”.78 Trwało to od południa aż do nocy, dopiero w nocy zmuszono oddziały Szeina do wycofania się. N ie czekając rana, Władysław kazał usypać szaniec na Żaw oronkow ych W zgó­ rzach i podciągnąć tam działa. Po umocnieniu się i rozlokowaniu obozu w Bogda­ nowej O kolicy oraz nadejściu spod Smoleńska Kozaków zaporoskich, którzy roz­ łożyli się po drugiej stronie Dniepru, wojska Szeina zostały otoczone. K ról nie za­ mierzał kusić się o wzięcie szturmem świetnie ufortyfikowanego i uzbrojonego obozu — liczył, że głód zmusi nieprzyjaciela do kapitulacji. W ciągu następnych tygodni nie przedsiębrano żadnych większych akcji przeciw obozowi moskiewskiemu, ostrze­ liwano go tylko bezustannie z dział.79 Wiele uwagi poświęcono za to sypaniu szań­ ców w okół obozu tak, by oblężonym uniemożliwić kontakt ze światem zew nętrz­ nym . Rozsyłano poza tym podjazdy, prowadzono rokowania o wymianę jeńców, niekiedy odpierano niewielkie wycieczki.

68 C e 1 e w y c z, op. cit., s. 48; RA, Extranea IX, Polen, nr 140, Relacyja, f. 4v, 27 IX 1633; tamże, Ausm Lager vom Smoleńsko 2 7 IX 1633. 69 C e 1 e w y c z ,op. cit., s. 55, 7 X 1633; RA, Extranea IX, Polen, nr 140, Relacyja, f. 10, 8 X 1633; L i s ke, op. cit., s. 29, relacja Weinbeera, 15 X 1633. 70 C e 1e w y c z, op. cit., s. 55. 9 i 10 X 1633. 71 R e m b o w s k i, op. cit., s. 50. 72 RA, Extranea IX, Polen, nr 140, Relacyja, f. 12v, 16 X 1633. 73 Tamże, Relacyja, f. 12v, 16 X 1633.

74 C e 1 e V y c z, op. cit., s. 60, 17 X 1633 r. Opis działań por. Wł. L i p i ń s k i, Bój o Żaworonkowe Wzgórza, „PHW”, t. VII, r. 1934, s. 51 nn. 75 R e m b o w s k i, op. cit., s. 53.

76 Por. druk: „Nowiny z Moskwy, krótko i generaliter zebrane”, błędna data 16 X . 77 C e 1 e w y c z, op. cit., s. 61, 18 X 1633 r.; R e m b o w s k i, op. cit., s. 52. 78 R e m b o w s k i, op. cit., s. 58, 59, 31 X 1633. 79 Por. BJ, nr 166, f. 474-475v, z obozu pod Smoleńskiem 29 X 1633.

108

Stabilizacja (1633—1647)

W szystko to nie wypełniało czasu wojska. Sytuacja w polskim obozie stawała się coraz trudniejsza. W warunkach bezczynności dochodziły do głosu wszystkie za­ dawnione urazy i pretensje. Przykład szedł zresztą z góry, hetmani intrygowali mię­ dzy sobą i z trudem tylko udało się Zadzikowi zażegnać jakoś te spory: Naszy PP. Hetmani onegdajszego dnia chwała Bogu pojednali się za mediacyją IMKs. kancle­ rza, perorowali do siebie i obłapiali się, więc nie wiemy jako długo ta zgoda trwać będzie, bo różnie bardzo od siebie mają geniusze.80

„Koncertacyje, emulacyje, poswarki” szerzyły się także w wojsku.81 Brak pienię­ dzy i zaleganie z żołdem oraz głód podsycały demoralizację w obozie. Żyw ności nie było skąd ściągać, kraj od roku pustoszony przez wojska obu stron był doszczętnie w yniszczony. N aw et sam król miał „chudy stół, a czasem tylko jałowczyzna na stole”.82 Pocieszano się co prawda wiadomościami, iż u Szeina jest jeszcze gorzej, trudno jednak było tym nasycić żołądki. Niezadowolenie zataczało coraz szersze kręgi, a dyscyplina z dnia na dzień rozluźniała się. N ie była ona od początku zbyt wielka, bo dow ództw o, nie płacąc wojsku, musiało przez palce patrzeć na różne w ybryki, zazwyczaj surowo zabronione ustawami hetmańskimi. Teraz groził już całkow ity rozkład wojska. M nożyły się dezercje, a ci, co pozostali, zaniedbywali służbę. „Languor jakiś occupavit ánimos ducum, że jeden na drugiego patrząc, m er­ que nic nie robi i wojsko leżeniem tylko ginie” pisał do brata M oskorzewski.83 D o­ szło do tego, że zwołano koło żołnierskie i zagrożono związkiem oraz odmową wykonania rozkazów , jeśli wojsko nie otrzym a pieniędzy.84 Tym czasem położenie obozu królewskiego nie było wcale korzystne. O d dawna obie strony, jedna z nadzieją, druga z obawą spoglądały na wschód, oczekując odsie­ czy dla Szeina. Stale wysyłane w tę stronę podjazdy informowały o przygotow yw a­ niu takiej w ypraw y przez cara. Po długich sporach zdecydowano się wysłać pod D orohobuż now ą partię, tym razem pod dowództwem samego hetmana polnego koronnego. N ie znamy dokładnie przebiegu obrad „tajnego konsylium”, na którym postano­ wiona została wyprawa Kazanowskiego, ale jej charakter świadczy o tym , iż wyzna­ czono temu posunięciu rolę szerszą niż tylko blokowanie spodziewanej odsieczy. Akcja Kazanowskiego była tylko fragmentem działań polskich na terytorium państwa rosyjskiego. W ty m samym czasie od południa miały na ziemie rosyjskie w kroczyć oddziały Koniecpolskiego.85 Także oddziały Wiśniowieckiego grasowały 80 RA, Extranea, IX , Polen, nr 140, f. 39, Fragmenta, z obozu 12 XI; por. też R e m b o w s k i , op. cit., s. 59.

81 Tamże. 82 RA, Extranea IX, Polen, nr 140, Relacyja, f. 17, 29 X 1633. 83 R e m b o w s k i, op. cit., s. 59, 31 X 1633. 84 RA, Extranea IX, Polen, nr 140, f. 26, Relacyja, 2 XII 1633. 85 AGAD, APP, ks. 7/II, Władysław IV do S. Koniecpolskiego, Bogdanowa Okolica, 29 XII 1633; por. także Oss., nr 2280/1, k. 112-112v, por. także ocenę E. Arciszewskiego w jego kolejnej relacji dla Chrystiana, RAK, TKUA, Polen, A I I 10, Continuatio historiae, załączona do listu z Warszawy 15 VIII

Porucznik hetmańskiej chorągwi (1633-1634)

109

wówczas na terytorium rosyjskim.86 Odnalezione ostatnio diariusze, a zwłaszcza jeden z nich, przytaczający obszerne relacje otrzym ywane od kogoś z wojsk Kaza­ nowskiego, pozwalają na nieco lepsze niż dotychczas ustalenie działań grupy dorohobuskiej87, przede wszystkim w pełni ukazują oblicze owego „zagonu moskiew­ skiego”. Była to z całą świadomością podjęta akcja terroryzow ania nieprzyjaciela, pusto­ szenia ogniem i mieczem (sformułowanie Stanisława A lbrechta Radziwiłła) wsi i miast, mordowania ludności.88 W ojska Kazanowskiego przekroczyły wtedy grani­ ce żołnierskiej swawoli w kraju nieprzyjacielskim. W ygłodzeni, rozzuchwaleni dłu­ gotrwałą bezczynnością żołnierze odbijali sobie ciężkie dni pod Smoleńskiem.89 Oddziały Kazanowskiego wyszły z obozu na Bogdanowej O kolicy 3 grudnia.90 H etm an polny prowadził ze sobą około 5000 ludzi91, w tym wiele chorągwi lekkiej jazdy, między innymi i tę, w której porucznikował Stefan Czarniecki. Kierowano się prosto ku D orohobużow i. D otarło tam wojsko przed 20 grudnia. W mieście znajdowała się załoga z 1500 ludzi. N ie zdobywając miasta, wysłał hetman podjazdy, by zorientow ać się, czy rzeczywiście przygotowyw ana jest odsiecz dla Szeina.92 O koło 20 grudnia podjazd, którym dowodził młody Aleksander Dominik Kazanowski, dotarł do W iaźm y „spląd­ rował i spalił przedmieścia i zabrał bogate łupy ze sobą. M ówią, że byłby mógł zająć

1634; również RA, Extranea IX, Polen, nr 140, Ausm Königlichen Feldlager unter Schmolensko, 11 XII 1633, tamże, Ausm Smoleńsko, 5 1 1634. 86 W. T o m k i e w i c z, Jerem i Wiśniowiecki 1612-1651, Warszawa 1933, s. 15-16. 87Dotychczas nie odnaleziono właściwego diariusza grupy dorohobuskiej, choć został on napisany. Por. L is k e , op. cit., Diariusz z obozu królewskiego pod Smoleńskiem, s. 44, 21 I 1634: „ przybył starosta łukowski i przywiózł dyjariusz i opis wyprawy hetmana Kazanowskiego”. Diariusz w: RA, SkS, nr 340 obejmuje w zasadzie tylko działania grupy dorohobuskiej w 1634 r. Także dużo wiadomoś­ ci przynoszą Fragmenta... w RA, Extranea IX, Polen, nr 140 por. także BN, BOZ, nr 1173, f. 399 nn. Por. także ciekawe omówienie diariuszy W. C z e r m a k, Wojna smoleńska, „KH”, t. X , r. 1896; tenże, Studia historyczne, Kraków 1901.

88Por. też opinie obozowe: „Nowiny z Moskwy”; Kazanowski poszedł ku Dorohobużowi: „aby plądrował i odsieczy, jeśliby jaka aby szła do Seyna odór dał. Z aczym plądrowanie wielkie jest jaż tylko na 20 mil od stolice”. Także współczesna oficjalna historiografia nie kryła celów wyprawy; por. E .W a s s e n b e r g, Gestorum gloriosissimi Vladislai I V Poloniae et Sueciae Regis, Gdańsk 1699, s. 101. Był to przecież w XVII w. ogólnie stosowany system prowadzenia wojny. 89 Także i pod Smoleńskiem rozpoczęły się grabieże, por. AGAD, AR, IV t. 322, nr 643, uniwersał Krzysztofa Radziwiłła przeciw grabieżcom i swawoli w obozie 10 XII 1633, 90 RA, Extranea IX, Polen, nr 140, Relacyja, f. 26, podaje 3 XII, Fragmenta, f. 39v — 4 XII; także R e m b o w s k i, op. cit., s. 68, Kopia listu IMP Moskorzewskiego do rodzonego swego IMP Andrzeja Moskorzewskiego, Bogdanowa Okolica, 14 X I I 1633. Jedna z niemieckich relacji w Extranea IX, Polen, nr 140, Ausm Königlichen Feldlager eine Meile hinter Schmolensko 11 XII 1633, podaje 5 XII. 91 L i sk e, op. cit., s. 34, relacja Weinbeera ze Smoleńska 7 XII 1633, mowa o 5000 konnicy i kilku regimentach piechoty. Moskorzewski (R e m b o w s k i, op. cit., s. 68) wspomina o 8000. Wymieniona wyżej niemiecka relacja z 11 XII podaje 5000, 92 L i s k e, op. cit., s. 37, relacja Weinbeera, 22 XII 1633.

110

Stabilizacja (1633—

Ul

Porucznik hetmańskiej chorągwi (1633—1634)

nowski rozpuścił zagony „do kraju nieprzyjacielskiego, ażeby go pustoszyć ogniem i mieczem”.99Jedna czata prowadzona przez Firleja poszła pod Możajsk, druga z Czar­ nieckim pod Kaługę, trzecia, Kozaków zaporoskich, pod R żew .100 Reszta wojska z hetm anem stanęła o 3 mile od W iaźm y. Była z nimi pozostała część Kozaków, którzy — jak pisał autor diariusza — „co tam robią, łacno się dom yś­ lić”.101 Po kilku dniach wojsko ruszyło dalej i 13 stycznia Kazanowski założył obóz między W iaźm ą a W ołoczkiem , 4 mile od Przecionek, K ozacy zaś ruszyli pod Kału­ gę.102 N ie zaprzestano rozsyłania podjazdów, które plądrowały całą okolicę, ale Ka­ zanowski i Gosiewski bardziej byli zajęci sprawami pertraktacji prowadzonych z bo­

niespodzianie miasto, gdyby się wziął zgrabnie do rzeczy”.93 W obozie smoleńskim sądzono zresztą, że hetman z całą grupą przeniósł się pod W iaźm ę.94 Nastąpiło to rzeczywiście, ale dopiero wtedy, kiedy Kazanowski dowiedział się, że odsiecz rosyjska dla Szeina stanęła w W iazmie.95 Spod D orohobuża w yruszono 6 1 1634 r.%, pozostawiwszy pod miastem część wojska w obwarowanym szańcu.97 H etm an kierował się prosto ku Wiaźmie, wysławszy naprzód straż przednią 8 mil za W iaźmę, do Carowego Zajmiszcza „dla języków pewnych”.98 Jednocześnie Kaza93 Tamże, s. 38, relacja Weinbeera, 27 i 29 XII, wiadomość z 24 XII. 94R e m b o w s k i, op. cit., s. 73, Kopia listu IMP Jana Moskorzewskiego do rodzonego IMP Andrzeja Moskorzewskiego, Bogdanowa Okolica, 2 2 1 1634; także RAK, TKUA, Polen, A I I 10, Continuatio... L i s k e, op. cit., s. 39, relacja Weinbeera, 3 1 X I I 1634; RA, Extranea IX, Polen, nr 140, Fragmenta, f. 40, 26 XII 1634; AGAD, BOZ, ks. IX b, 15, t. 30, Diariusz: „Czytano listy od p. hetmana polnego, którymi oznajmował o gotujących się wojskach nieprzyjacielskich po różnych miastach”. “ RA, SkS, nr 340, wiadomość zanotowana 20 I: „Wyjechaliśmy spod Dorohobuża 6 huius barzo rano ; por. także RA, Extranea IX, Polen, nr 140, Fragmenta, f. 42, Z obozu (na Bogdanowej Okolicy) 1 4 1 1634; „ Spod Dorohobuża p. hetman polny koronny ruszył się z wojskiem ku Wiaźmie, rozpuściw­ szy kilka szlaków pod Możajsk i Kaługę”, wcześniejsze wiadomości 7 I 1634 pochodzą jeszcze spod Dorohobuża. 97RA, Extranea IX , Polen, nr 140, Fragmenta, f. 42v, 45. 98 RA SkS, nr 340, Wiadomość zanotowana 20 I.

jarami przez poselstwo W oron icza.103 Oddziały skierowane w głąb terytorium nieprzyjacielskiego, w ykonyw ały tym ­ czasem swoje zadanie. N a czym to polegało, niech mówią autorzy diariuszów: „sie­ kli, palili, dzieci małe i białegłowy młode w plon brali”104, „zdobyczy wielkie mają”105, „będąc nasi pod Możajskiem tak bili i siekli, że też drudzy ranni ledwie się oparli w stolicy, iż posady przenieśli się do stolice. Powiadają, nasi tysiąc derewni tym czasem spalili, a chłopstwa na kilka tysięcy nasiekli. O d D orohobuża do Możajska i dalej ludzi pusto po derewniach”.106 Oddziałowi Czarnieckiego mniej się powiodło. C o prawda „bardzo ogniem i mie­ czem tamten kraj w orow ał”107, Tow arków , Kozielsk „i inne miasteczka i wsi wiele spaliwszy i wyścinawszy głębiej poszedł”108, jednak jego czata „nie umiała szczęścia zażyć, abowiem p. Czarniecki w czterech bitwach od Kaługi odgromił 400 w ozów żywności, tam padli niektórzy na łup, mianowicie chorąży porzuciwszy chorągiew, wzięto go też i kilku z nim, jednakże nasi prowadzili tę żywność, a że niemądrze sobie postępując jechali pod W iaźmę, tam napadła Moskwa i w ozów pod 100 odgromiła i pacholików nabrała i nasiekła, jedni powiadają, że zginęło 20, drudzy 50”.109 Cytują tak obszernie, by możliwie plastycznie ukazać działalność Stefana w tym czasie. Jeżeli w ypraw a Kazanowskiego miała spowodować panikę wśród przeciwni­ ków i zmusić ich do szybszych rokowań pokojow ych, osiągnięto to całkowicie. Listy, jakie wysyłano spod W iaźm y do Smoleńska, były na ogół pełne optym izm u

99 L i s k e, op. cit., Diariusz, s. 44, Wiadomość z 24 1 1634; por.też RA, SkS, nr 340; oraz Extranea IX, Polen, nr 140, Fragmenta, f. 42v, z obozu 14 1 1634. 100 AGAD, BOZ, ks. IX b, 17, f. 200, Fragmenty diariusza 28 1-3 II 1634. 101 RA, SkS, nr 340, Wiadomość zanotowana 2 0 1; także RAK, TKUA, Polen A I I 10, Continuatio... 102 RA SkS, nr 340, Wiadomość z 20 I. 103 RA, Extranea IX , Polen, nr 140, Fragmenta, f. 40v, 1 1 1634; por. tamże, f. 41, 6 1 1634, 41v; RA SkS, nr 340, Wiadomość z 20 I; AGAD, BOZ, ks. IX b, 15, f. 31, Diariusz... 1 1 1634. 104 H A, SkS, nr 340, Wiadomość z 2 0 1. 105 R e m b o w s ki, op. cit., s. 74, cytowany już list Moskorzewskiego — 2 2 1 1634; por. także Oss., nr 2285/11, f. 64-65. 106 RA, SkS, nr 340, Wiadomość z 2 1 1 1634. 107 AGAD, BOZ, ks IX b, 17, f. 200, Fragmenty diariusza. 108 RA, Extranea IX , Polen, nr 140, Fragmenta, f. 45v, 2 II16|4. I 109 RA, SkS, nr 340, Wiadomość z 1 II 1634. |l «I

i

112

Stabilizacja (1633—1647)

stwierdzano w nich bowiem, że „Moskwa bardzo zwątpiła o sobie”. Panika ogarnę­ ła nie tylko ludność, ale i wojsko tak, że oddziały, które szły na odsiecz Szeinowi „gdy obaczyli wszędzie ognie i plądrowanie swego państwa nazad w rócili się do Możajska”.110 W oronicz donosił także o wielkiej trwodze w samej stolicy.111 W tych w arunkach rokowania toczyły się dość pomyślnie, zwłaszcza że i pol­ skiej stronie niemało na nich zależało.112 26 lutego Szein skapitulował, odchodząc wraz z wojskiem ku D orohobużow i, a potem do M oskw y.113 Konwojował ich do W iążm y Moczarski z trzem a chorągwiami, a dalej inne chorągwie z wojska, które było z Kazanowskim, „aż do stolice ich prowadzić będą”.114 Po kapitulacji oddziałów Szeina wojna zbliżała się do końca. Termin „generalnych traktatów ” w yznaczono na W ielkanoc.11511 marca król w raz z wojskiem wyruszył spod Smoleńska do Białej, by zdobyć jeszcze i to miasto, opanowane przez nieprzy­ jaciela w grudniu 1632 r. Kazanowski ze swymi oddziałami, w których był Czarniecki, pozostawał ciągle pod W iaźm ą.116 M imo kapitulacji Szeina zadania tej grupy nie zmieniły się. Duże siły moskiewskie, obliczane na 30 000 żołnierzy, pozostawały ciągle w Możajsku i zagrażały wojsku królewskiemu.117 Poza ty m nie zaprzestano akcji grabieżczych. Jeszcze w końcu lutego Moskorzewski pisał: „Nasi srodze plądrują, palą, ścinają, gdzie się jeno obrócą”.118 W kwietniu do tych działań doszła jeszcze ochrona per­ traktacji, które rozpoczęto pod W iąźm ą.119 W k rótce potem , w końcu maja pod W iaźmę przyciągnął król, pozostawiwszy koło Białej tylko kilka oddziałów. 27 maja Władysław IV nocow ał w Szemlowie w obozie hetm ana polnego koronnego120, następnego dnia zaś rozbił swój obóz „w mili półtory przed Szemlowem, pod derewnią Protasowem, nad rzeczką”.121 Prze­ bywał tam jednak bardzo krótko, bo już 2 czerwca „dla pospieszenia na sejm ruszył się ku Smoleńskowi”.122 110 Tamże, Wiadomość z 4 II 1634. 111 RA, Extranea IX, Polen, nr 140, Fragmenta, f. 47v. 112 Tamże. 113 Por. E. K o t i u b a j, Odsiecz Smoleńska i pokój polanowski, „Czas”, Dodatek miesięczny, Kraków 1858; także BUWr., Steinwehr, f. 3 7 , 1. 1, s. 1270; por. liczne druki ulotne o kapitulacji Szeina: „Nowiny z Moskwy abo wota z traktatów y consulty panów radnych ziemie moskiewskiej w mieście stołecznym”, 1 III 1634; „Victoria [...] Vladislai IV [...] quibus condicionibus moschovitici exercitus generalis Schein [...]. 24 Feb. Anni hujus 1634”. Thorn (1634); „Victoria und glücklicher Verlauff Kônigl. Mayst. in Polen und Schweden etc. Krigsexpedition wieder die Moscowiter bey Smoleńsko”; „Gründlicher und wąrhafftiger Bericht was zwischen. Konigl. Mayst. zu Polen und Schweden triumphirender Armee”. 1Ił R e m b o w s k i, op. cit., s. 110. 115 Tamże, s. 112. 116 RA, Extranea IX, Polen, nr 141, Fragmenta, f. 51. 117 Tamże, nr 140, Fragmenta, f. 51. 118 R e m b o w s k i , op. cit., s. 82; por. także Oss., nr 188/11, f. 435v; Diariusz 7 III 1634. 119 RA SkS, 340, Wiadomość z 29 i 30 IV. 120 R e m b o w s k i, op. cit., s. 131. 121 Tamże; por. AGAD, AR, III, 3a, nr 19, 20, Listy Władysława IV z 2 VI 1634. 122 RA, Extranea IX, Polen, nr 140, Fragmenta, f. 52.

Porucznik hetmańskiej chorągwi (1633—1634)

113

Przed odjazdem wypadło królowi uspokoić pretensje i żale wojska. 1 czerwca „koło generalne żołnierskie odprawowało się, że którego JM P kanclerz od JK M ci był zesłany, z dziękowaniem za wszelkie trudy i odwagi, żądając, aby chcieli cierpli­ wie zapłaty poczekać i na Ukrainę gwoli następującemu niebezpieczeństwu obrócić się”.123 Perswazje Zadzika musiały nie być dość przekonywające, skoro nazajutrz „poselstwo żołnierskie odprawowało się przed KJMcią przez p. Firleja”.124 Wojsko godziło się czekać z zapłatą, wysuwało jednak w zamian liczne żądania, z których większość król był zmuszony uznać. Tego dnia posypały się także masowe nadania królewskie dla żołnierzy i one zapewne bardziej niż wszystko inne przyczyniły się do uspokojenia nastrojów. Władysław zresztą bynajmniej nie krył się z tym , że podobne nadania traktuje jako formę rekompensaty za niewypłacanie żołdu i nie ostatni raz praktykow ał ten sposób.125 Inna rzecz, czy było to dogodne dla żołnierzy. N a ty m tle dopiero można właściwie zrozumieć i ocenić otrzymanie przez Stefa­ na Czarnieckiego w Szemlowie nadania 200 włók w Popowej G órze.126 N iektórzy jego biografowie naiwnie chcieli w tym widzieć dowód jego w yjątkowych zasług, traktowali to nadanie jako specjalne wyróżnienie. W rzeczywistości, w jednej tylko Popowej G órze otrzym ało ziemię kilkanaście osób127, podobno, jak twierdzą heral­ dycy, byli tó współtowarzysze Stefana. N ie ulega wątpliwości, że z punktu widzenia młodego porucznika sprawa nie była wcale błaha. Pierwsze nadanie, to pierwszy stopień do fortuny, którą miała mu przynieść służba wojskowa. Czarniecki potrafił ten pierwszy stopień dosyć poważ­ nie powiększyć. Okolski128, za nim Niesiecki129, a także wielu innych twierdziło, że Stefan otrzym ał od Władysława IV w obozie pod Szemlowem130 nie 200, lecz 500 ła­ nów w Popowej G órze. 123 Tamże. 124 Tamże, Fragmenta, f. 53. 125 Por. A. Grabowski (wyd.), Władysława I V króla polskiego listy i inne pisma urzędowe, Kraków 1845, s. 56-57, nr 70, Warszawa 3 X I I 1634. Król pisze, że ponieważ nie ma czym płacić wojsku, posyła podkanclerzemu jurgielty z okienkami (in blanco), aby je zapieczętował i odesłał z powrotem. 126 AGZ, X , s. 231, nr 3749 (Lwów, ks. rei. gr., nr 385, s. 1497-1499). Władysław IV, oceniając zasługi wojenne porucznika Stefana Czarnieckiego, nadaje mu 200 włók gruntu w Popowej Górze w wojewódz­ twie smoleńskim, obóz w Szemlowie 2 V I1634. AGAD, Sumariusz ML, VIII, f. 72 z ksiąg ML 201, f. 170. 127 AGAD, Sumariusz ML, VIII: f. 72 — Marcin Sokół w Popowej Górze 100 włók (ML, 201, f. 165), Marcin Pieszewski w Popowej Górze 100 włók (ML, 201, f. 165), Jan Siemaszko w Popowej Górze 100 włók (ML, 201, f. 166); por. AGZ, X , s. 232. Adam Bielski w Popowej Górze 100 włók (ML, 201, f. 171); por. AGZ, X , s. 232. Adam Rudnicki w Popowej Górze 100 włók (ML, 201, f. 171); por. AGZ, s. 232. Krzysztof Zgierski w Popowej Górze 80 włók (ML, 201, f. 172); f. 72v — Jan Troniewski w Po­ powej Górze 100 włók (ML, 201, f. 173), Wojciech Krępski w Popowej Górze 100 włók (ML, 201, f. 174); por. AGZ, X , s. 232, Gembicki w Popowej Górze 300 włók (ML, 201, f. 187); f. 74 — ? Kaza­ nowski w Popowej Górze 600 włók (ML, 201, f. 216), Fredro w Popowej Górze 300 włók (MD, 201, f. 221). Obiaty lwowskie pochodzą zapewne z końca 1634 r.; kiedy to dowódcy oddziałów zjeżdżali do Lwowa przed komisję do wypłaty żołdu. 128 O k o 1 s k i, Orbis Polonus, II, s. 177. 129 N i e s i e c k i, Herbarz, III, s. 189. 130 Okolski i Niesiecki podają Szemłów-Szemtów; ten widoczny błąd drukarski u Okolskiego wy­ raźnie wskazuje na źródło wiadomości Niesieckiego.

114

Stabilizacja (1633—1647)

N a pierwszy rzut oka sprawa wydaje się drobna i nieistotna. Obojętne przecież, czy nadanie opiewało na 200 czy 500 włók, ważne jest, że je otrzym ał za zasługi wojenne. P rzy bliższym zbadaniu wszakże okazało się, że za tą różnicą 300 włók

R o z d z ia ł II

kryje się dość charakterystyczna dla późniejszej działalności Czarnieckiego transak­ cja handlowa; pochodziły one bowiem nie z nadania królewskiego, ale z cesji Gembickiego, starosty gnieźnieńskiego131, który także dostał ziemię — właśnie 300 włók — w Popowej G órże. N ie była to, oczywiście, ze strony Gembickiego czynność charytatywna. Skąd Stefan mógł mieć w tym czasie pieniądze, by opłacić cesję Gembickiego, tego ustalić nie można. N a pewno nie otrzym ał ich za służbę wojskową. W iadom o, że sytuacja materialna wojska w ciągu całego 1634 r. była w ręcz tragiczna. Kiedy przyszło do zapłaty pod koniec roku, komisarze prawie wcale nie mieli pieniędzy.132 Znów groziła konfederacja, znów była m owa o „szkodliwych zamysłach wojska” i prośby, by w imię „miłości ojczyzny” zrezygnowało ze swych postulatów .133 Król jak najwyraźniej stwierdzał, że nie ma czym płacić i trzeba używ ać różnych sposo­ bów, „które jeno służyć mogą do odwrócenia wojska od zawziętych zam ysłów”134, zamiast pieniędzy szafując nadal jurgieltami. Czarnieckiemu kampania smoleńska przyniosła jednak wielorakie korzyści. Były to lata bogate w przeżycia dla porucznika hetmańskiej chorągwi, um ocniły jego stanowisko w wojsku i w społeczeństwie szlacheckim. Zwycięska wojna przynosi zawsze więcej splendoru niż klęska, odgłosy sukcesów znalazły głośne echo w m o­ wie i piśmie.135 Część tej chw ały spadała nie tylko na króla i hetmanów, ale też i na zwykłych oficerów. Czarniecki zakończył wojnę, zajmując co prawda stale to samo stanowis­ ko, ale służba pod Kazanowskim stanowiła wyróżnienie i zaszczyt, a nadanie w Szemlowie podnosiło społeczną rangę młodego jeszcze człowieka. Była to może nie błyskot­ liwa kariera, ale po perypetiach lat poprzednich — m ocna pozycja w środowisku zaw odowych żołnierzy. Czarniecki umiał to docenić. Jego losy związane zostały ze służbą w oddziałach kwarcianych i nie dał się już porwać mirażom obcej służby, którym nieraz ulegali jego starsi bracia.

131 AG AD, Sumariusz ML, VIII, f. 59v, z księgi ML, 200, f. 231. 132 BJ, nr 94, f. 106-107, Do komisarzy zapłaty wojskowej..., Warszawa 6 XII 1634; por. tamże, f. 66-67. 133 Grabowski, Władysława IV listy , s. 66, 8 XII 1634. 134 Tamże, s. 56, Władysław IV do podkanclerzego (Tomasz Zamojski), Warszawa 3 XII 1634. 135 Świadczą o tym choćby liczne wiersze Twardowskiego i szereg anonimowych poematów; por. AGAD, Sucha, ks. 178/211, k. 104-104v; ks. 189/222, k. 4-5v, 6-6v, 7-8.

Powolny awans (1635-1638)

Po skończonej wojnie moskiewskiej okres zim y 1634 /1 6 3 5 r. spędzał Stefan Czarniecki bądź w rodzinnej C zarncy, bądź też na Podgórzu wśród żołnierzy swej chorągwi. Trudno ustalić dokładnie, kiedy chorągwie biorące udział w kampanii moskiew­ skiej poszły na leża zimowe. Po zawarciu pokoju z Moskwą część wojska skierowa­ no natychmiast na U krainę1, gdzie obawiano się rychłej inkursji tatarskiej.2 Inne oddziały rozlokowano na leżach w Wielkopolsce i na Pom orzu. Stanowiły tam pewną osłonę przed ewentualnymi wypadami wojsk cesarskich do Polski.3 Nieliczne cho­ rągwie — wśród nich chorągiew Kazanowskiego, w której porucznikował Stefan — znalazły się na Podgórzu. Ślad chorągwi dowodzonej przez Czarnieckiego, tak jak w wielu innych wypad­ kach, utrwaliły w księgach sądowych protestacje spowodowane nadmiernym w y­ bieraniem stacji.4 Niewynagrodzone odpowiednio oddziały w całym kraju zacho­ wyw ały się niewiele lepiej niż wojska nieprzyjacielskie. Król wielokrotnie przyna­ glał kom isarzy, by uregulowali zaległości, tym bardziej że w listopadzie i grudniu 1634 r., jak to wynika z listów Władysława IV5, niezadowolenie wojska przybrało

‘ AGAD, Sucha, ks. 155/181, k. 5, Władysław IV, wici na pospolite ruszenie, 16 VIII 1634; por. także listy i uniwersały S. Koniecpolskiego. Czart, nr 2731, s. 69; WAPGd., 300, 29, 114, f. 51; ZDIH PAN, TP, nr 21, komputy PBAN Kórn., nr 1317, s. 137; BJ, nr 166, f. 382-383; BUWr., Steinwehr, f. 37, t. III, s. 644-645. Czarnieckich nie wymieniają komputy, ani też liczne relacje o obozie pod Kamieńcem; por. „Copia literarum ex castris ad Camenecum dat. 2 0 IX 1634”; „Copia eines Schreibens aus dem Kónigl. Feldlager bey Kamieniec 22 IX 1634”; „Exemplum literarum ex castris Cameneciam 2 6 IX 1634”; „Wyprawa i wyjazd potężnego i nie ograniczonego wojska sułtana Amurata na woynę do Korony Polskij AD 1634”; także wiadomości o sytuacji na Ukrainie i Podolu w „Gazette de France”, r. 1634, s. 281, 549, r. 1635, s. 17. 2 BJ, nr 94, f. 54, Uniwersał w sprawie znoszenia Kozaków 30 X 1634 r. 3 Por. uniwersały 27 X 1634,BN, BOZ, nr 1173, f. 432. 4 AmKr., Biecz, ks. rei. gr., nr 177, s. 2415-2416, 5 X I I 1634 mieszczanie Dębowca i chłopi z Zarze­ cza zanoszą do grodu protestację przeciwko Stefanowi Czarnieckiemu, porucznikowi chorągwi Marci­ na Kazanowskiego, o nadmierne wybieranie stacji w dniu 10 X I 1634; por. tamże, s. 2416-2417. 5G r a b o w s k i , Listy Władysława IV , s. 66; także BJ, nr 94, f. 106-107, Władysław IV do komisa­ rzy, Warszawa 6 XII 1634.

116

Stabilizacja (1633—1647)

Powolny awans (1633—1638)

117

groźne rozm iary. Brak pieniędzy nie pozwalał na wypełnienie żądań żołnierzy, któ­ rzy wobec tego poczęli zaspokajać je na własną rękę. Największe nasilenie przybrały ekscesy żołnierskie w W ielkopolsce; zaczęły się one późną jesienią i stopniowo narastały.6 Podczas gdy chorągiew Stefana, stacjonu­

w ich sytuacji było po prostu aktem formalnym. Dla Pawła Czarnieckiego o wiele groźniejszy w skutkach mógł się okazać sąd hetmański, ale i ten jednak prawdopo­ dobnie nie był bardzo surowy, skoro za kilka miesięcy znów spotkamy starszego Czarnieckiego razem z jego chorągwią tym razem w kampanii pomorskiej 1635 r .11

jąca koło D ębow ca na Podgórzu zadowoliła się bezprawnym ściąganiem żywności, jego brat Paweł w Wielkopolsce grabił na tak wielką skalę, że spowodowało to spec­ jalną interwencję króla. C hoć Paweł Czarniecki występował razem ze swymi stary­ mi przyjaciółmi (skargi mieszkańców wymieniały żołnierzy M oczarskiego, W ejhe­ ra, D aniłowicza i innych), najwięcej bodajże niezadowolenia wzbudziło zachowa­ nie oddziału starszego Czarnieckiego. Przeciw niemu właśnie skierowane zostało główne ostrze akcji królewskiej.7 N ikt nie brał pod uwagę tego, że oddziały Pawła Czarnieckiego nie otrzym ały zapłaty we Lwow ie8 i pułkownikowi poważnie zagro­ ziła nowa banicja. P o sprawozdaniach sekretarzy królewskich niektórym oficerom udzielono ostrego upomnienia królewskiego9, Pawła jednak i kilku innych, którzy zajmowali stanowiska w województwie poznańskim i kaliskim, wezwano, by sta­ wili się przed 1 III 1635 r. do W arszawy. Mieli oni tam odebrać pieniądze na swe oddziały, a sąd hetmański zamierzał rozpatrzyć zeznania sekretarzy królewskich i z pieniędzy, które należały się wojsku, wynagrodzić krzyw dy poddanym .10

Stefan Czarniecki latem i jesienią 1635 r. znalazł się też w Prusach.12 Służył on wtedy w husarskiej chorągwi nie Kazanowskiego lecz zapewne Władysława Myszkowskiego.13

W marcu w Warszawie nastąpiło zapewne jedno z ostatnich spotkań obu braci Czarnieckich, których drogi życiowe zaczęły się już rozchodzić. Paweł i Stefan otrzy­ mali wówczas listy pochwalne od Marcina Kazanowskiego, potrzebne do przedsta­ wienia komisji sejmowej. Być może też wspólnie wystąpili przed tą komisją, co 6 WAPGd., 300, 29, 114, f. 104-104v. 7 W styczniu 1635 r. Władysław wydał kilka uniwersałów przeciw grabieżom wojskowym. Obok ogólnych, niewymieniających nazwisk ludzi, którzy dopuścili się tych wystąpień (WAPP, Gniezno, ks. rei. gr., nr 139, f. 338-339v, 340-341), znalazły się uniwersały bezpośrednio wymieniające Pawła (tamże, f. 338-338v, 342-342v; Kościan, ks. rei. gr., nr 298, f. 93-93v; Konin, ks. rei. gr., nr 49, f. 78-79). Jednocześnie król wysłał dwóch sekretarzy, by na miejscu sprawdzili zachowanie się oddziałów woj­ skowych. Byli to Jan Przespolewski i Piotr Bniński (por. cytowane wyżej uniwersały oraz instrukcje dla sekretarzy: WAPP, Gniezno, ks. rei. gr., nr 139, f. 342-342v; Konin, ks. rei. gr., nr 49, f. 79-80; także BN, BOZ, nr 1173, f. 450-450v oraz list Bnińskiego, WAPP, Wałcz, ks., rei. gr., nr 35, f. 324— 324v oraz Kościan, ks. rei. gr., nr 298, f. 91v-92). Do sekretarzy zaczęły masowo napływać skargi, ich ■lista była bardzo długa, a żołnierze Czarnieckiego byli wymieniani na pierwszym miejscu (WAPP, Konin, ks. rei. gr., nr 49, f. 81v-83v; lista szkód zestawiona przez J. Przespolewskiego). Mimo działal­ ności sekretarzy grabieże żołnierskie nie ustawały (WAPP, Kościan, ks. rei. gr., nr 298, f. 92v-93; Gnie­ zno, ks. rei. gr., nr 139, f. 359; Kalisz, ks. rei. gr., nr 18, f. 158-159). Trwały one przez całą wiosnę, por. WAPP, Kościan, ks. rei. gr., nr 298, f. 121v—122; Kalisz, ks., rei. gr., nr 18, f. 321; szlachta na sejmiku średzkim przez cały ten czas postulowała przerwanie ekscesów; por. list Władysława IV z 22 II 1635 i uchwały sejmiku, BN, BOZ, nr 1173, f. 454v-456; Hetman w marcu wydał uniwersały ochraniające niektóre dobra (Kościan, ks. rei. gr., nr 298, f. 110v—111), a król jeszcze w maju nawoływał do niewyrządzania szkód (Walcz, ks. r e i. gr., 35, f. 409v-410). 8 BN, BOZ, nr 1173, f. 450v, K. Tuczyński, kasztelan poznański do żołnierzy przechodzących przez dobra szlacheckie, Tuczno 24 1 1635. 9 WAPP, Kościan, ks. rei. gr., nr 298, f. 105-105v, Uniwersał królewski 2 1 II 1635. 10 Tamże, f. 104-105v, Władysław IV z Warszawy 22 II 1635.

Kiedy i w jakich warunkach Stefan dokonał tego przejścia, nie udało się dokład­ nie ustalić. Kolejne zmiany służby stanowią jeden z najbardziej skomplikowanych problem ów w tropieniu śladów kariery przyszłego hetmana polnego. I w tym wy­ padku wbrew pozorom sprawa jest niezbyt jasna. Refleksje musi już budzić przej­ ście od Kazanowskiego do Myszkowskiego jednocześnie dwóch braci Czarnieckich.14 W tym że sam ym 1635 r. spotkamy M arcina również jako „praefectum comilitonem Wladislai M archionis a M irów M yszkowski”. Mieszczanie krom ołow scy skar­ żą go w 1636 r. za nieprawne pobieranie stacji w listopadzie 1635 r.15 N ie ma możli­ wości, by pom ylono imiona braci, Krom ołów bowiem leży w zupełnie innej stro­ nie niż D ębowiec i chorągiew Stefana nie mogła się tam znaleźć. Trzeba raczej przy­ jąć, że Stefan i M arcin razem zmienili rotm istrza i przeszli pod komendę M yszkow ­ skiego, z którego rodziną Czarnieccy od dawna mieli kontakty.16 Być może jakąś 11 Por. RA, Extranea IX, Polen, nr 122, Comput de l’Armée 5 (15) IX 1635; ten sam komput, z drobnymi różnicami drukowany przez K. Sienkiewicza, Skarbiec historii polskiej, I, Paryż 1839, s. 138— 140, wymienia chorągiew kozacką Czarnieckiego. Komput nie jest bardzo pewny, ale w każdym razie z braci Czarnieckich własną chorągiew mógł mieć w tym czasie tylko Paweł. Inne przesłanki też pro­ wadzą do wniosku, że uczestniczył on w ekspedycji pruskiej; także BUWr, Steinwehr, f. 37, t. II, s. 682— 683, Komput na wojnę ze Szwedami; Wypisy źródłowe do historii sztuki wojennej, V, Polska sztuka wojen­ na w latach 1563-1647, opr. J. Wimmer i Z. Spieralski, s. 147-153. Wydawcy niesłusznie uważają, iż był to Stefan, a nie Paweł, por. s. 148, przypis 219. 12 AmKr., Biecz, ks. rei. gr., nr 178, s. 963-964, protestacja mieszczan dębowieckich i chłopów okolicznych wsi przeciw Stefanowi Czarnieckiemu, porucznikowi (vicepraefectus) chorągwi W. Mysz­ kowskiego, 17 III 1636; stwierdza się tam „ex Prussia reddiens”. Wydarzenia miały miejsce 25 II 1636. 13 Tamże. 14 Tamże, nr 177, s. 2415-2416 i nr 178, s. 963-946. Pierwsze wzięcie stacji 10 X I 1634, wpis 5 XII 1634, drugie — 25 II 1636, wpis 17 III 1636. Dębowiec i okoliczne wsie. 15AmKr. Kraków, ks. rei. gr., nr 60, s. 8-10. Mieszczanie Kromołowa skarżą „Martinum seu Albertum alias Olbrycht Czarniecki praefectum comilitonem [...] Wladislai Marchionis a Mirów Myszkow­ ski”; data wpisu 3 1 1636; data wykroczenia 13 X I 1635 r. Jak interpretować „Martinum seu Albertum?” Najbardziej prawdopodobne wydaje się, że skarżący znali skądinąd Wojciecha Czarnieckiego i nie byli pewni imienia oskarżonego. Wiadomości o służbie Marcina Czarnieckiego u Myszkowskiego potwier­ dza O k o 1 s k i, Orbis Polonus, II, s. 178, pisze on, że o nim „vexillifer et demum vicesgerens rothmagistri margrabii Myszkowski Grodecensis Capitanei”; Niesiecki zrobił go już od razu porucznikiem (Herbarz, III, s. 195), a u Latacza awansował na rotmistrza (PSB, IV, s. 207), choć jest oczywiste, że rotmistrzem chorągwi Myszkowskiego był sam Myszkowski. Z Diariusza oraz Kontynuacji diariusza Okolskiego wynika, że do bitwy pod Lubniami porucznikiem chorągwi kozackiej Myszkowskiego był Władysław Taszycki, Marcin zaś był wtedy chorążym (Diariusz, s. 40, Kontynuacja, s. 145). Dopiero po śmierci Taszyckiego pod Lubniami, Czarniecki objął porucznikowanie tej chorągwi. 16Por. sprawy finansowe między Krzysztofem Czarnieckim a Ferdynandem Myszkowskim, AmKr., Kraków, ks. rei. gr., nr 50, s. 84, 1625, nr 52, s. 566-567, 747-748, 1627 r.

118

Stabilizacja (1633—1647)

rolę odegrał tu najmłodszy z braci — Jan, k tóry również służyć miał u M yszkow ­ skiego.17 Jeszcze więcej wątpliwości rodzi się w związku ze wzmianką w jednym z komputów, na przełomie lat 1634-1635, o chorągwi husarskiej „p. Czarnieckiego”.18 N ie m ożna bowiem, tak jak to czynią wydawcy tego źródła, uważać, iż m owa tu o Stefanie z C zarn cy Czarnieckim. W szystko przemawia przeciw takiej interpreta­ cji.19 Trudno jednak także pom inąć tę wzmiankę i tłum aczyć ją tylko omyłką kopi­ sty. N ie udało się, niestety, wyjaśnić przyczyny tych sprzecznych wiadomości. N ieco więcej m ożna powiedzieć o przejściu Czarnieckiego do chorągwi husar­ skiej, najpewniej Myszkowskiego. Nastąpiło to między grudniem 1634 a kwietniem 1635. W tedy bowiem, jak wynika z wpisu w A lbum Sodalium u św. Barbary w Kra­ kowie, Stefan Czarniecki był już porucznikiem chorągwi husarskiej. Wpis ten, znany jeszcze Niesieckiemu, wymaga nieco uwagi. Niesiecki w swym Herbarzu zapisał o Stefanie, że: „w roku 1635 już był rotm istrzem usarskim, jako się podpisał in Albo Congregat. w Krakowie u S. Barbary i z drugim Stefanem Czar­ nieckim usarskim tow arzyszem ”.20 W Archiw um Prowincji Małopolskiej oo. Jezu­ itów udało mi się odnaleźć wspomniany zapis.21 Okazało się, że brzmi on nieco inaczej niż podawał Niesiecki. N ie są to też podpisy oryginalne, lecz wpisy dokona­ ne inną ręką, być może skryby lub sekretarza. Treść ich jest następująca: „M.D. Stephanus Czarniecki, M inor Polonus VPrimpilus hastatorum. 1635 A pril”; drugie­ go: „M .D. Stephanus Czarniecki M inor Polonus miles hastatus 1635 A pril”.22 Fakt, że nie są to oryginalne podpisy, ma bardzo duże znaczenie interpretacyjne. O ile autografy, które sugerował Niesiecki, wykluczałyby pom yłki i pozwalałyby bez żadnych wątpliwości zidentyfikować osoby, zapis ręką skryby przekreśla te możliwości. C o więcej, treść tych krótkich not wskazuje, że nie robił ich zawodo­ 17 O k o 1 s k i, Orbis Polonus, II, s. 178; N i e s i e c k i, Herbarz, DI, s. 197. 18 BUWr., Steinwehr, f. 37, t. II, s. 682-683, także Wypisy źródłowe, s. 148. Jest to druga chorągiew „p. Czarnieckiego”, gdyż komput wymienia dwóch Czarnieckich, jednego jako rotmistrza chorągwi kozackiej, niewątpliwie Pawła, i drugiego — husarskiej. Wydawcy jedną i drugą chorągiew przypisują Stefanowi. Bardzo istotna w interpretacji byłaby data sporządzenia wykazu. Wimmer i Spieralski przy­ puszczają, iż jest to plan rozmieszczenia wojsk na leża zimowe 1634/1635 r., kiedy — jak wiadomo — Stefan był jeszcze porucznikiem w kozackiej chorągwi Kazanowskiego. Nie można jednak wykluczyć, że wykaz powstał nieco później, lub że zgodnie z nazwą „Wojsko na wojnę ze Szwedami” jest to plan, a nie realny wykaz oddziałów. 19 Brak tej chorągwi w innych komputach tego okresu (por. przypis na s. 101). Twierdzenie wydaw­ ców „Wojska na wojnę” jakoby na rysunku J. Naronowicza-Narońskiego w jego Budownictwie wojen­ nym (BUW, nr 106, rycina już po tekście zasadniczym, paginowanym) figurowała jako nr 30 chorągiew husarska Czarnieckiego, jest nieprawdziwe; numer ten bowiem oznacza „husarzy KJMci”, a husarskiej Czarnieckiego brak. Poza tym jednym wypadkiem wszystkie chorągwie podane na rysunku znajdują się w nieco szerszym wykazie w cytowanym rękopisie wrocławskim. “ N i e s i e c k i , Herbarz, III, s. 189. 21 Archiwum Prowincji Małopolskiej T. J., rkps nr 848, Album Sodalium Congregationis sub titulo BMV erectae in domo professa Cracoviensi S, J., s. 110. Wpisów tych nie znam z autopsji, ale z wypisu dokonanego przez pracowników Archiwum. 22 Tamże.

119

Powolny awans (1633—1638)

w y żołnierz. Term iny użyte przy określeniu stopni w ojskowych są jak na wiek X V II dosyć archaiczne i przypominają raczej klasyczną łacinę. Przeciętny porucz­ nik nie napisałby „vice primpilus”, lecz „vice praefectus” lub bardziej skomplikowa­ nie „locum tenens rothmagistri”. Term in użyty (vice primpilus) należał już w X V II w. do rzadkości. M imo tych zastrzeżeń nie wydaje się, by trzeba było podważyć wiarygodność zapisów, m ożem y zwłaszcza z dużą dozą prawdopodobieństwa przyjąć, że pierw­ szy z nich dotyczy Stefana z C zarncy Czarnieckiego, porucznika chorągwi husar­ skiej Władysława Myszkowskiego. Kim był ów drugi Stefan Czarniecki, miles hastatus, tow arzysz chorągwi husar­ skiej? N ie sądzę, by kopista pomylił się i dwukrotnie wpisał tę samą osobę, dodając jej inne tytuły. Raczej Stefan, porucznik husarski, zjawił się z innym Stefanem, po­ chodzącym także z Małopolski — towarzyszem husarskim. Jeśli zwierzchnik wozi ze sobą poddanego o tym sam ym nazwisku, jest to zazwyczaj ktoś z rodziny, w tym wypadku m łody Stefan Stanisław.23 Zachow ały się wiadomości, że bratanek przy­ szłego hetmana rozpoczął w czternastym roku życia służbę wojskową pod jego okiem24, a ponieważ, jak się okazało, poważne poszlaki wskazują, że Stefan Stanis­ ław był synem Stanisława, czwartego syna starosty żywieckiego, mógł on mieć w 1635 r. nawet więcej niż czternaście lat.25 *

*

*

Uregulowawszy swoje sprawy w W arszawie i pożegnawszy się z M arcinem Kazanowskim, od którego otrzym ał znany list pochwalny, Stefan Czarniecki pojechał zapewne do chorągwi. Przyjazd jego zwiastował rychłe wyruszenie w pole. W łady­ sław IV, k tó ry nie chciał rezygnować z coraz bardziej rozwiewających się nadziei na koronę szwedzką, usiłował, przed ostatecznym zawarciem pokoju w Sztumdorfie, rozpocząć nowe działania wojenne na Pom orzu, skierowane przeciwko znajdują­ cym się tam garnizonom szwedzkim. Kampania 1635 r., polegająca głównie na zaskoczeniu przeciwnika, została do­ brze przemyślana.26 Król w dużej mierze kierował sam przygotowaniami do nowej 23 Por. tablica genealogiczna nr 1. 24 Miał ją zacząć w czternastym roku życia pod okiem stryja, Stefana, por. K. P i w a r s k i, Czarniec­ ki Stefan Stanisław, PSB, IV, s. 211. 25 Brak innych potwierdzeń uniemożliwia bliższe ustalenia, tym bardziej że równie dobrze wpisują­ cym się mógł być inny Stefan Czarniecki, czy to kuzyn naszego Stefana, czy też ktoś nie należący do rodziny, choć to ostatnie jest mniej prawdopodobne, ponieważ współczesny Stefan Czarniecki herbu Prus tertio (por. N i e s i e c k i , Herbarz, III, s. 197-198; także B o n i e c k i , Herbarz, III, s. 289) pocho­ dził z Ukrainy, nie był „Małopolaninem” i nie miałby raczej związków z małopolską prowincją jezu­ itów. 26 Por. W. T o m k i e w i c z , Plan kampanii pruskiej w roku 1635, „PHW”, t. IX, r. 1937, s. 306-315. Jest to krótki plan ataku na Pomorze, zapewne pióra Stanisława Koniecpolskiego. Autor dokładnie omawia kierunki uderzenia, nie podaje jednak oddziałów, które miałyby wziąć udział w walkach.

120

Stabilizacja (1633—1647)

wojny. Przygotow ania na m orzu mają swoją poważną i cenną literaturę27, lądowe nie doczekały się jednak opracowania. Bardziej wyeksponowane w historiografii rokowania pokojowe przesłoniły możliwość nowej wojny. Pobyt króla na Pom orzu wiosną i latem 1635 r., szczególnie zaś w obozie pod Kwidzyniem, wiązał się wyraźnie z perspektywami zbrojnego starcia.28 O d lipca 1635 r. zaczęły się tam grupować dosyć duże ilości wojska. N ie naliczyłem ponad 20 000, tak jak to podają niektóre źródła, w każdym bądź razie z posiadanych prze­ ze mnie materiałów m ożna m ówić o ponad 100 chorągwiach. Były one podzielone na dwa zgrupowania; podporządkowane Koniecpolskiemu pod C zerw onym D w o­ rem i kwidzyńsko-malborskie, stanowiące raczej rezerwę na wypadek rozpoczęcia wojny. O bóz pod C zerw onym D w orem , w k tórym znajdować się musiał Stefan C zar­ niecki, stał przez całe lato i wczesną jesień 1635 r.; zaczęto go likwidować dopiero w październiku.29 N ieco wcześniej, bo już we wrześniu, zwinięto zgrupowanie pod Malborkiem i Kwidzyniem.30 M a to dla nas znaczenie przede wszystkim ze względu na osobę Pawła Czarniec­ kiego. Za zgodą króla spod Kwidzynia i M alborka odeszło kilka tysięcy ludzi, zacią­ gniętych do służby cesarskiej31 i wszystko zdaje się wskazywać na to, że brat Stefana znalazł się w śród nich. Jedno ze źródeł stwierdza wyraźnie, że „brat Stefana Czar­ nieckiego, Piotr, do wojska cesarza Ferdynanda III jako ochotnik zaciągnął się i wie­ le przeciw T urk om dokazywał. Udaw szy się do M alty i tam na lądzie i na m orzu rycersko służył”.32 O czywiście mowa tu nie o Piotrze, lecz o Pawle. P iotr bowiem,

Powolny awans (1635—1638)

121

W ten sposób, w połowie 1635 r. Stefan i Paweł rozeszli się ostatecznie.33 Starszy brat kontynuow ać miał barwne, burzliwe i awanturnicze życie kondotiera, dla młod­ szego lisowska przeszłość zamknęła się na zawsze. Rozpoczął on powolne wspina­ nie się po szczeblach kariery wojskowej. Młodość spędzona przy boku Pawła C zar­ nieckiego, M oczarskiego i innych lisowskich dowódców, otarcie się, m oże nawet dwukrotne, o działania wojny trzydziestoletniej — pozostawiły niewątpliwie ślady w charakterze przyszłego hetmana, z wielu jednak cech lisowczyka potrafił się on całkowicie uwolnić. D o szaleństwa odważny, nie liczący się z krwią swoją i swoich ludzi, ciężki dla ludności, nie cofający się przed najostrzejszymi nawet akcjami pacyfikacyjnymi, choć nie przestał być „lisowskiego zabytku żołnierzem ”34, narzucił sobie rygory dyscypliny i podporządkował dowódcom , od których był zależny. N iemałe znaczenie w życiow ym ustabilizowaniu Stefana miało jego małżeństwo zawarte na początku 1637 r.35 H isto ria tego zw iązku jest dość interesująca, ch o ć p rzypom in a nieco dzie­ więtnastowieczną powieść obyczajową. Wspominałem już, że żoną Stefana została Zofia Kobierzycka, córka jego m acochy z pierwszego małżeństwa.36 W ydaje się, że m im o pewnych niejasności w herbarzach37, można to przyjąć jako fakt dowiedzio­ ny. M ałżeństwo z powinowatą wymagało wprawdzie dyspensy, ale ponieważ w grę wchodziła przeszkoda kanoniczna niższego stopnia, dyspensa nie była zapewne trud­ na do uzyskania. Sam fakt ożenku z pasierbicą ojca, która, być może, pozostawała przy matce i w ychow yw ała się w C zarncy, nie jest, oczywiście, niczym nadzwyczajnym, ale

jeśli nasze wiadomości są pewne, nigdy nie był w cesarskiej służbie, a z Czarnieckich

nasuwa pewne dalsze refleksje i skojarzenia. Uderza przede wszystkim zbieg dwu

w X V II w. tylko Paweł był kawalerem maltańskim. W zm ianka o tym , że był on w służbie Ferdynanda III, a nie Ferdynanda II, podkreślałaby, że m owa tu nie o pierw­ szych zaciągach Czarnieckich, lecz właśnie o późniejszych.

w ydarzeń — śmierci ojca i małżeństwa z Zofią.

27Por. W . C z a p l i ń s k i , Polska a Bałtyk w latach 1632-1648, Wroclaw 1952, s. 41 nn.; tenże, Akta do dziejów Polski na morzu, VII, s. 22 nn. 28 Por. J. G. K r a j ew s k i, Władysław IV . Historia polityczna Polski, cz. II, 1306-1775, WarszawaKraków 1923, s. 268; W. K o n o p c z y ń s k i , Dzieje Polski nowożytnej, I, Warszawa-Kraków 1936, s. 299. 29 WAPGd., 300, 53, 1042 (b), S. Koniecpolski do rady m. Gdańska, obóz pod Czerwonym Dwo­ rem 6 X 1635. 30Archiw JZ R , III, 1, s. 350-351, Uniwersały Władysława IV, 1 7 IX 1635; 19 IX 1635. 31 Por. list Władysława IV do NN, Toruń 5 VII 1635, w którym król zgadza się, aby Arnoldi zaciągał, ale nie pod przymusem i nie gromadnie. Podkreśla przy tym, że Arnoldi upatrzył sobie jego biegłość wojskową; także list z tą samą datą do zaciągających się (G r a b o w s k i, Listy Władysława IV , s. 116, 119; także BJ, nr 94, s. 317-318); także BJ, nr 94, s. 287, Władysław IV do N N, Warszawa 11 VI 1635. Król zgadza się, by posłał ludzi do cesarza, byle tylko gromadząc się w Koronie nie czynili krzywd; por. też listy Władysława IV: „do tych, co się na służbę Cesarza Imci zaciągnęli”, 29 VIII 1635 ( G r a ­ b o w s k i , Listy Władysława IV , s. 148; BJ, nr 94, s. 375-478) oraz 15 IX 1635 „do lisowczyków, aby w służbie cesarskiej trwali” (tamże, s. 220); Po r. 1635 chorągiew kozacka „pana Czarnieckiego” znika z komputów i rachunków wojskowych aż do 1646 r. 32 Oss., nr 1243/1, f. 278.

33 Paweł prawdopodobnie był jeszcze potem w kraju, por. O k o 1 s k i, Orbis Polonus, II, s. 177, wspomina o przeprowadzonym dowodzie szlachectwa. Datę można ustalić na podstawie stanowisk dostojników świeckich i kościelnych (fan Lipski, arcybiskup gnieźnieński, Jakub Zadzik, biskup kra­ kowski, Maciej Łubieński, biskup kujawski, Remigiusz Koniecpolski, biskup chełmski, Krzysztof Ra­ dziwiłł, wojewoda wileński), których podpisy figurowały na akcie; możliwe są lata 1638-1640. 34 P a s e k, op. cit., s. 167. 35 AGAD, BP, B, nr 739 (oryg.), (ostatni wiersz i podpis własnoręczny), S. Czarniecki do S. Koniec­ polskiego, Mosty 2 4 1 1637; druk A. E. Koźmian (wyd.), Wyciągipiotrowickie, Wrocław 1842 r., s. 108; przedruk J e n i k e , op. cit., s. 15; zawiadomienie o zamiarze ożenku z Kobierzycką i zaproszenie na ślub. 36 Por. wyżej s. 30-31. Herbarze zgadzają się, jest to zresztą potwierdzone szeregiem oryginalnych dokumentów, że Stefan ożenił się z Zofią Kobierzycką, herbu Pomian, córką Bartłomieja Kobierzyckiego, siostrą Stanisława, późniejszego wojewody pomorskiego, wówczas podczaszego kaliskiego i sta­ rosty brodnickiego. Po śmierci Bartłomieja żona jego wyszła ponownie za mąż za Krzysztofa Czarniec­ kiego. Mimo starannego przeglądu ksiąg grodzkich sieradzkich za lata 1635-1638 (Kobierzyccy byli szlachtą sieradzką, Żerońscy lub inaczej Ż erom scy kaliską) nie udało się odnaleźć bliższych wyjaśnień, por. też BRacz., nr 1379, nr 26, f. 41, luźna notatka, zapewne z końca XVII w. 37 Nie wiadomo, skąd Niesiecki zaczerpnął wiadomość o Brzostowskiej; tożsamość tych dwóch kobiet, Jadwigi z Żeronic i nieznanej z imienia Brzostowskiej jest wykluczone, w Żeronicach bowiem siedzieli nie Brzostowscy, ale Żerońscy lub jak ich nieraz wymiennie pisali Żeromscy, por. Słownik Geograficzny, XIV, s. 787.

122

Stabilizacja (1633—1647)

SZKIC W Y JA Ś N IA JĄ C Y P O W IN O W A C T W O W M A ŁŻEŃ STW IE C Z A R N IEC K IEG O K rzysztof Czarniecki 1 x Krystyna Rzeszowska

Bartłomiej Kobierzycki x Jadwiga Żerońska 2 x Jadwiga z Żerońskich Kobierzycka (związek bezdzietny)

Stefan i jego rodzeństwo

I Stanisław Marcin

I Zofia

1 1632 Ingolsztat

K rzysztof Czarniecki zm arł w 1636 r. i pochow any został w kościele Kolegium Jezuitów w Kaliszu.38 Nie wiadomo wprawdzie, czy ten siedemdziesięcioletni sta­ rzec w ciągu ostatnich lat znajdował się jeszcze w pełni sił i sam zarządzał mająt­ kiem, czy też robił to jeden z jego synów, najprawdopodobniej Jan, k tó ry jedyny spośród braci miał za życia ojca dział w Czarncy. Bez względu na to śmierć ojca i związane z nią działy majątkowe między spadkobiercami zmuszały Stefana do roz­ wiązania wielu spraw. Pierwszą i najważniejszą chyba dla niego była Czarnca. M amy prawo sądzić, że Stefan, bardzo przywiązany do wsi rodzinnej, świadomie i konsekwentnie dążył, by dostała się ona w jego ręce. W obec braku chęcińskich ksiąg grodzkich, nie odtw orzy się już dokładnie, jak wyglądały działy między braćmi i jakimi sposobami Stefan uzyskał, że ojcowskie VA łanu przypadło właśnie jemu. Tom asz i Franciszek zostali zapewne spłaceni, Pawła nie było w kraju, W ojciech otrzym ał Kąty, Marcin — Rzeszówek, wieś po matce, Jan zachował na razie swoje Vi łanu w Czarncy, a Stanisławowi Stefan prze­ kazał przypuszczalnie swoje królew szczyzny w Popowej G órze.39 Pozostałby Piotr, o którym nic nie wiemy i macocha, mająca prawdopodobnie dożywocie na Czarncy. Tę ostatnią sprawę rozwiązywałoby małżeństwo z córką Jadwigi, a uzyskany tą drogą posag ułatwiał ponadto rozliczenie z braćmi. Zostawszy właścicielem działu w Czarncy, Stefan powoli, ale uparcie, powiększał stan posiadania w tej wsi. Jeszcze przed r. 1642 przeszła doń część Jana40, a w ciągu następnych kilku lat wykupił 3 Vi łanu od Krezów .41 Dalszy krok stanowiło nabycie sąsiadującego z Czarncą Lachowa42 i objęcie Ką­ tów od spadkobierców W ojciecha.43 38 O k o 1 s k i, Orbis Polonus, II, s. 177. 39 Wnioskuję o tym z faktu, że Stanisław był miecznikiem starodubowskim. 40 BPAN, Kórn., nr 1941c, kwit poborowy z Czarncy 1641: „ex sorte generosi Joanni Czarniecki, Generosus Stephanus Czarniecki a Czarcza modernus possesor de Vi lanei”. 41 Tamże. W 1650 r. Stefan płacił z 5!4 łanu; 3 Vi łanu wynosiła część Krezów. 42 Tamże. Nastąpiło to przed 1650 r., ponieważ w tym roku Stefan „uti modernus possesor” płacił „ex sorte nobilis Nicolai et Joanni Lachowskich [...] de laneus 1!4”. 43Kąty nabył w 1654 r. (por. P a w i ń s k i , Stefan Czarniecki, s. 468), choć jeszcze w 1655 r. pobór z nich płaciła Anna Czarniecka, wdowa po Wojciechu. Por. BPAN, Kórn., nr 1941c,

Powolny awans (1635—1638)

123

Było to celowe i świadome rozbudowywanie gniazda rodzinnego. Pozostając w szeregach zaw odowych żołnierzy, równolegle z postępami kariery wojskowej Stefan Czarniecki stwarzał podstawy materialne rosnącej pozycji społecznej. C oraz liczniejsze i hojniejsze nadania dóbr na wschodzie nie zmieniały tego, że odziedzi­ czone po przodkach dobra sandomierskie pozostały ośrodkiem jego zainteresowań i to nawet w tedy, kiedy przestały być jedynymi dobrami dziedzicznymi. Szczęśliwe rozwiązanie spraw rodzinnych i majątkowych zbiegło się z nową zmianą w służbie wojskowej. W niewiadomych okolicznościach, być może w związ­ ku z drastycznym i redukcjami44, opuściwszy wojsko na krótki czas45, Czarniecki przeszedł do chorągwi husarskiej Stanisława Lubomirskiego, wojewody ruskiego.46 Był to następny, niewielki wprawdzie, ale krok naprzód: „porucznik husarski woje­ w ody ruskiego” zajmował już pewne stanowisko w hierarchii zaw odow ych żołnie­ rzy X V II w. N ieraz co prawda w ypomną Stefanowi, że był „najemnym żołnierzem Lubom irskich”, ale zdobycie tego stanowiska było jednym z pierwszych posunięć na długiej drodze w yryw ania się z kręgu ow ych „najemnych”. R ok 1636 należał do spokojniejszych wśród tych wojennych lat. N a początku lipca przyszły wprawdzie wiadomości o nieporozumieniach tatarsko-tureckich, ale nie zagrażało to bezpośrednio Rzeczypospolitej. Chorągwie koronne przebywały na Ukrainie obserwując działania tatarskie47, T atarzy zachowywali się jednak spo­ kojnie. Poza wypadem Daniłowicza, wojewodzica ruskiego i jednym zagonem ta­ tarskim, k tó ry dotarł za Boh, nie notowano poważniejszych starć. O baw y króla, spodziewającego się działań zaczepnych ze strony M oskwy i Tatarów okazały się bezpodstawne.48 Podobnie konflikt z Kozaczyzną, k tó ry już od 1635 r. wisiał w po­ w ietrzu, rozpalić się miał dopiero w drugiej połowie 1637 r. Anna w tym czasie otrzymała Żelisławice; por. tamże, płaci „ex sortibus olim Nicolai et Andreae Zelisławskich acąuisitia N. Stanislao Zelisławskich, de medio laneo”. 44 W końcu 1635 r. przeprowadzono znaczną redukcję wojska, por. AGAD, BOZ, ks. IXb, 6, f. 299-299v, Władysław IV do S. Koniecpolskiego 22 X I I 1635. Wiele chorągwi zwinięto, w wielu zmniej­ szono składy do Vi a nieraz i do 14 stanu z wiosny 1635 r. (odpis komputu po redukcjach ze spalonego rękopisu Biblioteki Ordynacji Krasińskich, nr 4031 w posiadaniu W. Czaplińskiego). 45 Wynikałoby to z listu Czarnieckiego do Koniecpolskiego z zaproszeniem na ślub. Przejście do służby u Lubomirskiego można by też wiązać z pewnymi kontaktami rodziny z tym magnatem por. wyżej s. 27. 46 O k o 1s ki, Orbis Polonus, II, s. 177. W kampanii ukraińskiej 1637-1638 Stefan był już poruczni­ kiem u Lubomirskiego; tenże, Diariusz, s. 36: „proszony od braci obecnie porucznik IMP wojewody ruskiego na on czas p. Czernecki” i s. 38 „ p. porucznik IMP na ten czas ruskiego, Czarnecki”. Owe „na on czas”, „na ten czas”, mogłoby budzić wątpliwości, wiązałbym je jednak z tym, że diariusz został napisany i wydany w 1638 r., dotyczy zaś wydarzeń 1637 r. W 1637 r. Lubomirski był wojewodą ruskim, w 1638 zapewne w czasie wydawania druku już wojewodą krakowskim. Jak wiadomo, ten system określeń w podobnych wypadkach był nagminnie stosowany. 47 Por. Oss., nr 2280/1, k. 124-124v, Władysław IV do S. Koniecpolskiego, Wilno 19 VII 1636; otrzymał jego listy z Baru 3 VII, nakazuje dokładną obserwację szlaków; por. „Gazette de France”, r. 1636, s. 533. 48 AGAD, BOZ, ks. IX b, 6, f. 307-307v, Władysław IV do S. Koniecpolskiego, Grodno 14 X 1636; Oss., nr 2280/1, k. 125-125v, tenże do tegoż, Grodno 20 X 1636; por. także AGAD, APP, ks. 7/II i Oss., nr 2280/1, k. 127-127y, tenże do tegoż, Grodno 7 XII 1636.

124

Stabilizacja (1633-1647)

Naprężenie w stosunkach z Kozakami49 stw orzyły przede w szystkim dwie spra­ w y: rejestru50 i Kudaku.51 Polityka Koniecpolskiego po jego pow rocie z Prus nie prowadziła do załagodzenia nieporozumień, a samowolna, ale tolerowana czy na­ wet popierana przez dw ór w yprawa kozacka na K rym 52 przyczyniła się jeszcze bar­ dziej do utrzym ania niepokojów na Ukrainie. Weryfikacja i zaprzysiężenie rejestru oraz, co ważniejsze, zapłata K ozakom rejest­ row ym w maju 1637 r. nie mogły już zapobiec wybuchowi nowego powstania na Ukrainie, zwłaszcza gdy znalazł się przywódca tego ruchu. W końcu maja, wkrótce po wyjeżdzie Kisiela i Potockiego z Rosawy, gdzie układali się ze starszyzną kozac­ ką, w Czerkasach pojawił się Pawluk. Brał on swego czasu razem z Sulimą udział w zburzeniu Kudaku, potem zaś wyruszył z tą częścią Kozaków , która poszła na Krym . Pow róciw szy stamtąd, Pawluk ze swym oddziałem przybył do Czerkas, zdobył artylerię rejestrowych, a wycofawszy się znowu na Zaporoże, zaczął zbierać wokół siebie ludzi. W uniwersałach wzywał do siebie Kozaków , grożąc przy tym „panom”, jeśli nie wyrzekną się władzy nad poddanymi, k tórzy chcą przyłączyć się do powstania.53 Było to już jawne wypowiedzenie wojny, Pawluk bowiem zwracał się do ludności, by nie dopuszczała do rozkwaterowania wojska na U krainie.54 N a­ stępny krok stanowiło przyjęcie tytułu „hetmana z wojskiem JK M zaporoskim” i wkro­ czenie w końcu sierpnia na Ukrainę. Powstańcy zamierzali przede wszystkim rozpra­ w ić się ze starszyzną, która nie dołączyła do powstania i szukała pom ocy Koniecpol­ skiego55, oraz opanować prawobrzeżną Ukrainę, zanim nadciągną wojska koronne. Udało się to przeprowadzić przede wszystkim dlatego, że latem i wczesną jesienią Koniecpolski ze względu na grożące niebezpieczeństwo tureckie musiał trzy ­ mać wojsko na południu, nad D niestrem.56 Dopiero w listopadzie hetman mógł zacząć ściągać oddziały, by je rozlokow ać na leża zimowe w okolicach Białej C er­ kwi. I w tedy jednak ruchy wojsk odbywały się dość powoli. Atmosfera w wojsku stacjonującym na Ukrainie w 1637 r. była napięta. N a pierw­ szym sejmie w tym roku pretensje żołnierskie zostały skwitowane nic nie znaczący­ mi obietnicami57 i już w maju Władysław IV pisał do Koniecpolskiego, iż obawia się

49 Por. list Władysława IV do S. Koniecpolskiego, Oss., nr 2280/1, s. 124-124v, 19 VII 1636; echa w „Gazette de France”, r. 1636, s. 797. 50M. H r u s z e w s k i , htoria Ukrainy — Rusy, t. VIII, cz. 2, s. 6; W. T o m k i e w i c z, Ograniczenie swobód kozackich w r. 1839; „KH”, t. XLIV, r. 1930, s. 130. 51 Tamże, por. tez M. G o ł o b u c k i j , Zaporożskoje Kozaczestwo, Kiew 1957, s. 219; por. także „Gazette de France”, r. 1637, s. 53. 52 T o m k i e w i c z, op. cit., s. 132; B a r a n o w s k i , Stosunki polsko-tatarskie, s. 103; por. też AGAD, APP, ks. 7/II, Władysław IV do S. Koniecpolskiego, 7 XII 1636. 53 G o ł o b u c k i j, op. cit., s. 224; por. BN, BOZ, nr 1173, f. 500. 54 Tamże. 55 Tamże; T o m k i e w i c z, op. cit., s. 134. “ Tamże. “ BRacz., nr 1365, k. 40-45v, Instrukcyja...; oraz k. 45v-47, Respons posłom od wojska kwarcianego..., Warszawa, 7 III 1637.

Powolny awans (1635—1638)

125

niezadowolenia z powodu braku pieniędzy na zapłatę wojsku.58 D o końca roku nie nastąpiła jakaś bardziej realna zmiana. N ieopłacone oddziały były zdecydowanie niechętne wojnie toczonej w warunkach zim ow ych, zwłaszcza iż wiedziano, „że z tym i rebellizantami nie barzo lekka, krótka i bezpieczna wojna”.59 Zarów no het-, man polny Mikołaj P otock i jak i wielki, Stanisław Koniecpolski, zdawali sobie spra­ wę, że przynajmniej część chorągwi po 1 grudnia nie zechce kontynuow ać służby. Przewidywania ich miały się spełnić nadspodziewanie szybko. Już 4 grudnia w Fastowie część wojska postanowiła przerwać marsz i w racać do kraju, by tam doma­ gać się lub po prostu w królewszczyznach egzekwować niewypłacone sumy.60 Trudno na podstawie diariusza ustalić wszystkie chorągwie, które na początku grudnia za­ wiązały jak najbardziej formalną konfederację. Była to w każdym razie dosyć duża grupa wojska, tylko niewielu chorągwiom hetman m ógł wówczas zaufać.61 Zorientow aw szy się w powadze sytuacji, Potocki wysłał natychmiast do skonfederowanych Mikołaja Moczarskiego.62 Jego autorytet w wojsku musiał być znacz­ ny, nie tylko ze względu na doświadczenie, ale także i dla zajmowanego stanowiska. Prowadził on bowiem jedną z czterech grup, właśnie pułk Mikołaja Potockiego. Osoba M oczarskiego dla spacyfikowania nastrojów żołnierskich była zresztą świet­ nie dobrana. Konfederaci niezbyt lubili utytułowanych i zam ożnych, a Moczarski mógł być pośrednikiem między dołami tow arzystwa a starszyzną. M oczarski w raz z Kom orow skim , rotm istrzem kozackim, przyjechali do Fastowa 5 grudnia. Usiłowali przekonać zgrom adzonych63, by chcieli kontynuować marsz, uzyskali jednak tylko — i to po długich dyskusjach — zgodę na rozpoczęcie nowego koła 9 grudnia w Rokitnie. Podczas obrad w Fastowie porucznik chorągwi wojewody ruskiego — a on nas przecież interesuje — był, jak to notuje Okolski, raczej niechętny konfederatom. W raz z innym i porucznikami chorągwi husarskich stwierdzał, że o konfederacji nie myśli i obiecywał pełne podporządkowanie hetmanowi polnemu. Jego stanowisko zmieniło się, kiedy hetman ruszył 8 grudnia z Białej Cerkwi i, jak było ustalone, 9 grudnia w Rokitnie rozpoczęto koło. Potocki w raz z całą star­ szyzną przekonywał zgromadzone tow arzystwo, że wszystkie zobowiązania zosta­ ną zaspokojone64 natychmiast po stłumieniu powstania. W tedy na mowę Potockie-

58 Oss., nr 2280/1, k. 129-129v, Władysław IV do S. Koniecpolskiego, Warszawa 12 V 1637. 59 O k o 1 s k i, Diariusz, s. 17. 60 Tamże, s. 30-31. 61 BN, BOZ, nr 1173, f. 501v, M. Potocki do S. Koniecpolskiego bez daty. “ O k o l s k i , Diariusz, s. 31. Moczarski był w czasie kampanii 1637/38 r. rotmistrzem chorągwi rajtarskiej, por. także BN, BOZ, nr 1173, f. 503v-504, także B a r a n o w s k i , Organizacja i skład spo­ łeczny, s. 118.

“ O k o l s k i , Diariusz, s. 31-32; por. także BN, BOZ, nr 1173, f. 501v, M. Potocki do S. Koniecpol­ skiego, bez daty. 64 BN, BOZ, nr 1173, f. 502v-503, S. Koniecpolski do arcybiskupa (fana Wężyka), Bar 9 XII 1637. Hetman zdawał sobie sprawę z tego, że są to tylko półśrodki.

126

Stabilizacja (1633—1647)

Powolny awans (1635—1638)

127

go „proszony od braci [...]65 odpowiedział Czarniecki [...] porucznik IM P wojewo­ dy ruskiego naonczas”.66 D oceńm y to, Czarniecki reprezentował więc z wolnego w yboru całe tow arzystw o znajdujące się w kole. Ten niezbyt wysoki rangą oficer

aby w ten sposób nie dopuścić powstańców na lewy brzeg rzeki i odciąć ich od ewentualnej demograficznej bazy, jaką mogły stanowić dość gęsto zaludnione oko­ lice.68 W ażne było również, by zapobiec połączeniu Pawluka z oddziałami powstań­

odpowiadał hetm anowi, co stanowi oczywisty dowód zaufania i autorytetu. Treść tego co mówił — jeśli w ierzyć Okolskiemu — jest świadectwem jego zupełnego

czym i, które zbierały się na Zadnieprzu. Szybkie działania stanowiły warunek po­ wodzenia całej w ypraw y, dlatego też hetman spieszył się, by odzyskać stracony czas. Ponieważ jednocześnie Pawluk także w yruszył z Czerkas, starcie było bliskie

zaangażowania po stronie konfederatów. N ie były to argumenty nowe, pow tórzy­ ły się wszystkie pretensje z koła w Fastowie. N ie trzeba tu bliżej analizować postulatów żołnierzy, nie jest to w tym wypadku istotne. Ważniejsze wydaje się podkreślenie rozbieżności, jakie istniały wtedy mię­ dzy starszyzną a kołem. Koło nie chciało obradować w obecności hetmana i jego otoczenia, w yproszono nawet księży, co złośliwie podkreśla Okolski. D opiero wia­ domość, że część zaległego żołdu jest już w Barze, sprawiła, że sytuacja została prze­ łamana. Porucznicy, k tó rzy uczestniczyli w obradach koła, a wśród nich i Czarniec­ ki, pierwsi opowiedzieli się po stronie hetmana.67 N iektórzy deklarowali potem nawet chęć zapłacenia oddziałom z własnej kieszeni, by kontynuow ać działania wojenne. Spróbujmy ocenić postawę Czarnieckiego w czasie tej krótkotrwałej konfederacji. W świetle analizy diariusza Okolskiego jego rola w uspokojeniu nastrojów wojska jest niewątpliwa. Wydaje się, że porucznik Lubomirskiego, obdarzony zaufaniem tow arzystw a i liczący się z jego opinią, potrafił w ten sposób pokierować obradami, by zarazem zyskać uznanie starszyzny. W Rokitnie właśnie prawdopodobnie zosta­ ły nawiązane pierwsze bliższe kontakty między Czarnieckim a Mikołajem P oto c­ kim, którem u w przyszłości porucznik tak wiele będzie zawdzięczał. H etm an był wtedy w niezwykle trudnej, a nawet upokarzającej sytuacji i znalezienie wśród do­ w ódców , cieszących się autorytetem w wojsku, człowieka, który nie chciał wichrzyć i gotów był w spółpracować ze starszyzną, miało dlań nieocenioną wartość. Dlaczego Czarniecki zajął taką postawę, to już oczywiście wyłącznie kwestia interpretacji; m ożna mu przypisać pobudki od najbardziej szczytnych do nieco mniej godnych szacunku, jak na przykład dobrze rozumiany interes osobisty. Być może też po prostu stanowisko Moczarskiego i części nie tylko bezpośrednich zwierzch­ ników, ale też kolegów i przyjaciół Czarnieckiego skłoniło go do pojednawczego postępowania. Po zlikwidowaniu rodzącego się związku hetman pośpiesznie ruszył oddziały z Rokitna, prowadząc je wzdłuż lewego brzegu Rosi w kierunku Dniepru. 11 grud­ nia P otock i z przeważającą częścią wojska był w Bohusławiu, 14 wyszedł z Korsunia, a oddział Łaszcza, stanowiący straż przednią, stanął w Kumejkach. Jak stwier­ dza Władysław Tom kiewicz, k tóry analizował tę kampanię, celem hetmana było opanowanie dolnego biegu Rosi i znajdujących się tam punktów strategicznych, “ O k o l s k i , Diariusz, s. 36. 66 Tamże. 67 Tamże, s. 38.

i nieuniknione. Nastąpiło ono 16 grudnia pod Kumejkami. Bitwa pod Kumejkami, ciekawa z punktu widzenia historii polskiej sztuki wojennej jako jeden z rzadkich wypad­ ków rozerwania taboru kozackiego, doczekała się już opracowań tak w polskiej, jak i ukraińskiej historiografii. M imo poważnych różnic w sprawie oceny sił jednej i drugiej strony (Tomkiewicz przecenia liczbę Kozaków , a nie docenia sił hetmań­ skich, Gołobuckij zaś odwrotnie69) analiza przebiegu bitwy oparta na diariuszu O kol­ skiego70 zgodna jest w obu opracowaniach. W ynika z niej — ze spraw nas przede wszystkim interesujących — decydujący udział jazdy w rozbiciu taboru. Kiedy K ozacy po wstępnym ataku dragonii zaczęli przegrupowywać tabor, ustawiony na drodze w sześć rządów, Potocki rzucił do ataku chorągiew kozacką z synem swym Piotrem na czele.71 Druga chorągiew P o ­ tockiego, husarska ze Skowieskim, ruszyła nieco później, a za nią też husaria K o­ niecpolskiego i Lubomirskiego.72 Celem ataku było rozerwanie taboru kozackiego, zadanie w prost szaleńcze. Beauplan, który znał się na sztuce wojskowej, pisał: „wi­ działem 200 jazdy polskiej, łamiącej i rozpraszającej 2000 Kozaków ”. I zaraz doda­ wał: „to prawda, że 100 Kozaków za taborem nie boi się 1000 Polaków ”.73 T y m razem sytuacja była wprawdzie nieco łatwiejsza dla atakujących. Tabor był nieoszańcowany, nie zdążono wykopać row ów między rzędami w ozów , a przegru­ powanie wprowadziło także nieco zamieszania wśród Kozaków. Po dwóch nieuda­ nych szarżach, w trzeciej, m im o niezwykle zaciekłej obrony, udało się rozerw ać tabor. Podpalenie przez oddział Piotra Potockiego w ozów z prochem przesądziło los bitwy.74 D opiero potem miało się okazać, że własne straty były także bardzo duże. W chorągwi husarskiej Koniecpolskiego — 5 zabitych i 15 rannych, u P oto c­ kiego 3 zabitych i 14 rannych.75 Największe straty poniosła chorągiew Lubom ir­ 68 T o m k i e w i c z , Bitwa pod Kumejkami (16 X I I 1637), „PHW”, t. IX, r. 1937, s. 253. 69 Tamże, s. 253 nn.; G o ło b u c k i j, op. cit., s. 228. O pisy oparte przede wszystkim na Okolskim. Gołobuckij prawdopodobnie operuje nieznaną relacją Potockiego. 70 O k o 1 s k i, Diariusz, s. 50 nn.; S. S z y m o n o w s k i , Mars sauromatski, Warszawa 1642, s. 65 nn.; „Pieśń nowa o wojnie kozackiej, która się odprawowała pod Kumejkami nad Dnieprem, 1637”; „Pieśń albo raczej nowiny straszne w ziemi ruskiej..., 1637”. 71 Panegiryczny opis ataku syna hetmańskiego u Okolskiego, s. 53, trzeba traktować cum grano salis. 72 O k o 1 s k i, Diariusz, s. 54. 73 G. B e a u p l a n , Description des contrées du Royaume de Pologne, Rouen 1640, s. 17; por. także tłumaczenie N i e m c e w i c z , Zbiór pamiętników, III, s. 224. 74 O k o 1 s k i, Diariusz, s. 57-61. 75 Tamże, por. także BN, BOZ, nr 1173, f. 506-507v, Regestr; Różnice w obliczeniach T o m k i e -

129 128

Stabilizacja. (1633—1647)

Powolny awans (1635—1638)

skiego, którą dowodził Czarniecki — 8 zabitych i 18 rannych. Zabito także 20, a postrzelono 19 lub 20 koni.76 Były to straty najpoważniejsze ze wszystkich od­ działów biorących udział w walce. Jeśli przyjmiemy, że chorągiew Lubomirskiego miała pełny stan przed bitwą, mogła ona liczyć około 100 osób, tylko chorągwie hetmańskie i królewskie były na ogół większe. P rzy stanie 100 osób ubytek 2 5 26 osób (ranni i zabici) stanowił 14 składu chorągwi. Padło też 39 lub 40 koni, a za­ tem w czasie bitwy 40% oddziału przestało brać udział w walce. W szystko to świadczy na pewno o wielkiej odwadze tych, k tórzy trzykrotnie atakowali tabor kozacki, zarazem jednak wykazuje dobitnie ujemne strony takiego ataku. W sumie praktycznej wiedzy wojskowej, którą w kampaniach wojennych zdobywał przyszły hetman polny, nie było to w każdym razie doświadczenie naj­ szczęśliwsze, zapewne bowiem między innymi wpłynęło na ukształtowanie prze­ konania, że jazdą wszystkiego m ożna dokonać.77 Zachwiać nim częściowo miała dopiero wojna szwedzka. W ygrana bitwa pod Kumejkami, a nawet układ w Borow icy78 nie przesądziły losów powstania kozackiego. Bez trudu udało się rozproszyć drobne grupy powstań­ ców w grudniu 1637 i styczniu 1638 r.79, ale zarzewie nowego powstania na U kra­ inie tliło się w dalszym ciągu. Mogła wówczas Rzeczpospolita mądrą polityką zała­ godzić napiętą sytuację, stało się jednak inaczej. N atychm iast po układzie w Borow icy Koniecpolski wysunął niezwykle śmiały plan, w konsekwencji nawet prowadzący do pełnego zlikwidowania K ozaczyzny.80 Plan ten spotkał sią z pełną aprobatą króla. Władysław IV pisał do Koniecpolskiego: „Sentencyja U p rz. W . o wprawieniu w lepszy porządek tego swawoleństwa barzo nam się podoba, a za (że!) i ordines na przyszłym sejmie temu zapobieżać zechcą, aby więcej Rzptej to servile genus hominum nie było i ciężkie i straszne”, i dodawał przy tym : „Strzeż Boże, gdyby było to chłopstwo wzięło górę, non pepercisset omni licentiae”.81 Agitacja przedsejmowa82 i sejm 1638 r.83 rozstrzygnęły sprawę kozacką zgodnie z postulatami Koniecpolskiego.84 Konstytucja w zasadzie zatwierdziła w pełni plan

w i c z a, Bitwa pod Kumejkami, s. 258 i moich wynikają z Regestru w BOZ; por. ocena strat, „Gazette de France”, r. 1639, s. 137. n Źródła jak wyżej, por. także BJ, nr 5270, f. 88v, także BN, BOZ, nr 1173, f. 504v-506v. 77 T o m k i e w i c z , Bitwa pod Kumejkami, s. 261. 78 O k o l s k i , D iariusz, s. 65 nn.; por. także BPAN, Kórn., nr 983, f. 133v-134, Komisyja z Kozaki... A rchiw JZ R , III, cz. 1, s. 366-371. 79G o ł o b u c ki j , op. cit., s. 233-234. 80 T o m k i e w i c z , Ograniczenie swobód, s. 141 nn. 81AGAD, APP, ks. 7/II, (oryg.), Władysław IV do Stanisława Koniecpolskiego, Warszawa 13 1 1638; por. także Oss., nr 2280/1, s. 131-131v. 82 Por. projekty instrukcji WAPGd., 300, 29, 121, £. 66. 83 Por. dyskusję na sejmie tamże, f. 104 nn., reces sejmu; także f. 139-172v, 182-244. 84 Czart., nr 373, k. 68, Skrypt podany od IMP krakowskiego...; także Oss., nr 400/11, s. 294 nn.; szerzej T o m k i e w i c z , Ograniczenie swobód, s. 142 nn.

hetm ana.85 Zniesiono w tedy stanowisko „starszego” Kozaków rejestrowych, pod­ dając ich władzy kom isarzy sejmowych, zmniejszono rejestr do 6000, bardzo po­ ważnie ograniczono prawa i swobody kozackie. Miała to być prawna podstawa uspo­ kojenia U krainy — w rzeczywistości decyzje te brzemienne były nie tylko nowym, jakże szybko organizowanym powstaniem, ale wielką wojną ludową, k tóra w yra­ stała w ciągu następnych lat dziesięciu. Pierwsze wieści o oddziałach zbierających się na Zaporożu pod dowództwem Skidana, O strzanina i H uni, obliczanych na 5 0 0 0 -6 0 0 0 ludzi dotarły do stojącego na U krainie Stanisława Potockiego już na początku lutego.86 B yły one ty m groźniej­ sze, że w wojsku k oronnym sytuacja zaczęła się znowu komplikować. Chorągwie

85 Volumina legum, III, s. 440. 86 G o ł o b u c k i j,op. cit., s. 234.

130

Stabilizacja (1633—1647)

rozlokow ane na Zadnieprzu i w okolicach Dniepru, głodne w w ygłodzonym kraju, chcąc nie chcąc musiały grabić. Znalazło to w yraz w postulatach wojska na sejm 1638 r.87 K ró l jednak w korespondencji z hetmanem stwierdzał, że choć wojsku kończy się służba 1 m arca, i tak przed sejmem nie otrzym a zapłaty.88 Potocki zda­ wał sobie sprawę z tego, że grozi nowa konfederacja, obiecywał, że zrobi wszystko, by bunt zażegnać89, ale były to tylko obietnice. W ojsko musiało czekać jeszcze bar­ dzo długo, aż dopiero na komisji lwowskiej uregulowano część zaległego żołdu.90 Czarniecki w tym czasie zbierał plony swego dotychczasowego postępowania. K oło żołnierskie w ybrało go posłem na sejm 1638 r.91 Było to niewątpliwie dalszym dowodem dużej popularności porucznika, zyskiwało mu także nową pozycję w spo­ łeczeństwie żołnierskim, umożliwiało nowe awanse. W instrukcji, którą otrzymali posłowie wojskowi, w śród wielu żądań znalazła się i prośba o wynagrodzenie Stefa­ na: „za p. porucznikiem i towarzystwem ś.p. JM P hetmana polnego koronnego [M arcina Kazanowskiego — A .K .], gdyż ciężka by żołnierzowie osadzać pustynie takow e, które w yłożony koszt nierychło nagrodzą posesorowi”.92 M ow a tu o nada­ niach po kampanii smoleńskiej. 6 kwietnia po relacji Koniecpolskiego wystąpiła na sejmie delegacja żołnierska, wśród niej „pan Czarniecki — porucznik wojewody krakowskiego”; w tedy też prze­ kazano 36 odebranych Kozakom chorągwi, oraz Pawluka i Tom ilenkę.93 Czarniecki przebywał w Warszawie zapewne aż do momentu zakończenia sej­ mu i dopiero w maju pow rócił do oddziałów. Kampania 1638 r. nie była zbyt dobrze przygotowana przez stronę polską. P o ­ wstańcy przeciwnie, zorganizowali się w tym roku o wiele lepiej. Rozbicie oddziału Łaszcza w marcu było tego w yraźnym dowodem.94 Dalsze działania Łaszcza i Mie­ leckiego zostały zlikwidowane95, a kiedy wreszcie w kwietniu wojska kwarciane zostały zm uszone m arszem O strzanina do rozpoczęcia kontrakcji, pow stańcy w pierwszych starciach odnieśli zwycięstwo. M im o to K ozacy nie zdecydowali się na walną rozprawę, do której parł Potocki. O strzanin w raz z dużą grupą kozacką założył obronny obóz w H ołtw i.96 Taktyka

87BPAN, Kórn., nr 1317, s. 417-418, Instrukcyja...; Czart., nr 390, s. 399, Instrukcja wojska kwarcianego na sejm 1638 r. 88AGAD, APP, ks. 7/II (oryg.), Władysław IV do S. Koniecpolskiego, Warszawa 6 II 1638; także Oss„ nr 2280/1, k. 132-132v. 89 Tamże, tenże do tegoż, Warszawa 15 II 1638. 90 AGAD, ASK, II, ks. 46, f. 261, Ratio distributorum... 91 Czart., nr 390, s. 399, Instrukcja... 92 Tamże, s. 403. 93 BUWr., Steinwehr, f. 37, t. II, s. 904, Diariusz sejmu 1633 r., relacja 6 IV, s. 910. 94 Wossojedinienije Ukrainy s Rossijej. Dokumienty i materiały w triech tomach , I, s. 194. , 95 W. S z u t o j, Kanun oswoboditielnoj wojny ukrainskogo naroda 1648-1654 , „Istoriczeskije Zapis­ ki” A N SSSR; t. XLVI, s. 261-262. % Sz. O k o 1 s k i, Kontynuacya, dyariusza wojennego, czułością J W JMMPP hetmanów koronnych ochotą cnego rycerstwa polskiego, nad zawziętymi w uporze krzywoprzysięgłych i swowolnych Kozakami

Powolny awans (1635—1638)

131

ta okazała się słuszna i atak na H ołtw ię 5 maja zakończył się zupełnym niepowodze­ niem .97 Postępowanie powstańców unikających bitwy, w której musieliby stawić czoło ciężkiej polskiej jeździe, wywoływało oburzenie wśród wojsk kwarcianych. Okolski w swoim diariuszu pow tarza chyba echo tych nastrojów, kiedy pisze o m eto­ dach w ojny partyzanckiej: „Sprośna to rzecz zdradziecko zwyciężać, ale w chłop­ skiej wojnie to sława”.98 N ie myli się zresztą w swym sądzie. M etoda „wojny szarpa­ nej”, a tę właśnie przyjęła grupa Ostrzanina, zostanie w kilkanaście lat później prze­ jęta przez obserwującego wydarzenia 1638 r. porucznika chorągwi husarskiej Lubo­ mirskiego, przyniesie mu zwycięstwa i sławę. W obec niepowodzeń pod H ołtw ią, 11 maja zrezygnowano ze zdobycia obozu kozackiego i wojsko odeszło ku Lubniom .99 W ślad za nim ruszył z H ołtw i także i O strzanin100; pod Lubniami nastąpiła bitwa krwawa dla obu stron, ale zakończona odstąpieniem K ozaków .101 Chorągiew, którą dowodził Czarniecki, nie brała zapewne udziału w tych wal­ kach.102 Pod Lubnie przybyła dopiero w czerwcu, prawdopodobnie razem z głów­ nym i siłami hetmana polnego.103 Dowodziłoby to raczej, że nie brała też udziału we wcześniejszych działaniach. Trudno także ustalić, co robiła chorągiew Lubomirskiego w czerwcu 1638 r. Nie widzimy jej w bitwie pod Żołninem 104, brak o niej wzmianek w akcjach oblężniczych na Starcu. Jak stwierdzali współcześni, tym razem tabor kozacki był nie do zdobycia szturm em , nie próbow ano nawet pow tarzać szaleńczego ataku spod Kumejek. R ozpoczęto regularne oblężenie, ale chorągiew husarska Lubomirskiego, a na­ wet i jego piechota nie brały w nim bezpośredniego udziału. R ozłożono je z dala od głównego obozu, po drugiej stronie Dniepru.105 D o ich zadań należało blokowanie taboru i niedopuszczanie jakichkolwiek posiłków. Można przypuszczać, że te właśnie oddziały używane były poza tym do akcji pacyfikacyjnej. W iadom o, że hetman rozkazał w tedy palić wsie i chutory kozackie.106 Praw do­ podobnie także chorągwie będące za Dnieprem zaopatrywały główny obóz polski

w roku 1638 odprawiona, Kraków 1858, s. 95-96; por. także BRacz., nr 25, f. III, Rozprawa z Kozakami

rebellizantami na Ukrainie a. 1638. 97 O k o 1 s k i, Kontynuacja, s. 97-98. 98 Tamże, s. 100. 99 BRacz., nr 25, f. l l l v, Rozprawa... 100 Tamże, f. 112. 101 O k o 1 s k i, Kontynuacja, s. 108-109; BRacz., nr 25, f. 112—112v; Wossojedinienije, I, s. 221. 102 BRacz., nr 25, f. 111 nn., Rozprawa... 103 BRacz., nr 25, f. 112v, 8 VI. 104 Brak o niej wzmianki u Okolskiego i w Rozprawie, nie wspomina o niej także Choiński; por. A. G r a b o w s k i , Starożytności historyczne polskie czyli pisma i pamiętniki do dziejów dawnej Polski, I, Kraków 1840, s. 248-250, Choiński do Ostrogskiego, koniuszego kor., 17 VI 1638. 105 O k o 1 s k i, Kontynuacja, s. 149. 106 Tamże, s. 155.

132

Stabilizacja (1633—1647)

w żywność. „Zbieranie żywności” i „pacyfikacje” terenu mogły się zresztą pokry­ wać. Podobne akcje prowadzono także w lipcu.107 Sądzić należy, że w ykrw aw iony po Kumejkach oddział raczej nie brał udziału w poważniejszych starciach wiosną i la­ tem 1638 r. D opiero 6 sierpnia oddziały Lubomirskiego stoczyły poważniejszą po­ tyczkę z oddziałami Filonenki, które płynęły Dnieprem na pom oc oblężonemu H uni. Przyznam , że nie w yobrażam sobie udziału husarii w ataku na płynących łodziami Kozaków . Okolski jednak pisze: „sam żołnierz z wielkiej radości wkoło niego tańcuje, miasto ręki szablą im podawa, miasto potu krew się leje”.108 M oże to być i tak jest najpewniej, że ów zw rot „miasto ręki szablą im podawa” — to w ynik bardzo barokowego stylu Okolskiego, który cechował wielu pamiętnikarzy X V II w. B y ć m oże jednak — choć to jest mało prawdopodobne — Filonenko miał jakąś osło­ nę lądową i z tą starli się władający szablami. D o potyczki doszło niewątpliwie, ale wtedy, kiedy Filonenko wylądował.109 Dla strony polskiej potyczka ta miała poważne znaczenie. Dzięki odpowiedniej kontr­ akcji K ozacy otrzym ali tylko część przywiezionego prochu i żywności. Przyspie­ szyło to koniec kozackiego taboru na Starcu. Pow stańcy poddali się następnego dnia i po przysiędze mieli się rozjechać do dom ów .110 C zy było tak istotnie? Piasec­ ki w swej kronice111, za nim jeszcze jeden siedemnastowieczny kronikarz112, a także jedno z późniejszych źródeł ukraińskich113 podają, że Potocki nie dotrzym ał obiet­ nicy i w ychodzącym z obozu powstańcom zgotowano krwawą rzeź. W polskiej literaturze historycznej nie brak słów zaprzeczenia tego postępku114, ukraińska na­ tomiast przyjmuje fakt bez analizy.115 W szystko, co w iem y, pozwala twierdzić, że powstanie zostało stłumione bardzo krwawo. P o kapitulacji obozu kozackiego wojska koronne pozostały na Ukrainie. K ońcow ym aktem wydarzeń 1637 i 1638 r. była komisja na uroczysku M asłowy Staw. N ie będę tu oceniał ani polityki polskiej wobec Kozaków , ani też stanowiska strony kozackiej. Czarniecki brał wprawdzie udział w komisji, nie należy jednak sądzić, by odegrał w niej poważniejszą rolę. O sobą decydującą, a właściwie realizu­ jącą plany Koniecpolskiego, był hetman polny Mikołaj Potocki. W hierarchii osób zasiadających po stronie polskiej w komisji na M asłowym Stawie Czarniecki był raczej bliżej końca niż początku. Okolski nie wspomina, by porucznik Lubom ir­ skiego zabierał głos lub brał żyw y udział w obradach. Niemniej już sama obecność świadczy dosyć wyraźnie o jego rosnącym znaczeniu w wojsku koronnym . 107 Tamże, s. 156. 508 Tamże, s. 168. 109 Tamże, s. 169. 110 Tamże; o sukcesach polskich por. „Gazette de France”, r. 1638, s. 401, 445, 553. 111 P. P i a s e c k i, Chronica gestorum... [Amsterdam] 1649, s. 599. 112 Pamiętniki do panowania Zygmunta III, Władysława IV... I, s. 253-254. 113 Kratkoje opisanijeMałorossii..., s. 253. 114 T o m k i e w i c z , Ograniczenie swobód, s. 160. 115 G o i o b u c k i j, op. cit., s. 246.

R o z d z i a ł III

Spokojne życie (1639-1647)

Czarniecki dopiero jako dojrzały człowiek osiągnął to , co wielu spośród społe­ czeństwa szlacheckiego wynosiło z domu — majątek składający się z kilku wsi, sa­ modzielne dowodzenie oddziałem wojskowym, pewną pozycję w warstwie zawo­ dowych żołnierzy, a tym samym i w społeczeństwie szlacheckim. Dziesięć lat między wielkimi powstaniami ukraińskimi, chętnie nazywane „zło­ ty m pokojem”, ch o ć wcale nie były tak pokojowe, pozwoliły mu na uregulowanie spraw majątkowych i wojskowych. Jeśli nie było to „spokojne” szlacheckie życie, to na pewno było bardziej ustabilizowane i spokojniejsze w porów naniu z tym , co uprzednio już przeżył now y właściciel Czarncy, i w porównaniu z tym , co go jesz­ cze czekało. W tych latach, niepodzielonych większą kampanią wojenną, Czarniecki nie zre­ zygnował ze służby wojskowej, jego losy jako posiadacza i jako żołnierza nadal wiązały się z U krainą1, ty m bardziej że panujący pokój był zwiastunem burzy. Odczuwano to dobrze w Rzeczypospolitej. Krwawe stłumienie powstania lat 1637— 1638 być m oże na pewien okres uniemożliwiało szerszy opór zbrojny Kozaków , nie likwidowało jednak problemu.2 O bok spraw kozackich na Ukrainie istniało jeszcze niebezpieczeństwo tureckotatarskie.3 T atarzy nie mniej niż K ozacy byli zaniepokojeni umocnieniem twierdzy kudackiej, czem u zresztą dawali w yraz.4 Koniecpolski słusznie oceniał sytuację, obawiając się ataków tatarskich.5 Stałe fortyfikowanie Kudaku6 nie w ystarczało,

1Por. BUW r., Steinwehr, f. 37, t. HI, s. 69, Komisja lwowska 1940 r.; tamże, s. 213, komisja 1642 r.; tamże, s. 249, zaplata wojsku ukrainnemu 1643 r., Oss., nr 2223/1, komput 1643 r. 2 Por. G o l o b u c ki j, op. cit., s. 250 nn.; także BPAN, Kórn., nr 346, f. 67, Władysław IV do komisarzy 13 II 1640 r. 3 Zagadnienia stosunków Polski z Tatarszczyzną w tym okresie opracował B. B a r a n o w s k i , Stosunkipolsko-tatarskie w latach 1632-1648, Łódź 1949. . 4 AGAD, Sucha, ks. 26/39, f. 16-18, Od „chana tatarskiego” do Stanisława Koniecpolskiego, 29 XI 1639 (?). 5 Tamże, f. 20-20v, S. Koniecpolski do Władysława IV, Hrubieszów 30 X I 1629. 6 Por. AmKr., Kraków, ks. rei. gr., nr 64, s. 986-988, Uniwersał Władysława IV w sprawie zabezpie­ czenia twierdzy, Warszawa 28 X I 1639; por. także BPAN, Kr., nr 1046, f. 289, Instrukcyja przy osadze­ niu fortu na Kudaku [Stanisława Koniecpolskiego], 31 VIII 1639.

134 Stabilizacja (1633-1647)

by dostatecznie zabezpieczyć Ukrainę przed możliwością inkursji tatarskiej. Jedy­ nym rzeczyw istym zabezpieczeniem mogło być posłanie tam większej ilości żołnie­ rza kwarcianego. N a to trzeba było jednak pewnych środków materialnych, sejm zaś 1639 r., nie dostrzegając bezpośredniego zagrożenia, nie rozpatrywał prawie spraw w ojskowych.7 M im o ty ch trudności próbow ano utrzym ać na wschodnich kresach dosyć dużą ilość oddziałów wojskowych. Ponieważ Czarniecki pozostał w kompucie, pozwala to przypuszczać, że wiele czasu spędzał wówczas wśród wojska na Ukrainie, szcze­ gólnie, kiedy dostrzeżono realne zagrożenie tatarskie. Pierwsza w yprawa tatarska — mała jeszcze i niezbyt liczna — była pewnym za­ skoczeniem dla strony polskiej.8 Koniecpolski w styczniu 1640 r. na podstawie lis­ tów posłów polskich nie liczył się z możliwością ataku.9 Uniwersały króla10 i jego listy do Koniecpolskiego były poważnie spóźnione11, w tym bowiem czasie, w lu­ ty m 1640 r., T atarzy znajdowali się już w okolicach Białej Cerkwi, pod W asylkowem, H erm anów ką i Kopaczow em .12 Ściągnięcie oddziałów z leż zim ow ych, przygotowanie pochodu i wyruszenie w drogę — wszystko to musiało zająć sporo czasu. W konsekwencji kiedy wojsko 15 lutego dotarło do Białej Cerkwi, Tatarów nie było tam od 10 dni.13 W ymknęli się z obfitym łupem, uprowadzając wiele jasyru.14 Skąpa bardzo ilość źródeł nie pozwala ustalić, czy w pogoni za Tataram i brała udział także husarska chorągiew Lubomirskiego, a zatem, czy był wówczas na U k ra­ inie jej porucznik, Stefan Czarniecki. D otychczasowi biografowie widzą go w tym roku w rodzinnej Czarncy.15 Zarówno Krajewski, jak za nim Jenike16wnioskują o tym z tablicy wmurowanej nad zakrystią w kościele w Czarncy, następującej treści: D .T .O .M . Beatissimae Virgini Mariae et S. Floriano hujus Ecclesiae patronis, Generosus Stephanus haeres in Czarnca Czarniecki miles et aulicus Sacrae Regiae Majestatis, d 20 Junii AD 1640, sumptu proprio extrui curavit.17

Jeśli nawet przyjąć, co jest zresztą bardzo prawdopodobne, że wm urowanie tab­ licy było aktem bardzo uroczystym , że nastąpiło na pewno w czerw cu 1640 r.

Spokojne życie (1639—1647)

135

i wymagało obecności fundatora, to i tak nie w yklucza to możliwości pobytu C zar­ nieckiego w wojsku zimą 1640 r. N ie znaczy to, by Czarniecki w tych latach nie interesował się Czarncą, rodziną i sprawami majątkowymi. Przeciwnie, był na pewno w swej rodzinnej wsi w 1639 r., a tablica została wmurowana być może w związku z urodzeniem się pierwszej córki. Stałe niebezpieczeństwo tatarskie zmuszało go jednak do pobytu na Ukrainie. L atem 18 i jesienią19 1640 r. spodziewano się now ych zagonów tatarskich. Sytuacja polityczna nie w różyła pokoju20, zimą 1641 r. zaistniała znowu m o­ żliwość ataku tatarskiego i stan ten przeciągnął się aż do późnej w iosny.21 T a dosyć naprężona sytuacja, a także sprawy finansowe wojska22 zmuszały za­ pewne porucznika do interesowania się chorągwią, którą rzeczywiście dowodził, Stanisław Lubom irski bowiem nie zajmował się oddziałem, ale tylko nominalnie nim kierował. Położenie żołnierzy na Ukrainie było w tym czasie znowu bardzo ciężkie. Sejm 1640 r. podjął co prawda uchwały, jeśli nie całkowitego, to przynajmniej częściowe­ go wynagrodzenia wojska23, już w krótce jednak znalazło się ono w rozpaczliwej sytuacji materialnej. W ślad za głodem przyszło rozluźnienie dyscypliny i grabieże. D oszło do tego, że król, nie zważając na niebezpieczeństwo tatarskie: [...] w wojsku swym ukrainnem chorągwi umniejszyć kazał, aby się głęboko na stanowiskach nie rozkładały, bo tak się rozbiegły koła żołnierskie, tak wykiełznęły z karności wojskowej, że nic na bojaźń bożą, nic na sumienie swoje, na powagę artykułów, ani na sławę dobrą nie respek­ tując, za nieznośnemi i ciężkiemi egzakcyjami, ledwie nie krew samą z ludzi ubogich toczą.24

Dzieląc czas między sprawy rodzinne i wojskowe — na kresach bowiem bynaj­ mniej nie uspokoiło się, a w 1643 r. nastąpiła nowa wyprawa tatarska25 — spędzał Czarniecki lata 1641-1643. Zim a 1644 r. zastała go na Ukrainie, p rzy Koniecpolskim. Poniew aż jeszcze w grudniu zaczęły napływać pierwsze doniesienia o ruszeniu ordy, hetman nakazał wojsku utrzym yw ać stan gotowości, aby „nigdzie od chorągwi tow arzystw o się nie rozjeżdżało”.26 W k rótce — wobec potwierdzenia tych wiadomości — wydał uniwer­ 18 Oss., nr 2280/1, k. 160 oraz AGAD, APP, ks. 7/II, Władysław IV do S. Koniecpolskiego, Warsza­

7 Por. recesy sejmu 1639 r., WAPGd., 300, 29,122, f. 98-129; także relacja posła gdańskiego BPAN

Gd., nr 1202, f. 247v-256v.

wa 31 V II1640. 19 Tamże, Władysław IV do S. Koniecpolskiego, Warszawa 30 X I 1610, mowa nawet o wojnie

8J e r 1 i c z, Latopisiec, I, s. 44, por. „Gazette de France”, r. 1640, s. 197, 309, 9 AGAD, BP, B, nr 1119, Ł. Miaskowski do S. Koniecpolskiego, Kopaj-gródek 12 I 1640. 10 BPAN Kr., 1048, f. 45-46, Uniwersał Władysława IV, Warszawa 3 II 1640. u AGAD, APP, ks. 7/H, Władysław IV do S. Koniecpolskiego, Warszawa 17 II 1640, wiadomość z Carogrodu o niechybnym ataku tatarskim; por. także Radziwiłł, Memoriale. 12J e r 1 i c z, Latopisiec, I, s. 44; Sbom ik..., s. 96. 13 Czart., TN, nr 137, s. 193.

tureckiej. 20 Por. korespondencję króla z chanem, BRacz., nr 25, f. 24-26. 21 Por. listy Władysława IV do S. Koniecpolskiego. AGAD, APP, ks. 7/II, Płońsk 13 V 1641, War­ szawa 23 VI 1641; listy króla do J. Wiśniowieckiego także Oss., nr 2280/1, k. 168 nn.; „Gazette de

14 P i a s . e c k i , Chronica, 1649, s. 544; Sbom ik..., s. 119. Kronika Józefowicza podaje przesadzoną liczbę 30 000.

nr 149, f. 7-9-81v. 24P r z y ł ę c k i , Pamiętniki, s. 283, S. Koniecpolski do Odrzywolskiego, Brody 24 X 1643 r. 25H r u s z e w s k i , op. cit., s. 16 nn.; por. także „Gazette de France”, r. 1643, s. 49. 26 [S. O ś w i e c i m ], Stanisława Oświęcima dyaryusz 1643-1631, wyd. W. Czermak, Kraków 1907, s. 37; por. także Oss., nr 2280/1, k. 201, Władysław IV do S. Koniecpolskiego, 14 X I 1643.

15 K r a j e w s k i , Historya, s. 18; J e n i ke, op. cit., s. 16. 16K r a j e w s k i , Historya, s. 18-19; J e n i k e , op. cit., s. 16. 17 W i ś n i e w s k i, op. cit., s. 19; U Krajewskiego i Jenikego — drobne opuszczenia.

France”, r. 1641, s. 149, 337. 22 Choćby sprawa komisji lwowskiej jesienią 1640 r.; por. AGAD, APP, ks. 7/II. 23 Por. WAPGd., 300, 29, 123, f. 151-174v, 176-204; także Radziwiłł, Memoriale; por. także BRacz.,

137 136

Stabilizacja (1633—1647)

Spokojne życie (1639—1647)

sały do chorągwi, wyznaczając na 27 grudnia koncentrację w W innicy.27 Jednocześ­ nie Wiśniowiecki i O drzywolski, dowodzący oddziałami stojącymi w wojewódz­ twie bracławskim w zastępstwie chorego Mikołaja Potockiego, otrzym ali polecenie obserwowania przepraw na Dnieprze i obu szlaków — Czarnego i Kuczmańskiego. Działania Koniecpolskiego, dość wcześnie przestrzeżonego o napadzie ordy, zm ierzały do tego, by nie dopuścić do rozpuszczenia zagonów tatarskich, a rozbić T atarów natychmiast po przekroczeniu Dniepru. Kiedy w pierwszych dniach stycz­ nia nadeszły wieści, że T atarzy nie z chanem co prawda, k tóry pozostał na Krymie, ale z Tuhaj bejem, są nad Dnieprem „dzień tylko chodu od Kudaku, kędy i tak wąska przeprawa jest, że ją z łuku przestrzeli z tą rezolucyją, aby się tam tędy wpław przeprawili, jeżeliby tymczasem Dniepr nie stanął”28, hetm an 17 stycznia wyruszył z Baru.29Ju ż w drodze otrzym ał wiadomość od Krzeczowskiego, stojącego na Zaporożu, że D niepr stanął i orda jest na prawym brzegu. Podstawowa trudność leżała teraz w tym , by odgadnąć, którędy T atarzy pójdą dalej. W ojsko stało w miejscu, z którego łatwo mogło się zw rócić na jeden z dwóch szlaków, gdy się okaże, że Tatarzy tam tędy nadciągają, Koniecpolski wolał jednak zatrzym ać ich jak najwcześniej. Ponieważ spodziewano się, że „nieprzyjaciel miał Czarnym Szlakiem inkursyję uczynić”30, hetman ruszył ze wszystkim wojskiem do Stawiszcza, wysławszy jednocześnie dwa podjazdy dla zasięgnięcia wiadomości o nie­ przyjacielu. Okazało się, że przewidywania Koniecpolskiego były słuszne i orda ciągnie prawą stroną Czarnego Szlaku ku Rzezów ce i Żyw otow i. N ie czekając już dłużej, nocą opuścił hetman Stawiszcze, kierując się do Rzezówki. O d drugiej stro­ ny miał tam przyciągnąć Wiśniowiecki.31 Wojsko szło w szyku, przygotowane w każdej chwili do spotkania z ordą; chorąg­ wie husarskie oskrzydlały kolum ny składające się z taboru otoczonego dragonią. N ow e informacje zmusiły hetmana do zm iany m arszruty — T atarzy napotkali opór załóg miasteczek, które ostrzeliwały ich z dział i zawrócili na południe. K o­ niecpolski, „porzuciwszy gościniec do Rzezówki w prawo, obrócił się z wojskiem w lewo ku O chm atow i”.32

27 P i a s e c k i, Chronica, s. 602. 28 BRacz., nr 149, f. 138v, O Tatarów 40 000 porażce (relacja Ostroroga); znal ją W. T o m k i e ­ wi c z , Jerem i Wiśniowiecki (1612-1651), Warszawa 1933, s. 43; por. też AGAD, BP, B, nr 1196, M. Po­ tocki do S. Koniecpolskiego, Latyczów 1 6 1 1644. 29 Opis kampanii oparty przede wszystkim na relacjach Ostroroga, BRacz., nr 149 oraz starodrukach: „Epistolica relatio equitis poloni ad amicum de proelio auspiciis serenissimi potentissimisque [...] Vladislai Quarti ductuque 11. Dni Dn. Stanislai a Koniecpole Koniecpolski [...] contra Tartaros ad Achmatoviam 3 0 1 a. Ch. 1644. Dantisci 1644”; „Warhafftige Relation von der wunderbaren ansehnlichen und oberauss grossen Victoria — von der'Königlichen Maystat zu Pohlen und Schweden Armee unter Commando [...] Coniecpolsky Castellan zu CrakawT...Jin Ukraina bey Ochmatovo am 30. Tag Januari, A. 1644”. 30 BRacz., nr 149, f. 39; por. także f. 96; „Warbaffiige Relation..." ocenia sity Koniecpolskiego na 6000, a Wiśniowieckiego na 11 000. 31 P i a s e c k i , Chronica, s. 602. 32 BRacz., nr 149, f. 139v.

Szkic 4. Droga wojsk polskich do Ochmatowa

T atarzy wiedzieli o nadciąganiu wojska hetmańskiego, liczyli jednak na swą prze­ wagę ilościową i zdecydowali się wydać bitwę. O ba wojska posuwały się ku sobie; spotkanie nastąpiło 30 stycznia przed południem pod O chm atow em . Pierwszą sprawą, którą teraz należało rozwiązać, była przeprawa wojska. Mia­ steczko rozłożone nad rozlewiskami T ykicza, otoczone z trzech stron stawami, dojście miało tylko albo przez most od strony północnej, albo przez groblę od połud­ nia. Stawy pokryw ał wprawdzie lód, ale nie tak silny, by utrzym ał tabor i działa. Koniecpolski nakazał więc wojsku przejść po lodzie, a tabor i działa prowadził przez most. Było to przedsięwzięcie niebezpieczne, w ozy bowiem szły pojedynczo, co zabierało dużo czasu i lada chwila mogło wprowadzić zamieszanie. Tatarzy p rzy ty m „przeprawiwszy część komunika przez grobelkę, poczęli byli na naszych, co się niepotrzebnie wymykali, przykro następować”33, dopiero het­ man rzucił na nich kilka chorągwi, które zmusiły nieprzyjaciela do odw rotu, za­ gnawszy się za nim aż do kosza. 33 Tamże, f. 140.

138

Stabilizacja (1633-1647)

W tym czasie, już bez dalszych przeszkód tabor sforsował most i Koniecpolski zaczął ustawiać wojsko w szyku. Ponieważ Wiśniowiecki nie nadchodził, a przewa­ ga liczebna Tatarów była znaczna, postanowiono nie rozpraszać oddziałów. Szyk zw rócon y był frontem na południe, „przeciwko nieprzyjacielowi”. N a cze­ le stał pułk Odrzywolskiego. Prawe, czyli zachodnie, skrzydło od strony chutorów miejskich zajęły chorągwie Lubomirskiego, między nimi jego husaria z Czarniec­ kim , lewe, wschodnie, zw rócono na błonia a oddzielone stawem i groblą od Tata­ rów — oddziały Kalinowskiego i Koreckiego. W środku szyku zajęły miejsce pułki hetmańskie i chorągiew królewska, prowadzone przez Aleksandra Koniecpolskie­ go, Stanisława i P iotra Potockich. Przygotow aw szy wojsko, Koniecpolski oczekiwał z niepokojem dalszych wyda­ rzeń. N ie mając wiadomości o tym , gdzie się znajdował W iśniowiecki, ani chciał, ani mógł uczynić pierwszy krok i uderzyć na kosz. W ybawiła go mgła, która nie­ spodziewanie zupełnie, choć dzień był piękny i pogodny, nagle spadła i to tak gęsta, że — jak pisał O stroróg — „ledwieśmy się sami między sobą widzieć mogli”.34 W e mgle T atarom trudno było nacierać, a że ich „porządnym harcem bawiono, obawia­ jąc się zasadzek, nie następowali”.35 Zanim mgła zdążyła opaść, nadciągnął Wiśniowiecki, którem u hetman kazał sta­ nąć na lewym skrzydle. Przybycie księcia zmieniło zupełnie sytuację strony pol­ skiej. Po przejaśnieniu, gdy T atarzy zaczęli ostro następować, hetman sam objął dowództwo czoła, które już się cofało pod impetem nacierających, i poprowadził kontratak. Jednocześnie z prawego skrzydła uderzył Czarniecki z chorągwią husar­ ską Lubomirskiego i czterem a innymi, co ostatecznie zmusiło nieprzyjaciela do odw rotu.36 T atarzy zawrócili w kierunku kosza, zostawiwszy w odwodzie podob­ no siedmiotysięczny komunik. N a ten komunik właśnie zwróciła się teraz uwaga hetmana, „kazał zaraz na nich nastąpić panu Czarnieckiemu, porucznikowi chorąg­ wi JM P w ojewody krakowskiego, z kilką chorągwi husarskich”37 tych samych za­ pewne, które prowadził przedtem. Jednocześnie z lewego skrzydła nacierali Piaseczyński i Wiśniowiecki. Tatarów przepędzono przez staw i grobelkę, zatrzym ano się jednak p rzy podejściu pod „przykrą górką”, leżącą na drodze do kosza. Walka stała się trudniejsza, ale już przez lód i groblę nadciągały posiłki. Koniecpolski nie zatrzym ał w ięc natarcia, choć „byli niektórzy tego rozumienia, żeby wojsku stru­ dzonemu nie wadziło odpocząć, a nazajutrz continuare victoriam ”.38 Pogoń trwała do nocy, wielu Tatarów zginęło, wielu dostało się do niewoli. Pom ęczone konie tatarskie nie m ogły nadążyć. Tatarzy — rzecz niespotykana w praktykach ordy — porzucali je i uciekali do lasów, skąd ich później wyławiali chłopi. W morderczej 34 Tamże, f. 140v. 35 Tamże. 36 O ś w i ę c i m, Diariusz, s. 44. Także BPAN Kórn., nr 201, f. 486 nn., Nowiny od 3 I I 1644; f. 487: „p. S. Czarniecki, kawaler dobry słusznie sobie poczynał i dobrze z swojego skrzydła gromił”. 37 BRacz., nr 149, f. 140v; por. P i a s e c k i , Chronica (wyd. 1648), s. 602. 38 BHacz., nr 149, f. 141.

Spokojne życie (1639—1647)

139

pogoni kosz zapędzono aż do Dzikich P ól i tam dopiero wojsko zatrzym ało się na noc. Należało zdecydować, co czynić. H etm an chciał gonić dalej Tatarów , nie bardzo na to jednak pozwalał stan wojska. Żołnierze, k tórzy przyszli z Wiśniowieckim, byli zbyt przem ęczeni, ciężka jazda nie nadawała się do pogoni, lekkiej zaś nie było więcej niż tysiąc. N ie istniało inne wyjście, jak tylko zebrać ludzi z różnych oddzia­ łów. N a w yprawę przeznaczono więc część Kozaków zaporoskich, 600 ludzi Wiśniowieckiego, 1000 Kalinowskiego, 300 Zasławskiego, 300 Łaszcza, z którym i po­ szło też „ochotników kawalerów nie mało”, między nimi i Czarniecki.39 Oddziały poprowadził Zaćwilichowski, komisarz wojska zaporoskiego. Pogoń była jednak trudna, bo T atarzy po dramatycznej przeprawie przez Siniuchę, kiedy lód się zała­ mał i „tak wiele ich potonęło z pierwszych hufców, że pośledniejsi po trupach jak po moście przeszli”40, rozdzielili się na trzy grupy, z k tórych jedna poszła do Oczakowa, druga ku Dnieprowi, trzecia na Budziak. 'Wiadomości o zwycięstwie Koniecpolskiego nad Tataram i szybko dotarły do kraju i odbiły się głośnym echem.41 D la Władysława, noszącego się ciągle z zamiara­ mi wojny z P ortą, wygrana bitwa ochmatowska była bardzo dogodnym mom en­ tem w rozgryw ce politycznej, zmierzającej do skłonienia sejmu, by poparł jego pla­ ny.42 W orbicie tych planów, jako trybik wielkiej m aszyny państwowej, miał się znaleźć później także Czarniecki. Tym czasem m im o stałego zagrożenia, stanu pogotowia wojska na Ukrainie i po­ dejm owanych mniejszych wypraw przeciw ordzie43, porucznik husarski zajął się rozszerzeniem podstaw materialnych przyszłej kariery. Maleńka C zarnca nie za­ spokajała już jego ambicji majątkowych, a środki zdobyte na wojnie pozwalały na powiększenie stanu posiadania. D roga, jaką obrał, jest dość charakterystyczna i w arta prześledzenia. Jeszcze w 1643 r. poprzez porozumienie z Pęcławskimi Czarniecki wykupił z ich rąk wieś Bachninowice w powiecie latyczowskim . 15 m arca Pęcławscy otrzym ali konsens

39 „Epistolica relatio...”, BRacz., nr 149, f. 141v, dość niewyraźnie PP Czarnomscy (Czarnowscy?). Warto zwrócić uwagę na to sformułowanie: drugim był zapewne Marcin. Jego losy po kampanii smo­ leńskiej ułożyły się bardzo ciekawie, w 1643 r. spotykamy go w Niderlandach w towarzystwie Aleksan­ dra Koniecpolskiego, syna hetmana; AGAD, rewindykaty petersburskie 207, f. 31, Paulus Berents de Meyter do S. Koniecpolskiego, Amsterdam 2 IV 1643; por. też: N i e s i e c k i, Herbarz, V, s. 199. W cza­ sie bitwy pod Ochmatowem Aleksander Koniecpolski był już na Ukrainie. 40 O ś w i ę c i m, Diariusz, s. 44. 41 R a d z i w i 11, Memoriale z 2 1 II wspomina o owacji sejmowej dla Koniecpolskiego i uczestników wyprawy ochmatowskiej; por. też liczne drukowane relacje bitwy, polskie i obcojęzyczne; „Warhaffte Relation von der wunderbaren ansehnlichen und oberaus grossen Victoria...”, 1644; A. G e r a r d i, Warhafte Relation d er ansehnlichen Victoria..., 1644: tenże, Relazione della vittoria..., 1644; por. także odpis Oss., nr 223/11, f. 199-202, por. też przypis 29, s. 117; także „Gazette de France”, r. 1644, s. 125, 203, 265. 42 L. K u b a 1 a, Jerzy Ossoliński, Warszawa 1924, s. 176 nn. 43 „Gazette de France”, r. 1645, s. 941, 1085, przesadne wiadomości.

140

Stabilizacja (1633—1647)

królewski na scedowanie jej na rzecz Czarnieckich.44 O konsens taki nominalnie wydany Pęcławskim zabiegać musiał Czarniecki, w jego bowiem interesie leżała sprawa wykupienia wsi, jego też przede wszystkim on dotyczył. Króla nie intereso­ wało, za jaką sumę i na jakich warunkach małżeństwo Pęcławskich zgodziło się odstąpić wieś Czarnieckim, on jako nominalny właściciel przekazywał tylko upraw­ nienia Pęcławskich — Czarnieckiemu. N ie sądzę, by wieś położona na Ukrainie była również w najlepszym stanie. W ciągu sześciu lat poprzedzających cesję zmieniała ona kilkakrotnie właścicieli45, a to prowadziło do m ocno wyniszczającej gospodarki. Czarnieccy niewiele zapłacili za tę majętność, ale że konsens w przeciwieństwie do nadania królewskiego w ym a­ gał na ogół zapłaty poprzednim posiadaczom, nie otrzym ali jej za darmo. Jeżeli zapłacono gotówką, a tej średniozamożna szlachta, a zresztą i magnateria, nie miała zbyt wiele, musiało się to opłacać. Powstaje pytanie, po co Stefanowi po­ trzebna była królewszczyzna położona na dalekich kresach szlacheckiej Rzeczypos­ politej, narażona na złupienie przez zagony tatarskie i oddziały kozackie. Cel mógł być jeden. Działalność wojskowa Czarnieckiego, dominująca w jego życiu, związała go w tych latach bardzo ściśle z Ukrainą. Przebywał na kresach o wiele więcej niż w Sandomierszczyźnie, wszedł w środowisko tamtejszej szlachty, zetknął się z p ro­ blemami ukrainnych latyfundiów i z korzyściami, jakie przynosiły ich posiadaczom. Obserwując błyskawiczny w zrost niektórych „państewek” kresow ych, które nie­ raz w yrosły z kilku wsi, tak obrotny i dbały o fortunę człowiek, jak Czarniecki, nie mógł pozostać na to obojętnym. Ukraina dawała mu jedyną szansę szybkiego zdo­ bycia ziemi. P rzy swoim stanowisku w hierarchii wojskowej i posiadanych środ­ kach m aterialnych Stefan nie mógł naturalnie nawet m arzyć o latyfundium, ale uzys­ kanie jednej czy dwóch wsi nie przekraczało jego ówczesnych możliwości. Bezpośrednie dodatnie strony tego przedsięwzięcia były znaczne, nawet jeśli Czarniecki nie miał zamiaru normalnie gospodarować w Bachninowicach. Jako porucznik chorągwi, której rotm istrz był wielkim magnatem i dowódcą jak najbar­ dziej nominalnym, on sam musiał troszczyć się o pełne zaopatrzenie oddziału, o żyw ­ ność dla ludzi, o paszę dla koni, o nocleg i przezimowanie. Jeśli dostawał pieniądze, to nigdy awansem, a zazwyczaj w wiele lat później. W czasie w ojny m ożna się było mniej o to m artw ić, wiadomo dobrze, że w ojna żywi żołnierzy. Ale co robić w cza­ sie pokoju? Chorągiew w takich wypadkach winien finansować Lubom irski, co za­ pewne robił przede wszystkim w formie dotacji. Jeżeli Czarniecki posiadał wieś w pobliżu miejsca pobytu oddziału, ona żywiła jego chorągiew. N ie przypadkiem chyba tak często w następnych latach wyruszać będzie z leż zim ow ych z jednej z wielu już w tedy swoich ukraińskich majętności, a w 20 lat później wojewoda rus­ ki będzie ten system stosować nagminnie. 44 AGAD, MK, nr 185, f. 286-466v. 45 Por. tamże, nr 181, f. 177v-178, Warszawa 7 III 1637, prawdopodobnie także nr 183, f. 148, 25 VI 1638; por. Czart., nr 390, s. 410, Różne doniesienia z Lublina; por. też Starowolski, Monumentu Sarmatorum, s. ,730.

Spokojne życie (1639—1647)

141

Dla właściciela wsi i porucznika chorągwi w jednej osobie płynęły stąd poważne korzyści materialne. Po prostu część dotacji Lubomirskiego na utrzymanie oddzia­ łu, płacy wojskowej i asygnat ukrywała się w jego kieszeni. Był to powszechnie stosowany przez magnaterię system zarabiania na wojsku. Poza tym kryło się tu poważne udogodnienie dla faktycznego dow ódcy oddziału. Ludzie byli najedzeni, wyspani i umundurowani. N ie było powodów do awantur, nikt nie mógł protesto­ w ać o nadmierne wybieranie stacji, o grabieże i gwałty. W zrastał także przy tym autorytet porucznika. W sumie była to mądra i głęboko przemyślana polityka, do­ godna dla obu stron. Posiadanie wsi na Ukrainie ułatwiło Czarnieckiem u ułożenie spraw rodzinnych. Pod osłoną chorągwi nie bał się zapewne ściągnąć żony i córek do Bachninowic, niezbyt zresztą oddalonych od głównej kw atery hetmańskiej. W k rótce okazało się, że ziemia przyciąga ziemię. Stan posiadania małżeństwa Czarnieckich w powiecie latyczowskim szybko się rozszerzał. W maju 1644 r. do­ stali nadanie na wieś K aryczyńce46, co — jak sądzę — umożliwiło Stefanowi jeszcze lepszą gospodarkę. D ochodziły poza tym dzierżawy.47 Stawiało to tego dojrzałego już człowieka nie tylko w rzędzie zawodowych żołnierzy szlacheckich, k tó rzy na Ukrainie bronili dosyć ogólnych i nieprzejrzystych dla nich spraw Rzeczypospoli­ tej. Jego interes osobisty, jego ziemia i jego służba wojskowa — były to teraz sprawy nierozłączne. Musiały się one jednoczyć nie tylko w konkretnych posunięciach o ma­ terialnym charakterze, ale także wpływać na ogólne poglądy i postawę. Bardziej był złączony ze sprawami Koniecpolskich, Potockich, Wiśniowieckich i setek drobniej­ szych i mniej znacznych szlacheckich rodzin, które walczyły na Ukrainie nie tyle dla wielkiej i m itycznej Rzeczypospolitej, a w dobrze rozum ianym własnym interesie. Rodzinna Czarnca, własna a nie królewska, choć przeciążona krewniakami, była nadal ty m prawdziwym, tradycyjnym domem. Świadczy o tym choćby okazywana jej troska.48 Służba wojskowa trzym ała jednak Czarnieckiego na Ukrainie. T u za­ puszczał korzenie, tu mieszkał, tu się dorabiał i to nie tylko sławy. N abycie posiad­ łości w Latyczow skiem było pierwszym krokiem do wielkiego awansu majątkowe­ go, o wiele istotniejszym niż Popow a G óra. Śmiem nawet twierdzić, że z gospodar­ czego punktu widzenia o wiele istotniejszym niż maleńka Czarnca. N a Bachninowicach i Karyczyńcach nie skończyły się zresztą ukraińskie zdoby­ cze gospodarcze porucznika. O d 1643 r. jego majątek rósł bardzo szybko, w 1646 r. bowiem otrzym ał znowu nadanie trzech wsi w województwie ruskim.49 W tym też zapewne roku został cześnikiem chełmskim. Fakt to mało znany w biografii C zar­ 46 AGAD, MK, nr 189, f. 50-50v. Władysław IV dla Stefana Czarnieckiego i Zofii z Kobierzyckich, Warszawa 13 V 1644; także oblata tego dokumentu 18 VI 1644; AmKr., Kraków, ks. rei. gr., nr 70, s. 1215-1217. 47 BPAN Kórn., nr 1941d, Kwit z tenuty trzyletniej wsi Kalenie, Połonne 2 7 II 1646. 48 Siady działalności Stefana w Czarncy, por. W i ś n i e w s k i, op. cit., s. 18 nn. 49 AGAD, pergaminy, nr 7177, 23 VII 1646, wsie Krzeczkowo, Olszana, Hołowice; por. AmKr., Kraków, ks. rei. gr., nr 72, s. 1529-1531.

142

Stabilizacja (1633—1647)

nieckiego. Boniecki nawet sądził, że cześnik chełmski Stefan Czarniecki był zupeł­ nie inną osobą.501 mnie to cześnikostwo sprawiło wiele kłopotów w dalszej analizie. O trzym anie tego tytułu nie budzi jednak wątpliwości. Kiedy w 1647 r. Czarniecki przejął od Koreckiego dobra ilinieckie w woj. bracławskim, występował już jako cześnik chełmski. Transakcja iliniecka wymaga szerszego nieco omówienia. 30 marca 1647 r. został zawarty akt zastawu na włości ilinieckie między Samuelem Karolem Koreckim a mał­ żonkami Czarnieckim i.51 Korecki za sumę 40 000 zł zastawiał miasto Ilińce „z fol­ warkiem pod zamkiem będącym i inszemi” na okres od 1 IV 1647 do 1 IV 1650 r. D okum ent ten w art, by mu się bliżej przyjrzeć. Ju ż suma dzierżawna jest ude­ rzająca — 40 000 zł to niemało i świadczy o poważnej w tym czasie zamożności Stefana i Zofii Czarnieckich. O ile z dokładnego aktu dzierżawnego i z załączonego inwentarza m ożna się zorientow ać, dzierżawa iliniecka warta była tej sumy pienię­ dzy, nie była to parołanowa maleńka, rodzinna Czarnca. Zawarcie takiej transakcji stawiało Czarnieckiego w rzędzie poważnych posiadaczy ziemskich. To już nie drob­ ny szlachcic, lecz zamożny właściciel i dzierżawca. Jeśli nawet Ilińce tak jak i inne majątki ukrainne służyły mu do utrzymywania oddziałów wojskowych, nie był to na pewno jedyny cel dzierżawy. W tych latach względnego pokoju Czarniecki stał się nie tylko żołnierzem, ale i szlachcicem-gospodarzem, i umiejętnie łączył te zadania. Rozbudowywanie majętności nie przerwało służby wojskowej porucznika cho­ rągwi Lubomirskiego. I tutaj nastąpiły zmiany bardzo korzystne dla Czarnieckiego. Pozwalają to stwierdzić właśnie nadania majątkowe, o ile bowiem w okresie konsensu na Bachninowice w 1643 r. mówi się o Stefanie jeszcze tylko jako poruczniku chorągwi Lubomirskiego52, to już w 1644 r. król w nadaniu Karyczyniec pisze: „rothmagistri nostri”.53 Przyboś wyciąga z tego wniosek, że Czarniecki osiągnął „god­ ność rotm istrza królewskiego”54, ma tu zapewne na myśli samodzielne rotm istrzowanie jedną z chorągwi kom putow ych, inaczej bowiem owego „rotmistrza królew­ skiego” nie m ożna tłum aczyć.55 Istotnie Czarniecki otrzym ał pierwszy chyba w swym życiu list przypowiedni. N ie ma wprawdzie z tego czasu ani konsygnacji skarbowo-wojskowych, ani peł­ nych rachunków sejmowych, aby ustalić bez wątpienia, że Stefan był rotm istrzem , ale stwierdzenie w akcie nadania jest dostatecznie wiarygodne. Pierw szy znany kom put pochodzi dopiero z r. 1646, a więc z okresu p rzy­ gotowywania przez Władysława IV wyprawy tureckiej. W ym ieniona w nim jest “ B o n i e c k i , Herbarz, III, s. 296: „Czarnieccy z Czarny w województwie ruskim - - Stefan z Czar­ ny, cześnik chełmski 1647 r.” 51 BPAN Kórnik, nr 1941 d., oryginał; tamże, inne dokumenty do Iliniec. 52 AGAD, MK, nr 185, f. 486. 53 Tamże, nr 189, f. 50; AmKr., Kraków, ks. rei. gr., s. 1215. 54 P r z y b o ś, Stefan Czarniecki, s. 121. 55 W. C z a p l i ń s k i (Stefan Czarniecki, PSB, IV, s. 128) pisze o wiele słuszniej i prościej, że był rotmistrzem.

Spokojne życie (1639—1647)

143

dwustuosobowa chorągiew kozacka „Czarnieckiego”.56 Musiała to być właśnie cho­ rągiew Stefana, a nie któregoś z jego braci, M arcin był bowiem wówczas w twierdzy kudackiej57, a D obrogost, k tóry po 1640 r. w rócił do kraju i miał swą chorągiew58, umarł w roku 1645.59 Rotm istrzow anie chorągwią nie przeszkadzało Czarnieckiemu nadal porucznikować w husarskiej chorągwi Lubomirskiego. Posiadanie własnego oddziału nie wykluczało w tedy służby w obcej chorągwi. Jako porucznik Lubomirskich wraz z inną starszyzną uczestniczył w uroczystościach koronacyjnych Ludwiki Marii, odbywających się w lipcu 1646 r. w Krakowie.60 W służbie Lubomirskich pozostał Czarniecki zapewne do czasu pow rotu z nie­ woli kozackiej w końcu 1649 r.61 Lata 1646 i 1647, poprzedzające bogate w wydarzenia na Ukrainie czasy powsta­ nia, spędził zapewne Czarniecki dosyć spokojnie. W ątpić należy, by brał on udział w wyprawie Jeremiego Wiśniowieckiego i Aleksandra Koniecpolskiego.62 W ypad młodego Koniecpolskiego odbywał się zapewne z inspiracji króla, Władysławowi bowiem zależało na sprowokowaniu Tatarów do zbrojnego wystąpienia63, ale wbrew woli hetmana, dlatego też żadna z jego chorągwi nie mogła w niej uczestniczyć.64 W szystko to wskazuje, że chorągiew hetmańska wraz ze swym porucznikiem stała przez cały rok 1647 w okolicach Baru, gdzie była kwatera Potockiego.65 Zimę w każdym razie spędził Czarniecki w Ilińcach, skąd uniwersał hetmański wezwał go do Baru w związku z wieściami o pierwszych zwiastunach wojny.

56K u b a 1 z, Jerzy Ossoliński, s. 437, na podstawie rękopisu Michałowskiego por. BPAN, Kr., nr 2251/ 3, f. 50; tamże, nr 367, f. 318; Oss., nr 189/11, s. 25 nn.; AGAD, BOZ, ks. IXb, nr 17, f. 214, r. 1646; Oss., nr 189/11, s. 25. Chorągiew ta zapewne została później w realizacji planu zamieniona na dragonię, ponieważ w latach 1646-1649 (?) nie figurują nigdzie kozacy Czarnieckiego, lecz tylko dragonia. Por. W i m m e r, Materiały, 1648-1655. 57 L a t a c z, Marcin Czarniecki, s. 207; por. także I. E. C h r z ą s z c z, Pierwszy opis buntu Chmielnic­ kiego w oświetleniu uczestnika wyprawy żółtowodzkiej i naocznego świadka wypadków. Prace historyczne w trzydziestolecie działalności profesorskiej Stanisława Zakrzewskiego, Lwów 1934, s. 258.

58 AGAD, ASK, H, ks. 46, f. 93v. 59 C h r z ą s z c z , Pierwszy opis buntu, s. 258. 60 BPAN Kórn., nr 201, f. 525. Wjazd Ludwiki Marii do Krakowa na koronację. Chorągiew prowa­ dził Jerzy Lubomirski, „ze starszego towarzystwa”, wymieniony porucznik p. Stefan Czarniecki. Za­ pewne w tym czasie Stanisław Lubomirski przekazał rotmistrzowanie chorągwią Jerzemu. Por. też: W i m m e r, Materiały 1648-1655. 61 Por. s. 169. 62 O wyprawie tej K u b a la, Jerzy Ossoliński, s. 262 nn.; T o m k i e w i c z , Jerem i Wiśniowiecki, s. 179; por. także M a s k i e w i c z , Diariusz, s. 82 nn.; z mniej znanych źródeł Oss., nr 223/11, f. 235— 236, M. Meger do Pinocciego, Warszawa 7 X I 1647; PKK, I, s. 174. 63 K u b a l a , Jerzy Ossoliński, s. 262; por. też „Gazette de France”, r. 1646, s. 381; r. 1647, s. 13; r. 1648, s. 281. 64 Chorągwie wymienione w PKK, I, s. 174. 65 Por. List M. Potockiego z Baru AmKr., Zb. Rusieckich, nr 41, f. 5, 7; także Oss., nr 188/11, f. 514v-515v.

CZĘŚĆ TR ZEC IA

Senatorskie krzesło (1648-1655) >! ■i. i

11. i 11

Rozdział

I

Klęska i niewola (1648-1649)*

Koniec 1647 r. zastał Czarnieckiego w Ilińcach.1 Stacjonował tam zapewne wraz ze swoimi oddziałami. Miasteczko niezbyt oddalone od głównej kwatery hetmań­ skiej, która znajdowała się w Barze, świetnie się do tego nadawało. Z Iliniec w poło­ wie stycznia 1648 r. wezwano go na naradę do Potockiego.2 H etm an dowiedział się wtedy o ucieczce Chmielnickiego3 i po naradach z wyższymi oficerami postanowił

IsiS

ruszyć w głąb U krainy. Oddziały trzym ano w pogotowiu od początku roku.4 M arsz wojsk, wśród których znajdowały się na pewno chorągwie dowodzone przez Czarnieckiego, mimo zim owych warunków, odbywał się dosyć szybko. 13 lu­ tego wojsko stanęło w W erbiczowie5, 16 — w Bałabanówce, 17 — w Żyw otow ie, 20 lutego było już w Korsuniu.6 Tam odbyła się druga narada wojenna7 i można przypuszczać, że Czarniecki brał w niej udział. C h oć już przedtem zdawano sobie sprawę, że sytuacja na Ukrainie jest poważna, dopiero wiadomości napływające

* Nie moim zadaniem jest w tej pracy kreślenie historii wyzwoleńczej walki ludu ukraińskiego, ani też jej ocena. Zdaję sobie sprawę z tego, że powstaje w ten sposób poważnie wykrzywiony obraz, historia, pisana może nie z punktu widzenia Czarnieckiego, ale stale obracająca się wokół jego osoby. To jest przecież jednak celem tego opracowania. 1PKK, I, s. 175, Kratkaja letopis o wojnach Polaków s Kozakami 1647-1656; Chrząszcz znał także tę kroniczkę w rękopisie Bibl. Krasińskich, nr 2888, dziś już nie istniejącym. Por. I. E. C h r z ą s z c z , Żółte Wody, X I Sprawozdanie Dyrekcji Państwowego Gimnazjum w Jaworowie za rok szk. 1929/30, Jaworów 1930, s. 8. 2 Por. Księga pamiętnicza Michałowskiego, s. 6-9, M. Potocki do Władysława IV, bez daty i miejsca napisania; por. także PKK, I, s. 197-200, a także wcześniejszy list Potockiego do podczaszego koronne­ go, Bar 24 III 1647; AmKr., Zb. Rusieckich, 41, f. 7. 3 O losach Chmielnickiego w tym czasie i jego ucieczce obszernie pisze W. L i p i ń s k i, Stanisław Michał Krzyczewski. Z dziejów Ukrainy, Kijów 1912, s. 361 nn. Także L. K u b al a, Wojna moskiewska r. 1654-1655, Warszawa 1910, s. 23. Z nowszej literatury I. K r y p j a k e w y c z , Bohdan Chmelnyckyj, Kiiw 1954. *A rchiw JZ R , III, cz. 4, s. 1-2, Uniwersał M. Potockiego, 31 XII 1647. 5 Oss., nr 3564/11, s. 51, M. Potocki do pułkownika kaniowskiego. 6 AmKr., Zb. Rusieckich, 41, f. 11, z Bałabanówki 16I I 1648; z Żywotowa 1 7 I I 1648; Oss., nr 3564/ 11, s. 53. 7 C h r z ą s z c z , Pierwszy opis buntu, s. 263: „Pan wielki hetman stawa w Korsuniu, ile się z nim wojska mogło zmieścić. Tamże consilium bellicum, na którym videbatur wyprawić do Chmielnickiego człowieka rozumnego, cum admonitione, żeby niepobożnej odstąpił imprezy”.

148

Senatorskie krzesło (1648—1655)

w końcu lutego i na początku m arca dały pełniejszy obraz kształtującego się po­ wstania. Po wysłaniu poselstwa do Chmielnickiego kontynuowano marsz. W mar­ cu, już w Czerkasach, Potocki zaczął się orientować, że nie obejdzie się bez zbrojne­ go starcia i że rokowania nie przyniosą poważniejszych rezultatów .8 Szczególne obawy budziły wiadomości o przym ierzu z Tatarami, choć oficjalna koresponden­ cja z Chmielnickim nie w różyła jeszcze burzy.9 Z Kudaku także alarmowano, że sytuacja staje się bardzo niebezpieczna. W iadomość tę przyniósł Marcin Czarniec­ ki10, wówczas jeden z oficerów załogi kudackiej. W kwietniu pow rócił wysłany do Chmielnickiego drugi poseł, nic nie wskó­ rawszy. Postanow iono wystąpić zbrojnie przeciw rozwijającemu się powstaniu. R ozpoczęły się przygotowania do pierwszej wypraw y, która skończyła się klęską przy Żółtych W odach. Rola Czarnieckiego w tej w yprawie11 była dosyć znaczna. Decyzja o jego udziale przy boku młodego Potockiego zapadła zapewne w końcu m arca lub w kwietniu 8 BJ, nr 49, s. 447-448, M. Potocki do „pana kijowskiego” (z listu jednak wynika, że do Adama Kisiela), Czerkasy 6 III 1648; tamże, s. 449, tenże do tegoż, Czerkasy 14 III 1648, po otrzymaniu odpo­ wiedzi Chmielnickiego, a przed wynikami drugiego poselstwa Chmielnickiego. 9 Korespondencja Chmielnickiego z Potockim w tym czasie nominalnie mogła budzić jeszcze na­ dzieje porozumienia. Por. listy Chmielnickiego do Potockiego, G r a b o w s k i , Ojczyste spominki, II, s* 111—112; także WAPGd., 300, 29, 129, f. 100, B. Chmielnicki do M. Potockiego, b. d.; dopiero listy z końca marca (31 III 1648) zwiastują burzę, por. Akta JŻ R , III, s, 180. PKK, I, s. 201, Ł. Miaskowski do J. Ossolińskiego, Bar 2 IV 1648, w KsiędzepamiętniczejMichałow­ skiego, s. 10, ten sam list z datą 3 IV 1648. “ Biografowie Czarnieckiego, szczególnie starsi, w relacjonowaniu wydarzeń z maja 1648 r. opierali się na źródłach co najmniej niewystarczających. Tradycyjnie był to Kochowski i Rudawski. Ich opisy często błędne stały się podstawą i osiemnastowiecznego Krajewskiego i dziewiętnastowiecznego Jenikego, znajdą się też w opracowaniach dwudziestowiecznych. Listę dziejopisów XVII w., którzy podali ogólne wiadomości o wyprawie żółtowodzkiej można by znacznie rozszerzyć; S. G r o n d s k i d e Grondi, Historia belli cosacco-polonici. E x manuscriptis monumentis historiae Hungariae in lucernprotulit Caro­ lus Copii in Regia Scientiarum Universitate, Pest 1789. Kuszewic, LBAN, Oss., nr 2346/11; A. V i m i n a, Historia delle guerre civili di Polonia, divisa in cinque libri, Progressi dell arm i moscovite contra Polacchi. Relatione della Moscovia e Svetia e loro governi, Venezia 1671; D. P. G a z z o 11 i, Historia delle guerre d'Europa arrivate; także ciekawa relacja w „Gazette de France”, r. 1648, s. 925-929, Le soulevment de

cosaques... Obok nich istnieją jednak źródła o wiele pełniejsze. Pierwszeństwo dałbym tu wprowadzo­ nemu do nauki przez Chrząszcza pamiętnikowi nieznanego uczestnika wyprawy żółtowodzkiej. Chrząszcz opublikował ten pamiętnik ze zniszczonego już dziś rękopisu Bibl. Krasińskich (nr 4090, k. 91-94), (Dyariusz czy to kronika o początku rebelliey kozackiey z iakiey okazyey y kto nadął do tej iadowitej resolutiey); por. tenże, Pierwszy opis buntu. W swoim ciekawym szkicu o Żółtych Wodach Chrząszcz stwierdził, że pamiętnik powstał około r. 1680 (por. Żółte Wody, s. 3), wnioskując o tym zapewne z pierwszych słów zapisu: „Ile pamięć moja zniesie od lat 50 i więcej” (Pierwszy opis buntu, s. 257). Z dokładniejszej analizy wynika, że pamiętnik został napisany około 1660 r. Było to w kilkanaście lat po wypadkach, tak późno wszakże, że uczestnik wydarzeń nie mógł być pewien wszystkich szcze­ gółów. Bądź co bądź jednak jest to źródło do dziś najpełniejsze, a uzupełnione zwięzłą relacją, opubliko­ waną przez Kordubę (M. K o r d u b a, Nowipriczinki dopoczatkiw Cbmielniczini, Zap. Nauk. Tow. im. Szewczenki, Lwów 1926, s. 209-212), jeszcze jedną krótką notą (AmKr., Zb. Rusieckich, nr 41, f. 15, Nowiny z maja 1648 r.) i pewną ilością drukowanej i nie drukowanej korespondencji (mniej znana WAPGd., 300, 129,129, f. 109) podczaszy koronny do kanclerza 4 V I 1648; RA, SkS, nr 9, z Warszawy

Klęska i niewola (1648—1649)

149

1648 r. w Korsuniu, tam bowiem postanowiono wysłać dość znaczne siły lądem i w odą12 w stronę Kudaku. Celem tej grupy było dotarcie do twierdzy, w zm ocnie­ nie załogi oraz ewentualne zatrzymanie Chmielnickiego. Hetmani w dalszym ciągu nie doceniali przeciw ników .13 G rupa lądowa pod dow ództw em Stefana Potockiego w yruszyła najpewniej 21 kwietnia.14 Pisał o niej nieznany autor diariusza. Ponieważ sam był najprawdopo­ dobniej żołnierzem w jednej z chorągwi, prowadzonych przez młodego Potockiego, jego wiadomości są najpełniejsze i chyba najbardziej wiarygodne. Stwierdzał on: A my drudzy lądem z synem hetmańskim, z Stefanem Potockim substituti, Stefan Czarniecki i komisarz Szemberk. Nie było nas wszystkich tylko chorągwi 11; pułkowych 6, siódma komisarska, ósma Stefana Potockiego, dziewiąta Jana Sapiehy, dziesiąta Wichrowskiego, jedenasta Chrząstowskiego. Ochotnika z Czarnieckim pod proporcem husarskim koni 150. A rm aty sztuk 2, przy której dragunije 100 z Moszen, książęcej dragunijej drugie 100. Kozaków z taborem na 1500.15

Jak z tego wynika, przyjęta przez niektórych historyków ilość wojska w grupie lądowej — 1200 — jest znacznie zaniżona. Ustalono ją na podstawie części pamiętni­ 9 VI 1648 — między korespondencją E. Stenbocka z Narwy, BJ, nr 90, f. 2-2v, kopia listu ze Lwowa z 4 VI 1648; BPAN Kr., nr 1059, s. 531-532, S. Potocki do M. Łubieńskiego 29 V 1648; AmKr., Sang., nr 80, s. 31-35) może dać wystarczający obraz nie tylko ogólnych wydarzeń, ale i bezpośredniej działal­ ności Czarnieckiego. Ten ogólny obraz został oddany najlepiej w szkicu C h r z ą s z c z a , Żółte Wody. Miejsce bitwy ustalono po dłuższych dyskusjach, w końcu X IX w. Por. M. D u b i e c k i , Pole bitwy u Żółtych Wód 1648, z planem i mapką. Rozprawy Akademii Umiejętności, hist. fil. XII, 1880; K. G ó r s k i, O pobojowisku u Żółtych Wód, „Biblioteka Warszawska”, t. IV, r. 1886. 12 Korzon przyjął, że lądem ruszyło „1200 wyborowego żołnierza”, wodą zaś 600 Kozaków regest­ rowych. K o r z o n , Dzieje wojen, II, s. 323, zapewne za J e r l i c z e m , op. cit., I, s. 62. Hruszewski i Szajnocha podają tę samą liczbę grupy lądowej, poważnie zmniejszając ilość regestrowych płynących Dnieprem. K. S z a j n o c h a , Dwa lata dziejów naszych, s. 172; H r u s z e w s k i , op. cit., VIII, s. 183; R a d z i w i ł ł , Memoriale. Większość źródeł określa liczbę wojska, które popłynęło wodą, na 4000. Por. także WAPG., 300, 29, 129, f. 113, kopia listu Koryckiego do A. S. Radziwiłła b.d., wiadomość, że hetmani wyprawili wojsko zaporoskie wodą, nie wszystko wprawdzie, ale przeszło 4000. Autor diariusza publikowanego przez Chrząszcza pisze nawet, że grupa „wodna” była „flotą pozorną”. lł PKK, I, s. 200-201; N N z Czerkas 2 IV 1848 r. w Księdze pamiętniczej Michałowskiego, s. 9-10. 14 Tyiko S. W i e 1 i c z k o, Lietopis sobytij w jugozapadnoj Rossii w X V II w., Kiew 1848, Skazanija, s. 33 podaje 13/23/ IV, wszystkie inne źródła — i to o wiele pewniejsze — podają 2 1 IV; por. także list J. Bełchackiego z Czerkas 2 V 1648, F. G a w r o ń s k i , Sprawy i rzeczy ukraińskie. Materiały do dziejów Kozaczyzny i Hajdamaczyzny, Lwów 1914, s. 110-112, por. także „Gazette de France”, r. 1648, s. 913, 977. 15 C h r z ą s z c z , Pierwszy opis buntu, s. 264. Wiadomości te w pewnym stopniu potwierdzają „ra­ port” odnaleziony przez Kordubę oraz list Bełchackiego. Pisał on o 4 chorągwiach kozackich, 700 dra­ gonach i połowie regestrowych Kozaków, wspominał także o ochotnikach. Inne nieco wiadomości podaje Korycki; po ich analizie jednak dane diariusza zostają potwierdzone. Por. WAPGd., 300, 29, 129, f. 113, kopia listu Koryckiego do A. S. Radziwiłła b.d.m. W grupie lądowej wymienia Czarnieckie­ go, Wojniłłowicza, Kaniowskiego (?), Szemberka, Brzuchańskiego, kwarcianych St. Potockiego i Zaćwilichowskiego, 70 ochotników spod różnych chorągwi, dragonię księcia (?), dragonię Mikołaja Po­ tockiego, Kalinowskiego i Sieniawskiego, 140 Niemców „komenderowanych” z Czarnieckim, komput husarskich i pułkowniczych 100, półtora tysiąca Kozaków zaporoskich.

150

Senatorskie krzesło (1648—1655)

Klęska i niewola (1648—1649)

151

ków i kronik16, choć inne źródła o tym charakterze podają liczby dużo wyższe: Rudawski 3000 kwarcianych i tyleż Kozaków zaporoskich17, Grondski — 6000, w tym 4000 dragonii.18 Prawda leży pośrodku. Pełny skład chorągwi wynosił w tych czasach około 100 lu­ dzi, czasem nawet więcej. Jedno ze źródeł podaje, że Czarniecki sformował chorą­ giew liczącą 150 osób. Jeśli nawet przyjmiemy, że pozostałe oddziały liczyły tylko po 100, to i tak zsumowanie wszystkich daje liczbę większą niż 1200. Chrząszcz oceniał grupę „lądową” na 3000 uczestników .19 Trzeba przyjąć, że liczyła ona mini­ malnie 3000, maksymalnie 3500 ludzi. Zadania Czarnieckiego w grupie, którą dowodził nominalnie m łody Potocki, nie ograniczały się tylko do jednego oddziału. N ie owa zbieranina, jaką prowadził20, decydowała też o jego znaczeniu. Diariusz wymienia Czarnieckiego i Szemberka, jako dowódców, obok Potockiego21, co też wyraźnie potwierdza jedna ze współczes­ nych not: „Panu Stefanowi Potockiem u, dany za dyrektora p. Czarniecki, porucz­ nik chorągwi JM P starosty krakowskiego, przydany do kompanii p. komisarz Zaćwilichowski i p. Sapieha”.22 O współdowództwie Czarnieckiego wspomina poza tym wielu siedemnastowiecznych dziejopisów.23 Przecenianie jego roli w wyprawie 16Jerlicza, Pastoriusa i Kuszewica. 17 W. R u d a w s k i, Historiarum, s. 8. 18 G r o n d s ki, op. cit., s. 54. 19 C h r z ą s z c z , Żółte Wody, s. 15. 20 Składał się on z zebranych ochotników. Autor diariusza pisze, że było: „ochotnika z Czarneckim pod proporcem husarskim koni 150”. O ochotnikach wspominają także w swych listach Korycki i Bełchacki. Sformułowania Bełchackiego są szczególnie ciekawe. Donosząc o wyruszeniu grupy młodego Potockiego pisał on: „A poszedł na przedzie JMP krakowskiego pan starosta draziński (?), pan komi­ sarz z Kozakami regestrowymi, pan Sapieha rotmistrz, pan porucznik nasz i z nimi towarzystwa nasze­ go 10, między nimi pan Stanisław; spod różnych chorągwi towarzystwa niemało z ochoty - - z nimi poszło chorągwi kozackich 4, dragonów 700”. Z konfrontacji tego fragmentu z relacją autora diariusza wynika, że ów wymieniony tylko z tytułu „pan porucznik”, dowódca Bełchackiego, dowodzący ochot­ nikami, nie może być nikim innym tylko Stefanem Czarnieckim. To z kolei prowadzi do wniosku, że Czarniecki nie miał przy sobie swojej dragonii, która była z hetmanami pod Korsuniem (WAPGd., 300, H, Ee 32, Relacja o pogromie hetmanów pod Korsuniem; por. też Księgę pamiętniczą Michałowskie­ go, s. 21) ani chorągwi husarskiej Jerzego Lubomirskiego, w której porucznikował, a tylko 10 ochotni­ ków z tej chorągwi i kilkudziesięciu z innych. Husaria zresztą jak najbardziej nie nadawała się do wyprawy. Poza tym Czarniecki dowodził owymi wymienionymi przez Koryckiego „140 Niemcami komenderowanymi”. 21 C h r z ą s z c z , Pierwszy opis buntu, s. 264. 22 BUW r., Steinwehr, f. 37, III, s. 234, notatka po znanym z wielu kopii liście K. Grodzickiego z Kudaku 9 V 1648; por. także Żereła do istorii Ukrainy — Rusy, Lwów 1911, VI, s. 183, Ex actis patris ord. praedicatorum — określają Stefana jako pułkownika wojewody ruskiego. Autor zapisu stwierdza: „temu [Czarnieckiemu — A.K.] był regiment cale i zupełnie powierzony”. Opis wyprawy jest wpraw­ dzie mało istotny i zawiera wiele nieścisłości. O rozgłosie wokół sprawy Czarnieckiego świadczą też sformułowania rajcy lwowskiego Kuszewica (Żereła, IV, s. 102), który oburzając się na postępowanie Chmielnickiego wobec posłów, wymienia z nazwiska tylko Czarnieckiego. 23K o c h o w s k i , Climacter, I, s. 31, R u d a ws k i , op. cit., s. 8; G r o n d s ki, op. cit., s. 54; P i as e c k i , op. cit., s. 606.

żóitowodzkiej zarzucał nawet Piaseckiemu brat Szemberka.24 Zw racał mu uwagę, że w suplemencie kroniki błędnie nazwał komisarza Stanisławem25, „a wojsko wszyst­ ko, a zatym wszystka U kraina wie, iż on jest Jacek Szemberk”.26 G orąco też p rote­ stował o posądzenie Jacka o jakieś nieuczciwości w rozliczeniach. Najwięcej jednak żalu wywołało ocenianie Czarnieckiego: Czynisz Waszmość i w tym krzywdę wielką bratu memu i krwawej jego przysłudze, gdy u Żółtych W ód męstwa jego, spraw wojennych, ran nawet i więzienia ani wspominasz. Owszem przeciwko wszystkich ludzi wiadomości, porucznika j e d n e g o i s ł u g ę r ę k o d a j n e g o p a ń s k i e g o kładziesz tam za regimentarza, pominąwszy brata mego, k tóry tam był pierwszem jako komisarz abo raczej hetman wojska Zaporowskiego, a p. Czarniecki jako poseł do traktowa­ nia, syn zaś hetmański pro pignore fidei, aby Kozacy tym bardziej ufali27 [podkr. — A.K.], 24 BPAN Kórn., nr 991, f. 392-392v, Do IM Pawła Piaseckiego, biskupa przemyskiego od pana Szemberka prywatny (kopia), 2 4 IX 1648. Można zresztą bez trudu znaleźć relacje bitwy żółtowodzkiej niewymieniające Czarnieckiego, a tylko Potockiego i Sapiehę. Por. RA, Extranea IX , Polen, nr 141, Copia Schreibens aus Warschau 3 V I 1648; Oss., nr 3564/11, s. 27v, Relacja M. Ostroroga dla J. Ossoliń­ skiego, b.d. 25 Istotnie Piasecki wspominając krótko o Żółtych Wodach, wymienił tylko Potockiego i Czarniec­ kiego; P i a s e c k i, op. cit., s. 606. 28 BPAN Kórn., 991, f. 392. 27 Tamże, f. 392v.

152

Senatorskie krzesło (1648—1655)

Ten charakterystyczny list, choć napisany przez człowieka tak zainteresowanego, wyjaśnia w pewnym stopniu ów trium w irat Potockiego, Szemberka i Czarnieckie­ go. „Rękodajny porucznik” miał rokow ać z przeciwnikiem, zapewne obok Szem­ berka. M im o oburzenia i zaprzeczeń brata komisarza, sądzę jednak, że hetmani li­ czyli także na jego długoletnie doświadczenie wojskowe, gdyż umiejętności militar­ ne młodego Potockiego były raczej bardzo mierne. M ożna przypuszczać, że spra­ wował swego rodzaju opiekę nad tym niedoświadczonym żołnierzem. Pierwsze dni w ypraw y Stefana Potockiego nie nastręczyły poważniejszych trud­ ności i oddziały poruszały się dosyć szybko. 25 kwietnia opuszczono K ryłów 28 i jesz­ cze tego samego dnia wojsko dotarło do Cybulnika.29 Zatrzym aw szy się tam na noc, w poniedziałek 2 7 kwietnia ruszono ku Omelnikowi, by we w torek stanąć w Kniażych Bajrakach. Spotkanie z Chmielnickim i ordą tatarską nastąpiło w środę 29 kwiet­ nia30 już u Żółtych W ód. Zaskoczenie oddziałów polskich musiało być duże. Przed wymarszem liczono zapewne na przeciwnika nie silniejszego niż 1500 ludzi; o tylu przecież m ów iono w Czerkasach.31 Nonsensem jest, oczywiście, owe 40 000 T ata­ rów często podawane przez najróżnorodniejsze źródła32, również 16 000 Tatarów w ymienione u Kochowskiego33 jest przesadzone, jeśli nawet przyjm iemy, że razem Kozaków i Tatarów było 15 000, a tylu było ich na pewno w ostatniej fazie walki przy Ż ółtych W odach, kiedy grupa „wodna” przyłączyła się do K ozaków i kiedy K ozacy i dragoni z oddziałów lądowych zaczęli także przechodzić do obozu Chmiel­ nickiego. Stosunek kształtował się najpierw jak 1:5 na niekorzyść Polaków , a póź­ niej po przejściu K ozaków Szemberka nawet jak 1 :10. M im o zaskoczenia i przewagi liczebnej przeciw nika pierwsze p oty czk i od 29 kwietnia do 1 maja nie były groźne dla szlacheckich oddziałów. Tatarzy nie w yw arli wielkiego wrażenia. A u tor diariusza pisze: Orda licha i nieśmiała i niepozorna w kożuchach i w siermiężkach, bez szabel, bez luków, najwięcej z maślakami, to jest kość wsadzona na gibkie drzewo, co jest gorszego nisli szabla.34

Trudno powiedzieć, co sądzili o przeciwniku dow ódcy szlacheccy, w każdym razie nie myśleli o odwrocie. Być może liczyli, że przebiją się do Kudaku, może też oczekiwali p om ocy hetmańskiej35 i nadejścia oddziałów, które w ypraw iono wodą. 28 K o rd u ba, op. cit., s. 211. 29 Tamże; por. także C h r z ą s z c z , Pierwszy opis buntu, s. 253, analiza dat. 30 K o r d u b a , op. cit., s. 211; R a w i t a - G a w r o ń s k i , Sprawy i rzeczy ukraińskie, s. 110, List Belchackiego. 31 PKK, I, s. 200-201, list niewiadomego, Czerkasy 2 IV 1648; to samo Księga pamiętnicza Michałow­ skiego, s. 9-10. 32 K o r du b a, op. cit., s. 211; G r o n d s k i, op. cit., s. 59; także Akty J2 R , III, s. 181-182. 33K o c h o w s k i , Climacter, I, op. cit., s. 31. 34 C h r z ą s z c z , Pierwszy opis buntu, s. 264. 35 Wiemy na podstawie listu Bełchackiego, że już po spotkaniu z Chmielnickim wysiali oni jakieś pisma do obozu; por. także WAPGd., 300, 29, 129, f. 120v-103. Kopia listu Konstantego Kłopotow­ skiego do NN, obóz pod Czerkasami 20 V 1648. Wspomina, że w taborze pod Żółtymi Wodami ocze­ kiwano na posiłki.

Klęska i niewola (1648-1649)

153

Nastąpił dwutygodniow y okres oblężenia. Oddziały polskie okopały się, jak wynika z diariusza, bardzo porządnie, a orda i K ozacy usiłowali wziąć obóz gło­ dem. O ile m ożna się zorientow ać, sytuacja taka trwała mniej więcej od 1 do 12 maja.36 Czas jednak pracował zdecydowanie na niekorzyść oddziałów polskich. Przede wszystkim do oblegających przyłączyli się K ozacy regestrowi wysłani wodą na czajkach.37 N a marginesie w arto tu podkreślić zdumiewającą nieświado­ m ość stron y polskiej, która nie doceniała siły społecznego oddziaływania powstania i przeciw oddziałom kozackim Chmielnickiego wysyłąła Kozaków regestrowych. Następnie to samo stało się z Kozakami, którzy byli wśród oblężonych. C i w raz z dragonami przeszli także na stronę powstańców. Tak osłabieni, oblężeni już bez nadziei na pom oc, zaczęli rokowania. D o tego czasu relacje źródeł są zgodne, od 13 lub 14 maja w konfrontacji wiado­ mości narastają poważne rozbieżności. Jest to o tyle niekorzystne, że właśnie w dru­ giej dekadzie maja działalność Czarnieckiego była szczególnie poważna. 13 lub 14 maja38 Tuhaj bej przez posła zaproponował układy. W obozie polskim panował jednolity zupełnie pogląd, wynikający zapewne z poleceń hetmańskich, że to właś­ nie Brzuchańskiego, Czarnieckiego i W ojniłowicza należy wysłać na pertraktacje.39 M ożna zatem przyjąć, że 13 lub 14 maja Czarniecki, Brzuchański i W ojniłowicz udali się do obozu kozacko-tatarskiego. A utor diariusza nie pisze nic o samych ro­ kowaniach, stwierdzając tylko, że Tuhaj bej zatrzym ał posłów, autor relacji stwier­ dza zaś, że potraktow ano posłów od razu jako jeńców: „onym szable poodbierawszy w jednych żupanach zostawił i za wartę dał”, grożąc na dodatek śmiercią.40 Dalsze losy obozu nad Żółtym i W odam i nie są już związane z osobą Czarniec­ kiego. N ie pow rócił on więcej do taboru, jego rola skończyła się najpóźniej 14 maja. O d tego czasu mógł być tylko dosyć dalekim obserwatorem wydarzeń. N aw et w ro­ kowaniach prow adzonych później41 nie brał udziału. Przebieg klęski znał zapewne

36 C h r z ą s z c z, Pierwszy opis buntu, s. 264. 37 WAPGd., 300, 29, 129, f. 113, Kopia listu Koryckiego do A. S. Radziwiłła. Donosi, że Krzeczowski z kilkuset ludźmi napadł umocnioną forteczkę, gdzie poddało się 50 Kozaków Chmielnickiego. Następnie jednak Kozacy regestrowi przeszli do powstania, wymordowawszy Krzeczowskiego, Bara­ basza, Wadowskiego i innych; por. oparty na tym liście opis Radziwiłła, Memoriale; por. także PKK, I, s. 177, Kratkaja letopis; tamże, s. 202, List K. Grodzickiego do M. Potockiego, Kudak 9 V 1648; por. przyp. 64. 58 Niezgodność dat w relacjach. 39 K o r d u b a, op. cit., s. 212: „tegoż dnia, w środę, armatę oddano nad wieczorem, a pan Czarnecki, pan Wonmełowicz i pan Bruchański, pułkownicy, pojechali do Tuhaj Beja”; por. także AmKr., Zb. Rusieckich, nr 41, f. 15. Nowiny z maja 1648, „pan Wonmełowicz”. Chrząszcz we wstępie pisze o nim jako o Wononełowiczu, ale z samego diariusza bezpośredniego wynika, że mowa o Wojniłowiczu, który brał przecież udział w ekspedycji, choć autor błędnie podaje, że był w „grupie wodnej”; por. WAPGd., 300, 29, 129, f. 113, Kopia listu Koryckiego. 40 K o r d u b a, op. cit., s. 212. 41 C h r z ą s z c z , Pierwszy opis buntu, s. 264-265; WAPGd., 300, 29, 129, f. 102v-103, Kopia listu K. Kłopotowskiego, obóz pod Czerkasami 20 V 1648; także AmKr., Zb. Rusieckich, nr 31, f. 55.

154

Senatorskie krzesło (1648—1655)

bardzo dobrze, ale tylko z relacji współtowarzyszy, z którym i spotkał się jeszcze w maju, w niewoli tatarskiej. Trudno też byłoby winić Czarnieckiego za pogrom żółtowodzki. Nastąpił on skutkiem nieudolności hetmana, jego pełnej nieznajomości sytuacji, niedoceniania przeciwnika, niezrozumienia charakteru powstania. Ani m łody Potocki, ani Szemberk, ani Czarniecki w czasie od 29 kwietnia do 1 maja, kiedy nastąpiło spotkanie z ordą i Chmielnickim, nie mogli podjąć decyzji odw rotu, mimo że byłoby to posu­ nięcie najbardziej logiczne.42 Wysłani z Korsunia, jeśli nie zdołali dotrzeć do Kudaku, zostali oczywiście skazani na zagładę, m imo iż zrobili, co było w ich m ocy, by się ratować. W iadom o przecież, że pisali do Potockiego o swej sytuacji i o sile prze­ ciwnika43 i że znowu nieudolność hetmanów zadecydowała o braku odsieczy.44 Zresz­ tą w dziesięć dni po klęsce żółtowodzkiej sami hetmani dostali się do niewoli, pono­ sząc nie mniejszą porażkę niż młody Potocki, tym bardziej kompromitującą, że byli ludźmi bądź co bądź dosyć doświadczonymi w rzemiośle wojennym. N ie ma to już jednak bezpośredniego związku z Czarnieckim, może tylko o tyle, że pod Korsuniem rozbito i jego dragonię, którą zostawił w Czerkasach przed w ymarszem w kwietniu.45 Losy Czarnieckiego w niewoli część źródeł i cała prawie historiografia wiązały z losami hetmanów. Potocki i Kalinowski znajdowali się, jak większość jeńców wzię­ tych nad Żółtym i W odam i i pod Korsuniem, w rękach tatarskich. Niekiedy przy­ puszczano także, opierając się na niepewnych i jak się okaże nieprawdziwych wia­ domościach w korespondencji z U krainy46, że Czarniecki w ręce tatarskie dostał się dopiero później, ofiarowany Tuhaj bejowi przez Chmielnickiego.47 Wiele w tych wszystkich sądach było niejasności wprowadzonej przez sprzeczne relacje źródeł. N ie ma w tym zresztą nic dziwnego. W zięci do niewoli na ogół nie utrzym ywali ze sobą kontaktu, nie mogli więc mieć dokładnych wiadomości o losąch tow arzyszy. Szerzyły się najrozmaitsze pogłoski, czasem prawdziwe, częściej fałszywe. D o Baru przynosili je przede wszystkim oficerowie, których T atarzy za­ raz puścili, bądź na parol, bądź za gwarancją innych więźniów, by starali się o okup C h r z ą s z cz, Pierwszy opis buntu, s. 264: „gdybyśmy byli poszli zaraz na odwrót, przeszlibyśmy bezpiecznie do pana krakowskiego”. 43 Wskazują na to listy Bełchackiego i Kłopotowskiego. Mieli oni też dokładne relacje z Kudaku; por. list K. Grodzickiego, Kudak 9 V 1648, przyp. 64. 44 Por. S z a j n o c h a , Dwa. lata dziejów, s. 173-175; E. M. A p a n o w ic z, Pobiedy ukrainskogo naroda nad polsko-szlachetskimi wojskami na naczalnom etapie oswoboditielnoj wojny. VKossojedinienije Ukrainy s Rossijej. Sbom ik statiej, Moskwa 1954, s. 153. 45 O udziale dragonii Czarnieckiego pod Korsuniem — Księga pamiętnicza Michałowskiego, s. 22, Relacja o rozgromieniu hetmanów pod Korsuniem 26 V 1648; por. także WAPGd., 300 R., Ee 32 dokładniej. 46 Wiadomość, że Czarnieckiego wziął Chmielnicki: WAPGd., 300, 29, 129, f. 114, Z listu p. Wiszowatego, starosty połomskiego, Połominiec 24 V 1648; S z a j n o c h a , Dwa lata dziejów, IX, s. 272, List p. Adama Kisiela, wojewody bracławskiego do JKMci już po śmierci oddany; tamże, s. 280, List z Bro­ dów 10 VI 1648. 47 S z a j n o c h a , Dwa lata dziejów, IX, s. 205.

Klęska i niewola (1648—1649)

155

za pozostałych. Oczywiście największą w artość dla Tatarów mieli hetmani, za nich można się było spodziewać sum najpoważniejszych. Pierwsi oficerowie zwolnieni przez Tatarów zaczęli napływać do Baru niemal natychmiast po obu klęskach. N a początku czerwca, zapewne przed 8 czerwca przy­ byli tam Stanisław Jaskólski, strażnik wojskowy, Sieniawski48 i prawdopodobnie Jan Uliński, chorąży halicki.49 W inni oni byli dać okup za siebie i prosić, by zapła­ cono za innych. 9 czerwca Uliński i Jaskólski napisali list do Macieja Łubieńskie­ go50. W ystępując w imieniu Mikołaja Potockiego zdali dosyć szczegółową relację z w ydarzeń pod Korsuniem .51 Z innego listu Jaskólskiego dowiedzieć się można nieco dokładniej o sytuacji, w jakiej znaleźli się jeńcy.52 H etm ani, a także Bałaban pozostawali w bezpośredniej dyspozycji Tuhaj beja, jeńcy zaś znad Żółtych W ód — w dyspozycji sułtana. W śród nich Jaskólski wymienił Szemberka, Sapiehę, Czarnieckiego i Bieganowskiego. Jed­ nocześnie też podał „ceny”, jakie należało płacić. Za Sieniawskiego, już zresztą pusz­ czonego za poręką, żądano 2000 złp., za Bałabana 10 000. Podobne były „ceny” i za innych oficerów .53 Kształtowały się one w zależności od zajmowanego stanowiska. Za Kalinowskiego na przykład wymagano 100 000 czerw onych złotych.54 Ze wzglę­ du także na zajmowane stanowiska jeńcy byli traktowani bardzo różnie. Mikołaj Potocki pisał z K rym u dosyć spokojne i swobodne listy55, Bałaban już o wiele mniej optym istyczne.56 Najprawdopodobniej im niżej, tym było gorzej. W brew przyjętym sądom Czarniecki nie przebywał długo w niewoli tatarskiej. N ieznany autor diariusza, k tóry sam dostał się w ręce Tatarów , zanotował, że „Czar­ niecki na Kudak uciekł.57 W iadom ość tę potwierdzają inne źródła.58 M ożna z dosyć dużym prawdopodobieństwem określić, kiedy to się stało i w ja­ kich okolicznościach. W kilka dni po rozgromieniu obozu u Żółtych W ód umarł 48 WAPGd., 300, 29, 129, f. 121, Żółkiewski (?) do kanclerza kor. z Dubna 8 VI 1648, druk Szajno­ cha, Dwa lata dziejów, IX, s. 287. 49Iliński z Jaskólskim pisali razem list do arcybiskupa Macieja Łubieńskiego w sprawie jeńców. Por. Czart., nr 2576, nr 15, s. 117; por. także BJ, nr 90, f, 4. “ Czart., nr 2576, nr 15, s. 117-120 (kopia), z Baru 9 VI 1648. 51Nie zajmuję się tu wypadkami korsuńskimi. Z charakterystycznych wypowiedzi tego listu warto tylko zaznaczyć, że jeńcy nie wiedzieli jeszcze o śmierci Władysława IV. 52 Czart., nr 2576, nr 16, s. 121, Kostyn Jaskólski do NN, b.d.m. Prawdopodobnie z Baru w czerw­ cu lub lipcu 1648. 53 WAPGd., 300, R, Ee, 32, niepaginowane (kopia): „Komput generalny szacunków wszystkich towarzystwa w jaziech, w więzieniu”; por. także „Gazette de France”, r. 1648, s. 949. 54 WAPGd., 300, B, Ee, 32, niepaginowane (kopia), sędzia podolski do wojewody bełskiego, Kamie­ niec 26 VIII 1648. 55 Czart., nr 2580, nr 88, s. 345-346, Oryginał listu M. Potockiego z Kały 7 IX 1648. List był w War­ szawie dopiero 3 XII 1648. 56 WAPGd., 300, R, Ee, 32, niepaginowane (kopia), Bałaban do starosty lwowskiego i Sieniawskie­ go, b.d. 57 C h r z ą s z c z , Pierwszy opis buntu, s. 267. 58 PKK, I, s. 176, Kratkaja letopis oraz znana Chrząszczowi kroniczka w BKras., nr 2888, s. 4 ( C h r z ą s z c z , Żółte Wody, s. 20); por. tez „Kopiaprzywileju...”

156

Senatorskie krzesło (1648—1655)

Klęska i niewola (1648—1649)

157

m łody P oto ck i.59 Było to na przeprawie przy Tawaniu.60 Ciało jego odesłano do Kudaku. Zapewne w tym właśnie transporcie przedarł się do fortecy Czarniecki.

we, wiedząc, czym im grozi poddanie. Nie przypadkiem wojna na Ukrainie była

Jednym z oficerów załogi kudackiej był przecież Marcin i on to chyba pom ógł bra­ tu w wydostaniu się z niewoli. Być może dysponował odpowiednią sumą pieniędzy, by po prostu w ykupić Stefana.

daku. M arcin jako jeden z dowódców musiał być zapewne dosyć czynny w czasie

Tak więc, wszystkie opowiadania o pobycie Czarnieckiego na K rym ie61 należy kłaść między bajki. Trudno też sobie w yobrazić, by przez te kilka dni Czarniecki nauczył się języka nieprzyjaciół i by ten okres niewoli mógł go kreować na znawcę problemów tatarskich. Dalsze dzieje przyszłego hetmana związane były z upadkiem tw ierdzy kudac­ kiej.62 Załoga Kudaku już od początku 1648 r. sygnalizowała o możliwości wybuchu powstania.63 Po klęsce oddziałów Stefana Potockiego Grodzicki nie miał złudzeń, że uda się utrzym ać twierdzę. D onosząc Mikołajowi Potockiem u o przejściu do powstania K ozaków regestrowych wysłanych wodą, podkreślał wyraźnie, że mając

tak krwawa, nie przypadkiem też żadna ze stron nie dawała pardonu. W czasie oblężenia obaj bracia, gdyż losy znów ich połączyły, przebywali w Ku­ oblężenia. C o robił Stefan? C zy także brał udział w walce? Sądzę, że raczej nie był zbyt aktywny. N ieznany autor diariusza stwierdzał, że wśród jeńców tatarskich olbrzymia większość była ranna lub chora.67 Poza tym Stefan był urodzonym kawalerzystą i choć w kilka lat później miał dowodzić obroną innej warowni, nie mógł być przydatny w Kudaku, gdzie oficerów nie brakowało, nie było natomiast żołnie­ rzy. Trudno dokładnie ustalić, kiedy Kudak skapitulował. Czołowski ustala podpisanie

400 ludzi, zamiast minimum 800, nie jest w stanie stawić oporu nieprzyjacielowi, choć on i jego oficerowie bronić się będą tak długo, jak długo pozostaną p rzy ży­ ciu.64

kapitulacji na 26 września, wyjście zaś załogi z twierdzy na 2 X 1648 r.68 i daty te trzeba przyjąć. Punkty poddania Kudaku są znane w literaturze historycznej69, ale nie zw rócono na nie większej uwagi. D o znalezionych uprzednio materiałów pod­ dania twierdzy można też dorzucić nowe, pełniejsze, a nawet i w niektórych miej­ scach sprzeczne ze znanym i.70 Ponieważ owe dokumenty stanowią w ażny dowód w ustaleniu przebiegu niewoli Czarnieckiego, w arto zatrzym ać się nad ich dokład­

H istorycy zgodnie stwierdzają, że wojska ukraińskie wiosną 1648 r. ominęły Kudak, nie usiłując go zdobyć. D o oblężenia fortecy przez oddziały doszło zapewne

niejszą analizą. P rz y podpisywaniu kapitulacji stronę polską jako dowódcy twierdzy reprezen­

w sierpniu. Oblężenie musiało być dosyć trudne, jeśli Marek Sobieski pisał 31 sierp­ nia z obozu pod Czołhańskim Kamieniem, że Chmielnicki znów posłał pod Kudak

towali: Krzysztof Grodzicki, Józef Łączyński, Stanisław Koniecpolski i M arcin Czar­ niecki. Ten ostatni wymieniany jest zawsze pełnym imieniem i nazwiskiem z róż­ nym tylko podaniem stopnia, raz jako major, raz jako kapitan.71 Trzeba to podkreś­

3 pułki, gdyż 4000 spośród oblegających „zostało na placu”.65 W iadom ości te należy traktow ać cum grano salis, można sobie jednak wyobrazić, że oddziały kozackie nie były raczej przygotowane do prowadzenia norm alnych działań oblężniczych. Poza tym , pomijając nawet „grające działa” i „zasłanianie wałów własnymi piersiami”66 — jestem skłonny w ierzyć, że obrońcy Kudaku wytrwali tak długo, jak to było możli-

59 Archiw JZ R , III, cz. 4, s. 278 nn., Zapiski Kunakowa, por. także „Gazette de France”, r. 1648, s. 1025. “ C h r z ą s z c z , Pierwszy opis buntu, s. 267. 61M. K r a j e w s k i (Stefan Czarniecki, s. 27) twierdził, że Czarniecki był w niewoli razem z hetma­ nami; L. J e n i k e (Stefan Czarniecki, s. 22) pisał już wyraźnie o jego pobycie na Krymie. 62 Por. M. D u b i e c k i , Kudak, twierdza kresowa i jej okolice, Kraków 1879; A. C z o l o w s k i , Kudak, przyczynki do założenia i upadku twierdzy, „KH”, t. XL, r. 1926, s. 161-184; M. A n t o n o w, Przyczynki do dziejów Kudaku. Prace historyczne w trzydziestolecie działalności profesorskiej Stanisława Zakrzewskiego, Lwów 1936. 63 D u b i e ć k i, op. cit., s. 83 nn.

64 K. Grodzicki do M. Potockiego, Kudak 9 V 1648, kilka kopii tego listu. Por. AGAD, AR, II, ks. 14, s. 25-26; WAPGd., 300, 29, 129, f. 102; BUWr., Steinwehr, f. 37, t. III, s. 404-405; także okrojony tekst drukowany w Pamiatnikie wriemiennoj komissjeji, III, s. 24 i w PKK, I, s. 202; C z o l o w s k i (Kudak, s. 179) zna jeszcze jedną kopię, tak samo H r u s z e w s k i, op. cit., VIII, s. 183. 65 D u b i e c k i , op. cit., s. 89; najpełniejszy znany mi tekst WAPGd., 300, R, Ee, 32; por. także Księga pamietnicza Michałowskiego, s. 176. “ C z o l o w s k i , Kudak, s. 181.

lić, by nie mogło zaistnieć podejrzenie pomylenia Stefana z M arcinem. Stefan wspom­ niany jest odrębnie i niebezpośrednio powiązany z załogą. M owa o nim w trzecim punkcie „kondycyj”, gdzie poddający się warowali sobie: „Aby wszelki jasyr, który Pan Bóg uwolnił lub z niewolej tatarskiej lub z jakiej innej, w olno z nami w ychodzi­ li, a osobliwie pan Stefan Czarniecki”.72 Pułkownicy kozaccy poprzysięgli warunki poddania73 i cała załoga wraz z inny­ mi mieszkańcami twierdzy miała być puszczona wolno, a nawet więcej, zaopatrzo­ na w żyw ność i odprowadzona w bezpieczne miejsce. Oblegający nie dotrzym ali jednak warunków. Dalsze losy załogi twierdzy są znane z relacji dwóch uczestników obrony, A n­ drzeja Bużeńskiego i Aleksandra Jałbrzyk W yczyńśkiego, którzy powrócili do kra­ 67 C h r z ą s z c z , Pierwszy opis buntu, s. 267. “ C z o l o w s k i , Kudak, s. 181. 69 W. L i p i ń s k i (StanisławMichałKrzyczewski, s. 268) znalazł w Zb. Rusieckich, Miscellanea 1626— 1654 (obecna sygnatura ZR, nr 31), f. 43 z zupełnie błędną datą 2 4 II 1649. 70 WAPGd, 300, 29, 131, f. 299-299v; 300, Kondycyje od ludzi z Kodaku wychodzących podane są; poprzysiężone przez PP Maksyma Nesterenka, Prokopa Sumejka, Jaśka Wołczenka, pułkowników; także WAPGd., 300, R, Ee, 15; BJ, nr 90, f. 35v-36. 71 W AmKr., Zb. Rusieckich, nr 31, f. 43 — kapitan; w WAPGd., 300, 29, 131, f. 299 — major. 72 WAPGd., 300, 29, 131, f. 299. 73C z o ł o w s k i , Kudak, s. 181, także cytowane warunki poddania.

158

Senatorskie krzesło (1648—1655)

ju wraz z komisarzami polskimi posłującymi u Chmielnickiego w Perejasławiu w lu­ tym 1649 r. Relację tę opublikował w pełnym brzmieniu Czołow ski.74 M oże ona rzucać pewne światło na dzieje Stefana i M arcina Czarnieckich, w arto więc poświę­ cić jej nieco uwagi. Oblężeni wyszli z twierdzy 2 października, a 9 października w drodze do K rylo­ wa nastąpił podział wojska. Kompanie: Krzysztofa Grodzickiego, W ejhera i bliżej nieokreśloną „polską” skierowano do Czehrynia.75 Kompanię Czarnieckiego — oczy­ wiście M arcina — do W oroniów ki, kompanię Stanisława Koniecpolskiego — do Krylow a.

Klęska i niewola (1648—1649)

159

gatywami posłów królewskich wiozących wielkie zaszczyty dla Chmielnickiego, od 1 stycznia do 1 -4 lutego 1649 r., to Marcin musiał podróżow ać nie krócej, lecz na pewno dłużej. Posłowie jechali około 35 dni, M arcin więc, który był w Krakowie nie później niż 2 5 -2 7 stycznia, wyjechałby w końcu grudnia 1648 r. Przybyw szy do Krakowa, M arcin Czarniecki dotarł zapewne bądź do samego Jana Kazimierza, bądź też do kogoś, w czyich rękach leżały sprawy kozackie, być może do Ossolińskiego. K ról musiał być jednak poinform owany o przybyciu młod­ szego Czarnieckiego i przywiązywał do tego dosyć dużą wagę, Marcin bowiem zo­ stał dobrze w ynagrodzony. 27 stycznia otrzym ał dwa nadania, jedno na dobra M o­

N ależy przypuścić, że w tej sytuacji bracia nie chcieli się rozdzielać, obaj poszli zatem do W oroniów ki. Dalsze wiadomości relacji są mniej przydatne, jej autorzy odeszli bowiem z oddziałami Grodzickiego do Czehrynia. Jeń cy utrzym ywali jed­

rawie nad Desną w powiecie nowogrodzkim, drugie na dobra K om orów ka i Smo­ larz w województwie czernihowskim78, 29 stycznia poza tym jeszcze mieczniko-

nak między sobą kontakt. A u torzy relacji, obok wydarzeń z Czehrynia, piszą o lo­ sach kompanii Koniecpolskiego w Kryłowie, o „woronowskich” wspominają tyl­ ko, że mieli z nimi jakieś kontakty. N ic pewnego o losach Czarnieckich w W oro-

wojenne:

niówce nie wiadomo. Razem przebywali tam zapewne nie dłużej niż kilka tygodni. Najprawdopodobniej w końcu 1648 r. (ustalenie bliższej daty nie jest w tej chwi­ li możliwe) w niezbyt określony sposób Marcin wydostał się z niewoli. W rok póź­ niej Stefan napisze o tym do Jana Klemensa Branickiego: Mego rodzonego puścił [zapewne Bohdan Chmielnicki — A. K.], aby Rzeczpospolitą, jako i pierwszej zimy w Czerkasiech stojących panów hetmanów, oszukał”.76

Gdyby dokładniej interpretować to zdanie, napotka się gąszcz niewyjaśnionych spraw. W ynika zeń tylko bez wątpienia, że Chmielnicki sam wypuścił Marcina, nie mą więc m ow y o ucieczce. Zapewne wyjazd M arcina wiązał się w jakiś sposób z ów­ czesnymi rokowaniami, w których obie strony deklarowały daleko idące ustęp­ stwa. Mógł on nawet rzeczywiście być sui generis „posłem pułku, który in praesidio Kudaku zostawał”77, byłoby to zgodne z demonstracjami przyjaźni, czynionym i przez Chmielnickiego. Kiedy Marcin wyruszył w drogę z Ukrainy do kraju? Był on w Krakowie już w ostatniej dekadzie stycznia 1649 r. Jeśli W ojciech Miaskowski i jego współtowarzysze-kom isarze jechali z W arszawy w okolice Kijowa, osłonięci wszelkimi prero74 Tamże, s. 181—18.4 („Krótka relacyja ustąpienia z Kodaku i spoliacyi regimentu”). Czołowski opublikował tę relację z rękopisu Oss., nr 3581, s. 384-386. Jest to kopia. Inną kopię udało mi się odnaleźć w rkps. Czart., nr 1651, s. 314-316. Obie wersje w zasadzie zupełnie zgodne. 75 C z o ł o w s k i , Kudak, s. 182. 76 AGAD, AR, II, ks. 18, s. 22-23; także BPANKr., nr 1056, f. 31-32 (kopia). Stefan Czarniecki do starosty chęcińskiego, b.d. (późną jesienią 1649 r.). J. K. Branicki został starostą chęcińskim 1 II 1649, AGAD, MK, nr 191, f. 83-83v. 77 BUWr., Steinwehr, f. 37, t. III, s. 652, Diariusz sejmu koronacyjnego 1649. Oczywiście Marcin nie mógł być wówczas posłem wojska kwarcianego, wybranym na kole generalnym; por. WAPGd., 300, R, Ee, 15, Instrukcja...

stwo czernihowskie.79 W e wszystkich tych dokumentach podkreślono jego zasługi

Wyciągają to po nas dzielne i odważne zasługi urodzonego Marcina Czarnieckiego, kapitana naszego, abyśmy mu krwawe jego odwagi w ponawiających się okazyjach dobroczynnością co­ dzienną, codzienne także dzieła rycerskie nagradzali.80

O tym , że do pow rotu M arcina przywiązywano dosyć dużą wagę, świadczy jego udział na sejmie 1649 r. Bronił on również swych współtowarzyszy przed niesłusz­ nymi zarzutam i.81 Po przybyciu M arcina do Krakowa sądzono tam , i wiadomości te przetrwały w źródłach, że jeńcy kudaccy zostali pod eskortą z powrotem odesłani do twierdzy i tam żyli w bardzo ciężkich warunkach.82 Prawdziwe dzieje Stefana, gdyż w rzeczy­ wistości nie wrócił on już do Kudaku, wyjaśnili dopiero komisarze polscy, którzy na początku 1649 r. udali się w poselstwie do Chmielnickiego do Perejasławia. Oni to bezpośrednio zetknęli się z jeńcami i mogli dosyć dokładnie napisać o ich położeniu. Działalność kom isarzy jest znana z diariusza poselstwa spisanego przez Miaskowskiego. Tekst diariusza wielokrotnie publikowany, znajdujący się w kilkunastu ko­ piach rękopiśmiennych83, jest niezwykle ciekawym źródłem, także z punktu widze­ nia losu jeńców. 78 AGAD, MK, nr 191, f. 29-29v, Dobra Morawie nad rzeką Desną po ur. Janie Kunińskim — podkomorzym starodębskim, ur. Marcinowi Czarnieckiemu, Kraków 27 I 1648. Tamże, f. 29v-30, Dobra Komorówka i Smolarz w województwie czernihowskim ur. Marcinowi Czarnieckiemu po Hrehorem Werbiczu Oleskowskiem, Kraków 27 1 1649. 79 Tamże, f. 82v-83, Miecznikostwo czerniejowskie ur. Marcinowi Czarneckiemu po ur. Lutomier­ skim, Kraków 29 1 1649. 80 Tamże, f. 29v-30, Dobra Komorówka i Smolarz w województwie czernihowskim ur. Marcinowi Czarneckiemu..., u Latacza, PSB, IV, s. 207; dane MK z błędami. 81 BUWr., Steinwehr, f. 37, t, III, s. 652. Diariusz sejmu koronacyjnego 1649. 82 Pierwsze echa pobytu Czarnieckich w niewoli dotarły do Lwowa już w październiku 1648 r. Por. relację Kuszewica, LBAN, Oss., nr 2346/11, s. 34-42; druk. Zereła, VI, s. 102; C z o ł o w s k i , Kudak, s. 543-550; także u J ó z e f o w i c z a , Sbornik, s. 125; także Pamiętniki do panowania Zygmunta III, Władysława I V i Jana Kazimierza. „Kopia przywileju”. 83Tytuły diariusza podawane różnie; najpełniejszy: Dyjariusz drogi do wojska zaporoskiego JMP woje-

160

Senatorskie krzesło (1648—1655)

Jednym z ubocznych zresztą celów poselstwa było wydostanie części więźniów, k tórzy byli w rękach kozackich. Posłowie mniemali, że najłatwiej przyjdzie im wydostać właśnie żołnierzy wziętych z Kudaku. Jak można sądzić, dosyć późno zresztą poznali ich położenie. W ojciech Miaskowski w liście z 1 lutego pisał o Kuda­ ku i jego załodze tak, jakby dopiero teraz dowiedział się o losie tych ludzi.84 Pertraktacje z Chmielnickim w sprawie więźniów nie w różyły pozytyw nych rezultatów. K iedy w czasie rokowań, 24 lutego, komisarze prosili o zwolnienie jeń­ ców, zwłaszcza kudackich, którzy zostali wzięci wbrew zaprzysiężonym warun­ kom , napotkali dosyć kategoryczny sprzeciw. Chmielnicki zgadzał się wprawdzie wydać jeńców, ale dopiero na przyszłej komisji i to w zamian za Czaplickiego.85 Posłowie jednak nie rezygnowali. Sprawa więźniów w czasie rokow ań m ar­ ginesowa, pod koniec nabrała poważniejszego znaczenia. Komisarze pisali o nich do króla86, a widząc ich ciężkie położenie starali się ze wszech miar im pom óc. N a skutek tych starań 26 lutego doszło do oficjalnego spotkania między komisarzami a grupą jeńców kudackich. Miaskowski wspomina o tym , że w obecności Bohdana Chmielnickiego komisarze widzieli się z Koniecpolskim, Grodzickim, Czarniec­ kim i Łączyńskim .87 Niewesołe to było dla jeńców spotkanie. Zdawali sobie dobrze sprawę, że legal­ nie nie zostaną wydani polskiemu poselstwu. Nastroje w obozie Chmielnickiego były zdecydowanie wrogie wobec wszelkich rokowań. Miaskowski pisze wyraźnie:

wody bracławskiego i JMMPPpodkomorzego lwowskiego, chorążego nowogrodzkiego, podczaszego braclawskiego i P. Smiarowskiego, sekretarza komisarzów i kolegów jego, napisany przez P. podkomorzego lwowskie­ go. Ważniejsze miejsca druku: PKK, I, s. 314-329; Księga pamiętnicza Michałowskiego, s. 369-385; Wossojedinienije, II, s. 104-122; także Niemcewicz, Zbiór pamiętników (wyd. 1830), IV, s. 352 nn; ważniejsze

rękopisy Oss., nr 189/11, s. 221-232; Czart., nr 379, s. 163-175, tamże, nr 1651, s. 301-314; tamże, nr 1880, 2 teksty od s. 7 nn. i od s. 23 nn.; AmKr., „Pinocciana”, IT, 363, f. 221 nn.; także WAPGd., 300, 29, 129, f. 223-230 i 300, R, Ee, 32 z pewnymi różnicami; RA, Extranea IX, Polen, nr 83; BN, BOZ, nr 950, f. 137-143v; BUWr., Steinwehr, f. 37, t. III, s. 661-667. Ogólnie jednak teksty zgodne. Dalej nie podaję przypisów do.diariusza, tekst ustaliłem na podstawie podanych wyżej kopii. Wszyst­ kie wiadomości bez podania źródła pochodzą ż diariusza. 81Księga pamiętnicza Michałowskiego, s. 364-366. Wojciech Miaskowski do NN, Nowosiółki 1 II 1649 (data zgodna z diariuszem); „U pana Grodzickiego, Czarneckiego nie byliśmy; były tu listy, że siedzą w Czehrynie. I armatę kudacką tamże zniósł contra pactum”; AmKr., „Pinocciana”, IT, nr 363, s. 245 z datą 31 1 1649. 85 WAPGd., 300, 29, 129, f. 230, Punkta postanowione w Perejasławiu na komisji 24 II 1649. Tekst z archiwum gdańskiego najpewniejszy. Por. także Księga pamiętnicza Michałowskiego, s. 367-368, Punk­ ta przez komisarzów traktatowych polskich z jednej, a Chmielnickim z drugiej strony umówione, Perejasław, w lutym 1649. W punkcie 5 warunków mowa o wymianie jeńców na przyszłej komisji za Czaplickiego; także PKK, I, s. 334-335; BPAN Kr, nr 1067, s. 55-55v; AmKr., „Pinocciana”, IT, nr 363, s. 260-262. 86 WAPGd., 300, 29, 129, f. 238, List od komisarzów (Kisiel i Miaskowski) do JKM 28 II 1649, Pieczersk (?); AmKr., „Pinocciana”, IT, nr 363, s. 262-264, Komisarze do Jana Kazimierza z Huszczy 8 m 1649. 87 Miaskowski nie podaje imion. To, że Stefan wymieniony był przez posłów wśród dowódców załogi kudackiej i zawsze bez imienia, zasugerowało historyków, że mową tu o Marcinie.

Klęska i niewola (1648—1649)

161

„przez 2 nocy głosy letały czerni: ubić albo utopić i na Kudak kom isarzów odesłać”. Jeń cy niepewni swego życia prosili, by ich odesłać do Tatarów. Miaskowski notuje: „Siedliśmy z Chmielnickim w podwórzu zamknionym dla pospólstwa i tumultu. Więź­ niowie też opłakani, na poły żywi stanęli, którzy już nie mogąc ani przysięgami ani traktatami, ani okupem ani prośbą wyniść, prosili, żeby ich do Tatar odesłano”.88 Prośba ta w obec nastrojów Kozaków była jak najbardziej uzasadniona. N a K ry ­ mie lub nawet w Konstantynopolu groziła jeńcom niewola, być m oże długotrwała, jeśliby nie przysłano za nich okupu, na Ukrainie skazani byli właściwie na śmierć. Z korespondencji z Konstantynopola wynikało, że położenie jeńców na Krymie było bez porównania lepsze niż u K ozaków .89 Mściło się tutaj kilkadziesiąt lat pano­ wania feudalizmu polskiego na Ukrainie. N ie mogąc nic uzyskać w sprawie jeńców90, delegacja polska zdecydowała się pom óc im w ucieczce. Tego samego dnia, w k tórym komisarze widzieli się z więźniami, 26 lutego, no­ cowali oni już nie w Perejasławiu, lecz w W oronkow ie. W tedy około 100 więźniów — najprawdopodobniej byli to ludzie z dawnej kudackiej kompanii M arcina, tam bowiem przeprowadzono jego oddział — wymknęło się i przyłączyło do służby i czeladzi kom isarzy. Byli wśród nich Krzeszowski (Rzeszowski, Ruszowski), Skot­ nicki, Byszewski (Burzowski, Pozowski) oraz inni oficerowie i kilkudziesięciu dra­ gonów z byłej załogi kudackiej. W tej grupie byli także Andrzej Bużeński i Aleksan­ der Jałbrzyk W yczyński, autorzy Krótkiej relacyi ustąpienia z Kodaku... Ich wiado­ mości o tej ucieczce są o wiele dokładniejsze niż opis Miaskowskiego. O ni jednak także nie wymieniają Czarnieckiego ani wśród tych, k tórzy pozostali w niewoli, ani też wśród tych, k tórzy uciekli.91 O statnim śladem pobytu Czarnieckiego w niewoli ukraińskiej jest opis Mias­ kowskiego. N otuje on, że 7 m arca Chmielnicki odjechał do Trechtym irow a, przy czym miał zabrać ze sobą Potockiego i Łączyńskiego, innych zaś więźniów, wśród nich Koniecpolskiego, Grodzickiego i Czarnieckiego odesłał do Budzina (Bużyna).92 Dalsze wiadomości o pobycie Stefana w niewoli mamy już tylko z jego własnych informacji.93 Potw ierdza on pobyt w raz ze Stanisławem Koniecpolskim i opisuje jego śmierć.94 W spom ina też, że jego „wyjście z ciężkiego więzienia, a po sto razy na 88 W niektórych wersjach „siedzieliśmy” zamiast „siedliśmy”, „i” zamiast „ani”. Poważniejszych różnic nie ma. 89 Por. cytowane wyżej listy oraz WAPGd., 300, 29, 129, f. 246v-247, Kopia listu Bieczyńskiego z Konstantynopola 20 IV 1649. 1 90Sprawa jeńców kudackich przewija się w korespondencji Jana Kazimierza z Chmielnickim. AmKr., „Pinocciana”, IT, nr 363, s. 275. 91 C z o ł o w s ki, Kudak, s. 193. 92 W niektórych wersjach diariusza brak już wiadomości z 7 III 1649. 93 AGAD, AR, II, ks. 18, s. 22-23 także BPANKr., nr 1056, f. 31-32, kopia. Stefan Czarniecki, cześnik chełmski do starosty chęcińskiego (Jana Klemensa Branickiego) bez daty i miejsca napisania, najprawdopodobniej późną jesienią 1649 r.

162

Senatorskie krzesło (1648—1655)

zgubę skazanego, Boską prawie opatrznością się stało”.95 Musiało to nastąpić późną jesienią96, z listu bowiem wynika, że jeszcze w końcu lipca był w bardzo trudnej sytuacji i lada dzień spodziewał się śmierci. N ie zabito go co prawda w niewoli, ale plotka o jego śmierci rozeszła się po kraju i nawet nabrała m ocy prawnej. Rzadko się zdarza, by tak szybko uwierzono w śmierć człowieka, tym razem jednak w obo­ zie polskim panowało przekonanie, że Czarniecki nie żyje. Sprawa ta jest trochę niezwykła i przyznam , że w toku pracy była dla mnie dosyć pow ażnym zaskoczeniem. Fakt jednak pozostawał faktem. 23 lipca 1649 r. w obozie pod Zamościem Jan Kazimierz przekazał cześnikostwo chełmskie po śmier­ ci Stefana Czarnieckiego Prokopow i Ludzickiemu.97 Istniały początkowo tylko dwie możliwe interpretacje tego dokumentu: albo rzeczywiście do obozu dotarły fałszy­ we wiadomości o śmierci Stefana Czarnieckiego, albo też mielibyśmy do czynienia z innym Stefanem Czarnieckim. N ie byłoby to zresztą takie dziwne. Sugestie wstępne, że mowa tu o innym Stefanie Czarnieckim, w pierwszym okresie badania potwierdził Boniecki.98 Notuje on w tych latach jakiegoś Stefana Czarniec­ kiego, cześnika chełmskiego, bez podania herbu, z mało znanej linii w wojewódz­ twie ruskim. Prowadziło to do wniosku, że prawdopodobnie w M etryce Koronnej pom ylona jest data, pod Zborow em miał także zginąć jakiś Czarniecki.99 Mógł to być właśnie ów cześnik chełmski. U spokojony sądem Bonieckiego nie wracałem już do tej sprawy, zwłaszcza że nigdzie w druku nie znalazłem potwierdzenia, by przyszły hetman był cześnikiem chełmskim. Niepokój obudziły dopiero odnalezione kwity poborow e z C zarncy z lat 1 6 4 9 -1 6 5 1 .100 W kwitach tych posiadacz C zarncy figurował jako cześnik chełm­ ski. M imo iż kw ity znajdowały się w papierach rodzinnych Stefana, w dalszym ciągu nie byłem pewny. Ponieważ wymieniano w nich wieś o nazwie „Czarcza”, można było jeszcze sądzić, że mamy tu do czynienia nie ze znaną nam dobrze Czarncą w Sandomierskiem, ale Czarną w Chelmskiem, której posiadaczem mógł być prze­ cież cześnik chełmski, także Stefan Czarniecki, być może krew ny Łodzia-Czarnieckich i stąd jego papiery w papierach rodzinnych posiadaczy Czarncy. Była to już źródłowa „ekwilibrystyka”, ale nadal nie chciałem w ierzyć w tego typu pom yłkę, w „uśmiercenie” człowieka, k tóry w rzeczywistości umarł kilkana­ ście lat później.

95 Tamże. 96 Czarniecki w swym liście wspomina, że Chmielnicki wysłał Teterę do Rakoczego. Pisze o tym tak, jakby był tego naocznym świadkiem. Tetera został wysłany 29 X I 1649 r. Por. S. Szilagyi (wyd.), Transsyhania et bellum, boreo-orientale. Acta et documenta, I, s. 55, por. także OL, KL A FR B, 1607, s. 121 (oryg.), P. Tetera do Rakoczego, 17(27) X I 1649. 97 AGAD, MK, nr 191, f. 237, obóz pod Zamościem 23 VII 1649. 98 Boniecki, Herbarz, III, s. 296, Czarnieccy z Czarnej. 99 Księgapamiętnicza Michałowskiego, s. 435-438, Wojciech Miaskowski do N N spod Zborowa, bez daty, s. 436: „poległ p. Rzeczycki starosta urzędowski i p. Czarniecki oboźny wojska JKMci”. 100 Por. BPAN Kórn., nr 1941e.

Klęska i niewola (1648—1649)

163

Miałem wszakże przekonać się o niej niezbicie. Odnalazła się bowiem kopia listu cześnika chełmskiego Stefana Czarnieckiego, zapewne z końca 1649 r.101 W ynikało zeń, że ów cześnik chełmski był w niewoli razem ze swym bratem i z oficerami z Kudaku, że w rócił z niewoli po układzie Zborowskim. N a dodatek list był adreso­ w any do nowego starosty chęcińskiego, Jana Klemensa Branickiego, przyszłego zię­ cia Stefana na C zarn cy Łodzia-Czarnieckiego. Był to już dowód prawie niewątpliwy. Prawie — bo list jest znany tylko z odpi­ sów w dość nieporządnych miscellaneach. W trakcie dalszych poszukiwań okazało się jednak bez żadnych wątpliwości, że ów „uśmiercony” przez Jana Kazimierza cześnik chełmski Stefan Czarniecki i Ste­ fan na C zarncy Czarniecki, niewątpliwie żyjący po 23 V I I 1649 r., to jedna i ta sama osoba. Wpadł mi w ręce cytow any akt zastawu miasteczka Ilińce, sporządzony w K or­ cu 30 III 1647 r .102 Jak wiadomo z poprzedniego rozdziału, Samuel Karol książę na K orcu K orecki zastawił owe Ilińce za niebagatelną sumę 40 000 złotych w ziętych od ' „ JM P Stefana z Czarce (!) Czarnieckiego, cześnika chełmskiego i pani Zofijej z Kobierzycka Czarnieckiej, m ałżonków ”.103 Tak więc cześnik chełmski miał za żonę „Zofiję z K obierzycka Czarniecką”. Byłaby to już zbyt wielka zbieżność. Stefan na C zarncy Łódzia-Czarniecki był zatem w latach 1647-1651, a może i dłużej cześ­ nikiem chełmskim i jego to na pewno już „uśmiercił” Jan Kazimierz w lipcu 1649 r. Jak wobec tego w ytłum aczyć tę niezbyt szczęśliwą pomyłkę? W otoczeniu króla w lipcu 1649 r. znajdował się przecież Marcin Czarniecki, rodzony brat Stefana. Odegrał on ważną rolę w prowadzeniu wojska królewskiego latem tego roku, a tak­ że odznaczył się w walkach.104 Bez względu na to, jak układały się stosunki między braćmi, jest prawie niemożliwe, by Marcin wiedząc, że Stefan żyje, nie protestował przeciwko odebraniu mu w tak dziwny sposób cześnikostwa chełmskiego. Pod Zborow em zginął wprawdzie Stanisław, nie mylono by go jednak ze znanym już oficerem. Znajduję tylko jedno wytłumaczenie owej „prawnej śmierci”: Stefan znajdował się w niewoli razem z Koniecpolskim i kiedy ten został zabity, a wiadomość przedo­ stała się do kraju, być m oże pom ylono Koniecpolskiego z Czarnieckim albo też sądzono, że jeśli Koniecpolskiego zgładzono, zginął i Czarniecki. Jest to jednak sprawa drugorzędna, oparta zapewne na jakichś pogłoskach lub fałszywych wiadomościach zawartych w listach z U krainy, pisanych późną wiosną 1649 r. Oczywiście m ożna tę historię nieprawdziwej śmierci Czarnieckiego badać dalej, ale niewiele by to chy­ ba przyniosło, tym bardziej że dosyć szybko musiano się dowiedzieć, że cześnik chełmski żyje i pozostaje w niewoli. W iadomości te dotarły także do króla. Podob-

101 Cytowany już kilkakrotnie list do Jana Klemensa Branickiego. 102 Por. wyżej, s. 122-123. 103 BPAN Kórn., nr 1941 d, Akt zastawu Iliniec, por. wyżej s. 123. 104 BPAN Gd., nr 26; fol. Uph, f. 133, Kopia listu spod Zborowa 22 VIII 1649; por. też BJ nr 110, f. 8, Komput wojska... A. 1649, także starodruki: M. K u c z w a r e w i c , Relacyja ekspedyciej zbaraskiej...

164

Senatorskie krzesło (1648—1655)

Klęska i niewola (1648—1649)

165

no w układach pod Zborow em z jego polecenia miano się dopominać o wydanie C zarnieckiego.105 Po układach jednak cześnik chełmski jeszcze do późnej jesieni zostawał w niewoli.

Gdyby tak rozumował, a przecież jest to założenie wręcz absurdalne, byłby może w swych czasach bardzo postępowym myślicielem, a nie twardym, zawodowym żoł­ nierzem. Jego stan, jego klasa, jego zawód i osobiste doświadczenie nakazywały mu

Jakie doświadczenia i jakie uczucia wyniósł ten pięćdziesięcioletni już człowiek z rocznego pobytu w niewoli?

myśleć tak, jak myślał, i żadne inne stanowisko nie było tu historycznie możliwe. Czarniecki w 1649 r. i w kilka lat później także był niezmiernie daleki od pozycji trybuna ludowego, tak jakby chcieli widzieć niektórzy historycy, powieściopisarze i dramaturdzy. Był w 1649 r. zaciętym wrogiem chłopów, i własnych i obcych, a pobyt w niewoli w yw arł na to stanowisko wpływ dosyć duży. Klęska poniesiona na Ukrainie i pobyt w niewoli miały dla Czarnieckiego także inne znaczenie. N a pewno nie był on człowiekiem pozbawionym zdolności obser­ wacji. D o r. 1648 zorganizowane oddziały, wyszkolony i zaprawiony do walki komput, z dużymi tradycjami i dobrą szkołą, dawał sobie bez większych trudności radę z pow stańczymi wojskami. W 1648 r. coś się zmieniło, każdy doświadczony żoł­

Źródła strony ukraińskiej, a nieraz i historiografia, oceniają Czarnieckiego jako zaciekłego wroga ludu ukraińskiego. Sąd ten jest prawdziwy. Jego list do Branickiego po pow rocie do kraju jest tego dowodem. G dyby mi przyszło oceniać, powiedziałbym, że stosunek Czarnieckiego do spra­ w y ukrainnej kształtowały poglądy warstwy, z której się wywodził, i osobiste do­ świadczenia. Jedno zresztą warunkowało drugie. Jego uczucia nie mogły odbiegać od stanowiska całego społeczeństwa szlacheckiego. Tylko najbardziej świadome jed­ nostki i to raczej w gronie magnackim niż wśród szlachty i zawodowych szlachec­ kich żołnierzy zdawały sóbie sprawę, że powstanie na Ukrainie jest wywołane przede wszystkim postępowaniem warstw rządzących w Rzeczypospolitej, że jest bezpo­ średnim skutkiem tego postępowania. O gół nie mógł tego pojąć. Dla większości był to niezrozumiały, krzywdzący ich bunt „chamstwa”, chłopstwa obcego religią, po­ łączonego na dodatek z poganami. Widzieli oni, jak ukraińscy chłopi mordowali polską szlachtę, nie chcieli dostrzec, jak sami mordują ukraińskich chłopów. Ci spoś­ ród nich, k tórzy nie tylko grabili, palili i mordowali, ale jeszcze mówili o tym , pragnęli udowodnić, że to strona ukraińska zaczęła się tak krwawo rozprawiać ze szlachtą. W ojna na Ukrainie, szczególnie po 1649 r., była niezwykle zaciekła, mordowano i z konieczności i bez niej, i bądźmy wreszcie szczerzy wobec siebie i wobec h i s t o r i i , robiła to z rów nym zapałem jedna i druga strona. Czarniecki nie był człowiekiem, k tóry byłby zdolny zrozumieć, że powstanie na Ukrainie i wszystkie poprzednie były aktem obrony, a nie ataku, że atakującym był on sam i jego tow arzysze broni, że nie on reprezentował sprawiedliwość. Ten zaw odowy żołnierz przez rok na własnej skórze odczuwał okropności woj­ ny. C o innego być zwycięzcą, ba, nawet pokonanym oficerem po druzgocącej klęs­ ce, a zupełnie co innego być jeńcem w rękach ludzi, którym i się pogardza, od któ­ rych jest się każdego dnia i każdej godziny jak najbardziej uzależnionym i upokarza­ nym , oczekując wyrafinowanego okrucieństwa i śmierci. N ie sądzę, by źródła były tu przejaskrawione. Jeń cy byli traktowani tak, jak to jest opisane, byli głodni, obdarci, chorzy i zabijani bez powodu. Czarniecki nie był w stanie pojąć, że płaci on nawet nie za czyny swej w arstwy w pojęciu jakiejś zbiorowej odpowiedzialności, ale za własne wieloletnie postępo­ wanie.

105 Pisał o tym dosyć chełpliwie Czarniecki: „Król JM o mnie i o więźniach innych pod Zborowem płakał krokodylim sercem”.

nierz musiał to dostrzec i wyciągnąć odpowiednie wnioski.

R o z d z ia ł II

i'1

Pierwsze godności (1650-1651)

[ Mi Lii f !

;i

'f!

'i/: -

A : v:

lit

Ostatni miesiąc 1649 r. spędził zapewne Czarniecki w domu. Sprawy majątkowe wymagały uregulowania, a przeżycia w iosny i lata zmuszały do odpoczynku.1 P o ­ zbawienie cześnikostwa chełmskiego, uśmiercenie za życia w szlacheckiej opinii, musiało go poważnie dotknąć. Ten człowiek, na pewno niesłychanie ambitny, nie mógł chyba łatwo zapomnieć o klęskach i zawodach, jakich doznał. Czekał na szyb­ kie nadania królewskie, takie przynajmniej, jakie otrzym ał brat M arcin. Te jednak nie nadchodziły.2 Jak m ożna sądzić, roczny pobyt w niewoli kozackiej kreował go jakby na znaw­ cę stosunków panujących w obozie przeciwnika. N ie odnaleziono dotąd jego listów do Ossolińskiego z tego czasu3, ani też odpowiedzi Ossolińskiego; zachowały się jedynie wzmianki o korespondencji z W iśniowieckim.4 Zestawienie tych dwu nazwisk — zwolennika ugody i zagorzałego stronnika kontynuacji w ojny — musi nasunąć pewne skojarzenia. Gdybyśm y chcieli powie­ dzieć, za k tórym ze skrzydeł polityki ukrainnej opowiadał się Czarniecki, nie na­ stręczałoby to trudności. W ystarczy to, co pisał do Branickiego: „Wypisałem tam kanclerzowi o wszystkiem, proszę i na moją szyję asekurując, żeby mi w ierzono, że wojna sto razy prędsza niż pokój”, a dalej w zakończeniu listu: „więcej ustnie nie­ długo, życząc, aby jeno kto się mieni synem koronnym miał się do wojny, bo ina­ czej się nie w yprosiem y, ani wykupiemy, uchodzić też nie masz gdzie (strzeż Boże), bo tak Chmielnicki mówi: gdzie będą Lachowie mogli uchodzić, tam ja ich będę mógł gonić”.5 Stawia go to w obozie zdecydowanych zwolenników wojny. Z jego własnych słów wynika, że i do kanclerza pisał w tym właśnie duchu. Zapewne przypom inał mu o swoim pow rocie, przedstawiając zarazem beznadziejność pokojowej polityki, dając dowody przygotow ań do wojny ze strony ukraińskiej. Było to zresztą stano­ wisko w szystkich prawie zawodowych żołnierzy, ale m ożna przypuszczać, że Czar1 Por. list do J. K. Branickiego, AGAD, AR, II, ks. 18, s. 32-33. 2 Tamże; oczekiwał bezpośredniego spotkania z królem. 3 Tamże: „Wypisałem tam kanclerzowi...”. ■ ' T o m k i e w i c z ,Jerem i Wiśniowiecki, s. 337. 5 S. Czarniecki do J. K. Branickiego...

168

Senatorskie krzesło (1648—1655)

Pierwsze godności (1650—1651)

169

niecki po roczn ym okresie niewoli jeszcze bardziej przy nim obstawał. W ty m cza­ sie mógł już on wywierać dosyć pow ażny wpływ na swoje otoczenie, był na pewno jednym z popularniejszych dowódców w oddziałach kom putow ych. Jego współto­ warzysze broni nie zapomnieli o nim, gdy był w niewoli, domagali się wynagrodze­ nia za poniesione straty.6

W takich w arunkach wzburzenia politycznego w oddziałach i perspektywy gło­ du konfederacja wisiała na włosku.14 Uspokojenie zarówno w Koronie, jak i na Li­ twie mogło dać przede wszystkim zaspokojenie potrzeb materialnych wojska. W owych ciężkich zimowych miesiącach 1650 r. Czarniecki przebywał już w cho­

N ie ulega wątpliwości, że Czarniecki należał do tych, k tórzy jak najostrzej w y­ stępowali przeciw ugodzie Zborowskiej. W iadomo dobrze, jakie było stanowisko szlachty w obec ty ch układów — traktow ano je nieomal jak zdrad ę/ W ystarczy przy­ pom nieć tylko sejm 1649 r. ze wszystkimi jego starciami w okół układów Zborow­ skich8, by uprzytom nić, jakie były w tym czasie nadzieje i intencje społeczeństwa szlacheckiego.

hetmańskiej husarii Mikołaja Potockiego — nie wiadomo. Obecnie stała ona w oko­ licach niezbyt odległych od Czarncy. W lutym jacyś tow arzysze z oddziału Czar­ nieckiego m ocno nadszarpnęli spiżarnie mieszczan ze Skalmierza.15 W tym samym mniej więcej czasie znaczniejsze nawet tow arzystwo wzięło bydło i żywność, oczy­ wiście bez asygnacji, ze wsi Siemiechów.16 Sytuacja oddziału nie różniła się od poło­ żenia reszty wojska. W czasie obecności swego rotm istrza na pewno był on wspo­ magany sumptem hetmana, Potocki pozostawał jednak długo w niewoli i chorągwi

W wojsku nastroje były jeszcze gorsze.9 O bietnica zapłaty, zapłaty samej zastą­ pić nie m ogła.10 D w a lata w ojny na Ukrainie zmusiły feudalną Rzeczpospolitą do niezmiernego wysiłku organizowania i utrzymania armii bez porównania liczniej­ szej niż przed rokiem 1648. A rm ia ta w czasie w ojny żywiła się grabieżą na do­ szczętnie już ogołoconych ziemiach. Przesadą jest zresztą twierdzenie „żywiła się”, lepiej powiedzieć „głodowała grabieżą”. W czasie pokoju nie znaleziono sposobów na lepsze zaopatrzenie wojska. Oddziały zamiast „żywić się” na Ukrainie, żywiły się w kraju. Były to zorganizowane rekwizycje, bynajmniej nie po to, by napełnić kieszenie oficerów , lecz by nasycić żołądki żołnierzy. Źródła 1650 r. usiane są setka­ mi protestacji szlachty, mieszczan i chłopów przeciwko oddziałom wojskowym i uniwersałami najwyższych dowódców wojskowych przeciw grabieżom. O strze­ gał przed nimi k ról11, Potocki po powrocie z niewoli12, a nawet niezbyt czuły na losy swych żołnierzy i ludności „kniaź Jarem a” groził karami za grabieże.13

rągwi hetmańskiej. W jakich warunkach nastąpiło przejście od Lubom irskich do

niezbyt dobrze się powodziło. W kompucie uchwalonym na sejmie 1649 r. jest mowa o 100 koniach w hetmańskiej chorągwi.17 Była to ilość normalna dla zw ykłych hu­ sarskich oddziałów, hetmański na ogół był dwukrotnie liczniejszy. W marcu rozpoczęła się komisja lubelska18 i przedstawiciele chorągwi, być może sam Czarniecki, zjawili się w Lublinie. Ciągnęło ich tam także i to, że do Lublina przybył w ypuszczony z niewoli Mikołaj P otock i.19 Atm osfera podczas komisji była bardzo naprężona. Pieniędzy brakowało, zgro­ madzone wojsko nadal groziło konfederacją.20 Częściowe uregulowanie zaległego żołdu, a także donatyw y dla tych, którzy w rócili z niewoli21, nie starczały, by uspo­ koić umysły. D opiero Potocki załagodził scysje na komisji lubelskiej.22

6 WAPGd., 300, 53,1185, teczka wewn. 1, nr 7a, Instrukcyja od wojska posłom na sejm w kole pod Lwowem 22 X I 1649; por. także WAPGd., 300, 29, 133, f. 322-326; RA, SkS, nr 337, Materiały sejmu 1649, petita wojskowe.

duchowne, Warszawa 8 1 1650; WAPL, Krasnystaw, ks. rei. gr., nr 1, f. 269-269v, tenże przeciw grabie­

7 K u b a 1 a, Jerzy Ossoliński, s. 364; T o m k i e w i c z , Jerem i Wiśniowiecki, s. 335 nn.; por. też Arcbiw JZ R , III, cz. 4, s. 325, N N do kasztelana wiślickiego 13 V III1649. Próby agitacji stronnictwa ugody

nica, raport Pelsa 4(14) II 1650. 15 AmKr., Kraków, ks. rei. gr., nr 77, s. 377-378, Relatio desolationis oppidi Skalmierz p er milites

w licznych drukach ulotnych: „Relatio gloriosissime expeditionis victoriosissimi progressus et faustissime pacificationis cum hostibus... Dni Joannis Casimiri... A. 1649”; „Expedida zborowska szczęśliwie dokończona przy obecności rycerstwa obozów Zborowskiego i zbaraskiego...”, Warszawa 1649. 8 WAPGd., 300, 29, 133, f. 193-288, Diariusz sejmu warszawskiego 22 X I 1649; ciekawe wiadomo­ ści podaje także „Gazette de France”, r. 1649, s. 1045, 1117, 1261; r. 1650, s. 125, 229, 297. 9 WAPGd., 300, 53, 1185, Instrukcja od wojska... w kole pod Lwowem 22 X I 1649; BPAN Kr., nr 2251/IV, f. 236v, Instrukcja od wojska..., Lublin 15 1 1650.

Czarnieckiego factae.

10Por. RA, Diplomática III, Polonica, raporty Pelsa 3 1 X I I 1649 (101 1650), Summa der Schulden so díe Republique ihren Armeen schuldig ist, z materiałów przedłożonych na sejmiku średzkim. Komisja 1649 r. nie uregulowała spraw zapłaty. 11 AmKr., Kraków, ks. rei. gr., nr 77, s. 1128-1130, Oblata uniwersału Jana Kazimierza przeciw gwałtom i grabieżom, 30 III 1650; por. także „Gazette de France”, r. 1650. 12 WAPP, Kalisz, ks. rei. gr., nr 30 A, f. 303-304, Uniwersał M. Potockiego przeciw rabunkom żołnierskim, Warszawa 7 V 1650; por. także jego uniwersał z tej samej daty: WAPP, Poznań, ks. rei. gr., nr 175, f. 315v-316; także AmKr., Sącz, ks. rei. gr., nr 125, s. 583-585, tenże przeciw wybieraniu stacji wojskowych w dobrach królewskich, Warszawa 29 IV 1650. 13 WAPKr., Kraków, ks. rei. gr., nr 77, s. 525-527, J. Wiśniowiecki do wojska, by oszczędzać dobra

żom wojskowym 14 II 1650. 14 ZDIH PAN, TRz., nr 75, f. 53, Torres, awizy, Warszawa 19 II 1650; RA, Diplomática III, Polo­

16 AmKr., Biecz, ks. rei. gr., nr 184, s. 142-145, Przysięga chłopów ze wsi Siemichowa 23 IX 1650; grabieży dokonano 8 II 1650. 17Księgapamiętnicza Michałowskiego, s. 523, Komput wojska na sejmie uchwalony, w grudniu 1649 r. 18 AGAD, Sucha, ks. 155/181, k. 43-43v, Diariusz komisyjej na zapłatę żołnierzom; AGAD, ASK, III, 6; por. także „Gazette de France”, r. 1650, s. 561; także RA, Diplomática IE, Polonica, raporty Pelsa 16(26) III 1650. 19 O powrocie hetmana dokładnie pisze H r u s z e w s k i, op. cit., IX, s. 9-12. Publikuje on też prawie w całości (z Oss., nr 221 i 1453) niezmiernie interesujący list Potockiego ze Lwowa 25 III 1650. 20 Por. AGAD, Sucha, ks. 155/181, k. 43-43v (kopia); Diariusz komisyjej na zapłatę korsuńskim i zbaraskim żołnierzom, którzy bardzi do konfederacyjej niż do brania pieniędzy skłonili się; por. też BUWr., Steinwehr, f. 37, t. Ili, s. 792, Punkta od wojska koronnego IMMPP deputatom lubelskim podane, 5 n i 1650; tamże, s. 793-794, respons i replika; także R a d z i w i ł ł , Memoriale, 21 III 1650; S z i 1 a g y i, op. cit. I, s. 99; RA, Diplomática III, Polonica, raporty Pelsa 15(25) IV 1650. 21 AGAD, ASK, II, ks. 47, f. 48. 22R a d z i w i 11, Memoriale, 1 1 I V 1650, także RA, Diplomática IE, Polonica, raport Pelsa 30 IV(10 V) 1650.

170

Senatorskie krzesło (1648—1655)

Jego p ow rót w zm ocnił z całą pewnością skrzydło polityki wojennej. H etm an niedwuznacznie opowiadał się za kontynuacją w ojny23, a pomagała mu w ty m wal­ nie sytuacja na Ukrainie. Jakkolwiek Chmielnicki oficjalnie usiłował dotrzym ać ugody Zborowskiej, nie był on w stanie pow strzym ać wzburzonej fali powstania ludowego. N a pow rót szlachty i magnaterii polskiej na Ukrainę chłopi odpowiadali licznymi lokalnymi wystąpieniami24, nie zabrakło też dowódców licznych, wielo­ tysięcznych grup.

Pierwsze godności (1650—1651)

171

też nadania, które Stefan otrzym ał w kwietniu 1650 r.31, nastąpiły z inicjatyw y P o ­ tockiego. Oczywiście jego pow rót i nadanie królewskie mogły się tylko przypadko­

ugodzie umiało to w ykorzystać. H etm an przystąpił do szybkiej reorganizacji armii.

w o zbiec w czasie, raczej jednak sądzę, że nie mamy tu do czynienia z przypadkiem. N ow e nadania mocniej jeszcze związały Czarnieckiego ze sprawą U krainy. Bachninowice, K aryczyńce, Ilińce — wszystkie je dobra stanowiły w 1650 r. własność dosyć problem atyczną. N ie inaczej było i z nowymi nadaniami. Jego interesy mająt­ kowe znow u wym agały kontynuowania walki o ziemie ukrainne. W iadom o, że jednym z postulatów, jakie Potocki wysuwał wobec Chmielnickiego, było w yna­ grodzenie krzyw d ludziom spod jego chorągwi i ich pow rót do m ajątków.32 Tak więc ten surow y w obejściu, zgryźliwy i zgorzkniały już człowiek, którego

Rozpoczął ją zapewne od własnej chorągwi. Stan chorągwi hetmańskiej podniósł się w kwietniu 1650 r. do 162 koni26, tyle też zapewne liczyła przez cały rok 1650.27

pasją była zawsze wojna, a teraz i zemsta; realizował w ogólnej polityce państwa jak najbardziej własne ambicje. Tylko wojna była w stanie zaspokoić jego żądzę wybi­

Nie było to zbyt wiele w porównaniu z innymi latami28, ale wobec stanu w roku 1649 był to skok olbrzymi. Sytuacja finansowa chorągwi hetmańskiej była lepsza niż innych oddziałów i ze względu na to, że służyli w niej ludzie na ogół dosyć majętni, jak i dlatego, że jeśli ktokolwiek otrzym yw ał wówczas pieniądze, w pierw­ szym szeregu stali po nie ludzie hetmańscy.

cia się, posiadania majątku i dorównania pierwszym w kraju. Działalność Czarnieckiego w wiosennych miesiącach 1650 r. nie znajduje odbi­

O we ruchy lokalne i żądania Chmielnickiego, by wojska kwarciane nie zbliżały się do U krainy25, stwarzały przesłanki zbrojnej interwencji. Stronnictw o przeciwne

Porucznik Czarniecki był w tym czasie ze swoimi ludźmi i musiał dosyć żywo w ystępować.29 B y ć m oże właśnie pod jego wpływem zgromadzeni w Lublinie do­ magali się, by żołnierze, k tórzy przy Żółtych W odach i w Kudaku dostali się do niewoli, a „za klemencyją boską eliberowani, do progów ojczystych powrócili, przez ten czas w więzieniu będący, aby żołd szedł też na ich poczty, na jakie przedtym służyli, aż do czasu pokąd nie wyszli”.30 O toczenie hetmana nie traktowało zapewne Stefana jako „równego”, ale był już „starym żołnierzem”, człowiekiem tak jak hetman doświadczonym niewolą, osobą zaufaną. N a dodatek był świadkiem ostatnich chwil młodego Potockiego, co mogło wprowadzić między nim a hetmanem warunki nieco większej kom ityw y. Zapewne

23 Por. list publikowany przez H r u s z e w s k i e g o , op. cit., IX, s. 10-12; także BN, BOZ, nr 934, s. 143, J. Wiśniowiecki do M. Potockiego, Kijów 1 IV 1650.

24 O wystąpieniach tych wiele wzmianek w korespondencji już od końca 1649; por. AGAD, rewindykaty petersburskie, nr 208, f. 38-39, P. Potocki do Jana Kazimierza 9 XII 1649, także WAPGd., 300, 29, 133, f. 136; obszernie o tym H r u s z e w s k i, op. cit., IX, s. 12 nn.; por. także M. N. P i e t r o w s k i j, Wizwolna wijna ukrainskago narodu proti gnitu szlachetskoj Polszi iprijednannja Ukrainy do Rossii (1648-1654). Narysy z istorii Ukrainy, IV, Kyjiw 1940. 25 Księga pamiętnicza Michałowskiego, s. 551, Punkta..., Czerkasy 20 VI 1650. 26 AGAD, ASW, dz. 86, 38, f. 3: — ...z chorągwią usarską IMP Mikołaja Potockiego...; por. także AGAD, ASK, II, 39, f. 53. 27 Tamże. 28 Już na początku 1651 r. liczyła 200 koni, by w czasie Beresteczka liczyć 220. Por. AGAD, ASW, dz. 86, 40, f. 3: ...z chorągwią usarską IMP Mikołaja Potockiego... 29 Por. AGAD, ASW, dz. 86, 38, f. 3-3v, rekognicje. 30 BUWr, Steinwehr, f. 37, t. III, s. 792, Punkta od wojska koronnego IMMPP deputatom lubelskim podane, 5 III 1650; w replice, s. 794 upominano się też ostro za Marcinem Czarnieckim.

cia w źródłach. M ógł przebywać albo w chorągwi hetmańskiej, albo też przez czas dłuższy bezpośrednio w otoczeniu hetmana. Gdyby przyjąć tę drugą hipotezę, trze­ ba by założyć, że w tym czasie Czarniecki był już sędzią wojskowym i w raz z het­ manem współdziałał w organizowaniu wojska. Zajmował on ten urząd pod koniec 1650 r., nic jednak nie wskazuje na to, by był sędzią wojskowym wiosną lub latem. Dlatego też sądzę raczej, że to, co robił Czarniecki w połowie 1650 r., nie w ykracza­ ło jeszcze poza ram y hetmańskiego pułku. D okonaw szy reorganizacji wojska, Potocki począł w lipcu ściągać oddziały na Ukrainę.33 O gólny przegląd armii w yznaczony był na 15 sierpnia pod Satanowem34 niedaleko Lw ow a. N ieco później hetman przerzucił całe zgrupowanie do O rynina pod Kam ieniec.35 Czarniecki w raz z chorągwią znajdował się wówczas jeszcze na Podgórzu. W śród wielu innych skarg mieszczanie Strzyżowa w dwa lata później protestowali prze­ ciwko niemu i chorągwi Mikołaja Potockiego o bezprawne wybieranie stacji. 14 lipca36 oddział był już w drodze pod Satanów albo właśnie się tam wybierał. Świadczy o tym obecność chorągwi w zgrupowaniu wojsk Potockiego pod Kamieńcem P o ­ dolskim.37 31A G Z , X , s. 264, nr 4354, Jan Kazimierz nadaje Stefanowi Czarnieckiemu wsie Krechów, Kunin i Skwarzowę w pow. żółkiewskim, 2 7 1 1650. 32 S z i 1 a g y i ,op. cit., I, s. 107-109, W. Lubieniecki do J. Rakoczego; Czart., TN, nr 144, s. 935-940. 33 Zereła, XVI, s. 87-88, G. Torres, Warszawa 30 VII i 20 V III1650. 34 Tamże; także Oss., nr 189/11, s. 351-352, Nowiny z Ukrainy; Por. AmKr., „Pinocciana”, IT, nr 363, s. 515, nieznany informator Pinocciego stwierdzał w liście 6 VIII 1650 z Warszawy, że Potocki już 10 VIII „miał zatoczyć obóz” w Oryninie. 35 Zereła, XVI, s. 88, G. Torres, Warszawa 27 VIH 1650; we wrześniu przeniesiono obóz pod sam Kamieniec. A rchiw JZ R , El, cz. 4, s. 501; por. także „Gazette de France”, r. 1650, s. 1553,1573,1609-1610. 36 AmKr., Biecz, ks. rei. gr., nr 184, s. 1398, mieszkańcy Strzyżowa (własność Jana Wielopolskiego) zanoszą skargę przeciwko Stefanowi Czarnieckiemu i chorągwi Mikołaja Potockiego. 37 AmKr., Zb. Rusieckich, 31, f. 133, Komput wojska w obozie pod Kamieńcem, podaje husarię

172

Senatorskie krzesło (1648—1655)

Pierwsze godności (1650—1651)

173

P ob y t oddziałów polskich w ty m rejonie trwał dosyć długo. Trudno powiedzieć, jakie były rzeczywiste plany „stronnictwa w ojny” latem 1650 r. Torres — dobrze zorientow any — sądził, że hetmani wszystkimi siłami prą do zbrojnego starcia38, śmierć Ossolińskiego podsyciła jeszcze hetmańskie ambicje.39

się w okolicach Sanoka i Jasła, na stałych dla chorągwi leżach zim ow ych-44 W iem y o tym znów z nieprawnie i nadmiernie wybieranych stacji w ojskowych. 16 stycznia 1651 r. ksieni klasztoru klarysek w Starym Sączu protestowała przeciw Stefanowi Czarnieckiemu i tow arzyszom spod chorągwi Mikołaja Potockiego o zbyt wysokie

Specyficzne ograniczenie tematu chroni mnie od rozpatrywania zagadnień spor­ nych w literaturze historycznej. Z punktu widzenia biografii Czarnieckiego nie jest istotny cel marszu Potockiego nad Dniestr, ani też plany króla, hetmana, czy Wiśniowieckiego. C zy P otock i rzeczywiście miał zamiar uderzyć na Czerkasy i w ten sposób rozpocząć wojnę, czy celem jego był atak na Czehryń i H um ań, czy też tylko blokowanie drogi wyprawie Chmielnickiego na Mołdawię, czy wreszcie za­ atakowanie go w czasie pow rotu z w ypraw y40 — sprawy te wykraczają poza ram y działalności Czarnieckiego. N ic nie świadczy o tym , by jesienią 1650 r. dopuszcza­ no porucznika hetmańskiej chorągwi do współdecydowania o losach wojny, plany wojenne były raczej dokładnie tajone i niewielu tylko znało prawdziwe zamiary w odzów.

pobieranie stacji w pierwszej dekadzie grudnia 1650 r.45 Protestacja jakich wiele, nie pierwsza i nie ostatnia w karierze wojskowej C zar­ nieckiego. Jest jednak w niej dosyć charakterystyczne sformułowanie. W protestacji tej po raz pierwszy określa się Stefana jako sędziego wojskowego. N ie jest to taka niespodzianka, jak w wypadku cześnikostwa chełmskiego, fakt ten znany był w li­ teraturze historycznej, nie starano się go tylko ani dokładnie umieścić w czasie, ani

Rzeczywiste akcje prowadzone przez wojsko z obozu kamienieckiego nie miały większego znaczenia. Ograniczały się one do zbrojnej likwidacji drobnych grup pow stańczych.41 Bez względu na swe pragnienia Potocki zdawał sobie sprawę z tęgo, że na razie nie m oże uderzyć na Ukrainę. P ow rót Chmielnickiego z w ypraw y m oł­ dawskiej wzmógł m oże w obozie nastroje walki, wiedziano jednak, że atak byłby dla strony polskiej bardzo niekorzystny. Tak więc, m im o że wojsko pragnęło i domagało się walki, że w pojęciach żołnie­ rzy tylko nowa, zwycięska kampania mogła być rekompensatą w szystkich dozna­ nych porażek, do starcia nie doszło.42 Zbliżała się zima i Potocki rozłożył oddziały pasem okalającym powstańczą Ukrainę. Lwia część wojsk stacjonowała w woje­ w ództwach: podolskim, ruskim, bełskim i w ołyńskim.43 Chorągiew hetmańska wróciła w ówczas do kraju. Być m oże w końcu listopada, a z całą pewnością na początku grudnia porucznik w raz ze swym oddziałem znalazł Potockiego — 200 koni. Jest to niewątpliwie dowód pobytu Czarnieckiego w obozie, jednak o wiele późniejszy. 38 Zereła, XVI, s. 87, G. Torres, Warszawa 30 VII 1650. 39 K u b a 1 a, Jerzy Ossoliński, s. 380 nn. 40 Bardzo ogólnie o tym A. F . J e r m o l e n k o , Ukrainsko-mołdawskije otnoszenija w gody oswoboditielnoj wojny ukrainskogo naroda (1643-1654 ggj. Wossojedinienije Ukrainy s Rossijej. Sbornik statiej, Mo­ skwa 1954, s. 231-232. 41 Księga pamiętnicza Michałowskiego, s. 580, List od N N z obozu pod Kamieńcem 23 X 1650; por. także Oss., nr 189/11, s. 356, 358, 385. 42 O tym, że miano zamiar uderzyć, świadczą listy Kisiela i Potockiego. Księga pamiętnicza Micha­ łowskiego, s. 583 nn.; także WAPGd., 300, 29, 134, f. 437, A. Kisiel do Jana Kazimierza 16 X 1650 i f. 448, tenże do tegoż 5 XII 1650. Spodziewano się także jakichś kroków ze strony Chmielnickiego, choć ogólna znajomość jego planów była bardzo słaba; por. Księga pamiętnicza Michałowskiego, s. 590; także WAPGd., 300, 29, 134, f. 436, list z Kamieńca 23 X 1650; Oss., nr 189/11, f. 405, rozlokowanie wojska na leża zimowe. 43 Księga pamiętnicza Michałowskiego, s. 590, M. Potocki do Jana Kazimierza, Kamieniec 29 X 1650; por. także H r u s z e w s k i, op. cit., IX, s. 108-109.

też właściwie zinterpretow ać.46 D o obow iązków sędziego wojskowego należało przede wszystkim wyznaczanie stacji w ojskowych i czuwanie nad ich właściwym wybieraniem.47 Czarniecki zo­ stawszy sędzią w ojskowym winien był badać w ykroczenia, które właśnie popełnił sam i jego najbliżsi towarzysze. Oczywiście sędzia wojskowy zajmował się także szeregiem innych spraw, na pierwszy rzut oka być m oże nawet poważniejszych, problem stacji jednak w okresie niezwykle szybkiego ilościowego w zrostu armii nabierał szczególnego znaczenia. N om inacja na sędziego wojskowego miała dla Czarnieckiego wielkie znaczenie. Obserwując jego dotychczasow ą karierę wojskową m ożna z całą pewnością powie­ dzieć, że poza m oże wypadkiem żółtowodzkiej w ypraw y nie przekraczała ram jed­ nej lub dwu chorągwi. 30 lat w zasadzie nieprzerwanej służby wojskowej, w tym prawie 20 lat porucznikowania w różnych chorągwiach — przyznajm y, była to kariera niezbyt szybka i mało błyskotliwa. Stanowisko sędziego wojskowego przełamywało owe długoletnie porucznikowanief. N ie oznacza to wcale, by Czarniecki przestał być porucznikiem hetmań­ skiej, a później jeszcze królewskiej chorągwi, czy żeby pełnił te funkcje nominalnie. Było to „przełamanie” innego typu. Ten zawodowy dowódca został w prow adzony w ogólne sprawy wojska. Robił to jeszcze ciągle niesamodzielnie, pod skrzydłami hetmana, ale był to pierwszy krok, pierwsza godność pozwalająca wyjść z zamknię­ tego kręgu chorągwi i regimentu dragońskiego. Okaże się zresztą, że po tym pierw­ szym kroku wojskowa kariera Czarnieckiego zacznie się rozwijać bardzo szybko. 44 Oss., nr 189/H, f. 405, chorągiew husarska Potockiego miała wyznaczone leża w okolicach Jasła, Krosna i Pilzna. 45 AmKr., Sącz, ks. rei. gr., nr 125, s. 928-929, protestacja zaniesiona do grodu 161 1651, wydarzenia 8 X I I 1650. 46 Jenike widział Czarnieckiego sędzią grodzkim sandomierskim, bo wiedział, że był chorążym sandomierskim i że był jakimś sędzią. Inni mylili się jeszcze gorzej, bo trzy funkcje i dwie osoby. Pamiętamy, że Marcin był oboźnym wojskowym, Stefan zaś w 1650 r. sędzią wojskowym, a w dwa lata później oboźnym koronnym. Oboźny wojskowy, sędzia wojskowy, oboźny koronny — wszystko to bez podania nazwiska lub z określeniem tylko „pan Czarniecki”, dawało nieraz bardzo dziwny splot osób i funkcji. 47 Była to raczej niższa funkcja i sędzia wojskowy nie wchodził do „sztabu hetmańskiego”; por. B a r a n o w s k i , Organizacja wojska, s. 177-178.

174

Senatorskie krzesło (1648—1655)

W styczniu 1651 r. Czarniecki pełnił już normalnie swoje obowiązki. Odnalazłem dwa dokum enty, a jest ich na pewno o wiele więcej, mówiące o pracy Stefana jako sędziego wojskowego. O ba dotyczą wyznaczenia stacji w ojskowych.48 N ow e obo­ wiązki przeniosły go na początku stycznia do W arszawy. Tu musiał się zetknąć, przede w szystkim ze względu na swoją nową funkcję, ze sprawami ogólnej polityki państwa, szczególnie zaś z uchwałami ostatniego sejmu w sprawach wojskowych. Treść obrad sejmowych była mu na pewno nieobca jeszcze w okresie instrukcji sejmikowych. Trzeba przypuszczać, że brał udział w obradach „koła rycerskiego” pod Kamieńcem, które ustaliło postulaty wojska kwarcianego na sejm 1650 r.49 O brady tego sejmu leżały niewątpliwie w centrum zainteresowania zawodowych żołnierzy szlacheckich. Śmierć Ossolińskiego, ogólny rozwój wypadków na U k ra­ inie, a także ukłąd sił m iędzynarodowych — wszystko to zwiastowało pełne zwycię­ stwo „stronnictwa w ojny” w czasie obrad sejmowych. Dodatkowe instrukcje na niektóre sejmiki, w yznaczone na 7 listopada, niosły zapowiedź pow ażnych przygo­ tow ań wojennych50, a szlachta, inspirowana instrukcjami, chętnie postulowała nowe zaciągi wojskowe.51 O brady sejmu odbyły się zgodnie z zamysłami zwolenników kontynuacji woj­ ny na Ukrainie. Ju ż 17 grudnia postanowiono powołać 36 000 żołnierza w Koronie, 15 000 na Litw ie.52 Wiśniowiecki w kilka dni później domagał się jeszcze zorganizo­ wania 60 000 ludzi, wnioski te jednak odrzucono po bardzo długich debatach.53 D opiero po sejmie, 25 grudnia na tajnej radzie okazało się, że określenie liczby żołnierzy w zasadzie nic nie znaczy, jeśli brak pieniędzy na ich zorganizowanie. W yjazd hetm anów do wojska był przecież tylko półśrodkiem. W ogóle problem finansów stanowił ciągle „wąskie gardło” całej polityki Rze­ czypospolitej.54 Tym czasem po kraju zaczynały się szerzyć wiadomości o szybkich przygo­ towaniach do w ojny na Ukrainie. Brakowi pieniędzy mieli zaradzić paulini często­ chowscy, kapituły gnieźnieńska i krakowska, pożyczając królowi po milion zło­ tych na okres 10 lat.55 N ie były to wiadomości prawdziwe, dobrze jednak odzwier­ ciedlały panującą atmosferę.

48 WAPGd., 300, 29, 135, f. 134, kopia. Jest to wyznaczenie „z ordynansu JMP krakowskiego (Mi­ kołaja Potockiego) chleba na regiment JMP Duplessego” w Lęborku i Tucholi, Warszawa 3 1 1651; por. także WAPP Kalisz, ks. rei. gr., nr 30B, f. 34a-35. 49 BPAN Kom., nr 356, f. 18v, Kopia listu do KJMci od koła rycerskiego de data 3 X 1650. 50 Księga pamiętnicza Michałowskiego, s. 580-582, Suplement instrukcyi na sejmiki pro d. 7 XI. 51 Por. Czart., nr 395, s. 138-140, Artykuły sejmiku lubelskiego 7 X I 1650; ZDIH PAN, TP, nr 14, Laudum łomżyńskie 7 X I 1650; WAPP Kalisz, nr 30A, f. 750-755, 755-756v, artykuły i laudum średzkie 5 X n 1650; AGAD, AR, II, ks. 18, f. 37v-41, instrukcje opatowskie; także uchwały sejmikowe wcześniejsze A GZ, XXIV , s. 85-87 i wiele innych. 52 R a d z i w i 11; Memoriale, 17 XII 1650. 53 Tamże, 23-24 XII 1650; por. także wiadomości z sejmu w „Gazette de France”, r. 1651, s. 238. 54 WAPGd., 300, 29, 134, f. 417, Punkta tajemnej rady. 55 Tamże, 300, 53, 1185, teczka wewn., 1, nr 7a, wiadomość z Piotrkowa 23 XII 1650.

Pierwsze godności (1650—1651)

175

Tak rozpoczynał się rok 1651. Stronnictwo wojny odniosło pełne zwycięstwo. Był to trium f nie tylko Potockiego i Wiśniowieckiego, ale też i wszystkich zawodo­ w ych żołnierzy. O ni chcieli wojny i oni też ją organizowali. Z tego właśnie okresu zachował się bardzo ciekawy dokument, przy opracowaniu którego mógł brać udział także i Czarniecki. N osi on nazwę „kom putu”, jest to jednak nie realny w ykaz istniejących już chorągwi, lecz plan organizacji oddziałów według uchwał sejmowych z grudnia 1650 roku.56 Sporządzony bardzo starannie, nie tylko z dokładnym wyliczeniem oddziałów, ale i zaplanowaniem ich stacji, wart jest bliższego omówienia. Według tego komputu, noszącego datę 1 1 1651 r., winno byłoby być w Koronie około 35 000 ludzi pod bronią. W obec niespełna 12 000 ludzi w końcu 1650 r.57 mógł to być tylko plan, nigdy zaś realne zestawienie stanu oddzia­ łów. Z b yt zbliżało się ono do idealnych 36 000, aby mogło być prawdziwe. Inne dane, a mianowicie rachunki wojskowe i skarbowe, potwierdzają zresztą58, że mam y do czynienia z ogólnym planem, a nie rzeczywistym wykazem. W spom inam o tym tylko mimochodem , bez względu bowiem na to, że komput ów okazał się planem, zawiera on wiadomość drobną, ale dla biografa Czarnieckie­ go dość istotną. O to wśród regimentów rajtarskich znajdujemy 400 ludzi rajtarii „IMPP C zarnieckich”.59 Po raz pierwszy i po raz ostatni spotyka się rajtarię, którą by mieli dowodzić Czarnieccy herbu Łodzią. Sformowanie tego regimentu zapewne nie powiodło się, jednak w 1651 r. zreorganizowana została dragonia Czarnieckich, oddział, k tóry będzie tow arzyszył Stefanowi przez następne lata służby wojskowej aż do śmierci. Dragonia ta, również zapisana na „panów Czarnieckich” — Stefana i M arcina, liczy­ ła, przynajmniej nominalnie, 400 ludzi.60 N ominalnie, gdyż znane powszechnie są fakty podawania zaw yżonych stanów, tak wysokich, jak na to pozwalały listy przypowiednie. Podczas komisji lubelskiej oficerom nakazywano nawet zaprzysięgać rzeczywistą liczbę ludzi w oddziałach.61 Zbieżność owych 400 ludzi panów C zar­ nieckich w kompucie — planie i istniejącym regimencie dragońskim nie m oże być przypadkowa. Najpewniej Czarnieccy zamierzali przekształcić swoją chorągiew dragońską w rajtarię, a gdy ze względów finansowych, a być może i werbunko­ w ych, okazało się to nierealne, zadowolili się tylko znacznym powiększeniem jej stanu.62 W iadom o, że Stefan posiadał chorągiew dragońską jeszcze przed klęską żół56 RA, Extranea IX, Polen, nr 83, Komput wojska JKMcl dawnego i teraźniejszego zaciągu podany do rąk JW P podskarbiego koronnego wielkiego die 1 I 1651. Na końcu komputu: ...Ustawa z łanu jednego osiedlego..., zgodna z rozporządzeniami Czarnieckiego; por. także BPAN Kórn., nr 342, f. 162— 164v; BUW r., Steinwehr, t. 37, t. III, s. 849-851. 57 B a r a n o w s k i , Organizacja wojska, s. 88. 58 Por. W i m m e r , Materiały, 1648-1655. 59 W kompucie znajduje się jeszcze jeden Czarniecki, niespokrewniony ze Stefanem. 60 AGAD, ASK, II, 49, f. 45, 55v; por. także AGAD, ASW, dz. 86, 40. 61 RA, Diplomática 1U, Polonica, raport Pelsa, 15(25) IV 1650. 62 We wrocławskiej kopii komputu mowa już nie o rajtarii, ale o piechocie cudzoziemskiej. Płacą­ cym rachunki trudno było zapewne zaklasyfikować oddział Czarnieckich. Najczęściej figuruje on w cho-

176

Senatorskie krzesło (1648—1655)

Pierwsze godności (1650—1651)

177

tow odzką, później w okresie jego niewoli lub po wiadomości o śmierci brata od­ dział przejął M arcin.63 Liczył on wówczas zaledwie 100 ludzi.64

Zjawił się na pewno na Podgórzu w końcu marca lub w kwietniu 1651 r /° , by przygotow yw ać do wyruszenia zarówno chorągiew husarską Potockiego, jak i swo­

Kiedy Stefan w rócił z niewoli, obaj bracia nominalnie stali się dowódcami tego samego oddziału. W roku 1650 żołd dla chorągwi pobrał prawdopodobnie M ar­ cin65, w tym samym roku nastąpiło także porozumienie między braćmi o wspól­ nym posiadaniu regimentu i jego reorganizacja.

ją dragonię.71 Oddziały stacjonowały blisko siebie. Przygotow ania do wymarszu nie trw ały długo i zapewne jeszcze w pierwszej połowie kwietnia obie chorągwie ruszyły ku W łodzimierzowi, gdzie Potocki za­

Oddział liczący 400 ludzi zapewne od początku rozbito na dwie części.66 Obu Czarnieckich źródła określają jako rotm istrzów , nominalnie w ięc Stefan dowodził jedną częścią oddziału, a M arcin drugą. Mówiąc ściślej — Stefan za jedną część od­ działu brał pieniądze. Ponieważ był on nadal porucznikiem chorągwi hetmańskiej i sędzią wojskowym , w rzeczywistości dragonią kierował tylko M arcin. M am y więc i drugi element wyrwania się z kręgu wiecznego porucznikowania

mierzał stanąć obozem .72 W planach polskich w kwietniu i pierwszej połowie maja istniały w zasadzie cztery skupiska wojska. Potocki z częścią starych zaciągów był we W łodzimierzu, Kalinowski stał pod Kamieńcem, ale powinien ściągnąć ku W łodzimierzowi, król w raz z częścią nowo zaciężnych oddziałów i pocztam i magnackimi miał stanąć w So­ kalu, pospolitacy wreszcie zbierali się w Konstantynow ie.73 A tm osfera przygotow ań wojennych opanowała cały kraj i wszystkie w arstwy

— własny oddział w dosyć specyficznym znaczeniu tego słowa. Cała tajemnica po­ siadania chorągwi kryła się nie w rzeczywistym dowodzeniu, ale w nominalnym posiadaniu oddziału i czerpaniu z tego pewnych dochodów. D o 1651 r. Stefan porucznikował hetmańską chorągwią, od tego roku dowodził własną dragonią oraz chorągwią kozacką. W 1652 r. Stefan objął nominalne zwierzchnictwo nad całym regimentem, M arcin zaś tylko w nim porucznikował.

społeczne, szlachtę, mieszczaństwo i chłopów. Szlachta została zawiadomiona o przygotowaniach do wojny uchwałami sejmo­ w ym i i pierwszymi wiciami wydanymi już w styczniu 1651 roku.74 Odbiły się one dosyć głośnym echem na sejmikach relacyjnych.75 Drugie i trzecie wici76 powinny

Współdziałając z Potockim przy reorganizacji wojska Czarniecki nie brał udzia­ łu w wyprawie Kalinowskiego na Ukrainę zimą i wczesną wiosną 1651 r. N ie uczest­ niczyła w niej też i chorągiew hetmana wielkiego. Stała spokojnie na swych leżach zim ow ych. W idocznie znane powszechnie uniwersały królewskie67, wbrew dotych­ czasow ym poglądom, nie dotyczyły wszystkich oddziałów.

nach wyglądało to nieco inaczej.77

Tow arzystw o spod chorągwi Potockiego przebywało zimą w okolicach Jasła i Sanoka. 6 lutego część ich „w niemałej kupie” zjawiła się w Krośnie na pogrzebie ojca Stanisława Oświęcima, autora znanego diariusza.68 Nie sądzę, by wśród nich był Stefan. O św ięcim znał dobrze Czarnieckich, M arcin był nawet jego przyjacie­ lem69 i gdyby porucznik przybył na pogrzeb, chyba by o tym napisał. Czarniecki mógł być wtedy, co jest bardzo prawdopodobne, w rodzinnej Czarncy.

rągwiach pieszych (AGAD, ASK, II, 49, f. 45, 66v; tamże, II, 48, f. 49v; także ASK, III, 6; ASK, II, 50, oraz ASW, dz. 86, 40). Wiadomo dobrze, że dragonia była ze względu na swój charakter zaliczana bądź do piechoty, bądź do jazdy, w rachunkach sejmowych figurowała jednak zawsze pod właściwą nazwą. 63 AGAD, AR, II, ks. 14, s. 253-255, Komput wojska suplementowego z ordynacyi (sejmu) coronationis, A. 1649; także BJ, nr 110, f. 10v; BUWr., Steinwehr, f. 37, t. HI, s. 768-769. 64 AGAD, AR, II, ks. 14, s. 255. 65 AGAD, ASK, II, 47, f. 82. 66 AmKr., Biecz, ks. rei. gr., nr 184, s. 1413, 1414 i 1432. Protestacje przeciwko Marcinowi Czarniec­ kiemu, rotmistrzowi dragonii i Stefanowi Czarnieckiemu, rotmistrzowi dragonii. 67 Por. Hr u s z e ws k i , o / > . cit., IX, s. 175 nn. “ O ś w i ę c i m , Diariusz, s. 258-259. Wiadomo także, że chorągiew była w tych samych okolicach w grudniu 1650 r.; por. AmKr., Sącz, ks. rei. gr., nr 125, s. 928-929. “ O ś w i ę c i m , Diariusz, s. 64-65.

zastać szlachtę przygotowaną do wyruszenia do obozu. Tak jednak nie było. Społe­ czeństwo szlacheckie, być może w słowach, aprobowało politykę wojny, w czy­

70 AmKr., Biecz, ks. rei. gr., nr 184, s. 1412-1413. Mieszkańcy Strzyżowa protestują przeciwko porucznikowi z chorągwi Mikołaja Potockiego, Stefanowi Czarnieckiemu i jego towarzyszom. Wyda­ rzenia miały miejsce 3 IV 1651, protestacja zaniesiona o wiele później. 71 Tamże, s. 1413-1414, Ci sami przeciwko StefanowiCzarnieckiemu jako rotmistrzowi dragonii o wydarzenia 6 IV 1651; tamże, s. 1432, Mieszkańcy wsiHarklowai Wójtowa przeciwko Marcinowi Czarnieckiemu. 72 O ś w i ę c i m, Diariusz, s. 277. 73 H r u s z e w s k i, op. cit., IX, s. 257. 74 Księga pamiętnicza Michałowskiego, s. 604-605, Jan Kazimierz, pierwsze wici 25 1 1651, por. także AmKr., Kraków, ks. rei. gr., nr 79, s. 215-216; Sącz, ks. rei. gr., nr 125, s. 960-961; wici 5 1 1651; por. także A G 2 , X , s. 267, nr 4401. 75 Przede wszystkim zgodnie z postulatami sejmu uchwalono bardzo poważne podatki, por. Akta sejmikowe województwa krakowskiego, II, s. 399-406, także ZDIH PAN, TP, nr 21, Laudum sandomier­ skie, Opatów 9 1 1651. 76 AmKr., Kraków, ks. rei. gr., nr 79, s. 1331-1335; Sącz, ks. rei. gr., nr 125, s. 1200-1203; Jan Kazimierz do woj. krakowskiego, trzecie wici, Lublin 2 0 IV 1651; także A C Z , X , s. 802-801, s. 1073— 1074; WAPL, Grabowiec, ks. rei. gr., nr 86, f. 1268-1271; WAPP, Wałcz, ks. rei. gr., nr 40, f. 72-74, LFDIA, Halicz, ks. rei. gr., nr 143, s. 1529-1530; BPAN Kr., nr 2251/IV, f. 205; A rcbiw ]Z R , III, cz. 4, s. 576-578. 77 Por. wezwania Jana Kazimierza z obozu pod Sokalem. AmKr., Sącz, ks. rei. gr., nr 125, s. 1255— 1257; Kraków, ks. rei. gr., nr 79, s. 1532-1543; AGAD, Płock, ks. rei. gr., nr 12, f. 121; WAPGd., 300, 29, 135, f. 218-219; LFDIA, Lwów, ks. rei. gr., nr 401, s. 1228-1232,1291-1292; Sanok, ks. rei. gr., nr 158/164, s. 648-649; BPANKr., nr 2251/IV, f. 306; por. także usprawiedliwienia szlachty: WAPP, Wschowa, ks. rei. gr., nr 133, f. 47, 82; Poznań, ks. rei. gr., nr 176, f. 335; AGAD, Sieradz, ks. rei. gr., nr 28, B, f. 173.

178

Senatorskie krzesło (1648—1655)

Mieszczaństwo, samo i z polecenia królewskiego, troszczyło się o bezpieczeństwo miast78, obawiając się tum ultów . Chłopi w ykorzystując okres pospolitego ruszenia coraz żywiej występowali przeciw szlachcie i to zarówno na ziemiach graniczących z terenem powstań ukrainnych, jak i województwach dosyć od nich odległych.79 Jeśli kiedykolwiek w Rzeczypospolitej istniała możliwość ogólnego antyfeudalnego powstania, było to właśnie wiosną 1651 r. Ludzie kierujący państwem zdawali sobie z tego sprawę i starali się przeciwdziałać tym nastrojom.80 Atm osfera panująca w wojsku nie była także zbyt dobra. Jedną z przyczyn tego stanowił ciągle fatalny stan zaopatrzenia armii. Kubala w barwny sposób opisał głód i nędzę obozu sokalskiego81, ale i przed zjechaniem się wojska do Sokala nie działo się lepiej. Nie m ożna zgodzić się tylko z sądem Górskiego, że żołnierze szlacheccy „wojny samej nienawidzili”.82 Sąd ten niewątpliwie słuszny wobec pospolitaków nie jest prawdziwy wobec wojsk kom putow ych. N ie byli to ludzie ani przyzw ycza­ jeni do w ygód, jeśli pom inąć kierowniczą grupę magnacką, ani też otaczający się zbytkiem. W ojna była ich rzemiosłem, drogą do majątku i sławy, nierzadko też do kariery politycznej, jedynym sposobem wybicia się ponad szlachecką przeciętność. T ak przyjął tę now ą fazę walki i Stefan Czarniecki. Dawała ona nareszcie możli­ w ość realnego odwetu za przeżycia w niewoli, odwetu na „zrebelizowanym chłop­ stwie” i schizmatykach. Była to znowu szansa pow rotu do własnych majątków i zdo­ bycia now ych stanowisk. Po raz pierwszy też ruszał on na wyprawę wojenną nie tylko jako porucznik zainteresowany jednym oddziałem, ale też jako sędzia woj­ skowy, w pewnym stopniu, m oże jeszcze bardzo małym, współodpowiedzialny za losy całego wojska. Chorągiew hetmańska zjawiła się w kwietniu w obozie pod Włodzimierzem. P otock i zgrupował tam około 7000 ludzi83, tak ze starych, jak i z now ych zaciągów. N ie wiadomo kiedy, zapewne jednak w maju, przyszedł rozkaz Jana Kazimierza, by Potocki zwinął obóz i stanął pod Sokalem.84 Kiedy król 17 maja wjeżdżał do obozu sokalskiego, przyjm ował go już hetman ze swymi oddziałami.85 W śród nich była husarska chorągiew z porucznikiem Czarnieckim. Sytuacja w zgrupowaniu sokalskim była trudna. Przede wszystkim koncentracja wojska przebiegała powoli. Jeszcze w końcu maja w obozie nie było nawet wszyst­ kich zaciężnych oddziałów, nie mówiąc już o pospolitakach. Ci ostatni ciągnęli wolno 78 AGZ, X , s. 268, nr 4421; AmKr., Kraków, ks. rek gr., nr 79, s. 1534-1536, 1633-1634, Prawa i przywileje m. Krakowa, II, cz. I, s. 276-277.

79 Por. A. K e r s t e n, Chłopi polscy w walce z najazdem szwedzkim 1655-1656, Warszawa 1958, s. 25 nn. 80 BN, nr 3091, nr 16, P. Gembicki do Jana Kazimierza, 25 IV 1651. 81 L. K u b a 1 a, Szkice historyczne, I, Lwów 1923, s. 158-159. 82 K. G ó r s k i, O działaniach wojska koronnego w Rzeczypospolitej Polskiej w wojnie z Kozakami, „Biblioteka Warszawska” r. 1887, t. II, s. 224. 83 H r u s z e w s k i, op. cit., I, s. 258; por. także R a d z i w i ł ł , Memoriale, 16 V 1651. 84 Archiw JZ R , II, cz. 4, s. 580-581, Uniwersał M. Potockiego, Sokal 8 V 1651. 85R a d z i w i ł ł, Memoriale, 16 V 1651; O ś w i ę c i m , Diariusz, s. 283, 17 V 1651; K u b a l a (Szkice, I, s. 158) niesłusznie twierdzi, że było to T l V.

Pierwsze godności (1650—1651)

179

i niechętnie. Część województw w ostatniej dekadzie maja jeszcze nie wyruszyła. W artość bojowa pospolitego ruszenia była bardzo mała, ale król jednak dokładał wszelkich starań, by jak najszybciej stawiło się ono w obozie86, rozumiejąc, iż w tym wypadku istotna jest także ilość zgromadzonego wojska. Popis wojska, odbyty w obozie sokalskim 27 maja, prezentował niewątpliwie najlepsze chorągw ie husarskie i kozackie, jakim i w ty m czasie dysponow ała Rzeczpospolita87, wojsku groził jednak głód. Brakło pieniędzy na zakup żywności, nie było jej zresztą gdzie kupować lub rekwirować. Niebezpieczne też były elemen­ ty dezorganizacji, a nawet paniki, jakie wnosiła ludność uciekająca z zagrożonych terenów .88 Informacje nadchodzące o przeciwniku świadczyły o jego wielkiej liczbie i szyb­ kim marszu.89 W iadom ość, że Chmielnicki z poważną częścią swych ludzi stanął już pod Tarnopolem 90, wzbudziła zaniepokojenie. Król musiał być niezbyt przekona­ n y o powodzeniu kampanii, jeśli natychmiast po przybyciu do obozu sokalskiego troszczył się o m ożliwość ucieczki królowej.91 Doniesienia następnych dni także nie były pocieszające. 5 czerwca dowiedziano się, że Chmielnicki jest pod Zbarażem, z małą co prawda ilością Tatarów (6000), za to „czerni m a srogą m o c”.92 Szóstego nadeszła wieść, że posłowie Rakoczego byli pod Tarnopolem w obozie kozackim i przez cztery dni toczyli narady.93 Plany współ­ działania R akoczy-C hm ielnicki nie były nowością w obozie polskim.94 Ju ż wtedy

86 AmKr., Kraków, ks. rei. gr., nr 79, s. 1532-1534, Uniwersał Jana Kazimierza do szlachty woje­ wództwa krakowskiego, obóz pod Sokalem 22 V 1651. W tym czasie nie ruszyły także jeszcze woje­ wództwa wielkopolskie. Por. WAPP, Poznań, ks. rei. gr., nr 176, f. 376-376v, województwo ruskie rozpierzchło się w ogóle na wiadomość o lokalnych powstaniach chłopskich; por. LFDIA, Lwów, ks. rei. gr., nr 401, s. 1291-1292, 1228-1232. 87 O ś w ię c i m, Diariusz, s. 285-289; por. też ocenę PelsaKA, Diplomática III, Polonica, 3 V I 1651. 88 LFDIA, Lwów, ks. rei. gr., nr 401, s. 1173-1174, Jan Kazimierz do mieszczan lwowskich, obóz pod Sokalem 22 V 1651. 89 WAPGd., 300, 29, 135, f. 323-324v, Z obozu pod Sokalem 21 V 1651; także LFDIA, Sanok, ks. rei. gr., nr 158/164, s. 648-649, Uniwersał Jana Kazimierza do wszystkich województw, idących pospo­ litym ruszeniem. Siły Tatarów i Kozaków są o wiele większe niż się spodziewano, obóz pod Sokalem 27 V 1651. 90 WAPGd., 300, 29, 135, f. 327-328; z obozu pod Sokalem 2 V I 1651; także RA, Diplomática III, Polonica, raport Kocka, 4(14) V I 1651, tamże załączone pismo z Sokala 27 V 1651. 91 AG AD, BOZ, nr 2519, Jan Kazimierz do Wilhelma Gotharda Butlera, obóz pod Sokalem 20 V 1651. List ten choć nie bezpośrednio związany z tematem, wart jest przytoczenia, oddaje bowiem do­ brze atmosferę panującą w obozie sokalskim: „szkuty także niech będą w pogotowiu, by Królowa Imość dali się pomknąć mogła, na ten czas gdybym o jakim niebezpieczeństwie oznajmił, albo pewna was o tym skądinąd doszła wiadomość, kiedy bym ja już o tym nie mógł oznajmić, albo też jeśliby czata jaka nas minąwszy, w głąb bardzo w tę tam stronę poszła lubo wszystkich stronach mamy na to pilne oko. Wszystko to sprawy WM secretissime i zatrzymaj w milczeniu”. 92 WAPGd., 300, 29, 135, f. 331-331v, Z obozu pod Sokalem 5 V I 1631. 93 Tamże, f. 334, D ie 6 V I 1651; o posłach Rakoczego por. G r a b o ws k i , Ojczyste spominki, U, s. 7173. List Bieczyńskiego z obozu pod Sokalem 8 V I 1651; por. także WAPGd., 300, 29, 135, f. 346-347. 94 Por. RA, Diplomática III, Polonica, raporty Kocka 26 IV(6 V) 1651.

180

Senatorskie krzesło (1648—1655)

zdawano sobie sprawę, że wojska ukraińskie wsparte Tataram i mogą spod Zbaraża ruszyć nie na spotkanie zbrojne z Janem Kazimierzem, lecz na Lw ów i Małopolskę.95 W iadom ość o rokowaniach z Rakoczym tak groźnych dla Rzeczypospolitej znalazła natychm iastowy odgłos w obozie polskim. O d razu wówczas, a nie dopie­ ro 9 czerwca, jak twierdzi Oświęcim96, zamierzano ruszyć naprzeciw armii ukra­ ińskiej. K róla pow strzym yw ał tylko brak pospolitego ruszenia, na które chciał cze­ kać aż do 17 czerw ca.97 N ie było to jednak łatwe. W ygłodzony żołnierz zaczął się burzyć, żądając nie­ wypłaconego żołdu.98 Rada wojenna zdecydowała się na rozbicie skrzyń z rzeczami szlachty zbiegłej z województw ukrainnych, a znajdujących się w klasztorze sokalskim. Właściciele nie chcieli się na to zgodzić.

Pierwsze godności (1650—1651)

181

wienia. W obradach uczestniczył Czarniecki i pewna część historyków poważnie przeceniła znaczenie jego głosu.101 W ypadnie tu zreferować ich poglądy, przedsta­ wić rzeczyw isty przebieg narady i w yrazić własny do niej stosunek. Spornym przedm iotem narady pod Sokalem był wymarsz wojsk w kierunku Beresteczka. Jan Kazim ierz nosił się z tym zamiarem już od początku czerwca, zwle­ kając w oczekiwaniu na pospolite ruszenie. W ym arsz miał się odbyć komunikiem, a całość wojska byłaby podzielona na trzy grupy. Przeciw nicy tej koncepcji nie chcieli ruszyć bez taboru. N ie zamierzali pozbawiać się wygód, jakie gwarantował sprzęt na w ozach, obawiali się także, że czeladź pozostawiona p rzy taborach pod­ niesie bunt i rozgrabi ich mienie.102 Pom ijam tu inne propozycje, mniej istotne, jako w arianty dwu/przedstawionych. Kubala bezpodstawnie pisze, że to właśnie C zar­ niecki dał projekt w ym arszu pod Beresteczko:

Przyszło tedy do innych recurrere sposobów, które że przytrudniejsze były, ten jeden tylko uszedł; żebraniną się zabawić, między senatorami, oficyjerami, wojskowemi, panięty i inszemi pieniężniejszemi, że kto co mógł, po kilku, po kilkunastu set złotych, po kilkudziesięciu na osta­ tek czerwonych złotych pożyczano."

Czarniecki zbijał przez 3 dni zwycięsko argumenta przeciwników, a kiedy gorącemi słowy zaczął dowodzić potrzeby opuszczenia obozu pod Sokalem, kiedy z uwagą zaczęto rozbierać, co mówił, sprawa ruszenia pod Beresteczko wystąpiła jako nieodzowna konieczność, jako jedyny ratunek wojska i Rzeczypospolitej.103

N ie wymaga to kom entarzy. Stan zaopatrzenia wojska był już nie zły, ale tra­ giczny. Godzono się, by żołnierze żywili się na własną rękę, co równało się po prostu usankcjonowaniu grabieży. Trudność polegała na tym , że nie było nawet co grabić.

W rzeczywistości, jak wynika z diariusza Oświęcima i korespondencji spod So­ kala, plan wymarszu pod Beresteczko powstał w bezpośrednim otoczeniu króla.

Czarniecki we wszystkim tym brał bezpośredni udział. Jako sędzia wojskowy, a przez to także członek rady wojennej, powinien był się troszczyć o spokój i ład w obozie, o właściwe postępowanie żołnierzy. Pod Sokalem była to oczywista fik­ cja. N ikt nie myślał ani też nikt nie mógł utrzym ać porządku w tej masie wygłod­ niałych, a często i chorych ludzi.

[...] wszystko opór królewski a Stefana Czarnieckiego, porucznika hetmana wielkiego, prze­ zwyciężył, że stanęło aby i pod Beresteczko komunikiem się ruszyć, tak jednak, aby wojsko wszystko w kupie szło, a wozy dla prędszych przepraw 3 gościńcami.104

W takich warunkach, wobec zbliżania się nieprzyjaciela, k tó ry mógł nie stanąć do walnej rozpraw y, i przy rozruchach we własnym obozie, odbyła się tajna narada starszyzny wojskowej.100Jej treść spopularyzowana przez drukowany diariusz Oświęcima, powszechnie znana w literaturze historycznej, wymaga dokładniejszego om ó­ 95 WAPGd., 300, 29, 135, f. 360~362v, Kopia listu Brzostowskiego z obozu pod Beresteczkiem 19 V I 1651; por. także H r u s z e w s k i, op. cit., IX, s. 263. Kontakty między Rakoczym a Chmielnic­ kim, wykraczające poza ramy tej pracy, mają niezmiernie istotne znaczenie dla militarnej, politycznej i społecznej sytuacji 1651 r. Z ciekawszych materiałów por. RA, Diplomática III, Polonica, raport Kocka 21 VI(1 VII).1651; tamże, raport Pelsa, 17(27) V I 1651. Najcenniejsze wiadomości zawierają jed­ nak rękopisy w archiwach i bibliotekach węgierskich, por. OSK, f., lat. 1674, f. 38v-42v; OL, KL, AFR, B 1595; B 1607, B 1608, także OL MKL, Transylvanica i wiele innych. " O ś w i ę c i m , Diariusz, s. 298. 57 WAPGd., 300, 29, 135, f. 335, z obozu sokalskiego 7 V I 1651. 98 O ś w i ę c i m, Diariusz, s. 299. 99 Tamże, s. 299-300. 100 WAPGd., 300, 29, 135, f. 349-349v, Z obozu pod Sokalem 12 VI 1651, także O ś w i ę c i m (,Diariusz, s. 303-305) twierdzi, że narada odbyła się 14 VI. AMKr., „Pinocciana”, IT, nr 363, s. 545, Z obozu 15 V I 1651.

Czarniecki zaś tylko poparł plan królewski:

M im o że nie on był inicjatorem planu, lecz król, rola Czarnieckiego musiała być dosyć znaczna. N ie trzeba sądzić, by kierował się tu pobudkami koniunkturalnymi. Wiedział tylko dobrze, ile chaosu wprowadza do obozu olbrzym i w prost tabor, jak utrudnia utrzymanie porządku w oddziałach, jak bardzo likwiduje bojową wartość chorągwi. N ie oznacza to , by należało przeceniać znaczenie Czarnieckiego w radzie wojen­ nej. Z jego własnym stanowiskiem, jeśli oponentami byli hetmani, nikt by się nie liczył. Doświadczony żołnierz był dla pierwszych w kraju zawsze tylko „najem­ nym ”, do rów ności z pierwszymi senatorami było mu daleko jeszcze w kilka lat później, a co dopiero pod Sokalem. Plan marszu pod Beresteczko, słuszny przede wszystkim dlatego, że w poważnym stopniu ograniczał dalszy marsz armii ukraińskiej, przeważył nie głosem poruczni­ ka hetmańskiej chorągwi, ale króla. 101 K u b a la, Szkice, I, s. 166-167. 102 O ś w i ę c i m, Diariusz, s. 304. 103 K u b a 1 a, Szkice, I, s. 166. 104 O ś w i ę c i m, Diariusz, s. 304-305.

182

Senatorskie krzesło (1648—1655)

Zgodnie z decyzją narady 15 i 16 czerwca ruszono pod Beresteczko.105 Czar­ niecki zapewne już wtedy dowodził pułkiem hetmańskim, w skład którego obok chorągwi Potockiego wchodziły jeszcze chorągwie husarskie Władysława M yszkow­ skiego i Marka Sobieskiego, kilkanaście chorągwi kozackich i 300 arkabuzerów. 19 czerwca obóz był na nowo zorganizowany i przygotowany do walki. W iadomości, jakie dochodziły ze strony ukraińskiej, świadczyły w dalszym cią­ gu o tym , że Chmielnicki zamierza iść ku W iśle.106 Były to jednak wieści niezbyt pewne i postanowiono je sprawdzić. Zadanie to powierzono Czarnieckiemu. D o rekonesansu musiano przywiązywać duże znaczenie, jeśli posiadamy tak obfitą liczbę relacji o tym podjeździe. Najbardziej lakoniczną wzmiankę zamieścił o nim Kochowski107, nieco szerzej omówił tę wyprawę Oświęcim.108 Według niego, Czarniecki wziął ze sobą „rajtaryjej dobrej 1000, chorągwi kozackich dziesięć i dragonów 500”.109 Gdyby przyjąć liczbę koni w chorągwi kozackiej na 100, Czarniecki operowałby oddziałem jazdy liczącej według Oświęcima około 2500 koni. Inne źródła przyjmują zgodnie liczbę 3000. „Pan Czarniecki onegdaj nocą we 1200 koni jazdy polskiej, dragonijej 1000, rajtarów 800, na podjazd poszedł”.110 „Sa Majesté a envoyé M. Czarnecki avec 3000 chevaux pour prendre langue”.111 Podawano także liczby o wiele większe. Agent królowej szwedz­ kiej K rystyny zanotował w swym dzienniku 3000 jazdy polskiej i 2000 „niemiec­ kiej”112, to samo donosił w liście do królow ej.113 Oczywiście M eyer nie mógł mieć tak dokładnych informacji, jak ludzie w obozie pod Beresteczkiem. M ożna zatem przyjąć, że Czarniecki dysponował w czasie rekonesansu około 3000 ludzi. W szystkie relacje są zgodne, że celem podjazdu było zorientowanie się w pla­ nach przeciwnika i przyprowadzenie „języka”.114 Oświęcim dodaje, bagatelizując całą akcję, iż być może została ona zaplanowana, by skom prom itow ać Aleksandra Koniecpolskiego, który był uprzednio na podobnym rekonesansie i nic nie wskó­ rał.115 M ówiono jednak pod Beresteczkiem, że Czarniecki „koniecznie ma się otrzeć o sam obóz nieprzyjacielski”.116 105 Tamże, s. 313-314; por. także WAPGd., 300, 29, 135, f. 350-353v, 354-356, 362-362v. WAPGd., 300, 29, 135, f. 362-362v, Kopia listu p. Brzostowskiego z obozu pod Beresteczkiem w nocy 19 VI 1651. 107 K o c h o w s k i, Climacter, I, s. 245-246. 108O ś w i ę c i m, Diariusz, s. 317-318. 109 Tamże. 110 WAPGd., 300, 29, 135, f. 366, Z listu Wojszy do królewicza JMci, pod Beresteczkiem 24 VII 1651. 111 Tamże, f. 368-369, spod Beresteczka 25 V I 1651. 112A rchiw JZ R , III, cz. 6, s. 34,12(22) V I 1651: „als war kurz wor abend der H. Czarniecky mit einer Partey von 3000 Pohlen und 2000 Teutschen Reutern”. 113 Tamże, s. 55, J. Meyer do Krystyny, Lublin 17(27) V I 1651. 114 Obok przytoczonych wyżej jeszcze listy: Miaskowskiego z 26 V I 1651 i Świerzawskiego z 27 VI 1651, WAPGd., 300, 29, 135, f. 367, 371-372. 115 O ś w i ę c i m, Diariusz, s. 318. 116 WAPGd., 300, 29, 135, 1. 366, Wojsza do Karola Ferdynanda, Beresteczko 24 V I 1651.

Pierwsze godności (1650—1651)

183

Zadanie nie było łatwe. 25 czerwca nadeszły pierwsze odgłosy akcji Czarnieckie­ go, słabe jednak i niepewne, skoro w dwa dni później Świerzawski skarżył się, że „poszedł na podjazd IMP Czarniecki, sędzia wojskowy, pod samego nieprzyjaciela, od którego już to czw arty dzień wiadomości nie m am y żadnej”.117 Dopiero tego dnia miała przyjść od Czarnieckiego nieprawdziwa wiadomość, jakoby oddziały ukraińskie nie były wcale wspierane przez Tatarów i zamyślały o odw rocie118, ale Świerzawski podaje to jednak jako plotkę, która krążyła po obozie i nie pochodziła bynajmniej z informacji sędziego wojskowego. Dalsze wiadomości Oświęcima tak­ że nie były chyba zbyt ścisłe. Jeśliby mu w ierzyć, Czarniecki nie wykonał zadania, rekonesansu lu e przeprowadził, przywiódł tylko do obozu kilka tysięcy sztuk by­ dła. Oświęcim lekceważy ów łup i negatywnie w yraża się o wyprawie poruczni­ ka.119 Odmienne zdanie mieli o tym inni kronikarze kampanii beresteckiej.120 Także M eyer niezwykle pozytyw nie oceniał wypad Czarnieckiego.121 Sądy są tu sprzecz­ ne. Podjazd zapewne udał się w okolice Zborow a, a nie mogąc w ykonać dokładnie powierzonego zadania, Czarniecki przywiózł do obozu żywność i to w dużej ilości, co znów w stanie zupełnego wygłodzenia ludzi pod Beresteczkiem nie było tak mało ważne. Głodu mógł nie odczuwać zaufany Lubomirskiego — Oświęcim, do­ brze go jednak czuli zwykli żołnierze. Bez względu na to, czy rekonesans Czarnieckiego był udany, czy też nie, nie trzeba przypisywać mu tak wielkiego znaczenia. N a pewno, whrew sądom Kuba­ li122, nie zależał odeń ani los całej armii, ani nawet losy przyszłej bitwy. Pod nieobecność Czarnieckiego w obozie zaszły poważne zmiany. D otarła tam wiadomość o powstaniu pod wodzą Napierskiego i ruchach chłopskich w Wielkopolsce.123 Pospolitacy na wieść o powstaniach wpadli w panikę i jak najprędzej chcieli w racać do kraju. Oddziały kom putowe poszły do Małopolski tłumić powstanie na Podhalu, wśród nich M arcin z 4 kornetami dragonii „panów Czarnieckich”.124 W obozie tym czasem przygotowyw ano się do starcia. 23 czerwca rozpoczęła się przeprawa wojska na drugi brzeg Styru125, 27 czerwca, kiedy Czarniecki pow rócił z podjazdu, wszystko już było gotowe do wymarszu w kierunku D ubna.126 Byłby 117 W APGd., 300, 29, 135, f. 371, Świerzawski do stolnika wieluńskiego, Beresteczko 27 VI 1651; także AmKr., „Pinocciana”, IT, nr 363, s. 551. 118 O ś w i ę c i m, Diariusz, s. 334. 119 Tamże. 120 K o c h o w s k i, Climacter, I, s. 245-246. 121 A rchiw JZ R , III, cz. 6, s. 36, Dziennik podróży Meyera; Por. też wzmiankę u P . C h e v a l i e r , Histoire de la guerre de cosaques contre la Pologne, Paris 1663, s. 130. 122 K u b a 1a, Szkice, I, s. 171. 123 O ś w i ę c i m, Diariusz, s. 331. Wiadomości o powstaniu podali wszyscy korespondenci z obozu beresteckiego, w przeważającej części publikowane; kopie gdańskie wydal G. L a b u d a, Rozruchy chłop­ skie na pograniczu wielkopolsko-pomorskim w r. Î6 5 L Studia i materiały do dziejów Wielkopolski i Pomo­ rza, II, 1956, z. 1, s. 27-28. 124 O ś w i ę c i m, Diariusz, s. 331.

125 WAPGd., 300, 29, 135, f. 370, Z listu pod Beresteczkiem 26 V I 1651. 126 O ś w i ę c i m , Diariusz, s. 334; AmKr., „Pinocciana”, IT, nr 363, s. 560 nn., autor diariusza stwierdza, że wymarsz nastąpił, ale zawrócono wobec wiadomości o nieprzyjacielu.

184

Senatorskie krzesło (1 6 4 8 — 1655)

Pierw sze godności (1 6 5 0 — 1651)

185

to błąd bardzo poważny, wynikający właśnie z m ylnych informacji o odwrocie przeciwnika. W rzeczywistości wojska ukraińskie i T atarzy szybkim marszem zmie­

okolicznościach chorągiew het ńmska dostała się w ręce tatarskie. Miano też później pretensje do Czarnieckiego, „że się nazbyt zagnał”134 i że to on był winien śmierci

rzali pod Beresteczko, wobec czego nakazano pow rót. Dnia 28 czerwca nastąpiło pierwsze starcie.

wielu spośród tow arzystwa. M im o woli nasuwa się skojarzenie z bitwą pod Kumejkami. I tam nikt nie mógł negować osobistej odwagi porucznika. Ale tam także porucznik pozostawił na polu bardzo wielu ludzi, zbyt wielu w porównaniu ze stratami innych chorągwi. W czasie decydującego starcia, 30 czerwca, Czarniecki wraz z chorągwią znajdo­

N ie miejsce tu na analizę bitwy beresteckiej. Czarniecki ani nie dowodził poważ­ niejszą grupą, ani też, jak to już stwierdzono, nie odegrał w bitwie znaczniejszej roli.127 Szkoda tylko, że do dziś zarówno polska, jak ukraińska historiografia nie dały pełnego opisu tych trzech czerw cow ych dni. Drukowane polskie studia: Kuba­ li128 i G órskiego129 są od dawna przestarzałe, a i w momencie druku nie stanowiły zbyt sumiennego opracowania. Przygotow ane studium opierające się na nowoczes­ nej technice badawczej i dużej ilości źródeł zaginęło w czasie drugiej wojny świato­ wej.130 Z prac ukraińskich najsumienniej, z punktu widzenia materiałów źródło­ w ych, opracow ał bitwę H ruszew ski.131 Odnalezione przeze mnie materiały, choć może rzucają nowe światło na ogólne wydarzenia tych trzech dni, nie przynoszą nic nowego w ocenie działań Stefana Czarnieckiego od 28 do 30 czerwca 1651 r. Zresztą wobec przeszło 20 drukowanych relacji bitw y i tyluż prawie znanych rękopiśmiennych, kilka nieznanych m oże usta­ lić drobne szczegóły, ale nie zmieni ogólnego obrazu. Szczegóły te jednak także nie dotyczą Czarnieckiego. W szystko, co wiadomo o jego udziale w bitwie, to kilka wzmianek w znanych i wielokrotnie w ykorzystanych diariuszach.132

wał się na lewym skrzydle, przeciw którem u stała orda i jazda kozacka. Dowodził W iśniowiecki. Początkow y atak powiódł się i znowu z ogrom nym i stratami włas­ nym i „wielkim impetem i rezolucyją skoczywszy, wszystko wojsko kozackie wspar­ li”.135 Położenie oddziałów pogorszyło się, gdy Kozakom przyszli na pom oc Tata­ rzy, walka stała się mordercza. Tym czasem jednak ruszyły oddziały z centrum i ude­ rzyły na T atarów , k tó rzy nie w ytrzym ali impetu jazdy i ognia dział. Losy bitwy były przesądzone, ponieważ chan i orda wycofali się. Kozacy, pozostawieni własnemu losowi, „gdy noc zaszła, między bagnami i bło­ tami zawarli się, od obozu polskiego prędką robotą wał wysypawszy”.136 T ab or był tak wielki „ludny, ognisty i m ocno okopany”137, że nie decydowano się na zaatako­ wanie wręcz. Rozpoczęło się kilkudniowe oblężenie, podczas którego K ozacy pró­ bowali rokow ać, nie godząc się jednak na bezwzględne warunki królewskie. W reszcie, po tygodniu, gdy wśród Kozaków zaczęły się tum ulty i część próbo­

W pierwszym dniu bitwy, w k tórym odbywały się drobne potyczki z oddziałami tatarskimi, raczej nawet harce niż potyczki, brała w nich udział husarska chorągiew

wała wydostać się z oblężenia, nastąpił atak polski zakończony likwidacją taboru. Część chorągwi zagrodziła przepraw y po przeciwnej stronie bagien, część atakowa­

Potockiego, dowodzona przez Czarnieckiego. W drugim dniu, bardzo ciężkim dla strony polskiej, Czarniecki w raz z pułkiem hetmańskim walczył w największym

ła bezpośrednio. Było to starcie desperackie. W lasach, w bagnach, w wodzie K ozacy bronili się bohatersko — przyznawali to nawet ich najzagorzalsi przeciw nicy.138 W alczono na

wirze bitw y.133 Jego oddział poniósł bardzo poważne straty, w nieznanych bliżej 127 Por. C z a p \i ń s k i, Stefan Czarniecki, PSB, IV, s. 208. 128 K u b a 1a, Szkice I, s. 177-178. 129 G ó r s k i, O działaniach, III, s. 29-40. 130Pracę taką przygotował przed II wojną światową E. Latacz; por. W . C z a p l i ń s k i , Stefan Czar­ niecki, s. 211. 131 H r u s z e w s k i, op. cit., IX, s. 283 nn. 132 Trudno tu przeprowadzić analizę całego materiału, wymagałoby to osobnego studium. Wypad­ nie stwierdzić, że źródła na ogół pomijają udział Czarnieckiego. Nie wspominają o nim także oficjalnie drukowane relacje bitwy. Por. „Relatio gloriosissimae victoriae...”; „Vera relatione...”, „Warhaftige Re­ lation...”, „Gewisser Bericht...”, „Extract eines Schreibens...”. Dalszy opis oparty na powyższych relac­ jach, jak też relacjach w BN, BOZ, nr 934; WAPGd., 300, 29, 135; Oss., nr 189/11, s. 506-508, 517-525; Czart., TN, nr 145; AmKr., „Pinocciana”, IT, nr 363; BUWr., Steinwehr, f. 37, t. III; BPAN, Kr., nr 2251/ III, IV, także RA, Diplomática III, Polonica, raporty Pelsa; oraz drukowanych relacjach: Oświęcima, Kochowskiego, Rudawskiego, Radziwiłła, Torresa, Myszkowskiego, w diariuszu nieznanego autora u Grabowskiego, opisie w Theatrum Europaeum, a także Wieliczki i Grabianki; także relacje w „Ga­ zette de France”, r. 1651, s. 841-858, „La victoire...” s. 865-875, oraz „Les particularitez...”; por. też „Europäische Sambstätige Zeitung”, 1651, secunda N 30; Moersius, Invictus Sarmatiae Leo...” i inne. 133 Por. relacje w WAPGd., 300, 29, 135, f. 377-379v, 381-384v; 410-414v, 427, 483; także Oświę­ cim, Diariusz, s. 337; AmKr., „Pinocciana”, IT, nr 363, s. 560, Diariusz 29 VT.

śmierć i życie, broniący nie prosili pardonu, atakujący nie dawali go. Tab or kozacki stał się łupem wojska polskiego „i kto się nie lenieł, mógł się znacznie obłow ić”.139 Odnaleziono także chorągiew husarskiego oddziału Potockie­ go140, zaginioną w drugim dniu bitwy, 29 czerwca. 134 Księgapamiętnicza Michałowskiego, s. 641, W. Myszkowski do NN, Beresteczko 1 VII 1651. 135 O ś w i ę c i m, Diariusz, s. 340. 136 BPAN Kórn., nr 354, Żywot Bogusława Radziwiłła, f. 34. 137 O ś w i ę c i m, Diariusz, s. 343. 138 Tamże, s. 353-354; por. także G r a b o w s k i, Ojczyste spominki, II, s. 7 8 -8 2 ,2 obozu pod Beresteczkiem 11 V II1652; także WAPGd., 300, 29, 135, f. 403-405v. Bardzo charakterystyczny opis walki jednego tylko Kozaka podaje Oświęcim: „A jeden z nich czółnu dopadszy, w oczach królewskich i woj­ ska wszytkiego dał specimen męstwa niechłopskiego, kilka godzin się kosą na onym czółnie broniąc i na strzelbę (z której go czy casu chybiono, czyli tę dla twardości kule się go jąć nie chciały) nic nie dbając, aż go Mazur jeden z ciechanowskiego powiatu, zewlókszy się do naga i po szyję brodząc, wprzód kosą poraziel a potym żołdat piką albo spisem w pół przebiwszy, dokonał z wielką uciechą i ukontentowa­ niem królewskim, który długo na tę tragedyją patrzał”. 139 O ś w i ę c i m , Diariusz, s. 353; także G r a b o w s k i , Ojczyste spominki, II, s. 81, Z obozu pod Beresteczkiem, 12 V I I 1651; także listy spod Beresteczka w WAPGd., 300, 29, 135. 140 Tamże.

186

Senatorskie krzesło (1648—1655)

Po zdobyciu taboru za uciekającymi wysłano w pogoń Bogusława Radziwiłła i Stefana Czarnieckiego. „Ci różnemi szlakami za niemi się uganiając, aż do sytości krwią nieprzyjacielską się nasycili, gdy jednych mieczem, drugich kopytam i koń­ skimi pogubili”.141 Pogoń ta trwała dość długo. Zw ycięstwo pod Beresteczkiem i likwidacja taboru kozackiego pozostały na dłu­ go w pamięci obu walczących stron. Utrw aliły je liczne relacje i diariusze, rozpo­ wszechniły u tw ory wierszowane, pieśni i dumki. Sceny z pogrom u taboru, z pogo­ ni za uciekającym i rozproszonym przeciwnikiem odżywały w kilka lat później w czasie innych odw rotów , po innych starciach. Z ukraińskich kampanii żołnierze wynosili przeświadczenie, że nieprzyjaciół należy bezwzględnie niszczyć, nie dając jakichkolwiek szans poddania się lub ucieczki. Takie były prawa „chłopskiej woj­ n y ”. N ieco później Czarniecki narzucił je także i innym przeciwnikom. M imo bezwzględnego rozprawienia się z taborem kozackim pod Beresteczkiem, wojna nie była jeszcze zakończona. Chan z ordą bynajmniej nie wycofał się z U k ra­ iny142, a kozaccy dow ódcy usiłowali na nowo zebrać oddziały.143 Tym czasem pospolitacy żądali pow rotu do domu. O kontynuowaniu kampanii nie było m ow y. Zamiast tego uchwalono, by w głąb Ukrainy wysłać tylko dziesięciotysięczną grupę zawodowych żołnierzy.144 Jan Kazimierz chcąc dać przykład własną osobą, jak to pisze Radziwiłł145, ruszył jeszcze do Krzemieńca i stanął obo­ zem za Ikwą, już niedaleko miasta.14617 lipca miał być w Krzem ieńcu popis całego wojska, nie odbył się jednak ze względu na niezwykle silne ulewy.147 Był to koniec królewskiej wyprawy. 20 lipca Jan Kazimierz stanął w Glinianach, nazajutrz we Lwow ie i tam jego pow rót do W arszawy został zadecydowany.148 W e Lwow ie też wydano uniwersały podkreślające trium f nad „wojskiem pogańskim i chłopskim”.149 Jak zwykle strona polska nie w ykorzystywała odniesionego sukcesu. Zamiast zgodnie ze swymi interesami dążyć do pełnej likwidacji przeciwnika, przerywano kampanię w najkorzystniejszym dla zwycięzców czasie. N a Ukrainie pozostał Mikołaj P oto ck i.150 Pod jego rozkazami znajdowało się 10 0 0 0 -1 2 000 żołnierzy, wśród nich także hetmańska chorągiew husarska. Oddzia-

Pierwsze godności (1650—1651)

187

ły te po odjeździe króla znalazły się w zupełnie rozpaczliwym stanie. M arsz w głąb U krainy prowadził przez okolice spustoszone i wygłodzone.151 W ojsku zaczął do­ kuczać głód. Szczególnie ciężkie było położenie piechoty, w niej najwięcej było zm arłych, z niej przede wszystkim dezerterow ano.152 Posuwano się dość w olno, tym wolniej, iż po drodze znoszono mniejsze oddzia­ ły Kozaków i rozsyłano dalekie podjazdy. A by przyspieszyć marsz, po przebyciu H oryn ia rozdzielono wojsko na trzy kolumny; pułk Potockiego z nim samym oraz pułki Lanckorońskiego, Szczawińskiego kasztelana kamienieckiego i Ulińskiego szły pośrodku, mając po lewej stronie Kalinowskiego, Wiśniowieckiego, Stanisława P o ­ tockiego i Zamojskiego, po prawej zaś Koniecpolskiego.153 Spotkanie miało nastąpić w Cudnowie154, potem jednak -wyznaczono je już w Lubarze.155 M im o podzielenia wojska wyżywienie nie stało się łatwiejsze. M arsz odbywał się „co dzień głodniejszemi krajami”156 i w końcu panował „głód taki, o jaki za ludzkiej pamięci nie słychać beło, chyba gdzie in arctissima obsidione zam ków i miast, ale w wojsku ani chocim skim, ani moskiewskim, zbarskim głodu takiego nie widzia­ no”.157 Poza tym w końcu lipca dały się m ocno we znaki silne deszcze.158 Z nadzieją wyglądano Lubaru, za Słuczą bowiem rozciągał się kraj mniej spustoszony w ojną.159 Doszło tam wojsko 3 sierpnia, będąc u kresu sił. W czora ladajako i to bez armaty stanęliśmy w Lubartowie [ILubarze], gdzie po pustkach i siebie i piechotę osuszamy, bo pluta srodze zimna była jako jesienna. Wiele bardzo ludzi ñamar­ lo i koni nazdychało, czego wspominać nie chcę dla srogiego żalu. T o tylko nadmienię, że musiał nam być srogi gwałt, kiedy już nie tylko czeladź i piechota, ale też i dwóch towarzyszów i siedem rajtarów z głodu, zimna i deszczu w naszych oczach z koni spadłszy, umarło.160

M imo takiego wymęczenia żołnierzy Potocki nie zatrzym ał się w Lubarze dłu­ żej niż jeden dzień. Odkarm iwszy nieco ludzi znalezionym tam niezżętym zbożem, zdecydowano natychmiast kontynuować marsz w głąb Ukrainy, choć wiadomości o szczęśliwym zajęciu Czernihowa i Kijowa przez wojska litewskie skłaniały część dowód­ ców do skręcenia na południe161, skąd dochodziły słuchy o rozruchach chłopskich. Janusza Radziwiłła, wojewody wileńskiego WXL, Wilno-Witebsk 1859, s. 172; WAPGd., 300, 29, 135,

141 BPAN Kórn., nr 354, Żywot Bogusława Radziwiłła, f. 34v. 142 G r a b o w s k i, Ojczyste spominki, II, s. 81, Z obozu pod Beresteczkiem 12 V II1651. )« WAPGd., 300, 29, 135, f. 395, Uniwersały B. Chmielnickiego; Oss., nr 189/11, s. 526, uniwersał tegoż; por. także Hruszewski, op. cit., IX, s. 307. 144 R a d z i w i 11, Memoriale, 12 V III1651. 145 Tamże, 14 V II1651. 146 O ś w i ę c i m, Diariusz, s. 360. 147 Tamże, s. 361; inny nieco opis marszu drukuje G r a b o w s ki, Starożytności, s. 328 nn. 148 WAPGd., 300, 29, 135, f. 363; ze Lwowa od p. Brzostowskiego 24 VII 1651, 26 VII 1651; por. także listy Miaskowskiego i Wojszy, f. 407 nn.; także G r a b o w s k i , Starożytności, s. 332. 149LPDIA, Trembowla, ks. rei. gr.,nr 133, s. 149-Í50, Uniwersał Jana Kazimierza, Lwów 30 V II1651. 150 Obok wojsk koronnych na Ukrainie działał wówczas Janusz Radziwiłł z wojskiem litewskim, por. H r u s z e w s k i, op. cit., IX, s. 321 nn.; także Rerum in M. D. Lithuaniae..., E. K o 1 1 u b a j, Żywot

f. 424v-425v, Diariusz a d. 13 usque 27 VIH 1651 i wiele innych. 151 G r a b o w s k i, Starożytności, s. 335, z obozu pod Smarlinem 27 VII. 152 Tamże, s. 335, ze Lwowa 31 V II1651. 153 Tamże, Z obozu pod Smarlinem 27 VII; PPK, II, s. 592, A. Miaskowski do króla w obozie pod Biliczkami 1 VIH 1651. 154 G r a b o w s k i, Starożytności, s. 335. 155 Tamże. 156 Tamże. 157 PPK, II, s. 592, A. Miaskowski do króla, 1 VIH 1651. 158 Tamże. 159 G r a b o w s k i, Starożytności, s. 335, Z obozu pod Smarlinem 27 V I I 1651. 160 Tamże, s. 336, Z obozu pod Lubartowem (Lubarem) 4 VIH 1651; por. także PKK, II, s. 590 nn., A. Miaskowski do króla, obóz pod Biliczkami 1 V III1651. 161 G r a b o w s ki, Starożytności, s. 337. ^

188

Senatorskie krzesło (1648—.

Pierwsze godności (1650—1651)

189

W tym czasie doszło do poważniejszych starć z nieprzyjacielem. Jeszcze idąc do Paw ołoczy otrzym ano informacje, że oddziały tatarskie i kozackie „już jadą na na­ szych chorągwiach od Taborów ki do Paw ołoczy”. Przyprowadzeni jeńcy stwier­ dzali, że Kozaków jest 2000, a Tatarów 500. Pod Taborów ką nie było wszystkich polskich oddziałów, tylko 7 chorągwi „bardzo dobrych i przebranych z wojska wszystkiego”.164 W śród nich znajdowali się i ludzie z chorągwi Czarnieckiego.165 Oddziały polskie, nie znając dobrze siły przeciwnika, nie przyjęły walki i cofnęły się do Paw ołoczy. Przyszły im potem w odsiecz chorągwie W iśniowieckiego, do­ wodzone przez Gabriela W ojniłłowicza i podjazd odparto. W ciągu kilku następnych dni stano obozem pod Pawołoczą. Istniały propozycje, by zatrzym ać się tu jakiś czas, dać wojsku odpocząć, zaczekać na nadejście wszyst­ kich oddziałów, przede wszystkim piechoty i armat, a potem dopiero próbować ataku na Białą Cerkiew lub połączyć się z wojskiem litewskim, do czego nie chciał dopuścić Chmielnicki. Inną koncepcję reprezentował W iśniowiecki, radząc ominię­ cie Białej Cerkw i i natychmiastowe ruszenie na Fastów , by tą drogą dotrzeć do Radziwiłła. Najbardziej skrajne stanowisko zajmowali zwolennicy uderzenia na sa­ mego Chmielnickiego w Rosawie i rozbicia go przed przybyciem ordy. Ostatecznie zwyciężył pierwszy projekt, choć posłowie przybyli od wojska litewskiego naglili do szybszego połączenia. Pobyt pod Paw ołoczą nie był jednak odpoczynkiem dla wojska. Żywności nie było za wiele, stale zagrażały oddziały kozackie, a poza tym szerzyła się zaraza, Szkic 6. Marsz wojsk polskich od Beresteczka do Białej Cerkwi w 1651 r.

zabierająca bardzo wiele ofiar. Jedną z nich był, jak wiadomo, Wiśniowiecki. W reszcie po dziesięciu dniach Potocki dał wojskom rozkaz wymarszu. 23 sierp­

Ruszywszy z Lubaru, hetman postępował szybkim marszem na wschód. 6 sierp­ nia stanął za Januszpolem, skąd wysłał pod W innicę 6 chorągwi dla zapobieżenia tamtejszym rozruchom . 9 sierpnia był pod Machnówką, 10 podszedł pod Bełkowkę „miasteczko już za linią leżące, którą sobie praetendunt K ozacy”.162 Oddziały weszły teraz w kraj o wiele mniej zniszczony i zaopatrzenie wojska znacznie się poprawiło. Pogorszyła się jednak ogolna sytuacja. Chmielnicki obsadził swymi ludźmi Fastów i Trylisy, ufortyfikował tabor w Białej Cerkwi, po czym zaczął szarpać nad­ chodzącą armię koronną, w ykorzystując każdą sposobność, każdą nieostrożność.

nia ruszono ku Trylisom , grabiąc i plądrując naokoło

Teraz od nieprzyjaciela wokoło otoczeni jesteśmy, wozy z boków, z tyłu, chłopi za nami m osty zrzucają i przeprawy psują, grożąc nam, że gdybyśmy uchodzić chcieli i noga z nas nie ujdzie, ale m y też całą nadzieję w męstwie pokładamy. Bohun z Ukrainy bohowej idzie z posiłkami do Białej Cerkw i.163

niecki jeździli oglądać przeprawy przez Kamienną, następnego dnia bowiem zamie­ rzano ruszyć dalej w kierunku Fastowa. Ponieważ oddziały kozackie wycofały się do Białej Cerkwi, Potocki ujrzał w tym dogodną sposobność połączenia z Radziwiłłem. Zająwszy Fastów , zatrzym ano się kilka dni. Dalsze plany hetmana nie były spre­ cyzowane. Radziwiłł nie był zbyt skory do połączenia się z wojskiem koronnym ,

Jednocześnie doniesiono hetmanowi, że Chmielnicki, przebywający w Rosawie, skupia wojska i oczekuje przybycia posiłków tatarskich. W obec takich wiadomości Potocki postanowił zatrzym ać się nieco w Paw ołoczy i skoncentrow ać tam wojsko. 162 Tamże, s. 281, Diariusz , 10 VIH 1651. 163 Tamże, s. 279, Diariusz, 9 V III1651.

[...] a w godzinę napełnił się obóz wszelaką żywnością non solum ad necessitatem, ale ad delicias z futorów kozackich, czego trudno i hetmańska trąba miała zgłodzonym zabronić.166

W miasteczku napotkano niespodziewany opór. M imo perswazji samego hetma­ na niewielka załoga nie chciała się poddać. Rano 24 sierpnia przypuszczono szturm i bez większego trudu opanowano miasto i zameczek, po czym zw ycięzcy „w pien wszystko wysiekli, nie folgując nikomu, nawet żonom i dzieciom, mało ich zosta­ wiwszy”.167 Miasteczko złupiono i spalono. Nad wieczorem Stanisław Potocki i Czar­

164 Tamże, s. 282; por. także R a d z i w i ł ł , Memoriale, w sierpniu 1651. 165 Wskazuje na to nazwisko Kawieckiego wśród zabitych. 166 PKK, II, s. 596, A. Miaskowski do króla, Trylisy 26 V III1651. 167 G r a b o w s k i, Starożytności, s. 287, Diariusz 23 V III1651; por. także s. 344, A. Miaskowski do króla 27 V III1651; to samo PKK, II, s. 595 z datą 26 VIII.

190

Senatorskie krzesło (1648—1655)

a atakowanie Białej Cerkw i bez pom ocy wojsk litewskich było imprezą raczej nie­ bezpieczną. Poza tym na nowo odżył projekt minięcia Białej Cerkwi i uderzenia bezpośrednio na samego Chmielnickiego w Rosawie. W reszcie, jak pisał Miaskowski, Potocki „i od traktatów , byle uczciw ych, nie byłby daleki”.168 M om ent był istotnie odpowiedni. Sytuacja Chmielnickiego nie przedstawiała się korzystnie, od wschodu Białej Cerkwi zagrażały oddziały koronne, od zachodu li­ tewskie. Jeszcze w Trylisach hetman otrzym ał od Chmielnickiego list z propozycja­ mi pokojowymi, „jeżeli przy Zborowskiej transakcyjej zostawiony będzie”.169 2 wrześ­ nia przybyli dwaj posłowie od wojska zaporoskiego z now ym listem Chmielnickie­ go. Konferował z nimi Kisiel, ale warunki, jakie wysunęli Polacy, były nie do przy­ jęcia. Potocki nie godził się na kontynuowanie rokowań, „ażeby jedno z dwoją tego uczynili, albo żeby żywcem Chmielnickiego oddali, i cale się puścili na łaskę JK M ci i miłosierdzie jego, albo żeby ordę tę, która tu jest wyzabijali”.170 , Ponieważ tak pojęte „uczciwe traktaty” nie mogły przynieść rezultatów, roko­ wania na razie przerwano. W znow iono je dopiero po kilku dniach. Nastawienie Potockiego było w tym czasie zdecydowanie przychylne rozm ow om . G orący zwo­ lennik kontynuowania wojny, teraz, mając wojsko zdziesiątkowane zarazą, wycień­ czone głodem, sam będąc w przededniu śmierci, zajmował stanowisko bardziej po­ jednawcze. Charakterystyczne jest pod tym względem postępowanie hetmana pod­ czas całej w ypraw y, wielokrotnie starał się on pow strzym ać zbytnie okrucieństwo żołnierzy. Nie uległo to zmianie nawet wówczas, kiedy (po połączeniu z wojskami litewskimi 4 września) położenie oddziałów koronnych znacznie się polepszyło. N a naradzie starszyzny obu wojsk zdecydowano wprawdzie, by „popierać dalej wojnę”171 i ru­ szyć bezpośrednio ku Kosawie, gdzie stał Chmielnicki, miało to jednak raczej skło­ nić stronę przeciwną do ustępstw. Dlatego też potyczki i starcia przeplatano roz­ mowami z posłami kozackim i, k tórzy 8 września przybyli ponownie do W asylkowa. Przywieźli oni listy do wszystkich znaczniejszych osób z zapewnieniami, „że pragną w rócić do łaski JK M ci, żeby krwawy potok był pohamowany, że przysię­ gną per omnia sacra, że szczerze traktaty zaczynać chcą i posłuszeństwo obiecują i dotrzym ają”.172 Rokowania nie przerwały działań obu stron. Połączone wojska koronne i li­ tewskie ruszyły od W asylkowa ku H erm anów ce i 13 września znalazły się już w jej 168 G r a b o w s k i , Starożytności, s. 347, A. Miaskowski do króla z obozu pod Fastowem 31 VIII 1651.

Pierwsze godności (1650—1651)

191

najbliższej okolicy. Oddziały zaporoskie nie stawiały większego oporu, ale uderzyw­ szy na Paw ołocz i Fastów odcięły przeciwnikowi odw rót i zamknęły w pierścieniu wojsk kozackich. W tych w arunkach i Polacy, i K ozacy dążyli do dalszych pertraktacji. C h oć stosunek do rokow ań w obozie Chmielnickiego był dość złożony, istniała tam gru­ pa pragnąca kontynuacji rokowań. T ak doszło do wysłania do Białej Cerkw i kom i­ sarzy polskich: Kisiela, Chlebowicza, Gosiewskiego i Kossakowskiego. W ojsko tym ­ czasem kontynuow ało marsz. 17 września przeprawiono się przez Olszankę i rozbi­ to obóz, czekając na pow rót komisarzy. W iadom ości, jakie nadchodziły, napawały trwogą o ich bezpieczeństwo. K o­ misarze jednak w rócili i to wrócili z zapewnieniem o dobrej woli starszyzny kozac­ kiej. Z kolei do obozu polskiego przybyli posłowie kozaccy. N ie czuli się oni zbyt pewnie, dobrze pamiętając o niedyplomatycznych postępkach wobec posłów pol­ skich w dniach poprzednich. [...] bali się bardzo wszedłszy w obóz i rzekli do p. chorążego sandomierskiego: Pane Czarnec­ ki, czy nie pościnacie nas o to, że panów komisarzów [polskich w obozie ukraińskim — A.K .] pozakowano, ale kiedy im respondit p. Czarnecki, że my non ocolamus iura gentium, dopiero śmielej przystąpili.173

D robny to epizod i mało istotny, ale wypadnie mu poświęcić nieco uwagi, ów wymieniony chorąży sandomierski, pan Czarnecki, to właśnie Stefan. Mylił się Czer­ niak, kiedy stwierdzał w przypisie do diariusza Oświęcima, że: [...] nazwiska chorążego sandomierskiego z r. 1651 nie udało się nam wykryć, to pewne, że nie był nim już Adam Kazanowski, chorąży w latach 1647-1649, ani że nie był nim nigdy Stefan Czarniecki, którego by można wziąć za następcę Adama Kazanowskiego, wedle indeksu do Księgi pam iętniczej Michałowskiego . 174

Czerm ak popełnił tu błąd, zresztą błędy podobne popełniali i biografowie Stefa­ na. Adam Przyboś, idąc zbyt wiernie śladami pracy Jenikego175, sugerował, jakoby Czarniecki był już przed Beresteczkiem chorążym sandomierskim.176 W spomnia­ łem, że Jenike mianował Czarnieckiego także i sędzią grodzkim sandomierskim.177 W szystkie źródła poprzedzające bitwę berestecką mówią o Czarnieckim jako o poruczniku husarskiej chorągwi i wymieniają go jako sędziego wojskowego, nie wspominając o tym , że był chorążym sandomierskim. P o raz pierwszy jest określo­ ny tym tytułem we wrześniu 1651 r. Kiedy jednak mógł go otrzym ać?

169PKK, II, s. 597, A. Miaskowski do króla, Fastów 27 VIII; AmKr., „Pinocciana”, IT, nr 363, s. 635, B. Chmielnicki do M. Potockiego, 3 V III1651. 170 G r a b o w s k i , Starożytności, s. 291, Diariusz, 2 IX 1651; AmKr., „Pinocciana” IT, nr 363, s. 655, B. Chmielnicki do M. Potockiego 22 V III1651. 171G r a b o w s k i, Starożytności, s. 294, Diariusz, 6 I X 1651; por. także AGAD, AR, U, ks. 18, f. 76 nn. 172 G r a b o w s k i, Starożytności, s. 295, Diariusz, 8 I X 1651; także WAPGd., 300, 29, 135, f. 446v nn., AmKr., „Pinocciana”, IT, nr 363, s. 635, Chmielnicki do M. Potockiego 7 IX 1651; tamże, s. 633, tenże do tegoż 12 IX 1651.

173 WAPGd., 300, 29, 135, f. 445v, Diariusz; także AGAD, AR, II, ks. 18, f. 83, z minimalnymi odmianami; G r a b o w s k i , Starożytności, s. 303, Diariusz. 174 O ś w i ę c i m, Diariusz, s. 372. 175J e n i k e, Stefan Czarniecki, s. 24. 176 p rzyboś, Stefan Czarniecki, s, 122. 177J e n i k e, Stefan Czarniecki, s. 24.

192

Senatorskie krzesło (1648—1655)

Poprzedni chorąży sandomierski, Adam Kazanowski, poległ w drugim dniu bit­ w y beresteckiej.178 K ról nie rozdawał wakansów w czasie walki, najpewniej na odjezdnym, trudno zresztą ustalić dokładnie kiedy. N iektóre nagrody za udział w kam­ panii beresteckiej pochodzą dopiero z czasu pobytu króla we Lwowie w końcu lipca, a niektóre z sierpnia, gdy król był już w W arszawie.179 Ponieważ nie ma dokumentu, można snuć tylko przypuszczenia. Praw dopo­ dobnie hetman po bitwie zwrócił uwagę króla na odwagę swego oficera i przymówił się o nagrodę dla niego. Chorążostw o sandomierskie wakowało, k ról więc nadał je Czarnieckiemu. Najpewniej nastąpiło to tuż po bitwie w pierwszej połowie lipca. Ju ż 8 lipca spotykam y jakiegoś „chorążego sandomierskiego”, przyniósł on królow i wiadomości od K ozaków .180 N ie mógł to być Kazanowski, był więc prawdopodob­ nie Czarniecki, tym bardziej że właśnie po bitwie wraz z Bogusławem Radziwiłłem udał się w pogoń za K ozakam i.181 Nie traktuję tego jako pewnik, możliwe, że zaszła jakaś omyłka. Sprawa nie jest specjalnie istotna, ponieważ z całą pewnością porucz­ nik hetmańskiej chorągwi wyruszył we wrześniu na Ukrainę już jako chorąży san­ domierski. Wskazują na to także dalsze wydarzenia. 20 września wojska ruszyły spod H erm anów ki, kierując się na Białą Cerkiew. Porozumienie zostało już w zasadzie zawarte, trzeba było je tylko zaprzysiąc. Zgoda jednak nie była pełna i oba wojska szykowały się do bitwy. 23 rano od­ działy koronne przyjęły szyk podobny jak pod Beresteczkiem, hetman wraz ze swym pułkiem zajął środek. Nastąpiły wówczas drobne potyczki, w których wzięły udział chorągwie w ołos­ kie i tatarskie, a wspomagał je Czarniecki z pułkiem hetmańskim. To widząc, p. chorąży sandomierski, że chorągwie koniecznie posiłkować potrzeba było i wi­ dząc, że Książe IM tak daleko już w prawdzie [? w przodzie — A .K .] był, że i pułki nasze dobrze pomieszał i tę Marsową igraszkę szczęśliwie zaczął; prosił pana krakowskiego, aby mu pozwolił z pułkiem postąpić, na co, gdy ten nie pozwalał, a ów gorąco prosił i następował, allegując tak wiele dobrego czasu i okazyją złotą i w sobotę jako w dzień Najśw. Pannie poświęcony, wiatr na Kozaków prosto wiejący, na koniec pozwolił pan krakowski, więc skoczył z pułkiem dobrą spra­ wą, aż za Ostrą Mogiłę.182 178K o ch o w s k i , Climacter, I, s. 258; Księga pamiętnicza Michałowskiego, s. 641, List W. Myszkow­ skiego spod Beresteczka 1 VII 1651 wymienia go jeszcze jako kasztelana kaliskiego, którym był także (por. D w o r z a c z e k , Genealogia, tabl. 151); tamże, s. 804, Wakansyje rozdane różnemi czasy przez króla Jana Kazimierza; także O ś w i ę c i m , Diariusz, s. 337 oraz wiele innych relacji bitwy berestec­ kiej. 179Por. np. O s s , dokumenty 573, Nadanie dla Aleksandra Koniecpolskiego za bohaterstwo okaza­ ne w bitwie beresteckiej, Warszawa 30 VIII 1651. Ciekawe, bo jest to dożywotnie nadanie starostwa kaniowskiego, które później znalazło się w rękach Czarnieckich. 180 G r a b o w s k i, Starożytności, s. 320, Z obozu pod Beresteczkiem 8 V II1651; por. tez RA, Extranea IX, Polen, nr 42, relacja bitwy wymienia wśród poległych chorążego (!) Czarnieckiego. 181BPAN Kórn., nr 354, Żywot Bogusława Radziwiłła, f. 34v. 182 Wszystkie relacje są na ogól zgodne, najobszerniejsza WAPGd., 300, 29, 135, f. 446v; por. także G r a b o w s k i , Starożytności, I, s. 307-308; małe różnice wobec relacji gdańskiej, także O ś w i ę c i m , Diariusz, s. 373, skrót oraz AGAD, AR, II, ks. 18, f. 85.

Pierwsze godności (1650—1651)

193

Starcie, drobne co prawda i wstępne tylko, zakończyło się zwycięstwem Pola­ ków. Według oceny autora diariusza, a ten powołuje się na opinie panujące w obo­ zie, tego dnia mogło dojść do decydującej bitwy, a przewaga polska była widoczna. Potocki jednak zdecydowanie nie chciał bitwy i parł do rokowań. D wa dni toczyły się jeszcze drobne potyczki i rokowania. Przeciwnikiem Polaków byli raczej nie Kozacy, ale Tatarzy. Diariusze, wszystkie trzy zgodnie, gdyż z całą pewnością mamy do czynienia tylko z nieco różnym i kopiami, przynoszą znów w iadom ość, że 24 września „pozostał p. chorąży sandomierski z dragonią swoją w polu, gdzie dłu­ go impet nieprzyjacielski trzym ał na sobie, aż się dwa pułki obróciły, które potęż­ nie na nieprzyjaciela wsiadłszy, pod tabory pędzili niemało tego nasiekawszy.183 Relacje trzeciego dnia potyczki nie wspominają już o Czarnieckim. Jeżeli uważnie odczytać zacytowane wyżej wzmianki, uderza pozorna sprzecz­ ność. C horąży sandomierski w pierwszym dniu starcia dowodził „swoim pułkiem”, drugiego zaś „swoją dragonią”. Dragonia była zapewne chorągwią braci Czarniec­ kich, którą bezpośrednio dowodził M arcin. W yszła ona wśród innych oddziałów z obozu beresteckiego na tłumienie powstania pod wodzą Napierskiego. Oddziały te przyszły do Małopolski już po zdławieniu powstania, przebywały tam przez pe­ wien czas, zapewne tak długo, aż wyjaśniła się ogólna sytuacja militarna i wrzenie na Podgórzu uspokoiło się. Z relacji Oświęcima m ożna wnioskować, że w końcu lipca część ich była już we Lwow ie, wtedy bowiem Oświęcim notuje wiadomości o zdławieniu powstania podhalańskiego, a stamtąd ruszyły do wojsk koronnych. Z pułkiem chorążego sandomierskiego sprawa wygląda nieco inaczej. Był to pułk hetmański. P otock i dowodził całą wyprawą i Czarniecki zastępował go nie tylko w prowadzeniu chorągwi, której porucznikował, ale i w pułku. T y m też było spo­ wodowane, że Czarniecki w czasie marszu na Ukrainę miał już swego zastępcę w cho­ rągwi.184 O n sam w imieniu hetmana sprawował władzę nad całym pułkiem het­ mańskim. N ie wiadomo dokładnie, jaki był skład tego pułku. Była to jednostka utw orzona na okres kampanii i często ulegająca zmianie. Znany jest skład pułku hetmańskiego z okresu marszu pod Beresteczko. W czasie sierpniowej i wrześniowej w ypraw y jego skład mógł być już nieco inny. Stałe dowodzenie hetmańskim pułkiem było jeszcze jedną poważną godnością, której w 1651 r. dostąpił Czarniecki, dalszym bardzo w yraźnym dowodem zaufa­ nia, jakim P otock i darzył swego porucznika. Stary żołnierz na pewno zasługiwał na to zaufanie. Jest jednak coś zaskakującego i niezbyt jasnego, wymagającego tłuma­ czenia w tym szybkim awansie wieloletniego porucznika w magnackich chorągwiach. Pomijając już nadania majątków, od pow rotu z niewoli w ciągu około roku C zar­ niecki został sędzią wojskowym i chorążym sandomierskim, zdobył własny oddział,

183 G r a b o w s k i , Starożytności, I, s. 310; podobnie WAPGd., 300,29. 135, f. 447; AGAD, AR, II, ks. 18, f. 86V. 184 O ś w i ę c im, Diariusz, s. 307-308.

194

Senatorskie krzesło (1648—1655)

dowodził pułkiem hetmańskim, brał udział w tajnych naradach najwyższych do­ w ódców w przededniu Beresteczka. W szystko to było zapracowane wojskową służ­ bą trwającą 30 lat, ale w swej realizacji bardzo szybkie. Znajduję jedno wyjaśnienie tych awansów w ojskowych i społecznych — Czarniecki znalazł nareszcie możnego protektora. Mógł być nim tylko hetman, Mikołaj Potocki. *

*

*

Potyczki ostatniej dekady września zakończyły w zasadzie wyprawę Potockiego. 28 września został zaprzysiężony pokój pod Białą Cerkwią185 i oddziały koronne rozpoczęły odw rót.186 W ojsko znajdowało się nadal w trudnej sytuacji. Ju ż przed­ tem, stanąwszy w widłach Rosi i Rudki, miało niezwykłe ograniczone pole działa­ nia i zupełnie zamknięte możliwości wycofania się.187 W obozie przez cały czas nie ustawała zaraza i nawet odw rót nie mógł od niej uchronić żołnierzy. W połowie października rozbito obóz pod Białopolem.188 Potocki postanowił zostać tu dwa tygodnie, póki orda tatarska nie odejdzie dalej. Zgodnie z układem białocerkiewskim wojska miały być rozłożone na leża zim o­ we w województwie bracławskim, jednakże wobec stale istniejących lokalnych po­ wstań chłopskich zatrzym ano się w okolicach M achnówki.189 Chmielnicki nie go­ dził się poza tym , by wojska polskie rozłożyć już przed Bożym N arodzeniem 190, chciał prawdopodobnie, by oddziały odeszły dalej od wyznaczonej układem linii Paw ołocz-Saw rań. N ie rozwiązując ostatecznie sprawy rozłożenia wojska na zimę 2 2 października Potocki wyjechał chory do C h m i e l n i k a . 191 Pod M achnówką pozostał Kalinowski. Jak zwykle wojsko nie dostało zapłaty, a perspektywa spędzenia zim y na Ukrainie w bezpośredniej bliskości oddziałów kozackich i znów rodzącego się powstania192 nie była nęcąca. Zaczęły zawiązywać się koła; groziła now a konfederacja.193 185 Por. WAPGd., 300, 29, 135, f. 440, a także 300,29, 136, f. 250-251, teksty z wiadomościami por. także Oss., nr 189/11, s. 532; PKK, II, s. 598; O ś w i ę c i m , Diariusz, 575 nn. Puncta der Verordnung...; TE, VI, s. 83; K o c h o w s k i , Climacter, I, s. 294; także J e r 1 i cz, op. cit., I, s. 130 nn. por. także „Gazette de France”, R. 1651, s. 1277. 186 LBAN, Oss., nr 2286, k. 204, M. Potocki do Jana Kazimierza, nad Rudką 1 X 1651; por. także WAPGd., 300, 29, 135, f. 434, Dokładna relacja o sytuacji na Ukrainie, Z Białopola 1 X 1651. 187 O ś w i ę c i m, Diariusz, s. 375; G r a b o w s k i , Starożytności, I, s. 351-352, z obozu pod Pińczukami 1 X 1651 do królewicza JMci; także cytowana wyżej relacja BPAN Kórn., nr 1017, f. 71. 188 G r a b o w s k i, Starożytności, I, s. 353-354, Z obozu pod Białopolem 14 X 1651. 189 O ś w i ę c i m, Diariusz, s. 377; por. także list M. Potockiego do Jana Kazimierza z Białopola 4 X 1651; Księga pamiętnicza Michałowskiego, s. 644; ten sam list z inną datą: 9 X I 1651; Czart., TN, 145, s. 349, 14 X 1651; H r u s z e w s k i, op. cit., (IX, s. 374) przyjmuje 14 X. 190Księga pamiętnicza Michałowskiego, s. 647, Potocki do Tyzenhauza, obóz pod Białopolem 13 X 1651. 191 Rozlokowanie wojsk ustalono dopiero w końcu października, por. listy Potockiego, Archiw JZ R , III, cz. 4, s. 623-627; także S z a j n o c h a , Dwa lata dziejów, s. 253. 192 H r us ze ws k i , op. cit., s. 386 nn. 193 R u d a w s k i, op. cit., s. 92-93.

Pierwsze godności (1650—1651)

N a ten już tlący związkiem ruch żołnierzy padła wiadomość o śmierci Potockiego. Dla Czarnieckiego był to zapewne silny cios. Pod skrzydłami tego człowieka w y­ szedł z kręgu hetmańskiej chorągwi, stał się osobą, z którą się w wojsku liczono, o której już zaczęto mówić. P o trzydziestu latach zwykłej służby wojskowej zaczy­ nał „robić karierę”.

I

R o zd ział

III

Oboźny koronny (1652-1653)

h li7

i

Śmierć Potockiego musiała wprowadzić dosyć poważne zmiany w życiu Czar­ nieckiego i to nie tylko dlatego, że umarł m ożny protektor, mogło to bowiem do­ piero później mieć jakiś wpływ na życie chorążego sandomierskiego. H etm an był także zwierzchnikiem chorągwi, w której Stefan porucznikował i nie było dlań obojętne, kto przejmie teraz zwierzchnictwo. Tym czasem po śmierci Potockiego rosło wzburzenie w wojsku na Ukrainie. Jakkolwiek był to ruch, jakich w wojsku wiele, spowodowany ciężkimi warun­ kami, w ymęczeniem żołnierzy i nieotrzymaniem obiecanej zapłaty, w ówczesnej sytuacji konfederacja oddziałów ukraińskich mogłaby mieć poważne skutki. W kraju także wrzało. Wypływała powoli sprawa Radziejowskiego, sejmiki przed­ sejmowe zapowiadały się niezwykle burzliwie. Panowało powszechne niezadowo­ lenie z układu białocerkiewskiego, a że jego główny sprawca umarł, obwiniono zań króla. O pozycja zupełnie wyraźnie sięgała po wojsko, dążąc do zorganizowania na Ukrainie związku żołnierskiego, skierowanego ostrzem przeciw królow i.1 Sojusz­ nikiem jej był nawet dowodzący wojskiem po śmierci Potockiego, Kalinowski.2 Postulaty wojska na pierwszy sejm 1652 r. zostały sprecyzowane w obozie pod Machnówką w październiku lub listopadzie 1651 roku.3 Oddziały koronne na U kra­ inie rozpoczynały swe pismo peanami pochwalnymi na cześć króla, by później tym ostrzej wypom nieć wszystkie swoje krzywdy. Pisano więc wyraźnie o „borgowej służbie”, o niskich stacjach w yznaczonych przez sejm poprzedni, o tym , że żołnie­ rze nie mogą docisnąć się do wakansów. 1 WAPGd., 300, 29, 135, f. 460, S. Lanckoroński do Jana Kazimierza, Wisznia 13 X I I 1651; pisał do niego wojewoda poznański, by mu pomógł zorganizować konfederację wojskową przeciw królowi; por. także list Krzysztofa Opalińskiego do króla 2 6 1 1652, w którym tłumaczy się, że nie miał zamiaru wywoływać rokoszu, WAPGd., 300, 53, 419, nr 37; BPAN Kórn., nr 318, s. 352-352v. 2 R u d a w s k i, op. cit., s. 99. 1 Zachowały się dwie kopie tego dokumentu w gdańskich recesach sejmu. WAPGd., 300. 29, 136, f. 141, Instrukcyja od wojska JKMci na sejmie walnym warszawskim d. 2 6 1 1652 Janowi Kamockiemu, Marcinowi Czarnieckiemu, oboźnemu wojskowemu, Sewerynowi Kalinowskiemu, Krzysztofowi Korytkowskiemu, stolnikowi nowogrodzkiemu, Andrzejowi Sokołowskiemu, porucznikowi Olenckiemu (Olędzkiemu), Andrzejowi Jeziorkowskiemu, w obozie pod Machnówką 31 X 1651; tamże, f. 210, Instrukcyja... z błędną datą 31 X 1652 (!) | Sądzą, że instrukcja ta była antydatowana i sporządzono ją dopiero w listopadzie, 31 X . mógł być początek „koła”, ale nie jego koniec.

198

Senatorskie krzesło (1648—1655)

W szystko wskazuje na to, że Czarnieccy byli dość czynni w „kole rycerskim ” pod M achnówką. Marcin obrany został posłem, a w instrukcji uwzględniono także prywatne postulaty braci, nawet nieobecnego na Ukrainie Pawła.4 M iędzy polece­ niami wymieniano: Mając wojsko w oczach swych i dobrej pamięci IMP Pawia Czarnieckiego kawalera maltań­ skiego usług, który w młodszym wieku swoim wodząc roty i pułki za pamięci KJM, najpirszej boje w pruskiej i moskiewskiej ekspedycyi oświadczał, a teraz kawalerem dobrego narodu nasze­ go sławą został, pilnie uprasza rycerstwo, aby fraterna et bene vola noce WM był do JKM zaleco­ ny. aby JKM na merita jego pamiętać raczył; wnosi także prośbę swoją za rodzonym jego p. Ste­ fanem Czarnieckim, chorążym sandomierskim, żeby i ten za instancyją WMMPP mógł się z obie­ canej JKM łaski przez JKM kanclerza u IMPP hetmanów cieszyć.5

Z instrukcji wynika, że najwyżsi dostojnicy państwa obiecywali już jakieś nagro­ dy Stefanowi. Co i kiedy obiecywano, tego na pewno nie dojdziemy. Takie sprawy załatwiało się raczej ustnie i nie ma pism, które by to potwierdzały. Zapewniwszy sobie uznanie i poklask, a także protekcję tow arzystwa, Czarniec­ ki w sposob umiejętny potrafił się uwolnić od najmniejszych nawet podejrzeń o nie­ lojalność wobec króla. Więcej nawet, prowadził on wyraźnie podwójną grę, mającą mu może przynieść nowego protektora, a w każdym razie zaskarbić łaskę królew­ ską. Świadczy o tym bez wątpienia list, jaki wystosował do króla w końcu listopada. Dokum ent ten opublikowali Michał Grabowski i Aleksander Przeździecki6, opa­ trzyw szy go dosyć naiwnym tytułem służącym jako kom entarz. Brzm iał on: „List Stefana Czarnieckiego do króla Jana Kazimierza, donoszący o śmierci hetmana wiel­ kiego Mikołaja Potockiego i przymawiając się zręcznie do buławy”.7 Tę interpreta­ cję rozwinął jeszcze Jenike8, podkreślając, jakie musiało być już wówczas znaczenie Czarnieckiego, jeśli mógł się przymawiać do buławy. Za Jenikem pow tórzyli ją inni w ostrożniejszym tonie.9 C horąży sandomierski pisał, że wyprawia do króla [...] towarzystwo z koła prywatnego, p. Olędzkiego [tego samego, który posłował od woj­ ska?], p. Borzewickiego i p. Wąsowicza z uniżoną prośbą, aby WKM pan mój miłościwy, przy­ garnąwszy nas do strzemienia swego, w długiem nie pozwalał nam zostawać sieroctwie [...].

4 Ghoć Pawła raczej nie było wówczas na Ukrainie, nie jest wykluczone, iż znajdował się już w kra­ ju, skoro w 1655 r. Stefan wyznaczył go na opiekuna żony; por. P a w i ń s k i, Stefan Czarniecki, s. 468, na podstawie ksiąg grodzkich chęcińskich. 5 WAPGd., 300, 29, 136, f. 210. 6 M. G r a b o w s k i , A. P r z e ź d z i e c k i , Źródła do dziejów polskich, I, Wilno 1843, s. 119; orygi­ nał w AGAD, BP, B, 740 z pięknie odciśniętym znakiem pieczętnym Czarnieckiego; tekst zgodny z opublikowanym. 7Tamże. 8 J e n i k e, Stefan Czarniecki, s. 25. ’ P r z y b o ś , Stefan Czarniecki, s. 122: „przymawiał się o nagrody, kto wie, czy już i o buławie wówczas nie myślał”.

Oboźny koronny (1652—1653)

199

Dalej ton listu wskazuje na przymawianie się o jakieś nagrody. Interpretacji wy­ magają dwie sprawy podane w liście, przede wszystkim owo „koło pryw atne”, póź­ niej dopiero sprawa przymawiania się o nagrody. D o „prywatnego koła” wchodzić mógł pułk hetmański, k tórym w czasie w ypra­ wy na Ukrainę dowodził Czarniecki i jego dragonia (wskazuje na to nazwisko W ą­ sowicza), jeśli nawet nie była częścią składową pułku. T o są wnioski raczej pewne, dalej idą o wiele luźniejsze hipotezy. Z istnienia „prywatnego koła” wynikałoby, że pułk bądź przebywał w pewnym oddaleniu od innych grup wojska, bądź też celowo się separował. Najpewniej znaj­ dował się on już w drodze do Małopolski. Ludzie tego pułku, zapewne wspomagani z kieszeni Potockiego, byli jego najzagorzalszymi zwolennikami, oni też chyba bro­ nili polityki hetmańskiej wobec innych żołnierzy. Rodząca się konfederacja kazała im szukać sprzym ierzeńców i m ożnych protektorów . K toż był lepszy niż kroi, który popierał i akceptował posunięcia Potockiego. Poza tym doniesienie Janowi Kazimierzowi o powstającym związku, a może i jego powiązaniach z opozycją magnacką, jednało sympatię królewską i stwarzało nadzieję nagrody za wierność. Przypom nijm y tu, jaką rolę odegrał Czarniecki w spacyfikowaniu zawiązującej się konfederacji w czasie kampanii na Ukrainie w 1637 r. N ie narażając się tow arzy­ stwu, przeciwnie, występując w jego imieniu wobec starszyzny, umiał pozyskać sobie hetmana, wtedy jeszcze polnego, przyszłego swego dobrodzieja, Mikołaja P o ­ tockiego. Teraz gra była poważniejsza, stanowisko Czarnieckiego większe, więc i pro­ tektor mógł być możniejszy. Z punktu widzenia interesów porucznika chorągwi hetmańskiej o wiele istot­ niejsze było wysłanie posłów z „prywatnego koła” z informacjami niż przymawia­ nie się o nagrody. Czarniecki zbyt dobrze znał już zwyczaje i prawa swego społe­ czeństwa, zbyt wiele niepowodzeń spotkało go w życiu, by nie wiedział, że na łaskę pańską trzeba zapracować i zasłużyć. Taką zasługą było w tym wypadku doniesienie Janowi Kazimierzowi o przygo­ tow yw anym spisku wojskowym i jego inicjatorach. Jeśli król będzie wiedział, że za konfederacją wojskową stoją Opaliński i Radziejowski, potrafi to w ykorzystać w ogólnej rozgryw ce politycznej, a inform ator jego dowiedzie swej wierności i zo­ stanie nagrodzony. N agrodą jednak w tym czasie nie mogła być jeszcze buława. Jestem skłonny w ierzyć, że Czarniecki mógł m arzyć o buławie, ale był jednocześnie na tyle realistą, by nie sądzić, że marzenia te mogą się urzeczywistnić. N ie zajmując wysokich sta­ nowisk w wojsku, nie będąc senatorem, nie pochodząc z magnackiej rodziny, prze­ ciwnie, pozostając dla magnatów „najemnym żołnierzem”, wiedział dobrze, że w „ro­ ku Pańskim 1651” nie zostanie hetmanem. Każdy, kto choć trochę zna tę epokę, wie, że mogły to być tylko ambitne dążenia w perspektywie dosyć odległego czasu. Zresztą człowiek, k tó ry spodziewa się buławy, nie pisze tak dalece uniżonego listu, nawet do króla. W tonie zaś Czarnieckiego przebija.nie dystans magnata, ale pokora chudopachołka, który stracił pana i chce zyskać nowego, możnego protektora. N ie w ynika z tego, oczywiście, że chorąży sandomierski nie przymawiał się o na­ grodę. Po hetmanie zostawała nie tylko buława. Potocki gromadził w swym ręku

200

Senatorskie krzesło (1648—1655)

dosyć wiele godności wojskowych i dworskich. K tóryś z wakansów mógł przypaść i Czarnieckiemu. Poza tym po śmierci naczelnego dow ódcy w hierarchii wojskowej musiały nastąpić poważne przesunięcia i któreś ze zwolnionych stanowisk mogło i winno było przypaść hetmańskiemu porucznikowi, choćby tylko jeden z oddzia­ łów. Rozwój wypadków zdawał się sprzyjać planom Czarnieckiego. Król postanowił zatrzym ać buławę wielką10, przejmując tym samym zwierzch­ nictwo chorągwi hetmańskich. Dla porucznika jednej z nich było to niezmiernie korzystne. Zm arły hetman, choć nie zajmował się swoim oddziałem, był tuż obok, jako rzeczyw isty dowodca całego wojska, Jan Kazimierz przebywał daleko. Poza tym chorąży sandomierski miał podstawy, by liczyć, iż król okaże się dla niego łaskawy, szansę zdobycia protekcji Jana Kazimierza były w każdym razie większe niż innego magnata, którem u poruczono by urząd hetmański. *{.

Oboźny koronny (1652—1653)

201

politej, ale jako atut w rozgryw ce wewnętrznej. Przyklaskiwano, oczywiście, zw y­ cięstwu pod Beresteczkiem, ale niechęć i niezadowolenie z układu białocerkiewskiego rykoszetem odbijały się na zawodowych żołnierzach. Ciekawym tego w yrazem były w ota senatorskie. Czartoryski na przykład twierdził niedwuznacznie, że to nie Rzeczpospolita nie płaci lub nie chce płacić żołnierzom , ale pieniądze giną w dosyć przepastnych kieszeniach pułkowników i rotm istrzów .14 M oże tkwiła i w tym część prawdy, jeśli jednak w ogóle płacono wojsku, część pieniędzy „gubiła” się co praw­ da w rękach dowódców, ale część docierała do towarzystwa. W tej atmosferze sejm ograniczył się do ogólnych zapewnień wobec postulatów w ojskowych15, w raz z nimi utonęła i sprawa Czarnieckich. Był to zresztą drobiazg wobec trudności, w jakich znalazły się oddziały koronne. W iadom ość o zerwanym sejmie i zawieszeniu spraw w ojskowych odbiła się głoś­ nym echem w oddziałach na Ukrainie. Stałe starcia z ludnością16, tłumienie powstań lokalnych17, akcje pacyfikacyjne18, niebezpieczeństwo szybkiego rozpoczęcia wojnyW _ wszystko to nie wpływało uspokajająco na wojsko. N iewyznaczenie komisji

W krótce po śmierci Mikołaja Potockiego Czarniecki pow rócił do rodzinnego dom u11, gdzie zapewne spędził całą zim ę.12 Również podlegające mu chorągwie nie pozostały na Ukrainie. W lutym 1652 r. dragonia była w Pilźnie.13 Obaj Czarnieccy nie przebywali wte­ dy w oddziale, powierzywszy dowództwo kapitanowi G embartowi, nie byli też zapewne na Ukrainie. Zresztą to, że dragonia wróciła do kraju, dowodziłoby, że i cały pułk hetmański tam się znalazł, tym bardziej że husarska chorągiew Mikołaja Potockiego miała znaczne straty pod Beresteczkiem, nie bez rannych i zabitych wśród oficerów, brała udział w potyczkach i bitwach w sierpniu i wrześniu 1651, była więc predestynowana do solidnego odpoczynku. Sądzę ponadto, że samego Czarnieckiego ciągnęło wówczas do kraju. Obecność Marcina na sejmie w Warszawie nie wystarczała na pewno do zabezpieczenia losów starszego brata wtedy, kiedy ważyła się dalsza jego kariera. Sprawy wojskowe, a wśród nich na marginesie jako sprawa bardzo drobnego rzędu i osoba Stefana, zajmowały dosyć ważne miejsce w ówczesnych rozgrywkach politycznych, choć w rozgwarze głównego konfliktu, którego symbolem był Ra­ dziejowski, znalazły się raczej na dalszym planie. Społeczeństwo szlacheckie zbyt pasjonowało się rozgryw ką między królem a grupą opozycji magnackiej, by do­ kładniej rozpatrzyć problem ukrainny i sprawy wojskowe. U kraina i układ białocerkiewski były traktowane nie jako kwestia życia lub śmierci feudalnej Rzeczypos10 Por. R a d z i w i 11, Memoriale-, obszernie o tym L. K u b a 1 a, Wojna moskiewska r. 1654-1655, Warszawa 1910, s. 22 nn. 11 Świadczy o tym wpis w księgach parafialnych w Czarncy, 12 X I I 1651; por. W i ś n i e w s k i, op. cit., s. 82.

12 W końcu kwietnia (30) 1652 r. był jeszcze w Czarncy, W i ś n i e w s k i, op. cit., s. 22. 13 AGAD, Zb. Czol. nr 3453, była tam jeszcze w maju 1652; por. AmKr., Pilzno, dep. 113a, s. 267; także Sącz, ks. rei. gr., nr 126.

do zapłaty stw orzyło sytuację w ręcz katastrofalną. T y m razem rzeczywiście groziło związkiem.20 N ie sądzę, by jakiekolwiek plany polityczne Opalińskiego zdolne były sprowokować żołnierzy do konfederacji, głód i brak pieniędzy mogły to zrobić o wiele lepiej. W każdym razie hetman bał się zgromadzić wojsko w obozie, gdyż wtedy związek był pewny. W oddziałach nastąpiło zupełne rozluźnienie dyscypli­ ny. Znaczna część szlachty samowolnie rozjechała się do dom ów .21 Rozczarow anie, jakie spotkało wojsko, które po udanej kampanii 1651 r. obiecy­ wało sobie solidne nagrody, dotknęło bezpośrednio i Czarnieckiego. Ani przezorna polityka, ani nawet list do króla nie przyniosły na razie oczekiwanych rezultatów. W zburzenie i rozgoryczenie oddziałów koronnych może nie byłoby zbyt groź­ ne, gdyby w Warszawie nie zdawano sobie dobrze sprawy, że odrzucenie ugody białocerkiewskiej22 i ostre przyjęcie na sejmie poselstwa kozackiego23 stwarzało nie tylko faktyczne przesłanki wojny, które już dawno istniały, ale też formalnie przy­ wracało m ożliwość szybkich działań wojennych. W brew wielu fałszywym wiadomościom o zamiarach strony ukraińskiej24, nie ulegało wątpliwości, że wiosną dojdzie do starcia. Jedyną odpowiedzią strony pol­ 14 WAPGd., 300, 39, 136, f. 199-202v. 15 W. C z a p 1 i ń s k i, Dwa sejmy w roku 1652, Wrocław 1955, s. 112 nn. 16 Hruszewski, op. cit., IX, s. 409-411. 17 P i ę t r o w s k i j , op. cit., s. 171. 18 Tamże, s. 171. 19 Tamże, s. 174. 20 WAPGd., 300, 29, 136, f. 183-183V, Punkta PP posłów żołnierskich królowi 13 III 1652. 21 WAPGd , 300, 29, 136, f. 359-360v, Punkta od hetmana polnego koronnego podane przez IMP Benedykta Ujejskiego, strażnika wojskowego. 22 H r u s z e w s k i, op. cit., IX, s. 406-407, por. materiały WAPGd., 300, 29, 135 i 136. 23 C z a p 1 i ń s ki, Dwa sejmy, s. 75 nn.; por. także moją recenzję, „KH”, t. LXIII, r 1956, z. 6. 24 WAPGd., 300, 29, 137, f. 95, Informacja o zamysłach Chmielnickiego.

202

Senatorskie krzesło (1648—1655)

skiej na to był uniwersał Kalinowskiego z kwietnia 1652 r., nakazujący natychmia­ stowe ściąganie całego wojska koronnego na U krainę.25 W tedy to, zapewne w maju, pociągnął tam Czarniecki ze swymi oddziałami. Kampania, która rozpoczynała się w takich warunkach, była z góry skazana na niepowodzenie i całkowitą klęskę. C zy Stefan był jej świadkiem i uczestnikiem? Jego biografowie dali raczej nega­ tywną odpowiedź na to pytanie. Krajewski zamieścił w swej książce opis walk pod Batohem 26, nie odnalazł tam jednak Czarnieckiego. Jego wiadomości ograniczały się do podkreślenia, że ten rok [..!] był początkiem chwały i zasług znakomitych w ojczyźnie Stefana Czarnieckiego, który po Samuelu Kalinowskim, zostawszy oboźnym koronnym, dał poznać, że każdy wyższy stopień godności, który go potykał, nie był zamiarem próżnej wyniosłości, ale sposobniejszym polem do okazania męstwa i większych coraz zasług w ojczyźnie.27

Jenike poszedł w zasadzie śladami Krajewskiego. I on podkreślił otrzym anie przez Stefana stanowiska oboźnego po Samuelu Kalinowskim28, a znając pamiętnik Jemiołowskiego dosyć ostro polemizował z twierdzeniami, jakoby Czarniecki brał udział w batohowskiej bitwie.29 Jego zdaniem pod Batohem był tylko M arcin, k tó­ ry tam poległ, i jego syn Stefan Stanisław, często m ylony ze Stefanem.30 Podobnie sądził Czapliński, choć ograniczył się tylko do stwierdzenia, że: „w wyprawie Kali­ nowskiego w r. 1652 Czarniecki na swe szczęście udziału nie brał, niemniej przeby­ wał wiosną tego roku na Podolu przy wojsku”.31 M ożna by bez trudu przytoczyć więcej sądów o działalności Czarnieckiego w io­ sną 1652 r.32, wszystkie one jednak koncentrują się w okół dwóch spraw: udziału w bitwie batohowskiej i otrzymania stanowiska oboźnego. Niewątpliwie obie mają pewien związek, ale też i następstwo czasowe. Dlatego też najpierw rozpatrywać trzeba udział w bitwie, później zaś dopiero otrzym anie tytułu oboźnego. W brew ogólnie przyjętym sądom wydaje się, że Czarniecki był w obozie batohowskim w końcu maja i na początku czerwca 1652 r. Nie jest to wszakże pewnik, a dobrze podbudowana hipoteza, i tak jak w poprzednich wypadkach tego typu zacząć trzeba od przedstawienia argumentów przemawiających za jej przyjęciem. Sprawa wcale nie jest prosta. Dow odem komplikacji niech będzie to, że Niesiecki wspomina o dziewięciu Czarnieckich, k tórzy zginęli pod Batohem , w ty m zresz­

25 Uniwersału tego nie udało mi się odnaleźć. Wspomina o nim R a d z i w i ł ł , Memoriale; por. także „Gazette de France”, r. 1652, s. 615-616. 26 Krajewski, Historya, s. 32-33. 27 Tamże, s. 33. 281 e n i k e, Stefan Czarniecki, s. 27. 29 Tamże. 30 Tamże. 51 C z a p 1 i ń s k i, Stefan Czarniecki, PSB, IV, s. 208. 32 Por. P r z y b o ś , Stefan Czarniecki, s. 120.

Oboźny koronny (1652—1653)

203

tą kilku Stefanów.33 M ożna do tych wyliczeń Niesieckiego dorzucić jeszcze paru Czarnieckich, k tórym udało się wyjść cało. O udziale chorążego sandomierskiego w wyprawie batohowskiej świadczy kilka przesłanek. Przede wszystkim nie wolno lekceważyć wiadomości Jemiołowskiego.34 Jenike potraktow ał ją tak niechętnie m oże dlatego, że wydawała mu się niezbyt pochlebna dla Czarnieckiego. Jemiołowski sam nie wyciąga zresztą takich wnios­ ków. W każdym razie, wbrew sugestii Jenikego, zapis dotyczy z całą pewnością chorążego sandomierskiego, a nie kogoś innego o tym imieniu i nazwisku. W iado­ mość o pobycie Stefana pod Batohem podaje au tor nie w ogólnym opisie klęski, lecz wiąże ją bezpośrednio z jego osobą i powierzonymi mu zadaniami na początku 1653 r. Pisze on: [...] zlecono było od Potockiego, już hetmana polnego Stefanowi Czarnieckiemu żołnierzowi staremu, na szczęście snadź korony polskiej z pogromu batohowskiego przez jednego Tatara przed tyraństwem Chmielnickiego ukrytemu, a potem na wolę wypuszczonemu, natenczas tylko roty usarskiej królewskiej porucznikowi, teraz zaś po zabitym na Batohu Kalinowskim młodym, oboźnemu koronnemu.35

N ie ma w zasadzie powodu, dla którego należałoby to właśnie stwierdzenie Je­ miołowskiego odrzucać, skoro przyjmuje się wiele innych, na ogół bez przeprowa­ dzenia dalszego dowodu, a argumenty przeciw wiarygodności tej wzmianki nie w ytrzym ują krytyki. Ponieważ jednak raz już ją podw ażono, w arto poszukać in­ nych potwierdzeń. N ie wiadomo, czemu w dotychczasow ym rozumowaniu Jenikego, Czaplińskie­ go i Przybosia opuszczono pewną drukowaną wiadomość, która znow u sugeruje udział Stefana Czarnieckiego i to bez wątpienia chorążego sandomierskiego w w y­ darzeniach batohow skich. N ieznany autor listu stwierdza, że znalazł się on we Lwowie wśród tej setki tow arzystwa, której udało się wydostać z pobojowiska. Pi­ sze też o radzie wojskowej, jaka się odbyła, wymieniając, iż „pan Czarniecki pod­ niósł chorągiew JK M ci”.36 N ie jest to też jeszcze pewny dowód, ponieważ wśród obecnych byli także P iotr Potocki i Sapieha, którzy nie dotarli pod Batoh, lecz przebywali w pobliżu, ale przesłanka dość istotna, tym bardziej że Czarniecki miał się zająć chorągwią królewską, czego nie mógłby uczynić, gdyby jego, tzn. hetmań­ ska, nie była rozbita. D alszy argument, już mniej w ażny, choć p er analogiam w art uwzględnienia. W iadom o z całą pewnością, że pod Batohem znalazła się dragonia „panów Czarniec­ kich”. D ow odził nią co prawda M arcin, ale jeśli ten oddział zdążył do obozu, dlacze­ góż b y nie miał tam dotrzeć Stefan z chorągwią husarską. N ie wymienia jej zresztą 33 N i e s i e c k i, H erbarz, III, s. 197-198. 34 J e m i o ł o w s k i, op. cit., s. 37. 35 Tamże. 36 Księga pamiętnicza Michałowskiego, s. 656, Nowiny ze Lwowa o klęsce batohowskiej, od NN, 14 VI 1652.

204

Senatorskie krzesło (1648—1655)

autor jednej z pierwszych relacji spod Batoha wśród ludzi i oddziałów, których w obozie nie było.37 Pewną w ym ow ę posiada także dziękczynna tablica, którą Stefan kazał wbudo­ wać w południowo-zachodnią ścianę kościoła w Czarncy, właśnie w 1652 r., z całą pewnością już po klęsce batohowskiej.38 N ie trzeba tu ani opisywać, ani tym bardziej oceniać ogólnej sytuacji politycznej i militarnej w przededniu klęski batohowskiej. Nie jest to istotne w biografii ówczes­ nego chorążego sandomierskiego. Więcej uwagi poświęcić wypadnie samej klęsce, nabrała ona bowiem z biegiem czasu rangi symbolu. Hasło zemsty za Batoh tow a­ rzyszyć miało niejednej wyprawie Czarnieckiego w głąb Ukrainy. Prędko zapom­ niano o niesłychanej wprost nieudolności i lekkomyślności Kalinowskiego, o łama­ niu dyscypliny i nieomal buncie wśród żołnierzy, przeciw k tórym w obliczu nie­ przyjaciela skierowano piechotę cudzoziemską, tak że doszło do walki w samym obozie. H etm an okupił krwią swoje winy, podobnie i większość wojska. W pamięci pozostał tylko pogrom , jaki zgotowali otoczonym K ozacy i Tatarzy. Czarnieckiego, jeśliby nawet nie był uczestnikiem tego pogrom u, co jak pisałem jest raczej mało prawdopodobne, klęska batohowska dotknęła jak najbardziej osobi­ ście, zginął bowiem wówczas jego brat. T ym razem zginął rzeczywiście, nie tak jak przed trzem a laty, kiedy go, podobnie jak Stefana „uśmiercono” w ekspedycji zba­ raskiej. O śmierci Marcina świadczy przede wszystkim dokument królewski z 1653 r. z obozu pod Żwańcem, przyznający opiekę nad córką zmarłego M arcina z C zarncy Czarnieckiego Stefanowi Czarnieckiemu, oboźnemu koronnem u.39 Było to zatwier­ dzenie woli nieboszczyka, który spisując testament na kilka dni przed śmiercią w obo­ zie pod Batohem , w yznaczył brata na opiekuna swych dzieci i wykonawcę dość skomplikowanych rozrachunków pieniężnych.40 Wyszedłszy cało z imprezy batohowskiej, Czarniecki wziął żyw y udział w reor­ ganizacji rozbitych chorągwi. Całość spraw wojskowych miał wtedy w ręku Stani­ sław Lanckoroński, starając się skupić pod Lwow em wszystkie ocalałe chorągwie.41 W okół niego także gromadziła się szlachta. N ie znając dobrze planów Chmielnic­ kiego i spodziewając się szybkiego ataku, szykowano się do obrony w okolicach miasta. Nastroje w wojsku były raczej pesymistyczne. N a tym tle ciekawy jest jeden z listów Stefana Czarnieckiego.42 20 czerwca cho­ rąży sandomierski pisał do Jerzego Lubomirskiego o sytuacji na Ukrainie. Jego zda­ niem losy wojska i przyszłej w ojny nie były wcale tak tragiczne:

37 Tamże, s. 654, M. Dłużewski do A. Leszczyńskiego około 3 VI 1652. 38 W i ś n i e w s k i, op. cit., s. 18. 39 BPAN Kórn., nr 1941e (oryg.), Jan Kazimierz naznacza Stefana Czarnieckiego opiekunem Alek­ sandry, córki Marcina i Zofii Czarnieckiej z Bogdańskich, obóz pod Żwańcem 21 X 1653. 40 Tamże, nr 1941e (kopia), Testament Marcina Czarnieckiego sporządzony w obozie pod Batohem 31 V 1952. 41 Księga pamiętnicza Michałowskiego, s. 659, Wiadomości z listu Dzierżka 13 VI 1652. 42 Tamże, s. 660, S. Czarniecki do J. Lubomirskiego, Niemirów 20 VI 1652.

Oboźny koronny (1652—1653)

205

Pana wojewodę, wodza naszego43, zagrzewam, aby już nie tak w gorę ku Zamościu, ale ku temu Strumielcu ściągał insze chorągwie; dawszy nieco frysztu z pogromu pozostałym, aby do koni i rynsztunku poprzychodzili. Tymczasem według swojej powagi wszystkie stany podniecaj W MPan do rzeźwej wojny i oddania tak wielkiego żalu i krzywdy bożej. By tylko były podobne siły, a oboedientia in castris laudata— Bogiem świadczę, że na lekarstwo Rusina możem nie zostawić.44

Z listu tego, jeśli go uważnie odczytać, wiele m ożna się dowiedzieć o człowieku, k tóry pisał te słowa. Z podtekstu wynika wyraźnie, że Czarniecki po doświadcze­ niach niewoli nie dał się zastraszyć batohowską klęską i mimo niekorzystnych wa­ runków myślał o działaniach ofensywnych. Ostatnie zdanie pisma znalazło już in­ terpretację w niektórych pracach naukowych.45 Spojrzeć trzeba jednak także na postawę Czarnieckiego oczami jego społeczeństwa i jego warstwy. Ta nienawiść do ludu ukraińskiego, chęć zemsty była w pewnym stopniu wywołana batohowską rzezią. Człow iekow i o ówczesnej mentalności niełatwo było zapom nieć tę klęskę, a przede wszystkim warunki, w jakich nastąpiła. Zawodowi żołnierze niechętnie wspominają porażki, poniesione nawet w ciężkim i poważnym boju, cóż dopiero m ówić o panice, dezorganizacji i niemożności obrony. Batoh nieraz porów nyw ano z Pilawcami. Pod Pilawcami Czarniecki nie był, o „plugawieckiej” klęsce słyszał, ale jej nie przeżywał. Doświadczenia wiosny 1652 r. były bolesne nie tylko ze względu na śmierć Marcina, ale przede wszystkim dlatego, że można było w tym czasie w jednej chwili zobaczyć upadek wszystkiego, co było istotą życia szlacheckiego żołnierza. W ojsko rozbite i w ym ordow ane, armia w zu­ pełnej rozsypce, wśród szlacheckiej braci panika, wśród rządzących Rzecząpospolitą niezgoda i bezradność, dobra na Ukrainie wyrabowane. A ponad wszystko triumf przeciwnika. I żeby to choć przeciwnika równego w pojęciu społeczeństwa, do któ­ rego Stefan należał i którego bronił. Ale było to „pogaństwo i zrebeliowane chłop­ stwo”, dawni poddani, nad którym i niegdyś miało się nieograniczoną prawie wła­ dzę, a którzy dziś podnosili głowę, chcieli być ludźmi, mówili i myśleli nieraz o włas­ nym szlachectwie. Jedyną reakcją, jakiej m ożna było oczekiwać od Czarnieckiego i ludzi jemu po­ dobnych, była skoncentrowana, wielka dawka nienawiści i nieogarniona wprost chęć zemsty. W ich pojęciu to nie oni krzywdzili, grabili i mordowali, to ich krzyw ­ dzono, grabiono i m ordow ano. Oni karali nieposłusznych i zbuntowanych, chcieli być nadal „dobrymi panami” dla ukraińskich chłopów. Nie należy wkładać w umysł szlachty X V II w. dwudziestowiecznych poglądów. Czarniecki ani mógł, ani chciał zdawać sobie sprawę z tego, że Batoh był tylko jednym z ogniw w wielkim łańcu­ chu krw awych starć, że był jednym z efektów, tak zresztą jak i cała wojna — feudal­ nej polityki na wschodzie. Jego zdaniem, tylko śmierć była lekarstwem na „zrebe43 Mowa tu o Stanisławie Lanckorońskim. 44 Tamże, s. 660-661. 45H r u s z e w s k i, op. cit., IX, s. 441-442.

206

Senatorskie krzesło (1648—1655)

Oboźny koronny (1652—1653)

207

liowane chłopstw o”. Był to sąd nie jednostki, lecz całej warstwy. H istoria dopiero mogła ocenić, jak bardzo sąd ten był zgubny.

Żniwo śmierci pod Batohem zostawiło dużą ilość wakansów. Zw olniły się dobra oddawane w dożywocie, zwolniły się funkcje wojskowe. Śmierć tow arzyszy zapew­

Tym czasem sytuacja w wojsku nie nastrajała do zbyt optym istycznych ocen. Rozbici pod Batohem — wbrew twierdzeniom Czarnieckiego — nie pałali na razie chęcią zemsty, przeciwnie, panicznie uciekali w głąb Rzeczypospolitej. Świadczą o tym choćby uniwersały królewskie46, tym razem bez wątpienia jak najbardziej potrzebne.47

niała żyw ym m ożliwość szybkiego awansu i wzbogacenia się. Możliwość ta tym razem nie miała ominąć Czarnieckiego. C horąży sandomierski został najpierw obdarowany dobrami ziemskimi po zabitym pod Batohem Marku

Jan Kazimierz sam także w dość ciemnych barwach widział perspektywy wojny. Przebija to z jego listów do senatorów48, z tonu wezwań na pospolite ruszenie. Zwłaszcza te ostatnie, później zresztą odwołane49, pełne były panicznych sformuło­ w ań.50 Za przykładem króla szlachta na sejmikach dawała w yraz swemu zaniepoko­ jeniu.51 Atm osfera paniki w czerwcu i w lipcu uspokoiła się nieco w sierpniu 1652 r. Zorientow ano się, że spodziewany atak kozacko-tatarski nie nastąpi tak szybko. W wojsku nastroje były także lepsze.52 Przystąpiono przede wszystkim do nagra­ dzania ludzi, k tórzy w fatalnych dniach czerwca nie ulegli ogólnej panice i usiłowali natychmiast ratow ać pozostałe z pogrom u resztki wojska. N ie trzeba dziwić się tym w yróżnieniom i temu, że nastąpiły nie po wygranej kampanii, ale po rozgromieniu całego wojska. Były one konieczne, by utrzym ać resztę ocalałą z pogrom u. C h oć sejm uchwalił i nowe zaciągi, i zapłatę pozostającym w służbie wojskowej53, od uchwał do realizacji i to — jak się okaże — tylko częścio­ wej, musiało upłynąć sporo czasu. N a razie trzeba było zaspokoić chociaż nadzieje starszyzny, zwłaszcza jeśli już wcześniej obiecywano jakieś nagrody. 46 Uniwersał przeciwko zbiegom spod chorągwi, Warszawa 12 VII 1652, oblatowany w wielu grodach; por. AmKr., Sącz, ks. rei. gr., nr 125, s. 1907-1909; Kraków, ks. rei. gr., nr 80, s. 2120-2122; WAPP, Gniezno, ks. rei. gr., nr 142, f. 667v-668v; Poznań, ks. rei. gr., nr 177, f. 482v-483; por. także W APL, Lublin, consularia 130, f. 490; por. także „Gazette de France”, r. 1652, s. 685-686, 709-710 805. 47 AGAD, ASW, dz. 82, nr 1, niepaginowane, S. Koryciński do Wołczyńskiego o uniwersałach królewskich, Warszawa 16 VII 1652. 48 PKK, III, s. 167-168; Jan Kazimierz do Jerzego Lubomirskiego, Warszawa 12 VI 1652. 49 C z a p l i ń s k i , Dwa sejmy, s. 144. 50 Uniwersały królewskie 6 VI, 9 VI, 14 VI, 15 VI, 17 VI, 23 VI 1652; por. AGAD, Wieluń, ks. rei. gr., nr 29, f. 125, 131v; Sieradz, ks. rei. gr., nr 29, s. 198-199; WAPP, Gniezno, ks. rei. gr., nr 142, f. 643v-644v; Poznań, ks. rei. gr., nr 177, f. 126-128; WAPL, Lublin, ks. rei. gr., nr 80, f. 3-4v, 7v-8v; Chełm, ks. rei. gr., nr 1; AmKr. Sącz, ks. rei. gr., nr 125, s. 1784-1786, 1816-1817,1837-1840; Kraków, ks. rei. gr„ nr 80, s. 2102-2104, 2110-2113; WAPGd., 300, 29, 137, f. 92-, Archiw JZ R , III, cz. 4, s. 743746. 51 Por. A G Z , X X I, s. 97-99; XXIV , s. 95; Oss„ nr 217/11, s. 260; Czart., nr 395; WAPL, Lublin, ks. rei. gr., nr 80, f. 32v-37; WAPP, Pyzdry, ks. rei. gr., nr 73, f. 309-311; por. także C z a p l i ń s k i , Dwa sejmy, s. 143 nn. 52 PKK, HI, s. 168-169, S. Potocki do Jana Kazimierza, obóz pod Sokalem 14 VIII 1652. 53 C z a p 1i ń s ki, Dwa sejmy, s. 174-175; por. także AmKr., „Pinocciana”, IT, 363, s. 863, Krótki sumariusz sejmu, 17 VIII (jest to inny diariusz niż cytowany przez W. Czaplińskiego z tego samego rękopisu, Dwa sejmy, s. 152); także RA, Diplomatica III, Polonica, raport Pelsa 14(24) VIII 1652.

Sobieskim. W dokumencie stwierdzono, że: [...] od młodości lat swoich stopniami ich idąc, pomieniony ur. Czarniecki do zabaw rycer­ skich umysł swój skłonił i we wszystkich sprawach i potrzebach Rzeczypospolitej tak chwalebnie postępował, że i familijej swojej wielkiej ozdoby przyczyniał i sobie u nas łaskę, a u innych wielką jednał sławę.54

Podkreślano także udział Czarnieckiego w bitwie beresteckiej, choć nie trak to­ wałbym tego nadania jako nagrody za kampanię 1651 r.55 Upłynęło zbyt wiele cza­ su, by nagradzać przeszłe czyny, zbyt wiele było też now ych.w ydarzeń. Poza tym za udział w ubiegłorocznej kampanii Czarnieckiego już częściowo wynagrodzono chorążostw em sandomierskim. Ponieważ dokument określa Czarnieckiego jako „obersztera i porucznika chorągwi naszej” [królewskiej oczywiście — A .K .], byłaby to bezpośrednio nagroda raczej za „podniesienie” husarii Jana Kazimierza w czerw ­ cu 1652 r. Zresztą te bezpośrednie powody czy preteksty nadań mniej były istotne od ogólnych zasług Czarnieckiego, o ktorego zdolnościach wojskowych oraz lojal­ ności wobec osoby królewskiej, posłuszeństwie i podporządkowaniu Jan Kazimierz miał m ożność niejednokrotnie się przekonać. Dlatego też nadanie majątkowe nie wyczerpało łask, które spadły na porucznika już nie tylko hetmańskiej, ale i k ró­ lewskiej chorągwi. N ie w ykluczone, że było ono tylko krokiem wstępnym do po­ wierzenia mu poważnej stosunkowo godności oboźnego koronnego. T o drugie w yróżnienie nastąpiło po 24 sierpnia, inaczej w nadaniu dóbr wym ie­ niono by Stefana jako oboźnego. Tytuł Czarniecki otrzymał prawdopodobnie w paź­ dzierniku 1652 r. Przypuszczenia te opierają się na kilku dokumentach. W iadom o, że sejm obok zapłaty starym oddziałom uchwalił nowe zaciągi.56 Służba now ych chorągwi zaczy­ nała się od 1 października. Planowany kom put sporządzony został zapewne po sej­ mie, we wrześniu 1652 r. O tóż w tym kompucie jest m owa jeszcze o dragonii „cho­ rążego sandomierskiego”57, a zatem Czarniecki nie był wówczas oboźnym . Dopie­ ro na komisji do zapłaty wojsku w listopadzie, a może w końcu października58 w y­ mienia się królewskiego porucznika jako oboźnego koronnego. 54 AGAD, MK, nr 192, f. 283v-284v, Warszawa 24 VIII 1652; por. także kopia BKórn., nr 1304, niepaginowane, plik F.; Oss., nr 189/11, s. 589. 55 Por. P r z y b o ś , Stefan Czarniecki, s. 122. 56 C z a p l i ń s k i , Dwa sejmy, s. 171-174. 57RA, SkS, nr 337, Komput wojska JKM i Rzptej na sejmie 1652 postanowionego; por. także AmKr., „Pinocciana”, IT, nr 363, s. 865-878; BUWr., Steinwehr, f. 37, t. III, s. 1033-1036. 58Część pieniędzy zaczęto płacić w obozie pod Sokalem w końcu października 1652 r.; por. AGAD, ASK, V, nr 8, kwity; część zaś we Lwowie w listopadzie 1652 r.

208

Senatorskie krzesło (1648—1655)

Oboźny koronny (1652—1653)

209

O tej komisji do zapłaty, w której bezpośrednio uczestniczył Czarniecki, wypa­ da powiedzieć nieco więcej. W tym czasie był on już zainteresowany utrzymaniem

w porównaniu z czerw cem i lipcem 1652 r. rzeczywiście wzrosła.65 K om put wojska „popisanego w obozie pod Sokalem”, jeśli nawet przyjmiemy, że stan był celowo

trzech oddziałów: dawnej husarskiej chorągwi Mikołaja Potockiego, husarskiej cho­ rągwi Jana Kazimierza59, w obu bowiem porucznikował, oraz własnej dragonii. Wskazaniami planu komputowego od 1 X 1652 regiment dragoński, figurujący przed 1 października jako oddział „chorążego sandomierskiego”, później jako „oboźnego koronnego”, został powiększony z 400 osób w pierwszych trzech kwartałach do 500 osób w ostatnim kwartale.60 D aw ny regiment „panów Czarnieckich” prze­ szedł po śmierci Marcina wyłącznie na Stefana.61 Ponieważ Czarniecki umiał się starać, zapłacono mu wszystkie długi związane z dragonią.62

zaw yżony wobec perspektywy wypłaty we Lwowie, wskazuje na jego szybką reor­ ganizację. Była w tym także zasługa oboźnego koronnego. O n też przyczynił się do

O boźny koron n y podjął także pieniądze za husarską chorągiew Jana Kazimierza. Stan tej chorągwi po klęsce batohowskiej spadł do 200 koni w ostatnim półroczu 1652 r.63 Czarniecki otrzym ał zapewne sumy nie tylko za drugie półrocze, w któ­ rym już porucznikował, ale także za pierwsze, w k tórym w ogóle jeszcze w tym oddziale nie był.

własnych posiadłościach, co, jak pisałem, dawało wielorakie korzyści. T y m razem zresztą byłoby to posunięcie zgodne z polityką hetmana, Stanisława Potockiego, k tó ry obawiając się niezadowolenia ciągle jeszcze nieopłaconego należycie wojska, a nie mogąc wobec sytuacji wojennej wycofać go z Ukrainy, rozłożył oddziały na

N a marginesie w arto dodać, że stan liczebny chorągwi królewskiej był wyższy od innych chorągwi husarskich, nawet tych znaczniejszych. Husaria Stanisława Lanckorońskiego, w ojewody bracławskiego liczyła w tym roku 86 koni w kwietniu, a w „planie”, w październiku — 150; inne w rzeczywistości po około 100 koni, a w „planie” dopiero 200. Także za starą hetmańską chorągiew Mikołaja Potockiego dokonał Czarniecki rozliczenia z komisarzami. W ten sposób, kierując przynajmniej trzem a oddziała­ mi, w tym dwoma dużymi chorągwiami husarskimi, dysponował bardzo pow ażny­ mi sumami pieniędzy. Oczywiście wszystkich tych pieniędzy nie zatrzym ał dla sie­ bie. Znaczna ich część poszła do podziału, część bezpośrednio podjęli przedstawicie­ le żołnierzy. Ale zwyczajem nagminnym powszechnie podawano wtedy wyższe stany, a system „ślepych” pocztów był szeroko stosowany. N ik t nie jest w stanie w yliczyć, ile z pieniędzy płaconych na komisji lwowskiej rozchodziło się wśród tow arzystwa, a ile pozostawało w kieszeni poruczników i rotm istrzów. Zwiększenie stanu wojska i jego lepsze zaopatrzenie było konieczne wobec sta­ łych pogłosek o przygotowaniach strony ukraińskiej do w ojny.64 Liczba żołnierzy 59J. Wimmer (Materiały... 1648-1655) sugeruje, że chorągiew królewska była to chorągiew Mikołaja Potockiego. Przeczą temu jednak komputy 1652 (RA, SkS, nr 337) i 1654 r., Oss., nr 953 2/II. 60 Wymienione wyżej komputy z 1 X 1652 oraz AGAD, ASW, dz. 86,41, f. 138v-149; Z regimentem dragońskim IMP Stefana Czarnieckiego, oboźnego koronnego. 61 Marcin występuje w rozliczeniach za 1652 r. tylko w rekognicjach, por. AGAD, ASW, dz. 86,41, f. 138v-139. 62 Tamże, na „konia” za „ćwierć” 36 zł, w ciągu roku za 1700 koni (3x400-500) 43 200 zł + 18 000 zł; oczywiście bez rekognicji; por. także ASW, dz. 86, 42, f. 59v. 63 Tamże, dz. 86, 41, f. 5, łącznie za rok „koni” 629 po 41 zł na konia = 25 623 zł; sumy tej jednak w pełni nie zapłacono, por. AGAD, ASK, V, nr 8, f. 58, kwit Andrzeja Gromadzkiego i Daniela Sośnickiego, Żabiec, obóz p. Sokalem 24 X 1652. 64 AGAD, BOZ, ks. IXb, 16, f. 89, S. Potocki do króla, Żabiec 19 X 1652.

uspokojenia żądań wojska w obozie pod Sokalem w październiku 1652 r.66 Późna jesień i zima upłynęły bez poważniejszych starć na Ukrainie. Oddziały rozlokow ano na leżach zim ow ych, gdzie oczekiwały na podjęcie now ych działań wojennych. Sądzę, że okres ten Czarniecki spędził razem z wojskiem. Wczesna wiosna 1653 r. zastała go w Świniuchach.67 Prawdopodobnie znowu rozlokował swe chorągwie we

leża zimowe w mniejszych grupach.68 M imo to wojsko przeżyło tę zimę dosyć ciężko. Zeszłoroczna komisja rozwiązała tylko część problem ów finansowych, możliwości wybierania stacji były poważnie ograniczone, nic też dziwnego, że w oddziałach znów panowała atmosfera niedale­ ka od konfederacji.69 T ym czasem zapadła już decyzja o m ożliw ie szybkim rozpoczęciu k roków ofensywnych na Ukrainie. Społeczeństwo szlacheckie otrząsnęło się z paniki po batohowskim pogromie, ale go nie zapomniało. Jeszcze w grudniu przewidywano wiosenny atak na U krainę70 i wszystkie próby porozumienia podejmowane przez stronę ukraińską nie zmieniły tych planów. Obiecywano wprawdzie wysłanie k o­ misarzy do Chmielnickiego, nie wyszło to jednak wtedy poza sferę obietnic. Zamiast rokow ań, by w ykorzystać moment poważnego osłabienia przeciwnika, postanowiono "wysłać kilka oddziałów na terytoria opanowane przez Kozaków. W źródłach nie brak wzmianek, że wyprawa ta wypłynęła z inicjatywy hetmana71, ale raczej sugestia jej wyszła z bezpośredniego otoczenia króla.72 Cele tego zagonu precyzują najlepiej inform atorzy zagraniczni. Dokładny w swych relacjach Pels pi65 AmKr., „Pinocciana”, IT, nr 363, s. 887-891, Komput wojska JKM popisanego w obozie pod Sokalem pod regimentem JK IMP Stanisława na Podhajcach Potockiego, wojewody podolskiego, het­ mana polnego koronnego 4 X I 1652. “ R a w i t a - G a w r o ń s k i , Bohdan Chmielnicki, II, s. 227 na podstawie rękopisu z własnej biblio­ teki, BUWr., Steinwehr, f. 37, t. III, s. 1043-1045, Punkta konfederacji, 2 X 1652. 67 Świadczą o tym kwity na dragonię wystawione przez K. Wąsowicza w Świniuchach 10 III 1653, BPAN Kórn., nr 1941b. 68 K o c h o w s k i, Climacter, I, s. 371. 69 Tamże. 70Czart., 400, nr 26, s. 196, Jan Kazimierz do N N, grudzień 1652. 710 tym, że hetman mianował Czarnieckiego dowódcą wyprawy — J e r li cz, op. cit., I, s. 143; J e m i o ł o w s ki, op. cit., s. 37. 72Na inspirację królewską wskazuje R a d z i w i ł ł , Memoriale.

210

Senatorskie krzesło (1648—1655)

Oboźny koronny (1652—1653)

211

sai, iż owa „latająca armia”, bez taborów, poruszająca się błyskawicznie, miała na­ wiązać kontakt z siłami nieprzyjacielskimi i wdać się z nimi w walkę.73 Jeśliby od­ działy kozackie w ycofały się nie podejmując starcia, przewidywano, że zagon po­ dejdzie pod kwatery Chmielnickiego i będzie usiłował zapobiec koncentracji sił ukra­ ińskich. Kierownictwo akcji pow ierzono Czarnieckiemu i Machowskiemu. P oto c­ ki był zmuszony zaproponować dowództwo Czarnieckiemu, ponieważ nikt z senato­ rów nie chciał się podjąć kierowania ową w yprawą.74 W tym miejscu wypadnie wyjaśnić pewną sprawę. U tarł się sąd w historiografii, że w ewentualnych rokowaniach z Kozakami na początku 1653 r. mieli brać udział właśnie Czarniecki i Machowski. Pierwszy bodaj wspomniał o tym Władysław Czapliński.75 Niestety, charakter artykułu nie pozwa­ la ustalić, na jakich źródłach oparł on swoje wiadomości. Także Przyboś, choć kil­ kakrotnie pow tórzył, że „Czarniecki jako znawca spraw ukraińskich został w yzna­ czony do komisji, mającej prowadzić um ow y z powstańcami”76, nie podał źródeł i nie powołał się na poprzedników. C zyżby to był fakt aż tak oczywisty? Wydaje się, że nastąpiło tu nieporozumienie, którego przyczyną są niezupełnie jasne sfor­ mułowania niektórych relacji. W iadom o, że wiosną 1653 r. K ozacy oczekiwali pol­ skiego poselstwa, obiecanego po poselstwie Zaćwilichowskiego. Część korespon­ dentów, na przykład Burłaj i Mużiłowski w relacjach do Moskwy, wyciągnęło z te­ go wnioski, że król i jego rada najpierw postanowili przysłać na rokowania 24111(3 IV) Machowskiego i Czarnieckiego jako komisarzy, a potem zamiast nich wysłali woj­ sko.77 W rzeczywistości strona polska nie myślała wówczas poważnie o rokow a­ niach, a właśnie o sprowokowaniu starcia. Czarniecki i Machowski mieli być od początku tym , czym się okazali — dowódcami akcji pacyfikacyjnej. Tak to zresztą przedstawiają inne źródła rosyjskie i ukraińskie. Posłowie rosyjscy do Chmielnic­ kiego, w późniejszych nieco relacjach, stwierdzali właśnie, że wiosną oczekiwano na komisję, zamiast której nastąpił atak Czarnieckiego i M achowskiego.78 Tak samo przedstawiał tę sprawę Chmielnicki, kiedy w piśmie przekazanym przez pułkowni­ ka A ntona pod Glinianami 20 VIII 1653 r. skarżył się, że „ czekaliśmy na miłościwą od JK M ci deklaracyję i komisyję, miasto której IMP Czarniecki i P. Machowski napadłszy, miast niemało znieśli i ludzi niewinnych zabijali”.79 Zanim przejdę do analizy zagonu Czarnieckiego na Ukrainie wiosną 1653 r., jedno wyjaśnienie. M amy w tym samym prawie czasie do czynienia z dwoma wypa­ 7JRA, Diplomática III, Polonica, raport Pelsa 9(19) IV 1653, por. też „Gazette de France”, r. 1653, s. 437-438. 74 BUWr., Steinwehr, f. 37, t. III, s. 1065, Wojewoda podolski do króla, Kowel 6 III 1653. 75 C z a p 1 i ń s ki, Stefan Czarniecki, s. 208. 76 P r z y b o ś, Działalność, s. 234; tenże, Stefan Czarniecki, s. 122. 77 Wossojedinienije, III, s. 263, z zapisu rokowań z posłami Bohdana Chmielnickiego: K. Burłajem i S. Mużiłowskim 2 2 IV, (2 V) 1653. 78 Tamże, s. 306, Relacja poselstwa rosyjskiego do Chmielnickiego 5(15) VI—6(16) VII 1653. 79 PKK, III, s. 180-182, Księga pamiętnicza Michałowskiego, s. 662-663; AmKr., „Pinocciana”, IT, nr 363, s. 905, 933; RA, Diplomática III, Polonica, raport Kocka.

dami oddziałów polskich na terytoria opanowane przez Kozaków , trudno ustalić, czy zaplanowanymi łącznie. Pierwszym, z południa, od Kamieńca Podolskiego, kie­ rował pośrednio P iotr Pótocki. Oddziały przez niego wysłane już w styczniu ruszy­ ły w okolice Krasnego80 i dotarły w pobliże Paw ołoczy. Odgłosy tej w ypraw y, a być może jeszcze jakiegoś innego wypadu, dotarły do Kijowa w lutym i zmobilizowały część pułków ukraińskich.81

80J e r l i c z , op. cit., I, s. 141. 81 Wizwolna wijna, 1648-1654 gg i Wossjednanije Ukrainy s Rosijeju, Kyjiw 1954, s. 231, mniejsze znaczenie miał podjazd Machowskiego pod Dubno; por. cytowany raport Pelsa 9(19) IV 1653.

212

Senatorskie krzesło (1648—1655)

Zagon Czarnieckiego rozpoczął się dopiero w marcu i objął inne terytoria. O d­ działami, jak wspominałem, kierowali Czarniecki i Machowski. Zwierzchność Czar­ nieckiego wydaje się jednak niewątpliwa nie tylko dlatego, że część źródeł, a zwłasz­ cza pamiętniki żołnierzy, w ogóle pomija Machowskiego. Czarniecki był oboźnym, a chorągiew Machowskiego w kilka miesięcy później, w ekspedycji żwanieckiej wchodziła w skład pułku Czarnieckiego. C h oć żadne ze źródeł nie wspomina o za­ leżności Machowskiego wobec oboźnego w marcu 1653 r., musiała ona istnieć, jeśli nie formalnie, to przynajmniej praktycznie. N ie ulega wątpliwości, że za przebieg w ypraw y odpowiedzialny był oboźny koronny. Od niego w dużej mierze zależało, czy bądzie to ekspedycja karna, obliczona nie na starcia z wojskiem nieprzyjaciel­ skim, ale na masowe egzekucje, grabieże, gwałty i podpalenia, czy też zwykła wy­ prawa wojskowa. Szczegółowe odtworzenie przebiegu tej pierwszej bądź co bądź samodzielnej akcji Stefana Czarnieckiego, tak ważnej z punktu widzenia .jego biografii, jest bardzo trudne, by nie powiedzieć niemożliwe. Istnieje co prawda stosunkowo duża ilość zapisek o działaniach oboźnego koronnego w tym czasie82, nie zastąpią one jednak dokładnej relacji uczestnika zagonu, a takiej nie znamy. Pierwsze trudności powstają już przy próbie ustalenia, jaką ilością wojska opero­ wał C zarniecki. N iezb y t dobrze zorien tow an y w m ilitariach R adziw iłł pisał o 10 000.83 Znający lepiej wydarzenia na Ukrainie Jerlicz wspomina o 8000.84 Kochowski znów o 10 000.85 W ojskow y z zawodu, nieznany autor kroniczki stwier­ dza: „posyła IM P hetman IM P Stefana Czarnieckiego w Ukrainę ze wszystkim ko­ munikiem, zostawiwszy tylko kilku chorągwi przy sobie”.86 W yhow ski sądził, że pod M achowskim i Czarnieckim było 15 000 ludzi.87 Taką liczbę przyjmują na ogół zrodła ukraińskie.88 W iadom o jednak, że ilość wojsk ma nieograniczone tendencje w zrostu, w wiele lat później Józefow icz napisze już o 30 000.89 N ależy przyjąć ra­ czej liczbę najniższą, podejrzewając jeszcze, że i tak jest ona poważnie przesadzona. N a tego typu w ypraw y nie brano na ogół zbyt wielkiej liczby żołnierzy. Łatwiejsze jest określenie dokładnego czasu ekspedycji Czarnieckiego. Intensywne przygoto­ wania rozpoczęły się w pierwszej dekadzie marca. 10 m arca oboźny koronny w Świ“•J e m i o ł o w s k i, op. cit., s. 37-38; J e r 1i c z, op. cit., I, s. 142-144; PKK, I, s. 187-188, Kratkują letopis; także Samowidec, Grabjanka, Wieliczko, Józefowicz oraz relacje w Czart., TN, oraz Akty JZR, III i VIII; TE; K o c h o w s k i, Climacter, I, s. 361-363; „Gazette de France”, r. 1653, s. 401, 425-426, 437-438, 509-510. “ R a d z i w i ł ł , Memoriale. 84 J e r 1 i c z, op. cit., I, s. 143. “ K o c h o w s k i , Climacter, I, s. 361. 86 PKK, I, s. 187, Kratkaja letopis... 87Podobnie informatorzy „Gazette de France” (14 000); szwedzcy (Pels pisze o 10 000 jazdy i 2000 dra­ gonów). 88Tyle samo podawał Chmielnicki w liście do cara, Akty JZR, VIII, s. 362; por. też TE, VII, s. 413: 14 000. 89 Sbornik, s. 165.

Oboźny koronny (1652—1653)

213

niuchach wypłacił swej dragonii część pieniędzy za I kwartał 1653 r.9° i w kilka dni potem — 16 m arca — wyruszono na Ukrainę.91 Marsz odbywał się dość szybko, około 20 m arca wojsko stanęło w Paw ołoczy. Tam dopiero dołączył pułk Górskie­ go, k tó ry zimował na Ukrainie i właśnie miał za sobą wypad pod Korostyszew, podjęty prawdopodobnie już w porozumieniu z Czarnieckim .92 Po krótkim odpoczynku w Paw ołoczy Czarniecki i Machowski w ostatnich dniach m arca rozpoczęli właściwe działania. W iadom o o nich i dużo i zarazem bar­ dzo niewiele. Przede wszystkim nie jest możliwe pełne ustalenie-trasy przemarszów, nie ma bowiem ani jednej dokładnej relacji czy diariusza, a pamiętniki opisują wyda­ rzenia w dużym skrócie i we wzajemnych sprzecznościach. Poza tym oboźny ko­ ronny rozpuszczał wiele podjazdów, co jeszcze bardziej utrudnia odtworzenie dro­ gi głównych sił. Jak m ożna ustalić z analizy kilku relacji i ich konfrontacji z mapą, oddziały pol­ skie po wyruszeniu z Paw ołoczy zaatakowały najpierw Borszczagówkę.93 Ludność tamtejsza nie chciała wpuścić wojska, miasto zdobyto i, jak zgodnie stwierdzają źró­ dła polskie i ukraińskie94, mieszkańców wycięto. Z Borszczagówki ruszono dalej pod Pohrebyszcze. Według relacji polskich pow tórzonych przez W ieliczkę wojsko wpadło do miasta w czasie jarmarku i wymordowało całą zgromadzoną ludność.95 Wieliczko dokładnie opisał ową rzeź, podczas której podobno nie oszczędzono ni­ kogo. Pamiętniki polskie i inne ukraińskie zgodnie potwierdzają napad na Pohre­ byszcze.96 Ju ż z tych pierwszych dni zagonu można się zorientować, że przekształcił się on w typow ą ekspedycję „karną”, nie obliczoną na większe starcia zbrojne, ale na ma­ sowe egzekucje, grabieże, gwałty i podpalania. W ieliczko, którego trudno posądzać o sympatie do dow ódcy tej wyprawy, uważa, że Czarniecki zamierzał przez znisz­ czenie Borszczagówki i Pohrebyszcza zastraszyć inne wsie i miasta i ułatwić dalszy marsz.97 Była to chyba istotnie jedna z przyczyn takiego postępowania, ale nie jedy­ na. N aw et w X V II w ., aby wycinać ludność kilku miasteczek, trzeba było mieć z tą ludnością jakieś istotne porachunki. Czarnieckiemu i jego ludziom wydawało się,

90 BPAN Kórn., nr 1941b, Krzysztof Wąsowicz kwituje odbiór 1000 zł otrzymanych od Stefana Czarnieckiego na swoją kompanię od 1 1 1653, Swiniuchy 11 III 1653. 91 RA, Diplomática III, Polonica, raport Pelsa 9(19) IV 1653, oparty na wiadomościach z Kowla; J e m i o 1 o w s k i, op. cit., s. 38; J e r 1i c z, op. cit., I, s. 143, bez dokładnej daty dziennej. 92J e r 1i c z, op. cit., I, s. 443; „Gazette de France”, r. 1653, s. 425. 93 Często wymieniane jest najpierw Pohrebyszcze, opieram się jednak na analizie trasy marszu i stwier­ dzeniu Je m i o ł o w s k i e g o, op. cit., s. 38: „a najpierwej Porszczówki miasta swawolnego, przed sobą zawartego, szturmem dobywa i wycina. Stamtąd pod Pohrebiszcza”. 94J e m i o ł o w s k i , op. cit., s. 38, por. list Wyhowskiego. 95 Wieliczko, op. cit., s. 128, na podstawie Twardowskiego, Wojna kozacka. 96 J e m i o ł o w s k i , op. cit., s. 38: „Stamtąd pod Pohrebiszcza przyszedłszy i takimże sposobem jako i pierwej z buntownikami postąpiwszy”; K o c h o w s ki, Climacter, I, s. 361; Letopis Samowidca, s. 237; TE, V n, s. 413; PKK, I, Kratkaja letopis, s. 187v; Sbornik, s. 165, por. też list Wyhowskiego. 97 W i e 1 i c z ko, op. cit., s. 128.

214

Senatorskie krzesło (1648—1655)

że je mają. Zwłaszcza oboźnemu koronnem u to pierwsze samodzielne dowództwo na Ukrainie stwarzało okazję odwetu za wszystkie osobiste i nieosobiste krzywdy doznane od „zbuntowanej czerni”. O to , co na ten temat pisał Samuel Twardowski: [...] Czarnieckiego posłano, męża w tym sprawnego Dawno dziele, z dwanaście przebrańszych tysięcy Samego kommunika. Nigdy dotąd więcej Ani krwie się rozlało w tym kraju żelazem Ani ogniem spłonęło miast i włości razem Jako tedy. Bo niemal wszystkie Brasławszczyzny Po Bersade i Humań i dalsze dziczyzny Popiołem są przysnute, od Pohrebyszcz wziąwszy; Gdzie moc sroga hultajstwa tego się zamknąwszy Pod jarmark zawołany, niźli przyjść do sprawy Mogli swojej, nasi rum przez wszystkie zastawy I ostrogi zacięte przepadną do miasta Gdzie płeć żadna, ni panna ni ciężka niewiasta Z niewinięty przy piersiach — u zajuszonego Miała miejsca żołnierza; dla stąd niepróżnego Miastom drugim postrachu. Skąd ogromną ławą Poszli głębiej półkami...”98

Po spaleniu Pohrebyszcza oddziały Czarnieckiego ruszyły istotnie na południe i operowały na Pobożu. Chmielnicki z Kozakami był daleko, nie obawiano się więc wysłać podjazdów ", rozszerzając w ten sposób znacznie zasięg pacyfikacji. W yrabowano wtedy i spalono niemal wszystkie miasteczka w tym rejonie: Żyw otów , Jakubowkę, Lipowiec, N iem irów , Kalnik.100 Czarniecki zawadził też o Ilińce.101 Tym czasem Chmielnicki zdecydował podjąć kontrakcję. Sam jeszcze czekał na przybycie ordy, wysłał jednak naprzód Bohuna z dosyć poważnymi siłami. Do pierw­ szego starcia między siłami polskimi i kozackimi miało dojść w Kalniku, Kozacy wszakże wycofali się do Bałabanówki.102 Czarniecki podążył w ślad za nimi, a że Bohun nie zamierzał bronić się w mieście, opanowano je bez trudu.103 Bałabanówka podzieliła losy wszystkich innych osad. Była to już ostatnia osada, którą w tej ekspedycji puszczano z dymem. Bohun, oddawszy jeszcze Bałabanówkę, zamknął się w dobrze ufortyfikowanych Monasterzyskach i zam ierzał się bronić, czekając na pom oc od Chmielnickiego.104 Położo­ ne wsrod bagnistych rozlewisk Koropca obronne miasteczko mogło się rzeczywi98 S. T w a r d o w s k i , Woyna domowa z Kozaki i Tatary..., Calissii 1681, s. 84. 99 K o c h o w s ki, Climacter, I, s. 361. 100 Tamże, Letopis Samowidca, s. 237; list Wyhowskiego; J e r 1 i c z, op. cit., I, s. 143. 101 K o c h o w s k i, Climacter, I, s. 361; TE, VII, s. 413. 102 J e r 1 i cz, op. cit., I, s. 143. 103 Tamże, także list Wyhowskiego. 104 O pomocy dla oblężonych wspomina T w a r d o w s ki, op. cit., s. 85, za nim W i e 1 i c z ko, loc. cit.

Oboźny koronny (1652—1653)

215

ście dość długo utrzym ać, zwłaszcza gdy atakujący nie dysponowali działami i pie­ chotą. N ie odnaleziono dotąd bardziej wiarogodnego opisu wydarzeń pod M onasterzyskami. Kochowski jest tu bałamutny, nie lepsze są wiadomości Jerlicza i Jem iołowskiego. Późniejsze nieco listy Chmielnickiego i W yhowskiego są dość ogólne, a zna­ ne mi współczesne korespondencje105 podają dużo informacji nieprawdopodobnych lub w ręcz nieprawdziwych. Z konfrontacji wszystkich tych relacji wynika, że Czar­ niecki nie zawahał się przed atakiem umocnień. W czasie kilku powtarzających się szturm ów, nie zważając na duże straty własne106, zdobyto wały i zaczęto rozbierać palisady, przygotowując walny szturm. W tedy właśnie Bohun z częścią jazdy miał wyjść z miasta. W ieliczko za Tw ardowskim twierdzi, że zamierzał uciekać, ale K o­ chowski bardziej prawdopodobnie uważa, iż uczynił to, by dać pole Czarnieckie­ mu. M ożna sądzić, że w czasie jednego z najzagorzalszych ataków część jazdy z Bohunem stanęła do decydującej bitwy z oddziałami polskimi. W ty m samym czasie Czarniecki został ranny w podniebienie. Relacje są tu nie­ zgodne. Jem iołowski sądzi, że nastąpiło to już pod Pohrebyszczem 107, wyrażając zapewne poglądy na ten tem at w nieorientujących się dokładnie kołach wojsko­ w ych.108 Jest to sprzeczne z innymi relacjami.109 Różne są też wiadomości o rodzaju rany. W ieliczko pisze o postrzale z łuku110, Kochowski zaś o postrzale z broni pal­ nej.111 Ten ostatni uważam za najbardziej prawdopodobny. Kochowski też podaje opis tego zdarzenia tylokrotnie już cytow any w literaturze.112 Rana dowódcy i wyjście Bohuna, którego wzięto za nadciągającego z ordą Chmiel­ nickiego, w yw ołały popłoch wśród atakujących i spowodowały wycofanie się pod Lipow iec113 i dalej przez Bar i Glinian. Ranny Czarniecki pozostał w kolegium jezu­ ickim w O strogu i leczył się tam przez kilka tygodni.114 Postrzał był ciężki, wyda­ wało się nawet, że śm iertelny.115 105 RA, Extranea IX, Polen, nr 143, także Diplomática III, Polonica, raporty Pelsa, Extract Schreibens aus dem Kónigl. Pohlnischen Lager Łucko vom 16(26) IV 1653; „Gazette de France”, r. 1653, s. 510. 106 S. Wieliczko twierdzi, że w jednym szturmie padło 5000 ludzi, jest to oczywiście niemożliwe, Extract Schreibens wspomina o 600. 107J e m i o ł o w s k i, op. cit., s. 38. 108 Czart., TN, nr 147, s. 793, Respons króla posłom wojskowym na sejm 1654; król ma: „w swojej pamięci odwagi i wysokie merita JKM ur. Stefana Czarnieckiego oboźnego koronnego, który dla do­ stojeństwa JKM i wszystkiej Rzeczypospolitej szwank niemały pod Pohrebyszezem odniósł [...] Istot­ nie otrzymał [...] za podjęte fatygi i postrzał [...] 3000 zł”. AGAD, ASW, dz. 86, 42, f. 92-92v. 109 Tamże, wymienia się właśnie postrzał pod Monasterzyskami. Pomijam tu inne mniej wiarygod­ ne wzmianki. ■ 110 T w a r d o w s k i, op. cit., s. 85; Wieliczko, op. cit., s. 129. 111 K o c h o w s k i, Climacter, I, s. 362-363. 112 K r a j e w s k i , Historya, s. 36-37; J e n i k e , Stefan Czarniecki, s. 28; R a w i t a - G a w r o ń s k i , Bohdan Chmielnicki, II, s. 229-230. 113 RA, Extranea IX, Polen, nr 142, Extract Schreibens... 2 0 IV 1653. 114 S. 2 a ł ę s k i, ]ezuici w Polsce, IV, cz. 3, Kraków 1905, s. 1266. 115 Źródła ukraińskie podawały, że Czarniecki został zabity, por. Sbornik, s. 13.

216

Senatorskie krzesło (1648-1655)

' Wiosenna wyprawa oboźnego trwała około dwóch tygodni. Był to w zasadzie w czasie tej w ojny pierwszy zagon na taką skalę, choć wobec ekspedycji 1654 r. stanowił on tylko słabą przygrywkę. W przeciwieństwie do historiografii, współ­ cześni ocenili tę wyprawę dosyć krytycznie. N ie był z niej zadow olony hetman, zarzucał jej bezsensowność Stanisław Albrecht Radziwiłł.116 Anonim ow y poeta pod­ kreślał jej daremność: N a drugą zimę prędko się rzucili Tak wiele wojska z Czarnieckim trudzili N ic nie sprawili.117

Mimo ciężkiej rany choroba Czarnieckiego nie trwała tym razem długo. Ju ż w połowie maja uczestniczył w komisji we Lw ow ie.118 Zaradność materialna oboź­ nego koronnego i tym razem zdała egzamin. Kiedy on dostawał pieniądze, inne oddziały koronne daremnie czekały pod Buskiem i Glinianami na zapłatę. Podole i Ukraina opustoszały, tylko P iotr Potocki prowadził drobne akcje pod Kamień­ cem , jakiś oddział polski wdarł się też w okolice Iliniec, nie wiedząc nawet, że znaj­ duje się o kilka kilom etrów od głównych sił Chmielnickiego. W ojsko nie zamierza­ ło w alczyć, dopóki nie zostanie wynagrodzone. Związek żołnierski miał o wiele poważniejszy charakter niż przed dwoma laty. Ogólna suma należności przekracza­ ła 8 milionów złotych. Komisarze do wypłaty powinni byli rozpocząć r a c h u n k i 16 czerwca. Dysponowali oni sumą około 2 milionów, tak że o zaspokojeniu wszyst­ kich pretensji żołnierskich nie mogło być w ogóle m ow y.119 Żądania przedstawicieli chorągwi były zresztą o wiele wyższe niż 8 milionów. W szystko to wprowadzało niezwykle silne rozprzężenie w oddziałach. Otoczenie królewskie używało wszelkich sposobów, by załagodzić napiętą do ostateczności sy­ tuację już nie tylko rokoszu i buntu, ale wręcz zbrojnego ataku chorągwi na Lw ów .120 Przekupiono delegatów chorągwi, by tylko zaprowadzić jaki taki ład w oddziałach i skłonić je do dalszej służby. Nie na wiele się to zdało, Jan Kazimierz bowiem stwier­ dzał, że ta „nieszczęsna komisyja im dłużej nas bawiła, tym do większej R zeczypo­ spolitej szkody przywiodła, bo tak wojsko zniszczyła i zniosła, że przez żadną najwalniejszą potrzebę większej byśmy w nim szkody ponieść nie mogli”.121 Nie wiadomo, jakie stanowisko zajął w tym czasie Czarniecki. O trzym ana w maju suma i wsie, które posiadał w województwie ruskim, zapewniały jego oddziałom nieco lepsze warunki. Znając postawę oboźnego wobec poprzednich związków

116 R a d z i w i ł1, Memoriale. 117Oss., nr 1583/11, f. 2, Zaczęcie buntów kozackich przez Bohdana Chmielnickiego. 118BJ, nr 5993, fasc. IX (oryg.), kwit Stefana Czarnieckiego na odbiór 18 000 zł na dragonię, Lwów 15 V 1653. 119 K u b a la, Szkice historyczne, II, Wyprawa żwaniecka, s. 199; por. też AmKr., „Pinocciana”, IT, nr 363, s. 961, Kompendium krótkie długu wojska... 1 VII 1653. 120 Tamże, s. 202. 121 Czart., TN, nr 147, s. 249, Jan Kazimierz do NN, 24 VIII 1653.

Oboźny koronny (1652—1653)

217

wojskowych, m ożna przyjąć, że zachował się w ciągu tych trzech miesięcy od 15 maja do 15 sierpnia podobnie jak w roku 1637 czy 1651. N a pewno nie występował w ów ­ czas przeciwko starszyźnie wojskowej, sam już do niej należał. N ie omieszkał się też postarać, by delegaci z jego chorągwi, mimo iż te były lepiej zapłacone niż inne, zostali odpowiednio „potraktowani” datkami pieniężnymi w czasie komisji.122 P o ­ nadto, obok 18 000 zł otrzym anych w maju, także i w czerwcu wydostał pewne sumy od kom isarzy.123 P rzy ogólnym rozprzężeniu wojska, zwijaniu całych cho­ rągwi124, pułk Czarnieckiego, dragonia i chorągwie husarskie, w k tórych porucznikował, pozostały w pełnym składzie, niekiedy nawet w yższym niż stan nominal­ n y.125 W napiętej sytuacji, jaka panowała w obozie pod Glinianami, oboźny w yka­ zał właściwą sobie zdolność pozyskiwania żołnierzy bez wchodzenia w kolizję z dys­ cypliną wojskową i bez narażania się swym protektorom . O zaufaniu, jakie król miał do Czarnieckiego, może świadczyć, iż jego właśnie razem z Sapiehą i dosyć pokaźnym oddziałem wysłano dla powitania i odeskortowania przybywającego w końcu lipca do Lw ow a posła moskiewskiego, księcia Oboleńskiego.126 Poseł ów ponoć nawet miał być urażony tym przywitaniem przez tak mało znaczną osobistość, na co Czarniecki odparł, że ma nadzieję, iż jego sztuka i szabla uczyniły go wystarczająco znanym w M oskwie.127 D ob ry stan pułku Czarnieckiego był tym istotniejszy, że Jan Kazimierz, mimo bardzo spóźnionej p ory i niezaspokojonych żądań wojska, poważnie myślał o w y­ prawie.128 Skłaniały go do tego: sytuacja polityczna, obietnica pom ocy Rakoczemu i chęć ostatecznego rozbicia nieprzyjaciela. Przygotowując się do ekspedycji król wydał w lipcu uniwersały129 na pospolite ruszenie, ale ani pospolite ruszenie, ani uchwalona piechota łanowa nie mogły zastąpić braku kom putowego wojska. Jak wiadomo, uchwały sejmu 1652 r. i 1653 r.130 w sprawach wojskowych pozostały raczej na papierze, a co gorsza żołnierze, którzy jeszcze wiosną, przed komisją lwow­ ską rozjechali się do dom ów, nie wrócili do oddziałów.131Jan Kazimierz skarżył się, 122Por. AGAD, ASW, dz. 84, 1, Na traktamenta IMMPP deputatów od chorągwi różnych na komisyi lwowskiej... 125 Tamże, por. także AGAD, ASW, dz. 86, 42, f. 59-59v. 124 Czart., TN, nr 147, s. 249, Jan Kazimierz do jednego z biskupów (NN), 24 VIII 1653. 125 Por. AGAD, ASW, dz. 86, 52, f. 527, dragonia Czarnieckiego 1653 r. I ćwierć — 500, II ćwierć — 500, III ćwierć — 577, IV ćwierć — 505. 126 RA, Extranea II, Polen, nr 142, Wiadomość z Gdańska 20 VIII 1653; RA, Diplomática III, Polo­ nica, Raport Pelsa 1(11) VIII 1653. 127 Tamże: „derH. Czarnecki geantwortete, er verhoffte das seine Kunst u. Sabell Ihn genugsamb in der Muscow bekandt gemachet hatten”. 128 Czart., TN, nr 147, s. 249, Jan Kazimierz do N N , 27 VIII 1653. 129 „Uniwersały z Glinian 3 VII, 4 VII, WAPP, Pyzdry, ks. rei. gr., nr 73, f. 463v-46Sv, 467v; Poznań, ks. rei. gr., nr 178, f. 761-764; AmKr., Sącz, ks. rei. gr., nr 126, s. 442-447; Biecz, ks. rei. gr., nr 185, s. 490-491; Kraków, ks. rei. gr., nr 81, s. 153-158. 130 Niektóre głosy na sejmie 1653 r. proponowały podniesienie liczby komputu; por. WAPGd., 300, 29, 139, f. 122-125; także AGAD, AR, II, ks. 18, s. 129. 131Wiosną 1653 r. kwitło zbiegostwo z oddziałów, por. uniwersały królewskie z 1 IV, 5 IV i 4 1 1653 r.,

218

Senatorskie krzesło (1648—1655)

Oboiny koronny (1652—1653)

219

że „z trzydziestu kilku tysięcy wojska, któreśm y pod Gliniany przyjechawszy za­ stali, śmiele się przyznać m ożem y, ledwo już tylko 16 000”.132 Zdając sobie sprawę, że w tych warunkach nie m ożna będzie prowadzić działań ofensywnych, król zamierzał ruszyć w kierunku Dniestru i albo połączyć się z woj­ skami Rakoczego, albo przynajmniej zmusić siły przeciwnika do jednoczesnych działań na dwóch odcinkach.133 W ym arsz spod Glinian nastąpił 22 sierpnia. Ruch wojska obciążonego taborami odbywał się niezmiernie powoli.134 Droga z Glinian do Halicza, licząca około 100 km, zabrała aż 8 dni, mimo iż pogoda na razie nie dawała się we znaki. Teren pofałdowa­ ny i poprzerzynany licznymi rwącym i dopływami Dniestru utrudniał poważnie marsz, zwłaszcza transport dział. Złe drogi i ciężkie przeprawy powodowały, że kawalkada raczej się wlokła niż posuwała naprzód. Brak sprecyzow anego planu działań kom plikow ał jeszcze sytuację. M im o rozsyłanych stale podjazdów nie było właściwie żadnego rozpoznania ruchów przeciwnika. Król wyruszył mając fałszywe informacje, iż T atarzy nie połączą się z Chmielnickim, w obec czego zamierzał iść prosto na Ukrainę przez H usiatyn.135 Kiedy trzeciego dnia po wyruszeniu z Glinian przyszła, znowu zresztą fałszywa, wiadomość o połączeniu się chana z Chmielnickim, „nastąpiły consilia i cośm y mie­ li iść pod Husiatyn, tośm y przód ku Haliczowi w rzekom o dla odżywienia wojska w żyźniejszym kraju”.136 AmKr., Kraków, ks. rei. gr., nr 81, s. 1073-1076; WAPL, Grabowiec, ks. rei. gr., nr 87, f. 735-736,736— 737; WAPP, Wschowa, ks. rei. gr., nr 133, f. 257v-258v; także Czart., TN, nr 147, s. 429. 132 Tamże, por. także AGAD, ASW, dz. 85, 89, f. 1 nn., Komput wojska polskiego in A. 1653 pro 1 X pod Żwańcem podpisanego. 133 Czart., TN, nr 147, s. 429. 134 W przedstawieniu wyprawy żwanieckiej opieram się przede wszystkim na Diariuszu obozowym r. 1653 od ruszenia się KJM ze Lwowa... BPAN Kórn., nr 353 — jest to niewątpliwie najpełniejsze przedstawienie wydarzeń. Mniej od niego dokładna Krótka narratywa ekspedycyi w roku 1653 po świątkach przeciwko rebelii kozackiej z potęgą tatarską — Czart., TN, nr 147, s. 121. Wiele wiadomości w relacjach obozowych i korespondencji. Oss., nr 189/11, s. 631 nn.; RA, Extranea IX, Polen, nr 115; AGAD, AR II, ks. 18, f. 138; Czart., TN, nr 147, s. 33, 284, 293 ;A rchiw JZ R , El, cz. 4, s. 768-788; Żereła, XVI, s. 183-187, awizy Vidoniego; Księga pamiętnicza Michałowskiego, s. 662-719; AmKr., IT, „Pinocciana” nr 363, s. 912-930, drobne wzmianki w korespondencji mołdawskiej AGAD, AKW, 43 oraz Documente privatore la istoria Ardealului Moldovei, X , s. 264 nn. Także K o c h o w s k i , Climacter, I, s. 376-409; J e m i o ł o w s k i, op. cit., s. 41-44; J e r 1i c z, op. cit., I, s. 151-153; R u d a w s k i, op. cit., s. 125-133; krótka wzmianka J. Ł o ś, Pamiętnik Łosia, towarzysza chorągwi pancernej Władysława Mar­ grabi Myszkowskiego, wojewody krakowskiego, obejmujące wydarzenia od r. 1646 do 1667, z rękopisu współ­ czesnego, dochowanego w zamkupodhoreckim, wydane. Wyd. Ż. Pauli, Kraków 1858, s. 6-7; opisy wypra­ wy K u b a 1 a, Wyprawa Zwaniecka, s. 226-253; H r u s z e w s k i, op. cit., IX. 135 L. K u b a l a ( Wyprawa zwaniecka, s. 227) podaje bez porównania późniejszą informację z listu J. Rakoczego, 4 IX 1653 (Rudawski, op. cit., s. 126-128), że Chmielnicki idzie ku Barowi. Zresztą Rako­

czy o tym wcale nie pisał. Natomiast wiadomo z całą pewnością, że to Jan Kazimierz postanowił iść przez Husiatyn (por. BPAN Kórn., nr 353, Diariusz 25 VEI 1653; Oss., nr 189/11, s. 647, Nowiny z obozu). 136 BPAN Kórn., nr 353, Diariusz 25 VIII 1653; por. także mniej dokładne wiadomości w Oss., nr 189/E , s. 647, 648.

Pod H aliczem zabawiono 6 dni, dopiero 7 września w yruszono ku Bohuszowco m .137 K ról zmierzał do Kamieńca, zamyślając odciąć Chmielnickiemu możliwość odsieczy dla oblężonej Suczawy.138 Tem po marszu po odpoczynku w H aliczu nie wzrosło. Zaczęły padać deszcze, przepraw y stawały się trudniejsze, drogi gorsze. Oddziały „opryszków ”, grasujące w okół wojska, nie dawały mu odpoczynku. P o ­ nadto, poczynając od 10 września codziennie nadchodziły wiadomości, że nieprzy­ jaciel się zbliża139, gdyż „chciał nas pod Kamieńcem przyw itać”,140 D opiero 16, już pod sam ym Kamieńcem, dowiedziano się, iż alarmy były fałszywe.

137 Tamże, Diariusz 7 IX 1653; Czart., TN, nr 147, s. 121 nn., Krótka narratywa... 7 IX król pisał jeszcze spod Halicza, Żereła, XK , s. 246-275, Jan Kazimierz do Ferdynanda III. 138 Por. AGAD, AKW, nr 43, Stefan, woj. mołdawski do S. Korycińskiego, Suczawa 31 VIII 1653; por. też Żereła, X E , s. 263, S. Potocki do J. Rakoczego, Pobużna 15 IX 1653. 139 BPAN Kórn., 353, Diariusz 1 0 IX, 1 1 IX, 1 2 IX, 13 IX, 1 5 IX, por. też Księga pamiętnicza Micha­ łowskiego, s. 666, Rumores ex Ukraina 1 0 IX 1656.

140 BPAN Kórn., nr 353, Diariusz 15 IX.

220

Senatorskie krzesło (1648—1655)

Oboźny koronny (1652—1653)

221

Pobyt wojska pod Kamieńcem przeciągnął się dwa tygodnie. Jan Kazimierz cią­

wiadomości o ruchach nieprzyjaciela, fatalnego stanu dróg, a także szemrania woj­

gle nie był zdecydowany, co mu wypadnie dalej czynić. N arady senatorów odbywa­ ły się co trzeci dzień. W tedy właśnie nadeszły listy od Chmielnickiego „bardzo po­ korne, w których o miłosierdzie prosił na łaskę i zmiłowanie JK M cale się puszczał, już się i bronić nie chcąc”.141 W debatach nad nimi zastanawiano się poważnie nad

ska, od początku niechętnie ustosunkowanego do wyprawy, nie było innego wyj­ ścia. K ról postanowił założyć i obwarować obóz pod Żwańcem, by tam oczekiwać

rzeczywistymi zamysłami Kozaków, częściowo wierząc w intencje pokoju, częścio­ wo zaś nie ufając im. O boźny koronny, k tó ry w naradach tych zapewne uczestni­ czył, zaliczał się do drugiej grupy, której prezydował król. Praw dopodobnie to Czarnieckiego miał na myśli Janusz Radziwiłł, gorący przeciwnik całej tej ekspedy­ cji, gdy z pewną dozą pogardy pisał: Insza na papierze szykować albo ołowianych chłopów na stole, insza bram i szyldwachów w mieście z cieplej izby pilnować, insza kształtnie z kopiją skoczyć i piękną zapuścić brodę, a in­ sza bellicorum consilium directorium . 142

Zwolennikiem zaprzestania ekspedycji był przede w szystkim Lubomirski; do­ szło nawet do ostrego starcia między nim a Janem Kazimierzem.143 Przew ażyło ostatecznie zdanie królewskie, ty m bardziej iż przyszły wiado mości, że orda nie połączy się z Chmielnickim .144 W yruszono z Kamieńca 30 wrześ­ nia, mimo że łanowi sandomierscy zaczęli się burzyć i dopominać o pow rót do domu, a stan całego wojska był opłakany.145 Marsz tym razem nie trwał długo. Podczas drugiego postoju, pod Zieleniami, okazało się, iż wszystkie ostatnio otrzym ane informacje były fałszywe.146 Nastąpiło teraz już rzeczywiste połączenie sił kozackich i tatarskich. N arada senatorów i star­ szyzny wojskowej, którą natychmiast zwołano, była bardzo burzliwa, a sądy czy iść dalej, czy pow rócić pod Kamieniec znów podzielone. N ie zadecydowano jeszcze wtedy o odwrocie, nastąpiło to jednak po dwóch dniach. W obec braku dokładnych 141 Tamże, Diariusz 1 9 IX 1653, Listy Chmielnickiego (powszechnie znane); por. H r u s z e w s k i , op. cit., IX, s. 546 nn.; także AGAD, BOZ, ks. IX b, 16, f. 99; KsięgapamiętniczaMichałowskiego, s. 665668. Był to wyraźny manewr strony ukraińskiej, która bynajmniej nie myślała wówczas o układach

z polską. 142J. Radziwiłł do B. Radziwiłła 18 X 1653, druk. E. K o t ł u b a j , Zycie Janusza Radziwiłła, wojewo­ dy wileńskiego, Wilno-Witebsk 1859, s. 384; także AGAD, AR, II, ks. 22, s. 973-980; Czart., TN,

na dalszy rozwój wydarzeń. " Jak w iadomo, trw ało to ponad dwa miesiące. Dla wojska były one po prostu tragiczne. Głód, zaraza, zimno, bezczynność musiały wreszcie doprowadzić i w końcu doprowadziły do tum ultów .147 Szerzyły się one szczególnie m iędzy łanowym i i pospolitakami, ci bowiem w drugiej połowie października i w listopadzie, nie zważając na żadne perswazje, zaczęli się po prostu rozjeżdżać do dom ów. O nieprzyjacielu przez długi czas nie było żadnych wiadomości. D opiero ostat­ niego października okazało się, iż jest on pod Szarogrodem. Dokładniejsze rozpo­ znanie przeprowadził potem Stabrowski, przywożąc 8 listopada pewną już infor­ mację, iż T atarzy stoją w Szarogrodzie, a tabor kozacki o dzień drogi od nich. „Consilia secreta” odbywały się teraz co dzień, nic jednak nie przynosiły.148 Pocieszano się tylko wieściami o nieporozumieniach między chanem a Kozakami i oczekiwano też, być m oże, na wyniki listów wysłanych w październiku do chana.149 Tym czasem orda ruszyła spod Szarogrodu, kierując się na H usiatyn. W obozie polskim wieść o tym wzbudziła przerażenie, częściowo dlatego, że groziło to osa­ czeniem, częściowo, iż przez Husiatyn prowadził szlak w głąb Polski. Zamieszki wśród łanow ych przybrały od razu na gwałtowności, dowództwo zaś zupełnie stra­ ciło panowanie nad sytuacją. N apływały sprzeczne informacje — ordę widziano raz pod Kamieńcem, raz w odwrocie, przy czym i jedno i drugie było nieprawdą, Tata­ rzy bowiem stali nadal w Husiatynie. Kiedy więc na początku grudnia nadeszły listy od Sefera Agi150, a w ślad za nimi przybyło do Kamieńca poselstwo tatarskie, nikt nie miał wątpliwości, że należy rozpocząć rokowania. Ciągnęły się one ponad trzy tygodnie. Zdaniem Jemiołowskiego, poważną rolę odgrywał w nich Czarniecki: „ miał on albowiem jeszcze w nie­ woli siedząc, wielką u chana konfidencyją”.151 N ie sądzę, by tak było rzeczywiście, a już na pewno nie mógł mieć Czarniecki „konfidencyi” z czasów niewoli u chana, skoro nigdy w niej dłużej nie przebywał. N ie był także komisarzem w yznaczonym do rok ow ań .152 R ola oboźnego w tym czasie polegała przede wszystkim na za­ pewnieniu bezpieczeństwa obozu, którem u zagrażały podjazdy tatarskie grasujące

nr 147, s. 279. m K u b a l a , Wyprawa żwaniecka, s. 229-231; tamże, s. 263, zestawienie źródeł i odgłosów (list J. Radziwiłła, także AGAD, AR, II, ks. 22, s. 973-980); por. także H r u s z e w s ki, op. cit., IX, s. 667; por. także BPAN Kórn., nr 342, f. 107-108, datowana, ciekawa kopia listu Lubomirskiego; także Czart., TN, nr 147, s. 260. 144 Księga pamiętnicza Michałowskiego, s. 678, Ł. Hulewicz, obóz pod Baliną 5 X 1653; tamże, s. 670,

Awizy z obozu 23 IX 1653. 145 BPAN Kórn., nr 353, Diariusz 2 X 1653; Księga pamiętnicza Michałowskiego, s. 672, list Ł. Hule­ wicza; Czart., TN, nr 147, s. 284, Kopia listu z obozu 13 IX 1653; por. także H r u s z e w s k i, op. cit., IX, s. 668-669. 146 Obok wymienionych w głównym przypisie relacji por. także BPAN Kórn., nr 342, f. 105-105v,

kopia listu de data w obozie pod Żwańcem, 1 X 1653.

147 Wiele wiadomości na ten temat w diariuszu BPAN Kórn., nr 353; Czart., TN, n r 147, s. 167, Krótka narratywa...; por. także AGAD, AR, II, teka 10, nr 1270/1271,17 XI 1653, jeszcze jedno zapew­ nienie, że żołd będzie wypłacony, także RA, Extranea IX , Polen, nr 115, kopia listu p. Bieczyńskiego,

obóz pod Żwańcem 17 X I 1653. 148 Z mniej znanych relacji RA, Extranea IX, Polen, nr 115, wiadomości z 24 X I i 30 X I 1653. 149 Czart., TN, nr 147, s. 265, Jan Kazimierz do chana, 8 X 1653; tamże, s. 263, Koryciński do wezyra, 8 X 1653. 150 Wiadomości i mniej znane kopie listów AGAD, AR, II, ks. 18, f. 138-139v; RA, Extranea IX, Polen, nr 115, 1 i 6 XII 1653. 151 J e m i o ł o w s k i , op. cit., s. 42. 152 Czart., TN, nr 147, s. 293, Kopie listu spod Żwańca, 17 XII 1653.

222

Senatorskie krzesło (1648—1655)

w okolicy.153 Najpoważniejsza akcja nastąpiła 3 grudnia. Rano tego dnia obóz polski został zaalarm ow any wiadomością, iż półtoratysięczny kom unik tatarski rozbił powracający podjazd polski. W ojsko wyszło w pole, ale ponieważ T atarzy nie ata­ kowali, zaw róciło. Tylko „PP pisarz polny i oboźny koronny z ochoczych wielą za nimi we 4000 [...] szli i W ęgrowie z swoim M ołaczem, k tórzy z daniem z dział hasła, zaraz się przez Sterynę przeprawo wali. Ale jedynie doszli i tylko przednia straż z odwodem tatarskim trochę się potkawszy i zaraz postąpiwszy nie śmiała nam da­ lej [...] nacierać. O tą pogoń bardzo się IM P hetman frasował, obawiając się żeby żalem i ochotą wiedzeni na kosz nie uderzyli”.154 P o tej nieudanej potyczce Czarniecki nadal przebywał raczej poza obozem .155 W tedy właśnie zapobiegł napadowi na posła tatarskiego, k tóry wpadł w zasadzkę urządzoną przez Sobieskiego.156 Diariusze twierdzą, że tylko dzięki usilnym przedkładaniom oboźnego koronnego obrażony poseł nie zaw rócił do swego obozu. Uznaw ano to za istotną zasługę Czarnieckiego. Strona polska wszelkimi sposobami parła do rokow ań, a przerwanie ich w tych warunkach groziło klęską. W reszcie po długich pertraktacjach 17 grudnia stanęła umowa między przedstawicielami ordy a komisarzami polskimi. Ponieważ było to porozumienie ustne, dokładnie nie wia­ dom o, jakie punkty zaprzysiężono. Wszystkie źródła zgodnie potwierdzają, że jed­ nym z głównych w arunków było pow tórne zaprzysiężenie układu Zborowskiego. K ról miał ponadto wypłacić chanowi owe 200 000 talarów, obiecane pod Zborowem, i zobowiązywał się do rocznych „podarków” w wysokości 30 000 talarów. N ie do końca wyjaśniona jest sprawa jasyru. W rokowaniach pod Żwańcem król miał jakoby zgodzić się na to, by T atarzy wzięli jasyr z ziem ukrainnych. Relacje są sprzeczne. Kubala, a za nim i Hruszewski przyjmują, że był to jeden z postulatów chana i Jan Kazimierz nań przystał. Jest to wysoce prawdopodobne, choć nic do­ kładnie nie wiadomo o tatarskich warunkach i zgodzie królewskiej.157 Faktem jest, że orda porwała wiele tysięcy ludzi, a wojsko polskie poza jednym wypadem Sapie­ hy nie przeciwdziałało temu. Jeśli w rok później oddziały koronne nie tylko nie przeciwstawiały się braniu jasyru, a w ręcz naganiały ludzi Tatarom , dlaczegóż by wątpić, że w końcu 1653 r. dano tajemne przyzwolenie królewskie na złupienie Ukrainy? Ju ż po układach z Tatarami i wyjeździe części magnaterii z obozu158 odbyło się „koło wojskowe”. D o jego obowiązków należało wybranie posłów żołnierskich na

153 Tamże, s. 180, Krótka narratywa... 154 BPAN Kórn., nr 353, Diariusz 3 XII; Czart., TN, nr 147, s.175, Krótka narratywa...; AGAD, AR, dz. II, ks. 18, f. 139v; por. także Księga pamiętnicza Michałowskiego, s. 709, A. Morsztyn do N N 4 XII. 155 Czart., TN, nr 147, s. 180, Krótka narratywa... 156 Tamże, s. 181; BPAN Kórn., nr 353, Diariusz, 11 XII 1653. 157 Księga pamiętnicza Michałowskiego, s. 716, List z obozu 17 XII 1653 podaje, iż Tatarzy odstąpili od żądania jasyru za cenę 40 000 zl. 158 Por. BPAN Kórn., nr 353, Diariusz 19 XII 1653.

Oboźny koronny (1652-1653)

223

sejm i ustalenie instrukcji dla nich. Zebrania takie nigdy nie były spokojne, to jed­ nak należało do bardziej burzliwych w całej historii związków i zebrań wojsko­ w ych X V II wieku. O pornego hetmana w ręcz zmuszono, by zasiadł w „kole”. N a jego oczach darto asygnaty, grożono związkiem i rozwiązaniem się oddziałów.159 N iechęć do króla i zwierzchników wywołana aż nadto w yraźną nieudolnością do­ wództwa, głód, zimno, zaraza, konieczność marszu na dosyć odległe leża zimowe na W ołyniu — wszystko to w jednej chwili mogło przerodzić się nie tylko w zwią­ zek wojskowych, k tó ry by paktował i chciał zapłaty, ale w jawny bunt o nieobli­ czalnych w ręcz skutkach. Żołnierze nie mylili się. W ypraw a żwaniecka może być na pewno świetnym przykładem bezmyślności i nieudolności w prowadzeniu wojny. N ikt, ani współcze­ śni, ani historycy, nie jest w stanie usprawiedliwić polityki królewskiej. Sam plan w ypraw y w końcu sierpnia był już absurdalny, a jego realizacja w ręcz karygodna. Powszechne oburzenie na wyprawę żwaniecką i jej rezultaty odbiło się i głoś­ nym echem wśród magnaterii i na sejmikach przedsejmowych. O pozycja magnac­ ka, szczególnie po odtrąceniu zdania Lubomirskiego w czasie narad obozow ych, operowała świetnym orężem propagandowym. Sądzie można zresztą, że ta „obra­ za” marszałka koronnego była pierwszym krokiem w zawiązaniu się magnackiego spisku 1654 i 1655 roku. N ie lepsza atmosfera panowała i w oddziałach koronnych. Część ich w ogóle się rozpadła. Pow racający spod Żwańca usiłowali dorow nac Tatarom w grabieżach i gwałtach.160 Czarniecki pow rócił zapewne do swych majątków w województwie ruskim, a z nim także jego oddziały. N ic nie w różyło długotrwałego pokoju i oboźny ko­ ronny musiał czuwać nad przygotowaniem wojska do nowej wyprawy.

159 Tamże, 20 XII 1653; także J e m i o ło w s k i, op. cit., s. 44 oraz Oss., nr 1853/11, f. 3, Punkta żwanieckie: „Rokosz na króla Polacy podnoszą,/ Wojskowi bracia o pieniądze proszą”. Król obiecał im te pieniądze z własnej szkatuły. Czart., TN, nr 147, s. 293, Kopia listu spod Żwanca, 17 XII 1653, BUW r., Steinwehr, f. 37, t. IR, s. 1124, Instrukcja od wojska... 20 XII 1653, podnoszono tam zasługi

Marcina Czarnieckiego. 160Księga pamiętnicza Michałowskiego, s. 720, Jan Atelmajer (?) do Ochockiego, 311 1654; por. także

J e m i o ł o w s k i, op. cit., s. 44.

Rozdział

IV

Przeciw umowie w Perejasławiu (1654-1655)

li

■II !■

O dpoczynek wojska po nieudanej ekspedycji żwanieckiej nie miał trw ać długo. Komisja w yznaczona w grudniu do rozm ów z wojskiem zaporoskim 1 nie dokonała niczego i w początkach lutego zaczęły napływać wieści, że Chmielnicki przygoto­ wuje się do now ych działań.2 Nietajne były także jego dyplom atyczne zabiegi.3 Za­ warcie um ow y w Perejasławiu — a wiadomości o tym dotarły do W arszawy w koń­ cu lutego4, wzbudzając panikę wśród części magnaterii5 — zmusiło dwór polski do podjęcia natychmiastowej kontrakcji. Jednym z jej elementów miała być wyprawa wojskowa na Ukrainę. N ie rezygnując z próby wywołania rozłamu wewnętrznego wśród K ozaczyzny6 i licząc na ewentualne rokowania, zamierzano poprzeć je nie­

!

zw łoczną interwencją zbrojną. Przygotow ania do kampanii powierzono Stanisławowi Potockiem u. O trzym ał on polecenie, by ściągnąć wojska z leż zim ow ych i poprowadzić je na Ukrainę: „i tam konsystencyją uczynić [...] w miejscu dobrym ufortyfikowawszy się, municyją i żywnością opatrzyw szy.7 W ypraw a miała być utrzym ana w tajemnicy. Suge­ rowano, by Potocki puścił wieści o swoim wjeździe do województwa kijowskiego.8 Sposób prowadzenia działań pozostawiano do uznania hetmana.

1 Czart., TN, nr 147, s. 295. 2 AmKr., „Pinocciana”, IT, nr 363, s. 937, Kopia listu Bieganowskiego, 8 II 1634. 5 Z. W ó j c i k, Feudalna Rzeczpospolita wobec umowy w Perejasławiu, „KH”, t. LXI, r. 1954, z. 3,

s. 82-83. 4 L. K u b a 1 a, Wojna moskiewska r. 1654-1655, Warszawa 1910, s. 100; H r u s z e w s k i, op. cit., IX, s. 772-774 i obszernie o tym W ó j c i k, op. cit., s. 83-84. 5 Por. Czart., TN, nr 147, s. 517, K. Tyszkiewicz do S. Korycińskiego, 1 III 1654. List w tonie przypominający 1648 r. Spodziewa się nieprzyjaciela na Wielkanoc w Lublinie. 6 Obszerniej o tym Wójcik, op. cit., s. 83-84, także H r u s z e w s ki, op. cit., IX, s. 772-774; por. też Akty JZ R , X , s. 549, Jan Kazimierz do wojska zaporoskiego, 2 1 II 1654. 7Archiw JZ R , III, cz. 4, s. 824, Instrukcja senatu dla hetmana polnego koronnego, S. Potockiego przesłana przez Szemberka, 1654. Dokument jest bez daty miesięcznej, ale funkcja Potockiego wskazu­ je, że chodzi tu o pierwszą wyprawę 1654 r. 8Tamże. Mimo to wiadomości dotarły dość szybko do przeciwnika; por. Akty JZR, X , s. 403, W o­ jewodowie kijowscy do cara 31 III 1654 donoszą, że marsz postanowiony na sejmie; wiedziano o tym wcześniej niż w wojsku, tamże, s. 547, B. Chmielnicki do cara, Czehryń 21 III 1654.

226

Senatorskie krzesło (1648—1655)

Przeciw umowie w Perejaslawiu (1654-1655)

227

P otocki przyjął te propozycje dość niechętnie.9 Chciał być na sejmie, wiedział też, że nie dysponuje dostateczną ilością wojska.10 Chorągwie były niezapłacone,

jeszcze w czasie marszu do Iliniec niszczyły całe okolice: „gdzie tylko miasteczko się trafiło, słobody i wioski, wyciąwszy chłopstwo, ogień dostatek dokończył; nimeś-

ćwierć kończyła się 31 marca i należało liczyć się z odpływem ludzi. Już teraz, zimą i wczesną wiosną m nożyły się dezercje.11 W tych warunkach Potocki przestrzegał króla, by nie spodziewał się wiele po tej wyprawie. Z góry też zakładał, iż trzeba będzie się ograniczyć do akcji pacyfikacyjnej, by użyć trafnego określenia Kubali „krwawego spaceru z W innicy do H um ania i z pow rotem ”.12

m y się skupili z JM P hetm anem niemało tej szarańczy się wypleniło”.19 W intencjach dow ódców takie postępowanie wojska miało zmusić część ludno­

Ó w „krwawy spacer” oddziały hetmańskie, a z nimi i Czarniecki, k tóry w tym czasie dowodził swoją dragonią i kilkunastoma innymi chorągwiami, rozpoczęły w połowie m arca marszem na Płoskirów i W innicę.13 O koło 20, a nie jak sądzi Hruszewski 30, m arca wojsko było już w Pryłukach.14 Tam jakiś czas oczekiwano na przybycie reszty oddziałów, zwłaszcza dział, a nie doczekawszy się ich, wyruszono z jazdą, nieomal komunikiem, bo tylko z lekkimi w ozam i.15 H etm an śpieszył, li­ czył bowiem jeszcze na m om ent zaskoczenia. Zależało mu też na tym , by wejść w głąb U krainy, nim ruszą lody.16 Jednocześnie od strony Szarogrodu nadciągał P iotr Potocki, zasilony ludźmi hospodara wołoskiego.17 Spotkanie obu grup nastą­ piło 31 m arca w Ilińcach.18 Był to w przybliżeniu ten sam rejon, gdzie rok temu Czarniecki przeprowadzał akcję pacyfikacyjną. Wiosenna wyprawa 1654 r. w swym charakterze bardzo przy­ pominała poprzedni zagon oboźnego koronnego. Oddziały młodego Potockiego 9 Czart., TN, nr 147, s. 521-525, S. Potocki do Jana Kazimierza, Podhajce 15 III 1654; por. także PKK, III, s. 195, B. Chmielnicki do chana, Czehryń 16(26) IV 1654, 10 Tamże. Oddziały zbierały się bardzo powolnie; por. AmKr., „Pinocciana”, IT, nr 363, s. 991, S. Potocki do Jana Kazimierza, Szelpachówka 3 IV 1654. Już w czasie wyprawy nie dysponowano piechotą i działami; dragonii było tylko 500. 11AGAD, Sieradz, ks. rei. gr., nr 30/31, f. 48-49, Uniwersał Jana Kazimierza do oddziałów „cudzo­ ziemskich”, Warszawa 20 II 1654; por. także późniejszy uniwersał S. Potockiego, WAPL, Lublin, ks. rei. gr., nr 82, f. 691v-692v. 12 K u b a 1 a, Wojna moskiewska, s. 169. 13 Czart., TN, nr 147, s. 521-525, S. Potocki do Jana Kazimierza, Podhajce 15 III 1654; J e r 1 i c z, op. cit., I, s. 155; dokładne relacje w „Gazette de France”, r. 1654, s. 393-394. 14Już H r u s z e w s k i, op. cit., IX, s. 877 stwierdzał, że daty w różnych relacjach nie zgadzają się. Ze źródeł, których nie wykorzystał, J e r 1 i c z (op. cit., I, s. 155) podaje jako początek marszu 10 III. 15 Czart., TN, nr 147, s. 307, S. Potocki do Jana Kazimierza 5 IV 1654. Ten sam list datowany błędnie 3 IV w Szelpachówce w AmKr., „Pinocciana”, IT, nr 363, s. 991. 16 Tamże. 17 PKK, III, s. 174, relacja oficera z pułku Piotra Potockiego, mylnie datowana 1653 (por. H r u s z e w s k i, op. cit., IX). Podstawowymi źródłami do tej wyprawy jest relacja z PKK, list S. Potockiego oraz odnaleziony przez W ó j c i k a (Feudalna Rzeczpospolita, s. 86) list S. Lanckorońskiego do A. Trze-

bickiego, AGAD, BOZ, ks. IXb, 16, f. 104-104v, ten ostatni skrótowy, w zasadzie nie wnoszący no­ wych faktów; por. także korespondencję hospodara mołdawskiego z S. Potockim, AGAD, AKW, nr 43, „Gazette de France”, r. 1654, s. 393-394, 465-466; Żereła, XII, s. 287-289, 294, 303-304 oraz AGAD, AKW, nr 43, o działaniach tej grupy: Akty JZ R , X , s. 559, Instrukcja Chmielnickiego dla posłów w Mos­ kwie b.d. (wiosna 1654). 18 S. Potocki do Jana Kazimierza, 5 IV 1654; „Gazette de France”, r. 1654, s. 493-494, podkreśla, że

Ilińce należały do Czarnieckiego.

ści, a być m oże także niektóre oddziały wojskowe i ich dowódców, do oderwania się od Chmielnickiego.20 Teren operacji wybrany został przez hetmana przede wszyst­ kim dla uniknięcia starć z głównymi siłami przeciwnika, które by niechybnie nastą­ piły, gdyby zgodnie z poleceniem dworu ruszono na Kijów, ale nie bez znaczenia było, że właśnie na południu znajdowały się oddziały Bohuna. W iedziano o nim , że odmówił podpisania ugody perejasławskiej i łączono z tym nieuzasadnione, jak mia­ ło się okazać, nadzieje przeciągnięcia go na stronę polską.21 N agrodą za to miała być buława wojska zoporoskiego.22 M im o że próby te okazały się chybione (Bohun bowiem list Potockiego odesłał Chmielnickiemu, a ten carowi23), na początku w ypraw y wielokrotnie ponawiano wysiłki przeciągnięcia części ludności uniwersałami, popartymi oczywiście odpo­ wiednio przekonywającymi zbrojnymi argumentami. Uniwersał taki wydał jeszcze w Szarogrodzie P io tr P otock i24, w Ilińcach zaś Czarniecki wysłał do zebranych tam Kozaków „jako do swych poddanych pismo [...] upewniając wszelkim bezpieczeń­ stwem”.25 W szystko to, oczywiście, pozostało bez rezultatów i ludność ukraińska, jeżeli nie próbow ała walki z bronią w ręku, szukała ratunku w ucieczce. H etm an tym czasem kontynuował marsz na wschód. Z Iliniec wysłano podjazd za Bohunem , k tó ry miał się znajdować w Rachnach, a reszta wojska, w yruszyw szy 31 m arca lub w dniu następnym przez Kalnik, Daszew i Kitajgorod (Gródek) „i in­ sze odbieżane miejsca [...] dotarła 1 IV do W erbicz”.26 Szeroko rozesłane podjazdy plądrowały całą okolicę „w różne trakty jadąc, palili; gdzie się jednak poddawali, nie ścinano, tylko W ołosza rabowała”.27 Nie napotykano oporu na tej drodze. Bohun, bezsilny wobec przewagi prze­ ciwnika, alarmował Chmielnickiego o pom oc28, na razie zaś w ycofywał się, zręcz­ nie uchodząc pogoni. N ie zastano go już w Rachnach, opuścił W erbicze przed na­ dejściem Polaków , w Iwangorodzie zaś, dokąd go ścigała przednia straż z Andrze­ jem Potockim , wypadł jedną bramą, gdy goniący wchodzili drugą.29 Zatrzym ał się dopiero w dobrze obwarowanym zamku humańskim. W ślad za nim pociągnęły 19 PKK, III, s. 175. 20Por. Wójcik, Feudalna Rzeczpospolita, s. 86. 21 Akty JZ R , X , s. 561, S. Potocki do Bohuna, 10 III 1654; „Gazette de France”, r. 1654, s. 393. 22 Tamże, s. 555, P. Oleksicz do Bohuna, Międzyboż 16 III 1654. 23Akty JZ R , X , s. 563-574, Listy cara do Chmielnickiego, 2(12)—14(24) IV 1654. 24 K u b a 1 a, Wojna moskiewska, s. 167, 393. 25 S. Potocki do Jana Kazimierza, 5 IV 1654. 26 Tamże. Miejscowości o tej nazwie lub zbliżonej nie udało się odnaleźć. 27 PKK, III, s. 176. 28Akty JZ R , X , s. 403, Wojewoda kijowski do cara, 31 III (10IV) 1654. 29 S. Potocki do Jana Kazimierza, 5 IV 1654 r.; „Gazette de France”, r. 1654, s. 494, 517.

228

Senatorskie krzesło (1648-1655)

Przeciw umowie w Perejasławiu (1654-1655)

229

oddziały hetmańskie, po drodze zabawiwszy dzień pod Jakubcem, obronnym za­ meczkiem, bezskutecznie dotąd szturmowanym przez oddziały przedniej straży. Zam eczek „za spieszeniem dragonii IM P oboźnego [...] bez trudności wzięło się pod szable, tak iż ze 3000 trupa padło”.30 Relacja oficera z pułku Piotra Potockiego wspo­ mina o 4000 „bo prócz wałów i miasta wszystek przygrodek nimi został okryty, jeden padał na drugim, tym bardziej w zameczku jak po moście po nim się chodzić musiało”.31 D roga z Jakubca do Humania, wynosząca około 20 km, nie zabrała wiele czasu. 3 kwietnia oddziały polskie znalazły się niedaleko miasta i stanęły w Koczubijcach. Miasto, a raczej zamek, potężnie obwarowany, opasany potrójnym wałem i potrój­ nym „suchodołem”, stanowił najsilniejszy punkt obronny w tym rejonie.32 Kiedy jeszcze doniesiono, iż zamknięty tam Bohun dysponuje, przesadzoną na pewno, liczbą 10 000 czy nawet 15 00033 Kozaków, nie licząc chłopów, k tórzy w Humaniu szukali schronienia, zawahano się przed atakiem na fortecę. Przede wszystkim Piotr Potocki, realnie oceniając układ sił i własne możliwości, reprezentował pogląd, iż „ponieważ arm aty nie mam y, ani piechoty, nie tak potężną wziąć przez szturm fortecę”.34 Czarnieckiego jednak musiała ponieść chęć nowego spotkania z Bohunem i od­ płacenia za zeszłoroczną porażkę pod Monasterzyskami. „IMP oboźny koronny, idąc na udry z IMP wojewodą, przemógł racyjami, że skoro obaczą IM P hetmana z wojskiem, przy tym uniwersał JKM ci pośle się im, zarazem się poddadzą”.35 Stary Potocki dał się przekonać. Pozostawiwszy w Koczubijcach tabor, wyruszono do H um ania.36 W czasie wstępnych utarczek schwytano jeńca, którem u polecono od­ nieść pisma króla i hetmana do Kozaków oraz chłopstwa, wyznaczając jednocześnie kilka godzin na poddanie miasta. Nadzieje te były jednak płonne. Bohun miał dość sił, by się skutecznie bronić, a poza tym spodziewał się nadejścia głównych sił ukraińskich.37 Nie wiedziano o tym , decydując się na szturmowanie miasta, po odmownej (w for­ mie ostrzeliwania z dział) odpowiedzi Kozaków. Zapowiadało się ono zrazu dość łatwo, skoro Bohun bez walki ustąpił z nowego miasta, a pierwszy atak na stare miasto, dokonany przez ochotników z Piotrem Potockim oraz dragonię Czarniec­ kiego, zakończył się powodzeniem. Bohun i stamtąd wycofał swoich ludzi, zamknąw­ szy się z nimi w części obronnej.

30 S. Potocki do Jana Kazimierza, 5 IV 1654. 31 PKK, III, s. 176. 32 R u d a w s k i , op. cit., s. 146. 33 PKK, III, s. 176 — 10 000; w listach Potockiego — 15 000. 34 Tamże. 35 Tamże. 36 S. Potocki do Jana Kazimierza 5 IV 1654; „Gazette de France”, r. 1854, s. 518, w opisie szturmu wymienia Czarnieckiego. 37 Obszernie o tym H r u s z e w s k i, op. cit., IX, s. 883.

Nie mogąc atakować jazdą umocnień, wobec niedostatku dragonii postanowiono spieszyć pułk P iotra Potockiego, aby razem z dragonami obsadził miasto. Reszta pułków z hetm anem stanęła w pobliskich folwarkach. K ozacy po całodziennych drobnych wycieczkach, które odwracały uwagę woj­ ska w zdobytym mieście, przygotowali kontratak. Był on bardzo dobrze obmyśla­ ny. Bohun wyprowadził jazdę w pole, ostrzeliwując jednocześnie z wałów atakujące chorągwie polskie. Kiedy oddziałom w mieście nadbiegły na p om oc oddziały z fol­ w arków , wyszła kozacka piechota i zaczęła zajm ować im tyły. Częsc chorągwi uciekła natychm iast, kilka zaś próbowało się bronić, nie mogły jednak w strzym ać impetu uderzenia. Poniew aż jednocześnie szerzył się pożar, i one w ycofały się w popłochu. Kozacy pozostali panami miasta. H etm an jeszcze pół nocy oczekiwał w polu, by stanęli do bitwy, ale poza niewielkimi utarczkami nic już się nie w ydarzyło. Niebawem też oddziały w ycofały się do Koczubijec, by stamtąd rozpocząć naza­ jutrz marsz na południe. Prowadził on przez Szelpachówkę w stronę Bohu. H et­

230

Senatorskie krzesło (1648—1655)

man bowiem zamierzał, jeśliby nie nadciągnęły główne siły przeciwnika, rozłożyć wojsko na Bracławszczyźnie. W straży przedniej w yruszył Szemberk z poleceniem opanowania przepraw y pod Samowką oraz pacyfikacji rejonów za Bohem „aby przeszedłszy Boh wszystkie od pola zacząwszy słobody uprzątał, i miasteczka”.38 Oddziały hetmańskie posuwały się nieco wolniej, zwłaszcza że niespodziewanie napotkano dość pow ażny opór Kozaków skupionych w M yszarowce. Miasto zdo­ byto nie bez trudu w ciągu godziny „jako sam IM P hetman z IM P oboźnym , mając zegarki, powiadali”.39 Zamek bronił się ponad dwie godziny i opanowano go z dość dużymi stratami. Wiele wysiłku kosztowało też wymordowanie Kozaków i chło­ pów, skoro: [...] siekąc ręce ustawały, tak się ich było nacisnęło siła. A same prawie towarzystwo zamek wzięło, bo czeladź i niemcy wszyscy co ich było trochę, na łupie w mieście byli. Padło trupa więcej niż 5000. W tym Muszurowie nierównie więcej niż w Jakubcu, bo z Skubliczna [Kiblicz, ok. 15 km na półn.-zach. — A .K .] i inszych nasiadłych słobod ludzi polowych skupiło się było bardzo wiele .40

Dalszy odw rót przez Bracław i Krasne nie odbiegał swym charakterem od m ar­ szu pod H um ań. Jemiołowski pisząc o w ymordowaniu ludności w M yszarowce dodaje: „blisko sta miasteczek tenże rankor sźabli polskiej swawoleństwa zniósł”.41 To samo z niezadowoleniem podkreślała część senatorów.42 N ie dla względów hu­ manitarnych, te bowiem nie wchodziły w tej wojnie w rachubę, ale z punktu widze­ nia ogólnopolitycznego, wiosenna wypraw a Potockiego była zdecydowanie chy­ biona. Jeżeli jeszcze rzeczywista ofensywa przeciw głównym siłom przeciwnika, 0 której zamyślał dwór, mogłaby na jakiś czas osłabić sojusz ukraińsko-rosyjski, akcja pacyfikacyjna prowadziła tylko do rozpalenia jeszcze większej nienawiści do Polaków , a tym samym sojusz ten cementowała. Ludzie o horyzontach nieco szer­ szych doskonale to rozumieli. Czarniecki nie doczekał końca wyprawy wiosennej. C zy dlatego, że po nieudanej imprezie humańskiej doszło do nieporozumień między nim i hetm anem, czy może z innych nieznanych przyczyn oboźny koronny opuścił wojsko i odjechał do W ar­ szawy.43 M ożna przypuszczać, że chciał porozum ieć się z posłami z koła generalne­ go. W ich instrukcji były postulaty dotyczące i zabitego pod Batohem Marcina, 1 życzenia wynagrodzenia samego Stefana.44 Ponieważ Jan Kazimierz jeszcze pod 58 S. Potocki do Jana Kazimierza, 5 IV 1654; „Gazette de France”, r. 1654, s. 589. 39 PKK, III, s. 176. 40Tamże, także o zdobyciu Myszarowki; J e m i o 1 o w s k i, op. cit., s. 45-46; J e r 1 i c z, op. cit., I, s. 155. 11J e m i o ł o w s k i, op. cit., s. 46. 42Czart., TN, nr 147, s. 431, Diarium S. A. Radziwiłła, maj 1654; Czart., nr 384, fol. 67, 70, Listy

J. Leszczyńskiego do... 13 V, 15 V 1654. 43Wiadomości strony przeciwnej, że Czarniecki przybył do Czerkas, były oczywiście fałszywe, por. Akty JZ R , X , s. 403. 44 AmKr., „Pinocciana”, IT, nr 363, s. 1063-1064, Instrukcja dla posłów wojskowych, bez daty,

Przeciw umowie w Perejadawiu (1654—1655)

231

Żwańcem zainteresował się losami dzieci M arcina Czarnieckiego45, m ożna było li­ czyć, że uwzględniając prośby „koła wojskowego”, hojnie je teraz zaopatrzy. W od­ powiedzi posłom w ojskowym król obiecywał, że zaległy żołd M arcina Czarnieckie­ go będzie w ypłacony, a zasługi Stefana Czarnieckiego zostaną nagrodzone.46 Przybyw szy do W arszaw y, zapewne w ostatniej dekadzie kwietnia, kiedy sejm był już dawno zerwany, oboźny koronny na posłuchaniu u króla otrzym ał doku­ ment na „suplementowanie draganijej” tak jak miał „popisane pod Żw ańcem ” i zale­ cenie jak najszybszego pow rotu do obozu.47 W tedy też przypuszczalnie załatwił inne spraw y majątkowe, wymagające zgody królewskiej. O ne to chyba sprawiły, że zamiast do obozu Czarniecki z W arszawy pojechał do domu. Odkupił wtedy część wsi K ąty48, która była w posiadaniu żony i dzieci W ojciecha Czarnieckiego, brata Stefana.49 Uporządkow anie spraw majątkowych i rodzinnych zajęło Czarnieckiemu sporo czasu. O bok powiększenia stanu posiadania w okolicach C zarncy ustalił on wtedy warunki małżeństwa starszej, szesnastoletniej córki Aleksandry K atarzyny z Janem Klemensem Branickim , starostą chęcińskim.50 Intercyza została spisana w C zarncy 10 czerwca 1654 r,51, a małżeństwo zawarte zapewne w kilka tygodni później. Jako posag panna wnosiła królewszczyzny: Krzeczkow o, Olszanę i H ołow ice. U zyska­ nie konsensu na przekazanie tych dóbr Branickim nie natrafiło zapewne na prze­ szkody.52 Skoligacenie z Branickimi wzmacniało może pozycję Czarnieckiego w wojewódz­ twie sandomierskim, nie wpływało jednak istotnie na dalsze losy oboźnego. N ie było to „wżenienie” się w rodzinę możniejszą i znaczniejszą, ale raczej „partia” rów ­ nego z rów nym . W dwa lata później, kiedy Czarniecki będzie wydawał za mąż swą drugą córkę, Konstancję Joannę za W acława Leszczyńskiego, małżeństwo to pom o­ że mu w jego osobistych planach i ambicjach. W 1654 r. małżeństwo Aleksandry było bardziej korzystne i zaszczytne dla Branickiego niż dla Czarnieckich. Pozycja Stefana, rodzina m atki, już senatorska — wszystko to wskazuje, że Branicki mógł najpewniej na I sejm 1654 r. W punkcie 6 . żądanie uregulowania długów wobec Marcina Czarnieckiego, w punkcie 13. podkreślenie zasług Stefana. 45BPAN Kórn., nr 1940, Jan Kazimierz przekazuje Stefanowi Czarnieckiemu opiekę nad Aleksan­ drą córką Marcina i Zofii z Bogdańskich, obóz pod Żwańcem 21 X 1654. 46 Czart., TN, nr 147, s. 793, Odpowiedź Jana Kazimierza posłom wojskowym na I sejmie 1654 r. 47AGAD, MK, nr 195, s. 81-82, Uniwersał na suplementowanie draganijej ur. S. Czarnieckiemu..., Warszawa 25 IV 1654, tamże, s. 82-84, Suplement dragoński. 48P a w i ń s k i , Stefan Czarniecki, s. 468, 2 V 1654, na podstawie relacji grodzkich chęcińskich. 49Por. wyżej s. 40. 50 Herbarze podają imię tej córki Czarnieckiego raz Katarzyna, raz Aleksandra, podobnie doku­

menty, często jednak łącznie Katarzyna Aleksandra lub Aleksandra Katarzyna. Niewątpliwie mowa tu o jednej osobie. 51 P a w i ń s k i, Stefan Czarniecki, s. 468. 52 AGAD, pergaminy 7178, konsens królewski dla Stefana Czarnieckiego na przekazanie Janowi Klemensowi Branickiemu i Katarzynie Aleksandrze majętności Krzeczkowo z przyległościami, War­ szawa 8 V n 1654.

232

Senatorskie krzesło (1648-1655)

b yć ty m związkiem bardzo zainteresowany. W arto też dodać, że od kilku lat dato­ wały się przyjazne stosunki między Czarnieckim i starostą chęcińskim, a rodzinne znajomości istniały od dłuższego jeszcze czasu. Zaabsorbowany tym wszystkim Czarniecki do września nie ruszał się zapewne z C zarncy, a jeżeli wyjeżdżał, to nie do wojska. D ragonia oboźnego latem i wczesną jesienią znajdowała się na Podgórzu.53 W e wrześniu uzyskanie konsensu na Krzeczkowo wymagało ponownego udania się do W arszawy, może też sprawy zapłaty wojsku54 i dzierżawa akcyzy we Lw ow ie55 skłoniły Czarnieckiego do wyjazdu. N astąpił on nie wcześniej niż w drugiej dekadzie września. N a odjezdnym, jakby kończąc swoje sprawy majątkowe, 9 września oboźny zjawił się osobiście w grodzie chęcińskim i dokonał zapisu posagu swojej drugiej córki Konstancji Joanny. W y ­ znaczał jej 50 00 0 zł zabezpieczone dobrami ziemskimi.54 Krystynie, córce po star­ szym bracie D obrogoście, wyznaczył wówczas 3000 zł posagu.57 W wojsku Czarniecki zastał poważne zmiany. Jan Kazimierz został wreszcie zm uszony do rozstrzygnięcia ciągnącej się od lat sprawy nadania wielkiej buławy. O trzym ał ją Stanisław Potocki, buławę polną po nim dostał Stanisław Lanckoroński, wojewoda ruski.58 Dla oboźnego koronnego nie było obojętne, kto obejmie dowództwo wojskiem w trudnej kampanii zimowej, a z postanowień królewskich na pewno nie był zadowolony. P otock i był prawie osiemdziesięcioletnim starcem, niezdolnym nie tylko do sprawnego kierowania wojną, ale nawet do szybszego po­ ruszania się. W wyprawie, która wymagała zdecydowanych posunięć, umiejętnego

Przeciw umowie w Perejasła-wiu (1654—1655)

233

operowała zbyt małymi sumami pieniędzy, by uregulować poważniejszą część dłu­ gów w ojskow ych.60 Tym czasem sytuacja na wschodzie była dość trudna, zwłaszcza po klęsce wojsk litewskich. U kraina wrzała po wiosennym zagonie Potockiego i Czarnieckiego. Już sejmiki przed drugim sejmem 1654 r. i sejmiki relacyjne sygnalizowały niebezpie­ czeństwo now ych powstań chłopskich.61 W ciągu lata strona ukraińska w zm ocnio­ na um ową perejasławską, w oparciu o Rosję i w kontakcie ze Szwecją przygotow y­ wała się do odparcia nowego najazdu.62 D o Polski bez przerw y dochodziły wiado­ mości o przygotowaniach Chmielnickiego i rozruchach na Ukrainie.63 Jan Kazi­ mierz jednak dopiero we wrześniu nakazał wojsku, by gromadziło się pod Zborowem .64 Niebawem do tego obozu ruszył hetman polny65 i tam zapewne także pocią­ gnął Czarniecki. Zwlekano jeszcze z rozpoczęciem działań m imo alarmów, że Chmielnicki szy­ kuje uderzenie.66 W zbliżającej się kampanii Rzeczpospolita umiała sobie zjednać nowego sojusznika. Chanat, niezadowolony z um ow y perejasławskiej, postanowił wspólnie z Polską zaatakować U krainę.67 Ostatnie poselstwo Jaskólskiego zostało uwieńczone zapewnieniem tatarskim o rychłym wyruszeniu ordy; orda budziacka miała stanąć pod Czernihowem , a sułtan Gałga iść razem z polskim posłem .68 Było to niewątpliwie poważne osiągnięcie polityczne, ale jak się okazało, orda na U k ra­ inie stanowiła miecz obosieczny, w ym ierzony nie tylko przeciw Kozaczyźnie, lecz groźny także dla samej Rzeczypospolitej. W iadomości o nadciągających Tatarach

potraktow ania niezbyt pewnego tatarskiego sojusznika, nie był to w ódz najlepszy. Czarniecki m ógł być, oczywiście, niezadowolony, a nawet rozgoryczony, był jed­ nak bezradny. T acy jak on nie mieli wpływu na obsadzenie wakansów.

zmobilizowały hetm anów do szybkiego marszu na Ukrainę. W końcu październi­

Atm osfera w wojsku także niewiele się polepszyła. Ustanowiono co prawda za­ ciąg 24 000 ludzi, ale pozostał on częściowo na papierze. W całym kraju szalały „swawolne kupy”59, składające się przede wszystkim z żołnierzy. Komisja 1654 r.

60 Zob. AGAD, ASK, II, 15. 61 Przede wszystkim sejmiki woj. ruskiego, por. AGZ, X X I, s. 147-148, t. XXIV , s. 113. “ H r u s z e w s k i, op. cit., IX, s. 912; por. RA, Diplomática I, Cosaccica, B. Chmielnicki do H. Ra­ dziejowskiego, obóz pod Białą Cerkwią 28 VI(8 VII). 1654, stwierdza, że jeśli Szwedzi szybko zaatakują,

53AGAD, Zb. Czół., tir 3453, wypisy Morawskiego z ksiąg radzieckich m. Pilzna; K. Wąsowicz był

z dragoni,-; w mieście 31 VII i jeszcze 18 IX 1654, por. także AmKr., Pilzno, nr 113a (depozyty), s. 347. 54 AGAD, ASK, II, 51 na sejmie 1654 postanowiona dopłata wojsku do 1 VII 1653. Dragonia Czar­ nieckiego otrzymać miała 40 096 zł 22 gr, por. też AGAD, ASW, dz. 86, 44, płaca chorągwi kozackiej Czarnieckiego oraz jego dragonii (11 XI, 30 X I 1654), także ASW, dz. 86, 46. 55 Od 1 V 1651 Czarniecki dzierżawił zapewne czopowe we Lwowie; por. AGAD, ASK, I, 142, f. 26, kwit Mikołaja Bieganowskiego chorążego lwowskiego, datowany 1 V 1654, pochodzący jednak z 1658 r. Czarniecki wymieniony już jako wojewoda ruski. Roczna arenda kosztowała 40 000 zł, świad­ czy to o dużej zamożności Czarnieckich. 56 P a w i ń s k i, Stefan Czarniecki, s. 468 na podstawie relacji grodzkich chęcińskich. 57 Tamże; por. także B o n i e c k i , Herbarz, III, s. 293. 58Por. K u b a l a , Wojna moskiewska, s. 149. 59 Por. uniwersał senatorów i dygnitarzy, Kalisz 2 XI 1654, WAPP, Wschowa, ks. rei. gr., nr 133,

f. 433-434; z inną datą Poznań, ks. rei. gr., nr 179, f. 1184v—1188; także Kalisz, ks. rei. gr., nr 32, f. 478479v, Uniwersał królewski 2 X I 1654; Kościan, ks. rei. gr., nr 130, f. 1575-1576; także Uniwersał królew­ ski przeciw grabieżom wojskowym, Warszawa 5 IX 1654; Wschowa, ks. rei. gr., nr 133, f. 401-402v, Uni­ wersał S. Potockiego przeciw dezercjom, Warszawa 25 VII 1654; WAPL, Lublin, nr 82, f. 691v-692v.

„my już gotowi, co my to szczyrze czynimy i WMMP sprzyjamy we wszystkiem i z Polakami godzić się po wieki nie będziemy, to sumieniem naszym potwierdzamy, cośmy z ojcem Danielem mówili”; tamże, J. Wyhowski do H. Radziejowskiego 28 VI (8 VII) 1654. 63 WAPGd., 300, 29, 141, f. 226, Wiadomości ze Lwowa 10 VH 1654; AGAD, AKW, k. 43, Listy Stefana, wojewody mołdawskiego do S. Potockiego, 29 VII, 9 VIII; także Żereła, XII, s. 329-330, ten do tegoż 30 V III1654. 64 Uniwersały królewskie, Warszawa 7 IX 1654; AmKr, Kraków, ks. rei. gr., nr 83, s. 774-777; Biecz, ks. rei. gr., nr 186, s. 1640-1642 i o przygotowaniach „Gazette de France”, r. 1654, s. 1101-1102. 65 23 IX 1654 Lanckoroński pobierał jeszcze w Warszawie pieniądze na dragonię; por. BJ, nr 6147, kwity niepaginowane. 66 Żereła, XVI, s. 195, P. Vidoni, awizy, wiadomość od kanclerza w. kor.; tamże, XII, s. 331-332, Stefan woj. mołdawski do S. Potockiego, Jassy 2 X 1654; Czart., nr 917, s. 1353-1359, J. Radziwiłł do podkanclerza litewskiego, Kojdanów 3 X 1654. 67 O poselstwach i zawarciu porozumienia K u b a l a , Wojna moskiewska; H r u s z e w s k i, op. cit., IX; W ó j c i k , Feudalna Rzeczpospolita-, B a r a n o w s k i , Tatarszczyzna wobec wojny polsko-szwedzkiej wiatach 1655-1660. Polska w okresie II wojny północnej, I, Warszawa 1957, s. 462-464. 68 Czart., TN, nr 147, s. 659, Sefer Ghasi aga do S. Potockiego, b.d.; por. też Żereła, XII, s. 331-332, Stefan woj. mołdawski do S. Potockiego 2 X 1654, s. 333, tenże do Jana Kazimierza 3 X I 1654.

234

Senatorskie krzesło (1648—1655)

ka w yruszono z obozu między Zborow em a Tarnopolem .69 Zm ierzano na Bar i Szarogród, gdzie miało nastąpić połączenie z Tatarami. Kochowski podaje, że stronie polskiej udało się zebrać 20 000 jazdy i 8000 pie­ choty i 1200 ludzi z posiłków brandenburskich.70 W marszu do Baru podzielono wojsko na trzy duże zgrupowania. Najprawdopodobniej pierwszy postępował pułk królewski pod Czarnieckim, dalej hetmański Potockiego, później zaś Lanckorońskiego, Tyszkiewicza, Piotra Potockiego, Aleksandra Cetnera, Aleksandra Koniec­ polskiego, Jana Sobieskiego i innych. Droga była bardzo uciążliwa. Stałe deszcze pow strzym yw ały tabory i działa. Bar osiągnięto przed 13 listopada, tam przed wyruszeniem na Szarogród przegrupowa­ no armię. Lewe skrzydło objął Czarniecki, prawe Lanckoroński, grupą centralną dowodził hetman wielki, ona też zapewne była najliczniejsza.71 W marszu od Baru ku Szarogrodowi zaczęto już planowo i systematycznie nisz­ czyć i palić w szystko, co napotkano po drodze.72 N ie natrafiono nigdzie na większy opór. Krasne i M urachwa poddały się bez obrony.73 W Szarogrodzie dopiero nastą­ piła narada, dokąd prowadzić wojsko. Zadecydowano — jak potem pisał Czarniecki ku wielkiej jego radości — ruszyć najpierw pod Buszę.74 Z Czerniej owiec, które zajęto po drodze bez walki, 28 listopada Potocki wysłał naprzód Czarnieckiego z pułkiem królewskim i dragonią.75 Położona nad Dnie­ strem, na wysokiej skale Busza, dobrze obwarowana i broniona przez dość liczną załogę, nie była łatwa do zdobycia, a już na pewno nie m ożna było tego dokonać

69 K o c h o w s k i , Climacter, I, s. 443-444 podaje 27 X . O dzień późniejszy jest kwit S. Czarnieckie­ go za otrzymane pieniądze na oddział dragoński; BP AN Kórn., nr 1941 b; Kochowski, dosyć bałamut­ ny w relacjonowaniu wielu wydarzeń, kampanię zimową 1654-1655 opisuje dokładnie i wiarygodnie, gdyż sam był jej uczestnikiem (por. J. C z u b e k, Wespazjan z Kochowa Kochowski. Studium biograficz­ ne. Rozprawy Akademii Umiejętności, wydz. filolog., t. X X X II, Kraków 1901). 70K u b a 1 a, Wojna moskiewska, s. 187-188, bez podania źródła oblicza siły polskiema 30 000, sądzi też, że popis generalny odbył się 1 XI, co jest niemożliwe, gdyż wtedy wojska były już w marszu. Wiadomość taką podaje J e m i o ł o w s k i, op. cit., s. 47-48, on także podaje 30 000. Vidoni oceniał siły polskie jako dość słabe, Żereła, XVI, s. 195. 71 Czart., nr 917, s. 1361-1362, S. Potocki do Jana Kazimierza 13 X I 1654; tamże, TN, nr 147, s. 711. List N N 29 XI 1654 relacjonuje list Potockiego spod Husiatyna. Wiadomość tę potwierdza J e m i o - ' 1 o w s ki, op. cit., s. 48; por. także T w a r d o w s k i, op. cit., s. 128. 72 J e m i o i o w s k i, op. cit., s. 48; „wszędzie począwszy od Dunajowiec, jako ziemi nieprzyjaciel­ skiej, bo tak właśnie było, ogniem i mieczem wsie i futory pustoszono”. 73 K o c h o w s k i , Climacter, I, s. 444. 74 TE, VII, s. 620-621 podaje list „wyższego oficera” o zajęciu Buszy (Unterm dato Busa den 30 XII wurde an IKM aus dem polnischen Lager von einem fürnehmen Kriegs-Officier formaliter also ge­ schrieben). List datowany w tytule błędnie nie 30 XII, lecz 30 XI, wydarzenia opisywane dzieją się w końcu listopada, w tekście wymieniona data 28 XI. Już H r us ze w s k i, op. cit., IX, s. 1015 sugero­ wał, że jest to list S. Czarnieckiego, który zdobył Buszę, gdyż nadawca pisze w pierwszej osobie. Sąd ten jest na pewno słuszny, ów „wyższy oficer” dowodził pułkiem królewskim i posiadał swój regiment dragoński, bez wątpliwości jest to list Czarnieckiego do króla. 75 Wiadomości o działaniach wokół Buszy skonstruowane na podstawie listu Czarnieckiego i kon­ frontacji z Annalium Kochowskiego (Climacter, I, s. 444 nn.) oraz analizie topograficznej.

Przeciw m o w ie w Perejaslawitt (1654-1655)

235

siłami, którym i dysponował Czarniecki. N ie polecono mu też zdobywać miasta, miał tylko przeprowadzić rozpoznanie. Przybyw szy pod Buszę przed świtem 29 listopada, oboźny zajął stanowiska wśród w zgórz otaczających miasto. Kiedy się rozwidniało, postanowił dokładnie zbadać położenie miasta i ustalić punkty nadające się najlepiej do ataku. W tym celu ustawił dwie chorągwie lekkiej jazdy na wzgórzu, skąd mógł ogarnąć w zrokiem zamek oraz dwie części miasta i zaczął obserwować zachowanie przeciwnika. Kozacy, sądząc zapewne, że mają do czynienia tylko z podjazdem, wypadli z bra­ my. Czarniecki ze swymi dwiema chorągwiami wycofał się do pozostałych oddzia­ łów i natarł na goniących. C h oć przeciwnik bronił się zaciekle, zdołano zdobyć jedną bramę i pierwszy pas wałów. Siły Czarnieckiego były zbyt małe, by mógł nimi opanować miasto, sam zresztą — jak pisze Kochowski — został wówczas ranio­ ny w nogę. Musiało to być co prawda raczej draśnięcie niż rana, skoro nie w ycofał się z walki i czekał tylko na pom oc, po którą wysłał do nadciągających głównych sił polskich. O trzym aw szy wiadomość o zaatakowaniu Buszy przez Czarnieckiego, hetman posłał natychmiast Andrzeja Potockiego z pułkiem Wejhera, sam zaś z jazdą ruszył w ślad za nim. Starosta winnicki przybył pod miasto wieczorem , hetman rankiem dnia następnego; czekano tylko na działa. N a razie próbow ano układów; było to jednak bezskuteczne. Załoga nie myślała się poddawać, zaczęto więc szykować oddziały do szturmu. Komenda nad nimi pozostała w ręku Czarnieckiego76, a centrum atakującej grupy stanowiła dragonia, którą oboźny dowodził bezpośrednio. Szturm przypuszczono natychmiast po na­ dejściu dział. Początek był szczęśliwy. D ość szybko zdobyto część wałów, ale oka­ zało się potem , że trudno je utrzym ać, wobec silnego ognia oblężonych. Czarniecki widząc to, przeprawił wojsko przez staw i uderzył w najsłabiej broniony odcinek umocnień. G dy przeprawa się powiodła, los Buszy był już przesądzony. „Reliąua more et necessitate victoriae transacta. Arsit per noctem cum septem delubris populosum municipium; X V I hominum milia ferro isthic periisse vero simile” pisał uczest­ nik tej w ypraw y Kochow ski.77 M ożna jeszcze dodać opinię Jemiołowskiego, który podaje, iż uciekających „jako jaką kapustę siekali”.78 Czarniecki był przekonany, że pogrom Buszy rzuci królowi pod nogi 130 miast i miasteczek między Bohem a Dnieprem.79 T o samo sądził hetman, pisząc do króla „wiele nieprzyjacielowi za wzięciem miasta upadło serca, gdyż oni o tym tam miej­ scu wiele trzym ali i z wielu miast dość obronnych pouchodzili”.80 C hcąc w ykorzy76 BPAN Kr., nr 2251/IV, f. 400. List z Tulczyna 22 X I I 1654 podkreśla zasługi Czarnieckiego przy zdobyciu Buszy. 77 K o c h o w s k i, Climacter, I, s. 446. 78J e m i o ł o w s k i, op. cit., s. 48. 79 TE, VIII, s. 621, S. Czarniecki do Jana Kazimierza. 80Czart., TN, nr 148, s. 1007, S. Potocki do Jana Kazimierza, bez daty, jak wynika z tekstu 20 XII 1654, ż Nesterwarki.

236

Senatorskie krzesło (1648—1655)

stać terror, jaki budziło wycięcie ludności i spalenie Buszy, Potocki i Lanckoroński wydali uniwersały, nawołujące do poddania się.81

Przedni umowie w Perejasławiu (1654-1655)

237

Przewidywania dowódców sprawdziły się tylko częściowo i ludność ukraińska bynajmniej nie była sterroryzowana. Kiedy 5 grudnia wojsko ruszyło spod Buszy i Czarniecki, idąc z przednią strażą zbliżył się do Tym anow ki, jego propozycje pod­ dania się odrzucono dość pogardliwie. K ozacy wycofali się dopiero po nadejściu

choć sam żałował, „że się tych ptaszków wypuściło, którzy się byli nieźle do tej klatki skupili”.87 O boźny z pułkiem królewskim poszedł tylko do Bracławia, zajął miasto, a raczej zgliszcza, skąd po półtoradniowym pobycie, zniszczywszy działa i reszt­ ki broni, odstąpił do Klebania, odległego około 10 km od kw atery hetmańskiej. Pobyt w tym rejonie przedłużał się. Pogoda była deszczowa, drogi błotniste, rzeki niezamarznięte, a poza tym Potocki zadowolony bardzo z dotychczasow ych

pozostałych oddziałów polskich, wtedy też ludność otw orzyła bramy, za co celowo ją oszczędzono.

zdobyczy chciał dać odpocząć wojsku, zanim nadciągną Tatarzy. Spodziewano się ich przybycia najdalej w ciągu tygodnia, zapowiadały to listy Jaskólskiego, powra­

Po zajęciu Tym anow ki hetman zwołał naradę, by ustalić dalsze plany. O n sam, wypełniając jakoby polecenie króla, chciał iść na Kijów, większość była zdania, by pozostać na południu i czekać przybycia ordy.82 Jako cel najbliższy w ybrano Bracław. Było wiadomo, iż znajdują się tam znaczne siły kozackie i wiele starszyzny.83

cającego z K rym u, obiecywali posłowie od Mengli Gireja spieszącego z pierwszym oddziałem o rd y.88 W oczekiwaniu na Tatarów wojsko rozlokow ano na kwaterach. Hetm ani stanęli niedaleko siebie w Trościańcu i Aleksandrówce, Czarniecki zaś z 2 pułkami piechoty i działami — nieco dalej około 20 km na północ, w Ładyżynie. W ycofanie się wojsk kozackich z okolicy, a także polityka stosowana przez P o ­ tockiego, k tó ry inaczej niż w poprzednich wyprawach, oszczędzał tych, k tórzy się mu poddawali, skłoniło mieszkańców kilku miasteczek do „przyjścia z upokorze­ niem się”. H etm an wymienia tu ludność Cybulewa, Iliniec i W innicy.89 Czarniecki dorzuca jeszcze Sawrań90, posiadłość Koniecpolskiego. Z innych miast ludność ucie­ kała za Dniepr lub kryła się w lasach, niektóre jak D em ów ka stawiały desperacki opór, zakończony now ą rzezią.91 D ow ództw o polskie było jednak z takich wypad­ ków niezadowolone. Przygotow ując się do działań przeciw Chmielnickiemu, chcia­ no mieć za sobą mniej więcej spokojne zaplecze. Czarniecki pisał o tym wyraźnie do Koniecpolskiego, donosząc mu, iż poddani z jego majętności „pokorne swoje prezentowali głowy IM P wojewodzie kijowskiemu, których i ex meo voto radby IMP wojewoda kijowski ochronił, aby Demkowka wojska nad sobą nic nie zaba­ wiwszy do szkody inszych nie przywiodła”.92 O baw y przed now ą falą oporu były tym bardziej uzasadnione, że południowa Ukraina była w zasadzie spacyfikowana, a kozackie załogi miasteczek, poza Hum aniem, rozbite.93 Potocki łudził się nawet, iż uda mu się zorganizować podporządkowane Polakom kozackie oddziały wojsko­ we, a projekt ten popierali bardzo Tatarzy.94

Podczas gdy hetmani z głównymi siłami i taborami postępowali dość wolno, Czarniecki ze swoim pułkiem komunikiem szybko podemknął pod miasto84, licząc może na zaskoczenie. K ozacy jednak spodziewali się ataku i byli doń dobrze przy­ gotowani. Następujące oddziały polskie od razu trafiły na jazdę kozacką ustawioną pod wałami, a kiedy ją zaatakowały, piechota usadowiona na wałach otw orzyła ogień. W alka nie trwała długo, Czarniecki w ycofał się i zawiadomiwszy hetmana o sile przeciwnika, stanął w pobliskiej wsi. H etm ani doszli do Tulczyna, miasta w połowie drogi między Tym anow ką i Bracławiem. Stamtąd na pom oc Czarnieckiemu wysłano pułk Andrzeja Potockiego z poleceniem, by obaj starali się wywabić Kozaków w pole. Po przybyciu starosty Winnickiego Czarniecki podjął drugą próbę ataku, już nie na miasto, ale na jazdę, która stała w okolicy. I tym razem niewiele mógł wskórać i nad w ieczorem odstąpił, sam z dragonią osłaniając odwrót. Ponieważ jego oddziały stały koło Bracławia kil­ ka dni „bez w ozów , cały tydzień konie nierozsiodłane w ręku trzym ając, a lodem popluwając”85, oboźny postanowił w rócić do Tulczyna. H etm ani zdecydowali się wtedy na natychmiastowe postąpienie z całym wojskiem, tym bardziej że siły prze­ ciwnika liczono na 20 000 „ale najmniej 15 000 samych K ozaków ”.86 W yprawę od­ wlekły gwałtowne deszcze, a K ozacy korzystając z tego 18 grudnia wycofali się z Bracławia do H um ania, spaliwszy przedtem zamek, a po przeprawie i most na Bohu. Czarniecki chciał puścić się za nimi w pogoń, ale Potocki pow strzym ał go, " K o c h o w s k i , Climacter, I, s. 446, także Czart., TN, nr 148, s. 991, S. Potocki do Jana Kazimie­ rza, Trościaniec, prawdopodobnie 11 lub 12 1 1655; por. także BPAN Kórn., nr 991, f. 506v-508. 82K o c h o w s k i , Climacter, I, s. 447. 83 Czart., TN, 148, s. 1007, S. Potocki do Jana Kazimierza (20 XII 1654), także K o c h o w s k i , Climacter, I, s. 447; Oss., nr 189/11, f. 733, z Kamieńca Podolskiego 29 X I I 1654. 84 Działania Czarnieckiego wokół Bracławia: Księga pamiętnicza Michałowskiego, s. 732-734, listy z obozu z Tulczyna — 8 XII-19 XII; Czart., TN, nr 148, s. 1007 nn., S. Potocki do Jana Kazimierza; K o c h o w s k i , Climacter, I, s. 447-448; AGAD, BOZ, I, t. 28, 323, nr 83, S. Czarniecki do A. Koniec­ polskiego, Ładyżyn (list datowany błędnie, w oryginale 5 1 1654, oczywiste, że list z 1655 r.). 85 Księga pamiętnicza Michałowskiego, s. 733, List z obozu z Tulczyna 13 XII 1654. 86 Czart., TN, nr 148, s. 1007-1010, S. Potocki do Jana Kazimierza, Nesterwarka (20 XII 1654).

87 Tamże. 88 Księga pamiętnicza Michałowskiego, s. 734-735, list z Tulczyna 18 XII 1654; także Czart., TN,

nr 148, s. 1007-1010, S. Potocki do Jana Kazimierza. 89 Czart., TN, nr 148, s. 991-999, S. Potocki do Jana Kazimierza (około 12 I 1655); także BPAN Kórn., nr 991, f. 506v-508. 90 AGAD, BOZ, I, 28, 323, nr 83, S. Czarniecki do A. Koniecpolskiego, Ładyżyn 5 1 1655. 91 K o c h o w s k i , Climacter, I, s. 450; także S. Potocki do Jana Kazimierza (około 12 1 1655) oraz S. Czarniecki do A. Koniecpolskiego, 5 1 1655; Księga pamiętnicza Michałowskiego, s. 738, wiadomości z pola wojny — 4 1 1655, także Czart., TN, nr 148, s. 5; szczegółowy opis przynosi „Gazette de France”, r. 1655, s. 273 nn., La prise de la ville de Damowka; por. s. 262. 92 S. Czarniecki do A. Koniecpolskiego 5 1 1655. 93 Czart., TN, nr 148, s. 5, Kopia listu do St. Korycińskiego, Chocim 2 2 1 1655; por. też Żereła, XVI, s. 198, P. Vidoni, awizy 10 1 1655. 94 S. Potocki do Jana Kazimierza 1 2 1 1655 t., Księga pamiętnicza Michałowskiego, s. 741. Wiadomości z pola wojny 22 1 1655.

238

Senatorskie krzesło (1648—1655)

Przeciw umowie w Perejasławiu (1654—1655)

239

Mengli Girej z ordą nadjechał 6 stycznia. Hetmani dyplomatycznie zgotowali

kozacka zamknięci w zamku nie myśleli poddawać miasta, które w poprzedniej

mu serdeczne przyjęcie, ale wojsko dość ozięble spoglądało na nowego sprzymie­ rzeńca.95 Był on zresztą od początku wyraźnie kłopotliwy.96

kampanii skutecznie oparło się polskim szturmom. K ozacy z własnego doświadcze­ nia wiedzieli, jak mało pożyteczna jest orda przy zdobywaniu zamków. Spaliwszy przedmieścia i miasto, zamknięci w zamku mogli bez trudu oczekiwać przybycia posiłków. Pojawienie się 25 stycznia hetmana z resztą wojsk nie zmieniło ich posta­

T atarzy zatrzymali się w Obodówce, niedaleko od obozu hetmańskiego i tam pojechali do nich na rozm ow y P otocki, Lanckoroński i Tyszkiewicz w asyście całej niemal polskiej starszyzny, wśród której był także Czarniecki.97 Rokowania — a Czar­ niecki brał w nich również udział — nie były łatwe. W ymagały od strony polskiej wielu kom prom isów, co z goryczą podkreślał Potocki w liście do króla. Uzyskano jednak ostatecznie zgodę Tatarów na dość rychłe rozpoczęcie działań przeciw głów­ nym siłom przeciwnika. Udało się też hetmanowi w ym óc zakaz brania jasyru, gra­ bieży i podpaleń na ziemiach U krainy.98 Uzgodniony z Tataram i plan dalszych działań przewidywał „aby już nigdzie w miasta nie szturmując, prosto z złączonym wojskiem tatarskim ku Chmielnickie­ mu ciągnąć”.99 Przygotowania do tej w ypraw y rozpoczęto od rozpoznania położe­ nia wojsk nieprzyjacielskich. Przypuszczano, niezgodnie z prawdą, że Chmielnicki „za Dnieprem upodobał sobie teraz rezydencyją” z tej zaś strony, w Humaniu, Bia­ łej Cerkw i i Stawiszczu są tylko prezydia z dawnej załogi Bracławia.100 Dokładniej­ sze wiadomości miał przywieźć dopiero na rozpoznanie podjazd tatarski. Czekając na jego pow rót, hetman postanowił w yruszyć pod Hum ań. Sądził on „że na tym wiele zależy, aby H um ań był zniesiony, bo że blisko jest i ten trakt z tej strony Bohu nie może być cale uspokojony. A gdyby też dał Pan Bóg znieść H u­ mań, już z tamtej strony Bohu nie miałby się przy czem nieprzyjaciel oponow ać, aż do samego D niepru”.101 Liczono, że ukazanie się Tatarów skłoni załogę Humania do poddania się. Ustalonym już porządkiem 14 stycznia Czarniecki ruszył pierwszy pod Humań. Miał ze sobą kilku posłów tatarskich, nie wskórał jednak więcej niż pod Buszą i Bracławiem.102 W iedząc o zbliżaniu się Chmielnickiego z odsieczą, Bohun i starszyzna 95 Tamże, s. 734, po przybyciu pierwszej grupy ordy autor „listu z obozu z Tulczyna” zapisał: „a Murzów skurwysynów 2 z tymi ludźmi przyszło, jeden w wywróconym kożuchu, a drugi w musulbasie baranami podszytym, a sobolów chcą”. 96 Tamże, s. 739, Wiadomości z pola wojny 111 1655: „żeby konie i czeladź nasza nie ginęła, bo już poczęły były konie nasze ginąć”. 97 Czart., TN, nr 148, s. 243; BPAN Kórn., nr 991, f. 506v-508, S. Potocki do Jana Kazimierza; tamże, f. 508, Opisanie witania się IMP hetmana wielkiego z sołtanem ord krymskich, 11 1 1655; Księga pamiętnicza Michałowskiego, s. 739; K o c h o w s k i, Climacter, I, s. 449. 98Księga pamiętnicza Michałowskiego, s. 739; także K o c h o w s k i , Climacter, I, s. 449-450; „Gazette de France”, r. 1655, s. 189. 99 Czart., TN, nr 148, s. 5 nn. 100 Czarniecki do A. Koniecpolskiego, 5 1 1655; także „Gazette de France”, r. 1655, s. 261-262. 101 S. Potocki do Jana Kazimierza, 12 I 1655; także Czart., TN, nr 148, s. 17, S. Potocki do Jana Kazimierza, 28 1 1655; ten sam list z małymi zmianami BPAN, Kórn., nr 991, f. 459-459v; także Oss., nr 3564/11, s. 334v. Wspomina o nim P. Vidoni, lereła, XVI, s. 199, 8 II 1655; także „Gazette de Fran­ ce”, r. 1655, s. 322-323. 102 Działania pod Humaniem na podstawie relacji S. Potockiego, Czart., TN, nr 148, s. 17 nn.;

nowień. Potocki, ufając swym siłom, a także działom, które tym razem prowadził, zdecy­ dował przypuścić szturm do zamku. Atak rozpoczęto następnego dnia. W ojsko uszy­ kowano w trzech grupach: lewe skrzydło, następujące od strony nowego miasta, objął Lanckoroński, prawe, zajmujące pozycje na zgliszczach spalonej cerkwi — prowadził Jacek Szemberk, środkiem zaś dowodził nominalnie Potocki, faktycznie prawdopodobnie Czarniecki, dysponując działami, swoją dragonią i ochotnikami zebranymi spośród czeladzi. W arunki szturmu były bardzo trudne. Zam arznięta ziemia uniemożliwiała budowę szańców, a wały, polane przez obrońców wodą, za­ mieniły się w „szklane góry”. W tej sytuacji nie próbowano tego dnia atakować zamku; działania ograniczyły się do utarczek z grupami kozackimi, które w ycho­ dziły przed wały oraz do ostrzeliwania z dział. Generalny szturm odłożono zrazu na dzień następny, potem wypadło zupełnie z niego zrezygnować. W obec w iadom ości o nieprzyjacielu, k tóre przyw iózł pow racający podjazd tatarski, hetman uważał, że zdobycie Hum ania będzie łatwiejsze po uprzednim roz­ biciu Chmielnickiego, on zaś nadciągał i miał być już w Stawiszczu. Spotkanie z głów­ nymi siłami kozacko-moskiewskimi było poza tym zasadniczym celem ekspedycji. Potocki pisał nawet, iż „eo fine postępowałem pod H um ań, pod k tórym luboby przyszło i dłużej się zabawić, żeby się tym Chmielnickiego na odsiecz mogło w yw a­ bić Odstąpiwszy zamku, postanowiono w yruszyć w kierunku, gdzie spodzie­ wano się znaleźć nieprzyjaciela. 27 stycznia, w dniu, w k tórym przewidywano, że nastąpi generalny szturm na H um ań, wojsko było już w marszu na północ. Posuwano się dość wolno. Drugi nocleg wypadł w Sokołówce, około 30 km od Hum ania i stąd wyruszono do Buzowki, oddalonej nie więcej niż o 15 km. W czasie drogi, rano 29 stycznia103 otrzym ano w iadomości, że w pobliskim O chm atow ie podjazd Ruszczyca i T atarzy obiegli załogę kozacką. Lanckoroński BPAN, Kórn, nr 991, f. 459-459v; K o c h o w s k i , Climacter, I, s. 451 nn.; Księga pamiętnicza Micha­ łowskiego, s. 738, Wiadomości z pola wojny, od 1 4 1 1655; „Gazette de France”, r. 1655, s. 321-327, Les particularitez du grand combat..., wiele błędnych faktów i dat. 103 Działania pod Ochmatowem: Czart., nr 2105, s. 277-279, S. Potocki do Jana Kazimierza, Latyczów 12 II 1655 podaje datę 28 I. O liście tym Vidoni, lereła, XVI, s. 200. Inne źródła 29 I; Czart., TN, nr 148, s. 57 nn, list Tyszkiewicza 2 4 I I 1655 (data błędna); Księga pamiętnicza Michałowskiego, s. 741 nn., ten sam jako list Zamojskiego do Korycińskiego, datowany 4 II 1655; inna kopia bez tytułu (Seąuitur potrzeba ochmatowska) z datą 4 II 1655 i drobnymi zmianami w BPAN Kórn., nr 991, f. 459v-460; tamże inne wersje; Księga pamiętnicza Michałowskiego, s. 745-746, S. Czarniecki do Korycińskiego, 5 II 1655; tamże, s. 746-747, S. Czarniecki do N N 7 II 1655; także Oss., nr 189/11, s. 737-738. Kopia listu z obozu 3 II 1655; „Gazette de France”, r. 1655, s. 324-327, K o c h o w s k i , Climacter, I, s. 452 nn.; J e m i o ł o w s k i , op. cit., s. 51-52; R u d a w s k i , op. cit., s. 146-147; PKK, I, s. 191, Kratkaja letopis',

240

Senatorskie krzesło (¡648-1655)

i Czarniecki ze swymi pułkami pospieszyli, by w spom óc atakujących, zanim nad­ ciągnie reszta wojska z taborami oraz Tatarzy. O boźny chciał swoim zwyczajem od razu atakować, ale hetman powstrzymał go, uważając, że lepiej poczekać, aż przy­ będzie piechota i działa. Gdy to nastąpiło, rozpoczęto ostrzeliwać zameczek z dział ustawionych na pobliskim wzniesieniu, zastępującym szańce, których nie można było kopać w zamarzniętej ziemi. W ieści o zbliżaniu się C hm ielnickiego przerw ały działania p od m iastem . W O chm atow ie pozostał Szemberk, a reszta wojska w szyku wyszła w pole, ocze­ kując nieprzyjaciela. N a przedzie ustawiono pułki jazdy, za nimi tabor w 15 rzę­ dach, poprzedzony działami i piechotą. T y ł zajmowała znowu jazda pod Lanckorońskim. W ojsko przeciwnika napotkano przed wieczorem. N ie m ożna było już przepro­ wadzić dokładnego rozpoznania jego sił, mimo to z rozpoczęciem walki nie czeka­ no do rana. N o c, brak orientacji w liczebności przeciwnika, niepewne zachowanie sprzymierzeńców tatarskich, którzy przed samą bitwą chcieli się wycofać i dopiero na usilne nalegania Potockiego, poparte argumentami pieniężnymi, zgodzili się zo­ stać, nieprzygotowane zaopatrzenie wojska sprawiały, iż owa bitwa była szczytem lekkomyślności, zwłaszcza że inicjatywa leżała w ręku polskim i nic nie stało na przeszkodzie, by odłożyć ją do następnego dnia. A tak nocny niezależnie od pierwszych sukcesów — rozerwania taboru kozac­ kiego i zdobycia dział przeciwnika — zakończył się niepowodzeniem. Kozacy i wojska moskiewskie zmusili ogniem do odstąpienia oddziały polskie i ponownie związali tabory. Zaczęło się oblężenie w warunkach bardzo ciężkich dla obu stron, podczas dużego m rozu, bez zaopatrzenia, nawet bez możliwości rozpalenia ognisk. Próba szturmowania taboru po dniu bezskutecznego ostrzeliwania z dział zawiodła zupeł­ nie; Lanckoroński i Czarniecki — o nim Potocki pisze specjalnie pochlebnie — roz­ bili tylko kom unik nieprzyjacielski, k tóry wyszedł w pole. Trzeciej n ocy K ozacy wymknęli się, zapewne przy pom ocy ordy przekupionej przez Chmielnickiego. Atak jazdą na tabor ruszający w kierunku O chm atow a załamał się pod ogniem. Dzięki niemu udało się tylko ocalić pułk Szemberka, pod O chm atow em groziło mu osaczenie przez całą potęgę nieprzyjacielską. Dalsza pogoń w tych warunkach była­ by oczywiście bezskuteczna, toteż oddziały polskie odstąpiły do Piatihorów , około 30 km na północny zachód od O chm atow a. Nieudana bitwa, po której tyle się spodziewano, wywołała w dowództwie pol­ skim znaczne zniechęcenie. Stary hetman, k tó ry od pewnego czasu nosił się z myślą o wyjeździe, postanowił opuścić Ukrainę. Zdawał sobie zapewne sprawę, że właści­ wa kampania wojenna została zakończona, w tym zaś, co miało nastąpić, a co łatwo m ożna było przewidzieć, wolał nie uczestniczyć. Tego samego zdania był i Czar­ niecki, on jednak musiał pozostać ze względu na stanowisko Tatarów . Mengli Girej, J e r 1i c z, op. cit., I, s. 167-169; J ó z e f o w i c z , Kronika, s. 172, (Sbomik, s. 168), S z i 1 a g y i, op. cit., I, s. 381-382. Opisy w historiografii: K u b a l a , Wojna moskiewska, s. 196-200; H r u s z ę ws ki, op. cit., IX, błędna wzmianka; K o r z o n , Dzieje wojen, II, s. 350.

Przeciw umowie w Perejaslawiu (1654-1655)

słysząc o jego zamiarze „przysłał 2 m urzów do IM P hetmana wielkiego, prosząc pod rozerwaniem związku przyjaźni, aby Czarniecki nie odjeżdżał”.104 M ir, jakim cieszył się on wśród Tatarów , jest zresztą zrozumiały, jego brawurowa odwaga, metody walki i to, co można określić jako „talent wojenny”, musiały mu jednać szacunek tych ludzi. Pożegnanie z hetm anem, który wyjeżdżając zabrał z sobą piechotę, działa i tabo­ ry, by ulokować je w Szarogrodzie, nastąpiło około 8 lutego w Żyw otow ie. Lanc­ koroński, Tyszkiewicz i Czarniecki zostali z nie więcej niż 10 000 jazdy i Tataram i „o jednej koszuli, o wodzie, mrozie, lata siejąc nad Dnieprem tak pełnym zdrady i złości jako i w ody”.105 Działania wojska zostały wyraźnie i krótko sprecyzowane w jednym z listów Tyszkiewicza. Napisał on po prostu „mieliśmy plądrować U kra­ inę”.106 Położenie najlepszych chorągwi komputu koronnego było ciężkie. Złożyły się na to warunki zimowe, zupełny brak zaopatrzenia, od dawna wreszcie zaległy żołd. Potocki jeszcze w styczniu pozwolił chorągwiom wysłać delegatów do Lw ow a po pieniądze za „dwie ćw ierci”, prosząc przy tym usilnie króla, by otrzym ali należne zasługi107, ale pieniądze te nie nadeszły.108 Atm osfera w oddziałach nie była już naj­ lepsza, zaczynały się uwidaczniać pierwsze oznaki rozkładu wojska. Najgorsza była sytuacja piechoty, ale i inni „napierali się do W isły”.109 Z takimi siłami jakiekolwiek poważniejsze działania skierowane przeciw woj­ skom nieprzyjacielskim były niemożliwe bez współdziałania Tatarów, oni zaś wbrew listom chana do króla110 w ręcz odmówili pójścia za Dniepr, co leżało w polskich planach kampanii. Z wielkim trudem przystali na drobną i w konsekwencji chybio­ ną akcję przeciw Chmielnickiemu, k tóry stał w pobliskim Łobaczowie. W zamian orda wysunęła żądanie, by wojska hetmana odprowadziły ją za Boh. W obec takiego stanowiska sojuszników Lanckoroński był zupełnie bezradny, choć pow rót za Boh przekreślał militarne znaczenie całej wypraw y. Ekspedycja wojskowa zamieniała

104 Księga pamiętnicza Michałowskiego, s. 746-747, S. Czarniecki do N N , 7 II 1655, oczywiście ze względu na autora tę informację należy traktować dosyć ostrożnie. 105 Tamże. 106 Czart., TN, nr 148, s. 75, K. Tyszkiewicz do K. Jewłaszewskiego, wojewody brzeskiego, 18 III 1655. 107 Trudności z zapłatą były znów poważne, por. WAPP Kalisz, ks. rei. gr., nr 32, f. 651-652, Uniwersał Jana Kazimierza, aby oddano pieniądze zebrane na opłatę wojsku. Król grozi, że nieopłaceni żołnierze, którzy walczą na Ukrainie, będą rabować dobra szlacheckie; por. też AGAD, BOZ, I, 28, 323, nr 123, N N do A. Koniecpolskiego, Grodno 18 X I 1654. Podkreśla, że brak pieniędzy na zapłatę wojsku. 108 Por. AGAD, ASK, V, 8, kwity za pobrane pieniądze, nr 65: kwit Franciszka Lewoczyńskiego, deputata chorągwi kozackiej Stefana Czarnieckiego, oboźnego koronnego na 6000 zł (ćwierć od 1 X 1654, koni 150), 8 1 1655; także AGAD, ASW, dz. 86, 44 zapłata dragonii, 18 1 1655. 109 Księga pamiętnicza Michałowskiego, s. 746-747, S. Czarniecki do N N , 7 II 1655, o trudnym poło­ żeniu wojska wzmianki w całej cytowanej wyżej korespondencji. 110 Czart., nr 402, s 37, Chan do Jana Kazimierza, 2 7 II 1655.

242

Senatorskie krzedo (¡648—1655)

Przeciw umowie w Perejasiawiu (1654-1655)

się najpierw w akcję pacyfikacyjną, później zaś w ręcz we wspomaganie tatarskich grabieży i olbrzym ich polowań na ludność braną w jasyr. Trudno powiedzieć, czy zdawano sobie z tego jasno sprawę w początkach lutego 1655 r. Czarniecki 5 lutego pisał, iż choć T atarzy „tylko hukiem i krzykiem narabiają, przecież lepiej z nimi przy nas, niż ich mieć przeciwko Rzplitej”.111 Późniejsze listy Lanckorońskiego i Tyszkiewicza dla dzisiejszego czytelnika w swej treści wstrzą­ sające, świadczą, iż owa współpraca, którą oboźny chwalił, była tragiczna w skut­ kach. O kazać się to miało już w krótce po wymarszu z Żyw otow a.112 Posuwając się powoli na południe, oddziały polskie za Cybulewem przystąpiły do systematyczne­ go zdobywania wszystkich miasteczek, o których słyszano, że zbierają się w nich chłopi i Kozacy. Pierwsza padła wtedy Koszowata (?), gdzie „nastąpiła i orda i wszyst­ kich w niewolę na 10 tysięcy dusz wzięli, innych pościnali nie folgując, odbywało się to spectaculum circiter godzin trz y ”.113 Podobny los podzieliły i inne miasteczka na zachód od Hum ania. M arkówka, gdzie tylko zamek ocalał, Leszczynówka, Tatałajewka, Kiwaczówka, Janów ; „gdziekolwiek się w ciągnieniu miasta zjawiły, in flammam wszystkie podawszy” — pisał Lanckoroński o tym marszu. Znoszono poza tym także tabory napotkane na drogach, „dobytek wojsku W K M ci i W oło­ chom poszedł, a ludzie Tatarom , którzy nienasyceni jasyru, ustawicznie chwytając go, inhoabant”.114 Musiano im zdobywać nowe miasta, naganiać ludzi, przekupy­ wać, Lanckoroński obawiał się, by nie odeszli z U krainy, a on nie pozostał zdany na własne siły. W iedząc o tym doskonale T atarzy w ręcz szantażowali Polaków. Szantaż ten przybrał rozm iary zastraszające, kiedy na początku m arca przybyły nowe oddziały ordy z sułtanem Gałgą. Pozostające w mniejszości, wynędzniałe i zde­ moralizowane oddziały polskie były po prostu zdane na łaskę i niełaskę rzekomego sprzymierzeńca, on zaś nie omieszkał w ykorzystyw ać tej wyjątkowej w prost oka­ zji. D oszło do tego, że żołnierze brali udział w polowaniach na ludzi. W spomina o tym Jemiołowski: Tatarowie ustawicznie po włości biegali, częścią z naszym ochotnikiem, miasteczek i taborów zbuntowanych dobywali i doszczętu w niewolą zabierali, albo też złym przykładem u chciw­ szych towarzystwa, za luki, konie, strzały, a podczas (?) za połeć słoniny, ludzi obojej płci i dzieci małych pretekstem braterstwa zamieniali, jakoby przyjacielsko mówiąc, i ten brat dawny sierota. Niepospolici opiekunowie .115

W obec żądań tatarskich, rosnących z tygodnia na tydzień, dow ódcy polscy — najpierw trzej, potem po odjeździe Lanckorońskiego, który też zrejterował, podob111 Księga pamiętnicza Michałowskiego, s. 745-746, S. Czarniecki do S. Korycińskiego, 5 II 1655. 112Działania po odjeździe Potockiego i stosunku z Tatarami dokładnie opisane w listach: S. Lancko­ rońskiego do S. Potockiego, 23 II 1655, BPAN Kórn., nr 991, f. 460-461v; także Czart., TN, nr 148,

s. 979,990; Tyszkiewicz do K. Jewłaszewskiego wojewody brzeskiego, 18 III 1655, tamże, nr 148, s. 75 nn.; także obszernie K o c h o w s k i , Climacter , I, s. 459 nn.; J e m i o ł o w s k i, op. cit., s. 53-55. 113 K. Tyszkiewicz do K. Jewłaszewskiego, 18 E l 1655. 114Tamże. 115J e m i o ł o w s k i, op. cit., s. 54.

Szkic 10. Kampania zimowa 1654-1655 r.

no załamany nerw ow o, dwaj, wreszcie w końcu sam Tyszkiewicz — byli bezradni i woleli je pokornie wypełniać.116 Tyszkiewicz szczegółowo opisuje, jak zbrojnie wprowadzał ordę do miasteczek, których bronili chłopi, jak tych miasteczek było Tatarom ciągle mało. 116 Charakterystyczna, choć wcale nie jedyna, jest tu relacja Tyszkiewicza w liście do S. Potockiego

244

Senatorskie krzesło (1648-1655)

Jedyne co próbow ano w tej sytuacji robić, to odgrodzenie Tatarów od północ­ no-zachodniej Ukrainy, przez wyznaczenie im na leża miast położonych na lewym brzegu Bohu i rozlokowanie własnych oddziałów za Bohem, pasem od Bracławia, gdzie był Lanckoroński, a potem Tyszkiewicz, aż po O ratow o zajmowane przez Czarnieckiego. Próba okazała się zresztą daremna, bo T atarzy bynajmniej nie zado­ wolili się miastami, które im w yznaczono i domagali się dalszych. Bilans tych kilku tygodni pobytu ordy na Ukrainie wyraził najlepiej chyba T ysz­ kiewicz, którego też wypadnie jeszcze raz na zakończenie zacytować: Są nam potrzebni, ale służą nie bez wielkiej szkody Rzeczypospolitej, póki tu tylko będą, Bracław i Humań ledwie się tylko osiedzi, ale 270 miast, co między Bohem i Dniestrem popiołem [...] lada Tatarzyn miał jasyru na 30 dusz, dzieci samych po drogach i fortecach podławionych na 10 000, kazałem ich popom chować i w jeden dół 270 wrzucono. Ostatka i zaniechali chować, nie było starszego między tymi na rok jeden, bo starsze orda zabierała. Chłopi kupami siedzą za naszym wojskiem, opłakując swe mizeryje. Cerkwi samych liczą zrujnowanych do 1000, broni­ m y ile m ożemy przed ordą, ale trudno obronić. Rozumiem, że Kozacy ustąpią za Dniepr, a tu pustynia będzie” .117

D o tej oceny dodać można tylko, że militarnie i ta kampania właściwie nie przy­ niosła żadnych korzyści. W jedynej bitwie Tatarzy zawiedli, by nie powiedzieć zdra­ dzili. Siły przeciwnika nie zostały bynajmniej rozbite, za to własną armię doprowa­ dzono do zupełnego rozkładu. W marcu 1655 r. rozpoczęły się masowe dezercje spod chorągwi, część ich w ogóle zw inięto.118 Czarniecki nie uczestniczył już w ostatnich „przetargach” z Tataram i o głowy ludności ukraińskiej, nie widział też zupełnego upadku armii. W połowie marca wyjechał do Lwow a. Kochowski notuje, że odwołał go Jan Kazimierz, nakazując zabrać pułk królewski, dodał przy tym „primus m etator regni cum legione regia iussus excessit, multa Scytharum incusatione, quod virum fortem ęt in oppugnationes castellorum servidum, aegreferrent abire. N im irum volupe erat Scythis, sangu­ ine sociorum praedam ac manubias parari”.119 Opis odejścia oboźnego m oże nieści­ sły, ale charakterystyka wzajemnych stosunków z Tataram i chyba trafna. W raz z częścią swych oddziałów oboźny koronny przybył do Lw ow a około 23 m arca.120 Stamtąd udał się bądz bezpośrednio do Czarncy, bądź do W arszawy, a później dopiero do domu. Sądził zapewne, że będzie to tylko krótka, kilkutygod­ (Czart., TN, nr 148, s. 1001-1005); także Oss., nr 3564/11, s. 337, tenże do J. Radziwiłła, 19 III 1655, wspomina z goryczą, że hetmani „na wczasy pojechali”. 117 Czart., TN, nr 148, s. 73 nn., K. Tyszkiewicz do K. Jewłaszewskiego, 18 III 1655. 118 Tyszkiewicz do S. Potockiego: „Wojsko się rozjechało. Rotmistrze porucznicy, a towarzystwa ledwie 5000 pozostało. Koło armaty porządku nie masz, prochu, kul ledwie 100. Furmani pouciekali, że im nie płacą”; przedtem wspominał już, że konie od dział zabrali Tatarzy, por. także K o c h o w s k i , Cłimacter, I, s. 462-463; Jemioîowski, op. cit., s. 54-55; PKK, I, s. 191. 119 K o c h o w s k i, Cłimacter, I, s. 463-464. 120 A GAD, A. Ros., XCVIÏÏ 2/1 (oryg.), asygnacja S. Czarnieckiego dla K. Wąsowicza na odbiór 9000 zł, Lwów 23 III 1655, por. także ASW, dz. 86, 45, niepaginowane rekognicje oficerów chorągwi kozackiej S. Czarnieckiego, 12 IV 1655; por. też Oss., nr 9532/11, rachunki sejmowe.

Przeciw m o w ie w Perejasiawiu (1654—1655)

245

niowa przerw a przed kampanią wiosenną na Ukrainie. Lanckoroński, k tóry także na przełomie m arca i kwietnia znajdował się we Lwow ie, sygnalizował w zm ożone ruchy kozackie.121 W ojsko znajdowało się jednak w zupełnie opłakanym stanie. Wszędzie szerzyły się grabieże i dezercje.122 Sumy przeznaczone na zapłatę oddziałom kom putow ym były znikome. W prowadzenie ładu w armii wymagało choćby krótkotrwałego okre­ su pokoju, tym czasem Rzeczpospolita była w stanie wojny z Rosją i sprzymierzoną z nią Ukrainą, a nadciągały już wiadomości o szybkich zbrojeniach w Szwecji i przy­ gotowaniach do ataku. Czarniecki pow rócił do domu w przekonaniu, że król, rozdając wakanse w cza­ sie zapowiedzianego majowego sejmu, wynagrodzi go odpowiednio za siedmioletni udział w wojnie ukraińskiej. Postulaty żołnierskie prawie na każdym sejmie pod­ kreślały jego zasługi. W 1655 r. także i w instrukcjach sejmikowych szlachty nie zabrakło wzmianek o oboźnym koronnym . Przede wszystkim o wynagrodzenie Czarnieckiego upomniała się szlachta ukrainna z województw: bracławskiego, czernihowskiego i kijowskiego.123 Uciekinierzy zebrani we W łodzimierzu docenili udział oboźnego koronnego w próbach odzys­ kania prawobrzeżnej U krainy. Jeśli jeszcze część magnaterii umiała zdać sobie spra­ wę, że krwawe pacyfikacje są bronią obosieczną i równie mogą spowodować ule­ głość jak i najzacieklejszy, bohaterski opór, to „brać szlachecka” nie mogła tego zrozumieć. Jej pragnieniem był pow rót do swych gospodarstw za wszelką cenę, choćby nawet zamiast dom ów zastała wypalone zgliszcza. Postulaty ukrainnych egzulantów zyskały poparcie króla. 14 maja Czarniecki otrzym ał kasztelanię kijowską po zm arłym niedawno Zbigniewie G orajskim .1 Było to dla oboźnego koronnego bardzo wiele i bardzo niewiele zarazem. Nie uzyskiwał żadnych korzyści materialnych. Gdyby województwo kijowskie nie tyl­ ko nominalnie znajdowało się w składzie Rzeczypospolitej, zaradny Czarniecki umiałby pewnie w ykorzystać swe stanowisko, Kijowszczyzna jednak była we wła­ daniu ukraińskim, a nie polskim. T y m większa paradoksalność nadanego tytułu. Czarniecki stawał się drugą osobą w województwie, które trzeba było najpierw zdobyć, żeby w nim rządzić.

121 Czart., nr 402, s. 47-50, S. Lanckoroński do Jana Kazimierza, Lwów 12IV 1655; por. także PKK, III, s. 219-221, S. Potocki do Jana Kazimierza, Krasnystaw, początek kwietnia 1655; także Czart., nr 402, s. 253 nn. 122 Por. uniwersały Jana Kazimierza 2 0 , 2 2 , 2 7 IV 1655, WAPP, Kcynia, ks. rei. gr., nr 44, f. 84-84v; Poznań, ks. rei. gr., nr 180, f. 323-324v; AmKr., Sącz, ks. rei. gr., nr 127, s. 274-276; LFDIA, Przemyśl, ks. rei. gr., nr 381/382, s. 1416-1418. 123Archiw JZR , II, cz. 2, s. 4 nn., Instrukcja posłów pow. bracławskiego i czernihowskiego, Włodzi­ mierz 28 IV 1655, także s. 7 nn., Instrukcja woj. kijowskiego. 124 P a w i ń s k i, Stefan Czarniecki, s. 468, akt nadania wydany 14 V 1655, został oblatowany w gro­ dzie chęcińskim. Wiadomość o nadaniu kasztelanii kijowskiej podają także J e m i o ł k o w s k i , op. cit., s. 57; K o c h o w s k i, Cłimacter, II, s. 29.

246

Senatorskie krzesło (1648—1655)

W ustroju siedemnastowiecznej Rzeczypospolitej znajdowały się co prawda jesz­ cze poważniejsze paradoksy. Był nim choćby sam tytuł kasztelana. Z punktu widze­ nia funkcjonowania aparatu państwowego, obowiązki kasztelana prawie w ogóle nie istniały, dając jednocześnie istotne prerogatywy, kasztelanowie bowiem zasiada­ li w senacie. T o właśnie stanowiło o korzyści, jaką osiągnął Czarniecki, otrzymując now y tytuł. Będąc oboźnym koronnym a nie zajmując miejsca w senacie, był Czarniecki tylko w yższym oficerem. Doceniano jego umiejętności militarne, powierzano mu poważne zadania, nieraz był on „trzecią osobą” w wojsku koronnym , przykładem m oże tu być powierzenie mu lewego skrzydła w marszu na Szarogród i Busze w 1654 r., kiedy dowództwo nad prawym skrzydłem sprawował hetman polny, a nad centrum hetm an wielki koronny. Ale kiedy przyszło do powierzania całości do­ wództwa nad kom putem, został nim nie óboźny, ale Tyszkiewicz przede wszyst­ kim dlatego, że był wojewodą i senatorem. Zdobycie senatorskiego krzesła łamało poważną zaporę do dalszych awansów. G ranicy między warstwą magnacką a całym społeczeństwem szlacheckim nie m oż­ na wykreślać linią senatorskich krzeseł. N ie tylko miejsce w senacie decydowało o tym , czy ktoś był magnatem, czy nim nie był. Kwestia pochodzenia, majątku, koligacji, funkcji sprawowanych poza senatem, wszystko to miało nie mniejsze zna­ czenie. Dla Czarnieckiego jednak kasztelania kijowska była przekroczeniem progu, pierwszym stopniem do wdarcia się w zamykający się już w X V II w. krąg magnac­ ki. Jego ród, choć „dobry”, nie był rodem senatorskim, jego majątek, choć już duży, na pewno nie dorów nyw ał latyfundiom królewiąt. Koligacje z K obierzyckim i były zbyt nikłe, by przynieść większe korzyści. D o wierzchołków siedemnastowieczne­ go społeczeństwa m ożna się więc było dobijać tylko „tym co boli” — służbą wojsko­ wą i wiernością królowi. Ale po to, by przestać być jedynie dobrym żołnierzem, trzeba było zostać senatorem. T o właśnie osiągnął Czarniecki w maju 1655 r. Droga realizacji w szystkich ambicji życiow ych została otwarta. N a pozór niewielka na­ groda, w rzeczywistości miała bardzo istotny wpływ na ostatnie dziesięć lat życia kasztelana. *

*

*

O d maja do końca lipca 1655 r. kasztelan kijowski przebywał prawdopodobnie w Czarncy. N ie udało mi się dokładniej ustalić, co robił w tym czasie. W arto tylko zanotować kilka spraw rodzinnych rozstrzygniętych przez niego już w końcu lip­ ca. 29 lipca w przededniu wyruszenia na nową kampanię wojenną „ze względu na niepewność losów ludzkich”125 ustalił opiekunów swej młodszej córki Konstancji Joanny. Byli to obok jego żony Zofii, Stanisław Kobierzycki jej brat, a więc wuj 125 P a w i ń s k i , Stefan Czarniecki, s. 468, zacytowane z nieistniejących relacji grodzkich chęciń­ skich (ks. 59, f. 1081), inne wiadomości o ustanowieniu opieki nad Konstancją Joanną także stamtąd.

Przeciw umowie w Perejaslawiu (1654—1655)

247

Konstancji Joanny, Jan Klemens Branicki, zięć Stefana oraz stryjowie podopiecznej, rodzeni bracia kasztelana kijowskiego, Tom asz i Paweł.126 W szyscy opiekunowie poza jednym — Pawłem — nie nasuwają poważniejszych wątpliwości. W ymienienie Pawła musi budzić jednak pewne refleksje. Paweł opuścił kraj w 1635 r. po rozbojach w Wielkopolsce. Jego ślad w zasadzie ginie w połowie tego roku. Losy rzuciły go na Maltę i Kretę, walczył podobno z Turkam i, został kawalerem maltańskim. W kraju był obłożony infamią zniesioną dopiero w 1661 r. W ydaje się jednak, że jego sława odbijała się dosyć głośnym echem wśród wojska koronnego. Być może już w czasie koła generalnego pod Żwańcem domagano się zniesienia infamii i nagród dla Pawła. W każdym razie kiedy w dzie­ sięć lat później, w 1663 r. wypłacono związkowym obiecaną przez Jana Kazimierza „donatywę żwaniecką”, każdy z uczestników tej nieudanej kampanii opodatkował się złotów ką na rzecz Pawła Czarnieckiego. C zy był to tylko w ynik postulatów Związku Święconego, czy także jakaś stara uchwała żołnierska, tego nie udało się ustalić. Wymienienie Pawła wśród opiekunów Konstancji Joanny świadczy o tym , że Stefan utrzym yw ał kontakty z bratem, że wiedział, co się z nim dzieje. B yć może już przy spłacaniu spadkobierców C zarncy Paweł otrzym ał jakieś pieniądze, albo też został opiekunem Konstancji, bo nie został spłacony. Nie odnajdziemy chyba korespondencji między braćmi, która mogłaby rzucić ciekawe światło na stosunki rodzinne Czarnieckich, ani też ze spalonych i nigdy dokładnie nie przejrzanych ksiąg chęcińskich nie odtw orzym y losów Pawła. T o, że jego imię pojawia się w lipcu 1655 r., świadczy na pewno, że kasztelan kijowski nie zapomniał o latach młodoś­ ci i wszystkich więzach, które łączyły go ze starszym bratem. Była to już przeszłość, tak odległa od nowego dygnitarza Rzeczypospolitej, że aż nierealna. 35 lat służby wojskowej, w tym prawie 15 pod chorągwią Pawła stanęło u progu magnackiej ka­ riery Stefana Czarnieckiego.

126 Por. wyżej, s. 34 nn.

CZĘŚĆ CZWARTA

Najazd, szwedzki (1655-1659)

I

Rozdział

I

Pierwsze miesiące walki (sierpień-październik 1655)

Kasztelan kijowski rozpoczynał w sierpniu 1655 r. walkę z przeciwnikiem, któ­ ry nie był mu obcy. Minęło co prawda przeszło 20 lat od czasu, kiedy w raz z braćmi potykał się ze Szwedami, inna była wtedy jego rola w wojsku i inaczej pojmował swoje zadania; przeciwnik jednak był ten sam, należało się też spodziewać podob­ nych metod walki. Czarniecki musiał wiedzieć, że nie był to w róg, którego można traktow ać pogardliwie, zasługiwał raczej na maksimum wysiłku i uwagi. Pierwsze klęski, bez względu na to, czy ich przyczyną było stanowisko wielkopolskiej szlachty i magnaterii, czy też siła wojsk szwedzkich, nie zapowiadały łatwej kampanii. Część historiografii przyjmuje, że Czarniecki natychmiast po rozpoczęciu najaz­ du szwedzkiego pospieszył do W arszaw y.1 Ponieważ Jan Kazimierz w końcu lipca i na początku sierpnia porozsyłał istotnie wezwania do różnych dow ódców woj­ skowych i m agnatów2, być może takie pismo otrzym ał również kasztelan kijowski. W końcu lipca przebywał on jeszcze w C zarncy i zapewne dopiero w pierw­ szych dniach sierpnia pojechał do W arszawy. Tu znalazł się od razu w wirze wyda­ rzeń. Dezorientacja, jaka panowała na dworze, niedokładne i często przesadne in­ formacje o ruchach wojsk szwedzkich, moskiewskich i kozackich nie stwarzały optym istycznych perspektyw tej wojny. N ie będzie przesady, gdy atmosferę panującą na dworze w pierwszych dniach sierpnia określi się jako paniczną. Świadczy o tym i błagalne wezwanie o pom oc cesarką, i ofiarowanie k orony cesarzowi.3 Fakty to zbyt znane, by dłużej się nad nimi zatrzym yw ać. K rólow a 6 sierpnia spiesznie opuściła W arszawę4, a w niewiele dni później zapadło także postanowienie o wyruszeniu króla. N ow o mianowany senator nie brał prawdopodobnie bezpośrednio udziału w na­ radach, które toczyły się na Zam ku. Był żołnierzem i nie decydował o tym , co robić

' P r z y b o ś , Działalność, s. 235; tenże, Stefan Czarniecki, s. 124. 2 AGAD, AR, III, ks. 4, 91, f. 21, Jan Kazimierz do A. H. Polubińskiego, Warszawa 31 VII 1655; AGAD, BOZ, I, 25, 300, nr 3, 4, Jan Kazimierz do J. Zamojskiego, Warszawa 25 VII i 2 VIII 1655. 3 A. W a 1 e w s k i, Historya wyzwolenia Polski zapanowania]ana Kazimierza 1 6 5 5 -1 6 6 0 , 1, Kraków 1366, s. 80 nn. 4 Urkunden und Aktenstücke zur Geschichte des Kurfürsten Friedrich Wilhelm von Brandenburg...,

VIII, s. 375, Relacja Adersbacha, Warszawa 28 VII(7 VIR) 1655.

252

Najazd szwedzki (1655—1659)

ma król i współrządzący państwem. D opiero kiedy zapadały decyzje, miał być ich wiernym w ykonaw cą. Jego pobyt w W arszawie trw ał zresztą najwyżej kilka dni. Jan Kazimierz jeszcze w lipcu usiłował zorganizować punkty oporu. Pierw otny plan obrony przewidywał koncentrację oddziałów pod Solcem Kujawskim5, spo­ dziewano się bowiem marszu Szwedów do Prus. W pierwszych dniach sierpnia, na wieść o poddaniu się zgrom adzonych pod Ujściem i zajęciu W ielkopolski, Jan Kazi­ mierz w yznaczył now y punkt zborny pospolitego ruszenia, piechoty łanowej i od­ działów kom putow ych. W ojsko miało się zbierać pod Zgierzem, Łęczycą i Łow i­ czem 6 i tam oczekiwać przyjazdu króla. Poniew aż obu hetm anów nie było w W arszawie, w rejon koncentracji wysłano Czarnieckiego.7 Nastąpić to musiało na początku sierpnia, od 8 bowiem miały za­ cząć ściągać pierwsze oddziały, a 9 sierpnia spodziewano się przyjazdu Jana Kazi­ mierza do Łęczy cy .8 Czarniecki w yruszył z kilkoma chorągwiami z pułku Szemberka, które na wieść, że Szwedzi zbliżają się do Poznania, zabrały działa oraz piechotę i wycofały się do W arszaw y.9 Zdążyły tam przybyć wcześniej niż Czarniecki, a po jego przyjeździe król pow ierzył mu ich dowództwo.

5 AGAD, Sieradz, ks. rei. gr., nr 32, f. 197 (oryg.), Uniwersał Jana Kazimierza, 25 VII 1655, piechota łanowa do Solca na 15 VIII 1655; tamże, f. 198 (oryg.), Uniwersał Jana Kazimierza do woje­ wództwa i powiatu sieradzkiego, 28 VII 1655, pospolite ruszenie pod Solec na 24 VIII 1655; por. też AmKr., Sącz, ks. rei. gr., nr 127, f. 507-511; Biecz, ks. rei. gr., nr 186, s. 2260-2262, Uniwersały 28 VII 1655, pospolite ruszenie do Solca na 24 VIII. 6AGAD, Sieradz, ks. rei. gr., nr 32, f. 200, Uniwersał Jana Kazimierza, 3 VIII 1655, zmiana miejsca pospolitego ruszenia na Zgierz na 11 VIII; tamże, f. 201, 6 V E 1655, łanowa piechota ma przybyć do Łowicza na 8 VIII; WAPP, Inowrocław, ks. rei. gr., nr 38, f. 14v-15, Uniwersał Jana Kazimierza, 30 VH 1655, piechota łanowa 8 VIII pod Łęczycą; tamże, f. 16v, Uniwersał Jana Kazimierza, pospolite ruszenie pod Łęczycą; por. także ZDIH PAN, TP, nr 10, s. 544; WAPGd, 300, 29, 274, niepaginowana luźna nota z Warszawy. 7 WAPGd., 300,29,274, niepaginowana, luźna nota z Warszawy: „Herr Czarnecky metator castrorum Regni ist nach Warschau ankommen, demselben haben IKM nach Lentzicz geschicket umb daselbsten ein Lager zu formieren, dahi[er] ziehen vom allen Orthen die Königliche Völcker, welche so wohl gewerben als auch vermöge der jüngstgemachen constitutionem von dem haben zusammen gebracht sindt, eingleichem soll das Pospolite Ruszenie daselbsten sich befinden”; por. także AGAD, Sieradz, ks. rel. gr., nr 32, f. 201 (oryg.), Jan Kazimierz do szlachty woj. sieradzkiego, aby piechota łanowa stanęła 8 VHI pod Łowiczem; w dopisku stwierdzono, że Czarniecki gromadzić ma wojsko pod Łowiczem, Warszawa 6 VIH1655. 8 O L MKL LP, nr 515, S. Osiński do J. Rakoczego (?) z listami F. Wesseliniego do cesarza, Gdowo 6 VIII 1655. 9 Mimo iż wiadomość pochodzi z druku, jest do dziś mało wykorzystywana. Podaję tekst obszer­ niej: PKK, I, s. 191-192, Kratkaja letopis: „Ta armata, która była poszła z Warszawy do Poznania i pie­ choty 200... którzy dowiedziawszy się ciż ludzie, że IMP Radziejowski idzie z wojskiem szwedzkim do Poznania, uchodzą z armatą razem ku Warszawie, gdzie się skupiwszy z chorągwiami temi, nad któremi IMP Michał Zbrożek, porucznik IMP Szemberka, uchodzi dniem i nocą aż ku Łowiczowi, gdzie przyszedłszy i zostawiwszy armatę w Łowiczu z ludźmi pieszemi, poszedł sam z chorągwiami pod Warszawę. Tamże zastaje króla IM Kazimierza, czynił relacyją o swoim uchodzeniu. W tym IMP Czar­ niecki, kasztelan kijowski, przyjeżdża do króla IM Kazimierza, któremu daje komendę nad temi chorąg-

Pierwsze miesiące walki (sierpień-paździemik 1655)

253

Zadania kasztelana były dosyć zróżnicowane — miał udać się w okolice Łow icza i Łęczycy, sform ow ać, w Ł ęczycy zapewne, obóz z rozproszonych chorągwi kom ­ putowych, pospolitego ruszenia i piechoty łanowej, przygotow ać linię obronną nad bagnistymi rozlewiskami Bzury i rozpocząć walkę podjazdową. Ze w szystkich ty ch poleceń Czarniecki wypełnił tylko ostatnie, nie ze swojej zresztą winy. N a wyznaczone term iny i miejsca ściągnęło bardzo niewiele ludzi, a i ci byli raczej skłonni naśladować zgromadzonych pod Ujściem. Pospolite rusze­ nie sieradzkie zatrzym ało się pod Sieradzem, dokąd je na 5 i 7 sierpnia wezwał Jan Koniecpolski10 i do Zgierza nie miało nigdy dotrzeć, ponieważ poddało się Szwe­ dom .11 N a zgromadzeniu szlachty województwa łęczyckiego12 także aktywni już byli ludzie Radziejowskiego i część szlachty wyraźnie sprzyjała najeźdźcy.13 Szlach­ ta z bardziej odległych województw, na przykład sandomierskiego i krakowskiego, nie zjawiła się w ogóle.14 Szwedzi byli o tym wszystkim dobrze poinform ow ani.15 W tych warunkach Czarnieckiemu nie pozostało nic innego, jak „nieprzyjaciela czatami i uryw czą zatrzym yw ać wojną”.16 P o zajęciu Poznania W ittenberg ze swo­ imi oddziałami stanął w Środzie17 i czekając na przybycie głównych sił szwedzkich z Karolem Gustawem18, umacniał się w W ielkopolsce. W ysłani do wszystkich miast komisarze wykonywali, przy pewnych już oporach ludności, swe polecenia.19 D zia­ łania militarne Szwedzi ograniczyli jedynie do podjazdów, co bardzo sprzyjało za­ miarom Czarnieckiego. W literaturze historycznej, opartej przede wszystkim na relacjach kronikarskich i pamiętnikarskich, słabo różnicowano drobne starcia Czarnieckiego przed bitwą wiami. Idzie z temi chorągwiami zaraz aż ku Łęczycy, ku wojsku szwedzkiemu”. Kroniczkę tę znał I. E. Chrząszcz także z rękopisu, dziś zniszczonego w Bibl. Kras., por. wyżej, s. 147. 10 AGAD, Sieradz, ks. rei. gr., nr 32, f. 196, Uniwersał Jana Koniecpolskiego 28 VII 1655; tamże, f. 203, 5 VIII 1655. 11 O rokowaniach szlachty sieradzkiej już pisałem; por. Chłopi polscy w walce z najazdem, s. 82, Pierwszy opis, s. 80-81; por. także laudum sieradzkie, 9 VIII 1655, AGAD, Sieradz, ks. rei. gr., nr 32, f. 204 on.; Por. R u d a w s ki, op. cit., s. 181; także Czart., 77V, nr 148, s. 521-523; Czart, nr 3355, f. 9797v; tamże, nr 385, f. 49-49v; O L KL, AFR, B, 1598, f. 313v, N N do A. Klobucziczkiego 22 VII (1 VIII) 1655. 12 ZDIH PAN, TP, nr 10, s. 544. 13 RA, KhS, XI, nr 1, 2, H . Radziejowski do A. Wittenberga 2(12) VIII 1655 r. 14 Później Dominik Zasławski przeniósł punkt zborny na 24 VIII pod Żarnów, AmKr., Sącz,

rei. gr., nr 127, f. 518-519, Uniwersał z Tarnowa, 15 VIII 1655. 15 RA, Riksregistraturet 1655, f. 1783-1787, Relation om Kongl, Maytt Marche 12(22) VIII 1655. 16 BP AN Kórn., nr 991. 17 Por. np. „Copia eines Schreibens aus dem Königl. Schwedischen Feldlager vor Szroda vom 1(11)

Augusti, Anno 1655”, Gedruckt zu Alten Stettin; także Czart., nr 385, nr 31, f. 46v-47v, „Copia eines Schreibens aus dem Königl. Schwedischen Feldlager vor Szroda 2 / 12/ VIII A. 1655”. 18 Ciekawsze wiadomości o marszu Karola Gustawa RA, RR 1655, f. 1783v-1787 (M. Biörenklou), Relation om Kongl. Maytt Marche, Gniezno 12(22) VIII 1655; także KhS, XI, nr 3, Berättelse om konunng Carl Gustavs resa och fältag mot Polen; także SkS, nr 66, „Relation...” 19Por. RA, Brev tili Kungl. Majt. Karl X Gustavs tid oraz Stenbocksamlingar listy komisarzy w sierp­ niu 1655.

^

Najazd szwedzki (1655—1659)

Pierwsze miesiące walki (sierpień—październik 1655)

255

pod Piątkiem i wydarzenia samej bitwy. Sam zresztą nie jestem tu bez winy — nie chciałem uwierzyć w możliwość zaczepnych działań kasztelana kijowskiego w rejo­ nie Ł ęczyca-K alisz-K oło między 15 a 25 sierpnia.20 Dokładniejsze zbadanie tej spra­ w y wykazało, że wystąpienia takie rzeczywiście istniały i Czarniecki „tamże na różnych miejscach gromił Szwedów i polskich ludzi, k tórzy byli p rzy Szwedach”.21 Kilka źródeł wspomina, że rozbił on bliżej nieokreślony oddział szlachty wielko­ polskiej, która przeszła na stronę szwedzką i wśród której miał się znaleźć sam Ra­ dziejowski. Pisali o tym : Kochowski22, Rudawski23 i Kobierzycki24, przy czym jedni umiejscawiali potyczkę pod Kaliszem, inni pod Piątkiem25, plącząc wiadomości o niej z relacjami o późniejszej bitwie. Po dokładniejszych poszukiwaniach znalazły się pewne potwierdzenia zaata­ kowania oddziału, w k tórym się znajdował Radziejowski.26 Było to zapewne po 17 sierpnia. 7 tego miesiąca Radziejowski przybył do Kalisza.27 Tam po dziesięciodnio­ w ych rokowaniach szlachta województwa sieradzkiego, a raczej tylko część szlach­ ty tego województwa 17 sierpnia przyjęła warunki szwedzkie. W czasie podpisywa­ nia układów był obecny Radziejowski, po czym wyjechał z miasta. Właśnie wtedy mogło nastąpić starcie z oddziałami Czarnieckiego. Przebieg tych wydarzeń można zrekonstruować następująco: kasztelan kijowski po przybyciu w okolice Łęczycy, ze znanym już zadaniem zorganizowania obozu, zaczął wysyłać podjazdy, w których być może i sam brał udział, musiał się bowiem zorientować w sytuacji militarnej. Jeden taki podjazd napotkał i rozbił polsko-szwedz­ ki oddział w okolicach Kalisza. Inny, liczący 400 „koni” i dowodzony przez Szemberka, 21 sierpnia między Łęczycą i Kołem zetknął się z regularną jazdą szwedzką Israela Ridderhielma, zapewne także silnym rekonesansem szwedzkim.28 W potycz­ ce Szemberk miał stracić 40 ludzi, i w ycofał się do Łęczycy.

20 Kersten, Pierwszy opis, s. 80. 21 PKK, I, s. 192, Kratkaja letopis... . 22 K o c h o w s k i , Climacter, II, s. 29. 23 R u d a w s k i, op. cit., s. 165. 24 St. K o b i e r z y c k i, Obsidio Clari Montis Częstochoviensis deiparae..., Dantisci 1659, s. 13. 25 Wersję „kaliską” podkreślają Rudawski i Kobierzycki, wersję „piątkowską” Kochowski. 26 Vita et varians fortuna Illustrissimi et Magnifici D om ini H ieronim i Radziejovsky..., Cracoviae 1662; por. także BN, nr 3092, f. 117 nn. ponieważ druk jest późniejszy niż Obsidio Kobierzyckiego, być może Kobierzycki jest w tym wypadku przekazem pierwotnym. 27 WAPP, Kalisz, ks. miejska, nr 59, f. 150; por. także AGAD, BOZ, I, 28, 323, nr 143, A. Radoszewski do A. Koniecpolskiego: „pan Radziejowski w sobotę przeszłą dwie godzinie przed południem przyszedł do Kalisza”, RA, KhS XI, nr 1, 2, S. Walewski do H. Radziejowskiego „w polu pod Szad­ kiem”, 9 VIII 1655; UuA, VIII, s. 377, Relacja Adersbacha, Warszawa 5(15) VIII 1655. 28RA, RR 1655, f. 1783v-1787, Relation om Kongl. Maytt Marche 12(22) VIII; M. M e y e r, Europaeische Geschichts-Erzählung..., Frankfurt 1660,1, s. 68, 11(21) VIII 1655. O tym podjeździe wspomina także P. G o r d o n, Tagebuch des Generalen Patrick Gordon während seiner Kriegsdienste unter Schweden und Polen vom Jahre 1655 bis 1661 und seines Aufenthals in Russland vom Jahre 1661 bis 1699..., wyd. M. C. Posselt, I, Moskau 1849, s. 18 jako podjazd Engla.

O ba te starcia wydają się prawdopodobne; wysłanie rekonesansu na płd.-zachód i płn.-zachód (kierunki, skąd mógł nadejść nieprzyjaciel) jest jak najbardziej logicz­ ne. N atom iast sprzeczne z logicznym rozumowaniem jest wysyłanie oddziału na wschód, pod Piątek i obecność tam Szwedów. Jest to w ręcz niemożliwe. Pod Piąt­ kiem mogła być szlachta — zwolennicy Szwedów. Wątpliwe jednak, by kasztelan rozbijał zaledwie potencjalnych przeciwników na swym zapleczu, a nie stajg l^ ic f e ^ przeciągnąć do własnego obozu. Dlatego też o cJtz u li^ t^ lb a r a c z e j^ Ija.rdźo. nfe-

256

Najazd szwedzki (1655—1659)

pewną wiadomość o potyczce pod Piątkiem i odnieść ją do późniejszej bitwy z głów­ nymi siłami szwedzkimi. W k rótce po tych wydarzeniach Czarniecki zorientował się, że ma przed sobą, w niezbyt wielkiej odległości całą armię szwedzką, nie tylko oddziały Wittenberga. Karol Gustaw nadciągnął i połączył się 24 sierpnia z Wittenbergiem w Koninie.29 N azajutrz obóz szwedzki stanął w Kole. Spodziewając się, iż Szwedzi szykują się do marszu na Łow icz, gdzie był już Jan Kazimierz, Czarniecki niezwłocznie zawiado­ mił króla o sytuacji, sam zaś pozostał pod Łęczycą.30 Jan Kazimierz wyruszył z W arszawy 17 lub 18 sierpnia31, doczekawszy się tam jeszcze Lanckorońskiego z częścią wojsk kom putow ych.32 D o Łow icza przybył 2 0.33 Nastroje w otoczeniu króla były raczej pesymistyczne. Myślano, jak wiadomo, o per­ traktacjach z Karolem Gustawem.34 Uwzględniając to wszystko, nie wydaje się jednak, by m ożna było wyjazd z W ar­ szawy traktow ać jako ucieczkę. Jan Kazimierz, choć dysponował siłami bardzo nie­ wielkimi, a ściąganie now ych natrafiało na trudności35, miał w tym czasie zamiar połączyć się z oddziałami pospolitego ruszenia i piechoty łanowej, które zdołały się zebrać, i prawdopodobnie na linii Bzury próbować zorganizowania obrony. Plany te pokrzyżow ały nieco wiadomości przesłane przez Czarnieckiego, a po­ twierdzone z innych źródeł.36Jan Kazimierz 24 sierpnia opuścił Łow icz, kierując się wszakże nie w kierunku Łęczycy, ale Piotrkow a. W uniwersale wydanym następne­ go dnia w obozie pod Pszczonowem tak to uzasadniał: 29 RA, RR 1655, f. 1846-1850v, Relacja M. Biörenkloua do rady w Sztokholmie, Koło 20(30) VIII 1655; por. także Erik D a h l b e r g h , D e svenska härarnas marschruter underK arl X Gustavs fälttäg. Erik Dahlberghs diarium 1655-1660. M eddelandenfrdnKungl. Krigsarkivet. III, s. 79; także G o r d o n, op. cit., I, s. 18 nn., różnice dat w granicach jednego dnia, por. także druki ulotne: „Ausfürliche und glaubwürdige Relation, welcher Gestalt Ihre Königl. Maytt zu Schweden: Dero march von Colo ab bis Crakow gerichtet und glücklich wollführet: Sampt dem, wass sich auf dem Wege in unterschiedlichen Occasionen zugetragen, und auch bey Belagerung der Stadt Crakow bis zum 21 IX s.v. A. 1655 begeben”; „Relation von Ihr Königl. Majestat zu Sehweden unter [...] Wittenberg [...] Aufbruch von Stettin”; „Kurtze Relation was seit Ihr Königl. Mayst. zu Schweden marche ausz Pommern bis anhero nacher Crakow paśsirert und fürgangen (Flygande Märkurius öfwer en Strand), Gedruckt im Jahr Anno 1655”; „Relation Wie Ihrer Königlichen Majest. zu Schweden Armee von Stettin nacher Polen gezogen. Und wie die Action mit der Gross-Polnischen Pospolyte Ruszenie, auch derselben Accomodiment ergan­ gen. Wie auch Friedens — Articul — Im Jahr 1655”. 30 PKK, I, s. 192, Kratkaja letopis... 31J. W e g n e r, Warszawa w latach potopu szwedzkiego, 1655-1657, Wrocław 1957, s. 24, wspomina o 18 VIII, zaś „Gazette de France”, r. 1655, s. 1057 w dokładnej relacji z Warszawy podaje 17 .VIII. 32 BP AN Kr., nr 991; PKK, I, s. 192, Kratkaja letopis... 33 J. W e g n e r, Łowicz w latach „potopu“, Łowicz 1947, s. 67; por. także korespondencję Jana Kazi­ mierza z Łowicza WAPGd., 300, 53, 420, nr 25a, 25b; także WAPGd., 300, 10, 28, f. 139, Propositio des Ratbes 6 IX 1655. 34 Jest to ogólnie znana sprawa poselstwa Przyjemskiego; por. także RA, Polonica, Originalbrev, Jan Kazimierz do Karola Gustawa, Łowicz 24 VIII 1655, odpis Diplomatica III, Polonica. 35Por. listy Jana Kazimierza do A. H. Połubińskiego, Warszawa 14 VIII 1655. AGAD, AR, III, 4, 93, f. 25. 36W e g n e r , Łowicz, s. 68.

Pierwsze miesiące walki (sierpień—październik 1655)

257

Jakeśmy różnymi uniwersałami naszemi oznajmowali, żeśmy pod Łowiczem pierwszym obo­ zem stanąć mieli, tak przez dni kilka naszą tamże uczyniliśmy konsystencyją. Ale że momentami rzeczy wojenne miarkować potrzeba, przyszło nam z wielkich przyczyn nieco ku Brzezinom cofnąć, trzymając się jednak według naszego postanowienia tego traktu województwa łęczyckie­ go, a obawiając się, aby ten nasz postępek nie był opacznym widzeniem inaczej tłumaczonym, dajemy ten uniwersał nasz aby do boku naszego tym traktem idąc, między Piotrkowem a W olbo­ rzem ściągali gdy też wiadomości mamy, że król szwedzki z Wittenbergiem się połączywszy przy wielkiej zostaje potędze, idzie ciągnąc ku Łowiczowi.37

O dw rót króla — bo tak trzeba określić ten marsz „ku Brzezinom ” — osłaniać miał Czarniecki. Jan Kazimierz po opuszczeniu Łow icza wysłał doń część oddzia­ łów przybyłych z hetmanem polnym , polecając zarazem, by poszedł pod Kutno, a więc w kierunku, z którego należało się spodziewać Szwedów.38 Kasztelan w yko­ nał ten rozkaz, ale było już za późno. Karol Gustaw opuścił Kutno, maszerując na Sobotę, aby zaatakować siły polskie pod Piątkiem. Trudno ustalić, dlaczego Jan Kazimierz zawrócił z drogi na południe, by 28 sierp­ nia stanąć w Bielawach39, a stamtąd na trzeci dzień ruszyć do Piątku40 z zamiarem dalszego marszu do Łęczycy.41 Być może zmiana planu pozostawała w jakimś związku z poselstwem Przyjemskiego, k tóry jak wiadomo, właśnie 26 sierpnia przybył do obozu szwedzkiego. W każdym razie 1 września w Piątku Jan Kazimierz pisał jesz­ cze w tej sprawie do Karola Gustawa.42 N ie jest też wykluczone, iż zdecydował o tym także wzgląd na pospolite ruszenie43, które, mimo uniwersału króla, mogło się dać ponieść panice, czy nawet pójść za przykładem W ielkopolan. Czarniecki tym czasem , gdy wysłany przezeń podjazd rozbił pod Kutnem od­ dział szwedzkiej tylnej straży, a jeńcy zeznali, że Karol Gustaw „jeszcze o północy ruszył się pod Ł ow icz”44, pospieszył w tym kierunku. Znów nie zdążył; kiedy przy­ był do króla, Jan Kazimierz był już w odwrocie.

37Oss., nr 190/11, f. 175, Uniwersał królewski spod Pszczonowa, 25 VIII 1655. 38PKK, I, s. 192, Kratkaja letopis... 39 Por. korespondencję Jana Kazimierza spod Bielaw, AGAD, Sieradz, ks. rei. gr., nr 32, f. 209; WAPGd., 300, 53, 420, nr 26, 27a. 40 Por. korespondencję Jana Kazimierza w obozie pod Piątkiem, AGAD, dok. pap. IV, 5.2.1, nr 17a; WAPGd., 300, 53, 420, nr 28; O sytuacji w obozie bardzo optymistycznie A. Trzebicki do A. Koniec­ polskiego, AGAD, BOZ, I, 28, 323, nr 131, 41 K u b a 1 a ( Wojna szwecka, s. 103) cytuje list Korycińskiego do Zasławskiego, b.d. 42 RA, Polonica, Originalbrev, Jan Kazimierz do Karola Gustawa, Piątek 1 IX 1655; odpis: Diplo­ matica III, Polonica. 43 PKK, I, s. 192, Kratkaja letopis...-, BP AN Kórn., nr 991; także Czart., TN, nr 148, s. 571-573, Relation von der Königl. Pohlnischen Armee vom 3(13) September, A. 1655 (możliwe, że była to rela­ cja dla Gdańska. 44 Tamże; w relacji 3(13) IX potyczka ta jest wspomniana po odwrocie spod Piątku: „Der Herr Czarnecki hat sich damals apart sehr wohl gehalten, den Feind angefallen über 1000 Mann geschlagen und viele Beute gemacht bey unserem Treffen ist wenig Schaden geschehen”; nie przypuszczam, by chodziło o dwa różne starcia, a relację, iż Czarniecki się zatrzymał, potwierdza wiadomość, że dołączył do głównych sił już w czasie odwrotu.

258

Najazd szwedzki (1655—1659)

Pierwsze miesiące walki (sierpień—październik 1655)

259

P o nieudanej próbie bitwy pod Piątkiem oddziały polskie w pośpiechu opuściły obóz i szybkim marszem, aby nie nazwać tego ucieczką45, szły przez Zgierz w kie­ runku Sulejowa. Uprzednio istniał zamiar zatrzym ania się dopiero w Sulejowie, potem postanowiono rozłożyć obóz już pod W olborzem . W odwrocie tym Czarniecki przyłączył się do króla i prawdopodobnie osłaniał jego marsz. Przyboś, powołując się na Kubalę, twierdzi, iż miał wówczas 2000 żoł­ nierzy. Kubala jednak w cytow anym fragmencie wspomina o „wojewodzie ruskim”, a więc oczywiście Lanckorońskim .46

traktow ać przyszłego hetmana polnego jako wielkiego wodza i stratega, omalże nie od jego najmłodszych lat, nie mówiąc już o tym , że w czasie najazdu nieraz uważa­

Kasztelan istotnie szedł z dość dużym oddziałem, najpewniej pułkiem królewskim i Szemberka, z którym i dotychczas działał. Zadania jego nie ograniczały się wyłącz­ nie do osłaniania głównych sił; jednocześnie przeprowadził on rozpoznanie dal­ szych posunięć przeciwnika.

Jana Kazimierza. W ygrane potyczki nie były bowiem w stanie zmienić położenia obozu polskie­ go. K ról zdawał sobie sprawę z tego, że odw rót jest dlań klęską bardziej polityczną niż militarną. N iepewni i tak sprzym ierzeńcy przekonywali się, że Jan Kazimierz jest bezsilny w obec najeźdźcy. Trzeba było usprawiedliwień i tłumaczeń. Sytuacja była tym trudniejsza, że siły, którym i król dysponował, zupełnie nie wystarczały do walki z armią Karola Gustawa. Kom putow ych oddziałów było niewiele, a w obo­ zie wiedziano już, że na pospolitaków nie m a co liczyć. Szlachta małopolska, która jeszcze w końcu sierpnia miała zjechać na pospolite ruszenie, bądź w ogóle nie przy­ jeżdżała, bądź przyjeżdżała na wyznaczone miejsca i rozjeżdżała się do domów. P rzy­ bycie części pospolitego ruszenia z M azowsza nie mogło wiele pom óc. Jedyną szan­ są strony polskiej byłaby próba rozbicia grupy W ittenberga, zanim Karol Gustaw

W ojska szwedzkie miały się w krótce rozdzielić. Karol Gustaw ruszył pod W ar­ szawę47, w ślad zaś za wycofującymi się wojskami Jana Kazimierza podążył W itten­ berg z kilkutysięczną grupą.48 Opuściwszy Piątek, 6 września przez Łyżkow ice do­ tarł dwa dni później do R aw y i pozostał tam do 949; tego samego dnia w yruszył do O poczna z zamiarem przejścia Pilicy koło Inowłodza.50 Ten właśnie m om ent przepraw y w ykorzystał Czarniecki. P o zatrzymaniu się króla w W olborzu obserwował on zapewne posunięcia Wittenberga. Kiedy główne siły szwedzkie były już na prawym brzegu Pilicy, na lewym zaś pozostała tylko tylna straż prowadzoną przez Forgella, kasztelan kijowski zaatakował ją, pozorowanym odwrotem wciągnął w zasadzkę i rozbił.51 Według najbardziej wiarygodnej szwedz­ kiej relacji von Essena, kilku oficerów zostało zabitych, a kilku w ziętych do niewo­ li.52 Inne źródła podają przesadzone ad absurdum ilości 4000 poległych Szwedów.53 Prawdopodobnie w celach propagandowych tę pierwszą zwycięską potyczkę w cza­ sie odw rotu po prostu w yolbrzym iono, oddając zarazem poważną przysługę kasz­ telanowi kijowskiemu i kładąc pierwsze cegiełki pod „legendę Czarnieckiego”. Twierdzenie to bynajmniej nie m a pomniejszać roli Czarnieckiego w ty m czasie, lecz sprowadzić ją do właściwych proporcji. Znaczna część historyków zwykła była 45 Konnotata wypadków w domu i kraju zaszłych od 1634 do 1689 r., skreślona przez Stanisława Wierz­ bowskiego. Wyd. J. K. hr. Załuski, Lipsk 1858, s. 92, wspomina: „Pod Piątkiem ustępujemy nie bardzo

porządnie aż ku Olborzu”. 46 P r z y b o ś, Stefan Czarniecki, s. 124-125 na podstawie K u b a l i , Wojna szwecka, s. 103. 47Interesująca relacja o tych działaniach RA, RR; także „Gazette de France”, r. 1655, s. 1383-1384. 48Por. obszerny „Memoriał” Karola Gustawa dla Wittenberga, RA, RR 1655, f. 1869v-1873v, Sobo­ ta 27 VHI(6 IX) 1655. 49Itinerarium na podstawie listów Wittenberga do Karola Gustawa, RA, Brev till... 50 RA, KhS XI, nr 3, „Relation...” Essena. 51 Tamże; G o r d o n, op. cit., s. 18 nn.; P u f e n d o rf, op. cit., s. 71-72; R. D z m u ś , D er erste nordi­ sche K rieg bis zur Schlacht hei Warschau, Aus Danziger Quellen. „Zeitschrift des Westpreussischen Ge­ schichtsvereins”, r. 1884, z. 12, s. 30; Czart., TN, nr 148, s. 571-575, Relation; BP A N Kórn., nr 991; D a h l b e r g h, D iarium , s. 80, Data potyczki, sprzeczna w wielu relacjach i w związku z tym ustalana różnie, wynika z relacji Essena i itinerarium Wittenberga. 52 RA, KhS XI, nr 3, Jlela tio n ...” 53 Czart., TN, nr 148, s. 571-575, Jlela tio n ...”

no go za spiritus movens wszystkich osiągnięć. Począwszy od Krajewskiego, m ożna tu zacytow ać wiele nazwisk. W istocie, choć kasztelan kijowski był wówczas w o to ­ czeniu króla poza starym i niedołężnym Lanckorońskim, najpoważniejszym do­ wódcą wojskowym 54, był też na pewno dowódcą najzdolniejszym, nie pow ierzono mu prowadzenia wojska, ale tylko akcje rozpoznawcze i podjazdowe. Działania te przyniosły jedyne drobne sukcesy w całej, z góry właściwie przegranej kahipanii

połączyłby się z nim pow tórnie. K ról szwedzki w yruszył z W arszaw y dopiero 11 września, lecz szybkim marszem zmierzał na południe.55 ^ Jan Kazimierz nie w ykorzystał tej sposobności, która tak niespodziewanie się przed nim otw orzyła. Zamiast zaatakować Wittenberga, ponowiono starania o na­ wiązanie rokow ań z królem szwedzkim.56 Następnie, po krótkim pobycie w W ol­ borzu kontynuow ano odw rót. 10 września obóz znajdował się pod Sulejowem57, w dwa dni później pod Przedborzem . Tam dopiero nie wiedząc jeszcze, że 14 września Karol Gustaw opanował O pocz­ no58, Jan Kazim ierz zapewne nie tyle pod naciskiem pospolitego ruszenia59, ile nie 54Jak twierdził informator „Gazette de France”, r. 1655, s. 1117, był on nawet oficjalnie mianowany

zastępcą Lanckorońskiego. 55D a h l b e r g h , D iarium , s. 79; por. też RA, RR 1655, f. 1925, do C. G. Wrangla, 6(16) IX 1655. 56 RA, Diplomatica III, Polonica, Jan Kazimierz do Karola Gustawa, Wolborz 8 IX 1655. Był to początek poselstwa Brochowskiego. 57 AGAD, AR, II, ks. 10, 1302 (2035) (oryg. i kopia), Deklaracja Jana Kazimierza wojsku W XL, z obozu pod Sulejowem, 1 0 IX 1655. 58D a h l b e r g h , D iarium , s. 80; por. też RA, RR 1655, f. 1925, do C. G. Wrangla, 6(16) IX 1655; w obozie polskim nie orientowano się w sytuacji, por. A. T h e i n e r, Vetera Monumenta Poloniae et Lithuaniae Gentiumque Finitim arum Historiam Illustrantia maximam partem nondum edita ex tabularis vaticanisdepromptacollectaacseriechronologica, dispositaab...,PQ., 1585-1696, Romae 1863, s. 494, A. Trze-

bicki do papieża, obóz pod Przedborzem 14 IX 1655. Przesadne dane o sile Wittenberga; „Gazette de France”, r. 1655, s. 1385. 59K u b a 1 a, Wojna szwecka, s. 109; St. H e r b s t, Wojna obronna 1655-1660. Polska w okresie drugiej wojny północnej 1655-1660, II, Warszawa 1957, s. 57.

260

Najazd szwedzki (1655—1659)

chcąc uchodzić bez żadnej próby oporu, zdecydował się na wydanie bitwy. 15 wrześ­ nia armia ruszyła do Żarnow a i choć tam rozpoznano wreszcie siły szwedzkie, nie odstąpiono od zamiaru rozegrania bitwy. Nastąpiła ona nazajutrz.60 Czarniecki uczestniczył w niej zapewne, choć żadne ze źródeł nie potwierdza tego, nie m a zatem podstawy do analizy jego roli i udziału w działaniach 16 wrześ­ nia. Jak wiadomo, siła ognia szwedzkiego przesądziła wynik starcia, zakończyło się ono porażką Jana Kazimierza i odwrotem. Tego samego dnia w ieczorem i nocą z 16 na 17 wojsko w róciło do Przedborza, skąd dalej dość forsownymi marszami w yco­ fywano się w kierunku Krakowa.61 W iększość wojska z hetmanem polnym pozo­ stała we W łoszczowie, Jan Kazimierz z częścią sił dotarł 19 września do miasta. Królow i tow arzyszył wtedy Czarniecki. Pobyt Jana Kazimierza w Krakowie nie trwał długo. Podczas dramatycznej narady senatorów, przebywających w mieście62, zadecydowano, że królowa z częścią dworu natychmiast odjedzie na Śląsk, król zaś będzie próbow ał organizować obronę w oparciu o wojska Potockiego i kom put litewski. Jan Kazimierz miał ruszyć na Podgórze, w Krakowie pozostawiwszy kasz­ telana kijowskiego. N ad przyczynam i tego ostatniego postanowienia trzeba się nie­ co zatrzym ać. 2 militarnego punktu widzenia mianowanie Czarnieckiego dowódcą obrony miasta było krokiem nieuzasadnionym. Zagończyk z zamiłowania i prakty­ ki, nie dowodził nigdy obroną warowni, nie posiadał też po tem u odpowiednich kwalifikacji. Zdając sobie sprawę z tego, król mianował From holda Wolffa współdowódcą obrony. Prawdopodobnie w zamierzeniach rady senatorów rola Czarniec­ kiego w Krakowie miała być bardziej polityczna niż militarna. D ow ódcą obrony miasta winien był zostać człowiek, do którego król miał zaufanie, k tó ry nie poddał­ by się atmosferze powstałego właśnie związku wojskowego, a zarazem na tyle znacz­ ny, by jego nazwisko mówiło coś nieprzyjacielowi i własnym żołnierzom. W śród magnatów i w yższych dowódców w ojskowych w otoczeniu króla tylko Czarniecki spełniał te warunki. Był też zapewne jedynym spomiędzy senatorów, k tó ry w ogóle

60 Ponieważ żadne ze znanych mi źródeł nie wymienia Czarnieckiego, nie podaję tu opisu bitwy. Do ciekawszych relacji należą: RA, RR 1655, f. 1925-1926 do C. G. Wrangla... die mit dem König von Pohlen gehabte victorie betreffendt... 7(17) IX 1655; G o r d o n, op. eit., I, s. 25-26; M e y e r ,op. cit., I, s. 94; BP A N Korn., nr 991; Czart., TN, nr 148, s. 571 nn., Relation..., także druki ulotne „Warhafftiger Bericht von Ihro Königlicher Majestät zu Schweden glücklich Progressen in Pohlen mit dero Königli­ chen Waffen, Alt Stettin A. 1655”, Aus dem Königlichen Schwedischen Feldlager vor Radczize den 8 (18) IX 1655; oraz „Relation om hwad som effter then senaste rencontre emellan Kongl. Mayst. tili Swerige och Konungen Pohlens Armee wid Czarnua [...] A. 1655” (owa „Czarnua”, to nie Czarna, jak rozwiązał P r z y b oś, Bibliografia, lecz Żarnów); także „Gazette de France”, r. 1655, s. 1385. Opraco­ wania bitwy, J. L. C a r 1 b o m, 7Ve dagars slaget vid Warschau 1 8 ,1 9 och 20 juli 1656 samt de foregdende m indrefaltstagen 1655 och 1656, Stockholm 1906, s. 12 nn.; H e r b s t , op. cit., s. 57-58. 61 BP AN Kórn., nr 991: „Z Przeborza na Kluczewsko przebraliśmy się do Włoszczowej, z Włosz­ czowej przez Kosów do Miechowa, a z Miechowa stanęliśmy w Krakowie”. 62 WAPGd., 300, 29, 144, f. 243-245, A. Leszczyński do J. Wejhera, Głogówek 9 X 1655, druk. K. P l e b a ń s k i , Jan Kazimierz Waza. Marya Ludwika Gonzaga, Dwa obrazy historyczne, Warszawa 1862, s. 300-303, dok. 1.

Pierwsze miesiące walki (sierpień—październik 1655)

261

godził się pozostać w mieście63, czuł się może nawet tym postanowieniem w yróż­ niony, nie poczytując go za dowód królewskiej niełaski. T o ostatnie nie było mało istotne, mogło bowiem rzutow ać na postawę dowódcy Krakowa wobec szwedz­ kich propozycji poddania miasta. O brona Krakow a nawet gdyby poważnie liczyć na odsiecz, którą J an Kazimierz miał zorganizować, nie stanowiła łatwego zadania. Miasto nie było przygotowane do odpierania ataków .64 Władze miejskie na początku wojny zaczęły intensywne prace nad reperacją m urów i sypaniem wałów. Pomagał im potem przysłany przez króla inżynier specjalista65, ale wszystko to było już spóźnione. Poza tym miasto nie posiadało zapasów żywności, potrzebnych w razie długotrwałego oblężenia. Sytuacja w wojsku i atmosfera na dworze podczas tych 6 dni między przyjazdem a odjazdem Jana Kazimierza z Krakow a nakazywały także w ątpić w realność, a nąoże nawet i szczerość planów obrony i odsieczy. W ojsko, które brało udział w do­ tychczasowej kampanii, pozostawione we Włoszczowej z Lanckorońskim , przyby­ ło pod Kraków i zawiązawszy konfederację wysunęło żądania, k tórych król nie był w stanie zaspokoić.66 W ydaje się, że Jan Kazimierz, jakkolwiek po opuszczeniu mia­ sta rzeczywiście podjął próby skoncentrowania na Podgórzu większej ilości oddzia­ łów67, sam już nie wierzył w powodzenie tych wysiłków. Słowa Czarnieckiego, który pisał do króla w dwa dni po rozpoczęciu oblężenia, jak „animuje” załogę „prędkim przybyciem z wojskami swymi przy boku W K M ci, jako ukrainnym, dru­ gim W Ks. Litewskiego, trzecim tatarskim, czw artym , które W KM przy sobie mieć raczysz, nie wspominając i posiłków od cesarza JM ci idących”68 zakrawają w ówczes­ 63 Por. J e m i o ł o w s k i, op. cit., s. 59. 64 P. D e s N o y e r s, Lettres... secrétaire de la reine dc Pologne Marie Louise de Gonzague, pour servir d l'histoire de Pologne et de Suede de 1655 à 1659, Berlin 1859, s. 3, 18 X 1655. 65 O wystaniu Affaity, PSB, I, s. 29; ogólne przygotowania por. AmKr., Coll. Crac., nr 1362, f. 196— , 197, f. 201, burmistrż do pospólstwa, 2 V III1655,4 VIII 1655; f. 201-203 odpowiedź na apel 4 VIII 1655; A. G r a b o w s k i , Starożytnicze wiadomości o Krakowie. Zbiór pism i pamiętników tyczących się opisowej 1 dziejowej przeszłości oraz zwyczajów tej dawnej stolicy kraju z dodatkiem różnych szczegółów Polaków zająć mogących, Kraków 1852, s. 94-97, obrady rajców krakowskich z pospólstwem, por. też J. M u c z k o w s ki, Obrona Krakowa przeciw Szwedom w r. 1655, „Czas”, dodatek mies., t. III, r. 1858, s. 437 nn.;

por. też listy o pomoc AmKr., Lib. Epist., nr 1307, s. 11, 13-14, Rada m. Krakowa do Jana Kazimierza, 4 VIII, 7 VIII 1655, druk. Grabowski, Dawne zabytki, s. 141, 141-142; s. 11-12, Rada m. Krakowa do D. Zastawskiego, 4 VIII 1655; s. 12, ci sami do J. Lubomirskiego, 4 VIII 1655; s. 12-13, ci sami do S. Warszyckiego, 5 VIII 1655; s. 13, ci sami do W. Myszkowskiego, 5 VIII 1655. 66 D a mu s , op. cit., s. 31-32; K u b a l a , Wojna szwecka, s. 111, także BPAN Kórn., nr 991. 67 K u b a 1 a, Wojna szwecka, s. 405; por. też AGAD, Sieradz, ks. rei. gr., nr 32, f. 221 (oryg.), Uni­ wersał Jana Kazimierza do pospolitego ruszenia, aby gromadziło się wokół hetmana wielkiego koron­ nego, Jurgów 28 IX 1655; Czart., nr 2239, nr 15, Jan Kazimierz do M. K. Radziwiłła, Wiśnicz 28 IX 1655; AGAD, App, ks. 9/UI, f. 109 (oryg.), S. Koryciński do W. D. Zastawskiego, Sącz 30 IX 1655 o zgrupowaniu pod Wojniczem; AGAD, AR, V, t. 120, nr 5524, Ł. Hulewicz do B. Radziwiłła 29 XI, 2 X 1655; AR, III, t. 4, nr 95, Jan Kazimierz do A. H. Połubińskiego, Zamek w Czorsztynie 5 X 1655. Trasa marszu króla wskazywałaby jeszcze raz na to, że Jan Kazimierz myślał w końcu września o pró­ bach obrony. 68 S. Czarniecki do Jana Kazimierza, Kraków 28 IX 1655 r., druk T. Nowak, Raport, „Małopolskie Studia Historyczne”, 1. 1, s. 48.

262

Najazd szwedzki (1655—1659)

Pierwsze miesiące walki (sierpień—październik 1655)

263

nej sytuacji na niezamierzoną ironię. Tw ierdzono zresztą później, że król upoważ­ nił Czarnieckiego do poddania miasta.69 Jeżeli to prawda, trudno o wyraźniejszy dowód niewiary w pomyślne skutki podejmowanych wysiłków obronnych.

charakteru. Był to wstępny atak niewielkiego oddziału77, odparty przez załogę z du­ żymi stratami przeciwnika. O wiele istotniejsze niebezpieczeństwo dla miasta sta­ nowiły wówczas przygotowania Szwedów zajętych system atycznym obsadzaniem

Niepewne i w istocie nieprawdziwe wiadomości o nadciąganiu na pom oc P oto c­ kiego z Tataram i70 niewiele pomagały. Paniczna ucieczka dworu i wojska, a także bogatszych mieszczan w nocy z 24 na 25 września, kiedy Szwedzi zaczęli się zbliżać do Krakowa71, potwierdzała wszystkie pesymistyczne prognozy.

pozycji wyjściowych do dalszych akcji.78 Chcąc temu zapobiec, Czarniecki rozka­

Oblężenie miasta, w k tórym kasztelan kijowski pozostał z maksimum 3000 lu­ dzi załogi72, rozpoczęło się następnego dnia. T rzy tygodnie, które miały upłynąć do kapitulacji Krakowa, wymagają odrębnej analizy militarnej, tym bardziej że wszyst­ kie dotychczasowe opisy raczej niż opracowania obrony są przestarzałe.73 Analiza taka, oczywiście, nie może mieć miejsca w biografii Stefana Czarnieckiego, przekra­ cza jej ram y zarówno rozmiarami, jak i zakresem tem atycznym . Wszystkie relacje o obronie miasta potwierdzają, że działania militarne nie były wówczas jedynym, a może nawet i nie zasadniczym zadaniem kasztelana kijowskiego. Intensywne walki zajmowały zresztą oblegających i obrońców tylko podczas pierwszego z owych trzech tygodni. Po zajęciu Kazimierza, opanowaniu mostu na Wiśle i wkroczeniu regimentu Sulzbacha na Stradom74 Szwedzi zamierzali przypuścić szturm do miasta, czekali jednak, aż nadejdą cięższe działa i piechota.75 Działania koło Bram y Grodzkiej w dniu 26 września, które oblężeni uznali za szturm 76, nie nosiły jeszcze, wydaje się, tego

69 Oss., nr 296, k. 133-137, Informatio Gestorum... 70 D a m u s, op. cit., s. 32. wspomina o nich Barkmann, że nadeszły 2 4 IX. 71 Karol Gustaw 2 3 IX był w Miechowie, następnego dnia odkomenderowano stamtąd oddziały pod Kraków. Król przybył 25 IX 1655; por. D a h l b e r g h , D iarium , s. 80. 72 Jest to, jak się wydaje, ilość maksymalna. K o c h o w s k i , Climacter, II, s. 45 i M u c z k o w s k i, op. cit., s. 440 podają 3600, liczby nieco przesadzone. Po kapitulacji wyszło z miasta 1800 ludzi, trudno przyjąć, by drugie 1800 stanowiła piechota krakowska. Wśród załogi znajdowała się m.in. dragonia kasztelana kijowskiego; por. też „Europaeische Prima, N. 45, Mittwochentliche Zeitung” 1655, Wiado­ mość z Gdańska 27 X na podstawie „polskiej poczty”: „2000 Soldaten ohn das Landvolck”. 73 Por. M u c z k o w s k i, op. cit.; L. S i k o r a, Szwedzi i Siedmiogrodzianie w Krakowie 1655-1657, Kraków 1908; podobny sąd wyraża N o w a k , Raport, s. 44. 74 RA, KhS XI, nr 3, „Kurtze Relation was seit I. Königl. Mt. zu Schweden glücklich Ankunfft für die Stadt und Schloss Crakau biss zur Übergab und Eroberung deroselben in einem und anderen passirt und fürgegangen 12(22) X 1655 r.” to samo w druku: „Kurtze Relation was seit Ihr Königl. Maytt zu Schweden glücklichen Ankunfft”; M e y e r ,op. cit., I, s. 102; „Gazette de France”, r. 1655, s. 1586, RA, SkS, nr 72, Aus Krakau 21 IX(1 X) 1655, S. Czarniecki do Jana Kazimierza 28 IX 1655 r.; Oss., nr 189/11, s. 851 nn.; tamże, nr 326/11, 26 IX 1655; S. R a n o t o w i c z , Opisanie inkursji Szwedów do Polski i do Krakowa (1655-1657), wyd. J. Mitkowski, Kraków 1958, s. 14. AmKr., Sang., nr 153, Diarium Obsidionis Cracoviensis, s. 1. „Kurtze Relation...” wspomina o potyczce z piechotą miejską na Stradomiu, polskie źródła tego nie potwierdzają. 75 „Kurtze Relation...”; „Gazette de France”, r. 1655, s. 1386. 76 S. Czarniecki do Jana Kazimierza, 2 8 I X 1655, Diariusz oblężenia...; Diarium obsidionis..., S . T e m b e r s k i , Stanisława Temberskiego roczniki. Wyd. W. Czermak, Kraków 1897, s. 315; dużo oględniej; Oss., nr 189/11, s. 853, Diariusz... 26 X.

zał podpalić zabudowania na podzamczu.79 Działania Szwedów, choć nie bardzo groźne i stanowiące dopiero wstęp do właś­ ciwych prób zdobycia miasta, wzbudziły przerażenie wśród oblężonych. O dczytać je można wyraźnie między wierszami dziennika jednego z obrońców, świadczą o nim choćby zdecydowanie przesadzone opisy zaciekłych szturm ów, które w tej postaci nie miały, w ogóle miejsca.80 Czarniecki wprawdzie w liście do króla pisał o dobrych nastrojach załogi, zaznaczał jednak, że podtrzymują je zapewnienia rychłej odsie­ czy.81 W iadom o też, że kasztelan kijowski, choć sam został ranny pierwszego dnia oblężenia, objeżdżał miasto, zjawiał się na wałach zam kowych, podobno nawet oso­ biście nosił wodę do gaszenia pożaru, aby dać przykład innym82 i choć w ten sposób w zm ocnić morale załogi. Także poseł szwedzki, k tóry przybył tegoż dnia z propo­ zycją poddania m iasta, o trzym ał od kasztelana kijowskiego zdecydow aną acz uprzejmą odpowiedź, że „króla szwedzkiego salutando mile przyjm ujem y i wzajem powolność naszą oddajemy, ale pierwszy ordynans mój od KJM ci Jana Kazimierza, pana mego, abym tu czekał KJM ci szwedzkiego i tu się bronił”.83 N astępny dzień nie przyniósł w zasadzie żadnych zmian w sytuacji oblężonych i oblegających. Szwedzi ograniczali się do ostrzeliwania Bram y Grodzkiej z dział, a załoga fortyfikowała bram y. Usiłowano też, z dobrym zresztą skutkiem, dokoń­ czyć rozpoczętego dzieła oczyszczenia pola w okół m urów W awelu.84 Szalejące po­ 77 „Kurtze Relation...” nie wspomina o tym szturmie. M. M e y e r (op. cit., I, s. 102-103) wspomina, że: „Etliche Dragoner von Sulzbachischen Regiment waren mit den flüchtigen Hayducken allbereits schon unter des Thor der Stadt Krakau kommen und wolten daselbst Platz fassen, weil aber der Nach­ druck allzu langsam nachkam, musten sie wider davon abziehen”. Przypuszczam, że dla oblężonych ta właśnie próba urosła do 3 szturmów w diariuszu. Czarniecki pisze o jednym; D a h l b e r g h , Diarium , s. 80 podaje, że dopiero 18 (28) IX „begyntes Cracow formaliter belägras”, 16(26) IX zaś zajęto Kazi­ mierz i dzielnicę żydowską. 78 „Kurtze Relation...”; D a h l b e r g h , D iarium i Oss., nr 189/11, s. 853, Diariusz, S. Czarniecki do

Jana Kazimierza 28 IX 1655. 79 RA, KhS XI, nr 3, „Kurtze Relation...”; „Gazette de France”, r. 1655, s. 1386; D a 1 b e r g h, D ia­ rium ; Oss., nr 189/11, Diariusz, 2 6 IX, S. Czarniecki do Jana Kazimierza 28 IX twierdzi, że podpalenie nastąpiło 27 IX. 80 Oss., nr 189/11, Diariusz, 2 6 IX. 81 S. Czarniecki do Jana Kazimierza, 28 IX 1655. 82 Oss., nr 189/11, s. 853, Diariusz 2 6 IX; K o c h o w s k i, Climacter, II, s. 46; T e m b e r s k i, Annales, s. 315. O ranie Czarnieckiego Diarium obsidionis wspomina pod datą 27 IX, ale list kasztelana potwierdza, że nastąpiła ona już w pierwszym dniu oblężenia. Był to postrzał w twarz, dotkliwy, acz nie ciężki, Czarniecki pisał, że: „piórem i ręką przy wszystkim ciele mogąc rządzić, mowa choć mankuje, nic jednak na dobrym nie schodzi rządzie”. Był to, przypomnijmy, już drugi postrzał w twarz w ciągu ostatnich dwóch lat. 83 Oss., nr 189/11, Diariusz, 2 6 IX i 2 7 IX 1655, S. Czarniecki do Jana Kazimierza, 28 IX 1655. 84Diariusz, 2 7 I X 1655; Diarium obsidionis..., 27 DC 1655; S. Czarniecki do Jana Kazimierza, 28 IX 1655.

264

Najazd szwedzki (1655—1659)

żary zmusiły Karola Gustawa do zaniechania przygotowań szturmu od strony Stradomia i przeniesienia pozycji na wschodni odcinek m urów, naprzeciw Bram y Mi­ kołajskiej.85 U staw iono tam baterie, obsadzono i umocniono kościół Karmelitów na Piasku oraz kolegium jezuickie86, 28 września rozpoczęło się silne ostrzeliwanie miasta.87 W alki pod Bramą Mikołajską prowadzone ze zmiennym szczęściem trw ały do 2 października. Oblężeni urządzili trzy w ycieczki88, próbowali też p ow tórzyć sytuację spod B ram y Grodzkiej i podpalić zabudowania, oblegający zaś, jeśli wierzyć tym razem autorowi dziennika, kilkakrotnie ponawiali szturmy, bezustannie ostrzeliwując m iasto.89 Szwedzkie relacje o szturmach nie wspominają, być może dlatego, że z ogólnomilitarnego punktu widzenia o wiele istotniejsza była sprawa ostatecz­ nego zlikwidowania oporu regularnych oddziałów wojskowych na Podgórzu. Karol Gustaw zdawał sobie sprawę, że Kraków, pozbawiony nadziei na odsiecz, prędzej czy później złoży bron. Zaciekła obrona oblężonej załogi utwierdzała go w przekonaniu, by nie narażać wojska na duże straty wtedy, kiedy m ożna było spodziewać się, że niebawem okażą się one zbyteczne.90 N ie przypadkiem zaprze­ stanie działań pod Krakowem zbiegło się z wymarszem Karola Gustawa przeciw oddziałom Lanckorońskiego i Koniecpolskiego. Rozbiw szy kwarcianych pod Wiśniczem91, król szwedzki 6 października był już znowu pod K rakow em 92; po jego pow rocie rozpoczęła się druga faza oblężenia i ro85 „Kurtze Relation...”, Diariusz 28 Di; S. Czarniecki do Jana Kazimierza, 2 8 IX 1655; T e m b e r s k i, Annales, s. 316.

86 Tamże. 87 Tamże. 88 Pierwsza, prowadzona przez Wąsowicza z udziałem akademików krakowskich nastąpiła 28 IX jeszcze od Bramy Grodzkiej, wyniki jej były nieznane; por. Diariusz, 28 IX; inaczej T e m b e r s k i , Annales , s. 316; K o c h o w s k i , Climacter, II, s. 47. Następna podjęta 29 IX już z Bramy Mikołajskiej także się nie udała, Diariusz 2 9 IX. Powiodła się dopiero trzecia w dniu 3 0 IX, zakończona wyparciem Szwedów z kościoła Karmelitów i podłożeniem ognia w zajętych przez nich zabudowaniach, Diariusz, 3 0 IX; K o c h o w s k i , Climacter, II, s. 48 pisze także o wycieczce 1 X. 89 Ataki szwedzkie na Bramę Mikołajską rozpoczęły się w nocy z 28 na 2 9 IX i kontynuowane były przez wszystkie następne dni. Największe nasilenie szturmy przybrały 2 X . Poprzedziło je jedenastogodzinne ostrzeliwanie. Sytuacja obrońców była w tym dniu dość krytyczna, wybuchły bowiem zamiesz­ ki w mieście. Czarniecki musiał sam zatrzymywać uchodzących z murów, por. Diariusz 28 IX, 29 IX, 3 0 IX, 1 X i 2 X ; por. też „Gazette de France”, r. 1655, s. 1297. 90 Szwedzi twierdzili jeszcze, że król nie chciał niszczyć starego Krakowa, był to jednak zapewne ostatni z jego motywów; por. „Kurtze Relation...” Inna sprawa, że Szwedzi przywiązywali dość dużą wagę do polskich dóbr kulturalnych, choć zazwyczaj dopiero wtedy, kiedy mogły być wywiezione do Szwecji, por. RA, Brev till..., Wallenstedt, Kazimierz 25 IX(5 X) 1655. Świadczą o tym aż nadto dobit­ nie rękopisy polskie w zbiorach szwedzkich, por. też C. P i 1 i c h o w s k i, Straty bibliotek i archiwów polskich podczas szwedzkiego „potopu ” 1655-1660. Polska w okresie drugiej wojny północnej 1655-1680, II, Warszawa 1957, s. 451-480, Kraków, oczywiście, trudno byłoby wywieźć. 91 „Kurtze Relation...”; M e y e r, op. cit, I, s. 106-108; WAPGd., 300, 53, 420, 32, Relacja Dougla­ sów,..; „Gazette de France”, r. 1655, s. 1387; „Europaeische - - Zeitung”, nr 45; Analiza bitwy: C a r l b o m, Tre dagars, s. 15; H e r b s t , op. cit., s. 59-60. 92 W polskiej literaturze przyjęto 4 X ( S i k o r a , op. cit., s. 26; H e r b s t , op. cit., s. 60); D a h l -

Pierwsze miesiące walki (sierpień—październik 1655)

265

kowania między Czarnieckim z jednej, a W ittenbergiem z drugiej strony. Przerw a­ no w zasadzie walki, tylko oblężeni urządzali jeszcze wycieczki93, między innymi dla zdobycia żywności, o którą było coraz trudniej.94 Nieprzyjaciel ograniczał się do robienia podkopów na miny, gdyby okazało się, że rokowania trzeba poprzeć argumentami militarnymi. N a razie Szwedzi operowali tylko perswazją. D o oblężonych wysłano 7 paź­ dziernika Denhoffa, k tó ry miał im opowiedzieć o klęsce kwarcianych pod W iśni­ czem.95 Ponieważ w mieście wiedziano już na pewno o pogromie Potockiego pod Gródkiem 29 września96, przypuszczano, że odejmie to załodze wszelkie złudzenia odsieczy. W tym też tonie był list W ittenberga do Czarnieckiego.97 Jeszcze wcześ­ niej, bo 4 października odebrał on list od Adama Brochowskiego98 i choć jego treść nie jest znana, m ożna sobie przedstawić, jakie stanowisko zajmował kasztelan sochaczewski." Położenie Czarnieckiego wobec tych propozycji było niezmiernie trudne. R o ­ zumiał dobrze, że siły oblężonych nie w ystarczą do długotrwałej obrony, a zresztą obrona ta tylko wtedy miałaby jakiś sens, gdyby towarzyszyły jej inne wysiłki zbrojne w kraju. Klęska wojsk Potockiego i Lanckorońskiego, kapitulanckie nastroje wśród kwarcianych, o k tórych kasztelan wiedział, a które Denhoff zapewne potwierdził wszystko to razem stawiało dalsze działania wojenne pod dużym znakiem zapy­ tania. Czarniecki poza tym był świadom, choć niedokładnie i nie do końca, skom ­ plikowanej gry politycznej, jaką podjął dwór i niektórzy magnaci. N ieobca mu była w żadnym razie myśl o traktatach prowadzonych przez króla ze Szwedami.100 Od b e r g h, D iarium podaje 26 IX (6 X) 1655; por. też C a r 1b o m, Tre dagars, s. 17. Gdyby przyjmować 4 X , trudno byłoby zrozumieć, dlaczego dopiero 7 X wysłano Denhoffa do Czarnieckiego. 93Wycieczki polskie nastąpiły: 4 X na Stradom, do kamienicy Ługowskich, gdzie zniszczono umoc­ nienia szwedzkie, 6 X od strony fortu św. Anny, 8 X w bliżej nieokreślonym miejscu, 9 X po żywność na Zwierzyniec, por. Diariusz, 4, 6 , 8 i 9 X ; także T e m b e r s k i , Annales, s. 318 9 X. 94 Tamże, 10 X ; Szwedzi obsadzili Zwierzyniec wojskiem, chcąc uniemożliwić zaopatrywanie mia­ sta, J e m i o ł o w s k i, op. cit., s. 65; S i k o r a, op. cit., s. 30. 95Oss., nr 189/11,Diariusz6 i 7 X;Diariumobsidionis; „KurtzeRelation...”;T e m b e r s k i , A nna­ les, s. 318. 96 Por. K u b a l a , Wojna moskiewska, s. 300-302; H r u s z e w s k i, op. cit., IX, s. 1115. 97 Oss., nr 189/11, Diariusz 7 X pełny tekst listu. 98 Tamże, 4 X. 99Poselstwo Brochowskiego rozpoczęło się dużo wcześniej, por. RA, Diplomatica III, Polonica, Jan

Kazimierz do Karola Gustawa, Wolborz 8 I X 1655. W rzeczywistości sam Brochowski, zagorzały stronnik Radziejowskiego (por. AGAD, AKW, k. 8 A, plik rokowań w Lubece; także RA, Brev till..., H. Radzie­ jowski do Karola Gustawa 10 X 1655), reprezentował jak najbardziej ugodowe stanowisko. Świadczy o tym także ton rokowań szwedzkich z Brochowskim, RA, RR 1655, f. 1916v-1917, 1940; AGAD, AKW, k. lla , nr 16 (oryg.); Czart., nr 385, nr 51, s. 94 (kopia), Karol Gustaw do Jana Kazimierza, Kazimierz 29 IX(9 X) 1655. Oczywistym błędem jest twierdzenie S i k o r y (op. cit., s. 31), jakoby to Czarniecki wysłał Brochowskiego i Leszczyńskiego do Karola Gustawa. 100Wynika to z jego listów do Jana Kazimierza z 2 8 IX, gdy pisał o posiłkach cesarskich oraz Witten­ berga z 8 X , kiedy wyrażał nadzieję, że posłowie króla Leszczyński i Brochowski dojdą do ogolnego porozumienia z Karolem Gustawem; pełny tekst listu Czarnieckiego w Oss., nr 326/11, Diariusz 8 X;

266

Najazd szwedzki (1655—1659)

ich wyniku przede wszystkim uzależniał swoje postępowanie, spodziewając się, że wobec now ych klęsk militarnych Jan Kazimierz będzie zmuszony do zawarcia poro­ zumienia z Karolem Gustawem. Trudno stwierdzić, czy kasztelan orientował się w znaczeniu politycznym , jakie do obrony Krakowa przywiązywała część magnaterii, licząc, że dzięki temu uda się uzyskać lepsze warunki pokoju.101 N a pewno za to nie chciał, by miasto, którego obroną dowodził, złożyło broń, zanim uczynią to inni, nawet wtedy, kiedy przewidywał, że w końcu będzie musiało dojść do kapitu­ lacji. Listy króla i kanclerza nawołujące do obrony Krakow a102 także uniemożliwia­ ły mu w tym czasie poddanie miasta. W takich warunkach Czarniecki obrał jedyną w istocie realną drogę postępowania — grę na zwłokę. W ykorzystując obecność Brochowskiego, a potem także Jana Lesz­ czyńskiego w obozie Karola Gustawa, kasztelan postanowił zażądać rozm ow y z ni­ mi, by zorientow ać się w aktualnych militarnych i politycznych planach dworu i ewentualnie uzgodnić swoje dalsze kroki z posłami króla.103 Szwedzi zgodzili się na takie spotkanie, znając bowiem stanowisko obu senatorów, mogli się spodzie­ w ać, że skłonią oni Czarnieckiego do bardziej pojednawczego tonu; zapowiedziane rozm ow y jednak nie nastąpiły. N im wydano odpowiednie paszporty, Leszczyński odjechał, nie chcąc, jak twierdził, asystować przy oficjalnym poddaniu kwarcian ych .104 Przybycie posłów wojsk kwarcianych na Kazimierz z instrukcją o przyjęciu p ro­ tekcji Karola Gustawa105, o czym W ittenberg powiadomił niezwłocznie oblężonych106

por. także RA, KhS XI, nr 6; Poselstwa Leszczyńskiego i Brochowskiego dotychczas bardzo słabo opracowane, wzmianki K u b a l i (Wojna szwecka, s. 124) w oparciu o Pufendorfa są bardzo bałamutne. Częściowe opracowanie materiałów szwedzkich E. Fries, Erik Oxenstiema, Biografisk studie, Stockholm 1899, odnosi się jednak tylko do rokowań warszawskich, do rokowań pod Krakowem listy J. Lesz­ czyńskiego, Czart., nr 384, s. 298 nn.; mało istotne wzmianki T e m b e r s k i , Annales, s. 318. Por. także RA, Brev till..., M. Biorenklou, Warszawa 15(25) IX 1655. 101 Stanowisko takie najbardziej wyraźnie zajmował Jerzy Lubomirski. Por. jego list do S. Korycińskiego, Lubowla 11 X 1655, Czart., nr 917, s. 1043-1046; także listy A. Morsztyna do S. Korycińskiego, Lubowla 6 i 11 X 1655; tamże, s. 1393-1397, 1047-1049. 102 O otrzymaniu listów od Jana Kazimierza i Korycińskiego z Sącza, Diariusz 2 X 1655. Treści ich nie znamy, ale możemy się jej domyślić, zważywszy późniejszy list króla do krakowian oraz treść korespondencji króla i prymasa z ostatnich dni września i pierwszych dni października. 103 Diariusz 10 X , S. Czarniecki do A. Wittenberga, 10 X 1655. 104 Czart., nr 384, s. 298, J. Leszczyński do T. Lubomirskiego, 11 X 1655; tamże, s. 300, tenże do Ł. Opalińskiego 12 X 1655. 105 Poddanie się kwarcianych do dziś w zasadzie nieopracowane. Obszernie przytoczyłem źródła, Chłopi polscy, s, 66-67 (z błędami). Tu istotna jest tylko data przybycia pierwszych posłów do Karola

Gustawa. „Relation oder auszfiihrliches Schreiben...” ustalają na 8 X ; także „Gazette de France”, r. 1655, s. 1390. Ta data jest najbardziej prawdopodobna. 106 Diariusz 11-12 X, A. Wittenberg do S. Czarnieekiego, 12 X 1655; por. także AmKr., „Pinocciana”, IT, nr 369. Czarniecki korzystając z paszportów wydanych przez Karola Gustawa dla posłów na rozmowy z Leszczyńskim, wysłał swych przedstawicieli do reprezentantów kwarcianych. Korespon­ dencja w tej sprawie; Diariusz 11-12 X , AmKr. jw.; oryginał listu S. Czarnieckiego z 12 X 1655 w RA, KhS XI, nr 6.

Pierwsze miesiące walki (sierpień—październik 1655)

267

oraz masowy napływ delegatów ziem i województw do obozu szwedzkiego z jednej strony, a wyjazd Leszczyńskiego z drugiej zmieniały dość poważnie perspektywy załogi Krakowa. Trzeba było ostatecznie porzucić nadzieje tak na odsiecz, jak i na rychłe zawarcie traktatów ze Szwedami. O dcięty od dowozu żywności, podm ino­ wany, tak dosłownie jak i w przenośni Kraków nie mógł już dłużej stawiać oporu. W ewnętrzne „podminowanie”, niezadowolenie mieszczan narastające z tygodnia na tydzień107, ciągłe rabunki i hultajstwa żołnierzy, które nieraz przychodziło zbrojnie poskramiać108, były na pewno bardzo istotnym m om entem przemawiającym za poddaniem miasta. K onflikty te ujawniły się z całą silą podczas obrad rady miejskiej 13 października, kiedy rajcom przedstawiono propozycję traktatów z Karolem Gustawem.109 Argum entam i za podjęciem rokow ań miały być: emigracja króla, poddanie się kwarcianych i szlachty województwa krakowskiego, brak nadziei na posiłki od Jana Kazimierza oraz sukcesy wojsk kozacko-moskiewskich. Czarniecki w imieniu dow ództw a obrony stwierdził, że nie będzie się sprzeciwiał poddaniu miasta „tylko warując honor wojskowy”.110 Postanowienie o wszczęciu pertraktacji zapadło tegoż dnia rano, na naradzie wojskowej na W awelu.111 R ozm ow y miały nastąpić nazajutrz, jakkolwiek Czarniecki zastrzegł sobie możliwość porozumienia się jeszcze z Janem Kazim ierzem .112 Prze­ ciągnęła się poza tym dyskusja nad warunkami kapitulacji, które miano przedstawić Szwedom.113 U k ończon o je dopiero 15 października i tegoż dnia poselstwo na czele z W olffem pojechało do obozu na Kazim ierz.114 Treść rokow ań między Szwedami a dowództwem załogi miasta m ożna dosyć dokładnie odtw orzyć, konfrontując trzy zasadnicze teksty warunków kapitulacji — zawiezione 15 października przez W olffa, Płazę i Rupniewskiego115, proponowane następnego dnia przez W ittenberga116 oraz ostatecznie podpisane 17 października.117

102 K o c h o w s k i, Climacter, II, s. 50-51; S i k o r a ,op. cit., s. 30; por. też BUW, 1.5.21, Opisanie konsyliarzów i rebelizantów, s. 119, choć to ostatnie źródło ma charakter raczej paszkwilu. Odmienne stanowisko zajmowali akademicy krakowscy. 108 Największe zamieszki były 2 X , por. Diariusz, 2 X ; T e m b e r s k i , Annales, s. 317; także K o -

c h o w s k i, Climacter, II, s. 50-51. 109 G r a b o w s k i, Starożytnicze wiadomości, s. 99 nn. K o c h o w s k i , Climacter, II, s. 50-51; S i k o ra, op. cit., s. 29-30; K u b a l a , Wojna szwecka, s. 127. Wszystkie opisy dość bałamutne. 110 G r a b o w s k i, Starożytnicze wiadomości, s. 99. 111 Oss., nr 189/H, Diariusz, 13 X 1655. 112 Tamże. 113 Tamże, 14 X ; w dniu tym obradowała rada miejska por. S i k o r a, op. cit., s. 29-30. 114Diariusz, 1 5 X ; T e m b e r s k i , Annales, s. 319; „KurtzeRelation...”,B N ,B 0 2 ,n r 1225,f. 163v164, Kopia listu de dato 17 X z Kazimierza. 115 Tekst tych warunków w brzmieniu najbardziej wiarygodnym podaje Oss., nr 189/11, Diariusz, 15 X. Jak to słusznie zauważył Kubala, warunki podane przezRu d a w s k i e g o (op. cit.,s. 195),odpo­ wiadają tej fazie rokowań, choć, jak zobaczym y, istnieją pewne różnice obu tekstów. 116 Oss., nr 189/11, Diariusz, 16 X. 117 Oryginał RA, KhS XI, nr 6c. Inny wariant, ale ostatecznego tekstu, T e m b e r s k i , Annales, s. 320.

268

Najazd szwedzki (1655—1659)

Tekst w arunków opracowany przez stronę polską zawierał wszystkie zasadnicze punkty późniejszego aktu kapitulacji, był jednak raczej konspektem niż pełnym dokumentem. N ie wchodzę w szczegółową analizę wszystkich 11 paragrafów, tyl­ ko nad dwom a z nich — 5 i 6 — wypadnie się nieco zatrzym ać, one bowiem bezpo­ średnio dotyczą osoby kasztelana kijowskiego i określają losy jego i załogi. Różnice między brzmieniem tych punktów w wersji proponowanej przez do­ w ództwo Krakow a i w ostatecznie podpisanym akcie poddania miasta są dość istot­ ne. Pomijając szczegóły, które dodano w trakcie dalszych rozm ów , uzupełniając i konkretyzując nie bardzo ścisłe sformułowania pierwszego tekstu, zmieniono naj­ ważniejszy warunek, określający losy żołnierzy i dowódców po opuszczeniu Kra­ kowa. Polskie propozycje zawierały żądanie honorow ego wyjścia załogi, wyzna­ czenia leż zim ow ych nad granicą śląską i zezwolenia na w olny w ybór działania po upływie bliżej nieokreślonego terminu. W innej wersji tego projektu m owa jest o trzym iesięcznym okresie neutralności.118 O jakichkolwiek zobowiązaniach w o­ bec króla szwedzkiego nie wspomniano ani jednym słowem. W prow adzono je dopiero do drugiej redakcji, przesłanej przez W ittenberga119, po czym w niezmienionej już w zasadzie postaci zostały wprowadzone do aktu kapitulacyjnego. Szwedzi zażądali, by okres neutralności został skrócony oraz by załoga zobowiązała się, że poza służbą u Jana Kazimierza albo u Karola Gustawa do żadnej innej nie zaciągnie się. Za pojęciem „inna służba” kryła się armia cesarska. Szwedzi w swym mniemaniu nie potrzebowali się obawiać, że Czarniecki pozosta­ nie p rzy boku Jana Kazimierza. Uważali zresztą, że w ciągu wyznaczonego miesiąca przymusowego pobytu na granicy śląskiej, sprawy z królem polskim zostaną osta­ tecznie rozstrzygnięte. Stąd też zapewne owe niezrozumiałe właściwie skrócenia okresu neutralności — w intencjach szwedzkich przyspieszano w ten sposób przej­ ście oddziałów kasztelana kijowskiego na służbę Karola Gustawa. D ow ództw o obrony Krakowa mogło oczywiście interpretować te sformułowania zupełnie inaczej. Gdyby założyć, że Jan Kazimierz będzie próbował kontynuować wojnę, słowa o przyjęciu służby szwedzkiej stawały się pustym dźwiękiem, niemającym nigdy znaleźć pokrycia w rzeczywistości. N ik t nie śmiałby zarzucić kasztela­ nowi kijowskiemu, że w zorem kwarcianych opuścił prawowitego króla i przyjął protekcję Karola Gustawa. Miesięczny term in pow strzymania się od działań była to , uwzględniając beznadziejne położenie miasta w chwili kapitulacji, minimalna wprost cena za uzyskaną zgodę na wolne wyjście załogi. Cała finezja ostatecznego brzmienia 6 punktu warunków leżała właśnie w tym , że dopiero dalszy rozwój w ydarzeń nadawał mu realną treść.

118R u d a w s k i, op. cit., s. 195; Musiaia to być sprawa dość dyskusyjna. K o c h o w s k i (Climacter, II, s. 54) podaje 2 miesiące; jego tekst zbliżony do ostatniej wersji. 119We wszystkich źródłach do rokowań brak szczegółowego przedstawienia rozmów prowadzonych w obozie szwedzkim przez poselstwo polskie w dniu 15 X . Wydaje się, że tekst warunków, przesłany przez Wittenberga 16 X , powstał częściowo przynajmniej właśnie w wyniku tych rozmów.

Pierwsze miesiące walki (sierpień-paździemik 1655)

269

Podkreślenie, że Czarniecki i W olff, bo o nich przede wszystkim chodzi — m o­ gli interpretować 6 punkt warunków inaczej niż Szwedzi, nie oznacza bynajmniej, by dow ódcy rzeczywiście zajmowali takie stanowisko. Orientowali się oni, że woj­ sko i większość województw poddały się królow i szwedzkiemu, W olff nawet pod­ czas pobytu na Kazimierzu 15 października spotkał tam posłów w ojewództwa san­ domierskiego i krakowskiego.120 Wiedziano także w Krakowie o planach współ­ działania Karola Gustawa z Chmielnickim121, a Czarniecki częściowo przynajmniej znał projekty dworu dotyczące rokowań dyplom atycznych.122 W zestawieniu z tym wszystkim list Jana Kazimierza zapowiadający odsiecz, k tó ry zresztą dotarł do miasta dopiero w dniu podpisania kapitulacji123, był argu­ mentem mało realnym. Oceniając całokształt sytuacji, kasztelan kijowski musiał uważać perspektywę panowania Karola Gustawa w Polsce za dość prawdopodobną. A w takim razie otw arta furtka protekcji nowego pana była nie do pogardzenia. N ie m ożna, oczywiście, stwierdzić, czy furtka ta ograniczyła się tylko do dyplo­ matycznego zredagowania 6 punktu warunków. Z późniejszych w ydarzeń w ynika­ łoby, że w czasie rozm ów ze Schlippenbachem w Krakowie, a z W ittenbergiem i Karolem Gustawem na Kazimierzu Czarniecki, jeżeli nie podjął żadnych konkret­ nych zobowiązań, to w każdym razie oficjalnie zajmował stanowisko zbliżone do stanowiska szwedzkiego i przewidywał, że w ciągu wyznaczonego miesiąca, po skwi­ towaniu spraw z Janem Kazimierzem, znajdzie się w obozie dotychczasowego prze­ ciwnika.124 Jak dalece było to wtedy szczere — na ten temat m ożna wysuwać różne przypuszczenia. Człowiek o mentalności Czarnieckiego musiał się czuć w tym cza­ sie m ocno zagubiony. Jeżeli z jednej strony dość ciężko przeżywał ucieczkę króla i dworu, najpierw klęskę, potem zaś kapitulację wojska, a także masowe składanie aktów poddańczych przez szlachtę, z drugiej na pewno nie chciał przekreślać swo­ jej, tak dobrze się zapowiadającej, kariery życiowej. W ciągu wielu lat służby w oj­ skowej kasztelana kijowskiego dyscyplina, wierność, poszanowanie dla „majestatu” były tak nierozerwalnie splecione z interesem osobistym, że trudno jest historyko­ wi, a myślę, że jeszcze trudniej byłoby Czarnieckiemu, określić, które z nich stano­ wiły główny m otyw jego czynów . W Krakowie po raz pierwszy chyba zarysowała się m ożliwość rozdźwięku, bo nie wydaje się prawdopodobne, by Czarniecki, tak jak niektórzy inni, rozpatryw ał przyjęcie protekcji szwedzkiej z punktu widzenia

120 Oss., nr 189/11, Diariusz, 15 X ; por. też G r a b o w s k i, Starożytnicze wiadomości, s. 99, propozy­ cje złożone radzie miejskiej 13 X 1655. 121 Oss., nr 189/H, Diariusz, 15 X. 122 Por. wyżej, s. 260. Także G r a b o w s k i , Starożytnicze wiadomości, s. 99. 123 O przyjściu listu w nocy z 17 nr 18 X , Diariusz, 17 X . Był to najpewniej list Jana Kazimierza wysłany 13 X z Żywca. Prawa i przywileje m. Krakowa, II, 1, s. 317, Jan Kazimierz do rajców krakow­ skich, Żywiec 13 X 1655; także G r a b o w s k i , Dawne zabytki, s. 142; por. też BOZ, nr 934, s. 294, Kopia listu IMP Peruskiego, Strzyżów 18 X 1655: „król nasz stary pisał, prosząc i napominając, aby się trzymali”. 12,1 Por. niżej, s. 276 nn.

270

Najazd szwedzki (1655—1659)

przyszłości Rzeczypospolitej. N ie odstąpić króla w krytycznej chwili i zarazem nie pogrążyć siebie, zachować dobre imię, ale nie za cenę przekreślenia wszystkich am­ bicji — oto treść tego konfliktu. Czarniecki, trzeba przyznać, rozwiązał go, jakby był urodzonym dyplomatą, a nie żołnierzem. Zachowując otw artą drogę do obozu szwedzkiego (na wypadek, gdyby panowanie Karola Gustawa okazało się trwałe) — w niczym nie podważył swej pozycji wiernego żołnierza Jana Kazimierza. Był na­ wet tak dalece przewidujący, że spowodował wydanie dokumentu, w k tórym przed­ stawiciele duchowieństwa, mieszczaństwa i załogi stwierdzali, iż Czarniecki „z na­ szą wolą, radą i instancyją, które mu publice et privater były proponowane, musiał do tych, które trzym ał z KJM szwedzkim, przystąpić traktatów ”.125 *

si-

Trzytygodniow y okres oblężenia i obrony Krakowa został zakończony pod­ pisaniem 17 października honorowej kapitulacji126 i wyjściem w dwa dni później załogi miasta.127 Zanim jednak rozdział ten zostanie zamknięty, wypadnie jeszcze

125 Diariusz, 17 X. 126 Oryginał i wszystkie kopie aktu poddania noszą datę 7 X . Tego dnia zatwierdzono ostateczne brzmienie i wieczorem podpisali je Wittenberg i Czarniecki, por. „KurtzeRelation...”, Diariusz, 17 X ; G o r d o n , op. cit., s. 3031; szerzej o tym K u b a 1 a, Wojna szwecka, s. 128-129. Kubala przypuszcza na podstawie T e m b e r s k i e g o , Annales, s. 319, że podpisanie aktu przez Czarnieckiego nastąpiło po otrzymaniu listu od Jana Kazimierza, z diariusza wynikałoby raczej, że odbyło się to wcześniej. Warun­ ki poddania Krakowa znane są w kilkunastu kopiach poza oryginałem w RA, KhS XI, nr 6c oraz współczesnymi drukami wydanymi przez Szwedów, łacińskimi („Conditiones et Articuli inter SRM — tis Regnique Sveciae Senatorem et Campimarschallum, Illustrissimum Dominum Comitem Wirtembergium, et Gubernatorem arcis ac urbis Cracoviensis, Illustrissimum Dominum Castellanum Kyoviensem, circa deditionem dictae arcis et urbis initi die 7. Octobr. A. 1655”) i niemieckimi („Übergab des Schlosses und der Haupstadt Cracaw im Königreich Poln. an Ihre Königl. Mayest. in Schweden den 6 Octobris 1655. Accord und Articul zwischen Ihrer Königlichen Mayestat...”; „Dreyerley FriedensVergleichungen zwischen... III. Ihrer Excellentz Hr. Graffen Wittenberg Ihrer Königl. Maj. von Schwe­ den Feldmarschallen und Ihrer Durchl. Hn. Czarnecky Castellan von Kyow des Schlosses und der Stadt Krakaw Gubernatorem”). Inne XVII-wieczne przedruki M e y e r ,op. cit., I, s. 131-137; S c h u l t z , Chronica, s. 728; K o c h o w s k i, Climacter, II, s. 53-54; T e m b e r s k i , Annales, s. 320 (nieco skrócony wariant) być może nieostateczny tekst tym bardziej, że wydawca zaznacza, iż znajdował się na osobnej karcie; R u d a w s k i, op. cit., s. 195; TE, t. VH, s. 796-797; P u f e n d o r f, op. cit., s. 90. Kopie rękopi­ śmienne WAPGd., 300, 508, 3; tamże, 300, 53, t. 1185, t. wewn. 2, nr 10; Czart., nr 385, s. 100-101v; tamże, 1656, s. 144-175; tamże, nr 335, k. 3; Oss., nr 3568/11, s. 5-8; tamże, s. 32-33, Aprobatio Regis Sueciae; BJ, nr 226, s. 571-573; tamże, nr 93, s. 17-18; BPANKr., nr 367, f. 62-63v; tamże, nr 318, f. 353v355v, łącznie z Aprobatio; BN, BOZ, nr 934, s. 278-281, Aprobatio; BPAN Gd. 724, f. 311v-312v; AmKr., Sang., nr 153, f. 11-14; tamże, „Pinocciana” IT, nr 369; AGAD, Zb. Bran., 5 p. 2, s. 437-439; AR, II, ks. 20, s. 34-41; RA, KhS XI, nr 6, poza oryginałem kopie; por. także G o r d on , op. cit., I, s. 30-32. 127 Najpełniejsze opisy: Diariusz, 19 X , „Kurtze Relation zwey Schreiben, Eines ausz Crakow de dato 2‘1 X , das ander ausz Thorn, vom 9 X I...”; RA, SkS, nr 72, Aus Crakau 13(23) X 1655, także SkS, f. I, 175; G o r d o n, op. cit., I, s. 22-33; M e y e r , op. cit., I, s. 137-138; K o c h o w s k i , Climacter, II, s. 55-56; T e m b e r s k i , Annales, s. 321. Szerzej ogisuje to K u b a 1a, Wojna szwecka, s. 139-131; S i k o r a , op. cit., s. 36-37.

Pierwsze miesiące walki (sierpień—październik 1655)

271

zaznaczyć w nim jedną sprawę. Mam na myśli bardzo istotną, a słabo omówioną, mimo licznych przekazów źródłowych, kwestię ograbienia miasta przez żołnierzy Czarnieckiego i sum, jakie kasztelan miał podjąć w związku z obroną Krakowa. Żaden ze znanych mi diariuszy oblężenia Krakowa128, nawet paszkwilancki129, nie wspomina wprawdzie bezpośrednio, by wojska rabowały w mieście130, ale wiele wzmianek o tym znajduje się we współczesnych pamiętnikach i opracowaniach. Pisali na ten tem at i Tem berski131, i Radymiński132, nie pominął ich, choć z zastrze­ żeniem K ochow ski.133 Także i Łoś napomknął: „Kraków poddano, pierwej od na­ szych, a potym od nieprzyjaciela złupiony”.134 Podobnej wzmianki nie brak u Jemiołowskiego135, a już szerokim echem odbiła się ta sprawa w poezji Związku Świę­ conego, kiedy Czarnieckiemu wśród wielu innych zarzutów natury materialnej przypom niano złupienie Krakowa: Miłoć było, wojewodo, Kraków wyrabować I po pruskich granicach szlachtę oprymować

pisano w jednym z w ierszy.136 M otyw ten powtarza się wielokrotnie: C óż tym złośliwym zdrajcom trza dać za nagrodę? Wojewodzie ruskiemu wprzód opalić brodę, Potym mu ręce obciąć, żeby nie zbójował137 Bo Kraków Szwedom oddal, a wprzódy zrabował.138

lub w innej nieco wersji: ...Rad ten pociągał brody więc nad kubkiem z winem Gdy go w Krakowie zażył, mieniąc go węgrzynem. Ba! i sobole umiał u Żydów obierać I sklepy jak w pasiece obficie podbierać,

128 Oss., nr 3 2 6 / n , 189/11; AmKr., Sang., nr 153; IT, nr 369. 129 BUW , nr 1.5.21; także kopia BJ. 130 Poza sprawą tumultu. “ T e m b e r s k i , Annales, s. 317 o tumulcie, s. 321 o zabraniu rzeczy ze sklepów żydowskich. 132 BJ, nr 226, M. R a d y m i ń s k i , Annalium. 133 K o c h o w s k i, Climacter, II, s. 56; zupełnie inaczej w wersji polskiej, Historia panowania, I,

s. 2491 134 Ł o ś , op. cit., s. 8-9. 135 J e m i o ł o w s k i, op. cit., s. 66 „pewne, gdzie rozumieł, sklepy żydowskie i luterskie, ba i szla­

checkie niektóre przewertować i co było kosztowniejszego pewnym swoim osobom zabrać kazał podufalym; tą intencyją i aby i tę złożoną, z którą wychodził, i nową na wsparcie króla Kazimierza na Szląsku werbować mógł”. 136 A. B r ti c k n e r, Taniec Rzeczypospolitej Polskiej. Szkic historyczny, Kraków 1899, odb. „Przegląd Polski”, s. 207. 137 „Zbójował” występuje w kilku wersjach (BPANKr., nr 1046, f. 252v). J. N o w a k - D ł u ż e w s k i (wyd.), Poezja Związku Święconego i rokoszu Lubomirskiego, Wrocław 1953, s. 59, podaje „wojo­ wał”. 138 Tamże, s. 59, Zapłata zdrajcom.

272

Najazd szwedzki (1655—1659) Że w drugim nie zostało atlasu i nici, Od czego on się, widzę, bynajmniej nie świeci. A zna co jest fein Silber, co dwunastej próby Srebro ...139

W szystkie te wzmianki dotyczą dwu wydarzeń: zdławienia tumultu w mieście i „oczyszczenia” opuszczonych domów. W czasie tumultu złapano wiele osób z nagrabionymi łupami, po czym ludzi wypuszczono, zatrzymując oczywiście ich zdo­ bycz.140 Faktów tych nie da się negować, trzeba się tylko zastanowić, jakie pobudki kierowały w tedy Czarnieckim. Część pamiętnikarzy sądzi, że kasztelan zabrał zdobycz z Krakowa, by opłacić nią wojsko, część zaś dosyć wyraźnie stwierdza, że wojsku mało co się z tego dosta­ ło. Rację mieli chyba ci drudzy, przemawiają za tym dwa argumenty. Gdy przyszło do zapłaty, kasztelan kijowski nie posiadał pieniędzy, stało się to główną przyczyną przejścia jego oddziałów na stronę szwedzką, a w latach 1661-1663, kiedy żołnierze dywizji Czarnieckiego atakowali swego wodza za nadużycia materialne, wypomi­ nali przede wszystkim zdobycze, które zagarnął sam wojewoda ruski, nie dzieląc ich z armią. Była poza tym jeszcze owa suma 60 000 zł, które król pozostawił Czarnieckiemu wyjeżdżając z miasta. O d 1659 r. w postulatach związków w ojskowych domagano się, aby wojewoda ruski wyliczył się z tych pieniędzy.141 Ponieważ wiadomo na pewno, że je otrzym ał142, wynikałoby z tych żądań, że nie poszły one na zapłatę wojsku.

139 Tamże, s. 45, Na niewdzięczność dworu... 140Por. też Oss., nr 9666/1, s. 366. Morawski na podstawie nieokreślonych bliżej źródeł twierdzi, że Czarniecki wychodząc z miasta wziął pobór pieniędzy, a przedtem jeszcze zabrał srebra kościelne i ka­ zał bić pieniądze w mieście; por. też BPAN Gd., 1513, k. 188v-190. „Das Polnische Pikket-Spiel”, luty 1656, „Krakau — Ich hate verlohren, weil ich allzu sehr geraubet”, także w wielu drukach ulotnych. 141 Por. niżej, s. 531. 142 Jeżeli postulaty związkowe mogłyby budzić jeszcze pod tym względem wątpliwości, nie pozo­ stawia ich brzmienie fragmentu konstytucji sejmowej roku 1661, Volumina legum , IV, s. 334. „Kwit wielmożnego wojewody ruskiego [...] Iż za nagłym nastąpieniem na nas króla szwedzkiego pod Krako­ wem przyszło nam z Skarbu Koronnego dać złota na wyrobienie pieniędzy sześćdziesiąt tysięcy zło­ tych, na piechoty i insze potrzeby Rzpltej, które Wielmożny Stefan na Czarncy Czarniecki, wojewoda ziem ruskich teraźniejszy, a naonczas kasztelan kijowski jako kommendant na Krakowie od nas ex consilio senatus zostawiony do siebie z minice odebrawszy, na różne Rzpltej potrzeby wydał.”

Rozdział

II

Czasy decyzji (październik 1655-styczeń 1656)

T rz y miesiące życia kasztelana kijowskiego, od końca października do ostatnich dni stycznia 1656 r. zadecydowały właściwie o jego dalszym losie. C h oć Czarniecki nie staczał wówczas żadnych bitew, historia rozegrała z nim najciekawszą potycz­ kę. W arto bowiem jeszcze raz podkreślić, że to historia — ściśle określony splot czynów ludzkich i wydarzeń — zadecydowała o dalszym losie Czarnieckiego, a nie Czarniecki zadecydował o losach historii, jak to dotychczas konsekwentnie przed­ stawiano w naszym dziejopisarstwie. W ocenie roli Czarnieckiego w czasie tych trzech, przełom ow ych dla kraju, miesięcy napotyka się ciągle, nawet w nowszej dwudziestowiecznej historiografii, skrajnie idealistyczne interpretacje. Ten zam oż­ ny szlachcic, wcale jeszcze nie magnat, wyższy oficer, ale bynajmniej nie głównodo­ wodzący, dobry i w ierny królowi żołnierz, ale nie strateg i człowiek o szerokich horyzontach m yślow ych, został kreowany na kogoś, kto jednym skinieniem ręki mógł zmieniać sytuację polityczną, militarną i społeczną w całej Rzeczypospolitej. M ożna wym ienić bardzo wiele prac, w których przeceniono rolę Czarnieckiego, ad absurdum jednak doprowadził to Karol Marcinkowski. Zdaniem tego badacza wszystko, co dobrego zdziałano w Polsce w ostatnich miesiącach 1655 r., było zasłu­ gą kasztelana kijowskiego.1 Był on wszechpotężny, jeden jego oficer organizował powstanie, jedno jego słowo zmieniało decyzję króla.2 Czarniecki to spiritus movens wszystkiego, to o wiele więcej niż król i wszyscy senatorowie, to jedyny bohater 1655 i 1656 r. Moje „pozycje wyjściowe” oceny Czarnieckiego w tym czasie są nieco inne. Jego czyny, tak jak czyny wszystkich ludzi, uzależnione były od otaczających go w arun­ ków, a w pływy tego człowieka zdeterminowała pozycja, którą stw orzyło mu włas­ ne środowisko. O brona Krakowa, a później korzystne warunki kapitulacji miasta miały dla Czarnieckiego bardzo duże znaczenie, w pewnym stopniu określiły jego

'K . M a r c i n k o w s k i , Stefan Czarniecki w dobie potopu szwedzkiego. Kampania nad Wisłą i Sanem r. 1 6 5 5 /5 6 , Kraków 1935, s. 6. „Tu [na Śląsku — A. K.] stał się głównym doradcą i króla Jana Kazimie­

rza i królowej Ludwiki Marii, oraz obok samej krolowej jedynym w danej chwili inspiratorem, a zara­ zem wykonawcą wielkiej przygotowawczej akcji, zmierzającej do rozerwania żelaznego jarzma szwedz­ kiego”. 1 Tamże, s. 14.

274

Najazd szwedzki (1655—1659)

dalsze losy. Jak •wspomniałem, już powierzenie obrony miasta w yróżniło kasztela­ na kijowskiego, stw orzyło w okół niego atmosferą zaufania królewskiego. Potem , kiedy inni poddawali się najeźdźcy, on w ytrw ał na pow ierzonym mu posterunku. T o był właśnie czyn, k tó ry średniej przecież ciągle klasy dowódcę predestynował do największych zaszczytów. Jeszcze nie ze względu na jakieś szczególne zasługi natury militarnej, ale na przyjętą wobec najeźdźcy postawę nazwisko Czarnieckie­ go stawało się głośne w społeczeństwie szlacheckim w tych ciężkich dla kraju mie­ siącach. Echa obrony Krakow a, dosyć zresztą szerokie3, musiały odbić się zwłaszcza na dworze polskim4 i w szwedzkiej kwaterze głównej.5 Postać Czarnieckiego zaczyna­ ła być pewnego rodzaju symbolem, ba więcej nawet, m om entem propagandowym w rozgryw ce o szlacheckie społeczeństwo. Jeśli ten, k tóry walczył do ostatka, pozo­ stanie w ierny swemu królow i — m oże pociągnąć za sobą część własnego środowiska — zaw odowych żołnierzy, jeśli przyjmie protekcję Karola Gustawa, um ocni pozy­ cję nowego pana w kraju. W ten sposób nie tyle sam Czarniecki, co przede wszyst­ kim obiektywnie powstałe warunki stwarzały mu próg błyskawicznej wprost karie­ ry. W innej sytuacji obrona Krakowa i jej dowódca nie nabrałyby tak ogromnego znaczenia. Zdawano sobie z tego na pewno sprawę w szwedzkiej kwaterze głównej.6 W ja­ kimś stopniu, o wiele jednak mniejszym, doceniano rolę Czarnieckiego na dworze 3 Por.przede wszystkim instrukcje dla posłów do Karola Gustawa, AGAD, Zb. Bran., 5 p. 2, s. 431432. Instrukcja woj. sandomierskiego dla posłów do Karola Gustawa, 9 X 1655; por. też K o c h o w s k i, Climacter, II, s. 62; J e m i o ł o w s k i, op. cit., s. 65 wspominają o tym, że w pertraktacjach Karola Gustawa z kwarcianymi zastrzegano m. in. bezpieczeństwo dla Czarnieckiego; por. także „Acta circa submissionem, Fidemque Sac. Regiae Mt. Sveciae a Militia Quartianorum in Polonia praestatim, Anno 1655”; AGAD AKW, k. 11 b (szwedzkie) nr 12; AR, II, ks. 20, s. 41-42; APP, ks. 45, t. I, f. 46-46v; Czart., nr 1400, s. 9-14, 15-26, 30-37 i in. Miarą popularności obrony Krakowa, choć nie zawsze jej bezpośrednim echem są liczne wzmianki w szlacheckich „silva rerum”, pamiętnikach i kronikach, por. AGAD, ĄR, II, ks. 21, s. 32-39, Do orła smutnego Korony Polskiej, s. 136; Origo, BJ, nr 3742, s. 38; Oss., nr 189/11; BPAN Kórn., nr 983, f. 47-53; BUW, nr 1.5.21.; BPAN Kr., nr 976, s. 169-170; BPAN Gd., nr 67, f. 140-140v, nr 1513, k. 188v-190, nr 700, s. 205-210, nr 1204, s. 879, a także wiele odpisów aktu kapitulacyjnego AGAD, AR, II, ks. 20, f. 34-41, ks. 21, s. 395-396; Czart., 385, nr 55, f. 100-101v, nr 1656, s. 144/175-147/178; 335, f. 3-6; AmKr., Sang., ks. 153, f. 11-14; Oss., nr 3568/11, f. 5 -8 ,3 2 -3 3 ; BJ, nr 93, s. 17-18; także R u d a w s k i , op. cit., s. 195; T e m b e r s k i , A m a les, s. 320 nn.; M e y e r , op. cit., I, s. 138; także współczesne gazety; „Continuatio X X I”, „Gazette de France”, r. 1655, s. 1391, 1393; „Europaeische Prima, nr 45, Mitwochentliche Zeitung” 1655; nr 46; „Wekelycke Nieus Oste Ordinariae Post-Tydningen”, Gravenhage, 12 X I 1655 oraz liczne druki ulotne. 4D e s N o y e r s , Lettres, s. 4, Głogówek 27 X 1655. 5 RA, KhS XI, nr 3. „Kurtze Relation was seit Ihr Kónigl. Maytt. zu Schweden gliichliche Ankunft fiir die Stadt u. Schloss Crakau...”; por. też cytowane niżej listy i rozkazy Karola Gustawa dotyczące Czarnieckiego i Wollfa. 6 O rosnącym znaczeniu Czarnieckiego pisał wyraźnie Kock w kilka miesięcy później, por. RA, Diplomática III, Polonica, raporty Kocka 22 1(1 II) 1656. Szwedzi prawdopodobnie długo jeszcze usiło­ wali przeciągnąć kasztelana kijowskiego do swego obozu, świadczą o tym notatki Radziejowskiego, najpewniej z 1656 r., w których Czarniecki przewidziany jest na wojewodę sandomierskiego lub lubel­ skiego; por. RA, Extranca IX, Polen, nr 116.

Czasy decyzji (październik 1655—styczeń 1656)

275

polskim. Najmniej może sam kasztelan dostrzegał tę szczególną pozycję, jaką na­ rzuciły mu wydarzenia października 1655 r., sprowadzając ją chyba tylko do bezpo­ średnich korzyści płynących dlań ze zdrady hetmanów w wypadku, gdyby on po: został z królem , a Jan Kazimierz utrzym ał się przy władzy. T o ostatnie — utrzym a­ nie władzy przez Jana Kazimierza — było oczywiście istotnym warunkiem. W iadom o już powszechnie, że w akcie kapitulacyjnym Krakowa kasztelan ki­ jowski wyprowadzając wojsko w okolice granicy śląskiej zobowiązywał się, że w cią­ gu miesiąca nie weźmie udziału w walkach, a po upływie tego term inu, jeżeli Jan Kazimierz nie będzie już go potrzebował, on i W olff przejdą na służbę króla szwedz­ kiego.7 Poza dwoma głosami nieco odmiennymi8, w literaturze historycznej, przede wszystkim w biografiach Czarnieckiego, zobowiązania te interpretowano dość jed­ noznacznie, choć w różnych wariantach. Najczęściej stwierdzano, że kasztelan ki­ jowski wysunął takie warunki, by po miesiącu podjąć dalszą walkę z najeźdźcą.9 Wniosek ten wyciągano oczywiście nie z faktów zaistniałych w październiku 1655 r., lecz z działalności Czarnieckiego w listopadzie tego roku. Marcinkowski-poszedł w tych sądach jeszcze dalej. Jego zdaniem, przyszły regimentarz wychodził z K ra­ kowa z pełnym planem w ojny szarpanej, organizacji powstania etc.10 — jednym słowem przewidział najdokładniej przebieg wydarzeń następnych 6 -8 miesięcy. Słabą stroną tego rodzaju interpretacji, poza tym , że nie znajdują one potw ier­ dzenia w źródłach, jest ich „m onolityczny” charakter. Robią one z osoby Czarniec­ kiego idealny typ bohatera, nie zaś żywego i myślącego człowieka, k tóry często się wahał, nie zawsze wiedział, co jest dobre, co złe dla Rzeczypospolitej. Wydaje się, że w konkretnym wypadku — działań Czarnieckiego po kapitulacji Krakowa — wyidealizowanie jego postępowania i kierujących nim m otyw ów wyni­ kło z bardzo prostego nieporozumienia. N ie dostrzegając, że perspektywa dalszego biegu wydarzeń m oże służyć ewentualnie do oceny przydatności lub szkodliwości społecznej danego czynu (jeśli umie się ustalić kryteria „przydatności”), ale nigdy do analizy jego determinant, zaczęto interpretować przyczyny takich czy innych k ro­ ków podejm owanych przez kasztelana kijowskiego z punktu widzenia tego, co się miało dziać po kilku miesiącach. Przenoszono przy tym w wiek X V II jak najbar­ dziej dwudziestowieczne pojęcia patriotyzm u, wierności, zdrady.11 7 KhS XI, nr 6c, oryginał aktu poddańczego, por. rozdział poprzedni także współczesne druki „Ubergab des Schlosses und der Haupstadt Cracaw...”; także „Conditiones et articuli...” 8 C z a p l i ń s k i , Stefan Czarniecki, PSB, IV, s. 209, H e r b s t, op. cit., s. 60. 9 P r z y b oś, Działalność wojskowa Czarnieckiego, s. 239: „Skierowanie się Czarnieckiego ku grani­ cy śląskiej i przyjęcie stosunkowo krótkiego czasu przymusowej neutralności odkrywa przed nami jego przyszły plan postępowania: już w chwili kapitulacji Krakowa zdecydowany był na dalszą walkę prze­

ciw Szwedom”. 10 M a r c i n k o w s k i , Stefan Czarniecki, s. 5. Pierwsze słowa pracy: „Stefan Czarniecki za cenę oddania słabej twierdzy Krakowa wyzwolił błyskawicę swojego oręża [...] miał wkrótce nad upadłym i zhańbionym narodem zabłysnąć niesłychaną w dziejach naszych wiarą i wolą zwycięstwa [...]”; por. dalej, s. 6-7. 11 Przed kilku laty usiłowałem ustalić, co ludzie siedemnastowieczni określali w tym czasie jako

276

Najazd szwedzki (1655—1659)

Czasy decyzji (październik 1655-styczeń 1656)

277

Dla szerokich w arstw szlacheckich, k tórych Czarniecki był w pełni repre­

wielokrotnie pow oływano się na uprzednio złożone przez kasztelana obietnice15

zentantem, problem y te rysowały się zupełnie inaczej. Perspektywa sejmu12, legal­ nego w yboru Karola Gustawa, ba, nawet jego przejścia na katolicyzm 13 — wydawa­ ła się wówczas bardzo realna wielu ludziom.

czy oświadczenia.16 W tych w arunkach znany już w literaturze i opublikowany przez Władysława Czaplińskiego17, list Czarnieckiego nie jest niespodzianką. K om entarz wydawcy skłania jednak do dyskusji. Czapliński podkreślił bardzo wyraźnie dwa czołowe akcenty listu. U derzył go przede wszystkim „aż nadto ugrzeczniony ton w stosun­ ku do W ittenberga”18 i zapowiedź zorientowania się w sytuacji na Śląsku, w obozie Jana Kazimierza, po tym zaś sprawa podjęcia decyzji o ewentualnym przejściu na stronę szwedzką. W ydaw ca, oczywiście, zastrzega się, że jego interpretacja nie naru­ sza „dobrej sławy Czarnieckiego, przeciwnie pozwala nam poznać cechę wybitną

Czarniecki nie był tylko zwykłym „rębajłą”. Jego niemałe ambicje zmuszały go do zastanowienia się nad tym , jak potoczą się dalsze losy kraju. Swej wierności do­ wiódł w potyczkach w sierpniu i wrześniu, kiedy tylu już zdradziło, dowiódł jej także obroną Krakowa. Ale po poddaniu miasta, położenie wygnanego króla wyglądało tragicznie. Mia­ sto bronione przez kasztelana kijowskiego było ostatnim rzeczyw istym punktem oporu ludzi wiernych Janow i Kazimierzowi; drobnych ruchów partyzanckich wtt dy jeszcze nie traktow ano zbyt poważnie14. N ie będzie przesadą twierdzenie, że jeśli nie rzeczywiście, to przynajmniej nominalnie zdecydowana większość społeczeń­ stwa szlacheckiego sprzyjała Szwedom. W takiej sytuacji jednostronna interpretacja postawy Czarnieckiego nie w ytrzym uje krytyki. Bez względu na to, kto ma w tym sporze rację, trzeba przedstawić różne możliwości interpretacyjne. H onorow e warunki kapitulacji Krakowa, na jakie zgodzili się najeźdźcy, mogły mieć także inne znaczenie niż im przypisywano.' Być może Szwedzi chcieli sobie w ten sposób zjednać Czarnieckiego i załogę miasta. Pertraktacje toczyły się prze­ cież w bardzo przyjaznych warunkach. Kasztelan kijowski jeszcze w pierwszej po­ łowie października pisał do Karola Gustawa i otrzym ał odpowiedź na swój list, a potem prowadził rozm ow y z królem szwedzkim i W ittenbergiem. Ju ż wtedy za­ pewne padły pierwsze propozycje przyjęcia szwedzkiej protekcji, na które kaszte­ lan nie chciał dać definitywnej odpowiedzi. N ie dał jej najpewniej również i przy kapitulacji miasta, ale jego ówczesne zobowiązania wobec Szwedów musiały być 0 wiele dalej idące, niżby to wynikało ze sformułowań 6 punktu aktu poddania. Z nader obfitej korespondencji dowódców szwedzkich w Krakowie oraz szwedz­ kiej kwatery głównej, prowadzonej w październiku, listopadzie i nawet grudniu 1655 r., wynika, że Szwedzi traktowali ów miesiąc tylko jako term in, w którym Czarniecki uporządkuje swoje sprawy z Janem Kazimierzem, spodziewając się, że następnie przejdzie na służbę szwedzką. Rachuby te nie w ypływały tylko z logicz­ nej interpretacji 6 punktu aktu kapitulacyjnego. Po ucieczce Jana Kazim ierza 1 opanowaniu większej części kraju Szwedzi mogli sądzić, iż król polski „nie będzie już potrzebow ał” Czarnieckiego. W korespondencji Karola Gustawa i Wittenberga

zdradę (Chłopi polscy, s. 68-71). Dziś odstąpiłbym od części wyrażonych sądów, uważając, ze kardynal­ ne wprost różnice zmian pojęć muszą zostać o wiele dokładniej opracowane. Wcześniej o pojęciu zdra­ dy pisał C z a p l i ń s k i , Historyczność„Potopu", „Zeszyty Wrocławskie”, t. II, r. 1948, s. 87. 12 Por. K u b a l a , Wojna szwecka, s. 145-148. 13 Księga pamiętnicza Michałowskiego, s. X IX , regest P. Gembicki do J. Lubomirskiego, 5 X I 1655, pełny tekst w BPAN Kr., nr 2251/IV, s. 462v-463v. 14 W październiku jedynie Andrzej Leszczyński poważniej nieco zajmował się ruchem partyzanckim w Wielkopolsce, por. K e r s t e n, Chłopi polscy, s. 131.

jego charakteru, mianowicie w ierność”.19 Ugrzeczniony ton Czarnieckiego nie jest zaskoczeniem. Jego list był przecież tylko jedną z faz pertraktacji ze Szwedami, a nie w yjątkowym wydarzeniem. C zar­ niecki po prostu, nawiązując do rozm ów prowadzonych z W ittenbergiem przed opuszczeniem miasta, stwierdzał, że jego plany nie uległy żadnej zmianie. Jeśli przy­ jąć, że kasztelan nie był wówczas zdecydowany, co mu przyjdzie czynić w najbliż­ szej przyszłości — a wszystko zdaje się na to wskazywać — wysłanie listu do W itten­ berga było posunięciem naturalnym i konsekwentnym. Przed zorientowaniem się w sytuacji i rozm ow ą z Janem Kazimierzem nie chciał odcinać sobie drogi — i to drogi w bardzo dogodnych warunkach — do obozu szwedzkiego. Odgłosy walk partyzanckich w W ielkopolsce, jeśli doń dotarły w tym krótkim czasie, dzielącym opuszczenie Krakow a od wysłania listu do feldmarszałka, nie mogły jeszcze wpły-_ nąć decydująco na dalsze zamiary. A by ostatecznie zadecydować o swym postępowaniu, Czarniecki musiał udać się na Śląsk. Było to chyba stanowisko uczciwe. Kasztelan kijowski nie miał zamia­ ru dotrzym yw ać wierności Janowi Kazimierzowi, gdyby ten nie chciał nadal pozo­ stać królem polskim, albo też, gdyby stanowisko otoczenia królewskiego było nie­ chętne jakimkolwiek działaniom wojennym przeciwko Szwedom. Po rozlokow aniu oddziałów dragonia Czarnieckiego stanęła w Będzinie i okoli­ cy, a kompanie W olffa w Siewierzu20, obaj dow ódcy wyjechali do G łogów ka.21 15 RA, SkS, nr 65, A. Wittenberg do bliżej nieznanego agenta, Kraków 29 XI (9 XII) 1655. Donosząc mu o ucieczce Czarnieckiego na Śląsk pisał, że „[...] sich wieder Ihre zu anfangs gethanes versprechen, das sie sich in Ihr Königl. Mayst. dienste begeben wollen, gegen zu entlauffung der voraccordiertes termins”; por. także A. Wittenberg do Karola Gustawa, Kraków, 15(25) XI 1655, częściowo opubliko­ wany przez F r ą s i a, op. cit., s. 215. 16 RA, RR, 1655, f. 2191v-2192v do P. Wirtza, Nowe Miasto 26 X(5 XI) 1655: „vor uns gethanen vielfältigen Contestationen”. 17 W. C z a p 1 i ń s k i, Nieznany list Stefana Czarnieckiego, 24 X 1655 (w druku błędnie 1635), „KH”, t. LI, r. 1937, s. 554-556; oryginał znajduje się w RA KhS XI, nr 6c. Na marginesie warto podkreślić, że powojenna historiografia zlekceważyła ten list. 18Tamże, s. 555. 19 Tamże, s. 555-556. 20 RA, Brev till..., A. Wittenberg 21 XI(1 XII) 1655; pór. d r u k u F r ą s i a , op. cit., s. 216-217. 21 Że była to podróż podjęta wspólnie przez Czarnieckiego i Wolffa świadczy korespondencja Karo­

278

Najazd szwedzki (1655—1659)

Czasy decyzji (październik 1655-styczeń 1656)

279

W ypraw a ta miała w oczach Szwedów charakter jak najbardziej legalny, zgodzili się na nią, nie byli zaniepokojeni, ba, częściowo nadali jej półoficjalny charakter, po­ wierzając W olffowi listy do Jana Kazimierza.22

mógł się jeszcze nie orientow ać dokładnie w ogólnej sytuacji politycznej, to o reak­

Powszechnie dziś przyjęto, że Czarniecki zjawił się w Głogówku 31 października23 i data ta w granicach 2 -3 dni jest raczej ścisła. D w ór był już wtedy w trakcie przygo­ towań do wyjazdu do O pola.24 N ic nie wiadomo o rozm ow ie Czarnieckiego z kró­ lem, która mogła nastąpić między 1 a 3 listopada. W olff, k tó ry przyw iózł Janowi Kazimierzowi listy od Karola Gustawa, przekazał je jeszcze w G łogówku i jeśli były dowódca obrony Krakowa rozmawiał z Janem Kazimierzem, nastąpiło to zapewne w ty m sam ym czasie.

czas, że „nie jest już potrzebny” swemu królowi. N ie zamierzał także zryw ać kon­ taktów ze Szwedami. Kiedy po wyjeździe króla do Opola W olff i Czarniecki w yru­

Jaki był przebieg tej rozm ow y, trudno stwierdzić. N a dworze panowały wów ­ czas zdecydowanie kapitulanckie nastroje. Koniec października i początek listopada 1655 r. był dla emigrantów śląskich bodajże najcięższym okresem.25 W otoczeniu króla aż nadto dobrze zdawano sobie sprawę z tego, że ucieczka z kraju wywarła na społeczeństwie szlacheckim jak najgorsze wrażenie. W interpretacji szlachty postę­ powanie króla zwalniało ją od jakichkolwiek zobowiązań poddańczych.26 O pozy­ cja grupy magnackiej na Śląsku wobec prób dalszej walki, niewyjaśnione stanowi­ sko Lubomirskiego i grupy senatorów, skupionej w okół niego27, także nie napawa­ ły optym izm em . Jan Kazimierz skłonny był podtrzym ać każdą próbę rokow ań ze Szwedami i dosyć niechętnie myślał nawet o drobnych form ach walki z najeźdźcą.28 W tych warunkach nowe listy od Karola Gustawa, które przyw iózł W olff, zo­ stały przyjęte przez Jana Kazimierza bardzo przychylnie.29 Jeśli nawet Czarniecki la Gustawa: RA, RR 1655, f. 2192v-2193. 26 X(6 XI) 1655 do P. Wirtza „vormeinen Wihr es werden nunmehr der Czerniecky und Wolff von dem Könige in Pohlen wieder zurück kommen sein” Karol Gustaw pisał jednocześnie do Müllera, polecając wypłacić 600 talarów polskiemu pułkownikowi, który mu przywiózł pisma od Jana Kazimierza, RA, RR 1655, f. 2186, 26 X (5 XI) 1655. Także Wirtz liczył poważnie na to, że Wolff i Czarniecki przyjmą protekcję szwedzką, RA, Brev till... A. Wittenberg 29 X (8 XI) 1655. 22 W. C z a p l i ń s k i , Emigracja polska na Śląsku w latach 1655-1660, „Sobótka”, t. X , r. 1955, s. 585. 23 P r z y b o ś, Stefan Czarniecki , s. 128; Czapliński, Emigracja, s. 585. 24 C z a p l i ń s k i , Emigracja, s. 5 87, przyjmuje za D e s N o y e r s , Lettres, s. 11, że dwór wyruszył z Głogówka do Opola 13 XI. Sąd ten nie jest ścisły. Już 3 X I Jan Kazimierz wysłał listy z Opola; por. Czart., TN, nr 148, s. 711-712; także oryg. Czart., nr 2239, nr 20, s. 81 do Jakuba Wejhera; 4X 1 do rady m. Gdańska — WAPGd., 300, 53, 420, nr 35; prawdopodobnie król był w Opolu już 2 XI; por. Czart., nr 385, nr 62, f. 113-113v. Krzysztof Grodzicki do Jana Kazimierza 18 X I 1655 pisze, że dostał list króla z Opola, datowany 2 XI. 25 C z a p l i ń s k i , Emigracja, s. 583 nn. 26 [P. V i d o n i], D ie Nuntiaturhericbte des Petrus Vidoni über den ersten nordischen K rieg aus den Jahren 1655-1660, wyd. A. Levinson, Archiv für österreichische Geschichte, t. 95, 1906, s. 46, P. Vidoni z Głogówka 27 X 1655; por. także W. C z a p l i ń s k i , Rola magnaterii i szlachty w pierwszych latach wojny szwedzkiej. Polska w okresie II wojny północnej, I, Warszawa 1957, s. 174. 27 Świadczy o tym obfita korespondencja, między innymi także oryginalne listy Lubomirskiego i grupy senatorów do Karola Gustawa, RA, Förhandlingar...; oraz liczne materiały w OL. 28 Piszę o tym szerzej w artykule Zjazd opolski. 29 C z a p l i ń s k i , Emigracja, s. 585.

cji króla na pisma, które przywiózł jego tow arzysz broni, wiedział na pewno. Mimo to m ożna sądzić z biegu wydarzeń, iż kasztelan nie zadecydował w ów ­

szyli w drogę pow rotną do Będzina, nie zapadło ostateczne postanowienie o dal­ szych ich poczynaniach. Tyle tylko da się stwierdzić na podstawie źródeł o pierwszym pobycie kasztelana kijowskiego na Śląsku. W szystko inne leży w granicach interpretacji. Pierwszy z his­ toryków , k tó ry w ogóle w yróżnił ten pobyt Czarnieckiego na dworze, Władysław Czapliński, zakładał, że jego przybycie do Głogówka mogło wzm ocnić pozycję grupy senatorów, która opowiadała się za kontynuacją walki.30 Wydaje się, że trzeba tu w yodrębnić dwa problemy, dość zresztą z sobą powiąza­ ne. Pierwszy z nich to stanowisko samego Czarnieckiego. C zy rzeczywiście, jak przyjął Czapliński, kasztelan w tym czasie aktywnie występował za ponow nym podjęciem walki ze Szwedami? Wiele zdaje się istotnie za tym przemawiać, przede wszystkim dalsze odłożenie decyzji o przyjęciu służby u Karola Gustawa. Świadczy to, że Czarniecki nie uważał sytuacji za zupełnie beznadziejną, że dostrzegł na dworze królewskim, mimo ów­ czesnej atmosfery, tendencje otwierające jakieś perspektywy walki. W olno nam przy­ puszczać, iż on sam osobiście opowiadał się za kontynuowaniem działań zaczep­ nych. Jest jednak i odw rotna strona tego zagadnienia. Z przeciągania pertraktacji z k ró­ lem szwedzkim wyńika, że kasztelan bynajmniej nie zamierzał tonąć razem z Janem Kazimierzem. T o, co zobaczył i czego się dowiedział w Głogówku, mogło go tylko utwierdzić w ty m mniemaniu. G dy tylu spośród emigracji śląskiej szukało dopiero dróg do obozu Karola Gustawa31, Czarniecki miał ją otwartą. Niewątpliwie nie chciał zdradzić króla — m o m en t wierności Janow i Kazimierzowi jest w jego poczyna­ niach w yraźny — nie chciał jednak również bronić sprawy przegranej w oczach wszystkich. I jeszcze jedno — stosunek Czarnieckiego do misji W olffa nie mógł być zdecydowanie negatywny. Obaj działali w tym czasie razem i nic nie wskazuje, by ich stanowisko w obec Szwedów było odmienne; nie wynika to w każdym razie ze szwedzkiej korespondencji dotyczącej obu tych ludzi. 30 Tamże, s. 586-587. Czapliński jednak nie łączy przybycia Wollfa i Czarnieckiego. Stronnictwo walki wówczas właśnie było szczególnie słabe. Z mniej znanych źródeł por. RA, Extranea DC, Polen, nr 135 listy J. Leszczyńskiego, także RA, KhS XI, nr 12. 31 Por. LBAN, Baw., nr 1321, f. 260v nn., „Zdanie albo decyzyja panów senatorów natenczas przy boku JKMci zostawujących w Opolu”. Są to wyraźne kontrpropozycje części magnatów wobec dążeń króla i jego najbliższych współpracowników tuż przed konwokacją opolską, albo w pierwszych jej dniach. Autorzy „Zdania” byli zwolennikami pertraktacji z najeźdźcą. Apelując do szlachty w kraju pisali (f. 262v—263): „A niech strony traktatów z królem JMcią szwedzkim na tych się puszczą, co od Rzeczypospolitej mają facultatem nomine omnium traktować, bo o to się starać będziemy, żeby ojczy­ zna nasza samymi tylko traktatami (można li będzie) uspokojona być mogła”.

280

Najazd szwedzki (1655—1659)

Biorąc pod uwagę to wszystko, wypada sądzić, że postawa Czarnieckiego pod­ czas pierwszego pobytu na Śląsku była raczej postawą obserwatora niż aktywnego działacza. Sąd ten, to oczywiście tylko hipoteza, bardziej wszakże prawdopodobna niż mniemanie jakoby kasztelan „wtedy przedłożył w kwaterze królewskiej plan dalszej walki”.12 O bok problemu stanowiska Czarnieckiego istnieje jeszcze inny — możliwości oddziaływania na króla i senatorów. Wypadnie tu pow tórzyć to, co pisałem o roli przyszłego hetmana w sierpniu 1655 r. Jeżeli nawet obrona Krakow a podniosła jego znaczenie, to nigdy do tego stopnia, by mógł wywierać dominujący wpływ na dwo­ rze królewskim. D ysponow ał on co prawda realną siłą wojskową — niezbyt jednak wielką i zupełnie, jak się okaże, niepewną, dlatego też nie sądzę, by waga jej na szali decyzji mogła znaczyć o wiele więcej niż nadchodzące już wieści o antyszwedzkich działaniach w kraju. * si-

*

Czarniecki i W olff powrócili do Będzina około 5 listopada, w tym czasie przy­ najmniej spodziewał się ich Karol Gustaw.33 Ponieważ warunek postawiony przez Czarnieckiego w październiku — porozumienie z Janem Kazimierzem — został speł­ niony, król szwedzki nakazał przynaglić kasztelana do przyjęcia służby, zwłaszcza że zależało mu, by to nastąpiło jak najszybciej.34 Skłaniała Karola Gustawa do tego, obok względów politycznych, o których wspominałem wyżej, także sytuacja mili­ tarna. W obec zamieszek w Wielkopolsce i niepewnej sytuacji na granicy śląskiej35 stacjonowanie w okolicach Będzina i Siewierza neutralnych oddziałów, które w każ­ dej chwili m ogły zerwać z neutralnością, było na pewno niepożądane. Poza tym król szwedzki oczekiwał, na podstawie wiadomości w przejętych listach Jana Kazi­ mierza, skierowanych zapewne do powstańców w Sieradzkiem, że w okolice Często­ chow y zostanie wysłana jakaś grupa wojska, która zagarnie oddziały spod Będzi­ na.36 W związku z tym Szwedzi liczyli się z możliwością blokady Krakow a.37 W takiej sytuacji Karol Gustaw wolał nie pozostawiać rokow ań z Czarnieckim wyłącznie w rękach swych dowódców. Polecając ponownie, by możliwie szybko “ P r z y b o ś , Stefan Czarniecki, s. 128. 33 RA, RR 1655, f. 2191v-2192v, do P. Wirtza, Nowe Miasto 26 X (5 XI) 1655. 34 Tamże. Karol Gustaw polecał Wirtzowi, by stwierdził, czy Czarniecki i Wolff zamierzają spełnić swe wielokrotne oświadczenia i przejść do jego służby. Podkreślał przy tym, iż zależy mu, by to szybko nastąpiło, RA, Brev till..., A. Wittenberg, Kraków 29 X (8 XI) 1655, donosi o wykonaniu tego polece­ nia. 35 RA, RR 1655, f. 2249v-2250, do generałów w sprawie strzeżenia granicy śląskiej, Warszawa 9(19) XI 1655; f. 2250-2250v, do B. Miillera w sprawie obsadzenia ważnych miejsc w Wielkopolsce i na granicy śląskiej, Warszawa 9 (19) X I 1655, f. 2250v-2251. W tej samej sprawie do Weesemana. 36 RA, RR 1655, f. 2190v-2191, 26 X (5 XI) 1655, do P. Wirtza. 37 Tamże, f. 2191v-2192v, 26 X (5 XI) 1655, do P. Wirtza, (drugi list); „ein klein Corpus bey Czenstochow zusammen bringen [...] und die zu Bendzin stehende trouppen zu trachten”.

Czasy decyzji (październik 1655-styczeń 1656)

281

dowiedzieli się, czy kasztelan kijowski i W olff zamierzają dotrzym ać swych wielo­ krotnych zapewnień i przejść do szwedzkiej służby38, sam wystosował do Czarniec­ kiego list, przypom inający o bliskim upływie term inu przewidzianego do podjęcia decyzji.39 N ie w iadom o, czy Czarniecki odpowiedział na ten list. Praw dopodobnie musiał w ten czy inny sposób dać Szwedom do zrozumienia, że przejście do służby u nich jest w dalszym ciągu możliwe. Świadczy o tym korespondencja szwedzka. W listach pisanych w listopadzie 1655 r. Karol Gustaw nie był zaniepokojony stanowiskiem Czarnieckiego, co musiałoby nastąpić, gdyby kasztelan po pow rocie z Głogówka zerwał wszystkie rozm ow y ze Szwedami. Echem przekonań w dowództwie szwedz­ kim musiały być także pogłoski, że Czarniecki i W olff przeszli na służbę szwedzką, które stały się podstawą notatki w „N ya A yiser”.40 Sytuacja w oddziałach polskich na granicy śląskiej wzmacniała jeszcze nadzieje kwatery głównej na przeciągnięcie tej grupy wojsk. O koło 10 listopada zjawił się u Karola Gustawa oficer W olffa, k tó ry zobowiązywał się przyprow adzić przynaj­ mniej 4 kompanie, a może nawet więcej.41 K ról uważał, iż jest to bardzo dogodny moment do ostatecznego wyjaśnienia postawy obu dow ódców .42 Sam, Czarniecki zdawał sobie chyba sprawę, że albo zostanie dowódcą bez żołnierzy, albo też ze swymi żołnierzami przejdzie na stronę najeźdźcy. Z tego okresu, między pierwszym a drugim pobytem Czarnieckiego na Śląsku, datuje się jeszcze jedno wydarzenie warte omówienia. Jest to sprawa kontaktów kasztelana kijowskiego z klasztorem jasnogórskim. W krótce po pow rocie z G ło­ gówka musiał doń dotrzeć list ks. Kordeckiego, wysłany około 10 listopada.43 Jego treść nie jest znana, ogólnie jednak przyjęto, że przeor zw racał się w nim o .pomoc dla klasztoru.44 Ostatnio odnaleziony list Sternbacha do Karola Gustawa ze Szczer­ cowa, noszący datę 3(13) X I 1655, rzuca na tę sprawę nieco światła.45 W ynika z nie­ 38 Tamże; por. także RA, RR 1655, f. 2219-2220, 31 X(10 XI) 1655 do Weesmana. 39 Oryg. w Czart., nr 393, s. 138-139; nr 31, 29/st. s. X 1655; por. kopia RA, RR 1655, f. 2202v2203, 28 X (7 XI) 1655. Ad Dnum Czarnecky invitatio ut se servitia SRM adjungeret. Druk J e n i k e, Stefan Czarniecki, s. 145-146, polski przekład.

40 „Nya Aviser”, II, 20(30) XII 1655, Szczecin 3(13) XII 1655. Wiadomości „Nya Aviser” są często opóźnione, por. K e r s t e n , Pierwszy opis, s. 137-140. W następnym numerze z 10(20) I 1656 podano już, wśród wiadomości z Pomorza z 22 XII(11) 1656, iż Czarniecki przeszedł na Śląsk, a Wolff pozostał przy Szwedach. 41 RA, RR 1655, f. 2219-2220, 31 X(10 XI) 1655, do Weesemana: „viere oder mehr Compagnien nachdem er yormeint affzukommen zusammen bringen”. 42 Tamże. 43 [A. K o r de c k i], Nova Gigantomachia contra Sacra Imaginem Deiparae Virginis..., Cracoviae 1657,. s. 12-13; K e r s t e n , Pierwszy opis, s. 99. 44 F r ą ś, op. cit., s. 53. 45 RA, Brev till..., Sternbach, Szczerców 3(13) X I 1655 r. Donosił w nim królowi, iż Wrzesowicz „mit einer Partie von 200 Pferde nach Czenstochow gewesen, und das O rt zur Übergabe affgefordert, welcher sich auch zu accomodieren heraus gelassen, dennoch aber 4 Tage zur delibaration begefurt, ob sie nun aff des Czarniecky einen Respect haben, wird die zeit baldt entdecken, nach dem, der H. Gen.

282

Najazd szwedzki (1655—1659)

Czasy decyzji (październik 1655-styczeń 1656)

283

go, że Szwedzi wiedzieli o liście wysianym przez Kordeckiego do Czarnieckiego i uważali, że stanowisko kasztelana może zaważyć na decyzji zakonników. Jakie miało być to stanowisko, w jakim kierunku Czarniecki miał, zdaniem Sternbacha, wpłynąć na postawę paulinów, to już kwestia interpretacji. Szwedzi, żywiąc w ów ­ czas określone nadzieje względem osoby Czarnieckiego, mogli spodziewać się, iż opowie się on za poddaniem klasztoru, potwierdzałby to zresztą podtekst listu. C zy i co Czarniecki w rzeczywistości odpowiedział na list przeora, nie wiadomo. W żadnym wypadku nie postąpił tak, jak oczekiwali Szwedzi — nie namawiał za­ konników do poddania. Znając jego stosunek do spraw Kościoła, trudno sobie w y­ obrazić, by zajął takie stanowisko.

Czarnieckiemu spowodowanie przełomu w nastrojach senatorów .52 U w aża też, że

Jednocześnie nic bliższego nie wiadomo, by Czarniecki miał ze swojej inicjatywy, czy z królewskiego polecenia pospieszyć na pom oc zagrożonej fortecy jasnogór­ skiej. Niejasne wzmianki na ten temat w A ktach Prow incji Paulinów46, na których oparł się Frąś, twierdząc, iż Czarniecki otrzym ał w listopadzie rozkaz, by ruszyć na Jasną G órę47, nie dają podstaw do takiego sądu. Są one raczej echem ogólnych za­ mierzeń króla — znanych na dodatek w szwedzkiej interpretacji, z pierwszych dni listopada, jeszcze przed oblężeniem klasztoru — o których pisałem wyżej. P o około dziesięciodniowym pobycie w Będzinie Czarniecki i W olff, znów razem48, udali się po raz drugi na dwór Jana Kazimierza. Nie m ożna dokładnie usta­ lić, kiedy zjawili się na Śląsku, tym razem już w Opolu. Władysław Czapliński, k tóry najsumienniej zbadał wydarzenia konwokacji opolskiej, raz przyjmuje, że było to 14 listopada49, a raz że pod koniec narady, a zatem tuż przed 2 0 .50 Wydaje się, iż mimo braku nazwiska Czarnieckiego w liście prymasa, wymieniającym uczest­ ników konwokacji, co chyba rozbudziło wątpliwości Czaplińskiego, kasztelan przy­ był do O pola przed rozpoczęciem zjazdu lub w pierwszych dniach obrad. Przem a­ w iałoby za tym , poza listami nuncjusza, także doniesienie M ittelstedta z Będzina 9(19) X I, że „der Castellan C zernicky und Obr(ist) W olff sein daselbst von Oppeln noch nicht ankom m en”.51

narastającym ruchu oporu w kraju.56 C z y sytuacja, jaką obecnie zastał na dworze królewskim, utwierdziła go w tym mniemaniu? D la Czarnieckiego niewątpliwie najistotniejsze znaczenie miała posta­ wa jego protektora — Jana Kazimierza. Trudno powiedzieć, czy rzeczywiście — tak jak sądzi Czapliński — w przeddzień zjazdu król wyraźnie opowiadał się za zerwa­

W brew pozorom te 4 czy 5 dni maja decydują o ocenie roli Czarnieckiego w zjeździe opolskim. M arcinkowski, k tó ry traktow ał obrady w Opolu tylko z punktu widzenia zna­ nego uniwersału z 20 listopada, wzywającego do powstania w kraju, przypisuje Lieut. [Burchard Müller — A. K.], geliebtes Gott, seinen March dahin richten, und möglicht beschleuni­ gen wird”. Także ostatnio odnalezione listy Sternbacha (RA, Germanica) wnoszą wiele interesujących szczegółów do sprawy oblężenia klasztoru, Sternbach był gorącym przeciwnikiem tej akcji i usiłował przekonać Karola Gustawa o jej szkodliwości — szczególnie listy 12(22) XI i 3(13) XII 1655. 46 AJsg, nr 743, Obsidio Claromontana, s. 366. 47 F r ą ś , op. cit., s. 137.

właśnie pod jego wpływem wydano ten uniwersał.53 T y m poglądom dosyć wiernie hołduje Przyboś54, podobny sąd w yraża Czapliński.55 Sprawa jest o tyle trudna, że obraca się całkowicie w sferze interpretacji i domniemań. R ozpatrzyć ją trzeba, roz­ dzielając, podobnie jak przy omawianiu pobytu kasztelana w Głogówku, jego wła­ sne stanowisko i w pływ na podejmowane decyzje. W ydaje się, że wyjeżdżając do O pola Czarniecki był już przekonany o realnych szansach podjęcia walki ze Szwedami. C h oć nastroje oddziałów, którym i bezpo­ średnio dowodził, mogły świadczyć o czymś w ręcz przeciw nym , musiały dojść do niego, nawet pilnowanego przez Mittelstedta w Będzinie, wiadomości o stopniowo

niem rokow ań ze Szwedami i podjęciem walki w kraju. D yplom atyczne w ypowie­ dzi — a taki charakter nosiła rozm ow a Jana Kazimierza z rezydentem Gdańska, w której stwierdzał, że nakazał ściągać wojska57 — na ogół nie muszą w yrażać praw­ dziwych intencji i zamysłów ludzi. W tym wypadku królowi na pewno zależało, by gdańszczanie nie przyjęli propozycji szwedzkich i pozostali wierni, postawa Gdań­ ska była natomiast w dosyć dużym stopniu uzależniona od posunięć dworu pol­ skiego. Między innymi właśnie rezultatem tej taktyki królewskiej były nowe oświad­ czenia gdańszczan o ich oddaniu dla Jana Kazimierza.58 K oncepcja walki ze Szwedami — nie ważne w tej chwili w oparciu o jakie siły — torowała sobie stopniowo drogę, nie była jednak wówczas jedyną koncepcją poli­ tyczną dworu. N ie zrezygnowano ostatecznie z myśli o zrzeczeniu się k oron y przez Jana Kazimierza. „W polityce dworskiej w tym okresie podsycanie walki w kraju i rokowania nie w ykluczały się, a przeciwnie, były splecione.59 “ M a r c i n k o w s k i , Stefan Czarniecki, s. 14 nn. 53 Tamże, s. 15. “ P r z y b o ś , Stefan Czarniecki, s. 128-129.

“ C z a p l i ń s k i , Emigracja, s. 594. 56 Na plany Czarnieckiego przede wszystkim mogło mieć wpływ powstanie szlachty sieradzkiej, stłumione dopiero wkroczeniem Wrzesowicza i Mullera do województwa sieradzkiego; por. Th. W e s t r i n, Częstochowa klosters beldgring a f K arl X Gustaf trupper 1655, Stockholm 1905, s. 8; por. także

48 Wynika to z listu Mittelstedta do P. Wirtza, RA, Brev tili..., P. Wirtz, Kraków 12(22) XI 1655. 49 C z a p l i ń s k i , Rola magnaterii i szlachty, s. 182: „W przededniu narady w Opolu król, pozosta­

K e r s t en, Chłopi polscy, s. 101. “ C z a p l i ń s k i , Emigracja, s. 588-589. 58 Gdańszczanie co prawda zapewniali wcześniej nieraz o swej wierności (por. AGAD, AKW, k. 8b, nr 21; WAPGd., 300, 27, 74, f. 690v-691, 691-691v, 706-708), królowi jednak stale zależało na zapew­ nianiu Gdańska o sw ych działaniach przeciw Szwedom; por. WAPGd., 300, 53, 420, nr 30, 31, 33, 48;

jący już wówczas niewątpliwie pod wpływem przybyłego na Śląsk Czarnieckiego”. 50W. C z a p l i ń s k i (Emigracja, s. 589), wymieniając uczestników zjazdu, pisze: „prawdopodobnie Stefan Czarniecki, aczkolwiek co do tego ostatniego możliwe, że przybył dopiero pod koniec zjazdu”. 51 Pisał o tym P. Wirtz, RA, Brev till..., Kraków 12(22) X I 1655.

także 300, 29, 144, f. 233-235, 242. 59 Koncepcja walki, jaka zarysowała się w Opolu, bynajmniej nie wykluczała dalszych rokowań szczególnie wobec postawy części senatorów; ich manifest i rokowania z najeźdźcą były dalej zupełnie możliwe, por. LBAN, Baw., nr 321, f. 260v, Zdanie... Stanowisko części magnaterii dosyć wyraźnie

284

Najazd szwedzki (1655—1659)

Wahania te nie mają tu zresztą większego znaczenia. M ożna przyjąć, że Czar­ niecki nie był o nich nawet zbyt dobrze poinform ow any. Pamiętać trzeba, że był to nie polityk, ale jak najbardziej „operacyjny” dowódca wojskowy. Jeśli kasztelan osobiście kontaktow ał się z Janem Kazimierzem, to na pewno nie było między nimi m ow y o planach abdykacji i rokowań, a tylko o perspektywach walki w kraju. Przebieg obrad opolskich umocnił przekonanie Czarnieckiego o realnych szan­ sach kontynuowania wojny. Bez względu na to, jaką postawę zajmowała część sena­ torów , bez względu na dyskusje o tym , „do kogo się finaliter udać po posiłki”60, koncepcja „wojenna” była podczas zjazdu może nie dominująca, ale rozważana.61 Przyjmując, co wydaje się bardzo prawdopodobne, że dla części zgromadzonych wydanie uniwersału 20 listopada, podsycającego walkę w kraju, nie pociągało zer­ wania rokow ań ze Szwedami, a tylko podnosiło ich cenę w tych rokowaniach62, przyjąwszy dalej, że było to jedno z posunięć dworu, konieczne wobec wrogich królow i nastrojów63, Czarniecki niezamieszany w zakulisowe przetargi musiał ten uniwersał traktow ać jednoznacznie. N a wzmocnienie stanowiska kasztelana nie mogła pozostać bez wpływu wiado­ mość, że wojsko pragnie, w razie podjęcia walki, widzieć w nim swego dowódcę.64 Czarniecki zdawał sobie sprawę, że jego szanse rosną wraz z nadziejami na konty­ nuację wojny. Przejście do służby u Karola Gustawa stawało się coraz bardziej nie­ aktualne, a zresztą kasztelan miał wszelkie racje, by sądzić, że zawsze zdąży to zro­ bić, nawet po upływie miesiąca przewidzianego na decyzję. Tak więc m ożna twier­ dzić, iż w O polu w jakimś stopniu poparł on aktywnie koncepcję prowadzenia walki w kraju. O drębny problem to osobisty wpływ kasztelana na obrady opolskie, a bezpo­ średnio na treść uniwersału. Gdyby rozpatryw ać tylko wydarzenia tych paru dni, eksponując, tak jak to czasem robiono, uniwersał opolski do roli pierwszego we­ zwania do walki, dominujące czy nawet inspirujące znaczenie Czarnieckiego było­ rysuje się także w liście J. Leszczyńskiego do E. Oxenstierny, Głogówek 3 XI, WAPGd., 300, 29, 144, f. 238; por. też jego listy z Nysy, Czart., nr 384, s. 328 nn. 60 Czart, nr 400, s. 198, z listu A. Leszczyńskiego; także inne listy z tego czasu, K. S t e 11 a n o w i c z, Novi Stratagematis circa eijciendum ex arce Landscoronensi presidium sueticum..., Cracoviae 1660. 61 Por. choćby list Jana Kazimierza do Ferdynanda III, Opole 16 X I 1655, iereła, XII, s. 357-358. 62Por. Czart., 384, s. 329-331, J. Leszczyński do stolnika sandomierskiego, Nysa 25 X I 1655; ma nadzieję, iż Szwedzi, „spuszczą ze swojej zawziętości ani tak serviliter traktować nas zechcą na trakta­ tach”.

“ Stwierdzić jednak trzeba, że postawa króla była już inna. Wszystkie znane listy Jana Kazimierza z czasu zjazdu świadczą o tym, że przychylał się on wyraźnie do koncepcji walki z najeźdźcą, por. AGAD, BOZ, I, 25, 300, nr 5; Oss., nr 400/11, s. 291; AJsg., nr 554, s. 258; BP A N Kr., nr 1065, s. 461; także prymas zajmował w tym czasie dosyć konsekwentne stanowisko. Por. Czart., TN, nr 148, s. 823— 826; tamże, s. 805-807; Czart., nr 400, s. 198-199; Oss. 400/11, s. 292-293. Nuncjusz miał wówczas namawiać króla do powrotu, V i d o n i, Nuntiaturberichte, s. 48-49 oraz ZDIH PAN , TRz., nr 78, Awizy. W czasie zjazdu zaczęły do Opola napływać dosyć masowo wiadomości o ruchu powstańczym w kraju, por. ZDIH PAN , Teki Wołyńskiego, nr 2, wiadomości z Opola 22 X I 1655. 64 ZDIH PAN, TRz., nr 78, P. Vidoni, Awizy 25 XI 1655.

Czasy decyzji (październik 1655-styczeń 1656)

285

by m oże logicznie uzasadnione. Jako jedyny dowódca wojskowy wśród obecnych, obznajmiony przy tym na Ukrainie z metodami wojny ludowej, był on rzeczywi­ ście bardziej niż ktokolw iek inny predestynowany do wysunięcia koncepcji pobu­ dzania walki partyzanckiej w kraju i opierania na niej dalszych planów. Inspirującej roli Czarnieckiego w tej sprawie przeczy jedno — fakt, że wezwania do walki w kra­ ju wyprzedziły jego pojawienie się w Opolu. Jeśli spojrzeć na dokum enty królew­ skie z pierwszych dni listopada 1655 r., okazuje się, że rokowania z Karolem Gu­ stawem bynajmniej nie wykluczały prób podsycania ruchu powstańczego. Tę samą treść zawiera uniwersał do województwa krakowskiego z 8 listopada, zbliżony na­ wet w akcentach do uniwersału z 20 listopada.65 T o szersze ujęcie zagadnienia ukazuje także w innym świetle pozorną sprzecz­ ność między obradami opolskimi a uniwersałem królewskim, która właśnie posłu­ żyła za punkt wyjścia tezy, jakoby to Czarniecki stał za uniwersałem 20 X I. Tej sprzeczności nie ma. Jaki by nie był dalszy bieg wypadków, ruch pow stańczy, oczy­ wiście nie żyw iołow y, a odpowiednio kierowany, był ze wszech miar korzystny dla emigrantów. O panowany, był potrzebny i ze względu na m ożliwość rokow ań ze Szwedami, z cesarzem, z R akoczym i kimkolwiek bądź. Należało mieć zwolenni­ ków w kraju, jeśli chciało się znaleźć sojuszników poza granicami. Dlatego też nie potrzeba było inspiracji Czarnieckiego, by zgromadzeni w Opolu wydali uniwersał podsycający opór. A kt 20 listopada nie wyrażał zdecydowanej woli walki, jak to niejednokrotnie stwierdzano. Dla zgromadzonych w Opolu była to jeszcze jedna droga wyjścia z trud­ nej sytuacji, jeszcze jeden manewr. W tej skomplikowanej rozgryw ce politycznej Czarniecki mógł się dokładnie nie orientować. N ie w iadomo, czy jego pobyt na dworze wpłynął na wydanie uniwersału. N atom iast z całą pewnością można przy­ jąć, że wydanie uniwersału, przynajmniej wobec kasztelana, spełniło swoją rolę, przekonało go, że król ma zamiar kontynuować walkę w kraju, przesądziło o pozo­ staniu Czarnieckiego p rzy boku Jana Kazimierza. D ecyzja ta była bardzo istotna dla emigrantów, stawiała im bowiem do dyspozy­ cji niewielką wprawdzie, ale realną siłę zbrojną. M ożna to było w ykorzystać jako argument w rokowaniach bądź z cesarzem, bądź też ze Szwedami. M ożna też było liczyć, iż poprzez osobę Czarnieckiego uda się opanować i ewentualnie rozszerzyć elementy powstania w kraju. Ten ostatni moment wysuwali przeciwnicy natych­ miastowego pow rotu króla i podjęcia walki zbrojnej, najzagorzalsi zwolennicy „trak­ tatów ”. W obec propozycji Lubomirskiego66, Jan Leszczyński doradzał, aby raczej „IMP Kijewski z swemi chorągwiami pospieszał do Spiszą i tam [...] animos siełu 65 AmKr., Sącz, ks. rei. gr., nr 127, s. 577-579, Uniwersał Jana Kazimierza z Opola 8 X I 1655; niezwykle podobny, prawie że zbieżny w treści jest także uniwersał wydany w Głogówku 4 XII 1655, LFDIA, Przemyśl, ks. rei. gr., nr 381/382, s. 2297-2298. 66 Por. powszechnie już znany list Lubomirskiego do Jana Kazimierza, Lubowla 9 X I 1655, Czart., nr 384, s. 319-320, z błędami przedrukowany przez K u b a l ę , Wojna szwecka, s. 233; por. też RA,

Extranea IX, Polen, nr 143, awizy z Krakowa.

286

Najazd szwedzki (1655—1659)

tow arzystw a do usługi W K M ci przeciągał i utwierdzał, tak IM P marszałek z swej strony robieł i dopiero zgromadziwszy jaką kupę ludzi opus aggredi”.67 * *

Si-

N ie wiadomo dokładnie, kiedy Czarniecki i W olff wyjechali z Opola. 22 listopa­ da W irtz w Krakowie nie wiedział jeszcze o ich pow rocie ze Śląska.68 Sądzę, że mu­ sieli przybyć do Będzina po 21, ale przed 25 listopada. Tego bowiem dnia Karol Gustaw postanowił ostatecznie rozwiązać sprawę oddziałów stacjonujących na gra­ nicy śląskiej i ich dowódców. Kilka dokum entów , które wydała kwatera główna 25 i 26 listopada, wypadnie rozpatryw ać łącznie, wtedy bowiem ukazują one całokształt postępowania naczel­ nego dowództwa szwedzkiego wobec Czarnieckiego i jego oddziałów. D okum enty te, to rozkazy dla Mullera i W ittenberga oraz list do kasztelana kijowskiego.69 N o ­ szą one daty 15(25) X I oraz 16(26) X I, mogły być jednak wydane jednego dnia, ponieważ często rozkazy w Riksregistraturet są anty- lub postdatowane. R ozkazy dla Mullera i W ittenberga były zgodne w zasadniczej treści i dotyczyły nie tyle samego Czarnieckiego, co jego oddziałów. Ponieważ upływał term in prze­ widziany w akcie kapitulacyjnym, król nie chcąc, by żołnierze przeszli do innej służby, przede wszystkim cesarskiej, nakazywał obserwację tej grupy i porozum ie­ nie się z samym Czarnieckim w sprawie ostatecznych form przejęcia oddziałów przez dowództwo szwedzkie. O proszwedzkim stanowisku kasztelana Karol Gu­ staw ciągle nie wątpił, o czym świadczy także list, jaki doń wystosował jednocześnie z rozkazami dla generałów.70 W tym samym duchu, co rozkazy Karola Gustawa, były wydane nieco wcześ­ niej polecenia W ittenberga dla Mullera. Feldmarszałek jeszcze przed 25 listopada, być może zaraz po pow rocie Czarnieckiego z Opola, zaczął mieć obawy, że kaszte­ lan i W olff nie dotrzymują swych zobowiązań wobec Szwedów i nakazał wobec tego pilnować Mullerowi, by oddziały polskie w żadnym wypadku nie przekroczy­ ły granicy śląskiej.71

Czasy decyzji (październik 1655—styczeń 1656)

287

Przewidywania W ittenberga okazały się słuszne. Czarniecki w rócił wprawdzie do Będzina, ale tylko po to, by wyprowadzić swych ludzi i razem z nimi udać się do Jana Kazimierza. Musiał się p rzy tym spieszyć, ponieważ term in miesięczny minął przed kilkoma dniami i m ożna się było spodziewać jakiejś akcji ze strony Szwedów. Trudności nastąpiły, ale jak wiadomo nie ze strony Szwedów, a przynajmniej nie bezpośrednio z ich przyczyny. Żołnierze Czarnieckiego zażądali natychmiast pełnej sumy zaległego żołdu, a gdy im odmówił, zdecydowali się przyjąć pieniądze od Mittelstedta, k tó ry miał przygotowane już na ten cel 15 000 zł.72 D w óch ofice­ rów z pewną liczbą ludzi przeszło na służbę szwedzką, reszta została na kwaterach. P rzy Czarnieckim pozostało około 100 żołnierzy i z tą garstką tylko udało mu się wydostać na Śląsk.73 Gorzej jeszcze powiodło się Wolffowi. Jego oddziały i jedna chorągiew Czarnieckiego stacjonowały w Siewierzu i 28 listopada miały stamtąd ruszyć do Będzina, dołączając do oddziałów Czarnieckiego, by razem z nimi przejść granicę.74 Szybkie działania niezbyt oddalonego Mullera, k tó ry od dawna obserwo­ wał sytuację w Będzinie i Siewierzu, przeszkodziły tym planom. Generał wysłał do Siewierza Sadowskiego, a ten po krótkim oporze stawianym przez chorągiew C zar­ nieckiego przejął oddziały W olffa i poprowadził je pod Częstochow ę.75 U cieczka Czarnieckiego ostatecznie przecięła jego pertraktacje ze Szwedami. W prawdzie list Karola Gustawa z 16(26) X I dotarł na Śląsk, ale Czarniecki gp nie otrzym ał. Był to zapewne ten sam list, o k tórym wspomina w korespondencji Des N oyers, przew ieziony przez Śladkowskiego, rzekom o z propozycją objęcia z ra­ mienia szwedzkiego dowództwa fortecy jasnogórskiej.76 Przemawia za tym analiza dat. Śladkowski został wysłany ze szwedzkiej kwatery głównej -właśnie około 26 lis­ topada77 i jest mało prawdopodobne, by Karol Gustaw wystosował do Czarnieckie­ go jednocześnie dwa listy o różnej treści. W iadom ość Des N oyers o sprawie do- / wództwa fortecy jasnogórskiej była najprawdopodobniej echem zeznań złożonych przez agenta szwedzkiego, k tó ry był w Częstochowie, rozmawiał i z Mullerem, i z ks. Kordeckim , a podczas rozm ów mogły paść propozycje zarówno z jednej, Jak i z drugiej strony. \ Szwedzi aż do połow y grudnia nie rezygnowali ostatecznie z przeciągnięcia Czar- ] nieckiego. Karol Gustaw wydał nawet w związku z jego spodziewanym p rzyby-/

67 Czart., nr 384, s. 326, J. Leszczyński do Jana Kazimierza, Nysa 24 X I 1655. 68 BA, Brev till..., P. Wirtz, Kraków 12(22) X I 1655. 69RA, R R 1655, f. 2290, Do Mullera 15(25) X I 1655; tamże, f. 2295-2295v, Do Wittenberga 16(26) XI 1655; tamże, f. 2294v-2295, Do Czarnieckiego 16(26) X I 1655. 70 Tamże, f. 2294v-2295, 16(26) X I 1655, Ad Dn. Stephanum Czarnecky. „Gratiam et favorem

nostrum singulärem Generóse nobis sincere dilecte. Et si non dubitemus, quin pro ea quam habemus fiducia partibus re nostris sie adiunctumus; tu cum tempi íllud quod deliberando sumpsisti, iam effluxerit hisce te iterum benigne invitandum commenendumque esse duximus ut et ipse partibus nostris accedas et Legionem Collonelli Wolffii tecum adduces. Quo ipso ut nobis rem per gratam patrioque tua salutarem feceris ita mentis suis parem gratiam referemus reque ipsa testabimus quanti virtutem tuam servandumque Patriae tuae studium faciamus estimemusque. Quibus finientes: Deo te clementer commendamus”. 71 RA, Brev till..., A. Wittenberg, Kraków 15(25) X I 1655, druk u F r ą s i a, op. cit., s. 215.

72 Tamże, M. Schlangenfelt, Kraków 17(27) X I 1655. 73 Tamże, A. Wittenberg, Kraków2 1 X I (1 XD) 1655, druku F r ą s i a, op. cit., s. 216; RA, Sks, nr 65,

Wittenberg do nieznanego agenta, Kraków 29 XI (9 XII) 1655; RA, Germanica. Sternbach do Karola Gustawa, 3(13) XII 1655. 74 Tamże. 75Tamże; por. też K e r s t e n, Pierwszy opis, s. 159. Dalsze losy tych oddziałów por. RA, Brev till..., B. Müller, Częstochowa 28 X I (8 XII). 1655; tamże, P. Wirtz, Kraków 3(13) XII 1655; tamże, A. Witten­ berg, Kraków 20(30) X I I 1655; tamże, A. Erskein, Kraków 18(28) X I I 1655; RA, RR 1655, f. 2516-2517, 20(30) XH 1655 do A. Wittenberga . 76 D e s N o y e rs, Lettres, s. 26, 31-32; por. także O. G ó r k a, Legenda a rzeczywistość obrony Częs­ tochowy w r. 1655, Warszawa 1957, s. 109-112. 77 K e r s t e n, Pierwszy opis, s. 164; inne pisma otrzymał Śladkowski 24 X I 1655.

288

Najazd szwedzki (1655—,

Czasy decyzji (październik 1655—styczeń 1656)

289

Jabłonków 83 i Przełęcz Jabłonkowską ku południowej stronie Beskidów, by tam tę­ dy bezpiecznie przedostać się do Lubowli i dalej, znów przez góry, do Polski. W dotychczasowej literaturze historycznej przyjął się sąd, iż w otoczeniu króla w drodze powrotnej do kraju nie było Czarnieckiego. Kasztelan kijowski miał w tym czasie organizować powstanie w Małopolsce, by zaraz potem udać się do wojewódz­ twa bełskiego i zainspirować konfederację tyszowiecką. O becność kasztelana ki­ jowskiego w Tyszow cach traktowano jako pewnik. Przyznam , że stanowisko to od samego początku budziło moje wątpliwości. Pomijając nawet nieprawdopodobne opisy M arcinkowskiego, Czarniecki bowiem musiałby się dwoić i troić, by podołać wszystkiemu, co m u przypisywał84, sprawa udziału kasztelana kijowskiego w kon­ federacji tyszowieckiej nie wydawała się aż tak pewna, za jaką ją uważano. Dawałem już tem u w yraz, choć argumenty, którym i wtedy operowałem, nie były najm oc­ niejsze. Niedowierzanie moje miało przede wszystkim źródło w logicznej analizie dwóch faktów — nadania Czarnieckiemu 30 grudnia w Podolińcu starostwa kowelskiego85 i 3 stycznia w Lubowli regimentarstwa.86 C zy m ożna sobie w yobrazić, że pod nie­ obecność kasztelana, w czasie trudnej i niebezpiecznej podróży, tuż przed jej kre­ sem, wydawano dlań akt nadania? Mało to prawdopodobne. O wiele logiczniejsze jest chyba przypuszczenie, że nadanie było nagrodą za szczęśliwe przeprowadzenie

ciem do Krakow a odpowiednie polecenia78, były to już jednak rachunki bez gospo­ darza. N ie ulega wątpliwości, że gdyby Czarniecki otrzym ał list króla szwedzkiego, to może nie oddałby go, jak mówił, Janowi Kazimierzowi79, gdyż zbytnia konfidencja z Karolem Gustawem mogłaby rzucić cień na postawę kasztelana, ale na pewno pismo owo nie zmieniłoby jego decyzji. Rozwój wypadków potwierdził zresztą słuszność wyboru, którego dokonał kasz­ telan. W k rótce po przybyciu Czarnieckiego do Głogówka, 10 grudnia na naradzie, w której uczestniczył, postanowiono, że Jan Kazimierz powinien jak najszybciej w rócić do kraju.80 Dokładny termin wyjazdu ustalono około 16 grudnia.81 W dwa dni później82, rano, król w yruszył, kierując się przez Racibórz, Frysztat, Cieszyn, 78RA, RR 1655, f. 2377-2377v, do A. Wittenberga 2(12) X I I 1655: „wegen accomodirung der Obristen Czarnicky und Wolff”. 79 D e s N o y e r s , Lettres, s. 32, Głogówek 19 XII 1655. “ C z a p l i ń s k i , Emigracja, s. 601, na podstawie relacji Barkmanna. Wynikiem tych narad był jeszcze jeden uniwersał królewski z Głogówka 11 XII 1655; por. UUB E, 421. O uniwersałach w Gło­ gówku, niezbyt ściśle i wiarygodnie: AGAD, Sucha, ks. 247/299, k. 124v nn. 81 Czart., TN, nr 148, s. 815-816; Czart., nr 400, Jan Kazimierz do J. Lubomirskiego, Głogówek 16 XII 1655, komunikuje, że za 2 dni ruszy na Spisz. 82Przyjętą już w literaturze datę potwierdza raz jeszcze „Gazette de France”, r. 1656, s. 110, zapew­ ne na podstawie informacji Des Noyersa.

83 D a mu s , op. cit.,s. 51, według relacji Barkmanna 19 XII król był już we Frysztacie, 20X11 wydał uniwersał z Jabłonkowa; por. LFDIA, Przemyśl, ks. rei. gr., nr 382/383, s. 4—5. Warto podkreślić, iż Szwedzi zorientowali się dość szybko w kierunku podróży Jana Kazimierza. Por. RA, OxS, nr 12, Sternbach do B. Oxenstierny, Wrocław 18(28) XII 1655; RA, SkS, nr 65, tenże do C. G. Wrangla z tą samą datą: „der König aus Pohlen vor 9 Tagen von Klein Glogaw mit 200 Reutern und 50 wagen nach an Sipscher Stetten gerichtet”; RA, Germanica, tenże do Karola Gustawa 11(21) XII 1655; por. także Brev tili..., J. Radeke, Łowicz 16(26) XII 1655 oraz G o r d on , op. cit., s. 36; później jednak, ponieważ Podgórze objęte było powstaniem, nie mogli dokładniej rozpoznać marszu króla; por. RA, KhS XI, nr 7, A. Wittenberg do N N , Kraków 11 (21) I 1655; tamże, P. Wirtz do Karola Gustawa, Kraków 12(22) I 1656, ten sam list w Brev till...; tamże, P. Wirtz, Kraków 8(18) I 1656, także BA, Germanicą, H. Sternbach do Karola Gustawa 25 XII 1655 ( 4 1 1656); pisze o pobycie króla w Żywcu, powtarza tez\ pogłoski o zamierzonym powrocie Jana Kazimierza na Śląsk; tamże 8(18) I 1656: „wird aber in Schle- \ sien wieder erwartet”. Por. także UUB, E 428, Journal..., wiadomość 1 1 1656; por. także RA, RR 1655, / f. 2533v-2534, do B. Müllera, 21 (31) XII 1655. 84M a r c i n k o w s k i , Stefan Czarniecki, s. 18 nn.; tenże, The Crisis o f the Polish-Swedish War 16551660, Wilbeforce Ohio 1951, s. 59 z bezpodstawnym powołaniem się na pamiętnik Łosia i bardzo niepewne relacje Grondskiego, o których piszę niżej. Zdaniem Marcinkowskiego Czarniecki w grud­ niu 1655 r. przeprowadził następujące działania; zorganizował ruch powstańczy w Małopolsce, współ­ działał przy zmuszeniu korpusu Douglasa do odwrotu spod Sandomierza, przybył do województwa bełskiego i tam organizował ruch powstańczy, zorganizował konfederację tyszowiecką. Konfederacja odbyła się na skutek jego wezwań, on wygłosił w Tyszowcach przemówienie. 85 P a w i ń s k i, Stefan Czarniecki, s. 469; niestety treści aktu nie znam, pochodzi ze spalonych chę­ cińskich ksiąg relacyjnych (t. 37, f. 164), jedyny zamieszczony fragment aktu: „z wielkim zdrowia niebezpieczeństwem i znaczną substancyi stratą”. 86 AmKr., Biecz, ks. rei. gr., nr 187, s. 3, Lubowla 3 1 1656, oblatowany w grodzie bieckim 4 1 1656; ciekawe, ale bardzo niepewne wiadomości o nadaniu regimentarstwa w Oss., nr 9666/1, s. 218, w Lu­ bowli. Karwat (!) i Koryciński mieli opowiedzieć się za Czarnieckim, Lubomirski przeciw.

290

Najazd szwedzki (1655—1659)

Jana Kazimierza. Równie nieprawdopodobne wydawało się mniemanie, że nadanie regimentarstwa nastąpiło w czasie, gdy Czarnieckiego nie było w otoczeniu królew­ skim. Stałoby się to wbrew zw yczajom powszechnie wówczas przyjętym , a jeśli sprawę rozpatryw ać nieformalnie, nie miałoby też większego znaczenia. Marcin­ kowski tłum aczy co prawda nadanie regimentarstwa w nieobecności Czarnieckie­ go, którego widzi w Tyszow cach, stałą łącznością utrzym ywaną między królem a kasztelanem, ale jego tłumaczenie nie ma podstaw. Pisze on: W kilka dni po zawiązaniu konfederacji tyszowieckiej Jan Kazimierz, który z Czarnieckim utrzymywał nieprzerwaną łączność i nieustannie — także i w czasie swej powrotnej drogi do kraju — był informowany o wszystkich jego działaniach.87

N a poparcie swego sądu przytacza Marcinkowski dwa dokumenty najzupełniej nie mające związku z informowaniem Jana Kazimierza o działalności Stefana C zar­ nieckiego. Jest to cytow any uniwersał króla wydany w Jabłonkowie 20 grudnia i uniwersał P iotra Potockiego.88 Trudno mi powiedzieć, jaki oba te akty mają zwią­ zek z nieprzerwaną łącznością między królem a Czarnieckim. C zyżby każde kró­ lewskie wezwanie do walki było związane z jego osobą, a za każdym przejawem oporu krył się kasztelan kijowski? N a poparcie sugestii, iż nadanie regimentarstwa nastąpiło w obecności nowo mianowanego dow ódcy, można podać jeszcze jedną przesłankę. W ątpliwe, czy kto­ kolwiek poza samym Czarnieckim zatroszczyłby się o natychmiastowe oblatowanie aktu, dokument zaś został złożony w grodzie bieckim 4 1 1656 r., zatem najprę­ dzej, jak było można. Zaniósł go tam Aleksander Przecławski, jeden z zaufanych ludzi Czarnieckiego. W szystkie te argum enty pozostaw iłyby oczywiście ewentualny udział C zar­ nieckiego w przeprowadzeniu króla do kraju wyłącznie w granicach sugestii, gdyby nie znalazły one żadnych potwierdzeń w źródłach. Trzeba przyznać, że nie ma ich wiele, a te które są, nie są może najpewniejsze, ale jednak istnieją. Myślę przede wszyst­ kim o wiadomości w liście Miillera do Karola Gustawa z niepewną datą 25 X II (4 I): Vergangenen Sontag ist mier der König von Pohlen 3 Meile dieseits Teschen in Oberschlesien mit dem Czarnecki, gewesenen Commendanten in Crakau, begegnet, gehet zu dem Marszałkowny in Spisz in die 13 Städte auf Liebelau alda er die Feiertage halten vird .89

87 M a r c i n k o w s k i , Stefan Czarniecki, s. 56, 195. 88 Treść tego uniwersału sprawdziłem (LFDIA, Przemyśl, ks. rei. gr., nr 382/383), nie wiąże się on z działaniami Czarnieckiego. 89 P A , Brev tili..., B. Müller 25 XII 1655 ( 4 1 1656). Data niepewna, jest to bowiem luźna karta po liście z tej daty. Druk u F r ą s i a, op. cit., s. 210 z drobnymi błędami i źle ustaloną datą. O. G ó r k a (Górale „Potopu" w fantazji Sienkiewicza i rewelacjach historyków, „Problemy”, t. XI, r. 1955, nr 1 , s. 18) bezpodstawnie odrzucił tę wiadomość. Ja byłbym ostrożniejszy, por. także dyskusję z artykułem Gór­ ki i jego odpowiedź; W. C z a p 1 i ń s k i, Wątpliwości historyka, „Problemy”, t. XI, r. 1955, nr 5, s. 355356; M. G o t k i e w i c z, Czy Maciej Klinowski napadł na Jana Kazimierza, tamże, s. 354-355; O. G o r ­ le a, Odpowiedź, tamże, s. 356-358.

Czasy decyzji (październik 1655—styczeń 1656)

291

W iadom ość ta jest wprawdzie spóźniona, ale dość dokładna. Jeżeli Muller uzys­ kał prawdziwe informacje o drodze i celu króla, a także w innych sprawach, dlacze­ go by właśnie ta część listu, która dotyczy Czarnieckiego, miała być fałszywa? N a mniej pewnych podstawach budowano już koncepcje i nie ma chyba powodu, by być hiperkrytycznym wobec relacji Mullera, jeżeli nie przeczą jej inne źródła. Jest może zastanawiające, że nikt z otoczenia królewskiego nie wspomina o Czarniec­ kim, ale, jak wiadom o, wszystkie opisy drogi do kraju poza awizami Vidoniego są mało dokładne, a Vidoni mógł o nim nie pisać, ponieważ szedł w oddzielnej gru­ pie.90 Zresztą o innych senatorach, którzy towarzyszyli królowi też wnioskuje się pośrednio, z późniejszych dokumentów91, bo ich obecność przy Janie Kazimierzu nie jest nawet tak potwierdzona, jak obecność kasztelana kijowskiego. O pobycie Czarnieckiego wraz z królem w Lubowli pisze także Thulden.92 O czy­ wiście źródło to jest niezbyt pewne. Jeśli jednak dotychczas wszystkie wiadomości podane przez Thuldena, które przejął Niesiecki93, uważano za pewniki, dlaczegóż miałoby się odrzucać fakt pobytu na zamku Lubomirskich? Przyjęcie hipotezy o udziale Czarnieckiego w przeprowadzeniu Jana Kazimierza do kraju zmusiłoby do odrzucenia sądów, że osobiście organizował on powstanie na Podgórzu i konfe­ derację tyszowiecką. Są to działania nawzajem się wykluczające. Dlatego też przed ostatecznym opowiedzeniem się za koncepcją o przeprowadzeniu króla do kraju rozpatrzyć trzeba wszystkie argumenty, którym i operowano, widząc Czarnieckie­ go w grudniu najpierw na Podgórzu, a potem w Tyszow cach. Punktem wyjścia tej analizy musi być kalendarz. Jeszcze 12, a nawet 13 grudnia Czarniecki z całą pewnością znajdował się w Głogówku. W tych dniach nastąpiła afera ze Śladkowskim i listem Karola Gustawa, w czasie której kasztelan był obec­ ny. N iek tórzy zw olennicy tezy o inspirującej roli Czarnieckiego w organizacji ru­ chu zbrojnego w kraju i konfederacji tyszowieckiej przyjmują zresztą, że „dopiero w połowie grudnia ruszył ze Śląska” na rozkaz króla.94 Trzeba od razu stwierdzić, że zarówno ta wiadomość, jak inne sugestywne opisy M arcinkowskiego i Przybosia, jak to Czarniecki organizował powstanie i „przy pom ocy swoich ludzi kierował całą akcją na Powiślu, pośrednio zmusił hetmanów do porzucenia Szwedów, pisał listy do senatorów, wojska i szlachty, wysyłał agen­ tów , nawoływał do obrony kraju i zwoływał wszystkich pod Tyszow ce”95 — nie opierają się na żadnych podstawach źródłowych. W szystko, co na ten tem at m ożna w yczytać w źródłach, to znana notatka u Grondskiego: „Czarnetzki ex submontanis partibus transierat in palatinum belzensem” i dalej już opis działań kasztelana w czasie konfederacji i po niej.96 N ie tylko nie ma listów Czarnieckiego z tego okre­ 90 Por. ZDIH PAN, TRz., nr 79, s. 3, P. Vidoni, szyfry, Podoliniec 1 1 1656. 91 C z a p l i ń s k i , Emigracja, s. 602-603. 92 Ch. T h u l d e n u s , Historia nostri temporis, Gedani 1658. 93 N i e s i e c k i, H erbarz, III, s. 191 nn., ciągle powołuje się na „Fuldena”. 94 P r z y b o ś, Stefan Czarniecki, s. 131. 95 Tamże. 96 G r o n d s k i, op. cit., s. 256.

292

Najazd szwedzki (1655—1659)

su, ale, jak dotąd, żaden z autorów piszących o jego ożywionej działalności w grud­ niu nie wskazał relacji, które by o nich wspominały. Grondski i nazwisko Czarnieć^ kiego dołączone do wszystkich, licznych już wtedy przejawów oporu przeciw Szwe­ dom — oto podstawa, na której opierali się Marcinkowski i Przyboś. : Jeżeli m ożna mieć wątpliwości, czy wolno budować hipotezą na liście Mullera, skoro informacje te nie są poparte innymi, to jest zupełnie pewne, że żadnych hipo­ tez nie w olno tw orzyć wyłącznie w oparciu o relacje Grondskiego. N ie trzeba zbyt­ nio szukać, by stwierdzić, jak dalece błędne były jego wiadomości, choćby o tym samym Czarnieckim i o fakcie tak powszechnie wówczas znanym jak warunki pod­ dania Krakowa.97 Ostatnie badania98 ustaliły ponadto, co wynika i z samej Historii, że Grondski nie był uczestnikiem konfederacji, ani też nie mógł mieć o niej bardziej szczegółowych i wiarygodnych informacji. W ystarczy powiedzieć, że umieszcza ją w dniu 8 1 1656 r., uznając 29 grudnia za datę starego stylu. Ju ż z tego tylko powodu jego relacje wymagałyby potwierdzenia. Potwierdzeń takich nie znaleźli ani P rzy­ boś, ani Marcinkowski, nie znalazłem też i ja. N ie m ożna bowiem działalności W ą­ sowiczów na Podgórzu traktow ać jako działalności Czarnieckiego, ani nawet przy­ jąć za pewną inspirację kasztelana kijowskiego. C o prawda, w korespondencjach szwedzkich dowódców w styczniu 1656 r., mówiąc o sytuacji w Polsce, wymieniano wielokrotnie nazwisko „Czarniecki”99, ale po pierwsze chodziło o wydarzenia w styczniu 1656 r., po drugie, o powstanie w Wielkopolsce, po trzecie, o Piotra Czarnieckiego, k tóry był jednym z obrońców Jasnej G óry. N ieco inaczej wygląda m oże sprawa wiadomości o uczestnictwie Stefana C zar­ nieckiego w konfederacji tyszowieckiej. Jeżeli nawet pom inąć niepewne, drobne, jednozdaniowe wzmianki zapisane przynajmniej w kilkanaście lat po wydarzeniach, pozostają one jako m ateriał dalszej analizy inform acji Rudzińskiego. Pisałem o ty m 100, częściowo błędnie i dziś wypadnie mi sprostować niektóre sądy i oceny. Bernardyn wygłaszający 6 1 1656 r. kazanie w Tyszow cach wśród obecnych w y­ mienia „Marcina Czarnieckiego, kasztelana kijowskiego”.101 Uprzednio sądziłem,

97 Tamże, s. 251, Grondski uważa, że Czarniecki po wyjściu z Krakowa udał się do Sącza na Podgó­

rze. 9gA. P r z y b o ś, Samuel Grądzki, ariański dziejopis wojnypolsko-siedmiogrodzkiej 1 6 5 7 r., „Małopol­ skie Studia Historyczne”, t. II, r. 1959, s. 7-8. " R A , Brev till..., B. Müller, Kalisz 8(18) I 1656; RA, SkS, nr 65, K. Mardefelt do C. G. Wrangla, Toruń 7(17) 1 1656; tamże, Aus Kalisch, 7(17) 1 1656; RA, Extranea IX, Polen, nr 143, Extract aus eines König! Schwed. Hohen Officirers schreiben de dato Calisch den 7(17) 1 1656. 100A. K e r s t en, 2 badań nad Konfederacją Tyszowiecką, „Rocznik Lubelski”, 1.1, s. 113-115. 101 [Rudziński Atanazy X.], „Od Nowonarodzonego Chrystusa Pana Kolęda Jaśnie Wielmożnym Panom. — Jana Kazimierza prawdziwym senatorom — Miłościwym a Moim Wielce Mciwem Panom Ich MMPP porucznikom, chorążym i onemu całej Rzeczposp. Rycerstwu Niebieskim na ziemi konfe­ deratom — wiary S. Rzymskiej kawalerom, braciej natenczas Chrystusowej, wiernym tegoż Pana N. nie odstępującym poddanym ofiarowana. Na kazaniu w Tyszowcach w dzień Trzech Króli RP 1656 przez X... zakonu S. Franciszka Ojców Bernar. Conventu Mińskiego Gwardyana oddana”.

Czasy decyzji (październik 1655—styczeń 1656)

293

że m owa tu rzeczywiście o młodszym bracie Stefana, nie dowierzając, że zginął on pod Batohem w 1652 r. Określenie z imienia i z funkcji jest bardzo charakterystycz­ ne. W Tyszow cach nie mógł być wtedy ani M arcin, k tóry nigdy nie był kasztela­ nem kijowskim i umarł kilka lat wcześniej, ani też chyba Stefan, który był kasztela­ nem kijowskim. Piszę „chyba”, bo sprawy tej nie m ożna uważać za całkowicie w y­ jaśnioną. O ile jest pewne, że Stefan Czarniecki ani nie inspirował, ani nie organizo­ wał konfederacji, która rozpoczęła się w drugiej dekadzie grudnia, kiedy kasztelan kijowski mógł co najwyżej być w drodze ze Śląska do Tyszowiec, o tyle jego uczest­ nictwo w nabożeństwie 6 stycznia nie jest z góry wykluczone i nawet da się połą­ czyć z tezą o przeprowadzeniu króla. Jan Kazimierz mógł przecież wysłać C zar­ nieckiego z Lubowli do Tyszow iec, właśnie po nadaniu regimentarstwa, by w ten sposób podnieść jego rangę wobec wojska i hetmanów. Mało to prawdopodobne, ale możliwe. Innym wytłumaczeniem zamieszczenia nazwiska Macina Czarnieckie­ go, kasztelana kijowskiego, wymienionego zresztą w dalszej kolejności, choć wśród senatorów i w yższych dowódców jest przypuszczenie, że nie był to ani M arcin, ani kasztelan kijowski, ale Stefan Stanisław, bratanek kasztelana kijowskiego. Rudziń­ ski wiedział o jego związkach z Marcinem i Stefanem i stąd m oże stw orzył nową osobę M arcina Czarnieckiego, kasztelana kijowskiego. Chorągiew, w której w ów ­ czas służył Stefan Stanisław, brała udział w zawiązaniu konfederacji, co jest jeszcze jedna przesłanką tego sądu. Jeżeliby nawet now o mianowany regimentarz 6 stycznia był obecny na kazaniu w Tyszow cach, w kilka dni później już bez żadnych wątpliwości znajdował się na dworze Jana Kazimierza. D w ór przebywał wtedy w Krośnie. O rszak króla po przebyciu Przełęczy Ja­ błonkowskiej dotarł do doliny Wagu i nią kontynuował podróż.102 Boże N arodze­ nie spędził Jan Kazimierz w Wielkiej W si103, skąd przez Kieżm ark podążył do P o d o -, lińca.104 Tam spotkał się z Jerzym Lubomirskim i zgromadzonymi w okół niego senatorami105 i razem ruszono do Lubow li.106 102 D a m u s , op. cit., s. 51 na podstawie relacji Barkmanna; por. także ZDIH PAN, TRz., nr 79, P. Vidoni z Podolińca 1 1 1656; por. także dosyć późne wiadomości o marszu króla „Nya Aviser”, nr 1, 3 1 1 (1 0 II) 1656, s. 3, Extract Skrifwelser uthur Dantzig af den 5(15) I. 103 Por. uniwersały Jana Kazimierza, Kersten, Pierwszy opis, s. 217; obecnie Velka — przedmieście Popradu. K u b a l a , Wojna szwecka, s. 261, zapewne za Des Noyers i jego korespondencjami z Głogów­ ka ( Lettres, s. 49, a także „Gazette de France” r. 1656, s. 133) przyjął, że król był w tym czasie w Ciepli­ cach. Wiadomość ta jest błędna, wynika z mylnych informacji posiadanych przez dwór Ludwiki Marii. Przeczą jej i wspomniane uniwersały i pierwszy rzut oka na mapę. 104 D a m u s, op. cit., s. 51; także P a w i ń s k i, Stefan Czarniecki, s. 158; por. także S z i 1 a g a y i, op. cit., I, s. 511; Elementa adfontium editiones, III, Repertorium rerum polonicarum ex archivo Orsini, Romae 1961, s. 25, Jan Kazimierz do kardynała Orsini. Podoliniec, I, 1656. 105 T h e i n e r, Vetera Monumenta, III, s. 503, List J. Lubomirskiego, Podoliniec 1 1 1656. 106 Por. uniwersały Jana Kazimierz, Lubowla 1 1 1656, LFDIA, Przemyśl, ks. rei. gr., nr 382/383, s. 20-21; Żydaczów, ks. rei. gr., nr 45, s. 595-596; Sanok, ks. re! gr., nr 163/169, s. 5; WAPKr., Biecz, ks. rei. gr., nr 187, s. 1-2; AGAD, APP, ks. 45, cz. I, f. 74; por. także ciekawe uniwersały Piotra Potockiego z Sambora 28 XII i 29 XII donoszące, że król jest w Lubowli, co nie było już 25 XII tajemnicą (por.

294

Najazd szwedzki (1655—1659)

Tu dwór zatrzym ał się. O ile droga do Lubowli poza zupełnie drobnymi sprawa­ mi nie budzi większych wątpliwości, o tyle analiza podróży króla z zamku Lubo­ mirskich do Krosna nastręcza wiele kłopotów. N ie jest to p rzy tym błahostka. Gdy­ by trasa podróży i czas jej przebycia były pewne, pozwoliłoby to na o wiele lepsze ustalenie działań Czarnieckiego na początku stycznia 1656 roku. Kubala wydedukował na podstawie wzmianki W ydżgi, będącego wówczas na blasku, oraz innych jeszcze mniej pewnych źródeł, jakoby Jan Kazimierz spotkał się w Dukli z Lubom irskim 107, a dalej jechał na Bardyjów i przez Przełęcz Dukielską do D ukli.108 Sądził też, że 6 stycznia Jan Kazimierz był w Bieczu. Tego dnia król był naprawdę nie w Bieczu, ale w Jaśle109 i cała ta droga wydaje się dosyć nieprawdopo­ dobna. Jeśli przejechano przez Duklę, a celem w ypraw y był Lw ów , po cóż cofano się na zachód do Biecza lub nawet do Jasła? Wydaje się, że szlak królewski przebie­ gał nieco inaczej. Trudno ustalić, kiedy Jan Kazimierz wyruszył z Lubowli. Barkmann podaje, że już 3 I 1656 r. był w Krośnie110, ale na podstawie daty nadania Czarnieckiemu aktu regimentarstwa w Lubowli należałoby sądzić, że dopiero tego dnia wyruszył do Krosna. W Krośnie król był z całą pewnością 4 stycznia.111 K tórędy tam dotarł i czy rzeczywiście w ciągu 2 -3 dni — nie wiadomo, nie udało się tego ustalić. Także dalej trasa królewska jest nieustalona. Damus, opierając się na listach Barkmanna twier­ dził, że 4 stycznia Jan Kazimierz był w Samborze112, a więc w ciągu jednej doby miałby znowu przebyć odległość Krosno-Sam bor, co jest w ręcz nieprawdopodob­ ne. W iadom o poza tym , że król był 6 stycznia w Jaśle113, co w ogóle wyklucza możliwość podróży w tym czasie do Sambora. Ciągle jeszcze bardzo hipotetycznie w ytyczyłbym marsz królewski następująco: Jan Kazimierz z Lubowli udał się bliżej nieustaloną drogą do Krosna, raczej nie przez Bardyjów i Duklę. N a wieść o zbliżaniu się przedstawicieli konfederacji tyS z i 1 a g y i, op. cit., I, s. 508) i chcąc podnieść na duchu szlachtę i wojsko nieco wyprzedzał wydarzenia, albo też uniwersały są antydatowane (raczej nie, gdyż obiaty z 3 1 1656). 107[J. S. W y d ż g a~j,Jan Stefan Wydżga i jego pamiętnik spisany podczas wojny szwedzkiej od r. 1655 do 1660. Wyd. K. W. Wójcicki, Warszawa 1852, s. 112; K u b a 1 a, Wojna szwecka, s. 261, 459. Tytuł fraszki Wacława Potockiego: „Do króla Kazimierza w dzień Trzech Króli z Bardyjowa do Biecza powracającego”. 108Tamże, s. 261. 109 Por. listy Jana Kazimierza do M. K. Radziwiłła z Jasła 6 1 1656; Czart., 2239, nr 22; także Czart., TN, nr 149, s. 27. 110 D a m u s, op. cit., s. 51. O wiele pewniejsze dane podaje Lubieniecki w listach do Rakoczego, 8 1 1656 donosi on, że król powrócił do kraju 4 I po uprzedniej konferencji w Lubowli, a 10 I pisze, że następnego dnia po przekroczeniu granicy znajdował się w Bieczu i pod miastem; S z i 1 a g y i, op. cit., II, s. 33, 25; trudność stwarzają tu daty podane przez Lubienieckiego, wiadomości są raczej prawdziwe. 111 Por. listy i uniwersały Jana Kazimierza w Krośnie 4 I 1656, Czart., TN, nr 149, s. 15 nn., RA, Diplomatica III, Polonica, raporty Kocka; także TE, VII, s. 807-808; M e y e r, op. cit., I, s. 231; także BPANGd. Uph, q. 31, f. 84; tamże, q. 724, f. 297-297v oraz L a u r u s , Actorum publicorum, s. 16; R u d a w s k i, op. cit. 112 D a m u s, op. cit., s. 51. 113 Por. cytowany wyżej list do M. K. Radziwiłła.

Czasy decyzji (październik 1655—styczeń 1656)

295

szowieckiej pospieszył do Jasła, a później pow rócił z nimi do K rosna.114 W szystko to jest jednak niepewne. P o cóż by zm ęczony długą podróżą król jeździł między Krosnem i Jasłem, co począć z ową dosyć dokładną wiadomością o p odróży do Sambora? Nie m ożna także z całą stanowczością powiedzieć, co w tym czasie robił C zar­ niecki. Jeśli był w Lubowli, a to jest nieomal pewnikiem, mógł tow arzyszyć królo­ wi w dalszej drodze, mógł też w yruszyć naprzód bądź jako przednia straż króla, bądź nawet dalej na spotkanie konfederatów z Tyszowiec. Zakładając, że jechał sam z bardzo małym oddziałem, mógł dotrzeć do obozu konfederackiego i z jego przedsta­ wicielami zjawić się w Krośnie u króla. N iestety są to hipotezy niepodbudowane wiadomościami źródłowym i. Kasztelan kijowski był na pewno w Krośnie około 10 stycznia, kiedy doszło do pierwszego spotkania między hetmanami a królem po ich odstępstwie od obozu nieprzyjacielskiego i pow rocie na stronę Jana Kazimierza. W śród przybyłych wtedy do Krosna konfederatów znaleźli się obaj hetmani, a poza tym Stanisław W itowski, P io tr Potocki, Krzysztof Tyszkiewicz i kilku innych.115 N ie ma potrzeby analizowania tu całokształtu obrad, które trw ały 2 lub 3 dni i zakończyły się 11 stycznia. Były one kontynuowane później w Łańcucie i należa­ łoby je właściwie traktow ać łącznie. M ożna sobie w yobrazić, jak napięta atmosfera panowała w tym czasie w Krośnie. Z jednej strony był król i ci, którzy pozostali mu wierni, z drugiej niedawni zdrajcy. Interesuje nas tu jeden z konfliktów, a mianowi­ cie sprawa regimentarstwa Czarnieckiego i władzy hetm anów nad wojskiem. Zali­ czyć go trzeba do centralnych problemów w ocenie roli i pozycji Czarnieckiego nie tylko w grudniu i styczniu 1656 r. Nie ulega wątpliwości, że w czasie narady w Kroś­ nie decydowały się dalsze losy kasztelana kijowskiego, bez względu na to, czy jego nazwisko choćby tylko raz padło w czasie rozm ów . W tym miejscu wypadnie się zastanowić, w jaki sposób i w jakich okolicznościach Czarniecki otrzym ał regimentarstwo i w jakich okolicznościach, nie nominalnie, oczywiście, bo tytuł nadal piastował, ale realnie je utracił. \ Cofnijm y się nieco wstecz. Jan Kazimierz nadając w Lubowli regimentarstwo Czarnieckiemu, chciał go przeciwstawić hetmanom. W ynika to z treści aktu, stwier114 Wyjazd do Jasła budzi mimo wszystko poważne wątpliwości, jeśli król był prawdopodobnie 7 1 w Krośnie; por. A G Z , X , s. 274, nr 4535, a był tam z całą pewnością 8 I. Por. listy i uniwersał króla z Krosna 8 I 1656, AmKr., Sącz, ks. rei. gr., nr 127, s. 599-600; Biecz, ks. rei. gr., nr 187, s. 4-5, 5-6; Oss., nr 2280/1, s. 272-272v; także J. S y g a ń s k i , Historya Nowego Sącza, I, Lwów 1891, s. 113; por. także listy z 9 1 1656, BPAN Kórn., nr 350, f. 61; Czart., TN, nr 149, s. 29; tamże, 2239, nr 24. 115 Czarniecki wraz z innymi senatorami podpisał pismo do Gdańska, por. WAPGd., 300, 29, 151, f. 163, Krosno 11 1 1656; por. także Czart., TN, nr 149, s. 37; tamże, 385, nr 88, s. 155, list senatorów z Krosna 11 1 1656; kopie inne WAPGd., 300, 29, 274 i 300, 53, 1104; BPANGd., nr 694, f. 125-125v, tamże, nr 724, f. 310-311, druk D a m u s , op. cit., s. 51. Świadczą o tym podpisy pod aktem. Na ich podstawie W. Czapliński ustalił także listę senatorów, którzy towarzyszyli królowi w drodze do Pol­ ski; por. Emigracja, s. 602-603. O przygotowaniach do narady w Krośnie, Lubieniecki do Rakoczego 10 I 1656, S z i l a g y i , op. cit., II, s. 35; por. także ZDIH PAN, TRz., nr 79, s. 4, P. Vidoni, szyfry, Krosno 9 1 1656 ogólnie o sytuacji: Jan Kazimierz do J. Rakoczego, Krosno 11 1 1656, MHLID, XXIII, s. 287-288.

296

Najazd szwedzki (1655—1659)

dzono to już w historiografii.116 C o powodowało wówczas królem? Wiedział on już na pewno o początkach konfederacji tyszowieckiej i pow rocie hetm anów 117, choć nie był zbytnio przekonany o ich wierności. Odsunięcie dawnych dow ódców , w y­ branie now ych, którzy w oczach szlacheckiego społeczeństwa i zawodowych żoł­ nierzy nigdy nie splamili się zdradą, rozwiązywało szereg trudności. O drzućm y tu dosyć naiwne suppozycje, że w alory osobiste Czarnieckiego zadecydowały przede wszystkim o regimentarstwie i jego roli w czasie najazdu — tak „nie dzieje się histo­ ria”. N ie tylko postawa kasztelana kijowskiego w trudnych miesiącach 1655 r. za­ ważyła na jego losie. Mógł być najlepszym żołnierzem i najwierniejszym poddanym króla, gdyby nie nastąpił korzystny dlań splot w ydarzeń i nie stw orzył mu dogod­ nych w arunków — na zawsze może pozostałby dobrym żołnierzem, bez nadziei na osiągnięcie najwyższych godności, zajmując któreś tam z kolei krzesło senatorskie. H istoria wydźwignęła go wszakże na regimentarstwo i przez kilkanaście, a może tylko kilka dni wydawało się, że prowadzi go do hetmańskiej buławy. Król jeszcze w Krośnie wahał się i zastanawiał, czy nie lepiej by było w ogóle odsunąć Potockie­ go i Lanckorońskiego i pow ierzyć dowództwo now ym ludziom. Taki plan mógł jednak powstać tylko na emigracji lub też zaraz po pow rocie do kraju, kiedy Jan Kazimierz był odseparowany od tej „siły ciążącej”, jaką stanowiły pozostałe w Polsce grupy magnackie. W Lubowli i w pierwszych dniach pobytu w Krośnie mógł może sądzić, że w ystarczy mu się oprzeć na Lubom irskim i jego sojusznikach oraz Czarnieckim i jego autorytecie wśród żołnierzy. Spotkanie z het­ manami i narady plan ten przekreśliły. Pierwszy zjazd w Krośnie, a później zjazd łańcucki, były dla Czarnieckiego zam­ knięciem perspektyw y błyskawicznej wprost kariery. Rozwiały się nadzieje na bu­ ławę, regimentarstwo pozostało dźwięcznym tytułem , dawało pewną niezależność, ale nie prowadziło do najwyższych godności. T o prawda, że pozycja kasztelana kijowskiego w środowisku magnackim w po­ równaniu choćby z lipcem i sierpniem 1655 r. radykalnie się zmieniła. Trzeba się było z nim liczyć, był jednym z najbardziej zaufanych ludzi króla, choć miał i zde­ cydow anych przeciwników, ale otw arta droga realizacji największych ambicji zam­ knęła się tak nagle, jak przedtem otworzyła. >!• si-

*

116 M a r c i n k o w s k i , Stefan Czarniecki, s. 66 nn. 117 Por. list Jana Kazimierza do Andrzeja Leszczyńskiego 8 I 1656 i jego odpowiedź z Nysy 20 I 1656, AmKr., „Pinocciana”, IT, nr 369; także G r a b o w s k i , Ojczyste spominki, II, s. 87-95 oraz Żereła, XH, s. 363-368. Nie sądzę zresztą, by list Leszczyńskiego dotarł do króla przed naradą w Łańcucie; por. także AGAD, APP, ks. 45, czt I, f. 790-791; Czart., TN, nr 149, s. 69. Sprawa kontaktów króla z konfe­ deratami w grudniu 1655 r. wymaga dalszych wyjaśnień. Jest bardzo mało prawdopodobne, by król spotkał się z ich przedstawicielami 19 XII w Raciborzu ( Ku b a l a , Wojna szwecka, s. 261, 458); por. także BRacz., nr 31, f. 138v; BN, BOZ, nr 1218, f. 19-20v.

Czasy decyzji (październik 1655—styczeń 1656)

297

P o tygodniow ym przeszło pobycie dworu w Krośnie 12 lub 13 stycznia118 w yru­ szono do Łańcuta, gdzie król stanął 15 lub 16 stycznia.119 T am dopiero miały zapaść ostateczne decyzje o sposobie dalszego prowadzenia wojny. Problem zjazdu łańcuckiego nie został bynajmniej w yczerpująco om ów iony w literaturze historycznej i w dalszym ciągu wymaga dosyć szerokich studiów. W tym miejscu ograniczę się do analizy wydarzeń łańcuckich tylko o tyle, o ile wiążą się one z osobą Czarnieckiego. Trzeba jednak i p rzy takim ujęciu ustalić pewne fakty natury ogólnej. Jak w iadomo, oryginał aktu łańcuckiego nie zawiera daty dziennej.120 W kopiach data podawana jest nadzwyczaj różnie, najwcześniej IP 21, najpóźniej 27 stycznia.122 Za terminus ante quem non m ożna przyjąć 17 stycznia ze względu na czas przyby­ cia króla do Łańcuta. Za terminus post quem non 2 1 -2 3 stycznia, jeśli w Głogówku już 28 wiedziano o zjeździe.123 N arady rozpoczęły się zapewne w 2 -3 dni po przy­ byciu króla. Czekano na Potockiego, k tó ry prawdopodobnie z K rosna udał się do wojska, częściowo zgromadzonego pod Sokalem.124 Poza aktem łańcuckim nie ma niestety dokładnej relacji obrad. Wspominało o nich tylko kilku kronikarzy i korespondentów125, król zaś w późniejszych listach był dosyć lakoniczny i nie pisał o konfederacji.126 M imo to z posiadanych źródeł m ożna wysnuć kilka wniosków, które są raczej pewne. W Łańcucie zostało więc oficjalnie zadokumentowane porozumienie Jana Kazimierza z hetmanami. Zdecydowano się też na jak najszybsze rozpoczęcie walki z najeźdźcą127, co zresztą nie było dla Szwe­ dów niespodzianką.128 " ' D a m u s , op. cit., s. 51, Barkmann podaje, że wyruszono 13 I przez Strzyżów, 1 2 1 Jan Kazimierz był jeszcze w Krośnie, świadczy o tym korespondencja, por. AmKr., Sącz, ks. rei. gr., nr 127jj>. 715— 716, 1057-1060; por. też „Gazette de France”, r. 1656, s. 181-182; „Continuado X X II”, s. 27. 119Czart., 385, nr 125, s. 283, Jan Kazimierz, Łańcut 1611656, Pierwszy uniwersał królewski z Łart^ cuta datowany 1 7 1; por. LFDIA, Przemyśl, ks. rei. gr., nr 382/383, s. 39-40. 120 Czart., nr 402, f. 89-94 z „okienkiem” na wstawienie daty dziennej. 121 AGAD, Zb. Bran., 5, p. 2, s. 446-448; Sucha, ks. 17/25, s. 98-101; R u d a w s k i , op. cit., s. 227, przyjmuje nawet 2 1 1656, data ta jest zupełnie niemożliwa; por. K u b a l a , Wojna szwecka, s. 462. Także i data 11 1 1656 jest nie do przyjęcia, król był wówczas w Krośnie. 122 Czart., TN, nr 149, s. 77 nn., ale także tekst bez daty od s. 93; również bez daty dziennej, BPAN Kórn., nr 318, f. 362v-363v. 123 Czart., nr 384, s. 399, J. Leszczyński do kanclerza, Głogówek 28 1 1656; por. także list A. Lesz­ czyńskiego, Nysa 2 9 1 1656; Czart., nr 400, s. 203; Czart., TN, nr 149, s. 83; BPAN Kórn., nr 350, f. 63. 124 Cała ta podróż wydaje mi się mało prawdopodobna, istnieje jednak uniwersał Potockiego z So­ kala 15 1 1656; por. W APL, Krasnystaw, ks. rei. gr., f. 750-750v. 125 T e m b e r s k i ,Annales, s. 337; J e m i o ło w s k i, op. cit., por. także MHHD, XXIII, s. 315-319, J. Wielopolski do J. Rakoczego, Kobylanka 1 1 II 1656. 126 Por. listy Jana Kazimierza do M. K. Radziwiłła. Czart., nr 2239, s. 99; Czart:, TN, nr 149, s. 57, 81, do J. K. Chodkiewicza, BPAN Kr., nr 282, s. 11. 127 Por. dalsze wezwania Jana Kazimierza do szlachty: ziemi lwowskiej 281, LFDIA, Lwów, ks. rei. gr., nr 405, s. 56-58; ziemi przemyskiej LFDIA, Przemyśl, ks. rei. gr., nr 382/383, s. 85-86; powiatu wiślickiego 25 I, Czart., nr 3742, s. 169; powiatu pilzneńskiego 3 0 1, AGAD, Sucha, ks. 17/25, s. 101— 102. Szczególne znaczenie mają tu uniwersały do szlachty woj. sandomierskiego. Por. ogólne uniwersa­ ły z 25 I, AGAD, AR, II, ks. 21, s. 51-52. 128 Powstanie na Podgórzu, konfederacja tyszowiecka, domniemane nadciąganie Tatarów, choć nie

298

Najazd szwedzki (1655—1659)

M arcinkowski twierdzi na podstawie dosyć luźnej wzmianki Tem berskiego129, że hetmani w Łańcucie byli raczej zdania, że kampanię wojenną rozpocząć należy wiosną. Swoje stanowisko podbudowuje oceną wydarzeń militarnych rozgrywają­ cych się zimą na teatrze działań moskiewskich.130 H etm ani zimą 1654-1655 r. kiero­ wali wojskiem na Ukrainie. Doświadczenia tej kampanii nie były zbyt zachęcające. Inaczej Czarniecki. Ten uczestnik i sygnatariusz aktu łańcuckiego pragnął jak najszybszego rozpoczęcia działań. Świadczy o tym jego wyprawa rekonesansowa pod Sandomierz, poprzedzająca zapewne zakończenie narad w Łańcucie131, jak rów ­ nież późniejsze postępowanie. Przedstawiciele skonfederowanego wojska, dosyć już licznie zgromadzeni na naradzie132, także parli do szybkiego rozpoczęcia działań. Godzili się na to ostatecznie i hetmani, jeśli to nie im w udziale miały przypaść

Kampania zimowo-wiosenna (luty-kwiecień 1656)

trudy nowej w ypraw y. Wydaje się bowiem, wbrew sugestiom Kubali133, że dopiero w czasie obrad zapadła decyzja, by przygotowyw aną kampanią zim ow ą kierował Czarniecki.

zostali oni nadal naczelnymi wodzami wojska, sytuacja króla i w obec Czarnieckie­

bardzo w nie wierzono, powrót króla do kraju — wszystko to wywołało natychmiastową reakcję szwedz­ kiej kwatery głównej w Prusach. Karol Gustaw przede wszystkim zaalarmował korpus Douglasa stoją­ cy pod Łowiczem, nie omieszkał też zawiadomić innych dowódców o zmianach zachodzących na po­ łudniu Polski. RA, RR 1655, Karol Gustaw do R. Douglasa, f. 2538-2538v, 2569v-2571v, 2599-2607; RR 1656, tenże do tegoż, f. 20-20v, 30v-31, 133-133v, 135—135v; por. też R R 1655, f. 2591-2592; RR 1656, f. 53-53v, 54-54v, 58v. 129 T e m b e r s k i, Annales, s. 337. 130 M a r c i n k o w s k i , Stefan Czarniecki, s. 69. 131 Por. niżej, s. 300. 132 Z podpisanych pod aktem obok hetmanów: Piotr Potocki, Krzysztof Tyszkiewicz, Aleksander Cetner, Stanisław Domaszewski, Sebastian Machowski, Andrzej Potocki, Jerzy Bałłaban, Konstanty Wiśniowiecki, Szymon Kaw[i]ecki, Daniel Sośnicki. 133K u b a 1a, Wojna szwecka, s. 267. Jego sąd wypływa zapewne z niezróżnicowania wcześniejszego

podjazdu Czarnieckiego, Machowskiego i Sokolnickiego pod Sandomierz, z późniejszym marszem Czarnieckiego. Jak wskazują podpisy pod aktem, cała ta trójka wróciła jeszcze do Łańcuta. Piszę o tym niżej, omawiając przygotowania do kampanii zimowej.

Rozdział

III

Kiedy narady w Krośnie i Łańcucie wyjaśniły ostatecznie sprawę hetm anów i p o­ go, i wobec żołnierzy stała się nadzwyczaj trudna. Jan Kazimierz, choćby samym aktem lubowelskim, podjął dosyć istotne zobowiązania w obec kasztelana kijow­ skiego. W momencie pogodzenia się z hetmanami jego obecność przy boku króla stwarzała m ożliwości wielu nieporozumień, a nawet pow ażnych zadrażnień. U g o ­ da Potockiego i Lanckorońskiego z królem bynajmniej także nie rozwiązywała spra­ wy konfederatów tyszowieckich. Oddziały hetmańskie, które jeszcze w listopadzie proponow ały, by Czarniecki został ich przywódcą, w styczniu 1656 r. nie chciały, mimo zawiązanej konfederacji, w pełni podporządkować się starym w odzom . Sądzę, że cztery sprawy: koncepcja szybkiego podjęcia walki z najeźdźcą, którą\ zapewne forsowali Czarniecki i Lubomirski1, ugoda króla z hetmanami, ich niechęć do prowadzenia kampanii zimą i wreszcie niezdyscyplinowane oddziały wojskowe, które odmawiały posłuszeństwa Potockiem u i Lanckorońskiemu, legły u podstaw planu działań w lutym 1656 r. Powierzenie Czarnieckiemu w ypraw y zimowej rozwiązywało wszystkie prawie sprzeczności. Jan Kazimierz usuwał go ze swego otoczenia, czym łagodził hetma­ nów, realizował p rzy tym postulat rozpoczęcia walki zimą. Znaczną część posiada­ nych oddziałów w ojskowych powierzał kasztelanowi kijowskiemu, choć jednocze­ śnie odsuwał go w ten sposób od nominalnego kierowania całym w ojsk iem .. W szyscy musieli b yć ty m rozwiązaniem , przynajmniej częściow o, ukonten­ towani. Skonfederowane oddziały pozbywały się bezpośredniego dowodzenia het­ m anów, Czarniecki odrywał się od ich zw ierzchnictwa i otrzym yw ał dużą samo­ dzielność, P otock i i Lanckoroński zostawali p rzy władzy, a p rzy ty m nie narażali się ani na trudy w ypraw y zimowej, ani na niechęć Karola Gustawa, wreszcie Jan Kazimierz likwidował tym i swoje zobowiązania w obec Czarnieckiego, i cały splot trudności, wyrastający ponad jego głowę. Główną przeszkodą, którą Czarniecki musiał pokonać przed rozpoczęciem dzia­ łań w ojennych, była mała ilość wojska. Ju ż około 20 stycznia w Łańcucie Czarniec1 Jest to tylko luźna sugestia, wynikająca z postawy Czarnieckiego i Lubomirskiego w tym czasie.

"■

300 Najazd szwedzki (1655—1659)

ki zaczął starania o werbowanie now ych oddziałów. W tedy to została zreorganizo­ wana jego dragonia. List królewski ustalał 1000 żołnierzy w regimencie2 i kasztelan natychmiast przystąpił do zbierania ludzi na Podgórzu.3 W brew dotychczasow ym przypuszczeniom Czarniecki w raz z oddziałami het­ mańskimi w yruszył z okolic Łańcuta nie 23\ ale dopiero 29 lub 30 stycznia.5 P ry ­ mas wprawdzie już 29 pisał z N ysy, że „podjazd” Czarnieckiego, Machowskiego i Sokolnickiego poszedł pod Sandomierz6, ale m owa tu najpewniej tylko o rzeczy­ w istym podjeździe wysłanym wcześniej na rozpoznanie przed właściwą wyprawą. Jeżeli 2 7 stycznia Czarniecki był z całą pewnością w Łańcucie7, to jest niemożliwe, by w 2 dni później wiedziano na Śląsku że już w yruszył. M ożna by wprawdzie założyć, że część oddziałów poszła wcześniej, Czarniecki zaś dopiero potem do nich dołączył, najpewniej jednak w ostatniej dekadzie stycznia regimentarz był na ow ym podjeździe, po czym w rócił do Łańcuta i pozostawał tam do 29 lub 30 stycznia. W tedy to wyjazd króla do Lw ow a został ostatecznie zadecydowany8, a na odjezdnem Jan Kazimierz wydał uniwersał do szlachty sandomierskiej, by gromadziła się w okół wojska wysłanego do jej w ojewództwa.9 Tak przygotow any Czarniecki z częścią oddziałów przeszedł po lodzie W isłę10 i 31 stycznia lub 1 lutego znalazł się w okolicach Sandomierza.11 W Sandomierzu 2 BP A N Kórn., nr 1941 a, nr 21 (oryg.), Jan Kazimierz dla S. Czarnieckiego, Łańcut 201 1656. 3 LFDIA, Przemyśl, ks. rei. gr., nr 382/383, s. 150, List S. Czarnieckiego, Łańcut 27 I 1656; por.

także Oss., nr 9666/1, s. 7, także uniwersał S. Potockiego z Łańcuta 27 I 1656, tamże, s. 157. Warto wspomnieć, że w 1656 r. dragonia nigdy nie liczyła 1000 ludzi, stan oddziału przedstawiał się następują­ co (dane najpewniej zawyżone): 1 1 — 568; 1 IV — 894; 1 VII — 916; 1 X — 703; por. AGAD, ASW, dz. 86, 52, f. 528v. 4D e s N o y e r s , Lettres, s. 78-79, Głogówek 1 0 I I 1656, za nim Marcinkowski, Stefan Czarniecki, s. 82, 202. 5Jeszcze 2 9 1 otrzymał Czarniecki listy zaciężne w Łańcucie. Prawdopodobnie odbierał je osobiście. Por. LFDIA, Przemyśl, ks. rei. gr., nr 382/383, s. 137-138, 155-156. 6 Czart., nr 400, s. 203 (także TN, nr 149, s. 83 i wiele innych kopii), A. Leszczyński do podkomo­ rzego kaliskiego, Nysa 29 1 1656: „gdyż z consilium bellicum za przybyciem panów hetmanów, które miało być przy JKMci w tym miarkować się potrzeba i z podjazdu, który pod Sandomierz z IMP kijowskim i 2 pułkami PP Machowskiego i Sokolnickiego poszedł”. Stąd zapewne Des Noyers sądził, że wyruszono 23 I. 7 Świadczy o tym jego list z Łańcuta 2 7 1 1656.

Kampania zimowo-wiosenna (luty—kwiecień 1656)

301

1 lutego wydał uniwersał do szlachty. W piśmie swym nakazywał natychmiastowe gromadzenie się, nie obyło się p rzy tym i bez gróźb. Co wszystko z uproszeniem mojem wprzód, a potym z ostrzeżeniem braterskim, na ostatek pod karaniem przysiężnych konfederacyjej artykułów prędką egzekucyją deklaruję i wzywam do namienionego zgromadzenia.12

Słowa ostrzeżenia nie były przypadkowe. N ie wolno przeceniać w tym okresie rzeczywistych chęci społeczeństwa szlacheckiego do walki z najeźdźcą.13 Mieszkań­ cy Sandomierskiego byli przy tym szczególnie zastraszeni długotrwałym pobytem zgrupowania Douglasa na ziemiach tego województwa. Uniwersały w yw arły zapewne dosyć duże wrażenie. Czarniecki znalazł się w po­ bliżu swych miejsc rodzinnych. Czarnca była niezbyt daleko, szlachta znała go od wielu lat. Działał tu już nie tylko ogólny autorytet, ale na pewno i bezpośrednia znajomość autora pisma. Regim entarz podkreślał zresztą, że występuje nie sam, ale z kasztelanem sando­ mierskim i jego pismo zostało poparte wezwaniem Stanisława W itowskiego. W i­ towski pisał; „IMP kijowski M M P z wojskiem Rzptej z ordynansu JK M pana nasze­ go M ciwego idzie oswobadzać wszystkie województwa i do naprętszego kupienia się drogę toruje”14 oraz nakazywał gromadzenie się przy boku Czarnieckiego. P o ­ w iaty sandomierski, pilzneński, wiślicki miały się zjechać 7 lutego pod O patów , radomski, stężycki, opoczyński i chęciński tego samego dnia pod Skrzynno.15 : Cała ta akcja została jeszcze raz poparta autorytetem królew skim . 4 lutego^ Jan Kazimierz wydał w Samborze uniwersał, w k tórym w yraźnie stwierdzał, że kasztelan kijowski ma wyjść przeciwko Szwedom. N ie był to dokument zbyt opty­ mistyczny, król pisał wyraźnie: „niebarzoć wprawdzie zwłaszcza w odzom naszym to wojowanie zimie przypadło”16, czekał jednak na „progresy” Czarnieckiego. O d początków lutego szlachta sandomierska zaczęła się zjeżdżać do O patow a i tam 6 lub 7 lutego zawiązano konfederację.17Jest rzeczą znamienną, że już w tym 12 ADAG, Sucha, ks. 17/25, s. 104-105 (kopia), Uniwersał Stefana Czarnieckiego do szlachty woje­ wództwa sandomierskiego, Sandomierz 1 II 1656; por. także AR, II, ks. 21, s. 52; M a r c i n k o w s k i (Stefan Czarniecki, s. 82, 202) nie znając tego uniwersału, sądził na podstawie listu Czarnieckiego do Niemirycza, znajdującego się w nieistniejącym dziś rękopisie Bibl. Krasińskich, że regimentarz przybył

8Jan Kazimierz zapewne już 31 ruszył przez Jarosław do Sambora, gdzie zatrzymał się kilka dni. Stamtąd przez Komarno udał się do Lwowa. Por. BP AN Kr., nr 255, k. 5 o pobycie w Jarosławiu jeszcze w styczniu. Dalej K u b a l a , Wojna szwecka, s. 476; jest to próba ustalenia itinerarium króla na podstawie A GZ, X ; ponadto listy z Sambora, Czart., TN, nr 149; Czart., nr 2239; BP AN Kr., nr 282. 9Księgapamiętnicza Michałowskiego, s. X X I, skrót, Łańcut 3 0 1 1656; pełny tekst BP AN Kr., nr 2251/ IV, f. 473-473v.

do Sandomierza najpóźniej 3 II 1656. 13 Por. K e r s t e n, Chłopi polscy, s. 145 nn. 14 AGAD, Sucha, ks. 17/25, s. 103-103 (kopia), Uniwersał Stanisława Witowskiego kasztelana san­ domierskiego do szlachty województwa sandomierskiego, Sandomierz 1 II 1656.

10 O przejściu Wisły z częścią oddziałów J e m i o ł o w s k i, op. cit., s. 80; także G r o n d s k i, op. cit., s. 261, wśród wielu błędnych wiadomości,

króla, tekst niemiecki — druk ulotny (plakat) „Joannes Casimirus von Gottes”, Sambor 4 II 1656; był także druk polski, znam tylko ćwiartkę spalonego tekstu w AGAD, dokument Banku Handlowego; tamże, kopie; liczne kopie w rękopisach, BN, BOZ, 1218, f. 2-7; Czart., TN, nr 149, s. 99 nn., Czart.,

“ Por. np. bliższe i dalsze odgłosy wymarszu Czarnieckiego, UUB, E 428, „Journal...” 21 III 1656. Wiadomość o pobycie Jana Kazimierza we Lwowie i ruszeniu Czarnieckiego przeciw Szwedom dotarła do Gdańska pocztą szczecińską, via Frankfurt, „Continuatio”, s. 37; S z il a g y i, op. cit., II, s. 38, W. Lubieniecki do J. Rakoczego 8 II 1656 oraz s. 42 ten do tegoż, 19 I I 1656.

15 Tamże. 16 Jeszcze jedno świadectwo rozbieżności w stanowiskach hetmanów i Czarnieckiego. Uniwersał

nr 385, f. 174-174v; WAPGd., 300, 53, 1104, nr 33a. 17 AGAD, Sucha, ks. 17/25, s. 106-107, laudum, datowane 2 II 1656, prawdopodobnie błędnie. Pierwsze dokumenty wydano nie wcześniej niż 6 II. Por. ZDIH PAN, TP, nr 21; tamże, akt konfedera-

302

Najazd szwedzki (1655—1659)

akcie pojawiają się dosyć silne „chłopskie” akcenty18, co w jakimś stopniu mogło oddziałać także i na postawę Czarnieckiego. Próba zorganizowania szlachty sandomierskiej dała więc jakieś rezultaty. Nie zgrom adzono się zbyt licznie, świadczy o tym liczba ludzi, którym i rozporządzał później W itowski. Regimentarz liczył zapewne, że siły jego wzrosną, gdy szlachta innych pow iatów, zgodnie z uniwersałami króla i hetmanów zgromadzi się w oko­ licach Iłży, Ujazdu i Zawichostu. I tak zresztą był to sukces w porównaniu z innymi województw am i i powiatami. Szlachta w ojewództwa ruskiego gromadziła się co prawda, ale jej udział w walkach polegał tylko na deklaracjach19, szlachta powiatów w ojewództwa krakowskiego postępowała podobnie.20 W okolicach Sandomierza Czarniecki pozostał około tygodnia. 5 lutego był jesz­ cze w mieście21, później być może udał się na zjazd do O patow a i dopiero po zawią­ zaniu konfederacji sandomierskiej przystąpił do właściwych działań przeciw nie­ przyjacielowi. W ypadnie tu zastanowić się, jakimi siłami dysponował kasztelan kijowski w tych działaniach i jaki był cel jego marszu. W iększość źródeł polskich i szwedzkich z lu­ tego 1656 r. twierdzi, że zdołał on ostatecznie zgromadzić około 8000 ludzi.22 Licz­ ba ta wydaje się nieco przesadzona, ponieważ po miesiącu do Lw ow a Czarniecki przyprowadził tylko około 5 0 0 0 -6 0 0 0 żołnierzy23, a straty oddziałów w tym czasie nie m ogły wynieść ponad 2000 ludzi. Zadania grupy kasztelana kijowskiego były dosyć różnorodne, co też znalazło odbicie w źródłach. Pierwotnie zapewne ruszył Czarniecki z poleceniem podniesie­ nia szlachty w w ojewództwach centralnych. Większe działania militarne zamierza­ no rozpocząć dopiero po nadejściu wojsk litewskich. Sapieha jeszcze w styczniu otrzym ał rozkaz przybycia pod Sandomierz24, a i Czarniecki winien był dążyć do połączenia z oddziałami litewskimi.25 cji; por. także AGAD, APP, ks. 45, cz. I, f. 85-86; także AR, II, ks. 21, s. 41-46; BPAN Kr., nr 2251/IV, s. 466-469. 18 K e r s t e n , Chłopi polscy, s. 140; por. także ciekawe odgłosy na akt konfederacyjny w miastach AmKr., dep. 113a, Pilzno, ks. radziecka, f. 388-389. 19 AGZ X X I, s. 136, Laudum sejmiku wiszeńskiego 1 0 II 1656. 20 AGAD, Sucha, ks. 17/25, s. 94-97, Laudum powiatu czchowskiego, Grybów 3 II 1656; por. ponowne wezwania króla do szlachty pow. bieckiego, AmKr., Biecz, ks. rei. gr., nr 187, s. 17-18. 21 Oss., nr 2769/11, f. 107, kopia; S. Czarniecki do podkomorzego sieradzkiego (Zygmunta Przerembskiego), Sandomierz 5 II 1656, posyła mu posiłki. 22 S z i 1 a g y i, op. cit., II, s. 40, W. Lubieniecki do J. Rakoczego, 13 II 1656; tamże, s. 42; Szwedzi

rozpoznali siły Czarnieckiego po bitwie gołąbskiej i prawie wszystkie ich relacje przyjmują zgodnie 80 chorągwi — 8-10 tysięcy ludzi, por. niżej przypis 62, s. 265-266; R. A s c h e b e r g, Fdltmarskalen... Journal och Korrespondens till dr 1680, (ed.) Alf Aberg, Stockholm 1951, s. 18 wspomina o 15 000. 23 Por. niżej, s. 271. 24 M a r c i n k o w s k i , Stefan Czarniecki, s. 202, Jan Kazimierz do P. Sapiehy, Łańcut 17 1 1656. 25 AGAD, AR, II, ks. 21, s. 51, z Głogówka 2 8 II. Czarniecki otrzymał nowe rozkazy połączenia się

z wojskiem litewskim: „a z nimi tam szedł, gdzie potrzeba sama każe”; RA, Brev till..., H. Radziejow­ ski, Warszawa 7(17) II 1656.

Kampania zimowo-wiosenna (luty-kwiecień 1656)

303

Ech a działań Czarnieckiego, ale tylko echa a nie rzeczywiste plany, wskazywały na to, że kasztelan miał iść w kierunku Łow icza ku Douglasowi.26 Tego obawiali się Szwedzi27, kiedy dotarły do nich wiadomości o zgrupowaniu pod Sandomierzem28, takie mniemanie wysuwał i Lubieniecki w korespondencji z R akoczym .29 Były też inne pogłoski o działaniach Czarnieckiego. Jan Leszczyński we W rocław iu sądził, że ma on iść ku W arszawie.30 W Głogówku przypuszczano, że postępuje za W itten­ bergiem, k tó ry wyszedł z Krakowa, by połączyć się z Douglasem31, a tenże Lubie­ niecki niezbyt konsekwentnie donosił nawet o starciu między Czarnieckim a przed­ nią strażą W ittenberga, które miało nastąpić koło Iłży32, zapewne w ostatnich dniach stycznia lub zaraz w pierwszych lutego, bo potem feldmarszałek był już w Łow i­ czu. Te ostatnie wiadomości były po prostu echami potyczki stoczonej albo w cza­ sie pierwszego podjazdu Czarnieckiego i Machowskiego, albo, co uważam za bar­ dziej prawdopodobne, przez oddział Piotra Czarnieckiego, kuzyna Stefana, k tóry miał w styczniu, idąc z Częstochow y do kasztelana kijowskiego, rozbić po drodze do Radomia jakąś grupę Szwedów, bardzo możliwe, że przednią straż W ittenber­ ga.33 W każdym razie nie były to działania właściwej kampanii zimowej. W pierwszej dekadzie lutego plany wobec oddziałów Czarnieckiego uległy zmia­ nie. N ie wiedząc jeszcze o wyruszeniu Karola Gustawa na południe, obu kasztela­ nów skierowano do Prus.34 Cel tego marszu był po części wojskowy, bardziej jed­ nak dyplom atyczny. D w ó r polski liczył na możliwość zachwiania aliansu szwedzko-brandenburskiego. N a ten temat krążyły na Śląsku także inne pogłoski. Twier\ dzono, że kasztelan ruszył na pom oc elektorowi i w drodze dopiero dowiedział się \ o jego porozumieniu ze Szwedami.35 W brew wielkim planom realne działania Czarnieckiego w tym czasie ograniczały się do poderwania szlachty do walki, likwidacji drobnych grup szwedzkich, osłony Lw ow a przed możliwością ataku nieprzyjacielskiego. Po zmobilizowaniu szlachty sandomierskiej wojska ruszyły wzdłuż W isły w kierunku Zawichostu. W tedy do­ piero zapewne nastąpiło rozbicie jakiegoś oddziału szwedzkiego pod Skokami oraz

26 M a r c i n k o w s k i , Stefan Czarniecki, s. 82, bez źródłowego uzasadnienia. 27 RA, OxS, nr 1, Karol Gustaw do B. Oxenstierny, Włostowice 9(19) II 1656. 28 Tamże, por. RA, OxS, nr 12, P. Wirtz do B. Oxenstierny, Kraków 28 I ( 7 II) 1656. 29 S z i 1 a g y i, op. cit., U, s. 40, W. Lubieniecki do J. Rakoczego 13 I I 1656. 30 Czart., nr 384, s. 404, J. Leszczyński do p. Prusa (?), Wrocław 1 4 II 1656. 31 AGAD, AR, II, ks. 21, s. 53, Wiadomość z 2 II 1656. J 32 S z i l a g y i, op. cit., II, s. 44, W. Lubieniecki do J. Rakoczego, 25 II 1656. 33J. N . C h ą d z y ń s k i, Historyczno-statystyczne opisy miast w ziemi sandomierskiej, III, Warszawa

1855, s. 95. 34 AB 9, Rep., 5, ee, 6-7, Jan Kazimierz do elektora, Lwów 1 0 II 1656 (za udostępnienie tych mate­ riałów serdecznie dziękuję W. Czaplińskiemu), Czarniecki i Witowski są wymienieni jako posłowie do elektora. Wspomina o tym M a r c i n k o w s k i , Stefan Czarniecki, s. 82, bez podania źródeł. 35 D e s N o y e rs, Lettres, s. 81, Głogówek 1 0 I I 1656, bezosobowo, nie wymieniając Czarnieckie­ go. Imiennie zaś AGAD, AR, II, ks. 21, s. 49, nowiny 2 4 II, oraz s. 51 z Głogówka 2 8 II Czarniecki szedł na pomoc elektorowi.

304

Najazd szwedzki (1655—1659)

Kampania zimowo-wiosenna (luty-kwiecień 1656)

305

szu dowiedział się, że w kierunku Radomia zmierza jakiś oddział szwedzki i zastąpił mu drogę. Była to , jak się okazało, straż przednia Karola Gustawa, którą prowadził Rütger von Ascheberg. W czasie, kiedy Czarniecki gromadził siły i przygotow yw ał się do zorganizowanej walki, Karol Gustaw po zawarciu układów z elektorem, na wieść o przybyciu Jana Kazimierza w okolice Lw ow a rozpoczął szybki marsz z Torunia do Łow icza.39 Nastąpiło przy tym także przesunięcie całej armii szwedzkiej w kie­ runku południowo-wschodnim.40 7 lutego Karol Gustaw połączył się w Łow iczu z Douglasem. Łącznie dyspono­ wali oni niezbyt wielką liczbą wojska, bo 7 0 0 0 -8 0 0 0 ludzi41 i 2 0 0 0 -3 0 0 0 niepew­ nych już kwarcianych. Był to jednak trzon armii szwedzkiej, najlepsze oddziały o wieloletniej tradycji.42 Inne dane są znacznie przesadzone.43 Oczywiście istniała możliwość ściągnięcia zbliżających się rezerw, ale wyruszając 12 lutego z Łow icza Karol Gustaw miał nie więcej niż 8000 szwedzkich żołnierzy. Celem marszu była Rawa.44 W straży przedniej nieco wcześniej odkomenderowano rajtarów Rütgera von Ascheberg z zadaniem dotarcia do Radomia i Sandomierza oraz rozpoznania położenia przeciwnika.45 N a nich to natknął się W itowski ze swymi ludźmi. 39 W Toruniu był 24 I (3 II), w Łowiczu zaś już 28 I ( 7 II), por. D. a h 1 b e r g h, D iarium , s. 85. 40Por. rozkazy z tego czasu, RA, R R 1656, f. 183-183v, Aston na Łowicz 2 5 1 (4 II) 1656, f. 165-166; Mardefelt na Warszawę, 26 I (5 I I ), f. 171 v-172; Weeseman na Łowicz, 27 I {6 Ü); Böddeker na Ino-

Po zdobyciu Zawichostu kontynuowano marsz w dół Wisły. M arcinkowski na podstawie Jem ioło wskiego sugeruje, że Czarniecki także wysłał podjazdy aż pod Janow iec i Kazimierz, Rogowskiego lewym brzegiem rzeki, W ojniłłowicza zaś pra­ w ym .38 Pierwsze poważniejsze starcie w tej wyprawie przypadło jednak w udziale nie Czarnieckiemu, lecz Witowskiemu. Szedł on pod Skrzynno, gdzie miała się ze­

włodz, 2 8 1 (7 II); f. 172v-173 Müller także na Inowłodz, 2 8 1 (7 II); f. 233-233v, przesunięcie Böddekera z Inowłodza do Nowego Miasta 2(12); RA, Brev till..., Mardefelt 25 (4) II 1656. Warto podkreślić, że ten ruch wojsk szwedzkich konieczny z punktu widzenia zamierzonych operacji Karola Gustawa miał pozytywny wynik dla rozwoju ruchu powstańczego w całym kraju, osłabiał bowiem załogi szwedzkie. Świadczą o tym listy oficerów, którzy byli rozlokowani przede wszystkim dla tłumienia oddziałów powstańczych; por. RA, Brev till..., tamże, listy Anderssona 22 1(1 II), Spormana 15(25) II; także RA, SkS, nr 69, B. Müller do C. G. Wrangla 29 I (8 II). 41 C a r 1 b om, Tre dagars slaget, s. 25. Wyliczenia szwedzkie pochodzą z roli oddziałów wojsko­ wych i dlatego są najpewniejsze; tenże, Om Carl X Gustafs polska krig och öfvergdngen till det andra Sundskriget, Göteborg 1905, s. 26-28. 42 Por. Smdlands ryttare under K arl X Gustafs Krig. U r regementets droika historia, „Smalandryttaren”, nr 1, r. 1945, s. 1; C . B e r g ma n , & n g / . Smdlandshusarregementes historia 1543-1919, Eksjö 1919, s. 21-22; J. H u l t , Karlskrona grenadjärregementes historia, 11, Smdlands ryttare 1629-1709, s. 27, C. N o r d e n s v a n n , Värmlands regementets (Närkes och Värmlands reg-tes) historia I, Stockholm 1904, s. 33-34; C. S i l f v e r s t o l p e , Kungl. Svea livgardes 400-ärsjubileum Minnesskrift, Stockholm 1927, s. 30; C. A. G. B r a u n e r h j e l m , Kungl. regementets till hast historia, II, Upplands och Södermanlandsryttare dren 1621-1635, samt Upplands ryttare 1936-1666, Uppsala-Stockholm 1913, s. 118; T. H o 1 m, Kungl. Västmanlands regementets historia, I, Västmanlands Fänikor, Västmanlands regemente intill det ständiga knektehdllet, Stockholm 1939, s. 209; R. S t e n b o c k , Ostgöta Kavalleriregemente 1618-1699, Stockholm

brać szlachta z Opoczyńskiego, Stężyckiego i Chęcińskiego. Zapewne w czasie mar-

1.927.

Szkic 13. Kampania zimowo-wiosenna (luty-marzec 1656)

opanowanie zamku zawichojskiego przez główne siły kasztelana kijowskiego.36 O po­ tyczce tej wiadomo tylko z relacji Jemiołowskiego37, powszechnie już w ykorzysta­ nej w literaturze.

36 BPAN Kr., nr 2251/IV, p. 473, Ordynacyja do oblężenia zamków Ujazdu, Jelże i Zawichosta. 37 J e m i o 1 o w s k i, op. cit., s. 80. 38M a r c i n k o w s k i , Stefan Czarniecki, s. 83.

43 R u d a w s k i, op. cit. , s. 231 podaje 17 000; M a r c i n k o w s k i , Stefan Czarniecki, s. 86 oblicza 30 000; por. UUB, E 428, Journal, 17 II 1656; Karol Gustaw w Łowiczu z 36 000 ludzi; BN, BOZ, nr 934,. s. 351; także Czart., nr 1656, f. 162/193, Informatio... podaje 18 000; RA, SkS, f. I, 175, Aus Warschau 25 11(6 III) 1656 - 35 000. 44D a h l b e r g h , D iarium , s. 86. 45 A s c h e b e r g, op. cit., s. 16.

306

Najazd szwedzki (1655—1659)

Oddział szwedzki liczył około 300 ludzi.46 Kasztelan sandomierski miał podobno 2000 szlachty i chłopów z kosami47, z tego 4 „kompanie”, zapewne chorągwie, kwarcianych, 2 husarskie i 1 „lauter Edelleute”, łącznie 1500 osób, przedstawiały jakąś w artość bojową.48 Ponieważ wszystkie te wiadomości pochodzą najprawdopodob­ niej z relacji Ascheberga, siły polskie są raczej przesadzone, choć niewątpliwie były one większe niż szwedzkie. Aschebergowi udało się wycofać po całodziennej walce i odparciu wielu szturm ów połączonych z rokowaniami, przede wszystkim dlate­ go, że W itowski spodziewając się nadejścia głównych sił szwedzkich, nie mógł za­ trzym yw ać się zbyt długo.49 Po starciu oddziały kasztelana sandomierskiego usiłowały połączyć się z Czar­ nieckim, Ascheberg zaś pozostał w okolicy Radomia, chcąc rozpoznać ruchy od­ działów polskich.50 Zdawał on sobie sprawę z tego, że grupa, z którą się zetknął, nie stanowiła głównych sił. Gdzie znajdował się wtedy Czarniecki, trudno ustalić. 2 -3 dni musiały zająć dzia­ łania w okół Zawichostu, później zaś kontynuowano marsz na północ. Kochowski twierdzi, że regimentarz w tym czasie stanął pod Solcem.51 W ynikałoby z tego, że główne siły polskie szły w dalszym ciągu wzdłuż W isły, a podjazdy tylko rozcho­ dziły się bardziej na zachód. Ascheberg sądził, że Czarniecki w raz ze zgromadzoną w okół niego szlachtą znajduje się w okolicach O strow ca i O patowa, skąd zamierza udać się do Iłży, gdzie powinien stanąć 14 lutego.52 Ponieważ oceniał on zgrupowa­ nie tylko na 1400 ludzi, sądzę, że był to jakiś oddział, w okół którego gromadziła się szlachta. B yć m oże też, na wiadomość o potyczce Witowskiego kasztelan kijowski szedł mu na pom oc. P o zorientowaniu się, że Karol Gustaw z armią szwedzką nad­ ciąga od Rawy, nastąpiła decyzja przeprawy na praw y brzeg Wisły. N ie m ożna stwierdzić z całą pewnością, czy kasztelan kijowski działał wówczas zgodnie z rozkazami króla, zmierzając do połączenia z wojskami Sapiehy, czy też 46 Tamże, s. 192, R. Ascheberg do Karola Gustawa, Sucha Wola 2(12) I I 1656; także RA, Brev till...,

R. Ascheberg oraz „Copia af ett Breeff till H. s Kongl, Mayst. i Sverige om them Lyckelige Rencontre och Segerwinning som ther Ofwerste Leutnant Riitger von Ascheberg, emoot quartianerne och den ihooproterande polniska Adel erhâllit hafwer”. Sub dato dhen 2(12) II 1656; także kopia francuska „Gazette de France”, r. 1656, s. 314-318; por. oparty na tym opis „Continuado X X II”, s. 42-43 i TE, VIII, s. 918 oraz u M e y e r a, op. cit., s. 268. Była to część regimentu rajtarii Ostgöta, liczącego wówczas w sumie 890 ludzi. Por. S t e n b o c k, op. cit., s. 212. 47 A s c h e b e r g, op. cit., s. 16. 48 Tamże, list do Karola Gustawa 2(12) II 1656, a za nim „Continuado...”, TE i Meyer. 49 Wszystkie opisy tej potyczki (TE, Meyer) opierają się na liście Ascheberga do Karola Gustawa z Suchej Woli. Nieco dokładniejszy opis zamieszcza on w swym dzienniku, A s c h e b e r g , op. cit., s. 16-18; por. też list do Karola Gustawa z 4(14) II 1656, Journal, s. 194, RA, Brev till...; por. też RA, Extranea IX, Polen, nr 143, Aus Warschau 8(18) II 1656, krótka wzmianka także „Nya Aviser”, nr I, 6(16) III 1656. 50 4(14) II był w Radomiu; por. A s c h e b e r g , op. cit., s. 184. Karol Gustaw był wtedy jeszcze po drugiej stronie Pilicy. Por. D a h l b e r g h , Diarium , s. 86. 51 K o c h o w s k i , Climacter, H, s. 109. 52 A s c h e b e r g, op. cit., s. 194; także RA, Brev till..., Radom 4(14) II 1656.

Kampania zimowo-wiosenna (luty-kwiecień 1656)

307

była to, używając określenia ,„Gazette de France” „rejterada”.53 Pierwsza teza jest o wiele bardziej prawdopodobna. Jeśliby nawet dwór polski niezbyt dokładnie orien­ tował się w planach przeciwnika, szybki ruch wojsk szwedzkich pod osobistym dowództwem Karola Gustawa nasuwał uzasadnione obawy, iż celem w ypraw y jest Lw ów . W tej sytuacji król chciał zapewnić sobie silniejszą obronę, obawiając się przy tym o losy grupy Czarnieckiego, poważnie zagrożonej przez główne siły prze­ ciwnika. Tym czasem Szwedzi, napotkawszy pierwszy opór, zwolnili tempo marszu. Po przybyciu 13 lutego do N ow ego Miasta armia szwedzka rozdzieliła się. Część po­ szła wzdłuż Pilicy, przeprawiła się między Warszawą a N ow ym Miastem, przekroczy­ ła Radomkę i brzegiem W isły maszerowała na Bronowice i Janow iec.54 Główne siły ruszyły traktem , minęły Radom i zatrzym ały się we wsi G ózd na płn.-wsch. od Radomia.55 17 lutego armia była już w Zastowie, na prawym brzegu W isły, o 7 km na płd.-zach. od Kazimierza.56 Tego samego dnia druga grupa przeszła po lodzie przez Wisłę pod Janow cem i stanęła również w Kazimierzu. Taki manewr był zupełnie zrozumiały. Karol Gustaw i jego dow ódcy pamiętali zapewne z kampanii 1655 r., że Czarniecki często uderzał na straż tylną. Idąc dwo­ ma kolumnami chronili się przed ewentualnością przepuszczenia przeciwnika, a zy­ skiwali m ożliwość odcięcia go od Wisły. Jeszcze po przeprawie król szwedzki oba­ wiał się, iż Czarniecki, k tó ry według niego stał dalej pod Solcem, może uderzyó na idące z małym opóźnieniem działa i tabory prowadzone przez Biilowa.57 D opięto później przyszła wiadomość, że Polacy przeszli już Wisłę. ^ W ynika z tego, że przeprawa oddziałów Czarnieckiego musiała nastąpić 17 lute­ go.58 Przyjmuje się59 częściowo za Grondskim60, że regimentarz po przejściu na pra­ w y brzeg W isły ruszył szybko w dół rzeki, w okolice Gołębia, by pow tórnie się przeprawić i uderzyć na tyły wroga. W ieczorem 17 lutego pułki kasztelana były rozłożone we wsiach szerokim siedmiokilometrowym promieniem w okół wsi od Kurówki aż za W ieprz. Silny m róz uniemożliwiał stacjonowanie pod gołym nie­ bem.61 Kiedy wiadomość o tym dotarła do Szwedów, Karol Gustaw postanowił natych­ miast zaatakow ać oddziały polskie. N ie dając w ojskom odpoczynku, rozkazał 55 „Gazette de France”, r. 1656, s. 320. 54 Wydawcy diariusza Dahlbergha zdają sobie sprawę z tego, że 13 II nastąpił podział armii i dosyć

ogólnie ustalają marsz 2 kolumn; por. także C a r 1b o m, Tre dagars slaget, s. 25. 55 U Dahlbergha — Gostomia, ale położenie wskazuje na Gózd na płd.-wschód od Radomia. 56 Albo Zastów Polanowski, albo Zastów Karczmiska; raczej ten ostatni. 57 RA, OxS, nr 1, Karol Gustaw do B. Oxenstierny, Włostowice 9(19) II 1657 r.; tamże, skrócony opis marszu. 58 17 II lub wcześniej. Nie traktują poważnie owej wzmianki G r o n d s k i e g o , op. cit., s. 261, mówiącej, że Karol Gustaw widział na śniegu ślady Czarnieckiego i jego żołnierzy. 59 M a r c i n k o w s k i , Stefan Czarniecki, s. 89-90; H e r b s t, op. cit., s. 71-72. 60 G r o n d s k i , op. cit., s. 261. 61 AGAD, AR, II, ks. 21, s. 64, Relacja świadka bitwy gołąbskiej.

308

Najazd szwedzki (1655—1659)

z pow rotem wsiąść na konie, by przed zm rokiem dosięgnąć przeciwnika.62 Jak z te­ go wynika, starcie odbyło się wieczorem i w nocy z 17 na 18 lutego, nie zaś — jak stwierdza część źródeł, a ich śladem niektóre opracowania — 18 lutego.63 Ponieważ K arol Gustaw obawiał się, że Czarniecki nie chcąc przyjąć bitwy, zdo­ ła się w ym knąć, zanim Szwedzi zdążą uszykować wojsko, wysłał naprzód dwa od­ działy: z lewego skrzydła — H orna, z prawego — Woldemara. W skład tych oddzia­ łó w wchodzili między innymi rajtarzy K urcka na lewym skrzydle i kwarciani Niem irycza na praw ym . O ni to właśnie po dotarciu do Gołębia mieli zaatakować pol­ ską jazdę i zatrzym ać ją tak długo, aż nie nadciągnie król z głównymi siłami. T a część planu szwedzkiego została wykonana tak, jak to przewidywał Karol Gustaw. H o rn i W oldem ar niemal jednocześnie dotarli pod Gołąb, bo choć H orn miał drogę nieco krótszą, starł się z rozłożonym najbardziej na południe polskim pułkiem Szemberka i gonił go aż do Gołębia. W walce, jaka się wywiązała, przewaga liczebna Czarnieckiego wyrównywała m om ent zaskoczenia. Położenie oddziałów szwedzkich, spychanych do W isły, która w tym miejscu tw orzy zakręt, opasując wieś od zachodu i południa, stawało się z każdą chwilą bardziej krytyczne. Czarniecki nie dysponował wprawdzie pełną swoją siłą — wojsko było rozlokowane na kwate­ rach i poza pułkiem Witowskiego nie zdążyło nadciągnąć — miał jednak 2000—3000 ludzi, a więc dużo więcej niż mogła wynosić pierwsza atakująca grupa szwedzka. Sytuacja uległa radykalnej zmianie, kiedy nadciągnął Karol Gustaw, spóźniony nieco z powodu konieczności obchodzenia bagien i przykrego wypadku z Adolfem Janem , k tóry złamał nogę przy upadku z konia. Kolumnę poza królem prowadzili: Douglas na lewym skrzydle i W ittenberg na prawym. 62 Opis bitwy oparty jest na źródłach polskich i szwedzkich, te drugie są o wiele bardziej cenne. Por.

RA, OxS, nr 1, Karol Gustaw do B'. Oxenstierny, Włostowice 9(19) I I 1656; druk „Relation über die bey Wlostowicz abseiten Ihrer Königl. Maytt. zu Schweden mit dem Czarnecki gehabte Victorieuse Ac­ tion, den 8/18 Febr. Anno 1656 fürgegangen”. Na tym oparty opis P u f e n d o r f a, op. cit., s. 137 nn. oraz M e -y e r a, op. cit., I, s. 269-270. Za Meyerem dosłownie powtarza TE, VIII, s. 919. Dalej mniej dokładne powtórzenia: „Gazette de France”, r. 1656, s. 325-326, De Varsovie 2 6 I I 1656 oraz „Continuatio X X II , s. 43-44; także T h u 1 d e n, op. cit., II, s. 17; BPAN Gd., nr 55, Stephanus Grau Dantziger Geschichte, cz. III, s. 53. Dokładny plan bitwy: Kungliga Biblioteket — Stockholm, X , 852, Konungarne Gustavs I Adolf, Carls X Gustav och Carls X I egenhändiga concepter och planer tili deras bataljer, samlade a f greve Dahlbergh. Inne opisy: BA, KhS XI, nr 7, list do N N i tamże, nr 3, Relation, Sparre. Odgłosy:

RA, SkS, f. I, nr 175, Aus Königsberg 11(21) III 1656 z listami S. Müllera do C. Horna, tamże, Aus Warschau 25 11(6 III) 1656, RA, Brev tili...; H. Radziejowski 15(25) II 1956; „Nya Aviser”, nr II, s. 3, 13(23) III 1956, Z Torunia 19(29) II. Polskie opisy przede wszystkim pamiętnikarskie i kronikarskie: J e m i o 1 o w s k i, op. cit., s. 81-82; K o c h o w s k i , Climacter, II, s. 110; G r o n d s k i, op. cit., s. 265; S c h u l t z , op. cit., s. 5; por. też AGAD, AR, II, ks. 21, s. 54, 64, 66; BN, BOZ, nr 1201, s. 116-122, Relatio praelii sub Gołąb Polonorum cum Suecis 1656; BP AN Gd., nr 755; Odgłosy: BPAN Kórn., nr 350, f. 65-65v, oryg., A Trzebicki do J. Wejhera, Lwów 22 II 1656; D e s N o y e r s , Lettres, s. 107, fragment listu Czarnieckiego do Ludwiki Marii; UUB E 428, Journal, 3 III 1656; S z i 1 a g y i, op. cit., II, s. 48, W. Lubieniecki do J. Rakoczego 4 III 1656. Opracowania bitwy: C a r 1 b o m, The dagars slaget, s. 25-27; K u b a l a , Wojna szwecka, s. 275-277; M a r c i n k o w s k i , Stefan Czarniecki, s. 91 nn.; H e r b s t , Wojna obronna, s. 73-74. 63 Potwierdza to jeszcze korespondencja Adolfa Jana, datowana 8(18) II 1656 już z Warszawy, dokąd księcia przewieziono z Włostowic. RA, Brev till..., Adolf Johann, 8(18) II 1656, Warszawa.

Kampania zimowo-wiosenna fluty—kwiecień 1656)

309

W idząc nadchodzące nowe oddziały szwedzkie, Czarniecki zdecydowany za­ pewne już na odw rót, zw rócił wojsko w kierunku wschodnim — była to jedyna droga, którą m ożna było się wycofać. Okazało się, że i ona jest blokowana przez szwedzkie prawe skrzydło. W starciu polska jazda, walcząca o możliwość przebicia się, wykazała taką odwagę i zaciekłość, że podkreślał to nawet Karol Gustaw w liście do O xenstierny. Obawiając się, że W ittenberg może nie w ytrzym ać impetu Pola­ ków, król szwedzki nakazał Douglasowi obejść przeciwnika z flanki i uderzyć z dru­ giej strony. Zadecydowało to .ostatecznie o wyniku walki. Przebicie się było nie­ możliwe, nastąpiła bezładna, paniczna ucieczka w różnych kierunkach, Szwedzi stwierdzali, iż wielu nieprzyjaciół potonęło w Wiśle i W ieprzu, resztę zaś goniono 2 mile. Sam Czarniecki z częścią jazdy schronił się w lasach. Była to niewątpliwa klęska. Kasztelan kijowski jeszcze raz wykazał umiejętności w prowadzeniu ataku jazdy, ale nie rekompensowało to przegranej. Stanowiła ona zresztą w pewnym stopniu jego winę, jeżeli wiedząc, że główne siły szwedzkie są bardzo blisko, nie przewidział możliwości ataku, lekkomyślnie rozkwaterow ał od­ działy i pozwolił na zaskoczenie. W brew niektórym sądom, znaczenie potyczki gołąbskiej było dość duże, jeśli nawet nie z militarnego, to z propagandowego punktu widzenia. Jej echa zatoczyły kręgi zadziwiająco szerokie, zarówno wśród Polaków, jak Szwedów, choć w rela­ cjach polskich widziano w tym starciu niekiedy druzgocącą klęskę Karola Gustawa. Sam Czarniecki skłonny był do lekceważenia nie tylko militarnego znaczenia/po­ tyczki, w czym mogło być wiele racji, ale i przebiegu tego wydarzenia. N a skutek uspokajających listów Czarnieckiego, we Lwowie i na Śląsku przyję­ to wiadomość o przegranej bitwie bez poważniejszych obaw.64 Regimentarz, wycofaw szy się do Lublina (sam z częścią wojska dotarł tam prostą drogą przez Końskowolę, reszta oddziałów, łukiem na K ock i Lew artów 65) i ze­ brawszy rozproszone pułki, ruszył dalej do Zamościa. Tuż za nim postępował Ka64 Dotychczas powoływano się na listy Czarnieckiego z Grochowiec 18 III 1656, jeden do królowej ( Des N o y e r s , Lettres, s. 107-109), także we współczesnych drukach: „Copie d’une lettre du Général Czarnetski, et les Extraits de deux autres lettres touchant les derniers succès des Polonois contre les Suédois”, Bruxelles le 17 V 1656 oraz „Cinquiesme Relation contenant l’estat veritable des affaires de Pologne. Et ce qui passé au dernier combat près de Jaroslavie, ou plusieurs troupes suédoises ont este deffaites, A Paris chez Guillaume des Prez..., 1656”; oraz drugi, do odbiorcy we Lwowie, a nie w Prze­ myślu, jak dotychczas sądzono (druk pierwszy „Auszführliche und schon längst erwarte Relation, zwey Extract- und zwey Copey Schreiben begreiffendt. In welcher von aliem demjenigen, was sich merkwürdi­ ges durch diesen Winter zwischen Pollnischen und Schwedischen Völckern zugetragen, glaublicher Be­ richt zu ersehen ist. Getruckt im Jahr 1656”; Copia eines Schreiben desz Herrn Stephani Czarnetzky der Königl. Polnischen Armada General vom 18 HI nach Praemyschl hat abgehen lassen; przedruk TE, VII, s. 934; stamtąd tłumaczenie polskie J e n i ke, Stefan Czarniecki, s. 46-47); Czarniecki jednak tuż po bitwie gołąbskiej musiał wysłać relację do Lwowa. Por. BPAN Kórn., nr 350, f. 65-65v (pryg.), A. Trzebicki do J. Wejhera, Lwów 22 II 1656, pisze o otrzymaniu listu kasztelana kijowskiego, stwierdza, że brak pie­ choty był główną przyczyną porażki i ucieczki, wojsko zebrało się nazajutrz „IMP kijowski pisze, że niewielka szkoda”; także MHHD, XXIII, s. 325-326, J. Wielopolski do J. Rakoczego, 4 III 1656. 65J e m i o ł o w s ki, op. cit., s. 82; por. także D a h l b e r g h, Diarium, s. 86:8(18) II „fienden förfolgdes till byarne Gostewitz (?) och Konchiwollą”.

310

Najazd szwedzki (1655—1659)

rol Gustaw. 20 lutego Szwedzi przybyli do M arkuszowa66, a nazajutrz do Lublina67, gdzie król zatrzym ał się dwa dni.68 Pościg za wojskiem kasztelana kijowskiego był zgodny z zasadniczymi p l a n a m i szwedzkimi. Jeszcze przed wyruszeniem z Łow icza, po dokładnym rozpoznaniu sytuacji w Polsce, Karol Gustaw postanowił skierować się na południowy wschód przeciw głównej polskiej bazie operacyjnej na Rusi.69 Było to jak najbardziej uzasad­ nione. G dyby Szwedzi poświęcili swe siły na tłumienie powstań w województwach wielkopolskich, naraziliby się na niebezpieczeństwo ataku od tyłu przez zorganizo­ wane oddziały, przede wszystkim Czarnieckiego. Poza tym Karol Gustaw bojąc się nadciągnięcia Tatarów na pom oc Janowi Kazimierzowi, spieszył, by stoczyć roz­ strzygającą walkę, zanim te posiłki przybędą. Istniała też koncepcja współdziałania z Kozakam i.70 Bieg wydarzeń w Polsce zmuszał króla szwedzkiego do działań prze­ myślanych tak, by zdusić w zarodku ośrodki, które by mogły zorganizować ruchy partyzanckie w kraju. Czarniecki bez wątpienia był jednym z takich punktów opar­ cia, ale nie jedynym. Karol Gustaw wiedział z doświadczeń ubiegłego roku, że ude­ rzenie w króla, które uważał za niezbyt trudne, skoro wojsko przeciwnika dopiero się zbierało, i zmuszenie Jana Kazimierza do ponownej ucieczki, da mu bez porów ­ nania więcej niż rozbicie Czarnieckiego, prawdopodobnie nawet uczyni to rozbicie niepotrzebnym. W świetle tych planów i decyzji szwedzkich nieco inaczej rysują się działania kasztelana kijowskiego po bitwie gołąbskiej. Fak ty mówią tu same za siebie: szybki odw rót po porażce gołąbskiej był ucieczką. Czarnieckiemu udało się wprawdzie skupić rozproszone oddziały, ale w drugiej połowie lutego nie był on zdolny nawet do mniej znacznych działań zaczepnych. Gdyby cofanie się w kierunku Lwow a miało być celow ym manewrem dla wciągnięcia Karola Gustawa w pobliże polskiej koncentracji, świadczyłoby to o zadziwiającym wprost braku orientacji w zamia­ rach przeciwnika, o co Czarnieckiego posądzać nie można. O dw rót kasztelana był w każdym razie jak najbardziej po myśli dowództwa szwedzkiego, które nie potrze­ bowało obawiać się ataku od tyłu i mogło przyspieszyć swój marsz. D o Zamościa oba wojska posuwały się w odstępie jednego dnia. Czarniecki do­ tarł tam 23 lutego71, a wojska szwedzkie znalazły się pod miastem nazajutrz.72 Kasz­ 66RA, RR 1656, f. 245v; t a k ż e D a h l b e r g h , D iarium , s. 86. 67 D a h l b e r g h , D iarium , s. 86; także RA, RR 1656, f. 276,355 i KK, nr 153, do B. Müllera, Lublin

12(22) II 1656; także BN, BOZ, nr 1547, f. 2; także WAPL, Lublin, Acta consularia, nr 115, f. 457, wejście Karola Gustawa do Lublina. 68 Wymarsz nastąpił 22 II. D a h 1 b e r g h, Diarium , s. 86; o pobycie króla w mieście „Continuado X X II”, s. 45; M e y e r, op. cit., I, s. 270; TE, VIII, s. 919. 69 Por. opinie na ten temat: „Nya Aviser”, nr II, 20(30) III 1656, bez numeru, 27 III (6 IV) 1658; S z i 1 a g y i, op. cit., II, s. 70, W. Lubieniecki do J. Rakoczego, 8 III 1656; „Continuado X X II”, s. 33. 70 F. F. C a r 1 s o n, Sveriges historia under konungarne a f Pfalziska huset, I, Stockholm 1883, s. 150, por. też ocenę w „Gazette de France”, r. 1656, s. 277, de Varsovie 12 II 1656. 71 M a r c i n k o w s k i , Stefan Czarniecki, s. 104 na podstawie diariusza Rudomicza, BN, BOZ, nr 1547; także o pobycie 24 IIK u b a 1 a, Wojna szwecka, s. 281, błędnie 1 III 1656. 72 O pobycie wojsk szwedzkich pod Zamościem R u d a w s k i, op. cit., s. 231; K o c h o w s k i, Cli-

Kampunia zimowo-wiosenna (luty-kwiecień 1656)

311

telan kijowski wyszedł tuż przed przybyciem oddziałów nieprzyjacielskich. Szwe­ dzi zmitrężyli jednak około Zamościa 3 dni73 i to pozwoliło zapewne Czarnieckie­ mu lepiej uporządkować swoje oddziały. Istnieją wiadomości, że kasztelan pospie­ szył wtedy pod Sokal i tam 28 lutego połączył się z wojskami Koniecpolskiego i Sa­ piehy.74 N ie wydają się one prawdopodobne. Przede wszystkim Czarniecki nie mógłby się połączyć z Sapiehą, który w tym czasie był w Bielsku Podlaskim.75 W ąt­ pliwe też, by Koniecpolski, którem u dopiero 26 lutego król nakazywał pospieszyć na odsiecz Zamościa, „albo jeżeli nieprzyjaciel stamtąd odstąpił, ściągał ku M ostom , gdyż tam wszystkie zbierać się siły mają”76, 28 lutego był pod Sokalem. Przyłączenie oddziałów Koniecpolskiego do wojsk regimentarza jeżeli istotnie nastąpiło, to nieco później, dopiero w pierwszych dniach m arca.77 Według informa­ cji przeciwnika, 3 m arca pod Tom aszow em obaj dow ódcy mieli działać już razem .78 C zy spotkanie nastąpiło pod Sokalem, trudno stwierdzić, nie jest to wykluczone, bowiem 3 m arca oddziały polskie były pod U hnow em . Bardzo hipotetycznie m oż­ na przyjąć, że po reorganizacji i wzmocnieniu swoich sił na zapleczu regimentarz pow rócił w pobliże wojsk szwedzkich, aby blokować im dalszą drogę.

macter, II, s. 111-112 oraz szereg innych druków; z rękopisów polskich: Oss., nr 3568/11, s. 33-35; AGAD, Zb. Bran., 5 p. 2, s. 449-451; Sucha, ks. 17/25, s. 156-158; Czart., nr 1656, f. 165-167; tamże, nr 1864, f. 15; tamże, nr 1880, s. 99; także ZDIH PAN, Teki Londyńskie nr 25, s. 148-151; BN, BOZ, nr 934, s. 354-360. Oryginały listów Douglasa do Zamojskiego AGAD, BOZ, 1, 25, 301, nr 1,1; por. tfeż szwedzkie źródła RA, KhS XI, nr 4, E. D a h 1 b e r g h, Relation-, tamże, Extranea IX, Polen, nr L4-3, ------relacja oficera; inna kopia KhS XI, nr 7. 73 Pod Zamość dotarł najpierw Douglas, Karol Gustaw był 16(26) II w Siedliskach* 17(27) II pod Zamościem; por. D a h l b e r g h , D iarium , s. 86; tenże, Relation... 74 AGAD, AR, II, ks. 21, s. 65. Pod datą 13 III wiadomości 2 8 II 1656 r. z oddziałów Czarnieckiego. Po opisie bitwy gołąbskiej podaje, że 28 II złączył się Czarniecki z „p. chorążym koronnym i z p. wo- jewodą wileńskim (?) pod Sokalem, gdzie naszych dwadzieścia kilka tysięcy”. Ta sama wiadomość z „Re­ lation oder gründlicher Bericht aus Lemburg vom 4 Martii von I. Königl. Maytt. zu Pohlen und dero bey sich habenden Armada und dann auch die Beschreibung dess Treffens so zwischen dem Herrn General Zarnecki und den Könige zu Schweden oberhalb Zamosch vorgegangen ist. A. 1656”. Aus Zamosch vom 10 Martii, inny druk strony polskiej: „Relation aus Lemburg vom 4 III 1656”. 75 Por. listy Sapiehy z Bielska, Czart., nr 2105, s. 289, 13 II 1656; Oss., nr 3568/11, s. 36, 2 6 II 1656; Czart., TN, nr 149, s. 121, 7 III 1656. 76 Jan Kazimierz do A. Koniecpolskiego, Lwów 26 II 1656, AGAD APP, ks. 7 /III, s. 65; OSS., nr 2280/1, k. 273-273v. 77 Lubieniecki donosił 4 III, że Koniecpolski połączył się z oddziałami pospolitego ruszenia z woje­ wództw bełskiego, ruskiego i wołyńskiego. Bełz był przewidziany jako główny rejon koncentracji, por. list J. Lubomirskiego, Łańcut 2 9 I I 1656, BP AN Kr., nr 2251/IV, s. 476; BA KhS XI, nr 7, także S z i 1 a g y i, op. cit., II, s. 48, W. Lubieniecki do J. Rakoczego 4 III 1656; także AGAD, AR, II, ks. 21, Nowiny z Sącza 21 III 1656, wzmianka, że Koniecpolski po przyprowadzeniu królowi 8000 ludzi ruszył pod Brody, gdzie pobił Szwedów. 78 Por. RA, Extranea IX, Polen, nr 143 (awizy) A. 1656 (niem.) „(3 III) in den Stätlein Huffnow (Uhnów) die Rebellische Quartianer sambt Ihren felltherren sich aufhalten, nebenst den Zarnecki und H. Sandomirski, auch nebenst dener frisch rebelirten Völckern dass Cron fendrich Conic Polski”, por. także RA, KhS XI, nr 7, luźna nota, relacja wydarzeń od 22 II 1656.

312

Najazd szwedzki (1655—1659)

W obozie polskim nie było w tym czasie pełnego rozeznania w dalszych planach wroga. Sądzono zapewne, że Karol Gustaw zechce najkrótszą drogą podążyć do Lw ow a79, stąd odcinek Zam ość-Tom aszów nabierał szczególnego znaczenia. Jednak już około 27 lutego, a nie jak przyjęto dopiero 3 marca, plany szwedzkie uległy pow ażnym zmianom. Źródła szwedzkie80, a wśród nich bardzo wiarygodny opis Dahlbergha podają, że król szwedzki postanowił spod Zamościa udać się bez­ pośrednio w okolice Jarosławia, by dać odpocząć swoim oddziałom w okręgu, któ­ ry nie był jeszcze wyeksploatowany przez żadną ze stron, a dopiero stamtąd ruszyć pod L w ów .81 Karol Gustaw obawiał się w ypoczętych i przygotow anych do walki wojsk Jana Kazimierza, którego jakoby wzmacniać już mieli Tatarzy.

Kampania zimowo-wiosenna (luty-kwiecień 1656)

313

W potyczce, k tóra nastąpiła pod Tom aszow em , inicjatywa zapewne także nie leżała w ręku polskim, jak to przypuszcza M arcinkowski.86 Kasztelan swoimi ma­ newrami usiłował opóźnić marsz wojsk nieprzyjacielskich, ale nie mógł wydawać regularnej bitwy. T o Karol Gustaw, kiedy się zorientował, że w pobliżu przebywa Czarniecki z silnymi oddziałami, w yruszył szybko z Tom aszowa tylko z jazdą i dra­ gonami.87 T y m razem Szwedom nie udało się zaskoczyć przeciwnika. Czarniecki dowiedział się od złapanych muszkieterów szwedzkich o nadciąganiu króla, podpalił U hnów i w nocy z 3 na 4 m arca wycofał się w kierunku Lw ow a.88 Karol Gustaw ścigał go aż do Magierowa89, po czym tego samego dnia pow rócił do Tom aszow a i kontynu­

P o odstąpieniu od Zam ościa część wojsk szwedzkich poszła na Szczebrzeszyn-Biłgoraj (być może Goraj), robiąc duży łuk do Tom aszow a82, część zaś prosto przez Suchowolę do miasta.83 Pow tórzono tu manewr zastosowany już na lewym brzegu W isły, prawdopodobnie, by ustrzec się przed ewentualnym atakiem oddzia­ łów Czarnieckiego na tyły szwedzkie.

ował, według własnego określenia90, m arsz do Jarosławia. W e Lwow ie nie orientowano się jeszcze w zmianie planów szwedzkich i przygo­ tow yw ano wszystko do ewentualnego oblężenia miasta.91 W lutym hetman i król zdołali zebrać dosyć duże siły wojskowe, jeśli wierzyć źródłom polskim około 30 000 ludzi92, a w takich warunkach oblężenie musiałoby być dla Szwedów bardzo nieko­

Dopiero w Tomaszowie Karol Gustaw zorientował się w położeniu przeciwnika84, który znajdował się na południe od miasta. W ynika z tego, że jeśli nawet kasztelan miał zamiar zaatakować Szwedów w Puszczy Solskiej, nie zdążył tego uczynić i wszel­ kie wiadomości o starciach na północ od Tom aszow a należały raczej do zmyślo­ nych w celach propagandowych.85

rzystne. D ecyzja o zamknięciu się Jana Kazimierza we Lwow ie, gdyby nadciągnęli Szwe­

79 AGAD, AR, II, ks. 21, s. 84, kopia listu L. Przecławskiego 18 III 1656 (ogólny opis wydarzeń od bitwy gołąbskiej); por. także D e s N o y e r s , Lettres, s. 107, fragment listu S. Czarnieckiego z Grochowiec, por. także S z i 1 a g y i, op. cit., II, s. 70, J. Wielopolski do Rakoczego, Łańcut 8 III 1656 r. 80 RA KhS XI, nr 4, „Relation [...] ifran Slaget wih Golombye intill den 3 Aprilis”; RA, R R 1656, f. 332, 1 ( 11 ) III 1656, Laski do Adolfa Jana „wegen des Königl. Armee zustande in Pohlen”; tamże, Khs XI, nr 4, D a h 1 b e r gh, Relation... 81 RA, KhS XI, nr 4, D a h 1 b e r g h, Relation... 19(29) II „aff von Samoiski der Intention nach Rotes Reusland undt vors erste Jarislawer Creis zu gehen umb nicht alleine dero Armee daselbsten alss ein gelobten Lande, da kein Feindt bey Mans gedänken gewehsen in die Quartiere zu Verlagen das land in Contribution zu setzen und dieselbe da durch zu refreschiren, sonder auch da es die Zähes Zeit erlauben wolte Leopolis oder Reusslemberg zu incommodiren und die macht von Tartarn und dergleichen geschmeissen welche der König in Pohlen zur Hilfe gerugen zeitlich zu begegnen”. 82 Tamże: „setzten dahero dero March gerades weges über Scobrzin Gorray, Tomaszuf”; por. też „Gazette de France”, r. 1656, s. 352, sugeruje podział na trzy grupy szwedzkie. 83D a h l b e r g h , D iarium , s. 86. 84 RA, Extranea IX, nr 143 (awizy) A. 1656, 3 III; RA, RR 1656, f. 332, 1(11) III 1656, do Adolfa Jana... 85 Miała to być potyczka między Karolem Gustawem a Czarnieckim po 10 III, nawet na północ od Zamościa. Por. „Warhafftiger Bericht aus Königsberg von 31 Martii wie es bey der Festung Zamoszcz und in Schwedischen Armee geschehenem Treffen abgelauffen”; „Copie zweyer Schreiben eines aus dem Polnischen Lager unter Crasnostaw vom 13 Martii [...] wie Ihr. Königl. Maj. zu Polen etc. etc. die Stadt Zamość entsetzet, das ander aus gedachten Lager sub idem dato, der Quartianer Abfertigung nach Lublin umb den Schwedischen Succurs der nach Zamość gehen möchte zu verhindern”. Druk ten powtarza TE, VII, s. 932; por. także „Relation oder Gründlicher Bericht...”

dzi, zapadła przed przybyciem Czarnieckiego pod miasto. W ynika to nawet ze zna­ nego listu Ludwika W ąsowicza93, choć Marcinkowski na podstawie tego samego listu sugeruje, że właśnie kasztelan kijowski był inicjatorem owego projektu.94 Inna korespondencja potwierdza mój sąd.95 Przemawiają za nim także uniwersały króla z 4 i 5 m arca, w k tórych Jan Kazimierz wobec zbliżania się nieprzyjaciela do Lw o­ wa, w zyw ał pospolite ruszenie i przygotowyw ał obronę miasta.96 , P o przybyciu Czarnieckiego widząc, że Szwedzi zaniechali pogoni, zgromadzeni we Lwow ie doszli do wniosku, że król szwedzki zamierza pociągnąć w kierunku Podgórza, co także przewidywano. Przygotowaniem do działań wojska w takim wypadku miały być uniwersały Jana Kazimierza z 4 i 5 m arca do szlachty i ludności ziemi przemyskiej.97 86M a r c i n k o w s k i , Stefan Czarniecki, s. 106. 87RA, RR 1656, f. 332,1(11) III, do Adolfa Jana; por. tamże, Khs XI, nr 7, luźna nota relacja od 22 II

1656 i tamże, Extranea IX , Polen, nr 143. 88 Tamże. 89W tekście „Maskarow”. 90 RA, RR 1656, f. 332, 1(11) m do Adolfa Jana. 91 List L. Wąsowicza do J. Michałowskiego, Sobotycze 16 III 1656, druk częściowo u K u b a 1i, Wojna szwecka, s. 472-473. 92 „Relation oder gründlicher Bericht ausz Lemburg vom 4 Martii”. 95 „Rachują tego wojska effective 6000, z którem miał pan kijowski ustąpić w bok ode Lwowa, bo już

taka stanęła konkluzyja w radzie”. 94 M a r c i n k o w s k i , Stefan Czarniecki, s. 106. 95 AGAD, BOZ, I, 25, 309, nr 7 (oryg.), S. Koryciński do J. Zamojskiego, Lwów 5 III 1656. 96WAPL, Grabowiec, ks. rei. gr., nr 88, f. 1027-1028; LFDIA, Lwów, ks. rei. gr., nr 405, s. 105-108; Halicz, ks. rei. gr., nr 147, s. 1786-1878. 97 LFDIA, Przemyśl, ks. rei. gr., nr 382/383, s. 217-218 ze Lwowa 5 III 1656. Uniwersał królewski

314

Najazd szwedzki (1655—1659)

Kasztelan kijowski zjawił się we Lwow ie 5 m arca98, już zapewne po wydaniu tych wszystkich pism. Następnego dnia prezentował królowi oddziały, którym i dowodził. Miał on wtedy 6000 ludzi w 75 chorągwiach.99 Odpoczynek pod miastem nie trw ał długo. P o dwóch lub trzech dniach oddziały ruszyły z pow rotem do wal­ ki100 w ślad za oddalającą się w kierunku zachodnim armią Karola Gustawa. Zaniechawszy pogoni za cofającym się Czarnieckim , król szwedzki szybkim bardzo marszem, m im o nadzwyczaj trudnych warunków, o czym już pisano od Pufendorfa po najnowsze opracowania — pospieszał do Jarosławia. A rm ia wyszła 4 m arca z Tom aszow a, następnego dnia nocowała w Płazowie101, potem w Oleszy­ cach, a 8 m arca w Łaszkach.102 Przed wyjściem z Tom aszow a 3 m arca wysłano jako straż przednią regiment Andrégo z poleceniem przygotowania przepraw y przez San, następnie poszedł z tym samym zadaniem Ascheberg, prowadząc około 200 ludzi i kilka działek.103 Z tym i siłami pokonał opór paru chorągwi Lubomirskiego broniących przepraw y i przy pom ocy ludzi ściągniętych z Jarosławia w ciągu 12 go­ dzin wybudował m ost.104 9 marca nadciągnęły główne siły. Karol Gustaw stanął w mieście105, w ojsko zaś rozlokowało się w okolicznych wsiach.106 Ponadto część taborów i piechoty była jeszcze w drodze.107 Regimenty W oldemara, Brauna i Hammerskjölda dowodzone przez tego ostatniego wysłane do Przem yśla108, 8 m arca roz­ poczęły oblężenie miasta.109 o podobnej treści, wydany we Lwowie 4 III 1656, znajdował się w Archiwum m. Jarosławia, por. J. S m o ł k a, Katalog archiwum aktów dawnych miasta Jarosławia, Jarosław 1928, s. 24. 98 AGĄD, AR, II, ks. 21, s. 67, M. Przyjemski do Władysława Myszkowskiego, 9 III 1656, podaje 6 III. Jeśli prezentacja wojska nastąpiła 6 DI, musiało ono być pod Lwowem przynajmniej 5 LU wieczorem. " K u b a l a , Wojna szwecka, s. 473-474; por. także AGAD, AR, II, ks. 21, s. 67, M. Przyjemski do W. Myszkowskiego, ocenia ilość na 60 chorągwi. Atmosfera w oddziałach nie była znów tak świetna, jak pisał Wąsowicz. Wojska nie chciano wpuścić do miasta, obawiano się ekscesów, prezentacja odbyła się pod miastem. 6000 potwierdzone w AR, II, ks. 21, s. 66; ZDIH PAN, TRz., nr 79, s. 264 awizy, Lwów 10 III 1656. 100 AGAD, AR, II, ks. 21, s. 67, M. Przyjemski 9 III pisał: „dziś ruszyli w pole”. Sądzę jednak, że

było to może dzień wcześniej. Karol Gustaw już przed 11 III wiedział, że Czarniecki z poważną siłą zbliża się do Jarosławia. RA KhS XI, nr „4, relacje Dahlbergh-Gorgas. 101D a h l b e r g h (D iarium , s. 86, RA, RR 1656, f. 291v) podaje, że 2 4 II (5 III) był jeszcze w Toma­ szowie. Listy w RR są jednak często post- lub antydatowane. 102 Tamże, s. 86, natomiast korespondencja w RR z 2 7 II (8 III) pochodzi z Oleszyc. 103 RA, RR 1656, f. 332-332v, do Adolfa Jana o położeniu armii, Laszki 1(11) III. 1656; KhS XI, nr 4, „Relation [...] vid Golombie intill den 3(13) IV 1656”. Ascheberg w swym dzienniku (Journal, s. 19) podaje nieco inną wersję. Pisze on, iż 3 III odkomenderowano jego oddział liczący 400 rajtarów, 3 kom­ panie dragonów i kilka działek. Być może Ascheberg omawia łącznie działania swoje i Andrego. 104A s c h e b e r g, op. cit., s. 19; także AGAD, AR, II, ks. 21, s. 68, List J. Lubomirskiego 11 III 1656; por. K u b a l a , Wojna szwecka, s. 474. 105 D a h 1 b e r gh, D iarium , s. 86, pierwsze listy z Jarosławia w RR datowane dopiero 2(22) III, 1(11) III jeszcze z Laszek. Drukowane itinerarium Dahlbergha zgodne z rękopiśmiennymi opisami (innymi niż itinerarium) w RA KhS X I, nr 4. 106 RA, KhS XI, nr 4 D a h 1 b e r gh, Relation... 107 RA, RR 1656, f. 338, do H. Radziejowskiego, Jarosław 6(16) III 1656. 108 Tamże, f. 332-332v, do Adolfa Jana 1(11) III 1656. 109 BN, BOZ, nr 934, s. 362, Obsidio civitatis Praemisliensis; por. także Czart., nr 1656, f. 597 nn.

Kampania zimowo-wiosenna (luty-kwiecień 1656)

315

Z zestawienia tych dat wynika, że wbrew niektórym sądom zapoczątkowanym przez opisy Pufendorfa, Czarniecki nie tow arzyszył Szwedom w drodze z T om a­ szowa do Jarosławia. Spiesząc dniem i nocą nadciągał dopiero spod Lw ow a110 i zdą­ żył tylko przechw ycić część taborów i piechotę, które zostały w tyle. Tę właśnie potyczkę opisano w Theatrum Europaeum .111 Inną zapewne część zaatakował w tym samym czasie Szem berk.112 Oddziały Czarnieckiego zajęte były likwidacją drob­ nych grup nieprzyjacielskich aż do 12 marca. M arsz ze Lw ow a, którego się Szwedzi tak prędko nie spodziewali, stawiał ich w bardzo niebezpiecznym położeniu. Jaro ­ sław okazał się miejscem bynajmniej nieodpowiednim do odpoczynku wymęczonej armii. Jeszcze przed przybyciem kasztelana kijowskiego można było oczekiwać rychłych działań Lubomirskiego. Marszałek od końca lutego zaczął gromadzić szlachtę i woj­ sko w tych okolicach. Uniwersałem z 29 lutego nakazywał koncentrację pod Leżaj­ skiem na 7 m arca113, po czym , sądząc zapewne, że Karol Gustaw podąża do Lw ow a, przeniósł punkt zborny do Przem yśla.114 N a wieść o zbliżaniu się armii szwedzkiej pospolite ruszenie uciekło115, a regularne chorągwie w ycofały się spod Jarosławia po nieudanej przeprawie przez San.116 Marszałek nie rezygnował jednak z dalszych dzia­ łań. Postanowił zebrać część pospolitego ruszenia i ruszyć okrężną drogą na D u­ biecko i C h yrów , by połączyć się z innymi polskimi oddziałami.117 W raz ze zbliżaniem się oddziałów Czarnieckiego zagrożenie Szwedów stawało się bezpośrednie i jak najbardziej realne. Dowiedziawszy się, że kasztelan nadciąga, Karol Gustaw obawiał się szczególnie o losy oddziałów operujących pod Przem y­ ślem.118 Poza trzem a regimentami Hammerskólda znajdowały się tam wysłane póź­ niej oddziały Gorgasa i Zbrożka119 oraz Douglas, k tó ry poszedł z działami na po-

110 AGAD, AR, II, ks. 21, s. 84, Kopia listu L. Przecławskiego, Grochówce pod Przemyślem, 18 III 1656; por. także „Auszfiihrliche und schon langst erwarte Relation...” 111 TE, VII, s. 919. 112 Tamże, s. 933. 113 RA, KhS X I, nr 7 (kopia), Uniwersał J. Lubomirskiego, Łańcut 29 II 1656; także BPAN Kr., nr 2251/IV, p. 476v; por. też S z i l a g y i,op. cit., II, s. 48, Lubieniecki do J. Rakoczego, 4 III 1656; oraz M H H D , X X IE , s. 327, C. Schaum do J. Rakoczego, Makowica, 9 III 1656, wspomina o uniwersale Jana

Kazimierza, wzywającym szlachtę pod Leżajsk. 114AmKr., Biecz, ks. rei. gr., nr 187, s. 28-29, Uniwersał J. Lubomirskiego, Łańcut, 7 III 1656; także S z i l a g y i, op. cit., II, s. 70, J. Wielopolski do J. Rakoczego, Łańcut 8 III 1856. 115 AGAD, AR, II, ks. 21, s. 68, kopia listuj. Lubomirskiego z 11 III 1656. 116Tamże, por. także BPAN Kr., nr 2251/IV, J. Lubomirski do Krupki, rotmistrza pow. czchowskiego, Rzeszów 12 III 1656; por. K u b a l a , Wojna szwecka, s. 474. 117 „W liście z 12 III. 118 RA, KhS XI, nr 4, D a h 1 b e r g h, Relation... Tu już występuje sprzeczność w chronologii mię­

dzy nielicznymi polskimi a szwedzkimi źródłami, w ustaleniu działań szwedzkich opieram się przede wszystkim na relacji Dahlbergha. Zestawił on dokładnie wszystkie opisy oficerów (między innymi także Gorgasa) i stąd jego bardzo duża wiarygodność w chronologicznym obrazie działań. 119 Tamże; por. także C a r 1 b o m, Om Carl X Gustafs polska krig, s. 33. Pod tymi właśnie oddziała­ mi przechodzącymi przez San załamał się lód.

316

Najazd szwedzki (1655-1659)

m oc oblegającym między 9 a 11 marca, prawdopodobnie 10120, w każdym razie nie jak to przyjęto 12 lub 13 m arca.121 Nadciągając od strony Lwow a, Czarniecki mógł zająć pozycje między Jarosławiem a Przemyślem, odciąć oblegających miasto od głównych sił i rozbić ich bez większego trudu, ty m bardziej że Douglas miał z sobą' oddziały kwarcianych gotowe w każdej chwili zw rócić broń w przeciwną stronę.122 K ról szwedzki uważał tę sytuację za tak groźną, że natychmiast odwołał Dougla­ sa z wszystkimi oddziałami spod Przemyśla, i z jazdą w yruszył naprzeciw, ażeby zapobiec odcięciu.123 O ba wojska Karola Gustawa spod Jarosławia, a feldmarszałka spod Przem yśla w yruszyły w niedzielę 12 m arca.124 Czarniecki, na wiadomość o oblężeniu Przemyśla, rozdzielił swoje oddziały, Szemberka wysłał na pom oc miastu125, sam zaś uzyskawszy od jeńców zeznania o zamie­ rzonej przeprawie króla szwedzkiego przez San do Jarosławia, pospieszył w tam tym kierunku. Analiza listów Czarnieckiego, opisujących wydarzenia pod Jarosławiem126 wykazuje, iż kasztelan nie miał w tym czasie pełnego rozeznania działań przeciwnika, co zresztą legło u źródeł wyjątkowej niejasności w opracowaniach historycznych. N a podstawie tych listów twierdzono na przykład, że Czarniecki 12 marca zaskoczył króla szwedzkiego przy pierwszej przeprawie do miasta, co jest oczywiście niemożli­ we, skoro Karol Gustaw od trzech dni przebywał w Jarosławiu. Kasztelana, a za nim i historyków , wprowadziła zapewne w błąd pow tórna przeprawa części od­ działów szwedzkich z królem, mająca miejsce istotnie 12 m arca nie do, ale z miasta. W yruszając naprzeciw Douglasowi Karol Gustaw pozostawił na praw ym brze­ gu Sanu ochronę mostu i ten właśńie oddział zaatakował Czarniecki. Nastąpiła wte­ dy potyczka opisana w listach kasztelana i dosłownie za nim pow tórzona w X V II w. przez M eyera127 i Theatrum Europaeum 128, a w X X w. przez Kubalę129 i M arcinkow120 Tamże. 121 L. Jenike w oparciu o list Czarnieckiego z 18 111 1656 r. przyjmuje 2 ( 12) III ( J e n i k e , Stefan Czarniecki, s. 46). Kubala na podstawie Praemislia Obsesso uważa, że Douglas przybył pod Przemyśl 3(13) III (K u b a 1 a, Wojna szwecka, s. 284); M a r c i n k o w s k i (Stefan Czarniecki) nie podaje dokład­ nej daty; H e r b s t przyjmuje 2(12) III, Wojna obronna, s. 76). 122 RA, KhS XI, nr 4, D a h 1 b e r g h, Relation...; także G o r g a s, Relation... 123 Tamże. 124 Tamże. Por. takżeM e y e r, op. cit., I, s. 286 oraz „Auszfuhrliche und schon langst erwarte Relation...” 125 Czart., nr 1656, f. 597 nn.; także BN, BOZ, nr 934, s. 371. 126 Znam 2, a istniały prawdopodobnie 3 lub 4 listy Czarnieckiego, napisane w Grochowcach 18 III 1656. Jeden drukowany w „Auszfiihrliche und schon langst erwarte Relation...” (z przedrukiem wTE iujenikego, por. wyżej s. 267, przypis. 94); drugi do królowej ( Des N o y e r s , Lettres, s. 107-109 oraz „Gazette de France”, r. 1656, s. 437; także we współczesnych drukach, m.in. we francuskich. Analizę tych druków por. K e r s t e n , Pierwszy opis, s. 219 nn.). O jakimś liście Czarnieckiego wspomi­ na poza tym Morsztyn w liście do J. Zamojskiego, AGAD, BOZ, nr 1047. List Morsztyna jest niedatowany, poprzedni z 18 HI 1656 — być może mowa tu o liście do królowej. O liście do wojewody sandomier­ skiego Władysława Myszkowskiego wspomina AR, II, ks. 21, s. 85, nota po liście Przecławskiego, Gro­ chówce 18 III 1656. 127 M e y er, op. cit., I, s. 285. 128 TE, VII, s! 933. 125 K u b a 1 a, Wojna szwecka, s. 282.

Kampania zimowo-wiosenna (luty-kwiecień 1656)

317

skiego130, nie licząc opisu w Potopie Sienkiewicza. Inną, choć ogólnie zbieżną relację tej potyczki zawiera list z obozu polskiego z 19 m arca131, także, ale w innym miej­ scu, przepisany w Theatrum Europaeum .132 W ten sposób przez listy Czarnieckiego wydane jako druki ulotne znaczenie p otyczk i p rzy m oście zostało pow ażnie przecenione w historiografii. W rze­ czywistości jej znaczenie polegało przede wszystkim na tym , że stanowiła, nie licząc ow ych drobnych grup w drodze ze Lw ow a, początek ofensywnych działań kaszte­ lana kijowskiego. Po rozgromieniu oddziału tej samej nocy kasztelan dowiedział się od jeńców o wcześniejszym wyruszeniu Douglasa pod Przem yśl i szybkim marszem podążył na południe.133 M im o pośpiechu Douglasa już nie spotkał. Feldmarszałek odstąpiw­ szy od oblężenia134, 13 marca połączył się w połowiedrogi między Jarosławiem a Prze­ myślem z Karolem Gustawem, i następnego dnia obaj dotarli do obozu w Jarosła­ wiu.135 Czarnieckiem u udało się wtedy rozbić tylko tylną straż szwedzką pod Makowiskami136, po czym w ślad za przeciwnikiem zawrócił do Jarosławia. W brew sądom Marcinkowskiego, 15 m arca nie był chyba w Przemyślu, wynika to zresztą z relacji samego kasztelana. W liście do Ludwiki Marii po opisie potyczki 12 m arca następuje określenie „tejże nocy”, a dalej „nazajutrz”. N azajutrz, czyli 13 m arca Czarniecki napadł na czaty, jak sądził, w rzeczywistości na tylną straż nieprzyjacie­ la, k tóry schronił się do miasta, oczywiście Jarosławia, a nie Przemyśla, gdzie byli Polacy. D aty są zupełnie zgodne z relacją szwedzką. Po przybyciu do Jarosławia Karol Gustaw wobec tego, że wojska Czarnieckiego znajdowały się w bezpośredniej okolicy miasta, rozpoczął ściągać oddziały rozloko­ wane po wsiach w promieniu pół mili, aby zamknąć je w dobrze oszańcowanym obozie.137 N atychm iast też przystąpiono do budowy umocnień. Była to znów oka­ zja, k tórą Czarniecki w ykorzystał, by 15 marca zaatakować trzystuosobow ą straż pod dow ództw em płk. Bruna, ochraniającą robotników . Opis tej potyczki za Dahl130 M a r c i n k o w s k i , Stefan Czarniecki, s. 109. 131 „Auszführliche und schon längst erwarte Relation...” Copia eines auss dem Pollnischen Lager

verfertigtes Schreiben vom 19 Martii... 132 TE, VII, s. 933. 133 „Aüszführliche und schon längst erwarte Relation...”, list Czarnieckiego, 18 III 1656. 134 Tamże. Por. także fragment „Cathologus civium civitas Praemisliensis”, przedrukowany przez S m o l k ę , Katalog archiwum aktów dawnych m. Przemyśla, Przemyśl 1928, s. 86: „12 III przyjechał Dukles, hetman szwedzki, posłał, aby mu się poddali, ale mu dano znać, że IMP Czarniecki, kasztelan kijowski natenczas wojsk JKM naszego miłościwego następuje z wojskami, ze wstydem musiał komu­ nikiem od miasta odstąpić”. 135 RA, KhS, nr 4, D a h 1 b e r g h, Relation... 136 „Auszführliche und schon längst erwarte Relation...”; list Czarnieckiego z 18 III 1656; BOZ, nr 934, s. 371, Obsidio...; por. także Czart., nr 1656; Bibi. O.O. Jezuitów w Krakowie, Lit. an. 1656. Colegium Jaroslaviense; RA, KhS XI, nr 4, D a h 1 b e r g h, Relation : „gleichwohl der Feind sich mit etlichen regementern in der ariergardę etwas wenigs engagiret”; także AGAD, AR, II, ks. 21, s. 84, kopia listu L. Przecławskiego, Grochówce, 18 III 1656; TE, VII, s. 819. 137 RA, KhS XI, nr 4, D a h 1 b e r g h, Relation...', tamże, G o r g a s, Relation...

/

318

Najazd szwedzki (1655—1659)

Kampania zimowo-wiosenna (luty-kwiecień. 1656)

319

berghiem nieco mniej szczegółowo pow tórzył Pufencłorf138, a za nim trafił on do polskich opracowań. Niewielkiemu oddziałowi, którem u groziła zagłada, pospie­ szył na pom oc sam Karol Gustaw. Bitwa przybrała wtedy odmienny obrót. Czar­ niecki szybko się w ycofał do lasów goniony przez Szwedów przez półtorej mili aż do późnej nocy.

mirski osobiście, potem zadow olono się pisemnymi prośbami147) oraz blokowanie z trzech stron — z jednej przez Czarnieckiego, z drugiej przez Sapiehę, z k tórym utrzym yw ano kontakt148 i k tó ry nadciągał, z trzeciej wreszcie — przez Koniecpol­ skiego. Ponieważ zgrupowano dość znaczne siły149, a spodziewano się przybycia now ych oddziałów150, obleganie niespełna 5000 Szwedów, o k tórych donosili zbie­

W czasie nieobecności króla szwedzkiego oddziały polskie, które pozostały w obo­ zie w Jarosławiu, usiłowały się wymknąć. C ztery kompanie wyszły z miasta i tylko część z nich przychwyciła pogoń.139 P ow rót króla zapobiegł na razie większym „tu­ m ultom ”140, ale w krótce potem większość chorągwi kwarcianych przeszła do Czar­ nieckiego.

gowie z chorągwi kwarcianych151, nie przedstawiało większych trudności, pod wa­

Kasztelan kijowski, zdecydowawszy po ostatniej potyczce, iż nie dysponuje do­ statecznymi siłami do zaatakowania Szwedów w Jarosławiu, wycofał się dalej na południe. Miał on zamiar połączyć się z oddziałami, które zgrupował tam Lubom ir­ ski. Po krótkim pobycie w Przemyślu 18 marca Czarniecki założył obóz w Grochow cach, wsi położonej 3 km na południe od miasta. Tego samego dnia nastąpiło pierwsze spotkanie z Lubomirskim. Marszałek w yruszył z Rzeszowa około 13 m arca141 i prawdopodobnie 16 lub 17 był w C hyrow ie. Stamtąd zapewne lub już z Przędzielnicy, gdzie 19 m arca rozloko­ wał wojsko142, z 20 chorągwiami przyjechał do obozu Czarnieckiego143, a część swych oddziałów pozostawił na kw aterach.144 Koniecpolski i Sobieski mieli przybyć nieco / / • • 1 4 «: pozmej. Po przyjeździe Lubomirskiego do G rochow iec nastąpiła narada wojenna. P o ­ stanowiono oblegać Karola Gustawa w Jarosławiu.146 Plan oblężenia przewidywał ściągnięcie od Jana Kazimierza ze Lwow a piechoty (miał po to nawet jechać Lubo138 Tamże. Por. także P u f e n d o r f, op. cit., s. 139. 139 RA, Khs XI, nr 4, D a h 1 b e r g h, Relation...; tamże, G o r g a s, Relation... 140 Tamże. 141 Por. list Lubomirskiego z 12 III 1656, wspomina w nim o wyruszeniu w dniu następnym przez Dubiecko do Chyrowa. 142 M a r c i n k o w s k i (Stefan Czarniecki, s. 114) twierdzi, że Lubomirski przybył do Przędzielni­ cy około 19 III. Tego dnia był już on z całą pewnością w Przędzielnicy. Por. jego uniwersały z tej wsi, 19 III, AmKr., Biecz, ks. rei. gr., nr 187, s. 35-36, LFDIA, Żydaczów, ks. rei. gr,, nr 45, f. 662-663; Lwów, ks. rei. gr., nr 405, s. 190-191. Jeśli jednak 19 spotkał się w Grochowcach z Czarnieckim, a szedł do Chyrowa, to już w tym dniu musiał zahaczyć o Przędzielnicę i może rozbić w niej obóz. 143 „Auszführliche und schon längst erwarte Relation...” List Czarnieckiego, Grochówce, 18 III 1656: „Heut ist der Reichs Marschalck bey uns mit 20 Fahnen ankommen”; tamże, kopia listu z 19 III: „Der Reichs Marschal Lubomirsky ist gestem mit 20 Fahnen zu uns gestossen”. Za nim M e y e r , op. cit., I, s. 286. Por. też list Czarnieckiego do Ludwiki Marii z 18 III 1656, D e s N o y e r s , Lettres, s. 109: „ M. le grand maréchal se doit joindre à nous aujourd’hui avec 2000 hommes”, pisany zapewne jeszcze przed przybyciem Lubomirskiego. 144 „Auszführliche... Relation...”, „Copia... Schreiben...” 19 III. 145 Tamże, list Czarnieckiego z 18 III 1656. 146 Tamże; „Copia... Schreiben...” z 19 III: „Wir haben mit ihme Herm Lubomirski und ändern damals anwesenden Senatom Roth gepflogen und geschlossen den Schweden den Pass zu versperren und ihne mit einer Belagerung zu umbgehen”.

runkiem oczywiście, że nadejdzie piechota. Przygotow ując się do dalszych działań, obaj dow ódcy, Czarniecki 20 m arca w G rochow cach, Lubomirski 22 w obozie pod Kańczugą — wydali uniwersały, w zy­ wające ludność do powstania, „choćby im tego panowie właśnie zakazywać mie­ li”152, jak pisał Lubomirski, czy jeszcze ostrzej, jak Czarniecki, grożąc śmiercią za w strzym ywanie poddanych.153 Ponieważ sprawa stosunku Czarnieckiego do ruchu chłopskiego jest niezmiernie ciekawa, w arto poświęcić jej nieco więcej uwagi. „Chłopski” uniwersał Czarnieckie­ go odnalazł Karol Marcinkowski i w pełnym brzmieniu przytoczył w swej pracy.154 D okum ent ten służył mu do tezy o ogólnej inspiracji ruchu chłopskiego przez C zar­ nieckiego i do stwierdzenia, że kasztelan dosyć realnie traktował groźby wobec szlach­ ty .155 Sąd ten w o wiele bardziej w yraźnym sformułowaniu poparł Stanisław Szczot­ ka156, a w ciągu ostatnich kilku lat w literaturze popularnonaukowej i w naukowej stwierdzano, że Czarniecki wydał uniwersał niejako opowiadając się po stronie chło­

147 Tamże, list Czarnieckiego z 18 III 1656; także D e s N o y e r s , Lettres, s. 109. 148 „Auszführliche... Relation...” ( 149Jemiołowski (op. cit., s. 84) podaje 4000, liczba na pewno zaniżona. Twierdzi on także, ze spotka­

nie nastąpiło w Radymnie. W świetle itinerariów obu wojsk jest to jednak raczej mało prawdopodobne. 150 Lubieniecki oceniał siły połączonych wojsk Czarnieckiego i Lubomirskiego na 10 000, S z i 1 a g y i, op. cit., II, s. 51, Lubieniecki do Rakoczego, 2 3 II I1656; P. Des Noyers wspomina o 15 000 (Lettres, s. 122), Copie d’une lettre de Lantzut, 24 III 1656. To samo AGAD, AR, II, ks. 21, s. 85, Kopia listu W. Lubowieckiego do W. Myszkowskiego z 24 III 1656. 151 „Auszführliche... Relation...”, oba listy. Wiadomości te były ścisłe. Por. W. P l a n t i n g , G y 1 1 e n b a s a, Anteckningar om Vàstgôta Regemente i Svenges Krig 1520-1814, Stockholm 1904, s. 94. Siły w Jarosławiu po odejściu części kwarcianych miały liczyć 5000 żołnierzy. R. S t e n b o c k w Ostgota Kavallerieregemente, oblicza je razem z Polakami na 8000. O 8000 także AGAD, AR, II, ks. 21, s. 108, Datum 9 IV 1656. 152 BPAN Kr., nr 2251/IV, f. 477; skrót w Księdze pamiętniczej Michałowskiego, s. XXIII. 153 LFDIA, Przemyśl, ks. rei. gr., nr 382/383, s. 222-223, Grochówce 20 III 1656. 254 M a r c i n k o w s k i , Stefan Czarniecki, s. 119-120 z błędnym (chyba omyłka druku) powoła­ niem się na relacje grodzkie przemyskie, nr 483. Tekst sprawdziłem, LFDIA, Przemyśl, ks. rei. gr., nr 382/383 (przedwojenna sygnatura 383), s. 222-223, drobne błędy odczytania poprawiono. Por. K e r s t e n , Chłopi polscy, s. 147. 155 M a r c i n k o w s k i , Stefan Czarniecki, s. 108: „Widocznie jednak — jak to nieco dalej wykaże — opór szlachty musiał być zbyt duży, skoro Czarniecki, narażając się na zarzuty i szlachty, i możnowładców, a nawet samego Jerzego Lubomirskiego — zostanie zmuszony stosować karę śmierci wzglę­ dem tych ze szlachty, którzy wbrew jego i Jana Kazimierza rozkazom, będą usiłowali powstrzymać wybuch powstania ludowego”. 156 S. S z c z o t k a, Chłopi obrońcami niepodległości polski w okresie potopu, Kraków 1946, s. 136.

320

Najazd szwedzki (1655-1659)

pów przeciwko szlachcie. N ie piszę o literaturze pięknej ostatnich lat, ta bowiem niekiedy kreowała Czarnieckiego na trybuna ludowego. Wszystkie te sądy uważam za zdecydowanie mylne. Pisałem o tym i choć dziś, po kilku dalszych latach pracy, dosyć krytycznie patrzę na ówczesne twierdzenia, odrzuciłbym część własnych słabo udowodnionych tez, wytknąłbym wiele potknięć w interpretacji źródeł i ich wykorzystaniu, przy pewnych jednak ocenach upierał­ bym się nadal. Z punktu widzenia stosunku kasztelana kijowskiego do wystąpień chłopskich, istotne są przede wszystkim dwie sprawy — rozwój wystąpień przed uniwersałem 20 marca i sam uniwersał. Podtrzym uję dawniej wypowiedzianą tezę, że ostrzejsze wystąpienia chłopskie zaczęły się już w czasie marszu Karola Gustawa od Tom aszow a do Jarosławia, kiedy Czarniecki był jeszcze we Lwowie, a więc nie mógł ich inspirować. Uw ażam , poza ty m , że koncepcje pobudzenia i w ykorzystania ruchu chłopskiego były w ty m cza­ sie dość powszechne i bynajmniej nie stanowiły „własności” kasztelana kijowskie­ go. N a podstawie doświadczeń z Podgórza w grudniu 1655 r. oraz drobnych wystą­ pień chłopskich w zim ow ych miesiącach 1656 r. zdecydowano się podsycić ich wystąpienia w lutym i marcu tego roku. Jak podkreślałem, w akcie konfederacji sandomierskiej istnieją wyraźne wzmianki o możliwości samodzielnych wystąpień chłopskich, a nawet obietnice nobilitacji. D ały one zresztą właściwe rezultaty, w y­ starczy tylko przypom nieć działalność „pułku” Witowskiego. N ieco później, na początku m arca Jan Kazimierz również nakazywał, by szlachta zbierała poddanych. Jak dalece dojrzała była wtedy sprawa ruchów chłopskich157, świadczy, iż doce­ niała ich niebezpieczeństwo również strona przeciwna. Musiało wprawdzie upły­ nąć jeszcze dwa miesiące, zanim Karol Gustaw zdecydował się na swój „chłopski” uniwersał158, ale już w tym czasie — 20 m arca w Jarosławiu wydał on uniwersał do ludzi „religii greckiej”.159 Była to na pewno próba zagrania na uczuciach religijnych chłopów ruskich dla odciągnięcia ich od walki wespół z katolicką szlachtą. Jeżeli konieczność pobudzenia czy opanowania wystąpień chłopskich była oczy­ wista dla obu stron, to na pewno nie wszyscy rozumieli ją jednakowo. M ożna prze­ prowadzić dość w yraźne stopniowanie między koncepcjami w tej sprawie od prób organizowania wystąpień przez szlachtę (król, konfederacje) do inspirowania samo157 Drobnym, ale ciekawym przyczynkiem niech będzie opinia „Continuatlo X X II”, s. 62 z marca 1656 r. W notatce zatytułowanej „In Polen ist grosse Unsicherkeit” stwierdzano: „weil die Polnischen von Adel sehr mal content seyn, das ihren Gefallen nicht wie zuvor sie dominiren dürffen, als thun sie sich hin urid wieder rottiren und die Strassen unsicher machen”. 158 Por. K e r s t e n, Chłopi polscy, s. 147 nn. 159 Ogólny rys aktu w RA, KK, nr 153, pełna kopia RR 1656, f. 363v-364, z Jarosławia 10(20) III 1656. Kopia z datą 23 III 1656 w BN, BOZ, nr 934, s. 380; Inne kopie Czart., nr 1656, f. 377-378; Oss., nr 3568/II, s. 44-45. O uniwersale tym wspominałem już: por. Polska w okresie drugiej wojny północnej, I, s. 224; Chłopi polscy, s. 149; por. także artykuły J. T a z b i r a; Nietolerancja wyznaniowa i wygnanie arian, Polska w okresie drugiej wojny północnej, I, s. 271; Bracia polscy w latach „Potopu". Studia nad arianizmem, Warszawa 1959, s. 451-488.

1

Kampania zimowo-wiosenna (luty-kwiecień 1656)

dzielnych ruchów , nawet w brew szlachcie (Czarniecki, Imbomirski). Stanowisko Czarnieckiego było przy tym niewątpliwie najdalej idące. Będąc zawodowym żołnierzem kasztelan kijowski usiłował w ykorzystać do walki wszystkie siły, które, jego zdaniem, mogły mieć jakieś poważniejsze znaczenie mili­ tarne. Zapewne liczył też, że samorzutnie zorganizowanych chłopów uda się potem ująć w ram y regularnej organizacji wojskowej. O drzucić jednak trzeba niczym nie podbudowane sądy o jego szczególnej sympatii wobec chłopów, zrozumieniu ich położenia, patriotyzm u etc. M ógł bardziej niż inni doceniać najprzeróżniejsze „nie­ bezpieczeństwa” lub korzyści ruchu ludowego, ale to jeszcze nie budziło w nim sympatii do „ciurów, hołoty, hałastry, rabarzy”, jak w tedy określano luźne grupy chłopskie. * *

*

Posunięcia wojsk szwedzkich w ostatniej dekadzie marca przekreśliły plany pol­ skich dow ódców opracowane na naradzie w G rochow cach. Przewidując możliwość oblężenia, Karol Gustaw zdecydował się na odw rót; 22 m arca wojsko wyszło z Jaro ­ sławia i tegoż dnia dotarło w okolice Przew orska.160 Szwedzi zmierzali do Sandomierza.161 Jeszcze przed wymarszem z Jarosławia za­ pewniono sobie tam uzupełnienia.162 Działa i amunicję wysłano Sanem na dużych łodziach, miały one dotrzeć do miasta i w zm ocnić załogę zam ku.163 Oddziały Czarnieckiego i Lubomirskiego także ruszyły spod Przem yśla. M ar­ szałek k oron n y był już 22 m arca w Kańczudze pod Przew orskiem 164 i tego samego dnia w okolicach Łańcuta, być może w Głuchowie165, nastąpiło ponowne spotkanie obu dow ódców .166 Spotkanie to zostało wywołane zdezaktualizowaniem poprzed­ nich planów i potrzebą ustalenia now ych. Stamtąd zapewne na wieść, że Szwedzi ruszyli spod Przew orska167, Czarniecki wysłał 23 m arca kilka chorągwi na podjazd. Nieprzyjaciel maszerował bardzo powoli, przez podmokły i bagnisty teren, oddzia­ 160 D a h 1 b e r g h, D iarium , s. 86; także RA KhS XI, nr 4; D a h 1 b e r g h, Relation...-, tamże, relacja nieznanego autora oraz relacja Gorgasa; KhS XI, nr 3, relacja Sparrego (dàlej cyt. łącznie: Relation). 161 Por. RA, RR 1656, f. 372v, do P. Wirtza. 162Tamże, f. 337-337v, 339-339v, 340, 345, 362, rozkazy do dowódców różnych oddziałów, by podążali do Sandomierza; por. także list Karola Gustawa do C. G. Wrangla 21(31) III 1656, RA, SkS,

nr 55c. 163C a r 1 b o m, Tre dagars slaget, s. 28. 164 Tam wydał uniwersał. 165 D e s N o y e r s , Lettres, s. 122, Copie d’une lettre de Lantzut, 24 III 1650; M a r c i n k o w s k i (Stefan Czarniecki, s. 125) sądzi, że 23 III w Głuchowie; H e r b s t , op. cit., s. 77, 22 III także w Głucho­ wie. 166 Relacje źródeł są sprzeczne; część twierdzi, że marsz do Łańcuta odbywał się już razem: W. Lu­ bowiecki do Wł. Myszkowskiego, 24 III 1656, AGAD, AR, II, ks. 21, s. 85. 167 RA, KhS XI, nr 4, D a h 1 b e r g h, Relation...-, M a r c i n k o w s k i , Stefan Czarniecki, s. 129, raz sądzi, że Szwedzi zatrzymali się w Przeworsku do 24 III, drugi raz (s, 132), że już 24 III byli w Leżajsku.

322

Najazd szwedzki (1655—1659)

Kampania zimowo-wiosenna (luty—kwiecień 1656)

323

ły polskie bez trudu zaatakowały regimenty straży tylnej i część rozbiły.168 Szwe­ dom udało się w ciągu dnia przejść zaledwie kilkanaście kilom etrów i stanąć w oko­ licach T ry ń czy .169

próbach zorganizowania pożywienia, co nie było wtedy łatwe. D opiero 27 marca

Marsz w kierunku T ryńczy upewnił Czarnieckiego i'Lubomirskiego, że Karol Gustaw idzie do Sandomierza. W ówczas to prawdopodobnie nastąpił podział woj­ ska. Marszałek maszerował na Rakszawę170, choć jak wynika z późniejszego nieco listu Czarnieckiego do króla171, obie grupy posuwały się w niezbyt dużej odległoś­ ci.172 Kasztelan kijowski szedł bezpośrednio za nieprzyjacielem

ki szwedzkiej i bez przerw y szarpały wroga. Pod Rudnikiem miał nastąpić bezpo­ średni atak oddziału Szandarowskiego, rotm istrza D ym itra W iśniowieckiego, na

[...] zur linken Hand kegen dero Weichsel gar nahe seinen March neben dem König her richtete, umb also Ihr Maytt zu incommodiren undt derselbe gantz von der Weichseil abzuschneiden.173

ruszono do Rudnika. Przez cały ten czas oddziały Czarnieckiego znajdowały się w pobliżu lewej flan­

króla szwedzkiego. Pisali o tym Kubala177 i M arcinkowski178, opierając się na Kochowskim 179 i niezupełnie wiarygodnym liście rzekom o Lubomirskiego z 7 kwiet­ nia, drukowanym w Theatrum Europaeum .180 N ie ma powodu do całkowitego ne­ gowania istnienia tej potyczki, choć jej opis zawiera wiele cech zbieżnych z wyda­ rzeniami pod Niskiem. Podw ażyć wypadnie tylko albo datę albo miejsce starcia; jeżeli było to pod Rudnikiem, to nie 24, ale 27 marca, jeżeli 24, to nie pod Rudni­

Ju ż w czasie marszu w okolice T ryń czy 174 Polacy bez przerw y szarpali od strony W isłoka lewą flankę i tyły Szwedów. W nocy z 23 na 24 m arca obozowali tak bli­ sko, że z obozu szwedzkiego widać było ognie ich biwaku. Karol Gustaw chciał wtedy doprowadzić do decydującego starcia, zaczął nawet ostrzeliwać oddziały C zar­ nieckiego z dwóch lżejszych dział, zupełnie jednak bezskutecznie. Kasztelan nie dał się sprow okować do walki. Szwedom zależało bardzo na wyjaśnieniu sytuacji, ponieważ 24 m arca miała na­ stąpić niezwykle trudna przeprawa przez szeroko rozlany W isłok.175 Karol Gustaw także i tego dnia przygotow ał się do starcia. W czasie gdy Gustaw O xenstierna i Gabrielsson z artylerią, częścią jazdy i dragonami budowali most, król z całym woj­ skiem w szyku bojowym czekał do południa na nadejście oddziałów polskich. Czar­ niecki, zorientow any w zamiarach przeciwnika, wcale się nie pojawił. Po przejściu rzeki oddziały szwedzkie rozłożyły się tuż koło przeprawy. N a tym postoju spot­ kano regiment Sinclaira (400 koni), k tóry spod Gołębia odprowadzał Adolfa Jana do W arszaw y176i teraz pow rócił do króla. Następnego dnia kontynuow ano marsz. N a noc Karol Gustaw ulokował się w klasztorze leżajskim, wojsko szwedzkie rozłożyło się w mieście i w okolicznych wsiach, a oddziały polskie, które jeszcze zostawały na służbie szwedzkiej, stacjono­ wały w Giedlarowej. W Leżajsku zatrzym ano się przez cały dzień. Upłynął on na 168RA, KhS XI, nr 4, D a h 1 b e r g h, Relation...; por. też AGAD, AR, II, ks. 21, s. 85, W. Lubowiec­ ki do W. Myszkowskiego, 24 III 1656; tamże, s. 97, J. Leszczyński do N N 28 III 1656. 169 RA, KhS XI, nr 4, D a h 1 b e r g h, Diarium , s. 86, także Relation... 170 K o r z o n, Dola i niedola Jana Sobieskiego, I, s. 33. 171T. N o w a k, Kampania wielkopolska Czarnieckiego i Lubomirskiego w r. 1655, „Rocznik Gdań­ ski”, t. XI, r. 1937, s. 151-152, S. Czarniecki do Jana Kazimierza, Turek 15 V 1656. 172Niektóre źródła wspominają w ogóle o wspólnym marszu. S z i 1 a g y i, op. cit., II, s. 53, W. Lubieniecki do J. Rakoczego 1 IV 1656.

RA, KhS XI, nr 4, D a h 1 b e r g h, Relation..., inne relacje zgodne. Za nimi dosłownie Pufendorf. 174 Do Tryńczy Szwedzi nie doszli, musieliby się wówczas przeprawić przez Lubaczówkę, obozo­ wali o kilka kilometrów od Tryńczy (około 1 mili). 175 RA, KhS XI, nr 4, D a h 1 b e r g h, Relation... i tenże, Diarium , s. 86. 176 RA, KhS XI, nr 4, D a h 1 b e r g h, Relation...

kiem, ale pod Tryńczą. Z Rudnika 28 m arca Szwedzi ruszyli do Niska, gdzie Karol Gustaw zdecydował się dać w ojskom nieco wytchnienia i umożliwić zaopatrzenie armii w żywność. Brak taborów czynił tę ostatnią sprawę niezmiernie skomplikowaną. W krótce po rozlo­ kowaniu żołnierze w m ałych oddziałach rozbiegli się w poszukiwaniu jedzenia. Wydaje się, że to właśnie ostatecznie skłoniło Czarnieckiego do próby zaata­ kowania obozu szwedzkiego, co w jego dotychczasowych działaniach było nowością. W ym ęczeni, schorow ani i zgłodniali, i w dodatku rozproszeni żołnierze mogli się stać łatwo łupem kasztelana, k tóry w takim wypadku nieypotrzebowałby z nikim dzielić się laurami zwycięstwa nad armią Karola Gustawa. A tak nastąpił późnym w ieczorem 181, kiedy duża część wojska szwedzkiego była poza obozem. Czarniecki z kilkoma tysiącami żołnierzy, częściowo pospolitaków, wypadł z lasu, zniósł drobny (50 koni) oddział poszukujący żywności oraz straż szwedzką i goniąc je, wpadł do obozu. Zaalarmowani Szwedzi — ponoć sam król osobiście uczynił to dwoma wystrzałami z działa i biciem w bębny — zdążyli uszy­ kować piechotę, którą Karol Gustaw miał poprowadzić przeciwko jeździe (!). Siła ataku polskiego była tak wielka, że groziła zagładą całemu obozowi szwedzkiemu. W ówczas jednak nadeszła jazda, regiment Kurcka i Bernesa i prowadzona zno­ wu przez króla zaczęła zachodzić Polakom tyły. Kiedy do walki wszedł jeszcze Douglas z kilkoma dalszymi regimentami jazdy, Czarniecki powoli wycofał się w kie-v runku lasu. Szwedzi podążyli za nim, ale niespodziewanie natknęli się na ukryty w zasadzce dwutysięczny oddział uzbrojonych chłopow. Douglas, k tó ry szedł na przedzie pogoni, rozpoczął walkę, dołączył do niego w krótce także kroi z resztą

177 K u b a 1 a, Wojna szwecka, s. 286. 178 M a r c i n k o w s k i, Stefan Czarniecki, s. 132. 179 K o c h o w s k i, Climacter, II, s. 115. 180 -pj^ y jp s_ 935 jest to na pewno list Lubomirskiego. 181 Opis na podstawie RA, KhS XI, nr 4, D a h i b ę r g h, Relation...,zbieżny z tym opis Pufendorfa, op. cit., s. 141; por. też C a r 1 b o m , Om Karl X Gustafs polska krig, s. 34; także „Nya Aviser”, nr I, 15(25) V 1656, s. 2, wiadomości z Krakowa 14(24) IV; por. także M a r c i n k o w s k i , Stefan Czarniecki,

s. 133 nn.; K u b a l a , Wojna szwecka, s. 286 nn.

324

Najazd szwedzki (1655—1659)

wojska. D opiero po pewnym czasie zorientowano się, że nie są to regularni żołnie­ rze. Karol Gustaw pozostawił Douglasa, by rozgromił oddziały chłopskie, sam zaś zawrócił, chcąc zaatakować główne siły Czarnieckiego wycofujące się traktem leś­ nym . K rólow i udało się dopaść kilka chorągwi, reszta zdążyła odejść. Karol Gustaw wrócił wówczas do obozu, ale w dalszym ciągu trzymał wojsko w pogotowiu, zwłasz­ cza że dowiedziano się o planowanym ataku Połubińskiego, który nie nastąpił tyl­ ko na skutek nieporozumienia. Jak wynika z opisu wydarzeń — relacje Pufendorfa, którym i posłużyli się Kuba­ la i M arcinkowski, są nieco mniej dokładne niż diariusze szwedzkich oficerów, ale na ogół jednak z nimi zgodne. Źródła te wymagają, oczywiście, interpretacji. Przede wszystkim należy z przym rużeniem oka potraktow ać wielką rolę Karola Gustawa. O d Gorgasa i Sparrego przez Dahlbergha aż do Pufendorfa, są to raczej zw roty panegiryczne. G dy m owa o działaniach polskich, nie wydaje się, by w lesie czatowa­ ły na Szwedów tylko luźne grupy chłopskie. Musiała to być uzbrojona i przeszkolo­ na piechota chłopska, inaczej trudno w yobrazić sobie powszechne posiadanie broni palnej i zorganizowaną salwę. W ocenie planu polskiego wypadnie zgodzić się z M arcinkowskim. Był on rze­ czywiście świetnie przemyślany i oparty na bardzo dokładnym rozpoznaniu. Uciecz­ ka jazdy do lasu była na pewno przewidzianym manewrem, a ostateczne wycofanie się zostało wywołane opóźnieniem się oddziałów Połubińskiego. N ieudany — bo tak go trzeba ocenić — atak pod Niskiem w zasadzie zakończył polskie działania w czasie marszu Szwedów z Jarosławia. Zdopingowany wynisz­ czeniem przeciwnika Czarniecki próbował w ostatniej chwili zmienić taktykę, by uderzyć wprost, ale nie osiągnął celu. Nie sądzę, by m ożna było przyczynę tego niepowodzenia przypisywać wyłącznie nieskoordynowaniu działań Czarnieckiego i Połubińskiego. W brew niektórym są­ dom Czarniecki dysponował wówczas zdecydowaną przewagą liczebną, skoro Szwe­ dów było około 5000 w ym ęczonych, schorow anych i wygłodniałych. W połącze­ niu z m omentem zaskoczenia, rozproszeniem oddziałów szwedzkich i świetnie przy­ gotowaną zasadzką powinno by to w ystarczyć do zwycięstwa. N a drodze doń sta­ nął, m oim zdaniem, charakter wojska, k tórym dysponowały obie strony. Szwedzi, choć wycieńczeni, pozostali żołnierzami znakomicie wyszkolonymi i świetnie zna­ jącymi swoje rzemiosło, podczas gdy wartość bojowa większości oddziałów, który­ mi w tym czasie operował kasztelan kijowski, nie dorównywała norm alnym pol­ skim chorągwiom kom putow ym . Obaj dow ódcy zdawali sobie z tego sprawę. Nie przypadkiem, m im o atmosfery panującej w wojsku, a wywołanej nie tylko stałym okrążeniem polskim , ale też chorobam i, zupełnym w ycieńczeniem żołnierzy i niezwykłymi trudnościami marszu, Karol Gustaw kilkakrotnie decydował się na stoczenie bitwy, nie przypadkiem też Czarniecki jej nie przyjmował. Kasztelan kijowski był doświadczonym żołnierzem, znał wojsko i rozumiał je lepiej niż niejeden z magnackich dowódców. M ożna śmiało powiedzieć, że czło­ wiek ten, k tóry w yrósł w środowisku zawodowych żołnierzy szlacheckich, potrafił

325

Kampania zimowo-wiosenna (luty-kwiecień 1656)

dobrze ocenić ich możliwości; wyciągał poza tym wnioski z całego dotychczasowe­ go przebiegu w ojny szwedzkiej i z ostatniego miesiąca kampanii zimowej. C zar­ niecki wiedział, że wojsko, k tórym dysponuje, to wojsko zdemoralizowane zdradą swych dow ódców , pow olnym wykruszaniem się szeregów, nieregularnością dzia­ łań wojennych, otoczone pospolitakami i luźnymi grupami chłopskimi. Próba decydującej, otwartej bitwy byłaby w tej sytuacji zbyt wielkim ryzykiem. Po wieloletnich działaniach na Ukrainie od 1625 r. poczynając, poprzez Kumejki, a na bitwach ostatniej w ojny lat 1648-1655 kończąc, kasztelan rozumiał, że m ożna miażdżyć nieregularne lub niezbyt dobrze wyćwiczone oddziały świetnie w yszko­ loną jazdą. W kampanii zimowej jednak nie on dysponował lepszym żołnierzem i większą siłą ognia. Bite i dziesiątkowane oddziały Smaland, O st i Vastgota — w y­ mieniam dla przykładu — mimo głodu, wycieńczenia i strachu, siłą rutyny tylko, w bitwie stawały się bardzo groźnym przeciwnikiem. N a pewno nie można im było przeciwstawić pospolitaków i chłopów, a nawet lekkiej jazdy. Czarniecki zas nie dowodził husarią czasów Kumejek i Beresteczka. Dlatego też i w tym wypadku, tak jak i w sprawie chłopskich uniwersałów, kasz­ telan kijowski przyjął najbardziej właściwą metodę postępowania. Potwierdzała ją zresztą także przez cały czas reakcja przeciwnika. Marsz od Jarosławia ku Sando­ mierzowi był zdecydowaną szwedzką klęską. Pisano o tym od przeszło już 300 lat i nie trzeba się tu dłużej zatrzym yw ać nad położeniem armii Karola Gustawa. Szwe­ dzi obawiali się Czarnieckiego i w pełni dostrzegali swe beznadziejne położenie. Źródła szwedzkie aż roją się od wzmianek o drobnych potyczkach i wszystkie one przypisywane są Czarnieckiemu bądź jego ludziom. Marsz odbywał się nie tylko w obawie przed polskimi oddziałami, ale w ostrej, stałej „obsesji” Czarnieckiego i jego żołnierzy. Najlepszym tego świadectwem jest relacja Dahlbergha, zestawiona z diariuszy szwedzkich oficerów biorących udział w tym marszu. »t.

*

*

Po potyczce pod N iskiem kasztelan kijowski musiał zdać sobie sprawę, że nie rozbije nieprzyjaciela. Karol Gustaw zmierzał w widły W isły i Sanu. Jeśliby siętany okopał, zaatakowanie go jazdą było tym bardziej niemożliwe. Zdecydowano wte­ dy, po naradzie z Lubomirskim, k tóry znajdował się w pobliżu, że marszałek ze swoją dywizją ruszy naprzód do Sandomierza182, opanuje zamek oraz miasto i odetnie Szwedom drogę przez Wisłę, Czarniecki zaś niebawem za nim podąży.183 Lubo­ mirski od razu wyprawił do Sandomierza 2 pułki W itowskiego i Machowskiego, 182 N o wa k , Kampania wielkopolska, s. 151-154, S. Czarniecki do Jana Kazimierza, Turek 15 V

1656'

183 Czasem łączono te dwie przeprawy podając, że Czarniecki i Lubomirski przeszli Wisłę pod Baranowem, por. Copia literarum Dni Matthiae Biórenklou SRMtis Sveciae secretarii status et consiliarii aulici ad Poloniae vice cancellarium Illustrissimum Dn. Hieronymum Radzievsky, Varsavia 6(16) IV

1656.

326

Najazd szwedzki (1655—1659)

które 30 m arca przeprawiły się przez Wisłę pod Baranowem i po dotarciu pod San­ domierz przystąpiły do zdobywania miasta.184 Marszałek z resztą oddziałów stanął tym czasem obozem w Padw i185, potem zaś przeszedł Wisłą na wysokości Osieka, aby nie dopuścić spodziewanych posiłków do króla szwedzkiego, o k tórych już wiedziano w obozie polskim.186 Stąd dopiero ruszono pod Sandomierz.187 W czasie pobytu w Padwi przybyły chorągwie kwarciane z Janem Sapiehą. Wysłane 28 m arca przez Karola Gustawa jako straż przednia do Pława, zdecydowa­ ły opuścić nie bardzo już bezpieczną służbę u króla szwedzkiego.188 Czarniecki po­ został jeszcze około 2 dni między Sanem a Wisłą, czekając aż Szwedzi wejdą głębiej w widły obu rzek i podejmując drobne wypady w stronę nieprzyjaciela.189 Szwedzi pisali wówczas o swym położeniu, iż mają do zwalczenia 4 wrogów: „[...] W itepsky undt das wasser von fernen, den H unger in mitten und Czernecky von hinten [.,.]”.190 Kasztelan wszakże nie został długo na tyłach przeciwnika. Rozłożyw szy dla blo­ kowania Szwedów oddziały Szemberka i Koniecpolskiego191, przeszedł Wisłę pod Baranowem i 2 kwietnia był w Sandomierzu. Miasto i zamek opanowały już wojska Lubom irskiego.192 184 Tamże; także D e s N o y e r s , Lettres, s. 140, przekład listu z Sandomierza b.d.; TE, VII, s. 937, N N do Ludwiki Marii, Baranów 7 IV 1656; M e y e r ,op. cit., I, s. 293. 185 AGAD, AR, II, ks. 21, s. 98, 30 III 1656, Z listu kasztelana wojnickiego, J. Wielopolskiego do W. Myszkowskiego, Padew 30 III 1656; także M H HD , XXIII, s. 352-353, J. Wielopolski do J. Rakocze­ go, Padew 29 III 1656. 186J. Wielopolski do J. Rakoczego, 29 III 1656. Karol Gustaw natychmiast po przybyciu pod Sando­ mierz i zorientowaniu się w sytuacji, rozkazał Wranglowi, by po porozumieniu ze Stenbockiem ścią­ gnął możliwie największą ilość wojska i pospieszył mu na pomoc. RA, SkS, nr 55c, Karol Gustaw do C. G. Wrangla, 21(31) III 1656. Podobne rozkazy wydano Wranglowi i Biörenklou jeszcze wcześniej w Jarosławiu, UUB E 434, Karol Gustaw do M. Biörenklou, Jarosław 9 (19) III 1656 (oryg.), C a r l b o m; Om K arl X Gustafs polska krig, s. 31. 187S z i 1 a g y i, op. cit., II, s. 56, W. Lubieniecki do J. Rakoczego, 7 IV 1656; AGAD, AR, II, ks. 21, s. HO, D atum 9 IV 1656; także J. Wielopolski do J. Rakoczego 29 III 1656. 188AGAD, AR, II, ks. 21, s. 98 oraz s. 109, list z 9 IV 1656; por. też D e s N o y e r s , Lettres, s. 140; J e m i o ł o w s k i (op. cit., s. 86) wspomina, że kwarciani przeszli do oddziałów, które były pod Baranowem. RA, KhS XI, nr 4, D a h 1 b e r g h, Relation... twierdzi, że przeszli do Czarnieckiego, nie jest to jednak w tym wypadku najbardziej wiarygodne źródło. 189S. Czarniecki do A. Leszczyńskiego, Warka 9 IV 1656, druk J. Łukaszewicz, Krótki opis kościołów parafialnych w dawnej diecezji poznańskiej, III, Archidiakonat Warszawski, s. 187; AR, II, ks. 21, s. 86, wiadomość z 30 III 1656; tamże, s. 110, wiadomość z 9 IV 1656. 190RA, KhS XI, nr 4, D a h 1 b e r g h, Relation... 191 N o w a k, Kampania wielkopolska, loc. cit., S. Czarniecki do Jana Kazimierza, Turek 15 V 1656. 192 Sprawa daty zajęcia Sandomierza była sprzecznie traktowana w literaturze od czasów Korzona i Kubali. K o r z o n ( Dola i niedola Jana Sobieskiego, I, s. 32-33) i później N o w a k (Kampania wielko­ polska, s. 67) opierając się na relacji Oświęcima ustalili, że i zamek został zdobyty bądź 31 III (Korzon), bądź 1 IV (Nowak) i wówczas zdobyłby go sam Lubomirski. Sąd ten popierają i inne źródła (por. Bibl. oo. Jezuitów w Krakowie, i Lit. An. Pol. 53, f. 60v, fk 71, Coli. Sandomiriense). Kubala i Marcinkow­ ski, opierając się na relacji Pufendorfa, ustalili zdobycie, a później i wysadzenie zamku na 3 IV i działa­ nia te przypisywali Czarnieckiemu, Ponieważ bardzo wiarygodna relacja Dahlbergha i przekaz pier­ wotny Pufendorfa potwierdzają datę 3 IV, sprawy nie można uznać za ostatecznie wyjaśnionej.

Kampania zimowo-wiosenna (luty-kwiecień 1656)

327

W szystko wskazuje na to, że Karol Gustaw nie od razu zorientował się, że C zar­ nieckiego nie ma na praw ym brzegu W isły, wyprawił się bowiem pod Baranów, zamierzając doprowadzić do starcia.193 Był to prawdopodobnie manewr, mający odw rócić uwagę Polaków od m ostów budowanych pod Sandomierzem przez zasu­ gerowanie im planów przeprawy powyżej miasta. Stąd też w niektórych źródłach można znaleźć wiadomości, iż król szwedzki wyprawił się, by zbadać możliwości sforsowania W isły pod Baranow em .194 Rezultatem tej w ypraw y było zaatakowanie oddziałów Jana Sapiehy, zakończone ich porażką.195 W planach polskich przeprawa Czarnieckiego i osłabienie blokady na południu miały właśnie prowadzić do skierowania Karola Gustawa do Krakowa, by tam, współdziałając z ruchami partyzanckimi na Podgórzu, ostatecznie rozbić Szwedów. Projekty te opierały się na doniesieniach ludzi z wojsk kwarcianych, które w Pławie opuściły służbę u króla szwedzkiego.196 Było w nich trochę prawdy, Szwedzi bo­ wiem przed dojściem do wideł Sanu i W isły i dokładnym rozpoznaniu sytuacji istot­ nie zastanawiali się nad takim planem, choć w zasadzie byli zdecydowani dotrzeć do W arszaw y.197 Tym czasem w obozie polskim skonkretyzowały się wiadomości o od­ sieczy dla Karola Gustawa i 3 kwietnia na naradzie w kwaterze Sapiehy, dokąd przeprawili się Czarniecki, Lubomirski, Jan Sapieha, W itowski i inni dowódcy wojsk koronnych, zdecydowano, że marszałek oraz kasztelan kijowski ruszą przeciwko margrabiemu badeńskiemu nadchodzącemu od strony W arszawy i rozbiw szy go w rócą z pow rotem pod Sandomierz. Sapieha z wojskami litewskimi i pozostałymi tam kilkoma chorągwiami koronnym i mieli zatrzym ać Karola Gustawa w widłach aż do ich pow rotu. W ym arsz nastąpił nazajutrz rano. Posiadając przesadne dane na tem at liczebno­ ści przeciwnika, Czarniecki i Lubomirski zabrali ze sobą na tę w yprawę znaczne siły, choć ustalona przez N ow aka liczba 10 000198 jest zbyt wysoka. Iriny był też trochę skład ow ych oddziałów. Spod Sandomierza przeciwko margrabiemu w yru­ szyły pułki hetmana wielkiego pod Machowskim, a nie W ojniłłowiczem, jak sądzi N ow ak, 9 chorągwi hetmana polnego pod Rokitnickim , 8 chorągwi W itowskiego, 7 chorągwi Andrzeja Potockiego, Jakuba Potockiego (6 chorągwi), królewski do­ w odzony bezpośrednio przez Czarnieckiego (8 chorągwi, w tym Wiśniowieckiego, k tó ry sam nie prowadził pułku, jak to twierdzi N ow ak), Tyszkiewicza pod Służewskim (6 chorągwi), Zasławskiego (8 chorągwi), Lubomirskiego (8 chorągwi) i 7 cho-

193 „Warhafftiger Bericht dessen was jüngsthin in Pohlen sich zugetragen, Extract Schreibens aus

Warschau, vom 28 Martij st. vet. 1656”. 194 RA, KhS XI, nr 4, D a h 1 b e r g h, Relation... 195 Tamże, por. też „CopiaLiterarum Dn. Mathiae Biörenklou”; M a r c i n k o w s k i , Stefan Czar­ niecki, s. 144-145; por. C a r 1 b o m, O m Karl X Gustafs polska krig, s. 35. 196 Relacje nuncjuszów apostolskich i innych osób o Polsce od roku 1648 do 1690, II, Berlin-Poznań 1864, s. 292, Relazione... 197 BA, KhS X i, nr 4, D 'ah 1 b e r gh, Relation...; C a r lb o m, Om K a rlX Gustafs polska krig, s. 34. 198 N o w a k, Kampania wielkopolska, s. 72.

328

Najazd szwedzki (1655-1659)

rągwi Jacka Szemberka.199 Razem było 75 chorągwi, czyli około 6800 jazdy kompuxtowej. Doliczając pospolite ruszenie i dragonię Lubomirskiego, pod W arkę mogło wyjść około 8000 ludzi.200 W spomniana jest tylko dragonia Lubomirskiego, ponieważ, wbrew zdaniu M ar­ cinkowskiego, dragonia Czarnieckiego pod W ąsow iczem nie tow arzyszyła mu ani pod W arką, ani też później podczas całej kampanii wielkopolskiej. Regiment ten przebywał wczesną wiosną w okolicach Przemyśla, mając tam w yznaczone stacje w R ybotyczach. Następnie 4 kwietnia w Sandomierzu Czarniecki przesunął go naj­ pierw do Krosna, a ponieważ Krosno było wyznaczone dla chorągwi Lubomirskie­ go, do Sącza.201Jak o przyczynę tego podawał duże zniszczenia w Przem yskiem , być m oże jednak, iż dotarły doń już skargi na zachowanie się żołnierzy.202 O pobycie W ąsowicza i dragonii Czarnieckiego w Sądeckiem w maju 1656 r. świadczą, jak zwykle w takich wypadkach, skargi sądowe.203 Dopiero 11 maja król z Zamościa nakazał regimentowi dragońskiemu kasztelana kijowskiego stawić się 15 maja do obozu pod Lublinem204, ale m im o to przynajmniej część oddziału jeszcze na począt­ ku czerwca pozostawała na Podgórzu.205 W yruszyw szy spod Sandomierza Czarniecki i Lubomirski skierowali oddziały w stronę Zwolenia, gdzie ostatnio znajdował się korpus margrabiego badeńskiego, spieszący na pom oc Karolow i Gustawowi.206 Szwedzi tym czasem , po otrzym aniu rozkazu Karola Gustawa nakazującego odw rót do W arszawy207, zawrócili w kie­ runku W arki. N astąpiło to tego samego dnia, kiedy Polacy wymaszerowali spod Sandomierza, mieli w ięc blisko 80 km przewagi, byli jednak obciążeni taborami. Dzięki temu, źe polscy dow ódcy prowadzili wojsko komunikiem, udało się w ciągu 1,9 RA, Brev till..., załącznik do listów B. Radziwiłła zawiera także dokładny wykaz wszystkich owych 75 chorągwi. 200Por. przesadne dane „Copia Literarum Dn. Matthiae Biörenklou, 6(16) IV 1656" — podaje 13 000; RA Extranea IX, Polen, nr 143, Extract Schreibens aus Warschau von 1(11) Aprilis A. 1656, H. Secret Philipson an H. Cammer — praesident Rehnschildt — 10-12 000. 201 M a r c i n k o w s k i , Stefan Czarniecki, s. 128. 202 LFDIA, Przemyśl, ks. rel. gr., nr 383/384, s. 477, Skarga Mikołaja Ossolińskiego, dzierżawcy Rybotycz, przeciw K. Wąsowiczowi, Godlewskiemu, Aleksandrowi Czarnieckiemu i innym ofice­ rom. 203 AmKr., Biecz, ks. rei. gr., nr 187, f. 80-82, Mieszczanie Gorlic przeciw Wąsowiczowi oficerowi oddziału Stefana Czarnieckiego. Skarga wymienia, iż 19 V 1656 był Jan Tedwin, 25 V — Piotrowski, 30 V — Rajewski, 3 VI — Wąsowicz; por. też Sącz, ks. rei. gr., nr 127, f. 661-667, Rejestr szkód wyrzą­ dzonych w dobrach klasztoru klarysek ze Starego Sącza 28 V I1656. Wymienieni oficerowie: Krzysztof Wąsowicz, Jan Henryk Tedwin, Aleksander Dzierzbicki, Aleksander Czarniecki, Godlewski, Skalski, Porayski, Duchnowski; tamże, f. 690- 693, Mieszczanie sądeccy przeciw żołnierzom z regimentu Krzysz­ tofa Wąsowicza 4 VII 1656. 204 Oss., nr 9666/1, s. 407. 205 AmKr., AD 552, Sącz, f. 216. 5 VI 1656 chorągiew Wąsowicza była w Sączu; także, f. 217, to samo w końcu czerwca; por. też cytowaną już skargę mieszczan gorlickich. 206 RA, KhS XI, nr 7, kopia listu nieznanego autora, b.m. i d. 207 „Copia Literarum Dn. Mathiae Biörenklou”; M e y e r , op. cit., I, s. 306; RA, KhS XI, nr 7, kopia listu nieznanego autora, b.m. i d.

329

Kampania zimowo-wiosenna (luty-kwiecień 1656)

dwóch dni dognać tylne straże przeciwnika. Jeszcze 6 kwietnia pod Kozienicami nastąpiło pierwsze starcie z 240-osobowym oddziałem dragonów idących w pewnej odległości za siłami głównymi.208 T e napotkano dopiero 7 kwietnia rano. Szwedzi, dowiedziawszy się w n ocy o pogoni209, zdołali przeprawić się w W arce przez Pilicę i po zerwaniu za sobą mostu i ubezpieczeniu przepraw y przez dwa silne (200 i 500 dragonów) posterunki, ciągnęli dalej. Spodziewali się, iż oddzieleni rzeką, której sforsowanie zajmie przeciwnikowi nieco czasu, albo zdążą ujść do W arszawy, albo doczekają p om ocy, o którą zwrócili się do Adolfa Jana. Były to oczywiście w tych warunkach nadzieje mało realne. Zwycięska dla Polaków bitwa pod W arką ma już tak bogatą literaturę210, że nie istnieje chyba potrzeba dokładnego analizowania jej przebiegu. N ow e materiały, przede wszystkim szwedzkie i gdańskie, poza nic nieznaczącymi szczegółami, nie w noszą wiele now ego.211 W iadom o więc, że oddziały polskie dogoniły pod W arką w ycofujących się ku Warszawie Szwedów. Kolumna nieprzyjacielska rozciągnięta była na przestrzeni od W arki aż za Piaseczno. W ykorzystując odnaleziony bród, bez większego trudu sforsowano Pilicę i zlikwidowano szwedzkie straże pilnujące przeprawy. N a naradzie, która się odbyła, ustalono, iż część oddziałów, pułki obu Potockich po przeprawie na lewy brzeg pójdą drogą na C hyżów , by wyprzedzić kolumnę nieprzyjacielską i odciąć jej drogę od strony Czerska, druga część z Lubomirskimruszy natychmiast i zaatakowawszy siły szwedzkie zwiąże je wstępnym bojem, ocze­ kując na przybycie Czarnieckiego, k tóry tymczasem przeprawi resztę chorągwi.

208 N o w a k, Kampania wielkopolska, s. 74; L. P o d h o r o d e T k l fBitw a pod Warką ( 7 I V 1656). Studia i materiały do historii sztuki wojennej, II, Warszawa 1956, s. 304.

\

209Nowak przypuszcza, że margrabia w Ryczywole dowiedział się o pogoni, ale przeczy temu jego list pisany nocą 7 IV w Warce do Adolfa Jana; por. RA, KhS XI, nr 7 (cito, cito citissime) — wspomina, że wiadomość nadeszła przed chwilą z Ryczywołu. 210 C a r 1b o m, Tre dagars slaget, s. 33, 71 nn.; M a r c i n k o w s k i , Stefan Czarniecki, s. 159 nn.; N o w a k , Kampania wielkopolska, s. 75 nn.; P o d h o r o d e c k i, op. cit., s. 311; H e r b s t, op. cit., s. 80. 211 RA, Extranea IX, Polen, nr 143, kopia listu nieznanego autora, b.d.; tamże, Extract Schreibens aus Warschau dem 1(11) April A. 1656 von H. Secret Philipson an H. Cammerpräsidenten Rehnsehildt. „Gewisser und umbständiger Bericht von der Schwedischen Niderlage in Masuren und was sonsten dabey vorgelauffen. Dem Begierigen Leser zum warhafften Unterricht A. 1656”; „Gründlicher und / gewisser Bericht wie es newlich mit etlichen Schwedischen Völckern von den Polnischen geschlagen ergangen ist A. 1656”; „Warhafftiger Bericht desen was jüngsthin in Polen sich zugetragen. Extract Schreibens aus Warschau vom 28 Martij st vet. 1656”, „Continuation des glücklichen Successes auff Pohlnischen Seite und ferner Bericht was hin und wieder gegenst die Schwedischen Völcker und dero Guarnison glücklich tentiret worden A.D. 1656”, „Nya Aviser”, nr I, 24 IV(4 V) 1656; „Huitiesme Relation contenant Testat verkable des affaires de Pologne. La suite des Suédois, et la poursuiste par les Polonois iusques aux faux-bourgs de Varsovie, la prise de leurs Officiers, bagage et drapaux. Avec le Plan du lieu ou le Roy de Suede et son Armée sont assiégez. A Paris... 1656” (list Des Noyers, 2 0 IV 1656, tłumaczenie listu S. Czarnieckiego do Ludwiki Marii), M e y e r, op. cit., I, s. 303; AGAD, AR, II, ks. 21, s. 108, 116-117, 110- 111, znany list Czarnieckiego do Ludwiki Marii; „Continuatio XXIII”, s. 5-

8; „Gazette de France”, r. 1656, s. 485-486.

330 Najazd szwedzki (1655—1659)

Plan ten jest o tyle interesujący, iż w yraża przekonanie obu dow ódców o znacz­ nej własnej przewadze liczebnej. Szczególnie Czarniecki nie decydował się na ogół na frontalny atak, wyżej ceniąc różnego typu zasadzki. W tym jednak wypadku, z jednej strony wiadomo było, iż przeciwnik nie dysponuje piechotą i działami, z drugiej, że będzie uchodził, nie dając się wciągnąć pozorow aną ucieczką w zasadz­ kę, z trzeciej wreszcie, że zarówno liczbą, jak i nawet jakością wojska strona polska górowała nad przeciwnikiem.

Rozdział

IV

Porażki czy sukcesy (kwiecień-czerwiec 1656)

W ykazał to w pełni przebieg bitwy, zgodny w zasadzie zupełnie z przewidywa­ niami dow ódców polskich. Szwedzi przez cały czas zajmowali pozycję defensywną, broniąc się na zajętej pozycji pod lasem, k tóry osłaniał ich tyły. N aw et wtedy, kiedy Lubomirski zaczął się nieco cofać przed ogniem przeciwnika, margrabia nie zdecy­ dował się na kontratak. Po dołączeniu reszty sił polskich z Czarnieckim zmęczone oddziały szwedzkie nie w ytrzym ały uderzenia. O dw rót szybko zamienił się w pa­ niczną ucieczkę. Rozbite oddziały likwidowali zgromadzeni w lasach chłopi. Bitw a pod W arką — k ońcow y akcent kampanii zimowo-wiosennej jeszcze raz podkreśliła, że przyjęte m etody walki były jedynym m ożliw ym i skutecznym spo­ sobem przeciwdziałania nowej wyprawie Karola Gustawa na południe kraju.

W iosenne miesiące 1656 r. mają już obszerną literaturę, jest to chyba najlepiej zbadany okres najazdu szwedzkiego. O prócz prac ogólnych studium szczegółowe, poświęcone tylko kampanii wielkopolskiej, napisał Tadeusz N ow ak.1Pierwsze starcie w kwietniu 1656 r. — tak dobrze spopularyzowana przez H enryka Sienkiewicza w Potopie bitwa pod W arką — doczekało się osobnego szkicu. Szereg ciekawych wiadomości przyniosły także studia regionalne z dziejów W ielkopolski.2 W ydarze­ nia w okół W arszaw y znalazły odbicie w pracach Jana W egnera.3 C o więcej, poziom tych prac jest na ogół bez porównania w yższy niż opracowań kampanii zimowej. N ow ak operuje nowoczesną techniką badawczą, a nie tylko zestawia m ateriały i gloryfikuje postać Czarnieckiego. Inne studia szczegółowe do­ starczają rów nież wiele cennego materiału. Ponow ne zbadanie tego okresu jest w związku z tym znacznie łatwiejsze, często bowiem m ożna poprzestać na twier­ dzeniach poprzedników, ograniczając się niekiedy do polemiki. Decyzja o wyprawie do W ielkopolski zapadła po zwycięstwie w areckim .4 N a radę wojenną po bitwie pierwszy bodaj zw rócił dokładniejszą juwagę M arcinkow ­ ski5, ale pełniejsze jej opracowanie dał dopiero N ow ak.5 Podczas tej narady Lubo-

‘ N o w a k , Kampania wielkopolska, s. 67-165. 2J. S m o ł k a, Powstanie Wielkopolski przeciw Szwedom w latach 1656-1657, Rocznik Tow. Przyja­ ciół Nauk w Przemyślu, 1 .1, r. 1909-1911, s. 18-55; K. J a r o c h o w s k i , Wielkopolska, w czasie pierw­ szej wojny szwedzkiej od r. 1655 do 1657, Poznań 1864; L. B i a ł k o w s k i , Szkice z dziejów Wielkopolski w X V II w., Poznań 1925; L. L e w i n , Die Judenverfolgungen im zweiten schwedisch-polnischen Kriege, „Zeitschrift der Historischen Gesellschaft für die Provinz Posen”, t. XV I, r. 1901, s. 79- 101; K. S c h o t t m ü l l e r , Brandenburgische Kämpfe u nd Unterhandlungen m it dem PosenerAdel in schwedisehen Kriege 1655-1657, „Historische Monatsblätter für die Provinz Posen”, t. IX, r. 1908, s. 185-194; A. W a r s c h a u e r , Aus der Zeit des Schwedenschreckens, „Historische Monatsblätter für die Provinz P.osen”, t. III, r. 1962, s. 8 6 -9 2 ; J. W i s ł o c k i , Walka z najazdem szwedzkim w Wielkopolsce w latach 1 6 55-1656, „Studia i materiały do dziejów Wielkopolski i Pomorza”, t. VII, z. 2. 3J. W e g n e r, Szwedzi w Warszawie 1 6 5 5 - 1657, Warszawa 1936; tenże, Warszawa w czasie najazdu szwedzkiego. Polska w okresie drugiej wojny północnej, II, Warszawa 1957; tenże, Warszawa w latach potopu. ‘‘ N o w a k (Kampania wielkopolska, s. 70-86) włącza bitwę pod Warką do problematyki kampanii wielkopolskiej, co nie wydaje się słuszne. 5M a r c i n k o w s k i , Stefan Czarniecki, s. 168-170. 6 N o w a k, Kampania wielkopolska, s. 89 nn.

,

332

Najazd szwedzki (1655—1659)

mirski forsował plan połączenia się z Sapiehą i uderzenia na Karola Gustawa, który właśnie w yrw ał się z wideł W isły i Sanu i szybkim marszem szedł ku W arszawie.7 Czarniecki zajmował odmienne stanowisko, wykazywał trudności przepraw y na drugi brzeg W isły, a zwłaszcza przestrzegał przed niebezpieczeństwem bitw y z Ka­ rolem Gustawem. Przeciwstawił on wtedy planowi Lubomirskiego projekt w ypra­ w y do Wielkopolski i w sposób bardzo stanowczy, a dla niego charakterystyczny8, zrealizował swoje zamierzenia. Lubom irski miał się nawet początkowo w ycofać ze wspólnej ekspedycji, lecz nie chciał osłabiać wojska. Dobrze uargumentowane tezy N ow aka są zupełnie przekonywające. Plan prze­ niesienia teatru działań wojennych do Wielkopolski i dalszego prowadzenia walk 0 wyraźnie partyzanckim charakterze, zbyt dobrze pasuje do osoby Czarnieckiego, by nie widzieć w nim jego autorstwa. Zgodzić się też wypadnie ze wspólnym zdaniem Marcinkowskiego i N ow aka — choć jeden z nich jest głośnym wielbicielem „geniuszu” Czarnieckiego, drugi zaś otacza spokojnym szacunkiem marszałka koronnego — że było to najlepsze posta­ nowienie, jakie mogło podjąć zgrupowanie polskie pod W arką. Siły polskie liczące po dołączeniu oddziałów, które pozostały pod Sandomierzem, do 12 000 ludzi9 ruszyły spod W arki 9 kwietnia do G rodźca (Grójca) i Mszczonowa. Idąc wzdłuż W isły, w pewnej odległości od niej zamierzano dotrzeć przede wszyst­ kim w pobliże Gdańska, by uzyskać stamtąd piechotę i działa, niezbędne przy zdo­ bywaniu miasta i twierdz. Lubomirski i Czarniecki nie mieli ani piechoty, ani dział 1 marszałek zwłaszcza uważał to za poważną przeszkodę całej kampanii. N ie mylił się w tym zresztą. Ju ż na samym początku działań, pod Łow iczem , bez piechoty i dział nie zdołano zdobyć zamku. Prawdopodobnie podchodzono pod miasto bez tego zamiaru, zaatakowano najpierw konwój w ozów prow adzony przez komendanta Łow icza Ridderhielma10, a dopiero potem , gdy resztki rozbitych od­ działów szwedzkich schroniły się do zamku, zajęto m iasto11 i próbow ano układami 7 Tamże, s. 89-90 (na podstawie dziś już nieistniejącego rękopisu Bibl. Przeździeckich). 8 Tamże, s. 90-91 cytuje B. Piestrzeckiego: „pan kijowski superávit consilium, ruszywszy wojsko ku Prusom”. 9Jest to liczba maksymalna, włączając już luźne oddziały. Szwedzi często przeceniali siły polskie, RA, KhS XI, nr 7, „Relation...”, 12(22) IV 1656 podaje 24 000; „Eigentliche und Wahrhafftige Relation von dem Ruehmlichen und Siegreichen Marche der Pohlnischen Armee aiis Reussland nach Preussen unter den Herren Lubomirsky und Czarnetzky, a. 1656”, podaje 30 000; później, już w relacjach polskich siły te urosły nawet do 40 000. Por. AGAD, AR, U, ks. 21. s. 121-122, wiadomości z Głogówka 30 V 1656. 10 Ridderhielm jeszcze w końcu marca zbierał kontrybucję w woj. łęczyckim. Por. jego uniwersał z 29 III 1656, RA, KhS XI, nr 7, mniej znane materiały do zaatakowania Szwedów pod Łowiczem. RA, Extranea IX , Polen, nr 143, „Extract Schreibens aus Thorn”, 22 V I 1656; „Eigentliche und Warhafftige . Relation...”; M e y e r, op. cit., I, s. 310; „Relation von dem Treffen so zwischen dem Dn. Czarnecki und etliche Schwedischen Trouppen unter Lowitz in einem Walde vorgangen ist Dann auch was bey Belagerung der Stadt Riga zwischen den Moskowiter und den Belagerten neulich vorgelauffen, a. 1656”; „Kurtze Anwćissung der gewechselten Schreiben, Schriften und vorgangenem Krigsactien bey dem Schwedischen-Polnischen-Danischen Krigen 1655-1659”, s. 49; G o r d o n, Tagebuch, I, s. 52. 11 Wiele źródeł podkreśla grabieże i gwałty po zajęciu miasta, W e g n e r , Łowicz w latach „potopu”, s. 98 za Cebrowskim; por. także RA, KhS XI, nr 7, „Relation..,”, 12(22) IV 1656.

Porażki czy sukcesy (kwiecień-czerwiec 1656)

333

skłonić załogę do poddania. G dy to się nie powiodło, nie tracąc czasu wyruszono następnego dnia, pozostawiając pod Łow iczem tylko oddziały okolicznej szlach­ ty .12 D roga do Torunia zajęła 5 dni, wliczając w to dwudniowy odpoczynek pod W łocławkiem, połączony z świętowaniem W ielkiejnocy. N ie napotkano nigdzie większego oporu garnizonów szwedzkich. Bez trudu opanowano Gostynin, Kowal i Brześć Kujawski i zlikwidowano wszystkie mniejsze oddziały nieprzyjacielskie znajdujące się w tym rejonie. Szwedzi rozpoznali już wprawdzie marsz Polaków — do W arszaw y stale napły­ wały wiadomości o nim, często nawet mylne13, ale początkow o byli bezradni. D o­ piero gdy król przybył do miasta14 i pospiesznie ściągnął większą ilość oddziałów15, nie zwlekano i po dwóch dniach, 17 kwietnia, w yruszono w ślad za Lubom irskim i C zarnieckim 16, zamierzając doprowadzić do decydującego starcia. Siły szwedzkie liczyły ponad 6000 dobrego żołnierza.17 N ie mając jednak dostatecznego rozpozna­ nia sytuacji, Szwedzi wiele czasu zmarnowali, penetrując okolice Raw y, Błonia i Ł o ­ wicza18, gdy tym czasem główne siły Lubomirskiego i Czarnieckiego operow ały bar­ dziej na północ. P o nieudanej próbie zdobycia Torunia, obsadzonego silną załogą szwedzką19, Polacy kontynuowali marsz w kierunku Gdańska. Pośpiech ten był spowodowany przede wszystkim chęcią jak najrychlejszego uzyskania uzupełnień, k tóre pozw oli­ łyby na pełne rozwinięcie działań i zapewniły powodzenie w przewidywanym star­ ciu z głównymi siłami szwedzkimi. O wyruszeniu ich musiano już wiedzieć. Ten etap marszu był więc właściwie tylko przygotowaniem do dalszej kampanii, stąd jego tem po, stąd pozostawianie za sobą szwedzkich ośrodków oporu. W zasadzie. 12 RA, Brev tili... S. Bielke, Łowicz 7(17) IV 1656; Ch. Osten, Łowicz 15(25) l v 1656. 13 O marszu Czarnieckiego był na przykład niezbyt dobrze poinformowany li i s o 1a (Berichte der kaiserlichen Gesandten..., „Archiv für österreichische Geschichte”, t. L X X , r. 1887,/s. 158-161,167); por. także „Warhaftiger Bericht dessen was jüngsthin in Polen sich zugetragen. Extract Schreiben aus War­ schau von 28 III, s. v. 1656, Gedruckt zu Elbing bey Achatz Corellen im Jahr 1656”. 14D a h 1 b e r g h, D iarium , s. 87 — przybył 5(15) IV; także RA, Extranea IX, Polen, nr 143, Extract Schreibens aus Thorn 22 VI 1656, „Nya Aviser”, nr II, 1 (11) V 1656. 15 RA, RR 1656, f. 391-391v, do Wrangla i(ll) IV 1656; RA SkS, nr 55 c do N N (oryg.), 2(12) IV 1656; por. też C a r 1 b o m, Tre dagars slaget, s. 34; tenże, O m K arl X Gustafs polska krig, s. 46. Jeszcze w czasie pierwszych dni marszu wydawano rozkazy, by oddziały szwedzkie ściągały w okolice Łowi­ cza. Por. RA, R R 1656, f. 405-405v, 408 nn.; także Extranea IX, Polen, nr 143; por. także KhS X I, nr 3, G. O. S t e n b o c k, Diarium. 16 D a h l b e r g h, D iarium , s. 87-88: już 7(17) IV wyruszono w kierunku Błonia; por. także M e y e r , op. cit., I, s. 316. 17 C a r 1 b o m, Tre dagars slaget, s. 36. Tyle miało być przed bitwą pod Kłeckiem. 18 C a r 1 b o m, O m Karl X Gustafs polska krig, s. 46. 19 W ydarzenia pod T oru n iem dokładnie opisuje N o w a k , Kampania wielkopolska, s. 98-100; cie­ kawsze materiały potwierdzające opis RA, KhS XI, 7 N N (zapewne Mardefelt) do E. Oxenstierny, Toruń 10(20) IV 1656; tamże, luźna nota z Królewca 26 IV(6 V) 1656; Extranea IX, Polen, nr 143 (awizy), Toruń 16(26) IV 1656; tamże, Gdańsk 2 5 IV (5 V) 1656; por. także relacje S. Müllera do G. Horna SkS, nr 175. Poza tym M e y e r ,op. cit., I, s. 317; „Warhafftiger Bericht...”; „Schreiben aus Thorn vom 17(27) IV 1656”; por. też „Gazette de France”, r. 1656, s. 487.

334 Najazd szwedzki (1655—16

Porażki czy sukcesy (kwiecień-czerwiec 1656)

335

Inowrocław, Pakość i Żnin22, nie ruszając Kruszwicy, gdzie m ożna się było spodzie­ wać oporu przeciwnika. D opiero pod Bydgoszczą, dokąd wojska podeszły, 21 kwietnia doszło do po­ ważniejszego starcia z kilkusetosobową załogą szwedzką, z której część — 300 żoł­ nierzy — zajmowało dobrze oszańcowaną wysepkę u ujścia Brdy i W isły. W alki trwały dwa dni. 23 kwietnia Szwedzi w mieście skapitulowali, ale szańca nie zdoby­ to. D użą korzyść stanowiło przejście na polską stronę 200 żołnierzy nieprzyjaciel­ skiej piechoty.23 T o nie wystarczało jednak i obaj wodzowie wysłali poselstwo do gdańszczan z prośbą o udzielenie pom ocy. H istoria tego poselstwa została dokładnie zbadana przez Tadeusza N ow aka. Lubomirski 22 kwietnia pod Bydgoszczą24, Czarniecki zaś 23 z samego miasta25 na­ pisali listy do rady Gdańska i łącznie wystawili instrukcje O strorogow i.26 Istotny sens tych dokum entów jest aż nazbyt w yraźny: oczekiwano od gdańszczan piecho­ ty i artylerii, a także zaopatrzenia żołnierzy w mundury i broń. Poruszone w doku­ mentach zagadnienia ogólnopolityczne miały dla Czarnieckiego i Lubomirskiego bez porów nania mniejsze znaczenie. O stroróg i jego tow arzysze udali sią do Gdańska. Ju ż 25 kwietnia po południu dotarli pod miasto, a nazajutrz, zostawiwszy część żołnierzy, biorąc tylko 100, wje­ chali do Gdańska.27 27 kwietnia odbyło się posiedzenie senatu, na k tórym O stroróg wygłosił mowę powitalną i złożył powierzone mu pisma.28 22 N o w a k, Kampania wielkopolska, s. 100. o charakterze działań por. także A. W a r s c h a u e r , Geschichte der Stadt Pakosch, „Zeitschrift der Historischen Gesellschaftrfür die Provinz Posen”, t. X X ,

Szkic 14. Kampania wielkopolska (kwiecień-czerwiec 1656)

przez cały czas zadowalano się likwidowaniem tych garnizonów i oddziałów, które m ożna było znieść, nie zatrzymując się dłużej, niejako po drodze. O brano do tego specjalną taktykę rozsyłania licznych podjazdów i współdziałania z kupami zbroj­ nym i, a być m oże nawet inspirowania takich kup spośród czeladzi obozowej20. Sys­ tem ten dawał wielorakie korzyści; budził strach wśród wojsk nieprzyjacielskich21, pozwalał rozszerzyć działania, nie przerywając i nie opóźniając marszu. Często głów­ ne oddziały nie potrzebow ały same likwidować załóg mniejszych miast, ponieważ uczynili to już „grasanci”, k tórzy szli przed wojskiem. Tak zdobyto na przykład 20 N o w a k, Kampania wielkopolska, s. 103. 21 RA, Brev till.,., A. Arenfelt do C. G. Wrangla, Konin 16(26) IV 1656.

r. 1905, s. 20. \ 23 Drobne materiały uzupełniające: M e y e r, op. cit., I, s. 355; AGAD, AR,\dz. II, ks. 21, s. 119,126, wiadomości z 9 V i 16 V 1656; obszerna relacja w „Continuatio XXIII”, s. 12-15, wzmianka w „Gazette de France”, r. 1656, s. 510. 24 N o w a k , Kampania wielkopolska, s. 143, druk pełnego tekstu z WAPGd., 300, 53, 1104; por. także kopia BPAN Gd. Uph. q. 31, f. 95v. 25 Tamże, s. 144, druk pełnego tekstu w WAPGd., 300,53,1104, por. także kopia BPAN Gd., Uph. q. 31, f. 96-97 i Czart., TN, nr 149, s. 147. 26 Tamże, s. 144-145, przedruk oryginału z WAPGd., 300, 53, 1104, por. także kopie BPAN Gd., nr 972, f. 258v-260v; tamże, Uph q. 31, f. 94 nn. oraz BPAN Gd., nr 11, s. 49 nn.; prawdopodobnie także druk współczesny (nieodnaleziony) „Betänckiande uthur Danzig öfver uthi Czarnecky namn proposition, a. 1656”. 27 UUB, E. 428, „Journal...” od 26 IV 1656. 28 N o w a k, Kampania wielkopolska, s. 108 podaje kopie mowy z Czart., nr 385, f. 247-248 i TE, VII, s. 939-940. Istnieje bardzo wiele współczesnych druków oracji. Por. „Oration welche Graff Ostro­ róg Auff dem Rathause zu Dantzig, vergangenen April dieses 1656 Jahres gehalten. Im Teutsch überset­ zet und mit einige darüber eröffneten Gedancken zum Druck verfertiget”, a. 1656; „Oration Ihrer Königl. Mayest. in Polen, Legaten so sie vor dem Magistrat zu Danzig im nechstverwichenen Monat May gehalten. Gedruckt im Jahr 1656”; „Oration so von denen polnischen Legaten vor den Magistrat im der Königlichen Stadt Dantzig, A. 1656”; „Examen närrischer Gedanken eines Schwedischgesinneten Elbingers über die vom Herrn Nicolao, Grafen zu Ostrorog etc. in Dantzig den 27 April diese Jahrs gehaltene Oration”; kopie rękopiśmienne BPAN Gd., nr 1204, f. 1039 nn., tekst łaciński i niemiecki; tamże, nr 972, s. 260 nn.; tamże, nr 724, f. 308-310; także M e y e r ,op. cit., I, s. 313-316; T h u 1 d e n, op. cit., s. 186 nn.; „Kurtze Anweisung”, s. 50.

336

Najazd szwedzki (1655—1659)

Porażki czy sukcesy (kwiecień-czerwiec 1656)

1>1)7

W śród nich znajdował się także list Jana Kazimierza, przywieziony przez Ostroroga.29 Senat zresztą był przychylnie nastrojony poprzednim poselstwem króla, prowadzonym przez Mikołaja Podlodowskiego, starostę radomskiego.30Jeszcze przed przybyciem wysłanników Czarnieckiego i Lubomirskiego 13 kwietnia senat pisał do króla, potwierdzając swą wierność i obiecując współudział w walce.31 Poselstwo Podlodowskiego pozostało w mieście do 27 kwietnia, musiało się w ięc spotkać z O strorogiem 32 i jego towarzyszami.

cono na zachód. Silne podjazdy dotarły do Tucholi, Świecia i Brodnicy40, ale główne

M im o ty ch deklaracji i gorącego przyjęcia, jakie zgotow ano przybyłym , podczas dwudniowych obrad senatu33 nie ustosunkowano się pozytywnie do postulatów obu polskich dow ódców . Gdańszczanie uważali, że dopóki działania w ojsk nie kon­

ców grabiono i m ordow ano z poduszczenia wojska i to regularnego.42 Dawało to oczywiście wielorakie korzyści. Pozwalało utrzym ać w okół obozu krąg kup zbrojnych, w dużej części chłopskich, szerzyło terror w sąsiednich pro­ wincjach43, stanowiło system zapłaty wynędzniałym i wygłodzonym żołnierzom ,

centrują się w bezpośrednim pobliżu miasta, nie mogą udzielić żadnej p om ocy.34 Gdyby Czarniecki i Lubomirski zdecydowali się nadciągnąć, miasto było gotowe dostarczyć kw ater i częściowo zaopatrzyć armię w żywność. O zasileniu piechotą i działami nie było w ogóle m owy, dopiero w razie zajęcia jakichś miast na Pom o­ rzu Gdańskim deklarowano obsadzenie ich piechotą do 3000 ludzi.35 Oficjalna odpowiedź była, oczywiście, bez porównania łagodniejsza w tonie, wszystko pozostawiano do decyzji dow ódcom polskim, bardzo taktownie propo­ nowano wspólne działania nad Wisłą od Torunia do Tczewa. D osyć ostro jedynie proszono, by dow ódcy polscy powstrzymali w ykroczenia swych żołnierzy.36 Szczy­ tem dyplomacji były zwłaszcza pisma do Lubomirskiego37 i Czarnieckiego38, stwa­ rzające wszelkie pozory dobrej woli, przychylności i chęci pom ocy. Odjeżdżających posłów żegnały nabożeństwa we wszystkich kościołach, salwy armatnie i inne oznaki radości ze zwycięstw Jana Kazimierza.39 Korzyść z tego była, oczywiście, niewielka. Oddziały polskie oczekiwały na wynik poselstwa O stroroga w obozie nad N ote­ cią. Po zajęciu Bydgoszczy, pozostawiwszy tam niewielką 200-osobową załogę, skrę29 N o w a k , Kampania wielkopolska, s. 106, przedruk listu, s. 142-143; WAPGd., 300, 53, 1104 (nr 13); por. także odpowiedź senatu z 3 V 1656, WAPGd., 300, 27, 75, f. 43. » WAPGd., 300, 31, 82a, f. 35v, poselstwo Podlodowskiego. 31AGAD, AKW, k. lla , nr 26, Senat m. Gdańska do Jana Kazimierza 13IV 1656, odpis w WAPGd., 300, 27, 75, f. 36. 32UUB E, 428, „Journal...” 2 7 IV 1656. 33WAPGd., 300,10, 29, f. 146-147, Propozycje rady 2 7 IV 1656; BP AN Gd. Uph, f. 104, Ch. D a b e r h u d t, Summarischer Bericht, f. 131 nn. 34 Tamże, por. także WAPGd., 300, 27, 75, f. 50-52, List gdańszczan do Tana Kazimierza, błędna data kopii 24 III 1656 r. 35 Najobszerniejsza i ciekawa motywacja postępowania Gdańska u Daberhudta, BP AN Gd., Uph, f. 104, k. 131. 36 WAPGd., 300, 53, 407, nr 4; N o w a k , Kampania wielkopolska, s. 100, cytuje odpowiedź na podstawie Tek Naruszewicza. 37 WAPGd., 300, 27, 75, f. 41-42, 28 IV 1656. 38 Tamże, f. 40v-41. Dno Stephani Czarnecki regi exercitus supremo duci, 28 IV 1656; por. także AGAD, AKW, k. lla , nr 29. ’’ M e y e r , op. cit., I, s. 319.

siły, zajmując po drodze N akło, rozlokowały się koło Łobżenicy.41 K rótki okres w ypoczynku został w ykorzystany przez wojsko na grabieże. Pisał już o nich N ow ak, ograniczając je jednak tylko do w ykroczeń czeladzi obozowej. Wydaje się, że miały one charakter szerszy i przynajmniej częściowo były inspiro­ wane, jeśli nie przez całe dow ództw o, to przez Czarnieckiego. Skargi z tego okresu są dość charakterystyczne i wyraźnie wskazują na to, że dysydentów, Żydów i N iem ­

wreszcie było zgodne z zapatrywaniami samego kasztelana. Czekając w obozie nad N otecią na pow rót poselstwa do gdańszczan, dowódz­ two polskie musiało zadecydować, jakie będą jego dalsze posunięcia. Wiele zależało od stanowiska mieszczan gdańskich, ale jeszcze przed ich odpowiedzią można było określić kierunek marszu. Po raz drugi w tej kampanii zarysowała się wówczas kon­ trowersja między Czarnieckim , a resztą dowództwa. Kasztelan kijowski, z właściwą sobie zapewne stanowczością, forsował projekt marszu na „szwedzkie” Pom orze. Trudno stwierdzić, czym się kierował, obstając przy tym planie, militarnie nie był on uzasadniony, a politycznie zdecydowanie szkodliwy. W każdym razie, podob­ nie jak w innych wypadkach, nie zważając na zdanie współdowódców wysłane zosta­ ły rekonesansowe podjazdy do Nowej Marchii.44 W ypad ten miał znów szerszy cha­ rakter niż to na podstawie „Fernere Relation” sądził Nowak, był niewątpliwie dziełem regularnych wojsk, a nie „rabarzy”, choć regularne wojska zachowywały się tam nie lepiej niż w okolicach Łobżenicy. Znając Czarnieckiego przeforsowałby on być może •wyprawę na Pom orze, gdyby nie wiadomości o ruchach wojsk szwedzkich. Zatrzym aw szy się około tygodnia na Mazowszu, Karol Gustaw dużym łukiem przez Kłodawę, Sempolno i Radziejów dotarł 28 kwietnia do Inowrocławia.45 N a­ stępnego dnia w Pakości rozpoznano położenie wojsk polskich46 i zadecydowano, 40O podjeździe pod Brodnicę wspomina „Journal...” 2 5 IV 1656, U UB E. 428; „Continuatio XXIII”,

s. 9. 41 Mosty na Noteci spalono, by uniemożliwić niespodziewany atak szwedzki, RA, SkS, nr 72, Rela­

cja Pfalzburga, IV 1656. 42 Wzmianek o grabieżach i morderstwach jest bardzo wiele. Napadający wyraźnie oświadczali: „rodacy kazali Żydów i Niemców zabijać”. WAP Bydgoszcz (uprzednio Poznań), Łobżenica, ks. bur­ mistrzowska, f. 23; także f. 20v, 42; por. także „Schreiben aus Thorn” 17(27) IV 1656. 43 N o w a k, Kampania wielkopolska, s. 102. 44 Por. W a r s c h a u e r , Aus der Zeit des Schwedenschreckens, s. 89 nn.; także „Relation auss dem Polnischen Lager unter Kościan, betraffendt den Verlauff zwischen den Pohlnischen und Schwedischen Voelckern, sub. dato den 20 V, A. 1656”; M e y e r ,op. cit., I, s. 321; W Marchii ruchy te spowodo­ wały koncentrację na granicy: por. O. M e i n a r d u s , Protocolle u n d Relationen des Brandenhurgischen Geheimen Rates aus der Zeit der Kurfiirsten Friedrich Wilhelm, V, Leipzig 1907. 45D a h l b e r g h , D iarium , s. 89; także RA, KhS XI, nr 5, A d o 1 f J o h a n n , Diarium , s. 24-25. 46O pobycie w Pakości „Copia Schreibens Ihr Hochgrafl-Excell des Herrn Reichs- Vice Admiralen

338

Najazd szwedzki (1655—1659)

Porażki czy sukcesy (kwiecień-czerwiec 1656)

339

że król ruszy czym prędzej do Prus z małą ilością wojska, a główne siły szwedzkie dowodzone przez Adolfa Jana, Wrangla i Douglasa dążyć będą do starcia z wojska­ mi polskimi.47

Z drugiej strony, z tym samym zadaniem wyszedł podjazd Czarnieckiego. Spot­ kanie obu oddziałów przyniosło i Szwedom, i Polakom informacje o przeciwniku. Polscy dowódcy na wieść, że nadchodzą tylko słabsze liczebnie od nich wojska Adolfa

Oddzieleni N otecią Polacy nie orientowali się w ruchach i zamiarach przeciwnika. D o 25 kwietnia nie mieli o nim w ogóle żadnej wiadomości, później zaś dotarły mylne wieści, że Karol Gustaw idzie na Poznań, będące oczywiście echem marszu

Jana, zdecydowali się przyjąć starcie. Szwedom także na nim zależało, ruszyli więc 7 maja w kierunku Gniezna. Po przeprawie przez groblę między dwoma jeziorami, położonym i za Kłeckiem, straże przednie dojrzały Polaków skupionych w pobliskim lesie. Skierowano przeciw nim od razu oddział Engla z poleceniem przyprowadzenia jeńców. Z potyczki Engel wycofał się bez jeńców wprawdzie, ale z wiadomością, że za lasem znajdują się głów­

na Sempolno. O zwrocie na Kujawy i zbliżaniu się armii szwedzkiej bezpośrednio w okolice polskiego obozu nic w tym czasie nie wiedziano. M imo to postanowiono ściągnąć wojsko z kwater i ruszyć do W ielkopolski. Kiedy zawiodły nadzieje na pom oc gdańszczan, było to jedyne wyjście, w przeciwnym razie wojsku groziło odcięcie na Pom orzu. W alne starcie byłoby w tych warunkach jeszcze mniej ko­ rzystne niż przed miesiącem. Działania polskie były dość pospieszne. Oddziały skoncentrowane w Pile 3 maja, tegoż dnia przeprawiono przez N oteć, dochodząc aż pod O borniki.48 Próba zajęcia Poznania przez wysłany tam oddział nie powiodła się. N azajutrz wojsko ruszyło w kierunku Gniezna, gdzie spodziewano się nieco dłużej odpocząć. N a przeszko­ dzie temu stanęły wiadomości o zbliżaniu się armii szwedzkiej od północy, z kie­ runku, z którego się jej zupełnie nie spodziewano. Adolf Jan ruszył z Pakości na spotkanie zgrupowania nad N otecią, po drodze likwidując mniejsze polskie prezydia.49 Zorientowaw szy się dosyć wcześnie w posu­ nięciach polskich przeciwników, zawrócił w Chodzieży na południe i gonił Czar­ nieckiego i Lubomirskiego po ich własnych śladach. Najpierw przypuszczano, że Polacy zmierzają do Poznania, potem jednak okazało się, że zatrzymali się pod Gnie­ znem. Adolf Jan wysłał na rozpoznanie W rzesowicza.

und Feldmarschallen, Hn. Graff Carl Gustaff Wrangeln etc. an einen Vornehmen Königl. Ministrum abhangen”. Dat. im Haupt Quartier bey Pakosch den 20(30) IV 1656; także „Relation was seither Ihrer Königl. Maytt. Abreise von dero Armee, und sonderlich wegen der glücklichen action eine Meil von Gnesen mit dem Feind vorgangen, extrahirt ausz dem an Ihre Königl. Maytt. von Ihrer Hoch-Fürstl. Durchl. abgelassenen Schreiben de dato ausz dem Hauptquartier Wrześnie den 29 IV (9 V), A. 1656”; także tekst szwedzki „Relation hwad som ar föreluppet sedermera Hans Kongl Mayts, ifrän thes Armee förreste...”, de dato... 29 IV(9 V) 1656; por. także RA, KhS X I, nr 4, „Relation...”; 29 IV(9 V) 1656. 47Wymienione starodruki oraz RA KhS XI, nr 3, S t e n b o c k, Diarium, oraz SkS, nr 56, C. G. Wrangel do Karola Gustawa 3 (13) V 1656; UuA, VIII, s. 592, Waldeck 12 V 1656. Wypływało to z wcześniej­ szych planów szwedzkich. Por. WAPGd., 300, 53, 1185, t. 3, nr 87; także RA, KhS XI, nr 5, A d o l f J o h a n n , D iarium , s. 24-25; także UuA, VIII s. 587, Waldeck i Platen 3 V 1656; por. także „Continuatio XXIH ”, s. 18. 48N o w a k, Kampania wielkopolska, s. 114. 49 Nowe wiadomości dotyczące ruchów wojsk i bitwy pod Kłeckiem oparte na; RA, KhS XI, nr 5, A d o l f J o h a n n , Diarium', także Brev till..., Adolf Johann 3(13) V 1656, oraz drukowanych relacjach Wrangla; „Relation...” 29 IV(9 V) 1656; RA KhS XI, nr 4, „Relation...”; M e y e r ,op. cit., I, s. 322-324; „Kurtze Anweisung”, s. 59, BPAN Gd. 755, f. 94v. Por. opracowania N o w a k , Kampania wielkopol­ ska, s. 116-126; C a r 1 b o m, Tre tłagars slaget, s. 35 nn., tenże, O m Karl X Gustafs polska krig, s. 47; H e r b s t, op. cit., s. 86 nn.; także wzmianki i obszerna relacja w „Gazette de France”, r. 1656, s. 578, 589-603; oraz „Continuatio X X ffi”, s. 22-23.

ne siły polskie. Była to informacja mylna. Plan bitw y ułożony przez Czarnieckiego i Lubom ir­ skiego, a oparty na umiejętnym wykorzystaniu terenu, polegał na wciągnięciu Szwe­ dów w pobliże drugiej przepraw y przez Wełniankę, koło wsi Brzozogaj i zaatako­ waniu ich w chwili forsowania rzeki jednocześnie od tyłu i z czoła. W tym celu przeprawiono pod Brzozogajem i ukryto w lesie 4 pułki; Jana Sapiehy, D ym itra W iśniowieckiego, Jana Sobieskiego i Jakuba Potockiego. Obaj zaś dow ódcy z resztą wojska (nie licząc przedniej straży Zbrożka i Szemberka, która poszłą pod Kłecko, by wciągnąć Szwedów w zasadzkę, i przed k tórą cofnął się Engel) zostali po drugiej stronie przeprawy. W tym planie bitw y w yróżniają się pewne typow e cechy działań Czarnieckiego. W ystarczy przypom nieć choćby próbę rozbicia oddziałów Karola Gustawa pod Niskiem. Brak piechoty i artylerii zmuszał zawsze stronę polską do usiłowania za­ skoczenia przeciwnika atakiem jazdy od tyłu lub z flanki. Były to istotnie jedyne możliwości stoczenia walki, jeśli dysponowano w zasadzie tyllyo konnicą, przeciw ­ ko działom i wyćwiczonej piechocie lub dragonii. Plany te były na ogół dobrze przemyślane, choć ich wykonanie często rozbijało się o sprawniejsze i o wiele bar­ dziej operatywne dow ództw o szwedzkie. Oddziały polskie nie umiały na czas w y­ konać wszystkich m anew rów , przeciwnik był szybszy i nie dawał się zbytnio wcią­ gać w zasadzkę. Tak też było i pod Kłeckiem. W pierwszym etapie bitw y wydawało się już, że Szwedzi dali się wciągnąć w planowaną zasadzkę. O trzym aw szy mylne informacje, że za lasem stoją główne siły polskie, przygotowano wojsko do bitw y. D ow ództw o lewego skrzydła objął W rangel i od razu, nie czekając, aż uszykuje się prawe skrzy­ dło Adolfa Jana, zaczął obchodzić las, zamierzając uderzyć z flanki. N astąpiło star­ cie, nieprzewidziane w planie polskim. W zięły w nim udział owe 4 pułki, które miały zaatakować Szwedów dopiero p rzy drugiej przeprawie przez Wełniankę. Czarniecki w liście do króla sam przyznawał, że był to dosyć pow ażny błąd.50 Zamiast pozw olić Szwedom na swobodne podejście do grobli na W ełniańce, a niwet może do częściowej przeprawy i wówczas zaatakować, wdano się w niepotrzeb50 S. Czarniecki do Jana Kazimierza, Środa 10 V 1656, druk N o w a k , Kampania wielkopolska,

s. 146.

Najazd szwedzki (1655—1659)

ną walkę. Pułki polskie nie w ytrzym ały siły ataku szwedzkiego, zwłaszcza kiedy nadciągnęło prawe skrzydło przeciwnika. Rozpoczął się dość bezładny odw rót, li­ czono przy tym na pom oc Czarnieckiego i Lubomirskiego. Kasztelan kijowski musiał się zorientować, że zamiar zaskoczenia przeciwnika został przekreślony i zapewne wtedy dopiero zdecydował przeprawić się na lewy brzeg. C hoć pierwsza faza polskiego planu załamała się, nie zrezygnował z zaatako­ wania Szwedów w momencie przeprawy. Trzym ając się częściowo starej koncepcji, chciał — jak to uprzednio przewidziano — uderzyć na oddziały szwedzkie. Szansę powodzenia nawet tego zmodyfikowanego planu byłyby dość duże, gdy­ by rzeczywiście udało się zaskoczyć przeciwnika i szarżą jazdy rozbić jego szyki. W przeciw nym razie oddziały polskie podzielone na dwie grupy, po dwóch stro­ nach bagnistej rzeczki czekała klęska. Gra była „va banque”, a Czarniecki ufny cią­ gle w siłę jazdy podjął jej ryzyko. Kiedy oddziały prowadzone przez kasztelana forsowały wpław Wełniankę nieco powyżej grobli, pułki Zbrożka, Szemberka i pozostałych czterech dowódców cofa­ jąc się, przeszły na prawy brzeg. W ślad za nimi przeprawiały się oddziały nieprzy­ jacielskie, przyjęte dosyć silnym ogniem pułków Lubomirskiego. Z drugiej strony nadchodził już Czarniecki. Gdyby to był inny przeciwnik, bitwa mogłaby być wygrana, Szwedzi jednak nie dali się zaskoczyć. Zorganizowano od razu przeciwuderzenie na oddziały Czarnieckiego. Pułk W itowskiego, idący pierwszy i pułk królewski, k tórym dowodził Czar­ niecki, spieszący mu na pom oc, nie w ytrzym ały tego uderzenia i zaczęły się w yco­ fywać. Adolf Jan tymczasem przegrupował wojsko i następował na polskie oddzia­ ły. N awet kilkakrotnie ponawiane szarże jazdy nie zdołały rozerwać szyków szwedz­ kich. Jak było do przewidzenia, skoro zaskoczenie nie udało się (Lubomirski na praw ym brzegu, uciekające 6 pułków bez wspólnego dowództwa i Czarniecki na lewym brzegu), rozbite wojska polskie nie mogły stawiać oporu. Nastąpiła ucieczka grupy kasztelana kijowskiego w górę Wełnianki, przy czym on sam osłaniał odwrót i przeprawę na praw y brzeg rzeki. Lubomirski wraz z resztą chorągwi w ycofał się już przedtem do Gniezna, ścigany ponad milę przez Szwedów.51 Bitwa pod Kłeckiem była pierwszą poważną klęską w kampanii wielkopolskiej. Nie wiadomo, jak w rzeczywistości oceniał ją Czarniecki. W listach do króla52 i kró­ lowej53 wyraźnie bagatelizował jej znaczenie, choć musiał zdawać sobie sprawę, że sukces bez porównania mniej licznego przeciwnika był dosyć duży. Prawdopodob­ nie pod w pływem sugestii dowódców polskich usiłowano przedstawić wydarzenia

51 Cytowane relacje, niemiecka i szwedzka oraz RA, KhS XI, nr 7 „Relation...” 52 S. Czarniecki do Jana Kazimierza, Środa 10 V 1656, druk N o w a k , Kampania wielkopolska,

s. 146-148. " K u b a l a , Wojna szwecka, s. 489-490, Ludwika Maria do p. de Choisy, Głogówek 15 V 1656; por. Oss., nr 3008/11, s. 15, i potwierdzenie „Gazette de France”, r. 1656, s. 5 77.

Porażki czy sukcesy (kwiecień—czerwiec 1656)

341

pod Kłeckiem jako starcie mało istotne54 lub nawet zwycięskie, gdyby tylko posia­ dano piechotę i artylerię.55 Szwedzi nie przeceniali swego sukcesu56, a raczej może nie rozumieli jego znacze­ nia. Istota przegranej nie leżała bowiem w bezpośrednim rozbiciu przeciwnika, ale we wprowadzeniu demoralizacji w jego szeregach. O tym ani W rangel, ani Adolf Jan nie mogli wiedzieć. N ie rezygnowali jednak z dalszej pogoni i parli do nowego starcia. Czarniecki i Lubomirski przewidywali intencje szwedzkie. Ju ż następnego dnia ruszono dalej, do Środy, spodziewając się, iż szybkim marszem uda się oderwać od nieprzyjaciela. Były to próżne nadzieje. Szwedzi drugiego dnia po bitwie byli we W rześni57, stamtąd zaś śladami Polaków pociągnęli do Środy. W pobliżu miasta we wsiach między Bninem a Kórnikiem na 6 dni rozlokow ano obóz szwedzki.58 Tak długi pobyt w tej okolicy był spowodowany przede wszystkim koniecz­ nością rozpoznania ruchów wojsk Lubomirskiego i;Czarnieckiego. N ie zatrzym ały się one pod Środą, jak to przypuszczał N ow ak59, lecz wobec pościgu Adolfa Jana w ycofywały się dalej za W artę, zapewne od razu do Pleszewa. Było to niezbyt dale­ ko od obozu szwedzkiego, ale w rejonach działań partyzanckich Szwedzi stracili orientację.60 Kiedy wreszcie zdobyto wiadomości o przeciwniku, 16 maja szybkim marszem ruszono przez Miłosław do Pyzdr (17 V), gdzie zatrzym ano się na 6 dni.61 Tym czasem Czarniecki i Lubomirski pociągnęli spodPleszewa przez Turek do Uniejowa. Postanow iono założyć tu obóz. W spółdziałając^ powstańcami wielko­ polskimi62 w okolicach objętych ruchami partyzanckimi, nie musiano już tak bar­

54 UUB E, 428, „Journal...”, 20 V 1656. 55 „Continuation ausz unterschiedenen Orten wie und welcher Gestaldt die Pohlnische Armee die

Schwedische weiter avanciret hat, de dato 28 V, A. 1656, Ausz Dantzig”; por. też Oss., nr 189/11, s. 822. 56Nawet Waldeck i Dobrzeński, których Szwedzi przesadnie informowali o swych sukcesach, pisa­ li o tym dosyć spokojnie UuA, VIH, s. 592, 593, 604, 12, 13 i 25 V 1656; por. także RA, SkS, nr 65, J. Kock do C. G. Wrangla, Malbork 9(19) V 1656. Krążyły jednocześnie pogłoski, że Czarniecki ucieka na Śląsk, oparte na jakichś wcześniejszych mylnych wieściach. Por. L i s o 1 a, Berichte, s. 168, 3 V 1656; „Nya Aviser”, Appendix auf den 5 (15) VI Ankompne... A. 1656. późniejsze wieści o bitwie były bar­ dziej triumfujące: „Nya Aviser”, nr 1, 29 V (8 VI) 1656; RA, SkS, nr 75, S. Miiller do G. Horna, Króle­ wiec 10 (20) V 1656; RA, SkS, f. I, 169, Stettin 28 V(7 VI) 1656. Uznawano ją za pomszczenie Warki; C a r 1 b om, Om Karl X Gustafs polska krig, s. 47. " D a h l b e r g h , D iarium , s. 89; także relacje o bitwie. 58 RA, Brev till..., C. G. Wrangel, Kórnik 3(13) V 1656; także D a h l b e r g h , D iarium , s. 89, obóz od 10 V do 16 V 1656; także UUB, E 428, „Journal...”, 15 V 1656. 59 N o w a k, Kampania wielkopolska, s. 133. 60 RA, Brev till..., C. G. Wrangel, Kórnik 3(13) V 1656; por. także SkS, nr 56. 61 D a h l b e r g h , D iarium , s. 89; por. także WAPP, Pyzdry, ks. rei. gr., nr 74, f. 99-99v, U l, U lv oraz RA, Brev till..., Adolf Jan 6(16) V 1656. 62 Czarniecki wspomagał działania partyzanckie. Znana jest sprawa pomocy w czasie oblężenia Kościana, „Continuatio XXIH”, s. 29-30; podobno także regularne oddziały polskie operowały w rejo­ nie Pyzdr (WAPP, Pyzdry, ks. rei. gr., nr 74, f. 111); między Środą a Poznaniem Czarniecki i Lubomir­ ski mieli rozbić 1500 Szwedów (AR, II, ks. 21, f. 121, z obozu pod Sieradzem 2 1 V 1656). Inne oddziały

Najazd szwedzki (1655—1659)

dzo obawiać się starcia z nieprzyjacielem. Sytuacja w oddziałach polskich wymagała poza ty m dłuższego postoju dla zaprowadzenia minimalnej chociaż dyscypliny. Fala grabieży, tow arzyszących tej kampanii od samego początku, tolerow anych, jeśli nie inspirowanych przez dowództwo, po przegranej bitwie przybrała rozm iary zupełnie zastraszające. O ile pod Łobżenicą, w przewidywaniu ewentualnej wypra­ w y na P om orze szwedzkie, grabieże i rozboje mogły b yć dla dowództwa wygodne, obecnie i w ty m nasileniu groziły z jednej strony rozprzężeniem armii, z drugiej zaś oburzeniem i protestem już nie tylko mieszczan i innowierców, ale szlachty, a na­ w et magnaterii63, nie oszczędzano bowiem nikogo. Łupem rozbestwionej soldateski padały zarówno dw ory szłacheckie, jak i chłopskie chaty. D o grodów posypały się skargi.64 Jeden z pamiętnikarzy zanotował, że gdy [...] pod Uniejów podemknął się Czarniecki, kasztelan kijowski z wojskiem z Wielkopolskiej — O! jakżeby opisać utrapienia od holotej kwarcianych naszych. Niewypowiedziane ich zbrod­ nie, a spustoszenia wsiów i domów szlacheckich T o najcięższa, że im tak Szwedzi — jako wojsko nasze nie dokuczyło .65

Inni mu w tórow ali.66 Tak jak to często wtedy się zdarzało, zachowanie wojska dało początek rozładowywaniu się innych, o wiele głębszych antagonizmów spo­ łecznych. W pierwszym rzędzie chłopi zaczęli odmawiać wypełniania powinności pańszczyźnianych, a nierzadko i zbrojnie napadać na dwory. Podobnie mieszczanie załatwiali stare porachunki. Nie brakło wreszcie zwyczajnej „swawoli”.67 Cała ta lawina grabieży spadła na głowę kasztelana kijowskiego. I zdaniem króla, i zdaniem szlachty przede wszystkim on był za nią odpowiedzialny. T o przecież IMP kijowski kazał zrazu, aby lutrów, Żydów pojmano i zabierano [zabijano?], a już Żydów nie stało, to i szlacheckie domy, żony i panienki nie wybiegają się, w niwecz Wielkopolskę za mały czas zrujnowali .68

miały zdobywać Sieradz, Piotrków i Bolesławiec ( K u b a l a , Wojna szwecka, s. 323); por. też „Extract Schreibens von unterschiedlichen Orten ausz Gross-Polen”, Gedruckt im Jahr 1656. 63 W obawie o swoje majątki B. Leszczyński wydał bardzo znamienny uniwersał przeciw grabie­ żom wojska, W APP, Poznań, ks. rei. gr., nr 182A, f. 55. 64 WAPP, Poznań, ks. rei. gr., nr 182 A, f. 107; 182 B, f. 47; por. B i a ł k o w s k i , op. cit., s. 89-90; J a r o c h o w s k i, op. cit., s. 70-72. 65 W i e r z b o w s k i , Kon.nota.ta, s. 100. 66 J e m i o ł o w s k i, op. cit., s. 95-96; Ł o ś , op. cit., s. 13; „nasze zaś wojska nic więcej tylko Wielko­ polskę zrabowały, tak pospolitego ruszenia jako i kwarciana hołota, za to, że wpuścili Szwedów, szuka­ li ich też i we skrzyniach”; AGAD, AR, dz. II, ks. 21, s. 156: Chudzięta kiedy mają, pewnie nie wytrwają Tak dobrze Czarnieckiego ludzie ich złupili Czego Szwedowie by im byli nie zrobili. Także echa w źródłach szwedzkich, RA, Germanica, Sternbach do Karola Gustawa 9 (19) V 1656. 67 K e r s t e n, Chłopi polscy, s. 158 nn. 68 AGAD, AR, II, ks. 21, s. 123, 4 VI 1656.

Porażki czy sukcesy (kwiecień—czerwiec 1656)

343

Czarniecki musiał położyć kres ekscesom wojska, zabrał się też do tego z właści­ wą sobie energią, nie przebierając w środkach. N ie tylko dla usprawiedliwienia się przed królem Czarniecki pisał „ut potero, będę skromieł swawolę”.69 Robił to rze­ czywiście. Żołnierzy, którzy szlachtę i różnych kondycyjej ludzi najeżdżali, zabijali, rabowali i w niwecz dostatki ich pląd­ rując i zabierając obracali i rujnowali [—] sam IMP wojewoda russki imać, tracić, ścinać i wieszać kazał, otrąbując i uniwersałami swoimi ogłaszając.70

O jeszcze bardziej drastycznych środkach wspomina Jemiołowski.71 W szystko to jednak niewiele pomagało: „teraz temu zabieżać nie mogą, przyszło do tego, że po kilka chorągwi ślą, a łapają swawolników, karzą ich wprawdzie, ale dawniej trze­ ba było”72 — pisano wówczas. Z tą opinią wypadnie się zgodzić. Poskrom ienie żołnierzy było tym trudniejsze, że jak zwykle służyli oni „na borg”.73 Dla kasztelana kijowskiego były to, oczywiście, sprawy dobrze znane. Gra­ bieże i swawola nie stanowiły nowum w wojsku, były nierozerwalnie związane z jego bytem. N ie szukając daleko, w tym samym czasie na Podgórzu grabiła drago­ nia Czarnieckiego pod W ąsowiczem74, która w kampanii nie brała udziału i prze­ chodząc przez dobra starostwa nowotarskiego „w pochodzie narobili szkód wiele i gwałtów, gdyby łupieżce i rozbójnicy”.75 N iczym now ym w ówczesnym wojsku nie było także i to, że swawole żołnierskie wyrastały ponad głowę d ow ód ców . Inna sprawa, że tym razem mogło to mieć dla Czarnieckiego dość daleko idące, a nieprzyjemne skutki, stąd tteż usprawiedliwiają­ cy ton jego listów do Jana Kazimierza. Król, który szybko dowiedział się o poczy­ naniach swych żołnierzy, nawet jeszcze w kwietniowym marszu i nad N otecią, z całą pewnością ich nie pochwalał. Z tym przede wszystkim wiązałbym przybycie do wojsk przedstawiciela królewskiego, Działyńskiego.76 69 S. Czarniecki do Jana Kazimierza, druk N o w a k , Kampania wielkopolska, s. 148. 70 WAPP, Poznań, ks. rei. gr„ nr 82 A, f. 107-109. 71J e m i o ł o w s k i, op. cit., s. 96. 72 AGAD, AR, II, ks. 21, s. 123. 73 Tamże, s. 121, Czarniecki idzie ku Warszawie „po którym wszędy jak wypalił, nieznośne ekscesy

jako to w borgowym żołnierzu”. 74 AmKr., Sącz, ks. rei. gr., nr 127, f. 661-687,690-693,707-708,708-710; Biecz, ks. rei. gr., nr 187, f. 80-82; Oss., nr 9666/1, s. 407. 75 Oss., nr 9666/1, s. 407. 76 O przybyciu Działyńskiego wspomina N o w a k , Kampania wielkopolska, s. 133, list, który przy­ wiózł Działyński od króla, wydany był w Zamościu, a nie we Lwowie, sprawdziłem wszystkie znane mi kopie. Jan Kazimierz wspomina w nim wyraźnie, że ma zamiar ruszyć do Lublina, a więc raczej z Zamościa niż ze Lwowa. Poza tym już przed 10 V 1654 Jan Kazimierz był w Zamościu (LFDIA, Halicz, ks. rei. gr., nr 147, s. 1888-1889), a 11 V wydał tam znany uniwersał w sprawie religii (por. druk-plakat „Wir Joannes Casimirus” — Zamość 11V 1656, także bardzo wiele odpisów i oblat LFDIA, Halicz, ks. rei. gr., nr 147, s. 1906-1907; WAPGd., 300, 53, 1104, nr 15, 15a; tamże, 300, 53, 508, nr 11; AGAD, Dokumenty Banku Handlowego; BN, BOZ, nr 934, s. 383-384; Czart., nr 1656, f. 175-176) Inne uniwersały 11 V z Zamościa, LFDIA, Trembowla, ks. rei. gr., nr 134, s. 797.

344

Najazd szwedzki (1655-1659)

Przyjazd jego zbiegł się z zakończeniem w spólnych działań Czarnieckiego i Lu­ bomirskiego. W obozie pod Uniejowem zapadły decyzje o rozdzieleniu wojska.77 Kasztelan kijowski od dawna nosił się z zamiarem ponownego marszu na Pom orze. Zaraz po klęsce pod Kłeckiem w liście ze Środy pisał do Jana Kazimierza, że Gdańsk „obiecuje arm aty, piechoty, tego jednak potrzebuje, abym się z wojskiem podeń zbliżył”, on zaś się namyśla, „bo się tego obawiam, abym tam z tak niemałą ludzi gromadą w ciasnoty nie zaszedł, wojska nie zniszczył i sam ym się gdańszczanom rabownią wojska niezmienną nie uprzykrzył”.78 W pięć dni później kasztelan był już zdecydowany, że albo pójdzie „ku nieprzyjacielowi”, albo wyśle tam na razie tylko silny podjazd79, a sam pozostanie jeszcze, czekając na działa i piechotę oraz na połączenie z wojskami litewskimi. Ostatecznie Czarniecki wyruszył osobiście bez piechoty i dział, tylko z 12 „pułkami” jazdy.80 W liście do królowej uzasadniał ten k rok potrzebą pilnowania króla szwedzkiego, ale w rzeczywistości z siłami, który­ mi dysponował, mógł on najwyżej prowadzić wojnę szarpaną. Prawdopodobnie kasztelan znowu liczył na pom oc gdańszczan. Jakkolwiek ze źródeł wynikałoby raczej, że wyprawa ta była podjęta z inicjatywy kasztelana kijowskiego, nie jeąt jednak wykluczone, że krył się za nią król, a cele jej były o wiele istotniejsze niż pilnowanie Karola Gustawa. D o dziś niewyjaśniona jest sprawa rozkazu najścia ziem elektorskich, jaki Jan Kazimierz wydać miał Czarniec­ kiemu. Był to jeden z argumentów wysunięty przez Fryderyka W ilhelma dla uza­ sadnienia sojuszu zawartego ze Szwecją. Elektor między innymi pisał do króla pol­ skiego:

Porażki czy sukcesy (kwiecień—czerwiec 1656)

345

List ten w ydany drukiem, odbił się echem dość szerokim.82 Replika Jana Kazi­ mierza nie była jasna. K ról nie zaprzeczył, że korespondował na ten temat z Czar­ nieckim, podkreślał tylko, że szło tu o list pryw atny i o wyprawę do Prus Królew ­ skich, bynajmniej nie w ym ierzoną przeciw sąsiedniej prowincji elektora: De epistoła N ostra ad Generosum Czarnecium castellanum kioviensem alicubi intercepta, orbis ita habeat, privatam fuissem nec hostile quicquam ill. contineri quin imo procurrente Czarnecio, iamque vicino continere manus et Exercitum a Prussia supremi Juris Nostri Regie, Regnique Poloniae Provincia, deflectere imperavimus.83

Zastanowić się trzeba, o jakim, a raczej o kiedy wydanym liście króla do Czarniec­ kiego może być m owa w cytowanej korespondencji. Najbardziej prawdopodobny wydaje się list z 10 maja i przywieziony kasztelanowi kijowskiemu przez Działyńskiego. Jan Kazimierz polecał w nim, aby Czarniecki w przyszłych działaniach: [...] że już oczywiście detectionem widziemy od nas księcia pruskiego, [...] dalszych kortezej z nim nie zażywając arma państwom i ludziom jego non difieras admovere, jeżeli się w postępku swym nie obaczy. Jeżeliby też resipiscere chciał, wcześnie sobie o tym życzemy mieć wiadomość .84

N ie ulega wątpliwości, że przytoczony fragment listu królewskiego, jeśli doszedł do wiadomości elektora, bez trudu posłużyłby mu do sformułowania zarzutów , z którym i wystąpił na początku lipca. W idziałbym nawet drogę owego „przeciek­ nięcia” poufnej bądź co bądź informacji — mógł się z nią zdradzić Działyński, 1 czerw­ ca wzięty do niewoli przez Szwedów w bitwie pod Kcynią. \ Przypuszczenia te zdają się znajdować potwierdzenie także w wydarzeniach nie­

Ipsa Vestrae Mtis mandata, Generali suo Czarnecki in scriptis data, ut et aliae N ostris interceptae literae Nobis et Provinciae Nostris vim et hostilitatem annunciarent.81

co późniejszych. C h oć elektor nie ujawniał swych planów i zapewniały że nie zamie­ rza przedsiębrać niczego, co by było wymierzone przeciw Polsce85, w otoczeniu

77 Jedną z przyczyn tej decyzji mogła być niezgoda między Lubomirskim a Czarnieckim. O niepo­ rozumieniach wspominaj e m i o ł o w s k i, op. cit., s. 96; Nowak (Kampania wielkopolska, s. 132) sądzi,

króla zdawano sobie sprawę z sytuacji i przygotow yw ano poważną wyprawę na Prusy. R uszyć na nią miał osobiście Jan Kazimierz, najpierw po zdobyciu W arsza­ w y86, później po rozprawie z korpusem Karola Gustawa.87 N a razie, w obec niezde-

że do scysji dochodziło z powodu ekscesów żołnierskich, a być może także systemu ich tłumienia. 78 S. Czarniecki do Jana Kazimierza, Środa 10 V 1656, druk N o w a k , Kampania wielkopolska, s. 148. 79 S. Czarniecki do Jana Kazimierza, Turek 15 V 1656, druk N o w a k , Kampania wielkopolska, s. 153.

80 Karol Gustaw do G. O. Stenbocka, druk C a r l s o n , Sveriges Historia. Gdańszczanie mieli wiado­ mości o 15 000, WAPGd., 300,31, 82a, f. 70; por. też list Ludwiki Marii, Głogów 8 V I1656; A. P r z e źd z i e c k i (wyd.), Zdobycie Warszawy przez Szwedów 1656; opisane w listach królowej Maryi Ludwiki..., „Biblioteka Warszawska”, r. 1851, t. 3, s. 201 podaje też 15 000. Później siły Czarnieckiego urosły w relacjach nawet do 30 000. Por. J. G. D r o y s e n, D ie Schlacht von Warschau, s. 494, dod. 11, J. Bark­ mann do senatu gdańskiego, 15 VI 1656 r. Dosyć realną liczbę 8000, choć chyba jeszcze przesadzoną, podaje „Extract Schreiben beträffendt die Belagerung der Statt Warschau neben etlichen getroffenen Scharmüt-zeln bey der Statt Cracaw. Wie auch zwischen Herrn Czarnetzky und Schwedischen Armee, A. 1656”. O sytuacji w wojsku i wymarszu Czarnieckiego pisał także J. Wielopolski do J. Rakoczego, z obozu pod Sobotą 26 V 1656; O L KL AFR B 1609, f. 484-485; por. także RA, Borussica, fałszywe wiadomości w liście B. Wolfsberga do Karola Gustawa 22 V (1 VI) 1656. 81 „Copiae literarum Serenisimi Principis et Domini Dn. Friderici Wilhelmi Electoris Brandenburgici tum et Sacrae Regiae Majestatis Domini Domini Joannis Casimiri Poloniae et Sveciae Regis. Nec

non Celsissimi Principis et Domini Dni Andreae de Leśno, Archiepiscopi Gnesnensis et Regni Polo­ niae, Primatis. Ad Historiam belli Suetici in Polonia et Borussia, pertinentes, A. 1656”, List elektora 1 (11) VII 1656. 82 „Kurze Anweissung”, s. 67; F. K. N o w a k o w s k i, Źródła do dziejów polskich zebrane i wydane przez..., I, Berlin 1831, s. 321, K rieg in Pohlen; urywek z tego rękopisu drukuje Droysen, D ie Schlacht von Warschau, s. 478, dod. 8; WAPGd., 300, 31, 82a, f. 75v. Tę ostatnią wzrniankę warto zacytować, pochodzi ona bowiem ze strony polskiej. Pod datą 26 VI zanotowano: „Verlautet, das Churfürst sich schwedisch ercklaret und offendiret befunden habe, weil unser König dem H . Czarnecki Ordre gege­ ben, wenn der elektor sich nich accomodiren möchte in Sein Landt zu gehen [...]”; także „Continuado XXIII”, s. 73-74. 83 „Copiae litterarum...”, 23 VII 1656; także T h e i n e r, Vetera Monumentu, III, s. 511-512. 84 N o w ak, Kampania wielkopolska, s. 150-151. 85 D r o y s e n, D ie Schlacht von Warschau, s. 486, dod. 11, J. Barkmann do senatu gdańskiego, Ujaz­

dów 6 V I 1656. 86 L i s o 1a, Berichte, s. 170-175, Warszawa 3 V I 1656. 87 D r o y s e n, D ie Schlacht von Warschau, s. 487, dod. 11, J. Barkmann do senatu gdańskiego, 29 VI 1656 powołuje się na list Jana Kazimierza do gdańszczan.

346

Najazd szwedzki (1655—1659)

Porażki czy sukcesy (kwiecień—czerwiec 1656)

347

klarowanej postaw y Fryderyka Wilhelma88, na granicę elektorską zamierzano w y­

wojsko p o kwaterach. Postój przewidziany był na dłużej, rozpoczęto bowiem zno­

słać Jaskólskiego, przydając mu dla postrachu Tatarów .89 Byłoby to swego rodzaju pow tórzenie nieudanej majowej ekspedycji Czarnieckiego.

wu korespondencję z Gdańskiem. Pierwszy list do senatu wystosowany został natychmiast po przybyciu pod K cy­ nię. Czarniecki relacjonował w nim działania w Wielkopolsce i stwierdzał, że zgod­ nie z prośbami gdańszczan przybywa do Prus.95 Tym czasem już po wyekspediowa­ niu tego pisma nadszedł list od senatu, noszący datę 24 maja, w k tórym zobowiąza­ no się udzielić pom ocy oddziałom kasztelana kijowskiego.96 Odpowiedziano nań następnego dnia. Czarniecki proponował wysłać do miasta oddział złożony z 1000 kwarcianych, a w razie ataku szwedzkiego na Gdańsk obiecywał uderzyć na tyły wroga.97 Jak z tego widać, w planach kasztelana nie leżało zbytnie zbliżanie się do Gdańska, czy to wskutek obaw przed w ykroczeniam i żołnierzy, o k tórych uprzed­ nio komunikował królowi, czy też może dlatego, że otrzymał inne polecenia. Gdańsz­ czanie przyjęli przedstawione im propozycje, zanim jednak przedyskutowano je

*

*

W ym arsz oddziałów kasztelana kijowskiego z obozu pod Uniejowem nastąpił około 20 maja. Poprzedniego dnia Czarniecki pisał jeszcze do W rangla spod Uniejo­ wa90, ale właśnie tego dnia w yruszył zapewne w kierunku Bydgoszczy. Kasztelan bardzo się spieszył, spodziewając się pogoni Szwedów, którzy przez cały ten czas pozostawali w Pyzdrach. W iedząc, że Szwedzi są obciążeni taboram i i piechotą, liczył, że zdoła ich wyprzedzić. Rachuby te tylko częściowo się spełniły. Adolf Jan ruszył swój obóz dopiero w dwa dni po wymarszu Polaków z Uniejowa, dając w ten sposób przeciwnikowi dużą przewagę czasu, potem jednak posuwał się niemniej szybko niż Czarniecki. Arm ia szwedzka 23 maja była w Mielżynie, następnego dnia w Mogilnie91, a 25 w Pa­ kości.92 Tam też rozpoznano dokładnie ruchy Czarnieckiego i dow ódcy szwedzcy dowiedzieli się, iż na Pom orze kasztelan poszedł sam, z częścią tylko oddziałów, Lubomirski zaś odszedł w kierunku W arszawy.93 Ponieważ według ty ch samych doniesień Czarniecki 24 maja miał być dopiero w Radziejowie, rozpoczął się wyścig o opanowanie Bydgoszczy i linii N oteci. Szwedzi zamierzali przede wszystkim od­ ciąć Polakom drogę do Gdańska. Czarniecki był w tym wyścigu niewątpliwie szybszy. D o Bydgoszczy dotarł już 25 maja i opanował tam szaniec p rzy ujściu Brdy do W isły, w k tórym przed miesią­ cem pozostawiono 300 Szwedów. Jednocześnie wysłany przezeń oddział zaatako­ wał umocnienia na przedmościu w Toruniu. N ie były to oczywiście operacje obli­ czone na utrzymanie jednego, czy zdobycie drugiego miasta. N ie czekając przyby­ cia Mardefelta, któ ry gotował się odzyskać Bydgoszcz, ani też wojsk szwedzkich z południa, Czarniecki razem z W ejherem, z k tórym się połączył94, wycofali swe oddziały do Kcyni, odgradzając się dzięki tem u od nieprzyjaciela szerokimi rozlewi­ skami N oteci. Czując się bezpiecznym, kasztelan dość lekkomyślnie rozproszył 88 Dowiedziano się o tym dopiero w połowie lipca z listu elektora, por. D r o y s e n, D ie Schlacht von Warschau, s. 4 88, dod. 11, J. Barkmann do senatu gdańskiego, 15 VII 1656 r. Jak twierdzi Bark­ mann, jeszcze nie dowierzano tym wiadomościom. 89 Tamże, s. 488, Barkmann do senatu gdańskiego 1 VII 1656. 90RA, KhS XI, nr 7 (kopia), S. Czarniecki do C. G. Wrangla w sprawie wymiany jeńców 19 V 1656; por. także listy R. Douglasa i C. G. Wrangla do S. Czarnieckiego, Czart., TN, nr 149, s. 169 i 171, oba 3 0 IV (10 V) 1656. 91D a h l b e r g h , D iarium , s, 89; także M e y e r , op. cit., I, s. 342. 92 RA, Brev tili..., C. G. Wrangel, Pakość 15(25) V 1656; por. także M e y e r ,op. cit., I, s. 342. 93 Tamże. 94 „Continuation ausz unterschiedenen Orten...”, 28 V 1656. Wejher uprzednio już opanował Nak­ ło; por. także N o w a k , Kampania wielkopolska, s. 136.

i ostatecznie zatwierdzono98, przestały być aktualne. N a drodze ich realizacji stanęły wojska szwedzkie. Czarniecki przecenił znacze­ nie naturalnej przeszkody, jaką miała stanowić N oteć. Po zdobyciu Bydgoszczy 26 maja99, Szwedzi na krótki czas stracili przeciwnika z oczu. N adchodziły sprzecz­ ne wiadomości. Sądzono początkowo, że kasztelan kijowski udał się w stronę K o ro ­ nowa i Tucholi, by atakować Karola Gustawa100, ale 27 maja Wrangel wiedział już, że Czarniecki w ycofał się za N o teć i znajduje się w okolicy N akła.101 Oczekując przybycia Karola Gustawa, prowadzono dokładne rozpoznanie. Podjazd wysłany 30 maja w stronę.N akła ustalił, że Czarniecki obozuje pod K cynią.102 Kiedy następ­ nego dnia Karol Gustaw przybył do obozu w Bydgoszczy103, na zwołanej radzie wojennej postanowiono niezwłocznie uderzyć na zgrupowanie Czarnieckiego. Po uporaniu się z nim miano ruszyć na odsiecz W arszawie.104

95 List ten publikuje N o w a k , Kampania wielkopolska, s. 154-155 na podstawie WAPGd., 300, 53, 711; oryginał obecnie 300,53,1104, nr 18a, kopie 300,10,29, f. 181—181v; por. f. 182-183; także 300,31, 82a; także „Continuation ausz unterschiedenen Orten...”, 28 V 1656. 96 WAPGd., 300, 27, 75, f. 52, Senat m. Gdańska do S. Czarnieckiego 24 V 1656. 97 WAPGd., 300, 53, 1104, nr 18 (oryginał), S. Czarniecki do senatu m. Gdańska, Kcynia 29 V 1656; kopią 300, 10, 29, f. 183v; por. także 300, 31, 82a, listu tego nie zna Nowak. 98 Por. WAPGd., 30 0 ,1 0 ,2 9 , f. 181 nn. oraz 300, 31, 82a, 9 V I 1656, o planach pomocy dla Gdańska

UuA, VÜ, s. 610, Waldeck do elektora, Malbork 29 V 1656. " D a h l b e r g h , D iarium , s. 89; także RA, Brev tili..., C. G. Wrangel, Bydgoszcz 17(27) V 1656, C. Mardefelt, Bydgoszcz 17(27) V 1656. 100RA, Brevtill..., C. Mardefelt, Bydgoszcz 17(27) V 1656; tamże A. Schletzer, Toruń 18 (28) V 1656. 101 RA, Brev tili..., C. G. Wrangel, Bydgoszcz 17(27) V 1656, „Copia Schreibens: Ihr. Hoch Gräff, Excell. des Herrn Reichs-Vice Admiraln und General Feld Marschalln, Hn. Carl Gustaff Wrangeln, Graffen zu Salms, etc. Betreffend den March der Königl. Schwedisch. Haupt Armee von Pysdry bisz Bromberg”. De dato im Haupt-Quartier Bromberg den 18 V s.v. 1656. 102 M e y e r, op. cit., I, s. 368. , " 103 D a h 1 b e r g h, D iarium , s. 89. 104 C a r 1b o m, Om Karl X Gustafs polska krig, s. 48.

348

Najazd szwedzki (1655—1659)

W ym arsz z Bydgoszczy nastąpił 1 czerw ca.105 O koło południa oddziały szwedz­ kie prowadzone przez Karola Gustawa i W rangla dotarły do N oteci. Przeprawa przez rzekę zajęła czas do trzeciej, ch oć tabory pozostały w tyle, by nie opóźniać marszu. O d żołnierzy z podjazdu wysłanego 30 maja, którzy zawiadomiwszy W ran­ gla o miejscu pobytu Polaków , sami pozostali, by obserwować ich ruchy, dowie­ dziano się, że Czarniecki obozuje nieco dalej, oddzielony kilkunastoma kilometra­ mi lasu. W rangel ruszył pierwszy i jego przedniej straży udało się zaskoczyć chorą­ giew Jaskólskiego i Kawieckiego, te bowiem kwaterowały najbliżej. Stawiły one wprawdzie dość silny opór, ale kiedy Wrangel nadciągnął z resztą oddziałów, zaczę­ ły się powoli cofać w kierunku głównych sił. Zaalarm ow any Czarniecki uszykował tym czasem swoje oddziały na jednym z dwóch wzniesień, między wsiami Żórawia i Palm ierowo. Wrangel podszedł pod to wzniesienie, i zatrzym ał się, nie atakując. D opiero, kiedy przybyły oddziały pro­ wadzone przez Karola Gustawa, Szwedzi przystąpili do działań. Plan ich polegał na otoczeniu w zgórza dwoma skrzydłami, praw ym dow odzonym przez króla, lewym — pod kom endą W rangla. Zamierzano w ten sposób odciąć drogę ucieczki, a gdy nadciągną działa i piechota, zaatakować wzgórze. Czarniecki udaremnił ten plan. W czasie w ykonyw ania przez Szwedów manew­ ru oddziały polskie zdołały przegrupować się i zająć pozycję nieco dalej, na drugim wzniesieniu. Kasztelan zapewne nie chciał się ostatecznie wycofać, zanim nie ścią­ gnie reszty wojska z kwater. Teraz jednak z kolei Szwedzi pokrzyżow ali jego za­ miary. W idząc, że przeciwnik może się w ym knąć, W rangel na czele lewego skrzy­ dła zaatakował zgrupowanie polskie, zmuszając Czarnieckiego do ucieczki. Oddzia­ ły, które nadciągnęły, były już bezradne i musiały pójść w ślady kasztelana. Szwedzi rzucili się w pogoń, w ręce ich wpadło wielu oficerów, między innymi również Działyński, przedstawiciel Jana Kazimierza. Jemiołowski twierdzi nawet, że „led­ wie się to i samemu Czarnieckiemu nie przytrafiło”.106 Jakkolwiek Karol Gustaw i jego oficerowie przecenili znaczenie tej p otyczki107, jest ona o tyle istotna, że odwiodła Czarnieckiego od dalszych planów wyprawy pomorskiej. Klęska, a podobno także wezwania królewskie108 sprawiły, że kasztelan kijowski zdecydował się ruszyć pod Warszawę do obozu Jana Kazimierza. 105 Opis bitwy na podstawie: „Copia Schreibens LJReichs-Vice Admiraln und General Feld Marschalln Hn. Carl Gustaff Wrangeln Betreffend in continuation desworigen aus Bromberg vom 18 Maji, was seiter desz bisz zum 27 dito bey der Königl. Haupt-Armee vorgegangen, sambt gründlicher Na­ chricht von der mit Czarnecky letztgehabte action”. De dato in Haupt-Quartier Schloseka den 27 Maji st.v. 1656; M e y e r, op. cit., I, s. 368-370; J e m i o ł o w s k i, op. cit., s. 98-99; K o c h o w s k i , Climacter, II, s. 134, P u f e n d o r f , cp. cit., s. 150; C a r l s o n , Sveriges historia, I, s. 138-139, Karol Gustaw do Stenbocka, Pakość 24 V(3 VI)1656 r.: UuA, VII, s. 612, Waldeck do elektora, Malbork 6 V I1656; A s c h e b e r g, Journal, s. 82, Karol Gustaw do Ascheberga, 22 V(1 VI) 1656. Opracowanie C a r 1 b o m, Om K a rlX Gustafs polska krig, s. 48, tenże, Tre dagars slaget, s. 39; por. „Continuatio XXIII”, s. 38. 106J e m i o 1 o w s k i, op. cit., s. 99. 107 Por. A s c h e b e r g , Journal, s. 82, Karol Gustaw do R. Ascheberga, 22 V(1 Vf)1656 gratulacje Ascheberga: tamże, s. 195, 23 V(2 VI) 1656; także RA, Brev tili... 108J e m i o 1 o w s k i, op. cit., s. 99.

349

Porażki czy sukcesy (kwiecień—czerwiec 1656)

Kampania wielkopolska była dotychczas kilkakrotnie oceniana w naszej histo­ rii, ja już nie będę tego czynił. Przyznam tylko, że wodzowie tego zagonu przypo­ minają trochę fantastycznego D rakona Wspaniałego, k tóry [...] osiągnął sławę wielkiego wojownika. Częściej pokonywany był od innych; po tej wytrwa­ łości w porażkach poznaje się wielkich wodzów. Przez dwadzieścia lat spalił przeszło sto tysięcy siół, zagród, wsi, miast, miasteczek, grodów i uniwersytetów. Niósł pożogę na ziemie nieprzyja­ cielskie równie jak i na posiadłości własne. By wytłumaczyć to postępowanie, zwykł mawiać: „Wojna bez pożarów, to jak flaki bez musztardy; rzecz ckliwa, niesmaczna” .109

*

O dw rót po bitwie pod Kcynią był dość pospieszny. Po drodze zahaczono o R a­ dziejów110, być m oże też kasztelan kijowski skupił wtedy koło siebie nieco oddzia­ łów partyzanckich operujących na Kujawach.111 Tłum aczyłoby to nieprawdopo­ dobną, potwierdzoną wszakże przez wiele relacji ilość 2 0 000 żołnierzy, przypro­ wadzonych przez Czarnieckiego pod W arszawę.112 Dokładna data przybycia tej grupy wojska pod stolicę nie jest znana. W egner sądzi, że nastąpiło to dopiero w drugiej połowie czerwca113, bardziej jednak prawdo­ podobna jest pierwsza dekada miesiąca. Przypuszczam , że Czarniecki był w obozie pod W arszawą już 9 czerw ca.114 Oddziały rozlokowano na Pradze, a ich dowódca udał się do Ujazdowa do króla. Trudno powiedzieć, jak wyglądało to pierwsze od czasów Lw ow a spotkanie Jana Kazimierza z Czarnieckim. Dawne nieporozumienia o wypuszczenie Karola Gusta­ wa z wideł Sanu i W isły115 zostały najpewniej zapomniane, ale w obozie pod W ar­ szawą był już Lubom irski i szlachta wielkopolska. N ie omieszkali oni dokładnie poinform ow ać króla o postępowaniu żołnierzy kasztelana kijowskiego w ich woje­ wództwach. Pow stańcy wielkopolscy sami byli skorzy do wojennych łupów, ale kiedy grabiono ich własne dom y, gorąco protestowali. Marszałek ze swej strony także na pewno opisał Janow i Kazimierzowi owe wszystkie „dyfidencyje”116, jakie 109 A. F r a n c e, Wyspa pingwinów, Warszawa 1956, s. 91. 110 RA, Brev till..., A. Arenfelt, Konin 5(15) VI 1656. 111 Tamże. ’“ Pomijam tu zdecydowanie przesadne szacunki na 30 000 (Barkmann w cytowanym liście z 15 VI, Waldeck w relacji do elektora, 6 V I 1656 i UuA, VII, s. 616). Tenże Barkmann w cytowanym już liście z 21 VI podawał 20 000; też WAPGd, 300, 31, 82a, f. 81v, 4 VII 1656. Z listu sekretarza (Barkmanna oczywiście) także AGAD, AR, II, ks. 21, s. 175, De data spod Warszawy 30 VII 1656; Czart., nr 384, s. 407, Jan Leszczyński do Ludwiki Marii 18 V(?) 1856. 113 W e g n e r, Warszawa w latach potopu, s. 79. 114 „Warer u. Glaubwürdiger Bericht ausz unterschiedenen Orthem wegen die vielfältige an den feindli­ chen Orthen auszgesprengte Unwarheit den Pohlnischen Succes belangend, A. 1656, Aus Ujasdow vom 9 VI”. 115 Wynika to z listu S. Czarnieckiego do Jana Kazimierza, Turek 15 V 1656, druk N o w a k , K am ­ pania wielkopolska, s. 151, jego komentarz, s. 135.

116 O nieporozumieniach między Czarmeckim i Lubomirskim pisał nawet Jerzy Rakoczy, O L MKL Trans., fasc. 16, nr 42, „Extractus literarum...”, Radnot 15(25) VI 1656.

350

Najazd szwedzki (1655—1659)

powstały między nim a Czarnieckim w czasie wspólnej kampanii. N ie był to już styczeń 1656 r., kiedy król musiał się liczyć z tym , że w kasztelanie kijowskim ma najbardziej pewnego sojusznika. Czarniecki był dalej uważany za najwierniejszego stronnika Jana Kazimierza117, ale jego realna rola w tym czasie znacznie zmalała. P ob yt kasztelana w obozie nie trwał długo; wraz z Sapiehą i innymi oddziałami miał on blokować szwedzkie zgrupowanie pod N ow ym D w orem .118 T w orzyły je oddziały Adolfa Jan a i Wrangla, k tórym K arol Gustaw nakazał natychmiast po od­ w rocie Czarnieckiego spod Bydgoszczy przejść Wisłę oraz utrzym ać przeprawę na Bugu, aby zabezpieczyć m ożliwość odsieczy dla oblężonej W arszawy. Szwedzi wyruszyli spod Torunia 7 czerwca. Idąc prawym brzegiem W isły przez D obrzyń, Płock, W yszogród, Czerwińsk, 13 dotarli pod N ow y D w ó r.119 W warun­ kach rozw iniętych ruchów partyzanckich na Mazowszu i p rzy użyciu dosyć po­ ważnych sił blokowanie obozu nieprzyjacielskiego nie było trudnym zadaniem. Niebawem też po krótkich działaniach podjazdowych120 zorientow ano się, że od­ działy szwedzkie znajdujące się pod N ow ym D w orem nie mogą rozpocząć akcji przeciw polskiemu zgrupowaniu i pow rócono pod W arszawę. Przepraw iw szy się przez Wisłę na „warszawski brzeg” w okolicach N ow ego D w oru 121 Czarniecki 23 czerw ca był z pow rotem w obozie. Stamtąd już pisał do W rangla w sprawie w ym iany jeńców .122 Ostatnie dni czerwca, a szczególnie miesiąc następny odegrać miały doniosłą rolę w życiu przyszłego hetmana. N ie złożyły się na to militarne sukcesy, Czarniecki wówczas nie uczestniczył bezpośrednio w walkach, nie wiadomo nawet, czy brał udział w szturmie W arszawy. Dopiero 1 lipca po kapitulacji Szwedów kasztelana kijowskiego wymieniano wśród dowódców, k tórzy usiłowali pow strzym ać atak tłum u ochotników . W ydarzenie to jest znane — istnieje kilka jego współczesnych opisów123, a w historiografii ilość nie mniejsza.124 W iadom o, że kazano piechocie strzelać do samowolnie atakujących, to zaś ich tak rozjątrzyło, że w ręcz natarli na dow ódców . Stanisław Lanckoroński wtedy „ledwo nie został św. Szczepanem”125, 117Por. opinię wyrażoną przez Wäldecka UuA, VIII, 596, 19 V 1656. 118D a m u s, op. cił., s. 96; por. też obszerną relację Barkmanna, D r o y s e n, D ie Schlacht von War­ schau, s. 486, dod. 11, 15 VI 1656. 119 D a h 1b e r g h, D iarium , s. 91; takte C a r 1 b o m, Tre dagars slaget, s. 59 nn. 120 Ra, KhS XI, nr 6, „Copie eines Schreibens...”. 121 RA, RR, 1656, f. 869-870, do E. Oxenstierny 28 VI (8 VII) 1656; tamże, 870v do G. O . Stenbocka 28 VI (8 VII) 1656; także „Grüdlicher, eigentlicher Bericht dessen was jüngsthin in Polen, Preussen, Lieffland sich zugetragen”, A. 1656; Ausz dem Königlichen Schwedischen Feldt Lager bey Nowodwor den 28 VI(8 VII) 1656. 122RA, SkS, nr 71 (oryg.), S. Czarniecki do C. G. Wrangla, obóz królewski 23 VI 1656. 125 Znane i powszechnie wykorzystywane AGAD, AR, II, ks. 21, s. 170; P u f e n d o r f , op. cit., s. 155; G o r d o n , op. cit., I, s. 61; także RA, Extranea IX, Polen, nr 143 (awizy), Toruń 8 VII 1656; Poznań 8 VII 1656; także „Gründlicher, eigentlicher Bericht...”; także S c h u l t z , Chronica, s. 18. 124 K o r z o n, Dola i niedola, I, s. 36; K u b a 1 a, Wojna szwecka, s. 345; W e g n e r, Warszawa w la­ tach potopu, s. 93 nn.; S z c z o t k a , Chłopi obrońcami, s. 233; K e r s t e n, Chłopi polscy, s. 168. 125 AGAD, AR, II, ks. 21, s. 170, list spod Warszawy 5 VII 1656.

Porażki czy sukcesy (kwiecień-czerwiec 1656)

351

Gosiewskiego obalono na ziemię, a pod Czarnieckim zabito konia. H istoria tego „rozzuchwalenia” wzbudziła oburzenie i rozniosła się echem p o kraju, tylko kaszte­ lan kijowski mógł z tego nieposłuszeństwa „hołoty” wyciągnąć pewne korzyści. Król i zgromadzeni pod W arszawą przekonali się, że opanowanie tłum u nie jest bynajmniej łatwe. Było to pewnym usprawiedliwieniem dla działań Czarnieckiego w W ielkopolsce i nad granicami M archii, trudno by przecież przyszło udowadniać, co stanowiło działanie inspirowane, a co żywiołowe. W tym czasie nowa sprawa, w którą Czarniecki był wmieszany, wzburzyła umysły w wojsku. P o podpisaniu warunków kapitulacji126, z których punkt 7 wyraźnie precyzował, że Szwedzi mają oddać wszystkie łupy, komisarze polscy, między nimi zaś i kasztelan kijowski, udali się do Wittenberga, by odebrać mu zdobycze zrabo­ wane w Polsce.127 Kom isarze ci mieli opieczętować rzeczy znajdujące się w zamku, skonfiskowali też podobno wiele sreber w mieście.128 Podczas tych czynności i za­ raz po pow rocie owej trzydziestki w wojsku rozeszły się pogłoski, że W ittenberg wysunął wobec nich propozycje „aby chcieli inszy sposób znaleźć dla ukontento­ wania Rzeczypospolitej nie przez sekwestr, żeby byli się sumą jakąś ogółem obyć mieli”.129 Tw ierdzono też, że część kosztowności znalazła się w kieszeniach komisarskich.130 Ile było w tej plotce prawdy, czy odbijała ona tylko niechęć niepłatnych żołnierzy do magnackich dowódców, których wojna na ogół bogaciła — tego się dziś nie wyjaśni. N ie jest to zresztą tak bardzo ważne, o wiele istotniejsza jest właś­ nie atmosfera w okół kwestii owych W ittenbergow ych skarbów i naczelnych do­ wódców wojska, w komisji bowiem poza Czarnieckim uczestniczyli tacy ludzie jak Gosiewski, P otock i i O buchow icz. \ W tych warunkach — wobec zmniejszenia znaczenia osoby kasztelana kijowskiego w oczach króla oraz nadszarpnięcia jego popularności i autorytetu w wojsku, tym większym sukcesem życiow ym jednorocznego zaledwie senatora było zawarcie

126 Oryginał Czart., nr 402, f. 123-124; drugi RA, KhS X I, nr 7, liczne kopie rękopiśmienne: BPAN Kórn. 356, f. 32 nn.; Czart., nr 1656, f. 176-178; Czart., nr 1864, f. 12v-13v; AGAD, AR, II, ks. 21, f. 155; Oss. nr 3568/11, f. 45-46. Obszerniejsze materiały AGAD, Libri Legationum 33; także AKW,

k. 8 b; por. też „Conrinuatio X X III”, s. 54-57. 127 K. P. P r u s z o w s k i, Pamiątka przyjścia szwedzkiego do Warszawy w r. 1655, (wyd.) S. Lisowski, „Biblioteka Warszawska”, r. 1851, t. IV, s. 11 nn.; także AGAD, AR, II, ks. 21, s. 171. 128Tamże. 129 Tamże. 130 J e m i o ł o w s k i , op. cit., s. 101: „Odpięczętowano potem od komisarzów skarby, ma li się

prawda rzec i nie ubogie, miasto pożytku wojsku, niemało kłótni, ba i dalszych rozruchów nabawiły, bo kiedy bez kilka niedziel około podziału tych skarbów (o co wojsko dużo następowało) traktują, co zaraz osobliwie specyjalniejszych rzeczy ubywało i każdy na swoje koło radę ciągnął komisarz, a było ich do tego ze trzydziestu”; także Ł o ś , op. cit., s. 16; „cokolwiek było zdobyczy pod dozór komisarzów dano, między którymi był też hetman polny Lanckoroński. Siła obiecywano wojsku z tej zdobyczy, aleć to sami pobrali, mało co wojsku dawszy fancików”. W opisie zamieszczonym w AK, II, ks. 21 twierdzono, że komisarze nie przyjęli proponowanych sum, bo były zbyt niskie — 300 czerwonych złotych, i pozostawili tę sprawę do decyzji króla.

352

Najazd szwedzki (1655—1659)

um ow y z Andrzejem Leszczyńskim o małżeństwie córki Stefana, Konstancji Czar­ nieckiej z bratankiem prymasa, W acławem. Skoligacenie się z Leszczyńskimi było dla Czarnieckich, bez jakichkolwiek chwi­ low ych komplikacji życiow ych i tak bardzo pow ażnym osiągnięciem. Kasztelan realizował tym małżeństwem dużą część swych osobistych ambicji. Wiedział na pewno aż nadto dobrze i nieraz chyba dawano mu to odczuć, że choć jest senato­ rem, daleko mu do pierwszych rodzin w kraju. Zasługi, sława, majątek i wreszcie senatorskie krzesło ciągle jeszcze nie starczały, by go wprowadzić w zamykający się coraz bardziej krąg rodzin magnackich. Małżeństwo córki z bratankiem prymasa mogło wiele zmienić. Była to wielka partia, znacznie większa niż przed dwoma laty wydanie Aleksandry za Jana Kle­ mensa Branickiego. Braniccy mieli dopiero wyrosnąć, Leszczyńscy natomiast nale­ żeli już do najwybitniejszych i najbardziej liczących się rodów. Czarniecki, który ciągle nie miał syna, tym większą wagę musiał przykładać do odpowiedniego wyda­ nia córek za mąż. Przejście od Branickich do Leszczyńskich może być miarą zmia­ ny pozycji Czarnieckiego między 1654 a 1656 rokiem. Poza tym i względami, rzec by można rodzinnymi, Czarniecki mógł wyciągnąć z małżeństwa córki z Leszczyńskim wiele innych, bezpośrednich korzyści. Przede wszystkim zjednywał sobie lub przynajmniej neutralizował kilku ludzi z grupy współrządzących państwem, co przy niechętnym nastawieniu hetm anów i Lubo­ mirskiego było dla kasztelana kijowskiego sprawą bardzo istotną. Najważniejszy wśród now ych sojuszników był oczywiście prymas, z nim też toczyły się wszelkie pertraktacje o małżeństwo. Dlaczego Andrzej Leszczyński zgodził się na ożenek swego bratanka z Konstancją Czarniecką, na to pytanie trudniej odpowiedzieć. N a pewno doceniał stale rosnące znaczenie Czarnieckiego, jego autorytet w społeczeństwie szlacheckim i w wojsku. Kasztelan kijowski był gorliwym obrońcą w iary i majestatu, jego zasługi w ciągu ostatnich kilku lat były niewątpliwe. Ale choć skoligaceni z Kobierzyckim i, Czar­ nieccy nie należeli przecież do senatorskich rodzin. Może prymas chciał sobie zjed­ nać Czarnieckiego i licznych jego zwolenników wśród szlachty, niewykluczone też, że w decyzji tej pewną rolę odegrała i sprawa pieniędzy, w rokowaniach bo­ wiem zajęła ona dosyć poczesne miejsce. D o ostatecznego porozumienia między kasztelanem kijowskim i prymasem do­ szło 19 lipca, w tedy to nastąpiła roboraćja kontraktu.131 Intercyzę ślubną spisano w dwa dni później. Jest to dokument tak ciekawy, że warto się nad nim dłużej za­ trzym ać. Ze strony Leszczyńskich występowali Andrzej i Władysław wojewoda łęczycki, ojciec Wacława, Czarnieckich w imieniu żony i swoim reprezentował Ste­ fan.132 Czas i miejsce zawarcia związku miano w yznaczyć później, materialne zobo-

131 AGAD, MK, nr 200, f. 24-24v, Roboraćja kontraktu małżeńskiego między Czarnieckimi a Lesz­ czyńskimi 19 VII 1656; por. także BPAN Kórn., nr 1940, nr 22 oraz nr 68, późniejsza kopia. 132 BPAN Kórn., nr 1940, Intercyza ślubna Wacława Leszczyńskiego z Konstancją Czarniecką,

353

Porażki czy sukcesy (kwiecień—czerwiec 1656)

wiązania stron ustalono jednak już 21 lipca. Andrzej zgodził się dać bratankowi kilkanaście wsi z folwarkami w powiecie warszawskim133, Władysław zaś synowi przekazać dzierżawę W iśniowa z przyległościami w ziemi łukowskiej. Czarniecki ze swej strony zobowiązywał się wypłacić Leszczyńskim sumę 60 000 zł i zaopa­ trzyć Konstancję w majątki, które dożywotnio posiadał: miasteczko Swiniuchy oraz wsie: Korytnicę i W ojnin w województwie wołyńskim. Niezm iernie interesujące jest w tym dokumencie, że Leszczyńscy operowali przede wszystkim ziemią, Czarniecki zaś pieniędzmi. Z ow ych 60 tysięcy 30 000 in paratu poecunia, 10 000 w klejnotach, które „będą aequivalentes tej sumie”, miał otrzym ać Wacław w ciągu czterech tygodni od zawarcia małżeństwa. Pozostałe 20 000 Czarnieccy winni byli zapłacić 24 VI 1657 r. Pierwsze 30 000 przejął Andrzej Lesz­ czyński od Zofii Czarnieckiej w styczniu 1657 r .134, następne 20 000 w dwu ratach otrzym ał także prymas, dużo jednak później niż to obiecano.135 Były to wszakże kw oty niemałe i potw ierdzałyby pogłoski o wielkim majątku kasztelana, nagroma­ dzonym w czasie w ojny.136 Pozostaje jeszcze owe 10 000 wypłacone w klejnotach. Jest tu kilka rzeczy niejasnych. W papierach po Leszczyńskich nie znalazłem kwitu na otrzym anie ow ych klejnotów, choć zachowały się kwity za otrzym ane pienią­ dze, które w raz z innymi aktami Czarnieckich, po śmierci ojca przejęła Konstancja z Czarnieckich Leszczyńska i jej mąż W acław. C zy kasztelan kijowski w ręczył p ry­ masowi klejnoty w okresie spisywania intercyzy, czy też przekazano je Konstancji i ona wniosła je do domu Leszczyńskich — nie wiadomo. N ie ustali się też, choć jesb to niezwykle frapujące, skąd kasztelan kijowski miał tyle klejnotów. N ic nie wska-| żuje na to, by skupował kosztowności. * 5E-

*

Sprawy rodzinne i majątkowe nie mogły oderwać Czarnieckiego od kompliku­ jącej się coraz bardziej sytuacji militarnej. Po kapitulacji W arszawy Szwedzi, a ze strony polskiej przede wszystkim król, zdecydowanie parli do generalnej bitwy. Karol Gustaw przebywający od 8 lipca w obozie pod N ow ym D w orem oczekiwał z rozpoczęciem działań tylko na przybycie elektora z posiłkami.137

Warszawa 21 V II1656; por. także BPAN Kórn., nr 778, s. 58 nn.; oraz BPAN Kórn., nr 1904, testament Andrzeja Leszczyńskiego 15 IV 1658. 133 Włochy z dworem i folwarkiem, Orły z 2 dworami i folwarkami, Stojarty, Szulipy, część wsi Rakiewiec, Babice i kilka innych stanowiących dziś bliskie przedmieścia Warszawy. 134 BPAN Kórn., nr 1940. 135 Tamże, 2000 zł w Raszkowie 1 2 IV 1657; 18 000 miał A. Leszczyński pobrać ze skarbu za S. Czar­ nieckiego jako wynagrodzenie jego oddziałów wojskowych, 11 III 1658. 136 Por. K u b a l a , Wojna brandenburska , s. 421-422. 137 O położeniu Karola Gustawa i jego zamiarach C a r 1 b o m, Tre dagats slaget, s. 39 nn.; także J. E k e b 1 a d, B ref(e d.), N. Sjóberg, II, Stockholm 1915, s. 17; M e y e r, op. cit., I, s. 431 nn.; K u b a l a , Wojna brandenburska, s. 5 nn.; także RA, BR 1656, f. 848 nn.

354

Najazd szwedzki (1655-1659)

W śród dowódców polskich zgromadzonych pod Warszawą toczyły się tymczasem dyskusje na temat dalszych posunięć. Podczas gdy Jan Kazimierz pragnął bitw y138, Czarniecki dość gwałtownie się temu przeciwstawiał, obstając p rzy dalszym prowa­ dzeniu w ojny szarpanej. Kasztelan, odradzając stoczenie decydującej walki z Karo­ lem Gustawem i proponując zapewne zamiast tego natychmiastowe uderzenie na P om orze, dawał w yraz doświadczeniu, zdobytemu podczas wiosennych miesięcy 1656 r. Wiedział on, że w bezpośrednim starciu, jeśli przeciwnik nie jest zaskoczo­ ny, jeśli operuje piechotą i artylerią, jazda polska ma minimalne szansę zwycięstwa. N auczyły go tej prawdy Gołąb, Kłecko, Kcynia. Dodajmy do tego, że Czarniecki aż nazbyt dobrze znał atmosferę wśród wojska pod W arszawą i orientował się, co war­ ci są pospolitacy w otw artym boju. Jego rady musiały być przemyślane i słuszne. N ie ulega wątpliwości, pisałem już zresztą o tym , omawiając kampanię zimowowiosenną, że Czarniecki najlepiej ze wszystkich polskich dow ódców doceniał silne i słabe strony wojska, potrafił je też w ykorzystyw ać w walce, operując jedyną m oż­ liwą w tych w arunkach taktyką. Jan Kazim ierz tego wszystkiego nie rozumiał. Propozycje i rady Czarnieckiego spotykały się z niezwykle ostrą odprawą króla. Miał on powiedzieć nawet podczas narady senatorów Czarnieckiemu i tym , którzy sprzeciwiali się planowi walnej bit­ w y: „Ihr H erren habt keine Lust redlich zu fechten, skrapana [!] w oyna hat auch bishero gefallen. Audita quoque est haec vox a Rege man schlaget den K opf auch wol darumb weg, wen man mein O rder ni[ch]t folget”139, na co Czarniecki podobno odparował, że ta wojna rzuciła królowi pod nogi 12 000 ludzi.140 Jeśli nawet traktow ać relację Barkmanna z pewnym niedowierzaniem, przedsta- ■ wiciel Gdańska nie brał przecież udziału w naradach i w najlepszym wypadku prze­ kazywał wiadomości z drugiej ręki, świadczy ona i tak o dość napiętej sytuacji w do­ wództwie oraz o nieprzyjemnościach, które spotkały Czarnieckiego. Przebieg wyda­ rzeń w ciągu następnych dni miał jednak udowodnić racje kasztelana kijowskiego. Nie może tu być miejsca na opisywanie ogólnych wydarzeń w przededniu trzy­ dniowej bitw y, ani też tym bardziej na analizę przebiegu starcia, jakkolwiek w pol­ skiej historiografii nie ma do dziś dokładniejszego opracowania tego tematu. Pole­ mika Górskiego i ciekawy zarys H erbsta141 nie wypełniają luki, a wobec tylu prac obcych i to zupełnie niedoskonałych142 brak ten daje się aż nadto we znaki. Biograf Czarnieckiego nie jest obowiązany zajmować się tym i zagadnieniami, ponieważ

118 Por. jego listy do Gosiewskiego BPAN Kr., nr 363, s. 213, 215; „Continuatio XXIII”, s. 72. 159 D a m u s, op. cit., s. 109; D r o y s e n, D ie Schlacht von Warschau, s. 490, G. Barkmann do senatu

gdańskiego 11 VIII 1656. Barkmann nie podaje daty narady, z kontekstu wynika, że odbywała się ona dość krótko przed bitwą. Tekst listów Barkmanna odczytany niestarannie przez Droysena, oryginały z archiwum w Gdańsku (300, 9, Acta internuncionum) zaginęły. 140 Tamże. 141 G ó r s k i, Trzydniowa bitwa; H e r b s t , Wojna obronna, s. 91-94. 142 A. R i e s e, D ie dreitägige Schlacht bei Warschau, 28, 29 und Juli 1656Jahre, Breslau 1870; D r o y s e n, D ie Schlacht von Warschau; C a r 1 b o m, Tre dagars slaget oraz duża ilość artykułów.

Porażki czy sukcesy (kwiecień—czerwiec 1656)

355

wbrew stwierdzeniom kilku źródeł i szeregu starszych opracowań kasztelan kijow­ ski zjawił się na Pradze dopiero 30 lipca, kiedy bitwa była przegrana, a siły polskie w odwrocie. Ju ż Kubala ustalił na podstawie relacji Barkmanna, że Jan Kazimierz wysłał C zar­ nieckiego ku Zakroczym ow i z 40 0 0 -5 0 0 0 jazdy143, nie sprecyzował jednak, kiedy kasztelan wyjechał, jakie było jego zadanie i kiedy powrócił do obozu królewskiego. Stwierdził to dopiero Górski na marginesie polemiki z Riesem.144 Z cytowanej prze­ zeń relacji Jana Leszczyńskiego145, a także z innych wiadomości146 wynika niezbicie, że kiedy 27 lipca rozpoczęła się przeprawa na Pragę, Czarniecki był jeszcze w Warsza­ wie. Nazajutrz po przeprawie króla pozostał on na lewym brzegu, zapewne z 2000 a nie 40 0 0 -5 0 0 0 ludzi, jak twierdzi Barkmann i udał się w kierunku Zakroczym ia.147 Miał się on zorientow ać, czy nieprzyjaciel zakończył budowę mostu na Wiśle. Szwedzi przywiązywali do tej sprawy dosyć dużą wagę, budową interesował się bezpośrednio K arol Gustaw.148 Zabezpieczenie ewentualnej przepraw y Szwedów i Brandenburczyków przez Wisłę miało dla przyszłej bitwy istotne znaczenie. U m oż­ liwiała ona zaatakowanie tyłów polskich, ułatwiała odw rót w wypadku niepowo­ dzenia, po bitwie zaś, jeśliby była wygrana, pozwalała przeprawić jazdę dla ścigania wojsk polskich. Trudno m ówić, czym powodował się Jan Kazimierz, powierzając Czarnieckie­ mu rozpoznanie w okolicach Zakroczym ia. Zapewne bez jakichkolwiek ubocznych intencji skierował tam kasztelana, wiedząc, że od kilkudzjesięciu lat z dużymi suk­ cesami prowadził właśnie akcje rozpoznawcze. Być może jednak, przewidując zw y­ cięstwo nie chciał, by Czarniecki, niechętny otwartej bitwie, brał udział w decydu­ jącym starciu. Leszczyński pisze, że jeszcze 28 lipca istniały wśród dow ódców pol­ skich sprzeczne stanowiska na tem at systemu przeprowadzenia bitw y.149 143 K u b a l a , Wojna brandenburska, s. 12, list J. Barkmanna z 28 VII, tekst w: D r o y s e n , Die Schlacht von Warschau, s. 490. 144 G ó r s k i, Trzydniowa bitwa, s. 229. 145 Czart., nr 384 (Górski błędnie 218), s. 444, J. Leszczyński do Schönhofa, Częstochowa 9 VIII

1657: „W piątek 28 VII post longas et inútiles nostras deliberationes, kontrowersyjach ludzi wojsko­ wych, czym mowa trahebatur i czas ginął ruszyło się wojsko nasze rano za Wisłę [...] p. kijowski, zaś ku Zakroczymowi, z tej tu strony Wisły, aby nieprzyjaciel, gdzie most sobie budował, jeszcze go jednak nie dokończę! beł dla defektów szkut i potęgi wody nie mógł był tu przechodzić”. Już z listu tego wynikałoby, że Czarniecki został wysłany dopiero 28 VII. 146 AGAD, AR, II, ks. 21, s. 175, D e data spod Warszawy 30 VII 1656. 147 Potwierdza to też „Gründliche und Warhafftige Beschreibung dess einkommenden Berichtes aus unterschiedenen Ohrten was sich hin und wieder zwischen dem Polnischen und Schwedischen FeldtLager nach Eroberung der Stadt Warschau zugetragen, A. 1656”. 148 Por. „Eygentliche und umbständliche Relationen wie Ihre Königl. Maytt. zu Schweden und Ihre Churf. Durchl. zu Brandenburg die ganze Polnische Macht unter Johan Casimirn König von Polen nach dreytätigen gefechte erst ausz allen ihren Vortheilen und Schantzen mit Gewalt und alssdan ausz dem freyen Felde geschlagen, dessgleichen wie und auff was Art und Weyse die Residentz Warschaw von den Schwedischen und Churfürstl. Völckern wiederumb bestzet worden, A. 1656”; także M e y e r , op. cit., I, s. 432, 18 (28) VII; mostu tego nie należy mylić z mostem na Bugu-Narwi, , 149 Czart., nr 384, s. 444 cytowany list do Schönhofa.

356

Najazd szwedzki (1655—1659)

W ypad pod Zakroczym zajął Czarnieckiemu dwa dni bitwy warszawskiej. Naj­ pewniej 29 lipca w nocy pow rócił do W arszaw y.150 Sytuacja, jaką zastał w mieście, nie napawała optym izm em . W nocy z 29 na 30 rozpoczęła się przeprawa taborów z Pragi do W arszawy. Przodow ał w tym P oto ck i.151 R ychło też powstała w wojsku panika i rzucono się do przepraw y.152 Część wojska i taborów z drugiej strony ru­ szyła w kierunku O kuniewa.153 Bitwa była już przegrana. Czarniecki jednak prze­ prawił się na Pragę. 30 lipca rano, kiedy Jan Kazimierz miał dosyć duże trudności z nakłonieniem pozostałych oddziałów do walki, znajdował się on w południowej grupie jazdy154, gdzie kierował chorągwią husarską króla, której nominalnie porucznikował. Dzięki postawie owej południowej grupy znaczna część wojsk mogła się w y­ cofać na lewy brzeg Wisły. Znajdujące się tam 12 chorągwi do późnego wieczora toczyło walkę, wycofując się w porządku do O kuniewa.155 T am miano się połączyć z Tataram i i oddziałami Gosiewskiego.156 Klęska warszawska na pewno nie była tak wielka, jak panika po bitwie. Szybkie­ go marszu króla uchodzącego w raz z częścią wojska przez W arkę ku K ozienicom 157 nie m ożna nazwać odw rotem , lecz raczej ucieczką, m im o iż zgrupowaniu na lewym brzegu W isły nic nie zagrażało. D opiero po przeprawie na prawy brzeg i połączeniu się z tym i oddziałami, które w ycofały się na Okuniew158, Jan Kazimierz zaczął trzeź­ wiej oceniać sytuację. W płynęło na to zapewne zachowanie ow ych oddziałów. Ju ż po w ycofaniu się ku Okuniewu 31 lipca stoczyły one potyczkę ze Szwedami, zadając im dosyć duże straty.159 D opiero wobec zajęcia W arszawy przez Karola Gustawa dow ódcy tej gru­

357

Porażki czy sukcesy (kwiecień—czerwiec 1656)

py: Czarniecki, Koniecpolski i Lubomirski wyprowadzili oddziały dalej na połud­ nie, gdzie spodziewano się zastać króla. Takie zachowanie podniosło, oczywiście, bardzo autorytet ow ych dow ódców , zwłaszcza Czarnieckiego, w wojsku bowiem wiedziano, iż ostro sprzeciwiał się kon­ cepcji generalnej bitwy. Przegrana była jednocześnie potwierdzeniem racji kasztela­ na kijowskiego. Łatw o też zrozumieć ową historię „nowych w odzów ”, których żądało wojsko, nie chcąc iść znowu pod komendę hetm anów. Problem ten w zasa­ dzie jest znany, należy go tylko wyraźniej podkreślić, gdyż rozproszone źródła nie pozwoliły dotychczas na wysunięcie bardziej sprecyzowanych sądów. O to , co na ten temat mówią źródła. Łoś po klęsce warszawskiej zanotował: Każdy natenczas był sobie hetmanem, oprócz że p. kijowski sprawą z swoją dywizyją ustąpił, do którego zaś wszytko wojsko kwarciane, porzuciwszy hetmanów, zbierało się.160

Barkm ann w tym sam ym czasie także donosił: Sonsten haben die Völcker alle feldherren verworfen und haben ihnen den H . Czarnecky und W oywod Sandomirsky Koniecpolsky erkohren ,161

dodając w późniejszym liście, iż Czarniecki faktycznie dowodził wojskiem.162 Bardziej oddalony od miejsca wydarzenia Temberski wmieszał już w to wszyst­ ko króla:

^

Quae res maxime Regem permoverat ob ducum Polonorum ignaviam ac socordiam atro calculo notandam; inde revocato et congregato exercitu consultatum de puniendis ducibus, in quo­ rum loca deputati ad regimen exercitus Koniecpolius, palatinus sendomiriensis, olim vexillifer Regni, et Czarneccius, castellanus kiioviensis.163

150 Liczę jeden dzień na rozpoznanie i jeden na powrót, 30 VII rano był już na Pradze. 151 K u b a 1 a, Wojna brandenburska, s. 21; por. także list Leszczyńskiego do Schönhofa oraz relację Barkmanna 11 VIII 1656. 152J e m i o 1 o w s k i, op. cit., s. 103-104. 153 Tamże. 154 BA, KhS XI, nr 7, Relacja A. Leszczyńskiego, Zawady 31 VII 1656, przedruk C a r 1 b o m, Tre dagars slaget, s. 206-207. 155List J. Leszczyńskiego do Schönhofa. 156Tamże; J an Kazimierz 19 VII wyprawił Aleksandra Koniecpolskiego pod Stanisławów, aby skon­ taktował się z Subchan Ghasi agą i czuwał nad zachowaniem ordy. AGAD, BOZ, I, t. 28, 324, nr 2 (oryg.), Jan Kazimierz do A. Koniecpolskiego, 19 VII 1656. Koniecpolski poprowadził Tatarów pod Okuniew, o czym król był powiadomiony 26 VII (tamże, nr 3, ten do tegoż, 26 VII 1656). 157 D r o y s e n, D ie Schlacht von Warschau, s. 4, 93, Barkmann do senatu gdańskiego, 11 VIII 1656; por. też Czart., nr 386, s. 128, Relacja o wydarzeniach w lipcu i sierpniu 1656 (bez tytułu). 158 Tamże, przeprawa nastąpiła pod Gołębiem, dalej ruszono na Końskowolę. Tam Jan Kazimierz rozstał się z Ludwiką Marią i udał się do wojska pod Okuniew. Król przybył tam zapewne 4 VIII, ponieważ 3 VIII znajdował się dopiero w Garwolinie (Czart., nr 388, f. 25-26). Jan Kazimierz dla posłów, pod Garwolinem 3 VIII 1656. Być może też oddziały tymczasem się już wycofały. Daty nie­ zbyt pewne. 159 AGAD, AR, II, ks. 21, s. 176, Nowiny z 5 VIII. Podaje, że starcie odbyło się w poniedziałek, a więc 3 1 VII; także „Kurzer u. eigendlicher Bericht von deme was seit Eroberung der Stadt Warschaw von Königlicher Maytt. zu Polen und Schweden etc. nemlich vom 11 VII anzurechnen bisz zu dem

Gdańszczanie, k tórym nie brakło optym izm u, widzieli Czarnieckiego już het­ manem wielkim k oron n ym :164 Inne źródła także napomykały o nieposłuszeństwie wojska.165 W szystko to są fakty znane i źródła nienowe. Pisali o tym Damus i Droysen, wspominał G órski i Kubala.166 N ie wyciągano jednak wniosków. M ożna zaś względ-

6 VIII merckliches in der Cron Polen vorgelauffen ist. A. 1656”: „Ultima Julii vom Montag bisz Dienstag seynd unsere Völcker in der Nacht fürsichtiglich herumb gezogen und hat der Herr Czarnecki Castellan von Kiiow nebenst den Tartern auff den Feind gegangen und von dessen Infanterie tiber 2000 nieder gemacht”. Wtedy zapewne Czarniecki spalił Bródno, Barkmann bowiem notuje, że było to po bitwie; por. D r o y s e n , D ie Schlacht von Warschau, s. 490 nn., J. Barkmann do senatu gdańskiego, 11 VIII 1656.

‘“ Ł o ś , Pamiętnik, s. 20- 2 1 . “ ‘ D a m u s , op. cit., s. 106, List z 11 VIII; także D r o y s e n, D ie Schlacht von Warschau, s. 490 nn. 162 Tamże, list z 1 0 IX. ‘" T e m b e r s k i , Annales, s. 352. 164 UUB, E 428, „Journal...” 165 AGAD, AR, II, ks. 21, s. 191-192, Mikołaj Szulga do Koniecpolskiego po 13 VIII 1656. 166 D a m u s, op. cit., s. 106; D r o y s e n , D ie Schlacht von Warschau, s. 490; G ó r s k i , Trzydniowa bitwa, s. 376; K u b a 1 a, Wojna brandenburska, s. 66.

/

358 Najazd szwedzki (1655—1659)

nie łatwo odtw orzyć atmosferę w wojsku. Stary i niedołężny hetman uciekł, a na dodatek w ucieczce tej o mało nie utonął.167 W ojsko zostało na praw ym brzegu W isły z Lubomirskim, Koniecpolskim i Czarnieckim. Zapewne zgromadzeni pod Okuniewem i dalej w marszu ku Lublinowi buntowali się przeciw niedołężnemu dow ódcy i jego bardziej m oże niż króla obwiniali o klęskę warszawską. Czarniecki był jednym z tych, k tórzy nie chcieli dopuścić do decydującego starcia, przewidy­ wał m ożliwość klęski. O znaczało to, że był lepszym żołnierzem niż Potocki. W yda­ je mi się, że tych kilka stwierdzeń źródłowych upoważnia do wysunięcia hipotezy, iż żołnierze domagali się usunięcia hetmana wielkiego koronnego i dokonania po­ w ażnych przesunięć w wojsku.168 Ponieważ Koniecpolski szybko odjechał do od­ działów tatarskich, a Czarniecki został z kwarcianym i169, on to musiał być przede wszystkim obiektem pochwał i uznania żołnierzy. Stare, podobno szesnastowieczne, słowa żołnierskiej pieśni mówią „chociaż żoł­ nierz oberwany, wejdzie jednak między pany”. Kasztelan kijowski nie był „oberwa­ ny”, ostatnie miesiące wprowadziły go jednak rzeczywiście „między pany”, otacza­ ła go sława zwycięskich walk. Szczęśliwie skojarzone małżeństwo spowinowacało Czarnieckiego z najmożniejszymi w kraju. W ojna go nie zubożyła. Stawał się ma­ gnatem nie tylk o z nominalnego zasiadania na senatorskim krześle, ale z rzeczyw i­ stej pozycji, jaką zaczął zajmować w kraju i w opinii szlacheckiego społeczeństwa.

167 Ł o ś , op. cit., s. 20. 168 Wynika to także z listu Szulgi, który stwierdza, że hetmani: „buław nie chcą położyć”, AGAD,

AR, II, ks. 21, s. 191-192. 165 Tamże.

Rozdział

V

Na Pomorze (sierpień 1656-luty 1657)

Dla drugiej połow y 1656 r. brak szczegółowych opracowań działalności C zar­ nieckiego, odnajdziemy je dopiero dla końca r. 1657. Lukę tę powinien był wypeł­ nić Adam Przyboś swoimi artykułami, lecz poszedł on zupełnie śladami Kubali, w minimalnym tylko stopniu przeprowadzając nowe poszukiwania źródłowe, cho­ ciaż istniały i możliwości nowego odczytania wprow adzonych już do obiegu na­ ukowego źródeł, i szereg zupełnie niewykorzystanych materiałów, zarówno w pol­ skich, jak i szwedzkich archiwach. Dlatego też w wielu wypadkach musiałem odstą­ pić w tej części pracy od próby ogólniejszej oceny i nieco dokładniej przedstawić przebieg wydarzeń. Przegrana bitwa warszawska nie przekreśliła planów ofensywy polskiej. M imo atmosfery niezadowolenia w wojsku, oddziały gromadziły się dclść szybko. D w ór dotarł do Lublina około 8 sierpnia1 i niemal natychmiast podjęto przygotowania do marszu na Pom orze.2 Sytuacja militarna była niewyjaśniona. W iedziano, że nieprzyjaciel opanował nie tylko Warszawę, ale i duży szmat kraju na południe od miasta, na lewym brzegu W isły.3 Karol Gustaw 10 sierpnia był już w Radomiu.4 Szwedzi nie mieli wprawdzie zamiaru kontynuow ania marszu w głąb Polski, ale w Lublinie początkow o nie umiano przewidzieć dalszych posunięć wroga. Spodziewano się ponownego prze­ kroczenia W isły i pogoni za polskimi oddziałami. W krótce jednak napłynęły uspokajające wiadomości, że Karol Gustaw zamierza wracać do Prus.5 Główne siły sprzym ierzonych były wówczas rozlokowane w oko­ licach W olborza, R ogow a i Raw y.6 Te informacje przyspieszyły decyzję przerzuce­ 1 Pierwsza znana mi korespondencja króla z Lublina pochodzi z 8 VIII, por. AGAD, Zb. Bran., 5, p. 2, s. 464-465. 2Kubala, Wojna brandenburska, s. 66 ; C a r l b o m , Tre dagars slaget, s. 196; H e r b st, op. cit., s. 95. Plany te zaczęły się krystalizować dosyć wcześnie, por. BPAN Gd. nr 694, f. 148v-149, Jan Kazimierz do rady m. Gdańska, Osiny 4 VIII 1656, por. także BP AN Kr., nr 363, s. 217-217v, Jan Kazimierz do Gosiewskiego, b.d, 3 Por. „Kurzer u. eigendlicber Bericht von deme was seit Eroberung der Stadt Warschau...”; także D a h 1 b e r gh, D iarium , s. 92-93; C a r 1 b o m, Tre dagars slaget, s. 195 nn. 4 D a h l b e r g h , D iarium , s. 92; K u b a 1 a, Wojna brandenburska, s. 68 , błędnie podaje 12 VIII. 5 AGAD, AR, II, ks. 21, s. 191-192. 6 D a h l b e r g h , D iarium , s. 92-93; także „Kurzer u. eigendlieher Bericht...”

360 Najazd szwedzki (1655-1659)

nia znaczniejszej grupy wojska na lewy brzeg 'Wisły. Postanowiono wysłać, w ślad za królem szwedzkim, Koniecpolskiego z Tataram i7, a później na jego miejsce zo­ stał w yznaczony Czarniecki. Kubala stwierdzał, że otrzym ał on polecenie szarpania przeciwnika i mobilizowania szlachty do walki.8 Sąd ten oparł na kopii listu króla do Jakuba W ejhera z 8 września, a więc pisanego prawie miesiąc po wyruszeniu kasztelana.9 W innym miejscu, błędnie odczytując i datując list Jana Leszczyńskiego do G rzym ułtow skiego dodawał, iż Czarniecki z Tataram i ruszy prosto na P om o­ rze, a Litw ini do Prus Książęcych.10 W rzeczywistości list ten jest późniejszy, nieco inaczej też określa cel w yprawy: [...] na tamtą stronę W isty ordynowany pan kijowski z Tatarami i wojskiem litewskim, któ­ rzy prosto in Prussiam Ducalem iść mają, bo już Brandenburczyk pro hoste declaratus .11

Jako najbliższe zadania Czarnieckiego wymieniano: podjęcie akcji przeciw Ka­ rolowi Gustawowi, znajdującemu się wówczas jeszcze pod Radom iem 12, połączenie z W ejherem dla w ykonania jakichś, bliżej nieokreślonych zadań13 i dalej marsz do Prus. Marszu tego spodziewali się także Szwedzi.14 Czarniecki wyruszył z Lublina około 12 sierpnia, ale dopiero 20 przekroczył Wisłę pod Kazimierzem.15 Sądził zapewne, że zastanie jeszcze na lewym brzegu W isły oddziały przeciwnika. Szwedzi byli już jednak w odwrocie. O koło 21 sierpnia kasztelan dotarł w okolice Radomia i stamtąd wydał ów po­ wszechnie znany uniwersał do chłopów.16 D otychczas w całej prawie literaturze historycznej podkreślano, że dokument ten był wyłącznie odpowiedzią na „chłop­ skie” uniwersały Pawła W irtza z K rakow a.17 O drzucić trzeba ten sąd i to nie tylko 7 AGAD, AR, II, ks. 21, s. 191-193, także „Glaubwürdige Bericht von itzigem Zustandt der Stadt Warschau wie auch was sonsten newlicher Zeit in Polen denckwürdiges vorgelauffen..., 1656”. 8 K u b a 1 a, Wojna brandenburska , s. 73. 9 Tamże, s. 73 i 300, na podstawie kopii w Czart., nr 2239.

“ K u b a l a , Wojna brandenburska, s. 60, na podstawie niedatowanego listu Jana Leszczyńskiego, Czart., nr 400, s. 216. ś 11 Czart., nr 400, s. 216, J. Leszczyński do K. Grzymułtowskiego, b.d. 12 „Ausführliche und glaubhaffte Relation was neulicher Zeit zwischen Königl. Polnischen und Schwedischen Armeen Haubtsachliches vorgelauffen, A. 1636”, Czart., nr 386, f. 1 1 1 - l l l v , S. Koryciński do J. Leszczyńskiego, Lublin 18 V HI1656; tamże, f. 115-116, tenże do komisarzy, Lublin 20 VIII 1656 r. 13 AGAD, AR, IH, 4, nr 105, Jan Kazimierz do J. Wejhera, Lublin, 26.VIII.1656; por. też „Einkomm ender Bericht von dem Haupt-Treffen welches zwieschen dem H n. Gen. Czarnetzki u nd den Schweden unter Ricziwoll neulicher Zeit vorgelauffen, A. 1656”; Copia eines Schreibens von einem vornehmen Officirer aus dem Polnischen Lager unter Ricziwol. 14 RA, RR 1656, f. 1156v-1160v, Memoriał... 13(23) VIII 1656. Karol Gustaw nakazywał pilnie obserwować ruchy Czarnieckiego. 15 Czart., nr 386, f. 127, „Relacja...” 16 Uniwersał ten odnalazł (w Oss. 189/11, s. 831-832) Jenike i opublikował w całości w swej pracy Stefan Czarniecki, s. 148-149. Za nim wykorzystał go K u b a 1 a, Wojna brandenburska, s. 73 i wielu

innych.

17 Uniwersał 11 VIII 1656 drukowany: „Przysługa ariańska, którą się w Koronie podczas wojny przysłużyli”, inne teksty często z przeliczeniem daty Oss., nr 189/11, s. 831; AGAD, AR, II, ks. 21, s. 195-197; APP, ks. 45, cz. I, f. 96v.

Na Pomorze (sierpień 1656—luty 1657)

361

ze względów form alnych. Jak wynika z uniwersału, Czarniecki znał wprawdzie drukowane plakaty, które kazał w okolicach Krakowa rozpowszechniać guberna­ tor, ale celem jego listu do chłopów nie była tylko kontragitacja, lecz próba kon­ kretnego działania. N ie m ożna przywiązywać większej wagi do pewnych zbieżno­ ści sformułowań o uniwersałach W irtza i Czarnieckiego. Kasztelan kijowski swym listem chciał nie tylko przeciwdziałać planom szwedzkiego komendanta Krakowa, ale przede wszystkim zmobilizować chłopów do walki z najeźdźcą, k tó ry był już w odwrocie. W szystko to wskazuje, że strona polska usiłowała po prostu pow tó­ rzyć sytuację sprzed trzech miesięcy, kiedy Czarniecki i Lubomirski w otoczeniu licznych grup chłopskich maszerowali do Wielkopolski. Była to zatem ponowna p ró b a p ozy sk an ia sobie soju szn ik ów w p lan o w an y m m arszu na P o m o rz e i w kontynuowaniu wojny „szarpanej”. Uniwersał kasztelana nie stanowił jakiegoś samodzielnego zamierzenia, był jak najbardziej zgodny z królewskimi projektami rozpalenia w ojny w centrum kraju i „odprowadzenia” Karola Gustawa do P rus18, stanowił przygotowanie do realizacji tych projektów. Szybkie wycofywanie się wojsk szwedzkich w pewnym stopniu pokrzyżow ało plany ludowego powstania. O wiele łatwiej było bowiem podnieść chłopów do walki z przeciwnikiem, który im bezpośrednio zagrażał, niż zorganizować chłopskie od­ działy i w ykorzystać je w walce partyzanckiej. Ju ż 24, a nie jak twierdzi Kubala 28 sierpnia19, kasztelan pisał z Radom ia do Jana Kazimierza o odwrocie Szwedów. W tym mniej więcej czasie zapewne jakiś jego podjazd schwytał Grocholskiego, który wiózł listy Radziejowskiego i Karola Gu­ stawa do Chm ielnickiego.20 Przed 24 sierpnia nastąpiła także potyczka z oddziałem Israela Ridderhielma, stanowiącym straż tylną głównych sił szwedzkich.21 T o za­ pewne stało się podstawą wiadomości Czarnieckiego o odwrocie Karola Gustawa. R uchy wojsk kasztelana kijowskiego, jeśli w ierzyć źródłom, musiały być w tym czasie bardzo szybkie. 24 sierpnia pisał on do króla z Radomia i tegoż samego dnia nocą22 rozpoczął walkę z dużym oddziałem szwedzkim w rejonie Krzemienicy, Strzemeszna i Lipia, na południe od Rawy.

18 Por. UuA, VIII, s. 196. Z listu K. Paca do W. Gosiewskiego, b.d. (X 1656), cytuje opinię Jana Kazimierza, by nie toczyć w Prusach bitew, lecz na sposób tatarski prowadzić wojnę, tak jak to czynił przed tym Czarniecki. 19 D e s N o y e r s , Lettres, s. 234, Łańcut 31 VIII 1656: „M. Czarniecki écrivit au roi le 24 VIII de Radom”; K u b a l a , Wojna brandenburska, s. 73. 20 K u b a l a , Wojna brandenburska, s. 73, 301, na podstawie relacji w Czart., nr 386, s. 127; list Radziejowskiego zachował się; por. Czart., nr 402, f. 141, datowany 17 V III1656; listy Karola Gustawa, por. RR 1656, f. 1024v-1025, 15(25) VII 1656, była to zapewne odpowiedź na list Chmielnickiego do Radziejowskiego 15(25) VII 1656; por. RA, Diplomática, Cosaccica I. 21 D e s N o y e r s , Lettres, s. 234, Łańcut 27 V III1656 — opiera się na liście.Koniecpolskiego 25 VIII 1656. 22J e m i o ł o w s k i, op. cit., s. 106; także WAPGd., 300, 53, 1104, nr 22; także M e y e r ,op. cit., I, s. 460.

362

Najazd szwedzki (1655—1659)

Na Pomorze (sierpień 1656—luty 1657)

363

Podjazd polski w ysłany na rozpoznanie w okolice R aw y przyniósł do Radomia wiadomości o nadciąganiu dużej grupy szwedzkiej.23 Zorientow ano się także, że choć liczyła ona około 300024 ludzi, zdatnych do boju było tylko ponad 1000.25 Był to konwój w ozów i żon oficerów szwedzkich. Możliwość dosyć łatwej i obfitej zdobyczy mogła ponaglić oddziały polskie i tatarskie.

Najprawdopodobniej po walce pod Rawą część oddziałów tatarskich została wraz z łupami odesłana w stronę W isły, Czarniecki zaś z 3000 ludzi ruszył w dalszą dro­ gę.35 W lasach pod Łow iczem nastąpiła nowa potyczka z liczącym jakoby 1500 ludzi oddziałem Böddekera, k tóry wyruszył z miasta na rozpoznanie.36 M im o przewagi polskiej Szwedzi nie uchylili się od walki. Według relacji jednego ze starodruków,

N o cą z 24 na 25 sierpnia otoczono grupę szwedzką. Rano Szwedzi usiłowali się przebić i na gościńcu wywiązała się walka między jazdą polską i szwedzką.26 Mimo

w róciło do Łow icza nie więcej niż 30 jeźdźców.37 B yć może zresztą pod Łow iczem nie było już kasztelana kijowskiego, jeśli rze­

iż ze strony szwedzkiej było 1200 ludzi „do boju w ybornych”27, po trzygodzinnym starciu Polacy osiągnęli zdecydowaną przewagę. Reszty dokonała orda.28 W zięto znaczne łupy, a Tatarzy mieli nawet znaleźć w błotach 300 000 guldenów porzuco­ nych przez jakiegoś szwedzkiego pułkownika.29 Straty szwedzkie były bardzo duże, poległo ponoć ponad 100 oficerów30, wielu dostało się do niewoli, licznych ścięto na placu boju.31

czywiście raniono go pod Strzemesznem. W ówczas w róciłby nad Wisłę do obozu w Ryczyw ole38, a w lasach łowickich był tylko silny podjazd polski dow odzony

E ch a tej potyczki były dosyć głośne. D otarły do Krakowa32, o starciu ty m pisał Jan Kazimierz do gdańszczan.33 Było to pierwsze polskie zwycięstwo po przegranej bitwie warszawskiej i choć mało istotne, nabrało poważniejszego znaczenia. Jemiołowski podaje, że w tym właśnie starciu został ranny Czarniecki.34 Zapew­ ne nastąpiło to nieco później, trudno bowiem sobie wyobrazić, by oddziały polskie bez dowódcy, zgodnie z zamierzonym planem pogoni za cofającymi się wojskami nieprzyjacielskimi, ruszyły spod Krzem ienicy ku Łow iczowi. W ydaje się, że Czar­ nieckiego raniono w następnej potyczce, właśnie pod Łow iczem .

23J e m i ° ł o w s k l , op. cit., s. 106; Ł o ś , op. cit., s. 21 , Istnieje niezgodność w ustaleniu kierunku marszu szwedzkiego, Jemiołowski, Łoś, nieznany autor Kroniczki (PKK, I, s. 195) i inni twierdzą, że

Szwedzi szli z Krakowa, Meyer i starodruki, że do Krakowa. Sam Czarniecki w liście do A. Leszczyń­ skiego, pisanym 26 .VIII 1656 z Inowłodza ( N o w a k , Nieznane materiały, s. 717) stwierdzał, że starcie było z konwojem prezydium krakowskiego. Sądząc z tego, że w grupie przeciwników znajdował się oficer szwedzki Forgell, który wypuszczony z niewoli po bitwie warszawskiej udał się do Krakowa (AGAD, AR, II, ks. 21 s. 192, 193) należy wnioskować, że polscy pamiętnikarze nie mylą się. Por. też G o r d o n ,o p . cit., I, s. 71 oraz inne materiały z AR, II, ks. 21 opublikowane przez N o w a k a (Kam­ pania wielkopolska, s. 200- 201). 2ł „Einkommander Bericht von dem Haupt-Treffen...”; także „Aussführliche und glaubhaffte Rela­ tion was neulicher Zeit zwischen Königl. Polnischen und Schwedischen Armeen Haubtsachliches vorgelauffen..., A. 1657”. 25 Ł o ś, op. cit., s. 21. Wszystkie źródła polskie podają podobną liczbę przeciwników. Des Noyers pisze o 2000, tyleż podają Rudawski, Wierzbowski i Kochowski. Inaczej źródła niemieckie i szwedzkie, por. też „Continuado XXIII”, s. 99. 26J e m i o ł o w s k i, op. cit., s. 107. 27 Ł o ś, op. cit., s. 21. 28J e m i o ł o w s k i, op. cit., s. 107; Ł o ś , op. cit., s. 22. 29 „Auszführliche und glaubwürdige Relation...” 30M e y e r, op. cit., I, s. 460, „Einkommander Bericht...”, „Auszführliche und glaubwürdige Relation...” 31J e m i o ł o w s k i, op. cit., s. 107. 32T e m b e r s k i , Annales, s. 354 . 33 WAPGd., 300, 53, 1104, nr 22, Jan Kazimierz do rady m. Gdańska, Lublin 9 IX 1656. 34J e m i o ł o w s k i, op. cit., s. 107.

przez któregoś z oficerów. Bez względu na to , w której potyczce został Czarniecki ranny, ewentualnie za­ chorował39, plan współdziałania z W ejherem upadł, a zadania, które mieli w ykonać obaj, spadły na samego W ejhera.40 Czarniecki na przeszło dwa miesiące w ycofał się z wojny. Kubala wysunął luźne przypuszczenie, że leczył się we W rocławiu41, Przyboś potraktow ał to jako pew­ nik.42 P ob y t Czarnieckiego we W rocławiu jesienią 1656 r. nie jest jednak bardziej prawdopodobny. W całej korespondencji królewskiej mowa o tym , że ch ory kasz­ telan kijowski musiał pow rócić, a więc w ycofać się spod Strzemeszna zapewne na prawy brzeg W isły. Z listów Jana Kazimierza wynika, że w połowie września C zar­ niecki był zapewne jeszcze w jego bezpośrednim otoczeniu.43 Stąd też wiadomości o nim w korespondencji Des N oyers, Jana Kazimierza i awizach szlacheckich z tego 35 „Continuation aus unterschiedlichen Orten als Polen, Preussen und Lieffland insonderheit von dem Treffen bey Lowitz zwischen dem Herrn gen. Czarnetzki polnischer — und dem Gen. Major

Bödtker schwedischer Seiten, neulicher Zeit vorgelauffen, 1656”. 36 „Relation von dem Treffen so zwischen Hn. Czarniecki und etlichen schwedischen Trouppen unter Lowitz, in einem Walde vorgangen ist. Dann auch was bey Belagerung der Stadt Riga zwischen dem Mosskowiter und den Belagerten newlich vorgelauffen, 1656”. 37 Tamże. 38 „Eincommender Bericht...” 39Jemiołowski podaje jakoby Czarniecki został pod Strzemesznem ranny w nogę. Inne źródła wspo­

minają o poważnej chorobie. D e s N o y e r s , Lettres, s. 242, Lublin 10I X 1656: „U est vrai que M. Czar­ necki avait une grosse fievre qui l’empecha de passer outre”. Kubala łączy obie te wiadomości ( Wojna brandenburska, s. 74), Jan Kazimierz dobrze chyba poinformowany pisze o „niesposobności zdrowia”. AGAD, AR, III, 4, nr 108. Jan Kazimierz do J. Wejhera, Lublin 12 IX 1656: „Niesposobność zdrowia przyczyną była urodzonego kasztelana kijowskiego, że po szczęśliwej rozprawie z nieprzyjacielem pod Krzemienicą przyszło mu powrócić”. 40 Już w liście z 10 IX Jan Kazimierz nic nie wspomina Wejherowi o możliwości połączenia się z Czarnieckim (AGAD, AR, III, 4, nr 107), 12 IX zleca mu opiekę nad oddziałami w Wielkopolsce (tamże, nr 108), 14 IX wyraźnie już pisze: „rozumiejąc, że wedle ordynansu naszego miałbyś króla szwedzkiego aż ku Prusom odprowadzić”. 41 K u b a 1 a, Wojna brandenburska, s. 301, wysuwa taką hipotezę, gdyż znajduje w korespondencji Jana Leszczyńskiego 30 IX z Wrocławia (Czart., nr 384, s. 484) wiadomość, że Czarniecki czuje się lepiej. Po sprawdzeniu wzmianki sądzę, że jest to tylko wiadomość wtórnie przekazana, ktoś pisał do Leszczyńskiego z kraju o Czarnieckim, a on przekazał to innym. 42P r z y b o ś, Stefan Czarniecki, s. 165: „Z rany tej musiał się leczyć przez kilka tygodni we Wrocławiu”. 43 Wynikałoby to z listu do Wejhera 1 4 IX 1656 (AGAD, AR, III, 4, nr 108).

364

Najazd szwedzki (1655—1659)

czasu.44 Kiedy 18 września król stanął w Solcu (Sandomierskim) Czarniecki chory, ale wtedy już czujący się lepiej, jak to twierdził Leszczyński, albo został odesłany do C zarncy, albo też, na co wskazuje kilka relacji, pojechał jeszcze dalej z Janem Kazi­ mierzem i pozostaw iono go dopiero w Kaliszu.45 Chorow ał dość długo, skoro od drugiej połow y września nazwisko kasztelana kijowskiego znika z dokumentów w ojskowych. N aw et oficerowie szwedzcy, k tórzy już wtedy interesowali się osobą Czarnieckiego, nie wspominają o jego pobycie w Wielkopolsce. Przeciwnie, Mardefelt pisał w październiku do Karola Gustawa, że w otoczeniu Jana Kazimierza nie m a Czarnieckiego i że ten, prawdopodobnie chory, został w Lublinie.46Jeszcze w li­ stopadzie Hiltebrand relacjonował W ranglowi, że Czarniecki był bliski śmierci.47 Tak więc trzeba raczej przyjąć, że w październiku i listopadzie 1656 r. Czarniec­ ki rzeczywiście nie brał udziału w walkach. N ie ustali się na pewno, czy przebywał w tym czasie w C zarncy, w Kaliszu czy wreszcie w Lublinie. W rocław wydaje się najmniej prawdopodobny. N a teatr działań w ojennych pow rócił kasztelan dopiero w grudniu 1656 r. Sytu­ ację zastał już znacznie zmienioną. Realizując stare plany, Jan Kazimierz od 15 listo­ pada przebywał w Gdańsku, siły szwedzkie skupione były także na Pom orzu. Pierwszym poleceniem, które Czarniecki miał w ykonać, było przeprowadzenie Ludwiki Marii z W olborza do Gdańska. Zadanie nie przedstawiało żadnych trud­ ności. Kraj był w pewnym stopniu oczyszczony z załóg nieprzyjacielskich, Chojni­ ce, do k tórych zmierzał Czarniecki, opanowane przez Polaków .48 Poza tym Karol Gustaw gwarantował bezpieczeństwo królowej49, a nieco później także rozkazał swym oddziałom dopuszczenie jej do Gdańska50 i surowo upominał przed w ykro­ czeniami przeciw tym rozkazom .51 Ludwika M aria, k tóra od końca września w raz ze swym najbliższym otocze­ niem przebywała w W olborzu, po 11 grudnia52 wyruszyła w drogę. Ju ż za W olbo­ rzem spotkał ją Czarniecki53, mając ze sobą około 1500 żołnierzy.54 44 AGAD, AR, II, nr 21, s. 199, z Polski 5 IX, wiadomości o tym, że Czarniecki prowadzi! po wyjściu z Lublina Tatarów są mylne, cała nota zresztą zawiera wiele fałszywych doniesień. 45 Przede wszystkim relacje gdańskie: UUB, E. 428, „Journal...” 25 IX 1656. Czarniecki miał razem z królem pojechać do Kalisza; por. tamże, 7 X 1656; także „Kurze Anweisung...”, s. 83; M e y e r, op. cit., I, s. 452,17(27) X 1656. Czarniecki miał być w Kaliszu, por. też Krajewski (Historya, s. 86) bez podania źródła twierdzi, że Czarniecki po potyczce pod Strzemesznem przebywał w Wielkopolsce. 46RA, Brev tili..., C. Mardefelt, Toruń 7(19) X 1656. 47 RA, SkS, 65, J. Hiltebrand do C. G. Wrangla, Elbląg 7(17) X I 1656; por. też RA, Extranea IX, Polen, nr 143, z Gdańska, b.d. 48 Por. „Ausführlicher Bericht wie Ihre Königliche Majest. zu Pohlen und Schweden die Stadt Konitz...” 49 P u f e n d o r f, op. cit., s. 170; por. też korespondencję Ludwiki Marii, RA, Förhandlingar... 50 RA, RR 1656, f. 2062v. 51 Tamże, f. 2157v-2158v 12(22) XII 1656 do G. O. Stenbocka; por. także f. 2161, 12(22) XII 1656. 52 Por. D e s N o y e r s , Lettres, s. 245-283; W y d ż g a, Historya, s. 120; ostatni znany list Ludwiki

Marii z Wolborza nosi datę 11 XII, por. Oss., 3008/11. 55W y d ż g a, Historya, s. 123, wspomina, że Czarniecki spotkał królową w drodze. Ponieważ Bülow donosił, że eskortuje ją do Kalisza, musiało to być między Wolborzem a Kaliszem. 54 A. L u m b r e s, Relations..., ambassadeur en Pologne et en Allemagne... II, (ed.) G. Lhomel, Paris

Na Pomorze (sierpień 1656-luty 1657)

365

Najpewniej były to oddziały kasztelana, przede wszystkim zaś jego dragonia. Regiment dragoński we wrześniu 1656 r. poszedł z królem do Inowłodża55 i dalej na Gdańsk (stąd być może, gdy mówiono o ludziach Czarnieckiego, wymieniano i Czar­ nieckiego, choć ten nie brał udziału w walce). Ponieważ król wysłał spod Gdańska jakichś ludzi do kasztelana56 — należy przypuszczać, że przekazał mu jego oddziały. M arsz Czarnieckiego na północ został natychm iast dostrzeżony przez prze­ ciwnika.57Ju ż 13 X I I 1656 r. Bulów donosił Karolowi Gustawowi, że kasztelan idzie z W olborza58 do Kalisza, a nie do W arszawy, z w yraźnym zamiarem dotarcia do Gdańska.59 Z Kalisza Ludwika Maria wysłała list do szwedzkiego komendanta Z ło­ towa, z żądaniem poddania miasta.60 W czasie drogi nastąpiło jakieś niewielkie starcie, o którym wspomina Wydżga. Szwedzi jakoby zaatakowali w ozy idące na końcu orszaku królow ej.61 Była to ra­ czej bardzo drobna potyczka. W edług dalszych relacji Biilowa Czarniecki miał prowadzić królową na W ągro­ wiec i Ujście62, a zatem wielkim lukiem, zapewne dla ominięcia wszelkich niebez­ pieczeństw. \ W iadomości o dalszej drodze królowej są zbyt skąpe, by kusić się o dokładniejsze odtworzenie w ydarzeń. Szwedzkie oddziały wywiadowcze, które w ostatniej deka­ dzie grudnia usiłowały ustalić miejsce pobytu Czarnieckiego, nie m ogły tego zro ­ bić63 i Szwedzi widzieli kasztelana tam , gdzie go wcale nie było. Z wielu relacji szwedzkich wynika, że brali oni oddziały armii polskiej, wycofujące się na wieść o marszu Karola Gustawa spod Gdańska w kierunku Chojnic, za wojska Czarniec­ kiego.64 Rozpoznania czynione przez króla po przejściu W isły 27 grudnia ze Steblewa ustaliły nawet, że Czarniecki w raz z armią polską znajduje się w odległości dwu mil.65 1912-1914, s. 94, RA, Brev tili..., Bülow, Toruń 18(28) XII 1657. Jakby wynikało z relacji Jemiołowskiego, op. cit., s. 112, Jan Kazimierz przysłał tych żołnierzy z Gdańska; por. też AGAD, AR, II, ks. 21, s. 275, Nowiny. 55 O marszu Jana Kazimierza do Inowłodża por. AGAD, BOZ, nr 1046, T. Morstin do J. Zamoj­ skiego, 2 4 IX 1656. O tym, że były tam oddziały Czarnieckiego, świadczy kwit Aleksandra Tymieniec­ kiego, Inowłodz 2 6 I X 1656, BP An Kórn., nr 1941 b. 56J e m i o ł o w s k i , op. cit., s. 112-, 57 RA, RR 1656. 58 W tekście: „von Lemberg”, oczywista pomyłka z „von Wolberg”. 59 RA, Brev tili..., B. Bülow, Toruń 13 XII (n. s.?), 1657. 60 RA, SkS, nr 69, Ludwika Maria do szwedzkiego komendanta Złotowa, Kalisz 21 (?) XII 1656 (W SkS łącznie z listami Ralamba), por. także ZDIH PAN, TRz., nr 79, s. 281; 20 X I I 1656 królowa była w Kaliszu, dopiero wtedy mowa o konwoju Czarnieckiego. 61W y d ż g a, Historya, s. 124. 62 RA, Brev tili..., Bülow, Toruń 18(28) XII 1656. 63 Tamże, A. Weissenstein, Starogard 18(28) XII(?) 1656. 64 KA, KhS XI, nr 4, D ie Verschreibung... (prawdopodobnie relacja Ascheberga), 23 XII 1656 (2 I 1657); RA, Brev tili..., Ascheberg, 24 X I I 1656 (3 1 1657); RA, Extranea IX, Polen nr 143, Elbing, 23 XII 1656 (2 1 1657); D a h l b e r g h, D iarium , s. 96-97. 63D a h l b e r g h , D iarium , s. 96-97.

366

Najazd szwedzki (1655—1659)

Były to wszystko wiadomości nieprawdziwe. W brew sugestywnemu stwierdzeniu Des N oyers, jakoby królowa wraz ze swym konwojem była u progu Gdańska66, Ludwika M aria i towarzyszące jej oddziały dotarły tylko do C h ojn ici tam 30 lub 31 grudnia spotkały oddziały cofające się forsownym marszem spod Gdańska.67 Jeżeli w ierzyć Jemiołowskiemu, spotkanie to było dla królowej i Czarnieckiego przykrą niespodzianką.68 W wojsku powszechnie uważano, że po odpoczynku pod Chojnicami wszyscy razem ruszą z pow rotem do Gdańska.69 Tym czasem jednak 2 stycznia70 wieczorem nadciągnęli Szwedzi. Karol Gustaw, rozpoznaw szy sytuację i stwierdziwszy odw rót polskich oddziałów, o k tórych już wiedział, że nie są oddziałami Czarnieckiego, pragnął przekonać się, czy cofną się one dalej do W ielkopolski, czy też po połączeniu się z nadciągającym kasztelanem rozpoczną działania przeciw Szwedom na Pom orzu.71 W tym celu wysłał silny pod­ jazd pod dowództwem Ascheberga, nakazując mu zorientowanie się w zamiarach przeciwnika.72 Ten forsownym całonocnym marszem podążał w ślad za cofającymi się.73 Zastał on Polaków już rozlokow anych w Chojnicach i czterech okolicznych wsiach. W ywiązała się walka najpierw z pułkiem Konstantego Wiśniowieckiego, stojącym w Pawiowej i Lichnow ach, potem z chorągwiami Sobieskiego i Koniec­ polskiego.74 Uderzenie szwedzkie było niespodziewane, polskie oddziały poszły w rozsypkę.75 Szwedzi zdobyli tabory i dużą ilość koni.76 66 D e s N o y e r s , Lettres, s. 289: „Nous avons été prêts d’entrer a Dantzick”. Podobnie uważa autor „Journal” (UUB, E. 4 2 8 , 1 3 1 1657). Jego zdaniem, potyczka pod Chojnicami miata miejsce w cza­ sie odwrotu. W szwedzkich źródłach spotkamy czasem wiadomości, że królowa przybyła do miasta; por. RA, SkS, nr 65, Hiltebrand do C. G. Wrangla, Elbląg 26 XII 1656 (5 1 1657). 67 J e m i o ł o w s k i, op. cit., s. 113; por. także zeznania jeńców polskich po utarczce pod Chojnica­ mi, RA, Brev tili..., R. Ascheberg, 24 XII 1656 (3 1 1657), kopia w RA, Extranea IX, Polen, nr 143; por. tamże, Aus Elbing 23 XII 1656 (2 1 1657) i Aus Dantzig 2 1 1656. Ta ostatnia awiza także RA, KhS XI, nr 8; M e y e r , op. cit., I, s. 565; G o r d o n , op. cit., I, s. 81; „Continuatio XXIII”, s. 19; „Gazette de France”, r. 1657, s. 111-112, 135-136. 68J e m i o ł o w s k i, op. cit., s. 113. 69 RA, Brev tili..., R. Ascheberg, 24 X I I 1656 (3 1 1657) zeznania wziętych do niewoli po potyczce. 70 Chronologia działań szwedzkich potwierdza tę datę, podaną w korespondencji i drukach ulot­

nych. Wiadomość w pamiętniku Wydżgi, że potyczka odbyła się w noc noworoczną, jest mylna. W y d ż g a, Historya, s. 124. 71 RA, R R 1656, f. 2209, do P. Wirtza 21(31) X I I 1656 ze Steblowa; RA, RR 1656, f. 2234-2235, An öfv. von Alefelt, 24 XII 1656 (31 1657). 72 RA, RR 1656, f. 2209, do P. Wirtza 21(31) X II 1656; por. też TE, VII, s. 993. 73 RA, Brev tili..., R. Ascheberg, 24 XII 1656 (3 1 1657); por. też R. Ascheberg, Journal, s. 198-199, oraz list Ascheberga do Wrangla, 5 1 1657, „Gazette de France”, r. 1657, s. 126-128, 128-132. 74 „Copia eines gewissen Shreibens aus Copien welcher gestalt die Königliche Polnische Parteyen oberhalb Konitz bey Pawłowo den 3 Januar mit dem Schweden getroffen und allda geschlagen. Benebenst einer Antwort auff das überschickte Extract Schreiben vom ändern Januarii aus Königsberg, A. 1657”; AGAD, AR, II, ks. 21, s. 293, Nowiny spod Krakowa, 26 I 1657; L u mb res , Relations, s. 93-94; „Relation öfwer thet som föreluppet âr sedan Fis. Kongl. Mayst. til Swerige etc. passerade WeichselStrömen, Datum Schiblitz, then 29 Decem. st. vet, A. 1656”; „Continuatio X X V ”, s. 19; DE, I, s. 1. 75 Tamże, por. RA, Brev tili..., R. Ascheberg, 24 XII 1656 (3 1 1657). TE, VII, s. 1004-1005. 76 Tamże.

Na Pomorze (sierpień 1656-luty 1657)

367

O koło północy wieść o nastąpieniu Szwedów dotarła do Chojnic i obaj hetmani ustawili wojsko w szyku przed miastem. Czarniecki ruszył naprzeciw nieprzyjacie­ la ze swoim oddziałem, ale nim doszło do starcia, Szwedzi wycofali się.77 Nastąpiła pogoń, według jednych relacji bezskuteczna78, według innych zwycięska.79 Karol Gustaw w każdym razie oceniał potyczkę jako szwedzki sukces80, a nie­ które druki ulotne twierdziły, iż „Czarnetzken Volcker sind geschlagen und totaliter ruiniret”.81 W opisie wydarzeń tych kilku dni, opartym przede wszystkim na relacjach Szwe­ dów, k tórzy nie mogli dokładnie znać sytuacji w wojsku polskim, wiele spraw po­ zostaje niejasnych. Zwłaszcza odw rót głównych sił spod Gdańska i spotkanie od­ działów Czarnieckiego wymagają jeszcze ustaleń. W tym wypadku nie są to wiado­ mości zbyt ważne, ale przyszły historyk wojskowości analizujący wydarzenia z mi­ litarnego punktu widzenia z pewnością wniesie tu szereg poprawek i uzupełnień. D o zrozumienia dalszych działań Czarnieckiego o wiele istotniejsza jest sytuacja, jaka się w ytw orzyła po bitwie. Źródła szwedzkie podkreślają, że w obozie polskim powstała panika i zarządzono szybki odw rót w kierunku N akła.82 Jest to zgodne z prawdą. 4 stycznia 1657 r. królowa była już w Kamieniu83, a nieco później w Grocholinie pod Kcynią84, gdzie i hetmani rozbili obóz.85 \ Jak wiadomo z pamiętnika W ydżgi86, opisu Rudawskiego87 i Des N oyers88, Wy­ stąpiła w tym czasie dosyć istotna różnica zdań między królową i hetm anam i.89 Ci twierdzili, że wygłodzone i nieopłacone wojsko nie m oże zostać w okolicach Gdań­ ska i musi przezim ować w Wielkopolsce. Ludwika Maria obstawała przy zatrzym a­ niu oddziałów pod Gdańskiem i w yprowadzeniu Jana Kazimierza z miasta. O biecy77 „Copia eines gewissen Schreibens...”; „Continuatio X X V ”, s. 15. 78 Tamże; J e m i o i o w s k i, op. cit., s. 114. 79 D e s N o y e r s , Lettres, s. 289; W y d ż g a, Historya, s. 124-125. 80RA, RR 1656, f. 2258, 26 X II (5 1) 1657, do R. Douglasa; tamże, f. 2261 27 X II 1656 (6 1 1657), do

rezydenta B. Wolfsberga, by zawiadomił elektora o zwycięstwie odniesionym przez Ascheberga. Ten sam list UuA, VIII, s. 144. 81 „Extraordinär Zeitung aus unterschiedlichen Ortern in welchen zu ersehn wie sehr sich der Schwe­ dische Avisen Schreiben bemühet, die Welt durch allerley unwarhaffte Novellen zu verleiten, A. 1657”. 82 RA, Brev tili... R. Ascheberg; por. także N N (najpewniej Ascheberg) do C. G. Wrangla, Człu­ chów 26 XII 1656 (5 1 1657). 83 Oss., nr 2976/11, s. 64, Ludwika Maria do d’Avaugoura, Kamień 4 1 1657. 84D e s N o y e r s , Lettres, s. 289, Grocholino 8 1 1657; do Grocholina przybyto 6 lub 7 1, por. ZDIH PAN, TRz., nr 80, s. 196, Vidoni, awizy, Grocholino 7 1 1657. 85 Por. BPAN Kórn., nr 1941a. 86 W y d ż g a, Historya, s. 125-126. 87 R u d a w s k i, op. cit., s. 278-279. 88 D e s N o y e r s , Lettres, s. 290. 89 Zawiły ten spór opisał K u b a l a , Wojna brandenburska, s. 92-93. Ten barwny obraz zawiera jednak szereg poważnych nieścisłości. Wydarzenia umieszcza Kubala w Chojnicach i to już 1 lub 2 I 1657, jak można wnioskować z przebiegu wypadków. Tymczasem spór toczył się pod Kcynią i to z całą pewnością po 4 I, a raczej między 5 a 8 I 1657. Także potyczka z Aschebergiem u Kubali opisana niezbyt ściśle.

368

Najazd szwedzki (1655—1659)

Na Pomorze (sierpień 1656—luty 1657)

wała za to dosyć duże wynagrodzenie. Królow a rozporządzała według Rudawskie­ go sumą 30 000 talarów, które przekazała żołnierzom.90 Jak można przypuszczać, pieniądze te przeznaczyła dla tych, którzy się zobowiązali zostać pod Gdańskiem.91 Poza tym przyrzekła pozostającym 100 000 talarów92, później zaś dała nawet rewers na 120 000.93 Dla swych planów królowa szybko pozyskała Czarnieckiego.94 Ten jednak dys­ ponował m oże dobrym i chęciami, ale małą ilością żołnierzy.95 Według Rudawskiego nastąpiła sprzeczka między Czarnieckim a hetmanami. Kasztelan miał powiedzieć, że nie będzie słuchał ich rozkazów. Żądał przy tym , by zostawili mu nie tylko jego chorągwie, ale i ochotników ze swych oddziałów, k tórzy zechcą pozostać.96 Ru­ dawski nie dał się tu ponieść fantazji. M ożna w yobrazić sobie, jak napięta sytuacja powstała w obozie pod Kcynią. Z jednej strony hetmani, którzy nie chcieli się bić, mieli na swym sumieniu dość niedawną zdradę, a ostatnio ucieczkę spod Gdańska, z drugiej znaczny autorytet wojskowy Czarnieckiego, poparty autorytetem królowej i — co nie mniej ważne — dosyć dużą sumą pieniędzy wypłacanych natychmiast i obietnicą jeszcze większego wynagrodzenia. Wiedziano przy tym już, że kasztelan kijowski ma się udać na pra­ w y brzeg Wisły. Była nadzieja na jakie takie oporządzenie się, na pewno napełnienie żołądków, a być może i kieszeni. H etm ani nie mieli w yboru, musieli się zgodzić na postulaty królowej. 8 stycznia 1657 r. w obozie pod Kcynią Potocki wydał dokument97, k tóry jest aż nadto w yraź­ nym potwierdzeniem sporu opisanego przez Rudawskiego. H etm an polecał swym oficerom, by, jeśli zechcą, udali się pod komendę Czarnieckiego. Pismo to ze wszech miar ciekawe, po prostu paruje hetmańskim oburzeniem. W idać, że jego autor pod przymusem zgodził się na przekazanie ludzi kasztelanowi kijowskiemu, kąśliwie też dodawał: „[...] którem u nie nowina na miejscu moim zostawać [,..]”.98

90 R u d a w s ki, op. cit., s. 278. 91 AGAD, AR, II, ks. 21, s. 293, Nowiny spod Krakowa, 23 1 1657. 92 J e m i o ło w s ki, op. cit., s. 115. 93 BPAN Kórn., nr 1941a, Ludwika Maria do „rycerstwa”, Grocholino 19(?) 1 1657. Rewers na ręce

Czarnieckiego, na jak najszybszą wypłatę 120 000 talarów. Jest to zapewne owa „assekuracyja”, o której wspomina Jemiołowski. Data w oryginale asekuracji błędna, nie 19 I, lecz 9 I. Dnia 151 Ludwika Maria była już prawdopodobnie w Kaliszu; por. też wzmianki o zobowiązaniach królowej wobec wojsk Czar­ nieckiego ZDIH PAN, TRz., nr 80, s. 196, Vidoni, awizy, Kalisz 16 I 1657. 94 J e m i o 1 o w s k i, op. cit., s. 115. „Więc jednym natenczas siła obiecowala, a potem nic nie dała, drugim zaś osobliwie i starszyzny siła dobrego uczyniła. Tem zmiękczone wojsko, a osobliwie Czar­ niecki, mąż dzielny i odważny, dal się prędko namówić na to”. 95 Jak wiadomo, według ocen szwedzkich Czarniecki przyprowadził do Chojnic około 1500-2000 ludzi. 96 R u d a w s ki, op. cit., s. 278. ' 97 BPAN Kórn., nr 1941a, nr 26 (oryg.), Stanisław Potocki do oficerów, obóz pod Kcynią, 8 1 1657. 98 BPAN Kórn., 1941a, nr 27; por. też AGAD, AR, II, ks. 21, s. 365, Nowiny od dworu z Kalisza 27 I 1657; także L u m b r e s , Relations, II, s. 94.

Szkic 15. Ruchy oddziałów Czarnieckiego (grudzień 1656-luty 1657)

369

370

Najazd szwedzki (1655—1659).

Jeśli dotychczas hetmani mieli pow ody, by nie lubić Czarnieckiego, teraz mogli go znienawidzić. Kasztelan pozostał w iernym sługą dworu, naraził się jednak jesz­ cze bardziej zwartej grupie magnackiej. C hw ilow o osiągnął swój cel, mógł nadal pozostać na P om orzu z dosyć dużą grupą wojska, ale już w niedalekiej przyszłości miał dosyć drogo zapłacić za opór wobec władzy hetmańskiej. T o , że za całą impre­ zą stała niewątpliwie królowa, bynajmniej nie osłabiało gniewu Potockiego. Musiał zostawić własnych żołnierzy, a sam z królową wycofać się do Kalisza. Słabym uspra­ wiedliwieniem był argument, że wojsko jest wym ęczone i zdezorganizowane po­ tyczką pod C hojnicam i." Zdobyw szy żołnierzy, Czarniecki miał rozwiązane ręce — mógł rozpocząć dzia­ łania zaczepne. K rótki wypad pom orski nie ma dokładniejszego opracowania. Prześlizgnęli się nad nim Krajewski i Jenike, Walewski napisał zaledwie kilka słów, Kubala 2 strony. Przyboś w opracowaniu tego fragmentu działań Czarnieckiego nie wyszedł poza szkicowy zarys swych poprzedników. W ydarzenia stycznia i lutego 1657 r. warte są jednak pióra historyka. Uw ażny badacz dostrzeże w nich wiele specyficznych cech postępowania kasztelana kijow­ skiego, znajdzie też wiele analogii. N ie mając bynajmniej ambicji wyczerpania te­ matu, pobieżnie traktując zagadnienia militarne, chciałbym zw rócić uwagę na kilka problem ów istotnych przede wszystkim ze względu na samą postać regimentarza. Zagon na Pom orzu i przeprowadzenie króla z Gdańska do Częstochow y należą do najszybszych manewrów, jakich dokonał Czarniecki. R uchy oddziałów polskich odbywały się w pobliżu głównych sił nieprzyjaciela, a realizacja własnych planów nie przeszkadzała kasztelanowi w nieustannym szarpaniu wroga. Rozrzucenie woj­ ska szerokim wachlarzem umożliwiało dokładne ustalenie położenia przeciwnika. Jeśli dodać przy tym , że ludzie, którym i dysponował Czarniecki, nie należeli do zdyscyplinowanych, że wojsko musiało żyw ić się grabieżą, gdyż nie dysponowało ani pieniędzmi przeznaczonym i na żywność, ani jakimkolwiek zapleczem, że de­ zercje z oddziałów były na porządku dziennym — otrzym am y rzeczyw isty obraz możliwości operacyjnych Czarnieckiego. W arto go porów nać z ustalonym przebie­ giem wydarzeń. Oddziały kasztelana wyruszyły spod K cyni 9 lub 10 stycznia, w sile około 3000 ludzi.100 W eskorcie królowej było 1500 do 2000 ludzi101 — chorągwie, którym i kasz­ telan kijowski dowodził jeszcze przed 8 stycznia, a zatem przed przeciągnięciem chorągwi hetmańskich. Trudno stwierdzić, ile ludzi przeszło do Czarnieckiego po rozkazie Potockiego. Rudawski pisze o 6000, które regimentarz miał na prawym brzegu W isły102, Jemiołowski o 12 000103, Karol Gustaw wspomina w jednym ze 99 RA, Extranea IX, Polen, nr 143, awizy, Kalisz 13(23) 1 1657. 100AGAD, AR, II, ks. 21, s. 365, Nowiny od dworu z Kalisza, 27 1 1657; tamże, s. 2.93. 101 RA, SkS, nr 65, J. Hiltebrand do C. G. Wrangla, Elbląg 26 XII 1656 (5 1 1657). 102 R u d a w s k i, op. cit., s. 278. 103 J e m i o ł o w s k i, op. cit., s. 115.

Na Pomorze (sierpień 1656—luty 1657)

371

swych listów o prawie 225 chorągwiach104, w innym o 120 kom paniach.105 W rela­ cjach szwedzkich przyjmują około 140 chorągwi.106 W szystko to są jednak dane znacznie przesadzone. Bardziej już w granicach prawdopodobieństwa znajduje się liczba 5000, jaką podawał M eyer107, na ogół dobrze zorientow any, choć najpewniej wliczał w to także oddziały Wojniłłowicza, które później połączyły się z Czarniec­ kim. O gólny plan Czarnieckiego polegał przede wszystkim na odciągnięciu głów­ nych sił szwedzkich od Gdańska, działania oddziałów polskich zależały więc od posu­ nięć wojsk szwedzkich. Jeżeli istotnie zamiar wyruszenia do Prus Książęcych powzię­ to już w pierwszej dekadzie stycznia108, nie było to chyba jeszcze definitywne posta­ nowienie. Czarniecki miał najpierw stwierdzić, jakie są najbliższe plany Karola Gustawa, przewidywano też, że nawiąże on łączność z wojskami litewskimi.109 Idąc szybkim marszem spod Kcyni 11 stycznia wieczorem cała grupa wojsk do­ tarła nad W isłę.110 Rzeka była zupełnie zamarznięta.111 Część oddziałów, około 2000 ludzi112, przeprawiła się w okolicach Solca, zajęła położoną już na praw ym brzegu bogatą wieś Czarnow o należącą do rady miejskiej Torunia i rozlokow ała się w oko­ licy.113 Sam kasztelan z resztą wojska rezydować miał w Solcu.114 Stamtąd następne­ go dnia wysłał posłów do Torunia z żądaniem okupu: 10 000 talarów, 50 beli sukna i 10 beczek wina.115 Ju ż w czasie marszu w okolicach Bydgoszczy żołnierze niezbyt oszczędzali oko­ licznych mieszkańców .116 Po przekroczeniu W isły zrabowano i spalono Czarnow o, Toporzysko117 i dobra D ziw ak118, a podjazdy szukające żywności docierały ńż do dalszych okolic. 104 UuA, VIII, s. 145, Karol Gustaw do elektora 1(11) 1 1657, Chojnice, w RR brak. 105 RA, RR 1657, f. l -l v , do R. Douglasa, Chojnice 1(11) 1 1657. 106 RA, KhS XI, nr 3; G. O. S t e n b o c k, Diarium , 22 I ( 1 II) 1657; KhS XI, nr 3, Relation. 107 M e y e r, op. cit., II, s. 2-3 ; także D E, I, s. 2. 108 Des Noyers pisał 8 1 1657 o wyprawie Czarnieckiego do Prus jako o sprawie już postanowionej;

por. Lettres, s. 290. 109 AGAD, AR, II, ks. 21, s. 293, 365. 110 M e y e r, op. cit., II, s. 2 . ■ 1,1 J e m i o 1 o w s k i, op. cit., s. 115; także M e y e r ,op. cit., II, s. 3. 112 Ilość tę zgodnie podają polskie i szwedzkie źródła, por. J e m i o ł o w s k i, op. cit., s. 115, BA, RR 1657, f. 14v, 6(16) I 1657. Do Douglasa; także f. 13, 6(16) I do Fryderyka Wilhelma. 113 RA, Brev till..., B. Biilow, Toruń 3(13) 1 1657; także RA KhS XI, nr 8, Biilow do G. O. Stenbocka, Toruń 4(14) 1 1657 z wiadomością o spaleniu przez Czarnieckiego Solca, tamże, Extract Schreiben aus Thorn, 13 1 1657; M e y e r, op. cit., II, s. 3, UUB, E 428, „Journal...”, 18 I 1657. 114 RA, KhS, XI, 6, Zeznania żołnierza z oddziałów Czarnieckiego. 115 „Extraordinär Zeitung darinnen begriffen was sich dieser Tage in Dantzig begeben, Ingleichen der Zustand der Königl. Schwedischen Armee, dann auch wie es mit dem auffbruch des Czarnecky bey Thorn hergangen..., A. 1657”; RA KhS XI, nr 8, Extract Schreiben aus Thom , 131 1657; M e y e r , op. cit., II, s. 3-4; UUB, E 428, Journal 24 1 1657; „Continuatio X X V ”, s. 20. 116 RA, Brev till..., H . Strahlmann, Toruń 9(19) I 1657; M e y e r , op. cit., II, s. 3; także wzmianki w korespondencji Biilowa. 1,7 RA, KhS X I, nr 8, Exstract Schreiben aus Thorn, 13 1 1657; M e y e r , op. cit., II, s. 3. 118 RA, KhS XI, nr 8, Extract Schreiben aus Thorn, 13 1 1657; por. także RA, RR 1657, f. 30, 9(19) I 1657 do Rady Torunia.

■>'*■

Najazd szwedzki (1655—1659)

T e pierwsze poczynania nasuwają pewne sugestie zamiarów Czarnieckiego. C hoć główne jego cele były znacznie szersze, istniały także i poboczne zadania wyprawy. Jednym z nich było utrzymanie żołnierzy przez okres zim ow y na Pom orzu, bez porów nania łatwiejsze na prawym brzegu Wisły. Szwedzki komendant Torunia, Bulów, był zaskoczony nadejściem Polaków. Odebrawszy w iadomość o zajęciu Czarnow a, wysłał natychmiast 30-osobowy pod­ jazd, zleciwszy mu rozpoznanie sytuacji.119 Okazało się, że Polacy są nie tylko w Czarnow ie, ale i innych wsiach. Jednocześnie nadchodziły wieści, że zamierzają przejść z pow rotem na lewy brzeg W isły120. W Toruniu oceniono niebezpieczeń­ stwo jako pow ażne121, toteż Bulów tego samego dnia zawiadomił Karola Gustawa i Stenbocka o pojawieniu się Polaków. Alarmujące listy Biilowa bardzo zaniepokoiły Karola Gustawa. Kw atera głów­ na, mająca już przedtem wiadomości o zam ierzonym pochodzie Czarhieckiego do Prus Książęcych122, dowiedziawszy się teraz o przeprawie polskich oddziałów na praw y brzeg W isły przypuszczała, iż zechcą one udać się prosto główną drogą na Chełmno i Biskupiec.123 Szwedzi otrzym ywali jednak wiele sprzecznych wiadomo­ ści, Czarnieckiego widziano jednocześnie za W isłą pod Toruniem , w marszu na Starogard, pod Bydgoszczą124, co było zapewne spowodowane działaniami rozsyła­ nych przezeń podjazdów. Ponieważ król szwedzki zamierzał pom aszerować w ślad za wojskajmi polskimi, dokładne poznanie sytuacji było dlań konieczne. Zasadniczy plan Karola Gustawa przedstawiał się następująco: jeżeli Czarniecki pójdzie na pół­ noc, Szwedzi przeciwstawią mu oddziały Douglasa125, specjalnie ściągnięte spod Gdań­ ska, gdzie dotychczas blokowały Jana Kazimierza126, a potem razem z nimi uderzą na Polaków .127 K ról najbardziej obawiał się możliwości połączenia oddziałów Czar­ nieckiego z Gosiewskim i był zdecydowany tem u zapobiec.128

Na Pomorze (sierpień 1656-luty 1657)

373

Zgodnie z pow ziętym planem Karol Gustaw 10 stycznia po zajęciu Chojnic p o­ szedł pod Tucholę, zostawił tam tylko mały oddziałek dla blokowania miasta129, a sam z wojskiem pom aszerował przez K oronow o w kierunku Bydgoszczy130, za­ mierzając przeprawić się przez rzekę. Tym czasem jednak wszystkie oddziały polskie znalazły się z pow rotem na le­ wym brzegu rzeki. Przeprawa nastąpiła 15 stycznia pod Toruniem .131 Trudno powiedzieć, jaki był cel tego posunięcia. Być może Polacy ruszyli pra­ w ym brzegiem w kierunku miasta, by zbrojnymi argumentami poprzeć żądania wysunięte w poselstwie, a kiedy Szwedzi przyjęli polskie oddziały silnym ogniem, przeszli rzekę.132 Bardziej prawdopodobne wydaje się, że przed powzięciem osta­ tecznej decyzji o sposobie przedarcia się do Gdańska Czarniecki pragnął także zo­ rientować się w zamiarach przeciwnika, a do tego nie w ystarczały już wysłane pod­ jazdy. Znalazłszy się z pow rotem na lewym brzegu rzeki, ruszył „drogą na W ładysła­ w ow o” w okolice Bydgoszczy.133 Nastąpiły tam nieuchronne spotkania ze szwedz­ kimi podjazdami.134 Część swych ludzi wysłał wtedy kasztelan do Pawiowa135, a część do Brześcia, by stanowili osłonę miasta.136 Sam z pozostałymi oddziałami, widząc że siły szwedzkie stoją na lewym brzegu, 17 stycznia w okolicach Nieszawy przepra­ wił się pow tórnie i ostatecznie już przez W isłę137, zrabowawszy podobno po drodze miasto.138 N ie udało się dokładnie ustalić, jaką drogę przeszedł Czarniecki od przeprawy w okolicach N ieszawy do Ciechanowa. Przypuszczalnie głównym szlakieiń na Lip­ no, Skąpe, Sierpc, Strzegowo. W Ciechanowie był 19 stycznia.139Jeśli kasztelan szedł zapewne drogą najdogodniejszą, to jego oddziały rozlały się szeroką falą, szczegól­ 129 M e y e r , op. cit., II, s. 4; „Copie eines Schreibens”, także RA, RR 1657, f. 13 do elektora 6(16) I 1657 (data wątpliwa), U UB, E 428, „Journal”, 18 1 1657; „Continuatio X X V ”, s. 20, „Gazette de Fran­

119 „Einkommender Bericht von den zu Elbing getrübnen Controversien wegen des Lobwassers

und auff was Art der König von Schweden selbige gemittelt und verglichen auch was sonst zwischen Pollnischen und Schwedischen Völckern newlich vorgelauffen, A. 1657”. 120 RA, KhS XI, nr 8, Extract Schreiben aus Thorn, 13 1 1657. 121 Tamże. 122 RA, RR 1657, f. 13, do R. Douglasa, 1(11) 1 1657; UuA, VIII, s. 145, Karol Gustaw do elektora 1(11)1 1657. 123 RA, RR 1657, f. 14, do elektora, 6(16) I 165 7 ; des Feindes Marsch über die Weichsel betref­ fend...”, f. 19, do R. Douglasa 8(18) 1 1657; „...mit bey sich habenden leuthen nach Sehlfeld zu gehen...” 124 RA, RR 1657, f. 13, do elektora 6(16) 1 1657 (?); tamże, f. 11 do R. Douglasa 5(15) 1 1657, tamże, f. 14v, do R. Douglasa 6(16) I 1657. 125 Tamże, f. 11, do R. Douglasa, 5(15) 1 1657. Poleca mu wyjść naprzeciw nieprzyjacielowi. Gdyby

zaszedł daleko, ma obsadzić Malbork, Prismark lub Pasłęk. 126 RA, RR 1656, f. 2270-2271,30 X I I 1656 (191 1657), do R. Douglasa: „auf dem König von Pohlen gute acht haben”. 127RA, RR 1657, f. 14, do elektora, 6(16) 1 1657. 128 UuA, VIII, s. 145, Karol Gustaw do elektora 1(11) I 1657, RA , R R 1657, f. 14, tenże do tegoż 6(16) 1 1657.

ce”, r. 1657, s. 159-160. 130Tamże, por. takżeD a h l b e r g h , Diarium , s. 97; KhS XI, nr 3, „Relation...” 131 M e y e r , op. cit., II, s. 3-4; „Continuatio X X V ”, s. 20, także RA, RR 1657, f. 13, do elektora 6(16) 1 1657. 132 Tamże, sugerowałyby to również sformułowania w korespondencji Karola Gustawa, że nieprzy­ jaciel wycofał się „in confusion”; RA, RR 1657, f. 13, do elektora 6(16) I 1657. “ M e y e r , op. cit., II, s. 4; „Continuatio X X V ”, s. 20. 134 „Copia eines Schreibens ausz Tuchei an Königl. Maytt. zu Pohlen und Schweden von dem Tref­ fen zwischen dem Hn. Czarnetzki und den Schweden so bey Tuchei und Strassburg vorgegangen, A. 1657”; „Relation von dem Treffen so anitzo zwischen dem Herrn General Czarneczky und dem Schweden bey Bramberg vorgelauffen”; A. 1657 „Kurtze Anweisung”, s. 108; także K. G. F e l l e n i u s , Nagra svensk-polska m innen, Stockholm 1939, s. 24. 135 BP A N Gd., nr 755, f. 64; „Kurtze Anweisung”, s. 106. 136 M e y e r, op. cit., II, s. 9. 137 Tamże, s. 5; P u f e n.d o r f, op. cit., s. 247-248; J e m i o ł o w s k i, op. cit., s. 115; „Continuatio

X X V ”, s. 21, wspomina mniej precyzyjnie o przeprawie pod Władysławowem. 138 „Extraordinarii Zeitung... wie es mit dem Auffbruch des Czarnecky bey Thorn hergangen”. 139 RA, Brev tili..., B. Bülow, Toruń 10(10) 1 1657; „Das der Czarnecky mit seinen Unterhabenderi gestern zu Ciechanów gestanden”.

374

Najazd szwedzki (1655-1659)

nie na północ od głównego szlaku. Jakiś oddział usiłował zaatakować Golub-Dobrzyń140, inna grupa dotarła do Brodnicy i Działdowa, które zdobyła141, inne wresz­ cie operow ały wzdłuż W isły między Toruniem a Grudziądzem.142 W ygłodniały żołnierz nie zastanawiał się nad tym , że jest w rodzinnym kraju, grabieże i pożary były trw ałym śladem przemarszu wojsk.143 Trudno powiedzieć, czy takie postępowanie było z góry zamierzone, czy też było wynikiem złej sytuacji materialnej wojska. Czarniecki sam stwierdzał, że ma do czynienia z oddziałami szczególnie niekarnymi; obok grabieży m nożyły się bo­ wiem dezercje.144 P o 20 stycznia, nie m ożna dokładnie ustalić kiedy, Czarniecki dotarł do Przasny­ sza i założył obóz. W tym czasie kasztelan otrzym ał już zapewne polecenie w ypro­ wadzenia króla z Gdańska i oczekiwał tylko na przybycie oddziałów Sapiehy, k tó­ ry zapowiadał je w najbliższym czasie.145 D o Wielkopolski dotarły nawet przed­ wczesne wiadomości o połączeniu Sapiehy z C zarnieckim .146 Karol Gustaw był dokładnie inform ow any o działaniach Czarnieckiego. Mylił się Kubala, kiedy przypuszczał, że król szwedzki nie wiedział o dalszym marszu wojsk kasztelana kijowskiego i dlatego miał zamiar pow rócić do M alborka.147 Jak w ynika z dziennika Dahlbergha148 i z korespondencji królewskiej, w otoczeniu jego znano ruchy nawet drobnych polskich oddziałów. M im o to , orientując się w planach połączenia oddziałów koronnych z litew­ skimi, Szwedzi sądzili raczej, że Czarniecki sam ruszy do Tykocina lub wyśle tam część swojego wojska149, którego liczba po spotkaniu z W ojniłłow iczem znacznie w zrosła.150 Odpowiednio do tego zostało przegrupowane też wojsko szwedzkie.151 140 RA, Brev dli..., J. Pleitner, Brodnica 21(31) I 1657; M e y e r , op. cit., II, s. 5; „Extraordinär Ze­

itung... wie es mit dem Auffbruch des Czarnecky bey Thorn hergangen”. UUB, E 428, „Journal...”, 28 1 1657; AGAD, AR II, ks. 21, s. 375. Awizy z dworu 1 1 II 1657 z powołaniem się na list Czarnieckiego. 141J e m i o ł o w s k i , op. cit., s. 115; UUB, E 428, „Journal” 28 1 1657. 142 Tamże; „Einkommender Bericht”. 143 „Extraordinarii Zeitung... wie es mit dem, Auffbruch des Czarnecky bey Thorn hergangen...”,

„Continuatio X X V ”, s. 21. 144 LFDIA, Przemyśl, ks. rel. gr., nr 383/384, s. 188-192. Uniwersał S. Czarnieckiego do dzierżaw­ ców dóbr królewskich i duchownych, by uciekającym spod chorągwi nie dawali „chleba zimowego”, Przasnysz 29 1 1657. 145 AGAD, AR, II, ks. 21, s. 375, Awizy z dworu 11 II 1657, streszczenie listu Czarnieckiego do Ludwiki Marii; tamże, s. 378, Nowiny 25 II 1657; por. też BOZ, nr 934, s. 422, P. Sapieha do NN, Brześć, 24 II 1657; także RA KhS XI, nr 8, niemieckie tłumaczenie. 146AGAD, AR, II, ks. 21, s. 376, Awizy 2 7 1 1657; Żereia, XII, s. 443, Nani do siniorii, Wiedeń 3 III 1657. 147 K u b a 1 a, Wojna brandenburska, s. 94. 148 D a h 1 b e r g h, Dagbok, (1625-1699), Uppsala 1912, s. 86. 149RA, Brev tili..., B. Biilow, Toruń 10(20) 1 1657; RA, KhS XI, nr 8. O. Ch. Spar do C. G. Wrangla, b.d. 1657; RA, SkS, nr 73, F. Rothlieb do C. G. Wrangla, Elbląg, luty 1657; por. także RA, RR 1657, f. 75 a n .,till Radet. 150 Cytowany list Czarnieckiego. 151 Douglas dostał rozkaz udania się najpierw do Zalewa, dokąd zmierzał król (RA, RR 1657, f. 19,

Na Pomorze (sierpień 1656—luty 1657)

375

19 stycznia król przeszedł Wisłę i stanął w okolicach Chełm na.152 N azajutrz konty­ nuował marsz na północ w kierunku Radzynia, 21 zatrzym ał się w Linow ie.153 Tu zapadła decyzja pow rotu do Malborka. W brew jednak sądom Kubali154, król szwedzki udał się w dalszą podróż bez armii. D ow ództw o nad wojskiem objął Stenbock z w y­ raźnym poleceniem odnalezienia.Czarnieckiego i doprowadzenia do starcia.155 P o ­ nieważ Szwedzi znacznie przeceniali siły polskie, uznano zapewne, że feldmarsza­ łek dysponuje zbyt małą ilością ludzi. Dlatego też miał on dalej maszerować na północ, by połączyć się z oddziałami Sulzbacha i Jakuba De la Gardie. Grupa Stenbocka wyruszyła z Linow a 22 stycznia i w ciągu kilku dni przez K rotoszyny, Iławę i Lubawę dotarła do O stród y.156 Tymczasem dołączył oddział Sulzbacha i De la Gardie, oczekiwano jeszcze na wojska brandenburskie, którym i dowodził Sparr. 29 stycznia w okolicach O stródy nastąpiła koncentracja157wszystkich oddziałów. Przez cały ten czas największą troską napawała Karola Gustawa perspektywa połączenia Czarnieckiego z wojskami litewskimi, będąca zdaniem Szwedów jedy­ nym celem w ypraw y.158 D o Tykocina wysłano oddziały Alefelta i W aldecka159, Czar­ nieckiego zatrzym ać miał Stenbock. 30 stycznia już w szybkim pochodzie do Dział­ dowa Stenbock ustalił, że kasztelan przebywa w dalszym ciągu w Przasnyszu.160 31 stycznia Szwedzi opanowali Mławę, uprzednio jakoby spaloną przez oddziały Czarnieckiego. Następnego dnia, w okolicach Przasnysza, doszło do starcia. Zarów no polskie161, jak i szwedzkie opisy tej potyczki162 nie są zbyt interesujące. W ynika z nich dosyć duża przewaga strony szwedzkiej. Źródła na ogół zgodnie stwierdzają, iż Czarniecki uchylił się od bitwy, a po drobnych starciach pod osłoną nocy w ycofał się w kierunku Różana lub Pułtuska.163 Zatrzym ano się w N ow ym Mieście.164 Postępowanie to wydaje się bardzo konsekwentne. Bitw y ani nie mógł przyjąć, ani też nie chciał. Kiedy Stenbock dopadł go w Przasnyszu, Czarniecki nie dyspono­ 8(18) 1 1657) potem do Biskupca (tamże, f. 39v 10(20) 1 1657). Z grupą Douglasa mial się połączyć Fersen (tamże, f. 21v, 8(18) 1 1657). 152 RA, KhS XI, nr 3, „Relation”, styczeń 1657. 153 D a h 1 b e r g h, Dagbok, s. 87: „Den 10 tili Vlandova och Räden, 4 mihi. Den 11 tili byn Linovo”. 154 K u b a 1 a, Wojna brandenburska, s. 94-95. 155 D a h 1 b e r g h, Dagbok, s. 87; tenże, Diarium , s. 98. '“ Tamże. 157 Tamże. 158 RA, RR 1657, f. 65, do G. O. Stenbocka, 18(28) I 1657; tamże, f. 75v, 78v, do Rady 23 I (2 II) 1657; tamże, f. 89v, do elektora 2 4 1 (3 II) 1657; tamże, f. 91, do G. O. Stenbocka 2 4 1 (3 II) 1657, tamże, f. 98, do Stenbocka, 26 1(5 II) 1657. 159 Tamże, f. 62, do G. O . Stenbocka 17(27) 1 1657. 160D a h 1 b e r g h, Dagbok, s. 88. 161J e m i o ł o w s k i, op. cit., s. 116. 162 D a h 1 b e r g h, Dagbok, s. 88; tenże, D iarium , s. 98; także RA, KhS XI, nr 8, Datum in HauptQuartier 2(12) II 1657; tamże, nr 3, G. O. S t e n b o c k, Diarium , 22 I (1 II) 1657, tamże, Relation. 163 Różan podają relacje szwedzkie, Pułtusk zaś Jemiołowski. 164J e m i o ł o w s k i, op. cit., s. 116.

376

Najazd szwedzki (1655—1659)

wał nawet pełnymi siłami, z którym i wyszedł z obozu pod Kcynią.165 Część ludzi była w stałych podjazdach, duży oddział został w ypraw iony w kierunku T yk ocin a.166 Bitwa zresztą nie była celem kasztelana. Jeśli w ierzyć polskim opisom, Czarniec­ ki świadomie wciągnął Stenbocka w okolice Przasnysza167, świadomie nawet suge­ rował swoje plany wzmocnienia oblężenia Tykocina, by tym łatwiej m óc się póź­ niej przebić do Gdańska. W N ow ym Mieście nastąpiło przegrupowanie sił polskich.168 Trw ało ono za­ pewne około dwóch dni. Kasztelan zredukował oddziały do 2000 ludzi169, odrzuca­ jąc prawdopodobnie tych, których wziął z obozu hetmańskiego. Potem dopiero w yruszono w kierunku Gdańska. Jemiołowski twierdzi, że w ym arsz z N ow ego Miasta nastąpił w piątek, to zna­ czy 2 lutego, jest to jednak niezgodne zarówno z jego własnym opisem wydarzeń między potyczką pod Przasnyszem a wymarszem do Gdańska, jak i z innymi wzmian­ kami o marszu kasztelana.170 W rzeczywistości Czarniecki w yruszył w sobotę lub niedzielę, 3 lub 4 lutego.

Na Pomorze (sierpień 1656—luty 1657)

377

dalsza akcja Stenbocka w Prusach i na Mazowszu w świetle tych w ydarzeń okazy­ wała się zbyteczna, zawrócił więc na północ, zmierzając do M alborka.174 Sądzę, że wiadomości kwatery głównej o marszu Czarnieckiego są najpełniejsze i najpewniejsze. Po reorganizacji oddziałów w N ow ym Mieście kasztelan wybrał najkrótszą drogę do Gdańska przez Rypin, Brodnicę, Grudziądz, N ow e. O dcinek od Goluba nie nastręcza już wątpliwości. 7 lutego Bülow donosił z T o ­ runia, że widziano Czarnieckiego między Golubem a Brodnicą z 6000 ludzi.175 Nie był on zbyt pewny swoich wiadomości, ale w M alborku, konfrontując relacje in­ nych oficerów, potw ierdzono obecność Czarnieckiego w tych okolicach przed 7 lu­ tego.176 10 natomiast Bülow stwierdzał, iż otrzym ał wiadomości, że Czarniecki prze­ szedł koło Grudziądza177 zapewne w jego najbliższej okolicy. W iadom ość o błyska­ wicznej przeprawie przez Wisłę w okolicach Grudziądza potwierdzają również inne źródła.178 N ieco wcześniej do Malborka zaczęły już masowo napływać wiadomości o potyczkach.179 Podobne wieści docierały i do Gdańska.180 M arsz z N ow ego Miasta do Gdańska trwał około trzy doby, Kubala wprawdzie

W iadomości o drodze, którą przebył w ciągu następnych kilku dni, są sprzeczne. Ju ż Kubala zauważył, że między relacją Pufendorfa a Jemiołowskiego istnieją dosyć duże różnice. Jem iołowski podawał, że kasztelan zmierzał do Gdańska wzdłuż W i­ sły koło Płocka i T orunia171, Pufendorf zaś podkreślał, że przeszedł między Golubem a Brodnicą, zmierzając na Chełm no.172 N a pierwszy rzut oka informacje Pufendorfa wydają się bardziej prawdopodobne. Jeśli Czarniecki bardzo się spieszył, dlaczegóż by

za dosyć niepewnym źródłem 181 przyjął, że Czarniecki znalazł się w Gdańsku 9 lute­ go, ale jest to w iadomość nieco spóźniona. Jeśli tego samego dnia wiedziano w Mal­ borku, że Czarniecki jest w bezpośredniej okolicy Gdańska, bo przejechał przez Gniew, musiało to nastąpić 7 lub 8 lutego. Istotnie, 7 w Gdańsku oczekiwano przy­ bycia kasztelana, k tó ry wjechał do miasta przed południem około dziesiątej.182 P rzy ­ znać trzeba, że był to jeden z najszybszych pochodów wojska w latach najazdu, na

miał zataczać wielki łuk wzdłuż Wisły dobrze obsadzonej przez garnizony szwedz­ kie? O drodze przez Płock, a dalej dopiero nie wzdłuż W isły, jak twierdził Jem io­ łowski, ale przez Rypin, Golub, N ow e, pisała również szwedzka kwatera główna. Szwedzi dosyć wcześnie zdali sobie sprawę z tego, że Czarniecki bynajmniej nie miał zamiaru udawać się do Tykocina i że obóz w Przasnyszu był raczej tylko ma­ newrem. 8 lutego K arol Gustaw pisał do Stenbocka, że kasztelan wymknąwszy się spod Przasnysza kontynuuje marsz na Rypin, Brodnicę, N ow e do Gdańska.173 Cała

terytorium opanowanym przez w roga.183 Przybyw szy pod Gdańsk, Czarniecki pozostawił wojsko w okolicy Starogardu, sam zaś z W ojniłłowiczem i stuosobową eskortą udał się do Jana Kazim ierza.184 N atychm iast po przywitaniu się z królem odbyto trzygodzinną tajną naradę. Kochowski wspomina jakąś mowę powitalną Czarnieckiego do króla i zgrom adzo­ 174 RA, RR 1657, f. till Rldet... 30 I (9 II) 1657, RA, Brev tili..., G. O. Stęnbock, 10(20) II 1657. 175 RA, Brev till..., B. Bülow, Toruń 2 8 1 (7 II) 1657. Podaje znacznie przesadzoną liczbę 6000 żołnie­

rzy. 165Wg danych szwedzkich około 3000 ludzi; por. RA, KhS XI, nr 8, korespondencja z 2(12) I I 1657. 166 Tamże, nr 3, Relation. 167 Pogląd ten przede wszystkim forsował Rudawski. 168J e m i o ł o w s k i , op. cit., s. 116-117; AGAD, AR, II, ks. 21, s. 378 nn. 169K u b a l a , Wojna brandenburska, s. 313. 170 Miał on trwać trzy doby, Czarniecki zaś przybył do Gdańska 7 II; por. „Glaubwürdige Na­

chrichtung von Eroberung von Vestungen Tykoczin und Birsen in Litthawen, imzwischen wie sich die Stadt Posen un Kościan in Gross-Pohlen wider an die Crohn Pohlen ergeben, und was sich sonsten anderer Orten neuliher Zeit zu getragen war, A. 1657”; także „Fernere Bericht was sich in Pohlen und Preussen newlichst zugetragen und vorgelauffen. Auch wie des Hn. Gen. Czarnetzky Völcker das grosse Werder gantz aussgeplündert haben, A. 1657”. 171 Jemiołowski, op. cit., s. 117. 172 P u f en d o r f, op. cit., s. 249. 173 RA, RR 1657, f. 126v-128, to samo SkS, nr 100, t. 12, Karol Gustaw do G. O. Stenbocka, Mal­ bork 29 I (8 II) 1657; RA, Brev tili..., G. Rosencrantz, Starogard 7(17) II 1657.

176 RA, SkS, nr 100, t. 12, Karol Gustaw do G. O . Stenbocka, Malbork 29 I (8 II) 1657. 177 RA, Brev till..., B. Bülow, Toruń 3 1 1 (1 0 II) 1657. 178 RA, KhS XI, nr 3, Relation; AG AD, AR, II, ks. 21, s. 378 nn. 179 RA, Brev till..., G. Rosencrantz, Starogard 2(12) II 1657; tamże, Schnitz, Chojnice 3(13) II 1657;

tamże, relacje w listach von der Linde z lutego 1657; por. G o r d o n ,op. cit., I, s. 86 ., 180AGAD, AR, II, ks. 21, s. 378 wspomina o potyczkach pod Radzyniem, Grudziądzem, Malbor­ kiem; por. też UUB, E 428, „Journal...”, 3 0 1 (9 II) (?) 1657. 181 K u b a 1 a, Wojna brandenburska, ś. 96 za G o r d o n em, op. cit., I, s. 86. 182 WAPGd., 300, 31, 83, f. 15; por. także „Gründliche Relation dessen was kurz vor Ankunfft des Hn. Gen. Czarnecki nemlich den 6 . Februarii an in Danzig und anderen benachbarten Orten insonder­ heit in Lieffland bisz auff Ihrer Königlichen May. zu Pohlen und Schweden Abzug, welcher war der 10. dieses von Tage zu Tage denckwürdiges vorgelauffen, A. 1657”; także „Glaubwürdige Nachrichtung”. 183 AGAD, AR, II, ks. 21, s. 378. 184 Zgodnie podają oba cytowane wyżej starodruki; dalszy opis w oparciu o nie, oraz UUB, E 428,

„Journal...”, 8-10 II 1657.

378

Najazd szwedzki (1655—1659)

nych185, być m oże właśnie na naradzie; inne źródła nie potwierdzają tej wiadomości. Natom iast jeden ze starodruków zawiera dokładny opis trofeów , które Czarniecki przyw iózł z ostatniego rajdu. Było to łącznie 13 sztandarów szwedzkich, zdoby­ tych w różnych potyczkach.186 N a tajnej naradzie rozpatrywano zapewne możliwości przedarcia się króla z Gdań­ ska do C zęstochow y i nową sytuację militarną, jaka nastąpiła po zdobyciu T ykoci­ na. Zadecydowano wtedy, że Jan Kazimierz pod eskortą piechoty i jazdy cudzo­ ziemskiego autoramentu, dział i nowo przybyłych oddziałów Czarnieckiego w yru­ szy 9 lutego.187 Wydaje się, że Kubala przecenił wagę spraw ogólnych, poruszanych 7 lutego na naradzie.188 Kwestie dyplomatyczne nie były jej przedmiotem, omawiano je dopie­ ro potem , podczas audiencji posłów francuskiego i holenderskiego189, w której Czar­ niecki już nie uczestniczył. Musiano za to na radzie senatorów poświęcić sporo uwagi zagadnieniu palącemu i, jak zwykle, najtrudniejszemu — skąd uzyskać pieniądze na opłacenie oddziałów Czarnieckiego. Jeszcze tego samego dnia król zwrócił się do rady miasta o dostar­ czenie 4000 zł190, a nazajutrz zażądał 120 000 zł, wyraźnie na opłacenie żołnierzy kasztelana kijowskiego.191 Ponieważ sprawa ow ych pieniędzy jest dla nas dosyć istotna i znalazła już swój odgłos w literaturze, wypadnie się nią zająć nieco szerzej. Czarniecki otrzym ał wcześ­ niej „skrypt” od Ludwiki Marii, w którym królowa zobowiązywała się jak najszyb­ ciej wypłacić „rycerstw u” 120 000 zł.192 C hoć w dokumencie nie określono dokład­ nie, kiedy to ma nastąpić, należy przypuszczać, że kasztelan kijowski natychmiast po przybyciu do Gdańska okazał pismo królowi i prosił o dotrzymanie obietnicy.

Na Pomorze (sierpień 1656—luty 1657)

379

W końcu stycznia kanclerz w imieniu k róla zażądał od rady miasta Gdańska 100 000 talarów na zapłacenie oddziałów Czarnieckiego.194 Czarniecki prawdopodobnie dobrze wiedział, że otrzymanie nawet drobnej czę­ ści kw oty przyrzeczonej przez królową zależy od dobrej woli mieszczan. Po części dlatego zostawił swych ludzi pod miastem, by nie dopuścić do jakichkolwiek za­ drażnień między żołnierzami a mieszkańcami Gdańska. M imo to doszło do pew­ nych kontrow ersji.195 Gdańszczanie w ciągu następnych dni zdecydowanie odm ó­ wili udzielenia pożyczki królow i196 i kasztelan wraz ze swymi ludźmi nie został ukontentowany. O dm ow a gdańszczan postawiła Czarnieckiego, a pośrednio i Jana Kazimierza, w przykrej sytuacji. N ależy przypuszczać, że przez cały czas obiecywano żołnie­ rzom sowite nagrody po dotarciu do Gdańska. Skoro nie było pieniędzy, pozosta­ wała zwykła „żołnierska” droga zapłaty.197 Czarniecki zdecydował się na nią jeszcze przed ostatecznym odrzuceniem przez mieszczan żądań króla, zorientowawszy się, że Jan Kazim ierz pieniędzy nie ma, a gdańszczanie ich nie dadzą. Tego samego dnia w ieczorem pow rócił do swych chorągwi198 i część z nich wysłał na Żuławę: „[...] selbige O erther zu pliindern und zu devastiren, damit dem Feinde die Speisskammer móchte geschlóssen werden”.199 Podobno tegoż dnia nastąpiła utarczka z od­ działem gwardii przybocznej Karola Gustawa, podczas której zdobyto jakieś sre­ bra.200 N azajutrz oddziały grabiły już w pobliżu Malborka201, zmusiwszy Douglasa do wycofania się w obręb miasta.202 ^ -----Akcja na Żuławach miała znaczenie podwójne, ponieważ jednocześme odwracała uwagę Szwedów od przygotow ań do w ym arszu Jana Kazim ierza z Gdańska.203 W krótce też oddziały wycofały się spod M alborka.204

Dla otoczenia królewskiego nie mogło to być zaskoczeniem. Zapewne Ludwika Maria zawiadomiła męża o swoich zobowiązaniach. Możliwe, że do Gdańska dotar­ ła pierwsza wersja układu królowej z żołnierzami. W myśl tego porozumienia kró­ lowa obiecała wojsku: „które by tylko z Czarnieckim poszło, 100 000 talarów twar­ dych i asekuracyją na to ręką swą podpisaną dała”.193 Było to porozumienie zawarte przed 8 I 1657 r., po kilku lub kilkunastu dniach wiedziano o nim w Gdańsku. 185 K o c h o w s k i, Climacter, II, s. 204. 186 „Kurtze Beschreibung der Emblematen und derselben Erklärung so in 9 Reuter-Standarten und

4 Dragoner-Fahnen bestehen, welche der Herr Gen. Czarnecki den Schwedisch — und Churfürstlichen innerhalb 4 Tagen wie er aus Masuren bisz nacher Danzig marschiret abgenommen Ihr. Kön. Maj. zu Pohlen und Schweden etc. den. Febr. dieses Jahres offeriret, gemahlt, gewest, A. 1657”; UUB E 428, „Journal...”, 8 II 1657. 187 „Gründliche Relation...”; AGAD, AR, II, ks. 21, s. 378. 188 K u b a I a, Wojna brandenburska, s. 97. 189 „Gründliche Relation...” 190 WAPGd., 300, 31, 83, f. 15; także 300, 10 , 30, f. 55 . 191 Tamże, f. 64, Einbringen der III Orden auf den appendicem Raths von 8 II 1657. 192 BP A N Kórn., 1941a (oryg.), Ludwika Maria do „rycerstwa”, Grocholino 19 (7) I 1657. 193 J e m i o 1 o w s k i, op. cit., s. 115.

194 WAPGd., 300, 10, 30, f. 48; także 300, 29, 145, f. 19-19v, Postulaty kanclerza, 30 I 1657; por. także ogólne żądanie 900 000 zl. Puncta so ein E. Rant zu Danzig von Ihrer Königl. Majestat begehret

haben. 195 WAPGd., 300, 10, 30, f. 55. 196 Tamże, f. 64. 197 Por. L u m b r es, Relations, II, s. 106. 198 „Fernere Bericht...”, „Czarniecki, hat Er sich nicht lange alhier auffgehalten sondern bald folgen­

den Tag (da Er mit Königl. Maytt, und ändern vornehmen Herrn etwas Unterredung gehalten) sich wieder zu Pferd gesetzt und umb glocke 4 gegen Abend von hier weggesitten . 199 „Gründliche Relation...”; K u b a l a , Wojna brandenburska, s. 98, za Pastoriusem twierdzi, że wyprawa na Żuławę była inspirowana przez króla, nie brał w niej udziału Czarniecki, a jej celem było zmylenie Szwedów w czasie wyruszenia Jana Kazimierza z Gdańska; UUB, E 428, „Journal... , 11 II 1657; AGAD, AR, II, ks. 21, s. 378. 200 „Fernere Nachricht...” 201 Tamże; także „Gründliche Relation...”; G o r d o n , op. cit., I, s. 88. 202 „Gründliche Relation...”; por. także „Copia zweyer Schreiben ausz Elbing und Marienburg den selbiges Orte itzigen Zustand betreffend, A. 1657”. 203 J. P a s t o r i u s, Florus, s. 594; AGAD, AR, II, ks. 21, s. 378. 204 „Gründliche Relation...”; AGAD, AR, II, ks. 21, s. 378.

380

Najazd szwedzki (1655—1659)

Na Pomorze (sierpień 1656—luty 1657)

381

Wyjazd króla z Gdańska nie nastąpił 9 lutego, jak to planowano, ale dopiero nazajutrz.205 U roczyście żegnany przez mieszczan, Jan Kazimierz ruszył do Często­ chow y.206

jednak słusznie przew idyw ano, że Ja n K azim ierz skręci do W ielkopolski216, skoro

O tym niezwykle ciekawym przedarciu się przez kraj obsadzony szwedzkimi garnizonami zachowało się bardzo niewiele wiadomości i historycy raczej unikali

rom dokładnie obserw ow ać drogę P olaków .218 Tym czasem Ja n K azim ierz, odesławszy z Lęborka piechotę i działa do Gdańska z jazdą C zarnieckiego, ocenianą na około 4500 k oni, 13 lutego w yruszył do B y to ­ wa.219 Stam tąd 15 II udał się dalej trasą przez Szczecinek220 i W ałcz.221 C zarniecki

dokładniejszych opisów. Kubala zupełnie pominął wydarzenia tych kilkunastu dni207, Przyboś zapewne na podstawie Jemiołowskiego sądził, że Czarniecki poprowadziłkróla wielkim łukiem przez Lębork: „granicę Pom orza polskiego, M archii, do Kali­ sza”.208 N ie zw rócił uwagi na to, że Jemiołowski jest w swym opisie bardzo niekon­ sekwentny, podaje bowiem trasę „na W ałcz i Mogilno granicą śląską aż do Często­ ch ow y”.209 Inni kronikarze i pamiętnikarze X V II w. dawali jeszcze bardziej nieokreślone informacje. W ydżga zadowolił się stwierdzeniem, że Czarniecki „usłużył chwaleb­ nie królow i JM ci w drodze do Częstochowej”.210 Rudawski posłużył się najzupeł­ niej ogólnym zw rotem .211 Współczesne gazety i większość opisowych źródeł gdań­ skich zajmuje się tylko wyjściem Jana Kazimierza z miasta i to nawet niezbyt do­ kładnie.212 W yjątek stanowić m oże Historia M eyera.

się okazało, że nie poszedł wzdłuż W isły, ani nie przeszedł na prawy brzeg rzeki, co początkow o Szwedzi uważali za m ożliw e.217 K arol Gustaw rozkazał swym ofice­

obierał trasę nienarażoną na spotkanie z w iększym i oddziałami szwedzkimi, a że po odesłaniu piechoty i dział posuwano się dość sprawnie, to nadłożenie drogi dla om i­ nięcia załóg nieprzyjacielskich rozlokow anych na Pom orzu jest uzasadnione i praw­ dopodobne. D op iero za W ałczem skręcono, na wschód idąc zapewne drogą na Piłę, W yrzysk, N ak ło, Łabiszyn, Pakość i M ogilno, G niezno, W rześnię, Pyzdry do Kalisza. O po­ bycie k ró la w Łabiszynie, Pakości, G nieźnie i Pyzdrach donosili dow ódcy szwedz­ cy222, M ogilno w spom ina Jem iołow ski.223 D o Kalisza Ja n K azim ierz przybył nie później niż 26 lutego.224 Przeprow adzenie króla przez kraj, w k tó ry m miasta obsadzone były w dużej m ierze przez załogi

W yjechaw szy z Gdańska, król wraz z eskortującymi go oddziałami piechoty i chorągwiami Czarnieckiego skierował się wzdłuż w ybrzeża do O liw y i Pucka213, a potem na północny zachód do Lęborka.214 Plan Czarnieckiego, k tó ry prowadził

nieprzyjacielskie, nie trw ało dłużej niż 15 dni. R zut oka na mapę pozwala stw ier­ dzić, ja k zaw iły, długi i zarazem szybki był ten marsz, jakiej wymagał znajom ości sytuacji m ilitarnej i terenu. Przejazd do C zęstochow y był już ty lk o kwestią dwóch

króla, polegał zapewne na tym , by zataczając łuk i posuwając się wzdłuż granicy posiadłości elektora, ominąć załogi szwedzkie na Pom orzu Gdańskim. Taki kieru­ nek zaniepokoił zresztą poważnie elektora, obawiającego się, by Polacy nie poszli do M archii i nie splądrowali jej z zemsty, że nie uszanował W arszawy.215 N a ogół

dni.225

205 UuA, VIII, Schwerin i Jena do elektora, Malbork l l I I 1 6 5 7 ; D e s N o y e r s , Lettres, s. 300;

M e y e r, op. cit., II, s. 27, 311(10 II) 1657; „Gazette de France”, r. 1657, s. 319. 206 J e m i o i o w s k i, op. cit., s. 117; „Continuado X X V ”, s. 40; „Gazette de France”, t.c, wymienia Kalisz. 202 K u b a 1 a, Wojna brandenburska, s. 98, 109. 208 P r z y b o ś, Działalność wojskowa Stefana Czarnieckiego, s. 278; tenże, Stefan Czarniecki, s, 166. 205J e m i o ł o w s k i , op. cit., s. 117. 210 W y d ż g a, Historya, s. 126. 211 R u d a w s k i, op. cit., s. 279. 212 Por. BP A N Gd., nr 55, s. 64 (jedna z wersji kroniki Graua); także BP A N Gd., nr 1312, s. 21; tamże, nr 755, f. 64v; „Gazette de France”, r. 1657, s. 279, 319; „Continuado X X V ”, s. 44. 215 RA , Brev tili..., L. Somnitz do Karola Gustawa, Chojnice 3(13) II 1657; tamże, Rosenerantz do Karola Gustawa, Starogard 2(12) II 1657. 214 Najdokładniej M e y e r ,op. cit., II, s. 34; por. też list Karola Gustawa do G. O. Stenbocka, RA, SkS, nr 100, t. 12, Malbork, 8(18) II 1657; por. także RA, RR 1657, f. 257; S z i 1 a g y i, op. cit., II, 271, Karol Gustaw do J. Rakoczego, Malbork 9(19) II 1657. AmKr., Biecz, ks. rei. gr., nr 187, s. 344-346, Uniwersał senatorów z Częstochowy 2 7 II 1657. 215 UuA, VIII, s. 118; Schwerin do elektora, Malbork 11 II 1657; ciż do tegoż 12 II 1657; tamże, s. 152, Elektor do Wittgesteina, Królewiec Í5 II 1657; O. M e i n a r d u s, Protocolle und Relationen des Brandenburgischen Geheimen Rates aus der Zeit der Kurfürsten Friedrich Wilhelm, V, Leipzig 1907, s. 280, Verfügung, Królewiec 15 ÍI 1657, ton poleceń jest paniczny.

216 RA , R R 1657, f. 155, 1 (U ) II 1657; tamże, f. 158v, 2(12) II 1657, do elektora...; tamże, f. 2^3, 6(16) II 1657, till Radet...; RA , SkS, nr 72, N N do C. G. Wrangla, Szczecin 14(24) II 1657; tamże, nr 73, F. Rothlieb do C. G. Wrangla, Elbląg, luty 1657. 217 RA , R R 1657, f. 155v, 1(11) I I 1657, do Biilowa (w Toruniu); tamże, f. 156, do Arentsona (w Brze­ ściu), tamże, t. 156 do Bornemana. 218 Tamże. 219 M e y e r, op. cit., II, s. 35; „Continuatio X X V ”, s. 44. 220 D E , I, s. 25. 221J e m i o 1 o w s k i, op. cit., s. 117. 222 RA , Brev till..., B. Bulów, Toruń 28 11(10 III) 1657; RA SkS, nr 100, t. 12, Karol Gustaw do G. O . Stenbocka, Malbork 2111(3 III) 1657 i 2311(5 III) 1657; por. także RA , R R 1657, f. 371, 390-390v, 394; Brev till..., B. Bulów, Toruń 17(27) I I 1657, 2 1 II (3 III) 1657; Arentson, Brześć Kujawski 17(27) II 1657 i 4(14) III 1657. 223 J e m i o ł o w s k i, op. cit., s. 117. 224 K e r s t e n, Pierwszy opis, s. 42. 225 Tamże.

Rozdział

VI

Walka z Rakoczym (marzec-sierpień 1657)

Sukcesy militarne 1656 r. musiały zjednać Czarnieckiemu niemało zw olenników w kręgach zawodowych żołnierzy. N a pewno wielu spośród szlachty widziało w nim symbol żmian, jakie nastąpiły w kraju, jemu też często przypisywano najpoważniej­ sze zasługi. Jeśli sława wojenna mogła jednać sojuszników wśród braci szlacheckiej, inaczej było wśród magnaterii. Ludzie bliscy hetm anom, czy nawet ci, k tórzy w 1655 r. nie wzdragali się rokow ać z najeźdźcą, niezbyt lubili kasztelana. M iniony rok przy­ niósł Czarnieckiem u szlacheckich zwolenników, ale pozostawił też zaciętych i nie­ przejednanych magnackich wrogów. Nadanie regimentarstwa w styczniu 1656 r. było poważnym ciosem w część obozu magnackiego. Prawda, że na zjeździe łańcuckim zgromadzeni umieli odsunąć C zar­ nieckiego od króla i pow ierzyć mu na pozór mniej poważne zadania, b y ło to jednak zwycięstwo tylko chwilowe. Kampania zimowa wzm ocniła jego pozycję. Pow ażny zatarg na radzie wojennej w kwietniu 1656 r. jeszcze pogłębił niechęć, a być może i nienawiść Lubomirskiego do kasztelana. M nożyły się zarzuty mówią­ ce o jego chciwości i nieposzanowaniu władzy. Następny zatarg z hetmanami, w obo­ zie pod Kcynią, musiał także znaleźć odgłos wśród szerszego grona senatorów. Zyskał tylko Czarniecki jednego znacznego sojusznika — był nim prymas. Pisa­ łem już, że porozumienie w sprawie małżeństwa W acława Leszczyńskiego z K on­ stancją Joanną było dla kasztelana nie mniejszym osobistym sukcesem niż wiele stoczonych potyczek. Prym as, stryj W acława, k tóry inspirował ten związek, był zbyt m ądrym człowiekiem, by nie doceniać stale rosnącego znaczenia regimentarza. Czarniecki jednak, zyskując sojusznika w najpotężniejszym z Leszczyńskich, nie zjednał sobie wszystkich przedstawicieli możnego rodu. Jan był mu dalej zdecy­ dowanie nieprzychylny, świadczą o tym jego listy, podobne stanowisko zajmował chyba i Bogusław. Obaj mieli niemało do powiedzenia w magnackim kręgu. Czarniecki miał wszakże najmożniejszych p rotek torów — Jana Kazimierza i Lud­ wikę Marię, a pośrednio przez nich i prymasa, także nuncjusza, Piotra Vidoni.‘ Był w tych czasach najbardziej zaufanym i najwierniejszym żołnierzem króla, miało

1 Por. ZDIH PAN, TRz., nr 80, s. 7, Yidonl, szyfry, Częstochowa 9 II 1657.

384

Najazd szwedzki (1655—1659)

385

Walka z Rakoczym (marzec—sierpień 1657) st

minąć zaledwie kilka miesięcy, by został dopuszczony do rozważanej już i obmyśliwanej tajemnicy dworu, elekcji vívente rege. Czasy najazdu szwedzkiego zbliżyły go więc do bezpośredniego otoczenia króla i odsłoniły, przynajmniej częściowo, zawiłe labirynty dworskiej polityki. W tych labiryntach nie posuwał się Czarniecki z pełną swobodą, w kunszcie politycznej gry nie dorów nyw ał swoim now ym powinowatym. Jego doświadczenia szlacheckiego żołnierza i dow ódcy nie starczały w trudnych rozgrywkach dworskich. Gdyby do­ ceniał dworskie Scylle i Charybdy, nie doprowadzałby do niepotrzebnych dlań starć z najmożniejszymi w kraju. Lekceważąc magnackich przeciwników, opierał się przede wszystkim na przychylności pary królewskiej i prymasa. Jan Kazimierz był jednak dosyć chwiejnym protektorem . N a pewno zależało mu na Czarnieckim, kiedy był on jedynym zbrojnym ramieniem „majestatu” w grud­ niu 1655 i styczniu 1656 r., kiedy był zdany na jego umiejętności militarne. Miał wobec niego „długi wdzięczności” oczywiście takie, jakie może mieć panujący w o­ bec poddanego. W szystko to nie starczało, by wysuwać tego człowieka wbrew woli zwartej grupy magnackiej. Gdyby można było w początkach roku 1657, tak jak w początkach 1656, przeciwstawić stu zbrojnych ludzi sile tej warstwy, kasztelan miałby jakieś szanse. Ale w marcu 1657 r. Jan Kazimierz zbyt musiał liczyć się z ludź­ mi, k tórzy wraz z nim kierowali państwem, by m óc wprow adzićGzarnieckiego na najwyższe szczeble władzy feudalnej Rzeczypospolitej. Kiedy Czarniecki na początku lutego przybył po króla do Gdańska, Jan Kazi­ mierz nie mógł wypełnić zobowiązań podjętych przez Ludwikę Marię. Zapewne w czasie marszu ku Częstochowie do króla i do Czarnieckiego doszła wiadomość o śmierci Lanckorońskiego.2 Czarniecki był regimentarzem i senatorem, jego zasłu­ gi wojenne predestynowały go do buławy. N ie był to rok 1651, kiedy mógł tylko m arzyć o buławie, na pewno jednak nie mógł jej dostać. Teraz w lutym i marcu 1657 r. był jednym z najpoważniejszych kandydatów. N ie sądzę, by Jan Kazimierz w jakiś bardziej oficjalny sposób zobowiązał się wobec kasztelana. Sprawa urzędów hetmańskich tak ostra w latach 1652-1654 uczyła, że samowolna decyzja w trudnej dla kraju sytuacji m oże być ze wszech m iar nieko­ rzystna. D ecyzja, jeśli nie nominalnie, to realnie należała do grona senatorskiego. M ożna wszakże śmiało przypuszczać, znając dobrze stosunek Jana Kazimierza do władzy hetmańskiej, że jeśli w ogóle chciał on komukolwiek przekazać buławę, to najdogodniejszym dla niego kandydatem był właśnie Czarniecki — jeszcze nie magnat „pełnej krw i”, nie związany z kołami magnackimi żołnierz, k tó ry tyle za­ wdzięczał królowi. Kasztelan mógł jechać do Częstochow y z nadzieją, że tym ra­ zem los i senatorowie będą dla niego łaskawsi.

2 AGAD, AR, II, ks. 21, s. 399-400, Wiadomości z Częstochowy, 19 II 1657; także ZDIH PAN, TRz., nr 80, s. 198, Vidoni, awizy, Częstochowa 23 II 1657, „E giunto d’avviso della morte del s. palati-

no di Russia”.

>{• >£■ Zjazd senatorów w Częstochowie, zaplanowany już w styczniu, rozpoczął się na długo przed przybyciem króla i Czarnieckiego, ale tak jak uprzednio w analizie konwokacji wypadnie ograniczyć się tylko do spraw bezpośrednio związanych z kasz­ telanem kijowskim. Atm osfera w gronie najwyższych dostojników państwowych była w tym czasie dość naprężona. Potocki w ręcz oświadczył królowej, że bez porozumienia z senato­ rami nie ruszy się z wojskiem z W ielkopolski.3 W otoczeniu Ludwiki Marii zdecy­ dowano się w ięc na szybkie ściągnięcie najbardziej wpływowych ludzi.4 Jednocześnie, .jak to wynika z korespondencji Jana Leszczyńskiego5, prymas zbie­ rał senatorów na naradę w Kurzelowie. O zjeździe tym nie wiadomo, niestety, nic pewnego. O dbył się on około 12 I 1657 r., a jednym z punktów były działania przeciw Rakoczem u, Andrzej Leszczyński wydał bowiem w tym czasie uniwersały wzywające do walki z now ym najeźdźcą.6 W ojewoda poznański sądził, że w Kurze­ lowie miano radzić także nad zwołaniem sejmu.7 Zjazd trwał bardzo k rótko, zapew­ ne była to narada najbliższych stronników prymasa przed wyruszeniem do Często­ chow y lub nawet Kalisza. O koło 18 stycznia prymas był w Czarncy, gdzie spotkał się z żoną kasztelana.8 N ic nie odtw orzy tej prymasowskiej w izyty w rodzinnym domu Czarnieckich. Lesz­ czyński wziął wtedy od Zofii niemałą sumę 30 000 zł należnych mu według spisanej intercyzy.9 Jest to fakt dosyć charakterystyczny — owa wizyta musiała go jeszcze bardziej związać z Czarnieckimi. Przed 27 stycznia był z powrotem w Kaliszu10, gdzie spotkał się z królową i innymi senatorami. W lutym ruszono do Częstochow y. Pierwsze narady w klasztorze jasnogórskim miano rozpocząć 20 lub 21 lutego.11 Ju ż wtedy, jak wynika z listów Leszczyńskiego12, były jakieś sprawy, które senato­ 3 Czart., nr 400, s. 228, Ludwika Maria do N N (Lubomirski?), Kalisz 151 1657. List ten znal Kubala z innego źródła; por. Wojna brandenburska, s. 318 (zbiory te zachowały się do dziś w LBAN, Teka Gołębiowskiego VI). 4 Por. Czart., nr 388, s. 29 nn., J. Leszczyński do J. Lubomirskiego, Kalisz 2111657 (druk z błędami u K u b a l i , Wojna brandenburska, s. 419-420). Komunikuje, że Ludwika Maria życzy sobie jego przybycia. 5 Tamże; por. także s. 55, tenże do W. Cieciszewskiego, Częstochowa 20 II 1657. ‘ LFDIA, Przemyśl, ks. rei. gr., nr 383/384, s. 138-149. Uniwersał Andrzeja Leszczyńskiego, Ku-

rzelów 12 1 1657. 7 Plany zwołania sejmu istniały już w drugiej połowie 1656 r., por. list króla z 24 X 1656; Czart., nr 400, s. 234. 8 BPAN Kórn., nr 1940, Kwit A. Leszczyńskiego na 30 000 zł wydany Stefanowi i Zofii Czarniec­ kim, Czarnca 18 1 1657. Ponieważ Stefana wówczas na pewno nie było w Czarnćy, mogła go przyjąć tylko Zofia. 9 Por. wyżej, s. 353. i° WAPP, Wschowa, ks. rei. gr., nr 133, f. 497-498v, Uniwersał A. Leszczyńskiego do szlachty woj. poznańskiego i kaliskiego, Kalisz 2 7 1 1657. 11 Pierwsze oficjalne listy senatorów z Częstochowy noszą datą 2 1 I I 1657; por. LBAN, Oss., nr 2346/ II, s. 221-222; por. Czart., nr 388, s. 42, J. Leszczyński do Cieciszewskiego, Danków 15I I 1657, konwokacja ma się rozpocząć 2 1 II, 12 Czart., nr 388, s. 56, J. Leszczyński do Cieciszewskiego, Częstochowa 2 0 II 1657.

386

Najazd szwedzki (1655—1659)

rowie chcieli omawiać tylko w obecności Lubomirskiego. Jedną z tych spraw były wakanse po Lanckorońskim . Marszałek, choć obiecał być 21, doniósł, że przyjedzie dopiero 26 lutego. Oficjalne rozpoczęcie zjazdu odkładano najprawdopodobniej do czasu przybycia króla. Jego nieobecność pozwalała na przedyskutowanie wielu spornych spraw i uzgodnienie stanowiska wobec ewentualnych propozycji Jana Kazim ierza.13 . W śród zebranych na Jasnej G órze14 znalazło się niezbyt wielu zdeklarowanych przyjaciół Czarnieckiego, za to kilku zdecydowanych przeciwników. D o tych ostat­ nich z całą pewnością riależeli: Stanisław Potocki, Jerzy Lubomirski i jego zaufany Jan Wielopolski kasztelan wojnicki, Jan i Bogusław Leszczyńscy i kilku innych. Poza nimi, inni zgromadzeni traktowali zapewne Czarnieckiego jako „człowieka now ego” wśród w arstw y magnackiej. Ostatniego lutego lub w pierwszych dniach m arca Jan Kazimierz i najprawdopo­ dobniej Czarniecki przybyli na Jasną G órę.15 Zjawienie się króla przerwało na kilka dni wstępne narady, miały się one zacząć ponownie 4 marca. N ie m ożna stwierdzić, jak zachował się Czarniecki w licznym gronie senatorów 16, jak przyjęli go przyjacie­ le i wrogowie. Zapewne doszło do rozm ow y między nim a prymasem. Leszczyński, wypełniając zobowiązania, przyrzekł chyba przekazanie W acławowi obiecanych mu majątków, co też niebawem uczynił.17 Trudno sobie w yobrazić, by nie doszło wówczas między nimi do rozm ow y na temat buławy, a prymas mógł już zająć sta­ nowisko tylko przychylne kasztelanowi. Obrady prawdopodobnie zaczęły się nie 4 marca, jak to postanowiono, ale o dzień, dwa wcześniej. W obec braku dokładnej relacji pełne odtworzenie ich przebiegu nie 13 Tamże. Dopiero 20 II otrzymano w Częstochowie listy Jana Kazimierza z Gdańska z 4, 5 i 6 II. Sprawa buławy rysowała się następująco: król miał jakoby wcześniej, zapewne w 1656 r., zobowiązać się wobec Lubomirskiego, że ten dostanie buławę polną po Lanckorońskim (AGAD, AR, II, ks. 21, s. 399-400), zgromadzeni zwolennicy Lubomirskiego obawiali się jednak zmiany stanowiska króla. “ K u b a l a {Wojna brandenburska, s. 109) ustala liczbę senatorów po przybyciu króla na 24; K o r ­ d e c k i {Nova Gigantomachia, s. 157) pisze o 25 (a jest to w tym wypadku wiadomość dosyć pewna). Na podstawie 3 źródeł: Czart., nr 388, s. 42, J. Leszczyński do Cieciszewskiego, Danków 1 5 I I 1657, o sena­ torach, którzy mają przybyć; AGAD, AR, II, ks. 21, s. 881, wiadomość z Częstochowy 2 III 1657 oraz „Extract eines Schreibens ausz Czenstochow von den gliicklichen Progressen der Polnischen Armeen und vom Anzuge der Tarterischen Vôlcker dann auch die spécification der Herrn Senatoren Nahmen so auff der Convocation zu Czenstochowa gewesen und wie dieselbige abgelauffen wie aucb was zwischen der Stadt Riga und der Mosskowitern newlich passiret, A. 1657”; ustaliłem nazwiska ponad 20 se­ natorów, 25 nie udało mi się ustalić. Liczba ich była dosyć płynna, niektórzy przyjeżdżali tylko na kilka dni; Lisola podaje 24 senatorów (L i s o 1 a, op. cit., s. 250). Sądzę, że należy przyjąć liczbę 22-24. 15 Data przyjazdu króla nie jest mimo wszystko zbyt pewna. Poprzednio ustaliłem ją na 28 II (por. Pierwszy opis, s. 42). Jan Leszczyński podaje, że król przyjedzie 2 III (Czart., nr 388, s. 59, J. Leszczyński do Hatzfelda 1 III 1657), tę samą datę wymieniono w AR, II, ks. 21, s. 381. 16Dotychczas przypuszczano, że Czarniecki nie był w pierwszych dniach marca na Jasnej Górze; stanowisko to potwierdzałoby wiadomość z Częstochowy 2 III 1657 (AR, II, ks. 21, s. 382: „p. kijowski pod Gnieznem stoi”). „Extract eines Schreibens..:” wymienia jednak wyraźnie Czarnieckiego. Przy­ puszczam, że przywiózł on króla i prawie natychmiast odjechał; por. też L i s o 1 a, op. cit., s. 241. 17BP AN Kórn., nr 1940, Donacja A. Leszczyńskiego na rzecz Wacława Leszczyńskiego 19 III 1657.

Walka z Rakoczym (marzec—sierpień 1657)

387

jest możliwe. Sądzę, że pierwszą dyskutowaną sprawą były wakanse.18 Jak wynika­ łoby z listów Jana Leszczyńskiego, Jan Kazimierz dosyć ostro obstawał przy nada­ niu buławy Czarnieckiem u.19 Musiał jednak natrafić na zdecydowany opór pow aż­ nej części senatorów . Sam wojewoda poznański był w yraźnym zwolennikiem Lu­ bomirskiego. Spór musiał być zacięty, jeśli cesarscy przedstawiciele poświęcili tyle uwagi nadaniu buławy polnej.20 N ie wiadomo dokładnie, jakimi argumentami ope­ rowali przeciw nicy Czarnieckiego. Przypuszczać można tylko, że wyładowała się wówczas cała niechęć opozycji magnackiej do kasztelana, a nie brakło ukrytych przyczyn i otw artych argumentów. Za rzeczywistą, choć najgłębiej ukrytą przy­ czynę uważałbym obawy, by król nie oparł się na now ym , wśród panującej w ar­ stwy, człowieku, by nie usiłował przeciwstawić Czarnieckiego ludziom dotychczas współrządzącym krajem. Pow tarzała się tu, w innych zupełnie warunkach, sytuacja zjazdu łańcuckiego ze stycznia 1656 r. Oczywiście tym argumentem przeciwnicy kasztelana nie mogli operow ać otw ar­ cie. W ysunięto więc na pewno sprawę jego zaledwie średnioszlacheckiego pocho­ dzenia, dotychczasową „karierę życiową”, owo „najemne żołnierstwo”. Przypom nieć należy znany już spór sprzed około 30 lat, kiedy to Chmielecki miał zostać wojewo­ dą kijowskim, a popierał go Tom asz Zamojski.21 Pozycja Czarnieckiego w 1657 r. była o wiele poważniejsza niż wówczas Chmieleckiego, ale też buława była czymś więcej niż województwo. / Oficjalne argum enty nie są zresztą istotne. B yć może przeceniam „zamknięcie: się” w arstw y magnackiej w połowie X V II w. Czarniecki miał przecież „większą kasztelanię”, w senatorskiej hierarchii zajmował nie ostatnie stanowisko. Ale sena­ torskie krzesło otrzym ał wtedy, kiedy był wybijającym się oficerem, k tó ry nie na­ raził się jeszcze opozycji magnackiej. W czasie konwokacji częstochowskiej ważne było przede wszystkim to, że mianowany hetmanem byłby w ręku króla i jego najbliższych zwolenników atutem już nie tylko w rozgryw ce militarnej, ale i wew nętrznopolitycznej. Ju ż wtedy przecież urastał ón do symbolu wierności królowi, a w opinii społeczeństwa szlacheckiego i w rogów uchodził za najlepszego żołnierza Rzeczypospolitej.

18 Świadczy o tym choćby data nadania województwa ruskiego Czarnieckiemu. 19O ostrym sporze świadczy późniejszy list J. Leszczyńskiego do W. Cieciszewskiego (Czart., nr 388,

s. 74) z rezydencji prymasa w Brzozach 24 III 1657; stwierdza, iż mimo swej trudnej sytuacji materialnej zgodził się oddać oferowane mu intratne starostwo Czarnieckiemu, byleby tylko załagodzić sytuację. Otrzymał też list od Czarnieckiego: w konkluzji stwierdzał: „pan wojewoda ruski kontent i ścisła mię­ dzy nami przyjaźń”; wiadomość z Częstochowy 2 III 1657 (AGAD, AR, II, ks. 21, s. 382) podaje już: „o buławę polną straszne fakcyje i konkurencyje, JMP marszałek wielki koronny i JMP kijowski. Je­ den z nich bardzo będzie rozgniewany, bo obaj się jej napierają”. 20 Żereła, XII, s. 446, Fragstein do Ferdynanda III, Częstochowa 7 III 1657; por. także W a l e w s k i , Historyawyzwolenia, II, s. 30. Francuzi raczej nie angażowali się w spór; por. L u m b r e s, Relations, II, s. 114-115. 21 S. Ż u r k o w s k i, Żywot Tomasza Zamojskiego, s. 131-132.

388

Najazd szwedzki (1655—1659)

Jan Kazimierz, choć na pewno chętniej widziałby hetmanem Czarnieckiego niż Lubomirskiego, a p rzy pom ocy części senatorów byłby nawet w stanie przeforso­ wać jego kandydaturę, zraziłby tym ostatecznie Lubomirskiego i grupę swych prze­ ciwników, a to nie było warte upierania się przy kasztelanie kijowskim. O wiele większe znaczenie miałoby zjednanie Lubomirskiego. Spodziewano się osiągnąć to, dając mu buławę.22 Jako rekompensatę, 3 m arca król nadał Czarnieckiemu województwo ruskie, które także wakowało po Lanckorońskim 23, a Jan Leszczyński zrzekł się intratnego starostwa na rzecz Czarnieckiego, byleby tylko Lubomirski został hetm anem .24 Dla załagodzenia porażki now y wojewoda ruski otrzym ał tytuł „generała zastępcy w o­ dza wojsk JK M ”.25 Dla Czarnieckiego stanowiło to cios potężny. W innym wypadku byłyby to ogromne wyróżnienia, wówczas jednak miały osłodzić tylko poczucie klęski. W tedy też miał jakoby Czarniecki wypowiedzieć słowa: „Jam nie z soli ani roli, ale z tego, co mnie boli”26, które przeszły do tradycji. O bietnica buławy polnej po śmierci Potockiego27, a więc w perspektywie przej­ ścia Lubomirskiego na buławę wielką bynajmniej nie zaspokajała jego ambicji, prze­ ciwnie, mogła ją tylko rozdrażnić. W szystko stwarzało widoki wieloletniej zależno­ ści od człowieka dużo młodszego, bogatszego może, ale nie legitymującego się tak długą służbą wojskową. Wzajemna niechęć Lubomirskiego i Czarnieckiego była powszechnie znana, a staremu żołnierzowi przypom inały się jeszcze lata porucznikowania chorągwią Lubomirskich. N ow y wojewoda ruski nie pozostał długo w Częstochowie, wyjechał natych­ miast po 3 marca. Prawdopodobnie zresztą gnała go nie tylko urażona ambicja i za­ wiedzione nadzieje, ale realne postulaty królewskie. W czasie podróży na konwokację rozpatryw ano już dalsze działania Czarnieckiego28, by wreszcie w Częstochowie zadecydować, iż zebrawszy oddziały pozostawione w drodze z Gdańska29 i część żołnierzy Potockiego rozłożonych na leżach zim ow ych w W ielkopolsce i na Kuja­ wach, ruszy nad Wisłę. Między Solcem a Opatowem przewidziana była koncentra­ cja wojsk i pospolitego ruszenia.30 22 L i s o 1 a (op. cit., s. 250) stwierdza dosyć wyraźnie, że król tym nadaniem chciał sobie ostatecznie zjednać Lubomirskiego. 23 LFDIA, Lwów, ks. rei. gr., nr 405, s. 1475; regest AGZ, X , s. 280, nr 4658. 24Por. cytowany wyżej list Leszczyńskiego do Cieciszewskiego z 24 III 1657, prawdopodobnie było to starostwo ratneńskie; por. AGAD, AR, II, ks. 21, s. 382, wakancyje. 25 W a 1 e w s k i, Historya wyzwolenia, II, s. 30, relacja Fragsteina; por. także K u b a l a , Wojna bran­ denburska, s. 110, 322. 26 Por. J e n i k e, Stefan Czarniecki, s. 66 . 17 „Continuatio X X V ”, s. 63-64, M e y e r ,op. cit., II, s. 57. 28 Żereła, XII, s. 440-441, Fragstein do Ferdynanda III, Kalisz 26 II 1657. 29 AGAD, AR, II, ks. 21, s. 382, z Częstochowy 2 III 1657; „Continuatio X X V ”, s. 57. 30 K u b a 1 a, Wojna brandenburska, s. 422, S. Czarniecki do K. Grzymułtowskiego, Pyzdry 4 III 1657; J e n i k e, Stefan Czarniecki, s. 65, ten do tegoż, Grabów 10 III 1657; AGAD, TS, pudło XXII, plik 7/33; por. też Żereła, XII, s. 450, Fragstein do Ferdynanda III, Częstochowa 13 III 1657; M e y e r , op. cit., n, s. 46; AGAD, AR, II, ks. 20, s. 25-26.

Szkic 16. Ruchy oddziałów Czarnieckiego (marzec-lipiec 1657)

Z C zęstochow y Czarniecki pojechał najpierw do Pyzdr, gdzie stacjonowały jego oddziały, stamtąd zaś, po kilku dniach31 ruszył do Grabowa koło W rześni, a potem być m oże dalej jeszcze, w bezpośrednie okolice Poznania.32 N ie mógł wtedy udzie­ lić wydatniejszej pom ocy W ielkopolanom, którzy tego oden żądali, spieszył bo­ wiem zgodnie z rozkazem króla nad Wisłę, ale jego obecnosc w W ielkopolsce po­ ważnie zaniepokoiła Szwedów.

31 RA, Khs XI, nr 6 (awizy), Częstochowa 8 III 1657; „der Czarnecky ligt noch zu Putzdry bey Calisch in quartieren”; RA, KhS XI, nr 8 (awizy), Wrocław 1 0 II I1657, ostatnia wiadomość spóźniona. 10 III Czarniecki był już w Grabowie, skąd pisał do Grzymułtowskiego; por. też Żereła, XII, s^450, Fragstein do Ferdynanda III, Częstochowa 13 III 1657. » ® B I" t( 32 RA, SkS, nr 64, N N do C. G. Wrangla 17 HI 1657.

Li

390

Najazd szwedzki (1655—1659)

Pospolite ruszenie miało się żebrać w Solcu 20 m arca/C zarniecki powinien był tam także dotrzeć w tym czasie. Tym czasem nad N otecią, w okolicach Pakości pozostawały rozlokowane oddziały33, które wojewoda musiał ściągnąć przed uda­ niem się na południe. Ruszył więc spod Poznania na północny wschód, docierając bezpośrednio w okolice Torunia i dopiero stamtąd z wszystkimi siłam i rozpoczął marsz w górę W isły. Po drodze napotkano oddziały Douglasa, które w yszły z T o ­ runia, i rozbito je doszczętnie.34 W tym sam ym czasie odbyło się ponoć starcie z oddziałem Stenbocka, z którego feldmarszałek wyszedł z poważnymi stratami.35

Walka z Rakoczym (m anec-sierpień 1657)

391

W ojewoda ruski mim o uprzednich rozkazów połączenia się z now ym hetma­ nem polnym bynajmniej nie dążył prosto do Solca. W ycofyw ał się, ale bardzo po­ woli, blokując drogę wojskom szwedzkim. Jeszcze około 1 kwietnia, gdy Szwedzi znaleźli się już w bezpośrednich okolicach Łow icza40, mieli stale przed sobą oddzia­ ły Czarnieckiego.41 Przez pewien czas sądzono nawet, że to główne siły polskie znalazły się między armiami Rakoczego i Karola Gustawa, by nie dopuście do ich połączenia.42 M anewr taki, podjęty z rozkazu Jana Kazimierza na wiadomość o wymarszu

Pojawienie się w ojewody ruskiego w pobliżu Torunia było zaskoczeniem dla

wojsk szwedzkich, a mający opóźnić połączenie Karola Gustawa z R akoczym 43 po­ stawił Czarnieckiego w trudnej sytuacji. Cofał się ze swoimi oddziałami przed głów­ nymi siłami Szwedów, k tórzy od Soboty szybkim marszem zmierzali do W olborza i Piotrkow a44, zajętego 2 kwietnia45, mając przed sobą zbliżające się wojska Siedmiogrodzian. R akoczy sam wprawdzie, przebywszy Wisłę pod O patow em , udał się z 5000 żołnierzy do Krakowa, ale reszta wojska ruszyła w dół rzeki, przechodząc

nieprzyjaciela. Szwedzka kwatera główna wiedziała, że wojska polskie grupują się w okolicach Sandomierza, nie spodziewano się więc większych oddziałów w rejo­

Nidę koło W iślicy.46 Książę pozostał w Krakowie tylko 2 dni i 30 m arca dołączył do głównych sił, zamierzając prowadzić je na Solec. Wiedział zapewne, że tam właśnie

nie szwedzkiej koncentracji. Jeszcze 28 m arca, nie dowierzając może otrzym yw a­ nym doniesieniom, Karol Gustaw zawiadamiał W irtza, iż Czarniecki zm ierza do Sandomierza, by połączyć się z Lubomirskim i Potockim .38

zbierają się polskie oddziały.47 W ostatnich dniach m arca i pierwszych dniach kwiet­

Potyczki te stoczono między 18 a 22 marca, 18 bowiem Karol Gustaw p rzy­ puszczał, że Czarniecki jest jeszcze w okolicach Częstochow y36, 22 zaś w Toruniu nakazywał już Stenbockowi i Adolfowi Janow i, aby pilnie zważali, czy nie ruszy on dalej w głąb Pom orza.37

Dokładne rozpoznanie sytuacji militarnej miało wówczas dla Szwedów bardzo duże znaczenie. Główne ich siły z królem wyruszyły z Torunia i dosyć s z y b kim marszem posuwały się na południe kraju, na spotkanie z wojskami Rakoczego. Ka­ rolowi Gustawowi szczególnie zależało na informacji, czy Lubomirski lub Czar­ niecki dołączą do pospolitego ruszenia zebranego pod Piotrkow em .39 33 Por. wcześniejsze wiadomości o rozlokowaniu wojsk nad Notecią, także „Continuatio X X V ”, s. 57 oraz „Ordinär Zeitung ausz unterschiedlichen Orthen wasz sich neulicher Zeit in Polen und Preussen denckwürdiges begeben und zugetragen, dem auch beygefüget, Copia eines gewissen Schreibens ausz Warschau umbstendlich in sich haltenden den Marsch der Ragotzischen Völcker und wie die vor Trouppen von dem Herrn Obersten Szembergk zwischen Przemisl und Jarislaff totaliter und glücklich ruiniret worden, A. 1657”, Aus Königsberg vom 23 III; Czarniecki jest w okolicach Torunia i Pakości, być może pójdzie na Pomorze; por. także RA, SkS, nr 100, t. 12; także OL MKL LP, 545, wiadomości załączone do listu Wesseliniego do cesarza. 34 „Warhalfte Relation ausz unterschiedenen Orten so zwischen dem Hn. Kiovischen Castellan Hn. Gen. Czarneczki und dem Hn. Gen. Duglas auff jenseit Thoren vorgelauffen auch was sonsten newlich in Polen und Littawen passiret, A. 1657”, wiadomość z Elbląga 2 7 III 1657. 35 UUB E, 428, Journal, 2 1 III 1657, Wiadomość z Malborka. 36RA, RR 1657, f. 540v, do P. Wirtza 8(18) III1657; por. także „Ordinarii Zeitung...”, Copia Schrei­ bens aus Warschaw vom 15 III, choć w tym samym starodruku wiadomość z Królewca 23 III, że Czar­ niecki jest w okolicach Pakości i Torunia. 37 RA, SkS, nr 1 0 , 1 . 12, Karol Gustaw do G. O. Stenbocka i Adolfa Jana, Toruń 12(22) III 1657; por. też „Continuatio X X V ”, s. 64-65; „Gazette de France”, r. 1657, s. 362. 38 RA, RR 1657, f. 632-632v, do P. Wirtza, 18(28) III 1657; także RA, SkS, nr 100, t. 12, Karol Gustaw do G. O. Stenbocka. 39 Tamże; por. tez RA, RR 1657, f. 693, do J. Rakoczego 19(29) III 1657, druk S z i 1 a g y i, op. d t., II, s. 279v; „Gazette de France”, r. 1657, s. 363.

nia podjazdy wojsk Rakoczego docierały aż do N ow ego Miasta.48 W tych dniach, tak słabo znanych i w źródłach, i w historiografii, ujawnił się rzeczywiście talent Czarnieckiego w prowadzeniu „wojny szarpanej”. O toczon y z dwu stron nieprzyjaciółmi nie zrezygnował z walki, przćciwnie, stale znajdował się w ofensywnych działaniach. N ie miał jednak dosyć żołnierzy, by m oc podejmo­ wać poważniejsze operacje wobec głównych sił obu przeciwników. W zmocnienie mogło nastąpić tylko przez połączenie z Lubomirskim, k tóry, jeśli w ierzyć szwedz­ kim źródłom , z 8000 żołnierzy49 i pospolitakami przybył w okolicę Solca.50

40D a h l b e r g h , D iarium , s. 100; także „Einkommender Bericht ausz Czenstochow und ändern Örtern den Polnischen-Preussischen und Liefländischen Kriegswesen betreffend...”. 41 „Einkommender Bericht...” Aus Czenstochow vom 1 IV. 42 UuA, VIII, s. 164, Waldeck do elektora, Piotrków 3 IV 1657. 43 „Extract eines Schreibens aus Czenstochow von den glücklichen Progressen der Polnischen Ar­ meen und vom Anzuge der Tarterischen Völcker...”, Wiadomość z 19 III. 44 D a h l b e r g h, D iarium , s. 100; tenże, Dagbok, s. 90. 45 RA, RR 1657, f. 699, Akt poddańczy, 22 111(1 IV) 1657. 46 RA, Extranea IX, Polen, nr 143, Extract Schreiben aus Krakaw, 25111(4 IV) 1657; tamże (awizy), Wroclaw z 7 IV n. s.; UuA, VIII, s. 162, G. F. Waldeck do elektora, Sobota 29 III 1657. 47 RA, SkS, nr 175, J. Rakoczy do Karola Gustawa, obóz pod Otfinowem 23 III (2 IV) 1657, kopia załączona do listów S. Müllera do G. Horna; por. też „Copia zweyer Schreiben so an Ihr. Kön. Maj. zu Scheweden von Ihr. Fürstl. Gn. Georg Rakoczy etc. wiederumb auffs new abgangen. Worinnen alle das jenige enthalten was sich mit dem bey Eroberung der Städte in Pohlen zugetragen. Im Jahr 1657”. 48 UuA, VIII, s. 164, G. F. Waldeck i J. Dobrzeński do elektora 3 IV 1657. 49 RA, Extranea IX , Polen, nr 143, Extract Schreiben aus Krakaw 2 5 III ( 4 IV) 1657, bardziej wiary­ godne niż wiadomości przywiezione przez Morsztyna do Wiednia; por. ierela , XII, s. 456. Postanowie­ nia tajnej rady, Lubomirski mial 15 000 wojska. 50 Tamże; RA, Sks, nr 175, J. Rakoczy do Karola Gustawa 23 III (2 IV) 1657, „Copie zweyer Schrei-

392

Najazd szwedzki (1655-1659)

Walka z Rakoczym (marzec-sierpień 1657)

393

D otarcie do marszałka było konieczne i z innych, bardziej ogólnych względów.

go z Krakow a do Proszow ic58, drugiej już z wojskami księcia.59 Pierwsze starcie

Położenie strony polskiej w obec mającego nastąpić lada dzień spotkania wojsk szwedzkich i siedmiogrodzkich było nadzwyczaj niekorzystne. N ie tylko nie do­

nastąpiło po rozstaniu się W irtza z Rakoczym , około 3 kwietnia60, drugie najpraw­

szło do koncentracji przewidzianej na naradzie częstochowskiej, ale oddziały pol­ skie były rozbite na kilka grup, z których żadna nie mogła własnymi siłami prze­ ciwstawić się nieprzyjacielowi, nie mówiąc już o prowadzeniu na szerszą skalę dzia­ łań ofensywnych. W szczególnie trudnej sytuacji znajdowali się Czarniecki i Lubomirski, ponieważ Potocki przeszedł na praw y brzeg W isły.51 Gdyby wojewoda i hetman polny nie zdążyli się połączyć, groziło im bezpośrednie starcie z jedną lub nawet z obu armia­ mi nieprzyjacielskimi, a to nie mogło skończyć się pomyślnie dla strony polskiej. Dlatego też Czarniecki, uważając, iż zadanie blokowania drogi oddziałom Karola Gustawa jest w tych warunkach nieaktualne, nie poszedł za, a raczej przed Szweda­ mi, w kierunku Piotrkow a, ale posuwał się szybkim marszem prosto na południo­ w y wschód. W okolicach N ow ego Miasta napotkano podjazdy Rakoczego i w pierw­ szy dzień W ielkanocy, 1 kwietnia, nastąpiło starcie, zakończone ponoć szczęśliwie dla wojewody ruskiego; Polacy mieli zdobyć kilka sztandarów i zmusić nieprzyja­ ciela do panicznej ucieczki.52 Według relacji nieprzyjaciół było w ręcz przeciwnie, to właśnie Czarniecki został rozbity i znajdował się w szybkim odw rocie.53 Bez wzglę­ du na rzeczyw isty przebieg potyczki, oddziały polskie zmierzały pospiesznie w kie­ runku O patow a.54 Między O patowem a Sandomierzem nastąpiło spotkanie z Lubo­ mirskim .55 Obaj dow ódcy zdecydowali natychmiast zaatakować oddziały Rakocze­ go.56 Znajdowały się one w najbliższej okolicy, a szybkie działania były wskazane, ponieważ lada dzień m ożna było oczekiwać Karola Gustawa.57 Ruszono pospiesz­ nie na południe, w kierunku, skąd nadchodziły wojska siedmiogrodzkie. Doszło wtedy do dwóch potyczek, jednej z oddziałem W irtza, odprowadzającym Rakoczebęn...”; „Copie dreyer gewissen Schreiben so von Königlichen Polnischen Hoffe aus Częstochowa anhero-gelanget in sich haltende was bis dato zwischen den Königlichen Polnischen Völkern und dem Fürsten Rakoczy denkwürdig vorgelauffen. Denebenst dan auch noch andere gewisse Schreiben aus unterschiedlichen Ohrcen in welchen gemeldet wierdt welcher gestalt der Kayserl, so woll als Tartersche Succurs im Anzuge begriffen und wie sich selbe dem Pohlnischen Armeen conjugiren werden”. 51 AR, II, ks. 21, s. 387, Z listu S. Domaszewskiego, Lublin 12 in 1657, Oss., nr 627/1; s. 288, „Rakocius” opracowanie współczesne na podstawie licznych korespondencji. 52 UUB E, 428, Journal, 1? IV 1657, por. też „Glaubwürdige Relation unterschiedlicher gewisser Schreiben vom Königlichen Polnischen Hofe aus Dankow vom 10, 11 ten und 12 ten Aprilis, betref­ fend den Zustand zwieschen Königlichen Polnischen, Schwedischen und Rakoczischen Armeen. A. 1657”. O pobycie pod Nowym Miastem por. TE, VIÜ, s. 112. 55 UuA, Vm, s. 164, G. F . Waldeck i J. Dobrzeński do elektora, 3 IV 1657. 54 M e y e r , op. cit., II, s. 177; TE, Vffl, s. 112. 55 „Gründlicher Nachricht ausz unterschiedenen Orten den Polnischen, Preussischen und Liefländischen Kriegswesen betreffend. A. 1657”. Wiadomość z Dankowa, 1 5 IV 1657; AGAD, AR, II, ks. 21, s. 386, Awizy z Dankowa 4 IV 1657. 56 WAPGd., 300, 53, 508, nr 21, Aus Częstochowa 9 IV 1657. 57D a h l b e r g h , D iarium , s. 100.

dopodobniej dwa dni później pod Rakow em .61 W kręgach dworskich w tym czasie panowało zb yt optym istyczne przekonanie, iż gdyby przybył Potocki, udałoby się podjąć generalną ofensywę.62 Podobna była zresztą opinia wojewody ruskiego, który liczył także na pospolite ruszenie, ściągają­ ce znów pod Solec.63 Dalsze posunięcia nieprzyjaciela, jak się zdaje, zaskoczyły stronę polską. Spo­ dziewano się, iż po połączeniu armii szwedzkiej i siedmiogrodzkiej Karol Gustaw i R ak oczy pozostaną w Małopolsce64 i zgodnie z tym grupowano wojska na lewym brzegu W isły.65 Czarniecki i Lubomirski stali wtedy w Rakowie.66 O kazało się jednak, że wojska nieprzyjacielskie rozpoczęły przeprawę na praw y brzeg W isły, by uderzyć bezpośrednio na oddziały hetmana wielkiego, znajdujące się pod Lublinem. N atychm iastow a pom oc dla Potockiego była w tych warunkach konieczna i Lubomirski wykorzystując ciągnące się przez 10 dni (do 22 IV67), p rzy­ gotowania Szwedów i Siedmiogrodzian, zdążył ich uprzedzić.68 Czarniecki zatrzy­ mał się trochę i pociągnął pod Solec69 prawdopodobnie, by obserwować ruchy prze­ ciwnika i ewentualnie w ykorzystać jego nieostrożność p rzy przeprawie. 58 AR, II, ks. 21, s. 388, Wiadomość z Dankowa, 5 IV 1657. Także Des Noyęrs i Jemiołowski dosyć zgodnie wspominają o potyczce z wojskami Wirtza i Rakoczego pod Krakowem^/C) e s N o y e r s, Lettres, s. 319, Opole 1 2 IV 1657; J e m i o ł o w s k i , op. ćit., s. 120. 'ż' 55 S z 11 a g y i, op. cit., II, s. 232, J. Rakoczy do Karola Gustawa, Opatów 7 IV 1657. Przed 9 IV miało nastąpić starcie między oddziałami Czarnieckiego i Lubomirskiego a częścią wojsk Rakoczego, z po­ czątku bardzo niekorzystne dla strony polskiej, później jednak zwycięskie (WAPGd., 300, 53, 508, nr 21, Aus Częstochowa 9 IV 1657). Mniej więcej w tym samym czasie odbyła się potyczka pod Wiślicą. Trudno ustalić, czy chodzi o jedno, czy dwa różne spotkania („Gründlicher Nachricht...”); zapewne o jedno i to samo starcie. Por. też P u f e n d o r f, op. cit., s. 254, pisze o starciu z Rakoczym w Rakowie, toż samo D a h l b e r g h , Dagbok, s. 91 z datą 5 IV. 60 AR, n , ks. 21, s. 388. 61 Przyjmuję jako najbardziej wiarygodne wiadomości D a h l b e r g h , Dagbok, s. 91; także Ł o ś , op. cit., s. 29. 62 „Glaubwürdige Relation...” 63 Tamże. 64 „Ausfürliche Bericht von dem Haupt-treffen so newlich zwisehen der Pohlnischen u. Schwedi­

schen Armee vorgelaufen. A. 1657”. 65 AGAD, AR, II, ks. 21, s. 408-409, Uniwersał Jana Kazimierza do wszystkich województw, Dan­ ków 18 IV 1657, wzywa pospolite ruszenie „do boku swego” na 27 IV. WAPP, Wschowa, ks. rei. gr., nr 133, f. 509V-510, Uniwersał Jana Kazimierza do woj. wielkopolskich, Danków 13 IV 1657; por. też AR, n , ks. 21, s. 391. Kopia listu z Dankowa b.d. (IV 1657). 66Tamże; por. też S z i 1 a g y i,op. cit., II, s. 282, J. Rakoczy do Karola Gustawa, Opatów 7(17) IV 1657. 67 K u b a 1 a, Wojna brandenburska, s. 152-153; RA, KhS XI, nr 4, „Relation öfver att och annatt som passerat ur medh Konglige Majestat Armee upa uth Pahland och Littauen ifrän den sidste Martii intill dem 7(17) V. Anno 1657”. 68 S z i 1 a g y i, op. cit., II, s. 282, J. Rakoczy do Karola Gustawa, Opatów 7(17) IV 1657. 69 RA, Khs XI, nr 4, Relation...; RA, SkS Brev tili C. G. Wrangel, Adolf Jan, Malbork 2 1 IV (1 V) 1657; TE, VIII, s. 112.

394

Najazd szwedzki (1655-1659)

K oło Solca miała nastąpić jeszcze jedna poważniejsza utarczka70, jeśli wierzyć szwedzkim źródłom , niepomyślna dla Polaków. Po niej dopiero wojewoda prze­ szedł na praw y brzeg W isły i pociągnął przez Baranów w kierunku Łukow a.71 Było już prawdopodobnie wiadomo, że Potocki ruszył spod Lublina i dość pow olnym marszem zmierza pod Łuków 72, by spotkać się z wojskami litewskimi.73 Być może nawet Czarniecki dogonił hetmana w czasie marszu.74 Siły polskie zgromadzone pod Łukowem , choć dość znaczne75, nie wystarczały, by stawić czoło zjednoczonym siłom przeciwnika. Potocki ze wszech miar unikał bitwy, czekając na obiecane przybycie T atarów .76 O dw rotnie postępował Karol Gustaw. Po przejściu W isły i ponow nym połączeniu z R akoczym , k tó ry przepra­ wił się nieco później, armia sprzym ierzonych, licząca kilkadziesiąt tysięcy żołnie­ rzy77, ruszyła pospiesznie drogą przez Urzędów , Bełżyce, W ąwolnicę, K urów (łuk konieczny ze względu na zarazę panującą w Lublinie), Łysobyki i Serokomlę w kie­ runku Łukow a.78 Karol Gustaw określał ten marsz jako „pogoń za Polakami”.79 Istotnie Potocki wycofywał się stopniowo, najpierw w kierunku Łukowa, a stam­ tąd dalej na północny wschód. W Łosicach nastąpiło spotkanie z Sapiehą i narada wojenna, w której wziął udział także Czarniecki.80 Zadecydowano wtedy o połącze­ niu w ojsk koronnych z litewskimi w sile około 10 000 żołnierzy.81 W k rótce po tej naradzie Czarniecki 29 kwietnia z kilkoma chorągwiami odłączył się od głównych sił, by na rozkaz króla podążyć do Częstochow y, gdzie miała się odbyć narada z do­ wódcami wojsk cesarskich.82 70 RA, SkS, nr 68, C. G. Wrangel, Adolf Jan, Malbork 21 IV (1 V) 1657; RA, KhS XI, nr 4 , „Rela­ tion...”; TE, VUI, s. 113, o niej też zapewne mowa w „Glaubwürdiger Bericht etlicher Schreiben von Königl. Polnischen Hoffe aus Dankow vom 20, 22 dito, Wie den auch wass neulicher Zeit an ändern orthen vorgelauffen”. Aus Marienburg vom 3 Maji; „Gazette de France”, r. 1657, s. 494-495 oraz ob­ szerna, przesadna relacja, s. 507-513. Wspomina o ranie Czarnieckiego, co jest raczej mało prawdopo­ dobne, biorąc pod uwagę dalsze działania wojewody. 71 RA, RR 1657, f. 558, do J. Rakoczego, spod Kurowa 2 4 IV (n.s.) 1657, także „Continuado X X V ”,

s. 24. 72 H r u s z e w s k i, op. cit., IX, s. 1398, cytuje Oss., nr 627/1; „Glaubwürdige Bericht”, z Dankowa 22 IV. 73 K u b a 1 a, Wojna brandenburska, s. 157; por. także TE, VIII, s. 112. 74 AGAD, AR, II, ks. 21, s. 415, Nowiny ultima Aprilis 1657. Czarniecki, Lubomirski i Potocki „w kupie i dobrej zgodzie” idą na Podlasie. 75 TE, VIII, s. 114. Wymienia 40 000-50 000 żołnierzy. W rzeczywistości około 15 000 żołnierzy; por. AGAD, AR, II, ks. 21, s. 418, Nowiny z Dankowa 7 V 1657. 76 „Ausszugk Glaubwürdiger gewisser Schreiben von Königl. Polnischen Hofe aus Dankow vom 6., 8., 9. und 10. May. An unterschiedene Persohnen welche den 16. Dito in Dantzig angekommen, A. 1657”; por. B a r a n o w s k i , Polska i Tatarszczyzna, s. 483. 77D a h l b e r g h , D iarium , s. 101; TE, VIII, s. 113, podaje 60 000, Rakoczy sam miał mieć 40 000; RA, Extranea IX, Polen, nr 143 (awizy), Wrocław 7 IV(ns) 1657. 78D a h l b e r g h , D iarium , s. 101; „Continuado X X V ”, s. 24. 79 RA, RR 1657, f. 855, Do B. Wolfsberga, 24 IV(4 V) 1657. 80 AGAD, AR, II, ks. 21, s. 418, Nowiny z Dankowa 7 V 1657. 81 Tamże. 82Oss., nr 627/1, s. 289; AG AD, AR, II, ks. 21, s. 420, Z Dankowa 7 V 1657 — zawiera wiadomości

Walka z Rakoczym (marzec-sierpień 1657)

395

Posunięcie to zm yliło dowództwo nieprzyjacielskie. Karol Gustaw, biorąc wi­ docznie oddział Czarnieckiego za główne siły polskie, zmienił kierunek marszu i z Se­ rokom li zawrócił na północny zachód, spiesząc przez Okrzeję i Latow icz do M iń­ ska M azowieckiego.83 Ślady Polaków były jeszcze „ciepłe”, zarazem jednak ujawniła się pomyłka. Okazało się bowiem, że przez Wisłę przeprawia się tylko Czarniecki84, gdy tym czasem reszta wojsk polskich zm ierza do przeprawy przez Bug. Karol Gu­ staw postanowił w ykorzystać tę sytuację do rozbicia oddziału wojewody ruskiego. Nie przerwano pogoni za głównymi siłami polskimi, ale w ślad za wojewodą wysła­ no stosunkowo duży oddział wojska85 pod dowództwem W aldecka.86 W aldeck nie dogonił już chorągwi, które ścigał, udało m u się za to rozbić koło Czerska oddział kwarcianych.87 Najprawdopodobniej Szwedzi słysząc, iż Czarniecki zawrócił nad Wisłę między Mińskiem a Latow iczem 88, puścili się w pogoń prosto w kierunku rzeki, podczas gdy wojewoda skręcił nieco w dół i tam dopiero przeszedł na drugi brzeg. Analiza m apy prowadzi wprawdzie raczej do wniosku, iż pierwsze wiado­ mości szwedzkie były prawdziwe, skoro prosta droga z Mińska do C zęstochow y przecina Wisłę właśnie w okolicach Czerska. H istorię piszemy jednak przede wszyst­ kim na podstawie źródeł, a te, zarówno polskie jak szwedzkie, jednogłośnie stwier­ dzają, iż Czarniecki przeprawił się pod W arszawą89 lub nawet jeszcze dokładniej koło Pragi.90 Trudno oczywiście byłoby dziś stwierdzić, czym się pow odow ano, obierając tę właśnie, nieco bardziej skomplikowaną, drogę do C zęstocho1 Znalazłszy się z pow rotem na lewym brzegu, Czarniecki pospieszył do D anko­ wa, zatrzym ując się po drodze na dwa dni pod Piotrkow em . W mieście była nie-

z listów hetmanów z 29 IV 1657; por. także D e s N o y e r s (Lettres, s. 325) pisze o 1000 koni, TE, VIII, s. 114 wymienia 1000 kwarcianych i 200 dragonów, „Ausszugk glaubwürdiger gewisser Schreiben...” podaje przesadzoną liczbę 6000 ludzi; J e m i o ł o w s k i, op. cit., s. 122; „Continuatio X X V ”, s. 24. 83 D a h 1 b e r g h, D iarium , s. 101; TE, VIII, s. 113. 84D a h I b e r g h,D agbok, s. 94; BA, KhS XI, nr 4, „Relation...”; RA, SkS, Brev tili C. G. Wrangel,

Toruń 2(12) V 1657. 85 K u b a 1 a ( Wojna brandenburska, s. 157) za Pufendorfem twierdzi, iż z Waldeckiem było 3000 Kozaków i Węgrów; BA, KhS XI, nr 4, „Relation...” wymienia kilka szwadronów szwedzkich i kilka tysięcy Węgrów. Najmniej tu wiarygodny D e s N o y e r s (Lettres, s. 325) podaje 5000. 86D a h l b e r g h, D iarium , s. 101r 102; tenże, Dagbok, s. 94; BA, KhS XI, nr 4, Relation...; TE, VIII, s. 114; MHHD, XXIII, s. 550-552. 87 TE, VIII, s. 114; RA, SkS, nr 64, M. Biörenklou do C. G. Wrangla, Malbork 28 V (8 V) 1657; tamże, nr 9, G. O. Stenbock do N N . Malbork 1(11) V 1657; tamże, G. O. Stenbock do C. G. Wrangla, Malbork 30 IV(10 V) 1657. 88 TE, VIII, s. 114. 89 TE, VIII, s. 114; P u f e n d o r f, op. cit., s. 259; RA, SkS, nr 9, G. O. Stenbock do C. G. Wrangla, Malbork 30 IV(10 V) 1657; tamże, tenże do N N, Malbork 1(11) V 1657; RA, KhS XI, nr 4, „Relation...” D e s N o y e r s , Lettres, s. 325; por. też listy Rakoczego 4(14) V 1657; M HHD, X XIV , s. 518; „Gazette de France”, r. 1657, s. 566. 90 RA, SkS, nr 64, M. Biörenklou do C. G. Wrangla, Malbork 28 IV (8 V) 1657; J e m i o ł o w s k i , op. cit., s. 122; „Continuatio X X V ”, s. 21. " D e s N o y e r s , Lettres, s. 325; por. opis K u b a l i , Wojna brandenburska, s. 160.

396

Najazd szwedzki (1655—1659)

wielka załoga brandenburska92 i wojewoda ruski, który potrafił nie zapominać w cza­ sie w ojny o swoich osobistych sprawach, a mając obiecane od Jana Kazimierza sta­ rostw o piotrkowskie, zadecydował, iż nadarza się sposobność urzeczywistnienia przyrzeczenia królewskiego przez zdobycie miasta. Ponieważ dysponował dość dużą przewagą liczebną, nie przyszło mu to trudno. Drugiego dnia, 6 maja, załoga podda­ ła się.93 Połow ę jej Czarniecki wcielił do swego oddziału, po czym , nie mitrężąc dłużej, podążył do Dankowa. Przybył tam zapewne 8 maja.94 D ow ódcy cesarscy, z którym i miał konferować, znajdowali się już od kilku dni w Dankowie.95 W ezw a­ no ich tam dla ustalenia planu wspólnych operacji w ojennych oraz omów ienia naj­ istotniejszych spraw organizacyjnych.96 W k rótce po przyjeździe wojewody ruskiego do Dankowa, 10 maja rozpoczęła się narada dow ódców .97 Hatzfeld skarżył się na niechętny doń stosunek kanclerza i części dw oru.98 Jan Kazimierz nosił się, z nieurzeczywistnionym zresztą nigdy, zamiarem ustanowienia wojewody ruskiego zwierzchnikiem sił posiłkowych z ra­ mienia króla, którem u te siły podlegały.99 Pewną rekompensatą za ponownie doznane rozczarowanie mogło być dla Czar­ nieckiego otrzym anie aktu nadania starostwa piotrkowskiego. K ról wydał ten do­ kument, zgodnie zresztą z przewidywaniami wojewody, niemal natychmiast po jego przybyciu do D ankow a.100 N a naradzie ustalono, że Hatzfeld przystąpi do działań w rejonie Krakowa, w o­ jewoda ruski natomiast pozostanie na lewym brzegu W isły, osłaniając króla i woj­ ska cesarskie. N atychm iast potem Czarniecki wyjechał do Raszkowa „dla zniesienia się z arcybiskupem i innymi senatorami”.101 C o było tematem tego „znoszenia się”,

Walka z Rakoczym (marzec-sierpień 1657)

397

trudno stwierdzić, wiadom o jednak, że wojewoda pow rócił do D ankow a i dopiero 17 maja udał się do P iotrk ow a.102 Jego oddziały przez cały ten czas rozłożone były nad Pilicą, w okolicach N ow ego Miasta.103 W Piotrkow ie Czarniecki spędził Zielone Święta, po czym 22 maja oficjalnie wszedł w posiadanie starostwa104; tegoż dnia oblatowano w grodzie piotrkowskim dokum enty królewskie — akt nadania i list do mieszkańców Piotrkow a i starostwa piotrkow skiego.105 Załatwiwszy jeszcze inne sprawy związane z zaopatrzeniem wojska106i pozosta­ wiwszy w Piotrkow ie 300 osób załogi z poleceniem intensywnej fortyfikacji mia­ sta107, Czarniecki ruszył do O poczna, dokąd tymczasem przeprawiły się jego od­ działy.108 P o połączeniu z oddziałem Żegockiego, wojewoda miał dysponować po­ noć 6000 ludzi.109 N a dworze w yrażono nadzieję, że „próżnować nie będzie”, choć z rozpoczęciem poważniejszych działań zwlekano do przybycia zapowiedzianych posiłków cesarskich.110 Jan Kazimierz polecił Czarnieckiemu na razie „uważać na K raków ”111, nie odda­ lając się przy tym zbytnio od miejsca pobytu króla, k tó ry spodziewał się rychłego wymarszu z Pankow a i pragnął mieć wojewodę ruskiego p rzy sobie.112 M ylił się Kubala, kiedy na podstawie licznych a sprzecznych wiadomości w korespondencji Karola Gustawa z R akoczym 113, doszedł do wniosku, że Czarniecki w końcu maja przejawiał szczególną ruchliwość i że to jego błyskawiczne posunięcia wprowadziły Szwedów w błąd.114 Sądzę, że jeśli coś rzeczywiście dezorientowało króla szwedz­

102 Tamże, r. 431, Nowiny z dworu 17 V 1657. 92 D e s N o y e r s , Lettres, s. 325 podaje 3 2 0 żołnierzy; por. także „Auszugkglaubwürdiger gewis­

ser Schreiben”. 93 Tamże; Oss. nr 627/1, s. 291; por. też AGAD, AR, II, ks. 21, s. 420-422, Nowiny z Dankowa, 6 V posłaniec przyniósł listy od Czarnieckiego; „Gazette de France”, r. 1657, s. 568. 94 AGAD, AR, II, ks. 21, s. 429, Nowiny z Dankowa 8 V 1657, stwierdza się, że Czarniecki przyje­ chał i miał zaraz audiencję u króla; por. też ZDIH PAN, TRz., nr 80, s. 205, Vidoni, awizy, Krzepice 9 V 1657. 95 Zerela, XII, s. 464, M. Hatzfeld do Leopolda, 12 V 1657, stwierdza, że w Dankowie był 5 V. Por. też AGAD, AR, II, ks. 21, s. 420-422, Nowiny z Dankowa, 7 V 1657, wiadomość, iż zatrzymują po­ słów do przyjazdu Czarnieckiego, po czym odbędzie się „consilium bellicum”; por. też UUB E, 428, Journal, 16 V 1657; także L u m b r es, Relations, II, s. 125; „Gazette de France”, r. 1657, s. 637. 96 W a 1 e w s k i, Historya wyzwolenia, II, s. 74; por. też „Auszugk glaubwürdiger gewisser Schrei­ ben...”, Zerela, XII, s. 464, Hatzfeld do Leopolda, 12 V 1657. 92 Zerela, XII, s. 464, M. Hatzfeld do Leopolda, 12 V 1657; AGAD, AR, II, ks. 21, s. 430, Nowiny z Dankowa 9 V 1657; „Auszugk glaubwürdiger gewisser Schreiben...” 98 W a 1e w s k i, Historya wyzwolenia, II, s. 66, na podstawie raportu Lisoli. 99 „Auszugk glaubwürdiger gewisser Schreiben...”; por. też Czart., nr 388, s. 134-138, J. Leszczyński do podkanclerzego, Wrocław 8 V 1657. W porozumieniu w sprawie wojsk posiłkowych gwarantowa­ no polskie dowództwo naczelne. Por. OL KL TP, fasc. 14, nr 31, Puncta... 100AGAD, A. Ros., t. XCVII, 1/17 (oryg.), Przywilej Jana Kazimierza, Danków 10 V 1657. Ustna obietnica nastąpiła już w czasie audiencji 8 V 1657; por. AGAD, AR, II, ks. 21, s. 429, Nowiny z Dan­ kowa 8 V 1657. 101 AGAD, AR, II, ks. 21, s. 430, Nowiny z dworu 9 V 1657.

103 Tamże, także, s. 427, 13 V 1657. 104 AGAD, A. Ros., t. X C IX 4/3; por. też BP A N Kórn., nr 1940. 105 List Jana Kazimierza AGAD, A. Ros., t. X C V I I 1/18 (oryg.), Do mieszkańców Piotrkowa i sta­

rostwa piotrkowskiego, 10 V 1657. Obiaty BP A N Kórn.,1940 oraz AGAD, A. Ros., t. X C IX , 4/2. 106 AGAD, AR, II, ks. 21, s. 436, Uniwersał Czarnieckiego do „województwa (?) siewierskiego i Kozichgłów”, Piotrków 22 V 1657, Leża zimowe dla królewskiej chorągwi husarskiej. 107 Tamże, s. 433, Nowiny z Dankowa 21 V 1657. 108 Tamże, także, s. 430-431, Nowiny z Dankowa 14 V 1657. 109 Tamże, s. 433; Sądzę, iż są to liczby przesadzone; por. Zerela, XII, s. 465-466, F . Lisola do Leo­ polda, Danków 16 V 1657. Czarniecki miał mieć sam 3000 ludzi; por. też „Relation aus unterschiedli­ chen Orthen betreffend den Zustand des Krieges in Pohlen und Preussen und was neulicher Zeit in Denemarck vorgangen. Dem denn beygefüget die gewisseste Nachricht auss Königl. Pohlnischen Hofe von Dankowa, A. 1657”. 110 AGAD, AR, II, ks. 21, s. 435, Nowiny z Częstochowy 20 V 1657. 111 Zerela, XII, s. 466-468, Jan Kazimierz do M. Hatzfelda, Danków 20. V 1657. 1.2 „Relation aus unterschiedlichen Orten...” Aus Danków, vom 24. May. Wyjazd króla postanowiony na 29 V. Towarzyszyć ma mu Czarniecki. „Aus Danków, vom 1 Junii...” wyjazd wstrzymany w ocze­ kiwaniu na posiłki. „Ausführlicher und umbständlicher Bericht...”, Aus Danków vom 1 Junii. 29 przy­ szła wiadomość, iż oddziały Hatzfelda będą 15 VI pod Krakowem. 1.3 S z i 1 a g y i, op. cit., II, s. 299, 301-302, Karol Gustaw do J. Rakoczego, Węgrów 27 V, 30 V, 3 VI (n.s.), por. też RA, RR 1657, f. 987v-988. Do Rakoczego 17(27) V 1657, f. 991v-992, Do Rakoczego 20(30) V 1657; także S Z il a g y i, op. cit., II, s. 295, J. Rakoczy do Karola Gustawa, 22 V(1 VI) 1657. 114 K u b a 1 a, Wojna brandenburska, s. 160.

398

Najazd szwedzki (1655—1659)

kiego, to właśnie w prost przeciwnie, nie zbytnia ruchliwość, ale bezczynność prze­ ciwnika. Z listów Karola Gustawa do Stenbocka i innych dowódców szwedzkich, bardziej miarodajnych niż listy do Rakoczego, które celowo mogły zawierać nie­ prawdziwe informacje115, wynika, że w maju w szwedzkiej kwaterze głównej nie orientowano się w planach i posunięciach Czarnieckiego. Widziano go wtedy w dro­ dze do Łow icza116, lub jeszcze dalej, do Płocka.117 Obawiano się też, że może prze­ k roczyć W isłę118 albo iść w zupełnie innym kierunku w marszu na P ozn ań .119 Sytu­ acja wyjaśniła się dopiero w końcu maja, ponieważ w listach z 6 czerw ca Karol

Walka z Rakoczym (marzec-sierpień 1657)

399

było właściwie poważniejszych oddziałów, które by m ożna przeciwstawić kilkudziesięciotysięcznemu przeciwnikowi. Jan Kazimierz podejmował wprawdzie jesz­ cze w maju wysiłki zmierzające do skupienia w swoim ręku sił, z którym i mógłby poprowadzić działania ofensywne. W szystko to jednak były plany. W końcu maja król dysponował tylko kilkuty­ sięcznym oddziałem Czarnieckiego. Jem u to powierzono opóźnienie działań szwedz­ kich w rejonie W arszaw y125, nie zaś, jak to nieraz stwierdzano, odsiecz miasta, za­ grożonego przez główne siły szwedzko-brandenburskie. Miał też wojewoda ruski

Gustaw prostował wcześniejsze mylne informacje i stwierdzał, iż Czarniecki jest jeszcze w Piotrkow ie.120 Była to już jednak wiadomość spóźniona, a więc znów nie­ prawdziwa.

być w pogotow iu126 na wypadek, gdyby nieprzyjaciel zagroził bezpośrednio siedzi­

W ostatnich dniach maja (28 V) wojewoda ruski wezwany został raz jeszcze na naradę do D ankow a.121 Narada z udziałem Hatzfelda dotyczyła zmienionej sytuacji militarnej. Jan Kazimierz był zaskoczony ruchami przeciwnika, nie przypuszczał

łania nie miał Czarniecki dość wojska, czego dowodem późniejsza prośba Jana Ka­ zimierza, by mu Hatzfeld przysłał 1000 jazdy dla dopomożenia wojewodzie w za­ trzym aniu nieprzyjaciela pod Warszawą, dopóki nie nadejdzie liczniejsza p om oc.128 Czarniecki w yruszył z Dankowa zapewne jeszcze w ostatnich dniach maja, na­ tychmiast po naradzie. Ponieważ spieszył pod Warszawę komunikiem, około 3 czerw­

bowiem, by Szwedzi pow rócili na lewy brzeg W isły.122 Przeniesienie działań wojen­ nych na ten brzeg stawiało stronę polską w dość trudnej sytuacji. Główne siły pol­ skie pod dowództwem hetm anów w odwrocie spod Brześcia posuwały się na W o ­ łyń, aby tam połączyć się z obiecanymi posiłkami tatarskimi i dopiero potem , jeśli­ by T atarzy nie nadchodzili, miały przejść W isłę.123 Ponieważ wyczekiwane posiłki cesarskie nie nadciągały124, na lewym brzegu W isły od W arszawy po Kraków nie 115 Za taką trzeba chyba uznać wiadomość, iż Jan Kazimierz pod Czerskiem przeszedł na prawy brzeg Wisły, niepowtórzoną w żadnym innym rozkazie; por. RA, RR 1657, f. 985v, do J. Rakoczego, 16(26) V 1657. 116 Poza listem do Rakoczego z 17(27) V por. RA, RR 1657, f. 987, do margrabiego bodeńskiego, 17(27) V 1657. 117 RA, SkS, nr 100, t. 12, Karol Gustaw do G. O. Stenbocka 17(27) V 1657. 118 RA, Brev tili..., Ch. Schlippenbach, Elbląg 22 V (1 V) 1657. 119 RA, RR 1657, f. 926v-927, do G. O. Stenbocka, 12(22) V 1657; por. także RA, SkS, nr 100, t. 12. 120 RA, RR 1657, f. 1014, do G. O. Stenbocka; por. także RA, SkS, nr 100, t. 12, Karol Gustaw do

G. O. Stenbocka, 28 V (7 VI) 1657; por. też RA, Brev tili..., B. Oxenstierna 25 V(4 VI) 1657 informuje, że Czarniecki jest w Częstochowie. 121 „Ausführlicher und umbständlicher Bericht von vornehmer Hand ausz dem Kön. Pol. Hoffe zu Dankow was newlich in Pohlen zwischen den Schweden, Ungern und Kosacken Selbsten passiret, item was albereit von dem österreichischen Succurs bey Ihr. Königl. Maytt. von Pohlen angelanget und an welchen Orth die gantze Kayserliche Armee sich stellen wird und zu was Ende sie in Polen arriviret. Item was zwischen dem Alten Chmilnitzky und seinem Sohn bey Abtrettung des Gubernaments vorgelauffen. Dann auch Was in Preussen, Liefland, Samiayten und anderen Orthen passiret”. Aus Dan­ kow vom 1 Junii; por. też S z i l a g y i, op. d t., II, s. 405, F. Lisola do Leopolda, Danków 29 V 1657; Żereła, XII, s. 477; Ten do tegoż, Danków 6 VI 1657. 122 Żereła, XII, s. 466-468, Jan Kazimierz do M. Hatzfelda, Danków 20 V 1657. 123 Tamże; por. też „Relation aus Unterschiedlichen Orthen...”; TE, IX, s. 117; por. także PKK, III, s. 240-241, St. Potocki do Jana Kazimierza, Sokal 23 V 1657; także UUB E, 428, Journal, 31 V 1657; Oss., nr 627/1, s. 288. 124Por. wielokrotne upomnienia Jana Kazimierza, Żereła, XII, s. 466-468, Jan Kazimierz do M. Hatz­ felda, Danków 20 V 1657; tamże, s. 471, ten do tegoż 25 V 1657, s. 474; ten do tegoż, Danków 29 V 1657; a także wzmianki posłów cesarskich przy dworze polskim; S z i 1 a g y i, op. d t., II, s. 405, F. Lisola

bie króla, zupełnie bezbronnej od czasu, kiedy Jan Kazimierz wysłał do W arszaw y załogę Częstochow y, spodziewając się przybycia piechoty Hatzfelda.127 N a inne dzia­

ca dotarł do W isły, między Płockiem a Toruniem .129 Nieprzyjaciel (po odjeździe Karola Gustawa 2 VI do Prus, armią szwedzką do­ wodził Stenbock) znajdował się w tym czasie w marszu z Pułtuska w kierunku W isły, drogą przez Nasielsk.130 N a wieść o przejściu W isły przez oddziały Czarniec­ kiego, k tó ry według informacji Szwedów miał zaatakować W urzburga, z Pułtuska wyszedł przeciw niemu margrabia badeński.131 Czarniecki tym czasem posuwał się szybkim marszem na wschód, podchodząc bezpośrednio w pobliże armii nieprzyja­ cielskiej, do N ow ego Miasta.132 D o starcia jednak nie doszło, margrabia w ycofał się133, a Czarniecki nie mógł zaatakować głównych sił sprzym ierzonych. N ie pozo­ stawał też zapewne dłużej na praw ym brzegu. Stwierdziwszy, że nieprzyjaciel zado Leopolda, Danków 29 V 1657; Żereła, XII, s. 486, J. M. Girardinl do Leopolda, Częstochowa 20 VI 1657. Sprawa posiłków budziła poważne niezadowolenie w wojsku, m. in. i w oddziałach litewskich i Czarnieckiego; por. Żereła, XII, s. 470, Jan Kazimierz do M. Hatzfelda, Danków 24 V 1657 oraz F. Lisola do Leopolda, Danków 29 V 1657. 125 Żereła, XII, s. 483, Jan Kazimierz do M. Hatzfelda, Danków 15 VI 1657; por. też list Jana Kazi­ mierza do S. Czarnieckiego, Danków 4 VI 1657; K u b a l a , Wojna brandenburska, s. 160 oraz „Extract neulich einkommender Zeittung aus unterschiedlichen Orthen als Pohlen, Preussen und dem Staat Bremen, A. 1657”, Aus Pilza vom 4 Julii: Hr. Czarnecky ist mit etzlichen tausend Teutschen und Polnisch Pferden gegenst dem Feind auff Kundschafft ausgegangen...; dalej wiadomości o powrocie. 126 Żereła, XII, s. 484, Jan Kazimierz do M. Hatzfelda, Częstochowa 17 VI 1657. 127 Tamże, s. 471, Jan Kazimierz do M. Hatzfelda, Danków 25 V 1657 oraz s. 474, 29 V 1657. 128 Żereła, XII, s. 483, Jan Kazimierz do M. Hatzfelda, Danków 15 IV 1657. 129 RA, Brev till..., Ch. Carlson, obóz nad Bugiem 1(11) VI 1657; RA, RR 1657, f. 1005 do J. Rako­ czego, 25 V (4 VI) 1657; por. S z i l a g y i, op. d t., II, s. 304. 130 D a h 1 b e r g h, D iarium , s. 102. 131 RA, Brev till..., Ch. Carlson, obóz n. Bugiem 1(11) VI 1657. 132 Tamże. 133 Tamże.

400

Najazd szwedzki (1655—1659)

mierzą się przeprawić pod Zakroczym iem , uprzedzi! go i sam wcześniej przebył Wisłę. Kiedy Szwedzi zbliżyli się do rzeki, zastali już przeprawę bronioną przez oddziały polskie.134 Budowę mostu umożliwiła dopiero osłona z fortu w N ow ym Dworze. Będąc bezradnym w obec działań szwedzko-brandenburskich pod W arszawą, wojewoda w ycofał się nieco w okolice R aw y Mazowieckiej i czekał na dalsze posu­ nięcia przeciwnika. Przede wszystkim istotne było, czy po zdobyciu miasta 17 czerw­ ca, czemu Czarniecki nie mógł przeszkodzić, sprzymierzeni nie zw rócą się na połud­ nie.135 W tym właśnie czasie, kiedy R akoczy i Stenbock z głównymi siłami stali jeszcze w Warszawie, przed 20 czerwca, rozbito duży podjazd nieprzyjacielski, wysłany najpewniej w obec zamierzonego wymarszu, dla rozpoznania ruchów wojewody ruskiego.136 W kilka dni później, po wyjściu armii nieprzyjacielskiej z W arszaw y 23 czerwca i po rozdzieleniu się Szwedów i Siedmiogrodzian, Czarniecki w dalszym ciągu ob­ serwując ruchy przeciwników, zaatakował i rozbił oddział 7. armii Stenbocka w oko­ licach Łow icza137, zdążającego do Prus drogą przez Sochaczew, Łow icz i G osty­ nin.138 Potem już wojewoda nie pozostał dłużej na Mazowszu. Janow i Kazimierzowi udało się wreszcie skoncentrować na południu kraju poważniejsze siły — przybył Hatzfeld z wojskami posiłkowym i139, na Podgórzu w okolicach Tarnow a znajdo­ wał się P oto ck i140, a Lubomirski lada dzień miał nadciągnąć z W ęgier.141 Ponieważ Czarniecki donosił, iż R akoczy po wyjściu z W arszawy ruszył na południe, ciągnąc trzem a kolumnami w kierunku Krakow a142, król przygotowyw ał się do wymarszu “ G o r d o n , Tagebuch, I, s. 98-99. 135 W a 1e w s k i, Historya wyz-wolenia, II, s. 78, Jan Kazimierz do M. Hatzfelda, Częstochowa 18 V I1657. 136 D e s N o y e r s, Lettres, s. 332 na podstawie otrzymanego listu Czarnieckiego pisze o 1000 nie­

przyjaciół, z których 400 padło, 2000 zaś koni stało się łupem Czarnieckiego. To samo J. M. Girardini do Leopolda, Częstochowa 20 VI 1657; Żereła, XII, s. 486. Relacje w drukach ulotnych wymieniają 700 szwedzkich rajtarów. „Relation aus unterschiedlichen Oertern A. 1657”. Aus Pilza vom 6 VII; także AGAD, AR, II, ks. 21, s. 441, Z Opola 23 VI 1657. 137 TE, VIII, s. 117, D e s N o y e r s , Lettres, s. 334. 138 D a h 1 b e r g h, D iarium , s. 103. Żereła, XII, s. 497, M. Hatzfeld do Leopolda, Wiślica 8 V II1657. Sprawozdanie z działań. Tamże, s-_ 492, M. Hatzfeld do Jana Kazimierza 26 V I 1657; por. też „Gewisser Rapport aus Polen und Ändern Ortern, A. 1657 , Aus Polen vom 25 Junii oraz „Kurtze Relation der Königl. Polnisch Armee so den 31 May durch Pommern anhero kommen, und wieselbe auff eine Schwedische Partey unfern Bütaw glücklich getroffen, dabey sie nicht allein eine Reiche Beute überkommen sondern auch unterschiedli­ che Officirer gefangen genommen, wie aus bey gefügter Lista zuersehen. A. 1657”; „[...] Ein anders vom 19 dito (VI) aus Danków”; TE, VIII, s. 118; także W a l e w s k i , Historya wyzwolenia, II, s. 79. 140 Żereła, XII, s. 490, Jan Kazimierz do M. Hatzfelda, Częstochowa 25 VI 1657, także „Relation aus unterschiedlichen Oertern...” 141 „Extract neulich einkommender Zeitung...”; D es N o y e rs, Lettres, s. 333. 142 „Relation aus unterschiedlichen Oertern...”; por. też Żerela, XII, s. 490, Jan Kazimierz do M. Hatz­

felda, Częstochowa 25 VI 1657.

Walka z Rakoczym (marzec-sierpień 1657)

401

z C zęstochow y.143 Odwołał także Czarnieckiego, nakazując mu spieszyć do K rako­ wa, nie w ślad za R akoczym , ale przez Koziegłow y144, gdzie zamierzał zapewne spotkać się z wojewodą. Czarniecki zdążył jednak przybyć do króla jeszcze przed wyjazdem z C zę­ stochow y145 i tow arzyszył mu w dalszej drodze. W iadomości, które przyw iózł w o­ jewoda były bardzo pom yślne. D oniósł on Janow i Kazim ierzow i, że R ak oczy „w wielkiej trw odze” stoi pod Sandomierzem.146 Postanowiono w yruszyć natych­ miast; 28 czerwca król w raz z eskortą opuścił Częstochow ę.147 Przed wyjazdem do­ łączył doń Garnier, wysłany przez Hatzfelda z 2000 żołnierzy.148 W ciągu jednego dnia osiągnięto Pilicę149, gdzie król zatrzym ał się na kilka dni. Tu przybyli posłowie Rakoczego z prośbami o jak najszybsze zawarcie pokoju.150 Książę zdecydował się już na odw rót; jego wojsko było właśnie w trakcie przepra­ wy przez W isłę.151 Podczas pobytu dworu w Pilicy Czarniecki znajdował się nadal p rzy królu.152 Tam też zapewne zostało postanowione, iż wyruszy w pogoń za R akoczym . Ponie­ waż Austriacy po bezskutecznej próbie uniemożliwienia nieprzyjacielowi przepra­ wy przez Wisłę, zawrócili przez Pińczów i Wiślicę do Krakow a153, działania prze­

143 „Gewisser Raport...” 144 Żereła, XII, s. 490, Jan Kazimierz do M. Hatzfelda, Częstochowa 25 VI 1657; por. też tamże,

s. 492, M. Hatzfeld do Jana Kazimierza, Będzin 26 VI 1657. ; 145 „Glaubwürdige Nouvellen was neulicher Zeit im Königreich Pohlen, Preussen und ändern Or­ ten denckwürdiges sich zugetragen [...] A. 1657”; Aus Częstochow vom 28 VI; lerela, XU, s. 495, J. M. Gi­ rardini do Leopolda, Pilica 29 VI 1657. 146 „Extract neulich einkommender Zeittung...” 147 „Glaubwürdige Novellen...”, UUB E, 428, Journal, 13 VII 1657. 148 Żereła, XII, s. 490, Jan Kazimierz do M. Hatzfelda, 25 VI 1657; „Extract neulich einkommender Zeitung” podaje 2000, „Relation aus unterschiedlichen Oertern...” podaje 1200. 149 Żereła, XII, s. 497, M. Hatzfeld do Leopolda, Wiślica 8 VII 1657; por. też „Relation aus unter­ schiedlichen Oertern...”, „Extract neulich einkommender Zeitung...” 150 „Relation aus unterschiedlichen Oertern...”, aus Pilca vom 6 Julii: „Extract neulich einkommen­ der Zeittung...”, aus Pilica vom 4 Julii; por. też Żereła, XII, s. 495, J. M. Girardini do Leopolda, Pilica 29 V I 1657; tamże, s. 494, M. Stanisławski do Jana Kazimierza, obóz pod Solcem 27 V I 1657 (występuje jako pośrednik Rakoczego). AGAD, AR, II, ks. 21, s. 442, 27 V I 1657 z Woźnik; ZDIH PAN, TRz., nr 80, s. 47, P. Vidoni, szyfry, Częstochowa 1 VII 1657. 151 H e r b s t, op. cit., s. 107; K u b a l a , Wojna brandenburska, s. 168, na podstawie diariusza Rudomicza. Inny termin — 4 VII w „Fernere Continuation betreffend den Zustand der Königlichen Polni­ schen und Österreichischen Armeen und wie Ragoczy sich den 4 Julii unter Polnitz [dalej w tekście Zawiekost] durch die Weichsel reteriret, seine Artillerie versenckt etzliche 1000 Wagen verlassen dero Theils in Brand gestecket. Wie dann auch Allerhand einkommender Nachricht aus unterschiedlichen Örter n. A 1657”; por. S z i l a g y i, op. cit., II, s. 316-317, H. Sternbach do Karola Gustawa 2(12) VIII 1657 podaje 20(30) VI. Różnica wywołana przeprawą w 2 partiach; por. Żereła, XII, s. 497, M. Hatzfeld do Leopolda, Wiślica 8 VII 1657; także OL MKL LP, 556, nota z Sącza, 7 VII 1657, dodatek do listu Wesseliniego. 152 WAPGd., 300, 53, 1185, t. wewn. 2, nr 21, Kopia listu proboszcza lubelskiego do R. Heidensteina, Pilica 3 VII 1657. 153 Żereła , XII, s. 497, M. Hatzfeld do Leopolda, Wiślica 8 VII 1657.

402

Najazd szwedzki (1655—1659)

ciw cofającym się Siedmiogrodzianom pozostały w rękach polskich. Ju ż teraz pod­ jazdy Sapiehy tow arzyszyły im w marszu do Turobina i Zam ościa154, a z Podgórza Potocki szykował się do wyruszenia, by przeciąć drogę od południa.

Walka z Rakoczym (marzec—sierpień 1657)

403

5 lipca wojewoda ruski znajdował się już pod Połańcem i tam spotkał się z Połubińskim.160 Tam także nastąpiła przeprawa przez W isłę.161 R ozkaz Potockiego doty­ czący dalszych działań i, co dla Czarnieckiego było o wiele istotniejsze, 1000 Tata­

Jakkolwiek czas naglił, Czarniecki tow arzyszył królowi jeszcze do Pińczow a.155 Tam właśnie, według relacji Kochowskiego156, miała nastąpić owa, powszechnie już znana, egzekucja nad arianami. Kochowski pisze, że złapano ich w Michałowie, kiedy zdążali do króla, by podziękować za zw rot dóbr w Sądecczyźnie. Przyprow a­ dzeni do Czarnieckiego zostali przezeń skazani na śmierć, mieli bowiem przy sobie listy do W irtza. Inne, drastyczne szczegóły tej egzekucji podaje autor relacji „Rako-

rów przysłanych przez hetmana, których przyprowadził poseł chana, zastały go już

cius”.157 O ile fakt samej egzekucji nie budzi wątpliwości, niejasne i sprzeczne u obu autorów jest jej miejsce. Koprzyw nica (Pokrzywnica) jest wątpliwa, ponieważ Czar­ niecki w tym czasie w ogóle tam nie był. Niemożliwe jest jednak także, by w obec­ ności króla sądził i skazywał w Pińczowie arian, którzy uzyskali przebaczenie Jana

iż Czarniecki miał 5 0 0 0 -6 0 0 0 ludzi, a Połubiński — 3000164; po dołączeniu Tatarów

Kazimierza. N a żądanie króla musiał on nawet odstąpić od zamiaru rozstrzelania Andrzeja Gnoińskiego, wówczas szwedzkiego komendanta Pińczow a, a niegdyś w czasie obrony Krakowa, swego podwładnego.158 Niezależnie od tego, że Gnoiński był arianinem, Czarniecki był na pewno oburzony zaciekłą obroną miasta. Najbardziej prawdopodobna i zresztą zgodna z relacjami jest wersja, iż podjazd Czarnieckiego złapał Szlichtynga i jego tow arzysza w Michałowie. Zawiadomiono o tym wojewodę, i ten, być może, po przyjeździe do M ichałowa, wydał rozkaz stracenia arian. W całym tym wydarzeniu przejawiała się częściowo zaciekłość w ojewody rus­ kiego wobec „zdrajców ojczyzny”, zwłaszcza że musiał ich tolerow ać i godzić się z nimi, jeśli zajmowali wyższe od niego stanowisko w hierarchii społecznej. Ujaw­ nił się też jeszcze raz jego fanatyzm. N ie było przy tym istotne, że Szlichtyng uzys­ kał przebaczenie królewskie.159 Przeciwnie, Czarniecki mógł tę sprawę potrakto­ wać jako swoisty „rewanż” za ustępstwo wobec Gnoińskiego. ii-

*

W Pińczowie Czarniecki nie zatrzym ał się zbyt długo. Działania przeciw Rako­ czemu, i tak spóźnione, wymagały pośpiechu. 154 H r u s z e w s k i, op. cit., IX, s. 1458. 155 „Fernere Relation...”; także „Kurtze Beschreibung der Königlichen Mayestät zu Dennemarck Schiffs Armada, So den letzten Junij in die Oost — See aussgelolfen. Wie auch nebenst ändern auss underschidlichen Orthen in Polen eingelagten Avisen. Sambt einem Extract — Schreiben auss dem Feld-Lager vor Cracaw”. Gedruckt im Jahr 1657. ‘“ K o c h o w s k i , Climacter, II, s. 221. 157Oss., nr 627/1, s. 293-294; K u b a l a , Wojna brandenburska, s. 168, błędnie rozwiązuje autorstwo tej relacji. 158M. W a j s b 1u m, E x regestro arianismi, Kraków 1939-1946, s. 200. 159Wł. D w o r z a c z e k, Szlichtyngowie w Polsce. Szkic genaologiczno-historyczny, Warszawa 1938, s. 44.

na praw ym brzegu.162 Siły, jakimi w tym czasie dysponował, były dość znaczne. C hoć jeszcze 7 lipca Hatzfeld donosił cesarzowi, że korpus Czarnieckiego liczy tylko 1600 koni, ponie­ waż duża ilość żołnierzy samowolnie pociągnęła za Lubomirskim znęcona nadzieją na rabunek na W ęgrzech163, były to wiadomości spóźnione. Des N oyers twierdził, byłaby to grupa blisko dziesięciotysięczna. N ie zaniedbano też zapewnienia wojskom współdziałania ze strony ludności. W połowie czerwca Jan Kazimierz, przewidując, że walki mogą się skoncentrow ać na terenie województwa ruskiego, wydał uniwersały i wici, nawołując do wystąpień przeciw Rakoczem u, a w lipcu ponowił te wezwania. Odpowiednie pisma wydał też Potocki. Czarniecki w obozie pod Połańcem skierował podobny uniwersał do ludności ziemi przemyskiej.165 Z uniwersału tego wyraźnie przebija plan działań polskich. Celem w ypraw y było jak najszybsze rozbicie wojsk siedmiogrodzkich. Czarniecki nie zawahał się i tym razem przed wezwaniem chłopów do zbrojnego wystąpienia. Tak jak w poprzednich wypadkach agitacja trafiała na grunt przygoto­ wany, chłopi bowiem dużo wcześniej brali udział w potyczkach z drobnym i od­ działami Rakoczego, a także w wyprawie siedmiogrodzkiej Lubomirskiego. Jakkolw iek Czarniecki wydając uniwersał stwierdzał, że „my z tyłu, z wojskiem, tj. przy JM P hetmanie, wojewodzie kijowskim, JM P marszałku koronnym i przy mnie będącemi, także i z wojskiem JK M króla węgierskiego, które nam na posiłek

160 „Fernere Continuation... Aus Wiszlicz vom 10 Junii”. Kubala na podstawie Janczyńskiego poda­ je „Pokrzywnicę”, K u b a l a , Wojna brandenburska, s. 168. 161 WAFGd., 300, 53, 1185, t. 2, nr 22, Kopie listów do Jana Kazimierza, Szydłów 6 VI mówią już o przeprawie; ,,Fernere Continuation...”; Ausz Wiszlicz vom 10 VII mówią o przeprawie 5 VII; Des Noyers twierdzi wprawdzie, że przeprawa nastąpiła pod Sandomierzem ( Des N o y e r s , Lettres, s. 337), a Kochowski wspomina o Solcu ( K o c h o w s k i , Climacter, II, s. 221), wykluczyłbym jednak tę moż­ liwość, wiedząc z całą pewnością, że 9 VII Czarniecki byt w Lubaczowie. 162 „Fernere Continuation...”; WAPGd., 300, 53,1185, t. 2, nr 22. Kopie listów do Jana Kazimierza,

Szydłów 6 VII 1657. 163 W a 1 e w s k i, Historya wyzwolenia, II, s. 84. 164 D e s N o y e r s , Lettres, s. 337. 165 LFDIA. Przemyśl, ks. rei. gr., nr 383/384, s. 690-692, Połaniec (raczej już obóz nad Wisłą pod Połańcem) 7 VII 1657: „Wielmożnym IMPP senatorom, dygnitarzom, urzędnikom, wójtom, burmi­ strzom i wszystkiej radzie miasta JKMci Przemyśla, także i pospólstwu okolicznemu po włościach zostającemu do wiadomości donoszę, iz nieprzyjaciel skonfudowany zostawszy, Wisłę i inne przepra­ wy na głowę przechodzi, chcąc jako najprędzej ad sua jechac propria. Przestrzegam tedy, abyście we wszelkiej zostawali ostrożności, dobytka swoje ukrywając i wszyscy na głowę się kupili, ze wszystkich włości nieprzyjacielowi z przodu przepraw broniąc i bijąc go”. Ten sam uniwersał z drobnymi błędami cytuje Sz. Morawski, Arianie polscy^ Lwów 1906, s. 462.

404

\

Najazd szwedzki (1655—1659)

przyszło, jako najprędzej pospieszymy, za nieprzyjacielem”166, a Potocki nakazywał mieszkańcom ziemi przemyskiej, aby zbierali się w Nisku, gdzie on sam też zamie­ rzał stanąć167, plany bezpośredniej pogoni za Rakoczym były niewykonalne. Książę po przeprawie przez Wisłę nie poszedł najkrótszą drogą ku granicy, ale pod Zam ość.168 Zm itrężył tam kilka dni, nie był bowiem zdecydowany, jaką drogą ma się udać dalej: czy bez porównania dłuższą, na Brześć, jak to radzili niektórzy w spółtowarzysze, czy też krótszą, lecz ż wielu pow odów bardziej niebezpieczną, na Łaszczów , Magierów, Żółkiew i L w ów .169 D opiero 10 VII wojska siedmiogrodzkie znajdowały się w szybkim marszu na południe.170 Tym czasem oddziały polskie, przewidując, że R akoczy będzie w ycofywał się ku granicy, koncentrow ały się w rejonie Łańcuta171, skąd Czarniecki ruszył przez Jaro ­ sław172 i Lubaczów 173, bezpośrednio w kierunku wojsk nieprzyjacielskich, a P oto c­ ki, po połączeniu z Lubom irskim 174 miał im zachodzić drogę od przodu.175 Jedno­ cześnie od tyłu następował Sapieha.176 Walnego starcia spodziewano się w ciągu kil­ ku dni.177 W ydarzenia następnych dwóch tygodni są bardzo dobrze znane w historiografii, przede wszystkim dzięki wydanemu drukiem diariuszowi kapelana wojsk wojewo­ dy ruskiego.178 Czarniecki 11 lipca dopędził Rakoczego pod M agierowem .179 Straże 1661Tamże. 167LFDIA, Przemyśl, ks. rei. gr., nr 383/384, s. 692. 168G r o n d s k i, op. cit., s. 417. 169 Tamże, s. 418. 170 H r us ze w s ki, op. cit., IX, s. 1458 nn. 171 „Fernere Continuation...”, Auss dem Lager unter Proszowic vom 11 Julii; WAPGd., 300, 53, 1185, t. 2, nr 22, Kopia listu z obozu pod Proszowicami, 11 VII 1657. 172 Tamże. ^ 173 LFDIA, Lwow, ks. rei. gr., nr 405, s. 1423-1424, Uniwersał Stefana Czarnieckiego do mieszkań­ ców województwa ruskiego i mieszczan lwowskich, Lubaczów 9 VII 1657. 173 „Aussfürliche Relation von der Action so zwischen dem Herrn Gen. Czarnetsky und dem Fürsten von Siebenbürgen vorgelauffen ist. Dann auch ein Bericht auss dem Königl. Polnischen Lager vor Kra­ kow was aldar und ändern Ortern passiret. A. 1657”, Extract eines Schreibens des Herrn Czarnecki, Wojewoda ruski an IKM vom 12. Julii, Czarniecki donosi, iż 11 VII otrzymał list od hetmana z wiado­ mością: „dass er sich mit dem Herrn Kron-Marschall conjugiren und dem Feind in die fronte gehen will”; por. też „Fernere Continuation auss dem Lager unter Proszowic vom 11. Julii”. Lubomirski miał się znajdować w Przemyślu. WAPGd., 300, 53,1185, t. 2, kopia listu z obozu pod Proszowicami, 11VII 1657 — wiadomość zapewne mylna, że Lubomirski jest w Przeworsku. 175 „Aussfürliche Relation...”, Extract-Schreibens des Herrn Czarnecki... 12 VII; Oss., nr 627/1, s. 295, Relacja „Rakocius”. 176 „Fernere Continuation...” Aus Thorn vom 21 Julii; Aus Königsberg vom 24 Julii. 177 WAPGd., 300, 53, 1185, t. 2, nr 22, Kopia listu z obozu pod Proszowicami, 11 VII 1657. 178 A. P i e k a r s k i, D iarium belliciprogressus cum Georgio Rakocio, ed. B. Kalicki; Bibl, Oss., poczet nowy, t. IV, r. 1864, s. 240-261; wersja w Oss., nr 627/1 w tej partii o wiele mniej dokładna, chronolo­ gicznie jednak o wiele szersza. 179 Opis potyczki na podstawie diariusza Piekarskiego i listu S. Czarnieckiego do Jana Kazimierza z Magierowa, 12 VII 1657; por. też WAPGd., 300, 53, 1185, t. wewn. 2(7b), nr 1, Copia listu z obozu pod Magierowem 23(1) VII 1657; J e m i o ł o w s k i, op. cit., s. 125; G r o n d s k i, op. cit., s. 418; S z i 1 a -

Walka z Rakoczym (marzec—sierpień 1657)

405

przednie Polaków uderzyły na rozproszonych i niespodziewających się ataku K o­ zaków, W ołochów i Mołdawian, którzy pozostali w tyle za głównymi siłami Rako­ czego, maszerującymi w kierunku Żółkwi. W całodziennym starciu, a raczej szere­ gu drobnych starć, rozbito kilka niewielkich oddziałów nieprzyjacielskich, zdoby­ to i złupiono tabor, niezmiernie ponoć bogaty. Łupy w taborze tak dalece przycią­ gnęły żołnierzy, iż zdążyła nadejść odsiecz i przegnać ich o całą milę. D opiero posił­ ki nadesłane przez Czarnieckiego, który z głównymi siłami oddalony był o 3 km od miejsca potyczki; odrzuciły z kolei nieprzyjaciela w kierunku Żółkwi, gdzie już znajdował się R akoczy ze swymi siedmiogrodzkimi oddziałami. W liście do króla wojewoda ruski pisał, iż utracił szacunek dla Rakoczego, ponieważ pozostawił on swych sprzym ierzeńców na pastwę wroga, a sam kontynuował m arsz.180 P o potyczce 11 lipca Czarniecki postanowił nie spuszczać Rakoczego z oczu, oraz w miarę możliwości szarpać mu wojsko.181 N ie potrzebował długo czekac na taką okazję. Jeszcze tego samego dnia (12 VII) dopadnięto przeciwnika przy prze­ prawie przez bagniste rozlewiska dorzecza Pełtwi. Trudności przepraw y w strzym a­ ły część oddziałów polskich i tylko dwie chorągwie starły się z tylną182 strażą R ako­ czego, musiały jednak odstąpić, tak jak i dragonia Czarnieckiego, i husaria królew­ ska, które im pospieszyły na pom oc. Dopiero wejście do akcji głównych sił pol­ skich, dowodzonych osobiście przez wojewodę, pozwoliło spędzić przeciwnika z pola i zagnać go w bagniska. R akoczy z oddziałami, które się zdążyły wcześniej przepra­ wić, i tym razem nie wszedł do walki. N ależy sądzić, że przebieg drugiej potyczki przekonał Czarnieckiego, iż siły, którym i dysponował, nie wystarczą do zatrzymania wycofujących się pospiesznie wojsk nieprzyjacielskich. H etm ani, mimo przynaglających listów, nie tylko nie nadciągali, ale skręcili dalej na południe. Najprawdopodobniej znowu mylnie prze­ widywano ruchy przeciwnika, spodziewając się, iż będzie szedł prosto ku granicy. N ie było to zupełne bezpodstawne, ponieważ część wojska Rakoczego istotnie gwał­ townie domagała się, by wracać na H alicz i dalej przez W ołoszczyznę do Siedmio­ grodu183, a nie zapędzać się na Ukrainę. Książę zadecydował jednak inaczej. Obawiag y i, op. cit., II, s. 316-317, relacje Sternbacha; por. też przesadzony opis w druku ulotnym „Glaubwürdi­ ge Continuation aus dem Königlichen Polnischen Lager Bronowie unter Crakow vom 27 und 28 Julii welcher gestalt die Rakozische Armee von den Pohlen geschlagen und ruiniret worden. Wie dann auch wie es mit der Belagerung vor Crakau beschaffen ist, A. 1657”, oraz krótkie wzmianki BN, BOZ, ks. 826, k. 73, Relacja pewna o progresie z Rakoczym 27 VII 1657 r. z błędną datą 9 VII; Zereła, XVI, s. 330, P. Vidoni, awizy, Korzkiew 26 VII 1657; AGAD, AR, II, ks. 21, s. 501. Z obozu pod Krakowem, 24 VII 1657 i s. 508 2 VIH, obie notatki na podstawie listów Czarnieckiego; Zereła, XII, s. 510-512, Relacja Garniera o porażce Rakoczego, Praga 5 VIII 1657; tamże, VI, S. K u s z e w i c , A rm a Transylvanica, s. 216. 180 „Aussfürliche Relation...”, S. Czarniecki do Jana Kazimierza, Magierów 12 VII 1657; „Ich habe nun gelernet den Ragotzy minder zu aestimiren weil Er die Kosacken, Moldawer und die Wallacher auff welche Er sich sonsten allezeit verlassen in dieser Action ganz nicht secundiret sondern recta seines Weges fortgegangen, auch soweit dass nur einige wenige Ungarn sich nachmals im Felde haben sehen lassen”. 181 Tamże. 182 Piekarski mówi o przedniej straży, z opisu wynika jednak, że chodzi o straż tylną. 183 S z i l a g y i, op. cit., II, s. 316-317, H. Sternbach 2(12) VIII 1657.

406

Najazd szwedzki (1655—1659)

jąc się może sił polskich, może też licząc na pom oc Jurija Chmielnickiego, podążał nie na południe, lecz na wschód. Czarniecki musiał się w tym planie zorientować, jeżeli nie zaraz po potyczce, to nieco później w Zadw orzu.184 Wiadomości przyniesione przez podjazdy rozesłane na rozpoznanie kierunku nieprzyjacielskiego marszu utwierdziły go w przekona­ niu, że R akoczy zdąża na U krainę185 i że wobec tego hetmani, k tórzy mu zachodzą drogę od granicy, nie mogą się z nim spotkać. Ponieważ ruchy przeciwnika były bardzo szybkie, a wojewoda obawiał się, że Potocki i Lubomirski zbyt późno zo­ rientują się w zmienionej sytuacji, nie pozostawało nic innego, jak samemu zaprze­ stać pościgu, połączyć się z resztą wojska i potem dopiero próbow ać dogonić prze­ ciwnika. Spotkanie z hetmanami nastąpiło w Podhajcach, zapewne około 16 lipca.186 T ym ­ czasem stracono kontakt z nieprzyjacielem. N a podstawie starego rozpoznania Czar­ nieckiego ruszono w kierunku, gdzie spodziewano się znaleźć wojska Rakoczego. O ne zaś ciągnęły dalej na U krainę przez Gliniany, G ołogóry, Zborów , Jezierną, Tarnopol, któ ry ominięto, nie zdobywając zamku, zajętego przez Podlodowskiego z kilkoma chorągwiami załogi, i Zbaraż.187 Sytuacja księcia i bez pogoni stawała się z dnia na dzień coraz bardziej tragiczna. Przyczyniły się do tego przede wszystkim narastające antagonizmy z K ozakam i188, którzy już po potyczce pod Magierowem mieli opuścić sprzym ierzeńców .189 P o­ dobne nastroje panowały wśród W ołoch ów 190, a i sami W ęgrzy nie mieli zamiaru walczyć i za każdą cenę gotowi byli uzyskać pokój.191 W tych w arunkach zmuszenie przeciwnika do kapitulacji nie przedstawiało wiel­ kich trudności. Kapelan oddziałów wojewody, ks. Piekarski, opisał dwie potyczki ze strażami p rzy taborze, jedną między Szczudłami a Rozwalnicam i, drugą przy C zarnym O strow ie, dokąd dalej ruszył R akoczy. C hoć obie one polegały na łupie­ niu taboru, a główne siły siedmiogrodzkie w ogóle nie weszły do walki, Rakoczy wycofaw szy się dalej z Czarnego O strow a do Międzyboża, wystąpił z propozycją kapitulacji. Według relacji Sternbacha skłoniło go do tego ostatecznie odstępstwo

Walka z Rakoczym (marzec-sierpień 1657)

407

Kozaków , którzy, gdy niewielki podjazd polski podszedł pod obóz, „poszli z Niem iryczem prosto z pola do dom u”.192 Propozycje pokojowe Siedmiogrodzian spotkały się w obozie polskim z bardzo różnym przyjęciem.193 Podczas gdy Potocki był im zdecydowanie przychylny, Czar­ niecki odnosił się nadzwyczaj niechętnie do takiego zakończenia wojny. Jeszcze w czasie wstępnych rokow ań194 wojewoda prowokował do starcia, podrywając swoje oddziały bez, a raczej wbrew woli hetmana. Piekarski tłum aczy to obawami woje­ w ody ruskiego, że R akoczy grając na zwłokę rokowaniami spróbowałby się w ym ­ knąć za Boh, ale nawet z jego opisu wynika, że inne względy grały tu rolę o wiele bardziej istotną. P o ucieczce Kozaków , z którą wiązał się upadek nadziei na pom oc Chmielnickiego, wiadomo było, że przeciwnik nie ma innej drogi wyjścia, jak tylko kapitulację. Jeżeli Czarniecki tak gorąco przeciw niej występował, czynił to nie tyle ze stanowiska dow ódcy, co żołnierza, reprezentując w tym wypadku nastroje więk­ szości wojska. Niewyładowana pasja walki, niezaspokojona zemsta za postępowanie wojsk Rakoczego w Polsce i zawiedzione nadzieje na bogactwa w taborach nieprzy­ jacielskich — o to , co przede wszystkim nurtowało ludzi i co w ich imieniu wyrażał wojewoda ruski, przeciwstawiając się tak ostro hetm anom. O ile jego stanowisko, poparte kilkoma tysiącami szabel gotow ych w każdej chwili na skinienie Czarnieckiego zaatakować obóz Rakoczego, wpłynęło na treść w arunków kapitulacji — trudno powiedzieć. Prawdopodobnie niewiele, ponieważ książę był w sytuacji, w której'musiał się zgodzić na to, co mu dyktowano. Jeżeli wierzyć zresztą Piekarskiemu, główny przedmiot dyskusji w czasie rokowań stano­ wiło „złoto” i właśnie odmowa dania tego „złota” poderwała wojewodę do samowol­ nego ruszenia z wojskiem na obóz nieprzyjacielski. Pod tym względem niewątpliwie Czarniecki cel swój osiągnął, ponieważ ostatecznie przeciwnik zobowiązany został do wypłacenia 1 miliona złotych wojsku, a 2 milionów w odzom tego wojska.195 Postępowanie Czarnieckiego pod Międzybożem może nawet niezamierzone przy­ niosło mu niewątpliwie chwałę w oczach współczesnych, a później i potom nych. 192 S z i 1 a g y i, op. cit., II, s. 316 nn. 193 Dla wydarzeń tych dni por. poza D iarium Piekarskiego (niemieckim przekładem fragmentu,

184 W Zadworzu był 14 VII; por. LFDIA, Lwów, ks. rei. gr., nr 405, s. 1432-1434, Uniwersał do oficerów we Lwowie, obóz pod Zadworzem, 14 VII 1657. 185 Podjazd Żegockiego spotkał Rakoczego koło Krasnego; por. P i e k a r s k i , op. cit., s. 247. 186 Por. AGAD, AR, II, ks. 21, s. 508, Z obozu pod Krakowem, 2 VIII 1657. Wspomina, że przy­ szedł list od wojewody ruskiego z Podhajec z datą 17 VII, który twierdzi, że 14 VII obiegli Rakoczego pod Podhajcami, a 15 VII miał nastąpić atak. Wiadomości te są sprzeczne z diariuszem Piekarskiego; ponieważ zaś autor relacji w AR mógł pomieszać wcześniejsze i późniejsze doniesienia, oparłem się na diariuszu. 187 S z i 1 a g y i, op. cit., II, s. 316 nn, H . Sternbach do Karola Gustawa, 2(12) VIII 1657. 188 Por. H r us z e w s k i, op. cit., IX, s. 1459 nn. m Akty JZ R , t. IV, s. 6-7 , nr 7. 190 S z i 1 a g y i, op. cit., II, s. 36 nn.; G. K r a u s, Siebenburgische Chronić des Schdssburger Stadtschreibers..., I, Wien 1862, s. 286. 191 Archiw JZ R , t. III, cz. 6, s. 318, G. Lilliencrona do Karola Gustawa, Czehryń 28 VII 1657.

wydanym jako anonimowy druk ulotny) „Ausführliche Relation des gantzen Verlauffs so sich zwi­ schen Ihr Königl. Maj. von Pohlen u. Schweden etc. etc. und dero Feldtherren mit dem Fürsten Rogoczi vom 21 Julii biss zum 8 August begeben u. zugetragen hat A. 1657”; por. R u d a w s k i , op. cit., s. 340, też zapewne na podstawie opisu Piekarskiego; J e m i o ł o w s k i, op. cit., s. 125 nn. 194 Z tego okresu pochodzi list Czarnieckiego do Rakoczego z warunkami kapitulacji, OL KL TP, fasc. 14, nr 46, punkty listu w „De tractatibus cum Rakoczio...” 195 Wiadomości o kapitulacji Rakoczego i tekstów „transakcji” jest bardzo wiele, por. Oss., nr 627/ I, s. 298; WAPGd, 300, 53, 1185, t. 2, nr 24, Z listu ks. Olszewskiego spod Krakowa, 28 VII 1657; AGAD, AR, II, ks. 21, s. 478- 479. List p. Januszkiewicza z Międzyboża, 22 V II1657-, Archiw JZ R , t. III, cz. 6, s. 322-323, H. Sternbach do Karola Gustawa, 2 V III1657; tamże, s. 318, G. Lilliencrona do Karola Gustawa, Czehryń 28 V II1657, ciekawa relacja siedmiogrodzkiego kronikarza, K r a u s, op. cit., s. 286; por. też RA, KhS XI, nr 8, Relacja Sparrego, Zembroscha (?) 22 VH(1 VIII) 1657; por. też odgłosy, przyp. 193 teksty transakcji; Zerda, XII, s. 499-506; APP, ks. 45, f. 78-79v; M HHD, XXIII, s. 552-558, 559-562; także AGAD, AKW, k. 38.

408

Najazd szwedzki (1655—1659)

Siedemnastowieczna opinia zdecydowanie jemu, spośród trzech dow ódców , przy­ pisała zasługę pokonania Rakoczego.196Jest to zupełnie zrozumiałe, skoro Czarniec­ ki zyskał sobie poklask wojska, nie odpowiada jednak w pełni prawdzie, przynaj­ mniej dla w ydarzeń pod Międzybożem. Bezsprzeczną zasługą wojewody ruskiego w ostatnim akcie kampanii przeciw Rakoczem u było to, że odpowiednio wcześniej zorientow ał się w planach przeciwnika, połączył swoje oddziały z głównymi siłami i razem z hetmanami poprowadził pościg. Znając małą operatywność hetmana wiel­ kiego, posunięcie Czarnieckiego mogło istotnie zadecydować o klęsce przeciwnika, k tó ry inaczej zdołałby się wycofać. Drobne potyczki, a taka była i ta najbardziej znana pod Magierowem, i następne, czy też „zaszachowanie” Rakoczego podczas układów groźbami ataku, miały już znaczenie zupełnie drugorzędne.

Walka z Rakoczym (marzec-sierpień 1657)

409

Czarniecki nie pozostał długo we Lw ow ie, otrzym ał bowiem listy królewskie, informujące o now ych poleceniach. Już 11 sierpnia był w N iem irow ie.199 Kiedy przybył do obozu pod Krakowem , trudno to ustalić, na pewno przed 23 sierpnia.200 Kochowski notuje co prawda jakiś spór między Lubom irskim a C zar­ nieckim w zam ku łobzowskim201, z którego wynikałoby, że wojewoda ruski był pod Krakow em o wiele wcześniej, ale są to zapewne tylko echa sporów z okresu w ypraw y na Rakoczego. W każdym razie Czarniecki brał udział w ostatniej fazie rokow ań z Pawłem W irtzem , dowódcą Krakowa. Jego podpis znalazł się na orygi­ nale w arunków ewakuacji Krakow a.202 P o w ym arszu Szwedów wojewoda ruski pozostał jeszcze kilka dni w mieście203, było już jednak postanowione, że w yruszy na now ą wypraw ę.204

sf

i(*

!{•

Miesiąc po rozbiciu Rakoczego był dla wojewody ruskiego czasem nagród i wy­ poczynku. Z M iędzyboża ruszył wraz ze swymi oddziałami do Lwowa. Stolica województwa zgotowała mu triumfalne przyjęcie. Czarniecki wjechał uroczyście 7 sierpnia rano do miasta od strony Rzesny.197 Doczekał się wreszcie hołdów, wielkich słów i panegiryków na swą cześć, wymieniania czynów wojen­ nych w barokow ych zestawieniach z mitologią. Jakże musiały głaskać jego dumę i ambicję wypowiadane słowa: Tu es ille vir bellator ab adolescentia tua. Tu es illa petra, supra quam et Regni basis fundatur, et ipsa Domus Domini, quae tibi hodie, cordis affectu uti gratulatur [..,] Tu es illa Columna aurea [...] Tu es filius sapiens [...] Tu gloria Jerusalem, tu laetitia Israel, Tu honorificientia populi Tui .198

A przecież nie była to jedyna m owa panegiryczna wygłoszona wówczas we L w o­ wie. Świadkami byli współtowarzysze i żołnierze, ty m większy w ięc musiał być trium f wojewody. 196 Por. druki ulotne: „Glaubhafte Continuation der glücklich getroffenen Vertrags zwischen Ihre Königl. Majest. zu Pohlen und dem Fürsten Ragoczy aus Siebenbürgen. Wie dann auch fernere Success der Königl. Polnischen Armee unterm Conduite Herrn Gen. Czarnecken A. 1657”; „Warhaffte Rela­ tion von dem Glücklichen Success der Königl. Polnischen Armee unter dem Conduite des Hn. General Czarnecken: so er wider den Fürsten Ragoczy aus Siebenbürgen erhalten. Dem auch beygefüget die Puncta des Getroffenen Vertrages zwischen der Krön Pohlen und dem Ragoczy, A. 1657”. Pamiętniki: J e m i o ł o w s ki, op. cit., s. 126; R u d a w s k i , op. cit., s. 340; P i e k a r s k i , op. cit., por. też BOZ, nr 934, s. 443. 1,7 „Ingressus ilustrissimi ac inclytissimi domini, domini Stephani in Czarnca Czarniecki terrarum Russiae palatini, petricoviensis, covlensisque et ratnensis praefecti, Leopolim Metropolitanam ejüsdem Russiae urbem, post Hungaros, Cosacosque et Valachos ac Moldavos insignibus aliquot cladibus affectos, Anno Victoris et Triumphatoris Christi Jesu 1657, Dantisci [...] 1659”; druk ten częściowo wyko­ rzystał K r a j e w s k i , Historya, s. 98. O wjeździe wspomina też wielu kronikarzy lwowskich; por. także Fr. Jaworski, Wjazd Stefana Czarnieckiego do Lwowa, „Tydzień”, Dodatek Iiteracko-naukowy „Kuriera Lwowskiego”, r. XII, 1904, s. 297 nn. 198 Tamże.

19M G Z ,X ,S .2 8 1 . 200 „Ausführliche Relation aus dem Königl. Polnischen Lager vor Krakow wie und was arth sowol

die Ungrisehe als schwedische Besassung aus selbiger Stadt und Schloss abmarchiret und an JKM über­ geben haben, A. 1657”; Ausz dem Königl. Polnischen Lager vom 23 VIII „Der Herr General Czarnetzki nach dem er mit seinem Troppen wieder anhero kommen”. 201 K o c h o w s k i, Climacter, II, s, 238. 202 Czart., nr 402, s. 205-206, Kraków 25 VIII 1657; por. także BPAN Kórn., nr 318, f. 376v; RA, KhS XI, nr 8; oraz wiele druków ulotnych „Accords Puncta...”; „Abdruck des Crakawischen Accords...”, „Accords-Puncten”; także M e y e r, op. cit., II, s. 198 nn.; „Continuatio XXVIII”, s. 85 nn. 203A C Z , X X I, s. 228; por. także K u b a l a , Wojny duńskie, s. 417. 204 „Ausfürliche Relation...”; Oss., nr 3006/11, s. 8, F. Lisola do Ludwiki Marii, Królewiec 31 VII 1657.

lnów na Pomorzu (wrzesień 1657-sierpień 1658)

Projekty zorganizowania działań ofensywnych na szerszą skalę powstały naj­ prawdopodobniej już w czasie obrad z przedstawicielami wojsk cesarskich w maju i czerwcu 1657 r. W ów czas to przecież rozważano możliwość bądź oblężenia K ra­ kowa, bądź też jak najszybszego uderzenia na wojska szwedzkie i ich sojuszników.1 Plany te odwlekał nieco pościg za R akoczym , ale w sierpniu 1657 r., kiedy do obozu polskiego doszły wieści o szczęśliwym zakończeniu pogoni i rozpoczęciu działań w ojennych ze Szwedami w Danii, zamiary ofensywy, która by miała objąć ziemie Pom orza, a nawet i Danii2, zaczęły się coraz bardziej konkretyzow ać.3 W ypraw a Czarnieckiego na Pom orze doczekała się sumiennego opracowania4 i choć m ożna je uzupełnić szeregiem szczegółów, nie zmienią one ogólnego obrazu. W obozie pod Krakowem ustalono, że w skład grupy dywersyjnej, która w yru­ szy na Pom orze, a stamtąd może nawet i do Danii, wejdą oddziały Czarnieckiego i pospolite ruszenie W ielkopolski.5 Jan Kazimierz 25 sierpnia zawiadamiał Wielko' W a l e w s k i , Historya wyzwolenia, II, s. 74. 1 Por. wcześniejszą korespondencję między Janem Kazimierzem a Fryderykiem III w RAK, TKUA, Polen, A I 3 oraz AGAD, AKW, k. 11, dotyczącą bliższego współdziałania obu państw; także Czart., nr 402, f. 179, A, Morsztyn do Jana Kazimierza, Kopenhaga 9 V 1657. 3 RAK, TKUA, Polen A 1 3, Jan Kazimierz do Fryderyka HI, obóz pod Krakowem, VIH 1657, bez daty dziennej' (oryg.): „werden aber im Kurtzem eine importante Diversion zu machen, eine Armee in Pommern gehen lassen, so bald Wir sich EKM gantzlich zu verlassen habe”; por. także „Ausführliche Relation des gantzen Verlauffs so sich zwischen Ihr Königl. Maj. von Pohlen und Schweden etc. etc. und dero Feldt-Herren mit dem Fürsten Ragoczi vom 21 Julii biss zum 8 August begeben und zugetragen hat A. 1657”. Aus Lager unter Krakaw vom 7 Augusti; „Ausfürliche Relation aus dem Königl. Polnischen Lager vor Krakow wie und was arth sowol die Ungrische als Schwedische Besatzung auss selbiger Stadt und Schloss abmarschiret und an IKM übergebem haben, A. 1657”. Aus dem Königl. Polnischen Lager vom 23 VIH; „Extract Skriffvelse fra hofvit Legeren ved Cracou den 14(24) Aug. 1647 (1657)”; także W. C z a p l i ń s k i , Wyprawa Czarnieckiego na Pomorze w r. 1657, „Roczniki Historyczne”, t. XVm, 1949,s. 139. 4 C z a p l i ń s k i , Wyprawa Czarnieckiego; por. też. A. W i e l o p o l s k i , Wyprawa Stefana Czar­ nieckiego na Pomorze Zachodnie w roku 1657, Szczecin 1957, z. 3, s. 40-78. " C z a p l i ń s k i , Wyprawa Czarnieckiego, s. 139; por. także list Jana Kazimierza do K. Grzymułtowskiego, Czart., nr 400, s. 277, oraz RAK, TKUA, Polen A I 3, listy Jana Kazimierza do Frydery­ ka III, obóz pod Krakowem 17 i 27 VIII 1657 (z tego ostatniego): „mittimus nobis sincerem dilectum Stephanum Czarniecki palatinum terrarum Russiae in Pomeraniam cum 6000 equitum, cui mandaviimis ut ibi Serenitatis Vestrae iussis morem gerat”.

412

Najazd szwedzki (1655—1659)

polan o planie w ypraw y.6 Nakazywał też nie rozpuszczać wojska po zdobyciu Poz­ nania.7 W ojewoda ruski wyruszył z Krakowa w ślad za wycofującymi się po kapitulacji oddziałami szwedzkimi i dotarł do Babimostu.8 Stamtąd zawrócił do Pyzdr, by po­ rozum ieć się z Wielkopolanami i przygotować wojsko do dłuższej ekspedycji. Projektów w ypraw y pomorskiej nie trzym ano w tajemnicy. Szwedzi byli o nich świetnie poinformowani. Bengt Oxenstierna 13 września pisał do Karola Gustawa, że przygotowuje się marsz na Pom orze. Jego zdaniem z wojewodą ruskim ruszyło 3000 kwarcianych, a pospolite ruszenie miało się dopiero połączyć.9 W kilka dni później wiadomości te dotarły do Szczecina.10 Kwatera główna bardzo szybko zare­ agowała na możliwość zaatakowania szwedzkiego Pom orza. K ról nakazał translokację wojsk, postanowiono bowiem bronić przepraw na O drze.11 Spodziewano się, znając rokow ania na dworze Jana Kazimierza, że Czarniecki zostanie wsparty woj­ skami cesarskimi i brandenburskimi. Działania szwedzkie miały jednak wyraźnie obronny charakter, aż do dokładnego wyjaśnienia, z jakimi siłami ruszą Polacy.12 W ojewoda ruski wraz ze swymi ludźmi wyczekiwał w Pyzdrach na dalsze pole­ cenia królewskie. Komplikowała się sprawa nie tylko obcych posiłków 13, ale też i wzmocnienia kwarcianych wielkopolskimi pospolitakami. Listy Czarnieckiego do Wielkopolan poparte zostały jeszcze jedną prośbą królewską14, a że i ona nie dała poważniejszego rezultatu, wojewoda zdecydował się na działanie tym i siłami, jaki­ mi aktualnie dysponował. Trudno powiedzieć, czy wyprawa, która miała się zakończyć w granicach M ar­ chii, była sam ow olnym wypadem podjętym wobec trudności w wyżywieniu od­ działów i w swym założeniu ograniczonym do grabieży posiadłości elektora, czy też stanowiła nieudane, wstępne stadium ekspedycji na pom oc królow i duńskiemu. Władysław Czapliński nie rozstrzyga tej kwestii, dopuszczając w zasadzie obie m oż­ liwości. Za każdą z nich istotnie przemawia wiele argumentów. Pomijając nawet oświadczenia żołnierzy z oddziałów Czarnieckiego; którzy w czasie pobytu na P o ­ m orzu stwierdzali, iż udają się do Danii15, nie jest to bowiem źródło wiarygodne, 6 Czart., nr 400, s. 218, Jan Kazimierz do N N (Krzysztofa Grzymułtowskiego lub Piotra Opalińskie­ go), obóz pod Krakowem 25 Vffl 1657; tamże, s. 219-220, tenże do tegoż, Raków 2 1 IX 1657, z ponow­ nym poleceniem nierozpuszczenia wojska i udania się na Pomorze; por. także Czart., nr 400, s. 243. 7 WAPGd., 3 0 0 , 29 , 14 5 , f. 105-108, kapitulacja Poznania 23 VIII 1657;por. także 300, 53, 1185, t. 2, nr 26; także BRacz., nr 20, s. 155 nn. 8 Oss„ nr 627/1, s. 307; także „Continuado XXV II”, s. 8. 9 RA, Brev till..., B. Oxenstierna, Toruń 3(13) IX 1657. 10 Por. RA, SkS, nr 58, list z 8(18) IX 1657. 11 RA, RR 1657, f. 1807-1808, do B. Miillera, 14(24) IX 1657; tamże, f. 1803 do C. G. Wrangla, 13(23) IX 1657; także f. 1810v-1811, do P. Wirtza, 15(25) IX 1657. 12 RA, RR 1657, f. 1814-1816, do B. Reinfelta, 15(25) IX 1657. 13 Por. C z a p 1 i ń s k i, Wyprawa Czarnieckiego, s. 140 nn. 14 Czart., nr 400, s. 219, List Jana Kazimierza, Kraków 2 1 IX 1657. 15 W. E n g e l ke, Memorabilia der Stadt Stargard 1657-1675. Bearbeitet v. R. S c h m i d t, „Monatsblatter herausgegeben von der Gesellschaft fiir Pommersche Geschichte und Alterthum”, r. 1899, s. 4 .

ln ó w na Pomorzu (wrzesień 1657—sierpień 1658)

413

tego samego zdania była osoba tak zainteresowana jak elektor. W piśmie do Berlina wysłanym 20 września stwierdzał on wyraźnie, że Czarniecki ze swą armią znajduje się w marszu: „[...] um durch Vorpom m ern zu ziehen und dem König von Däne­ mark zu Hilfe zu kom m en i nakazywał by wysłano na granicę przedstawicie­ la, k tó ry by wpłynął na oszczędzanie kraju. Jakkolwiek toczyły się właśnie,rozmo­ w y pokojowe i, jak pisał F ryderyk W ilhelm, nie należało się obawiać żadnych w ro­ gich kroków ze strony polskiej, przy przemarszu z braku porządku m ogłyby zajść „insolencje”, k tórych lepiej uniknąć, dostarczając wojsku żywności i kwater. O baw y elektora, jak się okazało, nie dorównały rzeczywistości. Jeżeli nawet, wyruszając z W ielkopolski, zamierzał Czarniecki dotrzeć na Pom orze szwedzkie, czy też do H olsztyna, prędko z tego zrezygnował i ekspedycja zmieniła się w gra­ bieżczy wypad na ziemie Now ej Marchii. N ie udało się ustalić dokładnie, kiedy i w jakiej sile oddziały Czarnieckiego w kro­ czyły do M archii.17 Nastąpiło to po 22 września18, ale przed 27 tego miesiąca. W tedy bowiem o marszu na Pom orze wiedział już Karol Gustaw.19 W ojsko przeszło przez granicę koło Barnimia20, po czym ruszyło w kierunku Stargardu. Rano 28 września oddziały Czarnieckiego stanęły prawdopodobnie w Kłębach pod Stargardem.21 W cią­ gu dnia rozpuszczono drobne grupy, od 10 do 40 ludzi do okolicznych wsi. Żołnie­ rze grabili i plądrowali, zabierali bydło, porywali zakładników i żądali za nich oku­ pu.22 O d Stargardu jakiś pułkownik zażądał dużych ilości wina i piwa, oświadczając przy tym , że głównym celem Polaków jest zaatakowanie Szwedów na Pom orzu. W ieści o wejściu Czarnieckiego do M archii rozniosły się bardzo szybko i wzbu­ dziły poważne zaniepokojenie. W ypad nie był wcale tak krótkotrw ały, żołnierze zapuszczali się pod sam Szcze­ cin. Jeden podjazd dotarł aż pod Dąbie i spalił tam m łyny.23 Kwatera polska 29 wrze16 M e i n a r d u s, op. cit., V, s. 385, Verfügung, Tapiau, 20(n.s.) IX 1657. 17 „Gazette de France”, r. 1657, s. 1069, oraz „Continuatio XXV II”, s. 8 zgodnie podają 5000-6000

ludzi. Liczba ta wydaje się nieco przesadzona. Choć Czarniecki dysponował właśnie taką ilością żołnie­ rzy, musiał część wojska pozostawić na kwaterach w Wielkopolsce. 18RA, Extranea IX , Polen, nr 143, Extract Schreibens aus Bublitz den in Hintt-, Pommern den 12(22) IX 1657 — dementuje wiadomość z 10(20) IX, że Czarniecki z 5000 ludzi wkroczył na Pomorze. 19 RA, RR 1657, f. 1830v. 20 E n ge 1 k e, op. cit., s. 4: „Anno 1657 den 17(27) IX ist ein polnischer Woiwode Czarneczky mit

etwa 4000 Mann über Fürstenau in der Neumark übergegangen” [Fürstenau-Barnimie]. Sądzę jednak, że relacje Engelkego są dokładne tylko dla bezpośredniej okolicy Stargardu. Czarniecki musiał wkro­ czyć do Marchii o wiele wcześniej, jeśli już 2 7 I X wiedział o tym Karol Gustaw. 21 Tamże, Kłęby-Klemmen, por. także RA, OxS, nr 8, Adolf Jan do B. Oxenstierny, 23 IX (3 X) 1657; U UB, E 428, Journal, 5 X 1657; okolice Stargardu potwierdza „Continuatio XXV II”, s. 8. 22 E n g e 1 k e, op. cit.-, M e y e r ,op. cit., II, s. 236, 22 IX(2 X) 1657, „Czarniecki [...] im Chur, Fürst! Antheil wie auch in der Neuen Marek erschrecklich gehauser und abschewliche Zeichen hinterlassen. In dem von solchen erbönmlichen Sengen, Brennen, Morden und Rauben auff zehen Meil Wegs es also kahl gemacht worde, das man schwerlich einige lebendige Seel hat finden können”; por. też TE, IX, s. 149; U UB, E 428, Journal, 5 X 1657; także „Continuatio XXV II”, s. 8. 23E n g e l k e , op. cit., s. 4-5; UUB, E. 428, Journal, 5 X 1657, „Czarnecky Golnau und den strich bis an den Dam ausgesennen u. ausgeplündert”.

414 Najazd szwedzki (1655—1659)

śnia przeniosła się do Chlebówka, a oddziały operowały w okół Chociwela.24 30 pod­ palono Łobez, W ęgorzyno, Ińsko i mniejsze wsie.25 W tedy też zapewne doszło do wymuszenia okupu na mieszkańcach Złocieńca.261 października oddziały Czarniec­ kiego cofnęły się do Recza27, a w kilka dni później pow róciły do W ielkopolski.28 Cała w yprawa trwała około 10 dni. Po pow rocie, wobec pretensji oburzonego elektora29, Czarniecki zasłonił się tłu­ maczeniem, iż nic jeszcze nie wiedział o zaw artym porozum ieniu.30 M ogło to być częściowo prawdą, skoro W ojniłłow icz w liście z 8 października twierdził, że przed­ wczoraj otrzym ano wiadomość o traktacie z elektorem31, ale nawet w ty m wypad­ ku wojewoda ruski orientow ał się w przebiegu rokowań, toczących się od dłuższe­ go czasu i powinien był rozum ieć całą polityczną niewłaściwość swego kroku. Mu­ siał też otrzym ać pismo elektora, wysłane doń 20 września z prośbą, by p rzy prze­ marszu oszczędzano M archię.32 / R ów nież z militarnego punktu widzenia wypad do M archii był szkodliwy. Za­ niepokojeni Szwedzi zaczęli wzmacniać obronną linię O dry.33 Nakazano między innymi w zm ocnić wtedy fortyfikacje w Dąbiu.34 Jak o dowódcę załogi Szczecina i oddziałów zgrupowanych na Pom orzu Karol Gustaw w yznaczył Pawła W irtza.35 Czarniecki rozłożył tymczasem swoje wojska na granicy M archii. Część skupio­ na była nad N otecią36 koło Ujścia, Wielenia i w okolicy W ałcza37, część — oddział Żegockiego — aż pod Lęborkiem .38 W ojewoda przebywał razem z grupą południo­ wą, skąd udał się do Poznania. Tam , dalej bezskutecznie, oczekiwał na wzmocnienie swoich oddziałów.39 Jeszcze 23 października niemal w przeddzień wymarszu, wie21 Tamże, s. 5, Chlebówek-Sassenberg, Chociwel-Freienwalde; Ińsko-Norburg, Nörenburg, Łobez-Labes; Węgorzyno-Wangerin. 25 Tamże; por. też M e y e r, op. cit., II, s. 236.

“ M e y e r , op. cit., II, s. 236; TE, IX, „Continuatio XXV II’’, s. 8, Złocieniec-Falkenburg. 27 E n g e l k e, op. cit., s. 5, Recz-Reetz. 28RA, SkS, nr 68, J. Gorffeldenken do C. G. Wrangla, Stralsund 26 IX (6 X) 1657: Czarniecki [...] solle sich wider naher Pohlen begeben haben; „Continuatio XXVII”, s. 8; „Gazette de France”, r. 1657, s. 1115. 29AB, Rep. 9/5, ee, 12, nr 1 , Koncept listu elektora do S. Czarnieckiego 20(30) IX 1657; tamże, nr 2, ten do tegoż 28 IX (8 X) 1657. 30 AB, Rep. 9/5, ee, 10(2), nr 6 i 7, S. Czarniecki do elektora, obóz nad Notecią 13 X 1657; por. też C z a p l i ń s k i , Wyprawa Czarnieckiego, s. 144, powołuje się na list Bornstedta do elektora 16 IX(?) 1657. 31 RA, Extranea IX, Polen, nr 75, G. Wojniłłowicz do N N (przedstawiciela elektorskiego lub elek­ tora), 8 X 1657. 32 M e i n a r d u s, Protocolle, s. 365, Verfügung, 2 0 IX 1657. 33 RA, RR 1657, f. 1869, 26 IX (6 X) 1657, także, f. 1838v. 34 Tamże, f. 1864, 25 IX (5 X) 1657. 35 Tamże, f. 1921, 30 IX (10 X) 1657.

-

36 Por. listy S. Czarnieckiego do elektora, z obozu nad Notecią 13 X 1657. 37 U UB, E. 428, Journal, 13 X . „Von dem Czarnecky Schreiben an den Rath, darinnen er berichtet, das weil er nicht über die Oder gehen können, er wieder mit guten berätten zu Crohne ankommen”; por. też RA, KhS XI, nr 8, Dantisco, 12 X(n.s.?) 1657. 38 WAPGd., 300, 27, 75, f. 212-212v, Rada m. Gdańska do S. Czarnieckiego, 23 X 1657; tamże, 212v-213, do K. Żegockiego, 24 X 1657, Protesty przeciw rekwizycjom. 39 C z a p l i ń s k i , Wyprawa Czarnieckiego , s. 144-145.

Znów rut Pomorzu (wrzesień 1657—sierpień 1658)

415

dząc zapewne, że Jan Kazim ierz obiecał mu wsparcie chorągwiami Połubińskiego40 Czarniecki pisał do niego, iż król zobowiązał się do wysłania 8000 ludzi, on zaś nie dysponuje taką siłą.41 Ustalenie liczby żołnierzy, z którym i ostatecznie wyruszył Czarniecki, nie jest łatwe. N a ogół w literaturze przyjęto 5000 ludzi.42 W irtz na podstawie zeznań jeń­ ców 43 uważał, że wojewoda prowadził tylko 3350 ludzi, później jednak także ogólnie oceniał siły polskie na 5000, dodając przy tym , że tylko 2000 stanowi jakąś realną siłę. W innym miejscu pisał on o 3 chorągwiach husarii i 3 chorągwiach tatarskich.44 Zeznania jeńców trzeba, oczywiście, traktow ać bardzo ostrożnie.45 Najpewniej wojewoda ruski dysponował wówczas 3000 regularnego żołnierza (taką liczbę po­ dawał jeszcze we wrześniu Oxenstierna46) i 2000 pospolitaków, co zgadzałoby się z rachunkiem W irtza. W szystkie inne wiadomości o 1 2, 1 4 czy 15 000 żołnierzy47 są naturalnie nieprawdziwe. W arto dodać, że w świetle przeprowadzonych akcji udział szlacheckiego pospolitego ruszenia jest dosyć znamienny. Z poważniejszych dowód­ ców , k tó rzy brali udział w wyprawie, można wymienić Piotra Opalińskiego, woje­ wodę podlaskiego, Krzysztofa Żegockiego, starostę babimojskiego, Gabriela W ojniłłowicza i K rzysztofa Grzymułtowskiego, kasztelana poznańskiego.48 Trudno powiedzieć, dlaczego zdecydowano się na tę wyprawę, m im o że siły były zbyt szczupłe i ograniczały się wyłącznie do jazdy. Czapliński przypuszcza, iż chodziło przede wszystkim o zamanifestowanie wobec króla duńskiego dobrej woli Polaków .49 W ydaje się jednak, że Czarniecki miał nadzieję dotrzeć do H olsztyna, tym bardziej że spodziewano się współdziałania elektora.50 W połowie października ponow ny wymarsz był już postanow iony.51 Nastąpił on zapewne 23 października52, a 26 przekroczono granicę.53 W ojsko szło przez po­ 40 Por. J. J a s n o w s k i , Aleksander Hilary Połubiński, „PHW”, t. X , r. 1938, s. 167. 41 BRacz., nr 76, f. 136 (oryg.), S. Czarniecki do A. H. Połubińskiego, Poznań 23 X 1657. 42 C z a p l i ń s k i , Wyprawa Czarnieckiego, s. 145. 43 RA, Brev till..., Lista wojsk Czarnieckiego sporządzona przez P. Wirtza na podstawie zeznań

jeńców; między listami Wirtza z 6 X II i 8 XII. 44 RA, Brev till..., P. Wirtz, Szczecin 26 X(5 XI) 1657. „Continuatio X XV II”, s. 37, podaje 4000. 45 AGAD, ASW, dz. 86, ks. 52, f. 529, stan od 1 VII 1657, f. 881, od 1 X - 800. 46 RA, Brev till..., B. Oxenstierna, Toruń 3(13) IX 1657. 47 M e y e r, op. cit., II, s. 236, 22 IX (2 X) 1657; UUB, E. 428, Journal, 29 X : „Glaubwürdiger und

gewisser Bericht von den Stadt Thorn wie selbe von den Pohlnischen und Österreichischen Armeen an jetzo belagert ist. Dem dann auch beygefüget welcher gestalt die schwedische Armee in Rüssland von der Festung Audowa von den Moskowitern geschlagen worden und was sonsten an ändern Orten denckwirdiges passiret A. 1657”. Aus der Mewa vom 26 dito (X)”. 48 RA, Brev till..., Lista... 49 C z a p l i ń s k i , Wyprawa Czarnieckiego, s. 145. 50 „Glaubwürdiger und gewisser Bericht...”

51M e i n a r d u s, op. cit., V, s. 397. 52 Por. BP AN Kórn., 1941a, nr 29 prawdopodobnie list komendanta Kostrzynia do Czarnieckiego 16(26) X 1657 stwierdza, że 23 X dostał list z Międzyrzecza. Jest tu pewna niezgodność dat, Czarniecki miał być jeszcze 23 X w Poznaniu. 53 Oss., nr 627/1, s. 308.

416

Najazd szwedzki (1655—1659)

Znów na Pomorzu (wrzesień 1657—sierpień 1658)

417

łudniowe okręgi Marchii, drogą na M iędzyrzecz, Skwierzynę do Frankfurtu nad Odrą. Marsz przez terytoria elektorskie odbywał się tym razem dość szybko i trwał 4 dni.54 O drę przekroczono koło Lebus, między Frankfurtem i Kostrzyniem , jesz­ cze przed 27 października55, a następnie pospiesznie, zapewne drogą na Wriesen, ruszono do Neustadt-Eberswalde. Czarniecki zostawił tam swoją załogę, po czym dalej, nie zatrzym ując się, wojska w kroczyły do Angermünde. Granicę szwedzkie­ go Pom orza osiągnięto 30 października.56 Mimo takiego tempa marszu nie uniknięto grabieży i w ykroczeń w posiadłościach niewątpliwego już teraz sprzymierzeńca. N ie miały one tego charakteru co przed miesiącem, podkreślano na przykład, że podpalenia były nieumyślne, lecz przez nieostrożność, w ystarczyły wszakże, by ludność pouciekała, z okręgów, przez któ­ re przechodzili Polacy.57 Elektor co prawda składał Czarnieckiemu po jego pow ro­ cie w yrazy uznania za porządek i dyscyplinę podczas przemarszu58, czynił to jednak zapewne przez pryzm at zachowania wojska w M archii we wrześniu, a na Pom orzu szwedzkim podczas obecnej w yprawy. N ie było to bez racji. Poczynając od miasta Gardziec (Gartz) szlak oddziałów Czarnieckiego znaczony był pożarami i grabieżą. Gardziec wezwano do kapitulacji, a po poddaniu się podpalono.59 Następnie, ponieważ bez piechoty i dział dalszy marsz w kierunku Szczecina nie był możliwy, oddziały skręciły na północny za­ chód. Po zajęciu Pozdawilku (Passewalk)60, założono tam główną kwaterę, szeroko rozsyłając mniejsze oddziały. Podjazdy te objęły swymi działaniami cały teren od Szczecina aż po Anklam. Pod Szczecinem oddział Wojniłłowicza, składający się z 2000 jazdy, podpalił oko­ liczne wsie.61 Grzym ułtow ski, wysłany pod Anklam, aby zbadać możliwość prze­ praw y przez Pinę62, także palił i ścinał.63 Dłuższy postój Czarnieckiego w Pozdawilku64 'wywołał zaniepokojenie w szwedz­ kiej kwaterze głównej. Karol Gustaw już wcześniej informowany przez W irtza o no54 Tamże, autor relacji podkreśla, iż przyczyną szybkiego marszu byia „przyjaźń” z elektorem. 55 RA, RR 1657, f. 207v, do Adolfa Jana 17(27) X 1657; por. także f. 2090v, 18(28) X 1657; f. 2091, 2091v; datowanie RR niezbyt pewne, było to jednak przed 28 X ; por. C z a p l i ń s k i , Wyprawa Czar­ nieckiego, s. 145. „Continuatio XXV II”, s. 37 podaje Göritz, można więc przyjąć odcinek Odry między

Lebus a Göritz. 56 Oss., nr 627/1, s. 308. 57 M e i n a r d u s, op. cit., V, s. 399-400, Bericht von Platens, Berlin 26 X (5 XI) 1657. 58 AB, Rep. 9 /5 ee, 12, f. 3, Fryderyk Wilhelm do S. Czarnieckiego 3(13) X I 1657. 59 Oss., nr 627/1, s. 308-309; C z a p l i ń s k i , Wyprawa Czarnieckiego, s. 145-146. 60RA, Brev tili..., P. Wirtz, 24 X(3 XI) 1657; UUB, E. 428, Journal po 29 X 1657; także Oss., nr 627/ I, s. 309; „Gazette de France”, r. 1657, s. 1235, „Continuatio XXV II”, 537. 61 RA, KhS XI, nr 1, P. Wirtz do B. Mullera, Szczecin 21(31) X 1657; Oss., nr 627/1, s. 308. 62 E n g e 1 k e, op. cit., s. 5; BP AN Gd., nr 752, f. 573v; także Oss., nr 627/1, s. 300. “ C z a p l i ń s k i , Wyprawa Czarnieckiego, s. 147; por. także RA, Brev tili..., P. Wirtz, 24 X (3 XI) 1657, „Continuatio XXV II”, s. 37. 64 O pobycie w Pozdawilku relacjonował P. Wirtz od 3 X I do 8 XI; por. RA, Brev till..., Oss., nr 627/1, s. 309.

wej wyprawie65 nakazał od razu dalsze wzmocnienie obrony.66 N ie mogąc podjąć działań kontrofensywnych, oddziały W irtza ograniczać się miały przede w szystkim do utrzym ania miast. Usiłowano też, ale bez większych rezultatów, bronie prze­ praw i łatwiejszych przejść.67 Obecnie obawiano się nie tyle ataku na Szczecin, co 65 RA, Brev till..., P. Wirtz, Szczecin 13(23) X 1657; prawdopodobnie była to tylko jedna z przesła­ nych wiadomości. Karol Gustaw otrzymywał dosyć dużo wiadomości o rozlokowaniu i ruchach od­

działów polskich; por. tamże, B. Oxenstierna, 3 0 IX (10 X) i 13(23) X 1657. “ RA, RR 1657, f. 2061, do Adolfa Jana 15(25) X 1657, f. 2063 do P. Wirtza 16(26) X 1657; tamże, f. 2065v, 2066, 2067. 67 R A , R R 1657, f. 2138, 2140v, 2146.

418

Najazd szwedzki (1655—1659)

p rzy siłach Czarnieckiego, k tó ry dysponował wyłącznie jazdą, nie byłoby groźne, ale przede wszystkim marszu Polaków w głąb kraju. Przypuszczano, że Czarniecki uda się w kierunku Strelitz, a nawet dalej.68 W ojew oda jednak pozostawał w Pozdawilku i tylko podjazdy nadal systema­ tycznie plądrowały okolicę. N ie były to już grabieże i gwałty, jakich dokonywano kilka tygodni temu na praw ym brzegu O dry. Było to celowe i systematyczne wypa­ lanie całego terenu w okół Szczecina. O bok wymienionych miast spalono jeszcze Penkuhn.69 Ilość wygrabionych i spalonych wsi wynosiła według jednych relacji ponad 10070, według innych dochodziła do 160.71 „Prowincja dymem śmierdzi” — pisał kapelan oddziałów polskich.72 M imo iż w Pozdawilku zatrzym ano się dość długo, Czarniecki w tym czasie jeszcze sądził, iż uda mu się dotrzeć do Holsztyna. Wiele za tym przemawia: badanie przepraw przez Pinę, późniejszy atak na W krę (Uckermünde) , a także list wysłany do króla duńskiego między 31 października a 6 listopada 1657 r. Zawieźć go miał Jan Gniński73, którego wojewoda już wcześniej przeznaczył do tej misji.74 Listy Czarniec­ kiego, jak i Jana Kazimierza (król bowiem 7 listopada także pisał do Fryderyka III, zawiadamiając go o działaniach na Pom orzu75), mogły być oczywiście tylko manife­ stacją dobrej woli i nie wyrażać aktualnych zamiarów. Trudno to rozstrzygnąć, sądzę raczej, że w okresie gdy list Czarnieckiego został wysłany, odwrót nie był postano­ wiony. W przeciw nym wypadku trudno byłoby zrozum ieć dalsze działania. Opuściwszy Pozdawilk nocą z 6 na 7 listopada, główne siły polskie udały się w kierunku W k ry z zamiarem zdobycia miasta.76 Okazało się ono dobrze ufortyfi­ kowane i wojewoda ruski został zmuszony do odw rotu.77 Cofnął się wtedy do Pen­ kuhn.78 Tam zapewne zadecydowano o powrocie za O drę.79 68 Tamże, f. 2144 do B. Müllera, 24 X (3 XI) 1657; f. 2144 do P. Wirtza; por. przesadne wiadomości „Gazette de France”, r. 1657, s. 1203. 69 M e y e r, op. d t., II, s. 236; Oss., nr 627/1, s. 309-310. 70 E n g e 1 k e, op. cit., s. 5: „die Städte Gartz Pasewalk und Penkuhn, sondern auch über 100 Dörfer jämmerlich in Brand gesetz, alles ruinirt, alles geplündert und niedergesäbelt, was ihnen gekommen ist, so dass also ein ganzes Gebiet gänzlich verwüdstet worden ist”. 71W a 1e w s k i, Historya wyzwolenia, II, s. 141, Montecuccoli, 21 X I 1657: „Ciamnetzky [Czarniec­ ki] ha allogiato 160 villaggi in un giorno in Pomerania sicome.anche ha abbruzato Garte”; także Oss., nr 627/1, s. 310. 72 C z a p l i ń s k i , Wyprawa Czarnieckiego, s. 147, nieznana mi relacja Piekarskiego z AB; częściowo pokrywająca się z Oss., nr 627/1. 73 Tamże, s. 146. 74 WAPGd.,.300, 31, 83, f. 37; 19 X 1657 przybył do Gdańska Jan Gniński z listami Czarnieckiego mając zamiar udać się drogą morską do króla duńskiego. 75 RAK, TKUA, Polen, A I 3; także kopia BRacz., nr 210, f. 44, Jan Kazimierz do Fryderyka III, Bydgoszcz 7 XI 1657: „Interim praemisimus magnificum Czarnecium palatinum Russiae qui die 28 [data nieścisła, por. s. 358 — A. K.] mensis elapsi traiecta" Odera, brevis progressibus suis Serenitatis Vestrae innotescet”; jest to zapewne odpowiedź na list Fryderyka III, 9(19) X 1657, AGAD, AKW, k. lla. 76 RA, Brev till..., Listy P. Wirtza, Szczecin 26 X (5 XI) i 27 X (6 XI) 1657. 77 Tamże. 78 RA, Brev till..., P. Wirtz, Szczecin 29 X (8 XI) 1657. 79 C z a p l i ń s k i , Wyprawa Czarnieckiego, s. 147, wspomina o naradzie.

Znów na Pomorzu (wrzesień 1657—sierpień 1658)

419

N ie w iadomo, czy było to samodzielne posunięcie Czarnieckiego, czy też podjął je w porozum ieniu z Janem Kazimierzem.80 D onosząc o nim elektorowi, pisał, że postanowiono nie przedsiębrać żadnej wyprawy na Pom orze bez współudziału wojsk cesarskich i elektorskich.81 A tak na W krę wykazał dobitnie, że bez piechoty i dział, z kilkom a zaledwie tysiącami jazdy podobna ekspedycja jest niewykonalna. W iado­ mości o zbliżaniu się W rangla z 4000 jazdy82 mogły przyspieszyć ostateczną decyzję Czarnieckiego. M arsz pow rotny rozpoczęto 9 listopada.83 Przewidując m ożliwość nowej w y­ prawy, Czarniecki wycofując się pozostawił swoje załogi w kilku miastach. W y w o ­ łało to ostre protesty elektora.84 Odrę przekroczono 11 listopada.85 P ow rót odbywał się tą samą drogą, Czarniecki znów starał się skrócić czas przemarszu, tak że 12 osiągnięto granicę. N ie uzgodnio­ na z elektorem kwestia zaopatrzenia wojska stwarzała znaczne trudności86 i prow a­ dziła do now ych zadrażnień87, których teraz wojewoda wolał unikać. Pozostaje do omówienia problem oceny działań Czarnieckiego na Pom orzu Szcze­ cińskim w jesiennych miesiącach 1657 r. Kryteria moralne były oczywiście nie do przyjęcia dla prowadzących wojnę. N a ogół nie było istotne, jakimi metodami się operuje. D opóki wojna była zwycięska, kryterium stanowiły osiągnięcia militarne. W ypad w okolice Stargardu poza krótką wzmianką Czaplińskiego i szkicem Wielopolskiego był dotychczas pomijany. Zarysowała się natomiast dosyć poważna różnica zdań w ocenie zagonu za Odrę. Władysław Czapliński raczej negatywnie oceniał jego znaczenie militarne. Pisał on: W Polsce pocieszano się później, że Czarniecki, nie mogąc triumfować nad nieprzyjacielem, obrócił przynajmniej w popioły prowincję wroga. Marna to była jednak pociecha. Ten, dla które­ go wspomożenia była przedsięwzięta ta wyprawa, król duński, pozbawiony pom ocy sprzymie­ rzeńców szedł ku klęsce.88 80WAPGd., 300,29,145, f. 22 nn., sprawozdanie z poselstwa gdańszczan do Jana Kazimierza, 26 X 19 X I 1657, f. 69, powrót wojewody był dla dworu zaskoczeniem; por. L i s o 1 a, op. cit., s. 338, z Pozna­ nia 18 XI 1657, inaczej „Gazette de France”, r. 1657, s. 1237. 81 AB, Rep., 9 /5 ee, 12, f. 8, S. Czarniecki do Fryderyka Wilhelma 15 X I 1657. Jest to inny list, tej samej daty, niż cytowany przez Czaplińskiego (Wyprawa Czarnieckiego, s. 149), ten f. 9; por. także f. 57, ten do tegoż, 13 X I 1657. 82 WAPGd., 300, 29, 145, f. 69, wiadomości tej nie potwierdzają źródła szwedzkie. 83RA, Brev till..., P. Wirtz, Szczecin 30 X (9 XI) 1657. Wysłał podjazd, który przyniósł wiadomość, że Czarniecki miał wyruszyć z Penkuhn 9 XI rano. 84 AB, Rep. 9(5) ee, 12, f. 11, Jan Kazimierz do S. Czarnieckiego, Poznań 14 X I 1657; tamże, f. 57, S. Czarniecki do elektora, Drossen 13 XI 1657. 85 Oss., nr 627/1, s. 310; RA, RR 1657, f. 2215v, do B. Mullera, wróg wrócił za Odrę, data niepewna. Engelke (op. cit., s. 5) podaje 16 XI, także „Gazette de France”, r. 1657, s. 1160. 86Wynika to z instrukcji, jaką dał Czarniecki posłom wysłanym do elektora 15 XI (AB, Rep. 9 /5 ee, 12, nr 6). Przewidując nową wyprawę nakazywał on: „Radonem victualium w prowidowaniu prowian­ tem lubo też o komisarzów coby tego pilnowali”. 87 Por. AB, Rep. 9 /5 ee, 12, nr 11, Jan Kazimierz do S. Czarnieckiego, Poznań 14 X I 1657; tamże, nr 10, S. Czarniecki do elektora 21 XI 1657. 88 C z a p l i ń s k i , Wyprawa Czarnieckiego, s. 149.

420

Najazd szwedzki (1655—1659)

N ieco inaczej ocenił tę wyprawę Adam Przyboś. Pow tórzył co prawda ogólne sądy Czaplińskiego89, dodał wszakże, że Czarniecki wykazał w wyprawie [...] wielokrotnie już wypróbowane zalety zagończyka na wielką skalę; spowodował poważną dywersję w szeregach szwedzkich, nie umiał jednak utrzymać karności żołnierza, choć się o to starał.90

W ynika z tego, że Przyboś w zasadzie pozytywnie ocenia owe „zalety zagończy­ ka”. Ja byłbym tu ostrożniejszy i to nie z punktu widzenia kryteriów moralnych, ale realnej przydatności akcji.91 Poza tym , co istotniejsze, sąd Przybosia zawiera wewnętrzną sprzeczność. Albo celem zagonu była dywersja i zniszczenie zaplecza wroga i wtedy wojewoda ruski planował owe grabieże, m ordy i wypalania, albo też była to tylko niekarność żołnierzy. O niekarności wspomina Piekarski i to raz tyl­ ko. W szystko, co wiadomo o wyprawie, wskazuje, zedayła-tcńakcja celowa i prze­ myślana, że działania soldateski były normalną częścią, a w tym wypadku główną, w ypraw y pomorskiej.

P o odejściu oddziałów polskich z Pom orza Szwedzi odetchnęli. Nastąpiło nowe rozlokowanie wojsk92 i Karol Gustaw polecił swym oficerom bacznie obserwować dalszy marsz Czarnieckiego w W ielkopolsce.93 Być może obawiano się jeszcze po­ w rotu Polaków .94 N ie było to bezzasadne. Sam Czarniecki także się spodziewał, że niebawem na­ stąpi ponowną próba pom ocy królowi duńskiemu. W drodze do Wielkopolski do­ tarł doń poseł Fryderyka III Detlef von Ahlefeldt z propozycją, by razem z wojska­ mi cesarskimi i brandenburskimi w yruszył na nową w yprawę.95 Czarniecki wyraził wtedy swą zgodę i Ahlefeldt podążył do Poznania do Jana Kazimierza.96 Wojewoda, 89 P r z y b o ś, Stefan Czarniecki, s. 169. 90 Tamże. 91 Szwedzi wykorzystali działania na Pomorzu do dosyć szerokiej agitacji antypolskiej. Por. RA,

Brev tili..., P. Wirtz, Szczecin 14(24) X I 1657, także RR 1657, f. 2378v do P. Brahe, 18(28) X I 1657; OxS, nr 8, Adolf Jan do B. Oxenstierny, Elbląg 4(14) XII 1657; por. także UuA, VIII, s. 468, także RA, Borussica, B. Wolfsberg do Karola Gustawa, Berlin 11(21), 15(25) X I 1657 i odgłosy w gazetach i dru­ kach ulotnych. 92 Por. RA, RR 1657, f. 2232, 2236-2237, 2243. 93 Tamże, f. 2237 do P. Wirtza 15(25) XI 1657. 94 RA, Brev tili..., P. Wirtz, Szczecin 20(30) X I 1657. 95 D. A h 1 e f e 1 d t, Memoiren aus den Jahren 1617 bis 1659... herausgegeben von Louis Bobe, Kopenha­ gen 1896, s. V, 129; najprawdopodobniej Ahlefeldt przywiózł Czarnieckiemu list Fryderyka III z 26 X (5 XI) 1657; por. Czart., nr 393, f. 142-146 (oryg.); kopia Czart., nr 402, f. 211; por. też nieco późniejsze stwierdzenie L is o 1 i, op. cit., s. 352, Berlin 9 1 1658. 96 A h l e f e l d t , op. cit., s. V, 129; por. też list Fryderyka III do Jana Kazimierza, 26 X (5 XI) 1657, Czart., nr 402, f. 209 i odpowiedź Jana Kazimierza z 17 X I 1657 (RAK, TKUA, Polen A 1 3) tłumaczącą już przyczyny odwrotu Czarnieckiego; także „Gazette de France”, r. 1658, s. 55-56.

ln ó w net Pomorzu (wrzesień 1657—sierpień 1658)

421

nie czekając nawet na wynik tych rozm ów , wysłał w krótce dwóch oficerów do elektora, by uzgodnili z nim szczegóły dalszych działań.97 R ozlokow aw szy oddziały na starych kwaterach nad N otecią98, Czarniecki wyje­ chał do Poznania. 26 listopada odbyła się tam narada wojenna. Poza Czarnieckim uczestniczyli w niej król, M ontecuccoli, Lubomirski, Trzebicki, P io tr Opaliński, Garnier, k tó ry od początków lipca awansował na podpułkownika, także austriacki generał kwaterm istrz D eutrem ont i L isola." W tedy to zapewne Czarniecki wraz z innymi senatorami podpisał specjalną asekurację o dotrzym yw aniu w arunków pokoju welawsko-bydgoskiego.100 N a naradzie rozpatrzono także plany oblężenia Torunia i plany pom ocy Danii. Czarniecki, oczywiście, forsował projekt nowej w yprawy. Zgromadzeni zgodzili się też, że powinni pom óc sojusznikowi.101 Planowano, że elektor będzie współdzia­ łał w tej kampanii102 i Fryderyk Wilhelm nie był temu zasadniczo przeciw ny.103 Z działalności Czarnieckiego w początkach 1658 r. wynika, że pow ierzono mu w te­ dy przygotowanie przyszłej ekspedycji. Przyjazd Ahlefeldta do Poznania i jego rozm ow y z parą królewską104 przyczyni­ ły się niewątpliwie do dalszego skonkretyzowania planów pom ocy wojskowej dla Danii. Poseł duński pow rócił do Berlina, mając pełną zgodę Polski na udział w w y­ prawie wojsk sprzym ierzonych. W ślad za Ahlefeldtem wyjechali także M ontecuc-

97 AB, Rep. 9 /5 ee, 12, nr 5, S. Czarniecki do elektora, 15 X I 1657; tamże, nr 6, instrukcja dla posłów Czarnieckiego, § 3: „[...] inkwirować i wyrozumieć doskonale z książęcia jegomości kiedy umowną z KJMcią Panem naszym imprezę w pomorskie prowincyje wojska prowadzenia zaczynać, et exequi zechce”. § 4. „O czasu determinowanie mówić i wziąć go podpisany ręką książęcia JM ”. § 5. „Wejście wojska KJMci Pana naszego in hosticum, którym traktem jeżeli mimo Szczecin, a w przód Starogard, czyli też tym szlakiem, co i teraz mieć zechce książę JM ”. § 7. „Z książęciem JM serio agent, żeby się nim lody staną porozumiał z książęciem saskim i meklemburskim, żeby przyjaznym sposobem przej­ ścia nasze przyjmowali, którym omnem nostram spondemus modestiam” (książęta sascy bardzo nie­ chętnie myśleli o przejściu wojsk polskich, wiedząc dobrze, jak postępowały one na Pomorzu; por. UuA, VIII, s. 468, książęta sascy do elektora, Weimar 8 XII 1657). 98 RA, SkS, nr 55 c, Extract-Schreiben aus Stettin 1(11) XII 1657; tamże, nr 73, Extract-Schreiben de dato Stettin 9(19) X I I 1657; tamże, Extract-Schreiben de dato Stettin 12(22) X I I 1657. " W a l e w s k i , Historya wyzwolenia, II, s. 208; także N o w a k , Oblężenie Torunia w r. 1658, Toruń 1936, s. 10. 100 AB, Rep. 9 e, a 7, Asekuracja podpisana w listopadzie 1657 r. Za udostępnienie noty dziękuję Wł. Czaplińskiemu. 101 W a 1e w s k i, Historya wyzwolenia, II, s. 209; por. też informacje „Gazette de France”, r. 1658, s. 37, Posen 18 X I I 1657. 102 UuA, VIII, s. 582-583, Memoriał Ahlefeldta, Berlin 27 X I (17 XII) 1657. W zasadzie już w czasie rozmów welawskich ( K u b a l a , Wojna brandenburska, s. 234 nn.) 6000 żołnierzy, których miał dostar­ czyć elektor, miano podporządkować Czarnieckiemu; por. RA, Extranea IX, Polen, nr 143 (awizy), Puncta...; UUB, E 428, Journal, 12 XI. 103 AB, Rep. 9 /5 ee, 12, nr 7, Fryderyk Wilhelm do S. Czarnieckiego, 10(20) X I 1657. 104 A h 1 e f e 1 d t, op. cit., s. 130. Warto zacytować jego dosyć charakterystyczny sąd o zwyczajach panujących na dworze polskim: „mir die Curialia selbst beantworte quod realia aber verwies mich der König damit an die Königin”.

422

Najazd szwedzki (1655—1659)

coli, Lisola, Jan Leszczyński, M orsztyn, Schwerin, Somnitz i H overbeck: dalsze narady toczyły się już w Berlinie.105 Czarniecki pozostał wtedy w Poznaniu. W połowie grudnia jego oddziały opuś­ ciły obóz nad N otecią, skąd jeszcze dokonano kilku w ypadów106 i rozlokow ały się na leża zimowe na Kujawach, blokując T o ru ń .107 W ojewoda ruski przez cały grudzień przebywał w najbliższym otoczeniu króla. Miała się w tym czasie odbywać jakaś narada „generałów i senatorów ” w Piotrko­ w ie.108 C zy rzeczywiście się odbyła? N ic bliższego o tym nie wiadomo. Są wskazów­ ki, że 10 grudnia Jan Kazimierz był istotnie w Piotrkow ie109, by po kilku dniach pow rócić znów do Poznania.110 Podczas pobytu w Poznaniu w grudniu 1657 r. spotkało Czarnieckiego dosyć specjalne „wyróżnienie” ze strony dworu. N a p ozór nieznaczne, później miało ono bardzo poważnie zaważyć na jego losach. W tedy właśnie wojewoda ruski jako jeden z pierwszych został wtajemniczony w plan elekcji vívente rege. Projekt obioru następcy za życia Jana Kazimierza nie był jakąś nowością. Krył się on swego czasu za petraktacjami z cesarzem, z R akoczym i z carem. Sprawa kandydata francuskiego przedstawiała się jednak nieco inaczej. O d początku, prze­ widując trudności w społeczeństwie szlacheckim, a także wśród części magnaterii, rzecz całą traktowano najwyraźniej jak spisek. Aura wtajemniczenia i zaprzysięże­ nia111, skrytych porozumień i poleceń, zawiły system przeciągania ludzi, wszystko to odbiegało wyraźnie od i tak już niezbyt prostych metod polityki dworskiej. Dlacze­ go tak było, łatwo to w ytłum aczyć. Elekcja vívente rege była jak najbardziej niepo­ pularna. Za kandydatem francuskim stała nie tylko królowa, stał także obcy poseł i co istotniejsze duże sumy pieniędzy, płynące bezpośrednio z kasy Ludwika XIV . W tej sytuacji główna sprężyna spisku, Ludwika Maria, chciała zjednać sobie Czarnieckiego z kilku powodów. O jednym pisze wyraźnie de Lumbres: 105 Tamże, s. 134; por. też Czart. 402, Fryderyk Wilhelm do Jana Kazimierza, 28 X I (8 XH) 1657; L u m ­ br e s , Relations, II, s. 155, oraz „Relation von dem jenigen was zwischen Ihrer Königl. Majest. zu Schweden Herren deputirten eines Ihr. Churfl. Durchl. zu Brandenburg Herren Abgesandten ändern Theils jetzt lauffen — den Jahres im Janio zu Flensburg vorgelauffen. Wosind allerhand Beilagen ah Missiven und ändern nothwendigen Schrifften die bey selbiger Negotiation Theils eingeführet und passiret seind, Theils auff die­ selbe gerichtet werden zu finden sein. A. 1658”; D. Ahlefeldt do Fryderyka HI, Hamburg 1 7 II 1658; „Con­ tinuado XXVUF’, s. 18; RA, Borussica, B. Wolfsberg do Karola Gustawa, Berlin 2(12) 1 1658. 106 RA, OxS, nr 8, Adolf Jan do B. Oxenstierny, Elbląg 4 (14) XII 1657. 107 RA, Brev till..., B. Biilow, Toruń 12(22) XII 1657. Jakieś oddziały, być może dragonia, odejść miały na Podgórze, RA, Brev till..., B. Oxenstierna, 20(30) XII 1657; RA, SkS, nr 73, Extract-Schreiben... P. Wirtza ze Szczecina 12(22) XII 1657 podaje Chojnice. 108 RA, Brev till..., B. Bülow, 12(22) XII 1657. 109 WAPP, Poznań, ks. rei. gr., nr 182C, f. 215-215v, Piotrków 10 XII 1657. 110 BRacz., nr 1643 niepaginowane, Król do N N , Poznań 16 X I I 1657; także AGAD, AR, III, ks. 5, nr 138, Jan Kazimierz do B. Radziwiłła, Poznań 16 XII 1637; prawdopodobnie był już w Poznaniu 12 XII; por. T h e i n e r, Vetera Monumenta, III, s. 530; podróży do Piotrkowa nie umiem wytłuma­ czyć. 111 K o r z o n, Dola i niedola, I, s. 89.

Znów na Pomorzu (wrzesień 1657—sierpień 1658)

423

[...] il est encore nécessaire de gagner Czarniecki, qui pouvre faire revenir l’archeveque de Gnesne, dont il est l’allié et l’ami.112

Ale była to tylko jedna z przyczyn. Inne były nawet poważniejsze, choć głębiej ukryte. W ojew oda ruski był w wojsku niezwykle popularny.113 Jego opowiedzenie się po stronie polityki francuskiej w momencie ewentualnych zadrażnień lub star­ cia, mogło zw olennikom francuskiego kandydata na tron polski pozyskać wielu no­ wych sprzymierzeńców. Był też Czarniecki dobrym żołnierzem, a każdy spisek musi liczyć się z siłą i woli ją mieć po swej stronie niż przeciwko sobie. W reszcie był tym „najwierniejszym” żołnierzem króla, którego rękoma można było wiele zrobić. Czarniecki prawdopodobnie dowiedział się o planach dworu w poufnej rozmowie, na którą zaprosiła go Ludwika Maria. Królow a musiała mu wtedy przedstawić real­ ne korzyści, jakie popłyną z poparcia planów królewskich —■dowodzenie oddziała­ mi francuskimi, jeśliby te przyszły do Polski i stała „pensja” 4000 talarów .114 Zapewne też w ówczas padły dalsze obietnice buławy115, co dla w ojewody ruskie­ go miało niezmiernie poważne znaczenie. Reakcja Czarnieckiego na propozycje Ludwiki Marii była zapewne dosyć pro­ sta. N ie dostrzegał chyba żadnych powodów odrzucenia ich. Rękojmią słuszności koncepcji elekcji vívente rege było dlań stanowisko pary królewskiej. Przyjęcie wa­ runków królowej niosło także wielorakie korzyści. Przede wszystkim jeszcze sil­ niej wiązało wojewodę z Janem Kazimierzem i zmieniało jego stanowisko na dwo­ rze. W swoim mniemaniu Czarniecki przestawał być tylko wykonawcą, ale stawał się współdecydującym w sprawach ogólnej polityki państwa. Obietnica pieniędzy i wzmocnienia pozycji w wojsku, inne awanse, które by miały zostać zrealizowane po przeprowadzeniu planu, bynajmniej nie były do pogardzenia. Odrzucenie propozycji groziło Czarnieckiemu nadszarpnięciem dobrych sto­ sunków z dworem i jego najbliższymi współpracownikami. N ie miał po tem u ja­ kichkolwiek przyczyn, nie miał także możliwości. Dla wojewody ruskiego zdecy­ dowanie nielubianego wśród tej części magnaterii, która zajmowała bardziej samo­ dzielne stanowiska, a później miała tw orzyć nową opozycję, pozostawała tylko jed­ na droga, już na pierwszy rzut oka korzystna i prowadząca do wielkich zaszczytów. 112 W a l i s z e w ski , op. cit., s. 231, A. de Lumbres do Mazariniego, Toruń 28 XII 1657; L u m ­ b r e s , op. cit., II, s. 173, de Lumbres nieco później stwierdzał: „sa filie [Czarnieckiego — A. K.] n’avoit pas un petit ascendant sur l’esprit de l’archeveque de Gnesne”. 113 D e L u m b r e s , op. cit., II, s. 173: „Entre autres elle gagna Czarneski, qui aurait succédé au palatinat de Russie et s’estoit acquis grande réputation dans les armes”. 114 W a 1i s z e w s k i, op. cit., s. 231-232: „La reine lui a fait entendre que, la paix se faisant, il pour­ rait trouver une place dans les armées de France notamment à la tete de troupes, que la France se propose de lever en Pologne, ce qu’ila accepté le plus volontiers, disant qu’il sera meme prêt de se joindre au roi de Suede ou a tel autre prime qu’on voudrait en France. La reine pense que V. E. pourrait lui écrire un compliment sur ses hauts faits et comme il est intéressé et n’est pas riche, qu’on lui fasse espérer une pension de 4000 richdales, lequelle pension se pourrait continuer jusqu’a l’élection d’un roi. En attendant, la reine lui a promis la première starostie qui vaquerait”. 115 Por. plany królowej ZDIH PAN, TRz., nr 80, s. 63-64, P. Yidoni, szyfry, Warszawa 6 X 1657.

424

Najazd szwedzki (1655—1659)

Tak mniej więcej przedstawiały się pobudki, dla których Czarniecki zaczął współ­ działać w sprawie, która już od swych początków nie była traktowana jako zupełnie „czysta” i nie była na pewno zw ykłym pociągnięciem politycznym . N ie tłumaczy tego tylko posłuszeństwo wobec króla i jego poczynań. „W ierny żołnierz” mógł się nad tym nie zastanawiać, ale nikt prawie w siedemnastowiecznej Rzeczypospolitej nie traktow ał elekcji vívente rege jako czynu patriotycznego i nie kojarzył jej z wier­ nością O jczyźnie. Francuzi patrzyli na to dość „materialnie” — de Lumbres na przy­ kład twierdził później, że Czarniecki przystał na propozycje królowej, przekonany obiecanymi mu pieniędzmi.116 A choć była to tylko osobista interpretacja pobudek, które kierowały wojewodą ruskim, pierwszym wynikiem tej zgody był istotnie list kardynała Mazarini do Czarnieckiego z zapewnieniami, że król francuski chętnie będzie widział go w swej służbie — i obietnicą stałego otrzymywania 4000 talarów .117 Tym czasem trw ały przygotowania do w ypraw y do Danii. W Berlinie toczyły się na ten temat rozm ow y między przedstawicielami wojsk sprzym ierzonych.118 Ekspedycja miała się odbyć po zamarznięciu rzek, co nastąpiło na początku stycz­ nia 1658 r .119 Największą przeszkodą była mała ilość żołnierzy. Czarniecki napotykał poważne trudności przy organizowaniu w ojska.120 Po­ czątkow o król chciał zasilić jego oddziały wojskami litewskimi.121 Jeszcze w stycz­ niu miał Połubiński połączyć się z wojewodą ruskim122, decyzje te jednak zostały szybko odwołane123, prawdopodobnie dlatego, że wojska litewskie miały iść dó Prus na pom oc elektorow i.124 W szwedzkiej kwaterze głównej orientowano się w planach zimowej w yprawy. Prawdopodobnie wiadomości przeciekały z otoczenia elektora bezpośrednio do Ka­ rola Gustawa. Ju ż w styczniu król ostrzegał Midiera i W irtza, by pilnie uważali, czy nie rozpocznie się inwazja wojsk polskich i austriackich na P om orze.125 W iadomość 116 W a l i s z e w s ki, op. cit., s. 233-234 (tylko regest), A. de Lumbres do Mazariniego, Poznań 20 IV 1658. 117 Nie znam listu Mazariniego do Czarnieckiego, wynika to wyraźnie jednak z korespondencji kardynała z de Lumbresem. W a l i s z e w s k i , op. cit., s. 233, Mazarini do de Lumbres, Paryż 2 5 1 1658 o liście do Czarnieckiego: „que le roi de France sera enchanté de l’avoir á son service, mais après la paix conclue. — On lui accorde aussi une pension de 4000 richedales”. 118A h l e f e l d t , op. cit., s. 131, „Relation von dem jenigen was zwischen Ihrer Königl. Majest. zu Schweden Herren Deputirten...”; D. Ahlefeldt do Fryderyka III, Hamburg 1 7 II 1658; por. też informa­ cje szwedzkie: RA, Borussica, B. Wolfsberg do Karola Gustawá, 26 XII 1657 (5 I 1658), 2(12) I 1658. Wolfsberg podkreślał, że kurfirst niezwykle niechętnie przystanie na przemarsz oddziałów Czarniec­ kiego przez swoje terytoria. 119 WAPGd., 300, 53, 711, nr 4, Jan Kazimierz do rady m. Gdańska, Poznań 1011658; także „Gazet­ te de France”, r. 1658, s. 55. 120 UuA, VIII, s. 278, Ludwika Maria do elektora, 19 I 1658. 121J a s n o w s k i, Aleksander Hilary Połubiński, s. 167. 122 AGAD, AR, III, ks. 5, nr 142, Jan Kazimierz do A. H. Połubińskiego, Poznań 2 0 1 1658. 123 Tamże, nr 144, tenże do tegoż, Poznań 26 1 1658. 124 Czart., nr 1819, s. 127, nr 32, Jan Kazimierz do B. Radziwiłła, Poznań 26 I 1658; por. także WAPGd., 300, 29, 146, f. 31, Jan Kazimierz do elektora, 1 II 1658. 125 RA, RR 1658, f. 45v, do B. Müllera; tamże, f. 46v, do P. Wirtza, 12(22) 1 1658.

ln ó w na Pomorzu (wrzesień 1657—sierpień 1658)

425

Biilowa, że Czarniecki pojawił się w okolicach Radziejowa126 wywołała nowe oba­ w y przed polskim atakiem.127 W rzeczywistości Czarniecki nie był w stanie w yruszyć do Danii w styczniu lub lutym 1658 r., a decyzja w tej sprawie miała ostatecznie zapaść na konwokacji w W arszawie. Dzieje tego zjazdu senatorów i znaczniejszej szlachty, tak mało znane128, warte byłyby odrębnego opracowania. N a nim przecież miano podjąć postanowienia o pró­ bach zasadniczej zmiany sejmowania i rządzenia w Polsce. N iestety, brak tu miejsca na obszerniejsze omówienie129, jak zwykle trzeba skoncentrować się tylko na spra­ wach związanych bezpośrednio z Czarnieckim. W ojew oda ruski był jeszcze na początku lutego na Kujawach130 i stamtąd udał się do W arszaw y.131 Jego udział w konwokacji, w świetle dostępnych źródeł, nie ulega wątpliwości.132 W sprawach ogólnych można bez obawy przyjąć, że Czarniecki popierał politykę króla, k tó ry był jego najmożniejszym protektorem . N a zjeździe rozpatrywano także sprawy militarne. Część wojsk cesarskich, od­ działy litewskie i 24 chorągwie, którym i dowodził Grodzicki, postanowiono skie­ rować w bezpośrednie okolice Gdańska, 5000 zas ludzi Czarnieckiego i 2 pułki dra­ gonów „niemieckich” w raz z wojskami elektora i M ontecuccolego wysłać na P om o ­ rze.133 Określenie „Pom orze” nie jest precyzyjne, nie ma jednak wątpliwości, że m owa o Pom orzu Szczecińskim i wyprawie do Danii. Jan Kazimierz wspomina

126 RA, Brev tili..., B. Bülow, 10(20) 1 1658. 127 RA, RR 1658, f. 164v, do P. Wirtza i B. Miillera, 23 I (2 II) 1658. 128 W a 1 e w s k i, Historya wyzwolenia, II, s. 272-276; K u b a l a , Wojny duńskie, s. 64-69; C.z e r m a k , Próba naprawy Rzeczypospolitej-, C z a p l i ń s k i , Próby reform państwa, s. 318-320, opracowania

w zasadzie tylko szkicowo omawiają zjazd warszawski. 129Dysponuję może nieco większym materiałem niż moi poprzednicy, jednak bez źródeł archiwów wiedeńskich nie jestem w stanie nawet zarysować bardziej szczegółowego przebiegu obrad. 130 RA, Brev tili..., B. Bülow, 3 0 1 (9 ET) 1658. 131 Konwokacja zaczęła się, w drugiej połowie lutego; por. WAPGd., 300, 29, 146, f. 4-23v, „Recessus dessen was bei der gehabten zu Warschau Konvokationen”. 132 Tamże, f. 15: por. także „Relation was neulicher Zelt zu Warschau in werender Convocation denckwürdig vorgefallen und beliebet worden, nebenst beygefügtem Bericht was sonsten in Preussen zwischen Königl. Polnischen und Schwedischen Parteyen an einem und ändern Orten in Scharmützeln vorgelauffen, A. 1658”. Por. S. B a r ą c z, Pamiętnik dziejów polskich. 1 aktów urzędowych lwowskich i rękopisów z eb ra ł..., Lwów 1855, s. 52-53; J. Krall do siostry, Warszawa 28 III 1658, „konwokacyja skończona sekretnie. Niektóre rzeczy do druku dano”. „Continuatio XXVIII , s. 47, Czarniecki razem z Michałem Radziwiłłem był drużbą Jana Zamojskiego, którego ślub odbył się w czasie konwokacji. Szczegół nieznany Korzonowi; por. Dola i niedola, I, s. 48. 133 „Summa praecipuorum quae in ultimo senatorum congressu Varsaviae conclusa fuerant”, 14 III 1658, druk W a l e w s k i , Historya wyzwolenia, II, s. LX IV -X X V : „Czarniecius cum 500 equitibus et 2000 germanicis dragonibus in Pomeraniam tendet, ut se nobis ac electori brandenburgico conjungat. Eique demandatum est ut exacte cum comité Montecucuoli corespondat et eius consilio in omnibus utatur”; por. też L u m b r e s, Relations, II, s. 201; MHHD, XXIII, s. 614-616, C. Schaum do J. Rako­ czego, Makowica 29 III 1658; także S z i 1 a g y i, op. cit., II, s. 496.

426

Najazd szwedzki (1655—1659)

wprost o „Holzacji”.134 Czarniecki był obowiązany nawiązać ścisły kontakt z Montecuccolim i zasięgać jego rady. N ależy przypuszczać, iż mimo bardzo ciężkiej zim y135 wyprawa miała nastąpić natychmiast. Z Berlina coraz to nadchodziły ponaglenia136 i Czarniecki właściwie bez przerw y przygotow yw ał się do wyruszenia.137 Ju ż 23 lutego Władysław Wilkowski z ramienia wojewody ruskiego prosił elektora brandenburskiego, by wy­ znaczył komisarza, który by czuwał nad przemarszem oddziałów polskich przez M archię.138 Tenże Wilkowski w liście do komendanta Kołobrzegu zapowiadał ry­ chłe przybycie „swego generała”.139 Przygotow ania te przez cały czas dokładnie śledzili Szwedzi. N a początku marca pisał o nich W irtz do Karola Gustawa.140 Zdobył on wiadomości od starosty z „Tempelburga”, istnieje więc możliwość, że jego pośrednim łub bezpośrednim informa­ torem był W ilkowski. W liście swym donosił też o szybkich przygotowaniach pol­ skich na Kujawach.141 Te same informacje pow tórzył w kilka dni później w liście do W rangla.142 Bardziej uspokajające wieści nadchodziły od Biilowa z Torunia. W li­ stach z pierwszej i drugiej dekady m arca143 informował, że oddziały Czarnieckiego pozostają rozlokow ane na Kujawach, w Pakości, Inowrocławiu i innych małych miastach. O bliczał je wtedy na 18 chorągwi jazdy i 5 chorągwi dragonów. M imo intensywnych przygotowań do wyprawy, nie zaczęto jeszcze ściągać woj­ ska z leż zim ow ych. C o prawda oddziały na Kujawach nie stanowiły Wszystkich sił, którym i Czarniecki miał dysponować. Relacja drukowana „z W arszaw y” podkre­ śla, że w drugiej połowie m arca miał już 5000 kwarcianych i 800 „wolontariuszy”144, prawdopodobnie m owa o pospolitym ruszeniu. Liczby te, aczkolwiek na pewno przesadzone, wskazują, że do przygotowywanej w ypraw y pomorskiej mieli wejść pospolitacy, a więc w grę wchodziły jakieś oddziały nieskupione w okolicach Pako­ ści i Inowrocławia. W iadom o poza tym , że chorągwie i zapewne pospolitacy pod­

ln ó w na Pomorzu (wrzesień 1657—sierpień 1658)

427

porządkowani kasztelanowi poznańskiemu, Krzysztofow i G rzym ułtow skiem u, otrzym ali polecenie króla, by w yruszyć razem z wojewodą ruskim .145 B yć może Czarnieckiemu przekazano także część oddziałów zostających pod bezpośrednim dowództwem Potockiego. Jednocześnie hetman wydał uniwersał do wojska, które miało iść z Czarnieckim do Danii. Potocki nakazywał żołnierzom, by wojewodzie ruskiemu „posłuszeństwo takowe oddawali, jakowe debetur od żołnierza, kom endantom od hetmana z m ocą zupełną ordynow anym ”.146 Prawdopodobnie w końcu m arca przygotowania weszłyby w ostatnią fazę, elek­ to r bowiem w yznaczył na 1 kwietnia koncentrację w M iędzyrzeczu147, a Czarniecki miał tam przybyć z 5000 jazdy i 2000 dragonów148, gdyby nie zmiany w sytuacji międzynarodowej. W iadomości o pokoju Roeskilde nie przekreśliły wprawdzie pla­ nów w ypraw y duńskiej149, wprowadziły jednak wiele zamieszania w stosunkach wzajemnych trzech państw koalicji antyszwedzkiej, z których każde na własną rękę myślało o zawarciu odrębnego pokoju.150 Konflikty polityczne poważnie rzutow ały na, sprawy wojska. Licząc się z możli­ wością ekspedycji, strona polska, a za jej namową i M ontecuccoli, nie rezygnowała z koncentracji oddziałów na granicy Pom orza. Zgrupowanie oddziałów na granicy M archii, w stałym punkcie wyjściowym wypraw na Pom orze szwedzkie, w warun­ kach niewyjaśnionej sytuacji politycznej było bardzo dogodne, szczególnie gdy były to oddziały Czarnieckiego, po których i elektor, i Karol Gustaw wiedzieli, czego się mogą spodziewać. Dlatego też, choć koncentracja w M iędzyrzeczu nie doszła do skutku, ze wzglę­ du na stanowisko Fryderyka W ilhelm a151, Czarniecki prawdopodobnie w końcu kwietnia ruszył swe oddziały z okolic Pakości i Inowrocławia w kierunku granic M archii152, gdzie rozlokował, je nad N otecią. Kwatera główna w ojewody znajdowa­ ła się pod W ałczem .153

134 Czart., nr 400, s. 247, Jan Kazimierz do K. Grzymultowskiego (?), Warszawa 12 III 1658; „depu­

towaliśmy ex mente senatus consulti wojewodą ruskiego do Holzacyji z wojskami naszymi”. 135 Por. WAPGd., 300, 53, 1185, t. 2, nr 27, Kopia listu Morsztyna z Kopenhagi 4 III 1658. 136 „Relation von dem jenigen...”; F. Rasch, Listy z Berlina 6(16) i 8(18) II 1658: „Lessinski Qan Leszczyński] hat alsofort durch einem Courier seinem Könige das periculum morae remonstriret, sich zwar auff Antwort beruffen, iedoch annoch dem Czarnecky beordert sich in Bereitschaft zu halten”; por. także korespondencję J. Leszczyńskiego, Czart., nr 388. 137 RA, Borussica, B. Wolfsberg, protokół konferencji z Hoverbeckiem, 25 II (7 IV) 1658. 138 RA, KhS XI, nr 9, Fragment listu Władysława Wilkowskiego, Tempelburg (Czaplinek) 13(23) H 1658; także protokół konferencji. 139 Cytowany protokół konferencji. 140RA, Brev tili..., P . Wirtz, Szczecin 2 3 II (5 III) 1658: „das sich der Czarnetzky bey den Churfürstli­ chen angemeldet und für sich und für die Öterreicher das Durchzug durch die Marek umb über Wollin nach Vorpommern und Holstein zurgehen begehret hätte”. 141Tamże. 142RA, SkS, nr 55 c, P. Wirtz do C.G. Wrangla, Szczecin 28 II (1 0 III) 1658. 143 RA, Brev tili..., B. Bülow 1(11 ?) III 1657 i 12 (22) III 1658. 144 „Relation was neulicher Zeit zu Warschau in werender Convocation...”

145 Czart., nr 400, s. 247, nr 58, kopia niepewna, Jan Kazimierz do K. Grzymuitowskiego (?), War­

szawa 12 III 1658. 146 BPAN Kórn., nr 1941 a, nr 37, Uniwersał S. Potockiego, Sokal 25 III 1658. 147 W a 1 e w s k i, Historya wyzwolenia, II, s. 294; pierwszy termin koncentracji został wyznaczony na 21 III, por. protokół konferencji z Hoverbeckiem. 148 Tamże, na podstawie oryginału listu Montecuccolego do Czarnieckiego, Zduny 24 III 1653, znajdującego się w Archiwum Wojny w Wiedniu. 149 RAK, TKUA, Polen, A.I.3, Jan Kazimierz do Fryderyka III, Warszawa 21 III 1658. Dążenia polskie do wyprawy potwierdzają relacje Hoverbecka i Sparrego 1 1 / 2 1 IV 1658 (AB 9, Rep. 5 ee, 12; za informację serdecznie dziękuję prof. dr. Wł. Czaplińskiemu). 150R u b a 1 a, Wojny duńskie , s. 48-50. 151 Tamże, termin koncentracji przesunięto na 26 IV. 152 B a r ą c z , op. cit., s. 57-58, S. Czarniecki do J. Godlewskiego, Strzelno 2 6 IV 1658; por. RA, Brev till..., B. Bulów 15(25 ?) V 1657, Czarniecki zostawił na starych leżach tylko 2 chorągwie. 153 Por. S. Czarniecki do D. Gordona, Walcz 20 V 1658, druk. J a s n o w s k i , Listy Stefana Czarniec­ kiego do Bogusława Radziwiłła, „PHW”, t. X , r. 1938, s. 111. Od maja aż do końca sierpnia obóz Czar­ nieckiego rozłożony byl nad Notecią, między Wieleniem a Czarnkowem, por. AGAD, Sucha, ks. 145/

428

Najazd szwedzki (1655—1659)

Jak m ożna się zorientow ać z ilości wojska154, które było w obozie nad N otecią, ściągnięto tylko oddziały z Kujaw, inne, przewidywane do w ypraw y duńskiej, nie dołączyły wtedy do zgrupowania. Atmosfera w wojsku stojącym na granicy Marchii była bardzo napięta, rozpoczęły się gwałty i grabieże i mimo uniwersałów wojewody155 nic ich nie mogło pow strzy­ mać. Niewiele nawet pomogło i to, że część wojska otrzym ała zapłatę.156 R uchy wojsk na granicy M archii zainteresowały, tak jak przewidywano, szwedz­ kie dow ództw o, zwłaszcza że według doniesień, należało się spodziewać, iż Polacy

ln ó w m Pomorzu (wrzesień 1657—sierpień 1658)

429

Marchii.161 Ponieważ przewidywano w zasadzie wyłącznie możliwości ataku od pół­ nocnego zachodu, położenie oddziałów Czarnieckiego było bardzo korzystne. Zgodnie z tym i postanowieniami cały maj i początek czerwca spędził Czarniecki w obozie nad N otecią.162 Skontaktował się wówczas z elektorem, donosząc mu, iż przebywać będzie nadal między Wieleniem a Czarnkow em , i poruszając zarazem sprawę stosunku Fryderyka Wilhelma do ewentualnego przemarszu Szwedów przez terytorium Marchii. Sugerował także możliwość ataku szwedzkiego od strony Holsz-

przy pierwszym pretekście wyruszą na Pom orze.157Wiadomości były jednak sprzecz­ ne158 i Karol Gustaw nakazał Mullerowi pilnie śledzić Posunięcia oddziałów pol­

tyn a.163 N ieznajom ość najbliższych planów przeciwnika spowodowała, iż Jan Kazimierz zdecydował się w czerwcu na wzmocnienie sił Czarnieckiego oddziałami Połubiń-

skich i elektorskich, szczególnie zważać na Czarnieckiego, obserwując, czy połączy się z Fryderykiem W ilhelm em .159 Informacje Müller miał nadsyłać „durch Tag und N ach t”, widać więc, jaką wagę do nich przywiązywano. \

skiego.164 N ie były to jeszcze przygotowania do akcji ofensywnej, choć elektor obawiał się, by Polacy takiej akcji nie podjęli i przestrzegał przed atakowaniem, zanim sprzy­

Z niemniejszą uwagą, acz bez większego powodzenia, sprzymierzeni obserwowali ruchy szwedzkiego przeciwnika. N ie było wiadomo, co Karol Gustaw przedsięweźmie, mając rozwiązane ręce po zaw artym pokoju w Danii. D ow ództw o cesar­ skie rozpatrywało jako najbardziej prawdopodobny atak od strony Pom orza, oba­ wiając się przy tym , że chwiejny elektor zgodzi się przepuścić wojska szwedzkie przez swoje terytorium .160

mierzeni nie połączą swych wojsk.165 W sytuacji, w jakiej znajdował się Czarniecki, duże znaczenie miała dlań kores­ pondencja z Gdańskiem. Mieszczanie gdańscy byli jedyną właściwie w Polsce do­ brze zorganizowaną instytucją informacyjną, do nich też zwracał się wojewoda ru­ ski, kiedy chciał się dowiedzieć czegoś konkretnego o zamiarach i posunięciach wojsk przeciwnika. O trzym ana od gdańszczan odpowiedź potwierdzała raczej przewidy­ wania o lądowej drodze Karola Gustawa, nie obserwowano bowiem żadnych więk­

W tych warunkach doszło do narady w Buku pod Poznaniem , w głównej kwate­ rze M ontecuccolego. Ze strony polskiej uczestniczyli w niej Jan Leszczyński, Czar­ niecki i M orsztyn. Był też obecny przedstawiciel Fryderyka Wilhelma. Rozpatrując możliwe posunięcia Szwedów, postanowiono w razie wkroczenia od Pomorza, zorga­ nizować cztery ewentualne linie obronne: jedną na wypadek, gdyby Karol zmierzał do Prus, drugą nad Notecią, jeżeli uda się w tym kierunku, trzecią nad O drą dla obro­ ny Marchii, czwartą wreszcie w razie próby zaatakowania Czech i Śląska z obejściem 169 oraz AR, II, ks. 19, s. 1: „wojsko jedne za Dnieprem, drugie z Czarnieckim pod Wieluniem (Wiele­ niem)”; wiadomość tę wyraźnie potwierdza P a s e k, Pamiętniki, s. 11: „nasza zaś dywizyja z panem Czarnieckim; pod Drahimem staliśmy przez miesięcy trzy”; Czapliński (tamże, s. 11, przyp. 1) neguje informacje Paska, sądząc, że ów wymieniony Drahim to Drawsko Pomorskie, oddalone o 65 km od Koszalina. Drahim, o którym pisze Pasek, to Drawsko nad Notecią, między Wieleniem a Drezden­ kiem; był to rejon obozu Czarnieckiego. 154W a 1 e w s k i, Historya wyzwolenia, II, s. 301, na podstawie protokołu narad w Buku Czarniecki dysponował 3000 jazdy i 1000 dragonii. Szwedzkie informacje, znacznie przesadzone, podawały 80 cho­ rągwi — 10 000 ludzi; por. RA, Extranea IX, Polen, nr 143, Extract-Schreibens von 8(?) V 1658. 155W APP, Pyzdry, ks. rei. gr., nr 74, f. 58, Uniwersał S. Czarnieckiego do oficerów swojej dywizji, Poznan 5 V 1658; ponieważ kroi wziął pod opiekę „zbory żydowskie” w województwach: poznańskim i kaliskim, nie wolno ich grabić. 156AGAD, ASW, dz. 86, ks. 55, 78. 157RA, Extranea IX, Polen, nr 143, Extract-Schreibens. 158Tamże: „hate der Czarnecki gute ordre gehalten und gehäret verboten um die Chur. Brandenburgische Lande sich nicht zumangriffen”. 159RA, RR 1658, f. 1349v, 1365, do B. Müllera 10(20) V i 14(24) V 1658. '“ W a l e w s k i , Historya wyzwolenia, II, s. 298-300.

szych działań szwedzkich na m orzu.166 W ylądowanie Szwedów na mierzei było dla sprzym ierzonych bez wątpienia dużym zaskoczeniem. Czarnieckiemu donieśli o tym od razu gdańszczanie. W oje­ woda otrzym ał od nich alarmujący list datowany 19 czerwca, w k tórym pisali, iż nieprzyjaciel zajął N eryngę.167 Analogiczne listy wysłała wtedy rada miasta do Jana Kazimierza. 161 Dokładne omówienie narady w Buku, tamże, II, s. 301 nn. na podstawie Protocollum succintum über die zu Buk gehaltene Conferenz, Archiwum Wojny w Wiedniu, por. także wzmianki w: „Einkommender Relation ausz Pohlen, Preussen und Mosskowien was selbiger Ohrten newlich passiret, A. 1658”; dość dokładna relacja „Gazette de France”, r. 1658, s. 459. 162 AB, Rep. 9 /5 ee, 12, S. Czarniecki do elektora, z obozu nad Notecią 4 VI 1658,11 V I 1658,22 VI 1658; por. też RA, Extranea IX, Polen, nr 143, Aus Stargard 30 VI 1656, dokładne rozłożenie oddzia­ łów. 163 Tamże. 164 Tamże; por. też AGAD, AR, DI, 6, nr 161, Jan Kazimierz do A. H. Polubińskiego, Sieraków 13 VI 1658. 165 Nie znam pełnej korespondencji między elektorem a Czarnieckim, dlatego też nie mogę ustalić jej początków. Już z listu elektora do wojewody z 22 V (1 VI) 1658 wynika, że Czarniecki pisał doń wcześniej (AB, Rep. 9 /5 ee, 12), następne listy wskazują, że elektor nie zamierzał w tym czasie rozpo­ cząć działań ofensywnych, 27 V (6 VI), 3 (13) VI, 8 (18) VI. 166 WAPGd., 300, 27, 75, f. 286v-288, Rada m. Gdańska do S. Czarnieckiego 7 VI 1658, odpowiedź na list Czarnieckiego; por. także 300, 53, 711, nr 44b, koncept listu. 167Tamże, 300,53,711, nr 44b, koncept, także 300,27,75, f. 293-293v, Rada m. Gdańska do S. Czar­ nieckiego, 19 VI 1658.

430

Najazd szwedzki (1655—1659)

W obec tych wiadomości król polecił wojewodzie ruskiemu, by natychmiast w yruszył na Pom orze Gdańskie. Miał tam połączyć się z 2000 dragonów elektora oraz artylerią Grodzickiego i rozpocząć działania przeciw Szwedom.168 D o Czar­ nieckiego rozkaz ten dotarł jeszcze przed 26 czerw ca.169 Zamierzał pospieszyć ko­ munikiem, by ubiec Szwedów i odciąć im drogę w głąb lądu. Okazało się to już niemożliwe. Gdańszczanie w liście 27 czerwca donieśli wojewodzie ruskiemu, że nieprzyjaciel po wylądowaniu nawiązał bez trudu kontakt z M alborkiem.170 Ponieważ z opisu działań Czarniecki mógł wywnioskować, że jego przybycje nie zmieni sytuacji, przy­ gotował się do wymarszu bez specjalnego pośpiechu. 28 czerwca odpisał Bogusła­ wowi Radziwiłłowi który znajdował się na Pom orzul komunikując, że wyruszy następnego dnia.171 Dzień wcześniej pisał także do Gdańska, zawiadamiając, że nie­ długo przybędzie.172 Musiał postawić dosyć ostre warunki związane z zaopatrzeniem oddziałów, gdyż gdańszczanie bardzo niechętnie uchwalili udzielenie kwater, amuni­ cji i żywności.173 Przede wszystkim nie chcieli, by wojska Czarnieckiego przeszły przez miasto, być może pamiętając pobyt oddziałów polskich w lutym 1657 r .174 W yruszyw szy wreszcie 3 lipca, wojewoda ruski dotarł do Czerska175 i spodziewał się nazajutrz podejść pod Tczew. Czarniecki wiedział już wtedy, że Szwedzi w yco­ fali się z N eryngi i schronili do Malborka. Miał zamiar blokować ich i zakładał w związku z tym , że może znaleźć się na terytorium elektora.176

iss BP A N Gd. nr 11, Jan Kazimierz do rady m. Gdańska, Poznań 27 VI 1658; por. list S. Czarniec­ kiego do elektora 26 VI 1658; por. także W a l e w s k i , Historya wyzwolenia, II, s. 306-307 oraz „Glaubwürdiger Bericht auss dem Königreich Pohlen, Preussen, Lieffland und Ändern Orten was neulicher Zeit allda in eintzigen Rencontren auch sonsten in ändern Begebenheiten denckwürdig fürgefal­ len. Aus Warschau vom 12 Julii, A. 1658” (zapewne list Krausego). Także listy Jana Kazimierza do A. H. Połubińskiego nakazujące natychmiast ruszyć pod Gdańsk i połączyć się z Czarnieckim, AGAD, AR, III, 6, nr 168 i 169. 169 AB, Rep. 9 /5 ee 12, 26 VI, Czarniecki pisał już do elektora o wylądowaniu Szwedów i o swych dalszych planach. 170WAPGd., 300, 27, 75, f. 294-295v, Rada m. Gdańska do S. Czarnieckiego, błędnie 27 V, oczywi­ ście 27 V I 1658. 171J a s n o w s k i, Listy, s. 11, S. Czarniecki do B. Radziwiłła, obóz między Wieleniem a Czarnko­ wem, 28 VI 1658. List ten nie sprawił na Bogusławie zbyt dobrego wrażenia; por. list B. Radziwiłła z Królewca w VIII 1658, BP AN Kórn., nr 1558, nr 38. 172WAPGd., 300, 53, 711 lb; por. tamże, 300, 27,75, f. 304-305v, Rada m. Gdańska do S. Czarniec­ kiego 1 VII 1658; tamże, f. 307, do K. Piaseczyńskiego 1 VII 1658. 173 Tamże, 300, 10, 31, f. 348-350v, Propozycja rady, 1 VII 1658, f. 357-358, I ordynek, f. 359, II ordynek, f. 363, III ordynek. 174Tamże, 300, 29, 146,' f. 136-138, szyfrowany list B. Krausego do senatu m. Gdańska, 8 VII 1658. 175AB. Rep. 9 /5 ee, 12, S. Czarniecki do elektora, Czersk (na drodze z Chojnic do Starogardu) 3 VII 1658.

176 AB, Rep. 9 /5 ee, 12, f. 28, S. Czarniecki do elektora, obóz pod Czerskiem 3 VII 1658; tamże, f. 32, S. Czarniecki do elektora, obóz pod Lalkowami 3 VII 1658; por. także W a l e w s k i , Historya wyzwolonej Rzeczypospolitej,!, s. 34.

ln ó w na Pomorzu (wrzesień 1657—sierpień 1658)

431

Po podejściu pod Tczew założono obóz pod Lubiszewem, tam gdzie przed trzydziestu z górą laty stał obóz Stanisława Koniecpolskiego. W ojewoda zrezygnował już z wprowadzenia wojska do Gdańska, sam jednak, prawdopodobnie z niewiel­ kim oddziałem, udał się do miasta. Tam otrzym ał 9000 zł i 500 m uszkietów .177 Sto­ czył też potyczkę w okolicach O liw y.178 P o pow rocie z Gdańska i zorientowaniu się w ruchach wojsk szwedzkich obóz przeniesiono w okolice W alichnow ych. W ywołane to było przede wszystkim posu­ nięciami oddziałów Adolfa Jana, mających iść na pom oc załodze toruńskiej.179 C zar­ niecki postanowił przeszkodzić temu. Pozostawiwszy wojsko pod W alichnowami sam z czterema „skwadronami” przeprawił się przez Wisłę koło Montawskiego Cypla i skierował się na Budzisz.180 W okolicach tej miejscowości nastąpiło spotkanie z od­ działami szwedzkimi, uwieńczone zwycięstwem. Polakom udało się rozbić szwedz­ ką jazdę i zagnać ją do Sztumu.181 Czarniecki jednak przecenił znaczenie tej potycz­ ki, uważając, że dzięki niej znacznie ułatwił oblężenie Torunia. O bok listów do elektora i M ontecuccolego pisał też o tym starciu do Jana Kazim ierza.182 Po potyczce Czarniecki miał zamiar przenieść obóz pod N ow e, aby m óc lepiej obserwować brzegi W isły183, ale 17 lipca przebywał jeszcze w obozie pod Lalkowa­ m i.184 N ie był zdecydowany, co robić dalej, oczekiwał rozkazów od króla. N a podstawie obfitej korespondencji otrzymywanej od gdańszczan Czarniecki wiedział, iż Szwedzi szykują w Sztokholmie flotę.185 Po pierwszym desancie m ożna się było spodziewać, że lądowanie armii królewskiej nastąpi na wybrzeżu gdańskim. Najbardziej obawiali się tego gdańszczanie. Elektor, k tó ry również posiadał dobre źródła informacji, sądził raczej, że Karol Gustaw uderzy na Marchię. Dlatego też od połow y lipca zasypywał Czarnieckiego i Jana Kazimierza alarmującymi żądaniami,

177 WAPGd., 300, 29, 274, Was IKM und Eure Krohnarmeen an Geldt und Munition zu gestehet worden ist, 7 VII 1658; por. także 300,29, 146, f. 161-167v, B. Krause do senatu, Warszawa 27 V II1657 (¡oczywiście 1658). 178 Oss.., nr 627/1, s. 310. 179 AB. 9 /5 ee, 12, f. 32, S. Czarniecki do elektora, 8 VII 1658 oraz f. 34, tenże do tegoż, obóz koło wsi Laików (?) 11 VII 1657. Jak można się zorientować, tego samego dnia Czarniecki wysłał dwa listy o analogicznej treści, jeden do elektora, drugi do Montecuccolego. List do Montecuccolego z wiedeń­ skiego Archiwum Wojny cytuje W a l e w s k i , Historya wyzwolonej Rzeczypospolitej, I, s. 33, listu tego nie znam: „Continuatio X X IX ”, s. 52. 180 Czarniecki podaje Budzin; wg „Continuatio X X IX ”, s. 52, miał 2500 koni. 181Przebieg potyczki w oparciu o list. S. Czarnieckiego do elektora 11 VII 1658; TE, VIII, s. 674; P u f e n d o r f, op. cit., s. 469; „Continuatio X X IX ”, s. 52. 182 WAPGd., 300, 29, 146, f. 153-160, B. Krause do senatu m. Gdańska, Warszawa 22 VII 1658: „vom Herr Czarnetzky ist die Zeitung wegen ruinierung den Sehwedischen Succursen welcher nach Thorn gehen sollen avisieret”; listu Czarnieckiego do Jana Kazimierza nie odnalazłem. 183 S. Czarniecki do elektora, 11 VII 1658. 184 AB, Rep. 9 /5 ee, 12, f. 36, S. Czarniecki do elektora, obóz pod Lalkowami, 17 VII 1658. 185 Por. listy senatu gdańskiego do S. Czarnieckiego, WAPGd., 300, 27, 75, f. 323v-324, 324v-325, 327v-328,330v-331, także koncepty 300,53,711, nr 44 g, h, i; także propozycje rady 300,10,31, f. 371371v, 372v, 373 oraz inne listy z tego okresu 300, 27, 75, f. 326v-327v, 328v-329v, 336-336v.

432

Najazd szwedzki (1655—1659)

by oddziały pow róciły nad N o teć.186 T o samo stanowisko zajmował M ontecuccoli187, a Jan Kazimierz gotów był przystać na ich postulaty, uważając, iż jeśli Szwedzi rozkopali szaniec na Neryndze, nie należy się spodziewać nowego lądowania.188 Czar­ nieckiemu w tej sytuacji nie pozostało nic innego jak odmaszerować do starego obozu.189 D otarł tam 23 lipca190 , zapewne drogą przez Tucholę TBydgoszcz191, po czym natychmiast zawiadomił o tym elektora.192 / Ściągając Czarnieckiego z pow rotem nad N oteć, Jan Kazimierz działał zgodnie ze swym stanowiskiem, by rozpocząć ofensywne kroki przeciw Szwedom, uderza­ jąc na nich na terenie N iem iec.193 Propozycje jego były stale odrzucane przez sprzy­ m ierzonych, choć w końcu lipca ponownie zarysowała się możliwość nowej wy­ praw y Czarnieckiego, Co prawda tylko pod Szczecin.194 D o w ypraw y tej ostatecznie nie doszło i dla wojewody nastąpiło kilkanaście dni spokoju.195 Przerw ały go tym razem alarmujące wezwania Fryderyka Wilhelma. W liście z 16 sierpnia elektor pisał do Czarnieckiego, że W rangel w Kilonii załadował na statki wszystkich swoich żołnierzy. Zalecał też, by wojewoda ruski pospieszył z woj­ skiem w okolice Sztumu i Torunia, a później połączył się z wojskami elektorskim i.196 Czarniecki niezwłocznie odpowiedział elektorowi i z wyruszeniem czekał tylko na polecenie Jana Kazimierza.197 W obozie nad N otecią zjawił się także pułkownik Garnier z 600 ludźmi198 i on zapewne przyw iózł pismo od M ontecuccolego dla wojewody ruskiego. M ontecuc186 AB, Rep. 9 5 ee, 12, f. 36, S. Czarniecki do elektora, obóz pod Lalkowami, 17 VII 1658. Jana Kazimierza 9(19) V II1658; o zamiarze ataku Karola Gustawa na Marchię pisał 17 VII Montecuccolemu, ten zaś z kolei doniósł o tym 19 VII Czarnieckiemu; por. W a l e w s k i , Historya wyzwolenia, II, s. 307. 187 W a 1 e w s k i, Historya wyzwolenia, II, s. 307-308. 188 AGAD, AR, III, 6, nr 165, Jan Kazimierz do B. Radziwiłła, Warszawa 12 VII 1658. 189 WAPGd., 300, 29, 146, f. 168-170v, B. Krause do senatu m. Gdańska, z Warszawy 2 VIH 1658, wiadomości szyfrowane. Powołuje się na listy Czarnieckiego, zapewne do Jana Kazimierza. Z listu Krausego wynika, że Czarniecki wrócił na wyraźne żądanie sprzymierzonych. 190 RA, KhS XI, nr 1, P. Wirtz do C. Mardefelta, Szczecin 17(27) VII 1658. 191 BA, Brev till..., Adolf Jan 14(24) VH 1658, załącznik do listu relacja J. Paukera, stwierdzająca, że Czarniecki: „die gantze Neiderung auf jene seite ausgeraubet, sich wieder zurück gezogen”. 192 AB, Rep. 9/5, ee, 12, f. 38, S. Czarniecki do elektora, obóz nad Notecią, między Wieleniem a Czarnkowem, 24 VII 1658. 193W a 1 e w s k i, Historya wyzwolenia, II, s. 308, Jan Kazimierz do elektora 27 V II1658; UUA, XIV, s. 99, Schütz do cesarza, Berlin 13(23) VII 1657. 194 UuA, XIV, s. 99. 195 RA, Brev till..., Adolf Jan, 26 VII(5 VIII) 1658, Czarniecki ze swoimi oddziałami znajduje się w okolicach Hamersztynu. 196 AB, Rep. 9 /5 ee, 12, f. 44, Elektor do S. Czarnieckiego 6(16) VIII 1658, jest to post scriptum do listu z 5(15) VIII o ogólnych planach wroga; tamże, f. 42-43, podobny list także 16 VIII wysłał elektor do Montecuccolego; por. W a l e w s k i , Historya wyzwolenia, II, s. 313-314, por. także UuA, VIII, s. 361— 362, Instrukcja dla Ch. Wreicha; Fr. N o w a k o w s k i, Bellum Danicum, s. 338. 197 AB, Rep. 9 /5 ee, 12, f. 47, S. Czarniecki do elektora 18 VIII 1658. 198 W a 1 e w s k i, Historya wyzwolenia, II, s. 314.

ln ó w na Pomorzu (wrzesień 1657—sierpień 1658)

433

coli donosił w nim o przygotowaniach elektora do wymarszu i własnych zamia­ rach.199 W przyszłych działaniach nad Wisłą Garnier miał być podporządkowany Czarnieckiemu. W ojska sojusznicze zaczęły się przygotow yw ać do odparcia ataku szwedzkiego, k tóry nigdy nie miał nastąpić. N a razie jednak listy gdańszczan zdawały się potw ier­ dzać wiadomości elektora.200 Trudno ocenić, czy owe pogłoski o możliwości szwedzkiego wylądowania były celowo rozpowszechniane przez Szwedów, czy też elektor miał w tym swój własny cel, by skupić sojuszników w okół Torunia. Jest niezmiernie interesujące, że dow ódcy załóg szwedzkich dosyć dobrze orien­ towali się nie tylko w ruchach wojsk sprzym ierzonych, ale także i w tym , jak miały one w przyszłości wyglądać. W M alborku Adolf Jan już 16 sierpnia przewidywał, że wojewoda ruski niebawem zjawi się nad Wisłą. Donosił też, że stoi tam jakiś oddział wojsk Czarnieckiego, a jedna kompania jest w Pelplinie z innymi chorąg­ wiami kwarcianych.201 Dopiero 23 sierpnia był zaniepokojony, że nic nie wie o C zar­ nieckim.202 Ostatnia informacja szwedzka nie jest dziwna. Czarniecki w yruszył ze swego obozu po 22 sierpnia, a 25 znajdował się dopiero w Jastrowiu. W ojewoda dość nie­ chętnie odnosił się do tego marszu.203 Jan Kazimierz również od początku nie wie­ rzył w możliwość wylądowania Karola Gustawa w okolicach Gdańska. Przestrze­ gał M ontecuccolego przed zbyt pochopnym i decyzjami204, tak że ten w pewnym czasie był nawet skłonny uważać, iż wiadomość o nowej szwedzkiej inwazji jest tylko m anew rem .205 P rób y rokow ań polskich ze Szwecją oraz informacje, jakie po­ siadano w Warszawie, utwierdzały króla w przekonaniu, że Karol Gustaw nie wylą­ duje na w ybrzeżu.206 Jeśli Jan Kazimierz ostrzegał Austriaków przed manewrami szwedzkimi, musiał o tym wiedzieć również Czarniecki. Wskazują na to także jego napomknienia o wojskach nieprzyjacielskich w Holsztynie, delikatniejsze wobec elektora, całkiem zaś wyraźne w liście do M ontecuccolego.207 M imo obiekcji, Czarniecki w yruszył jednak z Jastrow ia i zmierzał w okolice Gdańska, aby obserwować ujście W isły i ewentualnie uniemożliwić Szwedom lądo199 Tamże, s. 314; por. także Montecuccoli do S. Czarnieckiego, 21 VIII 1658; W a l e w s k i , Histo­ rya wyzwolenia, II, s. L X X -L X X I.

200WAPGd., 300, 27, 75, f. 350c-352v, Rada m. Gdańska do S. Czarnieckiego, 14 VIII 1658. 201 RA, Brev till..., Adolf Jan, Malbork 6(16) VIII 1658. 202 Tamże, Adolf Jan, Malbork 13(23) VIII 1658. 203Wynika to wyraźnie z podtekstu listów Czarnieckiego do elektora, pisanych z Pelplina 3 i 9 IX; AB, Rep. 9 /5 ee, 12e, nr 9 i 10 oraz z Wałcza 1 6 IX, w których bardzo mocno podkreśla, iż przybył do Prus wyłącznie na życzenie Fryderyka Wilhelma i działał tam zgodnie z jego „radami”. 204W a 1e w s k i, Historya wyzwolenia, II, s. 312, Jan Kazimierz do Montecuccolego, Warszawa 30 VII 1658; tamże, s. 316. 205 Tamże, s. 314. 206 Por. K u b a l a , Wojny duńskie, s. 81-83. 207 AB Rep. 9 /5 ee, 12, f. 49, S. Czarniecki do elektora 22 VIII 1658; tenże do R. Montecuccolego, Jastrowie 25 VIII 1658, druk. W a l e w s k i , Historya wyzwolenia, II, s. L X X I-L X X II.

434

Najazd szwedzki (1655—1659)

wanie.208 Gdańszczanie już go oczekiwali209 i wysyłali doń alarmujące listy.210 Jego zbliżanie się do Prus sygnalizowali poza tym Szwedzi, bacznie przez cały czas ob­ serwujący ruchy tych oddziałów.211 W ojew oda ruski zdążył dojść do Pelplina i rozpocząć działania w tym rejonie, kiedy okazało się, że jego marsz był daremny. Elektor dowiedział się wreszcie, że wszystkie poprzednie wiadomości były fałszywe212, ponieważ Karol Gustaw wylą­ dował w Zelandii i zrywając pokój z Danią, podjął nowe (kroki wojenne. Fryderyk W ilhelm, zawiadamiając o tym Czarnieckiego, był zdecydowany na natychmiasto­ wą w ypraw ę.213 Jan Kazimierz i M ontecuccoli także zgadzali się na ekspedycję do Danii. R ozpoczęły się gorączkowe przygotowania. W ojew oda ruski, k tóry od roku był zdeklarowanym zwolennikiem marszu do Danii, musiał je przyjąć z wielką radością, tym bardziej że ostatnie miesiące spełzły na bezcelowych marszach, których przyczyną były ciągle mylne informacje i pole­ cenia sojuszników. O trzym ane od elektora listy przesłał dosyć szybko królowi, najprawdopodobniej z własnym pismem, sugerującym wymarsz za O drę.214 W tym samym duchu utrzym yw any był także jego list do Fryderyka W ilhelma.215

208 Tamże; por. też WAPGd., 300, 10, 31, f. 435, propozycje rady 6 IX 1658. Otrzymano list od Czarnieckiego z zawiadomieniem o marszu i prośbą o 500 ludzi „zu versterekung seiner Infanterie”. 209 WAPGd., 300, 27,75, f. 357v-359v, Rada m. Gdańska do posłów 27 V II1658; także, f. 361v-363, Rada m. Gdańska do posłów 28 VIII 1658: „und weil auch der Herr Czarnetzky mit seinen Trouppen wie er uns selbst berichtet bey Meva und der gegendt herumb zu sein vermeinet”. 210 WAPGd., 300, 27, 75, f. 356-357v, 366-367. 2,1 RA, Brev tili..., Adolf Jan 20(30) VIII 1658. 212 AB, Rep. 9 /5 ee, 12, f. 51, Elektor do S. Czarnieckiego 25 (?) VIII 1658; por. także R. Montecuc­ coli do S. Czarnieckiego 30 VIII 1658, druk. W a l e w s k i , Historya wyzwolenia, II, s. LXXII. 213 WAPGd., 300, 29, 146, f. 181-183, B. Krause (do rady m. Gdańska, Toruń, 22 IX) znajdował się w bezpośrednim otoczeniu Jana Kazimierza, czytał listy elektora do Czarnieckiego z 26 i 27 VIH, w których elektor proponuje jak najszybsze przejście Odry. 214 WAPGd , 300, 29, 146, f. 173 nn., listy B. Krausego do rady m. Gdańska. 215 AB, Rep. 9 ee, 12/5, nr 10, S. Czarniecki do elektora 9 IX 1658. Czarniecki stwierdzał, że jego działania w Prusach były podjęte na skutek rad elektora, że jednak jeszcze tego samego dnia ruszy do obozu między Wieleniem a Czarnkowem, oczekując na decyzje Jana Kazimierza, któremu odsyła list Fryderyka Wilhelma.

Rozdział

VIII

Wyprawa do Danii (wrzesień 1658-paździemik 1659)

Udział wojsk polskich pod wodzą Czarnieckiego w wyprawie duńskiej sprzy­ mierzonych należy do lepiej opracowanych problemów wojny szwedzkiej. Już współ­ cześni, pomijając nawet Paska, uczestnika wydarzeń, dosyć szeroko rozpisali się o zasługach wojewody ruskiego w tej kampanii. O d nich te osiągnięcia przeszły do herbarzy i wczesnych biografii, później zaś pisali o nich Krajewski, Walewski, Jenike i Kubala. Były to jednak wszystko raczej zestawienia źródeł niż próby k rytycz­ nego opracowania. D opiero pierwsze usiłowania historycznej, a nie tylko literackiej, analizy pa­ miętnika Paska rzuciły pewne światło na udział Polaków w wyprawie duńskiej, stosunkowo niedawno zaś ukazało się studium Władysława Czaplińskiego1, jedyne pełne i nowoczesne opracowanie tego tematu. Podstawę konstrukcji stanowiły tu źródła z archiwum berlińskiego i kopenhaskiego. Materiały berlińskie (najistotniej­ sze bodaj), a także i kopenhaskie pozwoliły na szkic, do którego niewiele już m ożna dodać. Historiografia duńska i szwedzka nie poświęciła udziałowi Polaków zbyt wiele miejsca. Jak słusznie zauważył Władysław Czapliński, patrzy się na tę kampanię nieco jednostronnie, nie próbując sobie w ytw orzyć szerszego spojrzenia na cało­ kształt wojny w Danii. Ja zresztą jestem w sytuacji jeszcze gorszej, gdyż winienem się ograniczyć jedynie do próby opisu i charakterystyki działań Czarnieckiego. Prze­ strzec zatem trzeba czytelnika, że otrzymuje typowy obraz „krzywego zwierciadła”. * ib

>b

Jan Kazim ierz dowiedział się o zaatakowaniu Danii z oficjalnych pism F r y ­ deryka III2 oraz Fryderyka W ilhelma3 i nie był tym zaskoczony. Zajął też jak naj' C z a p l i ń s k i , Polacy z Czarnieckim w Danii (1658-1659), „Rocznik Gdański”, t. IX -X , r. 1935— 1936; do wartościowych opracowań fragmentów należy zaliczyć rozprawkę W. C z e r m a k a , Przepra­ wa Czarnieckiego na wyspę Alsen, „Przewodnik naukowy i literacki”, r. XII, 1884, s. 1024-1039, 10561093 i odbitka Lwów 1884 (dalej strony podaję według odbitki). 2 Por. C z a p l i ń s k i , Polacy z Czarnieckim, s. 297. W AKW list ten się nie zachował. 3 K u b a 1 a, Wojny duńskie, s. 528, Elektor do Jana Kazimierza, 16(26) VIII 1658.

436

Najazd szwedzki (1655—1659)

bardziej przychylne stanowisko wobec tylokrotnie planowanej w ypraw y. Oddzia­ ły Czarnieckiego, do których dołączono jeszcze inne chorągwie, miały wyruszyć w raz z wojskami elektora i M ontecuccolego.4 Obaj zresztą stanowczo tego żądali.5 Elektor, który przedtem nie był w ogóle zwolennikiem w ypraw y do Danii, teraz, uznawszy jej korzyści, naglił Czarnieckiego do pośpiechu^ Musiało to być zgodne z intencjami wojewody ruskiego, jeżeli nie czekając na rozkazy Jana Kazimierza, wyruszył z Pom orza Gdańskiego 9 września, a więc zaraz po otrzym aniu listu od Fryderyka W ilhelma.6 Zastrzegał się on wprawdzie, iż ko­ nieczna będzie decyzja króla, uważał jednak sprawę za tak przesądzoną, że zamie­ rzał pow rócić do starego obozu nad N otecią7, stałego punktu wyjścia marszów do H olsztyna. Pismo króla dosięgnęło go zapewne w drodze z Pelplina do W ałcza, dokąd Czarniecki przybył 16 września.8 Tu uchwyciło go szwedzkie rozpoznanie9, które mu odtąd miało tow arzyszyć przez długi czas. Szwedzi od początku bacznie obserwowali ruchy wojsk sprzymie­ rzonych na Pom orzu i w M archii10 i wiedzieli, że jedna z grup cesarskiego wojska przeszła O drę pod Zgorzelcem , aby połączyć się z oddziałami brandenburskimi, ale nie orientowali się jeszcze dobrze w planach przeciwnika.11 N ie byli też pewni, czy Czarniecki weźmie udział w ekspedycji.12 4 RAK, TKUA, Polen, A I 3, Jan Kazimierz do Fryderyka III, obóz pod Toruniem, 18 X 1658 (oryg.); tamże, ten do tegoż, bez daty dziennej, listopad 1658; także Czart., nr 400, s. 364-365, Jan Kazimierz do J. K. Branickiego, Płock 1 6 IX 1658; WAPGd., 300, 53, 711, 26 (oryg.), Jan Kazimierz do gdańszczan, obóz pod Toruniem 4 X 1658; AGAD, AR, III, ks. 6, 1769, Jan Kazimierz do Bogusława Radziwiłła, b.d., obóz pod Toruniem. 5 Por. A h l e f e l d t , op. cit., s. V, wstęp; kurfirst wobec Ahlefeldta uzależniał swe przybycie do Danii od udziału Czarnieckiego i Montecuccolego; por. też UuA, VIII s. 393 nn. Protokoły rokowań z Montecuccolim oraz W a l e w s k i , Historya wyzwolenia , II, s. 317-318, R. Montecuccoli do S..Czar­ nieckiego. 6 AB, Rep. 9 /5 ee, 12 e, nr 10, S. Czarniecki do elektora, Pelplin 9 IX 1658 r. Z poprzedniego Jego listu do elektora datowanego 3 IX wynika, iż nie wiedział wtedy o lądowaniu Karola Gustawa. 7 Tamże. 8 Pisma tego nie znamy. Do 9 IX 1655 Czarniecki go jeszcze nie otrzymał (por. list do elektora), 1 6 I X w Wałczu był gotów do wymarszu, a więc musiał już dostać polecenie Jana Kazimierza. Czapliń­ ski {Polacy z Czarnieckim , s. 297) uważa, że dotarło ono do Czarnieckiego niedługo po 10 IX, skoro 1 4 IX król pisał do elektora, aprobując wyprawę. Por. K u b a l a , Wojny duńskie , s. 529. 9 RA, Brev till..., P. Wirtz, Szczecin 11 (21) 1 1658: „das Czarnecki in 6000 stark heute bey Flehne anlangeń, zum Schwerin tiber die Warte und die andern Armeem folgen solle”. 10Już 6 IX Adolf Jan pisał z Malborka, że należy się spodziewać wyprawy połączonych oddziałów elektora, Montecuccolego i Czarnieckiego do Holsztyna, por. RA, Brev till..., Adolf Jan, 27 VIII (6 IX) 1658. W tydzień potem 13 IX Adolf Jan nie miał jeszcze wiadomości o wyruszeniu Czarnieckiego z Pomorza Gdańskiego, przeciwnie, przypuszczał, że pozostaje tam nadal, RA, Brev till..., Adolf Jan, 3(13) IX 1658; dopiero 17 IX donosił o wyruszeniu z Pomorza (RA, Brev till..., Adolf Jan 7 (17) IX 1658). Karol Gustaw miał jednak lepsze informacje i dobrze się orientował w sytuacji; por. RA, RR 1658, f. 1879v-1881, do P. Wirtza 6(16) IX 1658. 11 RA, RR 1658, f. 1879v-1881, Karol Gustaw pisał, że wojska cesarsko-elektorskie idą na Pomorze: „umb uns zu attaquiren, oder gar naher Holstein und uns in die Rücken zu gehen”. 12 Tamże; por. też RA, RR 1658, f. 1923v-1924, 11(21) IX 1658, do B. Midiera i P. Wirtza: „flessige

Wyprawa do Danii (wrzesień 1658—październik 1659)

437

W ojewoda ruski, mimo ponagleń posłanego doń przez elektora komisarza Fincka, postanowił dać swym oddziałom nieco zasłużonego odpoczynku po dwóch forsownych marszach do Prus i z pow rotem .13 Z obozu wyruszono dopiero około 20 września14, po czym drogą w yznaczoną przez Fryderyka W ilhelma pospieszono do przepraw y na O drze.15 Trasa ta prowadziła przez M iędzyrzecz i Sulęcin do Kostrzynia; Polacy mieli przejść O drę po moście zbudowanym wcześniej przez woj­ ska cesarskie. Po przekroczeniu granicy, na trasie Międzyrzecz-Sulęęin, nastąpiły, jak o tym dość obszernie informuje Pasek, liczne dezercje spod chorągwi.16 Władysław Czap­ liński przyjmuje za stwierdzeniami pamiętnikarza, że dezerterowali jedynie żołnie­ rze z nowo zaciężnych oddziałów17, chyba jednak było inaczej. Paskowi nawet po wielu latach trudno przychodziło pisać, że uciekali starzy żołnierze Czarnieckiego, ale porównanie stanu oddziałów w III i IV kwartale 1658 r. wykazuje, że ubytek był duży we wszystkich prawie chorągwiach.18 N ie można go w ytłum aczyć ani marsza­ mi w trudnych warunkach, bo takie nie istniały, ani poważniejszymi starciami z prze­ ciwnikiem, bo też ich jeszcze nie było. Pasek zresztą popełnia i inne nieścisłości w tej partii tekstu. B yć m oże przez pryzm at późniejszych przeżyć w Danii pisze on o rzewnych uczuciach, jakie ogar­ nęły żołnierzy po przejściu granicy: „Jaki taki obejrzawszy się pomyślał sobie Miła O jczyzno, czy cię też już więcej oglądać będę”.19 Pamiętając o tym , iż większość ludzi przechodziła granicę już po raz trzeci w ciągu ostatniego roku, nie wydaje się, by owa tęsknota była zjawiskiem nagminnym. Podkreślam to na marginesie, cała bowiem sprawa nie ma większego znaczenia. Przejście około 100 km dzielących granicę od O dry nie zajęło wiele czasu; 24 wrześ­ nia nastąpiła przeprawa pod K ostrzyniem .20 Stamtąd przez W riesen i Eberswalde Nachricht von des Feindes contenance einzuziehen und zu advertiren”; por. też RA, Brev till..., P. Wirtz 11(21) IX 1658 dostał wiadomości: „das Czarnecki mit 6000 Mann nicht mit den andern sondern durch die Cron Schweden lande marchiren werde”. 13 AB, Rep. 9 /5 ee, 12e, nr 19, S. Czarniecki do elektora, Wałcz 16 IX 1658; „Ego vero ipse me in persona cum accessioribus propere procedam ac in spacio u'nus septimana ibidem comparere [...]”. 14Por., HA KhS XI, nr 1, B. Müller do Karola Gustawa, 15(26) IX 1658. 15Czarniecki do elektora 1 6 IX 1658. Elektor przysłał doń Fincka z tymi poleceniami; także „Con­ tinuado X X IX ”, s. 84. 16P a s e k, op. cit., s. 13-15. 17 C z a p l i ń s k i , Polacy z Czarnieckim, s. 298. 18Wskazują na to zestawienia składu oddziału AGAD, ASW. 19 P a s e k , op. cit., s, 15. 20 C z a p l i ń s k i , Polacy z Czarnieckim, s. 298 przyjmuje 24 lub 25 IX; datę 24 IX uważam za najpóźniejszą. Już 2 4 IX P. Wirtz pisał do Karola Gustawa (RA, Brev till...), że Polacy prawdopodobnie przeszli Odrę po moście powyżej Kostrzynia, nie był jednak zupełnie pewien tych wiadomości, gdyż donoszono mu także o możliwościach ataku polskiego na Szczecin: W liście z 25 IX (RA, Brev till...) stwierdzał, że Czarniecki „wczoraj i dzisiaj przechodzi Odrę pod Kostrzyniem”; por. także „Continuadon dessen was in wehrender Zeit der Belagerung Copenhagen zwischen IKM zu Dennemarken und dem Könige von Schweden Tag zu Tag fürgefallen. Dem dann auch beygefüget was sich sonsten andrer Orten hauptsächliches zu getragen. A. 1658”. Aus Stettin 20(30) X . Wiadomości o przejściu Odry po-

438

Najazd szwedzki (1655-1659)

wojska ruszyły do Templina, gdzie miały dotrzeć 27 września.21 Czarniecki skracał czas przemarszu do minimum, zależało mu bowiem bardzo na utrzym aniu dyscy­ pliny wśród żołnierzy. N ie wiadomo, czy otrzym ał odpowiednie instrukcje od Jana Kazimierza, czy też, biorąc pod uwagę współpracę z elektorem, nie chciał doprowa­ dzić na samym początku do zadrażnień22, dość że przez cńły czas drogi przez posiad­ łości elektora trzym ał żołnierzy żelazną ręką i zapowiedział niezwykle ostre kary za jakiekolwiek ekscesy. Pisze o nich Pasek tak sugestywnie, że w arto to przyto­ czyć: Karanie zaś było za ekscesy już nie ścinać ani rozstrzelać, ale za nogi u konia uwiązawszy, włóczyć po majdanie tak we wszystkim, jak kogo na ekscesie złapano, według dekretu lubo dwa, lubo trzy razy na[o]koło. I zdało się to zrazu, że to niewielkie rzeczy, ale okrutna jest męka, bo nie tylko suknie, ale i ciało tak opada, że same tylko zostają kości.23

Wyprawa do Danii (wrzesień 1658—październik 1659)

439

aprowizacyjnych, jakie napotykał Czarniecki, znając ekscesy żołnierskie i kary, ja­ kimi groził wojewoda ruski, sądził, że i tym razem nie obyło się bez w ykroczeń.28 Jeżeli 28 września w relacjach z Berlina donoszono elektorowi, że Czarniecki p ro­ wadzi wspaniałych i niezwykle zdyscyplinowanych żołnierzy, na k tórych nie zło­ żono żadnej skargi29, nie było to na pewno ukłonem grzecznościowym wobec sprzy­ mierzeńca. Inne źródła, które tak dokładnie obrazowały zachowanie się oddziałów w Nowej M archii i na Pom orzu szwedzkim jesienią 1657 r. już choćby sam ym mil­ czeniem potwierdzają, że przemarsz w 1658 r. odbywał się spokojnie.30 Podobnie zresztą wyglądało przejście oddziału Zegockiego i Opalińskiego, k tórzy w sile 2000 ludzi wyruszyli nieco później i podążali w ślad za głównym korpusem.31 Dopiero za Templinem szybkość marszu oddziałów polskich znacznie się zmniej­ szyła. N iezbyt wielką odległość, około 120 km, od Templina do Parchim a, przeby­ to w 10 dni. O koło 7 października wojsko dotarło w okolice tego miasta i rozłożyło

Jednocześnie zwracano uwagę na „stronę reprezentacyjną” przemarszu Polaków.24 W tych warunkach Czarniecki wolał, by droga trwała jak najkrócej, ale choć i elektor tak uważał25, nie było to łatwe. M imo zapewnień składanych Czarnieckie­ m u i rzeczyw istych prób dosyć starannego przygotowania aprowizacji przez kom i­ sarzy elektorskich26, oddziały polskie natrafiały na bardzo poważne trudności spo­ wodowane ogołoceniem trasy marszu z żywności przez maszerujące przedtem woj­ ska cesarskie oraz zupełnym brakiem własnych taborów .27 T y m bardziej trzeba docenić, że w takiej sytuacji, przy kłopotach z wyżywieniem i zakwaterowaniem oddziałów, Czarniecki potrafił osiągnąć, by żołnierze zachowywali się w zorow o. N ie zgodziłbym się tu z Władysławem Czaplińskim, który wiedząc o niedostatkach

się obozem na w zgórzu między Parchimem a N eustadtem .32 Niewiele ponad 10 km dziennie dla komunika, k tórym dowodził Czarniecki, byłby to czas prawie żółwi. Z doniesień do elektora m ożna by wnosić, że spowodo­ w ały go trudności aprowizacyjne33, nie wydaje się to wszakże prawdopodobne. N ależy tu raczej pójść za wiadomościami Ahlefeldta. Twierdził on, iż pod koniec września w Berlinie nastąpiło spotkanie M ontecuccolego i Czarnieckiego, w k tó­ rym również uczestniczył sam Ahlefeldt.34 Podczas odbytej wtedy narady postano­ w iono, by nie zwlekając spieszyć do H olsztyna, Czarniecki z częścią swych oddzia­ łów miał postępować w przedniej straży.35 C h oć o spotkaniu tym , radzie wojennej i ustanowionym planie wspomina świa­ dek tak w iarygodny jak Ahlefeldt, piszę o tym dosyć niepewnie. Walewski znając

twierdził B. Müller w liście do króla 26,IX (RA, KhS, XI, nr 1). Zarówno Müller, jak i Wirtz oceniali siły polskie na 5000 do 6000 ludzi; por. też „Continuatio X X IX ”, s. 84; „Gazette de France”, r. 1658, s. 1012. De Berlin 2 7 IX 1658 podaje, że przejście nastąpiło „prez de Goritz” (Górzyca — około 10 kmna południe od Kostrzynia). Tę samą miejscowość wymienia „Continuatio X X X ”, s. 10 dla grupy Żegockiego i Opalińskiego. 21 M e i n a r du s,.op, cit., V, Relation das Staathalters, 21 IX(1 X) 1658, na tej samej podstawie trasę określał C z a p l i ń s k i , Polacy z Czarnieckim, s. 298; P a s e k , op. cit., s. 16, przyp. 55, Ferblin to Werbellin między Eberswalde a Templinem. 22 Czarniecki otrzymał od elektora list, w którym ten dość ostro podkreślał, iż ma nadzieję, że wojewoda potrafi zachować dyscyplinę w oddziałach. AB, Rep. 9/5 ee, 12e, nr 21, Elektor do Czarniec­ kiego 11(21) IX 1658; por. odpowiedź Czarnieckiego na ten list, tamże, nr 13, Neostadii 2 7 I X 1658. 23 P a s e k , op. cit., s. 16. 24 Tamże: „przechodząc miasta na kożdej prezencie oficerowie z szablami dobytymi przed chorąg­ wiami jechali, towarzystwo zaś pistolety, czeladź bandolety do góry trzymając”. Por. odgłosy tego, M e i n a r d u s , op. cit., V, s. 409, Relation des Staathalters, 18(28) IX 1658. 25 Por. AB, Kep. 9 /5 ee, 12e, Elektor nakazuje mu pilnować, by Czarniecki nie zatrzymywał się dłużej niż to konieczne i aby się nie zachowywał tak, jak na szwedzkim Pomorzu. 26 Tamże, także M e in a r dus, op. cit., V, s. 406-407, Relation des Staathalters 13(23) IX 1568. 22AB, Rep. 9 /5 ee, 12e, nr 13, S. Czarniecki do elektora, Neostadii 2 7 IX 1658; także M e i n a r d u s , op. cit., V, s. 411, Relation des Staathalters, 21 IX (1 X) 1658; „[...] Er soli ziemlich über Mangel des Futters und Proviants ungehalten gewesen sein, damit ihnen doch, weil sie keine Wagen bei sich gehabt, und die vor ihme durchgezogene Trouppen alles aufgemacht über ist zu helfen gewesen [...]”.

28 C z a p l i ń s k i , Polacy z Czarnieckim, s. 298-299. „Już sama wiadomość o drakońskich karach, ustanowionych za przekroczenia przy przemarszu przez Marchię — zdaje się świadczyć o trudnościach aprowizacyjnych i związanych z tern przekroczeniach żołnierskich”. W innym miejscu zresztą stwier­ dza: „Współczesne relacje brandenburskie potwierdzają na ogół zgodnie, że wojsko polskie zachowy­ wało się karnie w czasie tego przemarszu” (P as e k, op. cit., s. 16, przyp. 54). 29 M e i n a r d u s, op. cit., V, s. 409. Relation des Staathalters 18(28) IX 1658; „ein schönes und wohl disciplinirtes Volck vorunten 4 Comp, der besten Husaren sich befinden bei sich haben soll und also marchieren, dass auch bis jetzo keine Klage gegen sie ist eingekommen”. 30 E n g e 1k e (op. cit., s. 8) podaje tylko krótką notę o przemarszu w październiku 1658 (!); ocenia siły polskie na 5000. 31 M e i n a r d u s , op. cit., V, s. 411, Relationen des Staathalters 2 1 I X (1 X) 1658; także RA, Brev tili..., P. Wirtz, Szczecin 5(15) X i 9 (19) X 1658, 26 X (5 XI). Według relacji Wirtza grupa ta przeszła Odrę po tym samym moście (Czarniecki prosił, by go nie rozbierać) 14 X 1658 r.; por. też M e i n a r dus, op. cit., V, s. 418, Relation des Staathalters 8(18) X 1658 r. Wiadomość, żePolacy przeszli most i idą dalej. 32 C z a p l i ń s k i , Polacy z Czarnieckim, s. 299. 33 M e i n a r d u s, op. cit., V, s. 411, 2 1 IX (1 X) 1658. 34 A h 1 e f e 1 d t, op. cit., s. 139; „Sie [Czarniecki i Montecuccoli — A. K.] aber gingen mit mir voran nach Berlin, woselbst nach gehaltenen Kriegs — Rath beschlossen war, nach geschehener Conjunction den Marsch recta nach Holstein fortzusetzen”. 35 Tamże.

440

Najazd szwedzki (1655—1659)

Wyprawa do Danii (wrzesień 1658—październik 1659)

441

Trudno powiedzieć, z jakiego powodu wybrano trasę do Hamburga40, podczas gdy najbliższa droga do H olsztyna prowadziła przez Szwerin i Lubekę. Władysław Czapliński przypuszcza, że prawdopodobnie w celu uzupełnienia rynsztunku żoł­ nierskiego.41 12 października oddziały znalazły się w Wandsbeku42 i tam , według opisu Meyera, powtórzonego w Theatrum Europaeum, splądrowały kilka wsi i skonfis-kowały konie.43 Konie polskie po marszu od granicy były istotnie tak w ym ęczo­ ne, że nie nadawały się do dalszej drogi44, ale jednocześnie dobra opinia o przem ar­ szu wojsk Czarnieckiego powoli zaczęła się rozwiewać.45 N a skutek ponagleń elektora, k tóry od dawna znajdował się w H olsztynie i po łatw ym stosunkowo zajęciu tego okręgu zamierzał prowadzić dalsze działania nie­ możliwe bez pom ocy wojsk sprzym ierzonych46, Czarniecki, po przeglądzie woj­ ska47, ruszył swe oddziały z Wandsbeku. W ciągu dwóch dni, idąc przez Neumiinster, 14 października stanął pod Bordesholmem, już na terytorium H olsztyna. W liście wysłanym stamtąd do elektora Czarniecki stwierdzał, iż chciałby przybyć jak naj­ szybciej, ale przeszkadza temu zły stan koni.48 M imo to, wobec jeszcze jednego wezwania elektora, oddziały nie zatrzym ały się i po dwóch dniach, 16 października dotarły pod Szlezwik. Czarniecki "wysłał do Husumu, kwatery elektora, Władysła­ wa Skoraszewskiego z listem i poleceniem uzgodnienia sprawy rozmieszczenia wojs­ ka.49 Osobiste spotkanie z Fryderykiem Wilhelmem, którem u wojewoda bezpo­ średnio podlegał50, miało nastąpić za kilka dni.51 K w atery dla Polaków były już w yznaczone. Mieli oni zrazu obsadzić część wschodniego w ybrzeża Szlezwiku, w rejonie Schwansen i Angeln. Potem jednak, ponieważ elektor pragnął oszczędzić tamtejszą ludność, postanowiono, że oddziały Szkic 18. Droga i powrót oddziałów polskich z Danii w latach 1658-1659

archiwum wiedeńskie nie odnalazł żadnego raportu M ontecuccolego z tej narady36, a Czapliński badając archiwum berlińskie, gdzie także winny się znaleźć materiały, ani słowem o niej nie wspomniał.37 Obaj dow ódcy musieli się jednak spotkać, jeśli nie w Berlinie, to pod Parchim em , gdzie 7 października stacjonowały wojska i pol­ skie i cesarskie.38 M ontecuccoli pozostawał tam jeszcze ponad 20 dni39, Czarniecki zaś dość szybko wyruszył, co by zresztą potwierdzało wiadomość Ahlefeldta, że Polacy mieli iść pierwsi.

36 W a 1 e w s k i, Historya wyzwolonej Rzeczypospolitej, I. 37 C z a p l i ń s k i , Polacy z Czarnieckim. 38 „Continuatio X X IX ”, s. 84 wspomina o zamierzonym spotkaniu oddziałów cesarskich, elektorskich i polskich w Wittstock, na drodze między Templinem a Parchimem; por. też N o w a k o w s k i, Bellum Danicum , s. 335.

39 W a 1 e w s k i, Historya wyzwolonej Rzeczypospolitej, I, s. 29 twierdzi, że Montecuccoli przybył w pierwszych dniach października do Oldesloe, ale listy cytowane przez niego od 7 do 28 X datowane są z Lubitz koło Parchima; por. też RA, Brev till..., P. Wirtz 5(15) X 1658 twierdzi że 2(12) X Montecuc­ coli był koło Lubitz i Parchima.

40 Decyzja zapadła wcześniej, skoro Vidoni 11 X 1658 donosił z Nieszawy, iż otrzymano list Czar­ nieckiego o marszu do Hamburga; ZDIH PAN, TRz., nr 81, s. 243. . 41 C z a p l i ń s k i , Polacy z Czarnieckim, s. 299. 42 RA, Brev till..., P. Wirtz 5(25) X 1658; M e y e r ,op. cit.,~R, s. 658-659; TE, VIII, s. 929 prawdopo­ dobnie na podstawie druków ulotnych. 43 Tamże. 44 AB, Rep. 9 /5 ee, 12e, nr 22, S. Czarniecki do elektora, in suburbio Bosholmiensi, 14 X 1658. 45 M e y e r, op. cit., II, s. 569: „Dessen Völcker haben bey diesem ihrem Zuge in dem Meckelburgi­ schen sonderlich grossen Muthwillen verübet auch einige Hamburger Dörffer ausgeplündert”. 46 UuA, VIII, s. 591, Fryderyk Wilhelm do Fryderyka III, Husum 4(14) X 1658. 47 Oss., nr 627/1, s. 312 na podstawie listu Piekarskiego. 48 AB, Rep. 9 /5 ee, 12 e, Czarniecki do elektora 14 X 1658; C z a p l i ń s k i (Polacy z Czarnieckim, s. 299) powołuje się w przypisie na list S. Czarnieckiego do elektora z 14 X 1658 „in suburbio Stetinensi (Slevicensi)”, w tekście zaś mowa o przybyciu pod Szlezwik 16 X . Ponieważ 24 X Polacy byli jeszcze w Bordesholmie, wydaje się, że ta sama data 14 X w liście spod Szlezwiku jest pomyłką pisarza i winno być 16 X . Oryginału listu datowanego 14 lub 16 X „in suburbio Stetinensi” nie znam, operuję kopiami mikrofilmowymi (na dodatek bardzo źle wykonanymi). 49 Tamże, nr 26, S. Czarniecki do elektora, 17 X 1658. 50 UuA, VIII, s. 293, Ludwika Maria do Fryderyka Wilhelma, 22 IX 1658. 51 Tamże, nr 23, Elektor do Czarnieckiego, 6(16) X 1658 szerzej o tym spotkaniu, które odbyło się 23 X , C z a p 1 i ń s k i, Polacy z Czarnieckim, s. 300.

442

Najazd szwedzki (1655—1659)

Wyprawa do Danii (wrzesień 1658—październik 1659)

443

Czarnieckiego rozlokują się na dwóch przesmykach — Fleikeby w Schwansen oraz Schnakemühle, którego położenia nie udało się dokładnie ustalić.5218 października do kw atery Czarnieckiego pod Szlezwikiem przybył Ahlefeldt — jemu bowiem z ramienia króla duńskiego podlegały sprawy kwatermistrzptvskie — aby na miej­ scu rozlokow ać wojska.53 W ojewoda ruski nie mógł być zadowolony z w yznaczo­ nych stanowisk. Podczas gdy oddziały elektorskie stacjonowały na niezniszczonym w ybrzeżu wschodnim, tereny przeznaczone dla żołnierzy polskich były uprzednio zdewastowane przez Szwedów i mieszkańcy ich nie mogli zapewnić utrzym ania dla kilkutysięcznego wojska.54 Prawdopodobnie Czarniecki mim o wszystko próbował

nie walki przed przybyciem M ontecuccolego, a wojska cesarskie bynajmniej się nie

nadal utrzym ać dyscyplinę w oddziałach i nie dopuszczać do grabieży, ale sytuacja zmuszała do tolerowania mniej lub więcej sam owolnych sposobów zdobywania żyw ności.55 Żołnierzom , którzy przeszli kilkaset kilometrów, by nieść pom oc królo­ wi Danii, trudno było zrozumieć, że właśnie w Danii mieliby nie dostać odpowied­ niego zaopatrzenia. Tak samo zresztą na pewno myślał ich dowódca. Złe kwatery, brak żywności, niechęć mieszkańców, gdy im zabierano, zwykle przemocą, dobytek — wszystko to, choć teraz tylko in statu nascendi, stwarzało podstawę przyszłych wykroczeń. Podsycane przymusową bezczynnością wojska dorównywać miały w nie­ k tórych wypadkach w zorom soldateski z czasów wojny trzydziestoletniej.

lące Hadersleben od poprzednich kwater przebyto dosyć szybko, w ciągu najwyżej

Pobyt oddziałów polskich w okolicy Szlezwiku trwał niecałe dwa tygodnie. Czarniecki złożył w tym czasie wizytę elektorowi w jego kwaterze w Husumie, nie ustalono jednak wówczas żadnego planu dalszych działań.56 Fryderyk W ilhelm, choć dysponował już siłami wystarczającymi do podjęcia kampanii, zwłaszcza że Szwe­ dzi nie mieli na południu większych oddziałów57, nie decydował się na rozpoczyna52 AB, Rep. 9 /5 ee, 12e, nr 23, Elektor do Czarnieckiego, Husum 6(16) X 1658. Tamże nr 24, Memorial w tej sprawie (D. Ahlefeldta?). Miejscowości o nazwie Schnakemühle czy zbliżonej nie ma nawet na bardzo dokładnych mapach Szlezwiku. Trudno też stwierdzić, co poza Fleickeby mogło być jeszcze w tym rejonie określane jako przesmyk. Pasek pisze, że wojsko przed wyruszeniem na zimowi­ sko w Hadersleben było w Nibelu. Wydawca rozwiązuje tę nazwę jako Nyböl (Niebül), miasteczko w południowo-zachodniej Danii. Pobyt oddziałów polskich w tym czasie na zachodnim wybrzeżu wydaje się jednak nieprawdopodobny, tym bardziej że i na wybrzeżu wschodnim istnieje kilka miej­ scowości o nazwach fonetycznie zbliżonych do podanej przez Paska. Są to: Nieby, położone na wschod­ nim wybrzeżu Schwansenu, Nieby na północno-wschodnim cyplu Angeln oraz Nübbel, położone o wiele niżej, około 5 km na południe od Rendsburga, na trasie przemarszu oddziałów polskich do Szlezwiku. Najprawdopodobniej jest to jednak Nübel około 5 km na północny wschód od miasta Szlezwik. Od­ działy polskie byłyby więc rozłożone po obu stronach zalewu (Schlei) na wschód od Szlezwiku. Gdyby więc owo Schnakemühle uważać za przekręcone „Schieikemühle”, mogłoby to być jakieś ujście owego Schlei. „Gazette de France”, r. 1658, s. 1152, mylne wiadomości o dyslokacji. 53 AB, Rep. 9 /5 ee, 12e, nr 29, Elektor do S. Czarnieckiego, Husum 8(18) X 1658. Tamże, nr 35, S. Czarniecki do elektora 21 X 1658; por. też A h 1 e f e 1 d t, op. cit., s. 142. 54AB, Rep. 9/5 ee, 12e, nr 35, S. Czarniecki do elektora, 2 1 X 1658; tamże, nr 39, ten do tegoż, 30 X 1658. 55 TE, VIII, s. 929; por. też AB, Rep. 9 /5 ee, 12e, nr 32, Elektor do Czarnieckiego, 19 (29) X 1658; tamże, nr 36, ten do tegoż, 22 X (1 XI) 1658. 56C z a p l i ń s k i , Polacy z Czarnieckim , s.300;L. T . E b e r s t e i n , Beschreibung der Kriegsthaten des General-Feldmarschalls Ernst Albrecht von Eberstein, Berlin 1892, s. 105. 57 A s c h e b e r g, Journal, s. 32.

spieszyły. Kiedy wreszcie, w końcu października, Fryderyk Wilhelm postanowił zaatakować Alsen i przeniósł w związku z tym swą kwaterę na wschodnie wybrzeże, do Flensburga, Polacy otrzym ali polecenie pospiesznego wymarszu do Hadersleben.58 Ich zadanie polegać miało na osłonie obozu elektora od północy, skąd m ożna było spo­ dziewać się ataku garnizonów szwedzkich z Koldyngi i Frederiksodde. W ym arsz oddziałów polskich nastąpił około 1 listopada.59 Czarniecki prowadził ję zapewne najkrótszą drogą przez okręgi Angeln i Apenrade.60 O koło 100 km dzie­ 3 -4 dni. Nakazując Czarnieckiemu zajęcie stanowisk pod Hadersleben, elektor w yznaczył mu postój w sam ym mieście, wojsko zaś polecił rozłożyć w okolicznych wsiach. Miała się tu jednak p ow tórzyć, choć w dużo bardziej drastycznej formie, sytuacja sprzed dwóch tygodni; wyniszczona doszczętnie okolica nie mogła w yżyw ić od­ działów. N ie ulega wątpliwości, że podobne postępowanie Fryderyka W ilhelma musiało głęboko dotknąć polskie dowództwo. Orientowało się ono przy tym do­ brze w w arunkach zakwaterowania oddziałów elektorskich, dla k tórych rezerw o­ wano o wiele mniej wyeksploatowane zachodnie wybrzeże, od Husum u po Ripen. Czarniecki najpierw protestował, potem proponow ał przeniesienie się w okolice Ripen61, ale wszystko co mu się udało uzyskać, to oddanie oddziałom polskim całe­ go okręgu Hadersleben.62 Nietrudno zrozum ieć, że w takiej sytuacji musiało dojść i doszło do masowych ekscesów żołnierskich. Pobyt Polaków pod Hadersleben łą­ czy się z najsilniejszą falą grabieży na, ziemiach duńskich. Są to zresztą fakty dziś znane i dowiedzione63, nie ma więc potrzeby powtarzać ich opisu. Żołnierzom pol­ skim zarzucono wtedy już nie tylko bezprawne zabieranie żywności i odzieży, ale gwałcenie i porywanie kobiet i podpalanie wsi. Łupem Polaków stać się miała także duża miejscowość Tondern, położona o kilkadziesiąt kilom etrów na południowy zachód od Hadersleben w pobliżu wybrzeża zachodniego.64 58 AB, Rep. 9 /5 ee, 12e, nr 32, Elektor do S. Czarnieckiego, 19(29) X 1658; C z a p 1 i ń s k i, Polacy z Czarnieckim , s. 301; Hadersleben, nazwa zniemczona, poprawnie Haderslev, używam dalej jednak nazw niemieckich, tych bowiem konsekwentnie trzymała się wówczas strona polska. Apenrade — Aabenraa. 59 C z a p l i ń s k i , Polacy z Czarnieckim , s. 301. 60 O tej drodze wspominał elektor w liście 19(9) X 1658 upominając Czarnieckiego: „ut omni severitate ut rigori impediat ut ne vel civitas Schleswig vel districtus Angeln ad dextram inter urbis Gottorp et Schleswig capitaneatus ibidem Apenrode et Ripem subditiąue ibidem ulla exactione”. 61 AB, Rep. 9 /5 ee, 12e, nr 53, S. Czarniecki do elektora, 6 X I 1658. 62 AB, Rep. 9 /5 ee, 12e, nr 40, Elektor do Czarnieckiego, b.d. Tamże, nr 37, ten do tegoż 29 X (8 XI) elektor uzasadniał odmowę koniecznością pilnowania Szwedów w Frederiksodde; por. też E b e r s t e i n, Beschreibung, s. 110. ,

“ C z a p l i ń s k i , Polacy z Czarnieckim, s. 302; por. listy elektora do Czarnieckiego. Ostatnio sze­ rzej A. L a s s e n, Skaebnearet 1659, Aarhus 1958, s. 49 nn., 115 nn. 64 Listy elektora wykorzystane przez Czaplińskiego; por. także skargi księcia ITolstein-Gottorp

444

Najazd szwedzki (1655-1659)

Uw ażna lektura pamiętnika Paska dostarczyć może także wiele materiału do refleksji. Z jego relacji wynika wyraźnie, że żołnierze uważali rejon Szlezwiku za kraj nieprzyjacielski, szwedzki, w k tórym należało mścić się za krzyw dy własnego narodu. ,' A pisać by siła, co tam z nimi robili czatownicy, stawiając sobie przed oczy recentem od nich iniuriam w ojczyźnie swojej. Prowadzono z czat wszelakich prowiantów wielką obfitość.65

C hoć następujące potem entuzjastyczne opisy Danii jako ziemi mlekiem i mio­ dem płynącej są na pewno wykwitem fantazji Paska, przecież w jego pamięci miesią­ ce tam spędzone zapisały się jako głodne i chłodne. M nóstwo jest zresztą w pamięt­ niku aluzji do umiejętnej eksploatacji ludności, jak choćby to zdziwienie, że cesar­ scy cierpią głód, podczas gdy oni opływają we wszystko.66 „Nasi chłopcy”, jak o nich pobłażliwie pisze Pasek, nawet na kartach jego pamiętnika niemało „swawolili”. Wydarzenia te w ywołały, oczywiście, powszechne oburzenie wśród dowódców wojsk sprzym ierzonych, odbiły się szerokim echem także poza granicami Danii67, a na głowę Czarnieckiego ściągnęły istną lawinę interwencji.68 Sprawa ekscesów żoł­ nierskich, dokonywanych zresztą nie tylko przez oddziały polskie, ale przez wszyst­ kie wojska sprzym ierzonych, przez cały okres pobytu w Danii, wymaga nieco szer­ szego kom entarza. W systemie postępowania armii w X V II w ., a był to przecież czas dobrze jeszcze pamiętnych „tradycji” wojny trzydziestoletniej, można by nakreślić wyraźnie stop­ niujący się system najprzeróżniejszych gwałtów, od nadmiernie wybieranych stacji przez samowolne grabienie żywności do zabierania ruchomości w ogóle, od inspi­ rowanego prześladowania pewnych tylko grup ludności do żywiołowego niszcze­ nia wszystkich i wszystkiego, co się na drodze napotkało. Jest przy tym różnica między protestacjami chłopskimi o nadmierne wybieranie stacji a wypadami na U kra­ inę w 1653 i w 1654 r. lub planowym i systematycznym wypaleniem ziem nadodrzańskich, że aż „prowincja dymem śmierdziała”. W Danii nie doszło do tego krańcowego działania rozbestwionej soldateski. Je­ stem skłonny przypuścić, że większość w ykroczeń były to trudne do uniknięcia i relacje Goesa przedrukowane przez W a l e w s k i e g o , Historya wyzwolonej Rzeczypospolitej, I, s. LXXXIII oraz Breve skrewne fra Kjebenhavn 1659-1660..., Historik Tidsskrift, t. V. 65 P a s e k, op. cit., s. 17. 66 Tamże, s. 21. 67 Por. np. G. S ch u 1 1 z, Chronica II, s. 115. Wiersz o Polakach w Danii (wyjątek): Mit Krieg und Schwirdt Dadurch verheert Werden viel Land u. Leute Sein hab und Gut Und meilt es auss zur Beute. 68 Por. AB, Rep. 9/5 ee, 12e, nr 47, 48, 52, Elektor do Czarnieckiego 1(11) XI, 3(13) XI, 6(16) XI; C z a p l i ń s k i (Polacy z Czarnieckim, s. 303) wspomina o liście Fryderyka z 2 (12) XI, UuA, VIII, s. 293294, Elektor do Ludwiki Marii 1(11) XI; tamże, s. 296-297, Ludwika Maria do elektora 2 XII 1658.

Wyprawa do Danii (wrzesień 1658—październik 1659)

445

konsekwencje braku zaopatrzenia wojska. Grabieże mają swoją wewnętrzną logikę rozwoju, k tórą w yraża właściwie interpretowane przysłowie „od rzem yczka do ko­ ziczka”. Jeżeli sytuacja zmuszała do tego, by zaczęto brać od chłopów mąkę, bydło etc., to oczywiście przy okazji brano także i wiele różnych innych rzeczy; „jakoż nietrudno było o płótno, bo ich wozili z czaty pod dostatkiem”.69 Że zaś nie wszys­ cy chłopi mieli filozoficzne usposobienie Colasa Breugnon i próbowali się bronie, dochodziło do starć, m ordów , podpaleń i innych gwałtów. Jeśli postępowanie wojsk cesarskich i brandenburskich różniło się nieco od zachowania Polaków , było to przede wszystkim wynikiem lepszego zaprowiantowania i zakwaterowania tych oddziałów. W drugiej kolejności m ożna wymienić różnice w stosunku do ludności. Polacy mieszkańców obcych ziem traktowali jak nieprzyjaciół, odpowiedzialnych za szwedzkie grabieże w Polsce. D ochodził ponadto problem rożnie językowych i religijnych. P a m ię ta m y przecież z innych kampanii, że mordowanie „lutrów i N iem ­ ców ” było przez żołnierzy Czarnieckiego, a także przez niego samego poczytyw a­ ne za obowiązek.70 W splocie tych wszystkich m om entów kryje się „wyższy szcze­ bel” ekscesów polskich w Danii i rzadkie — choć zdarzające się ostateczne ich sta­ dium — m ord, gwałt i podpalania całych miejscowości. W ypadnie jeszcze w związku z tym zatrzym ać się nieco nad postępowaniem Czarnieckiego wobec żołnierzy. Z czasów marszu do Danii wiadomo, że wojewodzie tym razem szczególnie zależało na utrzymaniu karności w wojsku i w zasadzie uda­ ło mu się to osiągnąć. N a miejscu jednak, już pod Szlezwikiem sytuacja doprowadzi­ ła do tego, by — jeśli nie chciał wyniszczyć swej dywizji — zgodził się z nadmiernym wybieraniem żywności. T o wystarczało. Zezwolenie na częściową samowolę w pro­ wadzało w ruch całą machinę grabieży wojskowych, od których do m ordów i w y­ paleń wiódł tylko jeden krok. Ostatnie stadium ekscesów Czarniecki karał zawsze niezwykle ostro i po pierwszej ich fali następowało chwilowe uspokojenie, ale po każdym przemarszu do nowego okręgu sytuacja powtarzała się. W ybieranie żyw ­ ności przeradzało się w grabież, grabież w mord, następowały kary i — uspokojenie. P otem brak żywności zmuszał znowu do zgody na nadmierne kontrybucje — i tak wytwarzało się ślepe koło ekscesów. W tych warunkach, wobec ostrego tonu napomnień elektora71 — choć Fryderyk W ilhelm przepraszał zań potem Czarnieckiego72, wobec stałego upośledzenia pol­ skich oddziałów, trudności utrzymania karności w wojsku, wreszcie zapewne także i braku działań wojennych, wojewoda już w listopadzie zaczął myśleć o powrocie do kraju. Okazji miała dostarczyć komisja lubelska, na którą wybierali się deputaci spod chorągwi.73 N a drodze tym planom stanął dopiero zdecydowany sprzeciw elek69 P a s e k, op. cit., s. 24. 70 Por. wyżej, s. 337. 71 AB, Rep. 9 /5 ee, 12e, nr 52, Elektor do S. Czarnieckiego, 6 (16) XI 1658. 72 AB, Rep. 9 /5 ee, 12e, nr 54, Elektor do S. Czarnieckiego, 11 (21) XI 1658. 73 Zapewne w związku z wyjazdem delegatów sporządzono dokładne wykazy stanu oddziałów, podpisane przez Czarnieckiego w Hadersleben 22 X I i 24 X I 1658, por. AGAD, ASW, dz. 85, ks. 78, f. 36-37, 45-48v; oraz dz. 85, ks. 79, f. 31-33, 208-208v.

446

Najazd szwedzki (1655—1659)

Wyprawa do Danii (wrzesień 1658—październik 1659)

447

tora i listy wystosowane przezeń do Jana Kazimierza z prośbami o pozostawienie Czarnieckiego, ponieważ jego obecność w Danii jest konieczna.74 W ojewoda nie obstawał przy swym projekcie i zgodził się na odesłanie z delegatami Żegockiego75, choć starosta babimojski dopiero niedawno przybył do D a n ii/6 Grupa ta wyruszyła w końcu listopada.77 (

W kwaterze elektora przygotowyw ano tym czasem atak na Alsen. Ostateczna decyzja o nim zapadła 11 listopada na naradzie dowódców brandenburskich i cesar­ skich.83 Czarnieckiego zawiadomiono w pięć dni później, nakazując mu, by był gotów do współdziałania.84 Dowiedział się poza tym o zamiarach sprzym ierzonych z rozm ow y z komisarzem brandenburskim Finckiem i zgodnie z życzeniami F ry ­

Pozostanie Czarnieckiego częściowo przynajmniej wiązało się z ożywieniem te­ atru działań wojennych. N a początku listopada elektor, k tó ry razem z M ontecuccolim przebywał we Flensburgu, zażądał, by Polacy zajęli Koldyngę.78 Miasto stano­ wiło bazę szwedzkich wypadów na okolicę. Z militarnego punktu widzenia dla

deryka W ilhelm a zobowiązał się przybyć z 1000 lub więcej żołnierzy.85 Term in w ymarszu chorągwi, które miały wziąć udział w akcji na Alsen86 nieco się odwlókł, elektor oczekiwał bowiem na przybycie floty duńskiej.87 D opiero 27 li­ stopada z Flensburga pisał on do Czarnieckiego, że flota ma nadpłynąć w najbliż­ szym czasie i że wobec tego atak nastąpi niebawem.88 Czarniecki wyruszył z Haders­

planowanej już akcji na wyspę Alsen, Koldynga miała na pewno mniejsze znaczenie niż Frederiksodde, ale Fryderykow i, jak twierdził, zależało na uwolnieniu ludności od wyniszczających akcji nieprzyjacielskich.79 Czarniecki, acz niechętnie — zdając sobie sprawę, że bez dział i piechoty nie będzie mógł zdobywać zamku80 — wykonał polecenie dowódcy. Przewidywania jego sprawdziły się. W dniach 12 i 13 listopada opanowano wprawdzie miasto, Szwe­ dzi bowiem wycofali się zeń do Frederiksodde, ale zamek pozostał dalej w ich ręku.81 Zdaniem wojewody akcja ta była właściwie bezużyteczna.

leben zapewne w krótce po otrzym aniu tej wiadomości.89 12 grudnia na radzie wojennej w Diippel wojewoda ruski był już obecny. U stalo­ no wówczas plan akcji koncentrującej się w okół ataku na miasto i zamek Sonderburg.90 O pracow ano też zasady współdziałania z flotą wiceadmirała Bredow a.91 F lo ­ ta składała się z czterech okrętów , które miały obok łodzi przew ozić wojsko, osła­ niać z m orza przeprawę oraz ostrzeliwać pozycje przeciwnika. Oddziały polskie — „cięższa” i lekka jazda — miały wejść do akcji po wylądowaniu piechoty i utw orze­

P o wyprawie pod Koldyngę drugą połowę listopada zajęły wojskom polskim tyl­ ko niewielkie działania podjazdowe, przede wszystkim w rejonie Frederiksodde.82 74 AB, Rep. 9 /5 ee, 12e, nr 52, Elektor do S. Czarnieckiego 6(16) X I 1658, Listu do Jana Kazimierza nie znamy. 75 AB, Rep. 9 /5 ee, 12e, nr 70, S. Czarniecki do elektora 15 (17?), data słabo czytelna (XI 1658) oraz tamże, nr 75, ten do tegoż, b.d. (po liście z 25 XI), nr 61, ten do tegoż,.21 X I 1658. 76 Była to druga grupa polska w sile około 2000 ludzi, którą dowodził Krzysztof Żegocki i Piotr Opaliński (marsz tego ostatniego niezbyt pewny, por. jego zapiski A .S a j k o w s k i , Dwaj pamiętnikarze wielkopolscy X V II wieku. Studia i materiały do dziejów Wielkopolski i Pomorza, t. VI, 1958, z. 2, s. 211; część jego oddziałów szła już w pierwszej grupie z Czarnieckim); por. AB, Aep 9 /5 ee, 12e, nr 38, Fryderyk Wilhelm do P. Opalińskiego, Flensburg 29 X (8 XI) 1657; o przyjściu Żegockiego także „Ausführliche Relation aus dem Königl. Polnischen Lager vor Thoren. Wobey auch die Liste der Hol­ land. Kriegsflotte, auch was sonsten aus unterschiedlichen Orten neulichen Tagen einkommen ist. Im gleichen welcher Gestaldt die Holländische Flotte dem 5 X I im Sunde glücklich angelanget. A. 1658”. Aus Gottorf (1/11?) XI 1658. 77M e i n a r d u s , op. cit., V, s. 442-443, Relation des Staathalters undRäthe, 30 XI (10 XII) i 4 (14) XII 1658; Żegocki wracał z 400 ludźmi; tamże, s. 441, Relation des Staathalters, 23 X I (3 XII) 1658. 78 Rozkazu Fryderyka Wilhelma brak, być może polecenie przekazał Finek, por. AB, Rep. 9/5 ee, 12e, S. Czarniecki do elektora, 10 XI 1658. 79 C z a p l i ń s k i , Polacy z Czarnieckim, s. 304. Szwedzi ze swych pozycji obronnych czynili częste wypady dla zaopatrzenia się w żywność. Dotyczyło to nie tylko Frederiksodde. Nawet Ascheberg, będąc na Alsen otrzymywał polecenia, by przeprawiać się na ląd i wybierać pożywienie w okręgu , Angeln i okolicach Flensburga; por. A s c h e b e r g, op. cit., s. 89-90. Karol Gustaw do R. Ascheberga 1 (11) X 1658. 80 AB, Rep. 9/5, ee, 12e, nr 60, S. Czarniecki do elektora, 10 X I 1658; por. tamże, nr 53, ten do tegoż 6 X I 1658, jeżeli ma prowadzić działania w Jutlandii, domaga się przysłania mu 2000 jazdy i 1000 dragonii. 81 AB, Rep. 9 /5 ee, 12e, nr 66, S. Czarniecki do elektora 14 X I 1658. 82 Por. listy S. Czarnieckiego do elektora AB, Rep. 9/5ee, 12e, nr 69, 15 X 1658; nr 70, 15 XI 1658; nr 6 1 ,2 1 X I 1658; nr 80,17 X I 1658; nr 81,26 X I 1658; nr 71,25 X I 1658; nr 88,28 X I 1658; nr 87,29 XI

1658. Podjazdy przyniosły m.in. fałszywą wiadomość, że Karol Gustaw przybył do Fredriksodde, co Czarniecki zakomunikował elektorowi. Elektor wiadomości te zdementował. AB, Rep. 9 /5 ee, 12e, nr 65, Elektor do Czarnickiego, 12 (22) X I 1658; C z e r m a k, Przeprawa, s. 26-27, na podstawie wiado­ mości „Gazette de France” z Kilonii 24 X I pisze o polskiej próbie zdobycia Alsen. Czermak sądzi, że było to już w czasie marszu Czarnieckiego z Hadersleben na spotkanie z elektorem, przyjmuje to też C z a p l i ń s k i , Polacy z Czarnieckim, s. 306. Cała sprawa wydaje mi się bardzo niejasna. Jeśli wiado­ mość pochodziła z Kilonii 24 XI, to mogła dotyczyć wypadków około 20 XI, a więc na pewno jeszcze nie w czasie marszu Czarnieckiego z Hadersleben, ale dużo wcześniej. Potwierdzenia tego wypadu brak w listach Czarnieckiego, jedyną wzmiankę o klęsce polskiej około 20 X I spotykamy w UuA, VIII, s. 564-565; także E b e r s t e i n, op. cit., s. 108' nn. 83 C z e r m a k, Przeprawa, s. 24. 84 AB, Rep. 9 /5 ee, 12e, nr 52, Elektor do S. Czarnieckiego, 6(16) X I 1658. 85 Tamże, nr 61, S. Czarniecki do Fryderyka Wilhelma, Hadersleben, 2 1 X I 1658; ponieważ w liście wyraźnie mowa o 1000 ludzi, sprawa ustalenia sił, z jakimi Czarniecki wyruszył z Hadersleben do Flensburga, a później do Dybbol (niemieckie Düppel, współcześni pisali Tippel) nie budzi już wątpli­ wości; por. C z a p l i ń s k i , Polacy z Czarnieckim, s. 306. 86Ł o ś (op. cit., s. 35) wymienia: 4 chorągwie kozackie i królewską, Myszkowskiego (pod P. Borzęc­ kim), Wacława Leszczyńskiego i Czarnieckiego oraz 100 Wołochów, 100 Semenów i 200 dragonów. 87 C z e r m a k, Przeprawa, s. 25. 88 AB, Rep. 9 /5 ee, 12e, nr 78, Elektor do S. Czarnieckiego, 17(27) X I 1658. 89 Ostatni znany list Czarnieckiego z Hadersleben, 29 XI, nie wspomina w nim jednak jeszcze o otrzymaniu pisma elektora, ani o wymarszu. 90 Podaję powszechnie używane przez sprzymierzeńców niemieckie nazwy: Sonderburg — Sonderborg; Nordburg — Nbrdburg; Alsôn — Ais. 91 C z e r m a k, Przeprawa, s. 31-32 na podstawie drukowanej Disposition der Attaque a u f dem 4(14) X I I 1658 a u fd ie Insel Alsen Dat. Tippel, den 2(12) X I I 1658-, pamiętajmy jednak, że jest to plan, a nie relacja działań; por. też P. F. R i s t, A ls’s Erobring, Historisk Arkiv. Et Maanedskrift for populaere Skildringer af historiske Personer og Begivenheder, 1885, t. XIV, s. 178 nn.

448

Najazd szwedzki (1655—1659)

niu przez nią przyczółka na wyspie. Term in przepraw y w yznaczony został na 14 grudnia, ale już dzień przedtem zaczęto ostrzeliwać przeciwległy brzeg.92 Dow ództwo garnizonu szwedzkiego Alsen było dokładnie poinformowane o tych przygotowaniach, od dawna spodziewano się zresztą ataku. Karol Gustaw jeszcze w pierwszych dniach października ostrzegał przed nim Ąscheberga, nakazując przy­ gotowanie obrony Sonderburga i N ordburga.93 K ontakty z księciem G ottorp ułat­ wiały Szwedom stałe śledzenie posunięć przeciwnika.94 Ju ż 6 grudnia Ascheberg nie tylko wiedział o zam ierzonym ataku, ale miał o nim dość dokładne informacje.95 W zasadzie, wobec przewagi wojsk sprzymierzonych i braku dostatecznego zaopa­ trzenia wyspy, Szwedzi nie łudzili się, aby m ożna było stawić poważniejszy opór. Ascheberg zażądał wprawdzie od Wrangla pom ocy96, przewidywał ewentualną obro­ nę samego zamku Sonderburg97, zarazem jednak myślał o ewakuacji załogi.98 Nie poczynił też odpowiednich przygotowań do obrony. Kiedy rano 14 grudnia rozpo­ częła się przeprawa piechoty99, Szwedzi mieli usypane na brzegu tylko dwa szańce z kilkoma działami100 i trzym ali w pogotowiu zaledwie 6 kompanii jazdy, reszta zaś zajmowała stanowiska w odległości od 15 do 20 km .101 W tych warunkach w ycofa­ nie się do zamku było z góry przesądzone. Szwedzi opuścili reduty, porzucając znaj­ dujące się tam działa i rozpoczęli odw rót.102 Osłaniała go szwedzka jazda.103 Dla atakujących przeprawienie jazdy stało się teraz palącą koniecznością. Sprawa przepraw y oddziałów polskich na Alsen wzbudziła już kilka dyskusji w naszej historiografii. Najobszerniej zajął się nią C zerm ak.104 Analizując różne re­ lacje zawierające rozbieżne wiadomości, dał on się zasugerować informacjom „Ga­ zette de Fran ce”105 i listowi Des N oyers106, przyjmując jako pewnik przeprawę Pola­ ków wpław, choć inform ator „Gazette” wspomina tylko, iż wpław — a la nage — 92 A s c h e b e r g, op. cił., s. 33; R i s t , Als's Erobring, s. 181, 16 XII, 7-8 rano. 93 Tamże, s. 88-89, Karol Gustaw do R. Ascheberga, 2 6 IX (6 X) 1658. 94 Tamże, s. 90, ten do tegoż, 6 (16) X 1658. 95 Tamże, s. 164-165, C. G. Wrangel do R. Ascheberga, 27 XI (7 XII) 1658, odpowiedź na list Ascheberga z 26 X I (6 XII). 96 Tamże, oraz s. 166, ten do tegoż, 1 (11) XII 1658 oraz s. 32, właściwy dziennik. 97 Tamże. 98 Tamże. 99 Zajmuję się tylko działaniami grupy polskiej, usiłując pominąć wszystkie inne wydarzenia. Ogól­ ny opis dał Czermak, dziś co prawda można by go już poważnie uzupełnić, nie jest to jednak zadaniem niniejszej pracy. 100 „Extract Schreibens...”, Aus Sonderburg 17 XII 1658 (dokładniejsza analiza druków ulotnych, niżej przy omówieniu przeprawy); por. także C z e r m a k , Przeprawa, s. 32. 101 Ą s c h e b e r g, op. cit., s. 33. 102 „Extract Schreibens...” oraz A s c h e b e r g, op. cit., s. 33. 103 Tamże; prawdopodobnie były to oddziały, które po wylądowaniu jazdy polskiej znalazły się już w odwrocie ku Nordburgowi; por. relację Montecuccolego, druk. W a l e w s k i , Historya wyzwolonej Rzeczypospolitej, I, s. VIII. 104 C z e r m a k, Przeprawa, s. 32-40. 105 Relacje z 19 i 20 XII 1658. “ D e s N o y e r s , Lettres, s. 480, Toruń 31 XII 1658.

Wyprawa do Danii (•wrzesień 1658—październik 1659)

449

przeprawił się margrabia badeński z jazdą, Polaków, wymieniając osobno i nie okre­ ślając sposobu ich przepraw y.107 W ładysław Czapliński, podważywszy nieco niejasne sformułowanie „Gazette”, zajął stanowisko kom prom isowe, sądząc, że część jazdy polskiej przeprawiła się w łodziach „część zdaje się z samym Czarnieckim ruszyła wpław”.108 Uw ażałbym całą tę sprawę za drobiazg nie w art dokładniejszego badania, gdyby nie opisy Paska i Twardowskiego109, które przeprawę utrwaliły w tradycji. Pasek, nie biorąc sam udziału w ataku na Alsen, umiał go tak barwnie przedstawić, że prosta relacja Łosia została zanegowana i powszechnie przyjęto wersję o przeprawie bez łodzi. A przecież Łoś, uczestnik ataku, pisał: [...] wojsko nasze, którego nie było tylko cztery chorągwie kozackie, to jest: KJMci pancerna, p. margrabi pancerna (bo jeszcze pod jego imieniem chodziliśmy) p. krajczego koronnego i p. woje­ wody samego ruskiego pancerna, W ołochów 100, semenów 100, dragonów 200, wpław przy bar­ kach puścili się przez kanał tak szeroki, że go ledwie z dobrej fuzyjej mógł przestrzelić, w tak ciężki mróz, że konie w wodzie od zimna nie pływały, ale jako deszczki na płask leżąc przeciąga­ ne były, a skoro z w ody wyszły, jako w żelazie omarzły: a tak nasi osiodływając chyżo harcowali dla zagrzania koni.110

Celow o tak obszernie zacytowałem opis Łosia, wynika z niego bowiem, że prze­ prawa jeźdźców na koniach wpław była raczej niemożliwa: „konie w wodzie od zimna nie pływały [...] jako deszczki na płask przeciągane były [...] jako w żelazie om arzły; [...] nasi osiodływając”. Z tej relacji wynikałoby zresztą także, że margra­ bia badeński, k tó ry miał się pierwszy przeprawić z jazdą brandenburską, także nie bardzo mógłby to zrobić wpław. Rozumowanie Czerm aka oparte na francuskich określeniach a nage, a la nage, nie jest słuszne. N ie musiało to wcale oznaczać prze­ prawy jeźdźców wpław, lecz tylko przeprawę koni. Łoś przecież także pisze: „wpław puścili się przez kanał”, ale dalej jasno wynika z tego, że ludzie płynęli w łodziach, konie zaś usiłowały płynąć. Jeśli bowiem później konie siodłano, jeśli tylko konie przem arzły, a ludzie nie, to określenie „wpław” oznacza tu przepłynięcie w ogóle, nawet w łodziach. Relację Łosia potwierdzają w pełni inne źródła, niektóre o dużej wiarygodności, przewyższającej wiarygodność informacji zamieszczonych w „Gazette de France”. Znany nam już z w ydarzeń w Polsce Ascheberg, dowódca załogi szwedzkiej w Sonderburgu, pisze wyraźnie o przeprawie łodziami, ani słowem nie wspominając o prze-

107„Gazette de France”, r. 1659, s. 39, De Flensbourg 20 XII 1658 „le Général Golts qui commande l’Infanterie, sur des chaloups et de gros arbre lieu ensemble le Marquis de Bade, avec la Cavalerie â nage, et, enfin 400 Chevaux Polonois du Général Czarnesky”, w innym miejscu „Gazette de France”, r. 1659, s. 26. De Hambourg 19 XII 1658, wspomina się ogólnie o przeprawie wpław. 108 C z a p 1 i ń s k i, Polacy z Czarnieckim, s. 307. 109 P a s e k, op. cit., s. 35-36. 110 Ł o ś, op. cit., s. 37-38.

45.0

Najazd szwedzki (1655—1659)

płynięciu wpław.111 T o samo twierdzi relacja polska z Danii, wydana jako gdański druk ulotny: Ihr Excell, der H err Gener. Czarneczki, woywoda ruski nach dern-er sich mit Ih. Churfürstl. Durchl. geheim unterredet, Ritt vor seinen Völckern her, und nacly Ersehung einer bequemem Oberfahrt, sasste sich selbstes in ein Bot und liess die Pferde beyher schwimmen ist also zum Ruhm der gantzen polnischen Nation zum ersten überkommen.112 \

Relacja ta niewątpliwie pochodzi bezpośrednio z otoczenia Czarnieckiego i choć znam tylko jej wersję niemiecką, autorem musiał być Polak. Jest ona pierwszym odnalezionym drukiem ulotnym spośród kilku, stanowiących w yraźny „ciąg chro­ nologiczny”, przedstawiających działania Czarnieckiego w D anii.113 Druki te zbyt mnie zafascynowały, bym nie usiłował czynić dalszych poszukiwań i nie pozwolił sobie na marginesie na kilka przypuszczeń dotyczących ich autor­ stwa. N arzuca się przede wszystkim porównanie z relacjami z poprzednich walk Czarnieckiego. Jak w iadomo, kampania przeciw Rakoczem u została opisana w dia­ riuszu Piekarskiego, z w ypraw y na Pom orze szwedzkie zachował się także jego obszerny list. C o więcej, fragmenty diariusza zostały wydane przez gdańszczan ano­ nim ow o w postaci jednej z awiz w drukach ulotnych, podobnie jak korespondencje z Danii. Istnieją zresztą jeszcze inne przesłanki, pozwalające wysunąć ks. Piekarskiego jako autora tych relacji. Szereg zw rotów wskazuje na przykład na to, że były one tłumaczone z łaciny, przy cytowaniu listów wojewody ruskiego do elektora (jesz­ cze jedno świadectwo, że pisał ktoś, kto był w najbliższym otoczeniu dowództwa polskiego), mówi się o tym nawet wyraźnie. N ie zatrzymując się dłużej nad sprawą tych relacji, w artych na pewno odrębnego studium — jak zresztą zasługuje na nie 111 A s c he b e r g, typ. cit., s. 32. 112 „Extract eines glaubwürdigen Schreibens welcher gestaldt die Vestung Sonderburgk von Ihr Churfl. Durchl. zu Brandenburg sampt der allirten Armee glücklich erobert und eingenommen worden. Dann auch em Schreiben von gewisser Hand aus dem Königl. Lager denjetzigen Zustand und Beschaffenheit der Stadt Thoren betreffend., A. 1658”. Jest to typowy „gdański” druk ulotny, obok głównej relacji z Sonderburga 17 XII 1658 zawiera kilka drobnych wiadomości z Gdańska i spod Torunia. 113 „Ausführliche Relation, was bey Occupirung der Insul Alsen und derer einverleibten Vestungen Sonder-und Nordtburgk eigentlich vorgelauffen; benebenst Copia eines von Ihr Churfl. Durchleuchtig: zu Brandenburg an Ihr. Königl. Majestät von Polen abgelassenen Schreibens, und was sonst anderer Orter her glaubwürdig berichtet worden, A. 1659”; także „Copia eines Schreibens Ihr. Königl. Maytt von Dennemarck an Ihr. Excell. Hn. General Czarnetzki, dem dan auch beygefüget allerhand einlauffende Zeitungen ausz unterschiedenen Ohrten als Holstein, Pommern, Preussen und Churlandt, A. 1659”; także „Fernere Conti-nuation dessen was sowoll bey als nach der Eroberung der Insul Alsen und einverleibeten Vestungen Sonder-und Nordburg vorgelauffen, wobey auch eine Copey Ihr Excell. Herrn Generals Czarneczki Schreiben an Ihre Churfl. Durchl, zu Brandenburg, betreffende die Eroberung der Stadt Koldingen hindann gefüget, nebenst eingekommenen gewissen Zeitungen, A. 1659”. Wszyst­ kie te druki, których treść nie zawsze wiernie oddają tytuły, zawierają obszerne relacje z działań pol­ skich w Danii, a dopiero później „dorzucone” przez nakładcę wiadomości o innych wydarzeniach. Oczywiście nie są to jedyne gdańskie „gazety” o wydarzeniach w Szlezwiku i Jutlandii, w Gdańsku drukowano wówczas wiele relacji pośrednich, pochodzących przede wszystkim z Hamburga.

Wyprawa do Danii (wrzesień 1658—październik 1659)

451

w ogóle system rozchodzenia się informacji w owym czasie i rola Gdańska w tym systemie — podkreślić trzeba, że one właśnie (lub ich przekaz pierwotny — diariusz) stały się z kolei przekazem pierwotnym dla Kochowskiego, a być może częściowo dla Paska. Ten ostatni problem jest tym ciekawszy, że Piekarski był krewnym Paska. Jeżeli potwierdziłoby się, że istotnie on właśnie był autorem relacji z Danii, rozpoś­ ciera się, oczywiście, całe m orze wzajemnych zależności między obu autorami, co winno obudzić nie tylko zainteresowanie historyków, ale i znawców literatury. Powracając do przeprawy Polaków na Alsen — dokładne wiadomości o jej prze­ biegu ostatecznie podważają tezę Czermaka. Znajdują się one w osobistych notat­ kach M ontecuccolego. D ow ódca wojsk cesarskich, choć sam też w innym miejscu pisał, iż jazda przeprawiła się płynąc — „schwimmend”114, w kom entarzu k rytycz­ nym do współcześnie wydanej pracy Gualda Priorato opisuje szczegółowo, jak się to „przepłynięcie” odbyło. Prostuje przy tym szereg nieścisłości, które się wkradły w historię akcji na Alsen (m.in. było niezgodne z prawdą, że margrabia badeński dowodził w czasie przeprawy jazdą).115 Generał stwierdza, iż: [...] wâhrend die Infanterie auf diese Weise vorgieng, setzen die Reiter auf kleinen Barken über und zogen die Pferde schwimmend nach sich. Auf gleiche art gieng auch Czarnecki vor.

W ydaje się, iż ta relacja ostatecznie rozstrzyga spory o sposobie przeprawy. Trudności spowodowane brakiem dostatecznej ilości środków transportu spra­ wiły, że zakończono ją późnym popołudniem. Czarniecki, nie czekając na wszystkie chorągwie, z niewielkim oddziałem złożonym z Polaków i żołnierzy sprzymierzonych, „mit nassen Pferden” puścił się w pogoń za uchodzącymi wojskami szwedzkimi.116 Sytuacja strony szwedzkiej po wylądowaniu Czarnieckiego z pierwszymi grupa­ mi jazdy przedstawiała się następująco117: piechota schroniła się już w zamku, pod miastem pozostała tylko jazda osłaniająca odw rót. Następnie widząc, że lądują duże siły sprzym ierzonych, osłona szwedzka zaczęła się też wycofywać. Pogoń i drobne potyczki trw ały około 2 godzin, a ponieważ w ślad za Czarnieckim ciągnęły poważ­ niejsze siły polskie i brandenburskie, jeszcze przed wieczorem nie pozostał na placu ani jeden żołnierz szwedzki. Część z nich schroniła się w zamku w Sonderburgu, część według relacji M ontecuccolego, miała wycofać się aż do N ordburga.118 Po krótkiej naradzie dowódcy postanowili zająć miasto tego samego wieczoru, przede wszystkim dlatego, by zabezpieczyć wojsku odpowiednie kw atery.119 N o c 114 Ausgewaehlte Schriften des Raim und Fürsten Montecuccoll, General-Lieutenant und Feldmarschl. Bearbeitet von A. V e l t z é , Wien-Leipzig 1901, IV, s. 239, R. Montecuccoli do księcia Mateusza de Medici, Sonderburg 26 XII 1658. 115 Tamże, III, s. 368-369, Bemerkungen zur Geschichte Siebenbürgens und Ungarns des Grafen Gualdo Priorato. 116 „Extract eines glaubwürdigen Schreibens...”; C z e r m a k , Przeprawa, s. 39-40, błędnie zapewne interpretując relacje Montecuccolego, uważał, że Czarniecki udał się w pogoń za grupą, która miała uciec w kierunku Nordburga. 117 Odtworzone na podstawie konfrontacji relacji Ascheberga, Montecuccolego i „Extract...” 118 Relacja Montecuccolego, W a l e w s k i , Historya wyzwolonej Rzeczypospolitej, I, s. VIII. 119 „Extract eines glaubwürdigen Schreibens...”

452

Najazd szwedzki (1655—1659)

i niedzielny ranek zeszły żołnierzom na plądrowaniu i podziale łupów .120 Przygoto­ wywano się też do oblężenia zamku. E lek tor niezależnie od tego próbował rokow ać z załogą szwedzką, ale nie uzy­ skał poddania, lecz tylko trzydziestogodzinny rozejm .1f Dla sprzym ierzonych był on konieczny, ponieważ nie mogąc na czas sprowadzić artylerii, musieli odłożyć działania oblężnicze122, Ascheberg zaś liczył na pom oc. \ Nadeszła ona istotnie jeszcze tego samego dnia w postaci eskadry 13 okrętów admirała Ugla, odkomenderowanych podobno przez Karola Gustawa specjalnie do ewakuacji załogi Sonderburga.123 Ascheberg, wskutek braku amunicji i prowiantu nie widział również możliwości utrzym ania się w zamku dłużej niż 2 -3 dni i z za­ padnięciem m roku porozum iał się z dowódcą eskadry. Uzgodniono sposób w ypro­ wadzenia wojska.124 O dbyć się to miało po kryjom u przez przejścia wybite w murach.125 Prace przygotowaw cze do ewakuacji prowadzone w tajemnicy zajęły Szwedom noc z 15 na 16 grudnia i cały następny dzień. Dla zmylenia przeciwników prowadzi­ li oni jednocześnie akcje bojowe i to nawet dość poważne, a dla sprzym ierzonych uciążliwe. Składały się na nie ostrzeliwania z dział okrętow ych, kilkakrotne w y­ cieczki Ascheberga z zamku oraz jedna, podjęta z okrętów jako desant.126 Sprzym ierzonym z trudem udało się odeprzeć wszystkie ataki.127 Elektor w dal­ szym ciągu nie rezygnował z prób porozumienia z załogą, ale Szwedzi w perspekty­ wie rychłej już ewakuacji odrzucili wszystkie jego propozycje.128 O ile m ożna się zorientow ać z różnych relacji, Polacy odnosili się do tych pertraktacji niezwykle niechętnie i podejrzewali elektora o sprzyjanie Szwedom.129 Jak przewidywali dow ódcy szwedzcy, opuszczenie zamku przez załogę było dla oblegających całkow itym zaskoczeniem.130 Pewną pociechę mogły stanowić tylko

120 Tamże. 121 Tamże, s. 42; A s c h e b e r g, op. cit., s. 33, sprawę rozejmu przedstawia nieco inaczej. 122 C z e r m a k, Przeprawa Czarnieckiego, s. 42-43. 123 A s c h e b e r g, op. cit., s. 33-34; brak korespondencji w tej sprawie, a Ascheberg w swym pamięt­ niku chciał być może wytłumaczyć się z opuszczenia zamku. 124 Tamże, s. 34. 125 Tamże; por. też „Aussführliche Relation...” 126 C z e r m a k, Przeprawa Czarnieckiego, s. 45. 127.Tamże. 128 A s c h e b e r g, op. cit., s. 35. 129 Tamże, podkreślając przychylny stosunek elektora do załogi szwedzkiej pisze on: „Hoffete Ich dass der Curfürst fiel eine bessre opinion von mir haben werden. Alss dass jenige, von mir zu begehren, wohr in Ich nimmer willig werde, unt lass mich von den polnischen drau Worten gantz nicht Abschrec­ ken, den wir kenten unss vor disem sehr wol”; por. też „Extract eines glaubwürdigen Schreibens...” — z przekąsem pisze o stosunku elektora do załogi. 130 „Extract eins glaubwürdigen Schreibens...”, postscriptum do listu z 17 XII obszernie w „Aussführli­ che Relation...” Aus Sonderburg vom 21 XII, A. 1658, dokładny opis (cytuję tylko fragment): „Die unserigen näherten sich bey einbrechen dem Tage (17 XII) mehr und mehr zum Schlosse, funden aber keinen wiederstandt bisz sie endlich gar hinein drungen und es leehr befunden [...]”.

Wyprawa do Danii (wrzesień 1658—październik 1659)

453

pozostawione tabory i 1200 koni, które rozdzielono między generalicję i w yższych oficerów .131 Czarniecki jeszcze tego samego'dnia opuścił Sonderburg. Razem ze Sparrem Po­ lacy mieli zdobywać N ordburg, miasto i zamek położone na północnym krańcu wyspy. D ow ództw o spoczywało w ręku Sparra.132 Marsz do N ordburga nie zajął wiele czasu i przed w ieczorem oddziały polskie rozpoczęły walkę. P o dość zaciekłej obronie załogi szwedzkiej udało się zająć stano­ wisko niedaleko zamku, przy moście, gdzie w krótce zatoczono działa nadesłane przez elektora.133 N a przypuszczenie szturmu w tym dniu nie zgodził się Sparre, licząc na dobrowolne poddanie się załogi; znajdowała się ona rzeczjwdście w bezna­ dziejnej sytuacji. N azajutrz wcześnie rano Sparr zawiadomił Czarnieckiego, że postanowiono ata­ kow ać zamek. Oddziały polskie podjęły przygotowania do szturmu, o godz. 9 przy­ był też osobiście elektor. Kiedy już wszystko było gotowe do rozpoczęcia działań, dowódca załogi szwedzkiej Knaust wysłał parlamentariusza z propozycją wolnego przepłynięcia załogi do Frederiksodde. Elektor, nie chcąc zapewne pow tarzać sytu­ acji Sonderburga, odrzucił te postulaty, na co Szwedzi mieli odpowiedzieć, iż jako żołnierze będą się bronić „do ostatniej kropli krw i”. Sprzymierzeni nie zwlekając dłużej rozpoczęli ostrzeliwanie z dział, które trwało do drugiej pó południu. W ybi­ to wtedy szeroki w yłom w murze, przez który miano przypuścić atak. Elektor zwlekał jeszcze, być może wiedząc, co należy myśleć o patetycznych zapewnie­ niach załogi. Jakoż istotnie nie mylił się, nadeszło bowiem drugie poselstwo szwedzkie, tym razem z propozycją bezwarunkowej kapitulacji.134 D o miasta w prow adzono załogę brandenburską, a większa część Szwedów przeszła na służbę do elektora.135 M ury obronne miały zostać zburzone. Tym czasem w rejonie Hadersleben sytuacja zaczęła się komplikować. Wyruszając na Alsen Czarniecki pozostawił dowództwo nad wojskiem w rękach Opalińskiego. Ju ż w okresie walk o Sonderburg do wojewody zaczęły nadchodzić wiadomości, że Szwedzi zaskoczyli polskie oddziały na kwaterach i wyrabowali nieco prowiantu i bydła.136 Planowano wtedy, po zakończeniu działań na Alsen, podjąć atak na F re­ deriksodde.137 Następnego dnia nadeszły bardziej dokładne informacje o wydarze-

131 Tamże. 132 „Aussführliche Relation...”; por. także, „Verhael van het gene gepasseret is in het Eylant Alsen, den 14, 15, 16, en. 18 XII 1658. Ende op wat maniere de Keyserse, Brandenburghese, ende Poolsee trouppen de Sweden aldaer bejegend hebbe 1658”; także C z e r m a k, Przeprawa, s. 47-48. 133 „Aussführliche Relation...”; inaczej nieco C z e r m a k, Przeprawa, s. 49. 134 Poza „Aussführliche Relation...”, por. też „Fernere Continuation...” oraz M e y e r, op. cit., II, s. 730. 135 „Fernere Continuation...” zawiera listę jeńców i wykaz wszystkich oddziałów szwedzkich w Norburgu; „Gazette de France”, r. 1659, s. 63. 136 „Extract eines glaubwürdigen Schreibens”. 137 Tamże, „General Wrangel (!) welcher so lange vor todt gehalten worden ist dem Woyewoden podla-

454

Najazd szwedzki (1655—1659)

Wyprawa do Danii (wrzesień 1658—październik 1659)

455

niach pod Hadersleben.138 Okazało się, że Opaliński dowiedziawszy się, iż Szwedzi

ne jako osłona — los załogi był właściwie przesądzony. A tak przypuszczono jedno­

mieli opuścić Koldyngę, wycofując się do Frederiksodde, wysłał za nimi silny pod­

cześnie w dwóch miejscach i choć w jednym Szwedzi go odparli, w drugim drago­ nom Tedwina udało się sforsować zabarykadowaną bramę. M uszkieterzy szwedzcy wraz z kom endantem próbowali schronić się do wieży, gdzie ich dosięgła pogoń. Żołnierzy rozniesiono na szablach, dowódca zaś uratował się tylko dzięki interwen­

jazd. Wpadł on w zasadzką i został rozbity.139 Ponieważ jednocześnie zaczęły znowu na sile przybierać wykroczenia żołnierzy, Czarniecki postanowił nie zwlekając opuścić Alsen. W Sonderburgu (gdzie 22 grud­ nia elektor podejmował go uroczystym obiadem), wyjaśniono zapewne sprawę owego wypadu Opalińskiego, k tóry wzbudził niezadowolenie Fryderyka W ilhelma140, po czym tego samego dnia przeprawiono się na ląd.141 Szybkim marszem 23 grudnia w ieczorem wojsko stanęło w Hadersleben. N ow e wiadomości o posunięciach Szwedów nie pozwoliły na odpoczynek. Od­ dział szwedzki z Frederiksodde, który w yruszył w kierunku Koldyngi, zmusił Czar­ nieckiego, by z trzem a kompaniami dragońskimi i królewską husarią z Wojniłłowiczem pospieszył natychmiast w pogoń. Za nim dopiero ciągnęły dalsze oddziały. Nie udało się wprawdzie zaskoczyć Szwedów, wycofali się oni bowiem do Frede­ riksodde, ale Czarniecki zdecydował się wtedy ponowić próbę opanowania zamku w Koldyndze.142 Zdobyciem zamku zajmowali się już w literaturze historycznej Rosznecki, Ku­ bala i Czapliński. Opisy ich oparte są w zasadzie na relacji Paska, Czapliński prze­ prowadził jeszcze dodatkowe studia w terenie i przejrzał materiał ikonograficzny. A u torzy zgodnie stwierdzają dużą wiarygodność tego fragmentu pamiętnika. Szturm zamku, m im o że znów użyto doń tylko dragonii i spieszonej czeladzi, nie przedstawiał tym razem większych trudności.143 Szwedzi bronili się zaciekle, odrzuciwszy propozycje poddania, było ich jednak zbyt niewielu144, by opór mógł trw ać długo. Po przejściu przez Polaków fosy — a ułatwiły to snopy słom y używaski bey Hadersleben unverhoffet ins Quartier geffalen u. einig Vieh und Futter geraubet und damit sich nach Friedrich Oede begeben, wie viel beyderseits in dieser Rencontre gebleiben, ist noch nicht kund”. 138 AB, Rep. 9 /5 ee, 12 e, nr 314, S. Czarniecki do elektora, 18 XII 1658. 139 Tamże. 140 AB, Rep. 9 /5 ee, 12e, nr 315, Elektor do S. Czarnieckiego, 8(18) XII 1658; tamże, nr 101, ten do tegoż, 9(19) XII 1658. 141 „Aussführliche Relation...” 142 Przede wszystkim „Fernere Continuation...”, Ausz Coldingen vom 1. Juni (oczywista pomyłka — 1. Januarii), A.1659. Jeszcze jedno potwierdzenie bądź dużej wiarygodności Paska, bądź też odnale­ zienia „przekazu pierwotnego” pośredniego lub bezpośredniego. 143Opis oparty na konfrontacji relacji Paska z „Aussführliche Relation...” i „Fernere Continuation...”; „Glaubwürdige Relation ausz unterschiedenen Orten dessen welcher gestaldt Ihr. Exell. der Herr Gen. Czarneczki Koldingen entsetzet und die Schwedische Parteyen zu unterschidlichen mahlen glücklich rencontriret und ruiniret hat. Dann auch die Verrichtung Ihr. Churfürstl. Durchl. und der Allierten Armee vor Friedrichsöde, ingleichem was sich notables mit den Englischen Schiffen in der See begeben und zugetragen. A.1659” (jest to także druk gdański, ale z wiadomościami pośrednimi, z Hamburga); M e y e r, op. cit., II, s. 730-731; list S. Czarnieckiego do elektora, Koldynga 25 XII 1658 (AB, Rep. 9/5 ee, 12e) oraz druk w „Fernere Continuation...” Krótka wzmianka w „Gazette de France”, r. 1659, s. 6364; E b e r s t e i n, op. cit., s. 115. 144Rosznecki przyjmuje 100 osób załogi, tyle było w istocie. „Fernere Continuation...” podaje 80 + 15; Meyer podaje 80 osób; „Aussführliche Relation...” — 60 ludzi.

cji jednego z oficerów. Rozpoczęła się grabież zamku, przerwana nieszczęśliwym wypadkiem wybuchu prochów spowodowanym przez nieostrożność plądrujących. Akcja ta trwała kilka godzin. Czarniecki jeszcze 25 grudnia pow rócił do Hadersleben, pozostawiwszy w zdobytej fortecy 2 chorągwie ze swojego pułku; w mieście zaś 3 chorągwie lekkiej jazdy. Dalsze plany polskiego dowództwa koncentrowały się w okół Frederiksodde. Siły szwedzkie były tam co prawda dość znaczne145, mieli oni dużo piechoty, ale połą­ czone wojska sprzym ierzonych mogły się z powodzeniem kusić o zdobycie tw ier­ d zy.146 Elek tor jednak nie był zdecydowany na tę akcję i zwlekał m imo postulatów oraz przekonywających argumentów Czarnieckiego.147 Miano wprawdzie wysłać część oddziałów cesarskich pod Frederiksodde148, ale, jak się wydaje, do tego nie doszło.149 Tym czasem obecność załogi szwedzkiej na półwyspie stwarzała stałe zagrożenie oddziałów polskich, nadal zajmujących pozycje na wschodnim w ybrzeżu. Ju ż w ty ­ dzień po zdobyciu przez Polaków zamku w Koldyndze Szwedzi zorganizowali kil­ ka wypadów, Pierwszy z nich,' 3 stycznia, urządził niewielki oddziałek Szwedów z regimentu stojącego na Fionii; zostali oni w większości wycięci, tylko kilku jeń­ ców Czarniecki odesłał elektorow i.150 W relacji z Hamburga podkreślano, że elek­ to r miał wtedy upom nieć wojewodę ruskiego za nadmierne okrucieństwa, na co ten odpowiedział, że lepiej jest bić się z wrogiem jeden niż dwa razy, a żołnierze szwedz­ cy nie dotrzym ują słowa, gdy ich wypuścić na parol.151 Jakkolwiek w koresponden­ cji Czarnieckiego z elektorem nie odnajdziemy śladu tej wiadomości, jest ona dość ciekawa choćby jako w yraz opinii o postawie polskiego dowódcy. Oddziały Czarnieckiego były zresztą jedyne, które w tym czasie prowadziły walki. D robne utarczki zdarzały się nieomal codziennie152, tak że Czarniecki stale 145 Rozpoznanie Czarnieckiego przed 1 0 1 ustaliło, że Szwedzi mają na Frederiksodde 2 regimenty jazdy, 4 regimenty dragonów, 2000 piechoty (ostatni desant) oraz 70 dział. AB, Rep. 9 /5 ee, 12e, nr 117, S. Czarniecki do elektora, 10 1 1659 i nr 118, zeznania jeńców szwedzkich. 146 Por. opinie na ten temat w polskim obozie, cytowany już list z Sonderburga 17 XII („Extract... Schreibens”) oraz z 21 XII, też z Sonderburga w „Aussführliche Relation...”, tamże, Aus Hamburg... 3 1 1659, 147 AB, Rep. 9 /5 ee, 12e, nr 105, S. Czarniecki do eletora, 2 1 1659. 148 Tamże, nr 103, Elektor do Czarnieckiego 1(11) 1 1659. 149 W a 1 e w s k i, Historya wyzwolonej Rzeczypospolitej, I, s. 138-139. 150 AB, Rep. 9 /5 ee, 12e, nr 105, S. Czarniecki do elektora, 4 I 1659, także „Glaubwürdige Rela­ tion...” Aus Hamburg 3(13) 1 1658; W a l e w s k i , Historya wyzwolonej Rzeczypospolitej, I, s. 138-139. 151 „Glaubwürdige Relation...” 152 AB, Rep. 9 /5 ee, 12e, nr 107, S. Czarniecki do elektora, 5 1 1659.

456

Najazd szwedzki (1655—1659)

Wyprawa do Danii (wrzesień 1658—październik 1659)

457

mógł inform ow ać elektora o sytuacji we Frederiksodde i na Fionii. Niekiedy do­ chodziło także do dość pow ażnych potyczek. Takim starciem była niewątpliwie próba odzyskania Koldyngi, którą Szwedzi podjęli w nocy z 5 na 6 stycznia.153 D wutysięczny oddział przeprawił się z Fionii i zatrzym aw szy się krótko w Frederiksodde, ruszył pod Koldyngę. Zaskoczona za­ łoga polska wysłała po pom oc do Czarnieckiego, on zaś z kolei zawiadomił elektora i sam natychmiast pospieszył do zaatakowanego miasta. P om oc elektora przybyła zbyt późno, gdy Szwedzi na wieść o nadchodzących posiłkach już się wycofali. Czarniecki najpewniej pogonił wtedy za nimi, miało też dojść do starcia, w k tórym Szwedzi ponieśli znaczne straty.154 Po tym wypadzie wojewoda stale oczekiwał now ych akcji szwedzkich, ponowił też propozycje zaatakowania Frederiksodde.155 Miał niewątpliwie rację, ponieważ przez cały styczeń drobne starcia pow tarzały się i trzeba było poświęcać wiele uwa­ gi blokowaniu fortecy.156 W obec niechętnego stosunku elektora do tej sprawy, C zar­ niecki był w zasadzie bezradny, mimo to jednak w ostatniej dekadzie stycznia w y­ ruszył z Koldyngi, gdzie się wówczas znajdowała kwatera157, by osobiście zrekognoskować pozycje przeciwnika. Oddział liczący 800 koni podszedł pod fortecę, ale tam ostatecznie przekonano się, że z powodu umocnień w Frederiksodde nie m oż­ na nawet m arzyć o samodzielnej akcji.158 Nie pozostawało nic innego, jak dalej pil­ nując Szwedów, próbow ać skłonić naczelnego dowódcę do działania.159 Dla Czarnieckiego było to dosyć trudne. D ow ództw o sprzym ierzonych, przede wszystkim zaś elektor i M ontecuccoli od początku nie traktowali w ojewody jako równorzędnego partnera. N ie brał on w zasadzie udziału w stałych obradach do­ w ódców , nie współdecydował w planach prowadzenia kampanii. Taka sytuacja bu­ dziła oczywiście jego głębokie niezadowolenie.

Szkic 19. Działania w Danii w latach 1658-1659

153 Tamże, S. Czarniecki do elektora, 6 I 1659; także, nr 119, list z 7 I; jego wiadomości w dużym stopniu pokrywają się z „Glaubwürdige Relation...”; por. też AB, Rep. 9/5 ee, 12e, nr 108, Elektor do S. Czarnieckiego, 27 XII (6 I) 1659; „Gazette de France”, r. 1659, s. 111. Wl. Czapliński, opierający się na liście Czarnieckiego nie wspomina o tym; wiadomość tylko w „Glaubwürdige Relation...”; 1600 zabitych to na pewno przesada. 155 AB, Rep. 9 /5 ee, 12e, nr 117, S. Czarniecki do elektora, 10 1 1659; tamże, nr 120, ten do tegoż, 16 1 1659; nr 122, 19 1 1657; nr 122, 19 1 1659; por. też opinie w obozie polskim i „Copie eines Schrei­ bens...”, Ausz Kolding 2 7 1: „Jedoch bleibt es noch dabey Friedrichsode zu berennen und zu bestürmen (wie dann die Pohlen schon die Vorwache in Koldingen, Wedell und ITaresben haben) auff die ausslauffer fleissig acht zu geben”; echa w „Gazette de France”, r. 1659, s. 159. 156 2 tego okresu pochodzą także rokowania Czarnieckiego z Wranglem, poświęcone wymianie jeńców. KA, SkS, S. Czarniecki do C. G. Wrangla, Koldynga 19 I 1659; por. też RA, KhS XI, nr 9, Samuel Kułak do płk. Königsmarcka, Koldynga 19 1 1659. 1571 4 1 Czarniecki donosił elektorowi, że przeniósł się do Koldyngi (AB, Rep. 9/5 ee, 12e, nr 122). W dwa dni później pisał znowu z Hadersleben (tamże, nr 120), 19 I zaś znowu z Koldyngi (tamże, nr 122). 158 „Copia eines Schreibens...”, Ausz Kolding 27 1 1659. 159 Por. S. Czarniecki do elektora 1 0 II, 14II, 1 9 II, 10 III 1659, AB, Rep. 9/5 ee, 12e, nr 141,153,146, 154.

458

Najazd szwedzki (1655-1659)

Grzecznościowe pismo otrzym ane od króla duńskiego po zdobyciu Alsen160, li­ sty Fryderyka III i Fryderyka W ilhelma do Jana Kazimierza161 i Ludwiki M arii162 oraz inne drobne wyróżnienia mogły może na krótko zaspokoić ambicje Czarniec­ kiego, nie były wszakże w stanie zmienić trudnych i przykrych warunków, w ja­ kich Polacy znajdowali się w Danii. \ M im o iż Fryderyk Wilhelm uspokajał dwór w Warszawie zapewnieniami, że położenie polskich oddziałów poprawiło się163, nie była to prawda. Uległ m oże tyl­ ko pewnej zmianie stosunek elektora do wojewody. Sąd taki nasuwa ton jego kores­ pondencji z Czarnieckim, a inne źródła potwierdzają te przypuszczenia.164 N a za­ opatrzenie żołnierzy miało to wpływ niezbyt wielki. Ustanawiając z końcem roku leża zimowe dla oddziałów sprzym ierzonych, P o ­ lakom wyznaczono poza Hadersleben także okręg Koldyngi aż po miejscowość Aagaard, leżącą około 15 km na północ od tego miasta.165 D o Czarnieckiego miał się udać komisarz duński, by załatwić rozłożenie stacji i dostawy żywności. Były to, jak w iadomo, tereny zupełnie zdewastowane, wyeksploatowane częściowo już przez oddziały polskie, nie mówiąc o tym , że najbardziej narażone na ataki Szwedów. Ponieważ oddziały cesarskie i brandenburskie rozłożono, jak i uprzednio, na wy­ brzeżu zachodnim, Czarniecki musiał się poczuć dotknięty perm anentnym w yzna­ czaniem mu gorszych stanowisk. Niedostateczne zaopatrzenie166 nie pozwalało mu poza tym uwolnić się ze wspomnianego już ślepego koła ekscesów żołnierskich, które coraz to się pow tarzały167 i m im o kar wojewody w każdej chwili groziły nową falą pow ażnych w ykroczeń.

Wyprawa do Danii (wrzesień 1658—październik 1659)

459

Trudno się dziwić, że w tych warunkach Czarniecki nie czuł się dobrze w Danii i znow u odnajdziemy w źródłach wiadomości o chęci pow rotu wojewody do kra­ ju.168 P ow rót w styczniu 1659 r. byłby dlań zresztą o wiele bardziej korzystny niż przed trzem a miesiącami. W listopadzie odchodziłby pod ostrzałem niechętnych opinii, nieomal na życzenie sprzym ierzonych. Tak czuły o swe dobre imię, Czar­ niecki wiedział, że wycofanie się z Danii, nie przeprowadziwszy tam ani jednej waż­ niejszej akcji wojskowej, nie przyniesie mu sławy, a odgłosy ekscesów będą się głoś­ nym echem odbijały przez długi czas w całej Rzeczypospolitej. W styczniu po udziale w wyprawie na Alsen i zdobyciu Koldyngi wracałby już w blasku tych dwu może niewielkich, ale za to głośnych czynów. R ozp oczyn ająca się właśnie kom isja lubelska, spraw y m ajątkow e169 i p rz y ­ gotowania do sejmu były także dosyć silnym magnesem. Czarniecki mógł się spo­ dziewać uznania i nagród za swą ekspedycję, a jak się okazało, spodziewał się nie bez racji. Sejmiki przedsejmowe województw ukraińskich pod niebo w ynosiły zasługi Czarnieckiego, a na sejmie w podziękowaniach także nie zapomniano o wojewo­ dzie ruskim; [...] który ledwo nie ad ultima tulae sławy WKMci i narodu polskiego ponit in océano colum­ nas, którego nie złamały więzienia okowa, nie ostudziła wytoczona własna krew, który z nie­ zmierzoną narodu naszego sławą zeszło pamięcią, depce wielkiego Bolesława triumfów gościńce, odnawia mogiły, od rękiej polskiej usypane, pokazuje światu, że szabla polska nie w domowym tylko śmiała polu, ale i sąsiedzkie dalekością ubezpieczone sięgać umie skronie [...] w sędziwym swym wieku, w trudach twardnieje, w boju mężnieje, w szczęściu pokornym, w nieszczęściu cichym, zaprawdę łaski W KM ci i respektu Rzptej meretur [...].170

160 Czart., nr 393, s. 146-147, nr 33 (oryg.), Fryderyk III do S. Czarnieckiego, 24 X I I 1658 (3 1 1659); przedruk K u b a la , Wojny duńskie, s. 168, wielokrotnie zamieszczany w drukach ulotnych; por. łaciń­ ski i niemiecki tekst w „Copia eines Schreibens...”; tekst zamieścił także Rudawski, tłumaczenia Jenike i „Radostowa”, II, 1937, s. 173; St. R o s z n e c k i , Polakkerne i Danmark efter Jan Paęeks Erindringer, Kjobenhavn 1896 — wspomina, iż list ten wywołał bardzo pochlebne opinie komisarzy duńskich; por. też ZDIH PAN, TRz., 82, s. 210, P. Vidoni, awizy, Warszawa 22 II 1659. 161 „Ausführliche Relation...”, Fryderyk Wilhelm do Jana Kazimierza, Sonderburg 27 XII 1658. 162 UuA, VIII, s. 300, Fryderyk Wilhelm do Ludwiki Marii, Ripen 24 XII 1658 (3 I 1659). 163Jednym z wyrazów niezadowolenia Czarnieckiego były jego listy do Jana Kazimierza, o których zachowały się tylko pośrednie wiadomości. Pisał o tym rezydent elektora na dworze polskim (UuA, VIII, s. 691, A. Adersbach do elektora, Warszawa 6(16) II 1659. Właśnie w odpowiedzi na te skargi elektor odpowiedział, że położenie Polaków bardzo się poprawiło (UuA, VIH, s. 692, elektor do A. Adersbacha, Wiburg 5(15) III 1659. 164 M e i n a r d u s , op. cit., V, s. 500, Relation des Staathalters 12(22) III 1659. Korycki, który jest w Berlinie, twierdzi: „das E. Ch. D. sehr löblich thunn das Sie dem General Czarnecki caressiren sehr vernünftig überlegt. Er, G. Koricky beteuret noch, das gedachter general Czarnecky E. Ch. D. und sonderlicher untertäniger affection zugethan ist”. 165 AB, Hep. 9 /5 ee, 12e, nr 91, Elektor do S. Czarnieckiego, 26 XII (5 I) 1659. 166 Por. Listy Czarnieckiego do elektora, AB, Rep. 9 /5 ee, 12e, nr 107, 117; 120, 122, 4 I, 5 I, 10 I, 1 6 1, 19 1 1659; C z a p l i ń s k i , Polacy z Czarnieckim, s. 315 omawia te sprawy szerzej. 167 W listach elektora ze stycznia 1659 r. napotykamy znów wiele wzmianek o wykroczeniach żołnierskich; por. AB, Rep. 9 /5 ee, 12e, nr 97, 90, 91, elektor do S. Czarnieckiego 22 XII (1 I) 1659; 24 XII (3 I) 1659; 26 XII (5 I) 1659.

Materialnym wyrazem uznania dla wojewody ruskiego było nadanie mu w kwiet­ niu tego roku, a więc jeszcze podczas pobytu w Danii, „rządu i pożytku starostwa kaniowskiego” po Aleksandrze Koniecpolskim.171 Od peanów pochwalnych i nagród, które Czarnieckiego oczekiwały w Polsce, tym bardziej odbijać musiała duńska rzeczywistość. Elektor znow u stanął na dro­ dze urzeczywistnienia planów pow rotu i interweniując kilkakrotnie na dworze Jana Kazimierza wym ógł pozostawienie wojewody w Danii. Kierowały nim w tym w y­ padku i polityczne, i militarne względy — zależało mu, by Polacy uczestniczyli 168 Pisał o tym Fryderyk Wilhelm do Ludwiki Marii, Ripen 30 XII (9 1) 1659, UuA, VIII, s. 301; por. też Oss., nr 189/11, s. 1108, terminata marzec 1659 r. niewątpliwie na podstawie listu Czarnieckiego. Miał on pisać, że „chce wyjechać, obiecuje się tam powrócić, byle tu na sejmie sprawy swoje uspokoił i strony starostwa piotrkowskiego i kowelskiego, także i strony spolia w Krakowie zabranych, o co wszystko internowano mu actiones”. Goliński dodaje, że nie zgodzono się na to, bo gdyby Czarniecki odjechał, nie miałby kto utrzymać wojska. Wspomina też o sprawie kwater. 169A rchiw JZ R , II, cz. 2, s. 65-66, Instrukcja posłom woj. wołyńskiego, Łuck 28 II 1659, A G Z , XXI, cz. 2, s. 269. Instrukcja sejmiku wiszeńskiego 28 II 1659. 170 BK, PAN Kórn., nr 975, s. 361 bb (cytowany fragment s. 364-365), Dziękowanie różnym przed konkluzyją sejmową przez tegoż IMP marszałka poselskiego (fana Gnióskiego) 1659; por. także inne diariusze i recesy sejmu WAPGd., 300, 29, 274; tamże, 300, 29, 149, f. 8-29. 171P a w i ń s k i, Stefan Czarniecki, s. 469; cytuje na podstawie chęcińskich relacji grodzkich.

460

Najazd szwedzki (1655—1659)

w wyprawie sprzym ierzonych, a według ogólnej opinii Czarniecki był jedyną oso­ bą, która mogła utrzym ać wojsko we względnym p o r z ą d k u j W yrazem dobrej woli wobec Polaków ze strony dowództwa miała być zgoda na wyznaczenie now ych kwater. Elektor przyjął postulaty Czarnieckiego i żołnierze w ojewody zostali rozciągnięci długim pasem leż zim ow ych od Koldyngi poprzez Vejle i Horsens aż do Aarhus, na ponadstukilometrowym odcinku wschodniego w ybrzeża Półwyspu Jutlandzkiego.173 Pod Frederiksodde, w Vedel pozostał Piaseczyński z częścią wojska, w Hadersleben stała poza tym 1 kompania dragonów. Obsadzono też dość silnie samą Koldyngę.174 Kwatera Czarnieckiego od 10 lutego znajdowała się w najdalej na północ wysuniętym Aarhus.175 Translokacja oddziałów nie przyniosła spodziewanych wyników. Tereny oka­ zały się nie mniej zniszczone niż poprzednie leża i w dalszym ciągu zaopatrzenie wojska pozostało problemem niezwykle trudnym, pojawiły się też epidemie.176 Tym razem jednak Czarniecki musiał sobie zdawać sprawę z tego, że żadne skargi nic nie pomogą. Sygnalizował wprawdzie elektorowi o ciężkiej sytuacji177, Fryderyk W il­ helm w yrażał ubolewanie, obiecywał przysłać kom isarzy178, ale obie strony wie­ działy, że Polacy będą musieli załatwić te sprawy we własnym zakresie. W takich w arunkach doszło do zorganizowania systemu kontrybucji, który co prawda gospodarczo niszczył ludność, ale bezpośrednio nie pozbawiał jej życia. Funkcjonow anie tego systemu opisał, oczywiście po swojemu, Pasek. Jego historyj­ ki o ow ych „talares interpretes” są przezabawne, ale między wierszami m ożna w nich odczytać bardzo wiele. Ustawa tedy stanęła, żeby brać po 10 bitych talarów co miesiąc na koń z pługa [...] Brali­ śmy tedy w pierwszym miesiącu według ustawy, w drugim po 20 bitych, w trzecim już kto co mógł, choć by najwięcej wytargować [...].179

K om entarz pamiętnikarza jest niewątpliwy: „[...] Sarkalić na to niebożęta, że to contra constitutum , aleć przecie wydali i odwieźli [...]”.180 172Por. Oss., nr 189/11, s. 1108. 173 C z a p l i ń s k i , Polacy z Czarnieckim, s. 315. AB, Rep. 9 /5 ee, 12e; nr 147, S. Czarniecki do elektora, 8 III 1659; tamże, nr 161, ten do tegoż, 26 III 1659 oraz nr 162, K. Piaseczyński do S. Czarnieckiego (?) przekład niemiecki, 26 III 1659; także UuA, I, s. 215-221, Generalbericht Frischmann, 1659. 175 Por. pierwszy list z Aarhus z tą datą, AB, Rep. 9 /5 ee, 12e, nr 154, S. Czarniecki do elektora, 1 0 II 1659. 176 Ostatnio na sprawy zarazy zwrócił uwagę L a s s e n , Skaebnedret, s. 49. Pisze on: „At peste i 1659 kom fra polakkerne, har allerede samtiden vaeret klar over”. Opiera się przy tym na „Gazette de Fran­ ce , r. 1659, s. 225. Jest to zdecydowanie nieścisłe, zaraza panowała w całym wojsku, tak to podaje „Gazette , z której wcale nie wynika, by tylko Polacy byli nosicielami tyfusu; por. także „Gazette de France , s. 279. Wiedomosci o katastrofalnym braku żywności w tym czasie i środkach podejmowa­ nych przez Fryderyka III, wielokrotnie powtarza „Gazette”, por. s. 208, 255, 279, 339, 340, 411. 177 Szerzej o tym C z a p l i ń s k i , Polacy z Czarnieckim, s. 315-316. 178 Tamże; por. też AB, Rep. 9 /5 ee, 12e, nr 123, Elektor do Czarnieckiego, bez daty. 179 P a s e k, op. cit., s. 40. 180 Tamże, s. 45.

Wyprawa do Danii (wrzesień 1658—październik 1659)

461

Pasek opisuje także dokładnie, jak odbywało się wymuszanie, nie będę się nad tym rozwodził. Utrudnienia w pracach wiosennych, przydzielanie zagród chłop­ skich małym grupkom żołnierzy dla możliwie dokładnej ich eksploatacji181 — wszyst­ ko to świadczy o sposobie utrzymania, na jaki skazane zostały oddziały polskie. Jakkolwiek taki system był dla ludności niezmiernie uciążliwy, owo planowe wybieranie żywności rzadko przechodziło w grabieże i mord. M imo to wiele duń­ skich źródeł i opracow ań pisze o zachowaniu się Polaków w okręgu Aarhus właśnie niezwykle niepochlebnie i w zupełnie innym tonie niż o postępowaniu wojsk cesar­ skich i elektorskich. P rzyczyny tego, wysunięte przez Władysława Czaplińskiego, jak i przyjęta przezeń interpretacja, wydają mi się ze wszech m iar słuszne.182 N ie trzeba tłum aczyć, że chłopi w tych czasach w ogóle niezbyt lubili żołnierzy bez względu na to, czy przychodzili jako sprzymierzeńcy, czy jako wrogowie. Często własne wojsko mogło być bardziej niebezpieczne niż nieprzyjacielskie. N iechęć do oddziałów sprzym ierzonych w Szlezwiku i Jutlandii skupiała się przede wszystkim jednak na Polakach. Z żołnierzami elektorskimi i cesarskimi łatwiej się porozumiewa no, nie istniały poza tym ostre podziały religijne. Polacy byli obcy m ową i religią, co też dawali wyraźnie odczuć.183 Podobne podłoże miały zapewne również liczne konflikty między żołnierzami polskimi a cesarskimi. W iadomości o wzajemnych oskarżeniach i pretensjach znaj­ dziemy bardzo wiele, najbardziej dosadną poza barwnymi opowieściami Paska prze­ kazuje Ahlefeldt184 opisujący zajazd Czarnieckiego na kwaterę M ontecuccolego.185 Bezczynność żołnierzy szczególnie sprzyjała wszelkim awanturom. Poza drobny­ mi akcjami Piaseczyńskiego pod Frederiksodde186, wojna właściwie zamarła. N ie­ wyjaśniona sytuacja międzynarodowa i szerzące się w wojsku choroby zakaźne pow trzym yw ały elektora od działania. Karol Gustaw także nie zamierzał rozpoczynać zaczepnych operacji w Jutlandii. W szwedzkiej kwaterze głównej zdawano sobie sprawę, że siły sprzym ierzonych są dosyć duże i działania na lądzie wymagałyby zaangażowania poważnej ilości wojsk szwedzkich. Plan kampanii wojennej w 1659 r. został z góry ograniczony do akcji na wyspach. Działania podjęte w rejonie Frederiksodde i na Alsen miały tylko za­ bezpieczyć punkty, z k tórych należało się spodziewać ataku na Fionię. W drugiej 181 Tamże, s. 45-46; potwierdza to list elektora do S. Czarnieckiego z napomnieniem, by Jego żoł­ nierze nie przeszkadzali chłopom w pracach na roli; AB, Rep. 9 /5 ee, 12e, nr 167, 8(18) IV 1657. 182 C z a p 1 i ń s k i, Polacy z Czarnieckim, s. 319-320; jeszcze raz potwierdzają się tezy o kryteriach rozróżnień narodowych wśród chłopów; pisałem o tym analizując postawę ludności polskiej wobec Szwedów; por . Chłopi polscy. 183 Świadczą o tym przede wszystkim liczne zatargi o kościoły, które bezprawnie zajmowały wojska polskie. 184 A h 1 e f e 1 d t, op. cit., s. 143-144. 185 P a s e k, op. cit., s. 64-65. 186 AB, Rep. 9 /5 ee, 12e, nr 141,146,153, S. Czarniecki do elektora, 1 0 I I 1659, 19II 1659, 14II 1659; poza tym wojska cesarskie i brandenburskie przeprowadzały także rekonesanse, „Gazette de France”, r. 1659, s. 279.

462

Najazd szwedzki (1655—1659)

połowie m arca Szwedzi opuścili nawet Frederiksodde i ograniczyli się do utrzym a­ nia fortecy Björsodde, ewakuując część wojska187, w końcu kwietnia próbow ano za to desantu na Alsen.188 ( Posunięcia te zaniepokoiły dowództwo sprzym ierzonych, szczególnie zaś C zar­ nieckiego. N ie orientując się zupełnie w planach przeciwnika, wojewoda ruski jesz­ cze w marcu był przekonany, że Karol Gustaw przygotowuje atak na Jutlandię, upewniały go w tym nieprawdziwe wiadomości o obecności króla szwedzkiego na Fionii.189 Skłoniły one nawet Czarnieckiego do osobistego udania się w rejon Frede­ riksodde.190 W okół tej pozycji koncentrowała się w tym czasie większość działań m ilitarnych wojsk polskich. Poza blokowaniem i obserwacją Szwedów w Björsod­ de191, brały one udział w próbie odsieczy dla Alsen. Szczególnego rozgłosu nabrało zdobycie szwedzkiego statku z żywnością.192 Poważniejsze operacje miały jednak nastąpić dopiero w drugiej połowie maja. O bawa przed zawarciem odrębnego pokoju przez Danię193 skłoniła elektora do podjęcia prób w yparcia Szwedów z Björsodde194 i zaatakowania Fionii, o czym od dawna już m yślano.195 W obu akcjach miały uczestniczyć wszystkie wojska sprzy­ mierzone, a zatem także Polacy. Zdobycie Björsodde nie przedstawiało wówczas większych trudności. Nieliczna i wyczerpana głodem załoga, pozbawiona przy tym nadziei odsieczy, nie mogła się długo bronić. Po jednym dniu zaciekłych walk, w czasie których raniono Stefana 187 O działaniach Szwedów wokół Frederiksodde relacjonował Czarniecki od 18 III 1659, por. AB, Rep. 9 /5 ee, 12e, nr 155; także 24 III, nr 155; 26 III 1659 (nr 161) — przesłał elektorowi jeńca, którego schwytał Piaseczyński; por. także tir 161, K. Piaseczyński do elektora, 26 III 1659, ma wiadomości, że Karol Gustaw jest w Odensee na Fionii; tamże, nr 158 (b.d.) odpowiedź elektora. 188 „Glaubwürdiger Bericht aus unterschieden Orten, als Copenhagen Arhausen, Hamburg, und dem Haag, welchem auch die Lista der Schwedisch-gebliebenen Officirer und gemeinen Knechte im letzten Sturm vor Sonderburg, A. 1659”. Mamy tu do czynienia niewątpliwie z tym samym informato­ rem, który tak dokładnie opisywał poprzednie wydarzenia na Alsen i zdobycie Koldyngi. Drukarz gdański podawał już tylko zapewne skróty relacji, wobec natłoku innych materiałów i mniejszego znaczenia działań polskich w Danii. Jest to jednak z całą pewnością dalszy ciąg poprzednich listów. Luki istniejące jeszcze w odnalezieniu pełnej serii tych starodruków utrudniają bardziej ogólne wnio­ ski. O próbie zdobycia Alsen także UuA, VIII, s. 600, D. Ahlefeldt do elektora 12 (22) IV 1659; także listy S. Czarnieckiego, AB, Rep. 9 /5 ee, 12e, nr 175, 183; por. też „Gazette de France”, r. 1659, s. 453. 189 Wiadomości Piaseczyńskiego i Czarnieckiego potwierdzili także inni informatorzy elektora, AB, Rep. 9 /5 ee, 12e, nr 166, elektor do S. Czarnieckiego, 30 111(9 IV) 1659; już wcześniej Fryderyk Wilhelm oczekiwał na potwierdzenie wiadomości polskiego rozpoznania; por. tamże, nr 163, 164. ^ AB, Rep. 9 /5 ee, 12e, nr 165, S. Czarniecki do elektora 28 III 1659, zawiadamia o pełnej gotowo­ ści swych oddziałów, następne listy z 9 IV i 11 IV (tamże, nr 170, 171) o rozpoznaniu w okolicach Frederiksodde; por. także jego późniejszy list z 1 7 IV 1659 (tamte, nr 173). 191 „Gazette de France”, r. 1659, s. 411. 192 „Glaubwürdiger Bericht...”, Arhausen vom 30 IV(1659); stąd w wielu innych drukach gdańskich i rękopisach, por. Kurtze A n w eisu n g) s. 256; list S. Czarnieckiego do elektora, 25 IV 1659; AB, Rep. 9 / ee, 12e, nr 175 i gratulacje elektora 26 IV (tamże, nr 176). '" C z a p l i ń s k i , Polacy z Czarnieckim, s. 323. 194 „Gazette de France”, r. 1659, s. 523. 195 Tamże, s. 367 nn. Oczekiwano na przybycie floty holenderskiej przed podjęciem działań na Fionii.

Wyprawa do Danii (wrzesień 1658—październik 1659)

463

Stanisława Czarnieckiego, w nocy z 26 na 27 maja Szwedzi wycofali się po kryjom u i ewakuowali na Fionię, spaliwszy przedtem zabudowania i podminowawszy um oc­ nienia.196 A tak sprzym ierzonych na Fionię nastąpił w pierwszej dekadzie czerwca, a po­ przedzał go niewielki wypad oddziału polskiego. Polacy 30 maja przeprawili się na wyspę, wycięli posterunki, zatopili kilka łodzi, po czym wrócili na ląd.197 W próbach zdobycia Fionii elektor przeznaczył Czarnieckiemu szczególną rolę. Podczas gdy wojska cesarskie i brandenburskie miały atakować od strony fiordu koldyńskiego, umacniając się w punkcie przejściowym, na małej wysepce Fano, Czar­ niecki z oddziałami polskimi i drobną częścią sprzym ierzonych winien był popro­ wadzić atak z Frederiksodde, odwracając w ten sposób uwagę Szwedów od działań grupy południowej.198 W ojewoda ruski, którem u zależało na tym , by jego udział w zdobywaniu w yspy nie był drugorzędny, choć przyjął plan elektora, przesunął potem miejsce desantu polskiego bardziej na południe, na odcinek w ybrzeża koło M iddelfartu.199 Niesprzyjające warunki atmosferyczne200 i brak należytej koordynacji działań obu grup spowodowały, że kiedy w ustalonym terminie, nocą z 8 na 9 czerwca, Czarniecki zaatakował szańce szwedzkie pod Middelfartem201, elektor po nieudanej próbie przeprawmy wycofał się i odłożył działania na dzień następny. Oddziałek C zar­ nieckiego, liczący tylko 100 „muszkieterów”202 musiał w tych warunkach pospiesz­ nie zaw rócić, jeżeli nie chciał ulec zagładzie. N ie lepiej udała się następna próba desantu Polaków na Fionię podjęta 10 czerw­ ca, kiedy to sprzymierzeni ponownie atakowali Fano. Elektorow i, dysponującemu teraz poza siłami lądowymi także i flotą duńską, udało się wreszcie drugiego dnia opanować wysepkę, natomiast przeprawę niewielkiego oddziału Czarnieckiego uda­ remniła flota szwedzka.203 Pozostała ona później w kanale między Middelfartem i Frederiksodde, paraliżując w ten sposób wszelkie posunięcia Polaków. Jeszcze tego 196 Bardzo dokładnie relacjonuje to M e y e r , op. cit., III, s. 117 nn.; zapewne w oparciu o jeden z nieznanych mi gdańskich druków ulotnych; także W a l e w s k i , Historya wyzwolonej Rzeczypospoli­ tej, I, s. L X I-LX IV , relacja Montecuccolego; ogólnie Ł o ś , op. cit., s. 40, także K o c h o w s k i , Climacter, II, s. 364-365; „Gazette de France”, r. 1659, s. 583,607; E b e rs t e i n, op. cit., s. 1070; dalsze odgłosy ZDIH PAN, TRz., 82, s. 54, P. Vidoni, szyfry, Warszawa 14 VI 1659. 197 C z a p 1 i ń s k i, Polacy z Czarnieckim, s. 325. 1,8 AB, Rep. 9 /5 ee, 12e, nr 187, Elektor do S. Czarnieckiego, 29 V (8 VI) 1659. 199 C z a p 1 i ń s k i, Polacy z Czarnieckim, s. 315. 200 M e y e r , op. cit., III, s. 136. Najpierw wiatr „w oczy”, potem cisza, tak że okręty nie mogły manewrować i pozostawały pod ogniem szwedzkich baterii nadbrzeżnych. 201 AB, Rep. 9 /5 ee, 12e, nr 195, S. Czarniecki do elektora, 10 VI 1659; M e y e r, op. cit., III, s. 135136; „Gazette de France”, r. 1659, s. 631-632. 202 C z a p 1 i ń s k i, Polacy z Czarnieckim, s. 326. 203 AB, Rep. 9 /5 ee, 12e, nr 195, S. Czarniecki do elektora, 10 VI 1659; M e y e r, op. cit., III, s. 162164; „Ausführliche Continuation welcher gestalt I. Churfürstl. Durchl. Sampt der Alliirten Armee die Insul Fenöe oder Fünös glücklich erobert und eingenommen, Im Jahr 1659”; Auss dem Lager auff der Insul Fende [!] vom 18 Junii...; także E b e r s t e in, op. cit., s. 1070.

464

Najazd szwedzki (1655—1659)

samego dnia Szwedzi próbowali zaatakować brzegi półwyspu, chcąc zniszczyć środki transportow e sprzym ierzonych, zostali jednak odparci.20^/ Przypuszczam , że wszystkie te niepowodzenia raniłiy ambicje Czarnieckiego, chciał on też za wszelką cenę uczestniczyć w ataku na Samą Fionię.205 Ponieważ elektor zrezygnował z planu jednoczesnego ataku w dwóch punktach i zażądał od wojewody, by odesłał mu wszystkie środki transportowe206, wymagało to ze strony Polaków niewykonania tego polecenia. Nastąpiła jeszcze jedna próba desantu 100 dra­ gonów, nieskoordynowana z działaniami sprzymierzonych i w gruncie rzeczy sza­ leńcza, nawet przy współdziałaniu ze statkami duńskimi; udaremniło ją ostrzeliwa­ nie szwedzkich dział nadbrzeżnych i spowodowane nim wycofanie floty duńskiej.207 Po tym wypadzie zawieszono działania w okół Fionii aż do pierwszych dni lipca, tym bardziej że nie można było nic przedsiębrać wobec braku floty.208 Elektor poza tym spodziewał się rokow ań pokojow ych ze Szwecją i chciał się w strzym ać z nową akcją aż do czasu wyjaśnienia sytuacji międzynarodowej.209 Czarniecki w ykorzystał tę przerwę i przeniósł część swych oddziałów w głąb półwyspu, pod Koldyngę. Rejon Frederiksodde, gruntownie w yeksploatowany przez Szwedów, nie mógł w yżyw ić wojska.210 N a wybrzeżu pozostawiono tylko załogę w szańcach.211 W spominając o następnej próbie zdobycia Fionii, 6 lipca, Władysław Czapliń­ ski, opierając się na Roszneckim i Droysenie stwierdza, że Polacy nie brali w niej już udziału.212 N ie jest to zupełnie ścisłe. 2 relacji z obozu „vor Fühnen” w y n i k a wyraźnie, że i Czarniecki osobiście, i oddziały polskie uczestniczyły w tym ataku213, choć w jednej grupie z resztą wojsk sprzym ierzonych. 204 Tamże, nr 197, S. Czarniecki do elektora, 1 1 VI 1659; M e y e r ,op. cit., III, s. 162-164; W a 1e w s k i, Historya wyzwolonej Rzeczypospolitej, I, s. LXI, Bericht aus dem Łager, 11 VI 1659. 205 Bardzo charakterystyczny jest jego list do elektora z 12 VI 1659 (AB, Kep. 9 /5 ee, 12e, nr 196), w którym prosi, by go nie skazywał na bezczynność. 206 Tamże, nr 189, Elektor do S. Czarnieckiego 1 (11) IV 1659, oraz nr 209, drugi list tej samej daty, komunikujący o odjeździe statków szwedzkich. 207 AB, Rep. 9 /5 ee, 12e, nr 207, S. Czarniecki do elektora, 13 VI 1659., “ ‘ C z a p l i ń s k i , Polacy z Czarnieckim, s. 328; także „Gazette de France”, r. 1659, s. 655. 209 Elektor do Jana Kazimierza, 4(14) VI 1659, 22 VI (2 VII) 1659; K u b a la , Wojny duńskie, s. 591, 610-611. 210 AB, Rep. 9 /5 ee, 12e, nr 193, S. Czarniecki do elektora, 18 VI 1659. 211 Tamże, 9 /5 ee, 12e, nr 220, S. Czarniecki do elektora, zawiera wiadomość o odparciu ataku szwedzkiego. Następne listy Czarnieckiego przynoszą informacje o ruchach szwedzkich w rejonie Middelfart; tamże, nr 210, 212, 214, 220, 222. 212 C z a p 1 i ń s k i, Polacy z Czarnieckim, s. 329. 213 „Relation aus dem Churfürstlichen Lager vor Fühnen, Was alda auff selbiger Insul zwischen denen Alliirten und Schwedischen neulich Tagen passiret ist. A.D. 1659”. Feldlager vor Fühnen den 8 Julii 1659. Nie istnieje możliwość, żeby opis dotyczył działań w czerwcu. Autor relacji, powołując się na swój poprzedni list z 5 VII, w którym donosił, że wszystko jest przygotowane do ataku na Fionię, pisze, że jeszcze tego samego dnia elektor wyruszył z całym obozem ze Stendrup. Dalej zaś informuje 0 działaniach w dniu następnym — w niedzielę. W czerwcu 1659 r. piąty wypadał w czwartek, w lipcu w sobotę. Charakterystyczny jest zresztą brak korespondencji elektora z Czarnieckim w pierwszej 1 drugiej dekadzie lipca; por. też RAK, Latina koncept. Fryderyk III do S. Czarnieckiego, 28 VI (8 VII) 1659 (za notę serdecznie dziękuję Wl. Czaplińskiemu).

Wyprawa do Danii (wrzesień 1658—październik 1659)

465

W niedzielę 6 lipca przy sprzyjającym wietrze załadowano piechotę na szkuty i łodzie; desant ubezpieczany przez dwa okręty, duński i holenderski, miał nastąpić w rejonie Middelfartu. Statki i łodzie opłynęły cypel koło Hindsgaul, wpłynęły do kanału około godz. 10 i zakotw iczyły się pod Middelfartem. D ow ódca duńskiego okrętu zamierzał najpierw otw orzyć silny ogień na nadbrzeże i zmusić ukryte w szań­ cach kompanie szwedzkie do odwrotu. Plan ten został pokrzyżow any, ponieważ część piechoty przeprawiła się wcześniej i rozpoczęła atak, a nie mając pom ocy i na­ potkawszy zacięty opór, musiała się w ycofać z dużymi własnymi stratami. Jedno­ cześnie Szwedzi ostrzeliwali okręty sprzym ierzonych, raniąc M ontecuccolego i Ahlefeldta, znajdujących się na jednym ze statków. Elektor i Czarniecki będąc na dru­ gim okręcie mieli wtedy podpłynąć tak blisko brzegu wyspy, że odpryski ziemi obsypały im konie. W ojew oda był zdania, że m im o ostrzału należy z całą siłą kontynuow ać desant. Polskiej chorągwi zapowiedziano ponoć, że kto się cofnie, zostanie powieszony. C hociaż podobne stanowisko zajmował także dowódca duń­ skiego okrętu, elektor postanowił przerwać działania.214 Zwłoka okazała się dosyć długotrwała, choć z dnia na dzień oczekiwano pono­ wienia ataku.215 W tej trzeciej z kolei próbie Czarniecki miał prowadzić; „die Avant­ garde und das C om m ando”.216 Spodziewano się dużych trudności, ponieważ Szwe­ dzi w tym czasie znacznie wzmocnili obronę wybrzeża. Jakkolwiek 18 lipca wszystko było już przygotowane, a okręty wojenne i łodzie stały pod Frederiksodde, oczekując rozkazu wpłynięcia do kanału, w relacjach pisa­ nych w dniu następnym stwierdzano, że akcja nastąpi dopiero w ciągu 5 dni. Jak wiadomo, ostatecznie w ogóle do niej nie doszło, elektora bowiem od atakowania Fionii odciągnęły bliższe mu sprawy Pom orza. Jedynym i efektywnymi działaniami w ciągu tych dwóch tygodni były szwedzkie wypady na Frederiksodde i Fanö oraz wycieczka oddziału polskiego, k tóry uprowadzić miał 80 łodzi nieprzyjacielskich. Po ostatecznym zawieszeniu działań w rejonie Fionii Czarniecki przeniósł swą kwaterę do Koldyngi. Jego obecność była tam bardzo potrzebna. W wojsku znów nastąpiło znaczne rozluźnienie dyscypliny i elektor zasypywał wojewodę licznymi skargami na zachowanie żołnierzy.217 Czarniecki usprawiedliwiał się przed królem duńskim i spowodował też jego interwencję w sprawie lepszego zakwaterowania.218 2,4 Część oddziałów polskich miała w tym czasie wziąć udział w akcji pod Kilonią. Por. Czart., nr 393, s. 138-161 (oryg.), Fryderyk III do S. Czarnieckiego, Haffniae 12 (22) VII 1659, liczne kopie i przedruki, AGAD, A. Tyz., G. 819, przedruk E. T y s z k i e w i c z , Listy o Szwecji, II, Wilno 1846, s. 27; także BJ, nr 5993, fase. IX. 215 „Extract unterschiedlicher Schreiben so woll ausz dem Polnischen als auch der Allirten Läger unter Fünen in welchen allerhand Particularitäten enthalten was derer Oerter passiret. Imgleichen von jetziger Beschaffenheit des Friedens zwischen der Cron Dennemarck und Schweden. AD 1659”; „Ga­ zette de France”, r. 1659, s. 789. 216 Tamże. 217 AB, Rep. 9 /5 ee, 12e, nr 200, Elektor do S. Czarnieckiego, 14 (24) V I 1659 r.; tamże, nr 224, 30 VI (10 VII) 1659. Szerzej o tym C z a p l i ń s k i , Polacy z Czarnieckim, s. 330. 218 Fryderyk III do D. Ahlefeldta, Kopenhaga 29 VII (8 VIII) 1659, fotografia L a s s e n , Skaebneäret 1659, po s. 48.

466

Najazd szwedzki (1655—1659)

M nożyły się poza tym zatargi z wojskami brandenburskimi i cesarskimi.219 Absor­ bowała już zresztą Czarnieckiego w tym czasie sprawa odesłania części oddziałów z Danii na ową od dawna projektowaną wyprawę sprzymierzonych na Pom orze.220 W połowie lipca wojewoda otrzym ał list królewski, k tórym Jan Kazimierz powia­ damiał go o decyzji wzięcia udziału w tej kampanii i polecał przeznaczyć na nią 2000 ludzi pod dowództwem Piaseczyńskiego. Czarniecki z resztą oddziałów miał praw­ dopodobnie pozostać w Jutlandii.221 Analogiczny list przesłał wtedy Jan Kazimierz do elektora.222 N ietrudno sobie przedstawić, jak do tych poleceń odniósł się Czarniecki. Nie odpowiadało mu w nich tylko jedno — że on właśnie miałby pozostać w Danii. Niemrawe i prowadzone bez większych powodzeń działania militarne, ciągle istnie­ jące przykrości z powodu niedostatecznej dyscypliny wojska, trudności zaopatrze­ nia, wreszcie także interesy osobiste i nienajlepszy stan zdrowia, wszystko to skła­ niało wojewodę do tego, by w ym óc zgodę na swój wyjazd, a w Danii pozostawić Piaseczyńskiego. Używając odpowiednich argumentów, przy popierającym stano­ wisku króla duńskiego223, udało mu się przekonać o tym elektora.224 C zy porozu­ miał się też wtedy z Janem Kazimierzem, nie udało się stwierdzić. Król zresztą w po­ łowie sierpnia zmienił nieco plany, pisał bowiem do wojewody ruskiego, że Szwe­ dzi mają zamiar wysadzić desant w bezpośredniej okolicy Gdańska225, co sugerowa­ ło szybki pow rót do kraju. Czarniecki, oczywiście, zawiadomił o tym natychmiast elektora.226 Fryderyk W ilhelm przyjął te wiadomości dosyć spokojnie i bez oporu zgodził się na ewentualny brak oddziałów polskich w przewidywanej kampanii na Pom o-

219 Tamże, por. odpowiedź S. Czarnieckiego, AB, Rep. 9 /5 ee, 12e, nr 223, 11 VII 1659 r. 220 H. K 1 a j e, Des grossen Kurfürsten Stürme a u f Greifswald im fahre 1659, „Pommersche Jahrbücher”, t. X , r. 1909, s. 84; por. tenże, D er Feldzug der Keiserlichen unter Souches nach Pom mern im fahre 1659, Gotha 1906; E b e r s t e i n , op. cit., s. 1071, M o n t e c u c c o l i , Schriften, IV, s. 270. 221 List Jana Kazimierza do S. Czarnieckiego, Warszawa 2 VII 1659, wymienia W a l e w s k i , Historya wyzwolonej Rzeczypospolitej, s. 163; jego treść, już bez daty, publikuje w dodatkach, s. LXVI-LXVII. List ten J e n i k e (Stefan Czarniecki, s. 149-151), omyłkowo przyjął jako list z 2 VII 1658 (!); gorzej, że błąd ten za nim powtórzono ( P r z y b o ś , Stefan Czarniecki, s. 170) sugerując, wbrew oczywistej treści listu, że było to wezwanie króla do wyruszenia na wyprawę duńską. W tym samym czasie właśnie Czarniecki korespondował z królem duńskim w sprawie udziału Polaków w dalszych operacjach w Danii. Por. listy w Rigsarkivet, Latina koncept, 13 VII 1659 oraz Breve till Danmarks konges, odpowiedź Czarnieckiego 8 VIH 1659. Oba dokumenty przekazane mi dzięki uprzejmości Wł. Czaplińskiego. Korespondencja dotyczy działań na wyspie Läland. 222 Jan Kazimierz do elektora, 2 VIII 1659, druk K u b al a, Wojny duńskie, s. 611. 223 Czart., nr 393, s. 154-155, nr 35 (oryg.), Fryderyk III do Stefana Czarnieckiego, Hafniae 17 (27) VH 1659. ’ 224 C z a p 1 i ń s k i, Polacy z Czarnieckim, s. 332, AB, Rep. 9 /5 ee, 12e, nr 232, Memoriał S. Czarniec­ kiego do elektora, b.d. 225 Listu króla nie znamy; por. na ten temat AGAD, AR, IV, k. 50, nr 139, B. Radziwiłł do J. Lubo­ mirskiego, Lessen 20 VII 1659 . 226 AB, Rep. 9 /5 ee, 12e, nr 267, S. Czarniecki do elektora 17 (27) VIII 1659.

Wyprawa do Danii (wrzesień 1658—październik 1659)

467

rzu Szczecińskim.227 N ie wątpiąc w wartości bojowe polskich żołnierzy, bał się, zapewne po wszystkich pomorskich i duńskich doświadczeniach, wyniszczenia swo­ ich prowincji. Poza tym elektor sam niezbyt chętnie odnosił się do tej wyprawy. Przygotow ania do opuszczenia Danii były już w toku, kiedy działania szwedz­ kie zmusiły Czarnieckiego do zwrócenia znowu uwagi na sprawy miejscowe. Niepo­ myślny dla sprzym ierzonych wynik bitwy morskiej pod Aebeltaft i skierowanie szwedzkiej floty na Aarhus zaalarmowały wojewodę.228 Posłał on natychmiast pom oc dla znajdujących się tam oddziałów, ale przybyła zbyt późno. Szwedzi zajęli już port i tylko dzięki okupowi złożonemu przez mieszkańców nie zaatakowali miasta.229 Po tym wypadku elektor, k tóry na początku sierpnia myślał jeszcze o przygoto­ waniu nowego uderzenia na Fionię230, zrezygnował z tego i 6 sierpnia nastąpiła ewa­ kuacja załóg z Fanó i Frederiksodde. Oddziały polskie także szykowały się, by w krót­ ce opuścić szańce naprzeciw Middelfartu231, kiedy wiadomości o przygotow yw anym desancie szwedzkim skłoniły elektora do nowej mobilizacji sił w tym rejonie.232 W szystkie te akcje nie przerwały jednak przygotowań do wymarszu. W dowódz­ twie polskim zadecydowano ostatecznie, że w Danii pozostanie Piaseczyński233 i Czar­ niecki musiał ustalić z elektorem sporne sprawy związane z pow rotem . Spraw takich było bardzo wiele, toczyły się dyskusje na temat ilości i składu pozostających oddziałów, rozłożenia garnizonów polskich234 itp.; ustalenia w ym a­ gały też warunki marszu powrotnego wojska. W brew sugestiom Czarnieckiego elek­ to r postanowił, że oddziały wojewody ruszą w ostatniej kolejności, po brandenbur­ skich i cesarskich.235 227 Tamże, nr 268, Elektor do S. Czarnieckiego, bez daty. 228 Pierwsze wiadomości o możliwym ataku szwedzkim na Aarhus znajdujemy w liście elektora do Czarnieckiego 24 VII (3 VIII) 1659, AB, Rep. 9/5 ee, 12e, nr 238; „Gazette de France”, r. 1659, s. 837. 229 Tamże, nr 239, S. Czarniecki do elektora, 4 VIII 1659 oraz obszerna relacja Czarnieckiego 8 VIII 1659 (nr 242); por. także nr 241, Elektor do S. Czarnieckiego 29 VII (8 VIII) 1659. Jeden z „serii” gdańskich druków ulotnych; „Glaubwürdiger Bericht ausz dem Churfl. Läger vor Fühnen und anderer Orter. Wie auch von dem March der Königl.'poln. Armee nacher Graudentz, A. 1659” w panegirycznym tonie opisuje wyparcie Szwedów z Aarhus przez oddziały polskie dowodzone przez Czarnieckie­ go. Za ten czyn właśnie miał wojewoda ruski otrzymać złoty łańcuch od króla duńskiego. 230 C z a p 1 i ń s k i, Polacy z Czarnieckim, s. 332. 231 „Glaubwürdiger Bericht...” 232 AB, Rep. 9 /5 ee, 12e, nr 258, Elektor do S. Czarnieckiego, 4(14) VIII 1659; „Gazette de France”, r. 1659, s. 836. 233 AB, Rep. 9 /5 ee, 12e, nr 252. S. Czarniecki do elektora, 10(20) VIH 1659; tamże, nr 251, Elektor do S. Czarnieckiego, list tejże daty, także S. Czarniecki do Fryderyka HI, 15(25) VIH 1659, fotografia L a s ­ sen, Skaebneäret 1659, po s. 8 8 .0 składzie pozostawionych oddziałów C z a p l i ń s k i , Udział Polaków w zdobyciu Fionii, s. 126-127; ciekawe, a niewykorzystane materiały także w BP AN Kórn., nr 350; krótkie wzmianki S. A. S a r e n s e n, Kjobenhavns belejring och Fyens gjenerobring, Kjobenhavn 1896, s. 169. 234 Por. korespondencja na ten temat AB, Rep. 9 /5 ee, 12e, nr 253, Elektor do S. Czarnieckiego, 11(21) V m 1659; nr 277, ten do tegoż, 14(24) V III1659; nr 274, ten do tegoż, 23 VIII (2 IX) 1659; nr 278, S. Czarniecki do elektora, 23 VIII 1659; nr 275, ten do tegoż, 31 VIII 1659; nr 276, Elektor do K. Piase­ czyńskiego, 25 VIII (4 IX) 1659. 235 AB, Rep. 9 /5 ee, 12e, nr 262, Elektor do S. Czarnieckiego, 16 (26) VIII 1659.

468

Najazd szwedzki (1655—1659)

Term in wymarszu w yznaczony początkowo na 29 sierpnia dla wojsk elektorskich i cesarskich, a 30 dla polskich236, przesunięty został potem o blisko tydzień.237 Ponieważ Czarniecki ruszył już swoje wojska wcześniej238, elektor przestrzegał, by oddziały nie zbliżyły się zbytnio do cesarskich, z którym i miały wspólną trasę. W ojew oda ruski w ostatnich dniach sierpnia przebywał w obozie między Koldyngą i Ripen, najprawdopodobniej koło miejscowości K olstrup, nad rzeczką G ram m .239 Stamtąd 30 sierpnia zapewniał Fryderyka Wilhelma, że w yruszy następ­ nego dnia, trzym ając się ściśle określonej trasy.240 W ym arsz w tym terminie po­ wstrzym ał now y rozkaz elektora z 1 września. Oddziały Czarnieckiego opuściły obóz zapewne dopiero po 4 września, tego dnia bowiem miały w yruszyć wojska M ontecuccolego. Marsz odbywał się dość szybko wzdłuż wschodniego wybrzeża H olsztyna.241 7 września oddziały polskie były już w okolicy Szlezwiku242, skąd tego samego dnia odeszły wojska elektorskie. N ie zatrzym ano się długo i 10 wrześ­ nia Czarniecki stanął w klasztorze Barmstedt.243 Trasa marszu była przez Fryderyka W ilhelma dokładnie w yznaczona, nakazał on też władzom berlińskim przygotować żywność dla Polaków 244, a na wojewodę ruskiego wywierał bardzo silny nacisk, aby przestrzegał m arszruty i nie zatrzym y­ wał się po drodze.245 Elektor odniósł się bardzo niechętnie nawet do prośby C zar­ nieckiego, k tóry chciał zajechać do H amburga i uzupełnić tam zaopatrzenie oddzia­ łów246 i zażądał maksymalnego skrócenia pobytu w mieście.247 236 Tamże, nr 243, Elektor do S. Czarnieckiego, b.d. 237 Tamże, nr 271, Elektor do S, Czarnieckiego, 22 VIII (1 IX) 1659. Oddziały cesarskie miały wyru­ szyć 4 IX; por. też nr 279, ten do tegoż 28 VIII (7 IX) 1659 zawiadamia o swym wymarszu w dniu dzisiejszym. 238 L a s s e n, Skaebnedret 1659, s. 49 ustala, że obóz polski znajdował się w tym czasie w okolicach Skudstrup nad Kongea. Korespondencja Czarnieckiego wskazuje jednak na inne położenie obozu — w okolicach Kolstrup. Można by przyjąć, że wcześniejsza koncentracja odbywała się w okolicach Skud­ strup, położonego ok. 15 km na płn. zach. od Kolstrup, później zaś obóz przeniesiono nad rzekę Gramm. 239 C z a p l i ń s k i (Polacy z Czarnieckim, s. 335) nie odnalazł miejscowości „Halstrup” między Koldyngą a Ripen. Wydaje się, że najbardziej prawdopodobna jest miejscowość Kolstrup. Wydaje się też, że 31 VIII 1659, z którego to dnia pochodzi list Czarnieckiego datowany „in castris nostris ad Gram” (AB, Rep. 9 /5 ee, 12e, nr 275) wojewoda nie ruszył jeszcze z obozu i że chodzi tu nie o Grammby, jak przypuszcza Wł. Czapliński, ale o rzekę Gramm, nad którą leży Kolstrup. 240 AB, Rep. 9 /5 ee, 12e, nr 266, S. Czarniecki do elektora, w obozie między Koldyngą a Ripen, 30 V III1659. Istotnie według zapisek Piotra Opalińskiego miano wyruszyć 31 VIII; por. S a j k o w s k i , op. cit., s. 212. Sądzę, że tego dnia zwinięto obóz, wyruszono zaś w dniu następnym. 241 AB, Rep. 9 /5 ee, 12e, nr 270, Elektor do S. Czarnieckiego, 21 (31) V III1659, polecenie oszczędza­ nia Flensburga. 242 Tamże, nr 287, S. Czarniecki do elektora, „apud villam Tolk” 1/2 mili od Szlezwiku, 7 IX 1659. 243 Tamże, nr 296, S. Czarniecki do elektora, castello Besemstedensi, 1 3 IX 1659; Czapliński uważa, że był to klasztor w Bordesholm. 244 M e in a r d u s, op. cit., V, s. 637, Relationen..., 24 IX (4 X) 1659. 245 Por. listy do S. Czarnieckiego, AB, Rep, 9 /5 ee, 12e, nr 268, b.d. (po 27 VIII), nr 269,19 (29) VIII 1659; także odpowiedzi Czarnieckiego, nr 286, 30 VIII 1659. 246 AB, Rep. 9 /5 ee, 12e, nr 287, S. Czarniecki do elektora, 7 IX 1659. 247 Tamże, nr 288, Elektor do S. Czarnieckiego, 30 VIII (9 IX) 1659.

Wyprawa do Danii (wrzesień 1658—październik 1659)

469

Stanowisko elektora było w tym wypadku zupełnie zrozumiałe. Zbyt dobrze znał on możliwości żołnierzy polskich, by sprawa ich odw rotu nie była dlań po­ w ażnym problemem. Szło tu przecież o bezpieczeństwo ziem elektorskich i innych książąt Rzeszy. W interesie elektora niewątpliwie leżał szybki przemarsz oddziałów polskich, jak najkrótszą drogą i przez tereny dotychczas mniej zniszczone. Jeśliby Polacy szli przez ziemie wyniszczone, komisarze elektorscy nie byliby im w stanie zapewnić odpowiedniego zaopatrzenia, a to z kolei spowodowałoby samowolne zaopatrywanie w żywność — pierwszy krok do żołnierskich ekscesów. Jak się zresztą okazało, nie były to obawy bezpodstawne. Grabieże oddziałów polskich rozpoczę­ ły się jeszcze w H olsztynie i tow arzyszyć im miały przez całą drogę pow rotną do kraju.248 Nasilenie ich było tym razem bardzo duże, tak dalece, że w korespondencji elektora pojawiły się znow u akcenty sprzed roku, a prośby i zaklinania na miłosier­ dzie chrześcijańskie mieszały się z groźbami. Fryderyk W ilhelm w ręcz pisał, że od­ działy polskie szargają dobre imię Polaków, że będzie zmuszony o wszystkich eks­ cesach (łącznie z więzieniem ludzi) zawiadomić Jana Kazimierza, a Czarniecki bę­ dzie odpowiadał za występki „coram toto imperio”. Echo tych ekscesów było i tym razem dość głośne249, zwłaszcza że mimo wszystkich napomnień, gwałty nie ustawa­ ły. Czarniecki, usprawiedliwiając się przed elektorem, tłum aczył je głodem250 i ko­ niecznością przymusowego ściągania żywności, nie były to jednak wszystkie przy­ czyny tej fali grabieży. Żołnierze nie chcieli pow rócić do kraju z pustymi rękami, pragnęli w ykorzystać tę ostatnią okazję do zdobycia „wojennego” — w ich mniema­ niu — łupu. Pośrednio daje temu w yraz nawet Pasek, kiedy z przechwałką stwier­ dza, że po powrocie: [...] to już nie trzeba było pytać z czyjej to dywizyjej chorągiew, bo zaraz spojrzawszy znać było: kiedy chudo, ubogo, boso, pieszo, to maliborczykowie; kiedy zaś konno, horężno, odziano dostatnio to Duńczykowie, albo jako nas nazwywali, Czarniecczykowie.251

Jak to już niejednokrotnie stwierdzałem, i w tym wypadku rekwizycje żyw no­ ści, jeżeli nawet były konieczne, choć władze brandenburskie we własnym interesie poleciły zaopatrywać oddziały polskie, dawały początek grabieżom rzeczy bynaj­ mniej nie pierwszej potrzeby. N ie dotrzym ał też Czarniecki, mimo licznych zapewnień, obietnicy marszu tra­ są w yznaczoną przez elektora. Ponieważ nie znam y dokładnie ani drogi przewi248 Tamże, nr 280, Elektor do S. Czarnieckiego, 28 VII (7 IX) 1659; nr 231, ten do tegoż, 29 VIII (8 IX) 1659; nr 290, ten do tegoż, 3 1 VIII (10IX) 1659; nr 294, ten do tegoż 4 (14) IX 1659; nr 306, ten do tegoż 9 (19) IX 1659. 249 BP AN Gd., Uph 67, f. 163v; także S c h u l t z , Chronica, s. 117: „Wieder Gen. St. Czarnetzky mit seiner Polnischen Armee aus Hollstein zurück nach Hause ging, that er alda grosse Schaden, sonderlich in der Stadt Eilkelförde”. Por. też RA, SkS, nr 61. Skarga mieszkańców Pomorza do Karola Gustawa 4 (14) III 1660; UuA, IX, s. 39, J. Hoverbeck do Fryderyka Wilhelma, 7 (17) VII 1660. Wspomina o piśmie ks. meklemburskiego linii Güstrow ze skargami na wojska Czarnieckiego. 250 AB, Rep. 9 /5 ęe, 12e, nr 304, S. Czarniecki do elektora, Wittenburg, 2 0 IX 1659. 251 Pasek, op. cit., s. 86 n.

470

Najazd szwedzki (1655—1659)

dzianej przez Fryderyka W ilhelma, ani też rzeczywistej m arszruty Polaków, anali­ za nie jest łatwa. Jeżeli elektor polecał Czarnieckiemu oszczędzać niektóre określone miejscowości, trzeba założyć, że były to miejscowości leżące na trasie przemarszu wojsk wojewo­ dy ruskiego. Zaczynając od Szlezwiku, Fryderyk Wilhelm prosił o ochronę Rendsburga, Neum ünsteru, Oldesloe252 i dalej dóbr książąt H olsztyna w okolicach Lube­ ki.253 Ponieważ jednocześnie elektor komunikował Czarnieckiemu o ruchach wojsk szwedzkich w rejonie Wismaru254, wynikałoby z tego, że w yznaczona droga dla jego oddziałów biegła wzdłuż wybrzeża, mniej więcej na linii łączącej Oldesloe i Güstrow, na północ od jeziora Szwerin. Ham burg pozostawał wtedy na uboczu, elektor zresztą 14 września jeszcze raz polecał Czarnieckiemu, by nie prowadził wojska do miasta.255 W ojewoda polecenia tego nie wykonał, ograniczył tylko pobyt w Hamburgu do 10 godzin.256 N ie zmieniło to już faktu, że oddziały polskie zeszły z wyznaczonej im trasy i dalej posuwały się mniej więcej tą samą drogą, którą szły do H olsztyna, ob­ chodząc jezioro Schwerin od południa. 20 września odnajdujemy je w W ittenburgu, około 60 km na wschód od Hamburga, co całkowicie wyklucza marsz przez Lube­ kę czy nawet jej okolice. Nieprawdopodobny jest także w związku z pobytem w tym mieście marsz przez W ism ar, o którym wspomina Pasek. Czarniecki wprawdzie za W ittenburgiem skręcił nieco na północ, zamierzając zapewne wejść na drogę ustalo­ ną przez miejscowe władze, na której miał, a przynajmniej winien mieć, zapewnio­ ne zaopatrzenie, nie sądzę jednak, by nakładał tak dalece drogi i robił kilkudziesięciokilom etrow y łuk w okół jeziora Schwerin. Wiedział też o tym , że w okolicach w ybrzeża zaobserwowano ruchy nieprzyjaciela, a nie był to czas odpowiedni, by wdawać się z nim w potyczki. O wiele bardziej prawdopodobna wydaje się droga z W ittenburga prosto do Güstrow — wymieniony przez Paska jako Guszterow .257 N a bezpośredniej drodze z W ittenburga do Güstrow leżą też 2 miejscowości, moim zdaniem, wspomniane przez Paska: W üstm ark — ów Paskowy W ism ar i Dabei — Paskowe Tobel.258 N astępną nazwą wymienioną przez Paska jest W istock.259 Czapliński odczytał go jako W ittstock, podkreślając jednocześnie, że nie wydaje mu się możliwe tak duże zboczenie na południe.260 Przytoczm y ten fragment Paska: 252 AB, Rep. 9 /5 ee, 12e, nr 281, Elektor do S. Czarnieckiego, 29 VIII (8 IX) 1659. 253 Tamże, nr 290, Elektor do S. Czarnieckiego, Ecken 31 VIII (10 IX) 1659 prosi o oszczędzenie miejscowości Arensberg, Reinfeld, Retwesch (Rethwischfeld?), Treuholz, Wesenberg i innych; tamże, nr 298, ten do tegoż, Ecken .1(11) IX 1659, prosi ogólnie o oszczędzenie okolic Lubeki. 254 Tamże, nr 294, Elektor do S. Czarnieckiego, 4 (14) IX 1659. 255 Tamże, nr 294, Elektor do S. Czarnieckiego, 4 (14) IX 1659. 256 Tamże, nr 304, S. Czarniecki do elektora, Wittenburg 20 IX 1659. 257 P a s e k, op. cit., s. 86. 258 Tamże. 259 Tamże. 260 C z a p 1i ń s k i, Polacy z Czarnieckim, s. 337.

Wyprawa dp Danii (wrzesień 1658—październik 1659)

471

[...] do księstwa Meklemburskiego, na Guszterow, Tomaszów, Żuraw, Tobel, Wistock, do brandoburskiej ziemie, na Szczecin ku granicy przebierając się ku swemu taborowi w Czaplinku.261

Przeciw ko W ittstockow i przemawiałoby i jego południowe położenie i określe­ nie „do brandoburskiej ziemie, na Szczecin”. M oim zdaniem, wym ieniony przez Paska „W istock” to nie W ittstock, ale W ietstock położony o nieco więcej niż 15 km na południowy wschód od Anklam. Eliminuje to ów niezrozumiały skręt na połud­ nie, gdyż trasa z G üstrow do W ietstocku pod Anklam biegnie zupełnie „prosto”. Pamiętajmy zresztą o czasie: 20 września Czarniecki był w W ittenburgu, a 29 był już w Schwetzu nad O drą. W ykreślona tu najkrótsza trasa z W ittenburga na Wistmark, Güstrow, W ietstock, Schwetz wynosi w liniach prostych około 330 km, prze­ ciętnie około 35 km dzienniej co byłoby i tak marszem niezwykle szybkim. O czy ­ wiście, są możliwości krótszych tras przemarszu z W ittenburga do Schwetz, ale wówczas musielibyśmy zupełnie pominąć dosyć wiarygodne w tym układzie wia­ dom ości Paska i skargi mieszkańców Güstrow, które aż nazbyt wyraźnie świadczą o przemarszu wojska. Udając się z G üstrow do Schwetzu, Czarniecki rozłączył się z wojskami sprzy­ m ierzonych, które pozostały na północy w okolicy Tribsees. Świadczy to , że po­ w rót Polaków do kraju zdecydowany był jeszcze przed naradą dowództwa sprzy­ m ierzonych 2 8 IX 1659262; postulowano tylko, by Czarniecki pozostawił 1000 ludzi pod bezpośrednią komendą elektora.263 Być może właśnie w. związku z tą sprawą postanowiono, że oddziały wojewody zatrzymają się jeszcze nieco na terenie N o ­ wej M archii, czekając na decyzję Jana Kazimierza. Elektor nakazał dostarczyć im żywności264, łudząc się, że zapobiegnie w ten sposób ekscesom. Pobyt Czarnieckiego w Marchii przeciągnął się około dwóch tygodni. Przekro­ czyw szy O drę koło Schwetzu, posuwano się powoli, najpierw na północ do G ryfi­ na265, potem na wschód przez Dolice (Dölitz)266 i dalej, zapewne przez Recz, do Czaplinka.267 N ie udało mi się dokładnie ustalić, kiedy oddziały polskie przeszły granicę. Dane Łosia, na których oparł się Kubala, są zdecydowanie bałamutne.268 W swej krótkiej terminacie P io tr Opaliński zanotował, że 16 X 1659 r. oddziały polskie stanęły nad granicą.269 Wydaje się, że nie popełnię omyłki przyjmując, iż na pewno przed 20 paź­ dziernika w kroczono na ziemie Rzeczypospolitej, kończąc perypetie duńskiej w y­ prawy. 261 P a s e k, op. cit., s. 86. 262 Protokół narady drukuje W a l e w s k i , Historya wyzwolonej Rzeczypospolitej, I, s. LXXII-LXXIV . 263 Tamże, por. też AKW, k. llb (fasc. ID) 33 (kopia), Posłowie elektora do Jana Kazimierza 1(?) X 1659. 264 M e i n a r d u s, op. cit., V, s. 632, Polecenie elektora, 18 (28) IX 1639. 265 S a j k o w s k i, op. cit., s. 212. 266 AB, Rep. 9 /5 ee, 12e, S. Czarniecki do elektora, Dölitz 10 X 1659. 267 P a s e k, op. cit., s. 86. 268 Ł o ś , op. cit., s. 47; K u b a 1 a, Wojny duńskie, s. 181. 269 S a j k o w s k i, op. cit., s. 212.

472

Najazd szwedzki (1655—1659)

Oddziały rozłożono na leża zimowe w Wielkopolsce270, a wojewoda na krótki czas oderwał się od spraw wojskowych, by dostać się w w iry dworskiej polityki.

CZĘŚĆ PIĄTA P ow rót do kraju z w ypraw y duńskiej zakończył ponad czteroletni udział Czar­ nieckiego w wojnie szwedzkiej. W tym czasie wzniósł się on do rzędu pierwszych osób w kraju. Jego głos w ażył już nie tylko bardzo wiele na szali decyzji wojsko­ w ych, ale też i jego autorytet stawał się ważną bronią w rozgrywkach politycznych. Ze środkow ych rzędów senatorskich krzeseł, z pozycji wyższego oficera stał się dzięki tej wojnie jednym z najbardziej znanych ludzi w feudalnej Rzeczypospolitej.

Buława (1660-1665) 270 BPAN Kr., nr 1065, s. 266-267, Uniwersał S. Potockiego, Podhajce 31 X 1659; Oss., nr 189/11, s. 1094, 1140; Czart., nr 2105, f. 183, Z listu Wrzosowskiego, 12 X I 1659; P as e k, op. cit., s. 86.

\

i

R o zd ział I

U szczytu sławy (listopad 1659-lipiec 1661)

P ow rót do kraju na pewien czas skierował uwagę Czarnieckiego na sprawy poli­ tyki. Dla niezbyt wytrwałego statysty konieczne było dokładne zorientowanie się w sytuacji na dworze królewskim. W ojewoda ruski był co prawda już od grudnia 1657 r. powiązany z „partią francuską”, ale 2 lata w rozgryw ce politycznej równają się nieraz całemu wiekowi. Będąc w Danii, Czarniecki niewiele wiedział o sprawach krajowych, nie tyle w każdym razie, by od razu określić swoje miejsce w nasilającej się z roku na rok walce politycznej. Stronnictwo francuskie nie utrzym yw ało z nim zapewne zbyt ścisłego kontaktu, wiadomości o wydarzeniach w Polsce, przede wszystkim o konfederacji wojska dochodziły do Danii, ale przesadzone i nieścisłe. Oddalenie w ojewody ruskiego od dworu zamierzała w ykorzystać partia prze­ ciwna — zw olennicy domu austriackiego. Sprężynami polityki wiedeńskiej byli w ówczas Andrzej Trzebicki, biskup krakowski i jezuita, ks. W ojciech Cieciszewski.1 O ni to właśnie utrzymywali dosyć bliski kontakt z Czarnieckim w czasie jego pobytu w D anii.2 Proponow ano mu zapewne kierow nictw o, czy p ltrd n at, nad związkiem wojskowym 3, k tóry, choć nie nosił jeszcze wyraźnie politycznego cha­ rakteru4, jednakże w planach zwolenników cesarskich miał być w ykorzystany w roz­ grywkach z dw orem .5 Ponieważ Lubomirski popierał wtedy partię francuską6, za­ mierzano przeciwstawić mu Czarnieckiego; znając antagonizm tych dwu ludzi7, nie ‘ K u b a la , Wojny duńskie, s. 235 nn. Nieprzypadkiem Cieciszewski tak gorąco bronił związko­ wych. Por. Bibl. oo. Jezuitów w Krakowie, Lit. an. 40, f. 9-9v, Warszawa 6 IX 1659. 2 Por. W. Cieciszewski do A. Trzebickiego, Warszawa 25 VIII 1659, Bibl. oo. Jezuitów, Lit. an. 40, f. 8v-9; przesyła mu także szyfrowane listy Czarnieckiego, por. też S. Załęski, Jezuici w Polsce, Kraków 1905, III, cz. I, s. 63. 3 Cieciszewski w korespondencji z Wiedniem jeszcze w sierpniu 1659 r. traktował dywizję Czar­ nieckiego, jako należącą do Związku, a jego samego uważał za zdeklarowanego stronnika planów cesar­ skich, Z a ł ę s k i , op. cit., II, cz. 1, s. 70-71. 4 Por. pisma Związku BN, BOZ, nr 934, s. 508 nn; WAPGd., 300, 53; 711, nr 16 (z serii 1659) i 16a BN, BOZ, nr 1201, s. 732-736; Czart., TN, nr 162, s. 637; także K o r z o n , Dola i niedola, I, s. 113; K u b a l a , Wojny duńskie, s. 232 nn. 5 K u b a la , Wojny duńskie, s. 235-236; Z a łę s k i, op. cit., II, cz. 1, s. 63-71. 6 W a 1 i s z e w s k i, op. cit., s. 79, 235; J. L u b o m i r s k i , Jawnej niewinności manifest..., s. 17. 7 Wzmianki we współczesnej korespondencji są bardzo częste. Poza Cieciszewskim pisali o tym Prażmowski, posłowie francuscy i wielu innych.

476

Buława (1660—1665)

wydawało się to trudne. W tedy też właśnie Lisola wysunął projekt, by forsować wojewodę ruskiego, a nie Lubomirskiego na buławę wielką po P otock im .8 Fryde­ ryk W ilhelm natomiast protegował go na buławę mniejszą.9 W ojewoda ruski, o ile m ożna sądzić ze śladów jego korespondencji z ks. Cieciszewskim, nie był zrazu przeciwny planom związanym z jego osobą.10 Z perspekty­ w y wieluset kilom etrów , dzielących go od areny walk politycznych, mogło się wydawać, że związkowi i popierające ich stronnictw o stanowią poważną siłę. Być może, czuł się też nieco dotknięty pewnym odsunięciem od najbardziej intym nych poczynań partii francuskiej, gdzie znacznie większą rolę przypisywano marszałko­ wi. Ostatecznie mogła zaważyć perspektywa buławy, która, jak słusznie twierdzi skądinąd bałw ochw alczo wielbiący Czarnieckiego C zerm ak11, była celem życia wojewody ruskiego. D ążył do niej per fas et nefas. Jeżeli przed dwoma z górą laty musiał przełknąć gorzką pigułkę, jaką było przekazanie buławy Lubomirskiemu, obecnie widział perspektywy rewanżu. Nadzieje te po pow rocie do kraju miały się jednak rozwiać. Związek Braterski był w stadium likwidacji, a Cieciszewski i Trzebicki zostali skom prom itow ani.12 D o dworu doszły także pewne wiadomości o kontaktach Czarnieckiego z partią przeciwną13, nie pozostawało mu więc nic innego, jak związać się, i to ostatecznie, z królową i jej planami. R ozm ow y na ten temat toczyły się zapewne już w Szubinie, dokąd wojewoda przybył w pierwszej dekadzie listopada14, a kontynuowano je w Tucholi. Zgoda z partią francuską została przypieczętowana pokaźną sumą pieniędzy, które C zar­ niecki wnet o trzym ał.15 W ówcżas też, albo nieco później, złożył on swój podpis pod pierwszym skryptem senatorskim, w yrażającym ogólną zgodę na elekcję ví­ vente rege.16 O dokumencie tym , znanym przede wszystkim z Jawnej niewinności manifestu Jerzego Lubomirskiego, bodajże pierwszy wspomniał Walewski, podając zarazem tekst relacji de Lumbresa, na której się oparł.17 Za nim wiadomość powtó-

“ W a l e w s k i , Historya wyzwolonej Rzeczypospolitej, I, s. 94; por. także L i s o l a ,op. cit., s. 491. 9AB, Rep. 9 /5 ee, 12e, nr 247, elektor do Jana Kazimierza, obóz pod Koldyngą 3(13) VIII 1659. 10 Por. cytowany już list Cieciszewskiego do A. Trzebickiego. 11 W. C z e r m a k , Szczęśliwy rok. Dzieje wojny polsko-moskiewskiej z r. 1660, „Przegląd Polski”, t. 83, s. 495. “ K u b a l a , Wojny duńskie, s. 236-237. 13 Relacja de Lumbresa, W a l e w s k i , Historya wyzwolonej Rzeczypospolitej, II, s. XVII. 14 Por. AGAD, Sig., 3, f. 12, Konsens Jana Kazimierza dla S. Czarnieckiego, Szubin 9 X I 1659; także Czart., nr 2105, f. 183, Z listu Wrzosowskiego, 12 X I 1659. 15 O stanowisku Czarnieckiego dosyć obszernie informuje de Lumbres, por. jego listy 10 i 2 4 1 1660. Oss., nr 2980/11, s. 7, 14. 16 5 V 1660 de Lumbres, informując o skrypcie, wymieniał wśród podpisanych Czarnieckiego. Ponieważ skryptu raczej nie przesyłano do podpisu, wojewoda mógł go podpisać jedynie na przełomie 1660/1661 roku. Czarniecki podpisał także drugi skrypt senatorski, BPAN Kórn., nr 356, s. 164-164v, Instrument elekcyjej... “ W a l e w s k i , Historya wyzwolonej Rzeczypospolitej, II, s. 37, tekst relacji, s. X X -X X I.

U szczytu sławy (listopad 1659—lipiec 1661)

4 77

rzył Kubala.18 Pewne uściślenia, podając datę listu de Lum bresa, w prow adził Waliszewski.19 Zespół, k tó ry m ożna by nazwać kancelarią spiskową, został spalony w czasie abdykacji Jana Kazimierza, w rękopisach znajdują się jedynie kopie owego senator­ skiego zobowiązania.20 Treść ich nie budzi wątpliwości. Podpisami pod aktem sena­ torow ie zgadzali się w pełni poprzeć plany elekcji vivente rege. Treść dokumentu pokrywająca się z informacjami de Lumbresa nie budzi wątpliwości. Nasuwa je na­ tom iast data zamieszczona w kopii. D okum ent miał być podpisany w W arszawie w 1659 r., na datę dnia i miesiąca zostawiono „okienka”. M ożna to in terp retow ać następująco. P ierw szy tekst deklaracji „zw iązku względem elekcyjej” został zredagowany w Warszawie w 1659 r. Odtąd też wszyscy członkowie stronnictwa francuskiego zaczęli go podpisywać. Samych podpisów miało już być w 1661 r.: „więcej niż dwa arkusza pisanych”.21 Rów nocześnie z zaangażowaniem Czarnieckiego w plany polityczne dworu za­ decydowane zostały dalsze poczynania jego dywizji. W obec groźnej sytuacji mili­ tarnej na wschodzie, 24 listopada odbyła się w Tucholi narada wojenna22, w której uczestniczył wojewoda.23 Szczególne zaniepokojenie budziła wtedy fala powstań na Ukrainie24, liczono bowiem, że z Moskwą, zgodnie z propozycjami cara, rozpoczną się rokowania, które jeśli nawet nie dadzą pozytyw nych rezultatów, odsuną nowe działania wojenne do w iosny 1660 r.25 N a Ukrainę też, a nie na Litw ę, zamierzano wysłać dywizję Czarnieckiego.26 Wojewoda ruski miał opinię „specjalisty od spraw kozacko-tatarskich” F Po ustaleniu najważniejszych problemów politycznych i m ilitarnych Czarniec­ ki zajął się sprawami majątkowymi i rodzinnymi. Podczas jego pobytu w Danii pozostawały one w zaniedbaniu28 i prawdopodobnie wymagały dość energicznej “ K u b a la , Wojny duńskie, s. 337-338. 19 Waliszewski (op. cit., s. 79) wspomina, lecz nie cytuje, że wiadomość znajdowała się w liście de Lumbresa do Mazariniego z Oliwy, 5 V 1660, por. Oss. nr 2980/11. 20 AmKr. Sang., 153, s. 77-78, z podpisami; Czart., TN, nr 152, tejże daty, bez podpisów, z podpisa­ mi w BPAN Kr., nr 1065. Wszystko to zapewne odpisy z Jawnej niewinności manifestu. 21 Ł o ś , op. cit., s. 72. 22 Czart., nr 400, s. 253, Jan Kazimierz do N N, Szubin 18 XI 1659; także Czart., TN, nr 152, s. 377; D e s N o y e r s, op. cit., s. 557, Tuchola 25 X I 1659; „Gazette de France”, r. 1659, s. 1253. 23 ZDIH PAN, TRz., nr 25, f. 89, C. Soli, spowiednik króla, Tuchola 29 XI 1659. 24 Czart., nr 394, s. 215-216; J. Tarnowski do A. Trzebickiego, Lwów 6 X 1659; por. także TN, nr 152, s. 319; Czart., nr 394, s. 219-220, S. K. Bieniewski do A. Trzebickiego, Kijany 28 X 1659; LBAN Oss., nr 2440/m , f. 17. S. Potocki (starosta sokalski) do chorążego buskiego, Sokal 16 X 1659; także WAPGd., 300, 53, 508, nr 24 oraz Czart., nr 400, s. 253, Jan Kazimierz do N N , Szubin 18 XI 1659; „Gazette de France”, r. 1659, s. 1253. 25 C z e r m a k, Szczęśliwy rok, „PP”, t. 82, s. 519-520. 26 Decyzja o tym zapadła jeszcze przed naradą. Czart., nr 401,‘s. 123,125, posiedzenie senatu 22 XI 1659; Czart., TN, nr 152, s. 423, M. Prażmowski do W. Lanckorońskiego, Tczew 12 XII 1659. 27 Czart., TN, nr 153, s. 27, K. Pac do M. Paca, 6 1 1660. 28 Np. sprawa starostwa piotrkowskiego, które po przegranym procesie ustąpić musiano Ossoliń­ skiemu, AGAD A. Ros. X C IX 4/7, 4/8, 4/9, por. przyp. 68 poprzedniego rozdziału.

478

Buława (1660—1665)

interwencji. W ojewoda opuścił dwór w pierwszej dekadzie grudnia, udając się do Kalisza.29 W ezwało go stamtąd z pow rotem do Gdańska pilne polecenie Jana Kazimierza. O koło 10 grudnia król dowiedział się o ofensywie Chowańskiego na Litwie30 i za­ pewne niezwłocznie nakazał przybyć Czarnieckiemu. W pierwszych dniach stycz­ nia odbyła się narada31, podczas której zmieniono postanowienia przyjęte w Tucho­ li w listopadzie 1659 r. Wojewodzie rozkazano natychmiast udać się na Litwę w po­ m oc Sapieże, hetman bowiem z trudem i bez powodzenia odpierał ataki rosyjskie.32 Czarniecki w yruszył z Gdańska 9 stycznia.33 W przeddzień wyjazdu otrzym ał jeszcze list przypowiedni na chorągiew semenów34, a na wyjezdnym konsensy k ró­ lewskie, pozwalające mu uregulować kilka osobistych spraw m ajątkowych.35Jedno­ cześnie wydano polecenie, by oddziały dywizji Czarnieckiego gromadziły się na Podlasiu.36 W wojsku rozkazy te w ywołały wiele niezadowolenia, spodziewano się dłuższe­ go odpoczynku po wyprawie do Danii. M imo żelaznej dyscypliny, jaką Czarniecki zaprowadził w swojej dywizji37, a także częściowo otrzymanej zapłaty38, zaczęły się m nożyć dezercje z oddziałów.39 Sam wojewoda, nie zważając na naglące polecenia króla, także nie spieszył bez­ pośrednio do Wielkiego Księstwa Litewskiego. Czerm ak, k tóry dokładnie badał działania Czarnieckiego w pierwszej połowie 1660 r., przyznaje, że nie udało mu się

29 BPAN Kórn., 350 i. 100 (oryg.), S. Czarniecki do B. Radziwiłła, Kalisz 11 XII 1659; por. także J e n i k e, Stefan Czarniecki, s. 164. 30 Czart., nr 2105, f. 77, list Jana Kazimierza, Gdańsk 11 1 1660. 31 W a 1 e w s k i, Historya wyzwolonej Rzeczypospolitej, I, s. 221. 32 Pierwsza wiadomość o tym poleceniu w uniwersale Jana Kazimierza, Gdańsk 4 I 1660, BPAN Kórn. 1941a, nr 46; o trudnej sytuacji na froncie litewskim awizy z Warszawy, 18 1 1660. ZDIH PAN, TRz., nr 24, s. 58. 33 „Gazette de France”, r. 1660, s. 99, de Dantzic 9 1 1660; C z e r m a k , Szczęśliwy rok, „PP”, t. 83, s. 67, na podstawie listu Jana Kazimierza (Czart., nr 2105, f. 77); zwrot Czarniecki „zawczora stąd wyjechał” przyjmuje, że wyjechał 7 I. Czermak odczytuje datę listu 9 I, ja odczytałem ją jako 111: 0 wyjeździe 9 I wspominają awizy z Warszawy 18 I 1660, ZDIH PAN, TRz., nr 24, s. 58; wyjazd 7 I potwierdzałby list K. Paca do P. Sapiehy, Gdańsk 1 0 1 1660, Czart., TN, 154, s. 325 z mylną datą 12 VI. 34 AGAD, Sig. 3, f. 70 list przypowiedni wojewodzie ruskiemu na 120 koni semenów, Gdańsk, 8 I 1660; później otrzymał też list przypowiedni na piechotę, tamże, f. 31, oraz BPAN Kórn. 1941. 35 AGAD, sig. 3, f. 70, Konsensy na ustąpienie starostw tykocińskiego, ratneńskiego i kaniowskiego, 9 1 1660. 36 Czart., nr 2105, f. 77, 79, cytowane wyżej listy Jana Kazimierza i K. Paca; także P a s e k , op. cit., s. 89; „Przysyłają uniwersały już nie z gorącym rozkazaniem, ale i z gorącą prośbą”. 37 P a s e k , op. cit., s. 94: „natenczas taka była dyscyplina w naszej dywizyjej że Panie zachowaj absentować się długo od chorągwie towarzyszowi, albo na stanowisko lub do obozu nie wprowadzić 1 nie wyprowadzić już chorągwie pogotowi(u) (a) już okazyjej omieszkać: zaraz sąd, zaraz pokuta, zaraz do artykułów”. 38 Tamże, s. 92. 39 AGAD, Sig. 3, k. 30, Uniwersały do pułkowników i rotmistrzów, aby wydawano zbiegłych — żołnierzy wojewodzie ruskiemu: „który nieodpowiednie z dywizyjej jego pouchodzili”, 16 III 1660.

U szczytu sławy (listopad 1659—lipiec 1661)

479

odtw orzyć jego czynności w styczniu i w lutym .40 Znając już system postępowania w ojewody i jego zwyczaje, miałem znacznie ułatwione zadanie. N ie wyjeżdżał on nigdy na poważniejszą wyprawę wojenną, nie regulując spraw majątkowych. N a takie poczynania w styczniu 1660 r. wskazywały też otrzym ane od króla konsensy. W związku z tym i właśnie sprawami znalazł się Czarniecki w ostatniej dekadzie stycznia w Sieradzu; przekazał tam Janowi Branickiemu i jego żonie, a swojej córce, Katarzynie dobra tykocińskie, W acławowi Leszczyńskiemu zaś i jego żonie, a swej drugiej córce, Konstancji — starostwo ratneńskie.41 Podział ten wymaga zastanowienia. Przekazanie starostwa ratneńskiego raczej nie nasuwa poważniejszych problemów. Czarniecki otrzym ał tę królewszczyznę w 1657 r., a po pow rocie z Danii przekazano mu ją jure haereditario.42 Podkreślić może w arto, że wojewoda początkowo zamyślał ustąpić to starostwo jednemu z dal­ szych członków rodziny43 i z niewiadomych przyczyn zmienił ten zamiar. Z Tykocinem historia jest nieco bardziej zawikłana. Dotychczas zwykło się przyj­ mować, że Czarniecki otrzym ał to nadanie dopiero w 1661 r., skąd więc konsens na przekazanie starostwa na początku r. 1660? Okazuje się jednak, że tak dyskusyjna w 1661 r. sprawa Tykocina dotyczyła tylko nadania jure haereditario, a jako nor­ malną dzierżawę wojewoda ruski otrzym ał te dobra dużo wcześniej. N astąpić to musiało po pow rocie z Danii, w listopadzie lub grudniu 1659 r., skoro w paździer­ niku T ykocin był jeszcze częścią dóbr stołowych Jana Kazimierza.44 Skądinąd wia­ dom o, że wojewodzie ruskiemu przekazano starostwo w nagrodę za ponowne zwią­ zanie ze stronnictw em francuskim45 — prawdopodobnie były to właśnie dobra ty­ kocińskie. Dlaczego natychmiast po otrzym aniu Tykocina i Ratna Czarniecki prze­ kazał je córkom i zięciom — tego wyjaśnić nie można. W iązało się to zapewne z dą­ żeniem do uzyskania większych sum pieniędzy, ponieważ i Braniccy i Leszczyńscy podjęli w zamian dosyć poważne zobowiązania finansowe.46 Uregulowanie spraw majątkowych zabrało wojewodzie około 10 dni. Ju ż przed 25 stycznia zjawił się w Warszawie i rozpoczął przygotowania do wyruszenia na wschód.47 Pisał do Połubińskiego w sprawie planowanego współdziałania48, ten zaś wiedząc z listów królewskich, że ma się podporządkować wojewodzie ruskiemu 40 C z e r m a k, Szczęśliwy rok, „PP”, t. 83, s. 70-71. 41 BPAN Kórn., 1940, kontrakt w grodzie sieradzkim 2 2 1 1660, 2 egzemplarze. Z kontekstu wyni­ ka, że Czarniecki był obecny w czasie podziału, choć jego podpisu brak. Brak też w relacjach grodz­ kich, sieradzkich wpisu tych dokumentów; por. AGAD, Sieradz, ks. rei. gr., nr 34. 42 Oss., nr 189/11, s. 1091, nota z listopada 1659; BN, BOZ, nr 934, s. 530. Nagroda usług...1660. 43 Por. AGAD, Sig. 3, f. 70, Konsens na ustąpienie Ratna na rzecz Krzysztofa Czarnieckiego, 9 I 1660. 44 Tamże, t. 6v; por. także f. 3, 8v, 15. 45 K u b a 1 a, Wojny duńskie, s. 290. Intromisja Czarnieckiego w Tykocinie nastąpiładopiero 5 IV 1660; por. AGAD, A. Ros., C X X /7 na podstawie wypisu z grodzkich brańskich. 46 Por. niżej s. 593. 47 ZDIH PAN, TRz., 24, s. 61, awizy, Warszawa 25 1 1660; także nr 82 awizy, 8 II 1660. 48 BRacz., nr 76, f. 138 (oryg.), S. Czarniecki do A. H. Połubińskiego, Warszawa 29 I 1660.

480

Buława (1660—1665)

U szczytu sławy (listopad 1659—lipiec 1661)

22 stycznia szybkim marszem w yruszył z M itawy na spotkanie z jego oddziałami.49 W ojewoda także wyjechał z W arszawy w końcu stycznia50; około 6 lutego rozpo­ czął koncentrację swych oddziałów pod Garwolinem51, a następnie ruszył z nimi w kierunku Łukow a.52 Orientował się on, że Chowański odstąpił od Brześcia, po­ zostawiając tam niewielką załogę53 i tylko podjazdy moskiewskie operują na dużym L obszarze od Puszczy Białowieskiej aż po W ołyń. N ie czekając też na połączenie z wojskami litewskimi, przekroczył w końcu lutego Bug i doszedł do R atna.54 Mia­ sto — posiadłość Czarnieckiego, właśnie przekazana Leszczyńskim — było splądro­ wane przez jedną z wielu grasujących tam kup swawolnych.55 Dalsze działania przeciw Chowańskiemu zależne były od wzm ocnienia włas­ nych sił. Czarniecki nalegał bardzo na Połubińskiego, by przyspieszyć spotkanie, liczył poza tym , że wojewoda wileński zechce z nimi w spółpracować.56 Sam szyko­ wał się do marszu na północ, planując, że 5 m arca stanie w Kobryniu.57 Trudno dokładnie ustalić, co wpłynęło na zmianę tych postanowień. Czarniecki dotarł tylko do D yw ina i stamtąd zawrócił na Podlasie. Łoś, a za nim Czerm ak tłum aczą ten krok „rezolucyją przepraw”58, niewątpliwie bardzo istotną na bagni­

Szkic 20. Ruchy dywizji Czarnieckiego (luty-maj 1660)

stym Polesiu. Pasek wspomina poza tym o ordynansie od króla do wojewody: „aby na dni wielkanocne tu wojsko rozłożyć brzegiem Podlasza”59, ale nic bliższego o tym rozkazie nie wiemy, mogły to być polecenia otrzymane jeszcze w Gdańsku. Nie uda­ ło się też wyjaśnić, czy prawdziwa jest informacja o zawieszeniu broni, które miało trwać do 8 czerwca60, kiedy to armistitium było zawarte i na jakich warunkach. Najpewniej istniały też inne przyczyny wycofania się oddziałów wojewody rus­ kiego z Polesia. Między 1 a 5 marca, w czasie dzielącym wysłanie listu od Połubiń­ skiego od decyzji o pow rocie na Podlasie, Czarniecki otrzym ał wiadomości o kon­ federacji oddziałów litewskich.61 Zmieniało to zupełnie sytuację — trudno było li-

49J a s n o w s k i , Aleksander Hilary Polubiński, s. 178. 50Daty niezbyt ścisłe, awizy 1 I I 1660 (ZDIH PAN, TRz., 24, s. 69) podają „w ubiegłą środę”, tj. 28 I, a 29 I Czarniecki pisał jeszcze z Warszawy do Połubińskiego. 51 BRacz., nr 76, f. 139 (oryg.), S. Czarniecki do A. H. Połubińskiego, Garwolin 6 II 1660. “ J a s n o w s k i , Aleksander Hilary Polubiński, s. 179; ZDIH PAN, TRz., 24, s. 101, wiadomość z Krakowa 6 III 1660. 53 BRacz., nr 76, f. 143 (oryg.) S. Czarniecki do A. H. Połubińskiego, Ossówno 9 II 1660. 54 BPAN Kórn., nr 350, f. 102-102v, druk J e n i k e, Stefan Czarniecki, s. 165-166, S. Czarniecki do A. H. Połubińskiego, Ratno 1 III 1660. Stąd zapewne wiadomość Jerlicza o pobycie na Wołyniu, J e r l i c z , op. cit., II, s. 38,45; por. też Oss., nr 189/11, s. 1156 terminata luty 1660, o ówczesnych działaniach Czarnieckiego przeciw Moskwie; tamże, s. 1116 z Gdańska 12 III 1660. 55 C z e r m a k, Szczęśliwy rok, „PP”, t. 82, s. 533. 56 S. Czarniecki do A. H. Połubińskiego, 1 III 1660; C z e r m a k , Szczęśliwy rok, t. 83, s. 70, przy­ puszcza, że od połowy lutego obaj dowódcy działali wspólnie, nie jest to jednak zgodne z prawdą. 57Tamże. 58Ł o ś , op. cit., s. 48; C z e r m a k , Szczęśliwy rok, „PP”, t. 83, s. 71. 59 P a s e k, op. cit., s. 95. 60 BJ, nr 5, s. 742, Nowiny z Krakowa, 20 V 1660. 61 Por. AGAD, AR, II, t. 11, nr 1416, Memoriał..., 24 II 1660. Zagadnienie początków związku

481

czyć na prędkie połączenie z Połubińskim, a i współdziałanie z wojewodą wileń­ skim stawało pod wielkim znakiem zapytania. Konfederaci przejęli listy Czarniec­ kiego do pisarza polnego i bez porozumienia z nimi wojewoda nie mógł wiedzieć, jaki obrót przybiorą sprawy wojenne.62 Sądził ponadto, .że uda się skłonić oddziały litewskie do przyłączenia, w liście do Kmicica i Maszewskiego wyraźnie stwierdzał, że w tym celu idzie ku Stulnu, zastrzegając tylko, że mogą go pow strzym ać trudno­ ści przepraw y przez Bug.63 O baw y te okazały się płonne; Bug przekroczono koło W łodaw y i w połowie m arca oddziały wojewody ruskiego stały rozlokowane w okolicy Radzynia Podla­ skiego.64 wojsk litewskich w lutym i marcu nie jest dotychczas opracowane. Czermak, a za nim Kubala, sądzili, że objął on wojska będące pod regimentem Sapiehy, Jasnowski ustala, że były to oddziały Połubióskiego. Na to ostatnie wskazywałby też list Czarnieckiego do Kmicica i Maszewskiego. W kręgach dwor­ skich konfederację tę uważano za dzieło Sapiehy, por. Czart., TN, nr 154, s. 133, Ł. Opaliński do W. Lanckorońskiego 21 V 1660: „wojewoda wileński łupi nas z ostatniej skóry buntem się wojska zasłaniając, którego podobno pars magna jest, albo raczej może autorem, a to na złość Pacowi”. Inne źródła sugerują, że właśnie przeciw hetmanowi była skierowana. Por. BJ, nr 5, s. 742, Nowiny w Kra­ kowie, 20 V 1660. Sprawa ta wymaga dalszych badań, przekraczających ramy tej pracy. 62 Wiadomo, że konfederaci żądali zawarcia pokoju z Moskwą i pisali w tej sprawie do Wacława Leszczyńskiego, Oss., nr 189/11, s. 1160, Awizy z Gdańska, 18 IV 1660. 63 S. Czarniecki do S. Kmicica i J. Maszewskiego, Dywin 5 III 1660. 64 AR, II, t. U , nr 1418, K. Pac do N N , 18 III 1860. Pisze o przeprawie pod Stulnem i o rozlokowa­ niu koło Czemiernik i Wohinia. Odrzuciłbym możliwość, by Czarniecki udał się w tym czasie na Ukrainę 0 a s n o w s k i , Aleksander Hilary Polubiński, s. 180), jakkolwiek istnieje w źródłach sugestia na ten temat por. Oss. nr 5808/III, s. 105-106, Ł. Opaliński do A. Trzebickiego, 2 III 1660: „wojewoda ruski pod Sokalem obóz toczy”.

482

Buława (1660—1665)

Mniej szczęśliwe okazały się rezultaty pertraktacji Czarnieckiego z konfederatami zgrupowanymi w D rohiczynie. Połączenie z wojskami litewskimi odwlekało się z tygodnia na tydzień. Niejasne i niepełne wiadomości, jakie o tym odnajdujemy w źródłach65, były zapewne odbiciem stale istniejących kontaktów między wojewo­ dą a Połubińskim, może nawet spotkania obu dowódców, nigdy jednak rzeczyw i­ stego złączenia oddziałów. N a początku kwietnia obóz Czarnieckiego znajdował się pod M iędzyrzecem66, konfederaci byli rozlokowani koło D rohiczyna, a Połubiński z oddziałem, k tó ry pozostał pod jego komendą, stał pod Łom żą.67 Sytuacja taka trwała przez cały niemal kwiecień. Kontynuowano rozm ow y z kon­ federatami68, na razie bez rezultatów. Przewidując, że w yprawa litewska może się zakończyć fiaskiem, Czarniecki zaczął się bliżej interesować sprawami U krainy.69 Żołnierze tym czasem , tak z oddziałów wojewody ruskiego, jak litewskich, szarpali okoliczne dobra.70 M nożyły się też dezercje.71 Ten przym usow y odpoczynek przerwany został w ostatniej dekadzie kwietnia, kiedy do dywizji Czarnieckiego przyszły „do ruszenia uniwersały, żeby się; chorą­ gwie ściągały pod Kozierady; bo też już i o Moskwie były wiadomości, że się kupi­ li”.72 Oddziały litewskie także przygotowyw ały się do w ym arszu.73 P o naradzie do­ w ódców w kwaterze Czarnieckiego, w której wzięli udział Sapieha i Połubiński74, nastąpiły przygotowania do wiosennej ofensywy, którą poprzedzać miały działania 65 Czermak (Szczęśliwy rok, „PP”, t. 83, s. 70) przypuszcza, że Czarniecki połączyi się z Sapiehą jeszcze w lutym, sam jednak podkreśla, że nic bliższego na ten temat nie wie. List wojewody ruskiego do Połubińskiego z 1 III z Ratna wyklucza to całkowicie. Na temat połączenia w początku marca por. AGAD, AB, V, nr 5226, J. Hlebowicz dó B. Radziwiłła, Slonim 11 III 1660. 66 ZDIH PAN, TRz., nr 24, s. 129, Awizy z Warszawy, 11 IV 1660; BRacz., nr 76, f. 144-161, Korespondencja Czarnieckiego z Połubińskim, kwiecień-maj 1660. 67 Oss., nr 189/11, s. 1160, awizy z Gdańska, 18 IV 1660; Jasnowski (Aleksander Hilary Połubiński, s. 180) uważa, że pisarz polny znajdował się wówczas w Drohiczynie, nie jest to jednak prawdopodob­ ne, skoro był przeciwnikiem konfederacji. Z listów Jana Kazimierza do Połubińskiego również wyni­ ka, że nie był razem z konfederatami. 68 Por. listy s. Czarnieckiego do A. H. Połubińskiego z Międzyrzeca 14,23,24 1 2 6 IV 1660, BRacz., nr 76,1. 144-150. 69 BJ, nr 5, s. 741v, J. Wyhowski do S. Czarnieckiego, 7 IV 1660. 70 BN, nr 3092, f. 13, B. Radziwiłł do S. Czarnieckiego, Stojpy 3 0 IV 1660; Czart., TN, nr 154, s. 133, Ł. Opaliński do W. Lanckorońskiego, 12 V 1660, 71 BPAN, Kr., nr 1065, s. 3-4, 18. M. Prażmowski do J. Lubomirskiego. 72 P a s e k, op. cit., s. 113. Pasek twierdzi, że wojsko stanęło pod Kozieradami około 2 5 IV, choć on sam znalazł się tam w początkach maja. Por. BRacz., nr 76, f. 144, S. Czarniecki do A. H. Połubińskie­ go, Międzyrzec 2 4 IV 1660, zapowiadał wymarsz nazajutrz, jednak wstrzymał go, wobec zapowiedzia­ nej wizyty Połubińskiego; tamże, f. 148, ostatni list z Międzyrzeca, 2 9 IV 1660; także Czart., TN, nr 154, s. 151, Komisarze do S. Czarnieckiego, Mińsk 21 V 1660. Pierwsze listy Czarnieckiego do A. H. Połu­ bińskiego, Kozierady 8 V 1660; BRacz., nr 76, f. 153 (oryg.). W Gdańsku panowały już paniczne nastro­ je w związku z sytuacją na Litwie, krążyły też pogłoski o uwięzieniu Czarnieckiego i ofensywie Chowańskiego na Warszawę i Prusy, por. „Gazette de France”, r. 1660, s. 554. 73 AGAD, AR, II, t. 11, nr 1420, Punkta dla porządku w wojsku do 18 V 1660, Drohiczyn 19 IV 1660. 74 BRacz., nr 76, f. 146 S. Czarniecki do A. H. Połubińskiego, Międzyrzec 28 IV 1660.

U szczytu sławy (listopad 1659—lipiec 1661)

483

podjazdowe.75 Było to tym bardziej konieczne, że rokowania prowadzone w Miń­ sku, wtedy kiedy wojska moskiewskie zajmowały poważną część terytoriów W iel­ kiego Księstwa Litewskiego, nie dawały, bo i dać nie mogły, żadnych w yników .76 Połubiński, którem u po odjeździe Sapiehy77Jan Kazimierz powierzył komendę nad oddziałami regimentu hetmańskiego78, otrzym ał ponow ny rozkaz przyłączenia się do dywizji Czarnieckiego i podporządkowania komendzie w ojewody.79 Podobne polecenia wydano oddziałom z dywizji Gosiewskiego, wówczas pod regimentem P aca.80 Początek ofensywy miał nastąpić po naradzie wojennej zwołanej do W arszawy na koniec maja.81 Było już o niej dosyć głośno. Pisał o tym Pac do Połubińskiego, twierdząc, że właśnie dlatego król pośpiesznie wyjechał z Gdańska82, tenże przeka­ zał podobną w iadomość kom isarzom w Mińsku, wiążąc ze zjazdem jakieś pow aż­ niejsze nadzieje.83 W spom inał o nim także Prażmowski w swej korespondencji. Czarniecki był, oczywiście, wezwany na owo consilium bellicum i w krótce po 20 maja wyjechał z Kozierad do W arszaw y.84 75 C z e r m a k, Szczęśliwy Rok, „PP”, t. 83, s. 79 nn.; por. też Czart., TN, nr 154, s. 69, por. także Czart., TN, nr 154, s. 75, Komisarze do Chowańskiego, Mińsk 8 V 1660. Żołnierze z oddziałów Czar­ nieckiego wzięli do niewoli dostojnika carskiego, który podążał do Wołkowyska. W tym samym czasie inny oddział zajął Brześć; ZDIH PAN, TRz., nr 24, s. 57. Wiadomość z Warszawy 16 V 1660 z powoła­ niem na list Czarnieckiego; por. też Oss., nr 189/11, s. 1161, terminata; BPAN Kr., nr 1065, s. 3-4, M. Prażmowski do J. Lubomirskiego, b.m.d. (maj 1660), podjazd Czarnieckiego pod Lachowiczami rozbił grupę na służbie moskiewskiej. 76 C z e r m a k, Szczęśliwy Rok, „PP”, t. 83, s. 79 nn.; por. też Czart., TN, nr 154, s. 69, 78, 62-86, 135, 143, 145, 147, Korespondencja komisarzy polskich. 77Przyczyny odjazdu Sapiehy nie są zupełnie wyjaśnione. K. Pac w liście do M. Paca, datowanym w Gdańsku 15 IV 1660 (Czart., nr 418, f. 145, oryg.) stwierdza, że król wzywa go do Warszawy. Jan Kazimierz w dokumentach o przekazaniu dowództwa wspomina o rezygnacji wojewody wileńskiego, pragnącego wypoczynku. 78AGAD, AR, II, t. 11, nr 1422, Jan Kazimierz do wojsk regimentu hetmana wielkiego litewskiego, Gdańsk 4 V 1660; opr. także Czart., TN, nr 154, s. 53. To samo z błędną datą 4 III. Równie błędnie datowany list do Połubińskiego z przekazaniem mu dowództwa i innymi poleceniami; Czart., TN, nr 154, s. 49, 4 III(?) 1660 oraz list do M. Radziwiłła w tejże sprawie. Tamże, s. 47 ta sama data z dobrą datą Czart., TN, nr 154, s. 87, Jan Kazimierz do A. H. Połubińskiego 8 V 1660; por. też BJ, nr 5, s. 742, Nowiny z Krakowa, 20 V 1660. 75 Tamże. 80 Por. późniejszy list Jana Kazimierza do M. Paca, 9 VII 1660. Król podkreśla, że jest to czwarte ponaglenie. Czart., nr 411, s. 101, nr 30 (oryg.); TN, nr 154; tamże, nr 429, s. 229-230, nr 57 (oryg.); tamże, nr 154, s. 271, S. Czarniecki do M. Paca, Warszawa 4 VI 1660. 81Pierwsza wiadomość o zwołaniu narady na 20 V, BPAN Kr., nr 1065, s. 1-2, M. Prażmowski do J. Lubomirskiego, Stryj 25 IV 1660. 82 J a s n o w s k i , Listy, s. 113, K. Pac do A. H. Połubińskiego, Gdańsk 5 V 1660. 83 Tamże, s. 165, M. Prażmowski do W. Lanckorońskiego, Warszawa 22 V 1660, z listu tego wyni­ ka, że planowana na 20 V narada została nieco przesunięta. 84 14 V 1660 Czarniecki donosił Połubińskiemu (BRacz., nr 76, f. 155), iż jest wezwany do Warsza­ wy. 20 V pisał jeszcze z Kozierad do Połubińskiego, 24 V był już w Warszawie. Prażmowski w cytowa­ nym wyżej liście do Lubomirskiego wspomina, iż wojewoda ruski ociągał się z przyjazdem, w obawie przed opuszczeniem wojska.

484

Buława (1660-1665)

N arada poprzedzająca konwokację szlachty i senatorów rozpoczęła się 24 maja.85 D otyczyła ona nie tylko spraw w ojskowych, jak to powszechnie głoszono. Być m oże, że ów rozgłos był celowy, by tym łatwiej zataić inne kwestie poruszone na zjeździe. O bok ratyfikacji pokoju oliwskiego i dalszych planów w ojny zamierzano w ścisłym gronie wtajemniczonych om ów ić system rozszerzenia w pływów „partii francuskiej” i przedstawienia planu elekcji vívente rege na zbliżającej się konwokacji. Czarniecki wraz z innymi senatorami podpisał 24 maja plenipotencje do ratyfikacji pokoju oliwskiego86, uczestniczył też w posiedzeniach senatu 25 i 28 maja.87 W cza­ sie obrad ustalono now y plan działań wojennych i na Litwie, i na Ukrainie. Jan Kazimierz odstąpił na razie od osobistego udziału w kampanii na Litw ie88, aby wraz z Lubomirskim oczekiwać dalszego rozwoju w ydarzeń.89 N a Litwę mieli ruszyć Sapieha i Czarniecki. Nie rozstrzygnięto też, czy główne uderzenie kampanii 1660 r. skoncentruje się na Litwie czy na Ukrainie — za pierwszym głosowali senatorowie litewscy, za drugim koronni.90 Krzysztof Pac jeszcze w czerwcu uważał, że w ypra­ wa króla na Litwę jest jak najbardziej realna. Donosił on kom isarzom w Mińsku, że Jan Kazimierz w raz z głównymi siłami i wojskami Lubomirskiego ruszy na Litwę, oczekuje tylko na „armatę”.91 Czarniecki byłby wówczas przesunięty na Ukrainę, co planowano już znacznie wcześniej.92 N a naradzie rozważano też sprawę pom ocy z zewnątrz i mediacji cesarskiej lub francuskiej w wojnie z Rosją.93 W yniki obrad częściowo przekazano nieobecnym.94

85 O naradzie tej wspominają W a l e w s k i , Historya wyzwolonej Rzeczypospolitej, II, s, 56 nn.; K u b a la, Wojny duńskie, s. 338 nn. 86 „Instrumentum ratificatum pacis perpetuae inter SRM Poloniae, ejusque federatos ac belli socios, Sac. Caesar. Majest. et Suam Serenit. Electoralem Brandenburgicam ab una, et SRM Sveciae ab altéra partibus, A; 1660, 23 IV-3 V Olivae initae ac conclusae. Una tum ratifactionibus articuli separati declaratorii rationae Elbingae; Plenipotentia Statuum et Ordinum Regni Poloniae et Magni Duc. Lithuaniae, Varsavia 24 V 1659(!)”. 87 Czart., nr 401, f. 133-134, posiedzenia senatu 25 i 28 V 1660. 88 BP A N Kr., nr 1065, s. 3-4, M. Prażmowski do J. Lubomirskiego. 89 Oss., nr 301 l/n, s. 17. Korespondencja de Lumbresa 5 VI 1660, tamże, s. 19, 2 VII 1660. 90 Tamże. 91 Czart., TN, nr 154, s. 389, K. Pac do komisarzy 25 VI 1660; C z e r m a k, Szczęśliwy Rok, „PP”, t. 83, s. 93, opierając się tylko na relacjach obcych posłów, uważał ten projekt za celową mistyfikację dla uspokojenia Litwinów. Przeczy temu liczna korespondencja, przede wszystkim Prażmowskiego (BPAN Kr., nr 1065, s. 5) i Paca. Krzysztof Pac zbyt dobrze był zorientowany w sprawach polityki dworskiej, by nie zdawać sobie sprawy z charakteru projektu; por. też UuA, IX, s. 39, J. Hoverbeck do elektora 7(17) VII 1660. 92 BP A N Kr., nr 1065, s. 3-4. M. Prażmowski do J. Lubomirskiego, b.m.d.: tamże, s. 243, A. Morsz­ tyn do J. Lubomirskiego, Gdańsk 12 V 1660. 93 Oss., nr 3011/11, s. 17, Korespondencja de Lumbresa, 29 V 1660. 94 Czart., TN, nr 154, s. 178, Jan Kazimierz do A. H. Połubińskiego, Warszawa 28 V 1660. Z ustnej relacji Czarnieckiego wie o jego wierności, gdyby w przygotowywanych działaniach wojennych Sapie­ ha chciał powierzyć mu nadal dowództwo, król to zaaprobuje, nie zgodzi się natomiast na przekazanie dowództwa Kmicicowi; tamże, s. 281, Jan Kazimierz do komisarzy w Mińsku, Warszawa 4 VI 1660, zapowiada szybki marsz Czarnieckiego i Sapiehy przeciw Chowańskiemu.

U szczytu sławy (listopad 1659—lipiec 1661)

485

O bok tych oficjalnych debat musiały się odbywać także i tajne posiedzenia, o któ­ rych w iemy, niestety, bardzo niewiele.95 Dwie sprawy dręczyły wówczas stronnic­ tw o francuskie: możliwość zakomunikowania zgrom adzonym na przyszłej konw o­ kacji o planach elekcji vívente rege i ściśle z tym związany projekt reform y sejmowa­ nia, przede wszystkim zaś ograniczenie liberum veto, które było w rzeczywistości główną przeszkodą wprowadzenia kandydata francuskiego na tron polski. W ydaje się, że prawie w całej, dosyć już obszernej literaturze o próbach reform w ostatnich latach najazdu96 i później, zbyt słabo podkreśla się aż nadto w yraźny związek między planami elekcji a planami reformy. Powiązania są tu niezmiernie wyraźne — m otorem zmian nie było jakieś ogólnie pojęte „dobro Rzeczypospoli­ tej”, ale chęć wprowadzenia francuskiego elekta. W ojewoda ruski, choć brał dosyć pokaźne sumy z kasy posła francuskiego97, nie był chyba wówczas jednym z poważniejszych aktorów gry politycznej. Stronnic­ tw o liczyło na jego autorytet i zapewne siłę zbrojną, którą mógł reprezentować, ale nie traktow ało go jako poważniejszego statystę. D o tej roli zresztą Czarniecki zu­ pełnie się nie nadawał. D opiero kiedy do głosu dochodziła już nie sprytna intryga, lecz bezpośrednia siła, Czarniecki był dla spisku wprost niezastąpiony. Jego war­ tość pod tym względem w maju 1660 r. jeszcze wzrosła, gdyż drugi w ytraw ny do­ wódca wojskowy wśród zwolenników francuskiego elekta — Jerzy Lubomirski, zaczynał się poważnie wahać i nie był zbyt pewnym sojusznikiem. N arady w Warszawie, szczególnie ich część oficjalna, zakończyły się przed 31 maja 1660 r.98 Czarniecki pozostał jeszcze kilka dni w Warszawie, w ykorzystując ten pobyt dla uzyskania szeregu udogodnień m aterialnych.99 W dalszych naradach i w ogólnym zjeździe szlachty105 nie brał udziału, uniemożliwiały to niecierpiące zwłoki poczynania militarne. Jeszcze przed opuszczeniem W arszawy, 4 czerwca wojewoda ruski pisał do Michała Paca o przygotowaniach do kampanii i planach wspólnego działania.101 Ten pośpiech był jak najbardziej uzasadniony. Rokowania mińskie coraz bar­ dziej się kom plikowały i komisarze w ręcz żądali, by „per media belli uspokoić zapę-

95 Oss., nr 3005/1, s. 30, P. Des Noyers stwierdzał, że zbierano wówczas usilnie podpisy pod skryp­ tem elekcyjnym. 96 Wspomina o tym pośrednio C z a p l i ń s k i , Próby reform, s. 326. On też zastanawia się nad stanowiskiem Czarnieckiego wobec „naprawy sejmu”, zaliczając go do grona reformatorów. Nie wa­ hałbym się tu przed pewnym schematyzmem, wszyscy zwolennicy elekcji vívente rege eo ipso opowia­ dali się za reformą, która była podstawowym warunkiem realizacji ich planów. 97 Wyliczenia podawane wielokrotnie przez W a 1i s z e w s k i e g o, op. cit., oraz w listach de Lumbresa. 98 O zakończeniu obrad — awizy, Warszawa 31 V 1660, ZDIH PAN, TRz., nr 24, s. 171. 99 AGAD, Sig. 3, f. 56v, Konsens na ustąpienie starostwa kowelskiego, Warszawa 4 VI 1660. 100W czasie konwokacji nastąpiły też rozmowy między królową a zwolennikami domu austriackie­ go, por. BPAN Kr., nr 1065, s. 8-10, M. Prażmowski do J. Lubomirskiego, 14 VI 1660. 101 Czart., nr 429, s. 229-230, nr 57 (oryg.); tamże, TN, nr 154, s. 271 (kopia), S. Czarniecki do M. Paca, Warszawa 4 VI 1660; por. też ZDIH PAN, TRz., 24, s. 163, awizy, Warszawa 22 V 1660.

486

Buława (1660-1665)

dy” przeciwnika.102 Donosili też o posiłkach, które nadchodzą dla Chowańskiego.103 N a naradzie warszawskiej ustalono, że połączone wojska wyruszą 12 czerwca i nie zwlekając dłużej przystąpią do działań.104 Dbwództwo nad oddziałami litewskimi objął z pow rotem Sapieha.105 Z niewiadomych przyczyn — Pasek twierdzi, że z w iny Sapiehy nie kwapiącego się do w ypraw y i zmuszonego do niej dopiero zapowiedzią Czarnieckiego, że go­ tów jest sam w yruszyć106 — w ymarsz oddziałów opóźnił się około 10 dni. Spotkanie nastąpiło 23 czerwca. Następnego dnia wojsko stanęło pod Słonimiem107, a rozesła­ ne podjazdy stoczyły pierwsze walki.108 Bitwa wisiała już w powietrzu, Chowański z głównymi swymi siłami także opuścił 27 czerwca obóz pod Lachowiczam i i ruszył z wojskiem ku Słonim owi.109 Spotkanie nastąpiło w połowie drogi, pod miejscowo­ ścią Połonka; oba wojska110 stanęły naprzeciw siebie, rozdzielone bagnistą rzeczką. Rola wojewody ruskiego w starciu pod Połonką była niewątpliwie decydująca. Pod­ kreśla to większość relacji, potwierdza nawet sam Sapieha.111 102 Czart., TN, nr 154, s. 297, Komisarze do Jana Kazimierza, Mińsk 8 V I 1660; por. także wcześniej­ sza korespondencja, tamże, s. 179, jw. 29 V 1660; s. 277, Komisarze do Sapiehy, 4 VI 1660; s. 307, Komisarze do K. Paca, 8 VI 1660. 103 List komisarzy do króla, 29 V 1660. 104 Czart., TN, nr 154, s. 281, Jan Kazimierz do komisarzy, 5 V I 1660; por. Oss., nr 2980/11, s. 145; ZDIH PAN, TRz., nr 82, s. 245, awizy 6 VI 1660; tamże, nr 24, s. 183, awizy 20 VI 1660, pierwsze działanie; także „Gazette de France” r. 1660, s. 667. 105 Czart., TN, nr 154, s. 178, Jan Kazimierz do A. H. Połubińskiego, 28 VI 1660. 106 P a s e k , op. cit., s. 140, w innym miejscu, s. 124, pisze także, że czekano na wiadomość od Sapiehy. Czarniecki przybył do swego obozu dość wcześnie, por. Czart., TN, nr 154, s. 335, Komisarze do S. Czarnieckiego, Mińsk 16 VI 1660 ze stwierdzeniem, że wiedzą już o jego powrocie. 107 „Gazette de France”, r. 1660, s. 731; także DE, IV, s. 588; w literaturze C z e r m a k, Szczęśliwy R o k ,,, PP”, t. 83, s. 510. 108 Tamże; takie Pamiętniki Samuela i Bogusława Kazimierza Maskiewiczów, opr. A. Sajko wski, Wroc­ ław 1961, s. 302. 109 Tamże, także S. S o ł o w j e w, IstońjaRossiiSdriewniejszych wriemionII, S. Petersburg, b.d., s. 112. 110 C z e r m a k, Szczęśliwy Rok, „PP”, t. 83, s. 488 i 496 na podstawie analizy źródeł przyjmuje po stronie moskiewskiej 14 000-15 000 i po polskiej 8000, idąc za niezbyt dokładną relacją Sapiehy z 2 VII; BJ, nr 5, s. 747. W źródłach najczęściej jest mowa o 8000 jazdy i 3000 piechoty i to wydaje mi się najbardziej prawdopodobne. Zgodzić się wypadnie z Czermakiem, że dywizja Czarnieckiego liczyła około 4000 ludzi — może nieco więcej, ale nie jak twierdzą Pasek (s. 114) i Kochowski (s. 438) 6000. DE, IV, s. 588 szacuje siły Chowańskiego na 22 000 (2000 piechoty i 14 00Ó jazdy); M a s k i e w i c z, op. cit., s. 302 pisze o 4000 Czarnieckiego i 6000 Sapiehy. 111 Za najciekawszą i najbardziej wiarygodną, a także wyjątkowo zwięzłą i rzec by można „fachową” relację uważam opis pisany w trzy godziny po bitwie i wydany potem drukiem — „Zwycięstwo z Mos­ kwy od Polaków i Litwy, r. 1660 otrzymane”, b.r. i m.w., także „Gründliche und umbständige Continuation der unlängst glücklich von der Crohn Pohlen und Gross Fürstenthumbs Litthawen Armeen erhaltenen Victorie wieder den Moszkowitischen Feldt-Herrn Chowanski, den sechs und zwanzigsten Junii, A. 1660”, wykorzystane przez Czermaka. Wiele wiadomości zawierają listy Sapiehy i Czarniec­ kiego do Jana Kazimierza relacjonując bitwę (BJ., nr 5, s. 747 oraz 749), jakkolwiek pierwszy nie uczest­ niczył bezpośrednio w starciu, drugi zaś, wysyłając do króla Skoraszewskiego, ograniczył się do wy­ mienienia zasług oficerów, poza tym opisy bitwy: P a s e k , op. cit., s. 127 nn.; Ł o ś , op. cit., s. 52 oraz K o c h o w s k i , Climacter, II, s. 438-442, także DE, IV, s. 538, obszerny opis w „Gazette de France”,

U szczytu sławy (listopad 1659—lipiec 1661)

487

O pracowany przez Czarnieckiego plan bitwy zakładał najprawdopodobniej próbę wciągnięcia przeciwnika do przygotowanej zasadzki. Umieściwszy większość od­ działów w dolinie oddzielonej wzgórzem od przeprawy i podpaliwszy folwarki dla zasłonięcia pola widzenia, zamierzano skłonić Chowańskiego do rzucenia wojska przez groblę, by atakując odciąć zarazem możliwość nadesłania posiłków.112 Uwzględ­ niając w artość żołnierzy przeciwnika i ich wyszkolenie bojowe, był to na pewno dobrze obm yślany plan. Dlaczego od niego potem odstąpiono, trudno stwierdzić. Relacje wymieniają różne przyczyny — zbyt małe pole walki na „polskiej stronie”, gdy okazało się, że tabory litewskie zajmują wiele miejsca113,,niem ożność wywabie­ nia nieprzyjaciela za przeprawę.114 Walka skoncentrowała się w pierwszej fazie na grobli. Dragonia Tedwina wsparta przez chorągwie husarskie i kozackie oraz ogień dwu działek115 starła się z oddziałami nieprzyjacielskiej piechoty i mimo zaciętego oporu opanowała przeprawę. Jednocze­ śnie pozostałe oddziały prawego skrzydła pod Wojniłłowiczem przeszły wpław i od tyłu zaatakowały szyki przeciwnika.116 O wyniku bitwy zadecydował atak husarii, po którym jazda moskiewska zaczęła ustępować.117 Piechota broniła się jeszcze długo i zaciekle, ale jak to podkreślają wszystkie relacje, została też niemal w pień wycięta.118 Jakkolwiek Chowańskiemu z niewielką ilością jazdy udało się w ycofać, zwycię­ stwo było niewątpliwie całkowite. Duże straty przeciwnika, paniczna ucieczka aż do granic państwa moskiewskiego, znakomici jeńcy, k tórzy dostali się w ręce pol­ skie, dziesiątki zdobytych sztandarów — wszystko to szerokim echem odbiło się po całym kraju, a nawet i poza jego granicami.119 r. 1660, s. 735-736, Les particularitez de la victoire r’emportée par les Polonois sur les Moscovites. Inne opisy uważam za źródła drugo- i trzeciorzędne, są to bowiem późniejsze już echa. 112 „Zwycięstwo z Moskwy...”; P a s e k ,op. cit., s. 127. 113 „Zwycięstwo z Moskwy...” 114 P a s e k, op. cit., s. 127, potwierdza to Sapieha w liście z 2 VII, gdy pisze, że Chowański „piechotę na grobli i na przeprawie postawiwszy, stanął w polu szykiem i na nas czekał”. Maskiewicz w swym diariuszu twierdzi wprawdzie, że udało się wciągnąć oddziały nieprzyjacielskie w zasadzkę, jest to jed­ nak opis najmniej ścisły ze wszystkich, które znam. Bardziej prawdopodobne zdanie Łosia (op. cit., s. 52), iż w starciu przednich straży oddziałek rosyjski zapędził się na drugi brzeg rzeki. Czermak raczej przecenia znaczenie tego epizodu. W listach Czarnieckiego i Sapiehy jest on zupełnie pominięty. 115 BJ, nr 5, s. 749-750, S. Czarniecki do Jana Kazimierza, pod Myszą w polu, 28 VI 1660; „Zwycię­ stwo z Moskwy...” mówi o 5 chorągwiach dragonii, 2 husarskich, 2 kozackich z pułku wojewody ruskiego. Sapieha w liście z 2 VII twierdzi, że w ślad za nimi ruszyła husaria Połubińskiego. 116S. Czarniecki do Jana Kazimierza, 28 VI; P. Sapieha do Jana Kazimierza, 2 VII; „Zwycięstwo Moskwy...” Szczegółowy opis przeprawy P a s e k, op. cit., s. 128. 117„Zwycięstwo z Moskwy...”; P. Sapieha do Jana Kazimierza, 2 VII. 118 Tamże, także S. Czarniecki do Jana Kazimierza. Straty piechoty miały wynosić według tych relacji 8000 ludzi, co chyba jest przesadzone. 119 BJ, nr 5, s. 742, Notabilia de Moscis ad Słonim..., tamże, s. 744-745, Nowiny...; Oss., nr 189/11, s. 1172. Nowiny z Warszawy 3 V II1660; tamże, s. 1178 z Warszawy de dato 3 V II1660; AGAD, AR, V, nr 5226, J. Hlebowicz do B. Radziwiłła, Słonim 22 VII 1660; BP AN Kr., nr 1065, s. 5, M. Prażmowski do J. Lubomirskiego, 2 VII 1660; tamże, s. 225, A. Morsztyn do J. Lubomirskiego, b.d.; Czart., TN, nr 154, s. 463. Babiecki do W. Lanckorońskiego, Warszawa 9 V II1660; RA, Extranea IX, Polen, nr 143,

488

Buława (1660—1665)

D o W arszaw y wiadomości o pokonaniu Chowańskiego dotarły już 2 lipca.120 Jak pisał Pasek: [...] wesoła to wiktoryja bardzo wszystkim z tej racyjej, że to po owych nieszczęśliwościach pierwsze ojczyźnie przyniosła szczęście.121

O n także zanotował, że Czarniecki przejął wszystkich jeńców w ziętych do nie­ woli przez żołnierzy jego dywizji i później otrzym ał za nich astronom iczny wprost okup w wysokości 2 000 000 złotych.122 W brew tem u, co by m ożna sądzić, ostatnia wiadomość nie jest tw orem nie­ wyczerpanej fantazji pamiętnikarza. W ojewoda ruski istotnie uwięził w Tykocinie znaczniejszych jeńców i trzym ał ich tam dość długo, aż do wymuszenia okupu; potwierdzają to interwencje cara u Jana Kazim ierza.123 Sprawa ta poza tym stała się głośna w Rzeczypospolitej i była jednym z poważniejszych elementów nieporozu­ mień między Czarnieckim i jego żołnierzami w 1661 r. i 1662 r. D ość powiedzieć, że w instrukcji Związku Święconego na sejm 1662 r. znalazł się punkt, m ówiący 0 tym , że wodzowie wydzierają łupy żołnierzom i sami je sprzedają za olbrzymie sum y124; dotyczyło to między innymi właśnie jeńców i armat, które wojewoda rus­ ki zabrał po zwycięstwie pod Połonką do Tykocina. N a marginesie m ożna dodać, że na tle podziału łupów ujawniły się też nieporozumienia między Czarnieckim 1 Sapiehą.125 P o rozbiciu wojsk Chowańskiego pod Połonką najbliższe plany Czarnieckiego i Sapiehy przewidywały pospieszny marsz w kierunku Mińska.126 Przebywający tam komisarze już na początku ofensywy obawiali się o swoje losy i prosili dowódców, by pamiętali o ich trudnej sytuacji.127 Obecnie groziło im tym większe niebezpieWiadomość z Gdańska, 12 VII 1660; UuA, IX, s. 37, J. Hoverbeck do Fryderyka Wilhelma 1(11) VII 1660; ZDIH PAN, TRz., nr 24, s. 193 i 199, Wiadomości z Warszawy 5 VII, 19 V II1660; Avrigny, III, s. 236 oraz Descriptio pugnae ad Slonimum relationi baronis de Lisola adjecta, Mense Julio 1660; W a 1 e w s k i, op. cit., II, dod. s. XLV III-XLIX, także cytowane relacje w DE i „Gazette de France”, oraz krótka notatka, s. 714-715. 120 Oss., nr 189/11, s. 1172; por. też K o c h o w s k i , Climacter, II, s. 438 nn. potwierdza się duża wiarygodność tej części dzieła. 121 P as ek, op. cit., s. 141. 122 Tamże, s. 142-143; „Wziął przecie wojewoda za swoich więźniów ze dwa miliony, bo na zamian nie było co brać, gdyż z naszej dywizyjej nie było w Moskwie więźniów prawie nic”. 123 Czart., TN, nr 156, s. 31, Jan Kazimierz do cara, Lwów 3 II 1663; tamże, s. 300, car do Jana Kazimierza 4(14) VIII 1663, s. 311: „wzięci ludzie są w więzieniu u senatora, u wojewody ruskiego, u Stefana Czarnieckiego i w takiej nędze i niewolej i wszelkie uciśnienia cierpią, że i od bisurmana takiego tyraństwa nie słychano. A wszystko on im czyni dlatego, wymagając od nich wielkie okupy”. 124 Por. niżej s. 531 nn. 125 K o c h o w s k i , Climacter, II, s. 441, Spory dotyczyły właśnie więźniów, armat i zdobytych chorągwi; zdobytą żywność oddano żołnierzom, DE, IV, s. 592. 126BJ, nr 5, s. 749, S. Czarniecki do Jana Kazimierza 28 V I 1661 (błąd 1660) obóz pod Myszą; tamże, s. 751, P. Sapieha do Jana Kazimierza, Kojdanów 3 VII 1660. 127 Czart., TN, nr 154, s. 343, Komisarze do S. Czarnieckiego, Mińsk 17 V I 1660; s. 387, aż do tegoż 22 VI 1660.

U szczytu sławy (listopad 1659—lipiec 1661)

489

czeństwo, że posłowie moskiewscy opuścili miejsce narad, a tłum y rozbitków w każ­ dej chwili mogły pom ścić doznaną klęskę.128 Dlatego też, m imo że nie należało się spodziewać większego" oporu w drodze do Mińska i główne siły polskie posuwały się dosyć szybko, Czarniecki i Sapieha wysłali naprzód kilkanaście chorągwi z pole­ ceniem ochrony kom isarzy.129 Sami, nie tracąc czasu na pogoń za Chowańskim, który przez N iem en uchodził ku granicy, goniony tylko przez duże podjazdy naj­ pierw Kmicica, potem Krzysztofa Sapiehy130, szli przez Lachowicze, M ir i Kojda­ nów. W Lachow iczach nazajutrz po bitwie opanowano opuszczony obóz przeciw­ nika, po czym , podążając dalej gościńcem mińskim zajęto M ir, gdzie załoga poddała się bez walki. Jednocześnie po drodze likwidowano mniejsze grupy wojsk nieprzyja­ cielskich.131 N ie opóźniło to jednak bardzo marszu, skoro Czarniecki i Sapieha przy­ byli do Mińska 3 lipca. N a radzie wojennej, która odbyła się po spotkaniu z komisarzami, rozpatrywano plany dalszych posunięć. Zdania na ten temat były podzielone: Sapieha chciał pozo­ stać w granicach Wielkiego Księstwa i zająć się likwidacją obcych załóg. Czarniecki, mimo grożącej dezorganizacji wojska132 uważał, że należy podążyć za Chowańskim i przenieść walki na ziemie przeciwnika.133 Przeważyło zdanie wojewody ruskiego i postanowiono ruszyć za Berezynę.134 R ozkazy Jana Kazimierza, które niebawem nadeszły, poparły stanowisko Czarnieckiego, król bowiem także domagał się, by wojsko nie zwlekając pospieszyło za D niepr.135 Z kontynuacją ofensywy wiązała się sprawa posiłków dla kilkutysięcznego k or­ pusu Sapiehy i Czarnieckiego. N aw et Czarniecki, choć popierał projekty przenie­ sienia walk na terytorium M oskwy, wiedział, że z siłami, które są na Litwie, trudno liczyć na bardziej efektywne działania.136 "Wiedział o tym zapewne i Jan Kazimierz, ale jego uwaga była już wówczas skoncentrowana na Ukrainie. N a początku lipca król porzucił projekty osobistego wyruszenia na Litw ę137 i we Lwow ie, a potem 128 Tamże, s. 445, Komisarze do Jana Kazimierza, Mińsk 6 VII 1660; tamże, s. 457, Komisarze do K. Paca, Mińsk 6 VII 1660. 129 BJ, nr 5, s. 750, P. Sapieha do Jana Kazimierza, Kojdanów 2 VII 1660; także Czart., TN, nr 154, s. 457, Komisarze do K. Paca, Mińsk 6 VII 1660; P a s e k, op. cit., s. 136. 130 BJ, nr 5, s. 747, P. Sapieha do Jana Kazimierza spod Kojdanowa 2 V II1660; tamże, s. 751, ten do tegoż, 3 VII 1660. 131 BJ, nr 5, s. 747, P. Sapieha do Jana Kazimierza, 2 VII 1660. 132 BPAN Kr., nr 1065, s. 18, M. Prażmowski do J. Lubomirskiego, 12 VII 1660. 133 K o c h o w s k i, Climacter, II, s. 445-446. 134 Czart., TN, nr 154, s. 457, Komisarze do K. Paca, 6 V II1660; także UuA, IX, s.39, J. Hoverbeck do elektora, Warszawa 7(17) VII 1660; Oss., nr 189/11, s. 1180; „Gazette de France”, r.1660, s. 738. 135 Czart., TN, nr 154, s. 495, Jan Kazimierz do komisarzy, 23 VII 1660, wspomina, że nakazał wodzom, by za przybyciem Paca „pomykali” za Dniepr. 136 Por. Czart., nr 418, s. 215 (oryg.), K. Pac do M. Paca, 29 VII 1660. Radzi mu rozesłać listy do senatorów, że ma mało wojska, wysyła mu pisma Czarnieckiego, który czyni to samo „choć stary ćwik i większe ma siły”; por. też Czart., TN, nr 154, s. 445, Komisarze do Jana Kazimierza, 6 VII 1660. 137 Rozstrzygnęło się to zapewne w pierwszych dniach lipca; może na skutek zwycięstwa pod Po­ łonką, zdecydowano się wyruszyć na południe, por. BPAN Kr., nr 1065, s. 13, M. Prażmowski do

490

Buława (1660—1665)

U szczytu sławy (listopad 1659—lipiec 1661)

491

w Samborze, oczekiwał na pospolite ruszenie138, by poprowadzić ekspedycję prze­

łała z nim grupa Poiubińskiego, Sapieha natomiast obozow ał w odległości około

ciwko Szeremietiewowi i K ozakom . D o Wielkiego Księstwa wysłano tylko niewiel­ kie posiłki139 i nakazano Michałowi Pacowi, aby jak najspieszniej przyłączył swe oddziały do sił Sapiehy140, z czym uporczywie zwlekał.141

30 k m .145 W ojewoda pragnął także przyspieszyć przybycie Michała Paca z dywizją

Posunięcia te wiązały się prawdopodobnie z przecenianiem znaczenia zwycięstwa pod Połonką. Jan Kazimierz rozumiał, że jedna wygrana bitwa nie przesądza losów

b yto.147 Więcej powodzenia miały silne podjazdy, które dochodziły aż do D źwiny i Dzisny. Poddały się też wtedy: Szkłów, Orsza i K opyść.148 N ie m ożna było w tych warunkach tracić czasu na przewlekające się oblężenia, tym bardziej, że Jan Kazi­ mierz polecał przenieść walki za Dniepr. W pierwszej dekadzie sierpnia wojska ko­ ronne i litewskie przekroczyły Berezynę i podstąpiły pod M ohylew .149 Jednocześ­ nie Czarniecki wysłał do króla swego przedstawiciela, prosząc o przysłanie posił­ ków w postaci większego oddziału tatarskiego.150 C h oć T atarzy w oblężeniu miast

w ojny142, ale zarazem przypuszczał, że uczyni ona cara bardziej skłonnym do rok o­ wań pokojow ych. W ypraw a Czarnieckiego i Sapiehy miała być jeszcze dodatko­ w ym argumentem, liczono jednak, że stanie się ona raczej demonstracją niż realną ofensywą. W oczekiwaniu na pojednawcze kroki przeciwnika król nie zgodził się na wyjazd kom isarzy z Mińska i wydał im odpowiednie instrukcje.143 Bieg wydarzeń na Litwie nie potwierdził przewidywań dworu polskiego. W oj­ ska posunęły się ku granicom państwa rosyjskiego, ale na linii Berezyny zatrzym ały się i Czarniecki przystąpił do oblężenia B orysow a.144 Z wojsk litewskich współdziaJ. Lubomirskiego, 4 VII 1660; tamże, s. 15, ten do tegoż, 7 VII 1660; tamże, s. 201, A. Morsztyn do J. Lubomirskiego, także Czart., TN, nr 154, s. 463, Babiecki do W. Lanckorońskiego, Warszawa 9 VII 1660, donosi, że król 20 VII ma ruszyć do obozu, ale na Ukrainie; tamże, s. 495, Jan Kazimierz do komisarzy 23 VII 1660 zapewnia, że chciałby przybyć na Litwę i zapowiada nową radę wojenną z het­ manami, por. tamże, K. Pac do komisarzy 24 V II1660; „Gazette de France”, r. 1660, s. 715. 138 Czart., TN, nr 154, s. 467, Uniwersał Jana Kazimierza na sejmiki, Warszawa 11 V II1660; tamże, s. 537, Babiecki do W. Lanckorońskiego, Sambor 20 V III1660; tamże, s. 617, M. Prażmowski do W. Lanc­ korońskiego, Sambor 25 IX 1660. 139 Czart., TN, nr 154, s. 537, Babiecki do W. Lanckorońskiego, Sambor 20 VIII 1660. 140 Czart., nr 411, s. 101, nr 30 (oryg.); tamże, TN, nr 154, s. 465 (kopia), Jan Kazimierz do M. Paca, 9 VII 1660. K. Pac już 25 VI donosił komisarzom, że M. Pac ruszył już wojsko spod Wiłkomierza, tamże, TN, nr 154, s. 389. Połączenie miało nastąpić 28 VII koło Słonimia (K. Pac do komisarzy, 2 VII 1660; tamże, s. 423), ale M. Pac zwlekał ze względu na spory z Sapiehą. 141 BPAN Kr., nr 1065, s. 80, M. Prażmowski do J. Lubomirskiego, 14 VII 1660. ' 142 Czart., TN, nr 154, s. 495, Jan Kazimierz do komisarzy, 23 VII 1660. Król uważał, że dopiero wkroczenie na terytorium nieprzyjacielskie może skłonić cara do zawarcia pokoju. 143Jeszcze w czerwcu król nakazywał komisarzom, by nie przerywali rokowań, póki się wojsko nie zgromadzi, komisarze też liczyli na to, że obecność wojska ułatwi rokowania, por. Czart., TN, nr 154, s. 349, 365, 359 — listy komisarzy, 17 VI i 21 VI oraz instrukcja Jana Kazimierza, 21 VI 1660; tamże, s. 441, List Jana Kazimierza, 2 VII 1660. Po zwycięskiej bitwie, kiedy posłowie moskiewscy opuścili miejsce rokowań (Czart. TN, nr 154, s. 461. Komisarze do M. Prażmowskiego, 6 VII 1660; tamże, s. 445, ciż do Jana Kazimierza, 6 VII 1660) wysłano do nich gońca z zapytaniem, czy oznacza to zerwa­ nie rozmów. Komisarze polscy początkowo nie mieli zamiaru oddalać się od miejsca rokowań, potem jednak ze względu na ciężkie warunki wyjechali do Słonimia i deklarowali chęć powrotu (Czart., TN, nr 154, s. 605, Komisarze do Jana Kazimierza, 25 VII 1660) — tamże, s. 489, ciż do S. Czarnieckiego 22 V Ü 1660. Król nakazał im pozostać, uzależniając sprawę od odpowiedzi posłów moskiewskich (Czart., TN, nr 154, s. 495, Jan Kazimierz do komisarzy 23 VII 1660; tamże, s. 541, 7 VIII 1660). Ze strony polskiej warunkiem rokowań miało być odstąpienie przeciwnika od żądań w sprawie Białorusi i Koza­ ków, Czart., 7 N , nr 154, s. 500, K. Pac do komisarzy, 24 VII 1660. 144 Czermak na podstawie pamiętnika Łosia ustalił, że podejście pod Borysów nastąpiło w połowie lipca (Szczęśliwy rok, s. 96). Musiało to być między 10 a 15, skoro 16 VII Czarniecki pisał o prowadzonej blokadzie; Czart., nr 1351, k. 133 (oryg,); tamże, TN, nr 154, s. 475 (kopia), S. Czarniecki do M. Paca, 16 VII 1660, obóz pod Borysowem.

Gosiewskiego.146 Działania pod Borysow em ciągnęły się około 3 tygodni, miasta jednak nie zdo­

nie byli zbyt przydatni, ale wojewoda liczył na strach, k tóry zawsze wzbudzali, po wkroczeniu zaś na ziemie nieprzyjacielskie ich udział w walce mógł mieć duże zna­ czenie. W oczekiwaniu na przybycie ordy Czarniecki i Sapieha rozpoczęli regularne oblężenie M ohylewa, bronionego przez dwutysięczną załogę moskiewską.151 T ym razem działania polsko-litewskie były zharmonizowane, armia litewska okopała się na północ od miasta, oddziały koronne po południowej stronie.152 Działania pod M ohylewem nie były jednak o wiele szczęśliwsze niż pod B oryso­ wem. Oblegający zresztą nie zamierzali szturmować miasta. Spodziewano się, że głód i ogólna sytuacja prędzej czy później zmuszą załogę do kapitulacji. Czarniecki wiązał też pewne nadzieje ze spodziewanym nadejściem T atarów .153 N a razie ogra­ niczono się do ścisłej blokady i niewielkich utarczek z rosyjskimi w ycieczkam i.154 1,5 S. Czarniecki do M. Paca, 16 VÜ 1660; K o c h o w s k i , Climacter, II, s. 446, twierdzi, że ruszono na wschód dwoma szlakami, Czarniecki na Mohylew, Sapieha na Szkłów, za nim Czermak i inni. Nie jest to wiadomość zupełnie ścisła. Prawdopodobnie wojska posuwały się w niewielkiej odległości od siebie, pod Szkłów zaś podstąpił Połubiński, por. J a s n o w s k i , Aleksander Hilary Połubiński, s. 181-182. 146 Tamże; por. też Czart., TN, nr 154, s. 477, Jan Kazimierz do M. Paca, 18 VII 1660 zapewnia mu ochronę przed Sapiehą. 147 Ł o ś , op. cit., s. 56 wspomina, że oblężenie trwało 2 tygodnie, pamięć go jednak zawodzi. Czar­ niecki 7 VIII był jeszcze w obozie pod Niemanicami koło Borysowa, por. „PHW”, t. X , 1938, s. 115. Pokwitowanie Stefana Czarnieckiego; por. tamże, W. Huryn do B. Radziwiłła, Słuck 13 VIII 1660; także Czart., TN, nr 154, s. 537, Babiecki do W. Lanckorońskiego, 20 VIII 1660. 148 C z e r m a k, Szczęśliwy rok, s. 96; „Gazette de France”, r. 1660, s. 1031. 149 ZDIH PAN, TRz., nr 24, s. 209, „Wiadomość z Warszawy” 9 VIII 1660; C z e r m a k , Szczęśliwy rok, „PP”, t. 94, s. 97 na podstawie Łosia i Paska ustala to na pierwszą połowę sierpnia: por. także „PHW”, t. X , 1938, ,s. 115, Wł. Huryn do B. Radziwiłła, Słuck 13 VIII 1660. Wolska litewskie miały wyruszyć nieco wcześniej. 150 BJ, nr 5, s. 751, Z Sambora, 31 VIII 1660. 151 ZDIH PAN, TRz., nr 24, s. 209, wiadomość z Warszawy, 9 V III1660. Tę samą ilość podaje Ł o ś , op. cit., s. 56. 152 Ł o ś , op. cit., s. 56. 153 Czart., TN, nr 154, s. 609, Babiecki do W. Lanckorońskiego, 2 7 IX 1660. 154 K o c h o w sk i, Climacter, II, s. 446; Ł o ś , op. cit., s. 56; BPAN Kr., nr 1065, s. 24, M. Prażmow­ ski do J. Lubomirskiego, Sambor 4 X 1660; „Gazette de France” r. 1660, s. 818.

492

Buława (1660—1665)

U szczytu sławy (listopad 1659—lipiec 1661)

493

Zamieszki w mieście, gdzie pospólstwo żądało poddania155, utwierdziły oblegają­ cych w tej taktyce.

spowodowane wiadomościami o nadciąganiu armii Dołgorukiego164; jego oddziały 4 października doszły do Basi i stanęły naprzeciw obozu polsko-litewskiego. O ba

N ie odstąpiono od riiej nawet po przybyciu oddziałów Paca, co nastąpiło w koń­ cu sierpnia.156 W krótce rozpoczęły się spory między tą dywizją a hetmanem, w któ­ rych Czarniecki jako jeden z mediatorów żywo uczestniczył.157 Sprawy te dotyczy­

wojska rozdzielała błotnista rzeczka. Jak można się zorientow ać z opisów pamiętnikarskich165, a innymi źródłami nie dysponujemy, dow ódcy polscy byli od początku zdecydowani na stoczenie bitwy.

ły go bezpośrednio, ponieważ Pac czy też jego oficerowie wysuwali postulat połą­ czenia się nie z Sapiehą, lecz z wojewodą ruskim.158 Czarniecki nie mógł się na to zgodzić159, pozostał jednak w oczach dywizji Gosiewskiego człowiekiem godnym zaufania. Przestrzegając przed zaniedbywaniem „służby” i pragnąc położyć jak naj­ szybciej kres nieporozum ieniom , wojewoda ruski w konflikcie stał raczej po stro­ nie wojska, a przynajmniej nie popierał stanowiska Sapiehy.160 Stosunki między dowódcami nie były zresztą zbyt dobre.161 Niezależnie od tego przez ręce Czarniec­

Pierwszego dnia pó przybyciu Dołgorukiego wyprowadzono wojsko w szyku w pole, przeciwnik nie dał się jednak sprowokować do starcia.166 Plan jego polegał zapewne

kiego przechodziła tajna korespondencja dworska z Michałem Pacem, k tóry po­ dobnie jak K rzysztof Pac należał do stronnictw a francuskiego.162 T o ostatnie nie­ wątpliwie ich łączyło. P ob yt w ojewody ruskiego w obozie pod M ohylewem trwał do pierwszych dni października. D opiero 4 października, nie jak sądzi Czerm ak 12 września, dywizja Czarnieckiego przeszła D niepr i przyłączyła się do wojsk litewskich, od połow y

na odkładaniu spotkania w otw artym polu — jazda polska miałaby wówczas zdecy­ dowaną przewagę — i zmuszeniu Sapiehy i Czarnieckiego do zdobywania obronne­ go taboru. Łudząc deklaracjami o rokowaniach, Dołgoruki zyskał czas na oszańcowanie obozu.167 Być m oże też wiedział o zbliżaniu się Zołotareńki od południa168 i czekał z rozpoczęciem bitwy na jego przybycie. Zam iary te pokrzyżow ała wreszcie energiczna akcja strony polsko-litewskiej. Mając także wiadomości o nadciąganiu oddziałów Zołotareńki Czarniecki wbrew Sapieże przeforsował na radzie wojennej swoje stanowisko, by nie czekać, aż Rosja­ nie przejdą na praw y brzeg Basi, przeprawić wojsko i zmusić przeciwnika do przy­ jęcia bitw y.169 Siły były nierówne170, ale wojewoda ruski liczył na jazdę, a poza tym uprzedzenie ataku i przejęcie inicjatywy starcia stanowiły poważną szansę wojsk

września obozujących na lewym brzegu, nad rzeczką Basią dopływem Proni wpada­ jącej z kolei do Soży.163 Przeprawa przez Dniepr i odstąpienie od M ohylewa były

Rzeczypospolitej.171 Dokładne ustalenie daty bitwy nad Basią nie jest możliwe; Czerm ak przyjmuje za Poczobutem -O dlanickim 8 października172, bardziej prawdopodobny wydaje się

155 Czart., TN, nr 154, s. 609, Babiecki do W. Lanckorońskiego, 2 7 IX 1660. 156 Dokładnej daty przybycia Paca, a także miejsca rozlokowania jego oddziałów nie udało mi się ustalić. J. W. Poczobut-Odlanickitwierdzi, że 6 IX stanęli pod Szkłowem (Pamiętnik 1640-1684), wyd. L. Potocki i I. J. Kraszewski, Warszawa 1877, s. 37), już jednak przed 4 IX toczyły się rozmowy media­ cyjne między tym wojskiem a Sapiehą. Por. Czart., nr 415, s. 61 (oryg.), J. Białozor do wojska, obóz pod Mohylewem 4 IX 1660; Kopia Czart., TN, nr 154, s. 619; por. tamże, s. 623, Kotowicz do M. Paca, Sambor 5 IX 1660 pisze, że „niemałą rzecz uczynił, gdy wojsku skrupuły z głowy wybiwszy do konjunkcyji skłonią”; por. tamże, s. 581, K. Pac do M. Paca, Sambor 25 VIII 1660. Kanclerz wyrażał swe zadowolenie z połączenia oddziałów dowodzonych przez M. Paca z wojskami Sapiehy. Oddziały Paca obozowały oddzielnie, dość jednak blisko Mohylewa, być może między obozem Sapiehy a Szkłowem. Por. Czart., nr 1351, k. 161 (oryg.); tamże, TN, nr 154, s. 635, S. Czarniecki do M. Paca, obóz pod Mohylewem, 12 IX 1660. 157 Por. cytowany list Białozora oraz listy S. Czarnieckiego do M. Paca, Czart., nr 1351, k. 61-62 (oryg.) oraz TN, nr 154, s. 619 i 631 dwa listy z 7 IX 1660; Czart., nr 418, s. 241 (oryg.) oraz TW, nr 154, s. 633, 10 IX 1660, Czart., nr 1351, k. 161 (oryg.), 12 IX 1660; tamże, k. 15, 1 4 IX 1660. 158 Por. cytowany list Białozora. 159 Tamże; „nie zamilczałem ja jednak com miał in comisso pro ultima sili i łączenia się z IMP wojewodą ruskim, ale i sam IMP wojewoda ruski nie życzył tego ani sobie ani wojsku, a Sapieha takowe konjunkcyje mieczem pogroził”. Sapieha nie godził się w ogóle na wydzielenie dywizji. 160 Por. cytowane listy do M. Paca. 161 Spory powstawały przede wszystkim na tle urażonej ambicji Czarnieckiego. Skarżył się on, że jego rady nic nie znaczą, że traktowany jest jako wykonawca, BPAN Kr., 1065, s. 24, M. Prażmowski, do J. Lubomirskiego, Sambor 4 X 1660. 162 Czart., nr 418, f. 21, K. Pac do M. Paca, Sambor b.d. 163 Czermak (Szczęśliwy rok, „PP”, t. 94, s. 98-99) uważa, że w pierwszych dniach września odstąpio­ no od Mohylewa, udając się pod Szkłów; przeczą temu listy Czarnieckiego z obozu. Interpretując

12, podany przez Łosia.173 Inne źródła, na przykład Kochowski i Theatrum Europaeum twierdzą, że bitwa odbyła się dopiero 18 października.174 wadliwie pamiętnik Poczobuta-Odlanickiego, sądzi on, że 1 2 IX nastąpiła przeprawa wszystkich oddzia­ łów, które 15 IX stanęły obozem nad Basią. Odlanicki pisze jednak tylko o swojej dywizji, wyraźnie zaznaczając pod datą 4 X , że wojewoda ruski przyszedłszy, stanął na prawym skrzydle. Łoś (op. cit., s. 57), podaje, że przeprawa odbyła się „w dzień św. Franciszka”, a więc 4 X. 16 IX Czarniecki był jeszcze pod Mohylewem; por. Czart., nr 418, S. Czarniecki do M. Paca, obóz pod Mohylewem, 16 IX 1660. 164 C z e r m a k , Szczęśliwy rok, „PP”, t. 94, s. 98; P o c z o b u t - O d l a n i c k i , op. cit., s. 37-38. 3 0 IX ukazały się podjazdy moskiewskie, 4 X nadciągnął Dołgoruki i stanął po drugiej stronie rzeczki. 165 P o c z o b u t - O d 1 a n i c k i, op. cit., s. 39-41; Ł o ś , op. cit., s. 58-65; P a s e k, op. cit., s. 147 nn.; K o c h o w s k i, Climacter, II, s. 448 nn. 166 P o c z o b u t - O d 1 a n i c k i, op. cit., s. 38. 167 Tamże; także Ł o ś, op. cit., s. 57; K o c h o w s k i, Climacter, II, s. 448. 168 C z e r m a k, Szczęśliwy Rok, „PP”, t. 94, s. 108. 169 P as e k, op. cit., s. 147. 170 Dokładne ustalenie ilości wojsk po obu stronach jest niezwykle trudne. Łoś podkreśla słabość strony polsko-litewskiej, choć przeczyłyby temu ilości 10-12 000 podane przez Poczobuta-Odlanickie­ go, op. cit., s. 37). Za zdaniem Łosia przemawiają mistyfikacje, których chwytał się Czarniecki, by wywołać wrażenie, że ma więcej wojska niż w rzeczywistości. Por. P a s e k, op. cit., s. 147-148, 45 000 Dołgorukiego to oczywiście przesada. 171 Por. Ł o ś , op. cit., s. 60. 172 C z e r m a k, Szczęśliwy Rok, .,,PP”, t. 94, s. 102. 173 Łoś (op. cit., s. 59) pisze o ósmym dniu po przeprawie, która według niego miała miejsce 4 X. 174 K o c h o w s k i, Climacter, II, s. 451; TE, IX, s. 55-56.

494

Buława (1660—1665)

U szczytu sławy (listopad 1659—lipiec 1661)

495

Wypadnie zgodzić się z Czerniakiem, że całodzienne ciężkie walki nie przyniosły zwycięstwa żadnej ze stron.175 W ojska polsko-litewskie jeszcze tej nocy cofnęły się za Basię. Poza starciami harcowników przez dwa następne tygodnie nie toczono żadnych walk. Dołgoruki pozostawał zamknięty w okopanym obozie, którego Sapie­ ha i Czarniecki nie mogli szturmować. Liczono znowu, że głód zmusi przeciwnika do poddania się176, była to jednak broń obosieczna. Brak żywności odczuwano tak­ że dotkliwie i w obozie polskim.177 Niezależnie od tego, choć Zołotareńko wycofał się, m ożna było oczekiwać, że Dołgoruki otrzym a pom oc.178 T o ostatnie właśnie — wiadomości o marszu Chowańskiego spod Połocka — skłoniło Czarnieckiego do opuszczenia obozu nad Basią i przeprawy z pow rotem na praw y brzeg D niepru.179 Sapieha w krótce za nim podążył i oba wojska stanęły pod Szkłowem w pewnej od siebie odległości.180 N a rozpoznanie wysłano litewski podjazd pod komendą Km icica.181 W ślad za nim ruszyli też w kierunku Połocka najpierw Czarniecki 28 paździer­ nika182, a w dzień później Sapieha.183 Spotkanie wojewody ruskiego z nieprzyjacie­ lem nastąpiło 28 października pod Druckiem. Chowański natarł na podjazd Kmici­ ca, ale niespodziewana interwencja wojewody zmusiła go do odw rotu do Tołoczyna i dalej pod Czereję.184 Czarniecki posuwał się za uchodzącym przeciwnikiem. W ciągu następnego dnia Chowański demonstrował chęć walki, gdy jednak Polacy w oczekiwaniu na resztę wojsk nie chcieli jej przyjąć, w nocy opuścił obóz i wycofał się z pow rotem do Połocka.185 Dywizja Czarnieckiego uznała obóz rosyjski za swój 175 C z e r m a k, Szczęśliwy Rok, „PP”, t. 94, s. 107. Warto podkreślić różnicę zdań między Kochowskim i Paskiem z jednej, a Łosiem z drugiej strony, na temat osobistego udziału Czarnieckiego w bitwie. Echa tej bitwy określiły ją jako zwycięstwo polskie. Por. BJ, nr 5, s. 764-766, listy Gąseskiego z obozu, b.d., październik-listopad 1660 r.; ZDIH, PAN, TRz., nr 24, s. 241, awizy z Krakowa 25 X 1660; Oss., nr 189/n, s. 1192, także „Glaubwürdige Relation von der herrlichen Victoria so Ihr Majestät unsers Al­ lergnädigsten Königes und Herren Armeen in der Ukraine und Litthawen wider die Moscowiter erhalten. Worin dessen gäntzliche Ruin und Niederlage wiewol kurz doch Warhafft von hoher Handt an eine Vornehme Person dieses Orts berichtet wirdt, A. 1660”, także „Gazette de France”, r. 1660, s. 1217. 176 K o c h o w s k i, Climacter, II, s. 452. 177 Tamże. 178 BJ, nr 5, s. 764-766, Listy Gąseskiego z obozu, październik, listopad 1660, bez dokładnych dat. 179 P a s e k, op. cit., s. 166-167; K o c h o w s k i , Climacter, II, s. 453; Poczobut-Odlanicki, a za nim Czermak pisze, że odejście wojewody ruskiego było spowodowane nieporozumieniami między nim a Sapiehą. Nie negując ich, sądzę, że w tym wypadku nie one zadecydowały o powrocie Czarnieckiego za Dniepr. Odlanicki powtarza zapewne plotki obozowe, a że, jak twierdzi Kochowski, wojska posu­ wały się w pewnej odległości od siebie, jego opowiadanie ma pozory prawdy. 180 P o c z o b u t - O d 1 a n i c k i, op. ćit., s. 42. Wymarsz miał nastąpić 24 X , przeprawa zajęła 3 dni. 181 Tamże; także K o c h o w s k i , Climacter, II, s. 453; Ł o ś , op. cit., s. 68; P a s e k, op. cit., s. 167. 182Jeżeli wierzyć Paskowi, wojewoda zataił swój wymarsz przed Sapiehą. Pasek, op. cit., s. 167. 183 P o c z o b u t - O d 1 an i c k i , op. cit., s. 42. 184 P a s e k, op. cit., s. 167 nn.; K o c h o w s k i , Climacter, II, s. 454 nn.; P o c z o b u t - O d l a n i c k i, op. cit., s. 42. Nieco mniej ścisły opis Ł o ś , op. cit., s. 68 nn.; BJ, nr 5, s. 764-766, listy Gąseskiego; tamże, s. 751, z Gdańska, b.d., 1660. 185 K o c h o w s k i, Climacter, II, s. 455; BP AN Kr., nr 1065, s. 27, M. Prażmowski do J. Lubomir­ skiego 22 X I 1660, powołując się na list Czarnieckiego.

łup i nie dopuściła doń wojsk litewskich186, gdy te 1 listopada wreszcie nadciągnęły. Oddziały koronne rozłożyły się na dłuższy odpoczynek pod Czereją, litewskie zaś po wsiach w odległości około 10 k m .187 W ycofanie się Chowańskiego zakończyło w zasadzie kampanię wojenną 1660 r. na Litwie, jeśli nie liczyć niewielkich akcji oddziałów Paca pod Szkłowem, zagrożo­ nym przez P iotra D ołgorukiego.188 M imo pierwszego zwycięstwa pod Połonką kampania ta nie była tak szczęśliwa jak tegoroczna ekspedycja na Ukrainie, którą zamknęła ugoda cudnowska.189 186 P a s e k, op. cit., s. 172. 187 Tamże, P o c z o b u t - O d l a n i c k i , op. cit'., s. 42; także Oss., nr 189/11, s. 1192; Czart., TN, 154, s. 605, P. Sapieha do wojsk pod komendą M. Paca, obóz pod Wiedreniem 8 X I 1660; tamże, s. 677, tenże do wojska, 14 X I 1660. 188 C z e r m a k, Szczęśliwy rok, „PP”, t. 94, s. 114; por. też Oss., nr 6038/11, s. 49 n., J. Lubomirski do B. Radziwiłła, Olyka 2 1 1660. 189 O kampanii ukraińskiej A. H n i ł k o, Wyprawa cudnowska w 1660 roku, Warszawa 1931; Czart., nr 1656, s. 203-204; także BN, BOZ, nr 934, s. 520; BJ, nr 5, f. 760v-772v; Oss., nr 190/11, f. 183-184 oraz „Extrackt eines gewissen Schreibens von hoher Hand aus Crakau den 20 November. Darin enthal-

496

Buława (1660—1665)

N a Ukrainie skoncentrowano większe siły, grupa północna zaś, jak to słusznie przewidywał Czarniecki, pozostała niezdolna do efektywnych działań. N a Litwie osiągnięto w zasadzie równowagę, Chowański i D ołgoruki nie śmieli podjąć akcji ofensywnej, zmuszono ich nawet do odw rotu, zachowali jednak wszystkie swoje siły, a Czarniecki i Sapieha również nie bardzo mogli ruszyć swe oddziały na tery­ torium nieprzyjaciela. Rezultatem takiego stanu rzeczy było zawieszenie broni, za­ warte przez Sapiehę.190 Sprawa owego armistitium, które uszło uwagi Czermaka, jest dość istotna, nie­ zupełnie jednak wyjaśniona. Goliński zanotował w swej terminacie, że car wystąpił w obec Czarnieckiego z propozycją przerwania działań, wojewoda zaś stwierdził, że nie m oże nic decydować bez zgody króla.191 Inaczej Aleksy Michajłowicz. Pisał on do Jana Kazimierza, że w listopadzie Sapieha i senatorowie litewscy proponowali Dołgorukiemu zawieszenie broni, na co car udzielił swej zgody.192 Drugie wiado­ mości bliższe są praw dy193 i Jan Kazimierz miał później pretensje do Sapiehy nie tylko o to, że w ogóle zawarł armistitium, ale że propozycje w tej sprawie wyszły z jego strony.194 W spom inam o pretensjach króla do Sapiehy, Czarniecki był bowiem przez cały czas zdecydow anie p rzeciw n y przeryw aniu działań w ojennych i p ro p o ­ now ał w kroczenie w granice państwa m oskiewskiego natychm iast po rusze­ niu lo d ó w .195 P raw do p od o b n ie układ nie obejm ow ał jego d y w izji.196 D w ó r zresztą także postanowił nie uznawać zawieszenia broni zawartego bez zgody kró­ la, obiecując posiłki dla Czarnieckiego.197 Pewną rolę odgrywały w tym względy ten der gantze Verlauf das glücklichen Successes und Herrlichen victoria welche Ihr Kön. Maj. zu Polen und Schweden den Armeen in der Ukraine wider die Moscowiter und Cosaken erhalten haben, dann auch welcher Gestaldt diese grosse Feinde durch sonderliche Schickung Gottes und grosse Hungers Noth widerumb zu Ihr Königl. Maytt gehorsam gebracht worden. Wobey auch die Conditiones welche nach Endigung dieses gefährlichen Kriges dem Moscowitischen General Szeremeten übergeben wor­ den, A. 1660”. 190 K o r z o n, Dola i niedola, I, s. 156. Niejasna jest sprawa rozpoczęcia zawieszenia broni, prawdo­ podobnie od początku 1661 r. 191 Oss., nr 189/11, s. 1193. 192 „Merkuriusz Polski” [reedycja], opr. A. Przyboś, Kraków 1960, s. 123; także wiadomość o tym w liście Jana Kazimierza do Aleksego Michajłowicza, Warszawa 25 V II1661. Car powoływał się na list Dołgorukiego w tej sprawie z 23 XI 1660. 193 BP A N Kr., nr 1065, s. 183, A. Morsztyn do J. Lubomirskiego, 7 I I 1661. 194 Por. Czart., TN, nr 155, s. 55, M. Prażmowski do S. Czarnieckiego, Kraków 6 I 1661; także BP A N Kr., nr 1065, s. 27, M. Prażmowski do J. Lubomirskiego, 22 X I 1660; tamże, s. 30-36, ten do tegoż 8 1 1661. Prawdopodobnie odpowiedź J. Lubomirskiego: K o r z o n , Dola i niedola, I, s. 156-157, Replika IMP marszałka na consilium IMP wojewody ruskiego. 195 UuA, IX, s. 169, J. Hoverbeck do Fryderyka Wilhelma, Kraków 4(14?) I 1661. 196 Wynika to z listu S. Czarnieckiego do M. Paca 30 XII 1660, Czart., TN, nr 154, s. 703; por. też J e r 1 i c z, op. cit., II, s. 61. 197 Cytowany list M. Prażmowskiego do S. Czarnieckiego. Bardzo ostro na ten temat pisał król do M. Paca. Czart., TN, nr 155, s. 519, Jan Kazimierz do M. Paca, b.d., także BP AN Kr., nr 1065, s. 30-36, M. Prażmowski do J . Lubomirskiego, 8 1 1661.

U szczytu sławy (listopad 1659—lipiec 1661)

49 7

prestiżowe — prośba o armistitium była przyznaniem się do słabości, gdy tym cza­ sem powszechnie przypuszczano, że po sukcesach polskich na Ukrainie i połow icz­ nych, ale jednak powodzeniach, na Litwie car będzie skłonny zawrzeć pokój na dogodnych w arunkach.198 N ie mniej istotne były poza tym obawy, by bezczynne oddziały nie odeszły w głąb kraju i nie zaczęły dopominać się zbyt gwałtownie o zapłatę199, choć dywizja Czarnieckiego otrzymała część należnych jej pieniędzy.200 Plany dalszych działań na wschodzie były w tym czasie zupełnie niesprecyzowane. Propozycje wojewody ruskiego, choć nieodrzucone, nie uzyskały też popar­ cia.201 N a dworze ścierały się stale dwie koncepcje — pozostawienie Czarnieckiego na Litwie, albo skierowanie go na Ukrainę, do czego usilnie dążył Lubom irski.202 Było to uzasadnione nie tylko osobistymi interesami marszałka, ale też i okolicznoś­ ciami na południu, gdzie znowu istniała napięta sytuacja.203 Jurij Chmielnicki, któ­ rem u w imieniu króla oddano buławę kozacką, nie spełnił pokładanych w nim na­ dziei.204 Nadeszły większe grupy ordy i marszałek, wiedząc, jak wygląda współpraca z Tataram i, zamierzał prawdopodobnie pozostawić Czarnieckiego z wojskiem i roz­ wiązać sobie przez to ręce dla o wiele istotniejszych rozgryw ek politycznych. Być może też Lubomirski sądził, iż przeszkodzi w ten sposób obecności Czarnieckiego na sejmie, na której bardzo zależało tak wojewodzie ruskiemu205, jak i parze królew­ skiej.206 W yrazem tych kontrowersji były sprzeczne rozkazy króla. Jan Kazimierz na początku grudnia 1660 r. chciał ściągnąć wojewodę na Ukrainę207, w niecały miesiąc

198 UuA, IX, s. 152, J. Hoverbeck do Fryderyka Wilhelma, Kraków 30 X I (10 XII) 1660 powtarza to jako communis opinio: por. też Oss., nr 3011/11, s. 18, listy de Lumbresa, 9 X , 30 X , 4 XII 1660; także BP AN Kr., nr 1065, s. 21, M. Prażmowski do J. Lubomirskiego, 29 VIII 1660. 199UuA, IX, s. 169, J. Hoverbeck do Fryderyka Wilhelma, Kraków 4(14?) 11661;B PA N K r.,nr 1065, s. 36-38, M. Prażmowski do J. Lubomirskiego, 2 1 1 1661, przedstawiciele wojska czekali na pieniądze we Lwowie, których jednak nie otrzymali; por. też AmKr., Pot. D, 152, A. Kotowski do A. Lubomir­ skiego, 7 I I 1661: „Na armistitium z Moskwą król nie pozwoli z wielu racyj: między którymi ta najważ­ niejsza, żeby nie ściągnąć wojska do kraju”. 200 Bp a n Kr., nr 1065, s. 191, A. Morsztyn do J. Lubomirskiego, 25 X I 1660. 201 K o r z o n, Dola i niedola, I, s. 156-157, cytowany już list Lubomirskiego; Czart., nr 418, f. 94; Czart., TN, nr 154, s. 55, M. Prażmowski do S. Czarnieckiego, 6 1 1661. 202 BJ, nr 5, s. 764-766, listy Gąseskiego także cytowany list Czarnieckiego do K. Paca. Wspomina też o tym Prażmowski w cytowanym liście do Czarnieckiego, choć dodaje, że marszałek zmienił zamia­ ry, por. też Czart., TN, nr 155, s. 77, K. Pac do M. Paca, 2 I I 1661 pisze, że hetmani ciągnęli Czarnieckie­ go na Ukrainę; por. też Ł o ś , op. cit., s. 71. 203 Oss., nr 6038/11, s. 49-50, J. Lubomirski do B. Radziwiłła, Ołyka 2 I 1660; Czart., TN, nr 155, s. 5, M. Prażmowski do W. Lanckorońskiego, 1 6 1 1661. 204 Czart., TN, nr 155, s. 1-2, M. Prażmowski do W. Lanckorońskiego, 2 1 1661. 205 BJ, nr 5, s. 764-766, listy Gąseskiego. 2°6 A[. Prażmowski do S. Czarnieckiego, 6 I 1661. Kanclerz pisze, że sejm odłożono do 2 V, aby dowódcy wojskowi mogli być obecni, szczególnie zaś zależy królowi na obecności wojewody: „abyś dopomógł do wyprowadzenia in publicum tej materyi, która jest teraz in optime u nas”. 207 Cytowany przez Korzona (Dola i niedola, I, s. 156-157) list Czarnieckiego do K. Paca: „To wziąwszy in consideratione [...] visum est stosować się do wyraźnej woli JKMci i ku Czernihowu,

498

Buława. (1660—1665)

później nakazał mu pozostać na Litwie, stanowczo sprzeciwiając się marszowi na południe; w wypadku wtargnięcia na ziemie nieprzyjacielskie polecił m u odpowied­ nio zabezpieczyć granice litewskie.208 R ozkaz został ponow iony w końcu stycznia.209 Pewną rolę odgrywał tu nacisk senatorów litewskich210, naprężone stosunki, jakie w dalszym ciągu panowały w wojsku litewskim, i nieporozumienia między Pacem a Sapiehą.211 K ról wiedział wprawdzie, że na Ukrainę nie m oże wysłać więcej woj­ ska, ale uważał, że siły Lubomirskiego są wystarczające, i sugerował tylko porozu­ mienie obu dow ódców na temat koordynacji działań na południu i północy.212 Stanowcze polecenia Jana Kazimierza, by wojewoda ruski nie opuszczał Wiel­ kiego Księstwa Litewskiego, były wyraźnie nie po jego myśli. Przede wszystkim nie zgadzał się on z bezczynnością narzuconą częściowo przez zawieszenie broni za­ warte przez Sapiehę, częściowo przez brak wojska. Oddziały litewskie przeniosły się już w rejon D źw iny, by blokować Chowańskiego w Połocku213, a bez nich C zar­ niecki nie mógł nic przedsięwziąć. N ow e rozkazy przyszły zresztą dopiero w ów ­ czas, kiedy jego dywizja była już w marszu na południe. P o opanowaniu obozu Chowańskiego pod Czereją Czarniecki pozostawał tam przez cały listopad i pierw­ szą połowę grudnia, oczekując now ych rozkazów Jana Kazimierza, które nadejść miały po odbyciu rady wojennej.214 Tym czasem m nożyły się zatargi z Sapiehą i na­ rastała wzajemna niechęć tych dwóch ludzi o różnych zupełnie temperamentach i pozycjach.215 H etm anow i nie odpowiadała też na pewno rola, jaką w yznaczono Czarnieckiemu w jego zatargach z dywizją Gosiewskiego, i popularność, jaką cie-

Łojowu i Lubeczu, Ostrzu i Niżynom przedsięwziąć trakt i osiągnienie”; także BJ, nr 5, s. 764-766, Listy Gąseskiego. 208 BPAN Kr., nr 1065, s. 138, Declaratio ex consilio senatus na propozycje od IMP marszałka podane (b. m.d. — przełom 1660-1661); Czart., nr 418, f. 94; Czart., TN, nr 155, s. 55, M. Prażmowski do S. Czarnieckiego, 6 1 1661; tamże, s. 77, K. Pac do M. Paca 2 I I 1661; tamże, s. 1-2, M. Prażmowski do W. Lanckorońskiego, 2 1 1661; J a s n o w s k i, Listy, s. 118-119, K. Pac do B. Radziwiłła, 7 I I 1661; BPAN Kr. 1065, s. 30-36, M. Prażmowski do J. Lubomirskiego, 8 I 1661. 209 AmKr., Pot. D., 151, A. Kotowski do A. Lubomirskiego, Częstochowa 3 II 1661; wojewoda ruski: „zostaje w słuckim księstwie, gdzie go już mój rodzony dojachał z ordynansami JKM, które zatrzymują go w Litwie”. 210 BPAN Kr., nr 1065, s. 43-46, M. Prażmowski do J. Lubomirskiego, Warszawa 7 III 1661. 211 Czart., nr 418, f. 94; tamże, TN, nr 154, s. 55, M. Prażmowski do S. Czarnieckiego, Kraków 6 1 1661, także Czart., nr 418, s. 265 (oryg.); tamże, TN, nr 154, s. 667, K. Pac do M. Paca, Kraków 10 XI 1660. W związku z zamierzonym odjazdem Sapiehy od wojska wyłoniła się sprawa dowództwa nad oddziałami litewskimi; por. też Czart., TN, nr 154, s. 674, Jan Kazimierz do A. H. Połubińskiego, Kraków 16 X I 1660; UuA, II, s. 169, J. Hoverbeck do Fryderyka Wilhelma, Kraków 4(14?) I 1661; Czart., TN, nr 155, s. 519, Jan Kazimierz do M. Paca, b.d., tamże, s. 77, K. Pac do M. Paca 2 I I 1661. 212 List M. Prażmowskiego do S. Czarnieckiego, 6 I 1661. 213 P o c z o b u t - O d l a n i c k i , op. cit., s. 42-43; Czart., TN, nr 155, s. 67, 69, 77; tamże, nr 154, s. 753, Korespondencja Judyckiego, Podbereskiego i M. Paca. 214 BJ, nr 5, s. 764-766, Listy Gąseskiego. 215 Czart., TN, nr 155, s. 77, K. Pac do M. Paca, 2 I I 1661. Jednym z elementów zatargów była sprawa kwater; UuA, IX, s. 189, J. Hoverbeck do Fryderyka Wilhelma 1 I I 1661; J a s n o w s k i , Listy, s. 118, Wł. Fluryn do B. Radziwiłła, Słonim 2 4 1 1661.

U szczytu sławy (listopad 1659—lipiec 1661)

499

szył się wojewoda w tych oddziałach. W iadomość, że Czarniecki ma przejść na Ukrainę, przyjął Sapieha z ulgą.216 D ecyzja wyruszenia na Ukrainę skonkretyzowała się w pierwszej dekadzie grud­ nia.217 Czarniecki bardzo pragnął, by Michał Pac ruszył w krótce za nim .218 Wojska koronne opuściły obóz w ostatniej dekadzie miesiąca219 i przekroczyw szy Dniepr koło Lubecza, posuwały się lewym brzegiem do Czernihowa.220 Po drodze nie napotkano oporu i w pierwszej połowie stycznia oddziały w o­ jewody ruskiego podstąpiły pod miasto, a porozsyłane jednocześnie podjazdy do­ chodziły aż pod N iżyn221, pustosząc duże obszary. Czarniecki przypuszczał, że po­ zostanie w tym rejonie około 2 tygodni222, oczekiwał zapewne na wyniki pism wy­ słanych przezeń do dow ódców kozackich Zołotareńki i Silicza z propozycjam i od­ stąpienia cara i przejścia na stronę Polski.223 Spodziewał się też, że przyłączą się doń propolsko nastawione oddziały kozackie Jurija Chmielnickiego224 i Hulanickiego.225 Wcześniej już nadeszły oddziały koronne pozostawione przez hetm anów na U k ra­ inie, które miały współdziałać z dywizją Czarnieckiego, oraz orda226, i wojewoda dysponował siłami wystarczającym i do projektowanej w ypraw y w granice państwa rosyjskiego.227 Niezależnie od tego przewidywano, że dołączy się doń w tym w y­ padku M. Pac.228 216 Czart., 7 N , nr 155, s. 697, S. Czarniecki do M. Paca. Dołhinów 26 XII 1660. Wojewoda pisał, że Sapieha go nie tylko nie zatrzymywał, ale jeszcze pobłogosławił w drogę. 217 Czart., TN, nr 154, s. 690, S. Czarniecki do M. Paca, Bobenice 13 XII 1660. 218 Czart., nr 429, s. 193 (oryg.); tamże, TN, nr 154, s. 703, S. Czarniecki do M. Paca 30 XII 1660. Było to zgodne z intencjami króla i kanclerza wielkiego litewskiego, którzy żądali, by M. Pac działał razem z Czarnieckim i w razie ekspedycji in hosticum wyruszył z nim. Czart., TN, nr 155, s. 519, Jan Kazimierz do M. Paca, b.d. Tamże, s. 77, K. Pac do M. Paca, 2 I I 1661. 219 Czart., TN, nr 154, s. 697, S. Czarniecki do M. Paca, Dołhinów 26 XII 1660. 220 Ł o ś, op. cit., s. 71; BJ, nr 5, s. 766, awizy z Krakowa, 2 3 1 1661; UuA, IX, s. 189, J. Hoverbeck do Fryderyka Wilhelma, 1 II 1661; także BPAN Kr., nr 1065, s. 185, A. Morsztyn do J. Lubomirskiego, b.m.d. Czarniecki donosił, że rusza na Łojów, by później połączyć się z Lubomirskim; por. też „Gazet­ te de France”, r. 1661, s. 455, 459. 221 BJ, nr 5, s. 766, Awizy z Krakowa, 23 1 1661; także „Merkuriusz”, s. 151; Akty JZ R , VII, s. 322, W. Zołotareńko do cara, Niżyn 26 I 1661; tamże, V, s. 43, ten do tegoż 3(13?) I 1661 oraz odpowiedź; tamże, s. 45; J e r 1 i c z, op. cit., II, s. 61; „Gazette de France”, r. 1661, s. 459. 222 Czart., TN, nr 155, s. 77, K. Pac do M. Paca, 2 I I 1661 wspomina o liście Czarnieckiego z 5 1 1661. 223 AGAD, AR, II, t. 11, nr 1431 (kopia), W.. Zołotareńko do S. Czarnieckiego, Niżyn 17(27?) I 1660; tamże, O. Silicz do S. Czarnieckiego, Czernihów 18(28?) I 1660, odmowne odpowiedzi. 224 UuA, IX, s. 205, J. Hoverbeck do Fryderyka Wilhelma, Kielce 2 1 I I 1661. Rozbiło to przygoto­ wywane spotkanie króla z Chmielnickim w Jarosławiu. Por. też. Czart., TN, nr 155, s. 5, M. Prażmow­ ski do W. Lanckorońskiego, 16 1 1661. Tamże, s. 135, M. Judycki do M. Paca, 7 III 1661. 225Akty JZ R , V, s. 46, W. Zołotareńko do jednego z dowódców, Niżyn 1 6 I I 1661. 226 „Merkuriusz”, s. 205-211, około 2 0 1 miało nastąpić połączenie. J e m i o ł o w s ki, op. cit., s. 161; Ł o ś , op. cit., s. 71; Czart., TN, nr 155, s. 125, Kosarzewski do M. Paca 2 3 I I 1661 r.; „Gazette de France”, r. 1661, s. 299, 455 nn.; przekład listu Subchan Ghasi agi do Czarnieckiego, zamieszczony w „Merku­ riuszu”. 227 L u m b r e s, op. cit., III, s. 36; „Czarniecki [...] allait entrer dans le Moscovie avec que le Tartare”. 228 Cytowany już list K. Paca do M. Paca, 2 I I 1661; por. też Czart., TN, nr 155, s. 105, ten do tegoż, 3 I I 1661.

500

Buława (1660—1665)

Trudno dokładnie ustalić, dlaczego ostatecznie nie doszło wówczas do podjęcia działań ofensywnych.229 Czarniecki otrzym ał wprawdzie królewski rozkaz pow ro­ tu na Litw ę230 i połowicznie go w ykonał, przechodząc z dywizją w pierwszej poło­ wie lutego znów na Białoruś w rejon S łu ck a-B ychow a-M ozyrza-R zeczycy231, nie to jednak stanowiło przeszkodę wypadu na ziemie rosyjskie. M oże nie pozwoliły nań zimowe warunki atmosferyczne, o czym wspomina „Gazette de F ran ce”. C zar­ niecki wprawdzie nie zrezygnował, wyprawiając ks. Piekarskiego do Lubomirskie­ go, zapewne dla omówienia dalszych posunięć m ilitarnych i politycznych.232 N a razie przed rozłożeniem wojsk na leża ograniczono się do działań raczej o cha­ rakterze pacyfikacyjnym i to tylko na prawobrzeżnej Ukrainie233 oraz do zapobie­ gania spodziewanemu połączeniu Chowańskiego z Szeremietiewem.234 W ojska od­ poczywały, dewastując okoliczne wsie, tym razem należące do Radziwiłłów.235 Czar­ niecki niebawem opuścił dywizję236, udając się do W arszawy. Zjawił się tam jeszcze przed sejmem, w pierwszych dniach kwietnia237 przede wszystkim, by om ów ić z Janem Kazimierzem niecierpiące zwłoki sprawy wojsko229 AmKr., Pot. D., 151, A. Kotowski do A. Lubomirskiego, Częstochowa 3 I I 1661: „pan wojewo­ da ruski nie mogąc się przeprawić na Ukrainę”; BPA N Kr., nr 1065, s. 41-43, M. Prażmowski do J. Lubomirskiego, Kielce 14 II 1661, przysyłając kopie listów Czarnieckiego, pozostawiono Lubomir­ skiemu decyzję, co robić z wojskiem „któremu się bez pochyby tak długa podróż naprzykrzyła krajem cale pustym”. Przewidywano, że Czarniecki bądź pozostanie na Ukrainie, bądź też powróci na Litwę; por. też „Gazette de France”, r. 1661, s. 299. 230 Tamże. 231 Trudno jest dokładnie ustalić, kiedy to nastąpiło. Odległości nie są bardzo wielkie i mogą zacho­ dzić pomyłki, pierwszą wiadomość, że z rozkazu dworu wraca na Litwę i stoi w księstwie słuckim znajdziemy w listach z Częstochowy z 3 i 6 I I 1661 (AmKr., Pot. D. 151 oraz RA, Extranea IX, Polen, nr 143, por. też UuA, IX, s. 198, J. Hoverbeck do Fryderyka Wilhelma, 13 I I 1661) następne o rozloko­ waniu oddziałów wojewody ruskiego między Rzeczycą a Starym Bychowem z 23 I I 1661 (Czart., TN, nr 155, s. 125, Kosarzewski do M. Paca 23 I I 1661. Jednocześnie Zołotareńko 1 6 I I 1661 pisał, że Czar­ niecki jest pod Czernihowem i zamierza wyruszyć naNiżyn (Akty JZR, V, s. 46). Niedostateczne wzmian­ ki: K o c h o w s k i, Climacter, II, także „Gazette de France”, r. 1661, s. 348; Ł o ś , op. cit., s. 71; J e r l i c z , op. cit., II, s. 61. Oddziały „cudnowskie”, jak je nazywano, z Wilczkowskim pozostały wówczas na południu. 232 BP A N Kr., nr 1065, s. 39, M. Prażmowski do J. Lubomirskiego, Częstochowa 7 I I 1661. 233 J e m i o ł o w s k i , op. cit., s. 161-162; Ł o ś , op. cit., s. 71, także cytowane listy Zołotareńki do cara. 234 Czart., TN, nr 155, s. 105, K. Pac do M. Paca, 3 I I 1661. 235 AGAD, AB, V, nr 1867, J. Cedrowski do B. Radziwiłła, Otrubek 27 V 1661; por. też liczne wcześniejsze prośby księcia o ochronę jego dóbr; BN, nr 3092, f. 20v, 21-21v; AGAD, AR, IV, t. 51, nr 168 (oryg.); por. także J a s n o w s k i , Listy, s. 115-116, takaż prośba Gosiewskiego, b.d.; Czart., TN, nr 154, s. 831, BP A N Kórn. 1286 d; s. 10-11; BPAN, Kr. nr 1065, s. 496, S. Wojeński do J. Lubomirskie­ go, Warszawa 28 IV 1661, także WAPGd., 300, R, Ee 19, f. 523, Amplificatio seu Appendix; skargi posłów litewskich w czasie sejmu. 236 J e r 1 i c z, op. cit., II, s. 61, pisze, że w styczniu 1661 „sam IMP wojewoda do domu na Wołyń odjeżdża”. Jeśli Czarniecki rzeczywiście w tym czasie pojechał do Ratna, nie była to zbyt wielka odle­ głość. 237 BP AN Kr., nr 1065, s. 55-58, M. Prażmowski do J. Lubomirskiego, Warszawa 5 IV 1661; UuA, IX, s. 231, J. Hoverbeck do Fryderyka Wilhelma, Warszawa 4 IV 1661; pór. też „Merkuriusz”, s. 242, 261.

U szczytu sławy (listopad 1659—lipiec 1661)

501

we.238 Były to groźba nowej walki na Ukrainie oraz nie mniej groźny — rodzący się konflikt w ew nętrzny — bunt kom putu i zawiązujący się związek wojskowy. Jakkolw iek partia francuska zdawała sobie sprawę, że zapłata wojsku stanowi w ażny element rozgryw ek politycznych, i podjęła starania, by choć połowicznie załatwić to jeszcze przed sejmem239, nikt lepiej niż Czarniecki nie rozumiał nie­ bezpieczeństwa płynącego wówczas z zamieszek żołnierskich. Grudniowe obrady koła generalnego wojsk koronnych w Korostyszewie240 stanowiły zapowiedź bu­ rzy. W ojew oda ruski przeczuwał ją i wszelkimi siłami starał się jej zapobiec, przy­ najmniej w stosunku do własnych oddziałów. Pom óc w tym miały królewskie za­ pewnienia o zapłacie chorągwiom dywizji Czarnieckiego.241 Nadzieje na zażegnanie konfliktu przez szybkie zadośćuczynienie, przynajmniej częściowe, życzeniom wojska były zresztą uzasadnione.242 Zapłacone odaziały nie stanowiłyby dla opozycji tak wdzięcznego pola politycznej inspiracji, skuteczniej­ szej tym razem niż przed 10 laty, w 1651 r.243 Asekuracja zapłaty żołnierzom dywi­ zji była dla Czarnieckiego tym istotniejsza, że jego oddziały miały ruszyć znów na Ukrainę i połączyć się ze stojącymi tam wojskami koronnym i.244 Plany te zrodziły się już w połowie m arca, częściowo w związku z rozwojem wydarzeń, częściowo na skutek rozgryw ek politycznych.245 Czarnieckiego zamierzano skierować na U k ra­ inę, by Lubomirski — wówczas jeszcze uważany za zdecydowanego zwolennika elekcji vívente rege — mógł uczestniczyć w sejmie. Liczono też na autorytet woje­ w ody ruskiego w w ojsku.246 Kanclerz wyrażał wprawdzie obawy, że Czarnieckie­ mu ta koncepcja „nie do smaku, bo się na sejmie być chce mu i praeparamenta czyni do tego”, ale spodziewał się, że ustąpi królowi, k tóry ze swej strony obiecywał po­ przeć interesy w ojewody, a zwłaszcza że skusi się na perspektywę pełnej władzy nad wojskiem.247 Schlebiano przy tym powszechnie znanej ambicji Czarnieckiego, do­ wodząc, że na Ukrainie jest on niezastąpiony.248 W ojew oda ustosunkował się do tych propozycji nie nazbyt chętnie, a nie mogąc odm ówić, przeciągał ich realizację. Zażądał osobistej narady z Lubomirskim, które­ go wówczas nie było w Warszawie, i sugerował, by król wyprawił go na Ukrainę, 238 Cytowany wyżej list M. Prażmowskiego, 5 IV 1661. 239 BPAN Kr., nr 1065, s. 46-52, M. Prażmowski do J. Lubomirskiego, Warszawa 21 III 1661; UuA, IX, s. 189, 193, J. Hoverbeck do Fryderyka Wilhelma, Kraków 1 i 5 I I 1661. 240 AGAD, AR, II, t. 11, nr 1429, Instrukcja z kola generalnego na sejm walny, Korostyszew 9 XII 1660; por. też J e m i o ł o w s ki, op. cit., s. 160. 241 Por. AGAD, Sig., 3. f. 37, 219, asekuracje dla chorągwi S. Czarnieckiego, Warszawa 4 IV 1661. 242 Wynika to chocby z opisów Jemiolowskiego, który sam był potem aktywnie zaangażowany po stronie konfederacji, por. Pamiętnik, s. 161 nn. 243 Por. wyżej, s. 194. 244 J a s n o w s k i, Listy, s. 119-120, S. Czarniecki do B. Radziwiłła, Czarnca 12 IV 1661; „Merku­ riusz”, s. 261. 245 BPAN Kr., nr 1065, s. 46-52, M. Prażmowski do J. Lubomirskiego, 21 III 1661. 246 Tamże. 247 Tamże; także „Merkuriusz”, s. 261. 248 Prażmowski żądał, by list o podobnej treści wysłał do Czarnieckiego także Lubomirski.

502

Buława (1660-1665)

pod komendę marszałka, bo „lepiej by rzeczy szły”.249 D w ór nie uważał tego za możliwe, w yw arto jednak nacisk na Lubomirskiego, by porozum iał się z Czarniec­ kim i poparł przygotowania do w yprawy. Uważano te sprawy za nadzwyczaj pilne, szczególnie w obec wiadomości napływających z U krainy.250 W tym czasie nastąpiło również bliższe powiązanie Czarnieckiego ze sprawą elekcji vívente rege. Podpisał on „skrypt tajny”, dokument ściślejszego wtajemnicze­ nia, m ów iący już nie tylko o wyborze nowego króla, ale wskazujący wyraźnie Kondeusza, jako przyszłego elekta.251 W ojewoda zdawał sobie sprawę, że jego ambicje życiowe urzeczywistnią się tyl­ ko przy współdziałaniu z dworem. Osobiste opory wobec elekcji252 nie odepchnęły go od w spółpracy ze stronnictwem francuskim. Unikał co prawda otw artych dekla­ racji253, opierał się roli posłusznego w ykonaw cy, ale czynił to tylko w granicach nie przekreślających dobrych stosunków z królową i królem. Najczęściej grał na zw ło­ kę, co w w arunkach zupełnego rozprężenia wewnętrznego odnosiło zam ierzony skutek. Oczekując rozstrzygnięcia, wojewoda wyjechał do C zarncy254, pow rócił stamtąd 7 maja255 w parę dni po rozpoczęciu obrad sejmowych. Sejm ten, który po kilkakrotnym odkładaniu otw arto wreszcie 2 maja, miał być generalną ofensywą partii francuskiej. Spodziewano się po nim bardzo wiele.256 C hoć nie zawsze pom yślny dla sprawy elekcji przebieg sejmików257 kazał się liczyć z m oż­ liwością oporu szlachty, zamierzano ją zneutralizować przez pozyskanie magnac­

249 BP AN Kr., nr 1065, s. 55-58, M. Prażmowski do J. Lubomirskiego, Warszawa 5 IV 1661. 250 Tamże, także s. 58, ten do tegoż 6 IV 1661. 251 BP A N Kr., nr 1065, s. 203-204, A. Morsztyn do J. Lubomirskiego, 2 1 IV 1661. 252 Tamże: „Wojewoda ruski podpisawszy scriptum intimus tu z wielką aprobacyją, we trzy dni przeciwko tej elekcyjej pisał: O temporal O mores!”. 253 Wynika to między innymi z jego działalności w czasie sejmu; WAPGd., 300, R, Ee 19, Amplificatio seu Appendix; [...] JMP wojewoda ruski wotował, cicho mówił, electiońem concessit”. 254J a s n o w s k i, Listy, s. 119-120, S. Czarniecki do B. Radziwiłła, Czarnca 12 IV 1661, J. Hoverbeck w liście z 4 IV 1661 donosił elektorowi, że wojewoda ma się udać do Piotrkowa i Częstochowy, UuA, IX, s. 231; „Merkuriusz”, s. 261. 255 Oss., nr 189/11, s. 1197; WAPGd., 300, 29, 151, f. 199v, Kompendium sejmu 1661 r.; także Oss., nr 2981/H, s. 30, J. Caillet do de Conde, Warszawa 9 V 1661. 256 Omówienie tego sejmu w literaturze historycznej: W a l e w s k i , Historya wyzwolonej Rzeczypos­ politej, II, s. 255 nn; przestarzałe i niepełne, jeszcze bardziej fragmentaryczne K o r z o n , Dola i niedola, I, s. 90 nn.; także K u b a l a , Wojny duńskie, s. 411; najpełniej C z a p l i ń s k i , Opozycja wielkopolska, s. 16-22, oprócz wykorzystanych w historiografii materiałów podstawowe recesy i diariusze sejmu w WAPGd., 300, 29, 151, f. 190-211, 218-256; tamże, 300, R. Ee 19, f. 321 nn.; także 300, 29, 151, f. 266 nn., 450 nn., Listy B. Krausego; również korespondencja Hoverbecka, Lisoli, de Lumbresa i Cailleta oraz wiele innych mniej istotnych materiałów. W TE, DE, „Gazette de France”, „Continuatio” i wielu współczesnych drukach. Jak zwykle ograniczam się do spraw bezpośrednio związanych z Czar­ nieckim. 257 C z a p 1i A s k i, Opozycja wielkopolska, s. 17; obszerne materiały z „kampanii sejmikowej” BP AN Kr., nr 1065, s. 153-156, A. Morsztyn do J. Lubomirskiego, i inne korespondencje; także UuA, IX, s. 231, J. Hoverbeck do Fryderyka Wilhelma, 4 IV 1661.

U szczytu sławy (listopad 1659—lipiec 1661)

503

kich przyw ódców opozycji. Największe znaczenie miała rozgryw ka z Lubom ir­ skim, jej też Ludwika M aria i jej francuscy współpracownicy poświęcili gros swoich wysiłków. W brew zdaniu Ludwika X IV i de Lionne’a, którzy z Fontainebleau realniej oce­ niali postępowanie marszałka, przestrzegali przed zbytnim zaufaniem do jego zw ro­ tów politycznych i radzili przeciwstawiać mu osobę wojewody ruskiego258, Ludwi­ ka Maria, de Lumbres i Des N oyers poważnie liczyli na to, że pozyskają Lubom ir­ skiego dla swoich planów, nie bez racji uważając, że ma on dla stronnictw a wartość nieporównanie większą niż wojewoda ruski. Marszałek dysponował nie tylko siłą wojskową, ale realnymi i dość dużymi wpływami politycznym i wśród szlachty, zwłaszcza małopolskiej i magnaterii, podczas gdy za Czarnieckim stało wówczas właściwie tylko jeszcze kilka tysięcy szabel żołnierzy z jego dywizji. Trudno się było w tych w arunkach wahać. N ie zważając na to, że w końcu kwietnia, skłonny już przedtem do porozumienia Lubomirski, zmienił znowu stanowisko259, partia francuska rozpoczęła usilne starania o przeciągnięcie marszałka na swoją stronę. W planach dworu Czarniecki odegrać miał rolę pionka, przesuwanego po sza­ chow nicy politycznej rękoma królowej. N atychm iast po przybyciu wojewody do W arszawy Ludwika Maria odbyła z nim rozm ow ę260, w czasie której miał ją zapew­ nić, że będzie sumiennie wypełniał nałożone nań obowiązki.261 Caillet, przekazując tę w iadomość do Francji, nie stwierdzał wyraźnie, jakie to były zobowiązania. W szystko jednak wskazuje, że dwór, szafując obietnicami, nalegał, by Czarniecki ruszył na U krainę w ślad za oddziałami, które znajdowały się już w marszu na połu­ dnie.262 Prawdopodobnie obiecano mu wówczas buławę polną. O bietnica ta została poparta dosyć ciekawym dokumentem. Istnieje pergamin, bez pieczęci i bez pełnej daty, przyznający Czarnieckiemu buławę polną po przejściu Jerzego Lubomirskie­ go na stanowisko hetm ana wielkiego koronnego.263 W obec braku daty nie można z całą pewnością stwierdzić, że wojewoda otrzym ał owo dosyć iluzoryczne nadanie właśnie podczas sejmu, choć cały splot wydarzeń nader poważnie to sugeruje.264 Pewna niechęć wobec planów dworu, okazywana przez Czarnieckiego, kazała się-

258 Por. Oss., nr 2981/11, s. 70, H. de Lionne do A. de Lumbresa 26 V 1661. 259W a 1i s z e w s k i, op. cit., s. 87-89; por. także L u m b r e s , Relations, HI, s. 66, BPAN Kr., nr 1065, s. 169-179, listy A. Morsztyna do J. Lubomirskiego, 15-28 III 1661, s. 203, 21 IV 1661. 260 Oss., nr 2981/11, s. 29; także WAPGd., 300, 29, 151, f. 199v. 261 Oss., nr 2981/11, s. 29, J. Caillet do ks. de Conde, Warszawa 9 V 1661; por. także jego wcześniej­ szy raport z 2 V 1661; tamże, s. 19. 262J a s n o w s k i, Listy, s. 120, Czarniecki do B. Radziwiłła, Warszawa 21 V 1661; por. także WAPL Lublin, ks. rei. gr., nr 80, f. 582v-584; wcześniejsze dane o położeniu dywizji Czarnieckiego, TE, IX, s. 337. 263 BPAN Kórn., dyplomy nr 165, pergamin bez pieczęci kancelarii koronnej, jednak z podpisem króla, bez pełnej daty (MDCL dalej brak). Wszystko wskazuje, że został on doręczony Czarnieckiemu i miał być uzupełniony datą i pieczęcią we właściwym momencie. 264 Dokument musiał być sporządzony w czasie istniejącego jeszcze porozumienia między Lubo­ mirskim a stronnictwem francuskim, z całą pewnością między kwietniem a lipcem 1661.

504

Buława (1660-1665)

gnąć do radykalnych ośrodków, aby go skłonić do wyjazdu, zwłaszcza że stronnic­ tw u francuskiemu coraz bardziej na tym zależało.265 Skierowanie Czarnieckiego na Ukrainę miało kilka aspektów — jedne kom uni­ kowano wojewodzie, inne zatajano. Dalej wzrastało niebezpieczeństwo ataku kozacko-rosyjskiego i coraz wyraźniej rysowały się konflikty z własnym wojskiem.266 N ie było to, jak m ożna sądzić, odsunięcie wojewody od rozgryw ek politycznych i „odstawienie go na boczny to r”. Z wyjazdem do wojska wiązało się objęcie do­ wództwa nad kom putem koronnym 267 oraz, co nie mniej ważne, zdobycie dla partii francuskiej w pływów w ewentualnym związku wojskowym. Prawdopodobnie za­ mysł użycia wojska jako ostatniego argumentu w rozgryw ce politycznej, gdyby inne miały zawieść, nie zrodził się dopiero w czerwcu268, uważano zaś, że Czarniec­ ki cieszy się wśród żołnierzy dużą popularnością.269 N ie bez słuszności przypuszcza­ no, że opanowanie wojska rękoma Czarnieckiego ma znaczenie stokroć donioślej­ sze niż obecność w ojewody ruskiego na sejmie. Obecność ta zresztą, wobec przetargów z Lubomirskim, była na razie niewy­ godna.270 O statnia dekada maja, po przybyciu Lubomirskiego do W arszaw y 15 tego miesiąca271, to okres względnego porozumienia między marszałkiem a stronnictwem elekcji, okupionego zapewnieniem buławy wielkiej i zgodą na małżeństwo młodego Lubomirskiego z księżniczką Benedyktą, drugą siostrzenicą królowej.272 W takiej sytuacji pozostanie Czarnieckiego byłoby raczej niepotrzebnym jątrzeniem stosun­ ków z Lubomirskim, wiedziano bowiem, że marszałek obawia się, by Ludwika Maria nie wysuwała zbytnio Czarnieckiego273, znano też obopólny antagonizm między tym i dwoma ludźmi, k tó ry bynajmniej nie malał. W przededniu generalnej274 batalii 265 UuA, IX, s. 246, J. Hoverbecki J. Dobrzeński do Fryderyka Wilhelma, 2 1 V 1661: „Czarniecki’s Abreise nach der Ukraine hat jede andere Verhandlung verhindert”. 266WAPGd., 300,29,151, f. 202, Kompendium sejmu, wiele nieomal panicznych stwierdzeń; także opinie posłów elektora, UuA, IX, s. 245, J. HoverbeckiJ. Dobrzeński do tegoż, 3 1 V 1661; także s. 246, List z 21 V 1661. 267 Pierwsze niepewne pogłoski por. RA, Extranea IX, Polen, nr 143, Extrackt Schreibens aus Dantzig, 23 m 1661. Pewne już potwierdzenie w liście K. Paca do M. Paca, Czart., TN, nr 155, s. 179, Wąsosz 22 IV 1661. Kanclerz wymienia jako powody starość Potockiego i chorobę Lubomirskiego; por. też Oss., nr 2981/11, s. 70, H. de Lionne do A. de Lumbres 26 V 1661 o zamiarze Ludwiki Marii postawie­ nia Czarnieckiego na czele wojska. 268 UuA, IX, s. 262, Diariusz..., 8 V I 1661. 269 Por. choćby cytowaną instrukcję koła generalnego w Korostyszewie; także Oss., nr 2981/11, s. 128, A. de Lumbres do H. de Lionne, Warszawa 19 V I 1661. 270 Oss., nr 2981/11, s. 30, J. Caillet do ks. de Conde, Warszawa 9 V 1661. 271 Tamże, s. 28 nn., A. de Lumbres do H. de Lionne, Warszawa 15 V 1661. 272 Tamże, s. 54, J. Caillet do ks. de Condé, 22 V 1661; Lumbres, Relations, III, s. 49; Oss., nr 3005/ I, s. 50, H. de Lionne do de Condé, 27 V 1661. 273 Lumbres, Relations, HI, s. 45; W a 1e w s k i, Historya wyzwolonej Rzeczypospolitej, II, s. LXVI. 274 Oss., nr 2981/11, s. 26, A. de Lumbres do H. de Lionne, Warszawa 8 V 1661. „Palatin de Russie n’aiment pas le maréchal”; W a 1 i s z e w s k i, op. cit., s. 256, Memoire sur la Pologne par le S-r Caillet. Ostatnie poważniejsze zatargi, które znalazły szeroki rozgłos, miały miejsce w połowie ubiegłego roku, por. BP A N Kr., nr 1065, s. 15, M. Prażmowski do J. Lubomirskiego 7 VII 1660; tamże, s. 18, ten do

U szczytu sławy (listopad 1659—lipiec 1661)

505

0 elekcję vívente rege partia francuska była gotowa do dalej idących ustępstw wobec marszałka niż tylko zatrzym anie Czarnieckiego poza W arszawą, zwłaszcza jeśli jego obecność wśród buntujących się oddziałów była ze wszech miar korzystna. Powstaje pytanie, dlaczego wojewoda ruski m imo zapewnień, że w ykona pole­ cenia dworu, pozostał na sejmie. W ydaje się, że m ożna to wyjaśnić dość prosto, nie wchodząc w ukryte, zakuliso­ we posunięcia stronnictw a francuskiego. Czarniecki nie chciał wyjechać bez pienię­ dzy dla żołnierzy.275 P rzy istniejącym już rozprzężeniu oddziałów było to zrozu­ miałe, jeśli nawet nie stanowiło najistotniejszej pobudki jego działania. N ajpraw do­ podobniej, według zamysłów dworu wojewoda ruski miał się stać „kozłem ofiar­ nym ” wojska i ponosić konsekwencje sytuacji, za którą nie był odpowiedzialny. Bez względu na to, jak będziemy interpretować osobiste pobudki, skłaniające C zar­ nieckiego do pozostania w W arszawie, należy przypuszczać, iż ciągle jeszcze silne poczucie dyscypliny wojskowej kazałoby mu, acz niechętnie, ruszyć na Ukrainę. Żądali tego także posłowie.276 W tedy jednak, kiedy dwór i hetmani, zaabsorbowani rozgryw kam i politycznym i, mieli dla wojska tylko pięknie brzmiące frazesy, kiedy żaden z realnych postulatów, wysuwanych przez Czarnieckiego jeszcze w kwietniu jako warunek opanowania sytuacji na Ukrainie, nie został spełniony, wojewoda nie widział jakichkolwiek możliwości działania. Znając dobrze żołnierzy, wiedział, że nie uda mu się zatrzym ać oddziałów, ustępujących już na W ołyń.277 Stanowisko posłów w ojskow ych na sejmie278 potwierdzało to mniemanie, a debaty nad sprawą zdobycia środków na zapłatę dla żołnierzy pozostawały bezow ocne.279 Liczono tyl­ ko na dywizję wojewody ruskiego, Jan Kazimierz nakazał chorągwiom Czarniec­ kiego, by ściągały szybko pod komendę wojewody.280 W przeciwieństwie do zagadnień w ojskowych bieg spraw osobistych musiał za­ dowolić Czarnieckiego. N azajutrz po przyjeździe, 8 maja, nastąpiło uroczyste zda­ nie relacji z kampanii moskiewskiej, z prezentowaniem więźniów i składaniem zdo­ bytych sztandarów pod nogi królewskie.281 tegoż 12 VII 1660; tamże, s. 90-92, J. Leszczyński do J. Lubomirskiego 21 VII 1660; tamże, s. 201, A. Morsztyn do J. Lubomirskiego, 10 VII 1660; także ZDIH PAN, TRz., nr 24, s. 203, Awizy, 26 VII 1660. 275 UuA, IX, s. 251, J. Hoverbeck i J. Dobrzeński do Fryderyka Wilhelma, 28 V 1661. 276 WAPGd., 300, R, Ee 19, f. 499, Amplificatio..., 10 V 1661. 277WAPGd., 300, 29, 151, f. 202, Kompendium sejmu, 10 V 1661; także UuA, IX, s. 246, J. Hover­ beck i J. Dobrzeński do Fryderyka Wilhelma, 21 V 1661. 278 WAPGd., 300, 29, 151, f. 199 nn., 18 V 1661 „posłowie od wojska tak polskiego jako i cudzo­ ziemskiego spoinie conferabant consilia swoje, na których konkluzyją, że przeciwko żadnemu nie pój­ dą nieprzyjacielowi, póki ukontentowani w żołdzie swoim nie będą”; także UuA, IX, s. 269. 279 UuA, IX, s. 251, J. Hoverbeck i J. Dobrzeński do Fryderyka Wilhelma 28 V 1661 r.; także WAPGd., 300, 29, 151, f. 204, 21 V 1661 „konferencyja nastąpiła z PP hetmany de disciplina militari”. 280 AGAD, Sig., 3, f. 251, Jan Kazimierz do chorągwi wojewody ruskiego, Warszawa 30 V 1662. 281 Odbyło się to 8 V 1661, po przyjęciu posła carskiego, który patrzył na „więźniów moskiewskich 1 na chorągwie już na przyśrodku zamku warszawskiego będące, które P. wojewoda ruski po odprawie tychże posłanników KJMci i Rzptej oddawał [...] czynił relacyję expeditiam suam przez dwie godzinę - po tej ceremonijej dziękował JMKs kanclerz koronny P. wojewodzie ruskiem od KJMci”; por. też

506

Buława (1660—1665)

W literaturze282, idąc za niejasnym opisem Kochowskiego283, mylnie łączono ów „triumf”, w czasie którego istotnie Prażmowski wygłosił mowę dziękczynną w imie­ niu króla, z uroczystościam i na cześć hetm anów koronnych i litewskiego, odby­ tym i miesiąc później — 12 i 13 czerwca.284 Czarniecki, jak wynika z opisu „Merku­ riusza”, brał w nich udział razem z wieloma innymi senatorami, bez specjalnego eksponowania jego osoby. Z „triumfem czerw cow ym ” często wiązano sprawę nadania Czarnieckiemu T y ­ kocina jure haereditario.2*5 Jest to tylko zbieżność czasowa, obie sprawy niezbyt się łączyły. Przekazanie dóbr tykocińskich zostało zapewne wywołane now ym i kom ­ plikacjami, jakie napotykało na swej drodze stronnictw o francuskie. H oryzon t po­ lityczny był ciągle niejasny — przerzucano się też od nadziei do zwątpienia. Przyję­ cie przez izbę poselską propozycji króla, zgłoszonych przez Prażmowskiego w pierw­ szych dniach sejmu, deklaracja Lubomirskiego, neutralizacja Leszczyńskiego przez nadanie mu podkanclerstwa — wszystko to pozwalało zrazu przypuszczać, że bata­ lia o elekcję vívente rege będzie zwycięska. Zwycięska dla Kondeusza, bó dyskusje na tem at innych kandydatur i stałe kokietowanie elektora286 były tylko posunięcia­ mi taktycznym i. Zdawano sobie wprawdzie sprawę z tego, że wśród szlachty jest wielu niechętnych elekcji, ale Ludwika Maria, rzucając na szalę złoto, awanse i groź­ by, zdołała uzyskać pewne wpływy nawet wśród opozycji.287 O statecznym argu­

Czart., nr 533, s. 37. Stefana Czarnieckiego na sejmie warszawskim uczczenie; Czart., nr 375, f. 189, Komput chorągwie...; także „Merkuriusz”, s. 318; BJ, nr 5, s. 786, Awizy z Warszawy BPANKr., hr 1046, f. 414-416v, Dziękowanie...; Oss., nr 189/11, s. 1197; TE, Di, s. 335; DE, VII, s. 347; „Gazette de Fran­ ce”; r. 1661, s. 372; G o r d o n, op. cit,, s. 241. 282 J e n i k e, Stefan Czarniecki, s. 99, za nim częściowo K u b a l a , Wojny duńskie, s. 441-442, 515; K o r z o n , Dola i niedola, I, s. 94; dla ścisłości warto dodać, że K. Wł. Wójcicki we wstępie do pamiętni­ ka Wydżgi (Jan Stefan Wydżga i jego pamiętnik, s. 19-20), wiedząc, że mowę wygłosił biskup łucki, przypisał ją oczywiście Wydżdze. Jest to błąd, Wydżga był już w 1661 r. biskupem warmińskim, a łuc­ kim był kanclerz M. Prażmowski i on to wygłosił mowę. 283 K o c h o w s k i, Climacter, II, s. 501 nn.; za nim to przyjęto datę 7 VI, dla triumfu Czarnieckiego i połączono go z Sapiehą. 284 WAPGd., 390, 29, 151, f. 202v-203, także „Merkuriusz”, s. 385-389. Obszerny opis w specjal­ nym numerze z 17 V I 1661 przytoczył prawie w całości J e n i k e, Stefan Czarniecki, s.99-101; „Gazette de France”, nr 1661, s. 695, także podkreśla udział Czarnieckiego. 285 Zachowały się 2 oryginalne pergaminy, jeden w AGAD, dypl. perg. nr 7155, drugi Czart., dyplo­ my pergaminowe, t. 9, nr 21 (dawniej Czart., nr 393, s. 137, nr 30); oficjalne wpisy AGAD, Sig. 5, f. 20v (tylko nota) i bardzo duża ilość odpisów, wymieniam bardziej znane: AGAD, AR, II, ks. 46, f. 19 z błędną datą 19 VI; A. Ros, t. C X X /8 , wypis z ksiąg grodzkich brańskich; Czart., nr 400, s. 393; tamże, TN, nr 155, s. 225; Oss., nr 289/11, f. 174, tekst wielokrotnie przedrukowywany w XVIII i X IX w. 286 UuA, IX, s. 246-250 i relacje J. Hoverbecka z sejmu, 21 V; 8 VI Czarniecki brał w tym pewien udział i dbał o zapewnienie sobie protekcji elektora; w rozmowie z posłami stwierdzał z dość daleko posuniętą dyplomacją: „jeder polnische Patriot [...] miisse bekennen, das des kurfiirstl. Armee der Re­ publik gleichsam das wiedergegeben habe”; por. też raport z 28 V, s. 252. Czarniecki uczestniczył w ro­ kowaniach z posłami elektora w sprawie Elbląga i był przez nich uważany raczej za poplecznika w tych sprawach. 287 C z a p 1 i ń s k i, Opozycja, s. 19.

U szczytu sławy (listopad 1659—lipiec 1661)

507

mentem, poza wspomnianym już zagrożeniem konfederacją wojska, miało być ściąg­ nięcie obcych posiłków.288 2 takimi perspektywami przystąpiono w czerwcu do generalnej rozgryw ki. R ozpoczęło ją przemówienie Jana Kazimierza na zamkniętym i tajnym posiedzeniu senatu.289 Był to w zasadzie początek rokujący nadzieje, bo propozycje królewskie, by sprawę elekcji postawić na bieżącym sejmie, znalazły tylko dwóch przeciwni­ ków: Floriana Czartoryskiego i Andrzeja Maksymiliana Fredrę.290 Stronnictwo fran­ cuskie było jak najlepszej myśli291, nie przywiązując wagi do rezerw y, z jaką do m ow y króla odniósł się Lubomirski.292 A by jednak przeciwdziałać ewentualnym w rogim krokom marszałka, zdecydowano się między innymi szachować go znowu osobą wojewody ruskiego. De Lumbres pisał 9 czerwca: Le G. Maréchal apprendre fort que le Roi et la Reine n’elevent au dessus de lui Czarneski, palatin de Russie qui je devone entièrement a eux est aime dans l’armée et que L L M-tes ne lui en donnent et grand generalat quand il vaquera.293

Zakulisowe rozgryw ki, które stały za tym nadzwyczajnym wyróżnieniem C zar­ nieckiego, jeśli nawet zdawał sobie z nich sprawę, co uważam za mało prawdopo­ dobne, nie umniejszyły osobistej satysfakcji wojewody ruskiego i jego sławy. Społe­ czeństwo szlacheckie zwykło raczej dosyć płytko obserwować życie polityczne i do­ strzegło przede wszystkim, że wojewoda ruski został uznany za nieomal równego hetm anom. N ie było już m ow y o tym , że Czarniecki ma się podporządkować Sapieże i Lubomirskiemu, pozycja „generała wojsk JK M ci” fikcyjna w 1657 r. była w 1661 jak najbardziej realna. N ic nie wskazywało na razie, że wszystko to miało być rzeczywiście szczytem życiow ych osiągnięć tego człowieka i tylko bardzo by­ stry obserw ator polityczny powiedziałby, jak bardzo niebezpieczne były te posu­ nięcia — i dla dworu, i dla samego wojewody. Pierwszy alarm ow y sygnał mogła stanowić opozycja, jaka się podniosła przeciw dziedzicznemu nadaniu Tykocina. W ywołało to najpierw protesty zgromadzonej na sejmie szlachty294, a później nawet i oficjalną manifestację części senatorów i po288 UuA, IX, s. 262, Diarium 8 VI 1661; także inne diariusze; pór. także UuA, IX, s. 298, Listy przedstawicieli elektora z sierpnia 1661; W a 1 i s z e w s k i, op. cit., s. 83; por. Oss., nr 2981/11, s. 78, H. de Lionne do A. de Lumbres, 3 V I 1661; por. także K o r z o n , Dola i niedola, I, s. 99-100. 289 Czart., TN, nr 155, s. 247, „Propositio” Jana Kazimierza, 3 VI 1661 na posiedzenie senatu, bez posłów; także BJ, nr 5, s. 794; BP A N Kr., nr 975, f. 64-66. 290 L u m b r e s, Relations, III, s. 56-57; por. UuA, IX, s. 259, posłowie do Fryderyka Wilhelma, 7 VI 1661; por. też Appendix, s. 196-205, Discursus de electione. 291 Czart., TN, nr 155, s. 27, Ł. Opaliński do W. Lanckorońskiego, 10 V I 1661. “ L u m b r e s , Relations, III, s. 66; także Oss., nr 2981/11, s. 106, J. Caillet do ks. de Condé, Warsza­ wa 6 V I 1661. 293 Oss., nr 2981/11, s. 128, A. de Lumbres do H. de Lionne, 19 VI 1661; także L u m b r e s , Rela­ tions, III, s. 67. 294 Czart., nr 533, s. 37 nn., Stefana Czarnieckiego... uczczenie. Szlachta nie była już zbyt entuzja­ stycznie nastrojona wobec Czarnieckiego. Postulaty nagród i podziękowań dla wojewody napłynęły tylko od nielicznych sejmików (AGZ, t. XXIV , s. 173) i grupy jego własnych żołnierzy. Także z dosyć

508

Buława (1660—1665)

słów.295 O burzenie było tym większe, że król uprzednio zawarował na Tykocinie 400 000 zł wojsku litewskiemu.296 W tej sytuacji przeforsowanie nadania nie przy­ szło Janow i Kazimierzowi bez trudu.297

* *

*

Gdybyśm y konsekwentnie chcieli ograniczyć się do tematu tego rozdziału, okre­ ślonego tytułem U szczytu sławy, wypadłoby go zakończyć na czerw cow ych trium ­ fach wojewody ruskiego. N ie jest to jednak możliwe, gra bowiem trwała dalej. Druga połowa czerwca przyniosła pewne zmiany w układzie sił politycznych, jak się wydaje raczej niekorzystne dla stronnictwa elekcji. Ludwice Marii powiodło się wprawdzie pozyskać prawie wszystkich opozycyjnych posłów298, ale za to sta­ nowisko magnackich przyw ódców opozycji budziło coraz poważniejsze obaw y.299 Sytuacja nie musiała być pomyślna, jeżeli wiele osób przypuszczało, że sprawa elek­ cji ze względu na trudności nie stanie na obecnym sejmie.300 Dlaczego ostatecznie zdecydowano się wnieść ją na porządek dzienny? N a co liczo­ no, każąc Janowi Kazimierzowi wygłosić w początkach lipca ową słynną mowę301? — są to już problemy wychodzące zbyt daleko poza temat tych studiów. Istotne jest, że wbrew

U szczytu sławy (listopad 1659—lipiec 1661)

509

jeśli nawet nie bardzo ostre302, nie pozwalały wątpić, że sprawę elekcji wypadnie odłożyć na dłużej303 i przystąpić do niej dopiero z nowymi atutami. Podpisy — między nimi i Czarnieckiego — zebrane pod skryptem o elekcji oraz list do ks. de C onde304 stanowiły pewnego rodzaju zamknięcia pierwszego etapu walki o wprowadzenie na tron polski francuskiego kandydata. W tej fazie działania stronnictw a francuskiego nie doszło jeszcze do użycia siły, nawet w formie wywierania presji na obradujących w Warszawie. Miało się to stać dopiero na przyszłym sejmie 1662 r. Dlatego też wojewoda ruski, o wiele bardziej żołnierz niż.polityk, jak to wielokrotnie stwierdzali posłowie Ludwika X IV , nie odegrał większej roli. K rólow a wykorzystywała jego pozycję społeczną i wielki au­ torytet, ale nie jego umiejętności wojskowe. W pływało to oczywiście na rozgłos nazwiska, przynosiło sławę i nagrody. Ludwika Maria bez wahania poświęciłaby jednak Czarnieckiego, byleby tylko skutecznie i trwale zjednać sobie Lubomirskie­ go i jego popleczników. W ojewoda, mimo wielu wyróżnień, triumfu, nadania Tykocina, uznania same­ go Ludwika X IV 305, zdawał sobie sprawę, że w pewnym momencie m oże zostać odtrącony. Trzeba go było ponownie i długo przekonyw ać306, by zgodził się dalej w ykonyw ać polecenia stronnictwa. Było to tym trudniejsze, że jawne już opowie­ dzenie się po stronie dworu tw orzyło przepaść między nim a społecznością szla­ checkich zaw odow ych żołnierzy.

wszystkim nadziejom pierwsza bitwa o elekcję została przegrana. Głosy sprzeciwu,

dużym niesmakiem przyjęto nieco później skargi na grabieże w 1659 r. w Szlezwiku, Holsztynie i Me­ klemburgii, które dosyć głośnym echem odbiły się na sejmie. Por. diariusze oraz UuA, IX, s. 224, J. Hoverbeck do elektora 1(11) V 1661. 295 AGAD, A. Ros., t. XCVIII 2/2, Wypis z relacji grodzkich warszawskich, 20 V II1661. 296 WAPGd., 300,29,151, f. 392; także 300 R, Ee 19, f. 579-580, Manifestacja Aleksandra Wysockie­ go i Jana Osieckiego w grodzie sochaczewskim, 18 V II1661. 297 K o c h o w s k i, Climacter, II, s. 303; także N. C h w a ł k o w s k i , Effata regum usque ad Joannem Casimirum collecta, Varsaviae 1694, s. 113, także Czart., nr 533, s. 37. 298 C z a p 1 i ń s k i, Opozycja wielkopolska, s. 20. 299 Oss., nr 2981/11, s. 172, J. Caillet do ks. de Condé, 3 V II1661 podjęto nowe kroki do pozyskania Lubomirskiego; por. list Ludwika XIV do J. Lubomirskiego, 1 V II1661, kopia Oss, nr 2981/11, s. 158. 300 UuA, IX, s. 269, J. Hoverbeck do Fryderyka Wilhelma, 25 V I 1661. 301 Mowa na sejmie 4 VII 1661 w wielu drukowanych współcześnie wersjach i w szeregu kopii rękopiśmiennych, podaję bardziej znane: AGAD, AR, II, t. 11, nr 1434; tamże, ks. 20, f. 560; APP, ks. 45, cz. 2, f. 197v; Sucha, ks. 26/39, s. 165; Czart., TN, nr 155, s. 301; Czart., nr 1656, s. 220(197); Oss., nr 12806/1, f. 42, BN, BOZ, nr 934, Oss., nr 189/11, s. 1202; BUW 1.5.21, s. 9-11; tamże, 1.5.20, f. 2-2v; BP A N Kórn., nr 356, f. 168; tamże, nr 362, s. 36-39; tamże, nr 303, f. 66-69, 113-114; WAPP, TO, II, s. 365-368; Appendix, s. 156-160: Data 4 VII potwierdzona przez diariusze gdańskie. Inne daty: 17 VII 1661 (Oss., nr 189/11, s. 1202, K o c h o w s k i , Climacter, II, s. 120); 14 V 1661 (BUW, 1.5.20, f. 2-2v). Wydaje się, że mylono mowę króla z propozycjami zgłaszanymi w sprawie elekcji przez kanc­ lerza w jego imieniu. Por. Oss., nr 189/11, s. 1206; UuA, IX, s. 282, Diarium, 5 V II1661. Brak dat lub błędne daty w wielu dokumentach prowadzą do zupełnego chaosu w opracowaniach historycznych, szczególnie dotyczy to drukowanych raportów de Lumbresa.

302 Diariusze oraz sesje prowincjonalne. Por. C z a p l i ń s k i , Opozycja wielkopolska, s. 19 oraz Oss., nr 2981/11, s. 157, Conditiones... V I 1661. 303 UuA, IX, s. 293, Diarium, 21 VII: „die Königin hofft ihre Intention auf einem extraordinären Reichstage auf die Bahn zu bringen, der aber nicht, wie sie wollte, im September, sonder erst im Januar oder Februar wird angesetzt”; tamże, s. 295, Posłowie do elektora, 26 V II1661, także AmKr., Pot. D. 155, Rożewski do N N , 12 V II1661. 304 Oss., nr 3010/Ü, s. 36, S. Czarniecki do ks. de Conde, Warszawa 27 V II1661; tamże, listy Stani­ sława Potockiego, Jana Leszczyńskiego, Jana Klemensa Branickiego i Wacława Leszczyńskiego, oraz zbiorowy list wyższych oficerów; por. też Oss., nr 2981/11, s. 197, J. Caillet do ks. de Conde, Warszawa 17 V I I 1661; por. też UuA, IX, s. 294; także Waliszewski (op. cit., s. 246-247) podaje treść listu zbioro­ wego A. Potockiego, J. Sobieskiego, J. Sapiehy, J. Potockiego, i S. Jabłonowskiego do Kondeusza z Warszawy, 26 VII 1661 i wspomina o podobnych listach W. Leszczyńskiego, M. Prażmowskiego [błędnie — J. Leszczyńskiego — A. K.], S. Potockiego, S. Czarnieckiego i J. K. Branickiego. 305 W papierach Leszczyńskich przejętych po śmierci Czarnieckiego (BPAN Kórn., nr 1941) znaj­ duje się oficjalny list Ludwika XIV do wojewody ruskiego. 306 UuA, IX, s. 355, J. Hoverbeck do elektora, Warszawa 1(11) V I 1662, relacjonuje rozmowę z kró­ lem, w której Jan Kazimierz opowiadał mu o „dziejach” stronnictwa francuskiego; por. też WAPGd., 300, R, Ee 19, f. 526.

Rozdział

II

„Zbrojne ram ię3francuskiego stronnictwa (sierpień 1661-lipiec 1662)

Upadek sprawy elekcji vívente rege na sejmie 1661 r. pokazał stronnictw u francu­ skiemu, że stosowany dotychczas wachlarz środków oddziaływania politycznego jest niewystarczający do przeprowadzenia obioru ks. d’Enghien na następcę tronu polskiego. N ow y zw rot Lubomirskiego, deklarującego poprzeć elekcję, choć skwa­ pliwie w ykorzystany1, nie mógł już złudzić nikogo, opozycyjne uchwały sejmików wielkopolskich2 kazały wątpić w skuteczność poprzednich zabiegów królowej, czy­ nionych dla pozyskania posłów. N ienowa, ale traktowana przez dwór jako osta­ teczność, myśl użycia przymusu nabierała coraz bardziej realnych kształtów. Pierwszy krok partii francuskiej na tej drodze stanowiła próba opanowania wew­ nętrznych sił zbrojnych; byłoby to oczywiście o wiele korzystniejsze niż ewentual­ ne ściąganie obcych posiłków. O d 6 lipca cała uwaga sejmu, a potem senatu, koncen­ trow ała się na sprawie zapłaty dla wojska.3 Zawiązana oficjalnie w końcu czerwca konfederacja wojsk koronnych4 stawiała przed obu partnerami walki politycznej wielką szansę. Kom u pierwszemu uda się ją w ykorzystać — oto najistotniejszy, moim 1Oss., nr 2981/11, s. 185, J. Caillet do ks. de Condé, 11 V II1661; tamże, s. 217, ten do tegoż 28 VII 1661; tamże, s. 213, A. de Lumbres do H. de Lionne, 28 V II1661; także L u m b r e s , Relations, III, s. 7273; UuA, IX, s. 293, Diarium..., 21 VII. 2 Czart., TN, nr 155, s. 231, Laudum województwa poznańskiego i kaliskiego. 3 WAPGd., 300,29,151, f. 210; Elementa, III, s. 117; AmKr., Pot. D., nr 155, W. Rożewski do N N, 12 VII 1661 „dwudniowa była mowa i kwestyja, kto ma tymi milijonami dysponować i one wojsku dzielić, czyli skarb, czyli województwa”; także „Merkuriusz”, s. 420. 4 Nie jest dokładnie znana datą powstania związku. Oddziały ruszyły z Ukrainy w maju i to jest, moim zdaniem, początek konfederacji. Jak wiadomo, Lubomirski w Jawnej niewinności manifeście twier­ dził potem, że związek zaczął się w lutym-marcu, miał on jednak chyba na uwadze raczej nastroje niż realne działania wojska. Pierwsze dokumenty związkowe są na ogół niedatowane. Por. Oss., nr 189/11, s. 1212-1213. Skarga od wojska koronnego do trybunału głównego, b.d. 1661. Znany mi datowany dokument: Oss., nr 12806/1, f. 43v-47, Transakcyja wojska w związku będącego... w polu pod Policą, 23 VI 1661; także BPAN Kórn., nr 362, f. 1, J. Swiderski do urzędników 23 VI 1661; Czart., nr 402, f. 377 (oryg.), Uniwersał J. Swiderskiego do wojska 26 VI 1661, ciekawym akcentem tego uniwersału jest próba przywrócenia pełnej dyscypliny w ramach Związku; Deklaracyja wojska związkowego... (BJ, nr 5, s. 797) zapewne nieco późniejsza. Do Warszawy wiadomości o zawiązaniu konfederacji dotar­ ły w końcu czerwca lub na początku lipca. Por. Oss., nr 2981/11, s. 167, A. de Lumbres do H. de

512

Buława (1660—1665)

zdaniem, choć niewyeksponowany na plan pierwszy, problem rozgryw ek między opozycją a stronnictw em Kondeusza. O wynik ich Ludwika Maria i jej francuscy doradcy byli w zasadzie spokojni. Ich zdaniem, niezmienionym nawet po pierw­ szych niepowodzeniach, konfederacja była okolicznością nader korzystną dla pla­ nów stronnictw a elekcji.5 Nadzieje wiązano przede wszystkim z dwoma atutami: pieniędzmi i osobą Czarnieckiego. W przedsejmowych przetargach, kiedy punkt ciężkości spoczywał na intrygach politycznych, rola wojewody ruskiego była raczej drugorzędna, obecnie jego zna­ czenie wzrastało niepomiernie. Sława, która opromieniała obrońcę Krakowa, zw y­ cięzcę spod W arki, Strzemeszna, Magierowa i ostatnio Połonki, zdobywcę Alsen i Koldyngi oraz, co najmniej ważne, więzi, jakie istniały dotychczas między woj­ skiem a tym jedynym wśród dowódców, k tóry był bliski szlacheckim żołnierzom, bo sam w yrósł „z tego co boli”, k tóry jak nikt znał i rozumiał brać wojskową, kwalifikowały Czarnieckiego do zajęcia czołowej pozycji w walce o pozyskanie wojska dla planów stronnictwa elekcji. O trzym aw szy francuskie pieniądze — nie tyle dla zapłaty wojsku, byłaby to bowiem kropla w m orzu — ile dla urobienia przyw ódców Związku, miał wojewoda wyruszyć do skonfederowanych oddziałów jeszcze przed zakończeniem sejmu.6 Jednocześnie przewidywano, że po opanowa­ niu konfederacji Czarniecki stanie na czele wojska i będzie nim dowodzić, obok króla, w przygotowanej ekspedycji na Litw ę.7 N a razie powierzono mu w zastęp­ stwie Potockiego i Lubomirskiego dowództwo nad nieskonfederowanymi oddzia­ łami.8 W ypraw a na Litw ę zajmowała w planach dworu bardzo ważne miejsce; miała ona odwlec zapłatę żołnierzom bez narażania na szwank autorytetu króla9 i w zm ocLionne, Warszawa 3 VII 1661; także Oss., nr 189/11, s. 1214, Respons posłom od wojska na wszystkie punkty, dany przez S. Potockiego, Podhajce 23 V III1661. Zwraca uwagę ugodowy ton tego listu. 5 UuA, IX, s. 300, Posłowie do elektora 2 V III1661; tamże, s. 304-305, ciż do tegoż, 9 VIII 1661, powołują się na zdanie de Lumbresa, który twierdzi: „dass der Hof sich eher etwas gutes zu der Conföderation versehen, als diesselbe fürchten möchte”; Oss., nr 2981/11, s. 249, A. de Lumbres do H. de Lionne, 8 VIII 1661; AmKr., Pot. D., 155, cytowany list W. Rożewskiego. 6 Oss., nr 2981/11, s. 185, J. Caillet do ks. de Condé, Warszawa 11 VII 1661; tamże, s. 235, ten do tegoż, 1 VIII 1661; tamże, s. 246, A. de Lumbres do Ludwika XIV, 6 VIII 1661; por. też L u m b r e s, Relations, III, s. X , list Ludwika XIV, 27 V III1661; „Gazette de France”, r. 1661, de Dantzic 7 VII. 7 Pierwsze wiadomości o tej wyprawie Czart., TN, nr 155, s. 313, K. Pac do M. Paca 8 VII 1661. Kanclerz wspomina, że król ruszy zaraz po sejmie, a Czarniecki jest już ordynowany; także Oss., nr 2981/11, s. 185, J. Caillet do ks. de Condé, 11V II1661; tamże, s. 197, ten do tegoż 17 V II1661; tamże, s. 213, ten do tegoż 28 V II1661. Także L u m b r e s , Relations, II, s. 73. 8 Oss., nr 2981/11, s. 213, A. de Lumbres do H. de Lionne 28 V II1661. 9Na sejmie uchwalono wprawdzie podatki na zapłatę wojska Volumina legum, IV, s. 323; starodruk — plakat: uniwersał Jana Kazimierza 29 V II1661, Czarniecki był jednym z komisarzy; także Czart., nr 418, s. 253 (oryg.) tamże, TN, nr 155, s. 351, K. Pac do M. Paca, 1 VIII 1661 — w T N błędnie 10 VIII wspomina o dwudziestodwukrotnym podymnym na sumę 1 004 000 zł i twierdzi, że więcej nie udało się uzyskać. Hoverbeck i Dobrzeński pisali o 50 poborach; UuA, IX, s. 285, Posłowie do elektora, 16 V II1661. Pierwsze dotyczy Litwy (z wyjątkiem niektórych województw i powiatów), drugie Korony (znowu z dużymi wyjątkami) por. Volumina legum, IV, s. 360-369, 386-389. Jan Kazimierz przyjął też

„Zbrojne ramię"francuskiego stronnictwa (sierpień 1661—lipiec 1662)

513

nić pozycję Jana Kazimierza w wojsku. N ie były to nadzieje zupełnie bezpodstawne. Zwycięska kampania, a o zwycięstwie nie powątpiewano, prowadzona przez króla i Czarnieckiego z pominięciem hetmanów mogłaby istotnie zapewnić stronnictwu Kondeusza nieodparty argument w przyszłej batalii sejmowej. Stawka była bardzo duża, dwór też nie zaniedbywał starań, by tę partię rozegrać na swoją korzyść.10 N ie zaniedbywała ich także opozycja. Lubomirski, a raczej jego ludzie dotarli do konfederatów wcześniej niż Czarniecki.11 Trudno zrozumieć, dlaczego wojewoda ruski pozostał w W arszawie do ostatniej dekady lipca12, ale kiedy wreszcie przybył do oddziałów związkowych, wpływy opozycji były tak ugruntowane, że ani 30 000 talarów Ludwika X IV , ani autorytet wojewody ruskiego nie mogły ich już przewa­ ży ć.13 Dla Czarnieckiego cios był tym silniejszy, że nawet chorągwie jego dywizji, choć częściowo opłacone14, zaczęły się skłaniać do związku.15 Nie wszystkie co prawda jeszcze przystąpiły doń formalnie16 i cały sierpień zeszedł wojewodzie na próbach pozyskania oddziałów.17 Miał on nawet deklarować zapłatę z własnej szkatuły.18 posłów wojska koronnego i zapewnił o otrzymaniu pieniędzy oraz zagwarantował je na dobrach królew­ skich. UuA, IX, s. 263, Diarium... 14 VII. Realizacja tego była kwestią dość długiego czasu; por. BPAN Kr., nr 1065, s. 59, M. Prażmowski do J. Lubomirskiego 30 V II1661; także Akta sejmikowe wojewódz­ twa krakowskiego, III, s. 28, 39; „Gazette de France”, r. 1661, s. 952. 10 Oss., nr 2981/11, s. 172, J. Caillet do ks. de Condé, 3 V II1661 wspomina o konferencjach Ludwiki Marii z Czarnieckim i oficerami (związkowymi czy delegatami z Korostyszewa?) i o jej zapewnieniach, że nie omieszka zrobić wszystkiego. 11 BPAN Kr., nr 1065, s. 163, A. Morsztyn do J. Lubomirskiego, 4 V III1661. 12 Trudno przypuścić, by zatrzymywały go tylko sprawy rodzinno-majątkowe, por. Oss. doku­ menty papierowe nr 620, S. Czarniecki do mieszkańców starostwa tykocińskiego, Warszawa 18 VII 1661 oraz AGAD, MK, nr 202, f. 174-174v, 23 V II1661. Roboracja podziałów majątkowych między córkami. O to jednak oskarżał wojewodę de Lumbres (Relations, III, s. 82). 13 Oss., nr 2981/11, s. 249, A. de Lumbres do H. de Lionne, 8 V III1661; L u m b r e s , Relations, III, s. 80; Oss., nr 2981/11, s. 275-276, ten do tegoż, 29 VIII 1661; Czart., nr 418, s. 253 (oryg.), K. Pac do M. Paca, Warszawa 1 V III1661; UuA, IX, s. 305v. J. Dobrzeński do elektora 9 V III1661; Elementa, III, s. 137, awizy 9 V III1661. 14 BPAN Kr., nr 1065, s. 161, A. Morsztyn do J. Lubomirskiego, 2 V III1661. Dywizja Czarnieckie­ go otrzymała asygnacje na podatki, które były przeznaczone dla całego wojska. Sprawa ta wywołała oburzenie, Ludwika Maria deklarowała chęć odwołania tej decyzji „ale raniusieńko oddano asygnacyje deputatom P. wojewody, którzy zaraz z nimi do Wielkopolski pobiegli”. 15 Pierwsze wiadomości na ten temat por. UuA, IX, s. 304, Posłowie do elektora, 9 VIII 1661, powołują się na informacje de Lumbresa; także Czart., TN, nr 155, s. 381, K. Pac do M. Paca, Warszawa 27 VIII 1661; J a s n o w s k i , Listy, ś. 121, S. Czarniecki do B. Radziwiłła, Radzyń 28 VIII 1661; Oss., nr 2981/11, s. 397; BPAN Kr., nr 1065, s. 193. A. Morsztyn do J. Lubomirskiego 12 V III1661, komuni­ kuje o agitacji związkowych w dywizji Czarnieckiego. 16 O oporach oficerów z dywizji Czarnieckiego pisał J e m i o ł o w s k i, op. cit., s. 169; por. także J. F. D r o b y s z - T u s z y ń s k i , Pamiętnik, s. 33 (wyd. A. Przyboś), Dwa pamiętniki z X V II wieku, Wrocław 1954, s. 33. 17 Czart., TN, nr 155, s. 381, K. Pac do M. Paca 27 VIII 1661, Kanclerz pisał, że Czarnieckiemu wprawdzie „kilka mu chorągwi osobliwie tatarskich zbuntowawszy się, do konfederatów poszło, aleć rozumiem, że je odwiedzie od nich, koło czego chodzi”; Morsztyn w cytowanym wyżej liście do Lubo­ mirskiego (12 VIII) wyraża opinię, że zapłata dywizji może doprowadzić do rozerwania Związku, także „Gazette de France”, r. 1661, s. 976. 18 „Gazette de France”, r. 1661, s. 962; Elementa, III, s. 117, Awizy 22 V III1661.

514

Buława (1660—1665)

Były to jednak daremne wysiłki. N ie udało się nawet pow strzym ać od związku chorągwi pozostających dłużej na Białorusi. Czarniecki, k tóry sam jeździł do T y ­ kocina19, by stamtąd poprowadzić wojsko przeciw Dołgorukiemu, o k tórym wie­ dziano, że ruszył ze Smoleńska w kierunku M ohylewa20, żołnierzy swych już nie zastał. Pisał o tym : Ta bowiem regimentu mego część wojska, która odległością samego przedzielona póki było miejsca, teraz do innych zbliżywszy wojsk, disciplinam militarem nie mając w pamięci i tych, które z ręki mojej wzięła, zapomniawszy Tykocina, ode mnie oderwała się i in nexum weszła, że tylko cudzoziemskie regimenty, usarskie chorągwie i kilka kozackich przy mnie zostało się kompanijej.21

M imo zapewnień o wierności składanych przez delegatów Czarnieckiego22, we wrześniu, październiku i listopadzie wszystkie chorągwie husarskie i kozackie zna­ lazły się w obozie konfederatów.23 Dla dworu była to jeszcze jedna nieprzyjemna porażka, dla w ojewody ruskiego osobiście konfederacja oddziałów znaczyła o wiele więcej. O dczuł ją też dotkliwie, tym dotkliwiej, że nigdy nie potrafił zrozum ieć rzeczyw istych przyczyn konfliktu rodzącego się między nim a wojskiem, tym wojskiem, które go zawsze darzyło za­ ufaniem. W inowajcę widział w Lubomirskim, oskarżał, marszałka o przekupienie oficerów24, ale przecież, nie negując bynajmniej prawdziwości tych oskarżeń, ani 19 O pobycie w Tykocinie wspomina W. Huryn w liście do B. Radziwiłła, 20 V III1661, J a s n o w s k i, Listy, s. 120-121. 20 Czart., TN, nr 155, s. 371, K. Pac do M. Paca, 9 V III1661; Czart., nr 418, s. 253 (oryg.) Czart., TN, nr 155, s. 351, K. Pac do M. Paca 1 V III1661; Elementa, III, s. 117, Awizy 22 VIII 1661. 21J a s n o w s k i , Listy, s. 121, S. Czarniecki do B. Radziwiłła, Radzyń 28 V III1661; por. też BPAN Kr., nr 1065, s. 197-198, A. Morsztyn do J. Radziwiłła, 24 V III1661, powołuje się na listy Czarnieckie­ go z 20 V III1661, że jego dywizja, oprócz kilku chorągwi, przeszła do Związku. 22 Oss., nr 5809/III, f. 167, b.d. (oryg.), Deklaracyja od chorągwie kozackiej JKM pancernej JW IM P wojewodzie ruskiemu regimentarzowi naszemu dana...; także Oss., nr 2981/11, s. 302, R. Akakia do Ludwika XIV, Warszawa 1 0 IX 1661. 23 Był to proces stopniowy. Posłowie dywizji przybyli do obozu związkowego 29 VIII 1661 i do 31 VIII trwały pertraktacje; Czart., nr 1655; Od wojska JKM pod komendą JW IMP wojewody ruskie­ go od wojska w związku będącego, oryg. b.d. Już po spotkaniu dywizji z wojskiem konfederackim we wrześniu dywizja Czarnieckiego obozowała poza obozem konfederackim w odległości 3 mil od niego i nie chciała dołączyć. BJ, nr 5, s. 797; por. też J e m i o ł o w ski , op. cit., s. 169. Toczyły się dalsze pertraktacje niezbyt pomyślne, skoro coraz to nadchodziły wiadomości o tym, że chorągwie wojewo­ dy przechodzą do związku; por. Oss., 2981/11, s. 303, B. Akakia do H. de Lionne, Warszawa 1 1 IX 1661; tamże, s. 310, A. de Lumbres do H. de Lionne, Warszawa 1 2 IX 1661. Ostatnie chorągwie przyłą­ czyły się do konfederatów dopiero w listopadzie; BJ, nr 5, s. 805 nn. Traktat dalszego procederu w kole, 21 X I 1661; także Czart., nr 2105, f. 27; BPAN Kórn., nr 356, f. 68v oraz szereg innych kopii; por. też Oss., nr 2981/11, s. 397, A. de Lumbres do H. de Lionne, Warszawa 4 X I 1661; por. też BPAN Kórn., nr 356, f. 62v-63, Reskrypt listu pewnego, to co się w kole związkowym stało, b.d.: „chorągiew usarska JMp wojewody ruskiego dopiero na ten czas, kiedym był, przysięgę oddawała; wojsko ich niemile akceptowało i tej o nich opinijej, że się zlękli Moskwy i do nich przyszli, ale im też oszukanie się stało w chlebie, bo im nie dano, tylko Kalisz i Krosno”. 24 Oss., nr 2981/11, s. 280, A. de Lumbres do Ludwika XIV, Warszawa 5 IX 1661, L u m b r e s ,

„Zbrojne ramię"francuskiego stronnictwa (sierpień 1661—lipiec 1662)

515

4000 talarów , ani znacznie więcej nie w ystarczyłoby, gdyby nie było innych strun, na których opozycja potrafiła zagrać. Przyznam , że jest to dla mnie problem pasjonujący — w jaki sposób wojewoda ruski, postać niewątpliwie od lat najbardziej popularna wśród szlacheckich zawodo­ w ych żołnierzy, człowiek za życia owiany legendą zwycięstw na Ukrainie i w woj­ nie szwedzkiej, nieomal sztandar i symbol wojska Rzeczypospolitej — stał się naraz osobą zaciekle nienawidzoną. Bez dokładnego zbadania dziejów Związku Święco­ nego, omijanego dotąd jakoś przez historyków , nie m ożna odkryć wszystkich kulis konfliktu między Czarnieckim a wojskiem. Sprawa jest bardzo trudna i jakakol­ wiek jednostronność spojrzenia grozi po prostu wypaczeniem obrazu. Zacznijmy od tego, że zacięta „zajuszona” — jakby powiedzieli siedemnastowiecz­ ni — nienawiść do wojewody ruskiego wyziera tylko z dokumentów chwili: żądań Związku, listów jego przedstawicieli oraz olbrzymiej ilości utw orów satyrycznych, które bardziej niż oficjalne dokumenty kształtowały nastroje żołnierskie. Milczą 0 niej lub przynajmniej tuszują wszystkie znane pamiętniki żołnierskie, choć trud­ no je w tym wypadku traktow ać jako źródło wiarygodne. Pisane w wiele lat po wydarzeniach omawiały sprawy związków już z dużej perspektywy czasu, a czas, jak wiadomo, dobrze leczy przeróżne animozje. Najbardziej widać to choćby na przykładzie Paska i Jemiołowskiego. Jemiołowski sam bardzo aktyw ny w Związku Święconym, pisząc swe wspomnienia, oparte zresztą na licznych drukowanych prze­ kazach, zanim dotarł do historii związków, musiał przebrnąć przez lata najazdu 1 napisać wiele pochlebnych słów o talentach wojskowych kasztelana kijowskiego i wojewody ruskiego. Później nijako już było pisać o tej samej osobie rzeczy nie­ przychylne, tym bardziej, że antypatię lat 1661-1663 przesłonił czas i sława lat po­ przednich. Podobnie postąpił przemiły gawędziarz Jan Chryzostom Pasek. Z jego opowiadań aż nazbyt wyraźnie wynika, że choć w zasadzie wierny królowi — nie darzył wcale sympatią stronnictw a francuskiego. O tym , jakoby wojewoda ruski miał gorąco i szczerze popierać plany obioru Francuza, wyrażał się z oburzeniem. Łoś, pisząc z nienawiścią o Ludwice Marii i jej stronnikach, nie wymienił taktownie wojewody ruskiego, choć natychmiast po sprawach Związku pow rócił do podkreślenia roli Czarnieckiego. Jeśli nawet w yłączym y z rozumowania literaturę pamiętnikarską, wypadnie pod­ nieść zastrzeżenia wobec wspomnianych wyżej dokumentów i utw orów atakują­ cych wojewodę ruskiego. Ani jedne, ani drugie nie były tw orem szarego tow arzy­ stwa kom putow ego, toteż łatwiej z nich m ożem y odczytać, jakie były kierunki inspirowania wojska, niż wyciągać wnioski o rzeczywistych nastrojach wśród żoł­ nierzy. Wyniesienie Czarnieckiego przez stronnictw o francuskie, realna rola, jaką mógłby odegrać w walce o pozyskanie wojska, wszystko to stawiało go w centrum Relations, III, s. 82; por. też Processus iudicarius in causa Georgii Lubomirski..., Varsoviae 1664, i Jawnej niewinności manifest, s. 63.

516

Buława (1660—1665)

ostrzału opozycjonistów . Wojewodzie ruskiemu należało odciąć wszelkie m ożliw o­ ści wpływów w wojsku. D roga do tego była prosta — w ystarczyło ujawnić stare grzechy z przydatkiem now ych i powiązać jego imię z tym i posunięciami partii przeciwnej, o których wie­ dziano, że zostaną uznane za zbrodnię. N uta ta, po raz pierwszy bodajże, zabrzmia­ ła w skądinąd arcyciekawym paszkwilu, k tóry de facto nie był paszkwilem, w „Responsie” kanclerza W K sL, imieniem obu kanclerzy.25 N ie ulega wątpliwości, choć K orzon wysuwał to tylko jako luźną sugestię26, że m am y do czynienia nie z autentyczną mową, czy skryptem ad archivum, lecz z do­ skonałym rzeczywiście pamfletem politycznym . D okum ent ma wszelkie pozory autentyczności, wiadomości w nim zawarte są na ogół prawdziwe. Byłoby jednak zupełnie nieprawdopodobne (nawet tylko logicznie rzecz biorąc), by ktokolwiek ze stronnictw a francuskiego publicznie ujawniał, i to w prowokacyjnej formie, tak drastyczne zamysły, jak przygotowania do zbrojnego wprowadzenia Kondeusza na tron. Uwzględniając nawet, że Ludwika Maria, popierana przez Ludwika X IV , prze­ widywała wtedy m ożliwość odwołania się do siły, jeśli zawiodą środki polityczne i nie bardzo się z tym kryła, skoro poinformowała H overbecka, trudno sobie w y­ obrazić, by dwór inspirował „Respons”. O znaczałoby to ślepotę polityczną, wiado­ mo było, że takie sformułowania są po prostu laniem oliwy do ognia. Kanclerze oświadczali przecież, że zgodnie z wolą królowej mieli nakłaniać do elekcji Konde­ usza, a Ludwika Maria widziała ich starania i „przez nas odbierała nie gołosłowną obietnicę, ale rąk własnych podpisy, od których już recedere niepodobna”. Oświad­ czali dalej, że na upartych mają sposoby, gdyż de Lumbres obiecał ściągnąć do Prus 24 000 żołnierzy francuskich, a Szwedzi obiecali w kroczyć z Inflant do Litw y i tam przy pom ocy Czarnieckiego zmusić wszystkich do posłuszeństwa. Potwierdzeniem sądu, że mamy do czynienia z paszkwilem, którego autorem był ktoś bardzo dobrze poinformowany, a jednocześnie opozycyjnie nastawiony do polityki dworu27, jest oficjalne nieomal zaprzeczenie wydane jako druk ulotny, zatytułowany „Fałsz jawnie pokazany, we dwóch mowach, z których jedną pod imieniem pana sekretarza księcia de Conde, a drugą pod imieniem pana kanclerza 25 Druk A. P o d g ó r s k i , Pomniki dziejów Polski, II, Wrocław 1840, s. 340-342, Skrypt ad archi­ vum dany ręką księdza arcybiskupa gnieźnieńskiego Wacława Leszczyńskiego na sejmie księcia Kazi­ mierza Michała Radziwiłła natenczas podczaszego litewskiego, marszałka kola poselskiego r. 1661. Res­ pons Ichmościów Panów Kanclerzów obudwu. Kopie rękopisemne m.in. Czart., TN, nr 155, s. 495; BUW , 1.5.21, f. 11; AGAD, AR, II, ks. 20, s. 541; WAPP, TO, II, s. 369-370; BP AN Kórn., nr 356, s. 62; tamże, nr 362, s. 40-41; Appendix, s. 193-195. Ma to być respons na „Mowę posła i sekretarza Księcia Jegomości de Conde roku 1661 podczas konkluzyi sejmu do królowej jejmości Ludwiki Maryi i IMPP kanclerzów, koronnego Mik. Prażmowskiego i litewskiego Krzystofora Paca, przy prezencyi p. posła francuskiego in conclavi”, por. druk P o d g ó r s k i, op. cit., II, s. 209, oraz wymienione rękopisy; oba pisma występują na ogół łącznie. 26 K o r z o n, Dola i niedola, I, s. 103-104. 27 Być może, że między innymi ten pamflet miano na myśli, gdy Lubomirskiemu zarzucano potem, że wydał skrzętnie tajone tajemnice dworu.

„Zbrojne ramię"francuskiego stronnictwa (sierpień 1661—lipiec 1662)

517

W X L zm yślono”.28 Obszerna ta odpowiedź zawiera dość ostre sformułowania prze­ ciw swawoli poselskiej i kategoryczne zaprzeczenia wszystkich wiadomości poda­ nych w res-ponsie. Stwierdza się też tam , że; Panu wojewodzie ruskiemu dzieje się bezprawie, gdy go tak tam wspominają jako nigdy nie zarabiał, bo nigdy on ręki nie podniósł na ojczyznę, którą nad wszystkie swoje pignora zawsze bardziej kocha za nią się zastawiając szczerze.29

W ten ostatni argument autorzy „Fałszu” wierzyli nie więcej niż we wszystkie inne, skoro de Lumbres pisał do Ludwika X IV , że Czarniecki przekłada swe osobis­ te interesy ponad sprawy publiczne.30 N ie wywarł on też większego wrażenia na tych, do których był adresowany. Agitacja przeciw Czarnieckiemu, choć najpew­ niej inspirowana, padła na grunt dosyć podatny. Ujawniło się to już po pierwszej wizycie w ojewody w obozie konfederackim, kiedy nagle zobaczono, że Czarniecki przestał być łubiany przez żołnierzy.31 Podatność środowiska żołnierskiego na akcenty niechęci, a niekiedy i nienawiści do Czarnieckiego jest równie ciekawa, jak działalność przyw ódców i kryjących się za ich plecami inspiratorów. N ie najgłębiej oceniający polskie stosunki Francuzi całą winę przerzucali na wojewodę, uważając, że jego skąpstwo i brutalna dyscypli­ na, jaką zaprowadził w dywizji, obróciły się teraz przeciw niemu.32 Wiele w tym było na pewno racji. Sprawa Tykocina, jeńców moskiewskich i in­ ne podobne wpłynęły na pewno na stosunek żołnierzy do Czarnieckiego, m oim jednak zdaniem nie w stopniu zasadniczym. Decydowało co innego. W pojęciach tow arzystw a kom putowego, zawsze niezbyt przychylnie nasta­ wionego do magnackich dowódców w ojskowych, Czarniecki opowiadając się po stronie partii francuskiej popełnił zdradę. Mogli to czynić magnaci „czystej krw i” i potępienie ich było o wiele słabsze, ale zrobił to człowiek, k tóry całkiem niedaw­ no był jeszcze tylko zaw odowym żołnierzem — „najemnym porucznikiem ”. K tóż bardziej niż on godny był zaufania towarzystwa, on właśnie powinien bronić inte­ resów żołnierzy, a nie im przeciwdziałać. Mógł „najemny porucznik” zostać i kasz­ telanem i wojewodą, nawet mógł zgromadzić majątek, nie budziło to tak wielkiej zazdrości i nienawiści szlacheckich żołnierzy, dopóki człowiek ten, dotychczas uważany za „swego”, nie zdradził ich interesów. W ystępując zapewne dość ostro 28 Druk ulotny bez daty i miejsca wydania. Także kopia rękopisemna BUW, 1.5.21, f. 14v. 29 Fałsz jawnie pokazany..., s. 20. 30 Oss., nr 2981/11, s. 304, A. de Lumbres do Ludwika XIV, Warszawa 12 IX 1661. 31L u m b r e s, Relations, III, s. 82; por. też Oss., nr 2981/11, s. 304, A. de Lumbres do Ludwika XIV, Warszawa 12 IX 1661. 32 W a 1 i s z e w s k i, op. cit., s. 256, Mémoire sur la Pologne, par le S-r Caillet; Memoriał pochodzi z października 1661; por. Portofolio królowej Ludwiki Marii, wyd. E. Raczyński, Poznań 1844, II, s. 254 nn.; por. także S i e n k i e w i c z , Skarbiec, I; także F. C o 1s o rt, D e la Pologne et des Cabinets du Nord, I, Paris 1841, s. 320; opinie zawarte w memoriale Caillet wielokrotnie powtórzone w instruk­ cjach dla innych posłów, por. L. F a r g e s, Recueil des instructions donées aux ambasadeurs et ministres de France..., IV, cz. 1, (1648-1729), Paris 1888, s. 74-75.

518

Buława (1660—1665)

i prowokacyjnie przeciw nabrzmiałym od dawna pretensjom i żalom wojska i oka­ zując się poplecznikiem niepopularnej od początku partii francuskiej, zawodowy żołnierz oderwał się ostatecznie od dawnej grupy. W chodząc na zawiłe drogi polity­ ki dworskiej, Czarniecki stał się odstępcą środowiska, z którego w yrósł i dzięki którem u rzeczywiście został magnatem. O to podłoże „zdrady” i niechęci, podłoże życiowej klęski. Świetny szlachecki żołnierz, jak nikt w Rzeczypospolitej znający i instynktownie wyczuwający możliwości wojska człowiek, k tóry umiał przyjm ować warunki na­ rzucone przez sytuację i przystosowywać się do nich, stawał się bardzo marnym statystą i politykiem. Jego nowe otoczenie nie zapomniało mu nigdy „niskiego po­ chodzenia”, a starzy podwładni i przyjaciele coraz lepiej przypominali sobie wszyst­ kie wady i przyw ary. Pozostały tylko militarne zdolności Czarnieckiego i te pra­ gnęło w ykorzystać stronnictw o francuskie, rozczarowane już nieco wobec woje­ w ody ruskiego.33 Rokowania z konfederatami Ludwika Maria wzięła sama w swoje ręce.34 Czarniecki po krótkim pobycie w Warszawie w pierwszych dniach września, dokąd ściągnęły go sprawy rodzinne35, przystąpił do przygotowywania w ypraw y na Litwę. Jan Kazimierz wobec tego, że oddziały skonfederowane nie chciały w yru­ szyć bez zapłaty36, niechętnie już myślał o tej ekspedycji, wiązało go tylko przyrze­

„Zbrojne ramię"francuskiego stronnictwa (sierpień 1661—lipiec 1662)

519

wynikających z ostrego sprzeciwu grupy senatorów skupionych w okół Lubom ir­ skiego. Grozili oni niedwuznacznie, że wyjazd króla zostanie potraktow any przez wojsko jako prowokacja.40 W reszcie wydano trzecie wici na pospolite ruszenie litewskie, żądając, by stawi­ ło się 30 września pod M erećzem .41 Król opuścił stolicę zapewne w drugiej połowie miesiąca42 i 28 września stanął w N ow ym D w orze pod Grodnem, skąd ustąpiła zało­ ga rosyjska.43 Czarniecki otrzym ał rozkaz, by z częścią oddziałów pospieszył na Polesie i dalej w kierunku Mińska.44 Polecenia te zostały wydane na początku sierpnia, kiedy jesz­ cze nie było w iadomo, jak się zachowają chorągwie w ojewody ruskiego. N ie za­ stawszy swych oddziałów w Tykocinie, 6 września Czarniecki pow rócił do W arsza­ w y45 i później w yruszył razem z Janem Kazimierzem. Zawiedziony przez własnych żołnierzy, tym większe nadzieje skłonny był po­ kładać w oczekiwanych posiłkach tatarskich.46 Postanowiono też opłacić nieskonfederowane regimenty cudzoziemskie47, których ilość Czarniecki już od dawna po­ większał, prowadząc nowe zaciągi na Pom orzu.48 Poza tym , ponieważ prawie wszyst­ kie chorągwie husarskie i kozackie przeszły do Związku49, wydano listy przypowiednie na zaciąg now ych, Kochowski wspomina o 7 takich now ozaciężnych cho­ rągwiach, między innymi o „nowej” królewskiej pod Niezabitowskim .50

czenie złożone podczas sejmu.37 Rokowania z konfederatami38 odwlokły kilkakrot­ nie w yznaczony term in wym arszu.39 Być może obawiano się też konsekwencji, 33 Oss., nr 2981/11, s. 304, A. de Lumbres do Ludwika XIV, Warszawa 12 IX 1661. 34 BJ, nr 5, s. 798, Ludwika Maria do J. Świderskiego, 23 IX 1661, tamże, punkta od posłów królo­ wej...; także dalsze pertraktacje w październiku; Appendix, s. 184-185, Ludwika Maria do Związku 25 X 1661; tamże, s. 185-187, punkta poselstwa królowej, tamże, s. 187-191, odpowiedź związkowych; por. też Jawnej niewinności manifest, s. 72 nn. 35 Oss., nr 2981/II, s. 280, A. de Lumbres do Ludwika XIV, Warszawa 5 IX 1661. Czarniecki był w Warszawie jeszcze 10 IX; por. Oss., nr 1981/11, s. 297, J. Caillet do ks. de Conde, Warszawa 10 IX 1661. 36 Czart., nr 402, £. 379 (oryg.), J. Świderski do Jana Kazimierza 28 V III1661; tamże, s. 391, ten do tegoż 28 IX 1661; Elementa, III, s. 117-118, wspomina się o liście Świderskiego do króla 6 IX 1661; por. też WAPP, TO, II, s. 384, Uniwersał J. Świderskiego 7 IX 1661; także Oss., nr 2981/11, s. 280, A. de Lumbres do Ludwika XIV, Warszawa 5 IX 1661, BJ, nr 5, s. 797, Deklaracja wojska związkowego... Królowi JM, 1661 in Septembri albo jeszcze in Augusto; Czart., TN, nr 155, s. 437, J. Tarnowski do K. Grzymułtowskiego, 27 IX 1661; BP AN, Kr., nr 1065, s. 1065, s. 197-198, A. Morsztyn do J. Lubo­ mirskiego, 24 VIII 1661. 37 Oss., nr 2981/II, s. 281, A. de Lumbres do Ludwika XIV, 5 IX 1661. ' 38 Kolportowano także pisma agitujące za wyprawą, Czart., nr 390, s. 621 nn.; Argumenta disuasoria... 22 VIII 1661; także BP AN Kórn., nr 362, s. 9-15; „I to też trzeba wiedzieć, iż pospolity jest glos taki, że kto gani P. wojewodę ruskiego, to tchórz, bo się boi, żeby go nie narażono na niebezpieczeń­ stwa przeciw nieprzyjacielowi”, dalej w podobnym tonie o Lubomirskim, którego zobowiązywano do przywrócenia wojska do posłuszeństwa; por. BPAN Kr., nr 1065, s. 597, Senatorowie do J. Lubomir­ skiego, Warszawa 6 IX 1661; także Jawnej niewinności manifest, s. 67 n. 39 Czart., nr 418, s. 253 (oryg.); tamże, TN, nr 155, s. 351, K. Pac do M. Paca, Warszawa 1 V III1661. Król miał wyruszyć 31 VIII; tamże, s. 371 i 381, ten do tegoż 9 VIII, 27 VIII, wymienia termin 1 IX; 2 0 IX miała się odbyć rada wojenna w Nowym Dworze z udziałem Czarnieckiego i Sapiehy.

40 Czart., nr 402, f. 387, List senatorów (f. Tarnowski, A. Trzebicki, S. Potocki, J. Lubomirski, A. M. Fredro, J. Bieganowski) do Jana Kazimierza, Łańcut 2 0 IX 1661, także Jawnej niewinności m ani­ fest, s. 67, Lubomirski zaprzecza, jakoby nie chciał brać udziału w tej wyprawie. 41 Czart., TN, nr 155, s. 371, K. Pac do M. Paca, 9 V III1661, por. też TE, IX, s. 340. 42 Król ciągnął dość wolno, 22 IX 1661 był w Juchnowcu; por. Oss., nr 189/11, s. 1220, Respons JKMci na instrukcyją W. Krzyńskiemu, arcybiskupowi łuckiemu, K. Łupniowskiemu, deputatom try­ bunału koronnego, Juchnowiec 22 IX 1661. 43 TE, IX, s. 340; „Gazette de France”, r. 1661, s. 1219; Elementa, III, s. 118, Awizy 16 X 1661. 44 Cytowane listy K. Paca do M. Paca, 1 VIII, 9 VIII, 27 VIII; także J a s n o w s k i , Listy, s. 120-121, W. Huryn do B. Radziwiłła, 20 VIII. 45 „Gazette de France”, r. 1661, s. 1101-1102. 46 Już w sierpniu K. Pac donosił M. Pacowi, że Jan Kazimierz i Czarniecki wystosowali listy do chana, prosząc, by Tatarzy ruszyli na Litwę, Czart., nr 318, s. 191 (oryg.) TN, nr 155, s. 381, 27 VIII 1661. We wrześniu Caillet pisał, że Czarniecki liczy bardzo na ich pomoc, O.ss., nr 2981/11, s. 297, 101X1661. 47 Oss., nr 2981/11, s. 297, J. Caillet do ks. de Condé, 10 IX 1661. Miały to być pieniądze z kasy francuskiej. 48 WAPP, Wałcz, ks. rei. gr., nr 41, f. 93, Uniwersał S. Czarnieckiego, 8 V I 1661. 49 O ile można sądzić z komputu wojska koronnego znajdującego się na Litwie w końcu 1661 r. BP AN. Kórn., nr 1941 Wojsko JKMci in obsequio zostające... w Czerei, 12 II 1662, z oryginalnym podpisem S. Czarnieckiego, ogólnie zbieżny z drobnymi różnicami z komputem wojska extra nexum, S. F. M e d e k s z a, Księga pamiętnicza wydarzeń zaszłych na Litwie 1654-1866, wyd. W. Seredyński, Kraków 1875, s. 255-257. Nie weszły do związku 2 chorągwie husarskie; królewska i S. Potockiego; kozackich chorągwi było wszystkiego razem 5, w tym chorągiew nadworna S. Potockiego. “ K o c h o w s k i , Climacter, II, s. 517; por. też Komput...

520

Buława (1660—1665)

Trudno określić, z jakimi siłami wyruszył Jan Kazimierz na ekspedycję przeciw Chowańskiemu. K orzon, idąc za Kochowskim 51, przyjmuje 3000 ludzi52, argumen­ tując, że Czarniecki dysponował tylko częścią swej dywizji. M ożna traktow ać tę liczbę jako dość prawdopodobną, z jednym wszakże zastrzeżeniem, że chodzi tylko 0 jazdę.53 2.0 000 wykazane w kompucie, to pewna przesada54, ale najpewniej z kró­ lem pociągnęło także kilka tysięcy piechoty, które wcześniej zapowiadał kanclerz litewski.55 N a początku 1662 r. Czarniecki oceniał swe siły na około 7000 ludzi.56 N ie oznacza to, by ilość wojska, z k tórym Jan Kazimierz stanął w N ow ym D w orze, pozwalała na zmierzenie się z Chowańskim. Kiedy jeszcze zawiodło pos­ polite ruszenie57, jedyną realną siłę stanowić mogły oddziały litewskie. Ściągane ad hoc posiłki58 nie zmieniały sytuacji. W ojska litewskie i te pod regimentem Paca, 1 dowodzone przez Judyckiego znajdowały się w tym czasie nad Dzisną. Połączenie obu dywizji nastąpiło jeszcze 10 sierpnia na skutek wiadomości o ofensywnych po­ sunięciach Rosjan.59 D o drugiej połow y września toczono tylko drobne utarczki, ale 24 września Rosjanie podeszli pod obóz litewski i nastąpiły poważniejsze wal­ ki.60 Zmuszeni do odw rotu wycofali się do Połocka i przez następne 3 tygodnie działania ograniczyły się znowu do starć między podjazdami.61 O ile położenie militarne było dosyć pomyślne, o tyle sytuacja w obozie litew­ skim mogła budzić uzasadnione obawy. N ie pom ogły zaklęcia kierowane do Mi­ chała Paca, by uchronił swe oddziały przed destrukcyjnymi wpływami62, nie pom o­ gli komisarze wysłani na początku sierpnia przez króla.63 Po pow rocie posłów z sej­ mu 6 września, wojska, usłyszawszy ich relacje, nazajutrz „spisek zaczęli form ować, dochodząc zasług krwawo zaharowanych i krzywd naszych”.64 W cztery dni póź­ 51K o c h o w s k i , Climacter, II, s. 517. 52 K o r z o n, Dzieje wojen, II, s. 361. 53 Elementa, III, s. 118, w awizach 19 IX 1661 mowa, iż król ruszył z 5000 ludzi, „ocalonych” z konfederacji. 54 BP AN Kórn., nr 1941, Wojsko JKMci in obsequio zostawające — 22 050; M e d e k s z a, op. cit., s. 255, Komput wojska... 22 860. Z niewiadomych dla mnie przyczyn Korzon uznaje wiarygodność analogicznych komputów wojsk litewskich i twierdzi, że prawe skrzydło liczyło 12 310 ludzi, lewe 10 092. ■ 55 Czart., nr 418, s. 253 (oryg.), K. Pac do M. Paca, 1 V III1661. 56 Por. niżej s. 527 nn. 57 TE, IX, s. 340. 58 Tamże, Czart., TN , nr 155, s. 447, Jan Kazimierz, Nowy Dwór 8 X 1661. 59 Na początku sierpnia do Warszawy nadeszły wiadomości o połączeniu Naszczokina z Chowań­ skim i marszu ich na Wilno, wobec czego Jan Kazimierz nakazał, by oddziały Paca połączyły się z od­ działami Judyckiego i próbowały dać odpór. Por. Czart., TN, nr 155, s. 731, K. Pac do M. Paca, 9 VIII 1661. Obaj dowódcy ze względów obronnych połączyli się jeszcze zapewne przed otrzymaniem rozka­ zów króla. Por. Czart., TN, nr 155, s. 355, 361, 517, M. Judycki do M. Paca, Dzisna 2 VIII, 8 VIII, b.d. Datę spotkania podaje P o c z o b u t - O d 1 a n i c k i, op. cit., s. 46. 60 P o c z o b u t - O d 1 a n i c k i, op. cit., s. 46; K o r z o n, Dzieje wojen, II, s. 362. 61 Tamże. 62 Czart., nr 418, s. 253 (oryg.); TN, nr 155, s. 351, K. Pac do M. Paca, 1 V III1661. 63 Tamże. 64 P o c z o b u t - O d 1 a n i c k i, op. cit., s. 48.

„Zbrojne ramię”francuskiego stronnictwa (sierpień 1661—lipiec 1662)

521

niej obrane zostały władze konfederackie65, 20 września zaprzysiężono artykuły.66 Postanow iono też porozum ieć się ze związkowymi koronnym i.67 Konfederacja wojska litewskiego, choć można było przypuszczać, że okaże się ona bardziej skłonna do walki niż oddziały koronne, bynajmniej nie ze względu na swój patriotyzm , jak tego chce K orzon68, ale na bezpośrednie zagrożenie ziem W iel­ kiego Księstwa, miała dość duże znaczenie dla wyprawy. Trudno dokładnie ustalić, kiedy wiadomości o now ym związku dotarły do Jana Kazimierza, ale będąć w N o ­ w ym D w orze wiedział już o nim .69 Posłowie, którzy przybyli od wojska litewskie­ go, żądali, by dow ództw o objął Czarniecki, w żadnym bądź razie Sapieha. W oto­ czeniu króla oceniano ten związek jako krótkotrw ały, kanclerz stwierdzał z żalem „żeby tak nasi dali sobie perswadować”.70 W brew niektórym sądom71 Jan Kazimierz, nakazawszy koncentrację niektórych oddziałów w Dołhinowie72, sam 10 października wyruszył do M erecza73 a stamtąd, po naradzie wojennej, dalej do Wilna. Oddziały stanęły pod miastem 12 październi­ ka74, załoga moskiewska wycofała się do zamku. N ie można było decydować się na długotrwałe oblężenie, po trzech dniach oddziały polskie ustąpiły z W ilna, masze­ rując przez D ołhinów do obozu litewskiego nad Dzisnę. Być m oże pośpiech spo­ w odowany był wiadomościami o nadejściu Chowańskiego i N aszczokina oraz o nie­ fortunnym z nimi starciu 18 października.75 Oddziały litewskie nie były rozbite i nie w ycofały się, ale nieprzyjaciel rozłożył się w bezpośrednim sąsiedztwie, od­ dzielony tylko dwoma małymi strum ykam i.76 Takie położenie zastał Jan Kazimierz, kiedy w ostatnich dniach października dotarł w raz z oddziałami do Głębokiego77, oddalonego o kilkanaście kilom etrów od 65 Tamże. 66 M e d e k s z a, op. cit., s. 231. 67 Por. WAPP, TO, II, s. 413-415, Instrukcja dla Kazimierza Kowalewskiego od Związku WKsL do wojska koronnego; tamże, s. 415-418, odpowiedź, Kielce 8 I 1662. “ K o r z o n , Dola i niedola, I, s. 116. 69 BPAN Kr., nr 1065, s. 62, M. Prażmowski do J. Lubomirskiego, Nowy Dwór 10 X 1661; „Gazette de France”, r. 1661, s. 1219, błędnie twierdzi, jakoby król otrzymał wiadomość dopiero w Wilnie; także TE, IX, s. 340, Do Warszawy listy Paca o zawiązaniu konfederacji dotarły przed 18 X 1661; por. Oss., nr 298 l/n , s. 358, J. Caillet do ks. de Conde; por. Elementa, III, s. 118, awizy z Krakowa 16 X 1661. 70 Cytowany list Prażmowskiego z 10 X 1661. 71 K o r z o n, Dzieje wojen, II, s. 3P1. 72 Tamże, rozkaz dla F. Wolffa; także Czart., TN, nr 154, Jan Kazimierz do M. Radziwiłła, Nowy Dwór 8 X 1661. 73 Cytowany list Prażmowskiego 10 X 1661; także „Gazette de France”, r. 1661, s. 1219. 74 Data TE, IX, s. 340. Wiadomości potwierdza WAPGd., 300, 29, 153, f. 301, Z Litwy 1661; K o ­ ch o w s ki, Climacter, II, s. 520 pisze niejasno, że król chciał podstąpić pod Wilno i że Załoga nieprzy­ jacielska schroniła się do zamku. Jego opisy tej kampanii są w ogóle mało precyzyjne. 75 P o c z o b u t - O d 1 a n i c k i, op. cit., s. 50-52. 76 Tamże. 77 Jak słusznie zwrócił uwagę Korzon, Głębokie było nie miejscem bitwy, a kwaterą królewską: K o r z o n , Dzieje wojen, II, s. 373. Pomyłka pochodzi stąd, że większość relacji bitwy datowana jest z Głębokiego.

522

Buława (1660—1665)

„Zbrojne ramię"francuskiego stronnictwa (sierpień 1661-lipiec 1662)

523

obozu litewskiego pod Kuszlikami. W ojska konfederackie z marszałkiem swym Że­ romskim, choć wbrew nadziejom dworu, zdecydowanie w rogo nastawione wobec prób spacyfikowania związku78, przyjęły jak najchętniej projekt wspólnej batalii z Chowańskim. Rolę mediatora odegrał tym razem Czarniecki, k tóry przyjechał do obozu litewskiego w czasie zamieszek wewnętrznych i rozpraw y z ugodowo nastawionymi oficerami. W ojewoda co prawda „wielce żałował zejścia tak dobrego żołnierza jakich nie wiele tych czasów”79, ale nie zadrażnił stosunków z konfedera­ tami i przez cały czas pozostał „mężem zaufania” związkowców litewskich.80 Podczas w izyty Czarnieckiego w obozie litewskim uzgodniono dalsze działania obu wojsk. Żeromski zamierzał zdaje się początkowo wywabić Chowańskiego w pole na „swoją” stronę potoków , ale kiedy dowódca rosyjski nie chciał podjąć działań81, postanowiono bezpośrednio uderzyć na obóz przeciwnika. A tak miał sią rozpocząć na 2 godziny przed świtem 4 listopada, a już 3 w pobliże obozu litewskiego ściągnęła piechota królewska.82 D uża ilość pieszych regimentów, którym i tym razem dyspo­ now ano, dawała szansę powodzenia, mimo że obóz Chowańskiego był dość dobrze oszańcowany. Plan szturmu przewidywał, że uderzenie nastąpi jednocześnie z dwóch stron; od frontu zaatakuje Żeromski i dywizja Gosiewskiego, od tyłu Czarniecki z piechotą koronną i jazdą prawego skrzydła litewskiego.83 Zgodnie z tym planem piechota Czarnieckiego zajęła miejsce na tyłach obozu Chowańskiego, odcinając w ten sposób Rosjanom drogę odw rotu.84 Zamiary polskie zostały częściowo pokrzyżowane niespodziewanym wycofaniem się Chowańskiego. W idząc, że Rosjanie szykują się do opuszczenia szańców, C zar­ niecki i Żeromski, każdy na własną rękę, rzucili oddziały do walki.85 Dzięki piecho­ cie dość szybko udało się przełamać opór piechoty nieprzyjacielskiej ostrzeliwującej się zza drewnianych umocnień i zmusić przeciwnika do wyjścia w pole. Tam 78 Korzon (Dzieje wojen, II, s. 363) wspomina o odezwie Jana Kazimierza; pór. też P o c z o b u t O d 1 a n i c ki, op. cit., s. 53, 55; M e d e k s z a, op. cit., s. 261. 79 P o c z o b u t - O d 1 a n i c k i, op. cit., s. 53. 80 Tamże; M e d e k s z a , op. cit., s. 261; także Oss., nr 2981/1, s. 376, A. de Lumbres do H. de Lionne, Warszawa 24 X 1661; Oss., nr 2981/11, s. 487, A. de Lumbres do Ludwika XIV, Warszawa 22 XII 1661; także L u m b r e s , Relations, III, s. 105, BJ, nr 5, s. 794, Krótka relacja zwycięstwa nad Moskwą...; także Czart., nr 2105, f. 41. Konfederaci do komisarzy na rokowania z Moskwą, 30 1 1662. 81 P o c z o b u t - O d 1 a n i c k i, op. cit., s. 53. 82 Tamże, TE, IX, s. 344. “ P o c z o b u t - O d l a n i c k i , op. cit., s. 53. 84 TE, IX, s. 344. 85 Wynika to z konfrontacji znanych relacji o bitwie. Korzon przyjmuje za Poczobutem-Odlanickim, że piechota Czarnieckiego opóźniła się i Litwini musieli sami atakować (Pamiętnik,s. 53-54). Wręcz odwrotnie krótka relacja zwycięstwa 14 X I 1661, BJ, nr 5, s. 794; por.też inne relacje o bitwie TE, IX, s. 344; BJ, nr 5, s. 793, Z listu de data 5 X I z Głębokiego. Opis Kochowskiego (Climacter, II, s. 522 nn.) zdecydowanie bałamutny. Oss., nr 189/n, s. 1245, Nowiny z Głębokiego, 6 X I 1661; WAPGd., 300, 29, 153, f. 302, Kopia listu JMP Bełżeckiego do królowej JM z Głębokiego, 5 XI 1661; por. także A. T h e i n e r, Monuments relatifs aux régnés d’A lexis Michailovitch, Fedor III et Pierre le Grand, Rome 1859, s. 48, 50; krótkie wzmianki „Gazette de France”, r. 1661, s. 1293,1341-1342; Elementa, III, s. 118, awizy z Krakowa, 25 X I 1661, podkreślają zasługi Czarnieckiego.

znów nastąpiło starcie. Rosjanie ustąpili w kierunku Połocka. Doszło wówczas jesz­ cze do trzeciej, zażartej potyczki, podczas której „dawali naszym dobre pamięt­ ne”.86 Braw urow ym atakiem rozerwano szyki moskiewskie, po czym nieprzyjaciela „aż pod Połock siekąc i bijąc pędzieli”.87 Bitwa — o ile można ją tak nazwać — była zwycięska dla strony polskiej, choć okupiono ją dość dużymi stratami własnymi. Zgodnie z przyjętym już zwyczajem Czarniecki rozlokował wojska w dawnym obozie Chowańskiego. W otoczeniu Jana Kazimierza zdawano sobie sprawę, że zwycięstwo pod Kuszli­ kami pozostanie bez większego znaczenia, jeżeli nie będzie się kontynuow ać kam­ panii. Losy jej leżały w rękach wojska litewskiego, bo z siłami koronnym i dalsza ofensywa była niemożliwa.88 Konfederaci, w zorem związkowców koronnych, kie­ dy po odwrocie Chowańskiego przestało im zagrażać bezpośrednie niebezpieczeń­ stwo, zdecydowanie i nadzwyczaj ostro odmówili jakichkolwiek działań. Spostpo­ nowano posłów królewskich, między nimi i Prażmowskiego, żądając, by przysłano kanclerza litewskiego „z piniędzmi, a nie z sposobami”.89 N ie zmieniła tego stano86 P o c z o b u t - O d 1 a n i c k i, op. cit., s. 54. 87 Tamże. 88 Sąd Walewskiego (Historya wyzwolonej Rzeczypospolitej, II, s. 329), jakoby zwycięstwo Czarniec­ kiego z jego winy spełzło na niczym, jest oczywiście bezpodstawny. 89 P o c z o b u t - O d l a n i c k i , op. cit., s. 55; M e de ks z a, op. cit., s. 261. Jeszcze przed bitwą woj-

524

Buława (1660—1665)

wiska nawet w izyta Jana Kazimierza w obozie konfederackim. Jak pisał PoczobutOdlanicki i król „nas nie mógł ująć i przywieść do tego, abyśmy szli do M oskw y”.90 Następnego dnia oddziały litewskie opuściły obóz pod Kuszlikami i odeszły na leża zim ow e.91 W obec takiego stanowiska wojska litewskiego dalszy pobyt króla na Litwie sta­ wał się zupełnie bezcelowy. Jan Kazimierz zlecił Czarnieckiemu regiment dowódz­ tw o92, sam zaś pow rócił pod W ilno.93 Miasto zdobyto 2 grudnia, po czym król udał się na dłuższy pobyt do N ow ego D w oru pod G rodno94, gdzie 20 grudnia miała się odbyć narada senatorów, przeniesiona potem na 5 stycznia do Bielska.95 Czarniecki ruszył na Białoruś i rozlokował oddziały w starym obozie w Czerei.96 Punkt ten był dogodny, pozwalał na jednoczesne blokowanie Chowańskiego

„Zbrojne ramię"francuskiego stronnictwa (sierpień 1661—lipiec 1662)

525

konfederatów100, spełzły na niczym. Marszałek pisał pokorne listy, deklarował szczere intencje, były to jednak tylko dyplom atyczne wybiegi. Konfederaci zebrani na „kole generalnym” w Kielcach nie tylko nie mieli zamia­ ru odstąpić od Związku zanim nie zostaną uregulowane wszystkie zaległości101, ale wciągnięci w batalię polityczną, niezwykle ostro występowali przeciw wszelkim projektom elekcji Kondeusza.102 Siły ich po dołączeniu się dywizji Czarnieckiego w zrosły i Związek stanowił najliczniejszą i bodajże najlepszą grupę wojsk w Rze­ czypospolitej103, cieszącą się poza tym szerokim poparciem społeczeństwa szlachec­

wać, od politycznych przygotowań dworu do nadzwyczajnego posiedzenia sejmu, którego termin w yznaczony był na początek roku 1662. W alka mogła być bardzo ciężka. W szystkie wysiłki tak nad zjednaniem Lubomirskiego99, jak i pozyskaniem

kiego.104 Ludwika M aria i jej francuscy doradcy zdawali sobie sprawę, że w tej sytuacji sprawa elekcji będzie na sejmie przegrana, jeżeli nie sięgnie się do bardziej radykal­ nych środków. Koncepcja użycia siły dla przeprowadzenia elekcji ks. d’Enghien, a obecnie także zgniecenia konfederacji, zaczęła przybierać realne kształty. Jako w ykonaw cę tych planów stronnictwo dworskie widziało wojewodę ruskie­ go. W obec tego, że zawiodły wszystkie próby oparcia się na szlacheckich oddzia­ łach w ojskowych tak koronnych, jak litewskich105, Czarniecki z regimentami cu­ dzoziemskimi, Tataram i i Kozakami oraz ewentualnym francuskim korpusem eks­ pedycyjnym odegrać miał rolę zbrojnego ramienia partii francuskiej.106 Szczególnie

sko deklarowało, że nie pozostanie dłużej w polu niż do 11 XI; tamże, s. 243, Informacyja ad suffragium..., 27 X 1661. 90 P o c z o b u t - O d l a n i c k i , op. cii., s. 56; por. też M e d e k s z a , op. cii., s. 261; por. też Oss., nr 189/11, s. 1284; A. C o d e 11 o, Konfederacja wojskowa na Litwie w 1. 1659-1663. Studia i materiały do historii wojskowości, VI, 1960, s. 33. 91 Tamże. 92 AGAD, Sig., 3, f. 293v, Dzisna n. Dźwiną 14 X I 1661. 93 Jan Kazimierz wyjechał z obozu litewskiego, potem powrócił do Głębokiego, gdzie był jeszcze 20 XI; por. AGAD, AKW, rosyjskie, I, 1/52; Czart., TN, nr 155, Jan Kazimierz do cara, 20 X I 1661; por. tez DE, VII, s. 554; „Gazette de France”, r. 1662, s. 67-68. 94 8 XII król był jeszcze w Wilnie (Czart., TN, nr 155, s. 483, Jan Kazimierz do sędziów ziemskich nowogrodzkich, Wilno 8 X I I 1661) 18 XII już w Nowym Dworze; por. także WAPGd., 300, 53, 408, nr 9, Jan Kazimierz do senatu gdańskiego, Wilno 7 X I I 1661; DE, VIII, s. 33. 95 Czart., TN, nr 155, s. 419, Jan Kazimierz do M. Radziwiłła, Nowy Dwór 18 XII 1661. W kopii błędnie 2 0 1; także P a s e k ,op. cit., s. 247-248, Jan Kazimierz do S. Czarnieckiego 27 X I I 1661; „Gazette de France”, r. 1662, s. 115. 96 M e d e k s z a, op. cit., s. 261; P a s e k, op. cit., s. 194; także TE, IX, s. 346. 97 Oss., nr 2981/II, s. 445, J. Caillet do ks. de Condé, Warszawa 9 X I I 1661; P a s e k, op. cit., s. 248249, Jan Kazimierz do S. Czarnieckiego, Nowy Dwór 2 1 1662. Chan i Chmielnicki jeszcze w listopa­ dzie pisali do wojsk konfederackich, by pospieszyły do walki, ponieważ i oni ruszają. Oss., nr 189/11, s. 1241, listy do J. Świderskiego, 26 XI i 23 X I 1661. 98 Relacje o wypadzie na terytoria moskiewskie, znajdujące się w obcych gazetach są przesadzone: „Gazette de France”, r. 1662, s. 183,212; „Continuatio X ”, s. 15, — Czarnecky Progressen; TE, IX, s. 601. 99 O postawie Lubomirskiego dosyć obszernie W a 1 i s z e w s k i, op. cit., s. 99 nn.; także K o r z o n , Dola i niedola, I, s. 180 nn. Z ciekawszych dokumentów Czart., TN, nr 155, s. 403, J. Lubomirski do Jana Kazimierza 1 1 I X 1661; także Oss., nr 2981/11, s. 487, A. de Lumbres do Ludwika XIV, Warszawa 22 X I I 1661.

100Dalsze próby penetracji stronnictwa francuskiego w Związku, W a 1 i s z e w s k i, op. cit., s. 98 nn.; Czart., TN, nr 155, s. 443, N N do J. Leszczyńskiego, 2 X 1661; tamże, s. 449, Jan Kazimierz do N N , 9 X 1661; por. także korespondencję Oss., nr 339/11, s. 58, F. Czartoryski do Jana Kazimierza, 3 X 1661; tamże, s. 60, tenże do Ludwiki Marii, tamże, tenże do Reja; s. 57, J. Świderski do F. Czartoryskiego, Kielce 8 X 1661; s. 61; tenże do M. Prażmowskiego, Kielce 25 X I 1661; Oss., nr 189/11, s. 1329, Jan Kazimierz do wojsk Związku, Głębokie 16 X I 1661; tamże, s. 1240, odpowiedź J. Świderskiego, Kielce 29 X I 1661; Appendix, s. 191-193, Ad puncta instructionis legatis exercitus ad privatem Regni, die 29 X 1661 ad eodem private Regi; WAPP, TO, II, s. 391; W. Leszczyński do Związku, Łowicz 29 X 1661; BP AN Kórn., nr 356, s. 63-65, Punkta propozycyjej KJM..., także s. 65-66v, odpowiedź J. Świderskie­ go. Z ciekawszych materiałów niewykorzystanych przez Waliszewskiego, J. Caillet do de Condé, War­ szawa 10 X 1661, Oss., nr 2981/11, s. 346. 101Istnieje kilka wersji postanowień koła generalnego w Kielcach; bardziej znane BP A N Gd., Uph., fol. 26, f. 225-232; tamże, 1521, f. 1; WAPGd., 300, 29, 274; Czart., TN, nr 155, s. 483; BP A N Kórn., nr 356, f. 66v nn.; tamże, nr 362, s. 15-21; Czart., nr 1657, s. 121 nn.; tamże, nr 2105, f. 23 nn.; por. także Oss., nr 12 806/1, s. 43v-47; BJ, nr 5, f. 805 nn.; WAPP, TO, II, s. 393-400; Appendix, s. 160-162, także TE, IX, s. 347-348; K o c h o w s k i , Climacter, II, s. 530 nn. 102BP A N Kórn., 356, f. 62v-63, Reskrypt z listu pewnego... (1661); „na Kondeusza kto by kreskę dał, na szablach go roznieść”. Także punkt 7 instrukcji Związku na sejmiki: pruski 1 XII 1661, DE, VIII, s. 36; sieradzki 20 I 1662, DE, VIII, s. 49; WAPP, TO, II, s. 435-436; średzki, 20 I 1662; tamże, s. 426-427; ziemi chełmskiej 31 X I I 1661, BP AN Kórn., nr 362, s. 21-23; proszowicki, 1 X I I 1661, Akta sejmikowe woj. krakowskiego, III, s. 44-46, por. też W a 1 i s z e w s k i, op. cit., s. 99. 103 Por. komputy AGAfl, AR, II, t. 11, nr 1447; Oss., nr 12 806/1, f. 50-53v. 104 Czart., nr 402, f. 437. Świadczą o tym sejmiki relacyjne 1661, z ciekawszych uchwał sejmik średzki; por. także WAPGd., 300, 29, 152, f. 63-64. 103 Oss., nr 2981/11, s. 487. A. de Lumbres do Ludwika XIV, Warszawa 22 XII 1661; także L u m ­ b r e s , Relations, III, s. 110-113. 106 Świadczy o tym wyraźnie stanowisko K. Paca. Miał on w rozmowie z Cailletem oświadczyć, że na przyszłym sejmie nie poniosą już klęski. Odbędzie się on w marcu lub kwietniu 1662 r. po zawarciu

i Dołgorukiego oraz niezbyt oddalony od U krainy, skąd miały nadejść posiłki ko­ zackie i tatarskie.97 W oczekiwaniu na nie Czarniecki spędził w obozie pod Czereją całą zimę, prowadząc niewielkie tylko działania przeciw wojskom rosyjskim.98 Pobyt w ojewody ruskiego na Białorusi nie oderwał go, jak można by się spodzie­

526

Buława (1660—1665)

liczono na pom oc Tatarów , wiadomo było bowiem, jak bardzo boją się ich konfe­ deraci. Ściągnięci przez wojewodę ruskiego w pobliże miejsca obrad sejmowych, mogli już samą swoją obecnością wpłynąć na przebieg sejmu. Poza tym już wtedy prawdopodobnie myślano o możliwościach zbrojnego rozbicia zw iązku.107 A by zamaskować charakter tych poczynań, przyjęto w grudniu wysunięty przez Czarnieckiego projekt utw orzenia kontrzw iązku.108 Zawiązał się on pod dyrekcją Niezabitowskiego, porucznika nowej królewskiej chorągwi husarskiej, zawiódł jed­ nak pokładane w nim nadzieje.109 Uw ażany przez wszystkich za imprezę organi­ zowaną przez Czarnieckiego110, wzmógł tylko nienawiść konfederatów do wojewo­ dy, nie odgrywając przypisywanej mu dywersyjnej roli. W ynikało to przede wszyst­ kim ze składu oddziałów Czarnieckiego, wśród których było bardzo mało chorąg­ wi szlacheckich. Ks. Piekarski, przez którego Czarniecki przesłał projekt utw orzenia Związku Pobożnego i k tó ry pow rócił doń z akceptacją tego planu, przywiózł również nowe polecenia dworu dla wojewody ruskiego.111 Czarniecki dowiedział się wówczas o za­ miarach związanych z jego,-osobą, przede wszystkim o tym , że nie ma przybyć na sejm, lecz tylko przyprow adzić wojsko w pobliże W arszaw y.112 Jeżeli w Warszawie liczono, że wojewoda bez większych oporów zgodzi się wypełnić przesłane mu instrukcje, to przyw ódcy stronnictw a niemało się rozczaro-

pokoju z Moskwą i spacyfikowaniu konfederatów litewskich. Wojewoda ruski będzie wówczas dyspo­ nował 10 000 Tatarów i 20 000 Kozaków, a plan elekcji vívente rege zostanie bez trudu przeprowadzo­ ny. Oss., 2981/11, s. 449, J. Caillet do ks. de Condé, Warszawa 9 XII 1661. Jeszcze wyraźniej plan przeprowadzenia sejmu pod presją siły wojskowej zarysował się w korespondencji de Lumbresa. Stwier­ dzał on wyraźnie, że konfederaci boją się Tatarów i wypadnie ściągnąć wojewodę ruskiego z częścią wojsk tatarskich w pobliże sejmu. Por. Oss., nr 2981/11, s. 491, A. de Lumbres do H. de Lionne, War­ szawa 23 X I I 1661; także L u m b r e s , Relations, III, s. 105, 110; Oss., nr 2982/11, s. 26, A. de Lumbres do Ludwika XIV, Warszawa 2 I I 1662. To samo zresztą nieco później (16II) twierdził Caillet: „Si l’on ne peut avancer l’élection dans la diète, on verra á prendre des mesures pour former un parti et pour en venir á la force. L ’armée de Czarnecki sera un assez bon fondement”. W a 1 i s z e w s k i, op. cit., s. 251; Natomiast we Francji Kondeusz przystąpił do formowania korpusu i ewentualnej wyprawy do Polski; por. Oss., nr 3005/1, s. 60, jego list do Cailleta, Paris 6 II 1662. 107 Oss., nr 2982/11, s. 26. A. de Lumbres do Ludwika XIV, Warszawa 2 II 1662. 108 Propozycję utworzenia Związku Pobożnego przywiózł zapewne Piekarski do Grodna w grud­ niu 1661 r. Por. P a s e k, op. cit., s. 244, 248. Otrzymawszy akceptację królewską powrócił z nowymi instrukcjami do obozu Czarnieckiego. O samej koncepcji powstania Związku z inspiracji Czarnieckie­ go pisał obszernie de L u m b r e s, Relations, III, s. 113-114; por. też Elementa, III, s. 120, awizy z War­ szawy 6 II 1662. “ K o c h o w s k i , Climacter, II, s. 36 nn. 110 UuA, IX, s. 317, J. Hoverbeck do elektora 2 0 II (2 III) 1663. 111 Elementa, III, s. 120, Awizy 6 II 1662; P a s e k , op. cit., s. 262; także Czart., TN, nr 155, s. 529, S. Czarniecki do M. Paca 2 4 1 1662, wspomina o przybyciu Piekarskiego. 112 Oss., nr 2982/11, s. 61, de Lumbres wyraźnie stwierdzał, że Ludwika Maria wysłała do wojewody Piekarskiego, by ten wyperswadował mu, aby się nie zjawiał na sejmie, między innymi dlatego, że powinien zostać z wojskiem. Por. także L u m b r e s , Relations, III, s. 117, „Gazette de France”, r. 1662, s. 251.

„Zbrojne ramię" francuskiego stronnictwa (sierpień 1661—lipiec 1662)

527

wali. W obec zarazy szalejącej na Litwie Czarniecki, k tó ry już wcześniej zamierzał ruszyć na Polesie113, ściągnął wojsko, lecz po drodze zatrzym ał się jakoby dlatego, że „stanąwszy w dobrym miejscu ode dnia, do dnia nie chciało się stamtąd, żeby był wojsko odżywił i podskrobał szpiżarni panom związkowym litewskim”.114 Żołnie­ rze w ojewody istotnie ograbili wówczas województwo mińskie i now ogrodzkie115, zwłaszcza że w zawierusze związkowej trudno było odróżnić, kto grabi: ludzie Czarnieckiego czy konfederaci116, ale powód wstrzymania marszu był o wiele waż­ niejszy. Czarniecki przede wszystkim oczekiwał odpowiedzi na listy, z którym i ks. Piekarski ponownie odjechał do W arszaw y.117 O propozycjach zaw artych w listach pisał częściowo Waliszewski. W spomniał on, że Piekarski przybył do W arszawy z projektem Czarnieckiego, by na sejmie w ogóle nie poruszać sprawy elekcji vívente rege.m P rzy bliższym badaniu okazało się, że zastrzeżenia w ojewody wobec planów stronnictw a były bardziej sprecyzo­ wane. W Tekach Lukasa zachowało się ogólne streszczenie propozycji Czarnieckie­ go119, wspominają o nich także Caillet i de Lumbres w swych listach.120 Ponieważ w szystko to niezbyt interesowało Lukasa, dysponujemy tylko skróconym i wypisa­ mi, pomijającymi właśnie plany Czarnieckiego. Utrudnia to znacznie interpretację; odnalezienie owego listu wojewody ruskiego miałoby niezwykle ważne znaczenie. Ze streszczenia de Lumbresa wynika jasno, że Czarniecki był zdecydowanym prze­ ciwnikiem walki bratobójczej.121 Podawał szereg powodów, a więc, że ma tylko 7000 do 8000 ludzi, że m ożna w zupełnie inny sposób uspokoić konfederatów. Nawet 113 J a s n o w ski , Listy, s. 121-122, S. Czarniecki do B. Radziwiłła, Czereja (błędnie odczytane przez wydawcę jako Czarnca) 2 II 1663. Jeszcze 12 II oddziały Czarnieckiego stały w Czerei (BPAN Kom., nr 1941 Wojsko JKMci in obsequio zostawające...) on sam zaś, zapewne, kwaterował w Leplu oddalonym od obozu o około 50 km ( P a s e k , op. cit., s. 262). Pasek cytuje listy Czarnieckiego z 1 i 12 II spod Kojdanowa (tamże, s. 267-269), jest to jednak omyłka w datach, ponieważ z oryginalnej korespondencji wojewody i podpisanego przezeń cytowanego komputu wynika, że w pierwszej poło­ wie lutego nie opuszczono jeszcze obozu w Czerei; błędne wiadomości DE, VIII, s. 70, jakoby Czar­ niecki 1 4 II 1662 przybył do Warszawy. 114 P a s e k, op. cit., s. 278; o dalszych ruchach wojsk Czarnieckiego pisał także J. Caillet do ks. de Condé, Warszawa 17 II 1663, Oss., nr 2983/11, s. 54. 115 BP A N Kórn., nr 1558, f. 50, Jan Kazimierz do Bogusława Radziwiłła, Warszawa 29 1 1662. 116AGAD, Sig. 5, f. 49, Uniwersał na zniesienie kup swawolnych pod pretekstem suplementów wielmożnego wojewody ruskiego po WKsL chodzących..., Warszawa 22 I 1662; por. także AGAD, BOZ, I, t. 25, 300, 37, Jan Kazimierz do J. Zamojskiego, Warszawa 22 1 1662. 117Elementa, III, s. 120, awizy z Warszawy 1 4 II 1662. 118 W al is ze w s k i , op. cit., s. 102-103, na podstawie listu A. de Lumbresa do Ludwika XIV, 1 6 II 1662; por. Oss., nr 2982/11. 119 Oss., nr 2 9 8 2 /n , s. 61 nn. (zakończenie po s. 60), Relation des propositions faites de la part du palatin de Russie Charneski. Jest to streszczenie de Lumbresa listu Czarnieckiego w Tekach Lukasa, na dodatek jeszcze niepełne; także streszczenie L u m b r e s , Relations, III, s. 118. 120 Oss., nr 2982/11, s. 52 nn., J. Caillet do ks. de Condé, Warszawa 17 II 1662, s. 63 nn., tenże do tegoż, Warszawa 24 II 1662; s. 57, A. de Lumbres do Ludwika XIV, Warszawa 23 II 1662; s. 59, A. de Lumbres do H. de Lionne, Warszawa 23 II 1662. 121 Oss., nr 2982/n, e. 62, Relation; „II ne propose pas d’en venir aux mains avec les dites armees, ayant de sa repugnance a tremper ses mains dans le sang de ses compatriotes et etre auteur d’une guerre civile”.

528

Buława (1660—1665)

gdyby skonfederowani mieli zamiar zaatakować, uważał, że król i królowa powinni się schronić w jednym z ufortyfikowanych miast pruskich i tam czekać na posiłki. W ostateczności godził się tylko sprowadzić wojska nieco bliżej, by w razie bezpo­ średniego zagrożenia króla przez oddziały związkowe przyjść mu z pom ocą. Trudno powiedzieć, czym było spowodowane takie stanowisko. W memoriale wysłanym do W arszaw y Czarniecki stwierdzał wyraźnie, że nie chce ryzykow ać swej pozycji, dobrego imienia i majątku w tak niebezpiecznej imprezie.122 Praw do­ podobnie przewidywał także możliwość poniesienia klęski — siły konfederatów były bez porównania liczniejsze, właśni żołnierze, poza regimentami dragońskimi, niepewni, na zapleczu związek litewski. M oże więc nie tak bardzo mylił się Pasek, kiedy nie wierzył, że wojewoda zbrojnie poparłby elekcję „Kondeusza wprowadzić per prom otionem Czarnieckiego — tego by byli nigdy nie dokazali, bo ja wiem co on o tej elekcyjej sentiebat”.123 Stronnictwo francuskie przyjęło postulaty Czarnieckiego i nominalnie godziło się zaakceptować łagodne i pokojowe postępowanie z konfederatami oraz nie w y­ stępować oficjalnie ze sprawą elekcji.124 Rozumiano bowiem, że jeśli tak oddany człowiek jak wojewoda ruski wysuwa swoje zastrzeżenia, nie znajdzie się w Polsce nikt, kto by tę bratobójczą walkę poprowadził. Ponieważ jednocześnie zawiodły nadzieje na spodziewane przybycie korpusu ekspedycyjnego — Ludwik X IV nie zgodził się przysłać wojsk francuskich, tylko szwedzkie125, co było nie do przyję­ cia126 — postanowiono szukać rozwiązań kom promisowych. Oddziały Czarnieckie­ go, które zamierzano mimo wszystko ściągnąć i rozlokow ać na linii W isły, między Warszawą i Toru n iem 127, miały stanowić tylko rodzaj odwodu. W ojewoda ruski tym razem, choć także niezbyt pospiesznie, zastosował się do poleceń króla i wyruszył z częścią swych oddziałów w kierunku W isły.128 Wydaje się, że wziął z sobą nie więcej niż 4000 ludzi z regimentów cudzoziemskich.129 P ozo­ stałe grupy wojska ściągnęły na Podlasie i miały się rozlokow ać na północnym Ma­

122 Tamże, s. 63-64. J. Caillet do ks. de Conde, Warszawa 24 II 1662, s. 57, de Lumbres do Ludwika XIV, Warszawa 23 II 1662. 123 P a s e k, op. cit., s. 352. 124 Oss:, nr 2982/11, s. 63-64; J. Caillet do ks. de Conde, Warszawa 24 II 1662; UuA, IX, s. 321, J. Hoverbeck do Fryderyka Wilhelma, 10 III 1662. 125 Ludwik XIV do A. de Lumbres, 1 0 I I 1663, druk W a 1 i s z e w s k i, op. cit., s. 250-251; por. także Oss. 2982/11, s. 37 nn. 126 Oss., nr 2982/11, s. 86, A. de Lumbres do H. de Lionne, Warszawa 9 III 1662. 127 Tamże, s. 52-54, J. Caillet do ks. de Conde, Warszawa 17 II 1663, ocenia realnie możliwości zgrupowania około 11 000 nad Wisłą, między Warszawą i Toruniem. Celem takiego rozłożenia wojska ma być blokowanie Prus i ochrona Warszawy przed konfederatami. 128 Oss., nr 2982/11, s. 76-77, J. Caillet do ks. de Conde, Warszawa 3 III 1663; komunikuje, że Jan Kazimierz otrzymał przedwczoraj (1 III) list od Czarnieckiego z wiadomością, iż ten ruszy w drogę i z zapewnieniem, by nie obawiać się konfederatów. 129 UuA, IX, s. 322, J. Hoverbeck do elektora 10 III 1663, Czarniecki zbliża się z 4000 ludzi mehrentheils fremden; tamże, s. 331, tenże do tegoż 12(22) III 1663.

„Zbrojne ram ię’’francuskiego stronnictwa (sierpień 1661—lipiec 1662)

529

zow szu.130 N ie było też m ow y o sprowadzeniu pod Warszawę Tatarów . W szystko to wskazuje, że Czarniecki raczej nie liczył na zbrojne starcie ze Związkiem Święco­ nym , a jego rola ograniczać się miała do defensywnej obrony sejmu131, a nie do p róby ataku. W przeciw nym wypadku podążyłby przynajmniej z siedmiotysięczną armią, o której pisał w swym memoriale. W tym czasie zresztą ponowił on próby porozumienia z konfederatami.132 N ie lepiej niż przygotowania militarne przebiegały przedsejmowe przygotowania polityczne. I tutaj król i stronnictwo francuskie starali się usilnie w ykorzystać auto­ rytet wojewody ruskiego dla zneutralizowania konfederatów i zatarcia wrażenia, jakoby całe wojsko opowiadało się przeciw elekcji vívente rege. W pismach kancela­ rii królewskiej, sugerujących treść instrukcji sejmikowych, aż roiło się od komple­ mentów pod adresem Czarnieckiego.133 Z tego samego też okresu pochodzi znany w wielu odpisach, a więc zapewne szeroko rozpowszechniany panegiryk Bóg za­ płać134; ...Bóg zapłać cny Czarniecki, że z Bożej pomocy Sławę polską rozszerzasz w krajach ku północy, Sławę, która przez zły rząd ledwie nie zgubiona Przez twą dzielność już teraz znacznie poprawiona, Bóg zapłać iżeś wiernie stanął przy swym panie Przy wierze, przy wolności; kiedy wielu zdanie Udało się za cudzym królem z wielkiej trwogi, Tyś szable nie chciał rzucić pod tyrańśkie nogi...

W yliczyw szy wszystkie wojenne zasługi Czarnieckiego, autor stwierdzał, nie­ zbyt zresztą zgodnie z prawdą: Bóg ci zapłać, że umiesz, jako wojskiem rządzić Ani ty żołnierzowi dasz po włościach błądzić, Ustawać w posłuszeństwie. Ani się buntuje, Kiedy się bić, wtenczas się nie konfederuje...,

Podkreślono też w utworze osobiste przym ioty wojewody: Bóg zapłać, że w twym sercu zazdrość nie panuje, Skromność twoja nikomu sławy nie ujmuje...,

a kończono go słowami: 130BPAN Kr., nr 1065, s. 82, Ordynans na konsystencyją wojsku od granic moskiewskich powraca­ jącemu, Zabłudów 5 III 1662. 131 BUP, Akc. 1664, Biographie... 132 WAPGd., 300, 29, 153, f. 147, B. Krause do rady gdańskiej 3(13) III 1662. 133 WAPGd., 300, 29, 153, Wzór instrukcji sejmikowej, Warszawa 2 0 II 1662; por. t eż Akta sejmiko­ we woj. krakowskiego, III, s. 47. 134 N o w a k - D łu ż e w s k i, op. cit., s. 61-63. Poza kopiami, o których wspomina wydawca, także Oss., nr 189/11.

530

Buława (1660—1665) Bóg zapłać, mówmy wszyscy z serca Czarnieckiemu, Mężowi w cnotach wielkich nieporównanemu. Zazdrość niechaj się puka, twa cnota nie straci Bohatyrze, nagrody, Bóg ci ją zapłaci...

A rgum enty te nie w yw arły większego wrażenia niż inne, czego dowodem choć­ by brak podziękowań dla Czarnieckiego w wielu instrukcjach sejmikowych135 i to mimo odniesionego przezeń jedynego w tym roku zwycięstwa. Sejmiki przebiegały bardzo burzliwie, ale większość szlachty zdecydowanie opowiadała się przeciw pla­ nom elekcji i podkreślała swą solidarność z konfederatami.136 Sejm od początku nie zapowiadał się pomyślnie dla stronników elekcji.137 N ie w chodząc w całokształt rozgrywek politycznych, wypadnie skoncentrow ać się jed­ nak na zagadnieniach wojskowych, związanych jak najbardziej z osobą Czarniec­ kiego, na które zresztą była skierowana uwaga zarówno dworu, jak i opozycji. N a sejmie 1662 r. spotkały się trzy poselstwa wojskowe z trzema różnymi instruk­ cjami z trzech kół generalnych trzech związków. Najwcześniej zebrało się koło general­ ne oddziałów wiernych królowi, które pozostawały z Czarnieckim na Litw ie.138 W instrukcji wydanej w końcu stycznia w Czerei, jak to zwykłe bywa, nie bra­ kowało pochwał pod adresem wojewody ruskiego. Postulaty były umiarkowane, a prośby o nagrody względnie skromne. K ról doceniając trudne położenie C zar­ nieckiego, uwzględnił szereg życzeń tego koła.139 Przedstawiciele „konfederatów Czar­ nieckiego”, jak ich powszechnie nazywano, nie odegrali w zasadzie poważniejszej roli podczas sejmu.140 Prezentacja sztandarów zdobytych w walkach na wschodzie nie nabrała tym razem rozgłosu, wiadomo o niej tylko z nielicznych w zm ianek.141

135Jedno z nielicznych podziękowań A G Z , X X I, 2, s. 340. Instrukcja sejmiku wisznieńskiego. 136 C z a p 1 i ń s k i, Opozycja wielkopolska, s. 25; K o c h o w s k i, Climacter, III, s. 10-11; por. też Oss. nr 2982/n, s. 5, A. de Lumbres do Ludwika XIV, Warszawa 5 1 1662; por. też WAPP, TO, II, s. 457. 137 Wzmianki o sejmie u K o r z o n a , Dola i niedola, I, s. 104,136,181-182; także w starszej literatu­ rze przede wszystkim J. K. P 1 e b a ń s k i, D e consilio designandi successor, regni vivoJ. Casimiro... Berlin 1859; tenże, Jan Kazimierz Waza, Maria Ludwika Gonzaga. Dwa obrazy historyczne, Warszawa 1862, także J. K. Z ał u s k i, Uwagi nad obiorem ks. Kondeusza, Jasło 1857. Z nowszej literatury Czapliński, Opozycja wielkopolska, s. 25-29. Oprócz wykorzystanych tam źródeł dużą wartość posiadają diariusze sejmu, WAPGd., 300, 29,153, f. 122-143,244-265 v; wypisy w Tekach Lukasa; oraz awizy — Elementa, m , s. 120 - 121 . 138 WAPGd., 300, 29, 153, f. 306 nn. AGAD, APP, ks. 45, cz. 2, f. 266, BP AN Kórn., nr 348, f. 5458v, Instrukcja..., Czereja 2 5 1 1662. 139 Wymieniam przykładowo: w instrukcji znajduje się postulat o wynagrodzeniu Tedwina. Jan Kazimierz w czasie sejmu dał Tedwinowi przywilej na kilka wsi, AGAD, MX, nr 203, f. 56, Warszawa 8 Ul 1662. Także postulaty częściowego uregulowania zaległego żołdu zostały zrealizowane; por. też WAPGd., 300, 29, 153, f. 34v, Relation... 140 WAPGd., 300, 29,153, f. 148, B. Krause do rady gdańskiej, 3(13) III 1662: „Die Abgesandten von denen Czarneckischen Verbundenen in gleichen publice in senatu Audientz gehabt”; tamże, f. 134, Relation..., Reichstage 2 III; „Gazette de France”, r. 1662, s. 343. 141 „Continuado X ”, s. 63.

„Zbrojne ramię" francuskiego stronnictwa (sierpień 1661—lipiec 1662)

531

Pierwsza instrukcja związkowych litewskich142 była również niezwykle spokojna w tonie, a i druga nie zawierała napastliwych aluzji politycznych143, pewne ostrzej­ sze akcenty znalazły się dopiero w suplemencie.144 Jest to niezwykle charakterys­ tyczne. Położenie związku litewskiego nie różniło się zasadniczo od położenia kon­ federatów koronnych, ale Litwini byli nadal stosunkowo mniej rozpolitykow ani.145 Nie pasjonowali się, mimo manifestacji, złożonej w październiku pod wpływem Związku Święconego146, walką stronnictw na sejmach, nie opowiadali się na ogół po którejkolwiek ze stron, rzadko używali argumentów politycznych. Żądali słusznej zapłaty i gdyby ją dostali, nastąpiłoby zupełne uspokojenie. Inaczej było z żołnierzami komputu koronnego. Ju ż pierwsza instrukcja „koła rycerskiego” w Kielcach, zawierająca aż 40 punktów, była nieco ostrzejsza w tonie niż postulaty Litw inów .147 N ie m ożna przypisywać tego ani różnicy tem peram en­ tów , ani innym h oryzontom myślowym przywódców. Pow ody były głębsze. Koło kieleckie, choć tego dziś z całą pewnością nie udowodnimy, musiało być przez pra­ wie cały czas wszystkich swoich obrad umiejętnie inspirowane.148 Zresztą niektóre postulaty zw iązkowych świadczą aż nadto wyraźnie, kto mógł być tym inspirato­ rem. Instrukcja obok żądań szybkiej zapłaty, zawierała wiele przejrzystych aluzji politycznych, znajdowała się też w niej nowa, słaba jeszcze, próba ataku na C zar­ nieckiego. Związkowi, reprezentując interesy wojska, byli niezadowoleni z niektó­ rych uchwał konstytucji 1661 r. Podważali 40 punkt uchwały sejmowej o „dosta­ tecznym rachunku” wojewody ruskiego z sum, które miał on otrzym ać na wojsko w przededniu oblężenia Krakowa w 1655 r. i prosili, na razie jeszcze w tonie spokoj­ nym , o dokładne wyliczenie się z ow ych 60 000 i jeszcze z 30 000, które Czarniecki miał otrzym ać nieco później. Poruszono także sprawę nadania dziedzicznie T y k o ­ cina, podkreślając jednak, że wojsko nie zazdrości tego odważnemu i zasłużonemu w odzowi, obawia się tylko, by nie uszczuplało to praw żołnierzy. Znalazła się w in­ strukcji poza tym sprawa przejęcia jeńców moskiewskich. W zestawieniu z dość ostrym i atakami na dwór, z jakimi w pierwszych dniach sejmu wystąpili posłowie, punkta wojskowe149 musiały się wydawać nie bardzo groź­ 142 Czart., nr 2105, f. 37 nn., Instrukcja (z podpisami Kotowskiego i Żeromskiego), Ośnieje 10 I 1662, zawiera nawet życzenia dla S. Czarnieckiego. 143 WAPGd., 300, 29, 153, f. 336-343, BPAN Kórn., nr'348, f. 48v-53v, AGAD, APP, ks. 45, cz. 2, f. 219, Instrukcja, Wołkowysk 25 II 1662, inny nieco tekst M e d e k s z a, op. cit., s. 273-283. 144 M e d e k s z a, op. cit., s. 283-291; także BPAN Kórn., nr 348, f. 84v-90, Kobryń 15 III 1662. 145 C o d e 11 o, op. cit., s. 32. 146 BPAN Kórn., nr 356, s. 156-156v, Manifestacyja wojsk WKsL contra novam electionis materlam..., Kielce 21 X 1661. 147 WAPGd., 300,29,151, f. 397 nn., Postanowienie kola rycerskiego, Kielce 6 I I 1662, por. także 300, 29,153, f. 266; także Czart., TN, nr 155, s. 531. Postanowienie i s. 581, Instrukcja; także AGAD, APP, ks. 45, cz. 2, f. 199; por. także Oss., nr 228/11, f. 165; nr 339/11; nr 12 806/1, f. 54; WAPP, TO, II, s. 437-438; BPAN Kórn., nr 362, s. 24-29; tamże, nr 348, f. 27—48b; K o c h o w s k i , Climacter, III, s. 14-22. 148 Oss. nr 2982/11, s. 16, J. Caillet do ks. .de Conde, Warszawa 20 I 1662. Wspomina o dalszej penetracji związku przez Lubomirskiego. 149 Poselstwo występowało 1 III, WAPGd., 300,29,153, f. 134, Relation; tamże, f. 148, B. Krause do rady gdańskiej, także „Gazette de France”, r. 1662, s. 343.

532

Buława (1660—1665)

ne. T y m większym zaskoczeniem były „addytamenta do instrukcji” przywiezio­ ne 8, a uchwalone w Kielcach 2 m arca.150 „Instrukcja pozostałych punktów” — od pierwszych słów zawierała przede wszyst­ kim ostry w tonie i nieprzebierający w środkach atak na Czarnieckiego: „Pan woje­ woda ruski, zapomniawszy przeszłych fortun swoich, pozwala sobie zażywania praw nad prawa JW IM P P hetm anów koronnych”, tak zaczynały się zarzuty, których lista była dosyć długa „niesłychany ex re hetman trzeci i generał” określano go, wypominając nadużycia i nadmierne kary stosowane w wojsku. Wydaje się, że przyczyn takiego gwałtownego zw rotu w taktyce konfederatów nie trzeba szukać zbyt daleko. D o Kielc doszły wiadomości — być może celowo przesadzone — o marszu Czarnieckiego z wojskiem w kierunku W arszawy. W yw o­ łało to oczywiste wzburzenie, podsycone potem fałszywymi plotkami o wylądowa­ niu korpusu ekspedycyjnego. W idziano okręty francuskie, lądujące wojska szwedz­ kie w Oliwie, a oddziały wojewody ruskiego rozłożone podobno pod Płockiem miały się z nimi łączyć.151 Jednocześnie w Warszawie rozpowszechniono pogłoski, że Niezabitowski pisał do Czarnieckiego o opóźnieniu się Tatarów , k tórzy mieli przyjść, by pom óc w rozgromieniu Związku Święconego.152 Trudno stwierdzić, czy ta, w znacznym stopniu bezpodstawna153, panika po­ wstała samorzutnie, czy też została sprow okowana.154 Bardziej prawdopodobna jest druga hipoteza. Z byt to 'b y ło wygodne przeciwnikom dworu, zbyt krzyżow ało plany partii francuskiej, by przypisywać wszystko tylko przypadkowi. Stronnic­ tw o elekcji znalazło się w sytuacji w ręcz groźnej. M ożna się było nie bardzo przej­ m ować gwałtownymi atakami na kanclerzy, i zwłaszcza Czarnieckiego, z którym i występowali tak magnaccy, jak szlacheccy posłowie155, ale wydane 7 m arca uniwer­

150 WAPGd., 300,29,153, f. 282-282v; AGAD, APP, ks. 45, cz. 2, f. 230; Czart., TN, nr 155, s. 609612. Instrukcja pozostałych punktów na sejmie teraźniejszym IMP Antoniemu Władysławowi Kru­ szewskiemu roty pancernej WIMP kasztelana bełskiego, posłowi..., Kielce 2 III 1662; także wiele in­ nych odpisów, wszystkie zgodne w treści poza niewielkimi omyłkami skrybentów. O przywiezieniu instrukcji Oss., nr 189/11, s. 1286, Nowiny de dato z Warszawy 13 III 1662, 8 III przyjechał z Kielc z addytamentami. 151 Oss., nr 189/11, s. 1286, wiadomości z 13 III 1662, okręty francuskie stoją w Oliwie zaś „IMP wojewoda ruski położył się z wojskiem pod Płockiem i takie rumores, że mu się kazano łączyć z tym wojskiem francuskiem”; K o c h o w s k i , Climaęter, III, s. 28-29. 152 UuA, IX, s. 324, J. Hoverbeck do elektora, Warszawa 7(17) III 1662. 153 Tamże, s. 322,10 III 1662, Hoverbeck pisał, że Czarniecki dopiero nadciąga z owymi 4000 ludzi, a więc obawy były co najmniej przedwczesne, por. także L u m b r e s, Relations, III, s. 128. 154 Uua, IX, s. 324, J. Hoverbeck do elektora, Warszawa 7(17) III 1662. W warszawskiej rezydencji Lubomirskiego, w obecności wielu posłów marszałek omawiał sprawę posiłków szwedzkich dla stron­ nictwa francuskiego. O inspiracji tych pogłosek świadczy także późniejsze nieco kazanie (czy mowa?) por. TE, IX, s. 605. 155 Oss., nr 189/11, s. 1285, Nowiny de dato z Warszawy, 13 III 1662. 9 marca wystąpił Sapieha i oskarżył Czarnieckiego, „że go w niwecz obrócił, rachując sobie szkód na pięćkroć sto tysięcy” 8 III — skargi posłów kieleckich. WAPGd., 300, 29, 153, f. 244-265v, Diariusz... 11 III, 14 III, 18 III skargi posłów na Czarnieckiego i jego wojska. Domagano się też usunięcia Czarnieckiego z dowództwa, ode-

„Zbrojne ramię“francuskiego stronnictwa (sierpień 1661—lipiec 1662)

533

sały Świderskiego, oskarżające dwór i wzywające szlachtę, by łączyła się z konfede­ ratami dla odparcia obcej agresji156, a także ruchy wojsk konfederackich157 w ywołały przerażenie. Korespondenci francuscy widzieli już rokosz szlachecki.158 Jan Kazi­ mierz wydał natychmiast kontruniwersały zaprzeczające tym w iadomościom , potę­ piające uniwersał Świderskiego, wzywające do utrzymania spokoju.159 W zm ocnio­ no poza tym gwardię królewską i sytuacja w W arszawie przypom inała prawie stan oblężenia.160 O baw y były tym większe, że zdawano sobie sprawę ze słabości sił Czarnieckiego i jego oporów przeciw walce bratobójczej. O powołaniu wojsk szwedzkich nie mogło być wówczas m owy, już choćby dlatego, że mogło to sprowokować interwencję Wied­ nia.161 Oczekując ataku konfederatów z obawą myślano o wyniku takiego starcia.162 I K orzon 163, i Czapliński164 dosyć zgodnie przyjmują, że „reasumpcja praw prze­ ciw wolnej elekcji” została przyjęta przez dwór pod naciskiem wiadomości o zbliża­ jących się oddziałach Związku Święconego. Przychylałbym się do ich zdania: druga dekada m arca to pozorny wprawdzie, ale zdecydowany odw rót polityczny dworu i francuskich przedstawicieli w Polsce. Francuzi szukali jeszcze sposobów do zgnie­ cenia związku siłą165, ale Jan Kazimierz i Ludwika Maria sypali wprost oświadcze­ niami odżegnującymi się od elekcji.166 D o obozu konfederackiego wysłano 7 kom i­ sarzy.167 Obszerna instrukcja168 nakazywała im, aby przede wszystkim zaprzeczyli brania mu Tykocina, a nawet sądu; por. ZDIH PAN, TRz, 83, s. 114, A. Pignatelli, szyfry, 20 III 1662; także de L u m b r e s, Relations, III, s. XXVIII, 121. 156 BP AN Kórn., nr 362, s. 29-31, Uniwersał J. Świderskiego 7 III 1662; tamże, nr 348, f. 82v-83v, także WAPP, TO, II, s. 469; DE, VIII, s. 111; TE, IX, s. 603-604; Oss., nr 189/11, s. 1286, Wiadomości z 13 III 1662; UuA, IX, s. 323-324, J. Hoverbeck do elektora 7(17) III 1662; ZDIH PAN, TRz., nr 83, s. 113, A. Pignatelli, szyfry 13 III 1662; „Gazette de France”, r. 1662, s. 424 oraz druk ulotny. „Respons wolnego szlachcica na list senatora jednego...” 157 K o c h o w s k i, Climacter, III, s. 28. Część wojsk konfederackich stacjonowała w Prusach i ru­ szyła pilnować wybrzeża, by udaremnić desant. Por. też D r o b y s z - T u s z y ń s k i, op. cit., s. 33; o próbach porozumienia z gdańszczanami — DE, VIII, s. 409-410, „Continuado X I”, s. 11; „Gazette de France”, r. 1662, s. 276, de Dantzic, 4 III 1662, wiadomość o zagrożeniu Warszawy. 158 L u m b r e s, Relations, III, s. 121. 159 WAPGd., 300,29,153, f. 167-167v, Kopia uniwersału Jana Kazimierza, Warszawa na sejmie (bez daty dziennej) III 1662; TE, IX, s. 604, z datą 7(17) III 1662, DE, VIII, s. 259, 17 III 1662. 160 UuA, IX, s. 322, J. Hoverbeck do Fryderyka Wilhelma, 10 HI 1662; także „Gazette de France”, r. 1662, s. 276. 161 Oss., nr 2982/11, s. 90, A. de Lumbres do Ludwika XIV, Warszawa 1 6 II 1662; tamże, s. 86, tenże do de Lionne, 9 III 1662. Propozycje przywołania Szwedów ponawiał stale Ludwik XIV, tamże, s. 88, Ludwik XIV do A. de Lumbres, 16 III 1662. 162 Tamże, s. 96, J. Caillet do ks. de Condé, 17 III 1662. ‘“ K o r z o n , Dola i niedola, I, s. 104, 122. 164 C z a p 1 i ń s k i, Opozycja wielkopolska, s. 28. 165 Oss., nr 2982/II, s. 96, J. Caillet do ks. de Condé, 17 III 1662. 166 UuA, IX, s. 327, Diarium 2(12) III 1662; tamże, s. 329 — 4(13) III 1662. 167 TE, IX, s. 605 — przyjechali 8(18) III do Kielc; UuA, IX, s. 331, J. Hoverbeck do elektora, 12(22) n i 1662.

‘68 BP A N Kórn., nr 348, f. 78-81v, Instrukcja dla komisarzy: F. Czartoryskiego, T. Ujejskiego,

534

Buława (1660—1665)

„Zbrojne ramię“francuskiego stronnictwa (sierpień 1661—lipiec 1662)

535

Jednocześnie z próbam i uspokojenia konfederatów Ludwika M aria podjęła raz jeszcze wysiłki zmierzające do zneutralizowania głowy opozycji. Marszałkowi k o­ ronnem u zaproponowano niezwykle korzystne warunki kompromisu: buławę wiel­ ką dla niego, a małą dla syna po śmierci Czarnieckiego, rękę Benedykty dla syna, żupy solne, pałac ujazdowski i pensję 50 000 zł.169 Pojednawcze m anew ry dworu i gorączkowe szukanie sojuszników nie ustały nawet wtedy, kiedy rozlokowanie oddziałów Czarnieckiego na M azowszu170 po­ prawiło nieco samopoczucie uczestników spisku elekcyjnego. Intrygi te miały ułat­ w ić zerwanie przyjętych zobowiązań konstytucyjnych; Ludwika M aria od począt­ ku traktowała je jak świstek papieru, k tóry podrze się przy pierwszej sposobno­ ści.171 Tę właśnie sposobność należało teraz stw orzyć, nikt bowiem ze stronnictw a francuskiego poważnie nie myślał o rezygnacji z planów politycznych. Porozum ienie z Lubom irskim nie doszło do skutku, ale now ym i nadziejami na­ pełniły Ludwikę Marię i jej doradców wiadomości o kontaktach Czarnieckiego z przywódcam i Związku i o dywersji, jaką wśród konfederatów przygotowuje Bo­ rzęcki, substytut związkowy, porucznik z dawnej dywizji w ojewody ruskiego.172 Postanow iono natychmiast wystarać się o 200 000 zł dla oddziałów Borzęckiego, królow a przeznaczyła nawet na ten cel swoje klejnoty.173 Poza tym Ludwika Maria usiłowała zorganizować w ewnętrzny rozłam w Zw iązku.174 Niezależnie od tego zamierzano w zm ocnić dywizję Czarnieckiego. T y m razem już nie bez racji powszechnie przypuszczano, że dwór szykuje się do zbrojnej roz­ grywki po sejmie.175 N ie podejmowano na razie koncepcji ściągnięcia korpusu eks­ pedycyjnego, o k tórym ciągle wiele się m ów iło176, ale liczono na litewskie regimen­ ty cudzoziemskie. Miało to być 10 000 ludzi, którzy za 500 000 zł zadeklarowali zgodę na połączenie się z C zarnieckim .177 De Lumbres uważał, że „avec ce corps et celui que commende Charnetski nous pourrons a la raison tout ceux qui s’opposent a notre dessein”.178

Szkic 23. Sytuacja pod Warszawą (marzec-maj 1662)

wszelkim pogłoskom o „niebezpieczeństwie z m orza” i zapewnili konfederatów, że nic im nie zagraża. Mieli też oświadczyć, że król w pełni ufa swej armii i zadowoli się jej siłą, nie szukając obcych posiłków. Były poza tym w tej instrukcji punkty dotyczące w ojewody ruskiego. Jan Kazimierz podkreślał, że ludzie Czarnieckiego pozostaną posłuszni królow i i hetm anom, a zatem związek przeciw nim nie jest święty, ale szkodliwy dla K orony. Postulat konfederatów, by odebrać Czarnieckie­ mu dobra, komisarze mieli skwitować stwierdzeniem, że „zasłużył na respekt” i otrzy­ mał je za wierną służbę.

J. Opalińskiego i innych, do rokowań z wojskiem, 18 III 1662; także TE, IX, s. 605-606, DE, VIII,

169 UuA, IX, s. 333, J. Hoverbeck do elektora 2 4 III 1662. 170 Tamże, s. 331, J. Hoverbeck do elektora 22 III 1662, Poseł oceniał siły Czarnieckiego raz na 3 regimenty cudzoziemskie (s. 342), raz na 4000 ludzi (s. 333), podkreślał też, że oddziały te mają ude­ rzyć na Związek. Nieco inaczej oceniali sytuację Francuzi, J. Caillet pisał do ks. de Condé 23 III 1662, że Czarniecki dysponuje już 9000 piechoty, Oss., nr 2982/11, s. 103. 171 UuA, IX, s. 330, J. Hoverbeck do elektora 12(22) III 1662; tamże, s. 333, powołuje się na wypo­ wiedź Ludwiki Marii. 172 Oss., nr 2982/II, s. 103, J. Caillet do ks. de Condé, Warszawa 23 III 1682; tamże, s. 98, 105, A. de Lumbres do Ludwika XIV, Warszawa 24 i 29 III 1662; Oss., nr 301 l/II, s. 2v, J. Caillet do ks. de Condé, Warszawa 2 1 IV 1662. 173 Tamże. 174 BP A N Kr., nr 1065, s. 146-147, J. Świderski do P. Borzęckiego, Kielce 2 1 IV 1662. 175 Pisze o tym wiele J. Hoverbeck w listach do Fryderyka Wilhelma, UuA, IX, s. 331 — 12(22) III, s. 333 - 24 III, s. 336 - 28 111(7 IV). 176 Tamże. 177 Oss., nr 2982/II, s. 122, A. de Lumbres do Ludwika XIV, Warszawa 13 IV 1662. 178 Tamże, s. 130, A. de Lumbres do Ludwika XIV, Warszawa 27 IV 1662, por. też s. 128, J. Caillet do ks. de Condé, Warszawa 2 1 IV 1662.

536

Buława (1660—1665)

W tych warunkach, bez względu na to, jak sam Czarniecki odnosił się do projek­ tów zbrojnej walki, ataki na niego nie tylko nie ustały, ale nabierały m ocy. Żądania były te same — pozbawienie dowództwa, odebranie Tykocina.179 W ystępowali z ni­ mi już nie tylko konfederaci, ale również niektórzy magnaci, przede wszystkim Lubom irski.180 Bardziej zapalni żołnierze związkowi chcieli swe zdanie przeprowa­ dzić siłą.181 W innych postulatach delegaci związkowi także nie byli skłonni do ustępstw.182 W łasna siła, porozumienie ze związkiem litewskim183, wreszcie obieca­ na pom oc cesarza184 pozwalały im uważać się za panów sytuacji. O statnie dni sejmu upłynęły pod zupełnie w yraźnym znakiem siły. Kiedy dele­ gaci konfederatów wymogli uznanie swych zasadniczych postulatów: zapłatę 20 mi­ lionów zł, sąd nad kanclerzami i odebranie Czarnieckiemu Tykocina, wystąpił po­ seł wojsk Czarnieckiego z oświadczeniem, iż nie zgodzą się oni nigdy ani na sąd, ani na odebranie Tykocina.185 Ostatecznie przyjęto wyjście kom promisowe: król zobo­ wiązał się przedstawić konfederatom sprawę kanclerzy w specjalnym uniwersale w ykazującym , że żądania sądu są niewykonalne, Czarnieckiemu na tym sejmie nie miano jeszcze odebrać Tykocina, ale zobowiązano się podporządkować go hetma­

„Zbrojne ramię"francuskiego stronnictwa (sierpień 1661—lipiec 1662)

537

W W arszaw ie m arsz w ojsk konfederackich nie był, jak się w ydaje, zupełną niespodzianką.190Ju ż ostatniego dnia sejmu, przew idując podobną reakcję zw iąz­ ku, p oczyn ion o pewne p rzygotow ania do o b ron y, zgrom adzono żyw ność, za­ to cz o n o działa na m u ry .191 N ie ściągano na razie w ojsk C zarnieckiego, nie chcąc zapewne p ro w o k ow ać oddziałów konfederackich. U czy n io n o to dopiero po sk oń czon ym sejmie, kiedy zw iązkow i stanęli pod Piasecznem i blokow ali mia­ sto .192 C o praw da i w tedy bardziej trzeźw i obserw atorzy nie spodziewali się bez­ pośredniego ataku193, ale w śród zgrom adzonych senatorów obaw y przed zbroj­ nym starciem były dość znaczne. Sytuacja musiała b yć zresztą pow ażna, jeśli dw ór zgodził się przyjąć now ą, dalej idącą niż w szystkie poprzednie, platform ę k om prom isu .194Jakkolw iek i te­ raz nie zaakceptow ano w pełni w szystkich postulatów zw iązkow ych, form alnie przystano na pow ołanie kanclerzy przed trybunał lubelski i znaczne obniżenie pozycji C zarnieckiego przez zastrzeżenie, że będzie służył w yłącznie pod k o ­ mendą k róla lub hetm anów , a nie jako „sam odzielny generał R zeczyp ospolitej”. T y k o cin pozostaw iono w jego posiadaniu tylko tym czasow o, na okres w o jn y .195

n om .186 Z tą odpowiedzią delegaci związkowi odjechali do Kielc, by ją przedstawić kołu generalnemu. Łatw o zrozum ieć, że nie zadowoliła ona zgrom adzonych.187 D ow ie­ dziano się przy tym , że w Warszawie w pospiesznym trybie kończy się obrady, aby zamknąć sejm przed pow rotem posłów w ojskowych.188 Oddziały konfederackie ruszyły pod stolicę. Związkowi postanowili otoczyć miasto, nie w ypuszczać zeń posłów i senatorów , by w ten sposób zmusić ich do przyjęcia bardziej konkretnych zobowiązań w obec wojska.189

W ojsko zastrzegło sobie, że obie te spraw y będą poruszone na następnym sej­ m ie.196 P on iew aż pozostałe postanow ienia sejmu, przede w szystkim przyjęte zobow iązania finansowe i amnestia, spotkały się z aprobatą konfederatów , od­ działy zw iązkow e odblokow ały drogi do miasta i w ycofały się do Kielc, a ich p rzy w ó d cy deklarow ali chęć ostatecznego p orozu m ien ia.197 W ojew oda ruski przez cały okres sejmu trzym ał się z dala od W arszaw y. Jeśli jego oddziały ściągnęły 5 maja na Pragę, co jest raczej w ątpliw e, sam C zarniecki

/ 175 Oss., nr 2982/H, s. 122, A. de Lumbres do Ludwika XIV, Warszawa 13IV 1662; UuA, IX, s. 333, J. Hoverbeck do Fryderyka Wilhelma, 24 III 1662; ZDIH PAN., TRz., nr 83, s.117, A. Pignatelli, szyfry, 9 V 1662; „Gazette de France”, r. 1662, s. 423, DE, VIII, s. 268, 408. 180 Oss., nr 2982/II, s. 127, A. de Lumbres do H. de Lionne, 2 0 IV 1662; UuA, IX, s. 333, J. Hover­ beck do Fryderyka Wilhelma 24 III 1662; por. też Oss., nr 6038, s. 57-58, J. Świderski do J. Lubomir­ skiego, Kielce 9 IV 1662. 181 UuA, IX, s. 333, J. Hoverbeck do Fryderyka Wilhelma 24 III 1662. 182 WAPGd., 300, 29, 153, f. 352 nn, BPAN Kom., nr 348, f. 90-95, Puncta od wojska, 31 III 1662; TE, IX, s. 606. 183 UuA, IX, s. 442, J. Hoverbeck do Fryderyka Wilhelma, Diarium, 10(20) IV 1662. 184 UuA, IX, s. 338, J. Hoverbeck do Fryderyka Wilhelma, 10 IV 1662; por. tamże, s. 339, ten do tegoż 2 (12) IV 1662 wspomina o kontaktach konfederatów z cesarzem. 185 Tamże, s. 442-443, J. Hoverbeck do Fryderyka Wilhelma, Diarium, 17(27) IV 1662. 186 UuA, IX, s. 543, D iarium 17(27) IV 1662. Już wówczas nie zamierzano wykonać postulatów związanych z osobą Czarnieckiego. Świadczy o tym inspirowana mowa pożegnalna marszałka izby poselskiej. AGAD, APP, nr 45, cz. 2, f. 269. Zegnanie od posłów 1 V 1662. 187Por. BPAN Kr., nr 1065, s. 146-147, J. Świderski do P. Borzęckiego, Kielce 2 1 IV 1662; tamże, s. 601, J. Wojakowski do J. Lubomirskiego, 2 6 IV 1662; król przewidywał tę reakcję, por. BPAN Kórn., nr 361, s. 14, Jan Kazimierz do Związku, 3 0 IV 1662. 188Tamże, s. 343, Diarium, 2 1 IV (1 V) 1662; TE, IX, s. 607. 189 O ruchach konfederatów K o c h o w s k i , Climacter, III, s. 29. Oss., nr 2982/11, s. 140, J. Caillet

do ks. de Conde, Warszawa 5 V 1662; UuA, IX, s. 344, Diarium, 2 5 IV (5 V) 1662; „Gazette de France”, r. 1662, s. 524, por. także K o r z o n , Dola i niedola, I, s. 104. 190 Por. BPAN Kr., nr 1065, s. 273-274, Puncta consilli postcomitialis, 2 V 1661. 191 UuA, IX, s. 344, Diarium, 2 1 IV (1 V ) 1662. 192 Tamże, 25 IV (5 V); Oss., nr 2982/11, s. 140, J. Caillet do ks. de Conde, 5 V 1662; tamże, s. 139, A. de Lumbres do H. de Lionne, 5 V 1662, „Gazette de France”, r. 1662, s. 524; por. także W a 1 i s z e w s k i, op. cit., s. 105-106. 193 UuA, IX, s. 344, Diarium, 25 IV (5 V) 1662. 194 BPAN Kórn., nr 361, s. 15, Jan Kazimierz do Związku 9 V 1668; tamże, nr 348, r. 97v-98v, Deklaracja JKM..., Nie jest zupełnie wyjaśniona sprawa przyjętych wówczas punktów. J. Hoverbeck twierdzi, że sprowadzały się one do 3, nic nie znaczących punktów, UuA, IX, s. 344, „Continuatio X I”, s. 35, „Gazette de France”, r. 1662, s. 547-548; TE, IX, s. 607, ale tu podane są razem konstytucje sejmowe i punkty, które do konstytucji nie weszły. Por. Volumina legum, IV, s. 389 nn.; por. też UuA, IX, s. 345 nn., J. Hoverbeck do Fryderyka Wilhelma 2(12) V 1662. Pisze o gotowości do dalekich kompromisów w czasie paniki, łącznie z głosami o usunięciu Paca. 195 W niektórych obcych źródłach omyłkowo „starostwo ruskie”. 196 UuA, IX, s. 344, Diarium, 25 IV {5 V) 1662. 197 AGAD, AR, II, t. 11, nr 1456, J. Swiderski do W. Leszczyńskiego, Kielce 11 V 1662; odpowiedź prymasa 24 V 1662; Oss., nr 339/11, s. 84; por. instrukcja związku na sejmiki, 1 V 1662, nieco odmienne listy w WAPP, TO , II, s. 525-526; BPAN Kórn., nr 356, s. 76 -7 7 ; Akta sejmikowe woj. krakowskiego, III, s. 61-62 o rokowaniach w tym czasie K o r z o n , Dola i niedola, I, s. 148.

538

Buława (1660—1665)

przyjechał do miasta dopiero 10198 i to przynaglony wezwaniami.199 Było to zapew­ ne postępowanie jak najbardziej świadome. Wojewoda nie chciał wówczas występo­ wać z bronią w ręku przeciw konfederatom, ani tym bardziej spowodować starcia. Znamienny jest pod tym względem list do Czarnieckiego, pisany przez Floriana Czar­ toryskiego, znanego ze swego ugodowego stanowiska.200 Pisał on 4 maja, w chwili największego napięcia w Warszawie, że statecznej odwadze wojewody zawdzięcza ojczyzna nadzieję uspokojenia, co w zestawieniu z biegiem wydarzeń można tłumaczyć jako w yraz uznania za uniknięcie posunięć mogących prowokować związkowych. Niebezpieczeństwo wojny domowej nadal jednak istniało. Ludwika Maria i w dal­ szym ciągu skłonna była traktować zobowiązania przyjęte w końcu kwietnia i w maju jako niewiążące i wymuszone ustępstwa.201 Pow tarzała się sytuacja kwietniowa — intrygi i próby przekupstwa w Związku202 z jednej strony, mobilizacja sił zbroj­ nych z drugiej. Zjednanie za pom ocą znanych brzęczących argumentów Gosiewskiego203, po­ wracającego z niewoli, który cieszył się wielkim zaufaniem związkowców litew­ skich204, otw orzyło przed stronnictwem francuskim nowe perspektywy. O praco­ w ano wówczas dość szczegółowy plan zbrojnego starcia z konfederatami. N a zam­ ku 11 lub 12 majá odbyła się w obecności króla narada. Uczestniczyli w niej liczni oficerowie regimentów cudzoziemskich205, Czarniecki oraz Gustaw W rangel, ba­ w iący w Warszawie jako poseł szwedzki.206 1,8 List J. Sobieskiego, Warszawa 10 V 1662 „dziś wojewoda ruski na obiad tu będzie”, F. K l u ­ c z y c k i, Pisma do wieku i spraw Jana Sobieskiego, 1, Kraków 1880, s. 192; Oss., nr 2932/11, s. 142, A. de Lumbres do H. de Lionne, Warszawa 11 V 1662, donosi, że Czarniecki przybył 10 V wieczorem; por. także AGAD, AR, V, t. 60, nr 2540, S. Czarniecki do B. Radziwiłła, Warszawa 11 V 1662 (Jasnowski, Listy, drukując listy S. Czarnieckiego do B. Radziwiłła znajdujące się w AR, V, list ten pominął); także UuA, t. IX, s. 346, J. Hoverbeck do elektora, Warszawa 2(12) V 1662. 199 Oss., nr 2982/11, s. 139, A. de Lumbres do H. de Lionne, Warszawa 5 V 1662. 200 Oss., nr 3 3 9 /n , s. 82 (kopia), F. Czartoryski do S. Czarnieckiego, Warszawa 4 V 1662 stąd zapewne przedruk u J e n i k e g o, Stefan Czarniecki, s. 151. Jest to wyraźna odpowiedź biskupa kujawskiego na nieznany list wojewody ruskiego. Znając ugodowe stanowisko Czartoryskiego można przypuszczać, po tonie odpowiedzi, że Czarniecki w swym liście podkreślał, iż nie dąży do zbrojnego starcia. 201 UuA, IX, s. 346-347, J. Hoverbeck do elektora, Warszawa 2(12) V 1662; tamże, s. 347-348, tenżp do tegoż 9 (19) V 1662. 202 Oss., nr 3010/n , s. 49-51, Ludwika Maria do J. Cailleta, 19 V 1662, także W a 1 i s z e w s k i, op. cit., s. 107 (między innymi obiecywano Borzęckiemu małżeństwo z krewną Czarnieckiego); por. także plenipotencje Jana Kazimierza dla J. Sobieskiego, Warszawa 16 V 1662; K 1u c z y c k i, op. cit., I, s. 193. 203 BP A N Kr., nr 1065, s. 96, Paweł Sapieha do Jerzego Lubomirskiego, Siemiatycze 19 IV 1662; L u m b r e s , Relations, III, s. 147; Ludwika Maria do ks. de Condé 19 V i 13 V I 1662, W a l i s z e w s k i , op. cit., s. 252-254. 204 UuA, IX, s. 347, J. Hoverbeck do elektora 2 (12) V 1662. 205 BPA N Kr., nr 1065, s. 97, Jan Kazimierz do J. Lubomirskiego, 16 V 1662. 206 UuA, IX, s. 347, J. Hoverbeck do elektora 2(12) V 1662; „Die beiden Majestäten begeben sich Morgen 5 Meilen von hier auf das Gut Pencheri wo die Königin ein Hospital fundirt, doch kommt der König schon am Abend begleitet vom OKammerherrn Dönhoff und dem Viceadmiral Wrangel zurück und mit Czarnecki und seinen Towarzyczen und vornehmsten ausländischen Officieren zu conferieren”.

„Zbrojne ram ię”francuskiego stronnictwa (sierpień 1661-lipiec 1662)

539

W iadom ości, jakie posiadamy o tej naradzie, nie pozwalają dokładnie odtw orzyć przebiegu obrad. Rezultatem jej były decyzje o przygotowaniach do walki.207 O d­ działy Czarnieckiego miały obsadzić linię W isły.208 Zdawano sobie sprawę z posiada­ nia zbyt małych sił do przeciwstawienia się konfederatom, ale w dalszym ciągu liczo­ no na przekupienie regimentów cudzoziemskich, pozostających w Związku, a nawet na posiłkowy korpus szwedzki. Oczekując ostatecznej rozgrywki przewidywano, że Ludwika M aria schroni się w Elblągu, a Jan Kazimierz w yruszy do wojsk wojewody ruskiego. K rólow a ponowiła żądania energiczniejszej pom ocy od Francji, przede wszystkim w postaci pieniędzy i przygotowania sił interwencyjnych. W maju i czerwcu stronnictw o dworskie rozpoczęło realizację tych projektów. N astąpiły przesunięcia oddziałów wojskowych. Jeszcze w maju skierowano częsc regimentów, między innymi gwardię królewską, na południe, aby opanować znaj­ dującą się tam grupę wojsk Lubomirskiego.209 W czerwcu obsadzono Prusy kilko­ ma tysiącami ludzi z dywizji Czarnieckiego.210 Siły wojewody ruskiego spodziewa­ no się powiększyć o 400 żołnierzy obiecanych przez Bogusława Radziwiłła.211 P rzy ­ gotowaniom tow arzyszyły ponadto zabiegi nad podtrzymaniem wierności oddzia­ łów pieniędzmi ze szkatuły bądź królowej, bądź bezpośrednio posła francuskiego.212 Poczynania te, jak zazwyczaj, dwór usprawiedliwiał postępowaniem konfedera­ tów 213, choć odpowiadało to prawdzie tylko w niewielkim stopniu. M ożna się zgo­ dzić z twierdzeniem de Lumbresa, że Lubomirski nie zaprzestał inspirować Związ­ ku214, ale jak wspomniałem, wojska koronne, opuściwszy Warszawę, były aż do 207 Oss., nr 3010/11, s. 49, Ludwika Maria do J. Cailleta 19 V 1662; także Ludwika Maria do ks. de Conde, Warszawa 19 V 1662, W a 1 i s z e w s k i, op. cit., s. 252-253; także Portofolio, II, s. 250 n., L u m b r es, Relations, III, s. 148; UuA, IX, s. 348, J. Hoverbeck do elektora, Warszawa 9 (19) V 1662; „Gazette de France”, r. 1662, s. 628. 208 Oss., nr 3010/11, s. 49, Ludwika Maria do J. Cailleta, 19 V 1662; także DE, VHI, s. 598. 209 Obóz znajdował się pod Ropczycami, 30 km na zachód od Rzeszowa. Około 16 V wyjechał pod Ropczyce Wolff. Por. BPAN Kr., nr 1065, s. 97, Jan Kazimierz do J. Lubomirskiego, Warszawa 16 V 1662; tamże, s. 97-98, odpowiedź na ten list, Góra pod Ropczycami, 25 V 1662; tamże, s. 98, J. Lubo­ mirski do S. Czarnieckiego, Uprzednio do Ropczyc udać się miał sam Czarniecki. Por. BPAN Kr., nr 1065, A. Morsztyn do J. Lubomirskiego, Warszawa 23 V 1662, wysłano tam jednak Wolffa zapewne już rezygnując z wyjazdu wojewody; por. także Oss., nr 2892/11, s. 146, A. de Lumbres do Ludwika XIV, 18 V 1662. W drugiej połowie maja Lubomirski opuścił obóz, a na jego miejsce przybył S. Potoc­ ki, por. BPAN Kr., nr 1065, s. 327, tenże do J. Lubomirskiego, 2 VI 1662 oraz s. 327, odpowiedź na list S. Czarnieckiego prawdopodobnie także S. Potockiego, 25 V 1662. 210 UuA, IX, s. 359, J. Hoverbeck do elektora 17 VI 1662; tamże, s. 361, tenże do tegoż 14(24) VI 1662; „Gazette de France”, r. 1662, s. 628. 211 O propozycjach Radziwiłła, Oss., nr 2982/11, s. 139, A. de Lumbres do H. de Lionne, Warszawa 5 V 1662; także UuA, IX, s. 349, J. Hoverbeck do elektora, Warszawa 12(22) V 1662. 212 BPAN Kórn., nr 1941b, kwity zapłaty wojsku, obóz pod Zambrowem, 31 V 1662, z wyraźnym podkreśleniem, że zapłata pochodzi z 20 000 zł otrzymanych od Ludwiki Marii; płacić miano także oddziałom pod Ropczycami BPAN Kr., nr 1065, s. 98, 99, 327; Elementu, III, s. 123, awizy 16 V 1662; BPAN Kr., nr 1065, s. 97, Jan Kazimierz do J. Lubomirskiego. Do Warszawy przybyli oficerowie regimentów cudzoziemskich Czarnieckiego z żądaniem pieniędzy. 213 Oss., nr 2982/11, s. 145, A. de Lumbres do Ludwika XIV, Warszawa 18 V 1662. 214 Tamże.

540

B u ław (1660-1665)

„Zbrojne ramię“francuskiego stronnictwa (sierpień 1661-lipiec 1662)

541

drugiej połow y maja rzeczywiście skłonne do ugody. Podobną postawę zajmowali konfederaci litewscy.215 K rólow a — megiera — jak ją nazywa złośliwie Łoś216, znacz­ nie przeceniała niebezpieczeństwo zbrojnego starcia, do którego wśród Polaków nikt się nie kwapił. Sama kreując wielką aferę spiskową uważała, że przeciw nicy posługują się tym i samymi metodami. W obozie konfederackim istotnie zawrzało, ale dopiero wtedy, kiedy doszły tam wiadomości o zbrojnych przygotowaniach dworu.217 Pow róciła znowu sytuacja z końca kwietnia — nawiązano kontakty ze związkowcami litewskimi, zwołano na 23 maja koło generalne do Chęcin, obsadzo­ no i przygotow ano do obrony miasta w W ielkopolsce.218

W ojew oda ruski przebywał w tym czasie bądź w Tykocinie/bądź na dworze.225 N ow a fala ataków Związku na jego osobę dotknęła go nie mniej silnie niż poprzed­ nie. Odpowiadając na list konfederatów z 12 maja Czarniecki stwierdzał, że więcej w tym piśmie „sarcasmas, aniżeli należytej żołnierskiej konfidencyjej, którą ja zaw­

Koło generalne w Chęcinach poza now ym i postulatami pieniężnymi domagało się> by komisja odbyła się na lewym brzegu W isły i ponowiło żądanie likwidacji dywizji Czarnieckiego jako odrębnej formacji.219 O ba te dosyć sym ptom atyczne żądania zm ierzały do tego, by ustrzec Związek przed możliwością zbrojnego zasko­ czenia. Pozostanie na lewym brzegu W isły miało zapobiec wylądowaniu korpusu ekspedycyjnego220, włączenie oddziałów Czarnieckiego do kom putu albo skierowa­ nie ich na U krainę221 niweczyło najpoważniejszą siłę zbrojną dworu.222 Odpowiedź dworu na stanowisko związkowych była równie chwiejna, jak całe dotychczasowe postępowanie. Pertraktacje, które toczyły się przez cały czerwiec223, nie przyniosły właściwie żadnych wyników. Ani jedna, ani druga strona nie była skłonna do większych ustępstw, i utrzym ywała stan pogotowia zbrojnego. W spra­ wie najważniejszego postulatu związkowego — przeniesienia miejsca komisji, król stwierdził, że musi zw rócić się do sejmików224, co być może słusznie interpretow a­ no jako próbę wprowadzenia rozdźwięku między szlachtą i konfederatami.

mierzły.

215 Lumbres (Relations, III, s. 145) wspomina o kontaktach Czarnieckiego z Żeromskim. 216 Ł o ś, op. cit., s. 72. UuA, IX, s. 348, J. Hoverbeck do elektora, Warszawa 9(19) V 1662: „als aber die Armee dies vernahm und überdies bemerkte, das der Hoff die Verbindung Czarneckis und Gosiewskis betrieb, auch durch diesen die littauische Armee gegen die polnische zu gewinnen gedachte und die Tartaren und Kosaken [...] an sich zu bringen”. 218 Tamże; także Oss., nr 2982/H, s. 148, A. de Lumbres do H. de Lionne, Warszawa 19 V 1662; także Ludwika Maria do ks. de Conde, Warszawa 19 V 1662, W a 1 i s z e w s k i, op. cit., s. 252-253; Oss., nr 3010/ n, s. 49, Ludwika Maria do J. Cailleta, 19 V 1662; TE, IX, s. 608; DE, Vm, s. 596; Elementu, HI, s.’ 123. 219 Czart., nr 402, f. 425 nn (oryg.), Postanowienie koła w Chęcinach, 23 V 1662; także liczne kopie: BP A N Kórn., nr 356, f. 69-73; AGAD, APP, ks. 45, cz. II, f. 277 nn.; także Czart., nr 402, f. 433 (oryg.), postanowienie 26 V 1662; Kopia BP AN Kórn., nr 348, f. 103-104; por. też TE, IX, s. 607-608; „Gazette de France r. 1662, s. 651, Czart., nr 402, f. 429 (oryg.), komisarze związkowi do Jana Kazimierza, Chęciny 24 V 1662. 220 C z a p 1 i ń s k i, Opozycja wielkopolska, s. 31. 221 Elementa, III, s. 124, Awizy 5 VI 1662; wspomina się też o żądaniach wojska, by Czarnieckiego i Jego oddziały skierować na Ukrainę. 222 „Gazette de France”, r. 1662, de Dantzic, 1 VI 1662. 223 Oss., nr 2982/11, s. 154, J. Caillet do ks. de Conde, Warszawa 2 VI 1662; tamże, s. 157, A. de Lumbres do H. de Lionne, Warszawa 5 VI 1662; tamże, 189/11, s. 1297, 1243; WAPGd., 300, 29, 274, Kopia listu komisarzy.z Andruszowa 15 VI 1662 . Czart., nr 401, s. 3-5, Posiedzenie senatu 5 VI 1662; Czart., nr 1665, s. 176-181, Instrukcja na sejmiki; TE, IX, s. 609.

sze augeri między wojskami curabam”.226 N a zarzuty, które dotyczyły zapewne marszu oddziałów wojewody ku Warszawie, Czarniecki tłumaczył się, że chciał tylko, by związkowi ustąpili z Tykocina.227 T on tego listu jest niespodziewany i bardzo charakterystyczny — autor chce wyraźnie dać do zrozumienia, że wszystkie ostatnie sprawy wojskowe już mu ob­

IMMPP hetmanom wodzom Rzptej, już to wojsko i oddałem cale i jako przeszłego roku per instantias JM ci prosiłem JKM ci, aby nie tylko od generalstwa i tytułów, ale i od samych wojen­ nych mogłem być uwolniony prac, tak i teraz, też mają repeto prośbę, obrawszy już decrepitae aetati przy kościele i szpitalu moim miejsce, abym quousque vixero do Pana Boga fundam preces za całość ojczyzny, którą dotąd fulciebam, nie tylko zdrową radą, ale i własnego odwagą i postra­ daniem zdrowia.228

C zy były to szczere deklaracje, czy też dyplom atyczna odpowiedź na liczne pre­ tensje do Czarnieckiego i chęć zneutralizowania niechęci konfederatów? Zapewne i jedno, i drugie. W ojewodzie ruskiemu nie odpowiadała rola, jaką mu narzuciły wypadki ostatnich lat; jeżeli już miałby wojować, to wolał z wrogiem zew nętrz­ nym , nie zaś w walce bratobójczej. Był poza tym na pewno zm ęczony, absorbowa­ ły go sprawy rodzinne i majątkowe. C zyżby to jednak była rzeczywista rezygnacja z tyloletnich ambitnych planów i nadziei, których urzeczywistnienie wydawało się tak bliskie? N ie wydaje się, by wojewoda mim o steranego zdrowia i ciągłych ata­ ków dawnych przyjaciół i podwładnych zrezygnował z marzeń o buławie, a to właś­ nie było ceną za współdziałanie z dworem. W łaściwa interpretacja stanowiska Czarnieckiego wobec konfederatów jest nie­ zwykle istotna dla zrozumienia jego postępowania w trudnych miesiącach komisji lwowskiej. N a razie, w czasie przygotowań do niej, wojewoda kontynuował do­ tychczasow ą linię działania i unikał poczynań, które mogłyby byc poczytane za prowokację. D ow odem tego choćby, że mimo rozkazów , które wydano w końcu maja, nakazujących, aby oddziały Czarnieckiego ruszyły na południe, pozostały one rozlokowane na Podlasiu.229 Sam wojewoda krążył w czerwcu między Tykoci-

225 Elementa, HI, s. 124, Wiadomości o wyjeździe Czarnieckiego z Warszawy 22 i 23 V 1662, także DE, IX, s. 28. 226 BPAN Kr., nr 1065, s. 606-607, S. Czarniecki do kola generalnego, Tykocin 18 V 1662. 227 Tamże, Czarniecki odrzucał wszelkie podejrzenia konfederatów, jakoby to on mial zamiar ścią­ gnąć Tatarów przeciwko Związkowi, posyłał listy wezyra i chana dla udokumentowania, że prda ma przyjść tylko na Ukrainę. 228 Tamże, s. 607. 229 Świadczą o tym kwity wojskowe, BPAN Kórn., nr 1941b, obóz pod Zambrowem, 31 V 1662.

542

Buława (1660-1665)

nem a W arszawą, dokąd go sprowadziły obrady senatu.230 Koncentrow ały się już one na sprawach przygotowania komisji lwowskiej.

R o z d z ia ł

230 Oss., nr 2982/11, s. 157, A. de Lumbres do H. de Lionne, Warszawa 5 VI 1662, Czarniecki uczestniczył w posiedzeniu senatu 5 VI. Por. Czart., nr 401, s. 3-5. Jednak już 10 czerwca miał wyjechać z Warszawy; por. BPAN Kr., nr 1065, s. 241, A. Morsztyn do J. Lubomirskiego, Warszawa 9 VI 1662.

III

Nienawiść (lipiec 1662-lipiec 1663)

Komisja lwowska, uchwalona w ostatnich dniach sejmu, aby ostatecznie rozwią­ zać sprawy związku koronnego, rozpoczynała się w bardzo napiętej atmosferze. Poprzedzające ją miesiące upłynęły na dość ostrych zatargach między konfederata­ mi a dw orem . Skupiały się one przede wszystkim w okół trzech zagadnień: wcześ­ niejszej w ypłaty 2 000 000 zł, miejsca komisji i osób kom isarzy.1 Związkowi nie chcieli się zgodzić, by komisja obradowała we Lwowie, proponując W arszawę, K ra­ ków lub Radom 2 oraz żądali, by Czarniecki został w yłączony z jej składu.3 Postulaty te dwór zdecydowanie odrzucił.4 Przyczyniło się do tego zapewne wzmocnienie pozycji partii francuskiej dzięki podjętym w maju i czerwcu przygo­ tow aniom m ilitarnym oraz nadzieje czynione znowu przez Lubomirskiego. M ar­ szałek dawał do zrozumienia, że byłby gotów do zgody. Posunął się nawet tak dale­ ko, że sugerował m ożliwość załagodzenia sporu z Czarnieckim, choć miało to na­ stąpić za cenę włączenia dywizji pod władzę hetmańską.5 Była to , oczywiście, gra polityczna, obliczona na likwidację siły zbrojnej stronnictwa w przeddzień komisji lwowskiej, ale przeciw nicy marszałka skłonni byli jeszcze raz przyjąć te deklaracje za dobrą monetę. W tych w arunkach otoczenie Jana Kazimierza sądziło, że może ponownie za­ ostrzyć postępowanie wobec konfederatów. Czyniąc rzeczywiście wysiłki dla zgro1 DE, IX, s. 30-31; „Continuatio X I”, s. 77, Convocations-tag in Warschaw, „Garette de France”, r. 1662, s. 676; W APP, TO, II, s. 533-536; Traktat związku, Jędrzejów 3 VII 1662; także BPAN Kórn., nr 356, s. 91v-92; Elementa, III, s. 125. 2 Por: wyżej s. 540 nn.; także TE, IX, s. 611; UuA, IX, s. 364, J. Hoverbeck do elektora, Warszawa 1(11) VII 1662. 3 Oss., nr 2982/11, s. 177, J. Caillet do ks. de Conde, Warszawa 16 VI 1662; TE, IX, s. 610. 4 „Gazette de France”, r. 1662, s. 699-700. 5 Lumbres, Relations, III, s, 152,166; Oss. nr 2982/11, s. 163, A. de Lumbres do Ludwika XIV, Warszawa 11 VI 1662; tamże, s. 187, A. de Lumbres do H. de Lionne, Warszawa 6 VII 1662. Sprawa likwidacji dywizji Czarnieckiego rozpatrywana była na ogólnym zebraniu senatorów 25 VI. Zob. DE, IX, s. 30-31; oraz posiedzeniu senatu 6 VII 1662; TE, IX, s. 610; por. też Oss., nr 2981/n, s. 239, A. de Lumbres do Ludwika XIV, Warszawa 5 X 1662. Skarży się, że działania Lubomirskiego są „pleine d’artifice et de malice”, przed przybyciem bowiem do Lwowa wysłał do Ludwiki Marii Morsztyna z listem, zapowia­ dającym poparcie elekcji, a potem podburzał konfederatów. We wszystkich pertraktacjach z marszał­ kiem sprawa likwidacji dywizji Czarnieckiego jako odrębnej jednostki wysuwa się na plan pierwszy.

544

Buława (1660-1665)

madzenia pieniędzy potrzebnych do zapłaty wojsku6, dwór nie miał zamiaru iść na jakiekolwiek ustępstwa. Ponieważ większość sejmików, do których król odwołał się w czerwcu w sprawie zmiany miejsca komisji, potwierdziło tylko postanowienia sejmowe7, 6 lipca na posiedzeniu senatu zadecydowano o rozpoczęciu komisji 7 sierp­ nia we Lw ow ie.8 K ról obwieścił to uniwersałami9, a do obozu związkowego wyje­ chali przedstawiciele senatu, aby dość ostrymi argumentami nakłonić konfedera­ tów do przyjęcia uchw ały.10 Senat w yznaczył do tej misji (poza Czartoryskim i Ujej­ skim) Wielopolskiego i Branickiego. Mieli też udać się do Jędrzejowa Czarniecki, Potocki i Sapieha, ale konfederaci stanowczo odmówili rozm ów z hetmanami i w o­ jewodą ruskim .11 W kole generalnym, które odbyło się 24 lipca, uczestniczyli z ra­ mienia dworu tylko obaj biskupi oraz Branicki i W ielopolski.12 M imo dużych opo­ rów ze strony konfederatów, przeforsowali oni stanowisko dworu i związkowi zgo­ dzili się wysłać przedstawicieli do Lw ow a.13 Był to jednak kom promis wym uszony i bardzo kruchy — od początku obwarowany licznymi zastrzeżeniami, jak ograni­ czenie czasu trwania komisji do 6 tygodni, wypłata tylko gotówką itd.14 Stosunek Związku do dworu był ciągle bardzo nieufny. Konfederaci nie wierzyli w uchwalo­ ną amnestię, obawiali się, by nie ściągnięto Tatarów i K ozaków .15 Żądanie króla, aby część wojska ruszyła na Ukrainę, gdzie znowu zaostrzyła się sytuacja militarna, zostało odrzucone.16 O nastrojach najlepiej zresztą świadczą protesty, jakimi powi­ tano wiadomość, że Jan Kazimierz zamierza osobiście udać się do L w ow a.17 R uchy wojska, które obie strony podjęły w przeddzień komisji, nie przyczyniały się do załagodzenia konfliktu. Oddziały konfederackie opuściły w sierpniu Jędrze­ jów i przeniosły się do Solca Sandomierskiego, chcąc być bliżej miejsca obrad18, 6 Czart., nr 1655, s. 176-181, Instrukcja na sejmiki; TE, IX, s. 609; K o c h o w s k i , Climacter, III, s. 31. ' C z a p l i ń s k i , Opozycja wielkopolska, s. 30-31. 8 Czart., nr 401, f. 7-8, posiedzenie senatu 6 VII 1662; TE, IX, s. 610; por. też „Gazette de France”, r. 1662, s. 772, 806; wstępne przygotowania rozpoczęły się rzeczywiście we Lwowie 7 VÍII 1662; por. WAPP, TO, H, s. 545-549. 9 BJ, nr 116, s. 452, WAPP, TO, II, s. 537-538, Uniwersał Jana Kazimierza, Warszawa 9 VII 1662. 10 UUA , IX, s. 269, J. Hoverbeck do elektora, Warszawa 8(18) VII 1662; TE, IX, s. 613; por. też WAPP, TO, II, s. 539-541, pisma do Związku S. Potockiego 9 VII, S. Potockiego i J. Lubomirskiego 12 VII, oraz M. Prażmowskiego 13 VII 1662. 11 UuA, IX, s. 372, J. Hoverbeck do elektora, Warszawa 16(26) VII 1662; tamże, s. 369, ten do tegoż 8(18) VII 1662; por. też „Gazette de France”, r. 1662, s. 877-878. 12 TE, IX, s. 611; DE, IX, s. 31. 13 WAPP, TO, II, s. 542-544, Proceder... zlecony Borzęckiemu w sprawie komisji lwowskiej, Ję­ drzejów 24 V II1662; TE, IX, s. 611-612. 14 Tamże. 15 UuA, IX, s. 369, J. Hoverbeck do elektora, Warszawa 8 (18) V II1662; tamże, s. 364, ten do tegoż, 1(11) VII 1662; por. też L u m b r e s, op. cit., III, s. 174-175. 16 TE, IX, s. 611-612. 17 Tamże; por. także Processus...; w oskarżeniu zarzucano Lubomirskiemu, że to on nie chciał, by Jan Kazimierz przyjechał do Lwowa. W jawnej niewinności manifeście, s. 76, marszałek potwierdza tę wiadomość. 18 UuA, IX, s. 383. Diarium, 19 VIII 1662; TE, IX, s. 614; DE, IX, s. 430.

Nienawiść (lipiec 1662—lipiec 1663)

545

a wojska królewskie stały rozlokowane w okół Lw ow a.19 Miały do nich dołączyć regimenty Czarnieckiego, które nieco wcześniej wyruszyły z Podlasia. W ojew oda w pierwszej dekadzie lipca wyjechał z W arszawy20, by udać się do obozu konfederatów. Kiedy jego obecność tam okazała się niepożądana, pow rócił znowu do oddziałów na Podlasie.21 W krótce jednak nadszedł rozkaz wymarszu. W obec wiadomości, nieprawdziwych zresztą, o ruchach wojsk związkowych w kie­ runku Lw ow a, polecono Czarnieckiemu udaremnić te posunięcia.22 C zy rozkaz ten odwołano, kiedy się okazało, że konfederaci nie zamierzają przejść W isły, czy też wojewoda znowu sam opóźnił marsz swych wojsk — trudno stwier­ dzić. Czarniecki zjawił się we Lwowie dopiero 5 września i to bez wojska, zapowia­ dając tylko, że ściągnie ono przed końcem komisji.23 O brady trw ały już wtedy po­ nad 3 tygodnie, a król znajdował się we Lwowie od 10 dni.24 Przybycie w ojewody ruskiego na komisję zaostrzyło od początku niezbyt po­ jednawcze nastroje deputatów konfederackich. Brak pieniędzy na wypłatę wywołał natychmiast ogrom ne wzburzenie żołnierzy.25 N ie trzeba było,intryg Lubomirskie­ go26, ani pieniędzy cesarskich, o których rozprawiano w kołach dworskich27, by 19 DE, IX, s. 529. Przemyśl, Krosno, Jaworów i Radymno były obsadzone przez piechotę królew­ ską. Poza tym w pobliżu Lwowa znajdowała się gwardia królewska i część jazdy cudzoziemskiego autoramentu. 20 Po naradzie senatu w końcu czerwca, na której był obecny, wyjechał do Tykocina (J a s n o w ski , Listy, s. 122, S. Czarniecki do B. Radziwiłła, Tykocin 28 VI 1662), po czym znów przyjechał do Warszawy, by wziąć udział w posiedzeniu senatu 6 VII (Czart., nr 401, s. 7, „Gazette de France”, r. 1662, s. 772); Na następnym posiedzeniu 12 VII nie był już obecny (Czart., nr 401, s. 15). 21 Czart., nr 392, s. 121, nr 31 (oryg.), S. Czarniecki do Gosiewskiej, Drohiczyn 30 V II1662; Czart., TN, nr 155, s. 713, tenże do W. Gosiewskiego, Rogiczyn (oczywiście błąd skrybenta, winno być Drohi­ czyn) 30 V II1662 ma jeszcze wyruszyć do Ciechanowca, prawdopodobnie do własnych oddziałów. 22 Oss., nr 2982/11, s. 194, A. de Lumbres do Ludwika XIV, Warszawa 20 VII 1662. 23 Tamże, s. 221, A. Morsztyn do Ludwiki Marii, Lwów 6 IX 1662; „Gazette de France”, r. 1652, 1025; BPAN Kr„ nr 1065, s. 103, podpis na liście od senatu, Lwów 7 IX 1662. 24 TE, IX, s. 612, Komisję rozpoczęto właściwie z pięciodniowym opóźnieniem — 12 VIK, król zaś przybył do Lwowa 25 VIII; por. też AGAD, AR, II, 1. 11, nr 1478, Lwów 2 2 IX 1662, potwierdza, że Jan Kazimierz przyjechał w końcu sierpnia. Z Warszawy dwór ruszył 10 VIH, de L u m b r e s, Relations, HI, s. 171, ale z powodu ulewnych deszczów jechał dość długo, TE, l.c.-, UuA, IX, s. 383, Diarium, 19 VHI. Wiadomość Kochowskiego (Climacter, IH, s. 32), że król przybył dopiero 1 7 IX, nie potwierdza się. 25 J e m i o ł o w s k i, op. cit., s. 173; K o c h o w s k i , Climacter, III, s. 32-33; TE, IX, s. 612; Oss., nr 2982/11, s. 231, A. de Lumbres do H. de Lionne, Warszawa 2 1 IX 1662. 26 Lubomirski był także niekiedy inspirowany, często nie zdając sobie sprawy, że jego informatorzy chcą przezeń osiągnąć swoje cele. Za taki typowy przykład inspiracji uważałbym zawiadomienie mar­ szałka przez ludzi elektora, że Szwedzi w sierpniu 1662 r. wylądowali na Pomorzu. Por. BPAN Kr., nr 1065, s. 286-291, szyfrowane listy B. Radziwiłła do J. Lubomirskiego, Królewiec 31 VII, 12 VIII, 20 VHI 1662. Bodajże najbardziej charakterystyczny jest list J. Lubomirskiego do Piestrzeckiego (tam­ że, s. 142-144, bez daty), pisany w przeddzień wyjazdu marszałka na komisję. Wspomina on, że wiado­ mości z Prus sugerują, jakoby we Lwowie miała być przygotowywana elekcja. Podobne wiadomości krążyły w oddziałach związkowych i jak wynika z listu, inspirował je Lubomirski. 27 Oss., nr 2982/11, s. 223, A. de Lumbres do Ludwika XIV, Warszawa 14 IX 1662; tamże, s. 229, tenże do H. de Lionne 15 IX 1662; tamże, s. 239, tenże do Ludwika XIV, 5 X 1662; por. też AGAD, Nabytki kolekcjonerskie 53, ze Lwowa..., IX 1662.

546

Buława (1660—1665)

wzrosła nieufność do króla28, a nienawiść do Ludwiki Marii i Czarnieckiego.29 Za­ chowanie w ojewody po przyjeździe, niezbyt zapewne „politykujące”, jak się skar­ żył poseł francuski30, podnieciło te nastroje i sprawiło, że większość ataków skiero­ wała się przeciw niemu.31 N ow ym źródłem pretensji do wojewody ruskiego stała się sprawa zapłaty dla jego oddziałów, które już we wrześniu, przed wszystkimi inny­ mi, otrzym ały pieniądze ze szkatuły komisarskiej.32 Dopiero deklaracja Czarniec­ kiego, że rezygnuje z komendy nad dywizją, uspokoiła nieco delegatów związko­ w ych.33 Zrealizowawszy uparcie powtarzane żądanie podporządkowania oddzia­ łów w ojewody władzy hetmańskiej, zgodzili się, by Czarniecki zasiadł w komisji34, przy czym dwór kategorycznie obstawał.35 Ten kom promis, k tó ry przynajmniej teoretycznie w ytrącał z rąk stronnictwa francuskiego najpoważniejszą siłę zbrojną, najlepiej świadczy o istniejącym wówczas impasie. Kryzys zaostrzył się, kiedy w y­ szły na jaw dalsze plany stronnictwa. Lubomirski mógł się już nie obawiać, że fran­ cuskie pieniądze skłonią wojsko do poparcia sprawy elekcji.36 Dyw ersyjny projekt Gosiewskiego37, rozwijający koncepcję Związku Pobożnego ściągnął nań tylko w yrok śmierci, a zabiegi Borzęckiego, z którym i partia francuska wiązała poważne nadzie­ je38, skończyły się nie lepiej.39 Konfederaci choć w pierwszej dekadzie października wydawali się skłonni do pojednania oraz zadowolenia się tym i pieniędzmi, które 28 AGAD, AR, II, t. 11, nr 1478, Lwów 22 IX 1662. 29 L u m b r e s, Relations, III, s. 174; Oss., nr 2982/11, s. 229, A. de Lumbres do H. de Lionne, Warszawa 15 IX 1662; por. też „Continuatio XII”, s. 8. “ L u m b r e s , Relations, III, s. 174; Oss., nr 2982/11, f. 231, A. de Lumbres do H. de Lionne, War­ szawa 2 1 IX 1662: Czarniecki „qui est plus soldat que politique a fort irrité les confédérés par les propos accompagnes de menaces contr’ena, qu’il a terms dans l’assamblée”. 31 Poza cytowanymi już listami de Lumbres z 1 5 IX i 2 1 IX 1662; Oss., nr 2982/11, s. 221, A. Morsz­ tyn do Ludwiki Marii, Lwów 6 IX 1662, protesty przeciw obecności Czarnieckiego w komisji, TE, IX, s. 612; AR, dz. II, ks. 20, s. 114-120, Kopia listu ze Lwowa 16 X I 1662: wojewoda ruski „gdy przyjechał, to się na niego wszystek impet obrócił, dopieroż na króla”; także „Gazette de France”, r. 1662, s. 1025; „Continuatio XII”, s. 7, 42-43. 32 AGAD, ASK, IV, ks. 14, k. 1011, 1130, Kwity 15 IX 1662; także ASK, II, ks. 56, f. 20; także cytowany list ze Lwowa 16 XI 1662; por. również BP AN Kórn., nr 1941, kwity oficerów Czarnieckie­ go na żywność, umundurowanie i pieniądze z dóbr wojewody. 33 BP AN Kr, nr 1065, s. 629-630. Pana wojewody ruskiego deklaracyja, kiedy zasiadał w izbie komisarskiej (bez daty i miejsca). 34 Tamże. 35 BN, BOZ, nr 1173, s. 458, „Gdy wojsko pod Swiderskim IMP Czarnieckiego, wojewodę ruskiego za komisarza we Lwowie przyjąć nie chciało”; BP AN Kr., nr 1065, s. 142-145, J. Lubomirski do B. Piestrzeckiego, „Lapis lituis tego, zasiedzenie wojewody ruskiego w izbie komisarskiej. Jeżeli się ten osiedzi, coż już sperandum a meo iudicio pewnie się osiedzi, bo go dwór u komisarzów trzymać będzie”. 36 BP A N Kr., nr 1065, s. 142-145, J. Lubomirski do Piestrzeckiego. 37 W a 1 i s z e w s k i, op. cit., s. 109. 38 Oss., nr 2982/11, f. 239, A. de Lumbres do Ludwika XIV, Warszawa 5 X 1662 r.; także Oss., nr 2982/II, f. 248, J. Caillet do ks. de Condć, Gdańsk 14 X 1662. 39 Borzęcki umarł na początku października, stronnictwo francuskie podejrzewało, że został otru­ ty, por. cytowany wyżej list Cailleta do ks. de Condé z 14 X 1662; także TE, IX, s. 613; „Continuatio XÜ ”, s. 80-81.

Nienawiść (lipiec 1662—lipiec 1663)

547

były w skarbie, i asygnatami na resztę40, zerwali wszystkie zobowiązania.41 Komisa­ rze z ramienia senatu, k tórzy w końcu października udali się do obozu pod Solcem z propozycją w ypłaty 8 000 000 w razie natychmiastowego rozwiązania Związku, powrócili w zasadzie z pustymi rękami.42 Nie lepsze wyniki przyniosły późniejsze pertraktacje ze związkowymi. W ojsko było znowu w zburzone, krążyły wśród żoł­ nierzy pogłoski o agresywnych zamiarach dworu, wzm ogły się pretensje do króla, a zwłaszcza królowej, której zarzucano, że pieniądze dla wojska przeznacza na za­ płatę regimentów cudzoziemskich.43 Kontragitacja w postaci ujawnienia kontaktów przyw ódców Związku z cesarzem i elektorem nie wywołała żadnego efektu.44 Za­ wieszenie obrad do czasu koła generalnego, zwołanego na 29 listopada45, oraz odej­ ście oddziałów konfederackich spod Solca na leża zimowe w Prusach, w wojewódz­ twie płockim i w Więlkopolsce46 zamknęło pierwszy, bezow ocny etap prac kom i­ sji.47 Sytuacja na początku listopada była tak dalece niepomyślna dla dworu, że de Lumbres w ręcz stwierdzał, iż w obecnym stanie rzeczy nie m ożna rokow ać pow o­ dzenia planom politycznym . Poseł francuski pocieszał się tylko, że w Polsce zmia­ ny nastrojów są dosyć częste.48 Trudno bez dokładnych badań nad działaniami konfederatów określić, co spo­ wodowało tak zasadniczy zw rot w ich postawie. W relacjach francuskich zwraca uwagę zbieżność ugodowych skłonności związkowych z takimiż deklaracjami Lu­ bomirskiego.49 C zy rzeczywiście marszałek tak dalece inspirował konfederatów, jak 40 Oss., nr 2982/11, s. 244, A. de Lumbres do H. de Lionne, Warszawa 6 X 1662; tamże, s. 245, A. de Lumbres do Ludwika XIV, Warszawa 12 X 1662; tamże, s. 254, ten do tegoż, 28 X 1662; tamże, s. 262, P. Des Noyers do J. Cailleta, Lwów 10 XI 1662; AGAD, AR, II, t. 11, nr 1478, Lwów 19 X 1663 (mylnie, powinno być 1662); „Gazette de France”, r. 1662, s. 1244-1245, 41 Pierwsze niepokojące wiadomości otrzymano już w końcu października, por. Oss., nr 2982/11, s. 257, A. de Lumbres do Ludwika XIV, Warszawa 2 X I 1662. Dokładniejsze informacje por. Oss., nr 2982/11, s. 262, P. Des Noyers do J. Cailleta, Lwów 10 X I 1662; także AGAD, AR, II, ks. 20, s. 114— 120, Kopia listu ze Lwowa z 16 XI 1662, to samo Oss., nr 189/11, s. 1323-1325; WAPP, TO, II, s. 577580, Uniwersał komisarzy, Lwów 22 X I 1662; dosyć wczesne wiadomości w „Continuatio XIII”, s. 8-9. 42 Tamże, także W APP, TO, II, s. 555-558; BN, BOZ, ks. 1173, traktat kola generalnego... w obozie pod Solcem 23 X 1662; por. też Czart., nr 402, s. 463-465 (oryg.); kopie WAPP, TO, II, s. 559-560, Instrukcja Związku do komisarzy, 24 X 1662; tamże, s. 560-561, Reinstrukcja od sądu komisarskiego, Lwów 14 X I 1662 i s. 563-566, respons sądu komisarskiego, 14 X I 1662, także TE, IX, s. 614. 43 TE, IX, s. 614; por. też Oss., nr 2982/11, s. 248, J. Caillet do ks. de Conde, Gdańsk 14 X 1662; por. też Czart., nr 425, s. 148/135 nn.; Czart., TW, nr 155, s. 753, Projekt konfederacyji pewnej... 2 X I 1662; także Oss., nr 2982/11, s. 276; także AGAD, Nabytki kolekcjonerskie, nr 53. 44 Oss., nr 2982/11, s. 257, A. de Lumbres do Ludwika XIV, Warszawa 2 X I 1662; tamże, s. 261, A. de Lumbres do H. de Lionne, Warszawa 9 X I 1662. 45 Tamże, s. 262, P. Des Noyers do J. Cailleta, Lwów 10 X I 1662, AGAD, AR, II, ks. 20, s. 114-120, Kopia listu ze Lwowa, 16 XI 1662; „Continuatio XIII”, s. 9. 46 Tamże, także TE, IX, s. 114; Oss., nr 2982/11, s. 257, A. de Lumbres do Ludwika XIV, Warszawa 2 X I 1662; „Continuatio XII”, s. 80. 47 Por. Czart., nr 1657, s. 107-111, Manifestacyja komisyjej lwowskiej wszytek proceder swój z woj­ skiem i z IMPP deputatami we Lwowie rezydującymi ab Augusto 1662. 48 OsS., nr 2982/11, s. 265, A. de Lumbres do Ludwika XIV, Warszawa 17 X I 1662. 49 W raportach de Lumbresa z początków października pojawiają się wzmianki o możliwym pojed-

548

Buława (1660—1665)

to sugerowali Francuzi50, czy oddziałały tu intrygi dworu austriackiego, czy też m oże przypadkiem lub celowo przez kogoś, kom u na tym zależało, dotarły do obo­ zu pod Solcem wiadomości o now ych projektach zgniecenia związku siłą — trudno odpowiedzieć na to pytanie. Wydaje mi się dość prawdopodobne, że istotnie mar­ szałek krył się za now ym zaostrzeniem stosunków z konfederatami. W iązałoby się to ze złożonym i przez niego i przez Leszczyńskiego, właśnie w październiku, żąda­ niami w ykluczenia od obioru na tron polski tak Austriaka, jak Francuza.51 Ponie­ waż zapewnienia dworu, że sprawę elekcji zakończyła definitywnie konstytucja sej­ m owa, nie zadowoliły opozycji, podsycanie Związku było jak najbardziej w jej inte­ resie. O dw rotna hipoteza — że stronnictw o dworskie prowokow ało związkowych, by ich potem rozbić siłą, wydaje się bardziej wątpliwa, choćby dlatego, że i królo­ wa, i jej wojskowi doradcy, Czarniecki oraz Gosiewski, uważali w tym czasie star­ cie zbrojne za skrajną ostateczność, do której nie wolno dopuścić.52 Pobrzękiwanie szablą było jak dotąd ciągle jeszcze tylko pom ocniczym środkiem w intrygach poli­ tycznych. W ynikało to z realnej oceny sił. Świadczą o tym choćby nowe przygoto­ wania militarne, które nastąpiły po ostatnim kryzysie na przełomie października i listopada. Ludwika Maria za pośrednictwem de Lumbresa zw róciła się wówczas ponownie do Ludwika X IV z pytaniem, czy może dalej liczyć na ewentualną po­ m oc Szwedów.53 D w ór chciał zużyć pieniądze, znajdujące się we Lwowie na opłace­ nie regimentów cudzoziemskich54 oraz tej części wojsk konfederackich, które opusz­ czą Związek, dowiedziawszy się o roli cesarza i elektora w inspirowaniu opozycji.55 Była też znów m ow a o Tatarach. De Lumbres stwierdzał, że Jan Kazimierz chce użyć siły przeciw konfederatom i aby być bardziej bezpiecznym we Lwowie, wzmac­ nia obronność miasta.56 Napięta do ostateczności sytuacja z końca października i początków listopada nieco się rozjaśniła. Konfederaci oświadczali co prawda, że nie obawiają się starcia, naniu marszałka z dworem, por. Oss., nr 2982/11, s. 239,245. Nie ufano mu już i zdawano sobie sprawę, że gra na dwa fronty (s. 254), ale Ludwika Maria próbowała wykorzystać jego deklaracje dla ułatwienia porozumienia z konfederatami (s. 231); por. też korespondencję między Lubomirskim a królem, BPAN Kórn., nr 361, s. 34-36; tamże, nr 362, s. 42-45, Czart., nr 2099, s. 77; BPAN Kr., nr 1065, s. 102 n. 50 Oss., nr 2982/H, s. 270, A. de Lumbres do H. de Lionne, Warszawa 17 X I 1662, oskarża marszałka o sprowokowanie kryzysu. Por. też Oss., nr 2982/11, s. 248, J. Caillet do ks. de Conde, Gdańsk 14 X 1662, Konfederaci wysłali do króla i senatorów listy z domaganiem się „sprawiedliwości” dla Lubomir­ skiego. W liście do Piestrzeckiego Lubomirski wyraźnie stwierdzał, że Związek może liczyć na jego pomoc, jeśli tylko dalej będzie się przeciwstawiać elekcji. “ C z a p l i ń s k i , Opozycja wielkopolska, s. 31; L u m b r e s, Relations, III, s. 178. 52 Niejednokrotnie zarzucali jej to francuscy doradcy, por. Memoriał J. Cailleta, 18 X 1662. 55 Oss., nr 2982/11, s. 257, A. de Lumbres do Ludwika XIV, Warszawa 2 XI 1662. 54 Tamże; por. też Oss., nr 2982/11, s. 262, P. Des Noyers do J. Cailleta, Lwów 10 XI 1662; AGAD, Sucha, ks. 42/56, f. 88, Traktat wojska cudzoziemskiego, Lwów 19 XI 1662 i późniejszy nieco traktat z wojskiem JKM i Rzptej cudzoziemskiego zaciągu, Lwów 20 X I I 1662. Jan Kazimierz chciał potem do­ wieść, że czynił te zaciągi z własnej szkatuły; por. BUW, 1.5.26, s. 5-14, Instrukcja na sejmiki 5 X 1664. 55 Oss., nr 2982/n , s. 257, A. de Lumbres do Ludwika XIV, Warszawa 2 XI 1662. 56 Tamże, s. 261, A. de Lumbres do H. de Lionne, Warszawa 9 X I 1662.

Nienawiść (lipiec 1662—lipiec 1663)

549

jest ich bowiem 30 000 szabel57, ale zarazem zgodzili się przyjąć 8 000 000, zapropo­ nowane przez dw ór.58 Ostatecznie o porozumieniu miało zadecydować koło gene­ ralne, które rozpoczęto w W olborzu z pewnym opóźnieniem wobec pierwotnego planu, bo 12 grudnia.59 O brady koła wolborskiego zakończono ugodą w ostatniej dekadzie grudnia.60 Konfederaci mieli otrzym ać 9 milionów zł: 7 milionów gotówką w ciągu 6 tygodni, 1 milion do wybrania z województw przez egzekucję żołnierską i 1 milion zastrze­ żony z ceł i podatków.61 Był to obustronny kompromis zawarty, jak się zdaje, w dość szczególnych okolicznościach. Przystępując do narad i w pierwszych dniach trwania koła związkowi wystąpili z ostrym i pretensjami i żalami, skierowanymi przeciw projektom zbrojnego rozbi­ cia Związku, a szczególnie przeciw Potockiem u i Czarnieckiem u.62 Nie wojsko winne — mówił jeden z towarzyszy — że ta calamitatio ojczyzny uspokojenia nie ma, ale differentia W M samych. Pan wojewoda ruski miasto ujęcia rycerstwa, tak go jako może acerbuje. Także toż przyczyna honorificientus IMP wojewoda krakowski. Grożą nam 15 000 szabel.63

Z arzuty te, a także coraz ostrzejsze ataki i paszkwile przynosiły niemal wszyst­ kie listy i sprawozdania z koła wolborskiego, pojawiły się gwałtowne napaści na Czarnieckiego jako organizatora Związku Pobożnego, pow rócono też do żądań podporządkowania wszystkich wojsk i dowódców władzy hetmańskiej.64 T ow arzy­ 57 Tamże, s. 275, A. de Lumbres do H. de Lionne, Warszawa 30 XI 1662. 58 Tamże, s. 285, P. Des Noyers do J. Cailleta, Lwów 1 XII 1662. 59 AGAD, AR, II, ks. 20, s. 170-176, Diariusz transakcyi wolborskiej...; por. także Czart., nr 2099, f. 106-116; Oss., nr 189/11, s. 1331-1337, BPAN Kórn., nr 362, s. 2-6; także nr 356, s. 77v-79v, nr 361, s. 1-4; WAPP, TO, II, s. 601-615, BN, BOZ, nr 1173, s. 407, Traktat koła generalnego..., 12 XII 1662; także WAPP, TO, II, s. 593-595, 615-621; Czart., nr 2099, s. 597-600, Mowa F. Czartoryskiego; Jawnej niewinności manifest, s. 78, J. Wojakowski i Z. Hynek do J. Lubomirskiego, 16X111662; Oss., nr 2982/ II, s. 272, p. Des Noyers do J. Cailleta, Lwów 24 X I 1662. 60 Oss., nr 189/11, s. 1355, Uniwersał J. Świderskiego do wojska, Wolborz 17 XII 1662; „Continuatio XIII”, s. 30. 61 Te, IX, s. 618; Oss., nr 189/11, s. 1355, 1331-1337, pełny tekst punktów, K o c h o w s k i , Climacter, III, s. 47-48; Oss., nr 2982/11, s. 310, P. Des Noyers do J. Cailleta, Lwów 29 XII 1662. Kochowski twierdzi, że do wypłaty gotówką było 6 milionów, a siódmy w postaci kredytu u kupców. Czapliński (Opozycja wielkopolska, s. 33) przyjmuje na podstawie Punktów traktatu zawartego z wojskiem..., 19 XII 1662, że związkowi mieli otrzymać tylko 8 000 000, nie był to jednak, jak się wydaje, ostateczny tekst układu. Z relacji francuskich wynikałoby, że pierwotna zgoda na 8 000 000 została potem cofnięta. Por. Oss., nr 2982/11, s. 304, p. Des Noyers do J. Cailleta, Lwów 22 XII 1662. Des Noyers pisał, że koło się jeszcze nie skończyło, wiadomo jednak, że konfederaci zgodzili się na 8 000 000 także Jawnej niewinno­ ści manifest, s. 79. 62 AGAD, AR, II, ks. 20, s. 170-176, Diariusz transakcyi wolborskiej... 12 XII 1662; por. też K o ­ c h o w s k i , Climacter,, III, s. 42-43, Świderski wystąpił nawet przeciw temu, by Potocki uczestniczył w obradach. ' 63 AGAD, AR, II, ks. 20, s. 170-176, Diariusz... 64 Tamże, s. 176-178, Z Wolborza 22 XII 1662; BRacz., nr 24, f. 92-94, Punkta do Króla JMci..., 12 X n 1662; także APP, ks. 45, cz. 2, f. 281; AGAD, AR, II, ks. 20, s. 178-186; Czart. TN, nr 155, s. 177;

550

Buława (1660-1665)

szyła atakom słaba jeszcze nuta groźby.65 Wydaje się, że im bardziej konfederaci byli skłonni do ugody66, tym gwałtowniej protestowali przeciw wszelkim pogróżkom ze strony dworu. Zgromadzeni we Lwowie chcieli wysłać Czarnieckiego67, zapewne z jakąś grupą wojska, by zorientował się w planach Związku. D o podróży tej nie doszło68, czy to na skutek interwencji kom isarzy lub przywódców związkowych, czy też z inicjaty­ w y samego wojewody, kiedy dowiedział się o now ych atakach na jego osobę. W szys­ cy zgromadzeni wówczas we Lwowie byli pod świeżym wrażeniem zamordowania Gosiewskiego przez litewskich związkowców. W iadom ość o tragicznej śmierci litewskiego hetmana69, która nadeszła do Lw o­ wa dopiero po 3 tygodniach, około 14 grudnia, wywołała w mieście falę obaw i obu­ rzenia.70 N atychm iast zwołano posiedzenie senatu.71 Król pisał o tym z przeraże­ niem do prymasa72, a oficjalne pismo senatorów koronnych do senatorów litew­ skich także nie było pozbawione panicznego tonu.73 N ieco później posypały się listy kondolencyjne do w dow y po hetmanie74, wśród nich i list Czarnieckiego.75Jest BP A N Kórn., nr 356, s. 79v-91v; tamże, nr 361, s. 4-7; WAPP, TO, II, s. 597-600; por. też AGAD, AR, II, ks. 20, s. 199, Awizy z Wolborza, 16 X I I 1662; tamże, s. 200, Paszkwil na senatorów... AmKr., Pot. D., nr 151, J. Lubomirski do A. Lubomirskiego, Łańcut 20 XII 1662. 65 AGAD, AR, II, ks. 20, s. 200, Paszkwil...; także cytowany wyżej list J. Lubomirskiego, „na dwo­ rze byl strach i konsternacyja”. 66 Wypada zwrócić tu uwagę na pewne istotne momenty mogące oddziałać na postawę konfedera­ tów. Pierwszy to sprawa stanowiska Lubomirskiego, który miał podobno przedstawić sprawę 3 000 000 i forsować przyjęcie jej na dogodnych dla dworu warunkach (m.in. spłaty w ciągu 1-2 lat) por. Oss., nr 2982/11, s. 285, P. Des Noyers do J. Cailleta, Lwów 8 X I I 1662. Sprawa ta wymaga dalszych badań, związanych już nie z działalnością Czarnieckiego, ale Lubomirskiego. Istotnym momentem dla obrad koła jest też postawa hierarchii kościelnej, która zdecydowanie już wystąpiła znawoływaniem do ugo­ dy, por. Oss., nr 228/11, s. 177-178, Instrukcja W. Leszczyńskiego na koło wolborskie, Łyszkowice 10 X I I 1662. 67 Oss., nr 2982/H, s. 298, P. Des Noyers do J. Cailleta, Lwów 15 X I I 1662, Czarniecki miał wyru­ szyć w drogę 15 XII. 68 Por. Czart., nr 401, f. 19, na posiedzeniu senatu 17 XII wojewoda ruski był obecny. 69 O zabójstwie Gosiewskiego dosyć obszernie u K o r z o n a , Dola i niedola , I, s. 125-138; wiele drukowanych dokumentów M e de ks z a, op. cit., s. 316 nn.; por. także BP A N Kr., nr 1053, s. 473; Oss., nr 189/11, s. 1338; tamże, nr 723/1, f. 33-34; AGAD, AR, II, ks. 20, s. 70 nn.; także „Copia eines Schreibens welches S. Gnaden der H err Patz Littawscher Feld H err an Ihr Königl. Maytt Abgehen'lassen betreffend welcher gestalt sich die Littawsche A rm ee Ihr Kön. Maytt uniergebet und die Verbrechere und Rebelsfuhrer selbsten abstraffen wollen, A. 1663”.

70 Por. Oss., nr 189/11, s. 1343, List ze Lwowä 18 XII 1662 autor m.in. stwierdza, że Potocki chciał odjechać ze Lwowa, ale się na to nie zgodzono, potwierdza paniczne nastroje, ściąganie wojska; „Continuatio XIII”, s. 29. 71 Czart., nr 401, f. 17, posiedzenie senatu 14 X I I 1662. 72 BRacz., nr 24, f. 85, Jan Kazimierz do W. Leszczyńskiego, Lwów 15 XII 1662. 73 Czart., nr 394, s. 242-243; także AGAD, AR, II, ks. 20, s. 109-110 z błędną datą 16 X (oczywiście XÜ 1662); por. także list Jana Kazimierza do senatorów litewskich 17 XII; tamże, s. 241-242. 74 Czart., nr 392, s. 21 nn.; por. M e d e k s z a, op. cit., s. 380 nn. 75 Czart., nr 392, s. 117-119 (oryg.), S. Czarniecki do M. Gosiewskiej, Lwów 1 2 IX 1663; por. także Czart., TN, nr 156, s. 49; także M e d e k s z a, op. cit., s. 383-384.

Nienawiść (lipiec 1662—lipiec 1663)

551

on szczególnie ostry w tonie, potępiający „tyrański zabój”. W przeciwieństwie do niego list Lubomirskiego był o wiele spokojniejszy.76 Przyczyna tych różnic jest zrozumiała. W szyscy wtajemniczeni zdawali sobie sprawę, że powodem śmierci była spiskowa działalność hetmana polnego, niewtajemniczeni zaś dowiedzieli się o tym bardzo szybko z poetyckiego paszkwilu, który był bardzo popularny na początku 1663 r. Ó w Nagrobek, znany dziś z wielu odpi­ sów77, zawierał nie tylko wyjaśnienie spraw, ale też dosyć ostre napomnienia in­ nych francuskich stronników. N ie pominięto i Czarnieckiego: Senatory też chytre napomni koronne, Nie pomoże im w niczym miasto Lwów obronne. Kanclerza koronnego przestrzec nie zawadzi, Wojewodę ruskiego, bo wszytko złe radzi...

Odpowiedź na paszkwil, jak to już stwierdził Nowak-Dłużewski78, nie była zbyt popularna i zapewne stronnicy francuscy nie kolportowali jej, gdyż m im o wszyst­ ko było to zbyt w yraźne przypomnienie samego N agrobka. W arto jednak zacyto­ w ać passus dotyczący Czarnieckiego: Wojewody ruskiego sławne imię wszędzie Słynie zawsze i słynąć w potom ny wiek będzie. Radzi dobrze ojczyźnie i czyni, co radzi, Pomaga zawsze radą, nigdy nie zawadzi.79

Druga odpowiedź na N agrobek także nie doczekała się szerszego kolportażu. T on panegiryczny wobec Czarnieckiego był tu jeszcze silniejszy: Ruskiego wojewodę wieczna śpiewa sława, Domowa na kraj świata unosi go nawa. T y niesławę zarzucasz, złe zadawasz rady. Cnotliwy ze wszech miar jest on bez przesady — Ten, po Bogu i królu oddał żywot Polszczę, Nie tylko w pokoju jest sławny, lecz i w wojsce. A jako ten o Polszczę źle w senacie radzi, K tóry ku pokojowi zdanie swe prowadzi? Nie wierzysz? wierz postronnym. Szwed z potęgą swoją, Kozak, Węgrzyn, Moskwicin, że w Polszczę nie stoją, Jak dziedziczni panowie, dzieło Czarnieckiego Sprawiło, Aleksandra Wielkiego polskiego.80 76 Tamże, s. 127 (oryg.) J. Lubomirski do M. Gosiewskiej, Warszawa 19 IX 1663; por. także M e de ks za, op. cit., s. 3 8 4 -3 8 5 . 77 N o w a k - D ł u ż e w s k i, op. cit., s. 63 ; obok wymienionych druków i rękopisów także AmKr., Sańg., nr 171, s. 109; Oss., nr 189/11, s. 1339. Ciekawa uwaga Golińskiego, że po zabójstwie Gosiewskie­ go „siła pisały PP związkowi paszkwilów” (s. 1341). 78 N o w a k - D ł u ż e w s k i, op. cit., s. 64. 79 M e d e k s z a, op. cit., s. 3 2 7 ; przedruk N o w a k - D ł u ż e w s k i, op. cit., s. 66. 80 Tamże, s. 69.

552

Buława (1660-1665)

Rozgłos, jakiego nabrała sprawa zabójstwa Gosiewskiego, nie spowodował, jak się wydaje, osłabienia aktywności przyw ódców Związku Święconego. Sugerowano to wprawdzie i w źródłach, i w historiografii81, ale analiza dokumentów wolborskich, nie m ówiąc już o utw orach satyrycznych, wykazuje co innego.82 W ypada tu zw rócić uwagę przede wszystkim na trzy punkty układów w olborskich; najistot­ niejszy, zawierający żądanie wzmocnienia konstytucyjnego zakazu elekcji vívente rege, inny skierowany przeciw Czarnieckiemu i oddziałom w yłączonym spod wła­ dzy hetmańskiej oraz ostatni, stwierdzający, że armia w róci do posłuszeństwa do­ piero po wypłacie 8 000 000 zł.83 W arunki te świadczą, że dla „mózgów” konfedera­ cji, nie znajdujących się może nawet wcale w kole w olborskim, cała ta ugoda była po prostu przewleczeniem rozgryw ki.84 W iadom o było przecież, że stronnictw o dworskie nie w yrzeknie się swych planów politycznych, a wypłata gotówką 7 czy nawet 6 milionów złotych jest niemożliwa. M imo licznych ponagleń i wezwań85 podatki od województw nie napływały, czy raczej napływały skąpo, a poza tym kasy uszczuplały w ypłaty dla regimentów cudzoziemskich.86 W zasadzie już w sty­ czniu trudno się było łudzić, że pieniądze nadejdą w określonym czasie.87 Ugoda w olborska zażegnała kryzys, nie rozwiązała jednak konfliktu. Po krótkim okresie względnego odprężenia, w końcu stycznia i lutym 1663 r. sytuacja zaczęła przypom inać listopadowy impas.88 Pod pozorem ofensywy mos­ kiewskiej odnowiono próby przeciągnięcia konfederatów litewskich, w ykorzystu­ jąc p rzy tym osobę Czarnieckiego, dość tam popularnego.89Jednocześnie wojewoda 81 L u m b r e s, Relations, III, s. 185-186; C z a p l i ń s k i , Opozycja wielkopolska, s. 32-33. 82 Por. AmKr., Pot. D., 151, K. Lubomirski do A. Lubomirskiego, Poręba 4 I 1663. 83 Por. traktat wolborski; także Oss., nr 2982/11, s. 310, P. Des Noyers do J. Caílleta, Lwów 29 XII 1662. 84 Oss., nr 2983/11, s. 4, A. de Lumbres do H. de Lionne, Warszawa 5 1 1663, poseł francuski określał te warunki jako „fâcheux”, Lubomirski zaś w liście do prymasa z Łańcuta 7 1 1663 wyraźnie stwierdzał, że na dworze znaleźli się zdecydowani przeciwnicy ugody wolborskiej. Czart., TN, nr 156, s. 1; por. także BTJW, nr 1.5.26, s. 17-21, List J. Lubomirskiego do sejmiku średzkiego,5 X 1664. 85AR, n, ks. 20, s. 186; WAPGd., R. Ee 19, k. 753-761; Czart., nr 1657, s. 111-112, Uniwersał IMPP komisarzówJKMci..., Lwów 22 X I 1662; tamże, s. 107-1 ll,Manifestacyjakomisyjej lwowskiej... WAPP, TO , II, s. 627-628, Uniwersał Jana Kazimierza, 29 XII 1662. 86 Oss., nr 2982/11, s. 287, A. de Lumbres do Ludwika XIV, Warszawa 7 XII 1662. Poseł francuski stwierdzał, że Czarniecki dysponuje 24 regimentami cudzoziemskimi, na zapłatę których potrzeba 4 300 000 zł. AGAD, AR, II, 1. 11, nr 1473;BN BO Z, nr 1173, s. 459, Kopia traktatu wojska cudzoziem­ skiego, Lwów 20 XII 1662; por. też BP AN Kórn., nr 1941b, kwity oficerów oddziałów Czarnieckiego na zaopatrzenie i pieniądze z włości kowelskiej. 87 Czart., TN, nr 156, s. 11, A. Trzebicki do N N , 22 I 1663; Oss., nr 189/11, s. 1399, Nowiny ze Lwowa 2 3 / 2 4 1 1663; tamże, J. Biejkowski do J. Świderskiego, Lwów 2 6 1 1663. 88 Oss., nr 189/Ü, s. 1459, Nowiny ze Lwowa, 23-24 1 1663. 89 BP AN Kr., nr 1065, s. 145-146, S. Czarniecki do Wojniłowicza, starosty lityńskiego, posła do obozu związkowych, oraz punkta instrukcji zapewne Ludwiki Marii, Lwów 2 I 1663. W punktach stwierdzono, że „Moskwa idzie z potęgą” co nie jest zgodne z prawdą, por. Z. W ó j c i k, Traktat andruszowski 1667 roku i jego geneza , Warszawa 1959, s. 131. Nacisk na związkowych w tym samym kierun­ ku i z tymi samymi argumentami wywierał chan tatarski. Por. Oss., nr 189/11, s. 1345, Chan do J. Świ­ derskiego 2 4 1 1663.

Nienawiść (lipiec 1662—lipiec 1663)

553

ruski powiększał nowe regimenty. Z przekąsem i oburzeniem pisali o tym Kochowski90 i Jemiołowski91, a zwłaszcza anonimowi autorzy utw orów związkowych. W jed­ nym z nich, Przestrodze Jowiszowej, czytam y: Każ im rozdać piniądze na ten zaciąg nowy, Będzie za jeden miesiąc już żołnierz gotowy. Pan wojewoda ruski sposobny do tego, Zaciągnie on żołnierza prętko a różnego. Niedaleko stąd chodząc, zbierze on we Lwowie Krawczyków i szewczyków: to bohatyrowie Doświadczeni w tym boju, bo zawsze szturmują: Ten igłą, a ten szydłem zawsze dokazują.92

Nieznanego szlacheckiego autora tak zabolał ów szewsko-krawiecki zaciąg, że aż zaczął się powtarzać: Szewcy, krawcy, kuśnierze z swymi instrumentami, Z igłami, nożycami, także i z szydłami D o potrzeby się ćwiczą, wygrać sobie tuszą, A choćby też nie chcieli, pewnie się bić muszą. Pan wojewoda ruski do boju przywiedzie, Ale wiem, że ich mało zaś nazad odwiedzie.93

Równocześnie z przyspieszeniem now ych zaciągów, w końcu stycznia ściągnięto bliżej Lw ow a oddziały podporządkowane królow i.94 Oczekiwano też przybycia Tatarów 95 i po raz trzeci rozpatrywano możliwości sprowadzenia Szwedów.96 Nie bez wpływu była tu inspiracja Ludwika X IV , który od dawna uważał, że dwór pol­ ski zbyt łagodnie postępuje z konfederatami.97 Król francuski negatywnie oceniał także taktykę dworu wobec Lubomirskiego i radził, aby bezwzględnie opierać się na Czarnieckim 98, mimo że Ludwika Maria i jej doradcy francuscy mieli wiele za­ strzeżeń do wojewody. 90K o c h o w s k i , Climacter, II, s. 67. 91J e m i o ł o w s k i, op. cit., s. 180. 92 N o w a k - D ł u ż e w s k i, op. cit., s. 50. 93 Tamże, s. 53. 94 BPAN Kórn., nr 1941b, dekret sądu wojskowego w sprawie rabunków dokonanych przez od­ dział dragonii Czarnieckiego przy ściąganiu z Kowla do obozu pod Mrozowicami 8 II 1663: „JMP Tedwin oberlejtnant regimentu tego odpowiada na to, że actor certitudinem tej, żeby żołnierze ci eks­ ces ten patrare mieli, mieć nie może, gdyż na ten czas nie tylko ten regiment, ale wojsko w kupie stało”. 95 Czart., nr 401, s. 25, Posiedzenie senatu 7 1 1663; Oss., nr 2983/11, s. 6, A. de Lumbres do Ludwika XIV, Warszawa 11 1 1663. 96 Oss., nr 2983/11, s. 12, P. Des Noyers do J. Cailleta, Lwów 1 2 1 1663; tamże, s. 18-21, ten do tegoż 19 1 1663. 97 Tamże, s. 8-9. Ludwik XIV do A. de Lumbres, 1 2 1 1663. 98 Tamże, s. 313, Ludwik XIV do A. de Lumbres, 29 XII 1663. Król domagał się, by buławę po Potockim oddać Czarnieckiemu, a nie Lubomirskiemu; por. tamże, s. 42, J. Caillet do P. Des Noyers, Paryż 2 II 1663.

554

Buława (1660-1665)

K rytyka Czarnieckiego nie dotyczyła, jak można by się spodziewać, jego nieco „defetystycznej postawy” wobec stronnictwa elekcji, ale wysuwanej już kiedyś przez de Lumbresa zbytniej pryw aty i szukania korzyści m aterialnych." N ie bez racji francuscy przedstawiciele w Polsce podkreślali, że przyw ary te zrażają wojsko do Czarnieckiego.100 Potwierdzenia swych sądów nie musieli daleko szukać, wystarcza­ ły szeroko kolportowane paszkwile Związku Święconego. W jednym z takich utw o­ rów pisano o wojewodzie ruskim: A zna co jest fein Silber, co dwunastej próby Srebro, bo i dotychczas stół się jego zdobi. Patrzajcież, co on teraz po tejże odwadze Czyni, mieszkając sobie przy dworskiej powadze Pieniądze nasze skubiąc.101

W tóro w ały temu zarzuty m asow ych rabunków , chciw ości, żalu nad znisz­ czonym i własnymi majątkami: ...nie radzę słuchać wojewody, który W e pstrej delijej chodząc, uchronił swej skóry, A teraz nadętością przy naszych odwagach Coś sobie presumuje: znać nie był na wagach. Jest to kawaler dobry, ze szczęściem wojuje I dworu szlacheckiego, gdy go blisko czuje, Nie mija, mówiący tak: żem chory, gdy swego Zażyję chleba szczerze w mym domu własnego. I wnet klucze odbierać każe pachołkowi. Jeżeli nie wierzycie, Polska wam opowie, Po której chodząc psiego, jakie oppresyje Slachcie, braci swej czynił, śpiewając wigilie Nad tłustą jałowicą i srokatym wołem, Co jego stołu zawsze bywało pozorem.102

W zarzutach tych, drastycznych w sposobie ich wypowiadania, było na pewno wiele prawdy. Czarniecki nigdy nie zaniedbywał interesów majątkowych, a w ostat99 Por. niżej s. 570; także Oss., nr 2983/11, s. 26, A. de Lumbres do Ludwika XIV, Warszawa 1 II 1663; L u m b r e s , Relations, III, s. 193; Oss., nr 2983/11, s. 47, P. Des Noyers do J. Cailleta, Lwów 9 II 1663: „Enfin lorsque cette charge vaquera, on n’oubliera rien de ce qui se pourra faire. Ce que vous dites a l’avantage de M. Charnesky, est vrai mais il est si excessivement intéressé que c’est ce qui l’empeche l’etre aime des soldats”; por. także J. Caillet do P. Des Noyers, Paryż 3 0 III1663; Oss., nr 2983/11, s. 84; tamże, nr 3005/1, s. 75, P. Des Noyers do J. Cailleta, Lwów 6 IV 1663. Mogło się to także wiązać z wysokością pensji, jaką płacił mu de Lumbres. Por. Oss., nr 2984/11, s. 51, Etat de la depense des 200 000 francs; Czarniecki otrzymał w 1663 r. 12 000 fr. o 3000 mniej niż kanclerze. 100Już w okresie likwidacji Związku, W. Wilkowski, deklarując wierność Królowi, pisał: „ma pan wojewoda ruski więcej niż 200 000 chleba Rzeczypospolitej, a nie mógł swojej usaryjej ująć i innych takowych siła, a ja bym był tego przecie dokazał”, AGAD, BP, B 1458, W. Wilkowski do koniuszego koronnego 8 VI 1663. 101 N o w a k - D ł u ż e w s k i, op. cit., s. 45, Na niewdzięczność dworu... 102 Tamże.

Nienawiść (lipiec 1662—lipiec 1663)

555

nich latach poświęcał im szczególnie wiele uwagi.103 O taczał się też rodziną104, prote­ gował swych pow inow atych.105 Podobnie skargi de Lumbresa, że sprawy osobiste są wojewodzie bliższe niż interesy publiczne — w tym konkretnym wypadku dwor­ skie, oraz narzekania, iż jest on przywiązany do w ojny i jej dochodów, w świetle tego wszystkiego, co już stwierdzono o stanowisku Czarnieckiego wobec w ewnętrz­ nych rozgryw ek, brzm ią jak najbardziej prawdopodobnie.106 Jeśli tak m ocno podkreślam wszystkie m om enty świadczące o istnieniu pew­ nych rozbieżności, czy nawet nieufności między wojewodą ruskim a przywódcam i partii francuskiej, czynię to nie dlatego,, bym przeceniał ich realne znaczenie poli­ tyczne. Bez względu na to, jak bardzo Czarniecki czuł się związany z wojskiem, bolejąc, iż „tak prędko w rycerskich animuszach cn oty i zasług rdzą być pokryta i spleśnieć miała pamięć”107 jego czynów , słusznie był on uważany za jednego z naj­ bardziej oddanych stronników francuskich. Złośliwy język paszkwilu szlacheckie­ go nieraz mu to wypomniał: A Tatarów w ziemie Radził zaciągnąć na nie, o co boli ciemię. Ale już go zaniecham, mego wojewody, Odsyłam go do inszych, niech podgolą brody Jem u i wąsik ładnie, po francusku nicią Ogolą, bo rad trzyma urynał za rzycią Jednej paniej, której rad siła applauduje I po stole rad przed nią więc wojsko szykuje.108

W innym utw orze tego samego typu pisano bardziej ogólnie:

103 Por. niektóre sprawy AGAD, A. Ros, CLXVI, 39,18 X 1661; tamże, CLXVI, 41; tamże, X C IX , 4/10, U, 12; AGAD, Sig., 3, f. 295v, nr 8, 9 XII 1661; tamże, Sig. 5, f. 130v, 12 X 1662, także AGAD, A. Ros., XCVIII, 2/3, Uniwersał S. Czarnieckiego na ochronę Tykocina, druk J e n i k e, Stefan Czar­ niecki, s. 162-163. Tej ostatniej sprawie poświęcał on bardzo wiele uwagi. Por. listy do M. Paca, Czart., nr 416, s. 97-98, Lwów 10 V 1663; Czart., nr 411, s. 15-16, w obozie pod Rzesną, 9 VI 1663; także Czart., TN, nr 156, s. 237, K. Pac do M. Paca, Lwów 27 V 1663. Wszystkie listy w sprawie oszczędzania Tykocina. 104 W oddziałach Czarnieckiego pod Lwowem znajdowali się: Aleksander Czarniecki, Samuel Czar­ niecki, porucznik Jan Czarniecki i Jerzy Czarniecki; Kazimierz Czarniecki, bratanek Stefana, był pokojowcem Jana Kazimierza. 105 Poza dość głośną sprawą przeforsowania Jana Klemensa Branickiego na marszałkowstwo na­ dworne (UuA, IX, s. 360), J. Hoverbeck do elektora 17 VI 1662; K o c h o w s k i , Climacter, III, s. 31; DE, t. IX, s. 29. W 1663 r. Czarniecki protegował swego szwagra, Stanisława Kobierzyckiego na podkanclerstwo, które wobec choroby Leszczyńskiego mogło zawakować (Oss., nr 2983/11, s. 55, A. Morsz­ tyn do J. Caillet, Lwów 1 6 II 1663). 106 Zdaje się, że stronnicy elekcji od dawna mieli pretensje do Czarnieckiego, iż pragnie on porzucić wewnętrzne rozgrywki i ruszyć w pole. Por. Czart., nr 418, s. 229, P. Sapieha do M. Paca, Słonim 31 VIII 1662. Hetman pisze, że Czarniecki deklarował mu się z ochotą i ma prędko zjawić się w polu; także Elementa, III, s. 127. 107 BPAN Kr., 1065, s. 606, S. Czarniecki do koła kieleckiego, Tykocin 18 V 1662. 108 N o w a k - D ł u ż e w s k i, op. cit., s. 45, Na niewdzięczność dworu.

556

Buława (1660—1665) A ci hipokrytowie i wszyscy szalbierze: Wojewoda ruski i wielcy kanclerze, Sobiescy, Jabłonowscy, także Sapijowie, Zadków i przodków pilni francuskich stróżowie, Wstydzić się bardzo będą, że kiedy szczekali Jako psi o cnotliwym, źle go udawali.109

Nie jest przypadkiem, że satyra konfederacka tak ostro atakowała właśnie związ­ ki Cżarnieckiego ze stronnictw em francuskim. Działalność-wojewody w tym stron­ nictwie miała rzeczywiście bardzo duże znaczenie'. P o śmierci Gosiewskiego, kiedy ostatecznie rozwiały się jego równie nęcące jak nierealne projekty polityczne, rola Czarnieckiego, a przede wszystkim stworzonego przezeń Związku Pobożnego szcze­ gólnie wzrosła. Niezwykle interesujący pod tym względem jest list Krzysztofa Paca do stryja Michała Paca:110 Kanclerz przesyłając litewskim przeciwnikom Związku instrukcje, jak należy ostatecznie spacyfikować konfederatów, których po zam or­ dowaniu Gosiewskiego uznawano za skłaniających się do ugody111, polecał im uczy­ nić now y kontrzwiązek, ten zaś miałby „wziąć formę związku p. wojewody [frag­ ment zniszczony] go, k tó ry na Białej Rusi uczynił”.112 R ozłam ow com litewskim posłano odpowiednie materiały, nakazujące im jednocześnie, aby po objęciu rządu nad wojskiem napisali nie tylko do króla, ale i do wojewody ruskiego oraz Związku Pobożnego, ciesząc się z tego „że przy Panu pozostawają”.113 T o ostatnie zupełnie wyraźnie wskazywało, jak wybitne znaczenie, już nie tylko militarne, miało w ów ­ czas stanowisko Czarnieckiego. Konfederaci zresztą także w pełni je doceniali. Kiedy w końcu lutego definitywnie okazało się, że w kasach komisarskich nie ma dostatecznej ilości pieniędzy na zapła­ tę wojska114, a wzburzeni żołnierze113 ze w zm ożoną siłą zaczęli atakować dwór, nie­ poślednie miejsce w ich agitacji zajęła znów osoba wojewody ruskiego. Obradujące

109 Tamże, s. 53. Przestroga Jowiszowa. 110 Czart, nr 412, s. 40 (oryg.), K. Pac do M. Paca b.d.; datuję na początek 1663 r. według wzmianki o sprawie Jesmana, która wyszła na jaw dopiero po śmierci Gosiewskiego. 111 Oss., nr 2983/11, s. 4, A. de Lumbres do H. de Lionne, Warszawa 5 1 1663; tamże, s. 6, tenże do Ludwika XIV, Warszawa 1 1 1 1663; także Czart., nr 401, s. 25-30, Posiedzenie senatu 7 1 1663. Z doku­ mentów związkowych choćby drukowanych w Księdze pamiątniczej Medekszy wynikałoby raczej, że była to zbyt optymistyczna ocena sytuacji, choć niewątpliwie śmierć hetmana stworzyła sytuację po­ myślną dla próby rozbicia związku. Por. np. opinie P o c z o b u t - O d l a n i c k i e g o , op. cit., s. 49, czy M e d e k s z y, op. cit., s. 238. 112 Czart., nr 412, s. 40, K. Pac do M. Paca, dokument bardzo uszkodzony, miejscami nieczytelny. 113 Tamże. 114 Oss., nr 189/11, s. 1366, Ze Lwowa 2 6 I I 1663. Sumy zmniejszyć chciano do 7 milionów, zgroma­ dzono podobno 5 milionów. Por. tamże, punkty otrzymania; Czart., nr 1654, s. 257, Instrukcja dla W. Leszczyńskiego i K. Czartoryskiego do koła 2 8 I I 1663; WAPP, 7 0 , II, s. 770-772, Uniwersał komi­ sji w sprawie szostego miliona, Lwów 26 II 1663; tamże, s. 769-770, Manifestacja komisarzy, Lwów 23 II 1663. 115O atmosferze tego czasu por. K o c h o w s k i , Climacter, III, s. 54-55; AGAD, AR, V, nr 8666, S. Lubomirski do B. Radziwiłła, Lwów 23 II 1663; DE, X , s. 150.

Nienawiść (lipiec 1662—lipiec 1663)

557

na nowo koło wolborskie wyciągnęło z lamusa postulat usunięcia Czarnieckiego z komisji116 i ponowiło napaści na Związek P ob ożn y.117 Poza tym Związek rozesłał uniwersały do szlachty, przedstawiając całą sytuację, odwołał się do trybunału lu­ belskiego118 i wystąpił z propozycją szybkiego zwołania sejmu.119 Stronnictwo francuskie i jego główny m otor, Ludwika Maria, od dawna przygo­ towani na nowe zaostrzenie stosunków z konfederatami, postanowili w tym czasie sięgnąć do nieużywanych dotąd środków. O pracow any został plan zamachu. Posta­ now iono zatrzym ać i zgładzić Lubomirskiego, który mimo uprzednio w yrażanych obaw przyjechał do Lw ow a120, a wraz z nim kilku delegatów Zw iązku.121 N ie było zasługą dworu, że zamach, k tóry by bez wątpienia przyniósł wojnę dom ową, spalił na panewce. W chwili zamykania bram miejskich marszałek i przed­ stawiciele wojska, prawdopodobnie ostrzeżeni, przychylili się do ugody, po czym zaraz skwapliwie wyjechali ze Lw ow a.122 O części pozostałych sądzono, że zostali zabici.123 M imo ogromnego wzburzenia reakcja konfederatów na jawne już zagrożenie siłą była nadspodziewanie spokojna. Zerwano co prawda poprzedni układ wolborski, odm ów iono rozm ów z komisarzami124 i rozesłano uniwersały przeciwko nim, nie chcąc zarazem przyjm ować pieniędzy.125 Z w rócono się też do Lubomirskiego z propozycją, by objął protekcję nad Związkiem126, nie było jednak m ow y o wywie­ 116AGAD, AR, II, ks. 20, s. 285. Traktat...; przedstawiciele Związku wystąpili przeciwko Czarniec­ kiemu, postulując, by nie zasiadł w komisji, odpowiedziano: „że wojewoda ruski zasiada w komisyi będąc fautorem Pobożnego Związku, bo tak sejm chciał”. 117 K o c h o w s k i, Climacter, II, s. 55. 118 WAPP, TO, II, s. 667-674, DE, X , s. 376-378. AGAD, AR, II, ks. 20, s. 268-288, Traktat koła wolborskiego..., 28.11.1663; Czart., TiV, nr 156, s. 57, BJ, nr 5, s. 816; BPAN Kórn., nr 361, s. 7 — 11. Oss., nr 189/11, s. 1373-1381,1367; tamże, s. 267, List przedstawicieli związku do trybunału lubelskiego 24 II 1663; także Oss., nr 189/11, s. 1385 oraz tamże, s. 1389-1394, Kopia responsu na punkta... IMPP posłom do Trybunału, Lwów 2 III 1663, WAPP, 7 0 , II, s. 781-782, Punkta wojska na trybunał koron­ ny, 2 III 1663; tamże, s. 685-694,783-787; DE, X , s. 378-381, respons na punkta, Lwów 3 III 1663, 7 0 , II, s. 778, M. Prażmowski do trybunału, Lwów 1 III 1663; tamże, s. 696-697, DE, X , s. 381, Jan Kazi­ mierz do trybunału, Jaworów 5 III 1663. 119 Czart., nr 401, s. 35, posiedzenie senatu 23 II 1663 (z udziałem Czarnieckiego) odrzuca propozy­ cję sejmu, postulując zwołanie konwokacji poświęconej tylko sprawie zapłaty wojsku. 120Czart., TN, nr 156, s. 11, A. Trzebicki do NN, 21 1 1883. 121Oss., nr 2983/11, s. 65, P. Des Noyers do Cailleta, Lwów 23 II 1663, także W a 1 i s.z e w s k i, op. cit.) s. 258. 122 F. Des Noyers do Cailleta, l. c.; Lubomirski udał się wówczas na obrady koła generalnego. Por. Czart., nr 1651, s. 257-261, Instrukcja 2 1 II 1663. 123 BN, 862, f. 53, Nowiny z Wolborza, 28 II 1663. 124 WAPP, 7 0 , II, s. 778-779, Koło do K. Czartoryskiego, oraz odpowiedź, Wolborz 2 III 1663; tamże, s. 683-685. Punkta od wojska do komisarzy, 2 III 1663; BPAN Kórn., nr 356, f. 104-105; tamże, nr 361, s. 36-37; WAPP, 7 0 , II, s. 789-790, AGAD, AR, ks. II, s. 290-293, J. Lubomirski do związko­ wych, Wąchock 7 III 1663; por. także M e d e k s z a, op. cit., s. 385-387, prawdopodobnie inna wersja, także Czart., nr 2099, s. 154-161, Traktat koła, 12 III 1663. 125 AGAD, AR, II, ks. 20, s. 306; WAPP, 7 0 , II, s. 780, Uniwersał J. Świderskiego, 3 II 1663. 126 Tamże, s. 303, J. Świderski do J. Lubomirskiego, Wolborz 8 III 1663; por. też Oss., nr 188/11,

558

Buława (1660-1665)

raniu presji zbrojnej, tak jak w marcu czy maju ubiegłego roku. Niezrealizowany zamach, w zm ożone przygotowania militarne, które nastąpiły natychmiast po nim127 oraz stała bezpośrednia i jak najbardziej realna groźba kilkutysięcznej armii wiernej królowi sprawiły, że tak konfederaci, jak i przyw ódcy opozycji stanęli przed per­ spektywą w ojny domowej. Jeśli Lubomirski był równie dobrym politykiem, jakby to wskazywały jego posunięcia, musiał w yczuć zmianę w stanowisku stronnictw a francuskiego, które zdaniem marszałka od początku mogło dążyć do zerwania ko­ misji. Trudno było też nie zdawać sobie sprawy — widzieli to na pewno związkowi — że szanse dworu znacznie wzrosły w stosunku do roku ubiegłego. Regimenty cu­ dzoziemskie i piechota stanowiły już dość poważną siłę.128 W końcu kwietnia dwór rozporządzał wojskiem lewego skrzydła litewskiego, nad k tórym komendę objął w ierny stronnik Francuzów Michał P ac.129 Położenie konfederatów przybrało bar­ dzo niekorzystny obrót. Presja — teraz oficjalnie stosowana — ściągnięcia w głąb kraju Tatarów i K ozaków 130 dopełniała miary. Uwzględniając ten nacisk, łatwo m ożna zrozumieć powikłane i sprzeczne działa­ nia tak konfederatów, jak i przyw ódców opozycji w okresie dzielącym próbę zama­ chu od podpisania w lipcu „traktatu jaworowskiego”. N ik t w tym czasie wśród przeciwników dworu nie chciał spowodować wojny domowej, jeśli nie dla czego s. 1401, ten do tegoż 9 HI 1663; także BPAN Kr., nr 1065, s. 510; WAPP, TO, II, s. 790-791; BPAN Kórn., 356, f. 105-105V. 127 Oss., nr 2983/11, s. 71, P. Des Noyers do J. Cailleta, Lwów 2 HI 1663. 128 Tamże, P. Des Noyers pisze o 12 000; potwierdza to AGAD, AR, II, t. 11, nr 1478, Ze Lwowa 11 V 1663. Nieco później de Lumbres twierdził, że według wiadomości ze Lwowa, Jan Kazimierz posia­ da 20 000; Oss., nr 2983/11, s. 105, A. de Lumbres do H. de Lionne, Warszawa 2 7 IV 1663; por. też Oss., nr 9533/11, s. 4-19, rozliczenia z wojskiem. 129 Po aresztowaniu Kotowskiego w Szadowie wojska litewskie lewego skrzydła podpisały 4 V trak­ tat, wyrażający zgodę na powrót do służby. Por. M e d e k s z a , op. cit., s. 394 nn.; także druk ulotny: „Instrukcya od nas rycerstwa woyska JKMci W XL polskiego i cudzoziemskiego... z koła generalnego w Szadowie in A. 1633 d. 7. V dana”; WAPP, TO, II, s. 803-804. M. Pac do Jana Kazimierza, 24 IV 1663; tamże, s. 804-805, tenże do M. Prażmowskiego; por. również Czart., nr 418, s. 189, K. Pac do M. Paca, 21 VI 1663; Oss., nr 228/11, f. 149-150, Reskrypt W. Leszczyńskiego na instrukcję wojsk litewskich, 26 VI 1663; L u m b r e s, op. cit., III, s. 201; Oss., nr 189/11, s. 1471; WAPP, TO, II, s. 809814; Czart., nr 394, s. 253-255, Manifestacyja...; por. też BUW, nr 1.5.26, s. 5-14, Instrukcja na sejmiki 5 X 1664 r.; C o d e 11 o, op. cit., s. 39. 130 Instrukcja Jana Kazimierza dla Mazepy, Lwów 31 III 1663 dwa teksty drukowane. K l u c z y c k i, op. cit., I, s. 214-222; G r a b o w s k i , P r z e ź d z i e - c k i , Źródła, I s. 34-43, Kopie rękopisemne, AGAD, Sucha, ks. 116/139, f. l-6v. Także Processus iudicarius...; AGAD, AR, II, ks. 20, s. 310-316. Na propozycyję, przez ks. kanclerza we Lwowie 5 IV 1663 zdanie IMP marszałka, „Tatarów i Koza­ ków zaciągnienie, które przedtem nam proponowano jest to remedium, które sine honore wspomnia­ ne być nie może”; inny nieco tekst Czart., TW, nr 156, s. 103, por. także BUW, nr 1.5.26, s. 5-11, Instrukcja na sejmiki, 5 X 1664. „Mogą się znaleźć na sejmiku którymkolwiek, którzy się będą pytać, na co Tatarów zaciągniono przeciwko konfederatom, tego artykułu non impugnare, ale niech stanie, bo się pokaże, że marszałek wielki był powodem tego i senatorowie, którzy na ten czas tam beli takowe swoje zdanie trzymali”; — także de L u m b r e s , Relations, III, s. 191; „Gazette de France”, r. 1663, s. 433, z wymienieniem Czarnieckiego.

Nienawiść (lipiec 1662—lipiec 1663)

559

innego, to dla zbyt niekorzystnego układu sił.131 Dlatego też zupełnie inaczej niż dotychczas prowokacyjne, a w każdym razie jawne przygotowania wojskowe dwo­ ru, poza chw ilowym wzburzeniem, obudziły tendencje pojednawcze. O pozycja, jak sią wydaje, zrozumiała, że dalsze przewlekanie konfederacji nie będzie już m oż­ liwe. Uznając jej dni za policzone, spróbowano jeszcze tylko wypuścić jedną z ostat­ nich strzał w tej fazie walki — żądanie zwołania sejmu przed rozwiązaniem Związ­ ku.132 Poza tym inspiracja Lubomirskiego wobec konfederatów szła wyraźnie w kie­ runku łagodzenia konfliktów. W swej korespondencji, przynajmniej oficjalnej, a są­ dzę, że nie było wtedy innej, marszałek już w marcu nie popierał bardziej radykal­ nych posunięć konfederatów.133 Uważał, że pow ażnym błędem było nieprzyjęcie kom isarzy królewskich 1 m arca, nie godził się także na objęcie dowództwa nad wojskiem zw iązkow ym .134 D użym sukcesem polityki dworskiej było pozyskanie nowego sojusznika do współpracy nad uspokojeniem konfederatów.135 Duchowieństwo, podobnie jak Lu­ bomirski, obawiające się perspektywy rozpętania wojny domowej, wziąwszy za pozór grabieże wojskowe i obsadzenie dóbr kościelnych, zagroziło konfederatom klątwą, jeżeli nie opuszczą majątków kościelnych.136 C hoć uchwała była połowicz­ na, bo dotyczyła tylko stacji w dobrach kościelnych, a prymas i biskupi w instrukcji posłowi wysłanemu do króla podkreślali, iż nie chcą występować przeciw konfede­ ratom , ani też nie poprą bardziej radykalnych posunięć dworu137, znaczenie owego m onitorium było bez porównania szersze niż jego litera. Świadczy o tym , poza zadowoleniem, z jakim je przyjęli francuscy doradcy Ludwiki M arii138, reakcja kon­ federatów. 131 Por. Oss., nr 189/11, s. 1415-1417, Punkta J. Lubomirskiego do króla; tamże, J. Lubomirski do Jana Kazimierza, 19 III 1663. 132Jak już pisałem, żądanie to wysunęło koło w.olborskie, a następnie poparli je senatorowie wielko­ polscy. Por. AGAD, AR, II, ks. 20, s. 323-324, List senatorów wielkopolskich do Jana Kazimierza, Poznań 19 III 1663; szerzej C z a p l i ń s k i , Opozycja wielkopolska, s. 35-37; por. też AR, II, ks. 20, s. 316-321, Trzy racyje, dla których sejm być nie może przed uspokojeniem Związku; Czart., nr 401, s. 35, posiedzenie senatu 23 H 1663. 133AGAD, AR, II, ks. 20, s. 290-293, J. Lubomirski do Związku, 7 HI 1663; Oss., nr 189/n, s. 1413— 1414, ten do tychże, Wąchock 17 III 1663; tamże, s. 1414-1415, odpowiedź konfederatów 19 III 1663; Czart., TN, nr 156, s. 117,133; Oss., nr 189/11, s. 1402, ten do tychże 10IV 1663; por. też AR, II, ks. 20, s. 310-316; BN BOZ, nr 1171, s. 499-504, BPAN Kórn., nr 361, s. 37-39; WAPP, TO, n , s. 706-713, 846-850; DE, X , s. 154-159. Na propozycję przez ks. kanclerza we Lwowie 5 IV 1663 zdanie IMP marszałka koronnego. 134 Czart., TN, nr 156, s. 85; także respons. 135 BPAN Kórn., nr 1618, s. 69, 75 (oryg.), listy Jana Kazimierza do J. Gembickiego, biskupa płoc­ kiego, Lwów 30 III 1663. 136 Czart., TN, ks. 156, s. 111, 121, Monitorium contra militia..., 6 IV, 1 0 IV 1663. Tekst ekskomu­ niki z datą 2 6 IV; tamże, s. 159; BN, BOZ, nr 862, f. 50v-53; Czart., nr 394, s. 249 nn.; Oss., nr 339/11, s. 145; także Czart., nr 402, s. 481-483. 137 Czart., nr 102, s. 481-483, Instrukcyja do króla od JMKs. arcybiskupa gnieźnieńskiego i JMKs. biskupów na dzień 2 IV 1663 do Warszawy zgromadzonych. 138 Oss., nr 2983/11, s. 94, A. de Lumbres do H. de Lionne, Warszawa 13 IV 1663.

560

Buława (1660—1665)

Nienawiść (lipiec 1662-lipiec 1663)

561

godnie w yznaczone wojsku przez króla na odebranie pieniędzy we Lw ow ie142, zgro­ madzeni w kole nie ważyli się podtrzym yw ać m arcow ych postulatów i okazali się skłonni do ugody.143 W szechstronny nacisk144 i ferment, k tóry zaczął się już w m ar­ cu szerzyć w obozie zw iązkowym 145, przybierał teraz na sile. N aw et Swiderski, choć miesiąc wcześniej z oburzeniem odrzucił przywilej na starostwo grabowskie146, a i na obecnym kole Biejkowski miał dość ostro odpowiedzieć na mowę Czyżewskiego147, składał oświadczenia deklarujące chęć podporządkowania się królowi. N ie brakło i innych deklaracji — ale kiedy 19 kwietnia zakończono obrady, postanowiono, że wojsko przyjmie część zapłaty w gotówce i natychmiast potem w yruszy w pole.148 Czartoryski, znając nastroje w wojsku, jeszcze nie bardzo ufał trwałości tego ukła­ du149, konfederaci jednak rozpoczęli przygotowania do ostatecznego rozwiązania Związku. Przewidziano, że w tym celu związkowi koronni ściągną za 2 tygodnie do obozu pod Zawichost, na drugim zaś brzegu W isły stanie obóz litewski, po czym odbędzie się reorganizacja i przysięga.150 Jakkolwiek plan — poza tym , że oddziały

U chw ały synodu zawieźli do koła wolborskiego Zygm unt Czyżew ski139 i F lo ­ rian Czartoryski, ten ostatni zresztą raczej jako mediator króla.140 Jeżeli w ierzyć Kochowskiemu, a jego relacje potwierdzają dokumenty związkowe, m ożliwość za­ targu z Kościołem przeraziła konfederatów.141 Zważywszy, że właśnie upłynęły 4 ty-

139 Por. BN, BOZ, nr 1313, s. 117-120, Mowa JMKs. Czyżowskiego, sufragana płockiego w Wolbo­ rzu, do wojska koronnego, in Aprili, A. 1663, także BN, BOZ, nr 862, f. 49-50v; tamże, nr 1313, s. 117; WAPP, 7 0 , II, s. 794-796; mowa 1 2 IV 1663; Oss., nr 189/11, s. 1433-1438; BN, BOZ, nr 1173, s. 648; Czart., TN, nr 156, s. 147; Czart., nr 2099, s. 199, mowa 17IV 1663; K o c h o w s k i , Climacter, III, s. 61. 140Już w pierwszych dniach kwietnia było postanowione, że Czartoryski pojedzie na kolo w imie­ niu króla. Por. Oss., nr 2983/11, s. 90 nn., A. de Lumbres do Ludwika XIV, Warszawa 6 IV 1663; por. też AGAD, AR, II, ks. 20, s. 310-316, Na propozycję przez ks. kanclerza we Lwowie 5 IV 1663 zdanie IMP marszałka koronnego; por. także Czart., TN, nr 156, s. 147; BN, BOZ, nr 1173, s. 474-477; WAPP, TO, II, s. 793-794, Mowa biskupa kujawskiego do koła wolborskiego, 1 7 IV 1663 r. 141K o c h o w s k i, Climacter, III, s. 60 nn; Czart., TN, nr 156, s. 143; AGAD, AR, II, ks. 20, s. 389— 392; APP,'ks. 45, cz. III, s. 24, Postanowienie koła.

142 M e d e k s z a, op. cit., s. 293-294, 387-389. Uniwersał ze Lwowa 12 III 1663; także Oss., nr 189/ II, s. 1409; BPAN Kórn., nr 348, f. 83v-84v; AGAD, AR, II, ks. 20, s. 293-294, 294-296, Uniwersały 11 i 13 III 1663; por. także uniwersały S. Potockiego; tamże, s. 298, 301; oraz BPAN Kórn., nr 356, s. 97-103; Czart., nr 1657, f. 108-111; Oss., nr 189/11, s. 1421-1431, Manifestacja komisji lwowskiej, 16 III 1663. 143 Czart., nr 2099, s. 193-199, diariusz koła... 1 6 IV 1663; także AGAD, AR, II, ks. 20, s. 381-382; WAPP, TO, II, s. 800-801; BPAN Kórn., nr 361, s. 24-25; BN, BOZ, nr 1173, s. 490; BPAN Kr. nr 1065, s. 612-613; J. Swiderski do J. Lubomirskiego, 1 6 IV 1663; tamże, s. 382, Instrukcja dla posłów do marszałka; por. także BN, BOZ, nr 1173, s. 472-473; J. Świderski do J. Lubomirskiego, 18 IV 1663; tamże, s. 473-474, tenże do S. Potockiego, 18 IV 1663; WAPP, TO, II, s. 799-800, J. Świderski do J. Leszczyńskiego oraz instrukcja dla posłów 16 IV 1663; tamże, s. 798-799, Instrukcja dla posłów do prymasa; także AGAD, AR, V, nr 8666, S. Lubomirski do B. Radziwiłła, Lwów 13 IV 1663. 144 W czasie trwania koła zbliżyło się do obozu konfederackiego kilka chorągwi Związku Pobożne­ go pod Niezabitowskim, ale kiedy konfederaci ordynowali na nich kilka pułków, cofnęli się do Lwo­ wa. Por. AGAD, AR, II, ks. 20, s. 287-289, ze Lwowa 29 IV 1663 r .;L u m b r e s , op. cit., III, s. 200. 145 Dowodem tego odchodzenie poszczególnych chorągwi. Por. AGAD, AR, II, ks. 20, s. 308, Manifestatio chorągwi tatarskiej, która od związku receperunt, Lwów 24 III 1663 — wspomina o chorągwi Ruszczyca. K o c h o w s k i , Climacter, III, s. 64-65; J a s n o w s k i , Listy, s. 123-124, S. Czarniecki do B. Radziwiłła, Lwów 6 IV 1663, wspomina o 30 chorągwiach tatarskich i pewnej liczbie husarskich. 146 AR, II, ks. 20, s. 325, J. Świderski do F. Czartoryskiego, 15 III 1663; odsyła przywilej na staro­ stwo grabowieckie. 147 K o c h o w s k i, Climacter, III, s. 63-64. 148 AGAD, AR, II, ks. 20, s. 389-392; APP, ks. 45, Cz. III, f. 24; Oss., nr 189/11, s. 1445-1447; Czart., TN, nr 156, s. 143; BN, BOZ, nr 1173, s. 369; BPAN Kórn., nr 361, s. 11-12; tamże, nr 356, s. 96-97; WAPP, TO, II, s. 702-706, 791-792, Postanowienie koła; AGAD, AR, II, ks. 20, s. 328, Instrukcja posłom z koła do KJM biskupa kujawskiego, 20 IV 1663; tamże, s. 287-289, ze Lwowa 29 IV 1663; WAPP, TO, II, s. 805, Związek do prymasa, 2 8 IV 1663; por. też Oss., nr 2983/11, s. 105, A. de Lumbres do H. de Lionne, Warszawa 2 7 IV 1663 „Continuatio XIV”, s. 27. 149 Czart., TN, nr 156, s. 155, F. Czartoryski do Jana Kazimierza 2 1 IV 1663; por. tenże do S. Czar­ nieckiego 28 IV 1663; druk J e n i k e, Stefan Czarniecki; także AGAD, AR, II, ks. 20, s. 326-328. 150 AR, II, ks. 20, s. 287-289, Wiadomość ze Lwowa 2 9 IV 1663; por. też s. 331, J. Świderski do N N, 4 V(?) 1663.

562

Buława (1660-1665)

Związku Święconego podeszły pod Zaw ichost151 — nie został zrealizowany, konfe­ deracja zmierzała ku końcowi. Wiele było jeszcze wzajemnej nieufności, gróźb i stra­ chu, dowodem pogotowie zbrojne, w którym obie strony pozostawały w czasie majowych obrad koła pod Zaw ichostem .152 Po każdym kolejnym traktacie uważa­ nym za ostateczny, następował jeszcze jeden, ale na ogół panowało przekonanie, że związkowi dążą do porozum ienia.153 Postępowanie Lubomirskiego potwierdzało to mniemanie.154 Marszałek, do którego Świderski kilkakrotnie zwracał się z propozycją, by objął dow ództw o wojska, wtedy kiedy w róci ono do posłuszeństwa155, zgodził się najpierw na prośby Zw iązku.156 W ycofał się jednak szybko oświadczając, że nad wojskiem obowiązuje władza hetmańska, a król sam rozkaże, co dalej czynić, związ­ kowi zaś mają się trzym ać poprzysiężonych traktatów .157 Lubomirski, jak się zdaje, liczył wtedy i to niebezpodstawnie158, że ta gra przyniesie mu wielką buławę. W o ­ bec rychłej likwidacji Związku było to dla przeciwników dworu niezwykle istotne. W tych warunkach, pod koniec maja 1663 r. wszystko wskazywało, że dojdzie do ostatecznego porozumienia między konfederatami a dw orem .159 Posłowie jadący do króla mieli go zapewnić o rychłym wyruszeniu konfederatów do wyznaczonego im obozu.160 Świderski wysłał nawet w imieniu Związku pokorny list do Ludwiki Marii z prośbą o łaskę i miłosierdzie dla skonfederowanych.161 151 Tamże, 1. 11, nr 1478, Wiadomość ze Lwowa 4 V 1663; Oss., nr 2983/11, s. 109, A. de Lumbres do Ludwika XIV, Warszawa 4 V 1663. 152 De Lumbres donosił, że oddziały wierne królowi rozłożono wówczas na prawym brzegu Wisły między Zamościem i Lublinem, Oss., nr 2983/11, s. 109, A. de Lumbres do Ludwika XIV, Warszawa 4 V 1663; por. też AGAD, AR, II, t. 11, nr 1478, Wiadomość ze Lwowa 11 V 1663, że wojska nowego zaciągu idą pod Janów, a potem pod Kazimierz; Oss., nr 189/11, s. 1466-1467, Ze Lwowa 12 V, 21 V 1663; tamże, s. 1468, Z obozu pod Janowem, 28 V 1663. 153 Czart., nr 415, s. 215, S. Czarniecki do M. Paca, Lwów 10 V 1663, (dwa listy) tamże, nr 416, s. 9798; tamże, TN, nr 156, s. 203,205; por. też Oss., nr 189/11, s. 1479-1481, Kondycyje do rozwiązania się Związku 12 V 1663. 154 BN, BOZ, nr 1171, s. 491-492, J. Lubomirski do komisji, 1 V 1663; BPAN, Kórn., nr 361, s. 2930, tenże do króla, Łańcut 6 V 1663; Oss., nr 3005/1, s. 71, P. Des Noyers do J. Cailleta, Lwów 8 VI 1663. 155 AGAD, AB, II, ks. 20, s. 381-382, J. Świderski do J. Lubomirskiego 16 IV 1663; por. też BN, nr 3091, f. 59-59v, K. Czartoryski do M. Prażmowskiego, Sieradzice 22 V 1663, BPAN Kr., nr 1065, s. 613-614, J. Świderski do J. Lubomirskiego, Zawichost 26 V 1663. 156 AGAD, AR, II, ks. 20, s. 384; BN, BOZj nr 1171, s. 495-497, J. Lubomirski do Związku, 7 V 1663. 157 Tamże, s. 385-387, ten do tychże, drugi respons bez daty. 158 Oss., nr 2983/11, s. 130, A. de Lumbres do H. de Lionne, Warszawa 25 V 1663. Ciężka choroba Potockiego znów uaktualniła tę sprawę, poseł francuski donosił, że Ludwika Maria gotowa byłaby dać buławę Lubomirskiemu, gdyby pogodził się z dworem. 159 BPAN Kórn., nr 361, s. 19, Jan Kazimierz do Związku 12 V 1663; BN, nr 3091, f. 57, K. Czarto­ ryski do Jana Kazimierza, Sieradzice 22 V 1663; tamże, f. 59-59v, tenże do M. Prażmowskiego. 160 AGAD, AR, II, ks. 20, s. 254, Kredens do króla wojsk w kole pod Zawichostem 21 V 1663: tamże, s. 455, Instrukcja dla posłów 24 V 1663; por. też BN, nr 3091, f. 39-39v, 54-54v, J. Świderski do P. Tetery, Iłża 21 V 1663 (dwa listy tej samej daty). 161 Oss., nr 2983/11, s. 131, J. Świderski do Ludwiki Marii, Zawichost 29 V 1663.

Nienawiść (lipiec 1662—lipiec 1663)

563

Tym czasem wbrew zdaniu K orzona162, dla którego dzieje związku kończyły się 3 czerwca — błędną datą „traktatu jaworowskiego”163 okazało się, że zanim zapadnie definitywna ugoda, wypadnie pokonać wiele trudności. Ujawniły się one podczas koła generalnego, które rozpoczęło obrady 29 m arca w Zaw ichoście.164 O drzucając relacje posła francuskiego, świadczące o dość ostrym napięciu sytuacji w czerwcu, autor D oli i niedoli nie zw rócił uwagi, że pokrywają się z nimi opisy Kochowskiego i Jemiołowskiego. Każde z tych źródeł oddzielnie może budzić wątpliwości, gdyż wszystkie są wybitnie stronnicze, ale jeśli pokrywają się relacje osób tak różnych i mało do siebie zbliżonych jak Jemiołowski czy Kochowski i de Lumbres, nie może to być tylko przypadek. Zresztą wiele innych źródeł potwierdza dokładnie narracje polskiego dziejopisa, pamiętnikarza i francuskiego posła, N ie ulega wątpliwości, że rokowania czerw cow e165 odbywały się w atmosferze jak najdalej posuniętej wzajemnej nieufności i wypływającej z niej ostrożności. Ze strony konfederatów ujawniało się to przede wszystkim w szukaniu sposobów praw­ nego zabezpieczenia układów .166 Ich przeciw nicy mobilizowali siłę zbrojną, by w yw rzeć nacisk na związkowych. W pierwszych dniach czerwca, kiedy oddziały związkowe, zgodnie zapewne z po­ leceniami króla, przekroczyły Wisłę i po krótkim postoju pod U rzędow em zmie­ rzały do Jarosław ia167, Jan Kazimierz w yruszył ze Lw ow a do obozu wojskowego.168 Planowano, że w drugiej dekadzie czerwca wojska królewskie dowodzone przez

’“ K o r z o n , Dola i niedola, I, s. 141-142. 163 Błędną datę przyjmuje się na ogół za drukowaną przez Seredyńskiego kopią w Księdze pamiętniczej Medekszy (s. 431-433); por. K o r z o n , Dola i niedola, I, s. 142, tę datę przyjął także G. de Lhomel wydawca relacji de Lumbresa. 164 Oss., nr 189/n, s. 1483-1489; BJ., nr 116, s. 521-526; WAPP, TO, II, s. 832-839; BPAN Kórn., nr 356, s. 15—19, Traktat koła..., Zawichost 29 V 1663; Czart., nr 2099, s. 229-232, Instrukcja dla posłów kola do Jana Kazimierza 29 V 1663; także BN, nr 3091, f. 109-110, K. Czartoryski do M. Prażmowskiego, Zawichost 4 VI 1663; AGAD, BP, B 1458, W. WilkoWski do koniuszego koronnego, 8 VI 1663. 165 Por. przede wszystkim AGAD, AR, II, ks. 20, s. 461-465, WAPP, TO, II, s. 713-716, BN, BOZ, nr 1171, s. 511-513; Deklaracyja ostatniej woli JKMci wojsku związkowemu., dana posłom tegoż woj­ ska 15 VI 1663; tamże, s. 465, Informacyja krótka jako komisyja płacić będzie; także Oss., nr 228/11, f. 148-148v, Instrukcja od W. Leszczyńskiego do obozu związkowego W. Silnickiemu.,., Lwów 27 VI 1663; Oss., nr 189/11, s. 1470, Z obozu pod Janowem, 11 VI-1663; Oss., nr 2983/11, s. 145, A. de Lum­ bres do H. de Lionne, Warszawa 22 VI 1663. 166Wynika to jasno z instrukcji dla posłów do trybunału lubelskiego, wysłanych 20 VI 1663. Z obo­ zu nad Basznią; por. BUW, nr 1.5.21; WAPP, TO, II, s. 841-845, 851. Instrukcja dla posłów do trybuna­ łu, 24 VI 1663; tamże, s. 853-854, pisma trybunału koronnego do Jana Kazimierza, Ludwiki Marii, M. Prażmowskiego oraz komisarzy. 167J e r l i c z , op. cit., II, s. 76; K o c h o w s k i, Climacter, III, s. 70; J e m i o ł o w s k i (op. cit., s. 181), nie wspominając o postoju pod Urzędowem pisze o przeprawie przez Wisłę i marszu w kierunku Jarosławia, Por. Oss., nr 2982/11, s. 138-139, A. de Lumbres do Ludwika XIV, Warszawa 15 VI 1663; tamże, s. 145, tenże do H. de Lionne, Warszawa 22 VI 1663. 168 Oss., nr 2983/11, s. 147, A. de Lumbres do H. de Lionne, Warszawa 29 VI 1663; L u m b r e s , Relations, HI, s. X X X II; por. także Oss. nr 2983/11, s. 134, A. de Lumbres do Ludwika XIV, Warszawa 8 VI 1663; „Continuatio XIV ”, s. 67.

564

Buława (1660—1665)

Czarnieckiego staną pod Jarosławiem169 w oczekiwaniu konfederatów. Nastąpiła mobilizacja wszystkich oddziałów wiernych Janowi Kazimierzowi. Litwini, którzy dotychczas pod dowództwem Michała Paca stacjonowali na Podlasiu170, ściągali po­ spiesznie w okolice Lw ow a.171 Oddziały kozackie i tatarskie miały się znajdować w niewielkiej odległości od miasta.172 Jan Kazimierz szeroko kolportował wiado­ mości o ty m 173, spodziewając się, że będzie to jeden z poważniejszych argumentów nakłaniających Związek do bezwzględnej ugody.174 N ie m ożna wątpić, że wszystkie poczynania dworu wzbudziły w obozie związ­ kow ym gniew tym większy, że bezsilny. Zwracał się on, jak tylokrotnie przedtem , przede wszystkim przeciw Czarnieckiemu. Jest wielce sym ptom atyczne, że u Kochowskiego i Jemiołowskiego prawie wszystkie pretensje do wojewody ruskiego umieszczono w opisie ostatnich tygodni trwania Związku i jemu przede wszystkim przypisano winę za nowe zaciągi i przywołanie na pom oc Tatarów . Jemiołowski pisał na przykład, że [...] po ordę wysłano z podarunkami, aby jako najprędzej do Polski przybywali. Więc i Czar­ niecki wojewoda ruski główny związkowemu wojsku nieprzyjaciel, do starej, która nie zostawała w związku piechoty, nowe i piechotne, i konne zaciągał wojsko i już Związkiem Pobożnym , albo raczej korpus nazwanym królowi, Swiderskiego koniecznie znosić radził.175

Ostrzej jeszcze formułował swe sądy Kochowski, grożąc przy tym , że za swe postępowanie wojewoda mógł zapłacić głową.176 Obaj oni na pewno wyrażali opi­

169 Czart., TN, nr 156, s. 245, A. Jastkowski do B. Piestrzeckiego, Padew 10 VI 1663. 170 Oss. nr 2983/11, s. 134, A. de Lumbres do Ludwika XIV, Warszawa 8 VI 1663. 171 Czart., 411, f. 15, oryg. Czart., TN, nr 156, s. 271, kopia (z błędami) S. Czarniecki do M. Paca, obóz pod Rzesną 9 VI 1663; C o d e 11 o, op. cit., s. 42-43. 172 Oss., nr 2983/11, s. 134, A. de Lumbres do Ludwika XIV, Warszawa 8 VI 1663; tamże, s. 137, ten do tegoż, Warszawa 15 VI 1663; tamże, s. 145, ten do H. de Lionne, Warszawa 22 VI 1663. Król twier­ dził, że Tatarzy są pod Barem, dodając, że choć obiecali zachować „skromność”, należy przygotować się do możliwości napadu; BPAN, Kr., nr 1065, s. 618-619, S. Witowski do J. Lubomirskiego, 8 VI 1663, Czart., TN, nr 156, s. 251-252, S. Czarniecki do M. Paca, 21 VI 1663; AGAD, AR, II, ks. 20, s. 453; WAPP, TO , II, s. 839-840; AGAD, AR, II, ks. 20, s. 453, Uniwersał JKMci do województw i powiatów koronnych w obozie pod Poczewem (?) 8 VI 1663. O tych uniwersałach J e r 1 i c z, op. cit., II, s. 77; także Oss., nr 189/11, s. 1493, Lwów 2 VII 1663; tainże, s. 1470; DE, X , s. 372; „Continuatio XIV ”, s. 49, 87; „Gazette de France”, r. 1663, s. 677-678, 702. 173 Por. cytowany wyżej uniwersał Jana Kazimierza. 174 Charakterystycznie brzmią tu pretensje posła francuskiego do Lubomirskiego, że podburzył konfederatów, mówiąc im, że Jan Kazimierz nie otrzyma pomocy od Kozaków, ponieważ nacierają Rosjanie; por. Oss., nr 2983/11, s. 147, Warszawa 29 VI 1663; por. J e r 1 i c z, op. cit., II, s. 77-78. Zwią­ zek wysłał podjazd na Ukrainę, skąd przyprowadzono jeńców tatarskich, którzy potwierdzili nadcią­ ganie ordy. 175 J e m i o ł o w s k i, op. cit., s. 180, Jemiołowski w ostatniej fazie Związku był dość czynny; por. AGAD, AR, II, ks. 20, s. 328, Instrukcja IMPP Adamowi Wilczkowskiemu roty usarskiej JW wojewo­ dy ruskiego i JW P Mikołajowi Jemiołowskiemu, roty pancernej WIMP podkomorzego bełskiego, to­ warzystwa posłom z koła do KsJM biskupa kujawskiego, Wolborz 2 0 IV 1663. 176 K o c h o w s k i , Climacter, III, s. 66 nn. oraz s. 71.

Nienawiść (lipiec 1662-lipiec 1663)

565

nię nie tylko swoją, ale także konfederatów. W jednym z ówczesnych w ierszy autor kładł w usta wojewody słowa: Z bawełny ich rozwinąć, pogrozić im trzeba, Nie pozwolić im w Ratnie ani w Kowlu chleba, N a Tatary zawołać! Mamy też piechoty, Zażyjem też do tego kozackiej ochoty. Slachty się nie obawiać: już tam dywizyja Ci przy nich, owi przy nas, to będzie scyssyja. Bić się z nimi moja to będzie wokacyja — A tak wieczną pamiątkę związkowi każdemu Pokażem: nie podnosić, dziwować się jemu Będą, a piniądze zaś przy nas te zostaną. Nam , nikomu z zwycięzców, pewnie się dostaną.177

W utw orach związkowych były też pogróżki: T y się strzeż Czarniecki, W męstwie, odwagach równy był Gosiewski, Poległ na placu od swego rycerstwa — A dla szalwierstwa.178

Pisałem już niejednokrotnie, że opinia konfederatów o C zarnieckim nie we wszystkim była usprawiedliwiona, tym razem jednak szczególnie krzywdziła woje­ wodę. Wiele racji miało jego stwierdzenie w liście do Biejkowskiego „nie wiem ex qua ratione na mnie obrócona querella, gdy bowiem w G om orze zgrzeszono w R zy­ mie za to nie pokutow ano”.179 W brew przypuszczeniu związkowych, a także wbrew zdaniu niektórych historyków 180, Czarniecki ani w maju, ani w czerwcu jeszcze nie ruszał się ze Lw ow a lub z Rzesny pod Lwow em , gdzie stały jego chorągwie.181 Nie brał on nawet udziału w marszu Jana Kazimierza pod Jarosław, być m oże, by nie prow okow ać konfederatów, raczej jednak dlatego, że konsekwentnie nie chciał oso­ biście angażować się w zbrojną rozgrywkę ze Związkiem. Czarniecki miał bez w ąt­ pienia żal do konfederatów, że nie pamiętają o jego zasługach, zwycięstwach i stałej „zawsze ku wszystkiemu rycerstw u życzliwości”.182 Z listów do związkowych prze­ bija gniew. N ie oznacza to jednak, by był inicjatorem czy m otorem walki bratobój177 N o w a k - D łu ż e w s k i, op. cit., s. 9-10, Rada tajemna; cytuję fragmenty Votum wojewody ruskiego; inne nieznane kopie WAPGd., 300 R, Gg 47, f. 40 nn. 178 Tamże, s. 73 n., Przestroga przyjacielska. 179 Czart., nr 1655, f. 264, S. Czarniecki do J. Biejkowskiego, b.d. 180 K o r z o n, Dola i niedola, I, s. 141. 181J a s n o w s k i, Listy, s. 123-124, Listy Czarnieckiego do B. Radziwiłła, Lwów 6 IV, 2 0 IV, 20 V 1663; także Czart., nr 401, s. 39-41, Posiedzenia senatu, na których był obecny 5 IV, 9 IV 1663 oraz listy do M. Paca, cytowany już 10 V 1663 ze Lwowa oraz z Rzesny pod Lwowem 9 VI 1663 (Czart., nr 411, f. 15 oraz TN, nr 156, s. 271 z błędną datą 6 VI) oraz 2 1 V I 1663 (tamże, nr 412, s. 86-87 oraz TN, nr 156, s. 257). W końcu maja Czarniecki udał się do obozu pod Janowem, gdzie prezentował wojsko królowi. Por. Oss., nr 189/11, s. 1468, Z obozu pod Janowem 28 V 1663. 182 Z cytowanego listu do J. Biejkowskiego.

566

B u ław (1660-1665)

czej. Podobnie także z dość dużą obawą spoglądał Czarniecki na ściąganie ordy; donosząc o ty m Michałowi Pacowi, dodawał nawet „ciężko boleć muszę, że JKM ci ad haec extrem a przyszedł defiendere media [...]”.183 Wydaje się, że współcześni byli w ogóle skłonni przeceniać czy to cnoty, czy to grzechy wojewody ruskiego, w rze­ czywistości nie był on ani tak bohaterski, ani tak zbrodniczy, jak go niekiedy przed­ stawiano. N ie zmienia to faktu, że bez względu na rozm iar swych win Czarniecki do końca pozostał znienawidzony przez żołnierzy związkowych. W ostatniej dekadzie czerwca konfederaci otrzym ali ultimatum królewskie, da­ jące im 5 dni czasu na zawarcie układu.184 Oddziały związkowe znajdowały się w te­ dy w obozie pod Basznią i 20 czerwca rozpoczęły nowe koło generalne, być może w związku z żądaniami Jana Kazimierza. D o obozu związkowego, przeniesionego następnie do Bruchnala pod Jaw orow em 185 wyjechali m ediatorzy, wśród nich p ry­ m as.186 P o długich debatach, poświęconych przede wszystkim sprawie gwarancji dla konfederatów, 3 lipca podpisano w obozie traktat, na m ocy którego wojsko koron­ ne powracało na usługi Rzeczypospolitej.187 Treść traktatu jaworowskiego wykazuje wyraźnie, pod jaką presją został on za­ w arty. Pomijając już, że nie było w nim m ow y o żadnych sprawach niedotyczących bezpośrednio wojska188, m ocno także ograniczono punkty odnoszące się do zapła­ ty. W stosunku do traktatu wolborskiego było to ustępstwo kolosalne, żołnierze zadowalali się sumą 5 milionów w gotówce, z czego tylko 3 1 /2 miliona otrzym ać mieli przed rozwiązaniem Związku, w ciągu 2 tygodni. Jedyny element kom prom i­ su ze strony dworu stanowiło przyzwolenie na rozwiązanie Związku dopiero po ow ych 2 tygodniach. Z tego wszystkiego konfederaci zdawali sobie sprawę. Nacisk zbrojny na wojsko obradujące w kole189 sprawił, że nawet po podpisaniu traktatu nie zniknęła nieuf­ ność wobec dworu. Szerzono wiadomości, że układy były tylko manewrem w ocze­ kiwaniu na przybycie o rd y.190 Podejrzenia takie mogło zresztą nasuwać pogotowie zbrojne, w jakim dw ór utrzym yw ał swoje wojska.

183 Czart., nr 413, s. 86-87 (oryg.); TN, nr 156 (z błędami), S. Czarniecki do M. Paca, obóz pod Rzesną, 21 VI 1663. 184 Tamże. 185J e m i o ł o w s k i, op. cit., s. 181. 186 Tamże; K o c h o w s k i , Climacter, III, s. 70-71; Oss., nr 2983/11, s. 149, A. de Lumbres do Lud­ wika XIV, Warszawa 6 VII 1663; Oss., nr 189/11, s. 1492, Ze Lwowa 1 VII 1662. 187 AGAD, AR, II, ks. 20, s. 477-482; BN, BOZ, nr 1171, s. 513-521; DR, X , s. 366, Traktat z woj­ skiem koronnym JKMci w obozie pod Jaworowem 3 VII 1663; tamże, s. 496-498, Koekwacyja wojska ad propositionem sumy półczwarta miliona traktatem jaworowskim deklarowanej. K o c h o w s k i , Climacter, III, s. 72; M e d e k s z a, op. cit., s. 431 z błędną datą 3 VI; także wiele rękopiśmiennych kopii. 188 K o c h o w s k i, Climacter, III, s. 71 wspomina, że były żądania włączenia punktu o sukcesji, ale prymas umiał je zlikwidować. 189 O atmosferze w obozie w czasie zawierania układu, poza opisami Jemiołowskiego i Kochowskiego ciekawe wiadomości w Procesus iudicarius; konfederaci spodziewali się lada moment ataku. 190 Tamże.

Nienawiść (lipiec 1662—lipiec 1663)

567

W ypłata pieniędzy, którą mimo trudności zakończono do 20 lipca191, rozwiała nieco obawy konfederatów. Deputaci chorągwi przebywający we Lwow ie wysłali do obozu w iadomość, że otrzym ali zapłatę, po czym 22 lipca w komnacie królew­ skiej odbyło się uroczyste pojednanie192 z udziałem Lubomirskiego, Leszczyńskie­ go, Prażmowskiego, Paca, Czarnieckiego, Branickiego, Sobieskiego i innych. Jesz­ cze przedtem, jadąc do Lwow a, Swiderski zdał komendę nad w ojskiem.193 U ro czy ­ ste spalenie aktów zw iązkow ych194 dopełniło obrzędu. Jednocześnie zapadła oficjal­ na zgoda między Lubomirskim i uważanymi za najgorętszych jego antagonistów kanclerzami oraz C zarnieckim .195 Likwidacja Związku formalnie wzmacniała pozycję wojewody ruskiego. W rze­ czyw istości jednak w ychodził on z m ocno nadszarpniętą reputacją. Mdłe i nieprzekonywające panegiryki196 nie mogły się skutecznie przeciwstawić ostrym i kon­ kretnym atakom. W oczach szlacheckich żołnierzy postać Czarnieckiego przestała być symbolem wszystkich pozytyw nych cech wojska. Uw ażano go raczej za przeniewiercę własnego środowiska197, co z żalem wypomniano mu w jednym z poetyc­ kich utw orów : Nie bądź chciwy Czarniecki, będziesz miał buławę, Nie zazdrość wojsku żołdu już zasłużonego, Bo go jemu nie dajesz ze skarbu twojego. A — wierę — miło-ć więc brać, gdy tobie dawają, Wszytkie już królewszczyzny w ciebie prawie pchają. Pamiętasz, że kiedyś był także towarzyszem, Cieszyłeś się także tym zasłużonym groszem, A teraz, kiedyś został ruskim wojewodą, Od skarbu ich odpychasz, trząsasz na nich brodą.198 191 AK, II, ks. 20, s. 503, Diariusz ze Lwowa 20 VII; brakować miało pieniędzy dla 25 chorągwi, ale podskarbi pokrył to podobno z własnej szkatuły. 192 Tamże; K o c h o w s k i , Climacter, III, s. 75; J e r 1i c z, op. cit., II, s. 79; RA, Extranea IX, Polen, nr 143, Aus Lemberg 28 VII 1663; Oss., nr 228/11, f. 145-145v, Solemnitas około rozwiązania związku i spalenia onegoż; BPAN Kr. nr 1046, f. 222-223, Kopia listu IMP Piestrzeckiego ze Lwowa 24 VH 1663. 193 AR, II, ks. 20 s. 503, Diariusz... przekazanie komendy przeszło z pewnymi trudnościami. J em i o ł o w s ki, op. cit., s. 183. 194 Oss., nr 228/11, f. 146; RA, Extranea IX, Polen, nr 143, Aus Lemberg 28 VII 1663; L u m b r e s , Relations, III, s. 206; Oss., nr 2983/11, s. 157, A. de Lumbres do H. de Lionne, Lwów 27 VII 1663; J e m i o ł o w s k i, op. cit., s. 183; K o c h o w s k i , Climacter, III, s. 75 nn.; „Continuado XIV ”, s. 88, Wydano też polecenie usunięcia z kancelarii i ksiąg grodzkich wszystkich pism konfederackich, por. Archiwum Komisji Historycznej, VIII, cz. 2, Zbiór aktów do historii ustroju sadów prawa polskiego i kan­ celarii sądowych województwa krakowskiego z w. XVI-X VII1, wyd. S. Kutrzeba, s. 141-142, Uniwersał Jana Kazimierza, Lwów 22 VII 1663; ten sam uniwersał DE, X , s. 509. 195 Oss., nr 2983/11, s. 157, A. de Lumbres do H. de Lionne, Lwów 27 VII 1663; L u m b r e s , Rela­ tions, III, s. 206. 196 Por. oprócz cytowanych wyżej BPAN Kórn., nr 983, f. 53 nn., Pokłon JWIMp Stefanowi na Czarncy Czarnieckiemu; por. też BPAN Kr., nr 1046, f. 207. 197 Por. N o w a k - D ł u ż e w s k i , op. cit., s. 47, Przyczyna prolongacyjej komisyjej, to samo K o c h o w s ki, Climacter, HI, s. 66. 198 Nowak-Dłużewski, op. cit., s. 15, Rada tajemna, „głos” Związku.

R o z d z ia ł

IV

Ostatnia wyprawa (sierpień 1664-luty 1665)

Zakończona w lipcu konfederacja wojska koronnego pozwoliła królow i przy­ stąpić do przygotowywanej od dawna nowej w ypraw y wojennej przeciw państwu moskiewskiemu. W ypraw a ta interesowała już wielu badaczy, ale każdego z innego punktu widze­ nia. K orzon rozpatrywał ją pod kątem działań Sobieskiego1, Czerm aka zajmowały związki między projektami, potem zaś przebiegiem kampanii, a w ewnętrznym i rozgryw kam i w kraju.2 W ójcik w wydanym niedawno Traktacie andruszowskim interesująco przedstawił znaczenie w ojny 1663-1664 dla kształtowania stosunków polsko-rosyjskich i układu sił na wschodzie Rzeczypospolitej.3 W żadnej z tych prac nie ma pełnego opracowania działań militarnych. Podobnie jak inni, działania wojenne 1663-1664 rozpatruję wyłącznie w ograni­ czonym aspekcie osoby Stefana Czarnieckiego. W ojewoda, jeden z dow ódców woj­ ska, w czasie tej kampanii odgrywał rolę dość poważną, ale w tym wypadku nie jest istotne dokładne przedstawienie wszystkich wydarzeń. Była to ostatnia w yprawa starego, schorowanego człowieka, w której ani nie miał w ykazać swych zdolności dow ódczych, ani też zyskać sławy. Poprzednie ekspedycje Czarnieckiego składały się na jego życiow ą drogę, ta ostatnia nic już nie mogła mu przynieść. D la zawodo­ wego dow ódcy wojskowego każda kampania wojenna jest krokiem w zw yż, magnat nie na polu walki zarabiał na nowe zaszczyty. N aw et buławę, największe marzenie życia, mógł o trzym ać tylko z politycznych, a nie w ojskowych racji.4 Była to gorzka ironia losu. W ojewodzie, k tó ry przez cały czas trwania przymusowej bezczynności w yryw ał się w pole, wojna, kiedy wreszcie przyszła, przyniosła tylko nowe rozcza­ rowania. W szystkie awanse, którym i dwór podtrzym yw ał wierność swego stronni­ ka, nie m ogły zmienić jednego: między Czarnieckim i wojskiem nigdy nie powróci-

‘ K o r z o n , Dola i niedola, I, s. 192-219. 2 C z e r m a k, Sprawa Lubomirskiego, Warszawa 1886, s. 13-16. ’ W ó j c i k , Traktat andruszowski, s. 139-162. 4 BPAN Kr., nr 1065, s. 165, A. Morsztyn do J. Lubomirskiego, 25 X 1662; tamże, s. 167, ten do tegoż, 22 XII 1663. Marszalka szachowano perspektywą nadania Czarnieckiemu wielkiej buławy po Potockim, w rzeczywistości nigdy nie podjęto takiej decyzji. Por. np. Oss., nr 2984/11, s. 27, A. de Lumbres do H. de Lionne, Warszawa 8 II 1664.

570

Buława (1660-1665)

Ostatnia wyprawa (sierpień 1664—luty 1665)

571

ły stosunki sprzed konfederacji. O ile do roku 1660 człowiek ten jak nikt inny znał szlacheckich żołnierzy i umiał nimi kierować, obecnie dowódca i jego podkomend­

ter zorganizow any.13 N ow a konfederacja wisiała w pow ietrzu14, a o inspirowanie jej znów podejrzewano Lubom irskiego.15 Komedia pojednania od samego początku

ni przestali się rozum ieć, przestali sobie ufać. „Jego skąpstwo i srogość ściągnęły nań nienawiść oddziałów, którym i dowodził” — pisał de Lumbres już po śmierci C zar­ nieckiego.5

była tylko komedią. Reorganizacja oddziałów, którą dwór odpowiedział na sarkania żołnierzy, nie przy­

N ie był to sąd niesłuszny. Czarniecki sam boleśnie odczuł zmieniony stosunek wojska. W jednym z listów z czasu kampanii skarżył się, że nie może mieć spokoj­ nej godziny „i lubo teraz już radbym się wszystkim pojednał światem i uwolnił z tej, którą i przed tym niewinnie ponosiłem indywidyji, now ych znowu pełno”.6 N iechęć szlacheckich żołnierzy do wojewody ruskiego ujawniła się już w sierp­ niu, w czasie przygotow ań do wyprawy. Rozwiązanie konfederacji pod presją siły nie uspokoiło wojska. W śród dawnych żołnierzy związkowych tliły urazy i preten­ sje, które zażegnać by mogło tylko bardzo rzetelne i szczere postępowanie dworu. Tym czasem dw ór bynajmniej nie myślał o takim postępowaniu. Likwidację Związku uznano wśród stronników elekcji za moment sprzyjający podjęciu nowych energicznych kroków , zmierzających do zapewnienia korony francuskiemu kandy­ datowi. W e Lwowie, dokąd w lipcu przybył de Lumbres7, bezustannie odbywały się narady zwolenników partii francuskiej, brał w nich udział także Czarniecki.8 W zm ożona aktywność stronnictwa francuskiego, z której zdawano sobie po­ wszechnie sprawę oraz spowodowana przez nią kontrakcja opozycji, odbiły się ujem­ nie na przebiegu przygotow ań do wyprawy. Pierwszym ich skutkiem było znaczne zmniejszenie ilości wojska. Jak wykazują kom puty9, a także popis pod Skwarzow ą10, Rzeczpospolita mogłaby wówczas dysponować imponującą liczbą ż o ł n i e r z y , ponieważ do oddziałów starego zaciągu, które były w Związku, doszło teraz kilka­ naście tysięcy ludzi nowego zaciągu. W obozie jednak panowało silne rozgorycze­ nie i dawni konfederaci masowo opuszczali chorągwie11; doszło aż do tego, że C zar­ niecki otoczył obóz potrójnym pierścieniem straży, zakazując komukolwiek w y­ jeżdżać.12 Sytuacja była tym gorsza, że porzucenie służby miało częściowo charak-

5 Oss., nr 2985/II, s. 48, A. de Lumbres do Ludwika XIV, Warszawa 26 II 1665. 6 S. Czarniecki do St. Potockiego, Rozwarówka 24 III 1664, W. Broel-Plater (wyd.), Zbiór pamiętni­ ków o dawnej Polsce, IV, Warszawa 1859, s. 162; por. też tamże, nr 2983/11, s. 234, Ludwika Maria do P. Des Noyerś, 18 XII 1663. „II (Czarniecki) prend tout, pour lui dot les soldats sont très malcontents, vous connaisser l’humeur de l’un et des autres et comme il est malaise de les accorder”. 7 Tamże, A. de Lumbres do H . de Lionne, Lwów 20 VIII 1663, przybył 17 VII, a powitała go burzliwa manifestacja oburzonych żołnierzy; por. K o c h o w s k i , Climacter, III, s. 77. 8 Lumbres, op. cit., III, s. 208, 210. 9 BP AN Kr., nr 1046,' f. 203, 205, Komput wojska... 10Am Kr., Sang, nr 170, s. 281, Komput pod Skwarzową, 4 V III1663; por. też J e m i o ło w s k i, op. cit., s. 184; K o c h o w s k i, Climacter, III, s. 82. 11 UuA, IX, s. 385-386, J. Scultetus do J. Ho'verbecka, Lwów 4 VIII1663, Processus iudicarius...-, J e r 1 i cz, op. cit., II, s. 80 „Continuatio XIV”, s. 107. 12 UuA, IX, s. 385-386, J. Scultetus do J. Hoverbecka, Lwów 4 VIII 1663.

czyniała się ani do uspokojenia wojska, ani też nie sprzyjała przygotowaniom do w y­ prawy. Pomieszano wtedy i pozwijano chorągwie, usunięto oficerów bardziej aktyw­ nych w czasie Związku, słowem przeprowadzono tak zwaną „czystkę”.16 W yk o­ nawca jej — C zarniecki17, ponownie zasłużył znowu na niechęć żołnierzy.18 Skutki tego nie dały na siebie długo czekać. W ojsko wypowiedziało się zdecydo­ wanie przeciwko dowództwu Czarnieckiego, żądając przybycia Lubomirskiego.19 Sprawa ta była naówczas bardzo drażliwa, wszystko bowiem wskazuje, że dwór pra­ gnął odsunąć Lubomirskiego od wojska i nie dopuścić go do uczestniczenia w wypra­ wie.20 Marszałek, bez względu na to, czy chciał wyruszyć z królem, czy też zgodnie ze swymi planami wolałby pozostać, wykorzystał ten moment do agitacji wśród żołnie­ rzy i podsycał nastroje wrogie królowi i wojewodzie ruskiemu.21 Stworzyło to taką atmosferę, że zaczęto wątpić, czy zamierzona wyprawa dojdzie w ogóle do skutku.22 Odłożenie kampanii było jednak niemożliwe. Przeciwnie, im bardziej kompli­ kowała si£ sytuacja w kraju, tym spieszniej należało poprowadzić wojsko w pole. 13 Por. przesadzone zapewne, ale częściowo potwierdzone wiadomości w korespondencji J. Scultetusa z J. Hoverbeckiem, UuA, IX, s. 385-386, Lwów 4 VIII 1663; s. 387, Lwów 7 VIII 1663; s. 393, Diarium, 14(24) VIII 1663, w drugim liście powołuje się na informacje Leszczyńskiego; J e r 1i c z, op. cit., II, s. 80.

14 Cytowane listy J. Scultetusa; por. też Czart., nr 411, f. 21. Kopia listu IMP Graniewskiego do wojewody bełskiego, Lwów, sierpień 1663 (po skończonej komisji): „Przyszły niepocieszne wiadomo­ ści, jakoby się wojsko znaczniejsze nakłaniało do konfederacyi. Już pod Trembowlą wszyscy do tego związku gotowi, tylko jeszcze 4 chorągwie resistant, jako mi IMP wojewoda ruski powiedział. W partii W X L pod Buczniawą też nieporozumienia, źle by było, gdyby oni dali początek [...]. [Autor listu nie widzi przyczyn związku] [...] bo ktokolwiek by ten związek knował, musiałby respicere finem i mieć kogokolwiek takiego pryncypała, który by mu grzbiet trzymał”. 15 Oss., nr 2983/11, s. 152, P. Des Noyers do d’Enouville, Lwów 13 VII 1663 o podejrzeniach dworu wobec Lubomirskiego piszą też K o c h o w s k i , Climacter, III, s. 74; J e m i o ł o w s k i, op. cit., s. 183. “ K o c h o w s k i , Climacter, III, s. 82-83; J e m i o ł o w s k i, op. cit., s. 183; P a s e k, op. cit., s. 24; Oss., nr 2983/11, s. 169, A. de Lumbres do H. de Lionne, Lwów 16 VIII 1663; BP A N Kr., nr 1065, s. 619, Atestacja S. Potockiego na zwinięcie chorągwi, Skwarzowa 5 VIII 1663. 17 W końcu lipca i w sierpniu Czarniecki znajdował się najczęściej w obozie, por. cytowane listy Scultetusa, także J a s n o w s k i , Listy, S. Czarniecki do B. Radziwiłła, Firlejówka 8 VIII 1663. 18 Pisze o tym wręcz A. de Lumbres, Oss., nr 2983/11, s. 169. 19 UuA, IX, s. 386, cytowane listy Scultetusa; „Continuatio XIV”, s. 108. 20 Piszą o tym K o c h o w s k i, Climacter, III, s. 79 nn.; Jemiołowski, op. cit.,s. 184 i sam Lubomirski w Jawnej niewinności manifeście. W „Informacyi o persekacyjach IMP marszałka wielkiego koronnego” (AGAD, AR, II, ks. 20, s. 660-667) wspomina się o rozkazach, m.in. o żądaniu wojewody ruskiego, aby wojsko wyłączyć spod dowództwa Lubomirskiego. 21 Wynika to z listów Scultetusa, por. też W a 1 i s z e w s k i, op. cit., s. 116; oraz „Continuatio XIV ”, s. 107. 22 UuA, IX, s. 387, J. Scultetus do J. Hoverbecka, Lwów 7 VIII 1663. Leszczyński miał powiedzieć, że „der König hält Rath aber mit so wenigem, unbewehrtem Volk gegen den Feind gehen soll”.

572

Buława (1660—1665)

Ostatnia wyprawa (sierpień 1664—luty 1665)

573

Następstwa now ych zamieszek mogły być nieobliczalne, jedyną drogą zapobieże­ nia im było rozpoczęcie działań wojennych. Poza tym do pośpiechu skłaniali króla sprzym ierzeńcy, pozyskani do now ych działań przeciw Rosji — Tatarzy, grasujący pod Barem i propolsko nastawione pułki Tetery, z łaski Rzeczypospolitej hetmana zaporoskiego. Trudno przyszłoby się zgodzić z Wójcikiem, że najcięższy wewnętrzny konflikt polityczny został w przeddzień rozwiązany i uspokojone wojsko stanowi­ ło atut strony polskiej w decydującej rozgryw ce z Rosją, nie ulega wszakże wątpli­

Tym czasem , już po reorganizacji, w ostatniej fazie przygotowań do w ypraw y, a także w krótce po wymarszu zapowiadały się bardzo duże kłopoty z wojskiem. Pomijając nawet morale żołnierzy — a sądzę, że m ożna w ierzyć Paskowi, kiedy twierdził, że podczas tej kampanii „już fortuna insza, serce insze i dyspozycyja in­ sza, nie ta co przed Zw iązkiem”26, doszło do zamieszek w oddziałach. Najgroźniejszy obrót przybrały one w grupie wojsk prowadzonej przez C zar­ nieckiego. Dla łatwiejszego i szybszego marszu podzielono wojsko na trzy korpusy

wości, że sytuacja zewnętrznopolityczna dawno nie układała się równie korzystnie dla Polski.23 Odwlekając termin wyprawy, zaprzepaszczono by ową szansę. Względne spacyfikowanie U krainy i sprzyjające Polsce tendencje, na których się opierano, nie m ogły trw ać długo. Gdyby zaś na Ukrainie rozszerzyły się znów ruchy w yzw oleń­ cze, gdyby w oparciu o Rosję Brzuchowiecki zrzucił Teterę i W yhowskiego, kam­ pania, przynajmniej taka jaką planowano, byłaby nie do pomyślenia. Trzeba by się było ograniczyć do lokalnej akcji pacyfikacyjnej, pozbawionej większego znaczenia politycznego.

— Czarnieckiego, Sobieskiego, i Jabłonowskiego.27 C zw arty: część piechoty i działa

Urzeczywistnienie celu kampanii — bezpośredniej ofensywy na M oskwę — w y­ magało skoncentrowania sił. Jeszcze podczas narad we Lwow ie, a także później po­ stanawiano nie m arnow ać ludzi czy amunicji na opanowywanie niewielkich um oc­ nionych punktów , ale zabezpieczywszy zaplecze, jeszcze tej zim y, gdy tylko staną lody, sforsować Desnę i inne mniejsze rzeki oraz zająć pozycje w głębi kraju nie­ przyjacielskiego. Nastawiano się też na decydujące starcie z głównymi siłami rosyj­ skimi, po którym opór przeciwnika będzie złamany, a droga do M oskwy otw arta.24 Taki plan kampanii narzuciły przede wszystkim koncepcje polityczne dworu. Był on śmiałą, ale realną i dobrze przemyślaną próbą odzyskania utraconych pozy­ cji na wschodzie i podyktowania Rosji warunków pokoju korzystnych dla R zeczy­ pospolitej.25 Niezależnie od trudności z podporządkowaniem wojska dow ódcom , zdołano na tą wyprawę zm obilizować bardzo duże siły, co uwzględniając słabe przygotowanie przeciwnika tym bardziej rokowało powodzenie. M ożna było się zresztą spodzie­ wać nie bez racji, że po rozpoczęciu działań, a szczególnie po w kroczeniu na ziemie nieprzyjacielskie, nastroje żołnierzy radykalnie się zmienią. 23 W ó j c i k, Traktat andruszowski, s. 131 nn. 24 Nie zgodziłbym się z Wójcikiem, kiedy twierdzi, że „z punktu widzenia wojskowego celem wyprawy było opanowanie Ukrainy zadnieprzańskiej, a następnie marsz w głąb państwa moskiewskie­ go” ( Traktat andruszowski, s. 140). Nie były to w żadnym wypadku cćle równorzędne — opanowanie Zadnieprza, przeprowadzone nie przez główne siły polskie, ale przez wysłany w tym celu kilkutysięcz­ ny oddział Sobieskiego, jak i pozostawienie potem w rejonie Kijowa oddziału Machowskiego, były to działania zabezpieczające wykonanie głównego planu. Plany polskie rysują się bardzo wyraźnie w rela­ cji znajdującej się w Oss., nr 228/11, f. 115-130, Kopia listu pewnej osoby do Wielkiej Polski pisanego ode dworu. Autor diariusza, uczestnik wszystkich narad, zapewne jeden z senatorów wielkopolskich, streszcza je bardzo szczegółowo, a zarazem rzeczowo, odmalowując, niestety anonimowo, różne stano­ wiska łącznie z ich uzasadnieniem; por. też B r o e 1- P 1 a t e r, op. cit., IV, s. 133 nn., Listy z wyprawy. 25 W ó j c i k, Traktat andruszowski, s. 139.

miał ruszyć nieco później z Janem Kazimierzem.28 W ojew oda ruski z częścią regimentów opuścił obóz zapewne około 10 sierpnia29 i prowadził swoje oddziały w kierunku Brodów do Tarnopola — Baru30 i Szarogrodu; w Szarogrodzie miało nastąpić spotkanie z Janem Kazimierzem.31

26 P a s e k, op. cit., s. 324. 22 Oss., nr 228/11, f. U 5v, Kopia listu...; K o ch o w sk i, Climacter, III, s. 84, zamiast Jabłonowskie­ go wymienia S. Potockiego; zapewne hetman był nominalnym dowódcą tej grupy. J e r 1 i c z ,op. cit., II, s. 82, mówi o Jabłonowskim; „Continuado XIV”, s. 108; „Gazette de France”, r. 1663, s. 938. 28K o c h o w s k i , Climacter, III, s. 83, twierdzi, że król wyruszył 15 VIII 1663. Tę samą datę po­ twierdzałby list J. Scultetusa do J. Hoverbecka, UuA, IX, s. 392, list z 13 V III1663 — „übermorgen der König aufbricht”. Data ta mało prawdopodobna, tego dnia bowiem odbywała się jeszcze narada senatu. Por. Czart., nr 401, f. 43. Jako datę wyjazdu ze Lwowa przyjąć należy za de Lumbresem 16 VIII 1663. Por. Oss., nr 2983/11, s. 169, A. de Lumbres do H. de Lionne, 16 V III1663; także „Gazette de France”, r. 1663, s. 935. Z obozu król wyruszył dopiero 21 VIII 1663 po odprowadzeniu Ludwiki Marii. Por. Oss., nr 228/11, f. 115v. Kopia listu; też BP AN Kr., nr 1065, s. 419, S. Czaplicki do podstolego przemy­ skiego, Lwów 23 VIII 1663. O wyjeździe króla 22 VIII; także Oss., nr 189/11, s-. 1504, ze Lwowa 27 VIII 1663 oraz „Gazette de France”, r. 1663, s. 986 i specjalnie wydana relacja, tamże, r. 1664, s. 355 nn., Les progrez du roy de Pologne dans l’Ukraine depuis quil’a passé le Boristhene, le tout en la lettre d’un Polonois; Data 18 VIII, którą Korzon i Wójcik sugerują jako możliwą, opierając się na liście Scultetusa z 4 VIH 1663 (UuA, IX, s. 385-388) jest nieporozumieniem, wynikającym z przeliczenia daty, uznanej przez Korzona bezzasadnie za datę starego stylu. Prawdopodobnie wyjazd króla był odłożony i poseł komunikował o wcześniejszym terminie. 2914 VIII 1663 Czarniecki był już w obozie pod Tarnopolem; por. BP AN Kórn., nr 1941b. Jedno­ cześnie 14 VIH Krzysztof Wąsowicz brał jeszcze we Lwowie pieniądze na dragonię, por. AGAD, A. Ros., CLXVI, 43; także 17 VIII inni porucznicy chorągwi podległych Czarnieckiemu byli we Lwowie, BJ, nr 6147, kwity wojskowe. 30W Barze był 1 0 IX 1663; A GZ, X , s. 295, nr 4917, S. Czarniecki przekazuje urząd podwojewodziego, obóz pod Barem 10 IX 1663. 31 Początkowo punkt zborny był wyznaczony dopiero w Białej Cerkwi; por. AGAD, AR, II, ks. 20, s. 502, Traktat wojska... Pierwszą grupa — król z piechotą i działami — miała iść na Międzyboż, Winni­ cę, Borszczagówkę, Wołodarkę do Białej Cerkwi, druga — na Kochowice, Zasław, Sudilków, Połonne, Lubar, Cudnów, Pawołocz do Białej Cerkwi; trzecia na Korzec, Zwiahel, Korostyszew, również do Białej Cerkwi. Inną marszrutę podają Oss., nr 189/11, s. 1502, Wiadomości z obozu pod Buskiem oraz K o c h o w s k i , Climacter, III, s. 84. Według niego, na Tarnopol miała ciągnąć grupa Sobieskiego, Czar­ niecki zaś na Dubno. Przeczy temu cytowana wiadomość ze Lwowa 19 VIII 1663. Szarogród nie był miejscem spotkania-wszystkich oddziałów. Por. Oss., nr 228/11, f. 116v. Jan Kazimierz przybył do Szarogrodu 16 IX; por. „KH”, t. V, s. 14-15, Jan Kazimierz do Ludwiki Marii, 16 IX 1663; także wiadomości o wcześniejszych listach króla, w których komunikował, że z Baru (11 IX) zmierza do Szarogrodu, Oss., nr 189/11, s. 1506, Z Warszawy 2 4 IX 1663.

574

Buława (1660-1661)

Ostatnia wyprawa (sierpień 1664—luty 1665)

575

z regimentów piechoty. Zasadniczym powodem było nieopłacenie wojska. Oddzia­ ły te otrzym ały w zastaw klejnoty królewskie, które przed wymarszem ze Lw ow a odebrano im, nie dając ekwiwalentu pieniężnego. Później doszukiwano się także i innych przyczyn, podejrzewano o inspirację Lubomirskiego.33 Zamieszki rozpoczęli żołnierze z regimentu Czarnieckiego. Bunt szybko się roz­ szerzał. A by go stłumić, zanim obejmie więcej oddziałów, wojewoda rozkazał strze­ lać do buntowników. Było już jednak za późno. Żołnierze opanowali działa i zmu­ sili Czarnieckiego do ucieczki. Uszedł z obozu z 3 regimentami, zostawiwszy baga­ że, by — jak twierdzono — żołnierze zajęci łupieniem taboru nie rozpoczęli za nim pościgu. Zbuntowane oddziały chciały pow rócić do Lwowa, nie miały jednak do­ brego dowódcy. Kochowski dodaje jeszcze, że na pom oc wojewodzie pospieszyła jazda. Jeśli tak nawet było, to pom oc musiała zapewne nadejść po ucieczce wojewo­ dy z obozu.

przed rozpoczęciem ofensywy, podporządkowała się królowi prawie bez walki.40 N a naradzie odbytej 23 września w Szarogrodzie postanowiono nie zatrzym yw ać się dłużej na Bracławszczyźnie i za radą Czarnieckiego podążyć do Białej Cerkw i.41 Tam też przybyć mieli Sobieski i Tetera ze starszyzną kozacką, aby król i jego doradcy mogli razem z nimi ustalić dalsze plany działania.42 W spomniałem, że szybki w ym arsz do Białej Cerkwi podjęty został za radą woje­ w ody ruskiego. W literaturze historycznej od czasów Kochowskiego powtarza się sąd, że rzeczywiste dowództwo wyprawy leżało w rękach Czarnieckiego.43 Z bez­ pośrednich relacji z obozu i korespondencji wynika co innego. Bez wątpienia auto­ rytet Czarnieckiego był znaczny, sądzę nawet, że patrząc bezstronnie m ożna po­ wiedzieć, iż spośród obecnych wojewoda najlepiej znał się na prowadzeniu wojny. Potocki od dawna był tylko nominalnie hetmanem, Sobieski zaś odgrywał mniej więcej taką rolę, jak Czarniecki przed 10 laty, w czasie zagonów ukraińskich 1653— 1654 r.44 M im o to , choć Czarniecki miał wiele do powiedzenia w radzie, nie jego

Sierpniowy bunt w oddziałach Czarnieckiego nie był odosobniony. Z listu Jana Kazimierza34 i z innych relacji w ypraw y35 m ożna się zorientow ać, że fala zamieszek była dosyć szeroka. Obudziło to na nowo obawy stronnictwa francuskiego i spo­ wodowało represje w wojsku.36

zdanie przeważało i król niejednokrotnie dość ostro mu, się przeciwstawiał.45 O ile m ożna się zorientow ać z opisów diariusza, kierownictwo w ypraw y spoczywało w rękach rady senatorów , bynajmniej nie zawsze liczących się z opiniami dowód­ ców wojskowych, a do Czarnieckiego nastawianej szczególnie niechętnie.46 Nieustan­

N ie mniej niepokojące było zachowanie ordy, tego tak bardzo groźnego sprzy­

ne „consilia” nie sprzyjały operatywności działania i odbiły się potem na wynikach

mierzeńca. Tetera, k tóry współdziałał z oddziałami prowadzonym i przez Sobie­ skiego i komunikiem tatarskim, ostrzegał króla „o skrytych ordy praktykach”.37

kampanii. N a razie droga z Szarogrodu do Białej Cerkwi nie zajęła w ojskom królewskim wiele czasu. Ciągnęły one przez kraj uprzednio już opanowany. Z Szarogrodu w y­ ruszono w końcu września47, 5 października Jan Kazimierz był w Bracławiu48, 10 —

Bunt w ybuchł pod Mikulińcami, między Brodami a Tarnopolem 32, w jednym

Przybycie posła chańskiego do Szarogrodu i przeprowadzone z nim rozm ow y po­ zwoliły na opracowanie planu współdziałania w wyprawie38, nic jednak nie zmie­ niało ceny, jaką i tym razem przychodziło okupić pom oc tatarską.39 M imo trudności z wojskiem i sojusznikami pierwsze tygodnie kampanii przy­ niosły znaczne sukcesy. Praw obrzeżna Ukraina, spacyfikowana w zasadzie jeszcze 32 Najdokładniejszy opis WAPGd., 300, R, Gg, 47, f. 7-7v, Ze Lwowa 19 VIII 1663; także f. 8-8v, tłumaczenie niemieckie, także Oss., nr 228/11, f. 116, Kopia listu...; K o c h o w s k i , Climacter, III, s. 85; J e m i o ł o w s k i, op. cit., s. 183; Ł o ś , op. cit., s. 78, ogólne opisy w diariuszach sejmu 1664; BUW 1.5.26, s. 37. Na tym opisie oparł się K o r z o n, Dola i niedola , I, s. 194; wzmianki o buncie także Oss., nr 189/Ü, s. 1504 Wiadomości ze Lwowa 20 VIII 1663; także „Continuado X V ”, s. 23; „Gazette de France”, r. 1663, s. 938; DE, X , s. 621; Elementa , III, s. 111; krótka wzmianka BPAN Kórn., nr 362, s. 34. 33 Por. Oss., nr 2983/11, s. 216, hr. de Guiche do H. de Lionne, Warszawa 9 XI 1663. 34 Jan Kazimierz do Ludwiki Marii, Husiatyn 4 IX 1663, „KH”, t, V; s. 14; „Qui le turbolenze non vogliono ancora a fatto cessare”; Ton listu świadczy, że mowa tu o innych zamieszkach. O poprzednich zaburzeniach Ludwika Maria dowiedziała się jeszcze wé Lwowie. 35 Oss., nr 228/II, £. 116, Kopia listu...; por. też „Gazette de France”, r. 1664, s. 355, Les progrez... 36 O stłumieniu zamieszek i zaprowadzeniu ładu Jan Kazimierz do Ludwika XIV, Szarogród 24 IX 1663; Oss., nr 2983/11, s. 195; tenże do Ludwiki Marii, Nietyczyńce 3 0 IX 1663; „KH”, t. V, s. 18; por. także A. de Lumbres do Ludwika XIV, Warszawa 5 X 1663; Oss., nr 2983/11, s. 197. 37 Oss., nr 228/11, f. 116, Kopia listu...; K o c h o w s k i , Climacter, IH, s. 86-87. 38 Tamże, „Continuatio X V ”, s. 25. 39 Oss., nr 2983/11, s. 225, A. de Lumbres do H. de Lionne, Warszawa 30 XI 1663.

40 Tamże, nr 228/11, f. 116v, Kopia listu..., K o c h o w s k i , Climacter, III, s. 87; por. t eżA k tyJZ R , V, s. 157, Grigorij Kosagow do Aleksego Michajłowięza, 21 VIII 1663; tamże, ten do tegoż 16 X 1663; DE, IX, s. 725-731. 41 Oss., nr 228/11, f. 116v, Kopia listu..., Oss., nr 189/JI, s. 1507, poczta z Warszawy 23 X 1663. Pobyt w Szarogrodzie trwał około 2 tygodni; także Elementa, III, s. 111; „Gazette de France”, r. 1663, s. 1168. 42 Tamże. 43 K o c h o w s k i , Climacter, III, s. 85; K o r z o n, Dola i niedola, I, s. 195; W ó j c i k , Traktat andruszowski, s. 142. 44 Wójcik (Traktat andruszowski, s. 142) sugeruje, że Czarniecki i Sobieski sprawowali faktyczne dowództwo nad wojskiem. 45 J. Grotus do J. Lubomirskiego, obóz pod Koropem, 19 I 1664; B r o e 1 - P 1 a t e r, op. cit., IV, s. 137. 46 „Gazette de France”, r. 1663, s. 1064. 47 Czart., TN, pr 156, s. 335, A. Piekarski do prowincjała oo. jezuitów, Szarogród 2 7 IX 1663, 30 X 1663, Jan Kazimierz pisał z bliżej nieznanej miejscowości Nietyczyńce, co by znaczyło, żewyruszył z Szarogrodu („KH”, t. V, s. 18), Nietyczyńce —prawdopodobnie Rekeczyńce. 48 AGAD, BOZ, nr 2525, Jan Kazimierz do J. Hlebowicza, Bracław 5 X . Wtedy to Czarniecki otrzymał starostwo sądeckie po K. J. Lubomirskim, MK, nr 203, f. 268v-269v; por. także oblata AmKr., Sącz, ks. rei. gr., nr 129, s. 1273 nn., Bracław 5 X 1663; por. także Oss., nr 189/11, s. 1509; także Muzeum Narodowe w Krakowie, asygnata Czarnieckiego, Bracław 5 X 1663. Z Bracławia wyruszono 8 X ; por. „Gazette de France”, r. 1663, s. 1186.

576

Buława (1660-1665)

w Płoskirowie49, 18 — w Białej Cerkw i.50 Uwzględniając marsz z olbrzymią ilością taborów i licznym i postojami, trzeba przyznać, że odbywał się dosyć szybko. Po przybyciu do Białej Cerkwi, 23 października odbyła się wielka rada wojenna z udziałem senatorów , pułkowników i starszyzny kozackiej.51 Idąc za zdaniem Tetery i pułkowników kozackich, zgromadzeni postanowili, że główne siły polskie z Janem Kazimierzem przekroczą Dniepr pod Rzyszczewem, poniżej Kijowa, a na­ stępnie ruszą traktem na Boryspol, wzdłuż Desny do Osteru; na 23 grudnia w yzna­ czono tam term in nowej narady, z udziałem dowódców wojsk litewskich. Prow a­ dzone przez Sapiehę i Paca oddziały litewskie przeszły Dniepr pod O rszą i zmierza­ ły do połączenia z wojskami koronnym i.52 Dla zabezpieczenia tyłów i zaprowadzenia spokoju na południowym Zadnieprzu pozostaw iono na praw ym brzegu Sobieskiego z 4000 żołnierzy i K o z a k a m i Tetery, na lewym, w rejonie Kijowa, M achowskiego.53 Poza tym król wydał uni­ wersały do szlachty ukraińskiej, nakazując łagodne postępowanie z chłopami i K o­ zakami.54 Rozbicie wojska na trzy odrębnie działające grupy było możliwe dzięki w zm oc­ nieniu sił królewskich przez pułki kozackie. W oddziałach koronnych zapanowały także nieco lepsze nastroje. Jak się spodziewano, w nadziei na obfitą zdobycz, którą zawsze przynosiła wojna na Ukrainie, żołnierze zaprzestali dezercji niebezpiecz­ nych zresztą w tym rejonie, nadeszły też nowe chorągwie. Po ruszeniu z Białej C er­ kwi, już zapewne bez pułków Sobieskiego i Machowskiego, król miał dysponować około 20 000 żołnierzy, nie licząc 12 000 Kozaków Bohuna i 3 0 0 0 -4 0 0 0 Tatarów , k tórzy ciągnęli razem .55 W planie przyjętym na naradzie w Białej Cerkwi — uderzają term iny. Przewidu­ jąc, że wojska pozostaną w Osterze do końca grudnia, uwzględniano, jak się wydaje, 49 BPAN Kr., nr 1065, s. 165, A. Morsztyn do J. Lubomirskiego 25 X 1663. 50 „Gazette de France,” r. 1663, s. 1219; tamże, r. 1664, s. 355, Les progrez... 51 Oss., nr 228/11, f. 117v—118; por. także J e r 1i c z, op. cit., II, s. 83; K o c h o w s k i, Climacter, III, s. 89 nn., jego relacja o naradzie nie jest zgodna z niezwykle rzeczową relacją autora diariusza z Oss., nr 228/11, który byl niewątpliwie jej uczestnikiem. Opieram się też na jego wiadomościach; także Oss., nr 189/11 z Warszawy 15 XI 1663; „Gazette de France”, r. 1664, s. 335, Les progrez...; DE, IX, s. 902904; por. także S o ł o w i e w, op. cit., XI, s. 174 nn. 52 Oss., nr 228/11, f. 117, Kopia listu..., Oss., nr 189/11, s. 1535, z Mohylewa 3 I 1664. O ruchach wojsk litewskich obszernie P o c z o b u t - O d l a n i c k i , op. cit., s. 69 nn.; „Gazette de France”, r. 1663, s. 1188. 53 Oss., nr 228/11, f. 118, 119, Kopia listu; Czart., nr 415, s. 17-18, K. Pac do M. Paca, Biała Cerkiew 25 X 1663; BPAN Kr., nr 1065, s. 167, A. Morsztyn do N N, 13 XI 1663; B r o e 1 - P 1 a t e r, op. cit., IV, s. 133-134, S. Czaplicki do J. Lubomirskiego 4 I 1664; Wiadomości o działaniach obu dowódców są dość bałamutne i sprzeczne, por. K o c h o w s k i , Climacter, III, s. 95; J e r 1 i c z, op. cit., II, s. 86; Ko­ rzon, którego specjalnie interesowały działania chorążego koronnego, ustala, że operował on razem z Teterą nad Worsklą (Dola i niedola, I, s. 197). Wszystkie źródła zgodnie podkreślają, że ich działania uwieńczone były wielkim powodzeniem i południowe Zadnieprze udało się do końca roku w zasadzie opanować; oparło się tylko kilka miasteczek. 54 Oss., nr 228/11, f. 118, Kopia listu... 55 Oss., nr 228/11, f. 116v, Kopia listu..., to samo Czart., nr 415, s. 17-18, K. Pac do M. Paca, Biała

Ostatnia wyprawa (sierpień 1664—luty 1665)

577

trzy sprawy: połączenie z Litwinami, pow rót Sobieskiego i Tetery oraz nie mniej od nich ważne nastanie m rozów i zamarznięcie rzek.56 Bez jednego z tych warun­ ków nie można było w kroczyć na ziemie nieprzyjacielskie. Przyjąw szy takie term iny, nie spieszono się bardzo w marszu do Osteru. Pobyt króla w Białej Cerkwi trwał tydzień.57 P rzy przeprawie przez Dniepr, pod Ryszczew em , a potem po drugiej stronie pod W oronkow em wojska stały od 21 październi­ ka do 22 listopada, a więc ponad 3 tygodnie.58 Dopiero dalej, od W oronkow a przy­ spieszono marsz, nastały bowiem silne m rozy. Brak poważniejszego oporu ułatwiał zresztą szybkie poruszanie się.59 W Osterze i okolicy zatrzym ano się znowu na miesiąc od 30 listopada do 30 grudnia.60 W ojsko pilnie potrzebowało odpoczynku, zwłaszcza stan piechoty budził niepokój.61 Czekano także na zamarznięcie rzek.62 Tym czasem wiadomości, jakie nadeszły od Sapiehy, pokrzyżow ały nieco plany przyjęte w Białej Cerkwi. H etm an donosił, że nie zdoła ściągnąć na czas do Osteru i domagał się now ych rozkazów .63 N a naradzie, 23 grudnia64, postanowiono, że Cerkiew 25 X 1663. Wiadomości o siłach polskich jest wiele, dość rozbieżnych. Przyjąć wypadnie liczbę dwudziestu kilku tysięcy, potwierdzoną przez Kochowskiego {(Climacter, III, s. 88 — 24 000); J e r 1 i c z, op. cit., II, s. 82; 40 000, o których wspomina Jemiołowski {op. cit., s. 184), to niewątpliwie przesada. 56 J. Grotus do J. Lubomirskiego, obóz pod Koropem, 19 1 1664, B r o e l - P l a t e r, op. cit., IV, s. 137; „zima dla tutejszych przepraw potrzebna”. 57 Wyruszono 25 X . „Gazette de France”, r. 1664, s. 356, Les progrez...; Oss., nr 228/11, f. 118, Kopia listu... BPAN Kr., nr 1065, s. 175, A. Morsztyn do J. Lubomirskiego 13 X I 1663. Wspomina w liście z Białej Cerkwi z 28 X 1663, iż król już wyruszył. 58 Oss., nr 228/11, f. 118, Kopia listu...; także Oss., nr 189/11, s. 1513-1514, Jan Kazimierz przepra­ wiał się 1 1 XI; Czart., nr 401, s. 49-50, posiedzenie senatu 15 X I 1663 w obozie za Dnieprem; por. Oss., nr 2983/11, s. 228, A. de Lumbres do H. de Lionne, Warszawa 7 XII 1663; Por. też Czart., TN, nr 156, s. 393, Jan Kazimierz do Aleksego Michajłowicza, obóz pod Woronkowem 18 X I 1663; AGAD, AR, II, ks. 20, s. 588, ten do tegoż 19 XI 1663 jeszcze z obozu pod Woronkowem; por. też K o c h o w s k i, Climacter, III, s. 21-22; „Gazette de France”, r. 1663, s. 1265, r. 1664, s. 13, 37-38 oraz s. 356, Les progrez... 59 Oss., nr 228/11, f. 118c, Kopia listu...; BPAN Kr., nr 1065, s. 167, A. Morsztyn do J. Lubomirskiego, 22 XII 1663 przekazuje wiadomość z obozu o poddaniu Woronkowa, Boryspola i Holowa (?). J e rl i c z , op. cit., II, s. 83; „Gazette de France”, 1664, s. 357, Les progrez... Wiadomości Kochowskiego o szturmowaniu Boryspola i Woronkowa są zapewne przesadzone (Climacter, III, s. 92-93). To samo dotyczy opisu szturmu Ostera (tamże, s. 94). Szturm Boryspola i Woronkowa częściowo potwierdza relacja z Warszawy 1 X I I 1663; Oss., nr 189/11, s. 1515 i 17 XII; tamże, s. 1518; o Osterze wiadomość, że się nie bronił; Oss., nr 189/11, s. 1519, Z Ostrza 6 XII 1663. “ Oss., nr 228/11, f. 118v-119v, Kopia listu...; J e r l i c z , op. cit., II, s. 83; K o c h o w s k i, Climacter, III, s. 93-94. Potocki kwaterował w Kozielcu, a Czarniecki nieco dalej na północny wschód w Nosów­ ce, Oliszewce i kilku innych miejscowościach; por. też Oss., nr 189/11, s. 1520, z Ostrza 12 XII 1663; DE, XI, s. 23; „Gazette de France”, r. 1664, s. 109-110 oraz s. 359, Les progrez... 61 Oss., nr 228/11, f. 118v, Kopia listu...; BPAN Kr., nr 1065, s. 167, A. Morsztyn do J. Lubomirskiego 22 XII 1663. 62 DE, XI, s. 25. 63 Oss., nr 228/11, f. 119, Kopia listu..., J. Grotus do J. Lubomirskiego, w obozie pod Koropem 19 I 1664; B r o el - P 1 a t e r, op. cit., IV, s. 135, Oss., 189/11, s. 1521, z Ostrza 19 X I I 1663; DE, XI, s. 24. 64 Oss., nr 228/11, f. 119-120; „Gazette de France”, r. 1664, s. 157, 193.

578

Buława (1660—1665)

Ostatnia wyprawa (sierpień 1664—łuty 1665)

579

wojsko, nie czekając na przybycie Litwinów, ruszy w końcu grudnia, posuwając się wzdłuż Desny do N ow ogrodu Siewierskiego. Oddziałom litewskim nakazano po­ dążyć w tym sam ym kierunku, wyznaczając im termin spotkania na 13 1 1664, mię­ dzy Siewskiem a N ow ogrodem . Jednocześnie w yszły drugie i trzecie wici do woje­ w ództw litewskich, zwołując pospolite ruszenie65 oraz wezwano Sobieskiego i Teterę do pow rotu do głównych sił.66 Były to już bezpośrednie przygotowania ofensy­ w y w granicach państwa rosyjskiego. Stale bowiem podkreślano, że nie będzie się trw onić czasu, żołnierzy i amunicji na opanowywanie miast i miasteczek.67 Trudno powiedzieć, dlaczego niemal przy pierwszej sposobności odstąpiono od tej niewąt­ pliwie słusznej decyzji.68 M ogły istnieć dwie przyczyny: nastroje wojska, które znę­ cone łupem zdecydowanie domagało się szturmowania opornych miast69, oraz na­ cisk niektórych dowódców, przede wszystkim Czarnieckiego. W ojewoda ruski może dla chęci zadowolenia żołnierzy, może z innych przyczyn usilnie namawiał do lik­ widowania „ogniem i mieczem” wszystkich napotkanych punktów oporu; on też przede wszystkim przeforsował później wielokrotne ponawianie szturm ów Głu­ chow a.70 W tym czasie Czarniecki przeprowadził dosyć szeroko zakrojoną akcję pacyfikacyjną.71 Trzeba zresztą stwierdzić, że te sprzeczne ze wszystkimi przyjętym i planami i niepotrzebne szturm y znajdowały wielu przeciwników w otoczeniu króla. Oscylu­ jąc między dwiema tendencjami — nierozpraszania się i oszczędzania ludzi oraz likwidowania opornych, zrobiono rzecz najniesłuszniejszą: zaczynano szturmować, a potem odstępowano. P o wym arszu z O steru72 coraz częściej napotykano opór. P rzy zdobywaniu Sołtykowej D ziew icy zm itrężono 5 dni, by ją wreszcie zrównać z ziemią.73 Zmusiło to 65 Oss., nr 228/11, f. 120, Kopia listu... 66 Tamże; S. Czaplicki do J. Lubomirskiego, 4 1 1664; B r o e 1-P1 a t e r, op. cit., IV, s. 134; por. też Czart., nr 402, s. 509 (oryg.), P. Tetera do S. Czarnieckiego, obóz pod Hadziaczem, 8 XII 1663. 67 Oss., nr 228/11, f. 120, Kopia listu...; A. Niezabitowski do J. Lubomirskiego, w obozie pod Głu­ chowem, 5 II 1664, B r o e 1- P 1 a t e r, op. cit., IV, s. 137-140; Oss., nr 189/11, s. 1521, z Ostrza 19 XII 1664; tamże, s. 1522, z Ostrza 26 XII 1664. 68 Oss., nr 2984/11, s. 27, A. de Lumbres do H. de Lionne, Warszawa 8 I I 1664. 69 Oss., nr 228/11, f. 120v, Kopia listu... 70 Tamże, f. 200, Kopia listu do IMP wojewody sandomierskiego i IMP marszałka wielkiego koron­ nego; tamże, nr 189/11, s. 1521, z Ostrza 19 XII 1664; K o c h o w s k i , Climacter, III, s, 109 nn. 71DE, XI, s. 25, wymienia: Monasterzyska, Olszankę, Niżyn; „Gazette de France”, r. 1664, s. 133; Nosowkę, Bobrownicę, Monasterzyska; por. tamże, s. 158; także Elementu, III, s. 112, 128. 72Oss., nr 228/11, f. 120v, Wymarsz króla nastąpił 30 XII; Jan Kazimierz miał iść traktem na Kozielec, Oliszewkę z pominięciem Czernihowa, były to bowiem okolice lepiej zaopatrzone. Czarniecki pro­ wadził swoje oddziały w niewielkiej odległości nieco inną drogą, bardziej na zachód przez Berezynę, J. Grotus do J. Lubomirskiego, obóz pod Koropem 19 I 1664; B r o e 1- P 1 a t e r, op. cit., s. 135. Kiedy grupa królewska napotkała opór pod Sołtykową Dziewicą, Czarnieckiego wezwano do przybycia. 73 Oss., nr 228/11, f. 120v-121, Kopia listu...; tamże, nr 189/11, s. 1534; BPAN Kr., nr 1065, s. 425, A. Morsztyn do J. Lubomirskiego, 8 II 1664; K o c h o w s k i , Climacter, III, s. 100 nn.; DE, XI, s. 25, Czarniecki i Potocki nie mogli opanować furii, jaka ogarnęła żołnierzy, także „Gazette de France”, r. 1664, s. 241 i 360, Les progrez...

Szkic 25. Kampania 1663-1664 r.

polskie dowództwo do zmiany postanowień. Czas naglił i Jan Kazimierz zdecydo­ wał się, m im o sprzeciwów części senatorów, iść dalej najkrótszą drogą w kierunku M oskwy, a więc nie na N ow ogród, ale prosto na G łuchów i Siewsk.74 T am także od razu skierowano zbliżającego się już Sobieskiego.75 M arsz wojska do Głuchowa przez Łom ieny, Sośnicę, N ow e M łyny, K orop i K ró­ lewiec trwał około dwóch tygodni. O p ór narastał, każdą z tych miejscowości zdo-

74 Oss., nr 228/11, f. 121-121v, relacjonuje naradę 6 1 1664; por. także J e r 1 i c z, op. cit., II, s. 84. 75 Oss., nr 228/11, f. 201v, Kopia listu..., Sobieski dołączył się do głównych sił 1 7 1 (por. Oss. nr 228/ II, f. 200, Kopia listu 1 7 1 1664) lub 18 I; J. Grotus do J. Lubomirskiego, obóz pod Koropem 19 1 1664; B r o e 1 - P 1 a t e r, op. cit., IV, s. 135.

580

Buława (1660—1665)

bywano po kilka dni.76 W arunki były ciężkie. N iezw ykły m róz, brak żywności, opuszczone i popalone wsie, konieczność popasów pod gołym niebem, wszystko to, obok dużych strat w bezustannych drobnych potyczkach, coraz bardziej w y­ kruszało wojsko.77 Jeszcze gorsze skutki pociągnęło za sobą blisko dwutygodniowe oblężenie Głu­ chowa, przeforsowane przez Czarnieckiego wbrew woli króla. Jan Kazimierz zde­ cydowanie nie chciał się angażować w długotrwałe działania, ale wojewoda ruski postawił go przed faktem dokonanym — idąc przodem z częścią wojska, zaatakował miasto. O d szturmu do szturmu, pozostawano tam od 22 stycznia do 9 lutego 1664 r.78 Większość ataków prowadził sam Czarniecki, dwukrotnie przy tym ranny.79 Odstą­ piono wreszcie z bardzo dużymi stratami.80 Z tej suchej relacji faktów m ożna bardzo wiele odczytać. Kryje się tu bezradność człowieka, którem u przy wszystkich bogactwach i zaszczytach, jakie po latach osiąg­ nął, pozostało właściwie jedno — brawura i szaleństwo bezpośredniej, a zarazem i bezowocnej walki porucznika chorągwi husarskiej spod Kumejek. Bezradność czło­ wieka zmęczonego, rozgoryczonego i zawiedzionego w swych wielkich ambicjach. N ietrudno sobie w yobrazić, jak bardzo nie odpowiadała mu w czasie tej kampanii rola i pozycja narzucona przez radę senatorską. Osobistej satysfakcji szukał więc Czarniecki w zw ykłym rzemiośle żołnierskim. W szystko to razem wzbudzało nie­ zadowolenie stronnictw a dworskiego.81 Przyczyny, dla jakich ostatecznie odstąpiono od Głuchowa, mogą być miarą pogarszającej się sytuacji strony polskiej. O d początku właściwie wielu ludzi zdawa­ ło sobie sprawę z bezsensu szturmowania miasta. Stawiało to pod znakiem zapyta­ nia właściwy cel w ypraw y — ofensywę na Moskwę. Z biegiem czasu jednak niepo­ strzeżenie inicjatywa działania zaczęła się w ym ykać z rąk dowódców. M ożna bez 76 Oss., nr 228/II, f. 121v, Kopia listu..., Oss., nr 228/11, f. 200, Kopia listu (II); tamże, nr 189/11, s. 1532, Kopia listu z obozu pod Babą, 1111664; tamże, s. 1534. Z obozu króla pod Koropem 1 7 1 1664; J. Grotus do J. Lubomirskiego, obóz pod Koropem 19 I 1664; B r o e 1 - P 1 a t e r, op. cit., IV, s. 135; tamże, s. 137-140, A. Niezabitowski do J. Lubomirskiego, obóz pod Głuchowem 5 II 1664; tamże, s. 140-142, J. Grotus do J. Lubomirskiego, Obóz pod Głuchowem 8 II 1664; także listy na s. 143, 144, 145; por. K o c h o w s k i , Climacter, III, s. 103 nn. TE, IX, s. 1236; DE, XI, s. 25, 66-67; „Gazette de France”, r. 1664, s. 270, 293-294, oraz s. 360-361, Lesprogrez... 77 Óss., nr 228/11, f. 200, Kopia listu (II)...; także K o c h o w s k i , Climacter, III, s. 113. 78 Oss., nr 228/11, f. 122-123v, Kopia listu; tamże, nr 228/11, £. 200v-203, Kopia listu (II); TE, IX, s. 1237-1238; Oss., nr 189/11, s. 1538, Z Warszawy 11 III 1664, listy spod Głuchowa do Lubomirskiego; B r o e 1 - P 1 a t e r, op. cit., IV, s. 137-150; por. także Jan Kazimierz do Ludwiki Marii, obóz pod Głu­ chowem 7 II 1664, „KH”, t. V, s. 19-21; TE, IX, s. 1237; DE, XI, s. 111. Obszernie, acz niezbyt dokład­ nie K o c h o w s k i, Climacter, III, s. 109; z jego opisu wynika, że Czarniecki nie tylko przeforsował plany ataku, ale sam dowodził w czasie wszystkich szturmów. Jednozdaniowa wzmianka także u J e m i o ł o w s k i e go, op. cit., s. 185; „Gazette de France”, r. 1664, s. 318; 362-364, Les progrez... 79 „Continuatio XV I”, s. 112. 80 Tamże, także Oss., nr 2984/11, s. 48, Lettre de Varsovie, 14 III 1664, straty oceniano na 2000 ludzi, w tym stukilkudziesięciu oficerów. 81 Oss., nr 2984/11, s. 85, A. de Lumbres do H. de Lionne, Warszawa 26 IV 1664.

Ostatnia wyprawa (sierpień 1664—luty 1665)

581

obawy popełnienia om yłki stwierdzić, że dwa tygodnie spędzone pod Głuchowem, to przełom ow y okres kampanii 1663-1664 r. Złożyły się na to: ponowne ożywienie oporu na Zadnieprzu82, kontrofensywa rosyjska83, pogarszający się z dnia na dzień stan wojska84, a wreszcie niechęć Tatarów i Kozaków do dalszej walki.85 Dysponu­ jąc łącznie z Litwinami rzeczywiście bardzo znaczną siłą86, już w końcu stycznia w zasadzie zdecydowano się ofensywę odłożyć do w iosny.87 Przesadne wiadomości o nadciągających ks. Czerkaskim i D ołgorukim z jednej, a Rom odanow skim i Brzuchowieckim z drugiej strony zmusiły dowództwo pol­ skie do podjęcia działań defensywnych. Najpilniejszą sprawą było połączenie obu wojsk, koronnych i litewskich, oddzielnie narażonych na duże niebezpieczeństwo. Jan Kazimierz wyruszył 9 lutego spod Głuchowa i po 5 dniach marszu stanął obo­ zem pod Siewskiem, 2 mile od obozu litewskiego.88 Czarniecki, który ruszył zapew­ ne nieco wcześniej razem z Sobieskim i szedł trochę innym szlakiem, pokusił się w tym czasie o zdobywanie nieokreślonego z nazwy, obronnego zameczku, co mia­ ło kosztow ać życie kilkuset ludzi.89 Po połączeniu z wojskami litewskimi 18 -1 9 lutego odbyła się dwudniowa narada dow ódców w ojskowych i senatorów zwołana, by podjąć ostateczne postanowienia 82 Oss., nr 228/11, f. 203-204, Kopia listu (II), A. Niezabitowski do J. Lubomirskiego, obóz pod Głuchowem, 5 II 1664; B ro e l - P 1 a t e r, op. cit., IV, s. 139; tamże, s. 150-153, Jan Hrusza do J. Lubo­ mirskiego, Hnidawka 10 II 1664; tamże, s. 153-154, S. Machowski do B. Piestrzeckiego, Horodyszcze 2 6 II 1664, oryginał tego listu AGAD, BP B, nr 1081; por. też K o c h o w s k i, Climacter, III, s. 113. 83 Oss., nr 228/11, f. 119v, 122, 123v, Kopia listu; tamże, f. 200, 202, w końcu stycznia Romodanowski ruszył z Summów, a Brzuchowiecki z Buturyna, zajęli Królewiec, Woroniec i stanęli pod Koropem, który zaczęli szturmować. Jednocześnie od północnego wschodu nadciągał ks. Czerkaski, zagrażając bezpośrednio wojskom litewskim, stojącym już pod Siewskiem. Por. także K o c h o w s k i , Climacter, III, s. 108; o ruchach rosyjskich także G o r d o n, op. cit., I, s. 338 nn., „Gazette de France”, r. 1664, s. 293-294; por. także S o ł o w i e w, op. cit., IX, s. 181 nn. 84 Oss., nr 228/11, f. 123, Kopia listu... Poza zimnem i brakiem kwater, we znaki dawał się szczegól­ nie głód, ponieważ Tatarzy ogołocili okolicę. Oss., nr 189/11, s. 1539. Kopia listu z obozu, b.d. 85 Oss., nr 228/11, f. 123, Kopia listu...; tamże, nr 201, Kopia listu (II); także K o c h o w s k i , Climac­ ter, III, s. 95 oraz listy z obozu do Lubomirskiego pisane przez Szczęsnego Potockiego i J. Grotusa, drukowane B r o el - P I a t e r, op. cit., IV, s. 140, 144. 86 Oss., nr 228/11, f. 122, Kopia listu...; 2 7 1 przybyło do króla poselstwo od wojsk litewskich i oba lewe skrzydła znajdowały się pod Siewskiem; por. też tamże, f. 200v, Kopia listu (II); TE, IX, s. 1236— 1237, Korespondencje w Zbiorze pamiętników B r o e l - P l a t e r a, IV, s. 138,141; także P o c z o b u t O d 1 a n i c ki, op. cit., s. 74-75. Goliński w swej terminacie zamieszcza kopię listu z Wilna z 2 2 I I 1664 (Oss., nr 189/11, s. 1536), opisującego zwycięstwo odniesione przez wojska litewskie — zapewne chodzi o znane starcie pod Briańskiem; na ostatni moment tej bitwy nadejść miał Czarniecki z pomocą. Inne źródła nie potwierdzają wiadomości i wydaje się ona mało prawdopodobna. 87 Oss., nr 228/11, f. 222, 223, Kopia listu... Plan przewidywał, by odstąpić od Głuchowa, rozloko­ wać wojsko na kilkutygodniowy odpoczynek, a część, około 10 000, wysłać na Ukrainę. 88Tamże, f. 123v, Kopia listu...; tamże, nr 189/11, s. 1540, Z obozu pod Siewskiem, b.d., listy J. Gro­ tusa, Sz. Potockiego, J. v. Orhapa, w Zbiorze pamiętników B r o e l - P l a t e r a , IV, s. 141,145,149; także P o c z o b u t - O d 1 a n i c k i, op. cit., s. 76; TE, IX, s. 1237; K o c h o w s k i , Climacter, III, s. 112. 89 Oss., nr 228/11, f. 123v, Kopia listu...; tamże, f. 203, Kopia listu (II); tamże, 189/11, s. 1538, z Warszawy 11 III 1664; K o c h o w s k i , Climacter, III, s. 108 pisze o kilku potyczkach Czarnieckiego, niepotwierdzonych przez inne źródła.

582

Buława (1660-1665)

tak o bezpośrednich posunięciach wojsk, jak i o dalszych losach kampanii.90 W śród obecnych zarysowały się cztery różne stanowiska: pierwsze za kontynuowaniem wojny bez przerywania działań, drugie — za odłożeniem ofensywy do w iosny, cof­ nięciem wojska koronnego na kwatery na Polesie, rozłożeniem litewskiego między Dnieprem i Desną; król sam pozostawałby wtedy w O sterze, trzecie — za przerw a­ niem działań, ale nie w ycofywaniem wojska i rozłożeniem go w pasie nadgranicz­ nym , czwarte wreszcie — o k tórym autor diariusza nie pisze, ale wynika ono z ko­ respondencji, domagające się pow rotu króla do kraju.91 Czarniecki należał do zw o­ lenników przerwania ofensywy. Inform ator Lubomirskiego wprost stwierdzał, że w czasie narady w Osterze IMP wojewoda ruski także już mitior in suo fervore niż był za Dnieprem serio in hosticum - co lubo nie od rzeczy jednak król IMść inique to tulit, eksprobując w tej mierze timidum jego consilium, a prawie buntowniczą mowę.92

N ie jest to sprzeczne z późniejszymi radami wojewody, by szturmować Głu­ chów, lecz raczej przeciwnie, pokryw a się z nimi, skoro zdobywanie miast po dro­ dze przeszkadzało, a nie sprzyjało ofensywie.93 Najgorętszym zwolennikiem konty­ nuowania działań był sam Jan Kazimierz.94 Przyjęty plan, był kom prom isem między pierwszym i trzecim stanowiskiem. D o kraju nieprzyjacielskiego wyruszył dziesięciotysięczny korpus pod dowództwem Bidzińskiego i Połubińskiego, dodano im także 3000 Tatarów i kilka tysięcy Koza­ ków .95 W ojska tym czasem miały być rozłożone nad granicą, a król zamierzał ulo­ kować się w N ow ogrodzie, Starodubie lub ewentualnie M ohylewie.96 W sprawie najbliższych działań zadecydowano, że Jan Sapieha z 30 chorągwiami w yruszy na­ tychm iast pod K orop, gdzie się znajdowali Romodanowski i pułkownicy kozaccy.97 Jednocześnie rozesłano podjazdy w stronę Staroduba i Putar.98

90 Szczegółowa relacja Oss., nr 228/11, f. 124v-125, Kopia listu; wzmianki tamże, f. 204, Kopia listu (II); S. Czaplicki do J. Lubomirskiego, Sośnica 12 III 1664; B r o e 1- P 1 a t e r, op. cit., IV, s. 155 nn.; DE, XI, s. 113. 91,Por. J. Grotus do J. Lubomirskiego, obóz pod Koropem 19 1 1664. Twierdzi on, że Prażmowski był zdecydowanym zwolennikiem powrotu króla do kraju, szerzej zajmuje się tym K o r z o n , Dola i niedola , s. 204. Wiadomo, że z kraju również nalegano — przynajmniej robiła to opozycja, by król wracał. Por. Oss., nr 2983/11, A. de Lumbres do H . de Lionne, Warszawa 7 XII 1663, Sz. Potocki do J. Lubomirskiego, obóz pod Nowogródkiem [?] 29 II 1664, B r o e 1- P 1 a t e r, op. cit., IV, s. 154-155; K o c h o w s k i , Climacter, III, s. 113; por. też Czart., TN, nr 157, s. 13, Skrypt za Dnieprem... w Babie, wsi pod Sośnicą, 111 1664. 92 Tamże, por. też Oss., nr 2984/11, s. 53, Ludwika Maria do P. Des Noyers, Warszawa 3 IV 1664. 93 Tamże. 94 Por. K o c h o w s k i , Climacter, III, s. 116. 95 Oss., nr 228/II, f. 125, Kopia listu... Obszernie o tym J a s n o w s k i , Aleksander Hilary Polubiński, s. 187; „Gazette de France”, r. 1664, s. 469. 96 Oss., nr 228/11, f. 125, Kopia listu... 97 Tamże. 98 Tamże, s. 125v.

Ostatnia wyprawa (sierpień 1664—luty 1665)

583

W ym arsz głównych sił spod Siewska nastąpił 21 lutego. Ciągnęły one do N o w o ­ grodu Siewierskiego, gdzie według posiadanych informacji mieszkańcy byli gotowi, nie zważając na załogę rosyjską, otw orzyć królowi bram y.99 D roga była dość trud­ na, a przeprawa przez Desnę pochłonęła wiele ofiar. Czarniecki 26 lutego w nocy wyprawił się przodem komunikiem z zamiarem zajęcia N ow ogrodu, a następnie marszu na W oroniec ku Romodanowskiemu, ale stracił przy przeprawie 126 żoł­ n ierzy /i w obec tego zawrócił do króla.100 Forsowanie rzeki przez główne siły było jeszcze bardziej niebezpieczne, ponieważ kozackie oddziały przeciwnika ostrzeli­ wały przepraw ę.101 N akazując Czarnieckiemu pospieszyć w kierunku, skąd nadchodził Rom oda­ nowski, dowództwo polskie działało zgodnie z nowo przyjętym postanowieniem zaatakowania oddziałów rosyjskich. Ju ż 23 lutego Jan Sapieha alarmował, że R om o­ danowski zmierza na W oroniec oraz proponował, że ubiegnie go, zajmie miasto i da się w nim oblec, czekając na nadejście reszty wojska.102 Jan Kazim ierz zaakcep­ tow ał projekt pisarza polnego, pokrzyżow ał go jednak sam Romodanowski usadawiając się w W oroń cu, zanim zdążył tam przybyć Sapieha. M imo to na naradzie 25 lutego zadecydowano podejść pod wojska nieprzyjacielskie i zmusić je do stocze­ nia bitw y.103 Rozpoznanie i wstępną akcję przeprowadzić miał Czarniecki, gdyby nie zatrzym ały go ciężkie warunki drogi. Spotkanie wojsk polskich z rosyjskimi, do którego tak usilnie dążyli Polacy, nastąpiło między W orońcem a N ow ogrodem , w nocy z 29 lutego na 1 m arca.104 Rom odanowski, zdając sobie sprawę ze znacznej przewagi przeciwnika, unikał bez­ pośredniego starcia w polu.105 Wszystkie próby wywabienia Rosjan w pole zawio­ dły. Plan rosyjski, jak się wydaje, polegał na wciągnięciu oddziałów polskich do oblegania lub nawet atakowania taboru, co z kolei nie powiodło się Rosjanom. Jan Kazimierz z pow rotem pociągnął pod N ow ogród, mając w odwodzie Czarnieckie­ go na wypadek, gdyby Rom odanowski postanowił uderzyć na tyły polskie.106 N ie mogąc wciągnąć nieprzyjaciela do walki, zamierzano w ycofać się do Sośni­ cy, zajętej przez Jana Sapiehę107, gdy niespodziewanie w nocy z 3 na 4 m arca nade­ szły wiadomości, że Romodanowski staje do bitwy. Poderwano natychmiast i uszy­ kowano wojska, ale alarm okazał się fałszywy. Poza jedną udaną polską zasadzką przy moście na Deśnie, do bitwy nie doszło, bo Rosjanie i K ozacy przez kilka na­ stępnych dni nie opuszczali taboru.108 Dłuższe trzymanie wojska w polu było nie­ 99 Tamże; TE, IX, s. 1238; DE, XI, s. 114. 100 Oss., nr 228/11, s. 125v, Kopia listu..., tamże, f. 204, Kopia listu (II); TE, IX, s. 1328. 101 Oss., nr 228/11, s. 126, Kopia listu...; tamże, f. 204, Kopia listu (11); TE, IX, s. 1328. 102 Oss., nr 228/11, f. 125v. 103Tamże. 104 Tamże, f. 226; Kopia listu... 105 Tamże. 106 Tamże. 107 TE, IX, s. 1238; P o c z o b u t - O d 1 a n i c k i, op cit., s. 80. 108 Oss., nr 228/11, f. 127v; P o c z o bu t - O d 1 an i c k i, op. cit., s. 81-83, TE, IX, s. 1238-1239.

584

Buława (1660—1665)

podobieństwem, i Jan Kazimierz podążył, zgodnie z uprzednimi zamiarami, w kie­ runku Sośnicy. Po kilku dniach nadeszły wiadomości, że Romodanowski w ycofał się w granice państwa rosyjskiego. K ról pragnął podjąć pościg, musiał jednak ustąpić w obec zdecydowanego stanowiska części senatorów, wśród nich i Czarnieckiego.109 O statnia nieudana próba stoczenia bitwy z regularnymi siłami rosyjskimi za­ kończyła w zasadzie kampanię zimową 1663 /1 6 6 4 r. N a naradzie zwołanej 8 m arca postanowiono, że Jan Kazimierz uda się do M ohylewa, Czarniecki z wojskami ko­ ronnym i rozłoży się nad Desną, między Sośnicą a O sterem , Litwini zaś zajmą leża w rejonie Staroduba i Trubecka.110 Zamierzano wprawdzie jeszcze na wiosnę, a więc po paru tygodniach, kontynuować ofensywę „in hosticum ”, raczej jednak'były to tylko deklaracje. Bilans w ypraw y, ocenianej w historiografii przez K orzona i W ójcika111, był bez wątpienia niewspółmierny do jej perspektyw. Dostrzegał to także Jan Kazimierz, kiedy tłum aczył wojsku, że całą winę za niepowodzenia ponosi nieprzyjaciel. W po­ żegnalnym uniwersale król pisał:

Ostatnia wyprawa (sierpień 1664—luty 1665)

585

perspektyw .115 Poza tym stosunek „tow arzystwa” do Czarnieckiego, mim o jego sta­ rań, nie zmienił się i był ciągle wrogi, a regimentarstwo miało jeszcze pom nożyć te „inwidyje”.116 N ieporozum ienia w czasie pierwszych dwóch tygodni musiały być dość poważne, skoro przed końcem marca wojewoda zwracał się do hetmana z prośbą o zastępstwo.117 Zostawiając Czarnieckiego w takiej sytuacji i nie uwzględniając potem próśb o zastępstwo, Jan Kazimierz dawał może w yraz uznania dla wojskowych umiejętności wojewody, przydatnych szczególnie w lokalnych akcjach na U kra­ inie, zarazem jednak ujawniał swą niechęć do niego. W źródłach ostatniej kampanii m ożna dosyć dokładnie odczuć zmianę stosunku Jana Kazimierza do Czarnieckiego.118 Przyczyną tego było prawdopodobnie stano­ wisko wojewody, którego radom król między innymi przypisywał niepowodzenie w ypraw y.119 Czarniecki należał przede wszystkim do tych, k tó rzy wodzili wojsko od miasta do miasta, tracąc na ich zdobywanie czas i siły. Pożegnanie Jana Kazimierza z wojskami koronnym i, a także, wbrew sugestyw­ nym sądom Kochowskiego, przyjętym przez Korzona, Z Czarnieckim, nastąpiło 9 marca, drugiego dnia po naradzie.120 W ojewoda ruski nie odprowadzał króla do

Nieprzyjaciela nie tylko na Zadnieprzu, ale i w ziemi jego własnej szukaliśmy i gdziekolwiek się odezwał siły nasze obracaliśmy. Czego nam tak wielmożny wojewoda krakowski hetman wielki koronny z wojewodą ruskim jako i wszyscy pułkownicy obersterowie, rotmistrze i całe wojsko zwykłej ochoty i powinności swojej szczerze dopomagając, z tym nieprzyjacielem życzyli rozprawy. Ale że od zwyczajnych fortelów swoich nie odstępując nieprzyjaciel w miastach i w horodach zamknąwszy się w pole wyniść et aleam belli experire nie chciał i nie chce.112

K ról obiecywał now ą ofensywę na wiosnę i nakazywał wojsku pozostać na Za­ dnieprzu pod dow ództw em regimentarza Stefana Czarnieckiego [...] dając onemu zupełną władzę i moc dostateczną, takową jakowej z prawa pospolitego wielmożni hetmani nasi koronni nad wojskami mają.113

W ojewoda bardzo niechętnie przyjął polecenie królewskie. Ju ż z uniwersału Sta­ nisława Potockiego do wojska wynika wyraźnie, że Czarniecki ani nie chciał pozo­ stawać na Ukrainie, ani też nie w smak mu było obejmowanie wówczas dowódz­ tw a.114 W iększość starszyzny zamierzała odjechać z królem. Nastroje w wojsku były bardzo niedobre, warunki materialne, zwłaszcza głód, nie rokow ały pom yślnych 109 Oss., nr 2984/11, s. 53, Ludwika Maria do P. Des Noyers, Warszawa 3 IV 1664. 110 Oss., nr 228/II, f. 127v, TE, IX, s. 1240; „Gazette de France”, r. 1664, s. 469. „Continuatio XVII”, s. 18. 111 K o r z o n, Dola i niedola , I, s. 206; W ó j c i k , Traktat andruszowski, s. 143 nn. 112 BPAN Kórn., nr 1941a, nr 60 (oryg.), Uniwersał Jana Kazimierza do wojska, 8 III 1664. 113 Tamże. 114 BPAN Kórn., nr 1941a, nr 61 (oryg.), S. Potocki do wojska, Loszków 8 III 1664; „użyłem i upro­ siłem JW IMP wojewody ruskiego o co et in senatus consulto publiczna JKMci nastąpiła prośba, aby na miejscu moim, nim do wojska przybędę, vicarias urzędu mego trzymał”. Por. też. S. Czaplicki do J. Lubomirskiego, spod Sośnicy 12 III 1664, B r o e 1 - P 1 a t e r, op. cit., IV, s. 156: „pan wojewoda ruski lubo się podjął komendy mocno sarka i kręci się”.

M ohylewa, a potem do Mińska, ale zatrzymawszy się jeszcze parę dni w Sośnicy, zwołał tam 13 m arca pułkowników „radząc się co by z tem czynić, że już bliska rezolucyja, mianowicie na Deśnie już się zaczęła bojąc się, aby i D niepr nie rozpu­ ścił następnie”.121 Zadecydowano wtedy, nie zwlekając, przeprawić się przez Dniepr, pozostawiając na praw ym brzegu tylko nieliczne załogi. Dla pośpiechu zmieniono pierwotny plan marszu wzdłuż Desny, do miejsca zeszłorocznej przepraw y pod R zyszczew em .122 W ciągu dwóch dni, najkrótszą drogą na Lubecz, wojska dotarły 115 S. Czaplicki do J. Lubomirskiego, spod Sośnicy 12 III 1664, B r o e 1- P 1 a t e r, op. cit., IV, s. 156; tamże, s. 160. S. Czarniecki do S. Potockiego, Rozwarówka 24 III 1664.' 116 S. Czarniecki do S. Potockiego, Rozwarówka 24 III 1664; B r o e 1- P 1 a t e r, op. cit., IV, s. 160. 112 Tamże. 118 Wyrazem tego było na przykład pominięcie Kazimierza Czarnieckiego w nadaniach wsi, z wy­ raźnym podkreśleniem, że czyni się to wbrew protekcji wojewody ruskiego. Por. AGAD, A. Ros., X C V n 1/29, Jan Kazimierz do J. Branickiego, Chociłowice 24 III 1664; także Czart., TN, nr 157, s. 89. u9Jak wynika z korespondencji, choćby drukowanej w zbiorze Broel-Platera, wśród senatorów panowały w ostatniej fazie wyprawy bardzo naprężone stosunki; obwiniano się wzajemnie o niepowo­ dzenie kampanii, por. np. S. Czaplicki do J. Lubomirskiego, spod Sośnicy 12 III 1664. 120 K o c h o w s k i, Climacter, HI, s. 120-121; K o r z o n , Dzieje wojen, II, s. 380; tenże, Dola i niedo­ la, I, s. 227. Korzon oparł się na mocno nieścisłych w tym miejscu opisach Kochowskiego, choć ze znanej mu korespondencji opublikowanej przez Broel-Platera, szczególnie z listu Czarnieckiego, wyni­ ka, że wojewoda był przez cały czas z wojskiem, a nie dogonił je dopiero w drodze. Opis Kochowskiego w zestawieniu z listami nie wytrzymuje krytyki. Por. też Oss., nr 228/11, f. 128, Kopia listu...; TE, IX, s. 1238. Fałszywe wiadomości o pobycie Czarnieckiego z królem; tym razem w drodze do Wilna, Oss., nr 189/11, s. 1553 z Mohylewa 18 IV 1664. 121S. Czaplicki do J. Lubomirskiego, spod Sośnicy 12 III 1664, PS. z 13 III, B r o e 1 - P 1 a t e r, op. cit., IV, s. 158; tamże, s. 160, S. Czarniecki do S. Potockiego, Rozwarówka 24 III 1664; por. też Oss., nr 228/ II, f. 228v, Kopia listu (II). 122S. Czaplicki w cytowanym liście mówi o marszu do Woronkowa; por. też Oss., nr 228/11, f. 228v, Kopia listu (II).

586

Buława (1660-1665)

do Dniepru i już z niemałym trudem w ciągu czterech dni przeszły rzekę po popę­ kanym lodzie.123 Postanowienie przeniesienia wojska na lewobrzeżną Ukrainę było jawnie sprzecz­ ne z decyzjami ostatniej narady w obecności króla. Oddziały te miały pozostać mię­ dzy Sośnicą a O sterem , aby z nastaniem w iosny ruszyć na nową ofensywę do kraju nieprzyjacielskiego. Wiedział o tym wojewoda, wiedzieli z królewskiego uniwersa­ łu także żołnierze i dow ódcy, jednak w 4 dni po odjeździe Jana Kazimierza zmienili ustalony uprzednio plan. Zmiana ta z kolei spowodowała wycofanie się wojsk li­ tewskich, ponieważ nie mając możliwości współdziałania z oddziałami koronnym i, Pac obawiał się pozostać w rejonie nadgranicznym.124 D o tego, dość radykalnego, posunięcia skłoniły wojewodę dwie przyczyny: zły stan wojska i trudności związane z utrzym aniem go na Zadnieprzu oraz ogromne niebezpieczeństwo, na jakie byłyby wystawione dość wprawdzie liczne, ale w ym ę­ czone i zgłodniałe oddziały narażone na ataki wojsk moskiewskich i kozackich, a pozbawione możliwości odwrotu, mając za sobą buntującą się znowu prawobrzeżną U krainę.125 Czarniecki wiedział, że wiosenna ofensywa nigdy nie dojdzie do skutku — był zresztą jej przeciwnikiem — i nie chciał narażać wojska. Doceniał też w pełni znaczenie rodzącego się powstania kozackiego. O p ór zbrojny na Ukrainie narastał z tygodnia na tydzień, pułkownicy, wierni dotąd królowi, przechodzili do przeciw­ nego obozu, a wojska Machowskiego i Tetery zbyt szczupłe, by zgnieść powstań­ ców , podsycały płomień walki.126 Ostatnia sprawa — sąd i zgładzenie wojewody kijowskiego, Iwana W yhowskiego za działalność przeciw Polsce, niesłusznie przy­ pisywana Czarnieckiem u127 — dopełniła miary. Zgodzić się wypadnie z Mehmed

123 Miejsce przeprawy podają źródła sprzecznie. Kochowski (Climacter , III, s. 123-124) opisuje prze­ prawę pod Rzyszczewem, za nim przyjmuje to Korzon (.Dzieje wojen, II, s. 270). Jemiołowski (op. cit., s. 186) pisze o przeprawie pod Mężykowem — miejscowości tej nie odnalazłem. Źródło pierwszorzęd­ ne, bo pisany „na gorąco” list Czaplickiego wspomina: „na tym stanęło, iż już dawszy pokój osadzaniu miast, jako najprędzej brać się ku Dniepru, mianowicie ku Lubeczu” (B r o e 1 - P 1 a t e r, op. cit., IV, s. 158). Czarniecki w liście do Potockiego, opisując szczegółowo przeprawę, nie podaje jej miejsca, ale stwierdza, że do Dniepru wojsko doszło 15 III. Jeżeli 13 III w Sośnicy była narada, to w dwa dni potem wojsko nie mogło przeprawiać się poniżej Kijowa. Ogólne wiadomości o przeprawie por. też D r o b y s z - T u s z y ń s k i, op. cit., s. 35 z mylną datą „w Wielkim Tygodniu” (6-12 IV). Opisy DrobyszTuszyńskiego, choć dość szczegółowe, są dla tej kampanii niekiedy bałamutne, zwłaszcza gdy chodzi o chronologię. 124 Oss., nr 228/11, f. 218v, Kopia listu (II); „Gazette de France”, r. 1664, s. 521. 125 Por. „Gazette de France”, r. 1664, s. 594, z powołaniem się na list Czarnieckiego. 126 Por. TE, |IX, s. 1240; AGAD, BP, B 819 (oryg.), S. Frydrychowicz do S. Nahoreckiego, Stawiszcze 20 III 1664; Akty JZ R , V, s. 162, pułkownik kalnicki do G. Kosagowa, Kalnik 1 II 1664. 127D r o b y s z - T u s z y ń s k i, op. cit., s. 38; K o c h o w s k i, Climacter, III, s. 169. Wyhowskiego zgładzono 16 III, kiedy Czarniecki był w trakcie przeprawy przez Dniepr. Machowski mógł porozu­ mieć się przed tym z wojewodą ruskim, sądzę jednak, że działał on w porozumieniu- z królem. Por. W ó j c i k , Traktat andruszowski, s. 147, o sprawie Wyhowskiego por. J e r 1 i c z, op. cit., II, s. 88; TE, IX, s. 1240; „Gazette de France”, r. 1664, s. 528; „Continuatio XVII”, s. 18.

Ostatnia wyprawa (sierpień 1664—luty 1665)

587

Girejem, kiedy w liście do Lubomirskiego w yrażał mniemanie, że król jest odpo­ wiedzialny za obecne powstanie na Ukrainie, gdyż rozniecił je w yprawą w ojenną.128 Wysuwając na plan pierwszy te dwa czynniki — stan wojska i rozwój sytuacji na Ukrainie, nie m ożna zapominać o trzecim , również istotnym — o samym Czarniec­ kim. Miał on już dosyć wojennych trudów , był ch ory.129 Napomknienia o „miejscu przy szpitalu” w liście do koła kieleckiego130, były pewnie przesadą, wszystko jed­ nak wskazuje, że wojewoda rzeczywiście pragnął w ycofać się ze spraw, nieprzynoszących mu spodziewanych zaszczytów, a tylko nowe zawody. Ostatni awans — województwo kijowskie po W yhow skim 131, jak sądzę zapłata za pozostanie na Ukrainie — nic już właściwie nie zmieniał w pozycji Czarnieckie­ go. Prow adząc wojska na prawobrzeżną Ukrainę, wojewoda przechodził do zna­ nych sobie doskonale okolic, w których leżały jego majętności i z którym i wiązała go cała młodość. Pacyfikacja, jaką tam zamierzał przeprowadzić, była dlań chlebem powszednim. Po przekroczeniu Dniepru Czarniecki zatrzym ał się na Polesiu ukraińskim132, zamierzając dać wojsku odpoczynek. Marsz przez województwo czernichowskie, jak pisał wojewoda „od mojej przed kilką lat bytności z wojskiem zrujnowane”133 ostatecznie w yczerpał ludzi i konie. Pobyt w tym rejonie przeciągnął się zapewne do początków kwietnia. W tedy dopiero główne siły Czarnieckiego ruszyły do Bia­ łej Cerkwi; wcześniej zapewne wojewoda posłał tylko na pom oc M achowskiemu i Teterze kilka czy kilkanaście chorągwi.134 Po odejściu głównych sił, jeśli w ierzyć Drobysz-Tuszyńskiemu, na Polesiu pozostał Stefan Stanisław Czarniecki z jakimś niewielkim oddziałem, operując nad Teterew em , w rejonie Radom yśla.135 W iado­ mości te potwierdzałby Jerlicz. Pisze on bowiem, że Czarniecki rozłożył część w oj­

128Czart., TN, nr 157, s. 95, Mehmed Girej do J. Lubomirskiego, Bachczyseraj 28 III 1664.0 stosun­ kach polsko-tatarskich ¡planach Krymu w sprawie Ukrainy por. W ó j c i k , Traktat andruszowski, s. 149— 150. 129 Pierwsza wiadomość o chorobie Czarnieckiego, Czart., nr 402, f. 513, P. Tetera do M. Prażmowskiego, obóz nad Olszanką 2 V 1664. Być może było to związane z ranami otrzymanymi pod Głuchowem. 130 Por. wyżej, s. 541. 131 Pierwsze wiadomości o nadaniu: Oss., nr 189/11, s. 1552, Z Mohylewa 4 IV 1664.Zapewne wtedy już nastąpiło ustne przyrzeczenie króla, przywilej nosi datę 22 VII 1664, AGAD,Sig. 8, s. 26. Czarniecki jeszcze w sierpniu podpisywał się jako wojewoda ruski; Czart., TN, nr 158, s. 179. S. Czar­ niecki do komisarzy, spod Stawiszcza 26 V III1664. 132 S. Czarniecki do S. Potockiego, Rozwarowka 24 III 1664. B r o e 1- P 1 a t e r, op. cit., IV, s. 161. Nie udało mi się odnaleźć wspomnianej Rozwarowki, a zatem trudno określić dokładnie, w jakim rejonie ulokowano wojska. Czarniecki wymienia ogólnie „Polesie”, chodzi mu oczywiście o obejmo­ waną tą nazwą północną część Ukrainy, „dalszy ciąg” Polesia Wołyńskiego, tzw. „Polesie Ukraińskie”, nad dolną Prypecią i jej dopływem Uszą i Słowieczną, należącym do woj. kijowskiego, por. Z. G l o ­ g e r, Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków 1900, s. 255. Rozwarowka, być może odpowia­ da obecnej miejscowości Rozważew leżącej nad Żerewą, lewym dopływem Teterewa. 133 Tamże; por. też J e r 1 i c z , op. cit., II, s. 91; D r o b y sz - T u s z y ń s k i, op. cit., s. 35. 134 Oss., nr 189/11, s. 1544-1545, z listu z Wiśniowca, 23 III 1664. 135 D r o b y s z - T u s z y ń s k i, op. cit., s. 35.

588

Buława (1660—1665)

ska pod Korostyszewem , odległym od Radomyśla o około 24 k m .136 Piechota miała być ulokowana nieco dalej na południe, w Paw ołoczy i Białej C erkw i.137 Rozwój w ypadków na Ukrainie w ciągu paru tygodni, które upłynęły od w y­ marszu wojsk koronnych z Sośnicy, potwierdzał najgorsze obawy Czarnieckiego. Nadejście znacznej ilości regularnego wojska wzbudziło wprawdzie postrach wśród ludności i mieszkańcy wielu miast otw orzyli bram y138, na południu jednak, na pra­ w ym brzegu Rosi, wyraźnie kształtował się silny ośrodek pow stańczy.139 W ysiłki Machowskiego i Tetery, by pow strzym ać narastanie ruchów w yzw oleńczych, po­ zostały daremne, a sam hetman zaporoski znalazł się w bardzo trudnym położeniu. Zam knięty w C zehryniu, jak pisze Kochowski, gdyby nie odsiecz Czarnieckiego, zapłaciłby głową za współpracę z Rzecząpospolitą.140 W ojewoda ruski po przybyciu pod Białą Cerkiew wydał, jak zazwyczaj, uniwer­ sały wzywające ludność do posłuszeństwa141, ale pod pozoram i łagodności przygo­ tow yw ał się do pacyfikacji. Pierwszym krokiem w tym kierunku było podstępne zwabienie i odesłanie pod strażą do W arszawy ewentualnych „duchowych” przy­ w ódców kozackich: m etropolity kijowskiego Tukalskiego i Jurija Chmielnickiego, wtedy już m nicha w monastyrze trechtym irow skim .142 Następnie, pozostawiwszy część piechoty w Paw ołoczy i Białej Cerkwi, Czarniecki jeszcze w kwietniu pospie­ szył w rejony najbardziej objęte ruchem powstańczym. Bez walki opanowano Korsuń. Po połączeniu z Teterą i M achowskim pod Czehryniem wojska przystąpiły do oblegania Sirki w Bużynie.143 P rzy dość dużych stratach zdobyto miasto, rozbito też oddziały kozackie, które Brzuchowiecki wysłał na odsiecz.144 Kilka chorągwi polskich wespół z Tataram i145 przekroczyło Dniepr, aby zaatakować K ozaków w M aksym ow ce.146 Szeroko rozesłane podjazdy paliły i ścinały w okolicach Huma136J e r 1ic z, op. cit., II, s. 91. 137 Tamże; K o c h o w s k i , Climacter, III, s. 135; Oss., nr 189/11, s. 1559, Z Pawołoczy, 5 V 1664. 138 Oss., nr 189/11, s. 1557, poczta z Wilna 10 V 1664. 139 Tamże, s. 1544-1545, Z Wiśniowca 23 III 1664; TE, IX, s. 1240-1241; PKK, IV, s. 441-442, 449450, szerzej N. K o s t o m a r o w , R uina getmanstwa Briuchowieckiego, Mnogogriesznogo i Samojłowicza. Istorliczeskije monografii i issledowanija, X V -X V 1 w., Petersburg 1905, s. 30; Czart., nr 402, f. 517. P. Te­ tera do Jana Kazimierza, 25 V 1664. 140 K o c h o w s k i, Climacter, III, s. 135; Czart., nr 402, f. 513, P. Tetera do M. Prażmowskiego, 2 V 1664. 141 Oss., nr 189/11, s. 1559, z Pawołoczy 5 V 1664; K o c h o w s k i , Climacter, III, s. 137-138. 142 K o c h o w s k i, Climacter, III, s. 138. 143 Tamże, s. 140; Oss., nr 189/11, s. 1559 z Pawołoczy 5 V 1664; TE, IX, s. 1241; DE, XI, s. 312; Elementu, III, s. 129; „Gazette de France”, r. 1664, s. 617. 144 TE, IX, s. 1241. 145 Kochowski (Climacter, III, s. 138) przekazuje nieprawdopodobny zgoła opis wyprawy Czarniec­ kiego na Krym, aby ściągnąć Tatarów. W rzeczywistości Tatarzy przybyli bez jego interwencji, „Gazet­ te de France”, r. 1664, s. 642; por. Czart., TN, nr 157, s. 95, Mehmed Girej do J. Lubomirskiego, 28 III 1664, poza tym, ponieważ Bidziński powrócił z nieudanej wyprawy w głąb Rosji i połączył się z Czar­ nieckim ( K o c h o w s k i, Climacter, IU, s. 136), dysponował on komunikiem tatarskim, który był w kraju nieprzyjacielskim. Kochowski myli chronologię wydarzeń. 146 TE, IX, s. 1241; Oss., nr 189/11, s. 1560, z Warszawy 1 VI 1664, z obozu, 13 V 1664.

Ostatnia wyprawa (sierpień 1664—luty 1665)

589

nia.147 M achowski i Sobieski zbliżyli się do Siekiernej148, gdzie Brzuchowiecki zało­ żył obóz w arow ny, oczekując pom ocy rosyjskiej. Niebawem przybył generał Strasburger z dość silnym oddziałem, ale za zbliżeniem się Polaków, po krótkiej utarczce K ozacy i Rosjanie wycofali się za D niepr.149 W tym czasie Czarniecki razem z Teterą ruszyli spod Bużyna do Czerkas.150 Działania w rejonie Czerkas i Czehrynia ciągnęły się do końca maja, Machowski i Sobieski wyprawili się bowiem znów pod Czehryń, Brzuchowiecki zaś ze znacz­ nymi siłami pow rócił na prawy brzeg i szturmował m iasto151. W ycofujących się Kozaków zaatakowano przy przeprawie przez D niepr152. Walki toczon o poza tym koło Korsunia i pod H orodyszczem , gdzie kwaterował Czarniecki.153 Pod H orodyszczem rozbito wtedy oddział Sirki, k tóry uszedł na Zaporoże.154 Sytuacja uległa pewnej zmianie na początku czerwca. Brzuchowiecki wycofawszy się spod Czehrynia, nie przekroczył Dniepru, jak się tego spodziewano, ale zamknął się w Kaniowie, rozsyłając uniwersały nawołujące do powszechnego powstania.155 Czarniecki nie mógł atakować dobrze bronionego warownego miasta. Ograniczył się tylko do ścisłej blokady. Spod Korsunia prowadził z Kozakami pertraktacje o w y­ danie Brzuchow ieckiego.156 Uniwersały Brzuchowieckiego miały jednak bez porów ­ nania większy wpływ niż nam owy strony polskiej. O p ór ludności miast gasnąć umacniał się. D o powstania przyłączyła się załoga H um ania157 i kilku innych mia­ steczek. W zm ogły się też ataki oddziałów kozackich z Zadnieprza, a rosyjskich z Ki­ jow a.158 Było to tym bardziej groźne, że wzrostowi sił powstańczych odpowiadał jeszcze może nie rozkład, ale na pewno duży już ferment w wojsku. Starszyzna masowo opuszczała oddziały. Deputaci wysłani do kraju nie przywieźli pieniędzy, sarkano więc coraz powszechniej.159 Pułki kozackie, których wiele było w kampanii zimo­ wej, a stanowiły one poważną część sił Czarnieckiego, stopniowo przechodziły do

147 TE, IX, s. 1241. 148 Tamże; Oss., nr 189/11, s. 1560, z Warszawy 1 VI 1664. 149 Tamże; K o c h o w s k i , Climacter, III, s. 139-140. „Gazette de France”, r. 1664, s. 641, 725, 753. 150 Oss., nr 189/H, s. 1560, z Warszawy, 1 VI 1664. 151 Tamże, s. 1561, z obozu pod Horodyszczem, 27 V 1664; TE, IX, s. 1243. 152 TE, IX, s. 1243. 153 Oss., nr 189/11, s. 1561, z obozu pod Horodyszczem, 27 V 1664; TE, IX, s. 1243; A ktyJZ R , V, s. 198, z listu Czaadojewa, 30 V 1664. 154 Oss., nr 189/H, s. 1568 nn., Z obozu, lipiec 1664; BJ, nr 5, s. 819, Z obozu spod Steblowa, 23 V I1664. 155 Oss., nr 189/n, s. 1561, Z obozu, 23 V I 1664; BJ, nr 5, s. 819, Z obozu spod Steblowa, 23 V I 1664. Oba źródła relacjonują ten sam list Czarnieckiego. TE, IX, s. 1244; DE, XI, s. 386. 156 Oss., nr 189/11, s. 1568 nn., Z obozu, lipiec 1664; BJ, nr 5, s. 981, spod Steblowa, 23 VI 1664. Czarniecki w tym czasie ufortyfikował Korsuń; por. też K o c h o w s k i, Climacter, III, s. 141. 157 TE, IX, s. 1244; K o c h o w s k i , Climacter, IU, s. 141; BJ, nr 5, s. 819, Z obozu pod Steblowem, 23 VI 1664. 158 Tamże. 159 Oss., nr 189/11, s. 1567, Z obozu, 23 VI 1664; BJ, nr 5, s. 819. Na podstawie listu Czarnieckiego, TE, IX, s. 1245.

590

Buława (1660-1665)

Ostatnia wyprawa (sierpień 1664—luty 1665)

591

„rebelizantów”, a tym , które pozostały jeszcze wierne królowi, też nie bardzo m oż­ na było ufać. W ojna wyzwoleńcza sprzed piętnastu lat nauczyła szlacheckich do­ w ódców ostrożności.

dą. D opiero na żądanie Tatarów wojewoda zgodził się próbow ać ataku, k tó ry zo­ stał odparty.170 Po tej pierwszej nieudanej próbie 11 lipca rozpoczęto regularne ob­ lężenie, zbudowano szańce, otoczono miasto pierścieniem wojsk, aby nie dopuścić

Wiele trudności miał też Czarniecki z ordą. Pom oc Tatarów była jak zawsze

żywności. Pozostałe oddziały operowały w tym czasie na całej lewo- i prawobrzeżnej U k ra­

bardzo kosztowna. M urzom nie w ystarczały już ukraińskie miasta, które, jak na przykład Steblów160, karano za „zdradę”, oddając Tatarom . W ojewoda musiał ich opłacać dużymi i ciągle nowymi sumami pieniędzy161, a mimo to T atarzy raz po raz grozili, że w rócą na K rym . Trzeba było błagań Czarnieckiego, by zechcieli pozo­ stać.162 C o więcej, podobnie jak podczas w ypraw y 1654-1655 r. nacisk ze strony ordy zmuszał polskie dowództwo do zmiany planów. Jak wtedy Lanckoroński, tak teraz Czarniecki z tego właśnie powodu zrezygnował z przygotowywanej już akcji na Zadnieprzu163 i odesłał część wojska do Paw ołoczy i Białej C erkw i.164 W ojewoda cieszył się ciągle dużym autorytetem wśród Tatarów 165, stale jednak istniało niebez­ pieczeństwo przejścia ordy do obozu powstańczego. Tetera od dawna przestrzegał przed samodzielnymi planami tatarskimi wobec K ozaczyzny.166 W takich warunkach, w pierwszych dniach lipca rozpoczęło się oblężenie Sta­ wiszcza167, które trw ać miało do początku października. Twierdzono, zapewne słusz­ nie, że Czarniecki napotkawszy niespodziewany opór, postanowił za wszelką cenę zdobyć miasto silnie ufortyfikowane i bronione przez liczną załogę168, aby w ten sposób odstraszyć inne, sprzyjające pow stańcom .169 Działania oblężnicze nie były specjalnością wojewody ruskiego. Mimo współpracy ze szwedzkim generałem W ranglem, od dawna przebywającym w Polsce, Stawiszcze blisko 4 miesiące trzym ało oddziały polskie pod swymi murami. Jeśli wierzyć źródłom, Czarniecki od począt­ ku orientow ał się, że nie zdobędzie miasta szturmem, lecz tylko długotrwałą bloka160 Oss., nr 189/11, s. 1563 nn., Z obozu, lipiec 1664; K o c h o w s k i , Climacter, III, s. 140. 161 Tamże; por. też Oss., nr 189/11, s. 1556, Punkta do IMPP senatorów Rady podane od króla, b.d. 1664. Dotyczą one spraw finansowych wojska, między innymi wymieniają konieczność dostarczenia Czarnieckiemu pieniędzy dla Tatarów. 162 BJ, nr 5, s. 820-821, Z obozu pod Stawiszczem, 4 VIII 1664; tamże, z Podhajec, 21 VIII 1664. 163 TE, IX, s. 1245. 164BJ, nr 5, f. 819, Z obozu spod Steblowa, 23 V I 1664; Oss., nr 189/11, s. 1567, Z obozu, 23 V I 1664; TE, IX, s. 1245; K o c h o w s k i , Climacter, III, s. 141; DE, XI, s. 386. 165 ZDIH PAN, TRz., nr 80, s. 170, A. Pignatelli, awizy 30 VII 1664; Oss., nr 2984/11, s. 104, A. de Lumbres do Ludwika XIV, 8 VIII 1664. 166 Por. W ó j c i k , Traktat andruszowski, s. 149 nn. 167 O podejściu pod Stawiszcze, Oss., nr 189/11, s. 1568, Z obozu, VII 1664; tamże, s. 1569, Z obozu spod Stawiszcza, 14 VII 1664; TE, IX, s. 1245. 168 K o c h o w s k i , Climacter, III, s. 141, wspomina o 16 000; TE, IX, s. 1245 — o 20 000 łącznie z mieszkańcami; Józefowicz (Sbomik, s. 194) o 10 000 załogi; Goliński (Oss., nr 189/11, s. 1569) zanoto­ wał na podstawie liśtu spod Stawiszcza 14 VII 1664, że było kilka tysięcy obrońców. Odrzucając nie­ wiarygodne liczby, trzeba przyjąć, że siły obrońców były dość znaczne. Kochowski myli się pisząc, że w Stawiszczu był Daczko, skoro inne źródła zgodnie twierdzą, że Daczko bronił Radomyśla; por. też DE, XI, s. 603-604; „Continuatio XVIII”, s. 44. 169 EJ, nr 5, s. 819, Z obozu pod Stawiszczem 14 VII 1664; por. też K o c h o w s k i, Climacter, III, s. 141.

inie. Za D niepr w ypraw iono dużą partię z Jabłonowskim i ordę, która domagała się jasyru, wojewoda zaś wolał, by wybierała go na Zadnieprzu, uznanym już wtedy de facto za kraj nieprzyjacielski.171 Część Tatarów razem z M achowskim ruszyła na Bracławszczyznę. Pojawił się tam znów Sirko, zamierzając stw orzyć w tym rejonie nowe ognisko ruchu pow stańczego.172 W krótkim dość czasie udało się zlikwidować tę akcję i opanować okolice Bracławia.173 Miało to duże znaczenie dla działań pod Stawiszczem. W płynęło na postawę obrońców , a poza tym stacje wybierane z Bra­ cławia, Ładyżyna, Berszady, Trościańca i innych miast pozwalały zaopatrzyć woj­ sko174 zajęte blokadą. Drobne utarczki pod Stawiszczem przeplatane rokowaniami przeciągnęły się do początków września. Czarniecki otrzym ał wreszcie cięższe działa z Szarogrodu oraz amunicję ze Lw ow a i rozpoczął przygotowania do generalnego szturm u.175 K ozacy zamknęli się w obrębie starego miasta i zam ku.176 W ojewoda, za radą W rangla, nie próbował szturm ować zamku i ograniczył się do kilkunastodniowego silnego ostrze­ liwania. Załoga miasta straciwszy wszystkie szańce, 6 października złożyła broń i ponowiła przysięgę na wierność królowi polskiemu.177 Poddanie sią załogi Stawiszcza, o k tórym Czarniecki rozesłał uniwersały po całej U krainie178, było dla armii polskiej istotnym osiągnięciem. W połączeniu z sukcesa­ mi Machowskiego najpierw pod Bracławiem, a po rozbiciu Sirki pod Korsuniem i Lisianką179 oraz szczęśliwym obrotem spraw na Polesiu, gdzie bratanek wojewody zniósł oddziały kozackie pułkownika D aczki180, wydawało się, że losy powstania chwilowo przynajmniej zostały przesądzone. Jeszcze w październiku wiele miaste­ czek poddało się Polakom . Między innymi Buki, dotychczas bezskutecznie oblega­

170TE, IX, s. 1245; Oss., nr 189/11, s. 1659, Z obozu pod Stawiszczem, 14 V II1664; K o c h o w s k i , Climacter, III, s. 142. 171 Czart., TN, nr 158, s. 179, S. Czarniecki do komisarzy, obóz pod Stawiszczem, 26 VIII 1664; K o c h o w s k i , Climacter, III, s. 142. 172 TE, IX, s. 1245; BJ, nr 5, s. 820, Z obozu pod Stawiszczem, 4 VII 1664; K o c h o w s k i, Climac­ ter, III, s. 141.

173 Tamże; także Czart., nr 415, s. 33-34, S. Węslawski do M. Paca, Warszawa 4 X 1664. 174Akty J2 R , V, s. 154, G. Kosagow do Aleksego Michajłowicza, 26 X 1664. 175TE, IX, s. 1246; K o c h o w s k i , Climacter, ni, s. 141; także „Gazette de France”, r. 1664, s. 1147. 176 Por. Akty JZ R . 177 TE, IX, s. 1246; „Gazette de France”, r. 1664, s. 1171. 178 Kochowski (Climacter, III, s. 144) i Józefowicz (Sbom ik , s. 194) podają 20 X 1664. 179 TE, IX, s. 1247. 180Tamże; D r o b y s z - T u s z y ń s k i, op. cit., s. 36; BJ, nr 5, s. 820, Z obozu pod Stawiszczem, 4 VIH 1664.

592

Buława (1660-1665)

ne przez Stefana Stanisława Czarnieckiego, za przystąpieniem wojewody w drodze ze Stawiszcza złożyły przysięgę Janowi Kazim ierzow i.181 Niespodziewany opór napotkały oddziały polskie i kozackie T etery dopiero w Lisiance i pobliskim Medwinie. Były to już od 1663 r. bardziej aktywne ośrodki ruchu powstańczego, które nie poddały się ogólnej panice. D ow ódca załogi Medwina, pułkownik rosyjski Kosagow, zdawał sobie sprawę z dużego zmęczenia i w y­ niszczenia żołnierzy polskich182, wiedział też, że zmuszając ich do nowego oblęże­ nia pozwoli skupić się siłom powstańczym. Oblężenie Lisianki przez jedną część wojska z Czarnieckim , a Medwina przez drugą, z Łaszczem na czele, ciągnęło się ponad 4 tygodnie, do końca listopada. Zbli­ żająca się zima i brak zaopatrzenia zmusiły oddziały polskie do odstąpienia pod Bojarkę i dalej do Białej C erkw i.183 W ycofał się także Kosagow, schroniwszy się do bardziej obronnego Kaniow a.184 W okół tego miasta w grudniu toczyły się walki185, ale był to w zasadzie koniec tegorocznych działań. W ojska rozlokow ano na leża zimowe, a Czarniecki, raniony pod Lisianką, pozostawał w kwaterze w Białej C er­ kw i.186 W ysyłano tylko silne podjazdy wszędzie tam , gdzie się mieli gromadzić K o­ zacy. N a razie jednak na Ukrainie panował względny spokój. Dopiero na początku następnego roku zaczęła narastać nowa fala oporu, natychmiast krwawo stłumiona. Czarniecki miał w yciąć wówczas ludność Stawiszcza i zrównać miasto z ziemią.187 Druga akcja pod Stawiszczem zakończyła działalność wojskową Stefana C zar­ nieckiego. W końcu stycznia dotarła doń wiadomość z W arszawy o nadaniu buła­ w y polnej, odebranej Lubomirskiemu po procesie sejmowym188, oraz wezwanie, by 181TE, IX, s. 1247; D r o b y s z - T u s z y ń s k i, op. cit., s. 36, znajdujący się w grupie „poleskiej” pisze, że spotkanie ich oddziału z głównymi silami idącymi spod Stawiszcza nastąpiło koło miasta Babany. Wydawca rozwiązuje to jako wieś koło Humania, co jest zupełnie niemożliwe, ponieważ ani oddziały Stefana Stanisła­ wa Czarnieckiego nie były wówczas w tym rejonie, ani też wojewoda nie szedł tam spod Stawiszcza. 182 Akty JZ R , V, s. 164, G. Kosagow do Aleksego Michajłowicza, 26 X 1664. 183 Tamże, s. 165, G. Kosagow do Aleksego Michajłowicza, 1 I 1665; D r o b y s z - T u s z y ń s k i , op. cit., s. 35; TE, IX, s. 1247. ' 184 Tamże. 185 Tamże oraz s. 1528. 186D r o b y s z - T u s z y ń s k i , op. cit., s. 37; TE, IX, s. 1247 i 1528; J e m i o ł o w s k i, op. cit., s. 187, Drobysz-Tuszyński nie wspomina o ranie wojewody, tylko jego bratanka; pozostałe źródła twierdzą, że obaj byli ranni, Stefan miał otrzymać postrzał w prawą nogę pod kolanem, rana Stefana Stanisława była bardzo ciężka. 187 K o c h o w s k i, Climacter, III, s. 166; Oss., nr 189/11, s. 1598, terminata, J ó z e f o w i c z , Sbornik, s. 196; o niechęci Kozaków do Czarnieckiego: Czart., nr 415, s. 33-34; S. Węsławski do M. Paca, Warszawa 4 X 1664. 188 AGAD, MK, nr 203, f. 355v-358v, Warszawa 2 I 1665. Nie omawiam tu bliżej zakulisowych rozgrywek związanych ze sprawą buławy po Lubomirskim, tylko bowiem w minimalnym stopniu wiążą się one już z osobą Czarnieckiego. Wiadomo, że przez cały czas Ludwika Maria miała poważne opory przed daniem Czarnieckiemu buławy, co raz jeszcze znalazło wyraz w proponowaniu jej Sobies­ kiemu, por. K o r z o n , Dola i niedola, I, s. 280; także Oss., nr 2984/11, s. 191-192, A. de Lumbres do Ludwika XIV, 18 XII 1664. Niezależnie od tego w Warszawie sądzono raczej, że buławę po Lubomir­ skim otrzyma Czarniecki. Por. BuA, XII, s. 245, J. Hoverbeck do elektora, Warszawa 31 XII 1664. Utrwalony przez Kochowskiego (Climacter, III, s. 167) pogląd, jakoby Czarniecki dowiedział się o otrzy-

Ostatnia wyprawa (sierpień 1664—luty 1665)

593

pospieszył do kraju objąć dowództwo nad wojskami królewskimi w spodziewanej rozgryw ce zbrojnej ze skazanym już, byłym marszałkiem k oron n ym .189 Przeka­ zawszy komendę M arcinowi Zamojskiemu, Czarniecki opuścił U krainę.190 W ięk­ szość źródeł podkreśla, że nowo mianowany hetman polny wyjechał już ch o ry 191, niektóre podają, że został ranny w ostatnim starciu z Kozakam i.192 N ie dało się ustalić, czy był to postrzał otrzym any pod Lisianką, czy nowa rana. W drodze stan jego zdrowia pogorszył się tak znacznie, że trzeba było przerwać podróż. Niedale­ ko Lw ow a, w Sokołówce 16 II 1665 r. Stefan Czarniecki zakończył życie.193 O statnie dni życia hetm ana polnego przedstawił przed stu laty Karol Szajno­ cha.194 A u tor Śmierci Czarnieckiego, tak jak i Krajewski195, oparł swój opis przede wszystkim na Klimakterach Kochowskiego.196 Jenike już tylko przedrukował duży fragment szkicu Szajnochy, uzupełniając go nieznacznie.197 Jeśli odrzucim y szczegóły narracyjne, niepochodzące z bezpośredniej relacji, a przejęte od Kochowskiego198, zrąb faktów związanych ze śmiercią hetmana pozo­ staje bardzo ubogi. W rzeczywistości okoliczności śmierci są nieznane. W iadom o tylko, jakie opinie krążyły wśród szlachty i to także jedynie z późniejszych opisów pamiętnikarskich. N a uwagę zasługują dwie wzmianki: podejrzenie o otrucie „sam Bóg jeno może wiedzieć, jeżeli od swoich, czyli z nieprzyjaciół, k tóry do tego przyjść mógł z K ozaków ”199 oraz wiadomość o pieniądzach, które Czarniecki wiózł jakoby z sobą i które w tajemniczy sposób miały zniknąć.200 maniu buławy dopiero na łożu śmierci, traktuję raczej jako częste zresztą u tego autora koloryzowanie rzeczywistości i celowe stwarzanie „wzruszających obrazów”. Przyznanie buławy nastąpiło w począt­ ku stycznia 1665 r. Wiadomości na Ukrainę docierały z Warszawy przeciętnie w czasie 10-12 dni, Czarniecki musiał więc już o tym wiedzieć najpóźniej w ostatniej dekadzie stycznia. Drobysz-Tuszyń­ ski (op. cit., s. 40), twierdzi, że wojewoda dowiedział się o tym w Białej Cerkwi: „pojechał dziękować za buławę polną, bo mu ją do Białej Cerkwi przysłano”. 189 BP A N Kr., nr 1054, s. 628, Ekscerpt listu pewnego... 190 D r o b y s z - T u s z y ń s k i , op. cit., s. 40; AGAD, BOZ, 1,26, 313, nr 16, J. Łączyński doM. Za­ mojskiego, 2 III 1665. 191 Oss., nr 2985/11, s. 31, W. Millet do H. de Lionne, Warszawa 311 1665; K o c h o w s k i , Climac­ ter, III, 167; J e r 1 i c z, op. cit., II, s. 96. 192 „Gazette de France”, r. 1665, s. 195, 317. 193 Cytowana przez Jenikego za „Gazette de France”, 1665, s. 317, de Varsovie 1 III, List J. Sobieskie­ go do M. Zamojskiej, Żółkiew 2 7 I I 1665, drukowany u Helcia, A. Z. H e 1 c e 1, Listy Jana Sobieskiego do żony Marii Kazimiery, Kraków 1860, s. 5; BP AN Kórn., nr 1947, Informacyja w sprawie między IMP pisarzem polnym a sukcesorami p. wojewody kijowskiego, J e r 1i c z, op. cit., II, s. 95-96. 194 K. S z a j n o c h a, Śmierć Czarnieckiego. Szkice historyczne, IV, Lwów 1901, s. 404 nn. 195 K r a j e w s k i, Historya, s. 171. 196 K o c h o w s k i, Climacter, III, s. 167. 197J e n i k e, Stefan Czarniecki, s. 113 nn. 198 Opis Kochowskiego, tam gdzie można go sprawdzić, jest przekoloryzowany. Gwoli ścisłości można dodać, że jak tego dowodzi list Jana Kazimierza do zięcia hetmana, znany zresztą Jenikemu, koń Czarnieckiego widocznie nie zdechł „z rozpaczy” przy łożu śmierci swego pana, jak tego chciał Ko­ chowski, skoro miał być przekazany królowi; AGAD, A. Ros, XCVÏÏ, 1/4 (oryg.), Jan Kazimierz do J. K. Branickiego, Obóz pod Brzezinami, 19 X 1665; także J e n i k e , Stefan Czarniecki, s. 157. 199J e r 1i c z, op. cit., II, s. 96. 200 BP AN Kr., nr 1065, s. 628, Excerpt listu pewnego...; Czarniecki, który w listopadzie 1664 r.

594

Buława (1660-1665)

W iadom ość o śmierci Czarnieckiego w ciągu niespełna dziesięciu dni dotarła do W arszawy.201 Natychmiast podchwycili ją korespondenci dyplomatyczni. Ich listy202, a później i gazety203, rozkolportow ały ją po całej Europie. Zwłoki po uroczystościach pogrzebowych w Warszawie przewieziono do Czarn­ cy i pochow ano w kruchcie miejscowego kościoła, ufundowanego przez Czarniec­ kiego po pow rocie z Danii.204 Zgon hetmana był dla stronnictwa francuskiego bardzo m ocnym ciosem. Bez względu na to, jaki był rzeczyw isty stosunek Ludwiki Marii i Jana Kazimierza, jego śmierć w chwili, gdy liczono na możliwość zbrojnej rozgryw ki z Lubomirskim , stwarzała nowe trudności. W śród ludzi oddanych parze królewskiej nie było w ów ­ czas nikogo, kto by mógł stanąć na czele wojsk wiernych dworowi. Kiedy Sobieski ponownie odm ówił wzięcia buławy, stronnictwu pozostawało tylko jedno „zbroj­ ne ramię” — jak twierdził nawet nieprzychylny Czarnieckiemu de Lumbres — nie­ zastąpione.205 Oczekiwano z niepokojem zamieszek w oddziałach koronnych na Ukrainie206, jawnie już sprzyjających Lubomirskiemu.207 W ojsko było dotychczas utrzym yw ane w dyscyplinie jedynie żelazną ręką hetmana polnego. Jego śmierć krzyżow ała także częściowo plany sprowadzenia szwedzkiego korpusu ekspedycyj­ nego.208 Rozum iano to nie tylko na dworze, ale i wśród wojska: Miał król wojsko dosyć piękne — pisał w wiele lat potem Pasek — ale cóż, wszystkie jego nadzieje upadły przez śmierć Czarnieckiego, któremu był dał buławę polną i przez niego spodzie­ wał się wszystkiego dokazać.209

Los oszczędził Czarnieckiemu wojny domowej, której on sam zresztą, póki mógł, gorąco się przeciwstawiał. T ym razem nie uniknąłby jej. C zy chciał tego, czy nie, domagał się pieniędzy na wojsko (Muzeum Narodowe w Krakowie, S. Czarniecki do S. Winklera, pisarza skarbu koronnego, 18 X I 1664), w grudniu 1664 r. w Białej Cerkwi otrzymał 200 000 zł w gotowiźnie i fantach na zapłacenie wojsku. Tylko drobna część tej sumy została wypłacona, por. BJ, nr 6147, nr 83, kwity. Finanse wojewody ruskiego i wojewody kijowskiego, to osobny, bardzo trudny do wy­ jaśnienia rozdział jego żywota, warto, by ktoś pokusił się o przedstawienie tej tak mało znanej strony działalności żołnierza-magnata. Osiągnąwszy olbrzymi majątek, dysponując już nie tysiącami, ale set­ kami tysięcy złotych, hetman pozostawił po sobie znaczne długi, przede wszystkim — ale nie tylko — wobec wojska, por. AGAD, A. Ros, X C V III2/5 (oryg.). Długi po śmierci JW IM P Stefana na Czarncy i Tykocinie Czarnieckiego, wojewody kijowskiego, hetmana polnego koronnego chęcińskiego, kowelskiego etc. starosty... łącznie na sumę 266 867,13 zł; por. też rozliczenia spadkobierców z wierzycielami i oddziałami wojskowymi: BPAN Kórn., nr 1942, 1947; AGAD, A. Ros., XCVHI, 2/11. 201 Oss., nr 2985/11, s. 48, A. de Lumbres do Ludwika XIV, Warszawa 2 6 II 1665. 202 Tamże, także ZDIH PAN, TRz., nr 84, s. 54, A. Pignatelli, szyfry, Warszawa 3 III 1665; tamże, s. 188, tenże, awizy, Warszawa 10 III 1665; por. też s. 184, 186; także RA, SkS, nr 67, Brev till C. G. Wrangel, M. Palbicki, Szczecin 2 1 II (3 III) 1665; tamże, G. Wrangel, Gdańsk 4(14) III 1665. 203 Gazette de France”, r. 1665, s. 317, odbicie gazet niemieckich w „Continuatio X IX ”, s. 69 oraz DE. 204 Tablica erekcyjna w kościele w Czarncy. 205 Oss., nr 2985/11, s. 48-49, A. de Lumbres do Ludwika XIV, Warszawa 2 6 II 1665. 206 K o r z o n, Dola i niedola, I, s. 281; P a s e k, op. cit., s. 367. 207 Czart., TN, nr 159, s. 17, Instrukcyja posłom wojska..., 28 1 1665. 208 Cytowany wyżej list de Lumbresa. 209 Pasek, op. cit., 352.

Ostatnia wyprawa (sierpień 1664—luty 1665)

595

usiłowano by wprowadzić Kondeusza „per prom otionem ” Czarnieckiego, bez wzglę­ du na to, „co on o tej elekcyjej sentiebat”.210 Zresztą opory hetmana wobec walki bratobójczej, który już ostatecznie stracił więź ze środowiskiem żołnierskim, były­ by na pewno mniejsze niż wojewody ruskiego. Jak to często bywa, dopiero śmierć przyw róciła częściowo owe utracone więzi. Napisano wprawdzie bardzo wiele kry­ tycznych zdań, zmarłemu w ytknięto okrucieństwo, chciwość, bezwzględność i niedbałość o żołnierzy, zarazem jednak przypomniano to wszystko, co przez tyle lat jednało Czarnieckiemu popularność, odwagę, pogardę trudów i niebezpieczeństw, bezwględność także i w obec własnej osoby, odniesione zwycięstwa. Te żołnierskie wspomnienia211, a nie panegiryki212 i paszkwile213, najpewniej inspirowane, mają najistotniejszą w ym ow ę. D la Czarnieckiego przyszły one za późno. Biografia naukowa nie upoważnia do psychologizowania, trudno jednak oprzeć się refleksjom. Zadziwiająca kariera ży­ ciowa, jakich niewiele w szlacheckiej Rzeczypospolitej, zakończyła się osobistą klęs­ ką. Czarniecki sam dokonał tego, co w wybijających się bogatych już rodzinach szlacheckich odbywało się w ciągu kilku pokoleń — przekroczył w yraźnie już zary­ sowany próg między coraz to bardziej zamykającą się warstwą magnacką a społe­ czeństwem szlacheckim. Zyskał to wszystko, co chciał osiągnąć — przeszedł drogę od prostego tow arzysza do buławy hetmańskiej, od działu w maleńkiej C zarncy do rozległych latyfundiów. Cena kariery okazała się jednak tak wysoka, jak i osiągnię­ ty awans. Przynosił on zawiść i niechęć starego żołnierskiego środowiska, w zamian nie dając bynajmniej uznania dworu i w arstwy magnackiej. Dla obu tych grup był Czarniecki człowiekiem obcym. O kupiwszy tak drogo własny awans i podwaliny pod ród magnacki, co wobec braku rodzonego syna musiało być głęboką tragedią tego jakże ambitnego człowie­ ka, Czarniecki wszystkie nadzieje pokładał w bratanku. Zapewniając Stefanowi Sta­ nisławowi świetną pozycję społeczną i przekazując mu gniazdo rodzinne — Czarncę214, liczył, że drugie pokolenie dokończy dzieło rozpoczęte przez niego z takim powodzeniem. Nadzieje te, jak w iemy, nie ziściły się. Czarnieccy wbrew ambicjom hetmana polnego nie dorównali nigdy pierwszym rodzinom w kraju. Za to przy jego boku i dzięki jego poparciu Jan Klemens Branicki wszedł w krąg dworu królewskiego i pnąc się coraz wyżej po drabinie społecznej hierarchii, stw orzył podstawy osiem­ nastowiecznej kariery rodu Branickich. O to jeszcze jeden paradoks historii.

210 Tamże. 211 Najbardziej typowe Kochowski, Pasek, częściowo Jerlicz. 212 Czart., TN, nr 159, s. 39, Epitaphium..., 19 II 1665. 213 BPAN Gd. nr 1514, k. 73, Epitaphium... 214 K o c h o w s k i, Climacter, III, s. 167.

Zakończenie

N ie mam zamiaru i nie wydaje mi się tu zbyt słuszne jeszcze raz dokonywać jakiegoś „generalnego podsumowania”. Określenie człowieka jednym zdaniem ni­ gdy nie będzie zawierać całej prawdy. N a kilkuset stronach tej biografii starałem się pokazać postać Stefana Czarnieckiego taką, jaka rysowała się w krytycznej analizie źródeł, abstrahując od obrazu ukształtowanego w ciągu trzystu lat po jego śmierci. Trzysta lat historii wprowadziło hetmana polnego do tradycji narodowej. C zar­ niecki znalazł swe miejsce w hymnie państwowym, w nazwach oddziałów wojsko­ w ych i szkół. N ie ulega wątpliwości, że i dziś jest on powszechnie uznanym bohate­ rem, że zajmuje czołowe miejsce w tym wielkim zespole zjawisk społecznych, które zwykliśmy właśnie nazywać tradycją narodową. C zy jednak wobec tego, co dowiedzieliśmy się o Czarnieckim , uzasadnione jest jego trwanie w panteonie narodowym? C zy wszystko to, co wiem y o tym człowie­ ku, nie każe nam odm ów ić mu prawa do pom ników w pamięci narodu? Sąd taki m oim zdaniem byłby jak najbardziej nieuzasadniony. Jeśli na przeszłość narodu będziemy patrzeć pod kątem poszukiwania „wzorów osobow ych”, jeśli tradycję potraktujem y jako zbiór umoralniających opowiastek o „wielkiej bezinteresownoś­ ci i czułym sercu” Stefana Czarnieckiego, to wypadnie usunąć tę postać z piedestału, na k tórym postawiły ją przeszłe pokolenia. Myślę jednak, że społeczeństwa nie trze­ ba traktow ać jak gromady dzieci z klas podstawowych, dla których ukazanie niezakłamanej postaci bohatera byłoby — jak mi to tłum aczono — niepedagogiczne. W rzeczywistości w przeszłości narodu blaski i cienie splatają się tak nierozerwal­ nie, że przenosząc do tradycji pierwsze, a pomijając drugie, stwarzamy fikcję, która rozwiewa się już przy pierwszej próbie badania naukowego. M ożna oczywiście — sam niekiedy reprezentowałem ten pogląd — uznać trady­ cję za sprawę w iary i uniezależnić ją zupełnie od postępów wiedzy. M ożna jednak także — a nie brak tu precedensów — próbow ać znaleźć jakąś „arkę przym ierza” między stale pogłębiającą się wiedzą o przeszłości a odbiciem tej przeszłości w świa­ dom ości społeczeństwa. Casus „Czarniecki” jest pod tym względem niezwykle interesujący. Przyznam , że pisząc tę biografię — choć moim założeniem było pełne oderwanie się od tego, co m ożna nazwać „legendą Czarnieckiego” — niejednokrotnie przychodziło mi kon­ frontow ać w yniki badań z elementami tej legendy. Robiłem to z dużą obawą —

598

Zakończenie

bynajmniej bowiem nie chciałem, by w rezultacie m oich badań okazało się, że „król jest nagi”. Tym czasem jednak „król”, choć pozbawiony koturnów i utkanej z mi­ tów togi, zachował, m oim zdaniem, pełne prawo do utrzym ania swego dotychcza­ sowego miejsca w społecznych stereotypach myślowych. N ie mają racji ci wszyscy, k tórzy ze wstydem, bardzo niechętnie, wspominają różne, zwłaszcza ukraińskie „grzechy” bohatera walk z najazdem szwedzkim. Te „grzechy” — krwawe pacyfika­ cje, dram atyczna współpraca z Tatarami, wszystko to stanowiło nierozerwalną ca­ łość z działalnością kasztelana kijowskiego i wojewody ruskiego w latach „potopu”. O brona ojczyzny i tłumienie walki wyzwoleńczej ludu ukraińskiego, bohaterska odwaga i bezmyślne okrucieństwo, były to niewątpliwie sprzeczności, ale wynikały one z charakteru szlacheckiej Rzeczypospolitej, świadomości ówczesnych ludzi, a nie z w yjątkow ych zalet czy wad jednego człowieka. Taka jest historia i nie usiłujmy jej zmieniać naszymi wyobrażeniami. T o, że społeczeństwo X X wieku patrzy na wiek X V II oczami Sienkiewicza, nie może być argumentem. „Sienkiewiczowskie” spojrzenie jest zresztą poważnie w ypaczone — widzi się tylko to, co chce się zobaczyć. Jakże często przechodzi się do porządku dziennego nad K m icicem -w atażką, widząc tylko K m icica-bohatera, a czasem jesz­ cze mniej, „anielskich” Skrzetuskich i Podbipiętów. W ojsko tych czasów w społecz­ nej w yobraźni jest zawsze laudańską chorągwią, nigdy zaś Km icicow ą kompanią. M ożna tak jednostronnie czytać powieść historyczną, nie wolno jednak tak odczy­ tyw ać historii — prawda jest inna. Środowisko zawodowych żołnierzy szlacheckich X V II wieku bardziej było przecież zbliżone do „Kmicicowej kompanii” niż do w y­ idealizowanych postaci sienkiewiczowckiego eposu. W szystkie zalety i wady tych ludzi w yrastały z ich czasów. Ju ż 100 lat temu Plebański pisał, że „nie m ożem y uważać Czarnieckiego za nie­ skalany niczem typ charakteru rycerza polskiego”. I dziś jeszcze wielu uważa, że owe „nieskalane niczym typy rycerzy” tysiącami chodziły po ziemi. N atom iast Czarniecki do szaleństwa odważny, bezwzględny i ambitny, ciemiężyciel innych i obrońca ojczyzny jest jeszcze jednym przykładem, że świętych i bohaterów o wie­ le łatwiej znaleźć w legendzie niż w życiu. Jeśli więc zechcemy widzieć go w tradycji narodowej, to w jej całej złożoności, w pełnej różnorodności barw, bez możliwości malowania grubą powłoką bieli lub czerni.

Wykaz skrótów

— Archiwum Państwowe w Berlinie — Archivum Familiae Rakoczy — Archiwum Główne Akt Dawnych — Akta grodzkie i ziemskie AGI — Archiwum Jasnogórskie AJsg. Akty JZR — Akty jugo-zapadnoj Rossii... AmKr. — Archiwum Miasta Krakowa i Woje­ wództwa Krakowskiego — Archiwum Publiczne Potockich APP — Archiwum Radziwiłłów AR Archiw JZR — Archiw jużnoj i zapadnoj Rossii... A. Ros. — Archiwum Roskie — Archiwum Skarbu Koronnego ASK — Akta skarbowo-wojskowe ASW — Archiwum Wallensteina AV A. Tyz. — Archiwum Tyzenhauzów — Zespół W. Baworowskiego Baw. — Biblioteka Jagiellońska BJ — Biblioteka Narodowa BN — Biblioteka Ordynacji Zamojskiej BOZ BP A N Gd. — Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Gdańsku BP AN Kórn. — Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Kórniku BPAN Kr. — Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Krakowie — Biblioteka Przeździeckich, dział ko­ BP, B respondencji BRacz. — Biblioteka im. Raczyńskich w Pozna­ niu — Biblioteka Uniwersytetu Poznańskiego BUP — Biblioteka Uniwersytetu Warszaw­ BUW skiego — Biblioteka Muzeum im. ks. Czarto­ Czart. ryskich — Diarium Europaeum DE — Inwentarz tymczasowy I.T. — Kwartalnik Historyczny „KH” — Krigshistoriska Samlingen KhS AB AFR AGAD

— Kungliga Koncepter — Kammarai Levéltar — Lwowska Biblioteka Akademii Nauk USSR — Libri Legationum LL Lit. an. — Literae annuae — Litterae palatinorum LP MHHD — Monumenta Hungariae Histórica, Diplomataria — Metryka Koronna MK —■Magyar Kancelláriai Levéltar MKL — Metryka Litewska ML — Országos Levéltar OL — Országos Szechenyi Könyvtar OSK — Ossolineum Oss. — Oxenstiernska Samlingen OxS „PHW” — Przegląd Historyczno-Wojskowy — Pamjatniki izdannyje... Komissjeju... PKK Kijew Pot. D — Archiwum Potockich, domowe —•Przegląd Polski „PP” — Polski słownik biograficzny PSB — Riksarkivet — Sztokholm RA — Rigsarkivet — Kopenhaga RAK — relacje grodzkie rei. gr. — Riksregistaturet RR — Statni Archiv Viden (sygnatura akt SA przejętych z Wiednia w SUA) — Archiwum Sanguszków Sang. — Sigillata Sig. — Skokloster Samlingen SkS — Statni Ustredni Archiv (Praga) SUA — Archiwum Branickich z Suchej Sucha — Theatrum Europaeum TE — Teki Naruszewicza TN — Teki Oniasza TO — Teki Pawińskiego TP — Teki Rzymskie TRz. — Urkunden und Aktenstücke... U uA .

KK KL LBAN

600 UUB VL WAPGd. WAPL WAPP

W ykaz skrótów Uppsala Universitets Biblioteket Akta Wallensteina - Wojewódzkie Archiwum Państwo­ we w Gdańsku Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Lublinie Archiwum Miasta Poznania i Woje­ wództwa Poznańskiego (skrót

WAPP utrzymany, by nie zaszła pomyłka z APP) Zb.Bran. — Zbiory Anny z Potockich Branickiej Zb.Czoł. — Zbiory Czołowskiego ZDIH PAN — Zakład Dokumentacji Instytutu Historii PAN

Źródła i bibliografia

Wykaz obejmuje jedynie te pozycje, które zostały bezpośrednio wykorzystane w pracy. Część rękopisów wykorzystano w postaci mikrofilmów. Źródła drukowane podzielono na trzy części, by wyodrębnić druki współczesne, druki ulotne i gazety oraz wydawnictwa źródłowe. Przy starodrukach umieszczonych w Bibliografii Estreichera podano odpowiednią notę (E, tom, strona) lub zaznaczono brak noty (E—).

Źródła ŹRÓDŁA

RĘKOPIŚMIENNE

ARCHIWUM GŁÓWNE AKT D A W NYCH W WARSZAWIE

Płock Sieradz

1650-1651 1635-1636 1651 1652-1653 1654-1655 1655-1658 1660-1661 1652

nr 12 „ 21 ” 28 B » 29 ” 30/31 ” 32 ” 34

v 29 Wieluń M a te ria ły k o ro n n e Metryka Koronna: nr 173 tom ” 181 ” 183 ” 185 ” 189 ” 191 » 192

” ” ” ”

195 200 202 203

'

1625-1627 1633-1637 1638 1638-1643 1643-1648 1649-1650 1649-1652 1643-1658 1656 1661-1663 1661-1665

Sigillata nr 3 ” 5 ” 8

1659-1661 1661-1662 1664

Libri Legationum nr 33 Archiwum Koronne Warszawskie, kartony: 8,11, 38,43. Archiwum Skarbowe Koronne księga 8, 9, 10, 142 dział I 15, 39, 46, 47, 48, ” II 49, 50, 51, 56 księga 6 ” m 14 ” IV 8 ” V Akta Skarbowe Wojskowe księga 1 dział 82 1 ” 84 78, 79, 89 ” 85 38, 40, 41, 42, 44, ” 86 44, 45, 46, 52, 55 Tzw. Metryka Litewska IV B księga 36. Sumariusz Metryki Litewskiej VIII Dyplomy pergaminowe nr 7155, 7177, 7178. Dokumenty papierowe nr 4.5.2.1, 4.5.2.H Archiwum Radziwiłłowskie teka 9, 10, 11 dział II ” księga 12, Miscellanea, mowy, listy, wiersze... ” ” 14 Kopiamiaróżnychpism

602

Źródła i bibliografia ” J>

” ”

18 Miscellanea 20 Scripta varia et acta publica ” 21 Acta publica variaque miscellanea 1655-1656 ” ” 22 Miscellanea ” 46 dział III teka 3, 4, 5, 6 ” IV 24, 50, 51, 322 dział V księga (wybrana koresponden­ cja) [AGAD]. Biblioteka Ordynacji Zamojskiej dział I Korespondencja, teki 25, 27, 28 księga nr IXb 6 Reskrypty Zygmunta II, Władysława IV, Jana Ka­ zimierza ” IXb 15 Wojny i układy, prze­ ważnie z Rosją ” IXb 16 Miscellanea, Kozacy, Tatarzy, Wołoszczyzna ” IXb 17 Wojsko polskie X V I-X IX w. teka nr 1046 Listy T. Morsztyna ” 1047 Listy J ana Kazimierza i Ludwiki Marii 2519 Akta Butlerów 2525 Akta i korespondencja różnych osób ” 2838 Akta dotyczące władz wojskowych w Polsce przed 1764 r. Archiwum Publiczne Potockich księga 7/II (Listy Władysława IV) ” 9/III (Różne korespondencje 1640-1693) 45/1—III Zbiór Jana Wielopol­ skiego

53,

Zbiór pism politycz­ nych do historyi polskiey... Zbiory Anny z Potockich Branickiej 5 p. 2 Archiwum Branickich z Suchej księga 17/25 Miscellanea XVII w. 26/39 ” (spisane 1754) 42/56' 116/139 ” 145/169 (Miscellanea) 155/181 Ukrainne sprawy (zbio­ ry S. Przyłęckiego) 178/211 Odpisy z manuskryp­ tów Bibl. Sztabu Gen. w Peters­ burgu 189/222 Odpisy z manuskryp­ tów Bibl. Sztabu Gen. w Petersburgu ” 247/299 Notabilia in Polonia Biblioteka Przeździeckich rękopisy biblioteczne (B), korespondencja: nr 739, 740, 1081, 1102, 1119, 1458 Archiwum Tyzenhauzów Korespondencja, nr G. 819 Zbiory Aleksandra Czołowskiego nr 3453 (papiery Sz. Morawskiego) Archiwum Roskie kartony: X L X V I, XCVII, XCVIII, X C IX , CXX Dokumenty Banku Handlowego Teki Skimborowicza, XXII, plik 7/33 Rękopisy przejęte z Biblioteki Narodowej nr 12 TN, za lata 1589-1627 » 242 Rewindykaty Petersburskie nr 208. Listy do kró­ lów polskich 1615-1657

W OJEWÓDZKIE ARCHIWUM PAŃSTWOWE W GDAŃSKU Recesy ordynków 300, 10, 28 za rok 1655 300, 10, 29 za rok 1656 300, 10, 30 za rok 1657 „Missiva” 300, 27, 58 za rok 1626 300, 27, 59 za rok 1627 300, 27, 60 za rok 1628 300, 27, 74 za rok 1653-1655 300, 27, 75 za rok 1656 Recesy stanów zachodniopruskich 300, 29, 95 za rok 1620

300, 300, 300, 300, 300, 300, 300, 300, 300, 300, 300, 300,

29, 29, 29, 29, 29, 29, 29, 29, 29, 29, 29, 29,

99 za rok 1622 100 za rok 1623 102 za rok 1624-1625 103 za rok 1625 106 za rok 1627 107 za rok 1628 112 za rok 1632 113 za rok 1633 114 za rok 1634 115 za rok 1635 121 za rok 1638 122 za rok 1639

603

Źródła i bibliografia 300, 29, 123 za rok 1640 300, 29, 129 za rok 1648 (Interregnum) 300, 29, 131 za rok 1648 (Acta Interregni III) 300, 29, 133 za rok 1649 300, 29, 134 za rok 1650 300, 29, 135 za rok 1651 300, 29, 136 za rok 1652 300, 29, 137 za rok 1652 (25 VI-23 VII) 300, 29, 139 za rok 1653 300, 29, 140 za rok 1654 300, 29, 141 za rok 1654 300, 29, 144 za rok 1655 300, 29, 145 za rok 1657 300, 29, 146 za rok 1658 300, 29, 149 za rok 1659 300, 29, 151 za rok 1661 300, 29, 152 za rok 1661 300, 29, 153 za rok 1662 300, 29, 274 Varia nieuporządkowane 1655— 1660. Recesy ,m. Gdańska 300, 31, 82a Diarium senatus actorum 1656 300, 31, 83 Diarium senatus actorum 1657 Listy szlachty polskiej do Gdańska 300, 42, 397 .300, 52, 413 Korespondencja m. Gdańska po r. 1525

ARCHIWUM MIASTA KRAKOWA Księgi relacyjne grodzkie Kraków nr 44 za lata 1618 45 za lata 1619-1620 46 za lata 1621 47 za lata 1621-1622 48 za lata 1623 49 za lata 1624 50 za lata 1625 51 za lata 1626 52 za lata 1627-1628 56 za lata 1631-1632 57 za lata 1633 58 za lata 1634 59 za lata 1635 60 za lata 1636 61 za lata 1637 64 za lata 1639-1640 70 za lata 1644 71 za lata 1645 72 za lata 1646 73 za lata 1647

300, 53, 365 Polen, König Sigismund III, Schweden Krieg 1625-1626 Polen, König Sigismund III, 366 Schweden Krieg 1627-1629 368 Polen, König Sigismund III, 1619-1625 Polen, König Johann Kasimir 407 1660 Polen, König Johann Kasimir 408 1661-1666 Polen, König Johann Kasimir 419 1648-1652 Polen, König Johann Kasimir 420 1653-1655 Polen, König Johann Kasimir 508 Polen, König Johann Kasimir 711 Listy wojewodów i kasztelanów 1042 polskich Woiwoden von Marienburg 1145 1607-1679 1184 (korespondencje) 1185 Rękopisy 300 R, Ee 15 Miscellanea 1648 r. Ee 19 (Miscellanea 1658) Ee 32 (Materiały do sejmu 1648 r.) Gg 47 (Koresp. oryg. XVII wieku)

W OJEWÓDZTWA KRAKOWSKIEGO 75 za lata 1648-1649 76 za lata 1649 77 za lata 1650 78 za lata 1650 79 za lata 1651 80 za lata 1651-1652 81 za lata 1653 83 za lata 1654-1655 84 za lata 1657-1658 86 za lata 1659 87A za lata 1660 90 za lata 1663 91B za lata 1664 Biecz nr

170 172 177 178 182 184 185 186

za lata za lata za lata za lata za lata za lata za lata za lata

1619-1621 1625-1626 1634 1635-1636 1644-1646 1650-1652 1653 1654-1655

604

¿ródla i bibliografia 187 za lata 1656-1658

153

Sącz nr

125 za lata 1650-1652 126 za lata 1653-1654 127 za lata 1655-1658 128 za lata 1659-1661 129 za lata 1662-1664 Księgi miejskie Coli. Crac. 1362 Liber epistolarum 1307 za lata 1621-1712 Sącz AD 552 Pilzno dep. 113a za lata 1644-1656 Archiwa podworskie i zbiory Archiwum Sanguszków nr 80 Listy Łukasza Sierakowskiego 1617-1621

Materiały historyczne z lat 1660-1664 170 Materiały historyczne z lat 1660-1664 Archiwum Potockich (domowe) D 95 (miscellanea) D 151 (korespondencje) D 152 D 155 Zbiór Rusieckich 31 Miscellanea 1626-1654 Zbiór Rusieckich 41 Miscellanea 1645—1652 „Pinocciana” IT, nr 359 IT, nr 363

W OJEWÓDZKIE ARCHIWUM PAŃSTWOWE W POZNANIU Księgi relacyjne grodzkie Poznań n 150 za lata 1620--1621 152 za lata 1623--1624 156 za lata 1630 157 za lata 1631--1632 175 za lata 1650 176 za lata 1651 177 za lata 1652 178 za lata 1653 179 za lata 1654 180 za lata 1655 182 za lata 1658 Gniezno nr 139 za lata 1633-■1635 142 za lata 1649-•1654 Inowrocław nr 38 za lata 1655 Kalisz nr 18 za lata 1635 30A za lata 1650 30B za lata 1651 32 za lata 1654-1655 Kcynia nr 44 za lata 1655-1656

Konin nr Kościan nr

Pyzdry

nr

Wałcz

nr

49 za lata 1634-1639 130 za lata 1647-1655 295 za lata 1628-1630 298 za lata 1635 73 za lata 1650-1656 74 za lata 1657-1660 35 za lata 1633-1635 40 za lata 1653 41 za lata 1660-1662 79 za lata 1628-1629

Wschowa nr 133 za lata 1650-1659 Księgi miejskie Kalisz 59 Łobżenica (obecnie już w WAP Bydgoszcz) Archiwa podworskie i zbiory Majątek Konarzewo 2565 (papiery Leszczyńskich, różne tes­ tamenty) Teki Oniasza I, II

W OJEWÓDZKIE ARCHIWUM PAŃSTWOWE W LUBLINIE Księgi relacyjne grodzkie Chełm nr 1 za lata 1600-1660 Grabowiec nr 86 za lata 1648-1651 87 za lata 1652-1654 88 za lata 1654-1656 Krasnystaw nr 1 za lata 1649-1652

Lublin

nr

2 za lata 1653-1658 80 za lata 1652, 1654, 1657-1686 82 za rok 1654

Księgi miejskie Lublin nr 115, 130

ARCHIWUM PARAFIALNE W CZA RN CY METRICA COPULATORUM ARCHIWUM JASNOGÓRSKIE W CZĘSTOCHOWIE nr 77, Catalogus Patrum et Fratrum giej strony księgi Métrica) nr 554, Formae litterarum

(zdru-

nr 743, Acta Provinciae Ordinis Fratrum S. Pau­ li Primi Eremitae, t. III, 1647-1658

605

Źródła i bibliografia ARCHIWUM PAŃSTWOWE W BERLINIE (Deutsche Zentralarchiv abt. Merseburg) Rep. 9 /5 ee 10, Schreiben Zarnecchi Rep. 9 /5 ee lOe, Schreiben Zarnecchi Rep. 9 /5 ee 12, Schreiben mit dem

polín, generalem Czarnecki — Septem­ ber 1657—April 1659

ARCHIWUM PAŃSTWOWE W BUDAPESZCIE (Orszagös Leveltar) Magyar Kancellariai Leveltar Transylvanica, fasciculus 16, Literae palatinorum 515, 545, 556 Kammarai Levéltar Tractatus publici, fasciculus 14

Archiwum Familiae Rakoczy iratokB 1595 (rok) B 1598 ” B 1607 ” B 1608 ” B 1609

1651 1655-1657 (luźna koresp.) ” ”

ARCHIWUM PAŃSTWOWE W KOPENHADZE (Rigsarkivet) Seddelregistraturen over T. K. u. A. Polen Polen A I, Breweksling 1526-1770

Polen A II, Politiske akter 1419-1769 Latina koncept

FILIA CEN TRA LN EG O PAŃSTWOWEGO HISTORYCZNEGO ARCHIWUM W E LWOWIE (Lwiwskij Filial Centralnoho Derżawnoho Istoricznoho Archiwu) Księgi relacyjne grodzkie Halicz nr 143 za lata 1650-1651 147 za lata 1655-1656 Lwów nr 401 za rok 1651 405 za lata 1616-1657 Przemyśl nr 381/382 za rok 1655 382/383 za rok 1656

383/384 za rok 1657 158/164 za rok 1651 163/169za latal656-1657 Trembowla ńr 133 za lata 1651-1652 134 za lata 1653-1659 45 za rok 1656 Żydaczów nr Sanok

nr

ARCHIWUM PAŃSTWOWE W PRADZE (Statni Ustredni Archiv) VL, Registratura A, z Waldsteina ze Stat. Arch. Viden ((AV SA) I, 72 (oryginalna korespondencja, X I-X II 1632, 1 1633) I, 73 (oryginalna korespondencja, II 1633) I, 74 (oryginalna korespondencja, III 1633) III, 87 (oryginalna korespondencja 1630-1633)

VL, 67/52 (Archiwum Wallensteina) (korespondencja przychodząca X I-X II 48 1628, I-II 1629) (korespondencja przychodząca III-V 49 1629) (korespondencja przychodząca VI-VIII 50 1629) 53 ' (korespondencja przychodząca 1630)

ARCHIWUM PAŃSTWOWE W SZTOKHOLMIE (Riksarkivet) Riksregistraturet lata 1655-1658 Kungliga Koncepter, Pfalziska huset nr 153, luty-marzec 1656 Diplomática III, Polonica 2. Handlingar angáende svenska agenter i Danzig Korrespondenten Paulus Pels brev... 1649-1655 Kommissarien Johan Kocks brev 16501656

Övriga handlingar Förhandlingar mellan Sverige och Polen 1562-1767. Polska konungars originalbrev Diplomática IV, Brandenburgico-Borussica Residenten Bartholomeus Wolfs-berg brev... Diplomática V, Germanica B. II Schlesien Kommisarien Heinrich Coelestin Sternbach brev...

3

606

:

Źródła i bibliografía

Diplomática, Cosaccica I Stródda handlingar Brev till Kungl. Maj.-t Karl X Gustavs tid. Extranea IX, Polen nr 75 Handlingar och brev nr 80 nr 82 nr 83 nr 115 (luźna korespondencja XVII) nr 116 (noty i listy Radziejowskiego) nr 121 (akta publiczne 1626-1632) nr 122 ” ” 1633 nr 135 (różna korespondencja XVII w.) nr. 140 Avisor otryckta (od pol. XVI-1644) nr 141 Avisor otryckta 1644-1649 nr 142 ” ” 1650-1655 nr 143 ” ” 1656-1669 Krigshistoriska Samlingen XI, nr 1 ,2 Brev till Karl X Gustavs generaler 3 Diarier och berattelser (omfattande fiera ar) 4 Diarier och berattelser 1656-1658 5 Hertig Adolphs Johann diarium 6 Kriget i Polen och Preussen. Brev till enskilda, avisor, proclamationen o.s.v.

7 Kriget i Polen och Preussen 1656 8' Kriget i Polen och Preussen 1657 9 Kriget i Polen och Preussen 1658 12 Radziejovsky Skokloster Samlingen nr 9 Riksdrots P. Brahe frän kong. och furstet 55 (Wrangels brewexling) 56 G. Wrangel koncepter och brev till Karl X Gustavs 58 (Wrangels brewexling) 64 (Appelboom till Wrangel) 66 (różne korespondencje) 68 Brev till C .G. Wrangel, A -L 69 ” ” . ” ” A -P 71 D’Avaugours correspondence med — Radziejovsky 72 (różne korespondencje) 73 100 (różne korespondencje) 175 337 Polska brev och handlingar 340 Oxenstiernska Samlingen nr 1, 8, 12, Skrivelser till kanslipresident B. Oxenstierna Stenbock Samlingen

BIBLIOTEKA PAN W GDAŃSKU nr 11 55 67 694 700 724 752 755

(Miscellanea XVII w.) Dantziger Geschichte incerti autoris 824-1696 (Miscellanea)

1204 (Miscellanea XVII w.) 1311 Apparatus ad annales Cartusiae Paradisi, t. IV, 1589-1645 1312 Apparatus ad annales Cartusiae Paradisi, t. V, 1645-1760 1506 Silva rerum XV I-XV II w. 1513 Collectio satyrarum, inscriptiorum, epitaphiorum et epigramatum 1514 (Miscellanea) Uph 67 (Miscellanea) Uph f. 26 Miscellanea histórica VI-XVII w. Uph f. 104 Excerpta ex Diario Behemiano Uph q 31 Gedanensia (przeważnie lata 1642-1661)

Stephanus Grau, Danziger Geschichte Michael Behm, Diarium et relatio histó­ rico circa Gedanum et alibi in Polonia durante nupero bello suetico... 915 (Miscellanea) 972 Collectanea Gedanensia, t. IV 1202 Miscellanea manuscripta maximeque Polono-Prussico, Gedanensia BIBLIOTEKA PAN W KORNIKU

nr 201

Zwierciadło dzieł rocznych [...] przez Zygmunta S. Koniecpolskiego 286 Panowanie Zygmunta III (1588-1626) 289 Akty i listy oryg. za Zygmunta III (1588-1629) 303 Mowy, witania, wota, instrukcyje, listy . 1590-1668

317 318

341

Akta do panowania Stefana Batorego i Zygmunta III... Gęsta polonica regnante Sigismundum III i pisma do panowania Władys­ ława IV Akta do dziej ów Polski za Zygmunta HI, 1625-1632

607

Źródła i bibliografia Pisma od 1604 do 1670 Sprawy interregnave teraźniejsze i daw­ niejsze 346 Zbiór pism oryginalnych, przeważnie króla Władysława IV... 348 Akta od 1645 do 1667 350 Akta oryginalne za Jana Kazimierza 353 Diariusz obozowy z r. 1653, od ruszenia KJM ze Lwowa 19 VIII 354 Żywot Bogusława Radziwiłła 356 Akta z lat 1619-1689 361 Kompedium traktatów wojskowych 362 Sprawy buntu wojsk 1661-1662 363 Liber instructionum... 778 (Materiały Leszczyńskich) 975 Silva rerum (Akta 1618-1668) 983 Silva rerum 991 Silva rerum (Wazowie, do końca 1655) 1286 (różne korespondencje)

342 345

1304 Dokumenty historyczne z lat 1323-1786 1317 Pisma do panowania Zygmunta III 1399 Zygmunt III, wojna turecka i dodatek do niej 1598-1631 1558 Akta do panowania Jana Kazimierza [...] 1649-1668 1618 Listy oryginalne królów: Władysława IV, Jana Kazimierza 1940 Zapisy i układy majątkowe 1941 Stefan Czarniecki, dokumenty oryginal­ ne, listy, kwity 1942 Wacław Leszczyński, sukcesja po Czar­ nieckim 1943 Wacław Leszczyński, sukcesja po Czar­ nieckim 1947 Wacław Leszczyński, sukcesja po Czar­ nieckim Dyplomy pergaminowe nr 165

BIBLIOTEKA JAGIELLOŃSKA W KRAKOWIE nr 5 Acta publica et epistolae 1606-1674 Akta do panowania Władysława IV, 49 1633-1648 Listy i scripta różne podczas interregni 90 1648 Litera acta quaedam publica... 93 Akta kancelarii królewskiej Władysława 94 IV, za sekretariatu P. Gembickiego 1634-1636 102 Miscellanea do panowania Zygmunta III 109 Akta do spraw tureckich 1624 110 Miscellanea do czasów Zygmunta III, Władysława IV, Jana Kazimierza...

Miscellanea do czasów Zygmunta III, Władysława IV, Jana Kazimierza... 166 Miscellanea do panowania Stefana Bato­ rego, Zygmunta III, Władysława IV 226 M. Radymiński, Annalium Almae Academiae Cracoviensis 1896 Christophori Najmanowicz et patrus eius collectanea 3742 (Miscellanea) 5270 5993 6147 Autografy dawne 116

BIBLIOTEKA MUZEUM IM. KS. CZARTORYSKICH W KRAKOWIE Teki Naruszewicza

112 za rok 1621 115 ” ” 1623 117 ” ” 1624-1625 118 ” ” 1626-1627 121 ” ” 1629 137 ” ” 1640 144 ” ” 1.64^-1650 145 ” ” ■ 1651 147 ” ” 1653-1654 148 ” ' ” 1655 149 ” ” 1656 152 ” ” 1659 153 ” ” 1660 154 ” ” 1660 155 ” ” 1661-1662

300 318 335 357 365 373 375

156 ” ” 1663 157 ” ” 1664 158 ” ” 1664 159 ” ” 1665 Manuscriptum collectaneorum ad reges Danicum et Sueticum Panowanie Zygmunta III... Rokosz Zabrzydowskiego... Akta za panowania Zygmunta III 16271629 Akta za panowania Zygmunta III 1630— 1633 Akta za Władysława IV 1632-1646 Akta za Zygmunta III i Władysława IV 1606-1648

608 377 379 384 385 386 387 388 390 392 393 394 395 400 401 402 411 412 413 415 416 418 425 429

Źródła i bibliografia Szczegóły niektóre za panowania Zyg­ munta III i Władysława IV Akta za Jana Kazimierza 1648-1649 Korespondencje Jana Leszczyńskiego z lat 1653-1656 Akta za Jana Kazimierza 1655-1656 Akta i listy dotyczące rokowań z Mos­ kwą i wojny ze Szwecją 1656 Transakcye z Moskwą 1658 Korespondencja Jana Leszczyńskiego z lat 1656-1660 Akta od 1618-1661 (Gosiewscy, korespondencje) Akta za Jana Kazimierza 1650-1665 Akta za Jana Kazimierza 1648-1655 Akta od 1632 do 1666 Akta za panowania Jana Kazimierza od 1648 do 1668 Senatus consulta 1658-1668 Oryginały za Jana Kazimierza Listy do M. Paca ”

”

”

» Akta od 1655 do 1692 Listy różnych osób do M. Paca

533 540 917 1351 1400 1642 1651 1655 1656 1657 1819

Akta różnych panowań Akta od 1626 do 1711 (Miscellanea, fragmenty TN) Listy do M. Paca „Zdarzenia z r. 1656” Akta za Zygmunta III Akta od 1612 do 1652 Pisma 1661-1663 Pisma 1655-1657 Manuscriptum varia continens Dyplomy i listy oryginalne królów, kró­ lowych, królewiczów polskich oraz pa­ nujących obcych 1508-1791 1864 „Spiżarnia rzeczy potrzebnych ludzkiej pamięci godnych” 1880 Akta, diariusze, listy z w. XVII-XVIII 2073 Listy Zygmunta III z lat 1588-1632 2099 Kopie aktów historycznych z XVII w. 2105 Pisma podczas buntu Chmielnickiego 2239 Listy Władysława IV i Jana Kazimierza 1633-1668 2576 Akta z czasów Władysława IV i Jana Ka­ zimierza 2580 Listy, autografy znakomitych osób XVH w. 2731 Mowy za Zygmunta III i Władysława IV 3355 Kopie dokumentów 1649-1666 3742 Akta od 1513 do 1696 Dyplomy pergaminowe tom IX

BIBLIOTEKA PAN W KRAKOWIE (DAWNIEJ PAU) 255 282 347 363

Liber inventarii templi Jaroslaviensis Listy oryginalne królów polskich Listy do Sapiehów, t. VI, 1628-1636 Listy oryginalne Zygmunta III, Jana Kazimierza 367 Diariusze, mowy, listy 1622-1656 976 Kwiatkiewicz, Historia selectione Poloniae 1017 Ekstrakty z ksiąg synodowych zboru wileńskiego

1046 Silva rerum 1592-1699 1048 Odpisy aktów i dokumentów politycz­ nych 1605-1668 1054 Rozmaitości z lat 1621-1864 1056 Listy, diariusze [...] (zbiór kopii E. Kotłub aja) 1099 Mowy, listy, memoriały 1626-1648 1065 (Odpisy korespondencji) 2251 Księga pamiętnicza J. Michałowskiego

Teki Londyńskie, nr 25 Teki Rzymskie, nr 24, 25, 75, 78, 79, 80, 82, 83, 84 Teki Wołyńskiego, nr 2 Teki Pawińskiego,

BIBLIOTEKA IM. RACZYŃSKICH W POZNANIU nr

16 17

20 24 25 26 27 31 75 76

nr 10 14 21

Lauda łęczyckie za lata 1573-1668 Lauda łomżyńskie za lata 1574— 1670 Lauda sandomierskie za lata 1574-1699

Litterae Annuae 1656, Polonia 40, 53

Litterae Annuae Jarosław

149

210

233 1365 1379 1643 1796

Miscellanea z sejmów rozmaitych od r. 1605 do r. 1628 Miscellanea obejmujące materia­ ły rozmaitej treści do panowania Władysława IV Listy Jana Kazimierza (kopie) 1648-1667 Materiały dotyczące historii Pol­ ski z lat 1587-1644 Silva rerum z XVII w. Dokumenty i listy w sprawach majątkowych... Listy (oryg.) Jana Kazimierza z lat 1649-1667 Korespondencja (oryg.) polskich dostojników państwowych z XVII w.

Akcesja 1644, Biographie der berühmtesten Männer des X VI. und XVII. Jahrh.

BIBLIOTEKA NARODOW A W WARSZAWIE nr 3088 Liber chamorum 3091 Listy i papiery dotyczące panowania Jana Kazimierza 3092 Materiały do historii Polski za panowa­ nia Jana Kazimierza... Biblioteka Ordynacji Zamojskiej nr 934 Varia historico-politica et poetica 1583— 1661 950 Listy, mowy i różne pisma do historyi krajowej 1640-1716 1171 Listy, mowy i różne pisma 1589-1663

1173 Listy, mowy, instrukcyje na sejmy 1622-1635 1201 Rozmaitości historyczne [...] 1650-1660 1218 Listy, mowy i różne pisma 1225 Zbiór uniwersałów, listów [...] od roko­ szu Zebrzydowskiego aż do wstąpienia na tron Michała Korybuta Wiśniowieckiego 1313 Mowy treści politycznej 1606-1670 1547 Bazyli Rudomicz, Diarium privatum

BIBLIOTEKA UNIW ERSYTETU WARSZAWSKIEGO

1.5.21

Akta, korespondencja i mowy w sprawach publicznych z wieku XVII-XVIII Sprawy szwedzkie za Jana Kazimierza

1.5.26 106

Różne akta historyczne 1664-1704 J. Naronowicz Naronski, Budownictwo wojenne

BIBLIOTEKA ZAKŁADU NARODOW EGO IM. OSSOLIŃSKICH W E W ROCŁAW IU nr 188/11 189/11 190/11

BIBLIOTEKA PROWINCJI POLSKIEJ TOWARZYSTWA JEZUSOW EGO W KRAKOWIE

139

Rękopisma do Zygmunta III (zbiór Niemcewicza) Rękopis zawierający rozmaite akta do panowania Władysława IV — i ojca jego, Zygmunta III Kronika Benedyktynek w Pozna­ niu (1601-1780) Manuskrypt z XVII w. Rozmaitości obejmujące listy, relacyje, wiersze [...] 1609-1641 Kopie listów osób panujących do Radziwiłła i Wejherów Manuskrypt z końca XVI i pocz. XVII w. Manuskrypt z XVII w. Materiały do historyi polskich, t.II Listy Czarnieckiego, Morsztyna, Radziejowskiego

BIBLIOTEKA UNIW ERSYTETU POZNAŃSKIEGO

1.5.20

ZAKŁAD DOKUMENTACJI INSTYTUTU HISTORII PAN W KRAKOWIE

609

Źródła i bibliografia

208 / n 217/11

Kodeks papierowy XVII (Marci­ na Golińskiego) Kodeks Marcina Golińskiego, raj­ cy kazimierskiego Kodeks pap. XVII w. Kodeks pap. XVII w. Kodeks pap. XVII w.

223/11 228/11 289/11

Kodeks pap. XVII w. Kodeks pap. XVII w. Notata varia pro anno domini 1721

298 /11 326/11

Kodeks pap. XVIII w. Diariusz obsydjej i zdobycia zam­ ku i miasta Krakowa

610 339/11 400/n 627/1 723/1 1243/1 1583/11 1853/11 1925/H 2223/11 2280/11

2285/11 2769/11 2976/II

2978/n 2980/11 298 l/I I 2982/11 2983/11 2984/11

Z rodła i bibliografia

Kodeks pap. XVII w. Kodeks pap. XVII w. Collectanea circa virtutes et casus praecipue Poloniae ... Kodeks pap. XVII-XVIII w. Siarczyński F. Obraz wieku pa­ nowania Zygmunta III Dokumenta do dóbr Siedliszczan i Gąskowic Poezje polskie z XVII w. Listy oryginalne królów polskich 1500-1761 Komput wojska kwarcianego anno 1643 Listy Zygmunta Augusta, Stefana Batorego, Zygmunta III, Jana Ka­ zimierza Listy i dokumenta z lat 1632-1648 Miscellanea 1543-1870 Teki Lukasa, t. IV, Wypisy z arch. min. spraw zagr. w Paryżu 16501657 Teki Lukasa, t. VI, Wypisy z arch. min. spraw zagr. w Paryżu 1658 Teki Lukasa, t. VH[, Wypisy z arch. min. spraw zagr. w Paryżu 1660 Teki Lukasa, t. IX, Wypisy z arch. min. spraw zagr. w Paryżu 1661 Teki Lukasa, t. X , Wypisy z arch. min. spraw zagr. w Paryżu 1662 Teki Lukasa, t. X I, Wypisy z arch. min. spraw zagr. w Paryżu 1663 Teki Lukasa, t. XII, Wypisy z arch. min. spraw zagr. w Paryżu 1664

BIBLIOTEKA UNIW ERSYTETU WROCŁAWSKIEGO Steinwehr, Fol. 37, t. I-III, Polonica varia BIBLIOTEKA PAŃSTWOWA IM. SZÉC H ËN YIW BUDAPESZCIE (Orszâgos Széchënyi Konyvtar) Fol. lat 1674, Epistolarium continens epistolas ... Georgium Rakoczy BIBLIOTEKA AKADEMII N AUK USRR W E LWOWIE (Lwiwska biblioteka An USRR) Zespół Ossolineum nr 2286/11 Listy i dokumenta z lat 1648-1666 n r 2 3 4 6 /l l Listy i zapiski Kazimierza Kuszewicza, rajcy lwowskiego 1648— 1657

BIBLIOTEKA KRÓLEWSKA W SZTOKPIOLMIE (Kungliga Biblioteket)

2985/11

Teki Lukasa, t. XHI, Wypisy z arch. min. spraw zagr. w Paryżu 1665 3005/1 Teki Lukasa, t. XXXIII, Wypisy z arch. ks. Orleańskich 1643-1668 3006/11 Teki Lukasa, t. X X X IV , Wypisy z arch. ks. Orleańskich 1626-1665 3008/11 Teki Lukasa, t. X X X V I, Wypisy z rkps Bibl. Nar. w Paryżu 1613— 1665 3010/n Teki Lukasa, t. XXXV III, Wypi­ sy z Arch. Nar. w Paryżu 1617— 1686 3011/n Teki Lukasa, t. X X X IX , Wypisy z niewiadomych arch, franc. 1635-1673 3564/11 Listy i diariusze 1648-1674 3568/11 Liber collectaneorum ... ab anno 1655 3581/n Apographum variorum antiquo­ rum scriptorum 5808/m Archiwum Połanieckie 1.1 5809/III Archiwum Połanieckie t. II 9531/11 Wydatki skarbu koronnego na wojsko 1630-1632 9532/11 Wydatki skarbu koronnego na wojsko 1652-1655 9533/II Wydatki skarbu koronnego na wojsko 1662-1663 9666/1 Wypisy i notaty źródłowe Sz. Morawskiego 1655-1657 12806/1 Miscellanea z XVII i XVIII w. Dyplomy papierowe nr 573

nr 2440/11

Zbiór listów z lat 1537-1867

Teka Gołębiowskiego VI

Zespół W. Baworowskiego nr 1321/11 Miscellanea historyczne XVII w.

611

Źródła i bibliografia

X , 852 Konungarne Gustavs II Adolf, Carl X Gustav och Carls X I egenhändiga concepter

och planer till deras bataljer, samlade af greve Dahlbergh.

BIBLIOTEKA UNIWERSYTECKA W UPPSALI (Uppsala Universitets.Biblioteket) E

421

Handlingar till Syeriges politiska historia 1654-1660

Ź R Ó D ŁA

E E

428 434

Coli. Stiernöld. (korespondencje oryg.)

D R U K O W A N E

STARODRUKI (Appendix), Variorum actorumpublicorum appendix in tres classes divisa..., Frankfurt 1663. (E —). Argo coronata ob amplísimas Holsatiam Jutlandiam provincias et inacessam Alsen insulum é sveticae servitutis iugo in statum Danicum vindicatas svecorum terrori — Stephano in Czarnca Czarniecki [...] dedicata, Calisii 1658. (E XIV 523). Argo Czarniecciana ad illustre bymenai facibus Potocciorum Pharum velificans, atąue dum Illustrissima D omina D. Sophia Czarniecka Ill-mi D ni Stephani de Czarnca Czarniecki, notarii campestris [...] filia, Illustrissimo Domino D. Michaeli in Potok de Podhayce Potocki Palatinidae Cracoviensi desponsaretur..., Varsaviae 1689. (E XIV 522). (Avrigny), Memoire pour servir a Phistoire universelle de I’Europe, depuis 1600jusqu en 1716 avec des refle­ xions et remarques critiqus. Par dA vrigny de la Compagnie de Jesus. Houvelle edition corrigee et augmentée, t. III, 1648-1675. (E —). Beauplan G., Description des contrées du Royaume de Pologne..., Rouen 1640. (E X I I 423). Chevalier Pierre, Histoire de la guerre des cosaques contrę la Pologne..., Paris 1663. (E XIV 160). Chwałkowski Mikołaj, Effata regum usque adJoannem Casimirum collecta, Varsaviae 1694. (E XIV 235). Crasso Lorenzo, Elogii de Capitani illustri, Venezia 1683. (E XIV 443). [Diarium Europaeum] Pbilemeri Irenici Elisii. [...] Insertis actis electoriis. Oder Kurtze Beschreibung..., 1.1-

XII; 1659-1666. (E XV 169-175). [Duńczewski M. Stanisław Józef], Herbarz wielu domów Korony Polskiej i W. X. Litewskiego, dla niezu­ pełnego opisania, albo opuszczenia i wielu odmienności nieprzyzwoitych, za dawnych i późniejszych au­ torów herby z rodowitością wyrażających, niemało dotąd ukrzywdzonych, zebraniem wielu fam ilii [...] przez..., 1757. (E XV 372). Dzidowski J an Stanisław, Clavis aurea Inevitabilifatorum Casu Fracta et in luctuoso obitu Illustns ohm ac Magnifici D om ini Melchioris in Michałow Michałowski, dapiferi terrae Rosanensis..., 1687. (E X V 447). Faces illustrissimorum Neo-Sponsorum Geniales inter Fumosas Maiorum Imagines Triumphali Divinissimi Spiritusigne adpom pam Nuptialem Accensae et Illustrissimo Domino D. Michaeli a Potok in Podhaice Potocki capitaneo Crasnostaviensi Illustrissimae Dominae Dominae Sophiae Angelae in Czarnca Czar­ niecka notarii Regni unigenae Kanioviensi Lipnicensi etc. etc. Capitaneidi inter festivas Hymenaei acclamationes..., 1689. (E X X V 150). GazzottiPietro, Historia delleguerre d ’Europa arrivate dell'anno 1640 sino al 1680, Venezia 1681. (E XVII

59).

Grondski de Grondi Samuel, Historia belli cosacco-polonici [...] E x manuscriptis monumentis historiae hungaricae in lucem protulit Carolus Koppi in regia scientiarum universitate..., Pest 1789. (E XVII 414). (Horn G.), Georgii H orni Orbis politicus imperiorum, principatum, rerum publicarum cum memorabilibus totius m undi et geographia veteri ac recenti. Accesserum Animadversiones L. Ottoni Menckeni in Academia Lipsiensi... Editio secunda, Lipsiae 1685. (E X V III271).

612

Źródła i bibliografia

Kobierzycki Stanislaus, Obsidio Clari Montis Częstochoviensis Deiparae Imagine a Divo Luca depictae in regno Poloniae celeberrimi. A b Exercitu Suecorum, Duce Burchardo Mellero Generali Legato. Autore Stanislao a Kobierzycko Kobierzycki, Palatino Pomeraniae ... , Dantisci 1659. (E X IX 350). Kochowski Wespazjan, A nnalium [...] Climacter, I, II, III, Cracoviae, 1688-1698. (E X IX , 373, 378). (Kordecki Augustyn), Nova Gigantomachia contra Sacra Imaginem Deiparae Virginis ... Cracoviae

(1657) (E X X 87). (Krzykowski Wacław), Łódź do portu Wieczności żeglująca, przy pogrzebie ]ej mości Paniey Alexandry z Czam ce Krzęckiej w Kościele SS Piotra y Pawła Kollegium Krakowskiego, przez X. Wacława Krzykoskiego Societatis Jesu, 13 Octobris, R. P. 1639 wystawiona. Za dowaleniem starszych. W Krakowie w dru­ k am i Franciszka Cezarego. (E X X 334).

Kuczwarewicz Marcin, Relacyja ekspedyciej zbaraskiej w roku Pańskim 1649 ... , Lublin 1650 (E X X 362). Loccenius Johannes, Historiae Svecanae ... , Francofurti 1676. (E —). (Lubomirski Jerzy), Jawney Niewinności Manifest, Bogu, Światu, Oyczyźnieprzez [...], 1666. (E X X I 460). (Meyer M.), Martin Meyers Europäische Geschichts-Erzählung. Worinnen vornehmlich Theils was sich bey währenden blutigen K rieg dero zwo mächtigen Cronen Spanien u nd Franckreich zwischen den Mitter nächtigen Königen Schweden und Polen [...] vom 1653 bisz insz 1660jahr, Frankfurt 1660. (E —). (Okolski Fr. Szymon), Orbis Polonus splendoribus caeli; triumphis m undi; pulchritudine animantium, decoreaquatilium,naturaeexelleritiareptiliumcondecoratus[...]Authore ... , Cracoviae 1641 (E XXIII

309). Pastorius Joachim, Floruspolonicus seupolonicae historiae epitomae nova. N unc recoginta et aucta Amstelodami 1664. (E X X IV 112). (Piasecki Pawel), Chronica gestorum in Europa singularium [...] ad annum Christi 1648 ... (Amsterdam 1649). (E XXIV 230). (Potocki Paweł), Saeculum Bellatorum et Togatorum seu Centuria Elogiorum Clarissimorum Virorum Polonorum et Lituanorum, Cracoviae 1702. (E X X V 153). Processus judicarius, in causa Illustri et Magnifico Georgio [...] Lubomirski [...] ad Comitia Regni Institutae et ibidem iudicataeac decisae, Varsaviae 1664 [?]. (E X X I 462). (Pufendorf S.), Samuelis de Pufendorfde rebus gestis Friderici Wilhelmi Magni, Electori brandenburgici, commentariorium libri novemdecim, b.m.w. 1695. (E X X V 402). (Pufendorf S.), Samuelis Pufendorf de rebus a Carolo Gustavo Sveciae Rege gestis commentariorum libri septem elegantissimis tabuli aeneis exornati, cum triplici indice, Norimbergae 1696. (E X X V 402). (Rudawski 'Vawrzyniec Jan), Fiistoriarum Poloniae ah excessu Vladislai I V a d pacem Olivensem usque, libri IX seu Annales regnante Joane Cesimiro Poloniarum Sveciaeque rege ab anno 1648 usque ad an­ num 1660. Auctore Laurentio Joanne Rudawski [...] Laurentium Mizlerus, Varsoviae et Lipsiae 1755

(E X X V I 455). (Schulz G.), Gottfried Schultzens neu augierten Chronicken continuatio, Frankfurt a. Mayn 1663. (E —). (Starowolski Szymon), Monumenta Sarmatarum ... , Cracoviae 1655. (E X X IX 195). Starowolski Szymon, Sarmatiae Bellatores, Coloniae Agrippinae, 1631. (E. X X IX 206) (Stellanowicz Krzyszof), Novi stratagematis circa eijciendum ex arce Landscoronensipraesidium Sueticum ..., Cracoviae 1660. (E X X IX 283). Szembek Fryderyk, Pomoc z Nieba na uspokojenie Prus z dawna Polakom od Pana Boga nagotowana Toruń 1627. (E X X X 245). Szemberg Teofil, Relacyja prawdziwa o weszciu wtryska polskiego do Wołoch ... , Kraków 1621 (E X X X 264). Szemiot Mikołaj Kazimierz, Potrzeba Ochmatowska wierszem opisana r. 1644. (E X X X 266). [Theatrum Europaeum ], t. VI, VII, VIII, IX, Franckfurt am Mayn 1652-1672. (E X X X I 126-129). (Thuldenus Christophorus Adolphus), Historia nostri temporis, Gedani 1658. (E X X X I 159), (Twardowski Samuel), Woyna Domowa z Kozaki i Tatary, Moskwą potym Szwedami i z Węgry, przez lat Dwanaście za Panowania Najjaśniejszego Jana Kazimierza [...] tocząca się. Na cztery podzielona księgi, Ojczystą Muzą, od Samuela z Skrzypny Twardowskiego, Opus Posthumum, Calissii 1681 (E X X X I 442).

613

Źródła i bibliografia

[Vimina Alberto], Historia delleguerre civili di Polonia divisa in cinque libri. Progressi dell’arm i moscovite contro Polacchi Relatione defla Moscovia e Svetia e loro governi ... , Venezia 1671. (E X X X I II41). Wassenberg Everhard, Gestorum gloriosissimi ac invitissimi Vladislai IV Poloniae et Sueciae Regis ... , Gedani 1649. (E X X X II 255). Wielądko Wojciech, Heraldyka, czyli opisanie herbów w jakim który jest kształcie oraz fam ilie rodowej szlachty polskiej ... , Warszawa 1792-1798. (E X X X I I 448). Zakrzewski Sebastian Krzysztof, Pruskich wojen rewolucya, która się stała Roku P. 1626 ... , wydana R.P. 1627. (E X X X IV 113). (Załuski Andrzej Ch.), ... Epistolarum historico-familiarum tomus prim us ... , Brunśbergae 1709 (E X X X IV 157). DRUKI U LO TN E I GAZETY „Abdruck des Crakawischen Accords. Geschehen vor Cracau den 14(24) Augusti 1657”, Bresslaw 1657. (E X I I 2). „Accords Puncta, welche [...] wegen evacuirung der Stadt und Schlosses Krakau [...] 14 und 24 VIII 1657”. (E X I I 21). „Accords Puncten, welche zwischen Ihrer Königl. Majest [...] Herrn Paul Wirtzen [1657]”. (E XII 21). „Acta circa submissionem, Fidemque Sac. Regiae Majestati Sueciae a Militia Quartianorum in Polonia praestatim, 1655”. (E XII 34). „Ausfürliche Bericht von dem Haupt-Treffen so newlich zwischen der Pollnischen u. Schwedischen Armee vorgelaufen, 1657”. (E XII 490). „Ausführliche Continuation welcher gestalt I. Churfürstl Durchl sampt der Alliirten Armee die Insul Fenöe oder Fünös glücklich erobert und eingenommen, Im Jahr 1659”. (E —). „Auszführliche und glaubhaffte Relation Was neulicher Zeit zwischen Königl. Polnischen und Schwe­ dischen Armeen Haubtsachliches vorgelauffen, wie dann auch Jtzige Zustand in Preussen und Lieffland betreffent, 1656”. (E —). „Auszführliche und glaubhaffte Relation was neulicher Zeit zwischen Königl. Polnischen und Schwedi­ schen Armeen Haubtsachliches vorgelauffen, 1656”. (E X X V I214). „Ausführliche und glaubwürdige Relation, welcher Gestalt Ihre Königl. Maytt zu Schweden [...] Dero march von Colo ab bis Crakow gerichtet und glücklich wollführet. Sampt, dem wass sich auf dem Wege in unterschiedlichen Occasionen zugetragen, und auch bey Belagerung der Stadt Crakow bis zum 2 1 IX s.v. 1655”. (E XXV I 214). „Auszführliche und schon längst erwarte Relation, Zwey Extract - und zwey Copey Schreiben begreiffendt. In welcher von allem demjenigen, was sich meldwürdiges durch diesen Winter zwischen Pollnischen und Schwedischen Völckern zugetragen, glaublicher Bericht zu ersehen ist, 1656”. (E XXV I 214). „Aussfürliche Relation von der Action so zwischen dem Herrn Gen. Czarnetsky und dem Fürsten von Siebenbürgen vorgelauffen ist. Dann auch ein Bericht auss dem Königl. Polnischen Lager vor Kra­ kow was aldar und ändern Ortern passiret, 1657”. (E —). „Ausführliche Relation, was bey Occupirung der Insul Alsen und deren einverleibten Festungen Son­ der- und Nordtburgk eigentlich vorgelauffen, benebenst Copia eines von Ihr Churfl. Durchleuchtig zu Brandenburg an Ihr. Königl. Majestät von Polen abgelassenen Schreibens, und was sonst anderer Oerter her glaubwürdig berichtet worden, 1659”. (E —). „Ausführliche Relation aus dem Königl. Polnischen Lager vor Thoren. Wobey auch die Liste der Hol­ land. Kriegsflotte, auch was sonsten aus unterschiedlichen Orten neulichen Tagen einkommen ist. Im gleichen welcher Gestaldt die Holländische Flotte dem 5 XI im Sunde glücklich angelanget, 1658”. (E X X V I 218). „Ausfürliche Relation aus dem Königl. Polnischen Lager vor Krakow wie und was arth sowol die Ungrische als Schwedische Besatzung auss selbiger Stadt und Schloss abmarschiret und an IKM übergeben haben, 1657”. (E X X V I 217).

614

Źródła i bibliografia

„Ausführliche Relation des gantzen Verlauff so sich zwischen Ihr Königl. Maj. von Pohlen und Schwe­ den etc. etc. und dero Feldt Herren mit dem Fürsten Ragoczi vom 21 Julii biss zum 8 August begeben und zugetragen hat, 1657”. (E X X V I 217). „Ausführlicher und umbständlicher Bericht von vornehmer Hand ausz dem Kön. Pol. Hoffe zu Dan­ ków was newlich in Pohlen zwischen den Schweden, Ungern und Kosacken selbsten passiret, item was albereit von dem österreichischen Succurs bey Ihr Königl. Maytt. von Pohlen angelanget und an welchen Orth die gantze Kayserliche Armee sich stellen wird, und zu was Ende sie in Polen arriviret. Item was zwischen dem Alten Chmilnitzky und seinem Sohn bey Abtrettung des Gubernaments vorgelauffen. Dann auch Was in Preussen, Liefland, Samiayten und anderen Orthen passi­ ret, 1657”. (E X I I 490). „Ausszugk glaubwürdiger gewisser Schreiben von Königl. Polnischen Hofe aus Dankow vom 6.8.9. und 10 May. An unterschiedene Persohnen welche den 16, Dito in Dantzig angekommen, 1657”.

(£ - ) ; „Betänckiande uthur Danzig öfver uthi Czarnecky namn proposition, 1656”. (E —). „Brevis Relatio victoriae Illustrissimi Domini Palatini Campiductoris Regni Poloniae, qua Ducis Sudermaniae Copiae ad deditionem adactae sunt, Varsoviae 1627”. (E X X V I 210). „Continuation aus unterschiedlichen Orten als Polen, Preussen und Lieffland insonderheit von dem Treffen bey Lowitz zwischen dem Herrn Gen. Czarnetzki polnischer- und dem Gen Major Bödtker schwedischer Seiten, neulicher Zeit vorgellauffen, 1656”. (E —). „Continuation ausz unterschiedenen Orten wie und welche Gestalt die Pohlnische Armee die Schwedi­ sche weiter avansiret hat, de dato 28 V 1656” (E XIV 393). „Conditiones et Articuli inter SRM- tis Regnique Sveciae Senatorem et Campimarschallum, Illustrissimum Dominum Comitem Wirtembergium, et Gubernatorem arcis ac urbis Cracoviensis, Illustrissimum Dominum Castellanum Kyoviensem, circa deditionem dictae arcis et urbis initi die 7. Octobr, 1655”. (E X X X III 60-61). „Continuatio [...] der Zehnjährigen Historischen Relation Gregorii Wintermonats das ist Warhafftiger Beschreibung aller denckwürdigen Historien, Handlungen und Geschichten so seithero der verflos­ senen Leipziger Michaelis Messe bisz auf den itzigen neues Marckt desz [...] Jahrs hin und wider in der Welt fürnemlich aber im Heil. Römischen Reich sich zugetragen, fast von Tage zu Tage benebenst den Astrologischen Anmerckungen allen Liebhabern der Historien zur Nachricht Nutz und Belustigung aus den einkommanden Zeitungen auch Particular Schriften mit Fleisz zusammen ge­ tragen observiret und in öfentlichen Druck verfertiget durch Augustinum Limmerum P. Laur. Caes. Astrologum und historicum mit sonderbaren Churfürstlichen Privilegio; Leipzig [...]” (odna­ lezione numery z lat 1620-1665; E —). „Continuation dessen was in wehrender Zeit der Belagerung Copenhagen zwischen IKM zu Dennemarken und dem Könige von Schweden Tag zu Tag fürgefallen. Dem dann auch beygefüget was sich sonsten andrer Orten hauptsächliches zugetragen, 1658”. (E —). „Continuation des glücklichen Successes auf Pohlnischer Seite und ferner Bericht was hin und wider gegenst die Schwedischen Völckern und dero Guarnison glücklich tentiret worden, 1656”. (E XIV 393). „Copia af ett Breeff tili H.s. Kongl. Mayst. i Sverige om them Lyckelige Rencontre och Segerwinning som ther Öfwerste Leutnant Rütger von Aschenberg, emoot quaritianerne och den ihooproterande polniska Adel erhallit hafwer. Sub dato then 2(12) II 1656”. (E —). „Copie dreyer gewissen Schreiben so von Königlichen Polnischen Hoffe aus Częstochowa anhero-gelanget in sich haltende was bis dato zwischen den Königlichen Polnischen Völkern und dem Fürsten Rakoczy denkwürdig vorgelauffen. Danebenst dan auch noch andere gewisse Schreiben aus unterschiedlichen Ohrten in welchen gemeldet wierdt welcher gestalt der Kayserl. so woll als Tartersche Succurs im Anzuge begriffen und wie sich selbe mit dem Pohlnischen Armeen conjugiren werden, 1657”. (E —). „Copia eines gewissen Schreibens aus Copien welcher gestalt die Königliche Polnische Parteyen ober­ halb Konitz bey Pawłowo den 3 Januar mit dem Schweden getroffen und allda geschlagen. Bene-

Źródła i bibliografia

615

benst einer Antwort auff das überschickte Extract-Schreiben vom ändern Januarii aus Königsberg, 1657”. (E - ) . „Copia eines Schreibens aus dem Königl. Schwedischen Feldlager vor Szroda vom 1(11) Augusti, 1655”. (Gedruckt zu Alten Stettin). (E —). „Copia eines Schreibens aus dem Königl. Feldlager bey Kamieniec, 22 IX 1634”. (E —). „Copia eines Schreibens ausz Tuchei an Königl. Maytt. zu Pohlen und Schweden von dem Treffen zwischen dem Hn. Czarnetzki und den Schweden so bey Tuchei und Strassburg vorgegangen, 1657”. (E XXIV 523). „Copia eines Schreibens welches S. Gnaden der Herr Patz Littawscher Feld Herr an Ihr Königl. Maytt Abgehen lassen betreffend welchen gestalt sich die Littawsche Armee Ihr Kön. Maytt untergebet und die Verbrechere und Rebelsführer selbsten abstrafen wollen, 1663”. (E —). „Copia eines Schreibens Ihr Königl. May. von Dennemarck an Ihr. Excell. Hn. General Czarnetzki, dem auch beygefüget allerhand einlaufende Zeitung aus unterschiedenen Orten, als Holstein, Pom­ mern, Preussen und Churlandt, 1659”. (E XVI 344). „Copia Literarum Dni Matthiae Biörenklou SR Mtis Sueciae Secretarii status et consiliari aulici ad Poloniae vice cancellarium Illustrissimum Dn. Hieronymum Radzievsky, Varsavia 6(16) IV 1656”. (E XVI 75, E XXV I 53). „Copia, literarum ex castris ad Camenecum dat. 20 IX 1634”. (E —). „Copia literarum: Serenissimi Principis et Domini, Dni Friderici Wilhelmi Electoris Brandenburgici etc., tum et Sacrae Regiae Majestatis Domini Domini Joannis Casimiri Poloniae et Sueciae Regis. Nec non celsissimi Principis et Domini Dni Andreae de Lesno, archiepiscopi gnesnensis et Regni Poloniae primatis. Ad Historiam belli Suetici in Polonia et Borussia, pertinentes, 1656”. (E XVI 346). „Copia Schreibens Ihr. Hoch Gräfl- Excell des Herrn Reichs- Vice Admiralen und Feldmarschallen, Hn. Graff Carl Gustaff Wrangeln etc. an einen Vornehmen Königl. Ministrum abhangen. Dat. im Haupt Quartier bey Pakosch den 20(30) IV 1656”. (E XXXIII 353). „Copia Schreibens: Ihr. Hoch Gräff. Excell. des Herrn Reichs-Vice Admiraln und General Feld Marschalln, Hn. Carl Gustaff Wrangeln, Graffen zu Salms, etc. Betreffend den Marsch der Königl. Schwedisch. Haupt Armee von Pysdry bisz Bromberg. De dato in Haupt-Quartier Bromberg den 18 V s.v. 1656”. (E X X X i n 353). „Copia Schreibens Ihr Hoch. Gräff. Excell. des Reichs- Vice Admiraln und General Feld Marschalln Hn. Carl Gustaff Wrangeln [...] Betreffend in continuation desworigen ausz Bromberg vom 18 Maji, was seiter desz bisz zum 27 dito bey der Königl. Haupt-Armee vorgegangen., sambt gründli­ cher Nachricht von der mit Czarnecky letztgehabten action. De dato in Haupt-Quartier Schloseka den 27 Maji s. v. 1656”. (E XXXIII 353). „Copia Zweyer Schreiben ausz Elbing und Marienburg den selbiges Orte itzigen Zustand betreffend, 1657”. (E - ) . „Copia zweyer Schreiben so an Ihr. Kön. Maj. zu Schweden von Ihr. Fürstl. Gn. Georg Rakoczy etc. wiederumb auffs new abgangen. Worinnen alle das jenige enthalten was sich nut dem bey Erobe­ rung der Städte in Pohlen zugetragen, 1657”. (E —). „Copie d’une lettre du Général Czarnetski, et les Extraits de deux autres lettres touchant les derniers succès des Polonois contre les Suédois, Bruxelles le 17 V 1656”. (E —). „Copie zweyer Schreiben, Eines aus dem Polnischen Lager unter Crasnostaw vom 13 Martii [...] wie Ihr. Königl. Maj. zu Polen etc. etc. die Stadt Zamość entsetzet, das ander aus gedachten Lager sub eodem dato, der Quartianer befertigung nach Lublin umb den Schwedischen Succurs der nach Zamość gehen möchte zu verhindern [...], 1656”. (E XIV 403). „Diaryusz prawdziwy zwycięstwa nad Tatarami otrzymanego, roku 1624 dnia 20 VI, to jest w oktawę św. Antoniego z Padwi. Przy tym list JMP hetmana koronnego polnego do króla JM. Roku P. 1624”. (E XV 199). „Dreyerley Friedens - Vergleichungen zwischen [...] III, Ihrer Excellentz H r Graffen Wittenberg Ihrer Königl. Maj. von Schweden Feldmarschallen und Ihrer Durchl. Hn Czarnecky Castellan von Kyow des Schlosses und der Stadt Krakaw Gubernatorem, 1655”. (E X X X I I I 133).

616

Źródła i bibliografia

„Eigentlicher Bericht auff was Artickel und Conditiones 13 VI dieses Jahrs bey dem Fluss Polanowki ... , 1634”. (E X I I 488). „Eigentliche und Wahrhafftige Relation von dem Ruehmlichen und Siegreichen Marche der Pohlni­ schen Armee ausz Reussland nach Preussen unter den Herren Lubomirsky und Czarnetzky, 1656”. (E X X V I 216). „Einkommender Bericht von dem Haupt - Treffen welches zwieschen dem Hn. Gen. Czarnetzki und den Schweden unter Ricziwoll neulicher Zeit vorgelauffen, 1656”. (E —). „Einkommender Bericht von den zu Elbing getrübnen Controversien wegen des Lobwassers und auff was Art der König von Schweden selbige gemittelt und verglichen auch was sonst zwischen Polni­ schen und Schwedischen Völckern newlich vorgelauffen, 1657”. (E —). „Einkommender Bericht ausz Czenstochow und ändern Örtern den Polnischen, Preussischen und Liefländischen Kriegswesen betrefend ... , 1657”. (E X I I 490-491). „Einkommende Relation ausz Pohlen Preussen und Mosskowien was selbiger Ohrten newlich passiret, 1658”. (E - ) . „Epistolica relatio equitis poloni de praelio [...] contra Tartaros ad Ochmatoviam 30 I 1644”, Dantisci 1644. (E X X 28). „Europaeische Prima N 45, Mitwochentliche Zeitung” [(1655)]. (E —). „Europäische Sambstägige Zeitung 1651, secunda N 30”. (E —). „Examen närrischer Gedanken eines Schwedisch gesinneten Elbingers über die vom Herrn Nicolao, Grafen zu Ostrorog etc. in Dantzig den 27 April dieses Jahres gehaltene Oration, 1656”. (E XXIII 510). „Exemplum literarum ex castris Cameneciam 2 6 IX 1634”. (E —). „Extract aus des Herrn Reichs Ammiraln Graff Wrangels Excell. Schreiben sub Dato Middelfahrt den 27 VI 1659”. (E - ) . „Extrackt eines gewissen Schreibens von hoher Hand aus Crakau den 20 November Darin enthalten der gantze Verlauff das glücklichen Successes und herrlichen Victoria welche Ihr. Kön. Maj. zu Polen und Schweden, den Armeen in der Ukraine wider die Moscowiter und Cosaken erhalten haben, dann auch welcher Gestaldt diese grosse Feinde durch sonderliche Schickung Gottes und grosse Hungers Noth widerumb zu Ihr Königl. Maytt gehorsam gebracht worden. Wobey auch die Conditiones, welche nach Endigung dieses gefährlichen Kriges dem Moscowitischen General Szeremeten übergeben worden, 1660”. (E X V I 137). „Extract eines glaubwürdigen Schreibens welcher gestaldt die Vestung Sonderburgk von Ihr Churfl. Durchl. zu Brandenburg sampt der allirten Armee glücklich erobert und eingenommen worden. Dann auch ein Schreiben von gewisser Hand aus dem Königl. Lager denjetzigeri Zustand und Be­ schaffenheit der Stadt Thoren betreffend, 1658”. (E —). „Extract eines Schreibens ausz Czenstochow von den glücklichen Progressen der Polnischen Armeen und vom Anzuge der Tarterischen Völcker dann auch die specification der Herrn Senatoren Nah­ men so auff der Convocation zu Czenstochowa gewesen und wie dieselbige abgelauffen wie auch was zwischen der Stadt Riga und der Mosskowitern newlich passiret, 1657”. (E —). „Extract eines Schreibens aus Krakau vom 4 VI, das polnische Kriegswesen betreffend, auch wie die polnische Armee unlängst die Tartarn und Kosaken [...] in die Flucht geschlagen, 1651”. (E —). „Extract neulich einkommender Zeittung aus unterschiedlichen Orthen als Pohlen, Preussen und dem Staat Bremen, 1657”. (E —). „Extract Schreiben betreffendt die Belagerung der Statt Warschau neben etlichen getroffenen Scharmützeln bey der Statt Cracaw. Wie auch zwischen Herrn Czarnetzky und Schwedischen Ar­ mee, 1656”. (E —). „Extract Schreibens von unterschiedlichen Orten aus Gross-Polen, Gedruckt im Jahr 1656”. (E XVI 136). „Extract Skriffvelse fra hofvit Legeren ved Cracou den 14(24) Aug. 1647” [1657], (E XVI 135). „Extract unterschiedlicher Schreiben so woll ausz dem Polnischen als auch der Alliirten Läger unter Fünen in welchen allerhand Particularitäten enthalten was derer Oerter passiret-, Ungleichen von jetziger Beschaffenheit des Friedens zwischen der Cron Dennemarck und Schweden, 1659” (E —).

Źródła i bibliografia

617

„Extraordinär Zeitung aus unterschiedlichen Örtern in welchen zu ersehn wie sehr sich der Schwedi­ sche Avisen Schreiben bemühet, die Welt durch allerley unwarhaffte Novellen zu verleiten, 1657”. ( E - ) . .................................................................................................................... „Extraordinär Zeitung darinnen begriffen was sich dieser Tage in Dantzig begeben, Ingleichen der Zu­ stand der Königl. Schwedischen Armee, dann auch wie es mit dem Auffbruch des Czarnecky bey Thorn hergangen [...] 1657”. (E —). „Eygentliche und umbständliche Relation, wie Ihre Königl. Maytt zu Schweden und Ihre Churf. Durchl. zu Brandenburg die gantze Polnische Macht unter Johan Casimirn König von Polen nach dreytätigen gefechte erst ausz allen ihren Vortheilen und Schantzen mit Gewalt und alssdan ausz dem freyen Felde geschlagen; Dessgleichen wie und auff was Art und Weyse die Residentz Warschaw von den Schwedischen und Churfürstl. Völckern wiederumb besetzet worden, 1656”. (E XXV I 215). „Fałsz jawnie pokazany, we dwóch mowach, z których jedną pod imieniem Pana Sekretarza Xcia de Conde, a drugą pod imieniem pana kanclerza W XL zmyślono”, b.d. i m.w. (E XIV 391). „Fernere Bericht was sich in Polen und Preussen newlichst zugetragen und vorgelauffen. Auch wie des Hn. Gen. Czarnetzky Völcker das grosse Werder gantz aussgeplündert haben, 1657”. (E —). „Fernere Continuation auss dem Lager unter Proszowic vom 11 Juli [1657]”. (E —). „Fernere Continuation dessen was sowoll bey als nach der Eroberung der Insul Alsen und einverleibeten Vestungen Sonder- und Nordburg vorgelauffen, wobey auch eine Copey Ihr Excell. Herrn Generals Czarnecki Schreiben an Ihre Churfl. Durchl. zu Brandenburg, betreffende die Eroberung der Stadt Koldingen hindann gefüget, nebenst eingekommenen gewissen Zeitungen, 1659”. (E —). „Fernere Continuation betreffend den Zustand der Königlichen Pohlnischen und Österreichischen Armeen und wie Ragoczy sich den 4 Julii unter Polnitz durch die Weichsel reteriret, seine Artillerie versenckt etzliche 1000 Wagen verlassen, dero Theils in Brand gestecket. Wie dann auch Allerhand einkommender Nachricht aus unterschiedlichen Örtern, 1657”. (E XIV 393). „Gazette de France”, [roczniki] 1632-1665. (E —). [Gerardi Ant.], „Relazione della vittoria ottenuta del Serenissimo Vladislao Quarto Re di Polonia e Suetia etc., sotto il commando [...] Stanislao Koniecpolski [...] contro i Tartari, le 3 0 1 1644”. (E XVH 105). [Gerardi Ant.], „Warhaffte Relation der ansehnlichen Victorie so undter Vladislao Quarto [...] Stani­ slaus Koniecpolsky [...] wieder die Tartärn den 3 0 1 1644 erhalten”. (E XVII 105-106). „Gewisser Bericht auss dem Königl. Polnischen Lager bey Beresteczko, Wie das glückliche Treffen mit den Kosaken und Tartern eigentlich beschaffen gewessen vom 28 VI biss zum 3 VII dieses 1651 Jahrs”. (E —). „Gewisser Raport aus Polen und Ändern Oertern, 1657”. (E —). „Gewisser und umbständiger Bericht von der Schwedischen Niderlage in Masuren und was sonsten dabey vorgelauffen. Dem Begierigen Leser zum warhafften Unterricht, 1656”. (E —). „Glaubhaffte Continuation des glücklich getroffenen Vertrags zwischen Ihre Königl. Majest. zu Poh­ len, und dem Fürsten Ragoczy aus Siebenbürgen. Wie dann auch fernem Success der Königl. Polni­ sche Armee untern Conduite Herrn Gen. Czarnecken, 1657”. (E XIV 393). „Glaubwürdige Bericht von itzigem Zustandt der Stadt Warschau wie auch was sonsten newlicher Zeit in Polen denckwürdiges vorgelauffen, 1656”. (E —). „Glaubwürdige Continuation aus dem Königlichen Polnischen Lager Bronowie unter Crakaw vom 27 und 28 Julii, Welcher gestalt die Rakozische Armee von den Pohlen geschlagen und ruiniret worden. Wie dann auch wie es mit der Belagerung vor Crakau beschaffen ist, 1657”. (E XIV 393). „Glaubwürdige Nachrichtung von Eroberung von Vestungen Tykoczin und Birsen in Litthawen, ¡in­ zwischen wie sich die Stadt Posen und Kościan in Gross-Pohlen wider an die Crohn Pohlen bege­ ben, und was sich sonsten anderer Orten neulicher Zeit zugetragen war, 1657”. (E XXIII 13, inne wyd.). „Glaubwürdige Nouvellen was neulicher Zeit im Königreich Pohlen, Preussen und ändern Orten denck­ würdiges sich zugetragen ... , 1657”. (E —). „Glaubwürdige Relation von der herrlichen Victoria so Ihr Majestät unsers Allergnädigsten Königes und Herren Armeen in der Ukraine und Litthawen wider die Moscowiter erhalten. Worin dessen

618

Źródła i bibliografia

gäntzliche Ruin und Niederlage wiewol kurz doch Warhafft von hoher Handt an eine Vornehme Person dieses Orts berichtet wirdt, 1660”. (E X X V I220). „Glaubwürdige Relation auss unterschiedenen Orten dessen welcher gestaldt Ihr. Excell. H err Gen. Czarnetzki Koldingen entsetzet und die Schwedische Parteyen zu unterschidlichen mahlen glücklich rencontriret und ruiniret hat. Dann auch die Verrichtung Ihr. Churfürstl. Durchl. und der Alliier­ ten Armee vor Friedrichsöde, ingleichem was sich notables mit den Englischen Schiffen im der See begeben und zugetragen, 1659”. (E X X V I219). „Glaubwürdige Relation unterschiedlicher gewisser Schreiben vom Königlichen Polnischen Hofe aus Dankow vom 10., 11. ten und 12 ten Aprilis, betreffend den Zustand zwieschen Königlichen Polni­ schen, Schwedischen und Rakoczischen Armeen, 1657”. (E X X V I218). „Glaubwürdiger Bericht auss dem Königreich Pohlen, Preussen, Lieffland und Ändern Orten was neulicher Zeit allda in eintzigen Rencontren auch sonsten in ändern Begebenheiten denckwürdig fürge­ fallen, 1658”. (E X n 492). „Glaubwürdiger Bericht aus unterschiedenen Orten, als Copenhagen Arhausen, Hamburg, und dem Haag, welchem auch die Lista der Schwedisch-gebliebenen Officirer und gemeinen Knechte im letzten Sturm vor Sonderburg, 1659”. (E —). „Glaubwürdiger Bericht ausz dem Churfl. Läger vor Fühnen und anderer Oerter. Wie auch von dem March der Königl. Poln. Armee nacher Graudentz, 1659”. (E —). „Glaubwürdiger Bericht etlicher Schreiben von Königl. Polnischen Hoffe aus Dankow vom 20, 22 dito, Wie dan auch wass neulicher Zeit an ändern Orthen vorgelauffen, 1657”. (E —). „Glaubwürdiger und gewisser Bericht von den Stadt Thorn wie selbe von den Pohlnischen und Öster­ reichischen Armeen an jetzo belagert ist. Dem dann auch beygefüget, Welcher gestalt die schwedi­ sche Armee in Russland von der Festung Andowa von den Moskowitern geschlagen worden und was sonsten an ändern Orten denckwirdiges passiret, 1657”. (E —). „Gründliche Relation dessen was kurz vor Ankunfft des Hn. Gen. Czarnecki nemlich den 6. Februarii an in Danzig und anderen benachbarten Orten insonderheit in Lieffland bisz auff Ihrer Königli­ chen May. zu Pohlen und Schweden Abzug, welcher war der 10. dieses von Tage zu Tage denckwürdiges vorgelauffen, 1657”. (E —). „Gründlicher, eigentlicher Bericht dessen was jüngsthin in Polen, Preussen, Lieffland sich zugetragen, 1656”. (E X I I 490). „Gründlicher Nachricht ausz unterschiedenen Orten den Polnischen, Preussischen und Liefländischen Kriegswesen betreffend, 1657”. (E —). „Gründlicher und gewisser Bericht wie es newlich mit etlichen Schwedischen Völckern von den Polni­ schen geschlagen ergangen ist, 1656”. (E —). „Ingressus ilustrissimi ac inclytissimi domini, domini Stephani in Czarnca Czarniecki terrarum Russiae palatini, Petricoviensis, Covlensisque et Ratnensis praefecti Leopolim, metropolitanam ejusdem Russiae urbem, post Hungaros, Cosacosque, et Valachos ac Moldavos insignibus aliquot cladibus affectos. Anno Victoris et Triumphatoris Christi Iesu 1657. Dantisci [...] 1659”. (E XIV 523). „Instrumentum ratificatum pacis perpetuae inter SRM Poloniae, ejusque federatis ac belli socios, Sac. Caesar. Majest. et. Suam Serenit. Electorialem Brandenburgicam ab una, et'SRM Sveciae ab altera partibus, A. 1660 23 IV-3 V Olivae initae ac conclusae. Una tum ratifactionibus articuli separati declaratorii rationae Elbingae; Plenipotentia Statuum et Ordinum Regni Poloniae et Magni Duc. Lithuaniae, Varsavia 24 V 1659 (!)”. (E XVIII 594). „Kurtze Beschreibung der Emblematen und derselben Erklärung so in 9 Reuter-Standarten und 4. Dragonen-Fahnen bestehen (welche der Herr Gen. Czarnecki den Schwedisch- und Churfürstlichen einerhalb 4. Tagen wie er aus Masuren bisz nacher Dantzig marschiret abgenommen und Ihr. Kön. Maj. zu Pohlen und Schweden etc. den 7. Febr. dieses Jahres offeriret), gemahlt, gewest, 1657”. (E XII 516). „Kurtze Beschreibung der Königlichen Mayestät zu Dennemarck Schiffs-Armada, so den letzten Junij in die Oost-See ausgeloffen. Wie auch nebenst ändern auss underschidliche Orthen in Polen eingelagten Avisen. Sambt einem Extract-Schreiben auss dem Feld-Lager vor Cracaw, 1657”. (E —).

Źródła i bibliografia

619

„Kurtze Relation der Königl. Polnisch Armee so den 31 May durch Pommern anhero kommen, und wieselbe auff eine Schwedische Partey unfern Bütaw glücklich getroffen, dabey sie nicht allein eine reiche Beute überkommen sondern auch unterschiedliche Officirer gefangen genommen wie aus bey gefügter Lista zuersehen, 1657”. (E XXV I 217). „Kurtze Relation was seit Ihr Königl. Maytt. zu Schweden glücklichen Ankunfft für die Stadt und Schloss Crakau biss zur Übergabe und Eroberung derselben in einem und ändern passiret und fürgan­ gen”. [A. 1655.]. (E X X V I 214). „Kurtze Relation was seit Ihr Königl. Mayst. zu Schweden marche ausz Pommern bisz anhero nacher Crackow passirert und fürgangen [Flygande Märkurius öfwer en Strand], 1655”. (E —). „Kurzer und eigendlicher Bericht von deme was seit Eroberung der Stadt Warschau von Königlicher Maytt. zu Polen und Schweden etc., nemlich vom 11 VII anzurechnen bisz zu dem 6 VIII merckliches in den Cron Polen vorgelauffen ist, 1656”. (E X I I 489). Moersius Joannes Georg, Invictus Sarmatiae leo in victoriam Joannis Casimiri de Tartaris et Cosacis, Gedani 1651 (E X X II 499). „Nowiny z Moskwy abo wota z traktatów y consulty panów radnych ziemie moskiewskiej w mieście stołecznym [...]”. (E X X I I I 196). „Nowiny z Moskwy, krótko i generaliter zebrane”, [Warszawa 1634]. (E X X I I I 196). „Nya Aviser” (roczniki) 1655 i 1656. (E —). „Oration Ihrer Königl. Mayest. in Polen, Legaten so sie vor dem Magistrat zu Danzig im nechstverwichenen Monat May gehalten, 1656”. (E XXIII 394). „Oration so von denen polnischen Legaten vor den Magistrat gehalten worden in der Königlichen Stadt Dantzig, 1656”. (E XXIII 394). „Oration velche Graff Ostrorog Auff dem Rathause zu Danzig, vergangenen April dieses 1656 Jahres gehalten. Im Teutsch übersetzet und mit einige darüber eröffneten Gedancken zum Druck verferti­ get, 1656”. (E X X II I509). „Ordinär Zeitung ausz unterschiedlichen Orthen wasz sich neulicher Zeit in Polen und Preussen denckwürdiges begeben und zugetragen, dem auch beygefüget Copia eines gewissen Schreibens ausz Warschaw umbstendlich in sich haltenden den Marsch der Ragotzischen Völcker und wie die vor Trouppen von dem Herrn Obersten Szembergk zwischen Przemisł und Jarislaff totaliter und glücklich ruiniret worden, 1657”. (E —). (Pastorius Joachim), „Relatio gloriosissimae expeditionis, Victoriososissimi Progressus et faustissimae pacificationis cum hostibus ... ”. (E X X V I210). „Pogrom tatarski, albo relatia krótka zwycięstwa nad Tatarami przez Wielmożnego IMP Hetmana polnego Koronnego, w roku 1624 dnia 20 miesiąca czerwca między Haliczem a Bałaszowcem otrzy­ mana. Przydany jest k temu regestr IMPP Volontariuszôw, y Murzów Tatarskich, 1624” (E XXIV 242). „Das Pohlnische Picquett-Spiell”, [b.r. i m.w.]. (E XXIV 242). (Potocki Stanisław), „Mowa [...] posła bracławskiego, generała artylleryi koronnej 5 X I 1788 r. miana”. (E X X V 166). „Puncta so ein E. Raht zu Danzig von Ihrer Königl. Majestät begehret haben, 1657”. (E —). „Relatio gloriosissimae vitoriae Serenissimi Principis et Domini, Domini Joannis Casimiri Poloniae et Sveciae Regis potentissimi, de Hamo Crimensi rebellibusque Cosacois ei foederatis die 30 VI 1651 apud Beresteczko obtentae, Varsaviae 1651”. (E X V III429). „Relation aus dem Churfürstlichen Lager vor Fühnen, Was alda auff selbiger Insul zwischen denen Alliirten und Schwedischen neulich Tagen passiret ist, 1659”. (E —). „Relation auss dem Polnischen Lager unter Kościan, betreffendt den Verlauff zwischen den Pohlni­ schen und Schwedischen Völckern, sub dato den 20 V 1656”. (E X X V I216). „Cinquiesme Relation contenant Testat Véritable des affaires de Pologne. Et ci qui passé au dernier combat près de Jaroslavie, ou plusieurs troupes suédoises ont este deffaites. A Paris chez Guillaume des Prez [...] 1656”. (E X X V I 214). „Huitiesme Relation contenant Testât véritable des affaires de Pologne. La suite des Suedeois et la poursuiste par les Polonois iusques aux faux-bourgs de Varsovie, la prise de leurs Officiers, bagage et

620

Lródia i bibliografia

drapaux. Avec le Plan du lieu ou le Roy de Suede et son Armée sont assiéger. A Paris - 1656”. (E X X V I 214). „Relation hwad som är förelupet sedermera Hans Kongl Mayst. ifrin thes Armee förreste [...] de dato [...] 2 9 IV (9 V) 1656. (E —). (to samo tekst niemiecki): Relation was seither Ihrer Königl. Maytt. Abreise von dero Armee, und sonderlich wegen der glücklichen action, eine Meil von Gnesen mit dem Feind vorgangen, extrahirt auss dem an Ihre Königl. Maytt. von Ihrer Hoch-Fürstl. Durchl. abge­ lassenen Schreiben de dato auss dem Hauptquartier Wzesnie den 29 IV (9 V) 1656”. (E X X V I 215). „Relation oder gründlicher Bericht aus Lemburg vom 4 Mardi von I. Königl. Maytt. zu Pohlen und dero bey sich habenden Armada und dann auch die Beschreibung dess Treffens so zwischen dem Herrn General Zarnecki und dem Könige zu Schweden oberhalb Samosch vorgegangen ist, 1656”. (E —). „Relation om hwad som effter then senaste rencontre emellan Kongl. Mayst. tili Swerige och Konungen Pohlens Armee wid Czarnua [...] 1655”. (E XXV I 214). „Relation über die bey Wlostowicz abseiten Ihrer Königl. Maytt. zu Schweden mit dem Czarnecki gehabte Victorieuse Action, den 8(18) Febr. A. 1656 fürgegangen”. (E X X V I216). „Relation öfwer thet som föreluppet är sedan Hs. Kongl. Mayst. til Sverige etc. passerade Weichsel Strömen, 1656”. (E X X V I 216). „Relation was neulicher Zeit zu Warschau in werender Convocation denckwürdig vorgefallen und belie­ bet worden, nebenst beygefügtem Bericht was sonsten in Preussen zwischen Königl. Polnischen und Schwedischen Parteyen an einem und ändern Orten in Scharmützeln vorgelauffen, 1658”. (E —). „Relation Wie Ihre Koeniglichen Majest zu Schweden Armee von Stettin nacher Polen gezogen. Und wie die Action mit der Gross-Polnischen Pospolyte Ruszenie, auch derselben Accomodiment er­ gangen Wie auch Friedens - Articul [...] 1655”. (E X X V I214). „Relation von Ihr Königl. Majestat zu Schweden Armee unter des Feldt-Maresch. Graff Wittenberg Excell. Aufbruch von Stettin, March nach polnischen Grentz, 1655”. (E X X X I I I 133). „Relation von dem jenigen was zwischen Ihrer Königl. Majest. zu Schweden Herren deputirten eines Ihr. Churfl. Durchl. zu Brandenburg Herren Abgesandten ändern Theils jetzt lauffenden Jahres im Janio zu Flensburg vorgelauffen. Wo sind allerhand Beylagen an Missiven und ändern nothwendigen Schrifften die bey selbiger Negotiation Theils eingeführet und passiret seind, Theils auff diesel­ be gerichtet werden zu finden sein, 1658”. (E —). „Relation von dem Treffen so zwischen Hn. Czarnecki und etlichen schwedischen Trouppen unter Lowitz, in einem Walde vorgangen ist. Dann auch was bey Belagerung der Stadt Riga zwischen dem Moskowiter und den Belagerten newlich vorgelauffen, 1656”. (E —). „Relation von dem Treffen so anitzo zwischen dem Herrn General Czarneczky und dem Schweden bey Bromberg vorgelauffen, 1657”. (E —). „Relation aus unterschiedlichen Oertern betreffend den Zustand des Krieges in Pohlen und Preussen und was neulicher Zeit in Denemarck vorgangen. Dem denn beygefüget die gewisseste Nachricht auss Königl. Pohlnischen Hofe von Dankowa, 1657”. (E XXV I 218). (Rudziński Atanazy), „Od Nowo narodzonego Chrystusa Pana Kolęda Jaśnie Wielmożnym Panom. Jana Kazimierza prawdziwym senatorom - Miłościwym a Moim Wielce Mciwem Panom Ich MMPP porucznikom, chorążym i onemu całej Rzeczposp. Rycerstwu Niebieskim na ziemi konfederatom - wiary S. Rzymskiej kawalerom, braciej natenczas Chrystusowej, wiernym tegoż Pana N. nie odstę­ pującym poddanym ofiarowana. Na kazaniu w Tyszowcach w dzień Trzech Króli RP 1656 przez X... zakonu S. Franciszka Ojców Bernar. Conventu Mińskiego Gwardyana oddana”. (E XXV I 473). [Seback D.], „Ausführliche Bericht von dem Schwedischen Marsche nach Preussen - 1627”. (E X I I 488). [Starowolski Szymon], „Wyprawa i wyjazd potężnego i nie ograniczonego wojska [...] sułtana Amurata [...] na woynę do Korony Polskiej [...] 1634”. (E X X IX 213). „Übergab des Schlosses und der Haupstadt Cracaw im Königreich Poln. an Ihre Königl. Mayest. in Schweden den 6 Octobris 1655. Accord und Articul zwischen Ihrer Königlichen Mayestät [...] 1655”. (E X X 212). „Vera Relatione della vittoria gloriosissima di Giovanni Casimiro potentissimo re in Polonia e di Svetia contro il Gran Cane Cremense e rebelii Cosacchi con lui collegati, riportata il di 30 di Giugno 1651 nella campagne di Berestecco, Roma 1651”. (E X V III429).

621

Lródia i bibliografia

„Victoria Sac. ac Sereniss. Reg. Vladislai IV Poloniae ac Sueciae Regis [...] quibus condicionibus moschovitici exercitus generalis Schein [...]”, Toruń [1634], (E X X X I I I 158). „Victoria und glücklicher Verlauff Königl. Mayst. in Polen und Schweden etc [...] Kriegsexpedition wieder die Moscowiter bey Smoleńsko”. (E —). „Vita et varians fortuna Illustrissimi et Magnifici Domini Hieronimi Radziejovsky [...], Cracoviae 1662”. (E XXV I 53). „Warer u. Glaubwürdiger Bericht ausz unterschiedenen Orthen wegen die vielfältige an den feindlichen Orthen auszgesprengte Unwarheit den Pohlnischen Succes belangend, 1656”. (E —). „Warhaffte Relation ausz unterschiedenen Orten so zwischen dem Hn. Kiovischen Castellan Hn. Gen. Czarneczki und dem Hn. Gen. Duglas auff jenseit Thoren vorgelauffen auch was sonsten newlich in Polen und Littawen passiret, 1657”. (E —). „Warhaffte Relation von dem Glücklichen Success der Königl. Polnischen Armee unter dem Conduite des Hn. General Czarnecken so er wider den Fürsten Ragoczy aus Siebenbürgen erhalten. Dem auch beygefüget die Puncta des Getroffenen Vertrages zwischen der Krön Pohlen und dem Rago­ czy, 1657”. (E X X V I217). „Wahrhaftige Relation aus dem Königl. Polnischen Feldlager von der Victori gegen die Tartarn und Kosaken d. 28. 29. und 30 V I 1651”. (E —). „Warhafftige Relation von der wunderbaren ansehnlichen und oberauss grossen Victoria [...] den 3 0 1 1644”. „Warhafftiger Bericht aus Königsberg von 31 Martii wie es bey der Festung Zamoszcz und in Schwedi­ schen Armee geschehenem Treffen abgelauffen 1656”. (E —). „Warhafftiger Bericht dessen was jüngsthin in Pohlen sich zugetragen. Extract Schreibens aus War­ schau vom 28 Martij st. vet. 1656”. (E X I I 489). „Warhafftiger Bericht von Ihro Königlicher Majestät zu Schweden glücklich Progressen in Pohlen mit dero Königlichen Waffen, 1655” [Alt Stettin], (E —). [Władysław IV, plakat], obóz pod Smoleńskiem 14 IX 1633. (E —). „Zwey Schreiben, eines aus Crakow de dato 21 X, das ander ausz Thorn vom 9 X I betreffend was nach Eroberung Cracau in Pohlen und Preussen vorgangen, 1655”. (E —). „Zwycięstwo z Moskwy od Polaków, i Litwy r. 1660 otrzymane”, b.r. i m.w. (E —). WYDAWNICTWA ŹRÓDŁOWE Ahlefeldt Ditlev, Memoiren aus den Jahren 1617 bis 1659... (ed.) Louis Bobe, Kopenhagen 1896. Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z archiwum tak zwanego bernardyńskiego we Lwowie, t. X , Spis oblat, zawartych w aktach grodu i ziemstwa lwowskiego, Lwów 1884; t. XXI, Lauda wiszeńskie 1648-1673, (wyd.) Antoni Prochaska, Lwów 1911; t. XXIV , Lauda sejmikowe halickie 1575-1695, (wyd.) Antoni Prochaska, Lwów 1931. Akta sejmikowe województwa krakowskiego, t. II 1531-1660, t. III 1661-1673, (wyd.) Adam Przyboś, Kraków 1953-1959. Akty otnosjaszczeisja k istorii Jużnoj i Zapadnoj Rossii izdawajennyje archeograficzeskoju komissjeju [...],

t. III (1638-1657), t. IV (1657-1659), t. V (1659-1665), t. VII (1657-1663), Sanktpeterburg 18611872. Antonowicz Włodzimierz B. (wyd.), Sbomik lietopisej otnosjaszczychsja k istorii jużnoj i zapad. Rusi, izd. Komissjeju dla razbora drewnich aktów, Kijew 1888. Archiw Jugo-ZapadnojRossii, cz. II, t. 2, 4; cz. III, t. 1, 3, 6, Kijew 1863. AschebergRütger von, Fältmarskalen... Journal och Korrespondens tillar 1680, (ed.) Alf Aberg, Stockholm 1951. Barącz Sadok (wyd.), Pamiętnik dziejów polskich. Z aktów urzędowych lwowskich i rękopismów zebrał..., Lwów 1855. Broel-Plater Włodzimierz S. (wyd.), Zbiór pamiętników o dawnej Polsce, t. IV, Warszawa 1859. Chrząszcz Ignacy E. (wyd.), Pierwszy okres buntu Chmielnickiego w oświetleniu uczestnika wyprawy żółtowodzkiej i naocznego świadka wypadków. Prace historyczne w trzydziestolecie działalności profesor­ skiej Stanisława Zakrzewskiego, Lwów 1934.

622

2ródla i bibliografia

(Cebrowski A. K.), Roczniki miasta Łowicza pisane w latach 1648-59, (wyd.) Marian Małuszyński, Wą­ brzeźno Pom. 1937. Celewycz O. (wyd.), Uczast Kozakiw w smolenskoj wijni. „Zapysky Naukowogo Towaristwa Imeni Szewczenka”, t. XXVIII, 1899. Czapliński Władysław (wyd.), Akta do dziejów Polski na morzu (1632-1648), Gdańsk 1951-1959. Czapliński Władysław (wyd.), Nieznany list Stefana Czarnieckiego 24 X 1635 (1655). „Kwartalnik Histo­ ryczny”, t. LI, 1937. Czermak Wiktor (wyd.), Listy Jana Kazimierza do Marii Ludwiki z lat 1663-1664. „Kwartalnik Histo­ ryczny”, t. V, 1891. Czołowski Aleksander (wyd.), Diariusz walk z Tatarami, „Kwartalnik Historyczny”, t. VI, 1892. Dahlbergh Erik ¡Dagbok (1625-1699). Förförsta gangen fullständigt efter de Uppsala och Stockholm bevarade Originalmanuskripten utgiven med inledningaf. H. Lundstrom, Uppsala 1912. Dahlbergh Erik, De svenska härarnas marschruter under Karl X Gustavs fälttag. Erik Dahlberghs diarium 1655-1660. „Meddelanden fran. Kungl. Krigsarkivet, t. III, Stockholm 1923. Dębołecki Wojciech, Pamiętniki o Lissowczykach, czyli przewagi elearów polskich (r. 1619-1623), Kraków 1859. Droysen Johann Gustav (ed.), Disposition der Attaque den 4(14) X I I 1658 a u f die Insel Alsen. Dat Tippei 2.XII 1658. „Zeitschrift für preussische Geschichte”, t. II, 1866. Ekeblad Johan, Bref. (ed.) N. Sjöberg, t. II, Stockholm 1915. Elementa ad lontium editiones III. Repertorium ex Archivo Orsini in Archivo Capitolino Romae, I pars; (ed.) Wanda Wyhowska de Andreis, Romae 1961. Engelke W., Memorabilia der Stadt Stargaard (1657-1675). Bearbeitet von R. Schmidt. „Monatsblätter herausgegeben von der Gesellschaft für Pommersche Geschichte und Alterthum”, 1899. Farges Louis (ed.), Receuil des instructions donees aux ambassadeurs et ministres de France [...], t. IV, Pologne, I, (1648-1729), Paris 1888. Fellenius Karl Gustav, (ed.), Nagra svensk — polska m innen, Stockholm 1935. Gawroński Franciszek Rawita (wyd.), Sprawy i rzeczy ukraińskie. Materyały do dziejów Kozaczyzny i Hajdamaczyzny, Lwów 1914. (Goes), Breve skrevne fra Kjobenhavn 1659-1660, afden keiserlige Gesandt Baron de Goes, (ed.), E. Gigas. „Historisk Tidsskrift”, t.'V, nr 3. (Gordon Patrick), Tagebuch des Generalen... während seiner Kriegsdienste unter Schweden und Polen vom Jahre 1655 bis 1661, und seines Aufenthals in Russland vom Jahre 1661 bis 1699\..7\ (ed.) M.C. Posselt, 1.1, Moskau 1849. Grabjanka G., Dejstwija Bohdana Chmielnickogo s Polaki... Letopis, Kiew 1854. Grabowski Ambroży (wyd.), Dawne zabytki miasta Krakowa, Kraków 1850. Grabowski Ambroży (wyd.), Ojczyste spominki w pismach do dziejów dawnej Polski, t. I-II, Kraków 1845. Grabowski Ambroży (wyd.), Starożytności historyczne polskie, czyli pisma i pamiętniki do dziejów dawnej Polski, 1.1, Kraków 1840. Grabowski Ambroży (wyd.), Starożytnicze wiadomości o Krakowie. Zbiór pism i pamiętników tyczących się opisowej i dziejowej przeszłości oraz zwyczajów tej dawnej stolicy kraju z dodatkiem różnych szczegó­ łów Polaków zająć mogących, Kraków 1852. Grabowski Ambroży (wyd.), Władysława IV króla polskiego listy i inne pisma urzędowe, Kraków 1845. Grabowski Michał, Przeździecki Aleksander (wyd.), Źródła do dziejów polskich, 1 .1, Wilno 1843. Hallwich Hermann (ed.), Briefe und Akten zur Geschichte Wallensteins, 1 .1—IV, Wien 1912. Helcel Antoni Z. (wyd.), Listy Jana Sobieskiego do żony Marii Kazimiery, Kraków 1860. Hoppe Israel, Geschichte d. ersten schwedisch-polnischen Krieges in Preussen, Leipzig 1887. Hubert Leopold (wyd.), Pamiętniki historyczne, t. II, Warszawa 1861. Jasnowski Józef (wyd.), Listy Stefana Czarnieckiego do Bogusława Radziwiłła, „Przegląd Historyczno-

Wojskowy”, t. X , 1938, s. 110-125. [Jemiołowski Mikołaj], Pamiętnik Mikołaja Jemiołowskiego, towarzysza lekkiej chorągwi, ziemianina wo­ jewództwa bełzkiego, obejmujący dzieje Polski od r. 1648 do 1679 współcześnie, porządkiem lat opowie­ dziane. Wyd. A. Bielowski, Lwów 1850.

Źródła i bibliografia

623

Qerlicz Joachim], Latopisiec albo kroniczka Joachima Jerlicza. Z rękopisu wydał K. Wł. Wójcicki, t. I-II, Warszawa 1853. Kluczycki Franciszek (wyd.), Pisma do wieku i spraw Jana Sobieskiego, 1 . 1, Kraków 1880. [Kochowski Wespazjan], Historya panowania Jana Kazimierza przez nieznajomego autora... 1 . 1, Poznań 1840. [Komoniecki A,], Komonieckiego Andrzeja dziejopis żywiecki, (wyd.) Stanisław Szczotka, Żywiec 1937. Korduba Miron (wyd.), Nowi priczinki dopoczatkiw Chmielniczcziny, „Zapyski Naukowogo Towari­ stwa im. Szewczenka”, t. 144-145, 1926. Koźmian Andrzej Edward (wyd.), Wyciągipiotrowickie, Wrocław 1842. Kraus Georg, Siebenburgische Chronik des Schässburger Stadtschreibers..., t. I-II, Wien 1862. Kutrzeba Stanisław (wyd.), Zbiór aktów do historii ustroju sądów prawa polskiego i kancelarii sądowych województwa krakowskiego z w. X V I-X V III. „Archiwum Komisji Historycznej”, VIII, cz. 2. Laskowski Otton (wyd.), Przyczynki do działań hetmana polnego koronnego Stanisława Koniecpolskiego w Prusach Wschodnich i na Pomorzu przeciwko Gustawowi Adolfowi, „Przegląd Historyczno-Wojskowy”, t. IX, 1937. Liske Ksawery (wyd.), Przyczynki do historii wojny moskiewskiej. Biblioteka Ossolińskich, t. XI, Lwów 1868. Lipiński Wacław (wyd.), Relacja Krzysztofa Radziwiłła z wojny moskiewskiej 1632-1634. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”, t. VII, 1934. [Lisola Franz von], D ie Berichte der Keiserlichen Gesandten... aus den Jahren 1655-1660. Mit einer Ein­ leitung von Alfred Francis Pribram. Archiv fur österreichische Geschichte, t. L X X , 1887. [Lumbres Antoine de], Relations... ambassadeur en Pologne et en Allemagne ..., (ed.) G. Lhomel, t. II-III, Paris 1912-1914. [Łoś J akub], Pamiętniki Łosia, towarzysza chorągwi pancernej Władysława Margrabi Myszkowskiego, woje­ wody krakowskiego, obejmujące wydarzenia od r. 1646 do 1667, z rękopisu współczesnego dochowanego w zamku podhoreckim, wydane, (wyd.) Żegota Pauli, Kraków 1858. [Maskiewiczowie S. i B. K.], Pamiętniki Samuela i Bogusława Kazimierza Maskiewiczów. (Wyd.) Alojzy

Sajkowski, Wrocław 1961. Medeksza Fr. S., Księga pamiętnicza wydarzeń zaszłych na Litwie 1654-1668. (Wyd.) Władysław Seredyński, Kraków 1875. Meinardus Otto von (ed.), Protokolle und Relationen des Brandenburgischen Geheimen Rates aus der Zeit der Kurfürsten Friedrich Wilhelm, t. V, Leipzig 1907. „Merkuriusz Polski”, (wyd.) Adam Przyboś, Kraków 1960. [Michałowski Jakub], Jakuba Michałowskiego wojskiego lubelskiego, a później kasztelana bieckiego księga pamiętnicza z dawnego rękopisma będącego własnością Ludwika hr. Morsztyna, (wyd.) A. Z. Helcel, Kraków 1864. [Montecuccoli R.] Ausgewaehlte Schriften des R aim und Fürsten Montecuccoli, General-Lieutnant und Feldmarschall (ed. Alois Veltze), t. IV, Wien-Leipzig 1900. Muchliński Antoni (wyd.), Listy Władysława I V do Krzysztofa Radziwiłła hetmana polnego Wielkiego Księstwa Litewskiego, pisane 1612-1632 roku, z autografów Biblioteki Cesarskiej w Petersburgu, Kra­ ków 1867. Niemcewicz Julian Ursyn (wyd,), Zbiór pamiętników o dawnej Polsce, t. I-V, Puławy 1830, t. VI, Lwów 1833. Nowak Tadeusz (wyd.), Nieznane materiały do wojny szwedzkiej 1656 r..., „Przegląd Historyczny”, t. XLVÏÏ, 1956. Nowak Tadeusz (wyd.), Raport Stefana Czarnieckiego..., „Małopolskie Studia Historyczne”, 1 .1. Nowak-Dłużewski Juliusz (wyd.), Poezja Związku Święconego i rokoszu Lubomirskiego, Wrocław 1953. Nowakowski Franciszek Kandyd (wyd.), Źródła do dziejów polskich zebrane i wydane przez... t. I-II, Berlin 1841. [Noyers Pierre Des] Lettres... secrétaire de la reine de Pologne Marie-Louise de Gonzague, pour servir a l ’his­ toire de Pologne et de Suède de 1655 a 1659, Berlin 1859. Okolski Szymon, Dyaryusz transakcyi wojennej między wojskiem koronnem a zaporoskiem w r. 1637, Kraków 1858.

624

Źródła i bibliografia

Okolski Szymon, Kontynuacya dyaryusza wojennego czułością jaśnie wielmożnych panów hetmanów ko­ ronnych, ochotą całego rycerstwa polskiego, nad zawziętymi w uporze krzywoprzysięgłych i swawolnych Kozakami w roku 1638 odprawiona, Kraków 1858. [Opaliński Krzysztof], Listy Krzysztofa Opalińskiego do brata Łukasza 1641-1653, Wrocław 1957. [Oświęcim Stanisław], Stanisława Oświęcima dyaryusz 1643-1651. (Wyd.) Wiktor Czermak, Kraków

1907. [Oxenstierna Axe\],RikskanslerenAxel Oxenstiernas skrifter och brefvexling, 1.I, cz. III, Stockholm 1888. Pamjatniki izdannyje wriemiennoju kommisjeju dlja rozbora driewnich aktów ... , t. I-III, Kijew 1898. Pamjatniki izdannyje wriemiennoju komis je ju dlja razbora driewnich aktów, t. IV, Kijew 1859. Pasek Jan Chryzostom, Pamiętniki, (wyd.) Władysław Czapliński, Wrocław 1952. Pauli Zegota (wyd.), Pamiętniki o wyprawie chocimskiej r. 1621, Kraków 1853. Piekosiński Franciszek (wyd.), Prawa, przywileje i statuty miasta Krakowa 1507-1795, t. II, cz. 2, Kra­ ków 1892. Pi[[e]karski Adrian, Xiądz... i jego dziennik wyprawy przeciw Rakoczemu, (ed.) Bernard Kalicki. „Biblio­ teka Ossolińskich”, poczet nowy, t. IV, 1864. Poczobut-Odlanicki, Jan Władysław, Pamiętnik... 1640-1684 (wyd.) L. Potocki, I. J. Kraszewski, War­ szawa 1877. Podgórski August (wyd.), Pomniki dziejowe, Wrocław 1840. Pruszowski K. Fr., Pamiątka przyjścia szwedzkiego do Warszawy w r. 1655 (wyd.) S. Lisowski, „Bibliote­ ka Warszawska”, t. IV, 1851. Przeździecki Aleksander (wyd.), Zdobycie Warszawy przez Szwedów r. 1656 opisane w listach królowej polskiej Maryi Ludwiki, zachowanych w rękopiśmie, „Biblioteka Warszawska”, t. III, 1851. Przyboś Adam (wyd.), Dwa pamiętniki z X V II wieku, Jana Cedrowskiego i Jana Floriana Drobysza Tu­ szyńskiego, Wrocław-Kraków 1954. Przyłęcki Stanisław (wyd.), Pamiętniki o Koniecpolskich. Przyczynek do dziejów polskich X V I I wieku, Lwów 1842. Raczyński Edward (wyd.), Portofolio królowej Maryi Ludwiki, czyli zbiór listów, aktów urzędowych i in­ nych dokumentów ściągających się do pobytu tej monarchini w Polsce, t. II, Poznań 1844.. Ranotowicz S., Opisanie inkursji Szwedów do Polski i do Krakowa (1655-1657), wyd. Tadeusz Mitkowski, „Kraków wczoraj i dziś”, 1958, nr 11. Relacye nuncjuszów apostolskich i innych osób o Polsce od roku 1648 do 1690, t. II, Berlin-Poznań 1864. Rembowski Aleksander (wyd.), Dyaryusz wojny moskiewskiej 1633 roku, Warszawa 1895. Sajkowski A. (wyd.), Dwajpamiętnikarze wielkopolscy XVIIw ieku, „Studia i Materiały do Dziejów Wiel­ kopolski i Pomorza”, t. VI, 1958, z. 2. Samowidca Lietopis, Moskwa 1846. Sienkiewicz Karol (wyd.), Skarbiec historyi polskiej, 1 .1, Paryż 1839. Spieralski Zdzisław, Wimmer Jan (wyd.), Wypisy do historii polskiej sztuki wojennej, zeszyt V: Polska sztuka wojenna w latach 1563-1647, Warszawa 1961. Szilagyi Sandor (ed.), A ket Rakoczy Gyórgy fejedelem csaldai levelezése, (Monumenta Hungariae Históri­ ca. Diplomataria XXIV ), Budapest 1875. Szilagyi Sandor (ed.), O km anytarll. Rakoczy Gyórgy diplomacziai ósszekótte-teseihez. (Monumenta Hun­ gariae Histórica. Diplomataria XXIII), Budapest 1874. Szilagyi Sandor (ed.), Transsylvania et bellum boreo-orientale. Acta et documenta, t. I-II, Budapest 1890— 1891. [Temberski Stanisław], Stanisława Temberskiego roczniki, (wyd.) W. Czermak, Kraków 1897. Theiner Augustinus, (wyd.), Vetera Monumenta Poloniae et Lithuaniae Gentiumque Finitim arum Historiam Illustrantia maximam partem nondum edita ex tabulariis vaticanis deprompta collecta ac serie chronologica disposita ab..., t. III, 1585-1696, Romae 1863. Theiner Augustin (wyd.), Monuments historique relatifs aux regnes d ’Alexis Michaelowitsch, Theodor III, et Fierre le Grand, Rome 1859. Tomkiewicz Władysław (wyd.), Plan kampanii pruskiej w roku 1635. „Przegląd Historyczno-Wojsko-

wy”, t. IX, 1937.

625

Źródła i bibliografia

Tomkiewicz Władysław (wyd.), Relacja kanclerza Zadzika o kampanii smoleńskiej w 1633 r., „Przegląd Historyczno-Wojskowy”, t. VII, 1934. Urkunden und Aktenstücke zur Geschichte des Kurfürsten Friedrich Wilhelm von Brandenburg [...], t. VII, VIII, IX, XII, XIV, Berlin 1877-1892. (Vidoni Petrus), D ie Nuntriaturberichte des Petrus Vidoni über den ersten nordischen Krieg aus den Jahren 1655-1660. (ed.) Artur Levinson, „Archiv für österreichische Geschichte”, t. 95, 1906. Volumina Legum, (wyd.) J. Ohryzko, t. III—IV, Petersburg 1859. Wieliczko S., Lietopis sobytij w jugo-zapadnoj Rossii w X V II w., Kiew 1848. [WierzbowskiStanisław], Konnotata wypadków w domu i kraju zaszłych od 1634 do 1689 r. skreślona przez Stanisława Wierzbowskiego. (Wyd.) J. K. hr. Załuski, Lipsk 1858. Wossojedinienije Ukrainy s Rossijej. Dokumienty i materiały w triech tomach, t. I-III, Moskwa 1954. Wójcicki Kazimierz Władysław (wyd.), Pamiętniki do panowania Zygmunta III, Władysława I V i Jana Kazimierza.

[W y d ż g a Jan Stefan], Jan Stefan Wydżga i jego pamiętnik spisany podczas wojny szwedzkiej od r. 1655 do 1660. (Wyd.) K. Wł. Wójcicki, Warszawa 1852. Zereła do istorii Ukrainy-Rusy t. IV, VI, VIII, XII, XVI. Żurkowski Stanisław, Żywot Tomasza Zamojskiego, kanclerza w. kor. (wyd.) Aleksander Batowski, Lwów 1860. OPRACOWANIA Antonow Michał, Przyczynki do dziejów Kudaku. Prace historyczne w trzydziestolecie działalności profe­ sorskiej Stanisława Zakrzewskiego, Lw ów 1936. Apanowicz E. M., Pobiedy ukrainskogo naroda nadpolsko-szljachetskimi wojskami na naczalnom etapie oswoboditielnoj wojny. Wossojedinienie Ukrainy s Rossijej. Sbornik statiej, Moskwa 1954. Baranowski Bohdan, Organizacja i skład społeczny wojska polskiego w połowie X V II w. Polska w okresie drugiej wojny północnej 1655-1660, t. II, Warszawa 1957. Baranowski Bohdan, Organizacja wojska polskiego w latach trzydziestych i czterdziestych X V II wieku, Warszawa 1957. Baranowski Bohdan, Polska a Tatarszczyzna w latach 1624-1629, Łódź 1948. Baranowski Bohdan, Stosunki polsko-tatarskie w latach 1632-1648, Łódź 1949. Baranowski Bohdan, Tatarszczyzna wobec wojny polsko-szwedzkiej w latach 1655-1660. Polska w okresie drugiej wojny północnej 1 6 5 5 -1 6 6 0 ,1 .1, Warszawa 1957. Baranowski Bohdan, Libiszowska Zofia, Walka narodu polskiego z najazdem szwedzkim, Warszawa 1952. Bergman Carl Jonsson, Kungl. Smalands husarregementes historia 1543-1919, Eksjö 1919. Białkowski Leon, Szkice z dziejów Wielkopolski w X V II w., Poznań 1925. Boniecki Adam, H erbarz Polski, t. III, X , Warszawa 1903-1908. Borkiewicz Seweryn, Dziedzice na Czarncy, „Radostowa”, II, 1937. Borkiewicz Seweryn, Linowski Zygmunt, Monografia historyczna i gospodarcza powiatu jędrzejowskiego, Kielce 1937. Braunerhjelm C. A. G., Kungl. regementets till hast historia, d. II, Upplands och Södermanlandsryttare dren 1621-1633, samt Upplandsryttare 1636-1666, Uppsala-Stockholm 1913. Brückner Aleksander, Taniec Rzeczypospolitej Polskiej. Szkic historyczny, Kraków 1899, odb. „Przegląd Polski”. Buczek Karol, Affaita Izydor, Polski słownik biograficzny, 1.1, r. 1935. Carlbom Johan Levin, Om Carl X Gustafs polska krig och öfvergängen till det andra Sundskriget, Göte­ borg 1905. Carlbom Johan Levin, Tre dagars slaget vid Warschau 18, 19 och 20juli 1656 samt de firegdende m indre fältstdgen 1655 och 1656, Stockholm 1906. Carlson Frederik F., Sveriges historia under konungarne afPfalziska huset, 1 .1, Stockholm 1883. Chądzyński J. N ., Historyczno-statystyczne opisy miast w ziemi sandomierskiej, t. III, Warszawa 1855. Chrząszcz Ignacy E., Żółte Wody, X I Sprawozdanie Dyrekcji Państwowego Gimnazjum w Jaworowie za rok szk. 1929/30, [Jaworów] 1930.

626

Źródła i bibliografia

Codello Aleksander, Konfederacja wojskowa na Litwie w l. 1659-1663, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, t. VI, z. 1, 1960. Colson Felix, D e la Pologne et des Cabinets du Nord, 1.1, Paris 1841. Czapliński Władysław, Czarniecki Stefan, Polski słownik biograficzny, t. IV, r. 1938. Czapliński Władysław, Dwa sejmy w roku 1652, Wrocław 1955. Czapliński Władysław, Emigracja polska na Śląsku w latach 1 6 55- 1660, „Sobótka”, t. X , r. 1955. Czapliński Władysław, Historyczność„Potopu", „Zeszyty Wrocławskie”, t. II, 1948, nr 1. Czapliński Władysław, Opozycja wielkopolska po krwawym potopie 1660-1668, Kraków 1930. Czapliński Władysław, Polacy z Czarnieckim w Danii (1658-1659), „Rocznik Gdański”, t. IX -X , 1937. Czapliński Władysław, Polska a Bałtyk w latach 1632-1648. Dzieje floty i polityki morskiej, Wrocław 1952. Czapliński Władysław, Polska wobec początków wojny trzydziestoletniej 1618-1620, „Sobótka”, t. XV, 1960. Czapliński Władysław, Próba charakterystyki Stefana Czarnieckiego, „Radostowa”, II, 1937. Czapliński Władysław, Próby reform państwa w czasie najazdu szwedzkiego. Polska w okresie drugiej woj­ ny północnej 1 6 5 5 -1 6 6 0 ,1 .1, Warszawa 1957. Czapliński Władysław, Rola magnaterii i szlachty w pierwszych latach wojny szwedzkiej. Polska w okresie drugiej wojny północnej 1 6 5 5 -1 6 6 0 ,1 .1, Warszawa 1957. Czapliński Władysław, Śląsk a Polska w pierwszych latach wojny trzydziestoletniej (1618-1620), „Sobót­ ka”, t. II, 1947. Czapliński Władysław, Udział Polaków w zdobyciu Fionii w 1659 r., „Rocznik Gdański”, t. XII, 1939. Czapliński Władysław, Wątpliwości historyka, „Problemy”, t. XI, 1955. Czapliński Władysław, Wyprawa Czarnieckiego na Pomorze w r. 1657, „Roczniki Historyczne”, t. XVIII, 1949. Czermak Wiktor, O Stefanie Czarnieckim, sławnym wodzu polskim, Lwów 1896. Czermak Wiktor, Próba naprawy Rzeczypospolitej za Jana Kazimierza, „Biblioteka Warszawska”, 1891, t. I. Czermak Wiktor, Przeprawa Czarnieckiego na wyspę Alsen, „Przewodnik Naukowy i Literacki”, t. XII, 1884, odb. 1885. Czermak Wiktor, Sprawa Lubomirskiego, Warszawa 1886. Czermak Wiktor, Studia historyczne, Kraków 1901. Czermak Wiktor, Szczęśliwy rok. Dzieje wojny polsko-moskiewskiej z r. 1660, „Przegląd Polski”, t. 82107, 1886-1897. Czołowski Aleksander, Kudak, przyczynki do założenia i upadku twierdzy, „Kwartalnik Historyczny”, t. X L , 1926. Czubek Jan, Wespazjan z Kochowa Kochowski. Studium biograficzne. Rozprawy Akademii Umiejętnoś­ ci, Wydz. Filolog., t. X X X II, Kraków 1901. Damus Rudolf, D er erste nordische Krieg bis zur Schlacht bei Warschau. A us Danziger Quellen, „Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsvereins”, 1884, z. 12. Dolleczek A., D ie Lisowczyken, ein Beitrag zur Geschichte des österreichischen Heerwesens im dreissigjährigen Kriege, Wien 1893. Droysen Johann Gustav, D ie Schlacht von Warschau 1656. „Abhandlungen der philologisch-historischen Classe der Königl. Sächsischen Gesellschaft der Wissenschaften”, t. IV, 1863. Dubiecki Marian, Kudak, twierdza kresowa i jej okolice, Kraków 1879. Dubiecki Marian, Pole bitwy u Żółtych Wód 1648, z planem i mapką, Rozprawy Akademii Umiejętnoś­ ci, Hist. Fil., t. X n , Kraków 1880. Dworzaczek Włodzimierz, Genealogia, Warszawa 1959. Dworzaczek Włodzimierz, Szlichtyngowie w Polsce. Szkic genealogiczno-historyczny, Warszawa 1938. Dzieduszycki Maurycy, Krótki rys dziejów i spraw Lisowczyków, t. I-II, Lwów 1843-1844. Eberstein L. T., Beschreibung der Kriegsthaten des Ceneral-Feldmarschalls Ernst Albrecht von Eberstein, Berlin 1892. Frąś Ludwik, Oblężenie Jasnej Góry w r. 1655, Częstochowa 1935.

Źródła i bibliografia

627

Fries Ellen, Erik Oxenstierna. Biograflsk Studie, Stockholm 1899. Gawroński Franciszek Rawita, Bohdan Chmielnicki, t. I-II, Lwów 1909. Gębicajan, Wodzowi w hołdzie, „Radostowa”, II, 1937. Gloger Zygmunt, Geografia historyczna ziem. dawnej Polski, Kraków 1900. Gołobuckij W. A., Zaporożskoje Kozaczestwo, Kijew 1957. Gotkiewicz Marian, Czy Maciej Klinowski napadł na Jana Kazimierza?, „Problemy”, t. XI, 1955. Górka Olgierd, Legenda a rzeczywistość obrony Częstochowy w r. 1655, Warszawa 1957. Górka Olgierd, Górale „Potopu“ w fantazji Sienkiewicza i rewelacjach historyków, „Problemy”, t. XI, 1955, nr 1. Górka Olgierd, Odpowiedź na uwagi o „Góralach «Potopu»“, „Problemy” t. XI, 1955, nr 5. Górski Konstanty, O działaniach wojska koronnego Rzeczypospolitej Polskiej w wojnie z Kozakami (Okres oddn. 19 lutego do lOlipca 1651 r. Bitwa pod Beresteczkiem), „Biblioteka Warszawska”, 1887, t. II, III. Górski Konstanty, O pobojowisku u Żółtych Wód, „Biblioteka Warszawska”, 1886, t. IV. Górski Konstanty, Trzydniowa bitwa pod Warszawą za panowania Jana Kazimierza (28, 29, 3 0 lipca 1656 r ) , „Biblioteka Warszawska”, 1887, 1.1. Górski Konstanty, Wojna Rzeczypospolitej polskiej ze Szwecją za Zygmunta III, od 1621 do 1629, „Biblio­ teka Warszawska”, 1888, t. II. Grochulski H ., Stefan Czarniecki. Jego grobowiec i pamiątki po hetmanie w Czarncy, Włoszczowa 1937. H. A. Z., Porównanie Czarnieckiego z Washingtonem, „Pamiętnik Warszawski”, t. IV, 1818. Herbst Stanisław, Wojna obronna 1655-1660. Polska w okresie drugiej wojny północnej, 1 6 5 5 - 1660, t. II, Warszawa 1957. Hermajze O., Ukrajina ta D in u X V I I st., „Zapysky Kyjiw. Inst. Nar. Oswity”, 1928. Holm Torsten, Kungl Västmanlands regementets historia, d. I, Västmanlands Fänikor, Västmanlands re­ gemente intill det ständiga knektehallet, Stockholm 1939. Hniłko Antoni, Wyprawa cudnowska w 1660 roku, Warszawa 1931. Hruszewski M., Istorija Ukrainy-Rusy, t.'VIII—IX, Lwów—Kijów 1922, 1928. Hult Johan, Karlskrona grenadjärregementes historia, t. II, Smálands ryttare 1629-1709, Stockholm 1913. Jarochowski Kazimierz, Wielkopolska w czasie pierwszej wojny szwedzkiej od r. 1655 do 1657, Poznań 1864. Jasno wski Józef, Aleksander Hilary Polubiński. Działalność wojskowa w latach 1650-1665, „Przegląd Historyczno-Wojskowy”, t. X , 1938. Jaworski Franciszek, Wjazd Stefana Czarnieckiego do Lwowa, „Tydzień”, Dodatek literacko-naukowy „Kurjera Lwowskiego”, XII, 1904. Jenike Ludwik, Stefan Czarniecki. Urywek historyczny, Warszawa 1891. Jermolenko A. F., Ukrainsko-mołdawskije otnoszenija w gody oswoboditielnoj wojny ukrainskogo naroda (1648-1654 gg.). Wossojedinienije Ukrainy s Rossijej. Sbornik statiej, Moskwa 1954. Kersten Adam, Chłopi polscy w walcez najazdem szwedzkim 1655-1656, Warszawa 1958. Kersten Adam, Pierwszy opis obrony Jasnej Góry w 1655 r. Studia nad Nową Gigantomachią ks. Augusty­ na Kordeckiego, Warszawa 1959. Kersten Adam, Z badań nad konfederacją tyszowiecką, „Rocznik Lubelski”, 1 .1, 1958. Kłaje Hermann, D er Feldzug der Kaiserlichen unter Souches nach Pommern im Jahre 1659, Gotha 1906. Klaje Hermann, Des Grossen Kurfürsten Stürme a u f Greifswald in Jahre 1659, „Pommersche Jahrbücher”, t. X , 1909. Konopczyński Władysław, Dzieje Polski nowożytnej, 1.1 (1506-1648), Warszawa-Kraków 1936. Korta Adam, Stefan Czarniecki, wódz walki z najazdem szwedzkim, „Wojsko Ludowe”, 1952, z. 5. Korzon Tadeusz, Dola i niedola Jana Sobieskiego, 1 6 2 9 -1 6 7 4 , 1.1, Kraków 1898. Korzon Tadeusz, Dzieje wojen i wojskowości, t. II, Warszawa 1923. Kostomarow N ., Ruina getmanstwa Briuchowieckogo, Mnogriesznogo i Samojłowicza, Istoriczeskije issledowanija, t. X V -X V I, S. Petersburg 1905. Kotlubaj Edward, Odsiecz Smoleńska i pokójpolanowski, „Czas”, Dodatek miesięczny, Kraków 1858. Kotłubaj Edward, Życie Janusza Radziwiłła, wojewody wileńskiego W XL, Wilno-Witebsk 1859. Krajewski Michał, Historya Stefana na Czarncy Czarnieckiego, wojewody kijowskiego, hetmana polnego koronnego, Kraków 1859.

628

Źródła i bibliografia

Krajewski Józef Gustaw, Władysław IV , Historia polityczna Polski, cz. II, 1506-1775, Warszawa-Kraków [1923], Krypjakewycz Iwan, Bohdan Chmelnyckyj, Kyjiw 1954. Krzyżanowski Julian, Historia literatury polskiej, Warszawa 1953. Kubala Ludwik, Jerzy Ossoliński, Warszawa 1924. Kubala Ludwik, Szkice historyczne, seria I i II, Lwów 1923. Kubala Ludwik, Wojna brandenburska i najazd Rakoczego w r. 1656 i 1657, Lwów-Warszawa (1918). Kubala Ludwik, Wojna moskiewska, r. 1654-1655, Warszawa 1910. Kubala Ludwik, Wojna szwecka w r. 1655 i 1656, Lwów-Warszawa (1913). Kubala Ludwik, Wojny duńskie i pokój oliwski 1657-1660, Lwów 1922. Kuchowicz Zbigniew, Spieralski Zdzisław, Stefan Czarniecki, pogromca Szwedów, Warszawa 1953. Kuchowicz Zbigniew, Spieralski Zdzisław, W walce z najazdem szwedzkim 1655-1660, Warszawa 1956. Kudelka Ferdynand, Bitwa pod Hum iennem , „Przegląd Powszechny”, t. LXXV , 1902. Labuda Gerard, Rozruchy chłopskie na pograniczu wielkopolsko-pomorskim w r. 1651, „Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza”, t. II, 1956, z. 1. Lassen Aksel, Skaebneäret 1658. Hungersned ogpest over Sydvestdanmark, Aarhus 1958. Latacz Eugeniusz, Czarniecki Franciszek, Polski słownik biograficzny, t. IV, 1938. Latacz Eugeniusz, Czarniecki Marcin, Polski słownik biograficzny, t. IV, 1938. Latacz Eugeniusz, Czarniecki Paweł, Polski słownik biograficzny, t. IV, 1938. Lelewel Joachim, Polska, dzieje i rzeczy jej, t. II, Poznań 1859. Levin Louis, D ie Judenverfolgungen im zweiten schwedisch-polnischen Kriege, „Zeitschrift der Hist. Gesell­ schaft für die Provinz Posen”, t. XVI, r. 1901. Lipiński Wacław, Bój o Zaworonkowe Wzgórza i osaczenie Szeinapod Smoleńskiem (16-30 października 1633), „Przegląd Historyczno-Wojskowy”, t. VII, 1935. Lipiński Wacław, Działania wojenne polsko-rosyjskie pod Smoleńskiem od października 1632 do września 1633, „Przegląd Historyczno-Wojskowy”, t. V, 1932. Lipiński Wacław, Kampania zimowa 1633/34 i kapitulacja Szeina, „Przegląd Historyczno-Wojskowy”, t. VII, 1935. Lipiński Wacław, Materiały i źródła do wojny smoleńskiej 1632-1634, „Przegląd Historyczno-Wojsko­ wy”, t. II, 1930. Lipiński Wacław, Organizacja odsieczy i działania wrześniowe pod Smoleńskiem, „Przegląd HistorycznoWojskowy”, t. VI, 1933. Lipiński Wacław, Początek działań rosyjskich w wojnie smoleńskiej, „Przegląd Historyczno-Wojskowy”, t. V, 1932. Lipiński Wacław, Stanisław Michał Krzyczewski, Z dziejów Ukrainy, Kijów 1912. Łukaszewicz Józef, Krótki opis kościołów parochialnych w dawnej diecezji poznańskiej, t. III, Archidiako­ nat Warszawski, Poznań 1863. Macurek Josef, Ćeske povstani r. 1618-1620 a Polsko, Brno 1937. Marcinkowski Karol, Działania wojenne Stefana Czarnieckiego w obrębie woj. sandomierskiego, „Rado­ stowa”, II, 1937. Marcinkowski Karol, Stefan Czarniecki w dobie potopu szwedzkiego. Kampania nad Wisłą i Sanem r. 1655/56, Kraków 1935. Marcinkowski Karol, The Crisis ofthe Polish-Swedish War 1655-1660, Wilbeforce Ohio 1951. Martinek Frantiśek, Bitwa u Lützenu 16 listopadu 1632, Praha 1933. Morawski Szczęsny, A rianie polscy, Lwów 1906. Muczkowski Józef, Obrona Krakowa przeciw Szwedom w r. 1655, „Czas”, Dodatek miesięczny, t. III, r. 1858. Musiol Ludwik, Brat hetmana Stefana Czarnieckiego proboszczem w Mikołowie na Śląsku Górnym. Ko­ munikaty Instytutu Śląskiego. Naruszewicz Adam, Historya Jana Karola Chodkiewicza, Warszawa 1805. Niemcewicz Julian Ursyn, Dzieje panowania Zygmunta III, Warszawa 1819. Niesiecki Kasper, Herbarz Polski, (wyd.) J. N. Bobrowicz, t. II, III, Lipsk 1839.

Źródła i bibliografia

629

Nordensvann Carl Otto, Värmlands regementets (Närkes och Varmlands reg - tes) historia, t. I, Stock­ holm 1904. Norrman David, Gustav Adolfs politik mot Ryssland och Polen under tyska kriget (1630-1632), Uppsala 1943. Nowak Tadeusz, Oblężenie Torunia w r. 1658, Toruń 1936. Nowak Tadeusz, Kampania wielkopolska Czarnieckiego i Lubomirskiego w r. 1656, „Rocznik Gdański”, t. XI, 1937. Ogrodziński Wincenty, Czarniecki Tomasz Aleksander, Polski słownik biograficzny, t. IV, 1938. Oleś A., Pamiątki po Stefanie Czarnieckim w Czamcy, „Radostowa”, II, 1937. Pawiński Adolf, Stefan Czarniecki. Kilka nowych szczegółów. „Ateneum”, t. LXII, 1891. Pietrowskij M. N ., Wizwolna wijna ukrainskogo narodu proti gnitu szljachetskoj Polszi i prijednannja Ukraini do Rossii (1648-1654). Narisi z istorii Ukrainy, t. IV, Kyjiw 1940. Pilichowski Czesław, Straty bibliotek i archiwów polskich podczas szwedzkiego „potopu “ 1655-1660. Pol­ ska w okresie drugiej wojny północnej 1655-1660, t. II, Warszawa 1957. Piwarski Kazimierz, Czarniecki Stefan Stanisław, Polski słownik biograficzny, t. IV, 1938. Planting-Gyllenbasa Sff.,A nteckningarom Västgötaregemente i SverigesKrig 1520-1814, Stockholm 1904. Plebański Jan Kazimierz, D e consilio designandi successor regni vivo J. Casimiro, Berlin 1859. Plebański Jan Kazimierz, Jan Kazimierz Waza. Marya Ludwika Gonzaga. Dwa obrazy historyczne, War­ szawa 1862. Podhorodecki Leszek, Bitwa pod Warką ( 7 I V 1656), „Studia i Materiały do Historii Sztuki Wojennej”, t. II, Warszawa 1956. Polska w okresie drugiej wojny północnej 1655-1660, t. III, Bibliografia, opr. Adam Przyboś, Warszawa 1957. Porszniew B. F., Borba wokrug szwedsko-russkogo sojuza w 1631-1632 gg., „Skandinawskij Sbornik”, 1.1, 1956. Porszniew B. F., Gustaw A d o lf i podgotowka smolenskoj wojny, „Woprosy istorii”, nr 1, 1947. Porszniew B. F., Moskowskoje gosudarstwo i wstuplenije Szwiecii w tridcatiletniuju wojnu, „Istoriczeskij Żurnał”, nr 3, 1945. Porszniew B. F., Russkije subsidii Szwiecii wo wremja tridcatiletniej wojny, „Izwiestija AN SSSR, serija istorii i fiłosofii”, nr 5, r. 1945. Porszniew B. F., Socijalno-politiczeskaja obstanowka wo wremia smolenskoj wojny, „Istorija SSSR”, nr 5, 1957. Porszniew B. F., Über die Rolle Russlands im dreissigjährigen Krieg. Bericht über den vierten österreichi­ schen Historikertag in Klagenfurt, veranstellt von Verband Österreichischer Geschichtsvereine in der Zeit vom 17. bis 2 1 IX 1956, „Veröffentlichungen des Verbandes Österreichischer Geschichtsverein”, nr 11, 1957. Prochaska Antoni, H etm an Stanislaw Żółkiewski, Warszawa 1927. Przyboś Adam, Działalność wojskowa Stefana Czarnieckiego w latach 1655-1660, „Studia i Materiały do Historii Sztuki Wojennej”, t. II, Warszawa 1956. Przyboś Adam, Samuel Grądzki, ariański dziejopis wojny polsko-siedmiogrodzkiej 1657 r., „Małopolskie Studia Historyczne”, t. II, 1959. Przyboś Adam, Stefan Czarniecki w latach „potopu“ 1655-1660. Polska w okresie drugiej wojny północnej 1655, t. II, Warszawa 1957. Riese August, D ie dreitätige Schlacht bei Warschau 28., 29. und 30. Juli 1 6 5 6 ]., Breslau 1870. Rist Peter Frederik, A ls’s Erobring 1658. Et Bidrag til „Svenskekrigens“ Historie. „Historisk Arkiv, Et Maanedskrift for populaere Skildringer af historiske Personer og Begivenheder”, t. XIV, 1885. Rosznecki Stanisław, Polakkerne i Danmark efter Jan Paseks Erindringer, Kobenhavn 1896. Rozprawa St. Koniecpolskiego pod Amersztynem, „Mrówka Poznańska”, 1821-1822. Rudnyckyj Stepan, Kozacko-polska wijna r. 1625, „Zapyski Naukowogo Towaristwa im. Szewczenka”, t. XVII, 1897. Schottmüller Kurt, Brandenburgische Kämpfe und Unterhandlungen mit dem Posener Adel in schwedi­ schen Kriege 1655-1657, „Hist. Monatsblätter für die Provinz Posen”, t. IX, 1908.

630

Źródła i bibliografia

Siarczyński Franciszek, Obraz wieku panowania Zygmunta III, 1.1, Lwów 1828. Sikora Ludwik, Szwedzi i Siedmiogrodzianie w Krakowie 1655-1657, Kraków 1908. Silfverstolpe Carl, Kungl. Svealivgardes 400-arsjubileum, Minnesskrift, Stockholm 1927. Simson Paul, D anzig und Gustav Adolf, Danzig 1924. Smalands ryttare under Karl X Gustafs Krig. Ur regementets äroika historia, „Smalandryttaren”, nr 1, 1945. Smółka Jan, Katalog archiwum aktów dawnych miasta Jarosławia, Jarosław 1928. Smółka Jan, Katalog archiwum aktów dawnych miasta Przemyśla, Przemyśl 1928. Smółka Jan, Powstanie Wielkopolski przeciw Szwedom w latach 1655-1657, „Rocznik Towarzystwa Przy­ jaciół Nauk w Przemyślu”, 1.1, 1909—1911. Sołowjew S. M., Istorija Rosii s driewniejszych wriemien, t. XI, Moskwa. Sorensen S.A., Kjebenhavns belejring og Fyens gjenerobring, Kjabenhavn 1896. Staszewski Janusz, Bitwa pod Trzcianą, „Przegląd Historyczno-Wojskowy”, t. IX, 1937. Stenbock R., Östgöta kavalleriregemente 1618-1699, Stockholm 1927. Sveriges Krig 1611-1632, t. II, Polska Kriget, Stockholm 1936. Sygański Jan, Historya Nowego Sącza od wstąpienia dynastii Wazów do pierwszego rozbioru Polski, t. I, Lwów 1901. Szajnocha Karol, Dwa lata dziejów naszych. Dzieła, t. VIII-IX, Warszawa 1877. Szajnocha Karol, Śm ierć Czarnieckiego. Szkice historyczne, t. IV, Lwów 1901. Szczotka Stanisław, Chłopi obrońcami niepodległości Połski w okresie potopu, Kraków 1946. Szelągowski Adam, O ujście Wisły, Wielka wojna pruska, Warszawa 1905. Szelągowski Adam, Rozkład Rzeszy i Polska zapanowania Władysława IV , Kraków 1907. Szelągowski Adam, Śląsk i Polska wobec powstania czeskiego, Lwów 1904. Szutoj W., Kanun oswoboditelnoj wojny ukrainskogo naroda 1648-1654, „Istoriczeskije Zapiski A N SSSR”, t. X L VI, 1954. Tazbir Janusz, Bracia polscy w latach „potopu“. Studia nad arianizmem, Warszawa 1959. Tazbir Janusz, Nietolerancja wyznaniowa i wygnanie arian. Polska w okresie drugiej wojny północnej 16551 6 6 0 ,1.1, Warszawa 1957. Teodorczyk Jerzy, Wyprawa szwedzka z Meklemburgii do Prus Królewskich wiosną 1627 r., „Studia i Ma­ teriały do Historii Wojskowości”, t. VI, cz. 2. Tomkiewicz Władysław, Bitwa pod Kumejkami (16 X I I 1637), „Przegląd Historyczno-Wojskowy”, t. IX, 1937. Tomkiewicz Władysław, Jerem i Wiśniowiecki (1612-1651), Warszawa 1933. Tomkiewicz Władysław, Ograniczenie swobód kozackich w roku 1638, „Kwartalnik Historyczny”, t. XXIV , 1930. Tomkiewicz Władysław, Stefan Czarniecki i jego gniazdo rodzinne, „Ziemia”, t. XXVII, 1937. Tretiak Józef, Historia wojny chocimskiej, Kraków 1921. Tyszkiewicz Eustachy, Listy o Szwecji, t. II, Wilno 1846. Tyszkowski Kazimierz, Przegląd literatury jubileuszowej o Gustawie Adolfie. Z okazji trzechsetlecia bitwy pod Lützen, „Przegląd Historyczno-Wojskowy”, t. VI, 1933. Uruski Seweryn, Rodzina, herbarz szlachty polskiej, t. II, Warszawa 1905. Wajnsztejn O. L., Rossija i tridcatiletniaja wojna, Leningrad 1947. Wajsblum Marek, E x regestro arianismi. Szkice z dziejów upadku protestantyzmu w Małopolsce, Kraków 1937-1948. Walewski Antoni, Historya wyzwolenia Polski za panowania Jana Kazimierza, 1655-1660, t. I-II, Kra­ ków 1866-1868. Walewski Antoni, Historya wyzwolonej Rzeczypospolitej wpadającej pod jarzmo domowe za panowania Jana Kazimierza, 1655-1660, t. I-II, Kraków 1870-1872. Waliszewski Kazimierz, Polsko-francuskie stosunki w X V I I wieku, 1644-1667. Opowiadania i źródła his­ toryczne ze zbiorów archiwalnych francuskich publicznych iprywatnych, Kraków 1889. Warschauer Adolf, Aus der Zeit des Schwedenschreckens, „Hist. Monatsblätter für die Provinz Posen”, t. III, 1902.

Źródła i bibłiografia

631

Warschauer Adolf, Geschichte der Stadt Pakosch, „Zeitschrift der Hist. Gesellschaft für die Provinz Po­ sen”, t. X X , 1905. Wegner Jan, Łowicz w latach „potopu“, Łowicz 1947. Wegner Jan, Szwedzi w Warszawie 1655-1657, Warszawa 1936. Wegner Jan, Warszawa w czasie najazdu szwedzkiego 1655-1657. Polska w okresie drugiej wojny północnej, t. II, Warszawa 1957. Wegner Jan, Warszawa w latach potopu szwedzkiego 1655-1657, Wrocław 1957. Westrin Theodor, Częstochowa klosters belägring afK arl X Gustafs trupper 1655, Stockholm 1905. Wielopolski Alfred, Wyprawa Stefana Czarnieckiego na Pomorze Zachodnie w roku 1657, „Szczecin”, I, 1957, z. 3. Wimmer Jan, Materiały do zagadnienia liczebności i organizacji arm ii koronnej w latach 1655-1660, „Stu­ dia i Materiały do Historii Wojskowości”, t. IV. Wimmer Jan, Materiały do zagadnienia organizacji i liczebności arm ii koronnej w latach 1648-1655, „Stu­ dia i Materiały do Historii Wojskowości”, t. V. Wimmer Jan, Materiały do zagadnienia organizacji i liczebności arm ii koronnej w l. 1660-1667, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, t. VI, cz. I. Wisłocki Jerzy, Walka z najazdem szwedzkim w Wielkopolsce w latach 1655-56, „Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza”, t. VII, z. 2. Wiśniewski Jan, Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamiątek w powiecie włoszczowskim, Mariówka Opoczyńska 1932. Wizwolna wijna 1648-1654 gg. i wozzjednannja Ukrainy z Rosieju, Kyjiw 1954. Wolff Adam, Akta partykularne przedrozbiorowe Archiw um Głównego 1381-1835. Straty archiwów i bib­ liotek warszawskich, 1 .1, Warszawa 1957. Wójcik Zbigniew, Feudalna Rzeczpospolita wobec umowy w Perejasławiu, „Kwartalnik Historyczny”, t. LXI, 1954, z. 3. Wójcik Zbigniew, Traktat andruszowski 1667 roku i jego geneza, Warszawa 1959. Załęski Stanisław, Jezuici w Polsce, t. III, Lwów 1902, t. IV, Kraków 1905. Załuski Jan Konrad, Uwagi nad projektem obioru ks. Kondeusza, Jasło 1857. Żmigrodzki Zygmunt, Stefan Czarniecki żołnierz-obywatel, Warszawa 1935.

Indeks osób *

A b e r g A l f 302

Babiecki Jędrzej (?) 487, 490-492

Adersbach Andreas 251, 254, 458 Adolf Johann (Jan), książę Stegeborg 308, 312-314, 322,329,337-341,346,350,390,393,394,413, 416, 417, 420, 422, 431-434, 436 Affaita Izydor 261 Ahlefeldt Detlef von 420-422, 424, 436, 439, 440, 442, 461, 462, 465 Akakia Roger 514 Alba Fernando Alvarez 7 Alefelt, pułkownik w szwedzkiej służbie 375 Aleksander (Waza), królewicz 34 Aleksander Macedoński (Wielki) 28 Aleksy Michajłowicz, car 496, 575, 577, 591, 592 Amurat IV, sułtan 115 Andersson Knut 305 Andrée, oficer w szwedzkiej służbie 314 Andrzejewski Aleksander 86 Anton, zob. Zdanowicz Anton Antonow Michał 156 Apanowicz E. M. 154 Arciszewski Eliasz 102, 108 Arenfelt Anders 334, 349 Arentson a. Arentsen Daniel 381 Arnim Hans Georg von 82 Arnoldi a. Arnoldin zob. Clarstein Matthias Arnoldin 120 Ascheberg Riitger von 302,305,306,314,348,365— 367, 442, 446, 448-452 Aston, oficer w szwedzkiej służbie 305 Atelmajer Jan 223 Avaugour Charles de 367 Avrigny Hiacynthe Robillard de 488

Bałaban Jerzy 155, 298 Baner (Bannerius) Johann 7 Barabasz Iwan 153 Baranowski Bohdan 55, 56, 60, 79, 124, 125, 133, 173, 175, 233, 394 Barącz Sadok 425, 427 Barkman a. Barkmann Georg (Jerzy) 262,288, 289, 293, 294, 297, 344-346, 349, 350, 354-357 Batowski Aleksander 52 Beauplan Guillaume 127 Bełchacki Jakub 149, 150, 152, 154 Bełżecki Ewaryst 522 Benedykta, księżniczka 504, 535 Berents de Meyter Paulus 139 Bergman Carl Jansson 305 Bernes a. Berendes Fabian 323 Bethlen Gabor 48 Białkowski Leon 331, 342

Białozor Jerzy 492 Bidziński Stefan 582, 588 Bieczyński Wojciech 161, 179, 221 Bieganowski Jan 519 Bieganowski Mikołaj 155, 225, 232 Biejkowski Jan 552, 561, 565 Bielefeld Johann 91 Bielke Sten 333 Bielski Adam 113 Bieniewski Stanisław Kazimierz 477 Biórenklou Mattias 253, 256, 326, 395 Biron Armand de Goutant, baron de 7 Bniński Piotr 116 Bobe Louis 420

* Autorów i wydawców podano kursywą. Wszędzie tam, gdzie osobę można było kwalifikować dwojako: jako autora lub postać występującą, nie stosowano kursywy. Indeks celowo nie podaje funk­ cji i nie określa osób. Wyjątek stanowią Czarnieccy, gdzie podaje się stosunek pokrewieństwa wobec Stefana oraz osoby o tych samych nazwiskach i imionach oraz osoby o nieustalonych imionach. Indeksy nie obejmują wykazu źródeł i bibliografii, szkiców i ilustracji.

634 Bobrowicz Jan Nepomucen 10

Böddeker Hans Kristofersson 305, 363 Bogdański Jan 36 Bohun Iwan 214, 215, 227, 228, 229, 238, 576 Boniecki Adam 28, 29, 31-33, 35-37, 40, 83, 119, 142, 162, 232 Borkiewicz Seweryn 30, 33, 35 Borneman Caspar 381 Bornstedt a. Bornstett Wolfgang 414 Borzewicki Jan 198 Borzęcki Paweł 447, 535, 536, 538, 544, 546 Brahe Per 420 Braniccy, rodzina 231, 352, 479, 595 Branicka Aleksandra Katarzyna z Czarnieckich zob. Czarniecka Aleksandra Katarzyna Branicki Jan Klemens 37,158, 161, 163, 164, 167, 231,247,352,436,479,509,544,555,567,585, 593, 595 Braunerhjelm C. A. G. 305 Bredow a. Bredal Peter 447 Brochowski Adam 259, 265, 266 Broel-Plater Włodzimierz Stanisław 570, 572, 575— 582,584-587 Broskowski Georg 87 Brückner Aleksander 271 Brun a. Braun Johan 314, 317 Brzostowska Jadwiga, zob. Czarniecka Jadwiga Brzostowski Cyprian, Paweł lub Hieronim 180, 182,186 Brzuchański Aleksander 149, 153 Brzuchowiecki (Briuchowieckij) Iwan Martynowicz 572, 581, 588, 589 Budziszewski Jędrzej a. Jerzy 86 Bukowiecki Jan (?) 79 Biilow Barthold 307, 364, 365, 371-374, 377, 381, 422, 425, 426, 427 Burłaj Kondrat 210 Butler Jakub 81, 87, 89-93, 98, 105 Butler Walter 90-92 Butler Wilhelm Gothard 179 Bużeński Andrzej 157, 161 Byszewski (Buzowski, Pozowski), oficer 161 Caillet Jacques 502-504, 507-509, 511-513, 517519,521,524-528,531,533,535-540,543,546550, 552-555, 557, 558, 562 Carlbom Johan Levin 260,264, 265, 305, 307, 308, 3 15,321,323,326,327,329,333,338,341,347, 348, 350, 353, 354, 356, 359 Carlson a. Carlsson Christer 399 Carlson Frederik Ferdinand 310, 344, 348 Cebrowski A ndrzej Kazimierz 332

Indeks osób Cedrowski Jan 500 Celewycz O. 98, 100-107 Cetner Aleksander 86, 234, 298 Chądzyński J. N. 303 Chevalier Pierre 183 Chlebowicz Jerzy Karol 191 Chmielecki Stefan 387 Chmielnicki Bohdan 147-150,152-156,158-162, 167,170-172,179,180,182,186,188-191,194, 201,203,204,209,210,212,214-216,218,220, 225-227,233,238-241,269, 361,407,499, 524 Chmielnicki Jurij 406, 497, 499, 588 Chodkiewicz Jan Karol 52 Chodkiewicz Jan Kazimierz 297 Chodkiewiczowie 7 Choiński Andrzej (?) 131 Choisy de, odbiorczyni listów Ludwiki Marii 340 Chojewski, oficer lisowski 64 Chowański Iwan Andrejewicz 478,480, 482-484, 486-489, 494, 496, 498, 500, 520-524 Chrystian IV, król duński 102, 108 Chrząstowski Hieronim 149 Chrząszcz Ignacy E. 34,143,147-150,152-157,253 Chwałkowski Mikołaj 508 Cieciszewski Wojciech 385-388, 475, 476 Clarstein Matthias Arnoldin 120 Codello Aleksander 524, 531, 558, 564 Colson Felix 517 Condé Henri Jules, książę dTnghien 504, 508, 509, 511,512,513,518,519,521,524,525,526,527, 5 28,531,533,535,537,538,539,540,543,546, 547, 548 Condé Louis de Bourbon 7, 502, 503, 504, 507, 509,516 Conti Torquato 91 Crasso Lorenzo 10 Czaadojew Iwan Iwanowicz 589 Czaplicki Samuel 160,573,576,578, 582,584-586 Czapliński Władysław 6, 12, 13, 18, 28, 43, 48, 60, 83, 87, 120, 123, 142, 184, 201-203, 206, 207, 210,275-279,282,283,288-291,295,303,411, 412,414-416,418-421,425,427,435-444,446, 447,449,454,457,458,460-468,470,485,502, 506,508,509,530,533,540,544, 548,549,552, 559 Czarnek Mikołaj 65 Czarnieccy, rodzina 14, 20, 28, 29, 32, 33, 34, 35, 36, 40, 45 ,4 6 ,4 7 , 48, 49, 56, 58, 59, 63, 67, 82, 83, 84, 85, 89, 91, 92, 93, 97, 115, 117, 158, 159,175,192,193,198,200,201,203,208,232, 247, 353, 385, 595 Czarniecka Aleksandra, zob. Krzęcka Aleksandra

Indeks osób Czarniecka Aleksandra, bratanica 36, 204, 231 Czarniecka Aleksandra Katarzyna (później Bra­ nicka), córka 37, 231, 479 Czarniecka Anna z Dubrawskich, bratowa 37,40, 122

Czarniecka Anna, krewna z linii rząsawskiej 38 Czarniecka Anna z Łuczyckich, babka stryjeczna 30, 39 Czarniecka Barbara z Łukowskich, bratowa 35, 37 Czarniecka Barbara, krewna zstępna z linii gniewięcińskiej 31 Czarniecka Barbara z Niedzielskich, krewna z li­ nii rząsawskiej 38 Czarniecka Dorota z Przyłęckich, praprababka 37, 38, 39 Czarniecka Elżbieta z Tynieckich, prababka 37, 38, 39 Czarniecka Jadwiga z Żerońskich, 1 v. Kobierzycka, macocha 33, 37, 121, 122 Czarniecka Katarzyna, siostra 37 Czarniecka Katarzyna z Moskorzewskich, babka 37 Czarniecka Katarzyna z Psarskich, krewna z linii rząsawskiej 29, 38 Czarniecka Konstancja Joanna (później Leszczyń­ ska), córka 37, 231, 246, 247, 352, 353, 383, 479, 480 Czarniecka Konstancja z Tęgoborskich, bratowa 37 Czarniecka Krystyna, bratanica 232 Czarniecka Krystyna z Rzeszowskich, matka 28, 33, 37, 122 Czarniecka Petronela Dorota, krewna z linii rzą­ sawskiej 29, 38 Czarniecka Zofia, pokrewieństwo nieustalone (?) 35 Czarniecka Zofia Aniela 36 Czarniecka Zofia z Bogdańskich, bratowa 37,204, 231 Czarniecka Zofia z Kobierzyckich, żona 33, 37, 44, 121, 122, 141, 142, 163, 246, 353 Czarniecki Albert (Wojciech), krewny z linii rzą­ sawskiej 29, 38 Czarniecki Aleksander, bratanek 37, 40, 328, 555 Czarniecki Aleksander, krewny z linii rząsawskiej 38 Czarniecki Andrzej, student w Bolonii, pokre­ wieństwo nieustalone 35 Czarniecki Andrzej, pokrewieństwo nieustalone 47 Czarniecki Cyriak, krewny wstępny z linii rzą­ sawskiej 29, 38

635 Czarniecki Dobrogost (Bonawentura), brat 34,37, 47, 49, 83, 92, 143, 232 Czarniecki Feliks, stryjeczny prapradziad 28, 29 Czarniecki Feliks, pradziad 29, 37, 38, 39 Czarniecki Feliks, stryjeczny dziad 29, 30, 37, 38, 39 Czarniecki Feliks, pradziad 29, 37, 38 Czarniecki Feliks, krewny z linii rząsawskiej 29, 38 Czarniecki Florian, stryj 2 stopnia z linii gniewięcińskiej 30, 39 Czarniecki Florian, stryj 2 stopnia z linii rząsaw­ skiej 29, 38 Czarniecki Franciszek, brat 34, 36, 37, 40, 122 Czarniecki Hieronim, prapradziad 28, 29, 32, 37, 38, 39 Czarniecki Hieronim, stryjeczny dziad 29,37,38, 39 Czarniecki Hieronim, krewny z linii gniewięcińskiej 30, 39 Czarniecki Jan, brat 34, 37, 40, 47, 118, 122 Czarniecki Jan, bratanek 37, 40 Czarniecki Jan, dziad 29, 31, 35, 37, 38, 39, 47, 122, 555 Czarniecki Jan, pokrewieństwo nieustalone 47 Czarniecki Jan Aleksander, krewny z linii gniewięcińskiej 30, 39 Czarniecki Jarosz, pokrewieństwo nieustalone 47 Czarniecki Jerzy, pokrewieństwo nieustalone 555 Czarniecki Jerzy, krewny z linii rząsawskiej 38 Czarniecki Kasper, pradziad 2 stopnia 29 Czarniecki Kazimierz, bratanek 37, 555, 585 Czarniecki Krzysztof, ojciec 28,29, 3 1,32,33, 35, 37,38, 39, 40, 47, 89,117, 121,122 Czarniecki Krzysztof, krewny zstępny, bliżej nie­ ustalony 479 Czarniecki Ludwik, krewny z linii rząsawskiej 38 Czarniecki Maciej, pokrewieństwo nieustalone 47 Czarniecki Maciej, krewny wstępny z linii gniewięcińskiej 30, 39 Czarniecki Marcin, stryj 31, 37 Czarniecki Marcin Ludwik, brat 37, 34, 35, 40, 43, 47, 49, 56, 61, 97, 98, 99, 117, 122, 143, 148,156,157,158,159,163,167,170,173,175, 176,183,193,197,198,202,203,204,205,208, 223, 230, 231, 293 Czarniecki Mikołaj, pradziad 2 stopnia 29 Czarniecki Olbracht, stryj 31, 32, 37 Czarniecki Paweł, brat 33, 34, 37, 47-49, 54, 55, 56, 60, 61, 63-65, 67-89, 91-93, 97-100, 104, 106, 116-118, 120-122, 198, 247 Czarniecki Piotr, brat 35, 37, 120, 122, 292, 303

636 Czarniecki Piotr, krewny z linii rząsawskiej 32, 36, 38 Czarniecki Piotr, krewny z linii gniewięcińskiej 29, 31, 39 Czarniecki Samuel, krewny zstępny bliżej nieusta­ lony 555 Czarniecki Stanisław, brat 33, 34, 35, 37, 47, 50, 83, 92, 122, 163, 239, 300 Czarniecki Stanisław, krewny z linii rząsawskiej 29, 35, 38 Czarniecki Stefan, krewny z linii gniewięcińskiej 30, 39, 162 Czarniecki Stefan herbu Prus tertio 28 Czarniecki Stefan Stanisław, bratanek 37,119,202, 293, 463, 587, 592 Czarniecki Szczepan 10 Czarniecki Tomasz, brat 34, 36, 37, 40, 122, 247 Czarniecki Władysław 353 Czarniecki Wojciech 47, 117, 122 Czarniecki Wojciech (Adalbert, Albert, Olbracht), brat 33, 37, 40, 122, 231 Czarniecki Wojciech, brat stryjeczny 31, 37 Czarnoccy 29 Czarnomscy (Czarnowscy?) 139 Czartoryski Kazimierz Florian 507, 525, 533, 538, 544, 549, 556, 557, 560, 561, 562, 563 Czerkaski Jaków Kudientowicz 581 Czermak Wiktor 12, 60, 109, 135, 191, 262, 425, 435,447-449,451-453,476-484,486,487,490496, 569 Czerny Seweryn 64 Czolowski Aleksander 55, 156, 157, 158, 159, 161 Czubek Jan 234 Czyżewski Zygmunt 560, 561

Indeks osób Deutremont a. d’Autrimont J. B. 421 Dębołęcki W. 50

Dłużewski Mikołaj 204 Nowak-Dłużewski J. 271 Dłużewski-Nowak Juliusz 529,551,553-555,565,567 Dobrzeński 341, 512 Dobrzeński Johann Ulrich 341,391,392,504,505, 512, 513 Dohna Karl Hannibal von 88, 89 Dolleczek A. 49 Dołgoruki Jurij Aleksiejewicz 493, 494, 496, 514, .524, 581 Dołgoruki Piotr 495 Domaszewski Stanisław Widlica 298, 392 Douglas Robert 289, 298, 301, 303, 305, 308, 309, 311,315,316,317,323,324,338,346,367,371, 372, 374, 375, 379, 390 Drobysz-Tuszyński Jan Florian 513, 533, 586, 587, 591-593 Drohojowski Andrzej 86 DroysenJohann Gustaw 344-346,350,354-357,464 Dubiecki Marian 149, 156 Duchnowski Maciej (?) 328 Duńczewski Stanisław 28 Duplesse s. Du Plesse Tomasz 174 Dworzaczek Włodzimierz 33, 192, 402 Działyński Jan Dominik 343, 345, 348 Dzidowski J. S. 37 Dzieduszycki Maurycy 48-51, 60, 64, 85, 86, 89, 91 Dzierzbicki Aleksander 328 Dzierżak a. Dzierżek Adam 204 Eberstein L. T. 442, 447, 454, 463, 466

Eberstein Ernst Albrecht 443 EkebladJohan 353

D aberbudt Christian 336

Engel Hans 254, 339

Daczko, płk kozacki 590, 591 Dahlbergh Erik 256, 258,259,262-264, 305-307, 309-312,314-318,321-327,333,337,341,346, 347, 350, 359, 365, 373-375,391-395,399, 400 Damus R u d o lf 258, 261, 262, 289, 293-295, 297, 350, 354, 357 Daniel, zob. Oliyeberg Daniel Daniłowicz Stanisław 116, 123 Dembiński Stanisław 30 Denhoff Henryk 265 Denhoff Teodor 538 Des Noyers Pierre 261, 274, 278, 287, 288, 293, 300,303, 308,309,312,316,318,319,321,326, 329,361-364,366,367,371,380,393,395,396, 400,403,448,477,485,503,547-550, 552-554, 557, 558, 562, 570, 571, 582, 584

Engelke W. 412-414, 416, 418, 419, 439

Enghien d’, książę 511, 525 Enouville 571 Erskein Alexander 287 Essen Alexander von 258 Estreicher Karol 19 Farges Louis 517 Fellenius Karl G. 373

Ferdynand, książę Alba, zob. Alba Ferdynand II, cesarz 47, 50, 82, 120 Ferdynand III, cesarz 120, 219, 284, 387, 388, 389 Fersen Otto Wilhelm 375 Filonenko, dowódca kozacki 132 Finek, komisarz elektora brandenburskiego 437, 446, 447

637

Indeks osób Fiodor III, car 522 Firlej Piotr (?) 111, 113 Forgell a. Forguell Georg 258, 362 Fox Gastón 7 Fragstein Johann Christian 387, 388, 389 France Anatol 349 Frąś Ludwik 30, 277, 281, 282, 286, 287, 290 Fredro Andrzej Maksymilian 507, 519 Fredro Jakub Maksymilian 77-80 Fredro Jan (?) 113 Fries Ellen 266 Fryderyk III, król 411, 418, 420, 422, 424, 427, 435, 436, 441, 458, 460, 464-467 Fryderyk Wilhelm, elektor brandenburski 18,344, 346,371,413,416,419,421,422,427-429,432437,441-460,462,466,468-470,476,488,496502, 504, 505, 507, 508, 528, 533, 535-537 Frydrychowicz S. 586 Gabrielsson, oficer szwedzki 322 Gallas Matthias 88, 89 „Gałga”, sułtan 233, 242 Gardie Jakub de la 375 Garliński a. Gorliński Marcin 55 Garnier Johann Heinrich 401, 405, 421, 432, 433 Gawroński Rawita Franciszek 21, 149, 152, 209, 215 Gazzotti D. Piętro 148 Gąseski a. Gąsecki Jan 494, 497, 498 Gembart Jan 200 Gembicki Jan 559 Gembicki Piotr 178, 276 Gembicki Paweł 113, 114 Gerardi Antonio 139 Gębica ]. 12 Ghazi aga Sefer 221, 233 Ghazi aga Subchan 356, 499 Girardini Joannes Morandus 399, 400, 401 Gloger Zygmunt 587 Gniewosz Mikołaj 70 Gniński Jan 418, 459 Gnoiński Andrzej 402 Gnoiński Olbrycht 86 Godlewski Jan 328, 427 Goes, baron, poseł cesarski 444 Goliński Marcin 496, 551, 581, 590 Golts a. Goltz Joachim 449 Gołobuckij Władimir Aleksander 124,127,128,129, 132,133 Gorajski Zbigniew 245 Gorczyn Jan Aleksander 18, 19 Gordon Dawid 427

Gordon Patrick 254, 256, 258, 260, 270, 289, 332,

350, 362, 366, 377, 379, 400, 506, 581 Gorffeldenken Junius 414 Gorgas a. Gorries von Gorgas Johan 314-318,321, 324 Gosiewska Magdalena 545, 550, 551 Gosiewski Wincenty Korwin 103, 106, 191, 351, 354,356,359,361,372,483,491,492,498,500, 522, 538, 545, 546, 548, 550-552, 556, 565 Gosławscy 29, 30 Gotkiewicz Marian 290 Gottorp, książęta 443, 448 Górka Olgierd 287, 290 Górski Konstanty 60, 66, 67, 69, 70, 71, 74, 80, 81, 82, 149, 178, 184, 354, 355, 357 Górski Stanisław 213 Grabjanka 1 8 4 ,2 1 2

Grabowski Ambroży 113,114,115,120,131,148, 179,184,185,186,187,189,190,191,192,193, 194, 261, 267, 269, 296 Grabowski Michał 198, 558 Graniewski, autor listu 571 Grau Stephanus 380 Grocholski Tomasz (?) 361 Grochowski Felicjan 56 Grochulski Hipolit 27, 32, 34 Grodzicki Krzysztof 150,153,154, 156-158,160, 161, 278, 425, 430 Gromadzki Andrzej 208 Grondskia. GrądzkiSamuel 148,150,152,289,291, 292, 300, 307, 308, 404 Grotus J. 575, 577-582 Grzymułtowski Krzysztof 360,388,389,411,412, 415, 416, 426, 427, 518 Guiche Antoine de Gramont 574 Gustaw Adolf, król 59, 61, 68, 71, 73, 74, 76, 77, 80, 82 Gyllenbasa 319 H allw ich H erm ann 83, 84, 87, 88, 89, 91

Hammersköld Peter 314, 315 Hatzfeld Melchior 386, 396, 397, 398, 399, 400, 401, 403 Heidenstein Reinhold 401 Helcel A ntoni Zygmunt 35, 593 Herbst Stanisław 6, 259, 260, 264, 275, 307, 308, 316, 321, 329, 338, 354, 359,401 Hermajze O. 56 Hiltebrand Jacobus Andreas 364, 366, 370 Hlebowicz Jerzy 482, 487, 575 Hniłko Antoni 495 Holm Torsten 305

638 Holstein Waldemar (Woldemar) von, hrabia 308, 314, 443 Hoppe Israel 67, 68, 69, 73, 74, 77, 80, 81 H orn Georg 7, 10 Horn Gustav Carlsson 308, 333, 341, 391 Horn Henrik 308 Hoverbeck Johann 422, 426, 427, 469, 484, 488, 489,496-502,504-506,508,509,512,516,526, 528,532,533,535-540,543-555,570,571,573, 592 Hruszajan581 Hruszewski Mychajlo 124,135,149,156,169,170, 172,176-178,180,184,186,194,201,205,218, 220,222,225,226,228,233,234,240,265,394, 402, 406 Hulanicki Hrehory 499 Hulewicz Łukasz 220, 261 Hult Johan 305 Hunia Dymitro Tymoszewicz 21, 129, 132 Huryn Władysław 491, 498, 514, 519 Hynek Zygmunt 549 Iliński Aleksander 155

Indeks osób Jaworski Franciszek 408 Jemiołowski Mikołaj 17, 202, 203, 209, 212, 213, 2 15,218,221,223,230,234,235,239,242,245, 2 61,265,271,274,297,300,304,308,309,319, 326,342-344,348,351,356,361-363,365-368, 370,371,373-376,380,381,393,395,404,407, 408,499-501,513-515,545,553,563,564,566, 567, 570, 571, 574, 577, 580, 586, 592 Jenike Ludwik 11, 12, 28, 43, 60, 67, 97, 121, 134, 148,156,173,191,198,202,203,215,281,309, 316,360,370,388,435,458,466,478,480,506, 538, 555, 561, 593 Jerlicz Joachim 51, 134, 149, 150, 194, 209, 211215,218,226,230,240,480,496,499, 500,563, 564, 567, 570, 571, 573, 576, 577, 579, 586588, 593, 595 J ermolenko A. F. 172 Jesman a. Jeśman Karol 556 Jewłaszewski Kazimierz 241, 242, 244 Jeziorkowski Andrzej 197 Jędrzejowski Stanisław 51 Józefowicz Jan 134, 159, 212, 240, 590, 591, 592 Judycki Mikołaj 498, 499, 520

Iwanicki, oficer lisowski 51 Kalicki Bernard 404 Jabłonowski Stanisław 509, 573, 591 Jakuszewski Gabriel lub Stanisław 51 Jan Kazimierz, król 22, 35, 36,159,160-163,168, 170-172,177-181,186,192,194,197-200,204, 206,207-209,216,217,219,220-222,225-228, 230-239,241,244,245,247,251,252,256-271, 273,276-280,282-297,299-303,305,310-313, 315,318-320,322,325,326,336,339,340,343345,348,349,354-356,359-365,367,372,377380,383-388,391,393,396-405,411,412,415, 418-420,422-427,429-436,438,446,458,459, 464,466,469,471,476-479,482-484,486-491, 496-500,505,507-509,512,513,518-525,527, 528,530,533,534,536-540,543-545,548,550, 552,557-559,561-567,573-586,588,592-594 Janczyński 403 Januszkiewicz, autor listu z Miedzyboża 407 Jarochowski Kazimierz 331, 342 Jarocki Jan (?) 91 Jaskólski Kostyn 155 Jaskólski Stanisław Mariusz 155,233,237,346,348 Jasnowski Józef 415, 424, 427, 430, 480-483, 491, 498,500-503,513,514,519,527,538,545,561, 565, 571, 582 Jastkowski Aleksander 564 Jaworowski Bartłomiej 50 Jaworowski Stanisław 50

Kalinowski Andrzej 51 Kalinowski Idzi 47, 50, 63, 66 Kalinowski Jan (?) 51 Kalinowski Marcin 138, 139, 149, 154, 155, 176, 177, 187, 194, 197, 202, 203, 204 Kalinowski Samuel 202 Kalinowski Seweryn 197 Kamocki Jan 197 Kaniowski 149 Kantemir a. Kantymir 52, 54, 56 Karol Ferdynand, królewicz 87, 89, 93, 182 Karol X Gustaw, król 253,256-259,262,264-266, 268-270,274,276-282,284-287,289-291,298, 299,303,305-318,320-328,330,332,337-339, 342,344,345,347-350,353,355,356,359-361, 364-366,370-377,379-381,390-395,397-399, 401,406,407,412-414,416,417,420,422,424, 426-429,431-434,436,437,446,448,452,461, 462, 469 Karol XI, król 284, 285 Karski Feliks 99 Karwat Wokicewicz (Wójcikiewicz) Seweryn 289 Kawiecki a. Kawecki Szymon 189, 298, 348 Kazanowski Adam 191, 192 Kazanowski Dominik Aleksander (?) 109, 113 Kazanowski Marcin 43,59,61,71,84-86,90,93,99101,103, 104,106-109, 111,112,114-119, 130

639

Indeks osób KerstenAdam 30,178,254,276,281,283,287,29^,

293, 301, 302, 316, 319, 320, 342, 350, 381 Kisiel Adam 124, 148, 154, 160, 172, 190, 191 Kłaje H erm an 466 Klinowski Maciej 290 Klobucziczki a. Klobusiczki (Kłobuszowski) Andras (Andrzej) 253 Kluczycki Franciszek Ksawery 538, 558 Kłobukowscy 32 Kłopotowski Konstanty 152-154 Kmicic Samuel 481, 484, 489, 494 Knaust a. Knausten Joachim 453 Kobierzyccy, rodzina 33, 121, 246, 254, 352 Kobierzycka Jadwiga, zob. Czarniecka Jadwiga z Żerońskich Kobierzycka Zofia, zob. Czarniecka Zofia z Kobierzyckich Kobierzycki Bartłomiej 121, 122 Kobierzycki Marcin 33, 122 Kobierzycki Stanisław 121, 122, 246, 254, 555 Kochowski Wespazjan 10,11,27, 30,148,150,152, 182-184,192,194,209,212-215,218,234-239, 242,244,245,254,262-264,267,268,270,271, 274,306,308, 310,323,348,362,377,378,402, 403,409,451,463,486,488,489,491,493,494, 500,506,508,519-522,525,526,530-533,536, 544,545,549,553, 555-557,560,561,563, 564, 566,567,570,571, 573-578,580-582,585,586, 588-593,595 Kock a. Koch Johan 179, 180, 210, 274, 294, 341 Komoniecki Andrzej 32 Komorowski Mikołaj 32 Komorowski Piotr 125 Konaszewicz Anaton 92 Kondeusz 502, 506, 509, 512, 513, 516, 525, 526, 528, 595 Koniecpolscy, rodzina 141 Koniecpolski Aleksander 138, 143, 182, 192, 234, 236, 237, 238, 241, 254, 257, 311, 356, 459 Koniecpolski Aleksander, syn hetmana 139 Koniecpolski Jan 253 Koniecpolski Remigiusz 121 Koniecpolski Stanisław, hetman wielki koronny 34,43, 54-57, 59-61, 6 3 -7 1 ,7 3 ,7 4 ,7 6 -8 0 , 8790, 92, 98, 108, 115, 119-121, 123-125, 127, 128,130,132-139,157,158,160,161,163,187, 237,264,311,318,319,326,357, 358,360,361, 366, 431 Koniecpolski Stefan 82 Konigsmarck Curt Christoffer 457 Konopczyński Władysław 120 Konstancja, królowa 32

Kordecki Augustyn 30, 281, 282, 287, 386 Korduba Miron 148, 149, 152, 153

Korecki Samuel Karol 138, 142, 163 Korta Adam 60 Koryciński Stefan 206,219,221,225,237,239,242, 257, 261, 266,28 9 ,3 1 3 ,3 6 0 Korycki Gabriel 149, 150, 153, 458 Korytkowski Krzysztof 197 Korzon Tadeusz 11-13, 22, 47, 54, 60, 69, 74, 81, 101,149,240,322,326,350,422,425,475,496, 497,502,506,507,516,520-522,524,530,533, 537,550, 563,565,569, 573-576, 582,584-586, 592, 594 Kosagow Grigorij 575, 586, 591, 592 Kosarzewski, autor listu 499, 500 Kossakowski Mikołaj Kazimierz 191 Kostomarow Nikołaj 588 Kotłubaj Edward 112, 186, 220 Kotowicz, najpewniej Kotowski Andrzej 492 Kotowski Andrzej 497, 498, 500, 531, 558 Kowalowski Kazimierz 521 Koźmian Andrzej Edward 121 Krajewski Jó zef Gustaw 120 Krajewski Michał 10-12, 27, 43, 59, 97, 134, 148, 156, 202, 215, 259, 364, 370, 408, 435, 593 Krall Jan 425 Kraszewski Ignacy Józef 492 Kraus Georg 406, 407

Krause Benjamin 430,431,432,434,502, 529, 530, 531 Krezowie 32, 122 Krępski Wojciech 113 Krupka Krzysztof, rtm. 315 Kruszewski Antoni Władysław 532 Krypjakewycz Iwan 147 Krystyna, królowa 182 Krzeczowski a. Krzyczewski Stanisław Michał 70, 136, 153 Krzeszowski (Rzeszowski, Ruszowski), oficer 161 Krzęcka Aleksandra z Czarnieckich 39 Krzykowski Wojciech 30 Krzyński W. 519 Krzyżanowski Julian 13 Kubala Ludwik 12,18, 60,1 3 9 ,1 4 3 ,1 4 7 ,1 6 8 ,1 7 2 , 178,181,183,184,200,216,218,220,222,225227,232-234,240,257-259,261,265-267,270, 276,285,293,294,296-298,300,308,310,313316, 323, 324, 326, 340, 342, 350, 353, 355357,359-361,363,367,370,374-380,385,386, 388,393-395,397,399,401-403,409,421,425, 427,433,435,436,454,458,464,466,471,475477, 479, 481,484, 502, 506

640 Kucharski Jan 64 Kuchowicz Zbigniew 60 Kuczwarewic a. Kuczwarewicz Marcin 163 Kudelka Ferdynand 48

Kuliczkowski a. Kulikowski Wojciech 71 Kulak Samuel 457 Kunakow Grigorij 156 Kuniński Jan 159 Kurek Gustaw 308, 323 Kuszewic a. Kuszewicz Kazimierz 150, 159 Kuszewic S., rajca lwowski 150, 405 Kuszyński (Kruszyński), rotmistrz chorągwi ko­ zackiej 70, 71 Kutrzeba Stanislaw 567 L abuda Gerard 183

Lanckorońscy 7 Lanckoroński Stanislaw 71,187,197,204,205,208, 226,232-234,236,238-242,244-256,258,259, 261, 264-296, 299-351, 384, 386, 388, 590 Lanckoroński Wespazjan 4 77,481-483,487,490492, 497-499, 507 Laski (Łaski) 312 Laskowski Otton 77, 78, 82 Lassen Axel 443, 460, 465, 467, 468 Latacz Eugeniusz 31-34, 36, 37, 40, 48, 53, 56, 61, 69, 99, 117, 143, 159, 184 Lauenstein Johan Streif von 70 Laurus 294 Lelewel Joachim 11 Leopold, cesarz 396-401 Lessel a. Lesli Alexander 105 Leszczyńscy 31, 352, 353, 479, 509 Leszczyński Andrzej 176,204,260, 265,266,284, 296,297,300,326,352,353,355,356,362,364, 385, 386, 388, 506, 548, 555, 567, 571 Leszczyński Bogusław 342, 383, 386 Leszczyński Jan 230,266, 279, 284, 285,286, 297, 303,349,355,356,360,363,383,385,386,387, 388, 396, 422, 426, 428, 505, 509, 525, 561 Leszczyński Wacław, zięć 31, 37, 231, 352, 353, 383,386,447,479,480,481,509,516,525,537, 550, 556, 558, 563 Leszczyński Władysław 352 Levin Louis SSI Levinson A rtu r 278

Lewoczyński Franciszek 241 Lhomel Georges de 364, 563 Libiszowska Zofia 60

Ligęza Hermolaus 77, 78 Lilliencrona Gustav 406, 407 Linde Lorenz von der 377

Indeks osób Linowski Z. 33, 35 Lionne Hugo de 5 03,504,507,511-514, 522,526528,533,536-540,542,543,545-549,552,556, 558,559,561-564,567,569,570,571,573,574, 577, 578, 580, 582, 593 Lipiński Wacław 99, 101, 102, 104, 107, 147, 157 Lipski Jan 121 Liske Ksawery 101-104, 106, 109-111 Lisola Franz 333,341,345,386,388,396-399,409, 419-422, 476, 502 Lisowski Stanisław 351 Loccenius Johannes 64 Lubieniecki Władysław 171, 294, 295, 300, 302, 303, 308, 310, 311, 315, 319, 322, 326 Lubomirscy 7, 13, 29, 143, 169, 291, 294 Lubomirski Aleksander 497, 498, 500, 550, 552 Lubomirski Jerzy 13, 88, 123, 126, 127, 131, 132, 134,138,140,141,143,150,183,204,206,220, 223,261,266,276,278,285,288,289,293,294, 299, 311, 314, 315, 318, 319, 322, 323, 325333,335,336,338,340,341,344,346,349,352, 357,358,361,383,385-388,390-394,400,403, 404,406,409,421,466,475,476,482-485,487, 489-492,494-509,511-514,516,518,519,521, 524,531,532,535,536,538,539,542-553,557559,561,562,564,567,569,571,574-582,584, 585, 587, 588, 592, 594 Lubomirski Konstanty 552, 575 Lubomirski Stanisław 29, 50-54, 61, 87, 123,135, 143 Lubomirski Stanisław Herakliusz 556, 561 Lubowiecki Władysławy 319, 321, 322 Ludwik XIV, król 422, 503, 508, 509, 512-514, 516-518,522,524-528,530,533,535,536,539, 543,545-548,552-554,556,560,562-564,566, 570, 574, 590, 592, 594 Ludwika Maria, królowa 143, 273, 293, 308, 317, 318,326,329,340,344,349,356,364-368,374, 378,383-385,409,422-424,441,444,458,459, 503,504,506,508,512,513,515,516,518,525, 526,533,535,538-540,543,545,546,548,552, 553,557,559,562,563,570,573,574,580,582, 584, 592, 594 Ludzicki Prokop 162 Lukas Stanisław 527 Lumbres Antoine de 364, 366, 368, 379, 387, 396, 422-425,476,477,484,485,497,499,502-504, 507,508,511-514,516-518,522,524-528,530, 532,533,535-540,542-549,552-556,558-564, 566,567,569,570,571,573,574,577,578,580, 582, 590, 592, 594 Lutomirski, miecznik czernihowski 159

641

Indeks osób Lachowski Jan 122 Lachowski Mikołaj 122 Łaszcz Samuel 1 71, 126, 130, 139 Łaszcz Samuel II 592 Łączyóski Józef 157, 160, 161, 593 Łoś Władysław (Jakub) 17, 218, 271, 289, 342, 351, 357,358,362,393,447,449,463,471,477,480, 486,487,490,491,493,494,497,499,500,515, 540, 574 Łubieński Maciej 121, 149, 155 Łubieński S. 82 Łuczycka Anna zob. Czarniecka Anna z Łuczyckich Ługowscy 265 Łukaszewicz J. 326 Łukowska Barbara 35 Łupniowski K. 519 Machowski Sebastian 210-213,298,300,303,325, 327, 572, 576, 581, 586, 587-589, 591 Macurek Josef 48 Mansfeld Phiłipp 88 Marchocki Paweł 77, 78 Marcinkowski Karol 12, 273, 275, 282, 283, 289, 290-292,296,298,300-305,307,308,310,313, 316-319, 321, 323, 324, 326-329, 331, 332 Mardefelt Conrad 292,305,333,346,347,364,432 Martinek Frantiśek 84 Maskiewicz Bogusław 143, 486, 487 Maszewski Jerzy 481 Mattisson, oficer w służbie rosyjskiej 103-106 Mazarini Giulio 423, 424, 477 Mazepa Iwan 558 Medeksza Stefan Franciszek 519-524,531,550,551, 556-558, 561, 563, 566 Medici de Matheo 451 Meger Michael 143 Mehmed a. Mohammed Girej, chan 586, 587, 588 Meinardus Otto 337, 380, 413-416,438,439,446, 458, 468, 471 Mencken Otto 7 Mengli Girej 237, 238, 240 Meyer Johann 182 Meyer Martin 1 0 ,1 9 ,1 8 2,183,254,260,262-264, 270,274,294,306,308,310,316,318,326,328, 329,332,333,335-338,346-348,353,355,361, 362,364,366,371,373,374,380,381,388,392, 409, 413-415, 418, 441, 453, 454, 463, 464 Mayter Paulus Berents de 139 Męciński Bartosz 82 Miaskowski Andrzej 187, 189, 190 Miaskowski Łukasz 134, 148

Miaskowski Wojciech 35, 158-160, 162, 182, 186 Michałowski Jakub 35, 37, 143, 313

Michnowicz Pawło 21, 124, 127, 130 Mielecki Jacek 130 Millet Guillaume 593 Minor Tobiasz 87, 88 Mitkowski Jó zef 262

Mittelstedt Georg 282, 283, 287 Moczarski Mikołaj 51, 64, 65, 74-78, 81, 90, 102, 112, 116, 121, 125, 126 Moersius 184 Mojsławski Paweł 51 Montecuccoli Raimundo 421, 425, 42.7, 428, 431— 434,436,439,440,443,446,448,451,457,461, 463, 465, 466, 468 Morawski Szczęsny 232, 272, 403 Morski Andrzej 88 Morstin a. Morsztyn Tobiasz 365 Morsztyn Andrzej 222, 266, 316, 391, 411, 422, 426,428,484,487,490,496,497,499,502,503, 505,513,514,518,539,542,543,545,546,555, 569, 576, 577, 578 Morsztyn Ludwik 35 Moskorzewski Andrzej 109, 110 Moskorzewski Jan 102, 108, 109, 110 Muchliński A ntoni 66 Muczkowski Jó z ef 261, 262 Müller Burchard 2 7 8,280,282,283,286,287,289, 290-292,305,310,412,416,418,419,424,425, 428,436-438 Müller S. 308, 333, 341, 391 Musioł Ludwik 36 Mużiłowski Sylujan Andrejewicz 210 Myszkowski 40, 117, 118, 184, 447 Myszkowski Ferdynand 32, 117 Myszkowski Władysław 40, 117, 118, 119, 182, 184,185,192,261,314,316,319,321,322,326, 447 Nadolski Samuel 67, 70, 71, 74, 75, 76 Nahorecki Samuel 586 Napierski Aleksander Kostka 183, 193 Naronowicz-Naroński Jan 118 Naruszewicz Adam 47, 51 Naszczokin zob. Ordin-Naszczokin Afanasij Ławrentiewicz Nesterenko Maksym 157 Niemcewicz Julian Ursyn 56, 57, 127, 160 Niemirycz Jerzy 301, 308, 407 Niesiecki Kasper 10, 11, 27-34, 36, 37, 40, 43, 44, 47,48, 59,9 0 ,9 7 , 113,114,117-119,121, 139, 202, 203, 291

642 Niezabitowski Ludwik 519, 526, 532, 561, 578, 580, 581 Nordensvann Carl Otto 305 N orrm an D avid 87 Nowak Tadeusz 12,13,261,262,322,325-327,329, 331-339, 341, 343-347, 349, 362, 421 Nowak-Dłużewski zob. Dłuźewski-Nowak Juliusz Nowakowski Franciszek Kandyd 345, 432, 440 Oboleński Michał Andrejewicz, książę 217 Obuchowicz Filip Kazimierz 351 Ochocki Gabriel 223 Odlanicki Jan Władysław Poczobut 492, 493, 494, 4 95,498,520,521,522,523,524,556,576,581, 583 Odrzywolski Jan 67, 68, 70, 135, 136, 138 Ogrodziński Wincenty 36, 40 Okolski Szymon 10, 28-31, 33-35, 40, 43, 44, 48, 59, 83, 97, 113, 114, 117, 118, 121-123, 125128, 130-132 Oleksicz Pawło 227 Oleskowski Hrehory Werbicz 159 Olędzki a. Olendzki, Olencki, por. chorągwi w pułku hetmańskim 197, 198 Olszewski Marcin 407 Opaliński Jan 534 Opaliński Krzysztof 10, 197, 199, 201 Opaliński Łukasz 10, 266, 481, 482, 507 Opaliński Piotr 412, 415, 421, 439, 446, 453, 454, 468, 471 Ordin-Naszczokin Afanasij Ławrentiewicz 520, 521 Orhap Johan Magnus von 581 Orsini Virgilio 293 Osiecki Jan 508 Osiński Samuel 252 Ossoliński Jerzy 148, 151, 167, 172, 174, 477 Ossoliński Mikołaj 328 Osten Carl Heinrich 333, 577 Ostrogski, zob. Zasławski Władysław Dominik Ostroróg Jan 46, 52 Ostroróg Mikołaj 129, 136, 138, 151, 335, 336 Ostrzanin a. Ostranica Jacko 21, 129, 130, 131 Oświęcim Stanisław 135, 138, 139, 176-186, 191— 194, 326 Oxenstierna Axel 68, 80 Oxenstierna Bengt 289,303,30-309,398,412,413, 415, 417, 420, 422 Oxenstierna Erik 284, 333, 350 Oxenstierna Gustav 322

Indeks osób P ac Krzysztof 361, 477, 478, 481, 483, 484, 486, 489,490,492,493,497-500,504,512-514,516, 518-520, 525, 537, 555, 556, 558, 576 Pac Michał 477, 483, 485, 489-493, 495-500, 504, 512-514,518-521,526,555,556,558,562,564567, 576, 586, 591, 592 Palbicki (Palbitzki) Matthias 594 Panek Kacper 99 Panek Mikołaj 85, 99, 100 Pasek Jan Chryzostom 11, 17, 23, 28, 49, 61, 121, 428,435,437-439,442,444,449,451,454,460, 461,469-472,478,480,482,486-489,491,493495, 515, 524, 526-528, 571, 573, 594, 595 Pastorius Joachim 10, 19, 150, 379 Pauker J. 432 Pauli Żegota 46, 47, 51, 52, 218 Pawiński A d o lf 12, 14, 15, 28, 33, 36, 40, 83-85, 122, 198, 231, 232, 245, 246, 289, 293, 459 Pawluk, zob. Michnowicz Pawło Pels Paul 169, 175, 179, 180, 184, 209-213, 215, 217 Peruski 269 Pęcławscy 46, 139 Pfalz-Sulzbach Philipp 262, 375 Philippson zob. Marsilius a. Marchel Philippson Piasecki Paweł 132, 134, 136, 138, 150, 151 Piaseczyński Kazimierz 103, 106, 138, 430, 460462, 466, 467 Piekarski Adrian 404-408,418,420,441,450,451, 500, 526, 527, 575 Piestrzecki Bartłomiej 332,545,546,548,564,567, 581 Pieszewski Marcin 113 Pietrowskij M. N. 170, 210 Pignatelli Antonio 533, 536, 590, 594 Pilichowski Czesław 264 Pinocci Hieronim 143, 171 Piotr Wielki, car 522 Piotrowski Wojciech 51, 328 PiwarskiK. 119 Piwowarski 37 Planting W. Gyllenbasa 319 Platen Nicolaus Ernest 338 Platens von Bericht 416 Plebański Jan Kazimierz 260, 530, 598 Pleitner Johann 374 Pless a. Plesse Jeronimus 81 Płaza Aleksander 267 Podbereski Hrehory Kazimierz 498 Podgórski (Mosbach) August 516 Podhorodecki Leszek 329

643

Indeks osób Podlodowski Mikołaj 336, 406 Pokrowski 103 Połubiński Aleksander Hilary 251, 256, 261, 324, 403,415,424,429,430,479-484,486,487,491, 498, 582 Poniatowski Ludwik 77 Porayski, oficer dragonii Czarnieckiego 328 Porszniew Borys F. 87 Posselt Moritz C. 254 Potoccy 7, 141, 329 Potocki Andrzej 227, 235, 236, 298, 327, 509 Potocki Jakub 327, 339, 509 Potocki Leon 492 Potocki Mikołaj 37, 125, 126, 127, 132, 136, 143, 147,148,149,153,155,156,161,168,169,170, 171,172,173,174,175,176,177,178,182,184, 185,186,187,188,189,190,193,194,195,197, 198, 199, 203, 208 Potocki Paweł 10, 11, 27, 43, 59, 83, 97, 100 Potocki Piotr 127, 138, 170, 203, 211, 216, 226, 228, 229, 234, 290, 293, 295, 298 Potocki Rewera Stanisław 80, 81, 129, 130, 138, 149,151,152,154,187,189,206,208,209,210, 219,225-228,230,232-245,268,300,386,398, 427,472,477,509,512,519,539,544,561,570, 571, 573, 584, 585, 587 Potocki Stanisław Szczęsny 11 Potocki Stefan 149, 150, 152, 154, 156, 170 Potocki Szczęsny 581, 582 Potocki Wacław 294 Prażmowski Mikołaj 475,477,482-485,487,489— 492,494,496-502, 504,506,509,513,516,521, 523,525,544,557,558,562,563,567,582,587, 588 Priorato Gulado 451 Prochaska A ntoni 48 Prozorowski Simeon Wasiliewicz 103, 104, 105, 106 Pruszowski Franciszek Kazimierz 351 Przecławski Aleksander 290 Przecławski Ludwik 312, 315-317 Przerembski Zygmunt 302 Przerębscy 32 Przespolewski Jan 116 Przeździeccy 332 Przeździecki Aleksander 198, 344, 558 Przyboś Adam 13, 19, 28, 40, 43, 60, 69, 83, 97, 142,191,198,202,203,207,210,251,258,260, 2 75,278,280,283,291,292,359,363,370,380, 420, 466, 496, 513 Przyjemski Krzysztof 256, 257 Przyjemski Mikołaj 314

Przyjemski Stanisław 90 Przyłęcki Hermolaus Aleksander 62, 63 Przyłęcki Stanisław 54, 57, 60, 63-71, 73-80, 135 Psarska Katarzyna 29 Pufendorf Samuel 10, 258, 266, 270, 308, 314, 315, 318,322-324,326,348,350,373,376,393,395, 431 Questenberg Gerhard 87 Raczyński Edward 517

Radeke Joachim 289 Radoszewski Andrzej 254 Radymiński Marcin 271 Radziejowski Hieronim 197, 199, 200, 233, 252, 253, 254, 265, 274, 302, 308, 314, 361 Radziwiłł Aleksander Ludwik 101 Radziwiłł Bogusław 185, 186, 192, 220, 261, 328, 4 22,424,430,432,436,466,478,482,487,491, 495,497,498,500,501-503,513,514,519,527, 538, 539, 545, 556, 561, 565, 571 Radziwiłł Jan 514 Radziwiłł Janusz 186, 220, 233, 244 Radziwiłł Krzysztof 6 6 ,9 8 ,9 9 ,1 0 1 ,1 0 3 ,1 0 4 ,1 0 7 , 109, 121 Radziwiłł Michał Kazimierz 261, 294, 297, 425, 483, 516, 521, 524 Radziwiłł Stanisław Albrecht 109, 149, 153, 216, 230 Radziwiłłowie 7, 85, 92, 134, 135, 139, 149, 153, 169,174,178,184,186,189,200,202,209,212, 216,500,539 Rajewski a. Rajecki Piotr 328 Rakoczy Jerzy I I 162,171,179,180,217-219,252, 285,294,295,297,300,302,303,308-312,315, 319,322,326,344,349,380,385,390-395,3974 09,4 1 1 ,4 2 2 ,4 2 5 , 450 Ralamb Class 365 Ranotowicz Stefan 262 Rasch F. 426 Ratkie a. Retkie Andrzej 70 Rawita Gawroński zob. Gawroński Rawita Fran­ ciszek

Rehnschild Gerd Antonisson 328 Reinfelt B. 412 Rej 525 Rembowski Aleksander 99, 102-112 Ridderhielm Israel 254, 332, 361 Riese August 354, 355 Rist Peter Frederik 447, 448 Rogowski a. Regowski Samuel 304 Roker a. Rokier, porucznik lub rotmistrz 82

644 Rokitnicki Jakub 327 Romodanowski Grigorij Grigoriewicz 581, 582, 583, 584 Rosencrantz Günther 376, 377, 380 Rossowski Jan 54 Rosznecki Stanislaw 454, 458, 464 Rotermund Tomasz 50 Rothlieb Philipp 374, 381 Rożewski Walery 509, 511, 512 Rudawski Wawrzyniec 10,11,14 8 ,1 5 0 ,1 8 4 ,1 9 4 , 197,218,228,239,253,254,267,268,270,274, 294,297,305,310,362,367,368,370,376,380, 407, 408, 458 Rudnicki Adam 113 Rudnyckyj Stepan 56, 57 Rudomicz Bazyli 310, 401 Rudziński Atanazy 292, 293 Rupniewski a. Rupniowski Krzysztof 267 Rusieccy 143, 147, 153, 157, 171 Rusinowski Stanisław 50, 51 Ruszczyc Roman 239, 561 Rybiński, rotmistrz 79 Ryszkowski Jędrzej 51 Rzeczycki Jerzy 162 Sadowski a. Sadofsky Wenzel 287 Sujkowski Alojzy 446, 468, 471, 486 Samowidec 212

Sapieha Jan Fryderyk 149,326,327,339, 509,582, 583 Sapieha Krzysztof 489 Sapieha Lew (Leon) Kazimierz 98 Sapieha Paweł 302, 374, 478, 487, 488, 489, 495, 538, 555 Sapiehowie, rodzina 7,150,151,155,203,217,222, 3 02,306,311,319,327,332,350,374,394,402, 4 04,478,481,482,483,484,486,487,488,489, 4 90,491,492,493,494,496,498,499,506,507, 518, 521, 532, 544, 576, 577 Schaffgotsch Hans Ulrich 88 Schaum Constantinus 315, 425 Schlangenfelt Melchior 287 Schletzer A. 347 Schlippenbach 269 Schlippenbach Christofer Carl von 398 Schmidt R. 412 Schnitz Johan 377 Schönhoff Jerzy a. Grzegorz 355, 356 Schottmüller K urt 331 Schulz Casper 270, 308, 350, 444, 469 Schütz Johann Helwig 432 Schwerin Otto 422

Indeks osób Scultetus Joachim 570, 571, 573 Sefer Ghasi aga zob. Ghazi aga Sefer Seredyński Władysław 519, 563 Siarczyński Franciszek 35, 90 Siemaszko Jan 113 Sieniawski Adam Hieronim 149, 155 Sienkiewicz Flenryk 317, 331, 598 Sienkiewicz Karol 117, 517 Sierakowski Jędrzej 77, 91 Sikora Ludwik 262, 264, 265, 267, 270 Silverstolpe Carl 305 Silicz Onikiej 499 Silnicki W. 563 Simson Paul 73 Sinclair a. Sincler David 322 Sirko Iwan 588, 589, 591 Sjôberg N. 353 Skalski, oficer dragonii Czarnieckiego 328 Skidan, przywódca kozacki 129 Skoraszewski Władysław 441, 486 Skotnicki Walenty 161 Skowieski Jan 127 Sleżyński a. Slesiński, Slężyński Władysław 63, 64, 66 Sławęcki Jan 51 Sławiński Jan 64 Służewski Stanisław 327 Smolka Jan 314, 317, 331 Sobiescy 7 Sobieski Jakub 51, 52 Sobieski Jan 11, 222, 234, 318, 339, 366, 509, 538, 567,569,572,573,574,575,576,577,578,579, 581, 589, 592, 593, 594 Sobieski Marek 156, 182, 207 Sokolnicki Andrzej 298, 300 Sokołowski Andrzej 197 Sokół Marcin 113 Soli Karol 477 Sołowiew S. M. 486, 576, 581 Somnitz Laurentius 380, 422 Sośnicki Daniel 208, 298 Sorensen Soren Anthon 467 Sparr Otto Christopher 374 Sparre Carl Larsson 321, 324, 375, 407, 427, 453 Spieralski Zdzisław 60, 117, 118 Sporman Albert 305 Stabrowski J erzy 221 Stanisław August Poniatowski 11 Stanisławski Michał 401 Starowolski Szymon 30, 64, 140 Staszewski Janusz 81 Stefan, wojewoda mołdawski 233

645

Indeks osób Stellanowicz Krzysztof 284

Tarnowski Jan 477, 518, 519

Stenbock Erik 149 Stenbock Gustav Otto 306,326,333,338,344,348, 350,364,371,372,375-377,380,381,390,395, 398-400 Stenbock Reinhold 305, 319, 375 Sternbach Heinrich 281, 282, 287, 289, 342, 401, 405-407 Stępczyński Sebastian 51 Strahlmann H. 371 Strasburger, generał w służbie rosyjskiej 589 Strojnowski Stanisław 51 Struś Mikołaj (?) 91 Subchan Ghasi aga, zob. Ghazi aga Subchan Sulima Iwan 124 Suliszowski Stanisław 78 Sulmirski Wojciech 51 Sulzbach zob. Pfalz-Sulzbach Philipp Sułkowska Irena 45 Sumejko Prokop 157 Swarczewski Hieronim 51 Sygański Jan 295 Szajnocha Karol 28, 149, 154, 155, 194, 593 Szandarowski Teodor 323 Szarli a. Sarli Jakub 105 Szczawiński Jan Szymon 187 Szczotka Stanislaw 32, 319, 350 Szein Michał Borysowicz 105, 106-110, 112 Szelągowski A dam 48, 63, 71, 76, 77, 82, 86 Szembek Fryderyk 69 Szemberg Teofil 46 Szemberk Jacek 149-152, 154,155, 225, 230,239, 240,252,254,258,308,315,316,326,328,339, 340 Szemberk, brat Jacka 150 Szeremetjew Wasyl Borysowicz 490, 500 Szilagyi Sandor 162, 169, 171, 240, 293-295, 300, 302,303,308,310,311,312,315,319,322,326, 380, 390, 393, 397-399, 401, 404-407, 425 Szlichtyng Wespazjan 402 Szulga Mikołaj 357, 358 Szutoj W eniamin E. 130 Szyminowski Szymin 127

Taszycki Władysław 117 Tazbir Janusz 320 Tedwin Jan Henryk 328, 455, 487, 530, 553 Temberski Stanisław 262-267, 270, 271, 274, 297, 298, 357, 362 Temruk, rotmistrz chorągwi kozackiej 70 Teodorczyk Jerzy 63, 64, 67, 69, 70 Tetera Paweł 162,562,572,574-578,586-590,592 Teuffel Maxymilian 70 Theiner Augustyn 259, 293, 345, 422, 522 Thulden Christoforus 10, 19, 291, 308, 335 Thurn Heinrich Mattias 7 Tilly Werner Tserclaes 7 Tomilenko, przywódca kozacki 130 Tomkiewicz Władysław 28,109,119,124,126-128, 132, 136, 143, 167, 168 Torres Joannes 171, 172, 184 Torstenson Leonhard 7 Tretiak Jó zef 50, 51, 52 Troniewski Jan 113 Trzebicki Andrzej 226, 257, 259, 308, 309, 421, 475-477, 481, 519, 552, 557 Tuczyński Krzysztof 116 Tuhaj bej 136, 153-155 Tukalski a. Tokolski Anastazy 588 Turrenius zob. Thurn Twardowski Samuel 114, 213-215, 234, 449 Tymieniecki Aleksander 365 Tyszkiewicz Eustachy 465 Tyszkiewicz Krzysztof'225, 234, 238, 239, 241, 242-244, 246, 295, 298, 327 Tyszkowski Kazimierz 83 Tyzenhauz Jerzy 194

Sladkowski Piotr 287, 291 Slężyński zob. Sleżyński Władysław Smiarowski a. Smiarowski Jakub 160 Świderski Jan Samuel 511,518,525,533,535-537, 546, 549, 552, 557, 561, 562, 564, 567 Świerzawski, autor listów spod Beresteczka 182, 183

U gel a. Uggla Clas Classon 452 Ujejski Benedykt 201 Ujejski Tomasz 533, 544 Uliński Jan 155 Uliński Tomasz 187 Uruski Seweryn 36, 40 Veltze Alois von 451 Vidoni Petrus 218, 233, 234, 237-239, 278, 284, 291,293,295,367,368,383,384,396,401,405, 423, 441, 458, 463 Vimina Alberto 148 Wadowski Stanisław 153 Wajnsztejn O. L. 87 Wajsblum Marek 402

646 Waldeck Georg Friedrich 338, 341, 347, 348,349, 350, 375, 392 Waldeck Josjas 391, 395 Walewski A ntoni 251,370,387,388,396,400,403, 411,418,421,425,427,428,430-436,439,440, 444,448,451,455,463,464,466,471,476,478, .484, 488, 502, 504, 523 Walewski Stanisław 254 Waliszewski Kazimierz 423, 424, 475, 477, 485, 503,504,507,509,517,524-528,537-540,546, 557, 571 Wallenstedt Olaf 264 Wallenstein Albrecht 7, 83-85, 87-93 Warschauer A d o lf 331, 335, 337 Warszycki Stanisław 261 Washington George 11 Wassenberg Everhard 109 Wąsowicz Krzysztof 198, 199,209,213, 232, 244, 264, 314, 328, 343, 573 Wąsowicz Ludwik 313 Wąsowiczowie 292 Weeseman Anton Gunther 280, 281, 305 Wegner Jan 256, 331, 332, 349, 350 Weinbeer, agent elektora brandenburskiego 101, 102, 104, 106, 109, 110 Weissenstein Alexander 365 Wejher Jakub 235, 260, 278, 308, 309, 346, 360, 363 Wejher Ludwik 116, 158 Wesselini a. Wesselenyi Ferencz 252, 390, 401 Westrin Theodor l i i

Węgierski a. Wengierski Albrecht (Wojciech) 87, 89 Węslawski Samuel 591, 592 Wężyk Jan, arcybiskup 125 Wichrowski Krzysztof 149 Wielądko Wojciech 28 Wieliczko S. 149,184, 212,-215 Wielopolski A lfred 411 Wielopolski Jan 171, 297, 309, 312, 315, 326, 344, 386, 419, 544 Wieruski a. Wierutzki Stefan 88, 89, 91 Wierzbowski Stanisław 258, 342, 362 Wilczkowski Adam 500, 564 Wilkowski Władysław 426, 554, 563 W imm er Jan 17, 117, 118, 143, 175, 208 Winckler Stefan 594 Wirtz Paul 277, 278, 280, 282, 286,287, 289, 303, 321,360,361,366,390,392,393,402,409,412, 414-420, 422, 424-426, 432, 436-441 Wisłocki Jerzy i i i

Wiszowaty 154

Indeks osób Wiśniewski Jan 27, 28, 3 6 ,134,141, 200, 204 Wiśniowieccy 141 Wiśniowiecki Aleksander 61 Wiśniowiecki Dymitr 323, 339 Wiśniowiecki Jeremi 34, 108, 135, 136, 138, 139, 143,167,168,170,172,174,175,185,187,189, 327 Wiśniowiecki Konstanty 298, 366 Witowski Stanisław 195, 301-306, 308, 320, 325, 327, 340, 564 Wittenberg Arvid 253,256-259,265-270,276-278, 280, 286-289, 303, 308, 309, 351 Wittgestein a. Wittgenstein Johann 380 Władysław IV, król 31,44, 82,85-89,98,101,104, 106-108,112-116,119,120,123-125,128,130, 133-135, 139, 141-143, 147, 155 Władysław Jagiełło 28 Wojakowski Jan 536, 549 Wojeński Stanisław 500 Wojniłowicz Gabriel 149,153,189,304, 327, 371, 374, 377, 414-416, 454, 487, 552 Wojsza a. Woysza Stanisław 182, 186 Woldemar, zob. Holstein Waldemar, hrabia von Wolff Adam 14, 86 Wolff Fromhold 260,267,269,274,275,277-282, 286, 287, 521, 539 Wolfsberg B. 344, 367, 394, 420, 422, 424, 426 Wołczenko Jaśko 157 Wołczyński a. Wołuczyński Jacek 206 Woronicz Teodor 111, 112 Wójcicki Kazimierz Władysław 294, 506 Wójcik Zbigniew 225,226,233,552,569,572,573, 575, 584, 586, 587, 590 Wrangel N N 591 Wrangel Carl Gustav 77, 80, 81, 259, 260, 289, 292,305,321,326,333,334,338,339,341,346348,350,364,366,367,370,374,381,389,393395, 412, 414, 419, 426, 432, 448, 457, 590 Wrangel Gustav 538, 594 Wrangel Herman 68 Wreich Christian 432 Wrzesowicz a. Wrzesowic Johann Weyhardt 281, 283, 338 Wrzosowski, autor listu 472, 476 Würzburg a. Würtzburg, Winzburg Hans Georg (Jörgen) 399 Wyczyński Aleksander Jałbrzyk 157, 161 Wydżga Jan Stefan 294, 364, 365, 366, 367, 380, 506 Wyhowski Iwan 21 2 ,213,214,215,233,482,572, 586, 587 Wysocki Aleksander 508

647

Indeks osób Zaborowski Franciszek 45 Zaćwilichowski Mikołaj 139, 149, 150, 210 Zadzik Jakub 77-80, 108, 113, 121 Zakrzewski Sebastian Krzysztof 69 Zakrzewski Stanisław 34 Zaliński Samuel 74 Załęski Stanisław 215, 475 Załuski A. 51 Załuski Jan Konrad 258, 530 Zamojska Maria Kazimiera 593 Zamojski Jan, kanclerz 31 Zamojski Jan 187, 239, 251, 311, 313, 316, 365, 425, 527 Zamojski Marcin 593 Zamojski Tomasz 56, 63, 114, 387 Zasławski Władysław Dominik 70, 73, 131, 139, 253, 257, 261, 327 Zbaraski 90 Zbigniewski Prokop 51, 52

Zbrożek Michał 252, 315, 339, 340 Zdanowicz Anton 210 Zgierski Krzysztof 113 Zołotareńko Wasyl 493, 494, 499, 500 Zygmunt III Waza, król 31, 32, 33, 34, 50, 51, 54, 56, 57, 59, 63, 64, 66, 78, 80, 81, 86, 90, 91 Żegocki Krzysztof 397, 406, 414, 415, 438, 439, 446 Żelisławscy 39 Zelisławska Barbara z Czarnieckich 39 Żelisławski Andrzej 39 Żelisławski Maciej 39 Żeromski Kazimierz 522, 531, 540 Żerońscy a. Żeromscy 33, 121 Żerońska Jadwiga, zob. Czarniecka Jadwiga Żółkiewski Aleksander 155 Żółkiewski Stanisław 48 Żurkowski Stanisław 52, 56, 57, 63, 64, 387

Indeks nazw geograficznych *

Aabenraa 443 Aagaard 458 Aarhus 460, 461, 467 Aebeltaft 467 Aleksandrówka 237 Ais (Alsen),'wyspa 443, 446, 447, 448, 449, 451, 453, 458, 459, 461, 462, 512 Altmark 82 Amsterdam 139 Andruszów 540 Angeln, okręg 441, 442, 443, 446 Angermünde 416 Anklam 416, 471 Apenrade 443 Apenrade zob. Aabenraa 443 Arensberg 470 Austria 49 Baba 580, 582 Babice 353 Babimost 412 Bachczyseraj 587 Bachninowice 46, 139-142, 171 Bajów 101 Balina 220 Bałabanówka 147, 214 Bałaszowce 54 Bałtyk, morze 120 Bar 40, 55, 63, 123, 125, 126, 136, 143, 147, 148, 154, 155, 215, 218, 234, 564, 572, 573 Baranów 325, 326, 327, 394 Barczewo 81 Bardyjów 294

Barmstedt 468 Barnimie 413 Basia, rz., dopływ Proni 492, 493, 494 Basznia 563, 566 Batoh 8, 35, 202,203, 204, 205, 206, 207, 230, 293 Belkowka 188 Bełskie woj. 172, 291 Bełżyce 394 Beresteczko 40, 170, 180, 181, 182, 183, 184, 185, 186, 188, 191, 192, 193, 194, 200, 201, 325 Berezyna, rz., dopływ Dniepru 489, 490,491, 578 Berlin 22, 413, 416, 420, 421, 422, 424, 426, 432, 439, 440, 458 Bersady a. Berszada 591 Beskidy 289 Będzin 277, 279, 280, 282, 283, 286, 287, 401 Bętkowice 99 Biała 112 Biała Cerkiew 124, 125, 134, 188-192, 194, 233, 238, 573, 575-577, 587, 588, 590, 593, 594 Białopole a. Biełopole 194 Białoruś 500, 514, 524 Biecz 169, 176, 177, 217, 233, 252, 293, 294, 295, 302, 315, 318, 328, 343, 380 Bielawy 257 Bielsk Podlaski 311, 524 Biliczki a. Bilicze 187 Biłgoraj 312 Birże 376 Biskupiec 372, 375 Bjorsodde 462 Błonie 333 Bnin 341

* W indeksie znajdują się nazwy geograficzne zarówno z tekstu, jak i z przypisów. Pominięto miejsca wydania książek, miejsca wystawienia listów i dokumentów zostały uwzględnione, pominięto też określenia miejsc niemające odpowiedników w podziale administracyjnym (np. starostwa). Usiło­ wano konsekwentnie podawać siedemnastowieczne, polskie brzmienie nazw, zamieszczając odpowied­ nie rozwiązania.

650 Bobenice 499 Bobolice 413 Bobrowica (Bobrownica) 578 Bogdanowa Okolica 106-110 Boh, rz. 1 2 3 ,2 2 9 ,2 30,235,236,238,241,244,407 Bohusław 126 Bohuszowce a. Bohuszówka 219 Bojarka 592 Bolesławiec 342 Bolonia 35 Bordesholm 441, 468 Borowica 128 Borszczagówka 213, 573 Borysów 490, 491 Boryspol 576, 577 Braciaw 230, 236, 237, 238, 244, 575, 591 Bracławszczyzna, braciawskie woj. 230, 575, 591 Braniewo 71 Brda, rz., dopływ Wisły 335, 346 Briańsk 581 Brodnica 60, 78-81, 337, 374, 376, 377 Brody 135, 154, 311, 573 Bronowice 307 Bruchnal k. Jaworowa 566 Brunsberga a. Brunsberg, zob. Braniewo Brześć Kujawski 333, 373, 374 Brześć Litewski 381, 398, 404, 480, 483 Brzeziny 257, 593 Brzeźno 71 Brzozogaj 339 Brzozy 387 Bublitz zob. Bobolice Buczniawa 571 Budziak 139 Budzin zob. Bużyn Budzisz (Budisch) 431 Bug, rz., dopływ Wisły 350, 355, 395, 399, 480, 481 Buk k. Poznania 428, 429 Busko 216, 573 Busza 234, 235, 236, 238, 246 Buturyn 581 Buzowka a. Buzówka 239 Bużyn 161, 431, 588, 589 Bychów 500 Byczyna 31 Bydgoszcz 76, 335, 336, 346-348, 350, 371-373, 418, 432 Bytów 70, 381 Bzura, rz., dopływ Wisły 253, 256

Indeks nazw geograficznych Carogród 134 Carowe Zajmiszcze 110 Charzowce 54 Chełm 206 Chełmno 372, 375, 376 Chęciny, chęciński pow. 47, 540 Chlebówek 414 Chmielnik 194 Chociłowice 585 Chocim 45-47, 49, 51-56, 237 Chociwel 414 Chodzież 338 Chojnice 364-368, 370, 371, 373, 377, 380, 422, 430 Chyrów 315, 318 Chyżów a. Chyszów 329 Ciechanowiec 545 Ciechanów 373 Cieplice 293 Cieszyn 288 Cisów (Cisowa, Czyżów ?) 70 Cudnów 187, 573 Cybulew a. Cybulewo 242 Cybulnik, rz., dopływ Dniepru 152 Czaplinek 426, 471 Czarna 28, 162, 260 Czarne, zob. Hamersztyn Czarnca 12, 15, 28,-32, 35, 36, 40, 44, 45, 47, 58, 9 7 ,1 1 5 ,1 1 8 ,1 1 9 ,1 2 1 ,1 2 2 ,1 3 3 -1 3 5 ,1 3 9 , 141, 142,162,163,169,176,200,204,231,232,244, 2 46,247,251,301,364,385,501,502,527,567, 594, 595 Czarniecka Wola, zob. Kąty Czarnków 427, 429, 430, 432, 434 Czarnowo 371 Czarny Ostrów 406 Czechy 34, 49 Czehryń a. Czehryn 158, 160, 172, 225, 226, 406, 407, 588, 589 Czemierniki 481 Czereja 494, 498, 519, 524, 527, 530 Czerkasy 124, 127, 148, 149, 152-154, 170, 172, 230, 589 Czerniejowce 234 Czernichowskie woj. 159, 245 Czernihów 187, 233, 497, 499, 500, 578 Czersk (mazowiecki) 329, 395, 398 Czersk (pomorski) 430 Czerwińsk 350 Czerwony Dwór 120 Częstochowa 280, 287, 355, 370, 378, 380, 383— 390, 392, 394, 395, 397-401, 498, 500, 502

651

Indeks nazw geograficznych Człuchów 70, 367 Czołhański Kamień 156 Czorsztyn 261

Falkenburg, zob. Złocieniec Fanó, wyspa 463, 465, 467 Fastów 125, 126, 188, 189, 190, 191 Fionia, wyspa 455, 457, 461-465, 467 Firlejówka 571 Fleckeby a. Fleickeby 442 Flensborg (Flensburg) 443, 446, .447, 468 Fontainebleau 503 Francja 503, 526, 539 ' Frankfurt n. Odrą 300, 416 Frederiksodde (Fredericia) 443,446,447,453-455, 457, 460-465, 467 Freinwalde, zob. Chociwel Furstenau, zob. Barnimie Frysztat 288, 289

Dabei 470 Dania 40, 411, 412, 421, 424, 425, 427, 428, 434437,442,444-446,450,451,458,459,462,466, 467, 475, 477, 478, 479, 594 Danków 385, 386, 392-399 Daszew a. Daszów 227 Dąbie Szczecińskie (Damm) 413, 414 Dąbrowa k. Olkusza 32 Dąbrowa k. Orszy 101 Demowka a. Demówka a. Dymkówka 237 Desna, rz., dopływ Dniestru 572, 576, 578, 582— 585 Dębowiec 115, 116, 117 Gallia zob. Francja Dniepr, rz. 103, 107, 126,130,1 3 1 ,1 3 2 ,1 3 6 ,1 3 9 , Gartz (Gardziec) 416 149,235,237,238,241,244,428,489,491,492, Garwolin 356, 480 494,499, 576,577,582,585, 586,588,589, 591Gdańsk 64-71, 73-77, 81, 82, 120, 217, 257, 262, Dniestr, rz., dopływ Dniepru 52,55,124,172,218, 2 78,283,295,300,332,333,335,336,344,346, 234, 244 347,354,359,362,364-368,370-374,376-381, Dobrzyń-Golub 350, 374, 376, 377 384,386,388,414,418,424,425,429-434,450, Dolice (Dölitz) 471 466,478,480-484,488,494,546,547, 548, 594 Dołhinów 499, 521 Germania, zob. Niemcy Dorohobuż 106, 108, 109, 110, U l , 112 Giedlarowa 322 Drahim 428 Gliniany 47, 186, 210, 215-218, 406 Drawsko n. Notecią 428 Głębokie 521, 522, 524, 525 Drawsko Pomorskie 428 Głogów 344 Drezdenko 428 Głogówek 260, 274, 277-279, 281, 283-285, 288, Drohiczyn 482, 545 291, 293, 297, 300, 302, 303, 332, 340 Druck 494 Głowa 73, 75, 76 Drwęca, rz., dopływ Wisły 78, 79 Głuchów (w woj. ruskim) 321 Głuchów (w woj. czernihowskim) 578-582, 587 Dubiecko 315, 318 Dubno 155, 183, 211, 573 Głuszyca zob. FIłuszyca Dukielska Przełęcz 294 Gniew 66, 70, 73, 77, 377 Gniewięcin 30 Dukla 294 Gniezno 116, 206, 253, 338-340, 381, 386 Dunajowiec a. Dunajowice a. Dunajowce 234 Gdów a. Gdowo Dybböl (Düppel, Tippei) 447 Gołąb 307, 308, 322, 354, 356 Działdowo 374, 375 Gołogóry 406 Dziewicza Góra 105 Goraj 312 Dzikie Pola 139 Gorlice 328 Dzisna 524 Gostynin 333, 400 Dzisna, rz., dopływ Dźwiny 491, 520, 521 Gottorp 443, 446 Dziwak 371 Gozd a. Gózd 307 Dźwina, rz. 491, 498 Górzno 81 Górzyca (Góritz) 416, 438 Eberswalde (Neustadt-Eberswalde) 437, 438 Grabiny 73, 77 Ecken (Eken) 470 Grabowiec 177, 218, 313 Eikelförde (?) 469 Grabowo 388, 389 Elbląg 366, 370, 374, 381, 390, 398, 420, 422, 506, Grabów k. Wrześni 389 539

652 Gram (Grammby) 468 Gram (Gramm), rz. 468 Greifswald 466 Grocholino 367, 368, 378 Grochówce 309, 312, 315-319, 321 Grodno 101, 123, 241, 519, 524, 526 Grodziec a. Grójec 332 Gródek 265 Grudziądz 74, 76-78, 80, 374, 377 Grunwald 28 Grybów 302 Gryfino 471 Güstrow 470, 471 Haderslev (Hadersleben) 442,443,445,447,453— 455, 457, 458, 460 Hadziacz 578 Haffnia zob. Kopenhaga Haga 462 Halicz 54, 177, 218, 219, 313, 343, 405 Hamburg 422, 424, 441, 449, 450, 454, 455, 468, 470 Hamersztyn 69, 70, 432 Harklowa 177 Hermanowka a. Hermanówka 134, 190, 192 Hindsgaul 465 Htuszyca 102, 104 Hnidawka 581 Holstrup, zob. Kolstrup Holsztyn (Holzacja) 413, 415, 418, 429, 433, 436, 439, 441, 468, 469, 470, 508 Hołowice a. Holowicze 141, 231 Holów (?) 577 Hołtew a. Holtwa 130, 131 Horodyszcze 581, 589 Horsens 460 Horyń, rz., dopływ Prypeci 187 Hrubieszów 133 Humań 172,226,228,230,236,237,238,239,242, 244, 588, 589, 592 Humienne 48 Husiatyn 218, 221, 234, 574 Husum 441-443 Huszcza 160 Ikwa 186 Ilińce 142, 143, 147, 163, 171, 214, 216, 226, 227, 237 Iława 375 Iłża 302, 303, 306, 562 Inflanty 31, 107, 516 Ingolstat (Ingolsztat) 33, 122

Indeks nazw geograficznych Inowlodz 258, 305, 362, 365 Inowrocław 90, 252, 335, 337, 426, 427 Ińsko 414 Iwanogród 227 Jabłonkowska Przełęcz 289, 293 Jabłonków 289, 290 Jakubiec a. Jahubiec 228, 230 Jakubówka 214 Jania 77 Janowiec 304, 307 Janów (ukraiński) 242 Janów (lubelski) 562, 563, 565 Januszpol a. Jampol 188 Jarosław 300,312-321,324-326,404,499, 563,565 Jasło 62, 173, 176, 294, 295 Jasna Góra 30, 36, 282, 292, 386 Jassy 233 Jastrowie (Jastrow) 433 Jaszczurów 32 Jaworów 147, 545, 557, 566 Jezierna 406 Jędrzejowski pow. 33 Jędrzejów 543, 544 Juchnowiec 519 Jurgów 261 Jutlandia 446, 450, 461, 462, 466 Jutlandzki Półwysep 460 Kalenie 141 Kalisz 116, 122, 174, 232, 254, 292, 364, 365, 368, 370, 380, 381, 385, 388, 478, 514 Kalnik 214, 227, 586 Kała 155 Kaługa 110, 111 Kamieniec Podolski 40, 52,115,155,171,172,174, 177,211, 216, 219, 220, 221, 236 Kamienna, rz. 189 Kamień 367 Kaniów 589, 592 Kańczuga 319, 321 Kartuzy 66 Karyczyńce 141, 142, 171 Kazanice (Kasenitz) 81 Kazimierz k. Krakowa 264, 304 Kazimierz Dolny 307, 360, 562 Kąty 28, 29, 32, 40, 122, 231 Kcynia 245, 345-347, 349, 354, 367, 368, 370,371, 376, 383 Kiblicz a. Kublicz 230 Kielce 499, 500, 521, 525, 531, 532, 535-537 Kieżmark 73

653

Indeks nazw geograficznych Kieżmarek 293 Kijany 477 Kijowszczyzna, kijowskie woj. 245 Kijów 158, 187, 211, 227, 236, 572, 576, 586, 589 Kilonia 432, 447, 465 Kitajgorod a. Kitajgród 227 Klebań a. Klebanie 237 Klyczewsko 260 Kłecko a. Kiecko 333, 338, 339,340, 341,344,354 Kłęby (Klemmen) 413 Kłodawa 337 Kniażę Bajraki 152 Knieje 32 Kobryń 480, 531 Kobylanka 297 Kochowice 573 Kock 309 Koczubijce a. Koczubijówka 228, 229 Kojdanów 233, 488, 489, 527 Koldynga 443, 446, 454, 455, 457-460, 462, 464, 465, 468, 476, 512 Kolstrup a. Kalstrup 468 Koło 254, 256 Kołobrzeg 91, 426 Kołodna, rz. 107 Kómarno 300 Komorówka 159 Konarzewo 36 Kongea, rz. 468 Konin 116, 256, 334, 349 Konstantynopol 161 Konstantynów 177 Końskowola 309, 356 Kopaczew a. Kopaczów 134 Kopajgródek 134 Kopenhaga 411, 426, 465, 466 Koprzywnica (Pokrzywnica) 402 Kopyść 491 Koronowo 347, 373 Korop 575, 577, 578, 579, 580, 581, 582 Koropiec, rz., dopływ Dniestru 214 Korostyszew a. Korosteszew 213, 501, 504, 513, 573,588 Korsuń 126,147,1 4 9 ,1 5 0 ,1 5 4 ,1 5 5 , 588, 589, 591 Korytnica 353 Korzec 163, 573 Korzkiew 405 Kosów a. Kossów 190, 260 Kostrzyń 415, 416, 437, 438 Koszalin 428 Koszowata 242 Kościan 90,116, 232, 341

Kowal 333 Kowel 210, 213, 553, 565 Koziegłowy 397, 401 Kozielec 577, 578 Kozielsk 111 Kozienice 329, 356 Kozierady (dziś Konstantynów k. Siedlec) 482,483 Koźmin 90 Kórnik 341 Krakowskie woj. 50, 79, 99, 253, 256, 529 Kraków 15,89,98,99,117,118,141-143,158,159, 168,169,177-179,206,217,218,233,260-262, 264,266-275,277,280,282,285-289,292,303, 317,323,327,360-362,366,368,391,393,396398,400-402,405-407,409,411,412,459,475, 480,481,483,494,496-499,501,512,521,522, 531, 543, 575, 594 Krasne 101,211,230, 234, 406 Krasnystaw 169,'245, 297 Krechów 171 Kreta, wyspa 2471 Kromołów 117 Krosno 173, 176, 293-297, 299, 328, 514, 545 Krotoszyn 375 Królewiec (woj. czernihowskie) 579, 581 Królewiec (Königsberg) 333, 341, 380, 390, 409, 430, 545 Kruszwica 335 Kryłów 152, 158 Krym 124, 136, 155, 156, 161, 237, 587, 588, 590 Krzeczkowo a. Krzeczkowa 44, 141, 231, 232 Krzemienica 361, 362, 363 Krzemieniec 186 Kuczmański Szlak 136 Kudak 124, 133, 136,148-150,152-157, 159,160, 163, 170 Kujawy 338, 349, 388, 422, 425, 426, 428 Kumejki 126, 127, 128, 131, 132, 185, 325, 580 Kunin 171 Kurlandia 450 Kurów 394 Kurówka, rz., dopływ Wisły 307 Kurzelów 385 Kuszliki 522, 523, 524 Kutno 257 Kwidzyń 31, 81, 120 Lachowicze 483, 486, 489 Labes zb. Łobez Lalkowy (Lalkau) 430, 431, 432 Laszki 312, 314 Latowicz 395

654 Latyczowskie, latyczowski pow. 141 Latyczów 136, 239 Laland, wyspa 466 Lebus 416 Lepel 527 Lessen 466 Leszczynówka 242 Lewartów a. Lubartów 309 Leżajsk 315, 321, 322 Lębork 70, 174, 380, 381, 414 Lichnowy (Gross Lichtenau) 68, 366 Linowo 375 Lipie 32, 361 Lipno 373 Lipowiec 214, 215 Lisianka a. Łysianka 591, 592 Litwa 51, 169, 174, 477, 478, 482, 484, 489, 490, 495,497,498,500,512,516,518,519,521,524, 527, 530 Lubaczów 403, 404 Lubartów, zob. Lewartów Lubar 187, 188, 573 Lubawa 81, 187, 375 Lubecz 498, 499, 585, 586 Lubeka 265, 441, 470 Lubiszewo a. Libiszewo (Liebschau) 74, 431 Lubitz 440 Lublin 140,168,169,170, 177,182,206,225,226, 232,309,310,328,343,358-360,362-364,392394, 503, 562 Lubowla 266, 285, 289, 291, 293-296 Liitzen 83, 92 Lwowska ziemia 297 Lwów 113, 116, 149, 159, 168, 169, 171, 177,179, 180,186,187,192,193,203,204,207,209,216218,232,233,241,244,245,294,300,302,303, 305,307-318,320,343,349,388,404,406,408, 477,488,489,497,543-550,552-563,565-567, 570-574, 591, 593 Łabiszyn 381 Łachów 122 Ładyżyn 236, 237, 591 Łańcut 295,296,2 9 7 ,2 9 8 ,2 9 9 ,3 0 0 , 302, 311,312, 315, 321, 361, 404, 519, 550, 552, 562 Łaszczów 404 Łęczyca 252, 253, 254, 256 Łęgowo, zob. Rozemberk Łobaczów 241 Łobez 414 Łobżenica 337, 342 Łojów 498, 499

Indeks nazw geograficznych Łomieny 579 Łomża 482 Łosice 394 Loszków 584 Łowicz 2 5 2 ,2 53,256,257,289,298,303,305,310, 332, 333, 362, 363, 391, 398, 400, 525 Lubnie a. Łubny 102, 117, 131 Łuck 459 Łuków 35, 394, 480 Łysobyki 394 Łyszkowice 258, 550 Machnówka 188, 194, 197 Magierów 313, 404-406, 408, 512 Makowica 315, 425 Makowiska 317 Maksymowka a. Maksymówka 588 Malbork 74, 82, 120, 341, 347, 348, 372, 374-377, 379-381, 390, 393-395, 430, 433, 436 Malta, wyspa 120, 247 Małopolska 49,50, 63, 87,118, 119,180,183, 193, ■ 199, 289, 393 Małoszyce 32 Markówka a. Jamgorod, Januszgorod 242 Markuszów 310 Martyno w 55 Masłowy Staw 132 Mazowsze 259, 337, 350, 377, 400, 528, 535 Medwin 592 Meklemburgia 508 Merecz 519, 521 Mężyków 586 Michałów 402 Middelfart 463, 464, 465, 467 Miechów 260, 262 Mielżyn 346 Międzyboż 227, 406-408, 573 Międzyrzec 482 Międzyrzecz 415, 416, 427, 437, 482 Mikołów 36 Mikulińce 574 Miłobądź (Miihlbauz) 73 Miłomłyn (Liebmiihl) 80 Miłosław 341 Mińsk 482, 483, 484, 486, 488-490, 519, 585 Mińskie woj. 527 Mińsk Mazowiecki 395 Mir 489 Mirów 117 Mitawa 480 Mława 375 Mogilno 346, 380, 381

655

Indeks nazw geograficznych Mohylew 491, 492, 493, 514, 576, 582, 584, 585, 587 Mołdawia 172 Monasterzyska 214, 215, 228, 578 Montawski Cypel 431 Morawie 159 Morąg 74 Moskwa 98,102,107,1 1 2 ,1 1 5 ,1 2 3 ,2 1 0 ,2 1 7 ,2 2 6 , 477,480-482,489,497,514,522,526,572,579, 580 Moskwa zob. Rosja Mosty 121, 311 Moszny 149 Mozyrz a. Mozyr 500 Możajsk 110-112 Mszczonów 332 Murachwa 234 Muszurów 230 Mysz 487, 488 Myszarowka a. Myszarówka 230 N akło 337, 346, 347, 367, 381 Narew, rz. 355 Narwa 149 Nasielsk 399 Nerynga 429, 430, 432 Nesterwarka 235, 236 Neumunster 470 Neustadt-Eberswalde 416, 439 Nida, rz., dopływ Wisły 391 Niderlandy 139 Nieby w Schwansen 442 Nieby w Angeln 442 Niemanice 491 Niemcy 83, 90, 99 Niemen, rz, 489 Niemirów 204, 214, 409 Niepołomice 44 Nieszawa 373, 441 Nietyczyńce 574, 575 Nisko 323, 324, 325, 339, 404 Niżyn 498-500, 578 Norburg 453 Nordborg (Nordburg) 447, 448, 451, 453 Nosówka 577, 578 Noteć, rz., dopływ Warty 336,337,338,343, 346, 347,348,390,414,421,422,427,428,429,432, 436 Nowa Marchia 337, 413, 439, 471 Nowe 77, 78, 376, 377,431 Nowe Miasto n. Pilicą 277,280,305,307,375,392, 397, 399

Nowe Miasto (chełmińskie) 376, 377, 391 Nowe Młyny 579 Nowogródzkie woj. 527 Nowogród Siewierski 578, 579, 582, 583 Nowosiółki 160 Nowy Dwór (woj. mazowieckie) 350, 253, 400 Nowy Dwór k. Grodna 518-521, 524 Nowy Sącz 168,173, 176, 177, 200, 206, 217, 245, 252,253,261,266,285,292,295,297,311,328, 343, 401, 575 Nórenberg, zob. Ińsko Niibbel 442 Niibel 442 Nyból (Niebiil) 442 Nysa 88, 89, 284, 286, 296, 297, 300 Nytyk a. Nowy Staw 60, 67, 68, 73, 79 Obodowka a. Obodówka 238 Oborniki 338 Ochmatów 136, 137, 139, 239, 240 Ochocin 99 Oczaków 139 Odense a. Odensee 462 Odra, rz. 88, 412, 414, 416, 418, 419, 428, 434, 436, 437, 439, 471 Okrzeja 395 Okuniew 356, 358 Olbórz 258 Oldesloe 440, 470 Oleszyce 314 Oliszewka a. Oliszówka 577, 578 Oliwa 380, 431, 477, 532 Olszana 141, 231 Olszanka 578 Olszanka, rz., dopływ Dniepru 191, 587 Ołyka 495, 497 Omelnik 152 Opatów 177, 301, 302, 306, 388, 391, 392, 393 Opoczno 258, 259, 397 Opoczyńskie 304 Opole 278, 279, 282-286, 393, 400 Oratowo a. Oratów 244 Orły 353 Orsza 100, 101, 491, 576 Orynin 171 Osiek 326 Osiny 359 Ossówno 480 Oster a. Ostr, Ostrz 325, 576, 577, 578, 582, 584, 586 Ostrowiec 306 Ostróda 80, 375

656 Ostróg 215 Ostrze 498, 577, 578 Ośnieje 531 Otfinowo 391 Otrubek 500 Padew 326, 564 Padwa 35 Pakość 335, 337, 338, 346, 348, 381, 390, 426, 427 Palmierowo a. Palimirowo 348 Panków 397 Parchim 439, 440 Paryż 22, 424, 526, 553, 554 Pasłęk 372 Passewalk (Pozdawilk) 416, 418 Pawłowa 366 Pawołocz 188, 189, 191, 194, 211, 213, 573, 588, 590 Peene (Pina) 416, 418 Pelplin 433, 434, 436 Pełtew, rz., dopływ Bugu 405 Penkun a. Penkuhn 418, 419 Perejasław a. Perejesław 158, 159, 160, 161, 225 Pfalzburg 337 Piaseczno 329, 537 Piatihory 240 Piątek 254, 255, 256, 257, 258 Pilawce 205 Pilica 232 Pilica, rz., dopływ Wisły 258, 306, 307, 329, 397, 401 Pilzno 173, 200, 232, 302 Pilzneński pow. 297, 301 Piła 338, 381 Pińczów 401, 402 Pińczuki 194 Piotrków 174, 256, 342, 390, 391, 392, 395, 397, 398, 422, 502 Pleszew 341 Pławo 326, 327 Płazów 314 Płock 177, 350, 376, 398, 399, 436, 532 Płockie woj. 547 Płońsk 135 Płoskirów 226, 576 Płowęż 80 Podgórze 115, 171, 177, 193, 232, 260, 261, 264, 289,291,292,297,300,313,320,327,328,343, 400, 402, 422 Ppdhajce 209, 226, 406, 472, 512, 590 Podhale 183 Podlasie 394, 478, 480, 528, 541, 545, 564

Indeks nazw geograficznych Podole, podolskie woj. 28, 47, 50, 115, 202, 216 Podoliniec 289, 291, 293 Pohrebyszcze a. Pohrebyszcza 213, 214, 215 Pokliłki 60, 65, 67 Pokrowska Góra 102-106 Polesie 480, 519, 527, 582, 587, 591 Polesie Ukraińskie 587 Połaniec 403 Polock 494, 498, 520, 523 Połominiec 154 Połonka 486, 488, 489, 490, 495, 512 Połonne 141, 573 Pomorze, pomorskie woj. 59, 62, 63, 66, 80, 81, 82, 90, 98, 115, 119, 281, 337, 338, 342, 344, 346,354,359,360,361,364,366,370,372,381, 390,411,412,413,414,416,419,420,421,425, 427,428,436,438,4 5 0 ,4 6 5 ,4 6 6 ,4 6 9 ,5 1 9 ,5 4 5 Pomorze Gdańskie 336, 380, 430, 436 Pomorze Szczecińskie 70, 91, 419, 425, 466 Pomorze Szwedzkie 439 Popowa Góra 113, 122, 141 Poprad 293 Poręba 552 Porszczówka, zob. Borszczagówka Potok 87 Pozdawilk (Passewalk) 416, 418 Poznań 90, 168, 177,179, 206, 217, 232, 245, 252, 253,338,341,342,343,350,389,390,398,412, 4 1 4 ,4 1 5 ,4 1 9 ,420,421,422,424,428,430, 559 Praga (Praha) 84, 405 Prismark 372 Pronia, rz., dopływ Soży 492 Proszowice 77, 393, 404 Prusy 62, 63, 65, 66, 70, 78, 82, 90, 107, 117, 124, 252,298,303,338,345,347,359,360,361,363, 371,377,399,400,424,428,433,434,437,482, 516, 528, 533, 539, 545, 547 Prusy Królewskie 345 Prusy Książęce 360, 371, 372 Pryłuki a. Pryłuka 226 Prypeć, rz., dopływ Dniepru 587 Przasnysz 374, 375, 376 Przecionki 111 Przedbórz a. Przedbórz 259, 260 Przemyskie, ziemia przemyska 297, 313, 403 Przemyśl 5 5,245,285,289,290,293,297,300,309, 313-319, 321, 328, 374, 385, 403, 404, 545 Przeworsk 321, 404 Przędzielnica a. Przedzielnica, Przydzielnica 318 Pszczonów 256, 257 Puck 69, 70, 71, 380 Pufendorf 364

657

Indeks nazw geograficznych Pułtusk 64, 82, 375, 399 Putary 582 Pyzdry 206, 217, 341, 346, 381, 388, 389, 412, 428 Rachny 227 Racibórz 88, 288, 296 Radnot 349 Radom 303, 305, 306, 307, 359, 360, 361, 362, 543 Radomka, rz. dopływ Wisły 307 Radomyśl 587, 590 Radymno 319, 545 Radziejów 337, 346, 349, 425 Radzyń 375, 377, 481, 513, 514 Rakowiec 353 Raków 393, 412 Rakszawa 322 Raszków 353, 396 Ratno 479, 480, 482, 500, 565 Rawa Mazowiecka 258, 305, 306, 333, 359, 361, 363, 400 Recz (Reetz) 414, 471 Reinfeld 470 Rekeczyńce (Nietyczyńce) 575 Rendsburg 442, 470 Retwesch (Rethwischfeld) 470 Ribe (Ripen) 443, 458, 459, 468 Rick zob. Puck Rogaczów 32 Rogów 359 Rokitno 125, 126 Ropczyce 539 Rosawa 124, 188, 189, 190 Rosja 233, 245, 310, 484, 486 Roskilde (Roeskilde) 427 Roszkowo (Rostau) 76 Roś, rz., dopływ Dniepru 126, 194, 588 Rozemberk (Rosenberg) 74 Rozwalnice 406 Rozwarówka (?) 570, 585, 587 Rozważew 587 Różan 375 Rucewo pod Puckiem 69 Rudnik 323 Rybotycze 328 Ryczywół 329, 363 Rypin 376, 377 Ryszczew 577 Rząsawa a. Rząsawy 29, 32, 36 Rzeczyca 500 Rzesna a. Rzęsna 408, 555, 564, 565, 566 Rzeszów 315, 318, 539 Rzeszówek 32, 33, 40, 122

Rzezowka 136 Rzym 16 Rzyszczew 576, 585, 586 Rżew 111 Sambor 293, 294, 295, 300, 301, 490, 491, 492 Samowka a. Sarnowa 230 San, rz., dopływ Wisły 314-316,321,325-327,332, 349 Sandomierskie woj. 35, 140 Sandomierz 289,298,300-303,305,321,322,325328, 332, 390, 392, 401, 403 Sanok 173, 176, 177, 179, 293 Sassenberg, zob. Chlebówek Satanów 171 Sawrań 194, 237 Sądeckie, Sądecczyzna 402 Schnakemiihle 442 Schwansen 441, 442 Schwerin (Szwerin) 470 Schwerin, jezioro 470 Schwetz (Schwedt) 471 Sempolno (Sępólno) 337, 338 Serokomla 394, 395 Siedliska 311 Siedmiogród 405 Siekierna 589 Siemiatycze 538 Siemichów a. Siemiechów 169 Sieradz 177,206,226,252,253,257, 261,341,342, 479 Sieradzkie woj. 33, 280, 283 Sieradzice 562 Sieraków 429 Sierpc 373 Siewierz 277, 280, 287 Siewsk 578, 579, 581,583 Siniucha, rz. dopływ Bohu 139 Skalmierz 169 Skarlino a. Skarlin 79 Skarszewy 74, 75, 76, 81 Skępe 373 Skoki 303 Skrzynno 301, 304 Skubliczno (Kiblicz) 230 Skudstrup 468 Skwarzowa a. Skwarzawa 171, 570, 571 Skwierzyna 416 Słonim 482, 486, 487, 490, 498, 555 Słowieczna 587 Słuck 491, 500 Słuckie, księstwo 498

658 Slucza, rz. dopływ Horynia 187 Smaland 325 Smarlino a. Smarglino 187 Smolarz a. Smolary 159 Smoleńsk 99,100-102,104-107,109,112,113,514 Smoleńszczyzna 35, 101 Sobkowy (Subkowy) 71 Sobota 257, 258, 344, 391 Sobotycze 313 Sochaczew 400 Sokal 177, 178, 179, 180, 181, 206, 207, 208, 209, 297,311,398, 427, 477,481 Sokołówka 239 Sokolówka k. Brodów 593 Sokółka 100 Solec Kujawski 252 Solec Sandomierski 252, 306, 307, 364, 371, 388, 390, 391, 393, 401, 403, 544, 547 Soltykowa Dziewica 578 Sonderburg a. Sdnderborg 447-455, 458 Sośnica 579, 582, 583, 584, 585, 586, 588 Soża a. Soż, rz., dopływ Dniepru 492 Spisz 288 Stanisławów 356 Starec a. Starzec, Staryca, rz., dopływ Dniepru 131, 132 Stargard 413, 419, 429 Starodub 582, 584 Starogard 71, 74, 75, 77, 365, 372, 376, 377, 380, 421, 430 Stary Bychów 500 Stary Sącz 173, 328 Stawiszcze 136, 238, 239, 586, 587, 590, 591, 592 Steblewo 365 Steblów 366, 589, 590 Stendrup a. Stenderup 464 Steryna, rz. 222 Stężyckie 301 Stojarty 353 Stołpy 482 Stralsund 414 Strelitz 418 Strumielec, Kamionka Strumiłłowa 205 Stryj 483 Strzegowo 373 Strzelno 427 Strzemeszno 361, 363, 364, 512 Strzyżów 171, 177, 269, 297 Stulno 481 Styr, rz., dopływ Prypeci 183 Sucha 99, 114, 115, 133, 169, 288, 297, 301, 302, 311,427, 508, 548, 558

Indeks nazw geograficznych Sucha Wola 306 Suchowola 312 Suczawa 219 Sudiłków 573 Sulejów 258, 259 Sulęcin 437 Summy a. Sumy 581 Szadek 254 Szadów 558 Szarogród 221, 226, 227, 234, 246, 573, 574, 575, 591 Szczebrzeszyn 312 Szczecin 381, 412, 413, 414, 415, 416, 417, 418, 419,420,421,422,426,432,436,437,439,471, 594 Szczecinek 381 Szczerców 281 Szczudła (Szczeudle) 406 Szelpachówka 226, 229 Szemlów 112, 113, 114 Szemłów-Szemtów (Szemlów) 114 Szkłów 491, 492, 494, 495 Szlezwik (Schlezwig) 441,442, 444,445,450,461, 468, 470, 508 Sztokholm 256, 431 Sztum 431, 432 Sztumdorf (Sztumska Wieś) 119 Szubin 476, 477 Szulipy 353 Szwecja 31, 74, 233, 245, 344 Szwerin 470 Szydłowiec 46, 47 Szydłów 403 Śląsk 36, 54, 88, 89, 91, 260, 273, 277, 278, 279, 280,281,282,286,287,289,291,293,300,303, 309, 341, 428 Środa 253, 339, 340, 341, 344 Świecie 337 Świniuchy 209, 212, 213, 353 Taborówka a. Taborów 189 Tarnopol 179, 234, 406, 573 Tarnów 253, 400 Tatałajewka 242 Tataryszcze a. Tatarzyska 55 Tawań 156 Tczew 63, 65-71, 73, 74, 336, 430, 477 Tempelburk (Tempelburg) zob. Czaplinek Templin 438, 439, 440 Teterew, rz., dopływ Dniepru 587 Tippel, zob. Dybbol

659

Indeks nazw geograficznych Toloczyn 494 Tomaszów 311-315, 320 Tondern (Tónder) 443 Toporów 32 Toporzysko 371 Toruń 64, 77, 78, 80, 81, 90, 120, 292, 305, 308, 333,336,346,347,350,364,365,371-374,376, 377,381,390,395,399,412,415,421-423,426, 431,433, 434, 436, 448, 450, 528 Towarków 111 Trechtymirów 161 Trembowla 186, 343, 571 Treuholz 470 Triebsees 471 Trościaniec 236, 237, 591 Trubeck584 Trylisy 188, 189, 190 Tryńcza 322, 323 Trzciana 81 Trzemeszno, zob. Strzemeszno Tuchola 174, 337, 347, 373, 432, 476, 477, 478 Tuczno 116 Tulczyn 235, 236, 237, 238 Turek 325, 326, 341, 344, 349 Turobin 402 Tykicz Uhorski, rz., dopływ Siniuchy 137 Tykocin 374, 375, 376, 378, 479, 488, 506, 507, 5 09,514,517,519,531,533,536,537,541,545, 555, 594 Tymanówka 236 Tyszowce 289, 290, 291, 292, 293, 295 U h n ów 311, 313 Ujazd 302, 304 Ujazdów 345, 349 Ujście 252, 253, 365, 414 Ukraina 50, 56, 63, 92, 100, 113, 115, 119, 123, 124,128,129,132-135,139-141,143,147,151, 154,157,158,161,163-165,170-172,174,176, 186,187,192-194,197-201,204,205,209,213, 216,222,225,226,233,238,240-242,244,245, 298,325,405,406,444,477,481,482,484,489, 490,495,497,498-501,504,505,511,515,524, 540, 541, 544, 564, 572, 574, 576, 581, 584588,591-594 Uniejów 341, 342, 344, 346 Uppsala 19 Urzędów 394, 563 Usza 587 Uckermunde 418, 419

Vastgot 325 Vedel 460 Vejle 460 Velka (Wielka Wieś) 293 W ag, rz., dopływ Dunaju 293 Walichnowy a. Walknowa (Gross Falkenau) 77, 431 Wałcz 90, 116, 177, 380, 381, 414, 427, 433, .436, 437, 519 Wandsbeck 441 Wangerin, zob. Węgorzyno Warcimierz 66 Warka 326, 328-332, 341, 356, 512 Warszawa 32, 44, 74, 78, 86-88, 90, 98, 108, 114116,119,120,125,130,133-135,141,143,155, 158,168,169,171,174,186,192,201,206,207, 225,226,230-233,244,251,252,254,256,258, 259,266,280,302,303,305,307,308,322,327, 328,329,331-333,343,345-351,353-356,359, 365,380,395,398-400,423,425-427,431-433, 458,463,466,475,477-480,482-485,487-491, 496, 498, 500-507, 509, 511-514, 517,-522, 524-533,535-549,551,552,554,556,558-564, 566,569,570,573-578,580-582,584,588, 589, 591-594 Warta, rz., dopływ Odry 341 Wartemburk (Wartemburg) zob. Barczewo 81 Wasylków 134, 190 Watykan 22 Wąchock 557, 559 Wągrowiec 365 Wąsosz 504 Wąwolnica 394 Weimar 421 Wełnianka, rz., dopływ Wełny 339, 340 Werbellin 438 Werbicz 227 Werbiczów 147 Werder 68 Wesenberg 470 Węgorzyno 414 Węgrów 397 Węgry 34, 48, 49, 400, 403 Wiaźma 109, 110, 111, 112 Wiedeń 22,84,87, 88,374,391,427,429, 475,495, 533 Wieleń 206, 414, 427-430, 432, 434 Wielkopolska 30, 90,115,116,183, 247,252, 253, 276,277,280,292,331,332,338,342,347,351, 361,363,364,366,367,374,381,385,388,389, 411, 413, 414, 420, 472, 513, 540, 547

660 Wieprz, rz., dopływ Wisły 307, 309 Wietstock 471 Wiburg 458 Wilno 101, 123, 520, 521, 524, 581, 585, 588 Wiłkomierz 490 Winnica 40, 136, 188, 226, 237, 573 Wisła, rz. 68, 70, 75, 81, 182, 241, 262, 300, 303, 304,306-309,312,325-327,332,335,336,346, 349,350,355,356,358-360,363,365,368,370372,374,375,381,388,391-396,398-401,403, 404, 431, 433, 528, 539, 540, 545, 561-563 Wisłok, rz., dopływ Sanu 322 Wismar 470 Wistock 470 Wisznia 197 Wiślica 391, 393, 400, 401 Wiślicki pow. 297, 301 Wiśnicz 264, 265 Wiśniowiec 588 Wiśniów 353 Wittenburg 469, 470, 471 Wittstock 440, 470 Wkra zob. Uckermiinde Władysławowo k. Bydgoszczy 373 Włochy k. Warszawy 353 Włocławek 333 Włodawa 481 Włodzimierz Wołyński 177, 178, 245 Włostowice 303, 307, 308 Włoszczowa 260, 261 Włoszczowski pow. 27 Wohyń 481 Wojnicz 261 Wojnin 353 Wolborz 257-259, 265, 359, 364, 365, 391, 549, 550, 557, 560, 564 Wolin 91 Wołkowysk 483, 531 Wołoczek 111 Wołodarka 573 Wołoszczyzna 48, 405 Wołyń, woj. 28, 223, 398, 480, 500, 505 Woroniec (Woronież) 581, 583 Woroniówka 158 Woronków 161, 577, 585 Worskla 576 Woźniki 401 Wójtowa 177 Wriesen 416, 437 Wrocław 8 7 ,289,303,363,364,389, 391,394,396 Września 341, 381 Wschowa 76, 177, 218, 232, 385, 393

Indeks nazw geograficznych Wiistmark 470 Wyrzysk 381 Wyszogród 350 Zabłudów 529 Zadnieprze 127,130,572,576,581,584,586,589-591 Zadworze 406 Zakroczym 355, 356, 400 Zalewo 374 Zambrów 539, 541 Zamość 162,205,309-312, 328,343,402,404, 562 Zaporoże 124, 129, 136, 589 Zarzecze 115 Zasław 573 Zastów Karczmiska 307 Zastów Polanowski 307 Zatorskie księstwo 32 Zawady 356 Zawichost 302, 303, 304, 306, 561, 562, 563 Zbaraż 179, 180, 406 Zborów 35, 162, 163, 164,183,222, 233, 234, 406 Zduny 427 Zelandia 434 Zembrzyce 32 Zgierz 252, 253, 258 Zgorzelec 436 Zielenie 220 Złocieniec 414 Złotów 365 Zwiahel 573 Zwoleń 328 Żabiec 208 Żarnów 253, 260 Żarnówka 102 Żaworonkowe Wzgórza 107 Żelisławice 32, 40 Żerewa, rz. 587 Żeronice 33, 121 Żnin 335 Żołnin 131 Żółkiew 404, 405, 593 Żółkiewski pow. 171 Żółte Wody 148, 151, 152, 154, 155, 170 Żórawia 348 Żuławy 60, 65, 67-69, 379 Żwaniec 36,204, 218, 220,221, 222, 223, 231,247 Żydaczów 293, 318 Żywiec 89, 269, 289 Żywieckie starostwo 32, 33 Żywotów 136, 147, 214, 241, 242

Spis treści

Od Autora ...............................................................................

5

Wstęp ........................................................................................................................................................7 C z ę ś ć p ie r w s z a .

Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział

W k r ę g u p r z y p u s z c z e ń (1599-1632) ...................................................... 25 I. Dom ro d z in n y ................................................................................................ 27 II. Pierwsze lata służby wojskowej (1619-1625) ................................... 43 III. Wojna pruska (1626-1629) ............................................................... . 59 IV. „Cesarska służba” (1630-1632) ........................................................... 83

(1633-1647) ................................................................................. 95 Rozdział I. Porucznik hetmańskiej chorągwi (1 6 3 3 -1 6 3 4 )................................... 97 Rozdział II. Powolny awans (1 6 3 5 -1 6 3 8 )................................................................ 115 Rozdział III. Spokojne życie (1639-1647) .................................... 133

C z ę ś ć d r u g a . S t a b il iz a c ja

(1648-1655) ........................................................... I. Klęska i niewola (1 6 4 8 -1 6 4 9 )................................................................ II. Pierwsze godności (1 6 5 0 -1 6 5 1 )........................................................... III. Oboźny koronny (1652-1653) ......................................................... IV. Przeciw umowie w Perejasławiu (1654—1655) ...........................

145 147 167 197 225

(1655-1659) .................................. Rozdział I. Pierwsze miesiące walki (sierpień-październik 1655) .................. Rozdział II. Czasy decyzji (październik 1655-styczeń 1656) ........................... Rozdział III. Kampania zimowo-wiosenna (luty-kwiecień 1656) .................. Rozdział IV. Porażki czy sukcesy (kwiecień-czerwiec 1 6 5 6 ) ........................... Rozdział V. N a Pomorze (sierpień 1656-luty 1657) .............................. Rozdział VI. Walka z Rakoczym (marzec-sierpień 1657) ......................... Rozdział VII. Znów na Pomorzu (wrzesień 1657-sierpień 1658) ................. Rozdział VIII. Wyprawa do Danii (wrzesień 1658-październik 1 6 5 9 )..........

249 251 273 299 331 359 383 411 435

C z ę ś ć t r z e c ia . Se n a t o r s k ie k r z e s ł o

Rozdział Rozdział Rozdział Rozdział

C z ę ś ć c z w a r t a . N a ja z d s z w e d z k i

(1660-1665) ......................................................................................... 473 Rozdział I. U szczytu sławy (listopad 1659—lipiec 1661) ............ 475 Rozdział II. „Zbrojne ramię” francuskiego stronnictwa (sierpień 1661—lipiec 1662) ...................................................................................... 511

C z ę ś ć p ią t a . B u ł a w a

662

Spis treści

Rozdział III. Nienawiść (lipiec 1662—lipiec 1 6 6 3 ) .............................. 543 Rozdział IV. Ostatnia wyprawa(sierpień 1664-luty 1665) ............................... 569 Zakończenie

Wykaz skrótów

........................................................................................................................... 597

...................................................................................................................... 599

Źródła i bibliografia ............

601

Indeks o s ó b ........................................................................................................................................633 Indeks nazw geograficznych........................................................................................................649

Ii