Klim Andrzej - Seks, sztuka i alkohol

Ty tuł: Seks, sztuka i alkohol. Ży cie towarzy skie lat 60. Autor: Andrzej Klim © Copyright for the text by Andrzej Klim, Warszawa 2013 © Copyright for the Polish edition by Dom Wydawniczy PWN Sp. z o.o., Warszawa 2013 Dyrektor wydawniczy: Monika Kalinowska Redaktor prowadzący: Dąbrówka Mirońska Redakcja: Joanna Egert-Romanowska Korekta: Elwira Wy szy ńska Projekt okładki i stron tytułowych: Paweł Panczakiewicz / PANCZAKIEWICZ ART.DESIGN Produkcja: Marcin Zy ch Projekt graficzny wnętrza: Ewa Modlińska Skład i łamanie: Justy na Cwalina Fotoedycja: Katarzy na Kucharczuk Fotografia na okładce: Forum/Jerzy Michalski ISBN 978-83-7705-450-5 Dom Wydawniczy PWN Sp. z o.o. 02-460 Warszawa, ul. Gottlieba Daimlera 2 tel. 22 695 45 55 www.dwpwn.pl Wszelkie prawa zastrzeżone. Niniejsza publikacja ani jej żadna część nie może by ć kopiowana, zwielokrotniana i rozpowszechniana w jakikolwiek sposób bez pisemnej zgody wy dawcy . Książka, którą nabyłeś, jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś przestrzegał praw, jakie im przysługują. Jej zawartość możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym. Ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A kopiując jej część, rób to jedynie na użytek osobisty. Szanujmy cudzą własność i prawo. Więcej na www.legalnakultura.pl Polska Izba Książki Skład wersji elektronicznej: Virtualo Sp. z o.o.

SPIS TREŚCI

Zamiast wstępu 1. Ale wkoło jest wesoło 2. Nie ma jak pompa 3. Pod papugami jest szeroko niklowany bar… 4. Ta nasza młodość 5. W co się bawić, w co się bawić? 6. W kawiarence Sułtan przed panią róża żółta 7. Gin, Celiny koleś, twardy gość… 8. Portugalczy ku jak nóż bezlitosny , naciąłeś dziewcząt jak róż w kraju sosny … 9. Przy chodzimy , odchodzimy … 10. Wiatr odnowy wiał, darowano resztę kar, znów się można by ło śmiać… 11. Cała sala śpiewa z nami! 12. No i jak tu nie jechać? 13. Jesteśmy na wczasach w ty ch góralskich lasach 14. Tupot biały ch mew o statku pokład… 15. Ach, co to by ł za ślub! 16. Jeżeli kochać, to nie indy widualnie 17. Po co babcię denerwować, niech się babcia cieszy 18. Szampana pijmy dziś do dna, panowie! Bibliografia Przy pisy Źródła cy tatów wy korzy stany ch w ty tułach rozdziałów

Bożenie, Ignasiowi, Rodzicom: Marzennie i Edwardowi, Łucji, Henrykowi i Bartkowi – w podziękowaniu za cierpliwość – autor

ZA​MIAST WSTĘPU

Świa​to​we ży cie, szum i gwar, Fe​e rią neonów bły sz​c zy mlecz​ny bar! Porcję le​ni​wy ch zja​dam a la fo​ur​c het​te I sy ty , i szczęśliwy czuję się wnet! Właśnie wpłaciłem pierwszą z rat, Nową sy ​r eną jadę w wiel​ki świat, Mi​j ając set​ki równie wy ​twor​ny ch aut, Na bal spółdzielców czy działaczy raut! Wszy st​kie​go do​tknąć, wszy st​ko pra​wie wol​no zjeść mi, Każda ka​nap​ka war​ta chy ​ba z pięć czter​dzieści, Tu wznoszę to​a st, ówdzie rzu​c am kil​ka zdań, W krąg cze​skie ko​lie i kre​a cje piękny ch pań! Cich​nie przy jęcie, cze​ka mnie W no​wy m seg​m en​c ie ko​lo​r o​wy sen, Za​m a​wiam więc bu​dze​nie, wy łączam prąd, By ju​tro zno​wu ru​szy ć w wiel​ki mon​de! Więc nie trze​ba, proszę państwa – co tu kry ć – Robić kantów ani ba​dy ​la​r zem by ć, Czy ś ro​bot​nik, czy li​te​r at, czy też kmieć – Jeśli spoj​r zy sz od​po​wied​nio – możesz mieć: Świa​to​we ży cie, przy gód sto, Swe​ter z Ce​De​Tu, met​ka z PKO! Żubrówka równie do​bra, jak Black and Whi​te I jak z Broad​way u pro​gram – War​saw by ni​ght! Choć gwiazd z es​tra​dy śpie​wał chór, Że nie dla Cie​bie sa​m o​c hodów sznur, Ty się z po​gardą krzy ​wisz i pręży sz tors – Inne ma zda​nie na ten te​m at ORS!

W południe kaw​ka – po niej le​piej się pra​c u​j e, W krąg prze​m y sławki eu​r o​pej​ski za​pach czu​j esz, Dy s​kret​ny kel​ner na twój każdy gest się zgłasza, Wie​c zo​r em PA​GART na sto im​prez cię za​pra​sza… Po co ci więcej? Taką masz Geo​gra​f iczną długość, słowiańską twarz, Więc się zachły śnij aż do utra​ty tchu Świa​to​wy m ży ciem ze mną właśnie tu! Świa​to​wy m ży ciem ze mną właśnie tu! Woj​c iech Mły nar​ski, Świa​to​we życie, frag​ment

1

ALE WKOŁO JEST WESOŁO…

K

iedy Ma​r ia Dąbrow​ska ob​ser​wo​wała na stołecz​ny m Sta​dio​nie X-le​c ia wy stępy młody ch lu​dzi z całego świa​ta w ra​m ach V Świa​to​we​go Fe​sti​wa​lu Młodzieży i Stu​dentów, nie zda​wała so​bie spra​wy z tego, że oto jest świad​kiem zalążka re​wo​lu​c ji oby ​c za​j o​wej w Pol​sce. Wiel​ka hu​m a​nist​ka za​no​to​wała w Dzien​ni​k ach to, co ją za​f ra​po​wało: „Sam sta​dion, z de​le​ga​c ja​m i równie ko​lo​r o​wy ​m i tak co do skóry , jak w stro​j ach, też wy glądał nie​ludz​ko, jak za​c za​r o​wa​ne je​zio​r o koły szący ch się barw​ny ch fal. Słowem ludz​kość w cha​r ak​te​r ze or​na​m en​tu, lecz or​na​m en​tu cze​go? I skąd w człowie​ku bie​r ze się po​trze​ba sta​wa​nia się or​na​m en​tem?”[1]. Ta​kich prze​m y śleń nie miało za​pew​ne trzy ​dzieści ty sięcy młody ch lu​dzi ze 120 krajów, którzy przy ​j e​c ha​li na przełomie lip​c a i sierp​nia 1955 roku do War​sza​wy przede wszy st​kim się bawić. Ci z Za​c ho​du cie​ka​wi by li lu​dzi z kra​j u zza „żela​znej kur​ty ​ny ”, ci ze Wscho​du – do cza​su fe​sti​wa​lu nie wie​dzie​li, jak sma​ku​j e coca-cola, nie wie​dzie​li, jak za​uważy ła po​e t​ka Agniesz​ka Osiec​ka, że uli​c e pod​c zas uro​c zy ​stości można de​ko​r o​wać różno​ko​lo​r o​wo, a nie ty l​ko na czer​wo​no[2]. Ja​c ek Kuroń mówi wprost, że fe​sti​wal miał dla pol​skiej młodzieży zna​c ze​nie wręcz re​wo​lu​c y j​ne, porówny ​wal​ne z ty m, ja​kie wy ​warły na świa​do​m ości po​li​ty cz​nej Po​laków re​la​c je z ży cia naj​ważniej​szy ch pro​m i​nentów par​ty j​ny ch, ogłoszo​ne na fa​lach ra​dia Wol​na Eu​r o​pa przez zbiegłego na Zachód ube​ka Józefa Światło. „Przy ​j e​c ha​li ze świa​ta ko​lo​r o​wi, młodzi lu​dzie, którzy tańczy ​li, śmia​li się, by li go​to​wi dy s​ku​to​wać na każdy te​m at, nie bali się żad​ny ch tabu. Fe​sti​wal (…) ujaw​nił całe zakłama​nie i fałsz tego sty ​lu ży cia, który by ł lan​so​wa​ny jako postępowy . Oka​zało się, że można by ć postępo​wy m, a jed​no​c ześnie bawić się ży ciem, nosić ko​lo​r o​we ubra​nia, słuchać jaz​zu, bawić się i ko​c hać”[3]. Fe​sti​wal Młodzieży zro​bił wy łom w pol​skiej oby ​c za​j o​wości w roku, w który m zmarł Al​bert Ein​ste​in, w Pra​dze stanął po​m nik Sta​li​na, Elvis Pre​sley wy stąpił po raz pierw​szy w te​le​wi​zji, ostat​nie od​działy Ar​m ii Czer​wo​nej opuściły Au​strię, a Ge​ne​r al Mo​tors jako pierw​sza ame​r y ​kańska kor​po​r a​c ja osiągnął po​nad mi​liard do​larów zy ​sku. W Pol​sce w ty m cza​sie Adam Ha​r a​si​m o​wicz zo​stał zwy ​c ięzcą V Między ​na​r o​do​we​go Kon​kur​su Pia​ni​sty cz​ne​go im. Fry ​de​r y ​ka Cho​pi​na, w War​sza​wie od​da​no do uży tku Pałac Kul​tu​r y i Na​uki im. Józefa Sta​li​na, Uni​wer​sy ​tet Po​znański prze​m ia​no​wa​no na Uni​wer​sy ​tet im. Ada​m a Mic​kie​wi​-

cza (w setną rocz​nicę śmier​c i wiesz​c za) i po​wstał To​ta​li​za​tor Spor​to​wy . Nie​c ały rok później, w mar​c u 1956 roku, zmarł w Mo​skwie Bo​lesław Bie​r ut, I Se​kre​tarz KC PZPR (jak plot​ko​wała war​szaw​ska uli​c a, za​szko​dził mu „taj​ny re​f e​r at” I Se​kre​tarza KC KPZR Ni​ki​ty Chrusz​c zo​wa, wy głoszo​ny na zjeździe so​wiec​kich ko​m u​nistów, w który m obciąży ł Sta​li​na popełnio​ny ​m i zbrod​nia​m i), a w czerw​c u w Po​zna​niu władza lu​do​wa wpro​wa​dziła w ży cie słowa pre​m ie​r a Józefa Cy ​r an​kie​wi​c za o odrąba​niu ręki, którą na ową władzę pod​niósłby ja​ki​kol​wiek sza​le​niec. I władza kazała strze​lać do ro​bot​ników, którzy wy ​szli na uli​c e, aby upo​m nieć się o god​ność i swo​j e pra​wa. Jed​nak pięć mie​sięcy później nastąpił pol​ski Paździer​nik – władzę jako I Se​kre​tarz KC PZPR objął zwol​nio​ny z od​osob​nie​nia Włady sław Gomułka. En​tu​zjazm lu​dzi by ł ogrom​ny , Gomułka by ł sy m​bo​lem od​no​wy , świat uważał go za cha​r y ​zma​ty cz​ne​go przy wódcę. Niektórzy za​sta​na​wia​li się jed​nak, dla​c ze​go pre​m ie​r em po​zo​stał Józef Cy ​r an​kie​wicz. Od​po​wiedź przy szła bar​dzo szy b​ko – w roku 1964 w Ko​m i​te​c ie Cen​tral​ny m próżno by łoby szu​kać zwo​len​ników paździer​nikowego kur​su. Zo​sta​li sami twar​dogłowi. Za​wie​dzio​ne​m u odejściem od re​wo​lu​c y j​ny ch zmian społeczeństwu władza zaczęła pod​su​wać sma​ko​wi​te kąski. A to miesz​ka​nie (co z tego, że mi​kro​sko​pij​ne i ze ślepą kuch​nią, sko​r o wcześniej w znisz​c zo​ny m wojną kra​j u nie można by ło na​wet o ty m po​m a​r zy ć), a to ta​lon na sa​m ochód (co praw​da sy ​r enkę, ale wcześniej dostępne by ły z rzad​ka wołgi i to ty l​ko dla niektóry ch). Lu​dzie zaczęli rozglądać się za ty m, jak owe wy ​m a​r zo​ne M3 wy ​po​saży ć, nie w głowie im by ła wal​ka o „so​c ja​lizm z ludzką twarzą”. Kie​dy więc w 1962 roku Ta​de​usz Różewicz opu​bli​ko​wał dra​m at Świad​k o​wie albo Na​sza mała sta​bi​li​za​c ja, prze​nie​sie​nie ty tułu na okres rządów Gomułki by ło ty l​ko kwe​stią cza​su. Jed​ni utożsa​m ia​li pojęcie „sta​bi​li​za​c ja” z za​sto​jem, inni – od​c zy ​ty ​wa​li po​zy ​ty w​ne zna​c ze​nie tego pojęcia, prze​szka​dzał im jed​nak przy ​m iot​nik „mała” ko​j arzący się z ni​skim po​zio​m em. Jako tako na​kar​m io​ne społeczeństwo, które nie mu​siało już stać w ko​lej​kach po pod​sta​wo​we ar​ty ​kuły , chciało się bawić. Szu​kało roz​r y w​ki in​nej niż do​ty ch​c zas pre​f e​r o​wa​ne przez władze: tańce lu​do​we i pieśni ma​so​we, in​te​li​gent​nej, czer​piącej z wzorów za​c hod​nich. Stąd wy ​sy p ka​ba​r etów, fe​no​m en Piw​ni​c y pod Ba​r a​na​m i i pol​skie​go big-be​a tu. No i roz​kwitł naj​większy im​pre​zo​wicz w Pol​sce – te​le​wi​zja. Ale gdy społeczeństwo bawiło się, władza szy ​ko​wała ko​lej​ny szok – an​ty ​se​micką akcję w 1968 roku, która oprócz tego, że skrzy w​dziła ty siące Po​laków po​c ho​dze​nia ży dow​skie​go, zmu​szając ich do emi​gra​c ji, by ła za​po​wie​dzią tego, co miało nastąpić za dwa lata – końca epo​ki „małej sta​bi​li​za​c ji”. Na​deszły inne cza​sy i inne roz​r y w​ki…

2

NIE MA JAK POM​PA

P

rzy jęcia, rau​ty , par​ty z bar​dziej lub mniej ofi​c jal​ny ch oka​zji gro​m a​dziły całą „war​szawkę” w miej​scach, w który ch trze​ba by ło się po​ka​zać, lub u osób, u który ch trze​ba by ło by wać, aby nie wy paść z to​wa​r zy ​skie​go obie​gu. Szczy ​tem ma​r zeń to​wa​r zy ​skie​go war​szaw​skie​go high life’u w la​tach sześćdzie​siąty ch by ło za​pro​sze​nie do udziału w przy jęciach dy ​plo​m a​ty cz​ny ch wy ​da​wa​ny ch przez am​ba​sa​dy różny ch krajów z oka​zji świąt na​r o​do​wy ch bądź wi​zy t zna​m ie​ni​ty ch gości. Naj​większą war​tość miały za​pro​sze​nia z am​ba​sad państw za​c hod​nich: tam zja​wia​li się przed​sta​wi​c ie​le to​wa​r zy ​stwa i tego hołubio​ne​go przez władze PRL-u, i tego se​ko​wa​ne​go. Do placówek dy ​plo​m a​ty cz​ny ch krajów so​cja​li​sty cz​ny ch oso​by ne​gujące obo​wiązujący sy s​tem świa​to​poglądowy nie by ły za​pra​sza​ne. W 1957 roku War​szawę od​wie​dził Ho Chi Minh, ko​m u​ni​sty cz​ny przy wódca Wiet​na​m u Północ​ne​go. Na przy jęcie, które wy dał on w daw​ny m Pałacu Pry ​m a​sow​skim przy Se​na​tor​skiej, za​pro​szo​no oczy ​wiście par​ty j​ny ch i państwo​wy ch działaczy (jeśli za​pra​sza​li dy ​plo​m a​c i z brat​nich państw so​c ja​li​sty cz​ny ch, to w tej ko​lej​ności) oraz lu​m i​na​r zy ży cia kul​tu​r al​ne​go. Wśród ty ch ostat​nich po​j a​wił się pi​sarz, działacz i piesz​c zoch PRL-owskiej władzy Ja​r osław Iwasz​kie​wicz z małżonką Anną. Przy jęcie pi​sarzowi i eks-dy ​plo​m a​c ie (przed wojną pra​c o​wał przez pe​wien czas w pol​skim przed​sta​wi​c iel​stwie w Da​nii) nie przy ​padło do gu​stu. „Przy jęcie nie by ło ładne. Oczy ​wiście dla​te​go, że by ło cia​sno: jed​na ty l​ko sala służąca za​r a​zem za ja​dal​nię i salę do kon​wer​sa​c ji”[4] – za​no​to​wał pi​sarz. Iwasz​kie​wi​c zo​wi nie po​do​bała się również roz​m o​wa z go​spo​da​rzem przy jęcia. Na​zwał ją „ba​nalną” i „em​f a​ty czną”. Za​c hwy ​c iła go na​to​m iast własna… żona (co wy ​da​j e się ty m bar​dziej za​ska​kujące, że pre​f e​r en​c je ero​ty cz​ne pi​sarza nie by ły ta​j em​nicą). „Wy glądała w ty m cały m to​wa​r zy ​stwie, jak​by zeszła z księży ca. Nie pa​so​wała do tego całego do​brze odży wio​ne​go, or​dy ​nar​ne​go ze​bra​nia, wy glądała tak ete​r y cz​nie i za​r a​zem tak pięknie, że można by ło ją wziąć za anioła”. Ale Anna Iwasz​kie​wi​c zo​wa namówiła męża na udział w rau​c ie nie dla​te​go, aby by ć po​dzi​wianą w kre​a cji au​tor​stwa Józe​f i​ny Jędrzej​c za​ko​wej, córki go​spo​dy ​ni Iwasz​kie​wiczów na Sta​wi​sku, lecz li​c zy ła na spo​tka​nie tam Włady sława Gomułki. To​wa​r zy sz Wiesław jed​nak przy jęcia swoją obec​nością nie za​szczy ​c ił. By ć może dla​te​go, że I se​kre​tarz nie czuł się zby t pew​nie na dy ​plo​m a​ty cz​ny ch sa​lo​nach. Po

War​sza​wie krąży ła aneg​do​ta, trud​no stwier​dzić, czy praw​dzi​wa, ale ka​pi​tal​nie od​dająca men​tal​ność Gomułki. Pod​c zas przy jęcia w am​ba​sa​dzie fran​c u​skiej po​da​no jako jed​no z pierw​szy ch dań owo​c e mo​r za oraz misy z wodą z pla​stra​m i cy ​try ​ny prze​zna​c zo​ne do umy ​c ia rąk. To​wa​r zy sz Wiesław, będąc spra​gnio​ny , a nie znając ety ​kie​ty , miał się owej wody po pro​stu napić. Po fak​c ie dy s​kret​nie mu wy tłuma​c zo​no, do cze​go owa woda z cy ​tru​sa​m i służy . Kie​dy więc pod ko​niec przy jęcia wnie​sio​no poncz z pły wający mi pla​stra​m i cy ​trusów, Gomułka w wa​zie z na​pit​kiem umy ł ręce…[5] Iwasz​kie​wicz gry ​m a​sił, że pod​c zas dy ​plo​m a​ty cz​ny ch przy jęć by wa zwy ​kle ten sam ze​staw gości. 8 czerw​c a 1961 roku, po rau​c ie w am​ba​sa​dzie Szwaj​c a​r ii, za​no​to​wał: „Adam Nagórski, Ta​tar​kie​wi​c zo​wie, Lo​r ent​zo​wie, Szy f​m a​no​wie. Ktoś pew​nie za​pi​su​j e w tej chwi​li: za​wsze ci sami Iwasz​kie​wiczowie. Za​dzi​wiająca trwałość » to​wa​r zy ​stwa« mimo zmian ustrojów, wo​j en, prze​kształce​nia się oby ​c zajów”[6]. Na​to​m iast 26 paździer​ni​ka tego sa​m e​go roku uczest​ni​c zy ł w śnia​da​niu wy ​da​ny m w pałacu w Jabłon​nie na cześć Elżbie​ty , królo​wej Belgów, i jej najmłod​szej córki, księżnicz​ki Ma​r ie-Jose. Za​trzy ​m ały się w Pol​sce, wra​c ając z wi​zy ​ty w Chi​nach i ZSRR. Iwasz​kie​wicz znał już królową Elżbietę – by ł przez nią przy jęty pod​c zas wi​zy ​ty w Bel​gii, a w roku 1955, kie​dy królowa gościła w Pol​sce pod​c zas V Między ​na​r o​do​we​go Kon​kur​su Cho​pi​now​skie​go, pełnił ho​no​r y go​spo​da​r za i opie​ku​na do​stoj​ne​go gościa. Wte​dy to wy dał na jej cześć w Sta​wi​sku śnia​da​nie („jak wszy ​scy wiedzą, Iwasz​kie​wicz by ł sno​bem. Trze​ba by ło ko​m u​ni​zmu, żeby mógł gościć u sie​bie w domu na śnia​da​niu królową…”[7] – żar​to​wał po la​tach wiel​ki kom​po​zy ​tor Wi​told Lu​tosław​ski, biorący również udział w ty m przy jęciu). Doszło wte​dy do popełnie​nia faux pax wo​bec za​sad za​c ho​wa​nia się przy sto​le. Za​m iast od​po​wied​nich sztućców do je​dze​nia ry by (sze​r o​ki i tępy nóż), po​da​no dwa wi​del​c e. Królowa, która nie wie​działa, do cze​go mają służy ć owe dwa wi​del​c e, nie za​c zy ​nała jeść ry by , cze​kając na od​po​wied​nie sztućce, a sko​r o gość ho​no​r o​wy nie za​c zy ​nał jeść, to ni​ko​m u przy sto​le nie wy ​pa​dało…). Dwaj ad​wer​sa​r ze: Ja​r osław Iwasz​kie​wicz i pu​bli​c y ​sta oraz poseł i mu​zy k Ste​f an Ki​sie​lew​ski, uczest​ni​c zy ​li w ty m sa​m y m przy jęciu w am​ba​sa​dzie Fran​c ji z oka​zji święta na​r o​do​we​go 14 lip​c a 1969 roku. W swo​ich dzien​ni​kach żaden nie wspo​m i​na, czy spo​tka​li się, obaj na​to​m iast zgod​nie raut skry ​ty ​ko​wa​li. „Okrop​ne by ło przy jęcie, skąpe do nie​m ożliwości, z drzwia​m i do am​ba​sa​dy za​mknięty mi na klucz i wszy ​scy na wy ​go​nie”[8] – za​no​to​wał Iwasz​kie​wicz. „Lu​dzi strasz​ne masy , przy ​go​to​wa​li przy jęcie w ogro​dzie, a tu deszcz lał jak z ce​bra. Cze​ka​liśmy na wejście w ogo​nie bli​sko ki​lo​m e​tro​wy m, płasz​c zy nie by ło gdzie kłaść, ist​na klęska ży wiołowa”[9] – od​no​to​wał Ki​sie​lew​ski. Obaj pa​no​wie wy ​m ie​niają za to długą listę zna​j o​m y ch, który ch tam spo​tka​li, oraz ofi​c je​li. Na pierw​szy m miej​scu – pre​m ie​r a Józefa Cy ​r an​kie​wi​c za. Iwasz​kie​wicz ubo​le​wa, że Cy ​r an​kie​wicz go nie lubi i daje temu wy ​r az za​c ho​wa​niem, Ki​sie​lew​ski pod​kreśla zaś, że „rzecz ja​sna” nie ukłonił się Cy ​r an​kie​wiczowi. Cy ​r an​kie​wicz za to ukłonił się, i nie ty l​ko ukłonił, Kry ​sty ​nie Ma​zurównie, ówcze​snej gwieździe pol​skie​go tańca no​wo​c ze​sne​go. W am​ba​sa​dzie zna​lazła się jako part​ner​ka Krzy sz​to​f a T. To​e plit​za, pu​bli​c y ​sty i pi​sa​r za. „W ab​so​lut​nej ci​szy Cy ​r an​kie​wicz, który szedł na cze​le, ro​zej​r zał się do​okoła, po czy m pew​ny m kro​kiem skie​r o​wał się po mu​r a​wie… tak, ku mnie! Podał mi rękę, skłonił się, jak​by do ucałowa​nia mo​j ej uręka​wicz​nio​nej dłoni, a po bacz​ny m przy j​r ze​niu się i wy ​po​wie​dze​niu kil​ku banałów od​da​lił się, a z nim cała chma​r a ofi​cjałów”[10] – wspo​m i​na Ma​zurówna. Cała „war​szaw​ka” obec​na na przy jęciu ko​m en​to​wała za​cho​wa​nie pre​m ie​r a. Jed​ni mówili, że Cy ​r an​kie​wicz po​m y ​lił Ma​zurównę z kimś in​ny m, inni (to za​pew​ne opi​nia „ży cz​li​wy ch” koleżanek), że tan​c er​ka miała by ć ko​lejną ofiarą łase​go na ko​bie​c e

wdzięki po​li​ty ​ka, ale przy j​r zał się jej z bli​ska i… zre​zy ​gno​wał. W pamięci tan​c er​ki zo​stał jej spe​cjal​nie na tę okazję przy ​go​to​wa​ny strój (su​kien​ka z zasłony w ko​lo​r o​wy film​druk: na szy i ob​c isły gol​f ik, gołe ra​m io​na, u dołu króciut​ka, de​kolt w tra​pez, ale na wy ​so​kości brzu​c ha po​ka​zujący pośrod​ku pępek, do tego czar​ne ręka​wicz​ki powy żej łokci i wiel​ki słomko​wy ka​pe​lusz z Pary ża) oraz menu (oliw​ki – „fuj! wy dały mi się obrzy ​dli​we! zupełnie nie słod​kie!”, mi​kro​sko​pij​ne ka​na​pecz​ki – „to już lep​sze mmm!” i pta​sie mlecz​ko „ach, ja​kie wspa​niałe! we​pchnęłam też, ile mogłam, do ko​r on​ko​wej to​r e​becz​ki”[11]). By wały i poważniej​sze dy ​plo​m a​ty cz​no-to​wa​r zy ​skie skan​da​le. Ma​r ia Dąbrow​ska spro​wo​ko​wała taki pod​c zas po​by ​tu w roku 1956 w Sztok​hol​m ie na ob​r a​dach Świa​to​wej Rady Po​ko​j u, jak określiła to sama pi​sar​ka: „sty ​pie” ru​c hu obrońców po​ko​j u – or​ga​ni​za​c ji sku​piającej le​wi​cujący ch ar​ty stów i na​ukowców. Dąbrow​ska by ła człon​ki​nią pol​skiej de​le​ga​c ji, na​to​m iast w ra​dziec​kiej uczest​ni​c zy ła pi​sar​ka Wan​da Wa​si​lew​ska, ko​m u​nist​ka, współtwórczy ​ni ar​m ii ge​ne​r ała Ber​lin​ga, córka wiel​kie​go pol​skie​go po​li​ty ​ka, pa​trio​ty i so​c ja​li​sty Le​ona Wa​si​lew​skie​go, która jesz​cze przed II wojną świa​tową jako oj​c zy znę wy ​brała so​wiecką Rosję. W ho​te​lu Carl​ton za​pla​no​wa​no spo​tka​nie to​wa​r zy ​skie, w który m, jak za​pew​nia​no Dąbrowską, mie​li uczest​ni​c zy ć ty l​ko pol​scy de​le​ga​c i. Kie​dy pi​sar​ka przy ​by ła do ho​te​lu, wziął ją pod rękę Ostap Dłuski, działacz Ru​c hu Obrońców Po​ko​j u, py ​tając: „Znasz Wandę Wa​si​lewską?”. Dąbrow​ska jej nie znała, a co ważniej​sze – nie miała za​m ia​r u po​zna​wać „tej re​ne​gat​ki” i, gwałtow​nie za​bie​r ając rękę, dała temu wy ​raz. „Usły szałam, bar​dzo zde​to​no​wa​na, że Anna [Ko​wal​ska, pi​sar​ka i bli​ska przy ​j a​c iółka Dąbrow​skiej – red.] mówi: » Zli​tuj się, Ma​r y j​ko« , a Iwasz​kie​wicz: » Właśnie – to Ja​sia [Bro​niew​ska – pi​sar​ka, pierw​sza żona Włady sława Bro​niew​skie​go, przy ​j a​c iółka Wa​si​lewskiej – red.] to urządziła. Miała by ć ty l​ko pol​ska de​le​ga​c ja« . W re​zul​ta​c ie ko​la​c ja odby ła się w na​stro​j u jak u Do​sto​j ew​skie​go. Wa​si​lew​ska sie​działa o dwa miej​sca ode mnie. Ja​r osław pił dużo i na​za​j utrz za​c ho​r o​wał na ser​c e (a te​r az w War​sza​wie po​dob​no opo​wia​da, że to prze​ze mnie). (…) na​za​j utrz z sa​ty s​f akcją stwier​dziłam, że miałam rację, uni​kając ze​tknięcia się z Wa​si​lewską”[12] – opi​su​j e in​c y ​dent Dąbrow​ska. Otóż pod​c zas ob​r ad ple​nar​ny ch do sto​li​ka pol​skiej de​le​ga​c ji po​deszła właśnie Wa​si​lew​ska i zwróciła się do Bro​niew​skiej: „Chodź na kawę. Co wy tu sie​dzi​c ie w tej Be​r e​zie. To prze​cież jest praw​dzi​wa Be​r e​za te se​sje”[13]. Te słowa – porówna​nie do sa​na​c y j​ne​go obo​zu od​osob​nie​nia w Be​r e​zie Kar​tu​skiej – ogrom​nie obu​r zy ły Dąbrowską. Ofi​c jal​ny m uro​c zy ​stościom, jak ju​bi​le​usze ar​ty stów, to​wa​r zy ​szy ły spo​tka​nia to​wa​r zy ​skie. Ich roz​m ach zależał od uzna​nia, ja​kim bo​ha​te​r o​wie wy ​da​r ze​nia cie​szy ​li się w oczach de​c y ​dentów. Lu​c jan Rud​nic​ki, pi​sarz i działacz ru​c hu ro​bot​ni​c ze​go, 6 sty cz​nia 1962 roku z oka​zji 80. uro​dzin do​cze​kał się za​le​d​wie za​pro​sze​nia na her​batkę do Bel​we​de​r u. Wy pił ją w to​wa​r zy ​stwie ówcze​sne​go Prze​wod​niczącego Rady Państwa Alek​san​dra Za​wadz​kie​go i kil​ku par​ty j​ny ch no​ta​bli oraz ko​legów po piórze, jak Je​r zy Pu​tra​m ent, Włady sław Bro​niew​ski i Ja​r osław Iwasz​kie​wicz. A Iwasz​kie​wicz, jako ulu​bie​niec PRL-owskich władz, uro​c zy ście ob​c ho​dził 19 lu​te​go 1969 roku ju​bi​le​usz 75-le​c ia uro​dzin. Naj​pierw do jego domu w Sta​wi​sku przy ​j e​c ha​li naj​wy żsi państwo​wi i par​ty j​ni no​ta​ble oraz ofi​c je​le Związku Li​te​r atów Pol​skich. Otrzy ​m ał Złoty Me​dal imie​nia Fry ​de​r y ​ka Jo​liot-Cu​r ie przy ​zna​ny przez Pre​zy ​dium Świa​to​wej Rady Po​ko​j u, w której ak​ty w​nie działał od lat, cho​c iaż nie​wie​le z tego dla świa​to​we​go po​ko​j u wy ​ni​kało. Na zakończe​nie uro​czy stości z kon​c er​tem wy stąpiła wy ​bit​na pia​nist​ka Bar​ba​r a Hes​se-Bu​kow​ska. Dru​ga część ob​chodów odby ła się w bar​dziej re​pre​zen​ta​c y j​ny m miej​scu – Bel​we​de​r ze. Nie​zby t ży cz​li​wy Iwasz​kie​wiczowi Ste​f an Ki​sie​lew​ski tak opi​sał je w swo​ich Dzien​ni​k ach: „Ju​bi​le​usz sta​r e​go błazna

i wa​ze​li​nia​r za Iwasz​kie​wi​c za od​by ​wa się z wielką, ale okrop​nie prześmieszną pompą. Prześmieszną, bo ta​kie to gru​by ​m i nićmi szy ​te i ta​kie fałszy ​we: na przy jęciu w Bel​we​de​r ze ko​lek​cja no​wy ch » przy ​j a​c iół« pre​ze​sa: Pu​tra​m ent, Gis​ges, Cent​kie​wicz, Ju​r an​dot, Przy ​boś oraz oczy ​wiście Kraśko, Klisz​ko etc. Spy ​c hal​ski wy sławia wkład sta​r e​go do so​c ja​li​zmu (koń by się uśmiał) i stwier​dza, że: » masy lu​do​we, nasz nowy już naród z roz​m a​c hem twórczy m kształtujący swój lep​szy so​c ja​li​sty cz​ny los, widzą w Ja​r osławie Iwasz​kie​wi​c zu pi​sa​r za na​szy ch czasów, czasów wiel​kie​go przełomu w na​szej ty siąclet​niej hi​sto​r ii, pi​sa​r za, który cały m swo​im za​c ny m ży ciem…« etc., etc. Pi​sarz, wzru​szo​ny m oczy ​wiście głosem, przy świad​c za, że póki sił, służy ć będzie Pol​sce Lu​do​wej itd. Zupełna ko​m e​dia, przy ​po​m i​na się Zie​lo​ny Frak Fler​sa i Ca​il​la​ve​ta. Po​dob​no Tal​ley ​r and jesz​c ze na łożu śmier​c i wa​ze​li​no​wał się królowi. A jed​nak gdzieś na dnie ser​ca sta​r y pedał żałować musi, że nie ma z nim Jur​ka, Pawła czy Jul​ka. A pi​sarz do​bry (choć nie​so​cja​li​sty cz​ny ), ty le że świ​nia z nie​go sta​r a i tak już zo​sta​nie. Ha!”[14]. Po War​sza​wie krąży ła aneg​do​ta, że Związek Li​te​r atów Pol​skich po​sta​no​wił również urządzić ju​bi​le​uszową fetę An​to​nie​m u Słonim​skie​m u. Po​e ta by ł jed​nak w niełasce u PRL-owskich władz. Lesław Bar​tel​ski, działacz ZLP, za​py ​tał Słonim​skie​go, co sam za​in​te​r e​so​wa​ny o ty m sądzi. „Czy taki, jaki miał Ja​r osław z dzwo​na​m i, ar​m a​ta​m i i przy jęciem w Bel​we​de​r ze?” – upew​niał się prze​kor​nie Słonim​ski. Prze​r ażony Bar​tel​ski zaczął się plątać w słowach: „Nie, nie…, taki skrom​niut​ki w na​szy m związku, w tej sal​c e na piętrze”. „Niech się pan nie mar​twi, pa​nie Bar​tel​ski. Od​m a​wiam” – za​m knął sprawę Słonim​ski. „Strasz​nie panu dziękuję” – ucie​szy ł się Bar​tel​ski[15]. Ja​r osław Iwasz​kie​wicz by ł dla gomułkow​skiej eki​py kimś, kogo war​to połech​tać ja​kimś „za​szczy ​tem” czy sy ​ne​kurką, bo przy ​da​wał się w mo​m en​c ie, gdy przed świa​tem trze​ba by ło się po​chwa​lić czy mś in​ny m niż ko​lej​ny m re​kor​dem w wy ​do​by ​c iu węgla czy ze​bra​ny ch kwin​ta​lach z hek​ta​r a. Za​wsze można by ło po​szczy ​c ić się przed świa​tem poetą, pro​za​ikiem, posłem i obrońcą po​ko​j u ży jący m z nie​zwy ​kle in​te​li​gentną i świa​tową żoną Anną (z domu Lil​pop, córką jed​ne​go z naj​bar​dziej majętny ch prze​m y słowców przed​wo​j en​nej Pol​ski; dla poślu​bie​nia Iwasz​kie​wicza ze​r wała na​r ze​c zeństwo z księciem Ra​dzi​wiłłem, mimo bi​sek​su​a l​ny ch skłonności po​e ty ), miesz​kający ch w pięknej wil​li w Sta​wi​sku w ma​low​ni​c zej Pod​ko​wie Leśnej. By ła więc gościem Sta​wi​ska i królowa Belgów Elżbie​ta, i przed​wo​j en​ny przy ​j a​c iel Iwasz​kie​wiczów, ge​nial​ny pia​ni​sta Ar​tur Ru​bin​ste​in, i Jean Coc​te​a u – fran​c u​ski pi​sarz, ma​larz i reży ser, i guru eg​zy ​sten​c ja​li​zmu Jean Paul Sar​tre z żoną Si​m o​ne de Be​a u​vo​ir… Wi​zy ​ta Coc​te​a u w Sta​wi​sku (23 paździer​ni​ka 1960 roku) zaczęła się od zgrzy ​tu: gość do​tarł o półto​r ej go​dzi​ny później, niż by ł spo​dzie​wa​ny (wiozący go kie​r ow​c a zabłądził w dro​dze z Nie​bo​r o​wa), ale za​c ho​wa​nie gościa, „by ł bar​dzo ser​decz​ny i bez cie​nia owej fran​c u​skiej fac​ti​c i​te”, za​tarło niezręczność to​wa​r zy ską z początku wi​zy ​ty . Coc​te​a u pod​c zas od​wie​dzin to​wa​r zy ​szy ł m.in. jego ad​op​to​wa​ny sy n, ak​tor Edu​a rd Der​m it. Der​m it ser​decz​nie roz​ba​wił to​wa​r zy ​stwo swo​im za​sko​c ze​niem co do sty ​lu ży cia w War​sza​wie – przed przy ​jaz​dem by ł pe​wien, że po uli​c ach sto​li​c y Pol​ski chodzą niedźwie​dzie[16]. Po​dob​nie do​brze czu​li się u Iwasz​kie​wiczów 30 czerw​c a 1962 roku Sar​tre i de Be​a u​vo​ir. Iwasz​kie​wicz, który cy ​nicz​nie, ale skry ​c ie wy ​kpi​wał ich za​a n​gażowa​nie w świa​to​wy ruch na rzecz utrzy ​m a​nia po​ko​j u, z sa​ty s​f akcją za​no​to​wał: „sie​dzie​li bar​dzo długo i po​dob​no by li za​c hwy ​c e​ni”[17]. To​wa​r zy ​skim kon​tre​dan​sem oka​zały się uro​c zy ​stości po​grze​bo​we urządzo​ne w Te​a trze Pol​skim po śmier​c i wiel​kie​go ak​to​r a Alek​san​dra Ze​lwe​r o​wi​c za. Na okry ​ty m ki​r em ka​ta​f al​ku w holu gma​chu przy Ka​r a​sia trum​na, przy ka​ta​f al​ku war​ta ho​no​r o​wa, z głośników pły nie Marsz żałobny Cho​-

pi​na, na krześle przed ka​ta​f al​kiem wdo​wa przy j​m u​j e kon​do​len​c je, a na dru​gim krześle nie​c o da​lej… dru​ga wdo​wa również przy j​m u​j e kon​do​len​c je. Ze​lwe​r o​wicz ożenił się powtórnie na trzy lata przed śmier​c ią z Ma​r y ną, swoją se​kre​tarką z PWST. Jed​ni więc składa​li kon​do​len​c je jej. Inni, którzy nie lu​bi​li dru​giej żony , wy rażali współczu​c ie po​przed​niej, Kry ​sty ​nie. Ci, którzy naj​bar​dziej nie​pew​nie od​na​leźli się w tej sy ​tu​a cji podwójne​go wdo​wieństwa, składa​li kon​do​len​c je oby ​dwu wdo​wom[18].

3

POD PA​PU​GA​MI JEST SZE​RO​KO NI​KLO​WA​NY BAR…

PA​TiF by ł pełen i roz​c hy ​bo​ta​ny jak wesoła i brzy d​ka bar​ka na fa​lach pod​nie​c o​ne​go oce​a nu.

po​dej​r za​nej czy ​stości sto​li​kach goście ubra​ni wie​c zo​r o​wo lub w swe​try , sta​r e „SPrzy wiatrówki i bez kra​watów, je​dli źle przy rządzo​ne po​tra​wy płucząc je stru​m ie​nia​m i wódki.

Ścia​ny , zdob​ne w bo​a ze​r ię z sze​r o​kich, ciem​ny ch li​stew, nosiły ślady odra​pań i za​c ieków nad piękny ​m i świecz​ni​ka​m i ze sta​r ego brązu. Fa​c et w gru​by ch oku​la​r ach, mam​r oczący coś bez prze​rwy do sie​bie, grał Pe​ti​te fleur, po​wta​r zał re​f ren nie​znośnie i ciągle zno​wu, trud​no by ło się zo​r ien​to​wać, czy uko​c hał tę me​lo​dię, czy nie umiał nic in​ne​go. Zeszłowiecz​na li​to​gra​f ia z da​ge​r o​ty ​pu, pre​zen​tująca lu​m i​na​r zy stołecz​ne​go te​a tru sprzed stu dzie​sięciu lat, wi​siała krzy ​wo nad for​te​pia​nem. Na bezład​nie usta​wio​nej prze​strze​ni tańczy ły pary ob​r zu​c ając się wza​j em​nie wy ​m u​szo​ny ​mi czułościa​m i i hałaśliwą ser​decz​nością lu​dzi przy ​zwy ​c za​j o​ny ch do po​ka​zy ​wa​nia się w za​m ian za uzna​nie. W ge​stach ich i w in​to​na​c jach uno​sił się też jakiś pogłos obron​ne​go scep​ty ​c y ​zmu, da​le​ki od ko​m e​dianc​twa, prze​obrażający ak​tor​stwo w wa​lor nowy , po​wstały przez ka​ta​lizę, a może ty l​ko sty k z roz​sia​ny ​m i tu gęsto ły sy ​m i głowa​m i sta​r y ch, mądry ch Ży dów, z załupieżony ​m i czasz​ka​m i męczący ch ka​bo​ty nów o ge​nial​ny ch po​m y słach i płaski​m i fry ​zur​ka​m i młody ch, namiętny ch kom​bi​na​torów – wszy st​kich ty ch reży serów i ar​c hi​tektów, sce​no​grafów i au​torów ra​dio​wy ch, tekścia​r zy ka​ba​r e​to​wy ch i speców od fil​m o​we​go mon​tażu, so​c jo​logów, rzeźbia​r zy , fa​chowców od te​le​wi​zji, pro​j ek​tantów ko​stiumów te​a tral​ny ch i ar​ty stów od ry ​sun​ko​wy ch dow​cipów – pełny ch jadu i ma​r zeń, i wiecz​ne​go nie​do​sy ​tu, który wy ​zna​c za ich drogę i ciężkie wes​tchnie​nia. Głowy te, a wśród nich wy ​so​kie, uta​pi​r o​wa​ne koki, skąpe czu​pry n​ki, i na​wisłe kiście włosów – he​ba​no​we, zja​dli​wie rude, nie​zdro​wo fio​le​to​we lub z oksy ​do​wa​nej pla​ty ​ny – ob​r a​c ały się na za​sa​dzie komórki światłoczułej: nowa twarz w wejściu więzła w grząskiej chwy ​tli​wości na​ty ch​m iast for​m ułowa​ny ch opi​nii. Czar tego spięcia by ł niepo​wta​r zalny – może ty l​ko wbie​gająca wśród hu​r a​ga​no​wej owa​c ji na bo​isko eki​pa piłkar​ska od​c zu​wa ta​kie upo​j e​nie, nie​po​m na, że wy ​nik me​c zu jest nie do prze​wi​dze​nia”[19]. Tak kul​to​we miej​sce War​sza​wy lat sześćdzie​siąty ch, klu​bo​wy lo​kal Sto​wa​r zy ​sze​nia Pol​skich Ar​ty stów Te​a tral​ny ch i Fil​m o​wy ch, opi​sał Le​opold Ty r​m and w głośnej po​wieści z klu​c zem Życie to​wa​rzy​skie i uczu​c io​we. Tam, w opa​r ach wódki wy ​pi​j a​nej przy szkla​ny m ba​r ze bądź na „ka​nap​c e” do trze​c iej nad ra​-

nem, kie​dy to le​gen​dar​ny por​tier pan Fra​nio Król (lub jego zmien​nik pan Adam) zga​sze​niem i za​pa​le​niem światła dawał znać, że czas już kończy ć, ba​wio​no się. Jak wspo​m i​na ak​tor i pio​sen​karz Boh​dan Łazu​ka, w jed​nej z trzech sal Klu​bu, „w narożny m sa​lo​ni​ku od​by ​wały się – co so​bo​ta – nor​m al​ne dan​se, przy for​te​pia​nie na wpół oślepły ta​per młócił przed​wo​j en​ne tan​ga, zastępował go dla uwspółcześnie​nia re​per​tu​a ru Zdzi​sio Ma​kla​kie​wicz, Fre​da El​ka​na dała się cza​sa​m i namówić na jaz​zo​wy szla​gier, wśród tańczący ch wy różniał się Je​r zy Pas​sen​dor​f er z małżonką, kon​ku​r o​wał z nim Mie​c zy sław Woj​nic​ki, do​ga​dy ​wał Prut​kow​ski, plątał się między no​ga​m i Woj​tek Ra​j ew​ski, zaś Zo​sia Gra​bińska psuła wszy st​ko in​to​nując swój bo​j o​wy re​f ren: Jest War​sza​wa!”[20]. Ma​kla​kie​wicz jest łączo​ny w parę to​wa​r zy ską z Ja​nem Hi​m ils​ba​c hem, bo za​wo​do​we kon​tak​ty opi​nia pu​blicz​na z reguły przekłada na pry ​wat​ne. Ty m​c za​sem… „Grając ra​zem, Ma​klak i Hi​m ils​bach nie lu​bi​li się zby t​nio i na przy kład w SPA​TiF-ie ra​zem by ​wa​li rzad​ko. Ma​klak uważał, że Ja​nek go kom​pro​m i​tu​j e, a Ja​nek istot​nie jak przy ​c ho​dził, to prze​ważnie kończy ło się to skan​da​lem i szla​ba​nem”[21] – opo​wia​da by ​wal​c zy ​ni klu​bu, ak​tor​ka Zo​f ia Czer​wińska. W SPA​TiF-ie plot​ko​wa​no i ro​m an​so​wa​no. „SPA​TiF to by ła wte​dy taka en​kla​wa. Wszy ​scy sie​dzie​li w ku​pie. Ge​ne​r al​nie pa​no​wała at​m os​fe​r a ro​m an​so​wa, ale sno​bi​sty cz​na. Nie wy ​pa​dało się prze​spać z kimś, z kim nie wy ​pa​dało”[22] – wspo​m i​na da​lej tam​tej​sze zwy ​c za​j e Zo​f ia Czer​wińska. W klu​bie za​le​wa​no wódką smak porażki, wzno​szo​no to​a ​sty za suk​c e​sy . Po pre​m ie​r ze sztu​ki nie​zwy ​kle po​pu​lar​nej sa​ty ​r y cz​ki Mag​da​le​ny Sa​m o​zwa​niec Ho​tel Bel​le Vue w maju 1958 roku cały zespół i au​tor​ka święto​wa​li tam suk​c es. Pre​m ie​r a by ła uda​na. Sztu​ka co praw​da słaba, ale „war​szaw​ka” po la​tach so​c re​a li​zmu chciała się bawić i oglądać na sce​nie piękne ak​tor​ki w pe​niu​a rach, a nie trak​to​r zy st​ki w ku​f aj​kach. Za​ba​wa w klu​bie by ła tak przed​nia, że au​tor​ka bawiła się po pew​ny m cza​sie… boso. Na pre​m ierę kupiła bo​wiem nowe buty , ale oka​zały się zby t cia​sne. Za​ba​wa by ła jed​nak tak do​bra, że bo​ha​ter​ka wie​c zo​r u za​m iast wrócić do domu, po​sta​no​wiła kon​ty ​nu​ować ją bez obu​wia[23]. W SPA​TiF-ie in​try ​go​wa​no i po​c ie​sza​no się. Tu​taj usta​la​no ob​sa​dy do spek​ta​kli te​a tral​ny ch i fil​mo​wy ch. Tak o pomy śle ob​sa​dze​nia go w roli Azji Tu​haj​be​j o​wi​c za do​wie​dział się Da​niel Ol​bry ch​ski. „Jak zwy ​kle wzięliśmy się z Hof​f ​m a​nem [Je​r zy m, reży se​r em – red.]. Obaj lu​bi​liśmy ta​kie siłowa​nie się. (…) Nie je​stem pe​wien, ale Hof​f ​m an chy ​ba wówczas wy ​grał. Wy ​c hodząc, złapał mnie przy kon​tu​a rze w szat​ni i po​wie​dział, po swo​j e​m u zaciągając i za​c i​skając zęby : » Bra​cie ko​c ha​ny ! Dla Waj​dy to ty możesz by ć ty ​po​wy Słowia​nin, dla Ant​c za​ka ty ​po​wy Skan​dy ​naw, a ja po pro​stu chlapnę cie​bie na czar​no i ty u mnie będziesz Azja. Za​stanów się« . I wy ​szedł”[24] – wspo​m i​na ak​tor. Ol​bry ch​ski pro​po​zy cję Hof​f ​m a​na złożoną w tak nie​ty ​po​wy sposób przy jął i zo​stał sły n​ny m Tu​haj​be​j o​wi​c zem w Panu Wołody​jow​skim. Na „angaż w fil​m ie” początkujący reży se​r zy pod​r y ​wa​li w SPA​TiF-ie młode ak​tor​ki po szkołach. Co bar​dziej doświad​c zo​ne py tały o ty tuł fil​m u i kie​dy sły szały , że na przy kład Popiół i dia​ment, od​po​wia​dały : „A w ty m! To już sześć razy grałam”[25]. Kto chciał za​ist​nieć w świe​c ie te​a tral​no-fil​m o​wo-te​le​wi​zy j​ny m, mu​siał tu​taj by wać. Jak wspo​m i​na pi​sarz Ja​nusz Głowac​ki: „W SPA​TiF-ie dy s​ku​to​wało się He​ideg​ge​r a i ak​tu​a l​ny kurs do​la​r a, szan​se od​zy ​ska​nia nie​pod​ległości i na​pi​c ia nie​r oz​c ieńczo​ne​go jarzębia​ku, zro​bie​nia do​bre​go fil​m u i okra​dze​nia bo​ga​te​go Szwe​da przy ba​r ze. Przy ​c ho​dzi​li tu ak​to​r zy i la​dacz​ni​c e, reży se​r zy i prości al​ko​ho​li​c y , pi​sarze reżimo​wi i opo​zy ​c y j​ni, za który mi sunęli taj​nia​c y ”[26].

W SPA​TiF-e spo​ty ​ka​no się także, aby w mo​m en​tach tra​gicz​ny ch nie by ć sa​m e​m u. 8 sty cz​nia 1967 roku na Dwor​c u Główny m we Wrocławiu zginął pod kołami pociągu Zby ​szek Cy ​bul​ski. Cy ​bul​ski, który wpa​dał do SPA​TiF-u „na chwilę”, a zo​sta​wał, za​ga​daw​szy się, kil​ka go​dzin. „Tego dnia, w który m do​wie​dzie​liśmy się o śmier​c i Zby sz​ka, i ci, którzy nie pili, i ci, którzy lu​bi​li się napić – wszy ​scy by li pi​j a​ni. Ciem​na, za​dy ​m io​na sala, a w niej gru​pa smut​ny ch, przy gnębio​ny ch lu​dzi. At​m os​f erę prze​sy ​c ił nie​dosły szal​ny szloch. Na pew​no głośno łkał Fra​nio Król, szat​niarz w SPA​TiF-ie, przy ​j a​c iel ak​torów”[27] – wspo​m i​na Zo​f ia Czer​wińska. Ak​tor Ta​de​usz Ross o szat​nia​r zu Fra​niu mówi, że znał wszy st​kich, „by ł uczy n​ny , ta​j em​ni​c zo ży cz​li​wy i za​wsze miał do​la​r y do sprze​da​nia. (…) Od Fra​nia można się by ło za​wsze do​wie​dzieć, kto jest aku​r at w SPA​TiF-ie, kto by ł i wy ​szedł, a kto jesz​c ze przy j​dzie. A także co można do​bre​go zjeść, co świeże, co mniej świeże, kto z kim ak​tu​a l​nie sy ​pia, a kto już prze​stał, kto się ku komu ma, kto kogo lubi, kto jest po​dej​r za​ny lub ma ja​kie kon​tak​ty i tak da​lej, i tak da​lej…”[28]. Na mar​gi​ne​sie, niektóre da​nia z klu​bo​we​go menu miały własne nie​ofi​c jal​ne na​zwy , np. ta​tar z jed​ny m ja​j em to „in​wa​li​da”, a „lor​ne​ta” to dwie set​ki wódki… Fra​nio pro​wa​dził nie​le​gal​ny sa​lon gier ha​zar​do​wy ch pod ladą szat​ni i by ł al​ko​ho​li​kiem wpa​dający m co pe​wien czas w ciąg al​ko​ho​lo​wy . Ra​to​wał go zwy ​kle Ry ​szard Pie​tru​ski, który opie​ko​wał się klu​bem z ra​m ie​nia sto​wa​r zy ​sze​nia. Już po śmier​c i Fra​nia oka​zało się, co po​dej​r ze​wała spo​r a gru​pa by ​walców, że by ł kon​f i​den​tem SB. „Jed​nak by ł bar​dzo sy m​pa​ty cz​ny , nie​by ​wa​le dy s​kret​ny , a by ło co ukry ​wać, i dow​c ip​ny i nig​dy nie po​zwo​lił so​bie na po​ufałość, na​wet jeśli wie​dział o kimś coś bar​dzo kom​pro​m i​tującego”[29] – opo​wia​da Zo​f ia Czer​wińska. Jego zmien​nik, Adaś, by ł całko​wi​ty m prze​c i​wieństwem Fra​nia – ab​so​lut​nie od​izo​lo​wa​ny , miły i uprzej​m y , ale nie można by ło ni​c ze​go z nim załatwić. „By ł taki dow​c ip: Jaka jest różnica między ka​pi​ta​li​zmem a so​c ja​li​zmem? Taka jak między Fra​niem a Ada​siem”[30] – wspo​m i​na ak​tor​ka. Do południa lo​kal nie wy różniał się szczególnie w porówna​niu do in​ny ch war​szaw​skich re​stau​ra​c ji. Ak​to​r zy i fil​m ow​c y z ro​dzi​na​m i wpa​da​li tu​taj na obiad klu​bo​wy , czy ​li taki, do którego dopłacał SPA​TiF. Sporą grupą klientów by li o tej po​r ze eme​r y ​to​wa​ni ak​to​r zy . Kel​ner​ki nie prze​pa​dały za ty mi gośćmi, gdy ż nie da​wa​li na​piwków. Dla​te​go lubiły drażnić ich nie​win​ny m po​zor​nie py ​ta​niem, cho​c iaż do​sko​na​le znały twa​r ze ty ch stały ch by ​walców: „Czy jest pan człon​kiem SPA​TiF-u?”. Następował wówczas wy ​buch złości i za​pew​nień gościa, z kim to on na sce​nie nie wy stępował wte​dy , kie​dy owej kel​ner​ki jesz​c ze na świe​c ie nie by ło… Kel​ner​ki rządziły również wie​c zo​r em. Jed​na z nich, po​su​nięta już nie​c o w la​tach, ale ob​da​r zo​na ob​f i​ty m biu​stem, na tę oko​licz​ność zwa​na „Cy ​c o​f o​nem”, po​tra​f iła po​wie​dzieć pod​pi​te​m u gościo​wi: „To​bie wódki już nie po​dam”, a na​wet za​brać mu sprzed nosa pełny kie​li​szek. W połowie lat sześćdzie​siąty ch nastąpiła jed​nak wy ​m ia​na kel​ne​r ek – oka​zało się, że „Cy ​c o​f on” z koleżan​ka​m i oszu​ki​wały , sprze​dając klien​tom klu​bu własną wódkę. Do SPA​TiF-u przy jęto młode kel​ner​ki, które, jak się oka​zało, szy b​ko od​na​lazły się nie ty l​ko za​wo​do​wo, lecz także to​wa​r zy ​sko. „Z jedną z nich, śliczną Basią, ożenił się sam Je​r zy Du​szy ński [by ły mąż Han​ki Bie​lic​kiej, pierw​szy amant po​wo​j en​ne​go kina – red.] (by łam na ślu​bie). W jakiś czas po​tem Wieńczy sław Gliński [po​pu​lar​ny ak​tor – red.] ożenił się z Zosią, a wiel​ki pol​ski bo​ha​ter z Dy ​wi​zjo​nu 303, ge​ne​r ał Skal​ski, ożenił się z bar​m anką Kry ​sią. Trze​ba uczci​wie przy ​znać, że dziew​c zy ​ny te by ły tego war​te i sta​no​wiły pod​porę moc​no wie​ko​wy ch panów”[31] ‒ za​zna​c za Czer​wińska.

W SPA​TiF-ie nie za​wsze by ło przy ​j em​nie i nie wszy ​scy goście by li mile wi​dzia​ni. Ste​f an Ki​sie​lew​ski tak opi​sał pe​wien po​by t w ty m klu​bie pod ko​niec lat sześćdzie​siąty ch: „[O]grom​nie się zmier​ziłem, bo przy ​c ze​pi​li się do mnie różni ubecz​ko​wie i » par​ty ​zan​c i« pi​j a​ni w tru​pa, wo​bec cze​go obleśnie ser​decz​ni i ści​skający po​r o​zu​m ie​waw​c zo rękę, jak​by pro​si​li o » wy ​ba​c ze​nie« . Obrzy dłe to, w do​dat​ku głupio cham​skie, bo nie przy j​dzie im do głowy , że ja się nimi po pro​stu nie in​te​r e​suję, a do lo​ka​lu przy ​c hodzę popić i po​ga​dać z przy ​j a​c iółmi”[32]. Ośrod​ka​m i ży cia to​wa​r zy ​skie​go w klu​bie by ły kon​kret​ne sto​li​ki, przy który ch za​sia​da​li sta​li by ​wal​c y , a za​pro​sze​nie, aby się dosiąść, by ło trak​to​wa​ne jak za​szczy t. Sa​ty ​r y k, ak​tor i kon​f e​r an​sjer własne​go ka​ba​r e​tu Fri​ko, Józef Prut​kow​ski, miał sto​lik ozdo​bio​ny na​pi​sem „loża ge​ne​r al​ska”. Ge​ne​r ałowie tam jed​nak nie by ​wa​li, „ob​j a​wiał się przy nim ra​c zej w to​wa​r zy ​stwie czer​wo​ny ch od wódy pułkow​ników” oraz „gwiaz​dek spor​tu”, a wśród nich ku​lo​mio​ta Włady sława Ko​m a​r a, który w SPA​TiF-ie wsławił się wy ​pi​j a​niem kok​taj​lu złożone​go z wy ​mie​sza​ne​go ku​r ze​go rosołu z wódką[33]. Prut​kow​ski miał w zwy ​c za​j u wołać na cały klub: „Puśćcie bąka!” kie​dy aku​r at wcho​dził ak​tor Hen​r y k Bąk. Pie​prz​ne ka​lam​bu​r y by ły jego spe​c jal​nością. Na wi​dok przy ​stoj​nej ko​bie​ty wchodzącej do lo​ka​lu wołał: „Ale dupa…” – i prze​nosząc wzrok na osobę to​wa​r zy szącą wchodzącej, kończy ł: – „…że z taką przy ​szedł”. To on oznaj​m iał swo​j e przy jście o trzy ​na​stej głośny m krzy ​kiem: „Kie​r ow​ni​ku!!!!!”. Wte​dy zja​wiał się kie​r ow​nik klu​bu Włady sław Si​do​r ow​ski, a na sto​le lądowały wódka i go​lon​ka. Goście, zwłasz​c za pa​nie, by ły uma​wia​ne na spo​tka​nie przy sto​li​ku co kwa​drans, aby uniknąć spo​tka​nia nie​lu​biący ch się osób. Prut​kow​ski miał stałą za​sadę co do po​by ​tu w SPA​TiF-ie: wy ​c ho​dził najpóźniej o 14.30. Z ko​lei sa​ty ​r y k Ja​nusz „Mi​nio” Min​kie​wicz nig​dy nie za​c zy ​nał pić przed osiem​nastą. Sto​lik, przy który m sia​dy ​wa​li Min​kie​wicz (jako po​stać stała), ope​r a​tor i reży ser Sta​nisław Wohl, po​e ta Adam Waży k i dra​m a​to​pi​sarz oraz współredak​tor „Dia​lo​gu” Ka​zi​m ierz Kor​c el​li, by ł usy ​tu​owa​ny tuż przy wejściu do pierw​szej sali. Każdy , kto wcho​dził, po​zdra​wiał to to​wa​r zy ​stwo. Pew​ne​go wie​c zo​r u jed​na za drugą wkra​c zały przy ​stoj​ne pa​nie. Po którejś z ko​lei Adam Waży k zdzi​wił się: „I pomy śleć, co one w nas widzą?”. Z przed​sta​wi​c ie​lek płci pięknej pa​no​wie do​pusz​c za​li do sto​li​ka jako stałego gościa je​dy ​nie po​etkę Agnieszkę Osiecką. I właśnie pod​c zas obec​ności Osiec​kiej do sto​li​ka do​siadł się nie​pro​szo​ny gość, młody człowiek z Pod​kar​pa​c ia. Spe​szo​ny wy ​m ianą zdań, która aku​r at do​ty ​c zy ła niu​a nsów flek​sji bułgar​skiej, zaczął opo​wia​dać o swo​ich wy ​c zy ​nach w Ta​trach. „– Młody człowie​ku, z te​ma​ty ​ki al​pej​skiej in​te​r e​su​j e mnie wy łącznie y eti” – ściął sa​m o​c hwałę „Mi​nio”[34]. Do sto​li​ka by wała do​pusz​c za​na Zo​f ia Czer​wińska, ale nie dla​te​go, że znała Min​kie​wi​c za jesz​c ze z czasów, gdy oby ​dwo​j e pra​c o​wa​li na Wy ​brzeżu. Za​wdzięczała to cel​nej ripoście na tekst „Mi​nia”. Kie​dy po raz pierw​szy ak​tor​ka weszła do war​szaw​skie​go SPA​TiF-u, Min​kie​wicz po​wie​dział na jej wi​dok: „Jak by łaś młoda, to mi się po​do​bałaś”. Ak​tor​ka odpo​wie​działa na​ty ch​m iast: „To ty jesz​c ze ży jesz?”, czy m zdo​by ła so​bie uzna​nie sa​ty ​r y ​ka i miej​sce przy sto​li​ku[35]. Zna​na w tam​ty ch cza​sach dzien​ni​kar​ka i gwiaz​da TVP Ire​na Dzie​dzic za​pew​nia, że i ona dostępowała tego za​szczy ​tu: „Mniej więcej około je​de​na​stej, kie​dy Min​kie​wicz mówił: » Nie pij trze​c iej her​ba​ty , prze​c ież się upi​j esz…« , po​sta​na​wiałam wy jść. Wówczas Kor​c el​li ma​wiał: » Oto ko​bie​ta, którą by pół Pol​ski chciało od​pro​wa​dzić do domu. A my – nie« . Wzy ​wa​li wówczas kogoś zna​j o​m e​go i mówili: » od​pro​wa​dzisz tę panią do domu. I za​r az wrócisz. Miesz​ka nie​da​le​ko, wie​m y , ile cza​su zaj​m ie ci dro​ga tam i z po​wro​tem« ”[36]. Min​kie​wicz, który sam wy ​pi​j ał dzien​nie trzy czwar​te li​tra wódki, nie zno​sił pi​j aków i pil​no​wał,

żeby przy jego sto​li​ku nie stało pu​ste krzesło. W ten sposób unie​m ożli​wiał do​sia​da​nie się nie ty l​ko pi​j akom, lecz także każdemu, kto nie zo​stał do sto​li​ka za​pro​szo​ny . Prze​ko​nał się o ty m Ja​nusz Głowac​ki, kie​dy przy ​pro​wa​dził do SPA​TiF-u dzien​ni​ka​r za „New York Ti​m e​sa”, Joh​na Darn​to​na. Po​nie​waż wszy st​kie sto​li​ki by ły zajęte, za​py ​tał Min​kie​wicza, czy mogą się przy ​siąść. „Mi​nio” od​po​wie​dział: „Po​wiedz temu Ame​r y ​ka​ni​no​wi, że jak nie przy ​szedł w 1945, to niech te​r az spier​da​la”[37]. Nic dziw​ne​go więc, że sko​r o sto​li​ki by ły z reguły zaj​m o​wa​ne przez stały ch by ​walców, a wie​czo​r a​m i do klu​bu scho​dziły się tłumy , zdo​by ​c ie wol​ne​go miej​sca sta​wało się nie lada wy ​zwa​niem. Reży ser Je​r zy Gru​za wspo​m i​na zda​r ze​nie, którego w SPA​TiF-ie bo​ha​te​r a​m i by li ulu​bie​niec pu​blicz​ności Bo​gusław Ko​bie​la i jego żona Małgo​r za​ta, Gru​za właśnie oraz nie​zna​ny im mężczy ​zna. Gru​za sie​dział z Ko​bie​lami przy sto​li​ku, kie​dy pod​szedł do nich ów mężczy ​zna i ukłonił się grzecz​nie. Siedzący przy sto​li​ku zro​zu​m ie​li ów gest jako prośbę o za​bra​nie wol​ne​go krzesła, więc Ko​bie​la ski​nie​niem głowy wy ​r a​ził zgodę. Ja​kie by ło ich zdzi​wie​nie, gdy ów nie​zna​j o​m y złapał nie za krzesło, ale za sto​lik i za​brał go na dru​gi ko​niec sali. „Zo​sta​liśmy jak idio​c i. Sie​dzie​liśmy na ka​na​pie wśród krze​seł bez sto​li​ka”[38] – opo​wia​da Gru​za. Je​r e​m i Przy ​bo​r a, współtwórca le​gen​dar​ne​go Ka​ba​r e​tu Star​szy ch Panów, uważał, że jego pierw​sza wi​zy ​ta w SPA​TiF-ie by ła czy mś w ro​dza​j u do​pusz​c ze​nia do śro​do​wi​ska, które na​zwał Par​na​sem, a nastąpiła ona do​pie​r o po suk​c e​sie Ka​ba​r e​tu. „Późno, bo późno pan wy ​star​to​wał, ale za to tak, że muszę panu po​gra​tu​lo​wać” – po​wie​dział Przy ​bo​r ze na przy ​wi​ta​nie Ja​nusz Min​kie​wicz i za​pro​po​no​wał wy ​pi​c ie bru​der​sza​f tu, co też pa​no​wie niezwłocznie uczy ​ni​li. „Wy ​pad​ki po​to​c zy ły się jak la​wi​na. Prze​c ho​dziłem z rąk do rąk, po​da​wa​no mnie so​bie od sto​li​ka do sto​li​ka. Wpraw​dzie by li to na ogól lu​dzie nie​trzeźwi, a re​a k​c je lu​dzi nie​trzeźwy ch re​du​ko​wać należy do, po​wiedz​m y , 30 pro​c ent, żeby po​znać, jak by się za​c ho​wa​li, gdy ​by by li trzeźwi. Ale i ten pro​c ent wy ​star​czy łby człowie​ko​wi, żeby od tego osłupiał, wpadł po​tem w stan zażeno​wa​nia, który to stan stop​nio​wo, ale szy b​ko, prze​c ho​dził w eu​f o​r ię. Bo jak się za​c ho​wać, gdy wy ​bit​ny pla​sty k przy klęka przede mną, twierdząc, że pocałuje mnie w rękę. Wiem, że słowa nie do​trzy ​m a, a jed​nak od​r u​cho​wo cho​wam prawą dłoń za sie​bie, a tu już ktoś inny – nie mniej sławny reży ser – ciągnie mnie za tę dłoń do swe​go sto​li​ka, przed​sta​wiając pięknej ko​bie​c ie, która na moje na​zwi​sko re​a gu​j e słowa​m i: » Prze​c ież wiem!« . I wpi​j a mi się w usta znie​nac​ka, a kie​dy za​c zy ​nam się od tego pocałunku uwal​niać, patrząc z nie​po​ko​j em na jej part​ne​r a, do​da​j e: » Nim się nie przej​m uj, on mnie zna« . Po​tem obo​j e na​le​wają mi, wy ​pi​j am, a tu już ktoś inny , sam Ta​de​usz Kon​wic​ki [pi​sarz – red.] pod​c ho​dzi i mówi: » Zupełnie in​a ​c zej so​bie pana wy ​obrażałem. A tu patrzę – ele​gan​cik, jak nie przy ​m ie​r zając Osęka [An​drzej, kry ​ty k sztu​ki i dzien​ni​karz – red.]« . Czas przy sto​li​ku Kon​wic​kiego upły nął nam na roz​m o​wie, której zupełnie nie pamiętam, po​dob​nie jak tego, co działo się później”. Przy ​bo​r a ucie​szy ł się bar​dzo z gra​tu​la​c ji otrzy ​m a​ny ch od (trzeźwego) An​to​nie​go Słonim​skie​go (mu​siał to by ć więc piątek, bo Słonim​ski zaglądał do SPA​TiF-u w piątki), a przede wszy st​kim z aplau​zu, jaki wzbu​dził wśród in​te​li​gen​c ji (i cóż z tego, że nie​trzeźwej), sko​r o do in​te​li​gen​c ji Ka​ba​r et Star​szy ch Panów by ł skie​r o​wa​ny [39]. Nie​r oz​wiązaną to​wa​r zy ską ta​j em​nicą SPA​TiF-u by ło za​c ho​wa​nie Ka​zi​m ie​r za Rudz​kie​go, zna​ne​go ak​to​r a i kon​f e​r an​sje​r a. Co pe​wien czas sia​dy ​wał sa​m ot​nie przy sto​li​ku, wy raźnie na kogoś cze​kając. Po kwa​dran​sie do sali wcho​dził sędzi​wy osob​nik o wy glądzie szla​go​na z su​m ia​sty m, si​wy m wąsem. Rozglądał się i od wejścia donośnie wołał: „Nie ma tu aby Rudz​kie​go?”. Ak​tor zry ​-

wał się od sto​li​ka, pod​bie​gał do szla​go​na z otwar​ty ​m i ra​m io​na​m i i wołał: „Wuju! Wuju ko​c ha​ny !!!”. „Kaźmirz!!!” – od​krzy ​ki​wał „wuj” i ser​decz​nie ści​skał Rudz​kie​go. Po czy m obaj spoży wa​li za​kra​pianą ko​lację (Rudz​ki ra​c zej jadł, a „wuj” ra​c zej za​kra​piał). Po ko​lacji Rudz​ki od​pro​wa​dzał „wuja” do szat​ni i tam, jak później opo​wia​dał by ​wal​c om klu​bu wszy st​ko​wiedzący szat​niarz Fra​nio, wkładał dy s​kret​nie szla​go​no​wi do kie​sze​ni pal​ta wy ​pchaną ko​pertę. Całe to przed​sta​wie​nie po​wta​r zało się co pe​wien czas. Po co to przed​sta​wie​nie? Wszy ​scy w SPA​TiF-ie za​c ho​dzi​li w głowę, ale Rudz​ki nig​dy tego nie zdra​dził. Po​wszech​nie by ło wia​do​m o, że ak​tor po​c ho​dził z zasłużonej ro​dzi​ny księga​r zy , która jed​nak szla​c hec​kich ko​no​ta​c ji nie miała…[40] In​ny m wy ​da​r ze​niem sze​r o​ko ko​m en​to​wa​ny m w SPA​TiF-ie by ł ręko​c zy n, którego w klu​bie dopuścił się wiel​ki ak​tor Jan Świ​der​ski. Pobił kry ​ty ​ka Jana Kot​ta – ponoć re​c en​zja, zda​niem ak​tora, by ła nie dość po​c hleb​na[41]. Po sy ​gna​le Fra​nia o końcu za​ba​wy wkra​c zały jed​nak ab​sur​dy PRL-u. Roz​ba​wio​ne to​wa​r zy ​stwo, chcąc kon​ty ​nu​ować za​bawę, mu​siało udać się do któregoś z in​ny ch, nie​licz​ny ch czy n​ny ch jesz​c ze lo​ka​li. Naj​bliżej, na od​c in​ku No​we​go Świa​tu między pla​c em Trzech Krzy ży a Ale​j a​m i Je​r o​zo​lim​ski​m i, vis-à-vis „Białego Domu”, jak war​sza​wia​c y na​zy ​wa​li sie​dzibę KC PZPR, znaj​do​wała się Me​lo​dia (daw​niej Pa​r a​dis). By ło to ulu​bio​ne miej​sce na finał za​ba​wy ak​tor​ki Bar​ba​r y Wrze​sińskiej („ar​ty st​ki i sza​m an​ki”, jak na​zwała ją Agniesz​ka Osiec​ka, a pry ​wat​nie pierw​szej, ale ty l​ko trzy ​m ie​sięcznej, żony Boh​da​na Łazu​ki). Wrze​sińska pod ko​niec każdego wie​c zo​r u spędza​ne​go w SPA​TiF-ie rzu​c ała hasło: „Do » Me​lo​dii« ! Do » Me​lo​dii« !”, i oto​c zo​na wia​nusz​kiem mężczy zn szła do tej re​stau​r a​c ji. Wśród nich, by wało, znaj​do​wał się i Ja​nusz Min​kie​wicz. Ale przy drzwiach do lo​ka​lu por​tier, który wpusz​c zał wszy st​kich SPA​TiF-owców do Me​lo​dii, odciągał „Mi​nia” na bok i sta​now​c zo stwier​dzał: „Pan re​dak​tor tu nie wej​dzie. To nie jest miej​sce dla pana re​dak​tora”. I Min​kie​wicz wra​c ał chwiej​ny m kro​kiem do domu na Sta​r y m Mieście[42]. Zo​f ia Czer​wińska miała kie​dy ś okazję wra​c ać po wi​zy ​c ie w Me​lo​dii do domu mi​li​c y jną ny ską. Po pro​stu przed​sta​wi​c ie​le władzy chcie​li by ć uprzej​m i i pod​wieźć ak​torkę. Czer​wińska wsiadła, ale sa​m ochód nie ru​szał. „Prze​pra​sza​m y , że cze​ka​m y tak długo, ale bab​c e klo​ze​to​wej gdzieś ka​bu​r a od pi​sto​le​tu się za​po​działa” – tłuma​c zy ł się przed ak​torką sierżant[43]. Go​r zej, gdy przy szła fan​ta​zja, aby prze​m ieścić się ze SPA​TiF-u do któregoś z da​lej położony ch lo​ka​li. Pro​ble​m em oka​zy ​wał się trans​port. Taksówki w cza​sach PRL-u by ły do​brem de​f i​c y ​to​wy m za dnia (w do​dat​ku to zwy ​kle taksówkarz oznaj​m iał, dokąd je​dzie, i za​bie​r ał ty ch klientów, którzy chcie​li się do​stać w tamtą oko​licę), a w nocy wręcz nie​osiągal​ny m. Te lukę w trans​por​c ie wy ​ko​r zy ​sty ​wa​li w War​sza​wie kie​r ow​c y miej​skich po​le​wa​c zek, czy szczący ch nocą uli​c e mia​sta. Ocze​ki​wa​li na wy ​c hodzący ch i za od​po​wied​nią cenę wieźli w wy ​bra​ne miej​sce. Za do​dat​kową opłatą włącza​li urządze​nie po​le​wające wodą jezd​nię. Wte​dy pod ko​lej​ny lo​kal lub pod miesz​ka​nie zajeżdżało się z fa​so​nem. Zwy ​kle ta​kie wod​ne eks​tra​wa​gan​c je by ły po​wszech​ne na początku mie​siąca, później mu​siał wy ​star​c zy ć sam prze​j azd. Pro​ble​m em, zwłasz​c za dla osób w sta​nie nie​trzeźwy m, by ło do​sta​nie się do wy ​so​ko umiesz​c zo​nej szo​f er​ki – mieściło się tam czwo​r o pasażerów. Zo​f ia Czer​wińska wspo​m i​na je​den ze szczególny ch prze​j azdów. Po wy jściu ze SPA​TiF-u ra​zem z bar​dzo po​pu​larną wówczas pio​sen​karką Da​nutą Rinn i ak​to​r em Ka​r o​lem Stępkow​skim wgra​m o​li​li się do owej szo​f er​ki i „zamówili” kurs na nie​da​le​ki Fok​sal, do lo​ka​lu Sto​wa​r zy ​sze​nia Ar​c hi​tektów Pol​skich.

– Ty l​ko niech pan leje! – za​ko​m en​de​r o​wała Czer​wińska. – Nie będę lał! – od​po​wie​dział kie​r ow​c a. – Ja pana proszę, niech pan leje, tu je​dzie sama pani Rinn – na​m a​wiała Czer​wińska. – Ry n nie Ry n, nie będę lał! – padła sta​now​c za od​po​wiedź. – Dla​c ze​go? – do​py ​ty ​wały się obie pa​nie. – Bo ja je​stem szczot​ka – padła od​po​wiedź[44]. *** Lo​ka​le śro​do​wisk twórczy ch działały także w in​ny ch duży ch mia​stach. Nie wszy st​kie ob​r osły le​gendą, jak war​szaw​ski SPA​TiF, ale i tam działy się rze​c zy cie​ka​we i za​ska​kujące. W Trójmieście by ł to również SPA​TiF – w So​po​c ie przy Mon​te Cas​si​no, zwa​ny z ra​c ji cha​r ak​te​r y ​sty cz​ne​go usy ​tu​owa​nia, „na pięter​ku”. By ł to lo​kal prze​zna​c zo​ny nie ty l​ko dla ak​torów. Przy jego po​wsta​wa​niu uczest​ni​c zy ​li również trójmiej​scy pla​sty ​c y , na przy kład Alek​san​der Kobz​dej pro​j ek​to​wał do wnętrza ławki. „Spo​ty ​ka​liśmy się po to, żeby po​r oz​m a​wiać o sztu​c e, ale za​wsze to​wa​r zy ​szy ły temu nad​m ier​ne ilości al​ko​ho​lu, więc po pew​ny m cza​sie wszy st​ko za​m ie​niało się we wza​j em​ne wy mówki, ty pu: » a wiesz, gdzie ja mam to two​j e ma​lar​stwo?« ”[45] – opo​wia​da prof. Włady sław Jac​kie​wicz, wówczas dzie​kan Wy ​działu Ma​lar​stwa Państwo​wej Wy ższej Szkoły Sztuk Pla​sty cz​ny ch, później​szy rek​tor. By ło to tak nie​m iłe, że pro​f e​sor po​sta​no​wił, przy ​najm​niej przez pe​wien czas, prze​stać pić al​ko​hol i zo​stać abs​ty ​nen​tem. „Początko​wo ko​le​dzy trak​to​wa​li to po​dejrz​li​wie, że jak nie piję, to może je​stem z ja​kie​goś » urzędu« i do​noszę. Ale szy b​ko prze​ko​na​li się, że nie. No i miało to dla nich dobrą stronę: wszy ​scy pili, a ja by łem do odwożenia” – wspo​m i​na pro​f e​sor. Do SPA​TiF-u nie należało po pro​stu przy jść. Trze​ba by ło przy ​by ć w ory ​gi​nal​ny sposób – Zby ​szek Cy ​bul​ski i Bo​gu​m ił Ko​bie​la zajeżdżali pod lo​kal na wspólny m mo​to​c y ​klu, umo​r u​sa​ni, spóźnie​ni i z ogrom​ny m hu​kiem, ale z fa​so​nem, tłumacząc spóźnie​nie ty m, że „coś się tam ze​psuło”, a stu​den​c i uczel​ni pla​sty cz​nej ma​sze​r o​wa​li z dwor​c a ko​lej​ki w płasz​c zach założony ch ty ł na przód. Z ra​c ji położenia lo​kalu na piętrze i tego, że pro​wa​dziły doń stro​m e scho​dy , wcho​dze​nie, a zwłasz​c za opusz​c za​nie go po al​ko​ho​lo​wej kon​sump​c ji nastręczały kłopotów. Od​c zuł to na własnej skórze je​den z trójmiej​skich kry ​ty ków te​a tral​ny ch. Pew​na ak​tor​ka Te​a tru Wy ​brzeże nie​za​do​wo​lo​na z re​c en​zji, po pro​stu zrzu​c iła go ze schodów. So​poc​ki SPA​TiF miał i tę dobrą cechę, że gdy at​m os​f e​r a zro​biła się już zby t gorąca, można by ło przejść się na molo i tam ostu​dzić gorące głowy . Po roz​sta​niu się z So​po​tem (PWSSP zo​stała prze​nie​sio​na do gdańskiej Zbro​j ow​ni), pla​sty ​c y nie za​nie​c ha​li wi​zy t w ku​r or​c ie i „na pięter​ku” choćby przy oka​zji wer​ni​saży w so​poc​kim Biu​r ze Wy ​staw Ar​ty ​sty cz​ny ch. Nie​odłączny m ele​m en​tem wer​ni​saży by ły bu​tel​ki wódki, które au​tor wy ​sta​wy mu​siał po​sta​wić na każdy m sto​li​ku. Jej obec​ność, a zwłasz​c za naduży cie wy woły wały cza​sem skan​da​le to​wa​r zy ​skie. Z salą wy ​sta​wową bez​pośred​nio sąsia​do​wał ga​bi​net dy ​r ek​to​r a, który w znacz​nej części wy pełniał ol​brzy ​m i fi​lo​den​dron. Pod​c zas jed​ne​go z wer​ni​saży , gdy drzwi do obu po​m iesz​c zeń by ły otwar​te, ma​larz Ka​zi​m ierz Ostrow​ski, który lubił by ć skan​da​listą, po naduży ciu al​ko​ho​lu wspiął się na ową eg​zo​ty czną roślinę i krzy knął: „Kur​wy do domu!”. „Nikt się nie ru​szy ł” – kon​klu​du​j e prof. Jac​kie​wicz.

SPA​TiF w Łodzi przy Kościusz​ki opa​no​wa​li, co oczy ​wi​ste, fil​m ow​c y . Obo​wiązy wała w nim za​sa​da, że po północy nie wpusz​c za się no​wy ch gości. Ale dla sław​ny ch osób by ło odstępstwo od tej reguły . Zresztą około pierw​szej w nocy lo​kal by ł już za​m y ​ka​ny i wte​dy pragnący dal​szej za​ba​wy prze​no​si​li się do Ca​sa​no​vy . Reży ser Wi​told Lesz​c zy ński, który prze​niósł się tam pew​nej nocy w to​wa​r zy ​stwie Woj​c ie​c ha Fry ​kow​skie​go, ówcze​sne​go play ​boy a i sy na jed​ne​go z naj​bo​gat​szy ch pry ​wa​c ia​r zy w Pol​sce, wspo​m i​na, że po​c zuł się tam wte​dy jak „Mu​r zy n w knaj​pie dla biały ch w RPA” – a to dla​te​go, że ogo​lił się na ły so i drażnił wy glądem gości Ca​sa​no​vy . Gro​ziło mu po​bi​c ie, ty l​ko dzięki obec​ności Fry ​kow​skie​go udało mu się wy jść z lo​kalu bez szwan​ku[46]. Ale w Łodzi fil​m ow​c y szczególną es​ty mą trak​to​wa​li ka​wiar​nię Ho​no​r at​ka, co cie​ka​we – lo​kal całko​wi​c ie bez​a l​ko​ho​lo​wy . Zresztą nie ty l​ko fil​m ow​c y – lu​bi​li tam przy ​c ho​dzić przed​sta​wi​c ie​le łódzkiej pa​le​stry , le​ka​r ze, na​ukow​c y . Trochę dla​te​go, że Ho​no​r at​ka leżała w do​bry m miej​scu, na tra​sie dwo​r zec–Grand Ho​tel. Można by ło zacząć dzień od do​brej kawy , zjeść na​prze​c iw​ko obiad, za​pra​wio​ny wódeczką, w Hal​c e, a wieczór skończy ć w SPA​TiF-ie, Ca​sa​no​vie czy w Ma​li​no​wej w Ho​telu Grand. Ale równie ważna jak lo​kalizacja by ła at​m os​f e​r a ka​wiar​ni, o którą dba​li jej właści​c iel​ka Ste​f a​nia Bru​dzińska z mężem. Ho​no​r at​ka by ła czy n​na co​dzien​nie od 10 rano do 22, także w każdą nie​dzielę i święta. Sma​ko​szy , oprócz kawy , przy ​c iągały zna​ko​m i​te cia​sta oraz sok z żura​wi​ny do​sko​nały na kaca. Pani Bru​dzińska „mat​ko​wała” swo​im gościom, oso​ba z zewnątrz tego „ho​no​r at​ko​we​go” świa​ta mogła się czuć jak in​truz. Wie​działa, kto jaką kawę pije, by ła punk​tem kon​tak​to​wy m dla śro​do​wi​ska fil​m o​we​go (w cza​sach de​f i​c y ​tu te​le​f onów ta​kie miej​sce by ło bez​c en​ne), po​zwa​lała cza​sem na ro​bie​nie nie​win​ny ch dow​c ipów. Reży ser Hen​r y k Klu​ba wspo​mi​na, jak do​stał od kogoś jabłko, ugry zł, ale od razu zo​r ien​to​wał się, że coś jest nie tak – cały owoc by ł na​szpi​ko​wa​ny zapałkami. Wy ​ko​r zy ​stał mo​m ent, gdy per​ku​si​sta Ja​nusz Zy l​ber na chwilę wy ​szedł, po​pro​sił właści​c ielkę ka​wiar​ni, aby do​sy ​pała soli do filiżanki mu​zy ​ka. Po dłuższy m na​ma​wia​niu zgo​dziła się. Kie​dy Zy l​ber wrócił do sto​li​ka, filiżanka już stała. Po​m ie​szał, wziął spo​r y ły k i nie po​wie​dział ani słowa. W tej chwi​li do ka​wiar​ni wpadł ktoś, krzy cząc: „Jak mi się chce pić!”. Zy l​ber bez słowa pod​sunął mu swoją kawę…[47] W Kra​ko​wie naj​piękniej​szy m wnętrzem chlu​bił się Klub Dzien​ni​ka​r zy Pod Gruszką – ba​r o​ko​wa sala o prze​piękny ch stiu​kach przy ​c iągała jed​nak przede wszy st​kim nie miłośników ar​c hi​tek​tu​ry , lecz spra​gnio​ne al​ko​ho​lu i to​wa​r zy ​stwa oso​by z branży . Klub by ł otwie​r a​ny o go​dzi​nie je​de​na​stej i od razu po​j a​wia​li się sta​li by ​wal​c y . Je​den ze sto​lików, na​zy ​wa​ny sto​likiem „zbawców oj​czy ​zny ”, by ł zaj​m o​wa​ny przez kra​kow​skich sa​ty ​r y ków: Bru​no​na Mie​c u​go​wa, Ma​r ia​na Załuskie​go, Wi​tol​da Ze​c hen​te​r a, Ka​r o​la Szpal​skie​go, Bog​da​na Brze​zińskie​go i Lu​dwi​ka Je​r ze​go Ker​na. Gościn​nie za​sia​da​li pi​sa​r ze Ta​de​usz Kwiat​kow​ski, Ma​r ian Romiński i Ta​de​usz Hołuj. To w klu​bie Pod Gruszką pe​wien ame​r y ​kański dzien​ni​karz do​stał nie​po​ha​m o​wa​ne​go ata​ku śmie​c hu, gdy za​in​te​r e​so​wał się bar​dzo oży wio​ny m mężczy zną spędzający m czas przy ba​r ze w to​wa​r zy ​stwie piękny ch ko​biet. By ł to re​dak​tor Jan Kal​kow​ski z „Prze​kro​j u”, najsły n​niej​szy pol​ski pro​pa​ga​tor trzeźwości, który właśnie, jak wy tłuma​c zo​no Ame​r y ​ka​ni​no​wi, prze​pijał ho​no​r a​r ium za cy kl tekstów an​ty ​a l​ko​ho​lo​wy ch dru​ko​wa​ny ch w ty m ty ​go​dni​ku[48]. W Szcze​c i​nie miej​scem, gdzie spo​ty ​ka​li się przed​sta​wi​c ie​le śro​do​wisk twórczy ch, by ł Klub 13 Muz, któremu, według le​gen​dy , nazwę miał nadać sam Kon​stan​ty Il​de​f ons Gałczy ński. Miej​sce by ło szczególne, bo nie ty l​ko ak​to​r zy zbie​r a​li się tam po spek​ta​klu, aby od​r e​a go​wać stres czy prze​pro​wa​dzić próbę ka​ba​r e​tu. „Tu na​wet kur​wy by ły wspa​niałe, cho​dziły na pre​m ie​r y do te​a tru, ko​chały ar​ty stów – dosłownie i w prze​nośni, i do​star​c zały mia​stu więcej de​wiz niż za​trud​niająca kil​-

ka​naście ty sięcy pra​c ow​ników Stocz​nia”[49] – wspo​m i​na Jan Ma​c ie​j ew​ski, reży ser i dy ​r ek​tor Państwo​wy ch Te​a trów Dra​m a​ty cz​ny ch. Częsty ​m i gośćmi Klu​bu 13 Muz by li po​pu​lar​ni ak​to​r zy , pry ​wat​nie wówczas małżeństwo miesz​kające w Szcze​c i​nie – Ma​r ia Chwa​libóg i An​drzej Ko​pi​czy ński. „Jeżeli zda​r zał się wieczór, że nie by ło się w Klu​bie 13 Muz, to właści​wie cze​goś bra​ko​wało, Muzy to by ł nasz dru​gi dom”[50] – opo​wia​da An​drzej Ko​pi​c zy ński. Na​wet pies Ko​pi​czy ńskich, Usu (rasa owczar​ko​po​dob​na), tak trak​to​wał 13 Muz. Szedł do Klu​bu, sia​dał koło Chwa​libóg albo Ko​pi​c zy ńskie​go i cze​kał, kie​dy przy j​dzie czas po​wro​tu do domu. Pew​ne​go razu powrót oka​zał się trud​niej​szy niż zwy ​kle: chwiejącego się na no​gach Ko​pi​c zy ńskie​go i jego podśpie​wujący ch ko​legów za​trzy ​m ał pa​trol mi​li​c ji. Władza jed​nak nie in​ter​we​nio​wała, bo za​trzy ​m ani stanęli na bacz​ność i odśpie​wa​li Ma​zur​k a Dąbrow​skie​go.

4

TA NA​SZA MŁODOŚĆ

M

iej​sca​m i, gdzie kwitło ży cie to​wa​r zy ​skie lat sześćdzie​siąty ch, by ły również klu​by stu​denc​kie i jaz​zo​we. War​szaw​skie Hy ​bry ​dy , Sto​doła czy Me​dy k, gdański Żak, łódzkie Pod Siódem​ka​m i przy Piotr​kow​skiej 77… Pierw​sza sie​dzi​ba klu​bu Hy ​bry ​dy mieściła się przy Mo​ko​tow​skiej w pałacy ​ku należący m nie​gdy ś do Józefa Igna​c e​go Kra​szew​skie​go. Zresztą to od ty tułu jed​nej z po​wieści Kra​szew​skie​go po​c ho​dzi na​zwa klu​bu. Dzien​ni​karz Ce​za​r y Pra​sek tak wspo​m i​na klu​bową at​m os​f erę: „Cały klub, jak większość lo​ka​li tego ty pu w Pol​sce, by ł prze​siąknięty kwaśny m za​pa​c hem węgier​skie​go białego rie​slin​ga, który się ku​po​wało na kie​lisz​ki, lub grza​ne​go czer​wo​ne​go wina z ko​r ze​nia​m i i po​da​wa​ne​go w szklan​kach. W Hy ​bry ​dach mieściły się czte​r y bu​f e​ty , dwie sale na górze, sześć na dole i dwie w piw​ni​c y . Stały tam pia​ni​no, drew​nia​ne becz​ki w cha​r ak​te​r ze sto​lików, na który ch paliły się świecz​ki. Ist​niała w Hy ​bry ​dach sala bi​lar​do​wa, to w tam​ty ch cza​sach w Pol​sce praw​dzi​wa rzad​kość, po​dob​nie sale z sza​f a​m i grający mi”[51]. Ta​kie atrak​c je, a także kli​m at miej​sca, przy ​c iągały tłumy . W każdy so​bot​ni wieczór na chod​ni​ku przed klu​bem usta​wiała się spo​r a ko​lej​ka. Cho​c iaż wstęp do klu​bu mie​li for​mal​nie ty l​ko stu​den​c i i pra​c ow​ni​c y wy ższy ch uczel​ni, to jed​nak bawiło się tam spo​r o osób spo​za tego śro​do​wi​ska znający ch widać spo​so​by , aby prze​ko​nać do mniej ry ​go​r y ​sty cz​ne​go sto​so​wa​nia prze​pisów pil​nujący ch wejścia. W po​wieści Życie to​wa​rzy​skie i uczu​c io​we gości Hy ​bry d nie bez złośliwości spor​tre​to​wał Le​opold Ty r​m and: „Usty ​li​zo​wa​ni na mod​ny ch efebów reży se​r zy fil​m o​wi i arty ści fo​to​gra​f i​c y nie pierw​szej młodości, w ko​lo​r o​wy ch ko​szul​kach polo i pa​sia​sty ch ma​r y ​na​r ecz​kach o ob​wisły ch ra​m io​nach, do​ko​ny ​wa​li tu co wieczór przeglądu to​wa​r u rozłożone​go bez tchu na par​c ia​ny ch fo​te​lach po odtańcze​niu ta​siem​c o​wej im​pro​wi​za​c ji in​spi​r o​wa​nej przez od​ległe o pół glo​bu klu​by jaz​zo​we West Co​a stu”[52]. Ów jaz​zo​wy kli​m at Hy ​bry d two​r zy ​li naj​lep​si wówczas pol​scy jazz​m a​ni: An​drzej Ku​r y ​le​wicz, An​drzej Trza​skow​ski, Krzy sz​tof Ko​m e​da-Trzciński, Jan Zy l​ber. Pierw​szy kon​c ert jaz​zo​wy w Hy ​bry dach odby ł się 1 lu​te​go 1957 roku. Jam ses​sions, obok stu​denc​kie​go te​a tru, ka​ba​r e​tu, klu​bu fil​mo​we​go i wie​c zorów po​e ty c​kich, by ły poza wi​zy tą w ba​r ze i na par​kie​c ie spo​so​bem na spędza​nie cza​su w klu​bie. „Do tańca przy ​gry ​wał tam wówczas zespól The Twi​sters, a jed​ny m z pio​sen​ka​r zy ówcześnie wy stępujący ch by ł Woj​c iech Gąssow​ski, który śpie​wał za​c hod​nie stan​dar​dy po an​-

giel​sku”[53] – wspo​m i​na Ce​za​r y Pra​sek. Ale po​sta​c ią, która wry ła się w pamięć wszy st​kich by ​walców Hy ​bry d, by ł Hen​r y k Ku​r ek, czy ​li He​nio „Me​lo​m an”, nie​ko​r o​no​wa​ny król par​kie​tu. „Nie pamiętam już, co He​nio » Me​lo​m an« tańczy ł (a trium​f o​wał wówczas na par​kie​tach rock and roll), ale pamiętam, jak tańczy ł. Wokół nie​go two​r zy ł się wia​nu​szek gapiów, a gdy kończy ł, roz​brzmie​wały grom​kie bra​wa. He​nio by ł stały m by ​wal​c em Hy ​bry d, nie pamiętam chy ​ba wie​czo​r u, żeby go nie by ło. On by ł po pro​stu zna​kiem fir​m o​wy m tego klu​bu”[54] – wspo​m i​na Ta​de​usz Ross. Zna​kiem fir​m o​wy m klu​bu by ły też na​pi​sy na ścia​nach in​f or​m ujące o sta​nie zdro​wia w dzie​dzi​nie chorób we​ne​r y cz​ny ch by ​wal​c zy ń Hy ​bry d: stu​den​tek, młody ch ak​to​r ek czy „pa​nie​nek z mia​sta”. „Z in​f or​m a​c ja​m i ty mi rozsądek na​ka​zy ​wał się za​po​znać przed wy ​zna​niem swo​j ej wy ​bran​c e miłości. Na przy kład ostrzeżenia: » Pasz​c za – do​dat​nia« albo » Do​lo​r es – nie​pew​na« , po​win​ny dawać do my śle​nia”[55] – wspo​m i​na Ja​nusz Głowac​ki. Nie​opo​dal Hy ​bry d znaj​do​wały się dwa miej​sca w pe​wien sposób z nimi związane: bar Prze​chod​ni oraz przy ​c hod​nia skórno-we​ne​r o​lo​gicz​na. By ​wal​c y na​zy ​wa​li więc te oko​li​c e stołecz​ne​go pla​c u Zba​wi​c ie​la „trójkątem ber​m udz​kim”. Kto bo​wiem nie​opatrz​nie sko​r zy ​stał w Hy ​bry dach z ofer​ty owej „Do​lo​r es” czy „Pasz​c zy ”, nie​c hy b​nie tra​f iał do przy ​c hod​ni. Kto zaś chciał przed roz​poczęciem za​ba​wy rozkręcić się czy mś moc​niej​szy m, wpa​dał naj​pierw do Prze​c hod​niego na piwo pod​la​ne czy stą (w Hy ​bry dach wódki nie sprze​da​wa​no). Klu​bem stu​dentów me​dy ​c y ​ny by ł Me​dy k przy uli​c y Oczki, przy który m działał Te​a trzy k Pio​sen​ki Le​ka​r zy „Esku​lap”. Jego założy cie​lem by ł le​karz, kom​po​zy ​tor i pia​ni​sta Je​r zy Woj-Woy ​c ie​chow​ski. Ka​ba​r et działał również przy klu​bie Po​li​tech​ni​ki War​szaw​skiej Sto​doła. Je​den z jego spek​ta​kli ‒ Balią przez H2O ‒ w maju 1958 roku spodo​bał się na​wet sa​m ej Ma​r ii Dąbrow​skiej. „Trochę za dużo » sty ​lu ame​r y ​kańskie​go« , jest na​wet strip te​a se dow​c ip​nie zakończo​ny . Kie​dy tan​c er​ka… za ekra​nem zdej​m u​j e ostat​ni szczegół stro​j u – majt​ki (które wy ​r zu​c a przez ekran) i ekran roz​su​wa się – za​m iast spo​dzie​wa​nej nagości wi​dzi​m y zaży wną praczkę nad balią pełną pia​ny ”[56] – za​no​to​wała pi​sar​ka w Dzien​ni​kach. Spodo​bała się jej również pio​sen​ka finałowa, z pod​tek​stem po​li​ty cz​ny m: „Dopły nie​m y czy za​to​nie​m y ”. Sto​doła mieściła się wówczas w daw​nej stołówce bu​dow​ni​czy ch Pałacu Kul​tu​r y i Na​uki przy uli​c y Emi​lii Pla​ter. Ko​lejną sie​dzibą Sto​doły by ł, dla od​m ia​ny … ba​r ak po bu​dow​ni​c zy ch Te​a tru Wiel​kie​go przy Trębac​kiej. Hap​pe​ning to​wa​r zy szący prze​pro​wadz​c e 11 mar​c a 1961 roku by ł wy ​da​r ze​niem to​wa​r zy ​skim: by ły dorożki, grały różne ze​społy , je​c hała ciężarówka z rze​c za​m i ze „sta​r ej” Sto​doły do „no​wej”. Na Trębac​kiej grały ze​społy jaz​zo​we, ale i big-be​a to​we, jak Taj​f u​ny i Cho​c hoły . W Gdańsku jazz i rock & rol​la gra​no w klu​bie Rudy Kot w Domu Dru​ka​r za przy Garn​c ar​skiej, na piętrze by ło kino Dru​karz i Klub Dru​ka​r za. W Ru​dy m Ko​c ie grał w 1959 roku pierw​szy pol​ski zespól big-be​a to​wy Ry ​thm & Blu​e s. Później Czer​wo​ne Gi​ta​r y , Trzy Ko​r o​ny z Krzy sz​to​f em Klen​c zo​nem. By wało i tak, że zespół za​c zy ​nał kon​c ert, po dwu​dzie​stu mi​nu​tach wcho​dzi​li na es​tradę inni wy ​ko​naw​c y , a ci pierw​si prze​bie​ga​li ulicę do sąsied​nie​go stu​denc​kie​go klu​bu Żak, gra​li i wra​c a​li do Kota. W Ru​dy m Ko​c ie pre​zen​to​wa​no również in​ne​go ro​dza​j u mu​zy kę – wy stępował tam ak​tor Ed​m und Fet​ting, któremu po​pu​lar​ność przy ​niosły później m.in. bal​la​dy fil​m o​we z tek​sta​m i Agniesz​ki Osiec​kiej. „Grał na pia​ni​nie i mru​c zał pod no​sem de​li​kat​ne, półswin​gujące, półmarzące pio​sen​ki. Bar​dzo się w nim ko​c hałam, więc przy ​c ho​dziłam do tego klu​bu co

wieczór…”[57] ‒ wspo​m i​na po​e t​ka. Moc​ne​go ude​r ze​nia, jak wówczas na​zy ​wa​no ze​społy roc​ko​we, naj​le​piej się słuchało w so​poc​kim Non Stop koło mola. Do tańca, jako pierw​szy zespół, za​gra​li tam Nie​bie​sko-Czar​ni, z mu​zy ​ka​mi wy stąpiła Da​nu​ta Sza​de. Ubra​na w ob​c isłe spodnie i długie białe buty po​ka​zy ​wała i uczy ła, jak się tańczy twist. W Kra​ko​wie na jazz cho​dziło się do Piw​ni​c y pod Ba​r a​na​m i, ale także pod Jasz​c zu​r y i do Krzy sz​to​f orów. By ło kogo słuchać: Krzy sz​tof Ko​m e​da-Trzciński,Wal​de​m ar Kry ​gier, Wan​da War​ska i An​drzej Ku​r y ​le​wicz…

5

W CO SIĘ BAWIĆ, W CO SIĘ BAWIĆ?

Ż

y cie to​wa​r zy ​skie w la​tach sześćdzie​siąty ch kwitło tam, gdzie zbie​r a​li się lu​dzie spra​gnie​ni za​ba​wy , roz​m o​wy i al​ko​ho​lu. A cza​sem w od​wrot​nej ko​lej​ności. Pry m wśród miejsc, gdzie można by ło zna​leźć to​wa​r zy ​stwo, wiodły więc noc​ne lo​ka​le, cho​c iaż w War​sza​wie miej​scem, w który m by wać ko​niecz​nie należało, by ł również ba​sen Le​gii. Le​gendę Ka​m e​r al​nej stwo​r zy ​li Ma​r ek Hłasko i Le​opold Ty r​m and. Właści​wie Ka​m e​r al​na, którą założy ł w roku 1947 Związek In​wa​lidów Wo​j en​ny ch przy uli​c y Fok​sal 16, to trzy lo​ka​le: re​stau​r a​c ja z dobrą kuch​nią, czy n​na w dzień, ta​nia jadłodaj​nia (w menu ty l​ko fry t​ki i wódka) oraz noc​ny lo​kal z wejściem od Ko​per​ni​ka. I to ten ostat​ni tra​f ił na kar​ty li​te​r a​tu​r y oraz do miej​skiej le​gen​dy . „Od​kry w​c zość tego po​m y słu ga​stro​no​m icz​no-ar​c hi​tek​to​nicz​ne​go po​le​gała na ty m, że można by ło zacząć pijaństwo w Ka​m e​r al​nej dru​giej dzien​nej już wcześnie rano; po czy m można by ło przejść na obiad do Ka​m e​r al​nej pierw​szej, bawić się kie​li​c hem do wie​c zo​r a, kie​dy to otwie​ra​no Ka​m e​r alną nocną i tam do​pie​r o wy ​r o​bić się to​wa​r zy ​sko i dra​m a​ty cz​nie”[58] – pisał o ulu​bio​ny m miej​scu Ma​r ek Hłasko. Po​nie​waż obo​wiązy wały w nim cho​c iaż po​zo​r y ele​gan​c ji, goście mu​sie​li nosić ma​r y ​nar​ki. Hłasko do​sta​wał od szat​nia​r za, pana Mie​c ia, kra​wat i ma​r y ​narkę „dy żurną”, która cze​kała na nie​go na miej​scu. Spe​c y ​f icz​na ety ​kie​ta obo​wiązy wała także w in​ny ch sy ​tu​a cjach: „dwaj moi przy ​j a​c ie​le An​drzej Ro​m an [dzien​ni​karz spor​to​wy – red.] i Paweł Min​kie​wicz [ope​r a​tor fil​m o​wy – red.] nieśli przez salę ja​kieś zwłoki krzy cząc przy ty m: » Uwa​ga, nie​sie​my kasę« . Zwłoka​m i oka​zał się Ju​r ek Cu​krow​ski, który zby t wcześnie wy łączy ł się z ota​c zającej go rze​c zy ​wi​stości, a pa​no​wie Ro​m an i Min​kie​wicz nieśli go do baru, gdy ż ety ​kie​ta nie po​zwa​lała im na wy jęcie pie​niędzy z kie​sze​ni nieszczęsne​go fun​da​to​r a”[59] – wspo​m i​nał zda​r ze​nie Hłasko. Wspo​m nia​ny Je​r zy „Cu​kier” Cu​krow​ski to war​szaw​ski by ​wa​lec nie​zna​ne​go zajęcia, który wsławił się m.in. bon mo​tem na te​m at wie​ku to​wa​r zy szącej mu dziew​c zy ​ny („Kogo przy ​pro​wa​dziłeś?! Ona ma trzy ​naście lat!” – „Nie szko​dzi, nie je​stem przesądny ”) i opa​ten​to​wał własny sposób na wejście do lo​ka​lu. Do​sta​nie się do wnętrza noc​nej Ka​m e​r al​nej nie by ło bo​wiem sprawą łatwą. Tłum ocze​ki​wał na wejście, a por​tier wpusz​c zał gości lub nie, według własne​go uzna​nia, po​pu​lar​ności oso​by chcącej wejść, wy ​so​kości na​piw​ku lub for​te​lu wchodzącego. I właśnie for​tel na „ma​j o​r a Kwiat​kow​skie​go” by ł spo​so​bem Cu​krow​skiego. Prze​py ​c hał się do

drzwi i szep​tał do ucha por​tiera: „Ma​j or Kwiat​kow​ski już przy ​szedł?”. Por​tier za​a fe​r o​wa​ny tłumem i nie​pa​m iętający wszy st​kich funk​c jo​na​r iu​szy Służby Bez​pie​c zeństwa nad​zo​r ujący ch lo​kal od​po​wia​dał: „Zda​j e się, że jesz​c ze nie”. „Gdy ​by przy ​szedł, to po​wiedz​c ie, że je​stem przy ba​rze”[60] – rzu​c ał od nie​c hce​nia „Cu​kier” i wcho​dził do re​stau​r a​c ji. Ube​c y by li jed​ny m z ele​mentów folk​lo​r u Ka​m e​r al​nej, obok in​te​li​gentów, ar​ty stów, szem​r a​ny ch pry ​wa​c ia​r zy , „pa​nie​nek”, ar​ty stów. To w Ka​m e​r al​nej przy bar​ku Hłasko po​znał naj​większą chy ​ba miłość swe​go ży cia, Hannę Gol​de. Tłum mie​szał się, bawił, tańczy ł, załatwiał in​te​r e​sy w opa​r ach dy mu i przy stru​mie​niach wódki na​le​wa​nej przez bar​m a​na – pana Józia. Inny al​ko​hol nie wcho​dził w grę, o czy m prze​ko​nała się gru​pa Fran​c uzów, która przy szła do Ka​m e​r al​nej. „I zja​wia się kel​ner z otwartą już na za​ple​c zu bu​telką wina, z kor​kiem wy dłuba​ny m wi​del​c em, bo kor​ko​c iąg do wina nie uży wa​ny od lat gdzieś się za​po​dział. Pod​c ho​dzi do sto​li​ka i za​c zy ​na roz​le​wać czer​wo​ny pły n pod nazwą » wino« . (…) kel​ner leje, jak mu po​pad​nie, do kie​liszków od wódki, a oni wy ​ko​nują ma​c hi​nal​nie ry ​tu​a l​ne ge​sty Fran​c uza, czy ​li ktoś z nich próbuje sma​ku wina i wy raża apro​batę, ki​wając głową, kel​ner tego oby ​c za​j u nie zna, a na​wet nie za​uważa, nie cze​ka na żadną apro​batę, ty l​ko leje da​lej (…) Jakaś pi​j a​na para w sza​lo​ny m tańcu wpa​da na sto​lik i wy ​wra​c a wszy st​ko do góry no​ga​m i, roz​pry ​skując wino mar​ki wino po Fran​c uzach”[61] – wspo​m i​na Je​r zy Gru​za. Gdy ​by po​trak​to​wa​ni w ten sposób wi​nem goście nie by li cu​dzo​ziem​c a​m i, spra​wa zakończy łaby się w sposób dla Ka​m e​r al​nej tra​dy ​c y j​ny , czy ​li ogólną bi​j a​ty ką. Tak jak po ty m, gdy Woj​c iech Fry ​kow​ski rzu​c ił dla za​ba​wy ogórkiem w opie​szałego kel​ne​r a, ale za​m iast w nie​go tra​f ił w oku​la​r y bar​m a​na. Ogórek odbił się od szkieł i tra​f ił w gościa siedzącego przy ba​r ze. Ten od razu ude​r zy ł bar​m a​na i tak rozpętała się bi​j a​ty ka. Bar​m an wbiegł do szat​ni. „Trzy ra​dio​wo​zy z ba​na​na​m i!” – krzy knął do szat​niarza. Szat​niarz wbiegł do sali i przez chwilę tak​so​wał walczący ch fa​c ho​wy m spoj​r ze​niem. Po czy m wrócił do szat​ni. „Dwa z ba​na​na​m i też będzie”[62] – oświad​czy ł; następnie zaczął łączy ć się z mi​licją. Sto​pień „roz​ba​wie​nia” gości szat​nia​r ze prze​li​c za​li na liczbę ra​dio​wozów po​trzeb​ny ch do przy wróce​nia spo​ko​j u w lo​ka​lu. Nie​zmien​ność cha​r ak​te​r u Ka​m e​r al​nej przy ​c iągała – kie​dy pra​wie dwa​dzieścia lat później za​szedł do niej Ste​f an Ki​sie​lew​ski, po obie​dzie za​no​to​wał: „to jest knaj​pa, która za​c ho​wała cha​r ak​ter war​szaw​ski z lat pięćdzie​siąty ch, taki jak opi​sy ​wał Le​opold [Ty r​m and] w Złym; pa​no​wie » na de​le​ga​c jach« , pry ​wa​c ia​r ze z dziew​c zy n​ka​m i, trochę młody ch, trochę kan​c ia​r zy – a kie​r ują wszy st​kim bar​dzo mądrzy i cwa​ni in​wa​li​dzi, bo to ich kon​c e​sja. Na sali gwar ty ​po​wo war​szaw​ski, jaki już nie wszędzie by wa, spo​r o star​szy ch panów, co to pamiętają różne cza​sy . Niezłe – będę tam trochę cho​dził, aby jed​nak za​c ho​wać więź z przeszłością – w końcu na ty m człowiek głównie je​dzie”[63]. A tak wspo​m i​na ów nie​zwy kły kli​m at tam​ty ch czasów i miejsc Da​niel Ol​bry ch​ski: „Wszy ​scy się zna​liśmy , po przed​sta​wie​niu w te​a trze szło się na ko​lację w SPA​TiF-ie, po​tem – kto chciał się upić – szedł do le​gen​dar​nej Ka​m e​r al​nej albo do Związku Dzien​ni​ka​r zy przy Fok​sal. Ja aku​r at wte​dy tam nie by wałem, za to cho​dziłem do Piw​ni​c y Ar​ty ​sty cz​nej Wan​dy War​skiej i Ku​r y ​le​wi​c za. Tam się sie​działo, sączy ło win​ko, słuchało wspa​niałej mu​zy ​ki i ga​wo​r zy ło. Taką właśnie wspa​niałą at​m os​f erę zo​ba​c zy ł Pe​ter O’To​ole, który przy ​j e​c hał ra​zem z hol​ly ​wo​odzką ekipą do War​sza​wy kręcić Noc ge​ne​rałów. To by ło nie​zwy kłe wy ​da​r ze​nie, kawałek na​prawdę wiel​kie​go świa​ta. O’To​ole tak się za​c hwy ​c ił Piw​nicą War​skiej, że za​f un​do​wał im nagłośnie​nie”[64]. A kie​dy o piątej rano za​m y ​ka​no nocną Ka​m e​r alną, żądni dal​szej za​ba​wy i al​ko​ho​lu goście wy ​-

bie​r a​li się na „Zie​le​niak” – plac, na który m zbie​r a​li się pod​war​szaw​scy chłopi – ba​dy ​la​r ze, aby ran​kiem do​wieźć do sto​li​c y wa​r zy ​wa i owo​c e. Tam al​ko​hol by ł dostępny bez ogra​ni​c zeń cza​so​wy ch. Nie​da​le​ko Ka​m e​r al​nej w Ha​r en​dzie przy Kra​kow​skim Przed​m ieściu często zja​wia​li się Zdzisław Ma​kla​kie​wicz, Jan Hi​m ils​bach oraz pi​sa​r ze związani z re​dakcją „Współcze​sności”. Tam również do​c ho​dziło do eks​c esów po​dob​ny ch do ty ch z Ka​m e​r al​nej, głównie by ły to to​wa​r zy ​skie bi​j a​ty ​ki pod​la​ne al​ko​ho​lem. Kie​dy pew​ne​go dnia do Ha​r en​dy za​szedł Ja​nusz Min​kie​wicz, za​stał w lo​ka​lu po​przew​r a​c a​ne sto​li​ki, po​zry ​wa​ne zasłony i za​krwa​wio​ny ch gości. „Co się stało?” – spy ​tał. „Eee, młodzi li​r y ​c y ze » Współcze​sności« wpa​dli jacy ś nie w so​sie” – od​po​wie​dział szat​niarz pan He​nio, który w wol​ny ch chwi​lach pi​sy ​wał wier​sze do szu​f la​dy , głównie jed​nak zaj​m o​wał się spie​niężaniem ze​garków po​zo​sta​wia​ny ch w za​staw przez gości po​trze​bujący ch pie​niędzy na dalszą kon​sumpcję al​ko​ho​lu[65]. Al​ko​ho​lo​wy ch wrażeń w la​tach sześćdzie​siąty ch szu​ka​no także w naj​bar​dziej wówczas ele​ganc​kim miej​scu sto​li​c y – w ho​te​lu Bri​stol. Tam na obiad pod​la​ny suto al​ko​ho​lem przy ​c ho​dził Ste​f an Ki​sie​lew​ski („Je​r zy [An​drze​j ew​ski – red.] upił się szy b​ko, jak zwy ​kle, roz​m a​wia​liśmy o » Hłasce« , o jego, Je​r ze​go, Ape​la​c ji wy ​da​nej w Pary żu. Ale nastrój jakiś kiep​ski, nie ty l​ko z po​wo​du śmier​c i Za​wiey a [Je​r zy Za​wiey ​ski, pi​sarz i po​li​ty k, zmarł 18 czerw​c a 1969, praw​do​po​dob​nie wy ​pchnięty z okna przez SB – red.]”[66]) czy Ja​r osław Iwasz​kie​wicz („jadłem obiad z Ar​tu​rem Między ​r zec​kim [po​e ta, ese​ista i tłumacz – red.] w Bri​sto​lu. Wy ​c hodząc spo​tka​liśmy w hal​lu Wi​tol​da Małcuży ńskie​go [wy ​bit​ny pia​ni​sta – red.] mio​tającego się tu i tam. By ł zupełnie nie​przy ​tom​ny z prze​r ażenia: chwy ​c ił za rączkę pie​c y ​ka elek​try cz​ne​go i spa​r zy ł so​bie całą prawą dłoń, a wie​c zo​r em miał kon​c ert. [w ap​te​c e] po​r a​dzo​no nam ży cz​li​wie, aby zro​bić okłady ze spi​r y ​tu​su. (…) Wie​c zo​r em by ło wszy st​ko do​brze, grał wspa​nia​le Kon​c ert d-moll Brahm​sa”[67]). Je​r zy Gru​za cho​dził do bar​ku w Bri​sto​lu pod​pa​try ​wać prze​by ​wające tam oso​by , aby później móc su​ge​ro​wać ak​to​r om sposób gry : „Za ko​m u​ny ak​to​r zy spo​ty ​ka​li ary ​sto​krację w klu​bie SPA​TiF, Ka​m e​ral​nej czy Bri​sto​lu, gdzie pił Edzio Kra​siński, ma​larz, Jaś Ra​dzi​wiłł, a obok, przy ty m sa​m y m ba​rze, szewc z Pra​gi i ar​ty ​sta z Te​a tru Pol​skie​go”[68]. Da​niel Pas​sent, pu​bli​c y ​sta „Po​li​ty ​ki”, który nie lubił stu​denc​kich klubów jak Hy ​bry ​dy czy Sto​doła, przy ​c ho​dził cza​sem do Bri​sto​lu na dan​c ing. Do bar​ku od stro​ny uli​c y Ka​r o​wej wpa​da​li stu​den​c i na kie​li​szek żubrówki (wte​dy , jak wspo​m i​na Ta​de​usz Ross, by ło to w do​bry m to​nie) i po to, by spo​tkać ar​ty ​sty cz​ne sławy . Kie​dy by ł w War​sza​wie, zaglądał tam Zby ​szek Cy ​bul​ski. Cy ​bul​ski właśnie w Bri​sto​lu ura​to​wał ak​torkę Ewę Wiśnie​wską, która zasłabła pod​c zas ban​kie​tu z… głodu („piłam ty l​ko wodę mi​ne​r alną”), upadła i roz​biła głowę o mar​m u​r o​we scho​dy , tracąc przy ​tom​ność. Cy ​bul​ski zaczął szu​kać w sali le​ka​r za, ale obec​ny by ł ty l​ko we​te​r y ​narz. Ak​tor zaniósł więc Ewę Wiśnie​wską na rękach na po​go​to​wie przy Hożej (spo​r y kawałek dro​gi z Bri​sto​lu). „Wchodząc, kopnął drzwi, które z po​wro​tem się za​m knęły i ude​r zy ły mnie… w głowę. Nie​wie​le bra​ko​wało, a ze​m dlałaby m po raz dru​gi. Le​ka​r ze orze​kli, że trze​ba ogo​lić mi głowę, co by łoby rzeczą straszną, bo nie mogłaby m grać w fil​m ie. Wte​dy wtrącił się Zby ​szek i sta​now​c zy m głosem oświad​c zy ł, że je​stem młodą ak​torką i nie mogę mieć wy ​go​lo​nej głowy ”[69] – wspo​m i​na wy ​pa​dek w Bri​sto​lu Ewa Wiśnie​wska. Złe skut​ki zagląda​nia do bar​ku w Bri​sto​lu na własnej skórze od​c zuła ogrom​nie wówczas po​pu​lar​na ak​tor​ka Elżbie​ta Czy żew​ska. W roku 1967, po ostat​nim przed​sta​wie​niu ko​m e​dii mu​zy cz​nej Ja​dzia wdo​wa, wy ​brała się uczcić to wy ​da​r ze​nie w to​wa​r zy ​stwie part​ne​r ującego jej w tej sztu​c e

Boh​da​na Łazu​ki. „Ona wte​dy jeździła gar​bu​sem. Wy ​pi​liśmy wino. Uparła się, że musi mnie od​wieźć, i jak ru​szy ła z par​kin​gu, to od razu nas za​trzy ​m a​no. Mi​li​c jant za​brał jej pra​wo jaz​dy ” – opo​wia​da Boh​dan Łazu​ka. Ak​tor uru​c ho​m ił wte​dy zna​j o​m ości i po​pro​sił o po​m oc Józefa Prut​kow​skie​go, sa​ty ​r y ​ka i by ​wal​c a SPA​TiF-u, który miał do​bre kon​tak​ty w sfe​r ach mun​du​r o​wy ch. I załatwił zwrot pra​wa jaz​dy . „Na spo​tka​nie przy ​c ho​dzi funk​c jo​na​r iusz z pra​wem jaz​dy . Prze​pra​sza, od​da​j e do​ku​men​ty Eli. I po​tem sły szę, jak po​c hy ​la się do Józia: » Ja bar​dzo prze​pra​szam pa​nie Józe​f ie, ale jak ta oby ​wa​tel​ka się na​zy ​wa?« ”[70] – kończy opo​wieść Łazu​ka. Zde​c y ​do​wa​nie lep​sze i za​baw​niej​sze wspo​m nie​nia z tego re​pre​zen​ta​c y j​ne​go miej​sca sto​li​c y miała Agniesz​ka Osiec​ka. Otóż pew​ne​go wie​c zo​r u wy ​brała się tam potańczy ć ze zna​j o​m y ​m i Hanną Żurek i Ro​m a​nem Zi​m an​dem. I po​znała wówczas Grze​go​r za La​sotę, dzien​ni​ka​r za i reży se​r a, później​sze​go twórcę sły n​ne​go te​le​wi​zy j​ne​go ma​ga​zy ​nu kul​tu​r al​ne​go „Pe​gaz”. Wieczór w Bri​sto​lu by ł tak uda​ny , że Osiec​ka i La​sota uwieńczy ​li go wy ​ko​na​niem „eg​zo​ty cz​ne​go tańca z sałatą za uchem”[71] . Około północy ży cie to​wa​r zy ​skie in​ny ch kręgów miesz​kańców sto​li​c y niż by ​wal​c y noc​ny ch lo​ka​li Ka​m e​r al​nej prze​no​siło się na Dwo​r zec Główny , czy ​li ol​brzy ​m i ba​r ak przy uli​c y To​wa​r o​wej, za​a dap​to​wa​ny po woj​nie na po​trze​by podróżny ch i spełniający tę funkcję przez wie​le lat (co jak co, ale w PRL-u pro​wi​zor​ki by ły naj​trwal​sze). „Tra​f ia​li tam » osob​ni​c y dwu​znacz​ny ch pro​f e​sji« , włóczędzy i » dziew​c zy n​ki« ”[72] – wy ​li​cza noc​ny ch by ​walców Główne​go var​sa​via​ni​sta i dzien​ni​karz Ol​gierd Bu​dre​wicz. A nad ra​nem, kie​dy za​c zy ​nały kur​so​wać pierw​sze pociągi i dwor​c o​wy bar otwie​r ał po​dwo​j e, tra​f ia​li doń na gorącą zupę i bi​gos stający na nogi po całonoc​ny m pijaństwie goście stołecz​ny ch noc​ny ch lo​ka​li, również ci z Ka​m e​r al​nej. By ​wal​c y mod​ny ch noc​ny ch lo​ka​li nie tra​f ia​li jed​nak ra​c zej do Baru Powązki koło bra​m y św. Ho​no​r a​ty wiodącej na te​r en ne​kro​po​lii, a jeżeli już, to w ra​m ach sty ​py po po​grze​bie lub na Za​dusz​ki dla roz​grza​nia się po li​sto​pa​do​wy m chłodzie. Sta​li by ​wal​c y zwa​li ten przy ​by ​tek piesz​c zo​tli​wie Ba​r em pod Trup​kiem lub Ba​r em pod Tru​m ienką. A by ł to, jeśli wie​r zy ć Ol​gier​do​wi Bu​dre​wi​c zo​wi, ze​staw ni​c zy m z Ope​ry żebra​c zej Gay a i Pe​pu​scha: ka​m ie​nia​r ze i sprzątacz​ki cmen​tar​ne, gra​ba​r ze i węgla​r ze z po​bli​skich składów, żebra​c y i dziew​c zy ​ny ulicz​ne. W par​te​r o​wy m dom​ku, „na ce​r a​to​wy ch ser​we​tach, wśród olej​ny ch ścian, w dy ​m ie i w smro​dzie ucztują i radzą również » rze​m ieślni​c y śmier​c i« . Lu​dzie bied​ni, lecz uczci​wi, którzy wy ​ko​nują pew​ne funk​c je, bo ktoś je musi w końcu na tej zie​m i wy ​ko​ny ​wać – i zbi​r y po​nu​r e, groźne cie​nie da​le​kie​go przed​mieścia”[73]. W Szcze​c i​nie ta​kim połącze​niem Ka​m e​r al​nej z Bri​sto​lem, czy ​li szczy ​tem tam​tej​szej ele​gan​cji, by ła sły nna Ka​ska​da. Por​to​we mia​sto, okno na Zachód, położone o nie​c ałe dwie go​dzi​ny jaz​dy sa​m o​c ho​dem od Ber​li​na i o… dzie​sięć od War​sza​wy , sły nęło z „naj​większe​go kom​bi​na​tu roz​ry w​ko​wo-ga​stro​no​m icz​ne​go w kra​j u”. Trze​ba przy ​znać, że czte​r y prze​szklo​ne kon​dy ​gna​c je przed​wo​j en​ne​go bu​dy n​ku w cen​trum mia​sta robiły wrażenie – mogło się we wszy st​kich lo​ka​lach bawić jed​no​c ześnie po​nad 600 osób. „Haus Po​nath”, bo taką nazwę nosił przed 1945 ro​kiem ten mo​der​ni​sty cz​ny kom​pleks ga​stro​no​m icz​ny , Ka​skadą stał się w roku 1960 – na​grodą w kon​kur​sie na nazwę by ły tort i bu​tel​ka za​gra​nicz​ne​go wina. I tu​taj po​j a​wił się pa​r a​doks PRL-u: na bu​dy n​ku już by ło widać czy n​ny neon z nazwą re​stau​r a​c ji za​pra​szający do ko​r zy ​sta​nia z jej usług, ale sko​rzy ​stać nie by ło można – do kwiet​nia 1962 roku trwał bo​wiem re​m ont. Po dzie​sięciu la​tach

ogłoszo​no ko​lej​ny kon​kurs – ty m ra​zem na na​zwy sal w kom​bi​na​c ie. I tak re​stau​r ację na par​te​r ze na​zwa​no Ka​pi​tańską, na pierw​szy m piętrze – Ron​dem, na dru​gim – Słowiańską, a bar na trze​c im piętrze – Po​kusą. Te na​zwy przy jęły się w la​tach później​szy ch, ale każda z sal od początku miała swój usta​lo​ny skład to​wa​r zy ​ski . Re​stau​r a​c ja na par​te​r ze by ła naj​bar​dziej pre​stiżowa. Tam goście mo​gli oglądać naj​c ie​kaw​sze pro​gra​m y variétés, tam od​by ​wały się pre​stiżowe bale, tam po​dej​mo​wa​no VIP-ów, kel​ne​r zy obsługi​wa​li gości w smo​kin​gach i biały ch ręka​wicz​kach, a na sto​li​kach stały lamp​ki – ta​kie ciut pa​r y ​skie Mo​ulin Ro​uge. „Wy stępo​wa​nie w Ka​ska​dzie należało do do​bre​go tonu, bo by ła je​dy ​na w Pol​sce. (…) Za​sadą by ło, że w cza​sie 45-mi​nu​to​we​go pro​gra​m u variétés nie przy j​m o​wa​no no​wy ch zamówień od kon​su​m entów, nie po​da​wa​no do stołów, nie wędro​wa​no po sali”[74] – opo​wia​da Ja​c ek Bu​kow​ski, od 1967 roku kon​f e​r an​sjer w Ka​ska​dzie. Wy ​ko​naw​c om przy ​gry ​wała or​kie​stra Ka​ska​da I, a wy stępo​wa​li m.in. Anna Ger​m an, Ada Ru​so​wicz, Ali​na Ja​now​ska, Ste​nia Kozłowska, Fi​li​pin​ki (po​c hodzące ze Szcze​c i​na), Je​r zy Połomski, Woj​c iech Mły nar​ski, zna​ny te​nor Ry ​szard Kar​c zy ​kow​ski, Skal​do​wie. By li również wy ​ko​naw​c y za​gra​nicz​ni. Przez dwa lata (1964–1966) pro​gram variétés wy pełniał również „fry ​wol​ny ” ka​ba​r et Do góry no​ga​m i. Gości za​ba​wia​li cy r​kow​c y z Cze​c hosłowa​c ji, NRD, Węgier. W roku 1965 doszło do pierw​sze​go strip-te​a se’u – węgier​ska tan​c er​ka wy ​ko​ny ​wała ta​niec ero​ty cz​ny , odzia​na w pióro​pu​sze, które na ko​niec wy stępu opadły . Kie​r ow​nik Ka​ska​dy zo​stał we​zwa​ny „na dy ​wa​nik” do miej​sco​we​go KW PZPR i ostrzeżony przez to​wa​r zy ​szy , żeby nie siał zgor​sze​nia… po czy m wie​c zo​r em ci to​wa​r zy ​sze sami przy ​szli obej​r zeć pro​gram. Kli​m at por​to​we​go mia​sta w po​sta​c i pań naj​star​szej pro​f e​sji oraz cink​c ia​r zy nie miał wstępu na par​ter – ko​lo​r y t urzędował na wy ższy ch piętrach. Szcze​c i​nian​ka Kry ​sty ​na Ry n​kun wspo​m i​na at​mos​f erę, ja​kiej doświad​c zy ła, wy ​bie​r ając się ze zna​j o​m y ​m i na ko​lację właśnie do sali na pierw​szy m piętrze: „Jakiś mężczy ​zna, cu​dzo​zie​m iec, po​pro​sił mnie do tańca. Raz, dru​gi. Świet​nie nam się tańczy ło. W to​a ​le​c ie do​padły mnie » pa​nien​ki« z wrza​skiem, żeby m » zo​sta​wiła ich bojków« . Nie wie​działam, o co cho​dzi. Do​pie​r o zna​j o​m i wy jaśnili mi, że boj​ki to ma​r y ​na​r ze, a nimi szczególnie by ły za​in​te​r e​so​wa​ne » pa​nien​ki« . Już nig​dy po​tem nie szłam tańczy ć z kimś ob​c y m”[75]. Wie​c zo​r em pa​no​wie mo​gli wejść do lo​ka​lu pod wa​r un​kiem, że ubra​ni by li w kra​wat i ma​r y ​narkę (dla za​po​m i​nal​skich uru​c ho​m io​no w szat​ni wy poży czal​nię za opłatą). Pa​nie w szat​ni zo​sta​wiały je​sie​nią i zimą nie ty l​ko ciepłe okry ​c ia, lecz także buty , i bawiły się w przy ​nie​sio​ny ch ze sobą szpil​kach. Przed drzwia​m i wejścio​wy ​m i tłum chętny ch gro​m a​dził się do trze​c iej rano. O ty m, kto mógł wejść, de​c y ​do​wały kry ​te​r ia po​dob​ne jak w war​szaw​skiej Ka​m e​r al​nej plus szcze​c ińska spe​c y ​f i​ka – książecz​ka ma​r y ​nar​ska. Ale to nie ko​niec – po wejściu do bu​dy n​ku trze​ba by ło stanąć w ko​lej​c e do kasy i zapłacić za pra​wo prze​by ​wa​nia w kon​kret​nej sali. Zmia​na lo​ka​lu w cza​sie wie​c zo​r u nie wcho​dziła więc w ra​c hubę. Bale sy l​we​stro​we, kar​na​wałowe, stud​niówki – te wy ​da​r ze​nia wy ​zna​c zały w la​tach sześćdzie​siąty ch ry tm ży cia to​wa​r zy ​skie​go Ka​ska​dy i całego Szcze​c i​na. Pod​c zas jed​ne​go z balów ma​tu​r al​ny ch Fi​li​pin​ki zaśpie​wały pierw​szy raz pio​senkę Do wi​dze​nia, pro​fe​so​rze. W cza​sie sy l​we​stra wy ​bie​r a​no królowe balu, np. w roku 1969 by ły to dwie pa​nie – jed​na na par​te​r ze, dru​ga na piętrze – ale do​stały w na​grodę ko​r o​ny i pie​c zo​ne​go bażanta. Nie wszy st​kie jed​nak im​pre​zy to​wa​r zy ​skie od​by ​wały się w Ka​ska​dzie w tak do​bry m na​stro​j u. „Naj​smut​niej​sze by ły Dni Ko​biet. Do lo​ka​lu pa​nie przy ​c ho​dziły tłumnie, zwy ​kle pro​sto z pra​-

cy , często już na mały m rau​szu. W dłoniach miały przy ​więdłe tu​li​pa​ny i goździ​ki. Przy ​c ho​dziły bez męskie​go to​wa​r zy ​stwa. Za​m a​wiały ja​kieś drin​ki i za​m iast się bawić, sza​leć, wpa​dały w mi​no​ro​we na​stro​j e. Na​r ze​kały na ciężkie ży cie, żaliły się na mężów, szefów. Cza​sem so​bie popłakały . I za​zwy ​c zaj po dzie​więtna​stej już ich nie by ło”[76] – opo​wia​da kel​ner Ja​c ek Rej​niak. *** Te for​m y ży cia to​wa​r zy ​skie​go roz​kwi​tały późny m popołudniem lub nocą. A co należało zro​bić ze sobą pod​c zas dnia? W let​niej War​sza​wie nie by ło in​nej od​po​wie​dzi na tak po​sta​wio​ne py ​ta​nie jak ba​sen Le​gii. „Na Le​gii trze​ba by ło by ć. Tam by ły plot​ki, spo​tka​nia, pla​ny na wieczór, drob​ne in​te​r e​sy . Na​wet na kwa​drans, na pół go​dzi​ny , złapać trochę słońca, wsko​c zy ć do wody , zo​ba​c zy ć: kto jest? kto leży z kim i po co?”[77] – wspo​m i​na Je​r zy Gru​za. Ochłoda w wo​dzie o bu​r ej bar​wie (to od ka​felków o nie​określo​ny m ko​lo​r ze), w której wszy ​scy pły wa​li w do​wol​ny ch kie​r un​kach, gro​ziła cio​sem w głowę otrzy ​m a​ny m od skaczący ch, mimo za​ka​zu, małolatów. Rano i wie​c zo​r em między sznu​r y wy ​zna​c zające tory wska​ki​wa​li za​wod​ni​c y , a przed południem jesz​c ze pły wa​li do​stoj​ni​c y par​ty j​ni i państwo​wi. W ciągu dnia – wszy ​scy . Se​zon na ba​se​nie in​a u​gu​r o​wał 1 maja sko​kiem z wieży „Gru​by Ka​zio”, ważący około 150 kg kąpie​lo​wy . Zresztą na Le​gii cho​dziło nie o samą możliwość popły wa​nia, ale po​ka​za​nia się w od​po​wied​nim to​wa​r zy ​stwie i stro​j u (a ra​c zej bez nie​go) w celu nawiąza​nia ko​lej​ny ch zna​j o​m ości. Ba​sen Le​gii miał swo​j e kwar​tały : w zależności od od​ległości od siat​ki go ota​c zającej można by ło na ko​c ach i leżakach spo​tkać kon​kret​ne oso​by . Na try ​bu​nach sie​dzie​li ci, którzy po pro​stu chcie​li się po​opa​lać, na tra​wie – ci, którzy chcie​li się po​ka​zać – dziew​c zy ​ny w bi​ki​ni i młodzieńcy w ko​lo​ro​wy ch sli​pach (za​wod​nicz​ki nosiły ko​stiu​m y jed​noczęścio​we pod obo​wiązko​wy m szla​f ro​kiem, a młodzieńcy spo​za tra​wy – sza​r e dy ​namówki) oraz stu​den​c i. Naj​bliżej wy jścia z męskiej szat​ni miej​sca szu​kały „si​kor​ki” liczące na pod​r y w. Pod siatką – „bo​gin​ki” chcące ob​ser​wo​wać to​wa​r zy ​stwo i same by ć wi​docz​ne, ad​o​r o​wa​ne i po​dzi​wia​ne. Przy słupkach star​to​wy ch miej​sce oku​py ​wa​li pa​no​wie robiący różne in​te​r e​sy , fil​m ow​c y , re​dak​to​r zy z te​le​wi​zji. Wśród nich po​sta​c ią le​gen​darną by ł nie​j a​ki „Wuj”, czy ​li inży nier An​drzej Rze​szo​tar​ski. „Krąży ły o nim plot​ki, od który ch włosy jeży ły się na głowie: że han​dlu​j e nar​ko​ty ​ka​m i, że jest ma​donną sied​m iu wy ​wiadów (…) że jest gang​ste​r em, że oszu​ku​j e w po​ke​r a. (…) » Wuj« by ł człowie​kiem » prze​po​twor​nie« majętny m. (…) Cze​go » Wuj« nie miał, to szcze​r ze mówiąc, nie miał uro​dy . By ł też jakiś dziw​nie za​sa​pa​ny , a kie​dy się lek​ko pod​nie​c ił, za​c zy ​nał bu​c zeć. Toteż » Wuj« , bied​ny , nig​dy nie miał pew​ności, czy na​wet zgod​na dziew​c zy ​na wy ​trzy ​m a z nim do rana. Sły nął też z tego, że pod wieczór, u pro​gu miłosnej nocy , ofia​r o​wy ​wał dziew​c zy ​nie je​den pan​to​f e​lek, na​to​m iast z dru​gim… cze​kał”[78] – re​la​c jo​nu​j e Agniesz​ka Osiec​ka, która czy n​nie tre​no​wała pły wa​nie na Le​gii. Je​r zy Gru​za opi​su​j e jesz​c ze jedną sztuczkę Rze​szo​tar​skie​go – gdy prze​c ho​dziła obok nie​go młoda dziew​c zy ​na, osten​ta​c y j​nie wy j​m o​wał z kie​sze​ni ny ​lo​no​wy wo​r e​c zek z bank​no​ta​m i 500-złoto​wy ​mi i wkładał go do dru​giej kie​sze​ni. W pod​r y ​wa​niu dziew​c zy n ko​r zy ​stał też z po​m o​c y to​wa​rzy szącego mu sta​le ak​to​r a An​drze​j a „Du​du​sia” Paw​li​kow​skie​go. „Cu​kier”, czy ​li Je​r zy Cu​krow​ski, ówcze​sny play ​boy i by ​wa​lec, nie miał naj​wy ższe​go mnie​m a​nia o by ​wający ch na ba​se​nie pa​nien​kach: „O czy m ty z nią roz​m a​wiasz?! Jej trze​ba podać ty l​ko

oko​licz​nik cza​su i miej​sca spo​tka​nia. Ona i tak więcej nie zro​zu​m ie” ‒ zwy kł ma​wiać . Bu​dził za​ufa​nie ko​biet, więc re​a li​zo​wał w ży ciu swo​j e po​wie​dze​nie: „Ty le co ja ci na​obie​c uję, to nikt ci nie na​obie​c uje”. Żad​ny ch spo​sobów sto​so​wa​ny ch przez „Wuja” czy „Cu​kra” nie mu​siał uży wać „Naleśnik” (po​c ho​dze​nie prze​zwi​ska – nie​zna​ne) – „przy ​stoj​ny , umięśnio​ny ty p skan​dy ​naw​skie​go żegla​r za, ma​r ze​nie wszy st​kich ko​biet ba​se​nu”. Je​r zy Gru​za wy ​li​c za całe mnóstwo ory ​gi​nałów, którzy opa​no​wy ​wa​li w se​zo​nie te​r en przy ​legły do ba​se​nu. By li „zróżni​c o​wa​ni so​c jal​nie, fi​nan​so​wo, za​wo​do​wo i sy l​wet​ko​wo”, ale łączy ł ich cel prze​by ​wa​nia na Le​gii. Tak jak Gru​za przy ​c ho​dzi​li na ba​sen „wy ​r wać” dziew​c zy nę, najchętniej młodą i jesz​c ze nie​opa​trzoną. Bo większość ze stały ch by ​wal​czy ń by ła im już do​sko​na​le zna​na. Dziew​c zy ​nom „z mia​sta” królowała Iza „Dra​bi​na”. Prze​zwi​sko by ło ade​kwat​ne do wy ​so​kie​go wzro​stu tej blon​dy n​ki, której zna​kiem roz​po​znaw​c zy m by ły kol​c zy ​ki zro​bio​ne przez złotni​ka z Chmiel​nej z dwóch złoty ch dwu​dzie​sto​do​larówek. „Ży ła z Włochów, ko​c hała się w ar​ty ​stach i z nimi upra​wiała miłość. Je​den z dwóch bra​c i reży serów by ł z nią przez długi czas i na​wet przy ​wiózł ją do sły n​nej » Ha​la​m y « w Za​ko​pa​nem ku prze​r ażeniu i gry ​m a​som pań z » to​wa​r zy ​stwa« . (…) Spa​c e​r o​wała obok nas » Kwia​c ia​r a« . Ko​bie​ta wie​ku nie​określo​ne​go, też blon​dy n​ka; wta​j em​ni​c ze​ni wie​dzie​li, że to, co ma na głowie, to pe​r u​ka; do​brze sy ​tu​owa​na… miała kwia​c iar​nię, stąd to prze​zwi​sko. (…) Prze​c ha​dzała się kro​kiem mo​del​ki wzdłuż ba​se​nu i zwy ​kle młode chłopa​ki z Powiśla spy ​c ha​li ją nie​ocze​ki​wa​nie do wody , wte​dy pe​r u​ka od​kle​j ała się i odpły wała na bok, ale za​wsze jakiś dżen​tel​m en łowił ją i po​da​wał kom​plet​nie ły sej gwieździe, gdy ta trzy ​m ała się kur​c zo​wo brze​gu ba​se​nu”[79] – opo​wia​da Gru​za. Nie ty l​ko dla ar​ty stów, ale ogólnie dostępna dla wszy st​kich chętny ch na szy b​ki seks, by ła Kry ​sia M.: wesoła, ładna, opa​lo​na na brąz, z do​brej ro​dzi​ny . Jed​nak bli​ski kon​takt z nią gwa​r an​to​wał w następstwie ko​niecz​ność szy b​kich od​wie​dzin u le​ka​r za w przy ​c hod​ni skórno-we​ne​r o​lo​gicz​nej.

6

W KA​WIA​REN​CE SUŁTAN PRZED PANIĄ RÓŻA ŻÓŁTA

Ż

y cia ka​wiar​nia​ne​go w przed​wo​j en​nej War​sza​wie a tego lat sześćdzie​siąty ch, wbrew po​zo​rom, nie dzielą lata świetl​ne. A przy ​najm​niej nie we wszy st​kich aspek​tach. Łączni​ka​m i między cza​sa​m i przed ro​kiem 1939 a la​ta​m i sześćdzie​siąty mi w ka​wiar​niach by li np. ci sami by ​wal​c y : An​to​ni Słonim​ski, ak​tor Lu​dwik Sem​po​liński, gwiaz​da pio​sen​ki Mie​c zy sław Fogg… Co​dzien​nie o tej sa​m ej go​dzi​nie w ulu​bio​nej ka​wiar​ni zaj​m o​wa​li swój sto​lik, aby wi​dzieć i by ć wi​dzia​ny ​m i. Po​j a​wia​li się ko​lej​ni pre​ten​den​c i do sta​nia się by ​wal​c a​m i: albo przy j​m o​wa​ni pod opie​kuńcze skrzy dła, albo tworzący modę na nowe miej​sca by ​wa​nia. „Li​c zy ły się dow​c ip, kpi​na, cel​ne szy ​der​stwo, bły sko​tli​wa uwa​ga. Prze​pustką do sto​li​ka by ły do​ko​na​nia ar​ty ​sty cz​ne. To by ło otwar​te to​wa​r zy ​stwo, które z radością witało każdego, kto coś cie​ka​we​go zro​bił, a jeśli przy oka​zji oka​zy ​wało się, że ten człowiek jest sy m​pa​ty cz​ny , dow​c ipny , to już nic więcej nie trze​ba”[80] – tak sposób wcho​dze​nia w ży cie to​wa​r zy ​sko-ka​wiar​nia​nie de​f i​niu​je reży ser Ka​zi​m ierz Kutz. Kry ​ty cz​nie za to o sądach wy ​da​wa​ny ch przy ka​wiar​nia​ny ch sto​li​kach pisał kry ​ty k sztu​ki An​drzej Osęka: „[M]oże się na przy kład na​r o​dzić o ja​kimś pa​c y ​ka​r zu plot​ka, że jest on zna​ko​m i​ty m twórcą. (…) W ka​wiar​ni od​by ​wa się pa​so​wa​nie na ar​ty stę – młody człowiek uważa sie za wta​jem​ni​c zo​ne​go do​pie​r o wte​dy , gdy może mi​m o​c ho​dem za​zna​c zy ć w roz​m o​wie, że by ł już prze​cież do​pusz​c zo​ny do nie by le ja​kie​go sto​li​ka”[81]. Co praw​da pod gru​za​m i War​sza​wy zniknęły le​gen​dar​ne Zie​m iańska, IPS, SiM czy Pi​c a​dor, gdzie zbie​r ały się eli​ty in​te​lek​tu​a l​no-ar​ty ​sty cz​ne War​sza​wy lat trzy ​dzie​sty ch, ale, jak wia​do​m o, ży cie to​wa​r zy ​skie nie zno​si próżni. W le​gendę zaczęły ob​r a​stać inne lo​ka​le, przede wszy st​kim dzięki ich by ​wal​c om. Ży cie ka​wiar​nia​ne zaczęło się więc po woj​nie od​r a​dzać szy b​ko. Sprzy ​j ała temu nie ty l​ko na​tu​r al​na po​trze​ba kon​taktów między ​ludz​kich w miłej at​m os​f e​r ze, nad filiżanką aro​m a​ty cz​ne​go (choć w PRL-u zwy ​kle podłej jakości i sma​ku) na​po​j u, lecz po​niekąd, jak to z ab​sur​da​m i PRL-u by wało, pośred​nio po​li​ty ​ka państwa. A właści​wie nie​ustające bra​ki we wszy st​kich nie​m al prze​j a​wach ży cia: brak sa​m o​dziel​ny ch miesz​kań w zruj​no​wa​ny ch mia​stach (lu​dzie jesz​cze na początku lat sześćdzie​siąty ch miesz​kali w sub​lo​ka​tor​skich po​ko​j ach), ciągłe trak​to​wa​nie w PRL-u te​le​f onów jako luk​su​su. Wszy st​ko to sprzy ​j ało roz​wo​j o​wi kon​taktów między ​ludz​kich

w tra​dy ​c y j​ny ch for​m ach oso​bi​sty ch spo​tkań. A by ło gdzie się spo​ty ​kać – w roku 1957 w War​sza​wie działały 72 ka​wiar​nie, a mie​sięcznie ich by ​wal​c y wy ​pi​j a​li 1 350 000 filiżanek kawy ! Ale i ta licz​ba by ła zby t mała do po​trzeb. W ty ch bar​dziej po​pu​lar​ny ch trud​no by ło zna​leźć miej​sce. Ko​lej​ki ka​wo​szy w ocze​ki​wa​niu na zwol​nie​nie się sto​li​ka usta​wiały się więc w holu lub przed drzwia​mi wejścio​wy ​m i. Kie​dy ja​kieś miej​sce przy sto​li​ku zwal​niało się, w zwy ​c za​j u by ło zaj​m o​wa​nie go nie​za​leżnie od tego, czy ktoś już przy ty m sto​li​ku sie​dział. Sy ​tu​a cję ra​to​wały licz​ne bar​ki ka​wo​we (np. w śródmieściu Pod Gwiaz​da​m i, Kop​c iu​szek, Baj​ka), czy ​li miej​sca prze​zna​c zo​ne dla kil​ku, kil​kunastu ka​wo​szy . Co cie​ka​we, ozda​bia​ne by ły duży mi neo​na​m i, su​ge​r ujący mi, że są to większe ka​wiar​nie, niż by ły w rze​c zy ​wi​stości. „Gdy się wjeżdżało do mia​sta od stro​ny Ja​nek, już przy Grójec​kiej przy ​c iągały wzrok spo​r e wi​try ​ny barów ka​wo​wy ch, zza który ch by ło widać roz​ba​wio​ne to​wa​r zy ​stwo siedzące na wy ​so​kich stołkach (…). Często świe​c iły nad nimi ko​lo​r o​we, wy my ślne neo​ny ”[82] – wspo​m i​na Ce​za​r y Pra​sek. Tęsknotę za wiel​kim świa​tem usiłowa​no jak widać za​spo​koić po​zo​r a​m i. Nad spoży ciem kawy w la​tach sześćdzie​siąty ch za​wisło jed​nak nie​bez​pie​c zeństwo w po​sta​c i to​wa​r zy ​sza Wiesława i jego niechęci do tego na​po​j u. Asce​ty cz​ny Gomułka uważał pi​c ie kawy za eks​tra​wa​gancję, na​zy ​wał wręcz „manią chłep​ta​nia kawy ” i za​bra​niał jej im​por​tu, po​dob​nie jak in​ny ch „dóbr luk​su​so​wy ch”, jak wia​do​m o nie​po​trzeb​ny ch człowie​ko​wi so​c ja​li​zmu. Ty m​c za​sem jego żona, Zo​f ia, miała słabość do wy ​pi​c ia filiżanki małej czar​nej. Za​pa​sy do​m o​we uzu​pełniała dzięki pry ​wat​ne​m u im​por​to​wi – kawę na jej prośbę przy ​wo​zi​li z za​gra​ni​c y to​wa​r zy ​sze wy sy łani tam służbowo[83]. PRL opie​r ał się na pa​r a​dok​sach – z jed​nej stro​ny wro​giem kawy by ł Gomułka, z dru​giej za jego rządów lan​so​wa​no jej pi​c ie np. w wiej​skich klu​bach książki i pra​sy jako pod​trzy ​m ujący ży cie to​wa​r zy ​skie napój zastępujący al​ko​hol. Z równie zły m skut​kiem dla zdro​wia, jak pi​c ie al​ko​holu. Le​karz pra​c ujący w la​tach sześćdzie​siąty ch w po​go​to​wiu ra​tun​ko​wy m w Słupsku wspo​m i​nał, że często wzy ​wa​ny by ł do pe​ge​e row​skich wsi w oko​li​c y z po​wo​du nie​do​m a​ga​nia ser​c a u tam​tej​szy ch chłopów, spoży wający ch kawę w wiel​kich ilościach jako sub​sty ​tut al​ko​holu. Jak wy glądał za​tem dzień w War​sza​wie, którego ry tm wy ​zna​c zało ży cie ka​wiar​nia​ne? Gwiaz​da pol​skie​go ekra​nu Be​a ta Ty sz​kie​wicz wspo​m i​na: „Od ulicz​ny ch sprze​daw​c zy ń ku​po​wałam bu​kie​c ik kwiatów i szłam na kawę do ka​wiar​ni PIW-u przy Fok​sal… Szło się Kra​kow​skim Przed​mieściem, spo​ty ​kało mnóstwo zna​j o​m y ch. Na Sta​r y m Mieście miesz​ka​li państwo Bran​dy ​so​wie, pro​f e​sor Adam Mau​e rs​ber​ger, Min​kie​wi​c zo​wie, Sta​nisław Je​r zy Lec, państwo Dy ​ga​to​wie, państwo Le​ni​c o​wie… W PIW-ie przy jed​ny m z pierw​szy ch zna​ny ch li​te​r ac​kich sto​lików spo​ty ​kali się An​to​ni Słonim​ski, którego tam po​znałam, Otto Axer, Adolf Rud​nic​ki ożenio​ny z bliską memu ser​c u Basią Ba​r a​nowską. Paweł Hertz z po​wagą roz​pra​wiający o li​te​r a​tu​r ze, a cza​sa​m i też Adam Paw​li​kow​ski, bar​dzo dziw​ny , wy ​r a​f i​no​wa​ny , sza​le​nie ta​j em​ni​c zy i szy ​kow​ny , oraz wie​le in​ny ch osób. By wałam tam często pomiędzy dwu​nastą a pierwszą. Wie​działam wte​dy , że je​stem we właści​wy m miej​scu. Aż któregoś dnia ka​wia​r enkę… za​m u​r o​wa​no. W ten wy jątko​wo pro​sty i możliwy ty l​ko w tam​ty ch cza​sach sposób władza położy ła kres » nie​bez​piecz​ny m« spo​tka​niom. Widać za​grażały ówcze​sne​m u reżimo​wi. Ale żeby aż tak? Do​pie​r o wówczas pojęłam, jak ważne by ły te spo​tka​nia i ja​kie miałam szczęście, mogąc przy słuchi​wać się ty m roz​m o​wom”[84]. To przy ty m sto​li​ku bo​wiem w roku 1964 po​wstał list 34 – sły nny pro​test prze​c iw​ko PRL-owskiej cen​zu​r ze. Dwa lata wcześniej ka​wiar​nię od​wie​dzi​li pod​c zas wi​zy ​ty w Pol​sce Jean Paul Sar​tre i Si​-

mo​ne de Be​a u​vo​ir. Sztan​da​r o​wi eg​zy ​sten​c ja​liści od​na​leźli w niej pa​r y ​ski kli​m at. War​to dodać, że Ol​gierd Bu​dre​wicz oprócz in​te​lek​tu​a listów wśród gości PIW-u do​strze​gał również „cho​dli​we ko​cia​ki i mod​ne ci​zie”[85]. Ewa Mo​r el​le (eks-Fry ​kow​ska, mo​del​ka i jed​na z naj​piękniej​szy ch wówczas Po​lek) opi​su​j e owe pa​nie do​sad​niej: „W ka​wiar​ni PIW-u co​dzien​nie spo​ty ​kałam exMęża [Woj​c iech Fry ​kow​ski – red.] z jego nową żoną [Agniesz​ka Osiec​ka – red.]. By ​wa​li tam wszy ​scy liczący się lu​dzie ze świa​ta li​te​r a​tu​r y i te​a tru, dzien​ni​ka​r ze i fil​m ow​c y . Wokół nich krąży ły piękne war​szaw​skie wirażki – dziew​c zy ​ny szu​kające przy gód ze zna​ny ​m i po​sta​c ia​m i. By ły am​bit​ne. Gar​dziły ty mi, które kręciły się po ho​te​lo​wy ch ba​r ach. Mówiło się na​wet: wirażka – pół kur​wy , pół ptasz​ka”[86]. I jeśli wie​r zy ć Mo​r el​le, An​to​ni Słonim​ski wie​lo​krot​nie miał po​wta​rzać, że po​szu​ka so​bie in​nej ka​wiar​ni, bo znu​dziło mu się „wy ​sia​dy ​wa​nie na Fry ​ko​wi​sku”. I władza lu​do​wa podjęła za nie​go de​c y zję. Oszczędziła przy ty m księgar​nię PIW-u, przez którą wcho​dziło się do ka​wiar​ni. By ​wal​c y owe​go sto​li​ka po za​m u​r o​wa​niu lo​ka​lu prze​nieśli się więc do ka​wiar​ni An​ty cz​nej na pla​c u Trzech Krzy ży , nie​opo​dal re​dak​c ji sa​ty ​r y cz​ne​go ma​ga​zy ​nu „Szpil​ki”. Wnętrze zdo​biły ma​lo​widła pro​j ek​tu Ery ​ka Lipińskie​go i Je​r ze​go Srokowskie​go, przed​sta​wiające po​sta​c i z grec​kiej mi​to​lo​gii, a me​ble na​zwać można ra​c zej sta​r y ​m i niż an​ty ​ka​m i. An​ty cz​na, ale i tak by ​wal​c y uży wa​li przed​wo​j en​nej na​zwy U Mar​c a, bo lo​kal należał wówczas do kup​c a Teo​f i​la Mar​c a. Na małą kawę, na​zy ​waną piesz​c zo​tli​wie „grosz​kiem” (al​ko​ho​lu o przed​południo​wej po​r ze tam ra​c zej nie spoży wa​no), wpa​da​li więc do Mar​c a An​to​ni Słonim​ski, Otto Axer, Mag​da​le​na Sa​m o​zwa​niec (z psem Kubą), Adolf Dy m​sza (cza​sem dawał im​pro​wi​zo​wa​ny po​pis swo​j ej sztu​ki ak​tor​skiej), Ery k Lipiński i An​to​ni Ma​r ia​no​wicz. By wał też Ze​non Klisz​ko, se​kre​tarz KC urzędujący w po​bli​skim gma​c hu KC PZPR, bli​ski współpra​c ow​nik Włady sława Gomułki. On nig​dy nie dostąpił za​szczy ​tu, aby przy ​siąść się do sto​li​ka An​to​nie​go Słonim​skie​go. Co więcej Słonim​ski de​m on​stra​c y j​nie go nie za​uważał. Do Mar​c a zaglądało więcej par​ty j​ny ch działaczy , dzięki cze​m u lo​kal zy ​skał so​bie trze​c ią nie​ofi​c jalną nazwę: U Mar​c a i En​gel​sa. Kul​tową po​sta​c ią by ł szat​niarz pan Ja​sio, czy ​li Jan Ho​te​r iak, z za​wo​du cze​lad​nik ko​wal​ski, który szczy ​c ił się do​sko​nałą pamięcią i już przy dru​giej wi​zy ​c ie gościa w ka​wiar​ni zwra​c ał się do nie​go, uży wając ty tułu zawodowe​go lub naukowe​go. Ale po południu ka​wiar​nia zmie​niała cha​r ak​ter – po​j a​wia​li się tu inni goście. An​ty cz​na by ła bo​wiem punk​tem zbor​ny m warszawskie​go śro​do​wi​ska ho​m o​sek​su​a listów. Tam za​wie​r a​no zna​j o​m ości, który ch kon​sump​c ja następowała w stojący m vis-à-vis miej​skim sza​le​c ie. Po sąsiedz​ku mieściła się ka​wiar​nia Laj​ko​nik, również chętnie od​wie​dza​na przez sa​ty ​r y ków i pla​sty ków ze „Szpi​lek”. W roku 1955, po re​m on​c ie wnętrza, Ha​li​na Gębic​ka, kie​r ow​nik War​szaw​skich Zakładów Ga​stro​no​m icz​ny ch, za​pro​po​no​wała, żeby arty ści ude​ko​r o​wa​li ma​lo​widłami wnętrze. Arty ści się zgo​dzi​li, naj​pierw zje​dli od​po​wied​nio za​kra​pia​ny obiad w Ka​m e​r al​nej, po czy m dali po​pis fan​ta​zji. Sa​ty ​r y cz​ne ma​lo​widła na ścia​nach i su​f i​c ie lo​ka​lu wkrótce stały się atrakcją War​sza​wy . Kil​ka kroków da​lej, przy Wiej​skiej, działał najsław​niej​szy sto​lik in​te​lek​tu​a l​no-to​wa​r zy ​ski w PRL-u. W ka​wiar​ni Czy ​tel​ni​ka, a ra​c zej w stołówce wy ​daw​nic​twa, którą na fali popaździer​ni​ko​wej od​wilży wzbo​ga​c o​no o funkcję kul​tu​r al​no-ka​wiar​nianą, co​dzien​nie od 11.30 do 12.30, przy sto​liku obok sto​iska z książkami sia​da​li ci, którzy wcześniej od Ta​de​usza Kon​wic​kie​go lub Ire​ny Szy ​m ańskiej, wi​c e​na​c zel​nej „Czy ​tel​ni​ka”, usły sze​li sa​kra​m en​tal​ne „przy ​c hodź”. Mie​li oni pra​wo stałego przy ​c hodzenia. Ci, którzy usły sze​li „przy jdź”, by li za​pro​sze​ni jed​no​r a​zo​wo. Oj​c em założy cie​lem sto​lika by ł również Le​opold Ty r​m and, a wpa​da​li An​to​ni Słonim​ski, Je​r zy An​drze​-

jew​ski, ma​la​r ze Jan Le​ni​c a, Alek​san​der Kobz​dej i Hen​r y k To​m a​szew​ski, fi​lo​zof Le​szek Kołakow​ski, reży ser Je​r zy Ka​wa​le​r o​wicz, pi​sarz Józef Hen. Stały m by ​wal​c em by ł pi​sarz Sta​nisław Dy ​gat, a po prze​no​si​nach do War​sza​wy fi​la​r em Czy ​tel​ni​ko​we​go sto​lika zo​stał wiel​ki ak​tor Gu​staw Ho​lo​ubek. Jego pur​non​sen​so​we aneg​dot​ki, ale również te moc​no pie​prz​ne, sta​wały się le​gen​dar​ne. Do miej​skiej le​gen​dy przeszło również zda​r ze​nie, którego bo​ha​te​r a​m i by li Sta​nisław Dy ​gat i właśnie Gu​staw Ho​lo​ubek. Przy sąsied​nim sto​liku sie​działa ele​ganc​ka, star​sza pani i wpa​try ​wała się w stronę ki​wającego się na krześle Dy ​gata, oso​by potężnej po​stu​r y . Dy ​gat z ko​lei przy ​pa​try ​wał się dy s​kret​nie, czy sto​likowi to​wa​r zy ​sze za​uważy li owo za​in​te​r e​so​wa​nie jego osobą. Ale po pew​ny m cza​sie dama po​deszła do Dy ​gata i coś mu szepnęła do ucha. Dy ​gat zmie​szał się i zaczął, nie wstając z krzesła, prze​su​wać je, rzu​c ając w stronę owej pani: „ty le wy ​star​c zy ?”. Kie​dy pani wresz​c ie odeszła, pozo​stali przy sto​liku za​py ​ta​li Dy ​gata, o co tej da​m ie cho​dziło. „Pro​siła, żeby m się prze​sunął, bo jej zasłaniam Ho​lo​ub​ka” – od​po​wie​dział na​bur​m u​szo​ny Dy ​gat[87]. Ka​wiar​nię Ho​te​lu Eu​r o​pej​skie​go upodo​ba​li so​bie przed​sta​wi​c ie​le eli​ty star​sze​go po​ko​le​nia. Mistrz es​tra​dy i sce​ny , Lu​dwik Sem​po​liński, co​dzien​nie o trzy ​na​stej spo​ty ​kał się w niej z au​to​r em sce​na​r iu​szy do po​pu​lar​ny ch filmów, Lu​dwikiem Star​skim, spi​ke​r em Pol​skie​go Ra​dia Ka​zi​m ie​rzem Ada​m ow​skim oraz sły n​ny m fe​lie​to​nistą i piewcą war​szaw​skie​go folk​lo​r u Ste​f a​nem Wie​chec​kim-Wie​c hem. Sem​po​liński od​c ze​ki​wał jed​nak kil​ka mi​nut, aby mieć lep​sze entré, prze​c ho​dził przez całą salę, kłaniając się ka​wiar​nia​ny m gościom na pra​wo i lewo, i sia​dał przy sto​li​ku. Po czy m nie​zmien​nie za​c zy ​nał kon​wer​sację od stwier​dze​nia: „Czy pa​no​wie sły sze​li, co ci So​wie​c i wy ​c zy ​niają?!…”. I jako namiętny słuchacz „Głosu Ame​r y ​ki” dzie​lił się ak​tu​a lną wiedzą z ze​bra​ny ​m i[88]. Z ko​lei Jan Świ​der​ski pre​f e​r o​wał kon​sumpcję „wódecz​ki” za​m iast kawy . Jego ulu​bio​ny m miej​scem by ł sto​lik na półpiętrze w Kro​ko​dy ​lu na Sta​r y m Mieście. Cza​sem za​pra​szał do sto​lika kogoś, kto aku​r at mu się w ka​wiar​ni ukłonił[89]. Ka​wiar​nia w Eu​r o​pej​skim wpi​sała się też w dzie​j e ży cia to​wa​r zy ​skie​go najsły n​niejszą chy ​ba rej​te​r adą. Otóż w 1962 roku spo​tka​li się tam Ewa Fry ​kow​ska (obec​nie Mo​r el​le) z ówcze​sny m mężem Wojt​kiem i jego oj​c em. Roz​m o​wa miała by ć ostat​nią próbą ra​to​wa​nia roz​pa​dającego się małżeństwa, które trwało właści​wie jesz​c ze ty l​ko dzięki dziec​ku – trzy ​let​nie​m u Bart​ko​wi. Wy ​da​j e się, że młody Fry ​kow​ski zda​wał so​bie sprawę z tego, że rola ojca wy ​m a​ga od​po​wie​dzial​ności, że po​wi​nien skończy ć z wesoły m ży ciem w gro​nie kum​pli-fil​m owców (by ł ulu​bieńcem reży se​r a Ro​m a​na Polańskie​go). Wy ​da​j e się, że wszy st​ko szło po my śli Fry ​kow​skie​go se​nio​r a – na​wet pod​czas obia​du za​m iast al​ko​ho​lu Woj​tek pił wodę so​dową. W pew​nej chwi​li wy ​szedł do to​a ​le​ty . Po półgo​dzin​nej nie​obec​ności żona i oj​c iec domy ślają się, co się stało: Woj​tek uciekł przez okno… Modną ka​wiar​nią by ł Ma​ne​kin na Sta​r y m Mieście. Wy różniały ją wy strój i miej​sce. Otwar​ta w 1958 roku przy ​c iągała ory ​gi​nal​nością za​c ho​wa​ne​go wnętrza piw​nic sta​r o​m iej​skich ka​m ie​nic, co w zrówna​nej z zie​m ią War​sza​wie by ło ewe​ne​m en​tem. Praw​dzi​we go​ty c​kie skle​pie​nia, klin​kie​ro​wa po​sadz​ka, nowe ma​lo​widła na reszt​kach ty nków, me​ble o ar​c ha​izujący ch kształtach, na​wet wy ​ko​r zy ​sta​ne jako de​ko​r a​c ja wnętrza po​zo​stałości przed​wo​j en​nej in​sta​la​c ji ka​na​li​za​c y j​nej. To wszy st​ko robiło wrażenie na gościach, także z za​gra​ni​c y . Jak wspo​m i​na pia​nist​ka Elżbie​ta Szcze​pańska-Lan​ge, która w Ma​ne​kinie by wała ra​zem z ówcze​sny m mężem, nad​zwy ​c zaj po​pu​lar​ny m ak​to​r em Wiesławem Gołasem, w la​tach sześćdzie​siąty ch by ł to naj​m od​niej​szy lo​kal sto​li​c y . Wpa​da​li tam również reży se​r zy Kuba Mor​gen​stern (miesz​kający z żoną Ka​ta​r zy ną Cier​niak na Sta​r y m Mieście) i An​drzej Waj​da, jed​ny m słowem – jak stwier​dza Ce​za​r y Pra​sek – w Ma​ne​-

kinie „by ​wa​li wszy ​scy ”[90]. Na Kra​kow​skim Przed​m ieściu wy ​pa​dało by wać jesz​c ze w ka​wiar​ni Te​li​m e​na (tam można by ło spo​tkać Mag​da​lenę Sa​m o​zwa​niec, która uważała, że ta ka​wiar​nia przy ​po​m i​na jej kli​m a​tem kra​kow​skie​go No​wo​r o​la) oraz ka​wiar​ni w Domu Li​te​r atów. Tam z ko​lei lo​kal łączy ł funkcję ka​wiar​ni i stołówki, po​dob​nie jak w „Czy ​tel​ni​ku”. Je​r e​m i Przy ​bo​r a żar​to​wał, że dopóki nie mu​siał, nie stołował się tam, gdy ż nie by łby w sta​nie przełknąć ły żki zupy , gdy ​by przy ty m sa​m y m sto​li​ku je​dli Ma​r ia Dąbrow​ska lub Ja​r osław Iwasz​kie​wicz[91]. W ka​wiar​ni Domu Li​te​r atów od​by ​wały się także uro​c zy ​stości związko​we, jak ju​bi​le​usze pi​sa​rzy czy wie​c zor​ki au​tor​skie. O ty m miej​scu i jego by ​wal​c ach krąży ła py sz​na aneg​do​ta: spo​ty ​ka się w ka​wiar​ni Domu Li​te​r atów dwóch pi​sa​r zy . I je​den przez dru​gie​go za​c zy ​nają się chwa​lić, cze​go to nie opu​bli​ko​wa​li ostat​nio. Kie​dy wy ​c zer​pał się te​m at, za​m il​kli. Po chwi​li je​den z nich od​zy ​wa się: „Po​r oz​m a​wiaj​m y te​r az o li​te​r a​tu​r ze. Czy czy ​tał pan już MOJĄ ostat​nią książkę?”. Około południa zaglądała tam Mag​da​le​na Sa​m o​zwa​niec, aby spo​tkać się z uwiel​bia​ny m (ze wza​j em​nością) sa​ty ​r y ​kiem Ar​tu​r em Marią Swi​nar​skim. Wza​j em​ny m przy ​ty ​kom i złośliwościom nie by ło końca, ale oby ​dwo​j e uważali, że w ten sposób ćwiczą warsz​tat pi​sar​ski. Zresztą, choć wie​lu to nie jest do dzi​siaj w smak, złośliwość jest oznaką in​te​li​gen​c ji. Pew​ne​go razu Swi​nar​ski usil​nie na​m a​wiał Sa​m o​zwa​niec, aby ta nie szła do te​a tru na sztukę Je​r ze​go Ju​r an​do​ta Trze​c i dzwo​nek. Mimo to, a może właśnie dla​te​go, poszła. Na dru​gi dzień Mag​da​le​na Sa​m o​zwa​niec do​sia​da się do sto​li​ka, przy który m pije kawę Swi​nar​ski, i mówi (Sa​m o​zwa​niec i Swi​nar​ski, dla żartu, roz​ma​wia​li ze sobą w trze​c iej oso​bie, w do​dat​ku Mag​da​le​na nie wy ​m a​wiała „r”): „Nie ma ha​c ji Ah​tuh, ta sztu​ka jest bah​dzo do​bha!”. Na to Swi​nar​ski: „A mówiłem nie iść!”[92]. W ka​wiar​ni Domu Li​te​r atów wy ​bu​c hały skan​da​le, nie do końca związane z dziełami li​te​r ac​ki​mi, ra​c zej z tem​pe​r a​m en​tem pi​sa​r zy . Je​r zy Wal​dorff wspo​m i​na, jak sie​dział około południa „nad wódeczką” ze Ste​f a​nem Ki​sie​lew​skim, gdy do ka​wiar​ni wszedł „potężny i wspa​niały ” Ja​r osław Iwasz​kie​wicz. „Wte​dy Ki​siel ze​r wał się, pod​szedł do ol​brzy ​m ie​go pi​sa​r za i skacząc wokół nie​go, zaczął krzy ​c zeć: » Pan jest górą py ​c hy ! Panu się zda​j e, że do​wo​dzi li​te​r a​turą, ale pan, pan nic o niej nie wie! Bo pan my śli ty l​ko o so​bie! Pan – góra py ​c hy !« . Ja​r osław za​sko​c zo​ny , po​tem zdu​m io​ny , wresz​c ie zły , jął – sam o ty m nie wiedząc – jesz​c ze bar​dziej jak gdy ​by cały m ciałem dąć się wzwy ż, sy cząc równo​c ześnie: » Jak pan śmie! Co pan wy ​ga​du​j e! Proszę na​ty ch​m iast stąd wy jść!« . Że jed​nak Ki​siel wy jść ani my ślał, jeno da​lej ja​zgo​tał, po​dob​ny rozeźlo​ne​m u foks​te​rie​r o​wi ob​ska​kującemu słonia, więc po krótkiej chwi​li sam Ja​r osław, wy ​niosły i ciężko obrażony , po​szedł so​bie wśród mar​twej ci​szy ”[93]. Nie ty l​ko ka​wiar​nie, ale samo Kra​kow​skie Przed​m ieście i Nowy Świat przy ​c iągały to​wa​r zy ​stwo, pełniąc rolę spa​c e​r o​we​go cor​so. An​drzej Do​bosz, po​e ta zna​ny z kul​to​we​go fil​m u Rejs w reży se​r ii Mar​ka Pi​wow​skie​go, przejście po ty m szla​ku ka​wiar​nia​no-lo​ka​lo​wy m uważał za ważną część swo​j e​go ży cia i cho​dził tam nie​za​leżnie od po​go​dy . „Prze​c ież to nie ma sen​su. Nowy Świat trze​ba ko​niecz​nie za​da​szy ć” – stwier​dził pew​ne​go razu. Jak wspo​m i​na Ta​de​usz Ross, na Kra​kow​skim Przed​m ieściu można by ło spo​tkać naj​piękniej​sze dziew​c zy ​ny – gwiaz​dy ówcze​sny ch filmów: Te​r esę Tu​szy ńską, Bar​barę Kwiat​kowską, Te​r esę Iżewską, uta​len​to​wa​ne pla​sty cz​ki, sio​stry Wahl. Po​j a​wia​li się fil​m ow​c y : An​drzej Waj​da, Kuba Mor​gen​stern, Ro​m an Polański. Adam Ha​nusz​kie​wicz w to​wa​r zy ​stwie żony – ak​tor​ki Zo​f ii Ry siówny . Prze​c ho​dzi​li pla​sty ​c y : Fran​c i​szek Sta​r o​wiey ​ski o cha​r ak​te​r y ​sty cz​nej potężnej po​stu​-

rze, pi​sa​r ze Ja​nusz „Głowa” Głowac​ki i Ja​nusz „Mi​nio” Min​kie​wicz, jazz​m a​ni An​drzej Trza​skow​ski i Krzy sz​tof Ko​m e​da-Trzciński… Wszy ​scy zdążali do mod​ny ch ka​wiar​ni lub je opusz​c za​li, do po​pu​lar​ny ch lo​ka​li, miejsc, w który ch należało się to​wa​r zy ​sko po​ka​zy ​wać i udzie​lać. Ale PRL nie by łby PRL-em, gdy ​by owe​go sa​lo​nu sto​li​c y , do którego to mia​na pre​ten​do​wało Kra​kow​skie Przed​m ieście, nie „ozdo​bio​no” pro​le​ta​r iac​kim ak​c en​tem w po​sta​c i… bud​ki z pi​wem. Mieściła się pod nu​m e​r em 71, vis-à-vis gma​c hu To​wa​r zy ​stwa Do​bro​c zy n​ności. Jak pisał Ol​gierd Bu​dre​wicz: „mały ten przy ​by ​tek ściąga śmie​tankę oby ​wa​te​li za​m iesz​kały ch lub za​trud​nio​ny ch na północ od po​m ni​ka Ko​per​ni​ka”[94]. Ale nie ty l​ko ściągał, także od​py ​c hał i to z za​sad​ni​c ze​go względu: „Dzięki nie​m u (kio​sko​wi) po​e ta i by ły pre​zes An​to​ni Słonim​ski, zaj​m ujący dwa po​ko​j e z kuch​nią na II piętrze pod ty mże nu​m e​r em 71, przy jął niezłe miesz​ka​nie w alei Róż, by le dłużej nie krępować swoją osobą nie​wy ​m u​szo​nej at​m os​f e​r y tego miej​sca”.

7

GIN, CE​LI​NY KOLEŚ, TWAR​DY GOŚĆ…

A

lko​hol w la​tach sześćdzie​siąty ch lał się stru​m ie​nia​m i, okra​szając i oży wiając ży cie to​wa​rzy ​skie. Alko​hol? To zby t po​j em​ne określe​nie – przede wszy st​kim czy ​sta wódka, cza​sem wino „pa​ty ​kiem pi​sa​ne” albo piwo w bud​c e. PRL, ofi​c jal​nie walczący z roz​pi​j a​niem na​r o​du, w prak​ty ​c e do​star​c zał na​pojów wy ​sko​ko​wy ch w nie​ogra​ni​c zo​ny ch ilościach. Piło się po to, żeby ota​c zająca wszy st​ko sza​r zy ​zna choć przez mo​m ent zmie​niła się w ko​lo​r o​wy świat, żeby do​brze się bawić, a właści​wie bawić się le​piej. A skut​ki ubocz​ne naduży wa​nia alko​holu, poza ka​c em, by ły cza​sem za​ska​kujące. Tak jak pod​c zas kręce​nia w 1961 roku fil​m u Dru​gi człowiek w reży se​r ii Kon​r a​da Nałęckie​go. Jed​na ze scen spo​tka​nia główny ch bo​ha​terów (w ty ch ro​lach Wan​da Ko​cze​ska i Jan Ma​c hul​ski) roz​gry ​wała się w Piw​ni​c y pod Ba​r a​na​m i. Zgod​nie z ówcze​sny m spo​so​bem pro​duk​c ji, to nie fil​m ow​c y wy ​j e​c ha​li kręcić scenę pod Ba​r a​na​m i, ale całą Piw​nicę od​two​rzo​no w łódzkim stu​diu. „Piw​niczan” ściągnięto na ty ​dzień do Łodzi. Try b po​wsta​wa​nia fil​m u (do dzi​siaj gra​nie w fil​m ie po​le​ga głównie na cze​ka​niu) sprzy ​j ał erup​c ji ży cia to​wa​r zy ​skie​go na pla​nie i poza nim. Pro​duk​c ja miała jed​nak in​ne​go ro​dza​j u kłopot z kra​kow​ski​m i ar​ty ​sta​m i. „Nie mo​gli nam nałoży ć cha​r ak​te​r y ​za​c ji. Mie​liśmy tak wy ​su​szoną al​ko​ho​lem skórę, że od​pa​dała. Ale po​m iesz​ka​liśmy ty ​dzień w Grand Ho​te​lu, nasi chłopcy po​r oz​r a​bia​li z Ko​c zeską. I ko​niec końców film by ł kosz​m ar​ny ” – wspo​m i​na Kika Le​li​c ińska-Błocho​wiak[95], rzeźbiar​ka i sce​no​graf te​a tral​ny , wy ​c ho​wan​ka mi​strza Xa​we​r e​go Du​ni​kow​skie​go i jed​na z pierw​szy ch „piw​nicz​ny ch” oso​bo​wości, grająca w Dru​gim człowie​k u… sie​bie. Kika Le​li​c ińska znała do​brze ówcze​sne śro​do​wi​sko fil​m o​we. Przez pięć lat by ła związana z Ro​ma​nem Polańskim, to ona na​uczy ła przy szłego lau​r e​a ta Osca​r a jeździć na nar​tach (sama by ła w ka​drze na​r o​do​wej nar​c ia​r ek). On zaś załatwiał jej fu​c hy przy kręce​niu filmów, jak np. Ze​msty w roku 1956 w reży se​r ii An​to​nie​go Boh​dzie​wi​c za. Au​tor sce​no​gra​f ii, Je​r zy Skrze​piński, zle​c ił Le​li​cińskiej, rzeźbiar​c e po kra​kow​skiej ASP, wy ​ko​na​nie ele​m entów sce​no​gra​f ii de​ko​r a​c ji „grającej” część zam​ku należącą do Cześnika (w tej roli Jan Kur​na​ko​wicz). Rzeźbiar​ka zro​biła lwy pod​trzy ​mujące okap ko​m in​ka. „Przy ​c ho​dzi Boh​dzie​wicz, pa​trzy i mówi: » Co ty tu zro​biłaś?« . » No, lwy « – od​po​wia​dam. » Nie! To są Kur​na​ko​wi​c ze!« . No i rze​c zy ​wiście, przy ko​m in​ku stały dwa » Kur​na​ko​wi​c ze« ” – opo​wia​da Kika Le​li​c ińska.

Kra​kow​ska Piw​ni​c a no​m i​nal​nie by ła klu​bem stu​denc​kim – dla​te​go z al​ko​ho​li można by ło w niej ser​wo​wać ty l​ko wino. Kie​dy pro​wa​dze​nie piw​nicz​ne​go baru przejęły Zo​f ia Ko​m e​do​wa i Te​r e​sa Trza​skow​ska (żony zna​ny ch jazz​m anów), po​sze​r zy ły jed​nak asor​ty ​m ent o ca​lva​dos. „Kto tam wte​dy wie​dział, co to jest ca​lva​dos. Mie​szało się wódkę pół na pół z so​kiem jabłko​wy m w wielkm garn​ku i już”[96] – wspo​m i​na Zo​f ia Ko​m e​do​wa. Na „ca​lva​dos” wpa​da​li około pierw​szej po północy , po za​m knięciu klu​bu dzien​ni​ka​r zy Pod Gruszką, zna​ni ak​to​r zy Mie​c zy sław Voit, Ry ​szard Pie​tru​ski i Le​szek Her​de​gen. „Sta​wałam przy wejściu, oni wa​li​li straszną spra​gnioną hurmą, kie​dy ś mnie przewrócili, stra​to​wa​li, więc za​pie​rałam się moc​no o ścianę i ty l​ko brałam od nich za wstęp: 20 złoty ch, 20 złoty ch, 20 złoty ch”[97] – opo​wia​da Zo​f ia Ko​m e​do​wa. „Ca​lva​dos” ser​wo​wa​ny przez Trza​skowską za ba​r em kosz​to​wał 10 zł nie​za​leżnie od wiel​kości na​c zy ​nia, do ja​kie​go by ł na​le​wa​ny . Po za​m knięciu „Piw​ni​c y ” cały uro​bek by ł prze​li​c za​ny , część pie​niędzy odkłada​no na ko​lej​ny dzień, aby kupić skład​ni​ki „ca​lva​do​su”, resztę dzie​lo​no między ar​ty stów. Nie „ca​lva​dos”, ale czte​r y bu​tel​ki ta​nie​go wina skład​ko​we​go by ły atrakcją imie​nin Pio​tra Skrzy ​nec​kie​go, le​gen​dar​ne​go kon​f e​r an​sje​r a i do​bre​go du​c ha Piw​ni​c y , w 1956 roku, ob​c ho​dzo​ny ch w nie​zwy kły m miej​scu – na kra​kow​skim kop​c u Kościusz​ki. Za​ba​wa miała po​le​gać na noc​ny m szu​ka​niu owy ch bu​te​lek, które ukry ł so​le​ni​zant. Imie​ni​no​wi goście prze​c ho​dzi​li pół nocy , szu​kając ich, ale bez skut​ku. W do​dat​ku Skrzy ​nec​ki sam za​po​m niał, gdzie je scho​wał. „Nie​m niej jed​nak prze​sie​dzie​liśmy na ty m kop​c u czy w jego po​bliżu, w ja​kiejś cu​dzej al​tan​c e, do ósmej rano, tocząc wspa​niałe roz​m o​wy o ży ciu, sztu​c e” – wspo​m i​na Do​r o​ta Te​r a​kow​ska[98]. Co cie​ka​we, Kika Le​li​c ińska jest pew​na, że owo po​szu​ki​wa​nie wina miało miej​sce na kra​kow​skich Bie​la​nach, gdzie Skrzy ​nec​ki by ł in​struk​to​r em te​a tral​ny m. Słabość Pio​tra Skrzy ​nec​kie​go do al​ko​ho​lu za​owo​c o​wała zda​r ze​niem, w wy ​ni​ku którego oskarżono go nie​m al o ob​r azę oby ​c zajów. Otóż Skrzy ​nec​ki spo​tkał kie​dy ś po długim nie​wi​dze​niu szkol​ne​go ko​legę. Obaj pa​no​wie od rana opi​j a​li owo uro​c ze spo​tkanie, z ty m że ko​lega po pew​ny m cza​sie od​j e​c hał, a pod​c hmie​lo​ny Piotr po​szedł na nad​wiślańskie bul​wa​r y , jako że dzień by ł upal​ny , po​c zuł się zmęczo​ny . Zdjął buty i zasnął. Obu​dził go ko​bie​c y krzy k: „Mi​li​c ja! Na po​m oc! Zbo​c ze​niec!”. Owy m „zbo​c zeńcem” oka​zał się on sam – w cza​sie snu zo​stał całko​wi​c ie okra​dzio​ny z ubra​nia. Zo​stał mu ty l​ko be​r et, który przed snem podłoży ł so​bie pod głowę. Nadpły nęła łódź z mi​li​c jan​ta​m i pa​tro​lujący mi Wisłę. Stróże pra​wa za​bra​li zasłaniającego be​r etem new​r al​gicz​ne miej​sca ciała Skrzy ​nec​kie​go do łodzi. Nie​ste​ty , nie by ło w niej żad​ne​go koca, aby okry ć na​gie​go Pio​tra. Po dłuższy m pły wa​niu po rze​c e robiło się Skrzy ​nec​kiemu co​r az zim​niej. Wresz​c ie mi​li​cjan​c i za​dzwo​ni​li do re​dak​tor na​c zel​nej „Echa Kra​ko​wa”, Te​r e​sy Sta​nisław​skiej. Piotr Skrzy ​nec​ki współpra​c o​wał z „Echem” i w końcu z re​dak​c ji do​star​c zo​no mu ubra​nie[99]. Al​ko​hol, zde​c y ​do​wa​nie lep​szy ga​tun​ko​wo niż ta​nie wino, to​wa​r zy ​szy ł piw​nicz​ny m ar​ty ​stom także i pod​c zas za​gra​nicz​ny ch podróży . Je​den z pierw​szy ch wy ​j azdów pro​wa​dził w 1967 roku do włoskie​go Arez​zo na Świa​to​wy Fe​sti​wal Te​a tral​ny . Cóż można robić w słonecz​nej Ita​lii, jeśli nie próbować tam​tej​sze​go wina? „Do dzi​siaj widzę Wie​sia Dy m​ne​go, jak sie​dzi na fon​tan​nie w Arez​zo, ma​c ha no​ga​m i i podśpie​wu​j e so​bie: » Nien​te, nien​te, pier​dol​nięte… Nien​te, nien​te, pier​dol​nięte…« ” – opo​wia​da Kika Le​li​c ińska. Nie ozna​c za to jed​nak, że je​dy ​ny m pły nem przy ​swa​j a​ny m przez Dy m​ne​go i in​ny ch ar​ty stów Piw​ni​c y pod Ba​r a​na​m i by ł al​ko​hol. Z ra​por​tu taj​ne​go współpra​c ow​ni​ka Służby Bez​pie​c zeństwa

można się do​wie​dzieć, że pew​ne​go wie​c zo​r u w Kra​ko​wie Wiesław Dy m​ny i jego ówcze​sna part​ner​ka, gwiaz​da Piw​ni​c y Bar​ba​r a Na​wra​to​wicz, „W Klu​bie Dzien​ni​ka​r zy sie​dzie​li do godz. 17-tej, w między ​c za​sie po​pi​j a​li polską coca-colę”[100]. Za​gra​nicz​ny al​ko​hol ode​grał poważną rolę we wzbo​ga​c e​niu pol​skich za​sobów roz​r y w​ki o piękną pio​senkę Ka​ziu, za​k o​c haj się! ze słowa​m i Je​r e​m ie​go Przy ​bo​r y i mu​zy ką Je​r ze​go Wa​sow​skie​go. W 1964 roku Ka​zi​m ierz Kutz kręcił film Upał z Wa​sow​skim i Przy ​borą w ro​lach główny ch, utrzy ​m a​ny w sty ​li​sty ​c e nawiązującej do Ka​ba​r e​tu Star​szy ch Panów. W jed​nej ze scen po​j a​wiał się zastęp piękny ch sa​ni​ta​r iu​szek pod dowództwem seks​bom​by Ka​li​ny Jędru​sik. Kutz po​sta​no​wił zro​bić obu Star​szy m Pa​nom nie​spo​dziankę, jako że obaj by li wiel​ki​m i wiel​bi​c ie​la​m i wdzięków piękny ch ko​biet (cho​c iaż jak za​zna​c za Kutz, Wa​sow​ski by ł wiel​bi​c ie​lem de​li​kat​niej​szy m, „bar​dziej w ukry ​c iu”, gdy ż bar​dzo ko​c hał swoją żonę). Kutz po​sta​no​wił więc zro​bić bo​ha​te​r om swo​j e​go fil​m u przy ​j em​ność i w ho​te​lu, w który m miesz​kała eki​pa, zor​ga​ni​zo​wał „Ban​kiet kubański” z udziałem piękny ch sta​ty ​stek. Dla​c ze​go „kubański”? Ze względu na re​a lia PRL-u: do skle​pu aku​r at „rzu​c i​li”: rum, kubańskie li​kie​r y i po​m a​r ańcze. „Po​wie​działem dziewczętom, że mają się wy kąpać, wy my ć i przy jść bez biu​sto​no​szy . Żeby Star​szy m Pa​nom by ło miło. A poza ty m, żeby wkur​wić ko​legów-reży serów, którzy miesz​kali w ty m sa​m y m ho​te​lu. By ło bar​dzo wesoło. Co i rusz któraś dziew​c zy ​na padała na wiel​kim małżeńskim łożu. Po pew​ny m cza​sie łóżko by ło ich. Star​si Pa​no​wie dy s​kret​nie się wy ​c o​f a​li i zo​sta​wi​li mnie bied​ne​go w ty m łożu”[101] – wspo​m i​na Ka​zi​m ierz Kutz. Kie​dy na dru​gi dzień Kutz zszedł na śnia​da​nie, Je​r e​m i Przy ​bo​r a po​wie​dział, że dzięki nie​zwy kłemu wie​c zo​r o​wi wpa​dli na po​m y sł no​wej pio​sen​ki. Nuty Je​r zy Wa​sow​ski za​pi​sał na pacz​c e pa​pie​r osów „Grun​wald”. Tak, dzięki im​por​to​wa​ne​m u li​kie​r o​wi kubańskie​m u i ru​m o​wi po​wstała pio​sen​ka Ka​ziu, za​k o​c haj się! W Ka​ba​r e​c ie Star​szy ch Panów zaśpie​wała ją Zo​f ia Kucówna, ku​zy n​ka Ka​zi​m ie​r za Kut​za. Za​gra​nicz​ne, do​bre ga​tun​ko​wo al​ko​ho​le by ły w PRL-u ra​r y ​ta​sem i pod​c ho​dzo​no do ich po​sia​da​nia i spoży wa​nia z wielką atencją. Kry ​sty ​na Ma​zurówna wspo​m i​na, że gdy by ła związana z Krzy sz​to​f em T. To​e plit​zem i miesz​kała w jego ogrom​ny m miesz​kaniu na war​szaw​skim Sta​r y m Mieście, ele​m en​tem wy ​stro​j u wnętrza by ły po​usta​wia​ne na półkach pu​ste bu​tel​ki po luk​su​so​wy ch, za​c hod​nich al​ko​ho​lach. To by ł wte​dy szy k! Whi​sky , bran​dy czy praw​dzi​wy ko​niak (nie my lić z dostępną wte​dy bułgarską pliską) można by ło kupić za za​c hod​nie wa​lu​ty albo w de​wi​zo​wy ch skle​pach Pe​wek​su, albo do​stać od za​przy ​j aźnio​ny ch cu​dzo​ziemców. Dla​te​go tak wiel​kie wrażenie na ak​to​r ach grający ch w sztu​c e Mag​da​le​ny Sa​m o​zwa​niec Ho​tel Bel​le Vue wy ​warła nie​spo​dzian​ka, którą pi​sar​ka przy ​go​to​wała im po próbie ge​ne​r al​nej. Jak wspo​m i​na grająca główną rolę damską Lud​m iła Łączy ńska, Mag​da​le​na Sa​m o​zwa​niec wkro​c zy ła do sali w to​wa​r zy ​stwie męża, Zy g​m un​ta Nie​wi​dow​skie​go, który tasz​c zy ł pękatą a ciężką wa​lizkę, a kie​dy ją wtasz​c zy ł, zaczął szar​pać się z zam​kiem. Mag​da​le​na Sa​m o​zwa​niec wska​zała wa​lizkę: „Aniołki moje, to dla was! – za​szcze​bio​tała. ‒ Bierz​c ie, co chce​c ie!”. Szar​pa​ni​na z zam​kiem trwała, a wśród ocze​kujący ch rosło napięcie. Wresz​c ie udało się wa​lizkę otwo​r zy ć i ak​to​r zy zo​ba​c zy ​li bu​tel​ki praw​dzi​wy ch, za​c hod​nich al​ko​ho​li: ko​nia​ki, giny , whi​sky , rum. „To dla was, moje skar​by , dla was. Ja już swo​j e wy piłam”, ty mi słowa​m i Mag​da​le​na Sa​m o​zwa​niec zachęcała ak​torów do wy ​bie​r a​nia bu​te​lek ze szla​c het​ny ​m i trun​ka​m i, cze​go ci nie omiesz​ka​li uczy ​nić[102]. Al​ko​hol by ł spoży wa​ny na pry ​wat​kach pla​no​wa​ny ch, ale takżę i ty ch „nie​za​m ie​r zo​ny ch”, jak je po​e ty c​ko na​zy ​wała Agniesz​ka Osiec​ka. Pry ​wat​ki „nie​za​m ie​r zo​ne” po​le​gały na ty m, że goście

spra​gnie​ni kon​ty ​nu​owa​nia ży cia to​wa​r zy ​skie​go i spoży wa​nia al​ko​ho​lu nie​spo​dzie​wa​nie od​wie​dza​li oso​by miesz​kające w po​bliżu za​m y ​ka​ny ch aku​r at noc​ny ch lo​ka​li. „Nieszczęśnik taki, jeżeli w do​dat​ku miesz​kał na par​te​r ze, by ł wiecz​nie nie​wy ​spa​ny i mógł się właści​wie pożegnać z upra​wia​niem ja​kie​go​kol​wiek stałego zajęcia. Ot, drob​ne chałupnic​two i ga​lan​te​r ia ar​ty ​sty cz​na. Ty l​ko jed​na je​dy ​na Ali​na Sza​pocz​ni​kow, na​wie​dza​na przez tłumy , miała jesz​c ze ty le siły i cha​r ak​te​r u, że w dzień bu​do​wała gi​gan​ty cz​ne rzeźby . No, ale ona by ła jed​na na ty siąc”[103] – opi​sy ​wała z przy ​m rużeniem oka nocną War​szawę lat sześćdzie​siąty ch Agniesz​ka Osiec​ka. „Nie​za​m ie​r zo​ne” pry ​wat​ki mogły skończy ć się w sposób za​ska​kujący dla ich uczest​ników, wy wołując spo​r e kłopo​ty za​wo​do​we. W lu​ty m 1961 roku wy ​bit​ny ak​tor Krzy sz​tof Cha​m iec kończy ł pracę nad rolą Ja​m e​sa Ty ​r o​ne’a w sztu​c e Eu​ge​ne’a O’Ne​il​le’a Księżyc świe​c i zbłąka​nym. Po ge​ne​r al​nej próbie wy ​brał się z ko​legą z te​a tru Eu​ge​niu​szem Ful​de, później​szy m re​a k​to​r em kra​kow​skiej szkoły ak​tor​skiej, na wódeczkę do miesz​ka​nia Ful​de. Wódecz​ka się prze​c iągnęła, Cha​miec zo​stał u Ful​dego na noc. Po​no​wie za​po​m nie​li, że na dru​gi dzień o go​dzi​nie je​de​na​stej mają spek​takl tzw. dla ro​dzin. Kwa​drans przed je​de​nastą u Ful​dego dzwo​ni te​le​f on – to za​nie​po​ko​j o​ny reży ser do​py ​tu​j e się: „Gie​niu, dla​c ze​go nie ma cię w te​a trze?! A gdzie jest Cha​m iec?” – „Jest u mnie”. – „A co ro​bi​c ie?” – „Mmmm​m e​blu​j e​m y miesz​ka​nie” – od​po​wie​dział Ful​de. Spek​takl roz​począł się pół go​dzi​ny później, niż pla​no​wa​no…[104] W la​tach sześćdzie​siąty ch kłopotów mogło do​star​c zy ć samo zna​le​zie​nie się w or​bi​c ie miej​sca spoży wa​nia al​ko​ho​lu, sa​m e​m u po​zo​stając trzeźwy m. Pod​c zas wi​zy ​ty fran​c u​skie​go po​e ty , dra​m a​tur​ga i reży se​r a Je​a na Coc​te​a u w War​sza​wie w paździer​ni​ku 1960, war​szaw​ski high life uczest​niczący w spo​tka​niu au​tor​skim po​sta​no​wił za​pro​sić go na ko​lację, by nadal „grzać się światłem od​bi​ty m” od fran​c u​skie​go mi​strza. Wy bór padł na miesz​ka​nie gra​f i​ka i sce​no​gra​f a Le​c ha Za​hor​skie​go, miesz​kającego na Sta​r y m Mieście. Za​hor​ski po po​wsta​niu war​szaw​skim tra​f ił do Fran​c ji, miał żonę Fran​c uzkę, by ł za​zna​j o​m io​ny z kul​turą kra​j u bor​de​a ux i żabich udek, by ł więc ide​a l​ny m go​spo​da​r zem dla kon​ty ​nu​owa​nia gosz​c ze​nia fran​c u​skie​go po​e ty . In​te​lek​tu​a l​na roz​m o​wa prze​ciągnęła się do późna. Je​den z gości wra​c ał taksówką w oko​li​c e pla​c u na Roz​drożu. Na wy ​so​kości re​stau​r a​c ji Pa​r a​di​se przy No​wy m Świe​c ie taksówkę za​trzy ​m u​j e mi​li​c ja i funk​c jo​na​r iu​sze za​c zy ​nają pa​ko​wać za​krwa​wio​ny ch uczest​ników rozróby w re​stau​r a​c ji. Obok kie​r ow​c y sia​da mi​li​c jant i ko​m en​de​r u​j e: „Do ko​m en​dy na Wilczą!”. Pod ko​m endą cze​kają już mi​li​c janci z pałkami – pałują ko​lej​ny ch uczest​ników rozróby i pa​kują do celi. Przy oka​zji wy ciągają fa​scy ​na​ta kul​tury fran​c u​skiej z auta i mimo tłuma​c zeń po spałowa​niu wsa​dzają za kra​ty . Nieszczęśnik wy ​c ho​dzi na wol​ność do​pie​r o nad ra​nem…[105] Al​ko​hol po​m a​gał li​kwi​do​wać nieśmiałość przed pu​blicz​ny ​m i wy stępami Ja​nu​szo​wi Głowac​kie​mu. Przy szły pi​sarz wy stępował w ka​ba​r e​c ie Klaps pro​wa​dzo​ny m przez Jana Maj​dro​wi​c za w stołecz​ny m ki​nie Pal​la​dium. Po se​a n​sie ki​no​wy m roz​po​c zy ​nał się wieczór ka​ba​r e​to​wy . Jed​ny m z nu​m erów by ł po​kaz tańca rock & rol​la. Wy stępo​wa​li Iza Za​bie​glińska, zna​ny z ba​se​nu Le​gii Olek „Naleśnik”, „piękna Inga” oraz Głowac​ki. Maj​dro​wicz chciał, aby po​kazać młodzieży , jak się tańczy rock & rol​la na trzeźwo. „Tak więc co wieczór punk​tu​a l​nie o dwu​dzie​stej dru​giej, żeby zabić tremę, wy ​pi​j a​liśmy po pół li​tra w gar​de​r o​bie, a następnie kon​f e​r an​sjer za​po​wia​dał: » Tak tańczy się bez al​ko​ho​lu rock and roll sput​nik, czy ​li sput​nik rock and rol​la!« , i my w ry t​m ie Bil​ly Hal​ley a wta​c za​liśmy się na scenę w ko​lo​r o​wy ch ko​szu​lach i ob​c isły ch spodniach”[106] – wspo​mi​na Ja​nusz Głowac​ki. Al​ko​hol miał jed​nak niszczący wpły w na wie​lu ido​li lat sześćdzie​siąty ch – w ty m jedną z naj​-

większy ch gwiazd ówcze​sne​go kina Zby sz​ka Cy ​bul​skie​go. Cy ​bul​ski naduży wał al​ko​ho​lu, ale al​ko​ho​li​kiem, jak pod​kreślają to wszy ​scy jego zna​j o​m i, nie by ł. Po pro​stu nie po​tra​f ił odmówić za​pra​szający m go na „jed​ne​go”, a ta​kich, pragnący ch wy pić z ido​lem, by ło wie​lu. Cy ​bul​ski miał za​wsze w zwy ​c za​j u, kie​dy by ł pi​j a​ny , re​c y ​to​wać po​e mat Obłok w spodniach Ma​j a​kow​skie​go. Ak​tor Ja​c ek Domański pamięta dra​m a​ty cz​ny mo​m ent związany z pijaństwem Cy ​bul​skie​go – o czwar​tej rano pi​j a​ny ak​tor obej​m o​wał nogi „bab​c i klo​ze​to​wej” w ba​r ze Alga w So​po​c ie. „Świad​ka​m i tego zda​r ze​nia by li dwaj » dżen​tel​m e​ni« ze świat​ka dzien​ni​kar​skie​go. Pa​trzy ​li na sy ​tu​a cję z nie​ukry ​waną sa​ty s​f akcją, ko​m en​tując mniej więcej w ten sposób: » Ty , patrz, to jest ten sły nny ak​tor« . – » Ten pi​j a​c zek?« . – » Mówię ci, to wiel​ki Cy ​bul​ski« . – » Co ty mówisz, prze​c ież to szma​ta. O, patrz, oku​la​r y mu spadły !« . – » Może masz rację. Taki po​dob​ny …« ” – opo​wia​da Domański. Nikt ze zgro​m a​dzo​ny ch tam osób nie pomógł Cy ​bul​skiemu, nie uspo​koił prześmiewców. Do​pie​r o Domański, wspar​ty przez zna​j o​m e​go z „mar​gi​ne​su”, sku​tecz​nie za​m knął im usta. „Po chwi​li zja​wiła się Ewa War​was i słowa​m i » Pu​niecz​ku, chodź, masz zdjęcia« , skłoniła Zby sz​ka do wy jścia z nami na ulicę”[107] – kończy opo​wieść Domański. Ale każdy pod​kreśla, że kie​dy Zby ​szek Cy ​bul​ski kręcił film, na​wet po prze​bie​sia​do​wa​nej nocy sta​wiał się na pla​nie. Opóźniał ty l​ko, jak mógł, mo​m ent wy jścia z ho​te​lu. Przed snem sta​wiał przy łóżku w po​ko​j u mied​nicę z wodą. Kie​dy rano bu​dzo​no go stu​ka​niem w drzwi, plu​skał ręką wodę w mied​nicy i wołał: „Tak, tak! Już się my ję!” i… spał da​lej. Nie za​wsze naduży cie al​ko​ho​lu by wało przy ​c zy ną to​wa​r zy ​skiej ka​ta​stro​f y . W cza​sach, gdy kup​no pral​ki by ło nie​zwy kły m wy ​c zy ​nem (po​dob​no Le​opold Ty r​m and, gdy kupił pralkę, wy ​najął dorożkę i kil​ka​krot​nie prze​m ie​r zy ł w niej sno​bi​sty cz​ny od​c i​nek stołecz​ny ch ulic między Starówką i SPA​TiF-em w Ale​j ach Ujaz​dow​skich opar​ty o ów luk​su​so​wy za​kup), do ran​gi wy ​da​r ze​nia to​wa​rzy ​skie​go ura​stało za​kupienie no​we​go sprzętu AGD. Właśnie Ty r​m and za​pro​sił do swo​j e​go miesz​ka​nia gro​no zna​j o​m y ch, aby za​pre​zen​to​wać działanie ra​dziec​kiej so​ko​wirówki. Za​pro​szo​na z Krzy sz​to​f em T. To​e plit​zem Kry ​sty ​na Ma​zurówna kupiła na Chmiel​nej (w la​tach sześćdzie​siąty ch przy tej uli​c y funk​c jo​no​wały naj​bar​dziej ele​ganc​kie pry ​wat​ne skle​py w sto​li​c y ) buty u Śliw​ki, zna​ne​go szew​c a, a także wiel​ki, biały ka​pe​lusz. Pech chciał, że kie​dy pod do​m em Ty r​manda Ma​zurówna wy ​sia​dała z sa​m o​c ho​du, wiatr zwiał jej na​kry ​c ie głowy pro​sto do kałuży . To​eplitz wy ​c isnął z błota to, co jesz​c ze nie​daw​no by ło wiel​kim ka​pe​luszem, a te​r az wy glądało jak sza​r a szma​ta do podłogi. W miesz​ka​niu Ty r​m anda i Bar​ba​r y Hoff (by li wte​dy małżeństwem) na stołecz​ny m Ma​r iensz​ta​c ie oka​zało się, że wszy st​kie za​pro​szo​ne pa​nie to​wa​r zy szące mężom (by li to zna​ni jazz​m a​ni): Te​r e​sa Trza​skow​ska, Zo​f ia Ko​m e​do​wa, Graży na Ma​tusz​kie​wicz, przy szły w biały ch ka​pe​luszach. To​e plitz wy ciągnął „szmatkę” z kie​sze​ni i trium​f al​ny m ge​stem za​pre​zen​to​wał ją ze​bra​ny m, mówiąc: „My też mie​liśmy biały ka​pe​lusz!”. Uwa​ga wszy st​kich by ła sku​pio​na na słuszny ch roz​m iarów sprzęcie stojący m na sto​le w miesz​ka​niu. Ty r​m and przy stąpił do po​ka​zu, za​c hwa​lając, że ta ma​szy ​na robi sok ze wszy st​kie​go, ab​so​lut​nie ze wszy st​kie​go – wy ciśnie sok na​wet z ka​lo​sza! Ty r​m and skom​po​no​wał napój złożony z soku bu​r acz​ka, mar​c hwi, se​le​r a, po​r zecz​ki i jabłka. To​wa​r zy ​stwo za​siadło z pu​sty ​m i szklan​ka​m i pod ścianą, go​spo​darz wrzu​c ił wszy st​kie skład​ni​ki do ma​szy ​ny . „Pstry k!, Ty r​m and na​c isnął gu​zik i… po​oooszło! Po twa​r zach zdu​m io​ny ch bie​siad​ników, po oczach, po biały ch ka​pe​lu​szach dam i po ścia​nach! So​ko​wy ży małka zo​stała chy ​ba nie​dokład​nie za​m knięta, może zresztą miała jakąś wadę pro​duk​c y jną…”[108] – wspo​m i​na ka​ta​strofę tan​c er​ka.

*** Jed​nak praw​dzi​wi mi​strzo​wie dow​c i​pu po​tra​f i​li zro​bić do​sko​nały żart i z al​ko​ho​lem, i bez nie​go w tle. Ery k Lipiński po​sta​no​wił zażar​to​wać z sa​m e​go Ka​zi​m ie​r za Rudz​kie​go. Pod​c zas przy jęcia w miesz​ka​niu Rudz​kie​go dy s​kret​nie zwędził wy ​twor​ne des​so​us pana domu ozdo​bio​ne jego mo​no​gra​m em. Po pew​ny m cza​sie Rudz​ki wy ​j e​c hał do Pary ża. Kie​dy wrócił, na jego ad​r es na​deszła ze sto​li​c y Fran​c ji pacz​ka z owy m des​so​us i bi​le​c i​kiem na​pi​sa​ny m po fran​c u​sku: „Po​nie​waż więcej się nie po​ka​załeś, odsy łam ci to, co ostat​nio zo​sta​wiłeś. Two​j a Mi​r e​il​le”. Długo pani Wala, żona Rudz​kie​go, nie mogła uwie​r zy ć, że au​to​r em owe​go bi​le​c i​ku i po​m y słu, aby po​pro​sić zna​j o​me​go o wy ​wie​zie​nie w pacz​c e in​ty m​nej części gar​de​r o​by jej męża i przesłanie jej z Pary ża, jest pragnący zażar​to​wać Ery k Lipiński[109]. Inny zna​ny sa​ty ​r y k – ry ​sow​nik Zbi​gniew Len​gren („oj​c iec” pro​f e​so​r a Fi​lut​ka z „Prze​kro​j u”) pod​c zas wy jątko​wo desz​c zo​we​go po​by ​tu w Domu Pra​c y Twórczej „Ha​la​m a” w Za​ko​pa​nem (padało dwa​naście dni pod rząd), wy my ślił z ko​le​ga​m i Bandę Czar​nej Ręki. Do ban​dy należało kil​ku pi​sa​r zy , którzy nie chcie​li spędzać cza​su przy bry dżowy m sto​li​ku – wo​le​li po​szu​kać in​nej roz​ry w​ki dla za​bi​c ia cza​su, do​star​c zającej „dresz​c zy ​ku emo​c ji”. Za​przy ​j aźnio​na po​kojówka in​f or​mo​wała „spi​skowców”, kto za​brał z kre​den​su kie​lisz​ki. „Ban​dy ​c i” zakłada​li czar​ne ma​ski i wpada​li do po​koju de​li​kwen​ta „uzbro​j e​ni” w kie​lisz​ki z okrzy ​kiem: „Roz​lać dla wszy st​kich!”. Następnie, uchy ​liw​szy ma​sek, spełnia​li kie​li​c ha i zni​ka​li. Je​den z pi​sa​r zy -uwo​dzi​c ie​li bawiący ch w „Ha​la​mie” szczególnie pod​padł człon​kom Ban​dy Czar​nej Ręki. Uwo​dzi​c iel ów za​in​te​r e​so​wał się młodą żoną bawiącego w „Ha​la​m ie” dzien​ni​ka​r za, spędzającego większość cza​su przy sto​li​ku bry dżowy m. Człon​ko​wie Czar​nej Ręki po​sta​no​wi​li mu dać na​uczkę – w plan wciągnęli ową piękność. Otóż uwo​dzo​na nie​wia​sta miała pójść do po​koju Don Ju​a na z „Ha​la​m y ” z wier​szem i pro​sić go o fa​c hową ocenę dzieła (gra​f o​m ański wiersz na​pi​sa​li wspólnie człon​ko​wie Ban​dy ). Kie​dy za​m kną się za nią drzwi, od​c ze​kaw​szy sto​sow​ny czas, do po​koju uwo​dzi​c ie​la wtargnąć mie​li człon​ko​wie Czar​nej Ręki z mężem uwo​dzo​nej na cze​le. Ów mąż wy głosiłby wówczas pa​te​ty cz​ny m głosem sen​ten​c je ro​dem z XIX-wiecz​nej far​sy na te​m at wier​ności małżeńskiej. Przy słuchująca się pla​nom snu​ty m w sa​lo​ni​ku „Ha​la​m y ” Mag​da​le​na Sa​m o​zwa​niec za​pro​po​no​wała jed​nak inny finał za​ba​wy – osob​nik ów miał zo​stać wy wołany pod ja​kimś pre​tek​stem z po​koju, a Sa​m o​zwa​niec za​m ie​nić się z ową pięknością i w do​dat​ku wejść do sza​f y . Po po​wro​c ie „Don Ju​a na” do po​koju gru​pa spi​skowców z mężem uwo​dzo​nej na cze​le miała wtargnąć do po​miesz​c ze​nia, a mąż, otwie​r ając szafę i wska​zując na Mag​da​lenę Sa​m o​zwa​niec, miał wy głosić kwe​stię: „I cóżeś, ty , roz​pust​ni​ku, zro​bił z mo​j ej żony , znisz​c zoną ko​bietę?!”. Re​a li​za​c ja pla​nu szła zgod​nie z założenia​m i do mo​m en​tu, gdy mąż uwo​dzo​nej otwo​r zy ł szafę i na wi​dok Mag​da​leny Sa​m o​zwa​niec, jako do​brze wy ​c ho​wa​ny człowiek, nie mógł wy ​krztu​sić umówio​nej kwe​stii. Wresz​c ie po​wie​dział ty l​ko: „I co pan zro​bił z moją żoną?!”. Za​sko​c ze​nie uwo​dzi​c ie​la, mimo złago​dzo​nej pu​e n​ty słownej, by ło jed​nak ogrom​ne[110]. Zro​bić do​bry żart komuś ob​c e​m u to by ło wy ​zwa​nie, ale swo​im naj​bliższy m – to mi​strzo​stwo świa​ta! Mistrz sa​ty ​r y i ciętej ri​po​sty Ja​nusz Min​kie​wicz zro​bił nie​zwy kły dow​c ip własnej żonie, Ja​dwi​dze, zwa​nej przez przy ​j a​c iół „Kropką”. Ko​bie​c ie, która (jak uważa Je​r zy Gru​za) jesz​c ze za ży cia, ze względu na małżeństwo z „Mi​niem”, zo​stała świętą. Kie​dy pew​ne​go dnia na ra​nem Min​kie​wicz jak zwy ​kle kończy ł swój noc​ny obchód po stołecz​ny ch lo​ka​lach w bu​f e​c ie na Dwor​c u

Główny m, po​znał tam ko​le​j a​r za, który aku​r at skończy ł służbę. By ł w pew​ny m ekwi​pun​ku: kon​duk​tor​ska tor​ba, lamp​ka-kar​bidówka, dziur​kacz do bi​letów. Kil​ka wspólny ch wódek i przy ​j aźń zo​stała za​war​ta. „Mi​nio” za​pro​sił ko​le​j a​r za do domu – do​tar​li do jego miesz​ka​nia o czwar​tej rano. W sy ​pial​ni ko​le​j arz zaświe​c ił śpiącej ko​bie​c ie lampką w oczy i po​wie​dział sa​kra​m en​tal​ne: „Proszę bi​lety do kon​tro​li…”. Gwałtow​nie obu​dzo​na pani Ja​dwi​ga zaczęła szu​kać po omac​ku bi​letów, pew​na, że zasnęła w ko​le​j o​wy m prze​dzia​le…[111] Sto​sun​ki ro​dzin​ne między do​sko​nały m sce​no​gra​f em An​drze​j em Stopką a jego teściową, wdową po zna​ny m kra​kow​skim ma​la​r zu Józe​f ie Wo​dzińskim, pani w ty ​pie XIX-wiecz​nej damy , siłą rze​c zy nie mogły by ć tak zaży łe jak „Mi​nia” i jego żony , ale ob​f i​to​wały w równie ma​low​ni​cze aneg​do​ty . Wy ​wodzący się z małopol​skich chłopów Stop​ka miał nie​opo​dal Krze​szo​wic chałupę z kawałkiem zie​m i, po ojcu. Po​m iesz​ki​wał tam z żoną – Wi​c ulą – i właśnie z jej sędziwą matką. Pani Józe​f o​wa Wo​dzińska uważała, że córka popełniła me​za​lians, i aby dać temu wy ​r az, nie roz​m a​wiała bez​pośred​nio z zięciem. Pośred​niczką w kon​wer​sa​c ji by ła córka. Jak to wy glądało, po​ka​zu​j e przy ​to​c zo​na przez Lu​dwi​ka Je​r ze​go Ker​na[112] roz​m o​wa całej trójki na te​mat rzod​kiew​ki. „Wi​c u​lo, po​wiedz mu, żeby kupił na​sio​na rzod​kiew​ki, ale ko​niecz​nie z biały m końcem” – za​ga​j ała roz​m owę star​sza pani. „Z biały m są do dupy , trze​ba kupić z czer​wo​ny m!” – wrzesz​c zał Stop​ka. „Co on mówi?” – py tała córkę pani Wo​dzińska. Po​nie​waż słabo już sły szała, córka prze​ka​zy ​wała jej słowa męża w wer​sji ocen​zu​r o​wa​nej: „On po​wiedział, że z biały m końcem szy b​ko zro​ba​c zy ​wieją”. „A jed​nak ja by m się upie​r ała przy ty ch z biały m końcem” – po​zo​sta​wała przy swo​im zda​niu pani Wo​dzińska. Na co Stop​ka wrzesz​c zał: „Do dupy z biały m końcem! Do dupy ! Do dupy !” – i ty mi słowa​m i kończy ł dy s​kusję, a nie​dosły sząca se​nior​ka wsia​dała do bry cz​ki i je​c hała do kościoła. I ko​niec końców nie sam ro​dzaj rzod​kie​wek, ale pro​wa​dze​nie kon​wer​sa​c ji ade​kwat​ne do oso​by in​ter​lo​ku​to​r a by ło dla pani Wo​dzińskiej rzeczą naj​ważniejszą.

8

POR​TU​GAL​CZY​KU JAK NÓŻ BEZ​LI​TO​SNY, NACIĄŁEŚ DZIEWCZĄT JAK RÓŻ W KRA​JU SO​SNY…

W

la​tach sześćdzie​siąty ch samo po​j a​wie​nie się za​c hod​niej pio​sen​kar​ki czy za​c hod​nie​go pio​sen​ka​r za w Pol​sce by ło wy ​da​r ze​niem, jeśli nie za​wsze ar​ty ​sty cz​ny m, to za​wsze to​wa​r zy ​skim, ty l​ko dla​te​go, że wy ​ko​naw​c a po​c ho​dził z za​gra​ni​c y . Ale cie​ka​wość in​ne​go świa​ta by ła tak duża, że zjeżdżali i ci naj​więksi, żeby zo​ba​c zy ć ży cie za „żelazną kur​ty ną”. Okazją do otar​c ia się o praw​dzi​we gwiaz​dy by ły fe​sti​wa​le w So​po​c ie czy war​szaw​ski Jazz Jam​bo​r ee. W sto​li​c y kon​c er​ty od​by ​wały się w naj​większej stołecz​nej sali – Sali Kon​gre​so​wej. W 1964 roku w Kon​gre​so​wej zaśpie​wał sły nny fran​c u​ski pieśniarz Gil​bert Bécaud, kon​c ert pro​wa​dził, jak zwy ​kle, Lu​c jan Ky ​dry ński, a wy stęp za​in​spi​r o​wał Woj​c ie​c ha Mły nar​skie​go do na​pi​sa​nia pio​sen​ki Nie​dzie​la na Głównym: Sza​now​ni państwo, cóż to by ła za pio​sen​ka Tego ar​ty stę tłum całować chciał po rękach I każdy czuł, że ma za​c hod​niej trochę krwi Taka pio​sen​ka – di​man​c he á Orly. (…) Pan kon​f e​r an​sjer bez za​r zu​tu nam to stresz​c zał I słucha​liśmy , piękne dzie​c i, strasz​ny ch miesz​c zan I większość pań w słowiańskich oczach miała łzy Taka pio​sen​ka – di​man​c he á Orly. Po​wstała prześmiew​c za opo​wieść o le​c ze​niu pol​skich kom​pleksów na miarę PRL-owskich możliwości: za​m iast podróży sa​m o​lo​tem z pa​r y ​skie​go lot​ni​ska Orly – jaz​da pod​m iej​skim pociągiem z war​szaw​skie​go Dwor​c a Główne​go. W ty m sa​m y m roku, ale na przełomie sty cz​nia i lu​te​go, w Kon​gre​so​wej wy stąpiła z re​c i​ta​lem wiel​ka ak​tor​ka, diwa Hol​ly ​wo​od Mar​le​na Die​trich. Jej po​by t w War​sza​wie roz​począł się od dy ​so​-

nan​su. Gwiaz​da przy ​j e​c hała do Ho​te​lu Eu​r o​pej​skie​go, a za nią około dwu​dzie​stu kufrów i wa​liz z ko​stiu​m a​m i. Wpi​sała się do księgi pamiątko​wej, weszła do apar​ta​m en​tu i… na​ty ch​m iast zażądała jego zmia​ny : nie mógł po​m ieścić bagaży . Oka​zało się, że żaden z apar​ta​m entów w Eu​ro​pej​skim nie jest w sta​nie zmieścić gar​de​r o​by Die​trich. Po​zo​stała więc prze​pro​wadz​ka vis-à-vis do Bri​sto​lu. Tam zna​lazły się i od​po​wied​nie gar​de​r o​by , i szam​pan. Ale gwiaz​da zno​wu się za​wiodła: li​c zy ła na to, że na​pi​j e się szam​pana ra​dziec​kie​go, ty m​c za​sem kel​ner oznaj​m ił, że ra​dziec​ki skończy ł się w sy l​we​stra i przy ​niósł fran​c u​ski… naj​droższy . Po ostat​nim kon​c er​c ie w War​sza​wie – uro​c zy ​sta ko​la​c ja w Bri​sto​lu w to​wa​r zy ​stwie pol​skich gwiazd, na​prze​c iw​ko Mar​le​ny sie​dzi ak​tor​ka Ali​na Ja​now​ska. „A pani jest do mnie po​dob​na” – mówi Die​trich, Ja​now​ska na to, że wie, że w ka​ba​r e​c ie wy stępuje z nu​m e​r em o dziew​c zy ​nie z pol​skiej pro​win​c ji, która dzięki po​do​bieństwu do Die​trich chce zro​bić ka​r ierę w show biz​ne​sie. Ja​now​ska nie przy ​znała się, że pod​c zas każdego z trzech kon​c ertów Mar​le​ny stała za ku​li​sa​m i i pod​pa​try ​wała jej ge​sty ​ku​lację i mi​m ikę, żeby wy ​ko​r zy ​stać to w nu​m e​r ze. Właści​wie nie wi​działa żad​ne​go kon​c ertu w całości – jed​no​c ześnie bo​wiem w Te​a trze Sy ​r e​na szedł spek​takl, w który m Ja​now​ska wy stępowała. Więc w mo​m en​c ie, kie​dy scho​dziła ze sce​ny , biegła do swo​j ej sko​dy i je​c hała z Li​tew​skiej do Kon​gre​so​wej, a po​tem do auta i z po​wro​tem do te​a tru[113]. Dwa lata później, pod​c zas ko​lej​ne​go to​urnée w Pol​sce, Die​trich to​wa​r zy ​szy ł jako su​port za​c zy ​nający do​pie​r o ka​r ierę duet pia​nistów „Ma​r ek i Wa​c ek”, czy ​li Ma​r ek To​m a​szew​ski i Wacław Ki​sie​lew​ski. Mar​le​ny nie in​te​r e​so​wało zupełnie, kto przed nią wy stępuje – prze​c ież pu​blicz​ność przy ​c ho​dzi na kon​c ert ty l​ko dla niej. Do​pie​r o w Gdańsku, pod​c zas kon​c ertu w Hali Stocz​ni, zain​te​re​so​wał ją wiel​ki aplauz pu​blicz​ności po każdy m utwo​r ze w wy ​ko​na​niu pia​nistów. Wte​dy zain​te​re​so​wała się mu​zy ​ka​m i i po​wie​działa, że od tej pory mają z nią jadać obia​dy i ko​la​c je. Śnia​dań nie, bo śnia​dań nie jadła wca​le. Oka​zała się miłą osobą, pry ​wat​nie nie po​zo​wała na wielką gwiazdę, którą bez​sprzecz​nie by ła[114]. Nie każdy wy stęp za​gra​nicz​nej gwiaz​dy by ł prze​zna​c zo​ny dla sze​r o​kiej pu​blicz​ności. Lu​c jan Ky ​dry ński, kon​f e​r an​sjer i dzien​ni​karz mu​zy cz​ny , wspo​m i​nał, jak w ostat​nią so​botę kar​na​wału 1963 roku kon​c ert „nie​m al kon​spi​r a​c y j​nie” dał Phi​lip​pe Clay , po​pu​lar​ny wówczas fran​c u​ski ak​tor i pio​sen​karz. By ł to wy stęp w cza​sie pro​m o​c y j​ne​go przy jęcia wy ​da​ne​go w daw​ny m Pałacu Pry ​m a​sow​skim przez to​wa​r zy ​stwo lot​ni​c ze Air Fran​c e. „Spro​wa​dzo​no z Pary ża na ten uro​c zy ​sty wieczór 500 bu​te​lek szam​pa​na, 100 bu​te​lek ko​nia​ku oraz jed​ne​go Phi​lip​pe’a Clay a. Je​dy ną, ale wielką atrakcję wie​c zo​r u”[115] – wspo​m i​na Ky ​dry ński. To nie by ła pierw​sza wi​zy ​ta Clay a w Pol​sce, by ł już z kon​c er​tem czte​r y lata wcześniej, ale ty m ra​zem przy ​j e​c hała z nim żona. Dla​cze​go? Po​dob​no pod​c zas po​przed​nie​go po​by ​tu Clay za​in​te​r e​so​wał się zby t​nio pol​ski​m i dziew​c zy ​na​m i, bawiąc się po kon​c er​c ie w Sto​do​le. Także w roku 1963, wra​c ając z Mo​skwy , za​trzy ​m a​li się w War​sza​wie Si​m o​ne Si​gno​r et i Yves Mon​tand – sły nne małżeństwo ak​torów. Yves Mon​tand dał re​c i​tal w Sali Kon​gre​so​wej, po który m odby ł się ban​kiet w Bri​sto​lu. Sen​sację wzbu​dzał ol​brzy ​m i bry ​lant, który Si​m o​ne Si​gno​r et kupiła „oka​zy j​nie” w ZSRR i który eks​po​no​wała pod​c zas wie​c zo​r u. Si​m on Si​gno​r et za​wdzięczała lu​dziom ra​dziec​kim wiel​ki bry ​lant, a pol​scy fani dwa kon​c er​ty Rol​ling Sto​nes. Za​pla​no​wa​ne bo​wiem w 1967 roku wy stępy w sto​li​c y Kra​j u Rad zo​stały na​gle odwołane i mu​zy ​c y po​sta​no​wi​li, zastępczo, wy stąpić w in​ny m państwie blo​ku wschod​nie​go. Ich de​c y ​zja nic by jed​nak nie zna​c zy ła, gdy ​by zgo​da na wy stęp nie zo​stała za​twier​dzo​na przez naj​wy ższe władze. Jak chce miej​ska le​gen​da, to wnucz​ki Włady sława Gomułki miały wy ​pro​sić

u dziad​ka zgodę na kon​c ert. Mu​zy ​c y chcie​li wy stąpić z cie​ka​wości, nie dla pie​niędzy : „Pie​niądze by ły z tego żadne – na​sze ho​no​r a​r ium gra​ni​c zy ło z jałmużną. Ale sły sze​liśmy , że młodzież we Wschod​nim Blo​ku zdo​by ​wa na​sze pły ty na czar​ny m ry n​ku i słucha nas w ra​dio”[116] – wspo​m i​na Bill Wy ​m an, w la​tach 1962–1992 ba​si​sta ze​społu. Za​m iesz​ka​li w Ho​te​lu Eu​r o​pej​skim, w pod​zie​m iach którego znaj​do​wał się Klub Ka​m ie​niołomy . Szy b​ko się w nim od​na​leźli. Ma​r ek Ka​r e​wicz, fo​to​graf i wiel​ki miłośnik jaz​zu, który zaj​mo​wał się mu​zy ​ka​m i, polską wódką „osładzał” im wszel​kie nie​do​god​ności, a by ła ich masa: od bra​ku nor​m al​ne​go, ho​te​lo​we​go bu​f e​tu po ciągłą ob​stawę funk​c jo​na​r iu​sza​m i SB unie​m ożli​wiający mi na​wet zwy kły spa​c er po mieście. Również w Ka​m ie​niołomach ba​wi​li się mu​zy ​c y po dwóch kon​c er​tach, ja​kie 13 kwiet​nia dali w Sali Kon​gre​so​wej, zdu​m ie​ni nie​c o re​a kcją pu​blicz​ności. Bi​le​ty by ły bo​wiem roz​pro​wa​dza​ne wśród członków PZPR (praw​dzi​wi fani mu​sie​li o nie to​c zy ć boje), a w przejściach między sek​to​r a​m i sta​li mi​li​c jan​c i pil​nujący porządku – według or​ga​ni​za​torów pod​c zas kon​c er​tu pu​blicz​ność miała bo​wiem sie​dzieć w fo​te​lach. „Za każdy m ra​zem, kie​dy lu​dzie wsta​wa​li i okla​ski​wa​li nas albo krzy ​c ze​li, prze​py ​c ha​li się do nich » ofi​c je​le« i udzie​la​li im re​pry ​m en​dy . My na sce​nie by liśmy bez​sil​ni, ale okrop​nie by ło przy ​pa​try ​wać się, jak re​pre​sjo​no​wa​ne są spon​ta​nicz​ne ludz​kie re​a kcje. Pod ko​niec kon​c er​tu wi​dzo​wie zaczęli skan​do​wać » Aj​ken​get​no!« i nie od razu zda​liśmy so​bie sprawę, że cho​dzi o (I Can’t Get No) Sa​tis​fac​tion”[117] – wspo​m i​na Wy ​m an. Mi​li​c ja bro​niła też wejść do Kon​gre​so​wej przed na​po​r em ty ch, którzy się do niej nie do​sta​li, a w mieszczącej ofi​c jal​nie 2,5 ty s. osób sali by ło ponoć dwa razy więcej osób. Doszło wręcz do za​m ie​szek z uży ciem ar​m at​ki wod​nej. Mało bra​ko​wało, a kon​c er​ty nie odby ły by się wca​le: Brian Jo​nes, nieży jący już współzałoży ciel ze​społu, spa​lił na próbie ka​bel. Ra​to​wał go, poży czając sprzęt, ko​le​ga po fa​c hu z Czer​wo​no-Czar​ny ch, Ry ​szard Po​zna​kow​ski. Woj​c iech Mann, dzien​ni​karz mu​zy cz​ny obec​ny na kon​c er​c ie, wspo​m i​na, że naj​ważniej​sze by ło po​c zu​c ie po​wie​wu za​c hod​nie​go świa​ta, który za​wi​tał nad Wisłę w po​sta​c i mu​zy ków Rol​ling Sto​nes: „Do​wo​dem na stan mo​j ej świa​do​m ości w ty m mo​m en​c ie niech będzie to, że le​piej pamiętam, jak Mike Jag​ger szar​pał zębami ja​kieś kwia​ty , które mu po​da​no, niż pio​sen​ki, które śpie​wał”[118]. Mann pamięta za to do​sko​na​le i kon​c ert, i przede wszy st​kim to, co się działo po kon​c er​c ie in​ny ch gi​gantów roc​ka – ze​społu The Ani​m als, którzy wy stąpili w War​sza​wie w 1965 roku. Po​nie​waż przed​sta​wi​c iel PA​GART-u [agen​c ja ar​ty ​sty cz​na po​wstała w 1957 roku, or​ga​ni​zująca m.in. wy stępy za​gra​nicz​ny ch wy ​ko​nawców w Pol​sce – red.] nie​spe​c jal​nie in​te​r e​so​wał się i zaj​m o​wał mu​zy ​ka​m i, ku ich za​do​wo​le​niu za​opie​ko​wa​li się nimi fani roc​ka, wśród nich Woj​c iech Mann i Ma​r ia Szabłowska, obec​nie dzien​ni​kar​ka mu​zy cz​na Pol​skie​go Ra​dia. Mu​zy ​c y mie​li ochotę na za​bawę i spoży wa​nie al​ko​ho​lu, fani również, ale nie w at​m os​f e​r ze kosz​m ar​nie dro​gie​go bar​ku ho​te​lu Bri​stol. I padł po​m y sł zor​ga​ni​zo​wa​nia im​pre​zy w miesz​ka​niu Ma​r ii Szabłowskiej na Sa​skiej Kępie. „Z kuch​ni re​stau​r a​c ji wy ​j e​c hało piwo w skrzy n​kach i inne na​po​j e, który ch na​prawdę z pi​wem nie należy mie​szać. Bar​dzo przy ​dał się w ty m mo​m en​c ie Pa​gart, a właści​wie au​to​bus Pa​gartu, który zawiózł całe to​wa​r zy ​stwo na Saską Kępę. Zaczęła się re​gu​lar​na pry ​wat​ka”[119] – wspo​m i​na Woj​c iech Mann. Położenie geo​gra​f icz​ne Pol​ski na tra​sie do i z Mo​skwy do świa​ta za​c hod​nie​go spra​wiało, że gwiaz​dy , jadąc tam, za​ha​c zały i o nasz kraj. Zro​bił tak i wiel​ki hol​ly ​wo​odz​ki ak​tor Kirk Do​uglas, który za​wi​tał do Pol​ski w kwiet​niu 1966 roku. Jego przy ​j azd do krajów ko​m u​ni​sty cz​ny ch by ł ele​men​tem mi​sji do​brej woli re​a li​zo​wa​nej przez pre​zy ​den​ta USA Ly n​do​na B. John​so​na. Do​uglas li​-

czy ł więc, że spo​tka się z Włady sławem Gomułką, ale I se​kre​tarz miał na głowie ważniej​sze, w swo​im mnie​m a​niu, spra​wy niż przy j​m o​wa​nie ame​r y ​kańskie​go ak​tora. Roz​go​r y ​c zo​ne​go Do​uglasa spo​tkał na przy jęciu w War​sza​wie Je​r zy Bos​sak, reży ser i wy kładow​c a łódzkiej szkoły fil​mo​wej. I namówił ak​tora do przy ​j azdu do Łodzi. A tam cze​kała go nie​spo​dzian​ka – stu​den​c i filmówki na bo​isku do ko​szy kówki obok gma​c hu szkoły wy ​c za​r o​wa​li kow​boj​skie mia​stecz​ko: pla​ka​ty z na​pi​sem „Po​szu​ki​wa​ny Kirk Do​uglas – na​gro​da 1000$”, becz​ki z na​pi​sem „dy ​na​m it”, kręcili się stu​den​c i po​prze​bie​r a​ni za kow​bojów i cze​kał już na prze​j ażdżkę wiel​ki, biały koń. „Sądziłem, że będzie to uczel​nia w sty ​lu Ame​r y ​kańskiej Aka​de​m ii Sztuk Dra​m a​ty cz​ny ch – in​te​lek​tu​a l​na, aka​de​mic​ka. Ty m​c za​sem uj​r załem wszędzie ma​kie​ty mo​j ej po​sta​c i i stu​dentów ubra​ny ch po kow​bojsku, strze​lający ch na po​wi​ta​nie. (…) Stu​den​c i prze​bra​ni za kow​bojów za​a ta​ko​wa​li mnie ze wszy st​kich stron, jak na fil​m ie. Ale nie by ło sce​na​r iu​sza ani układu cho​r e​ogra​f icz​ne​go – ty l​ko roz​hi​ste​r y ​zo​wa​ny tłum. (…) Je​den z pol​skich kow​bojów zbliży ł się do mnie z obłędem w oczach. Kopnąłem go pro​sto w twarz i po​wa​liłem na zie​m ię. Po​j a​wił się inny fa​c et – i udając wesołość – mu​siałem sztur​m o​wać go łokciem w gardło. I jesz​c ze po​wa​lić kil​ku in​ny ch fa​c etów. W prze​c iw​ny m ra​zie zrzu​c i​li​by mnie z ko​nia i za​pew​ne stra​to​wa​li”[120] – wspo​m i​na nie​zwy kłe spo​tka​nie ze stu​den​ta​m i Do​uglas. Wszy st​ko to zo​stało uwiecz​nio​ne na taśmie fil​m o​wej, a film by ł po​ka​zy ​wa​ny w ki​nach. Je​r zy Bos​sak opo​wia​da, jak zo​stał we​zwa​ny przez władze par​ty j​ne i otrzy ​m ał re​pry ​mendę za tak hucz​ne fe​to​wa​nie „ame​r y ​kańskie​go ak​to​r zy ​ny ”: „» Jak przy ​j eżdżają goście z ZSRR, ta​kich nu​m erów nie ma nig​dy …« . Zde​ner​wo​wa​ny od​po​wie​działem: » Do​brze, jak przy ​j edzie Chrusz​c zow, po​wie​si​m y pla​kat: Po​szu​ki​wa​ny Chrusz​c zow, na​gro​da 10 ty sięcy ru​bli« ”[121] . Pol​ska gościn​ność i chęć „uchy ​le​nia nie​ba” cu​dzo​ziem​c om po​wo​do​wała cza​sem za​baw​ne sy ​tu​a cje. W roku 1960 przy ​j e​c hał do War​sza​wy te​a tr z Me​dio​la​nu i zgod​nie ze zwy ​c za​j em SPA​TiF wy dał dla gości ban​kiet w klu​bie w Ale​j ach Ujaz​dow​skich. W roli go​spo​dy ​ni miała „wy stąpić” Han​ka Bie​lic​ka – by ła ab​sol​wentką ro​m a​ni​sty ​ki i po​tra​f iła nie​c o mówić po włosku. At​m os​f e​r a by ła miła, ko​niacz​ki scho​dziły szy b​ko, w który mś mo​m en​c ie jej uwagę przy ​kuł przy ​stoj​ny bru​net o smut​ny ch oczach. Po ko​lej​ny m ko​niacz​ku Bie​lic​ka zaczęła wręcz uwo​dzić przy ​stoj​ne​go nie​zna​jo​m e​go: trze​po​ta​nie rzęs, wężowe ru​c hy , pełen ar​se​nał środków uru​c ho​m io​ny … Wresz​c ie pada z jej stro​ny py ​ta​nie: „Par​la​te ita​lia​no?”. Na co przy ​stoj​ny bru​net o smut​ny ch oczach od​po​wia​da… po pol​sku: „Pani Ha​niu, widzę, że mnie pani nie po​zna​j e. Na​zy ​wam się Ed​m und Fet​ting. Przy ​j e​c hałem z Gdańska, bo za​a n​gażowałem się do Na​r o​do​we​go. Znam włoski, i tak jak pani, mam bawić na​szy ch gości”[122].

9

PRZY​CHO​DZI​MY, OD​CHO​DZI​MY…

T

rze​ba nie​zwy kłego mia​sta za​m iesz​ka​ne​go przez nie​zwy kły ch lu​dzi, żeby po​wstało tak nie​zwy kłe miej​sce. Do kra​kow​skiej Piw​ni​c y pod Ba​r a​na​m i nig​dy nie pa​so​wały wy świech​ta​ne określe​nia, jak „kul​to​wa” czy „nie​po​wta​r zal​na”. Piw​ni​c a to zja​wi​sko ar​ty ​sty cz​ne i so​c jo​lo​gicz​ne, nie​spo​ty ​ka​ne nig​dzie in​dziej. To także od za​r a​nia w roku 1956 cen​trum to​wa​r zy ​skie Kra​ko​wa, w który m w la​tach sześćdzie​siąty ch trze​ba by ło by wać mimo pa​nującego tam przez długi czas zim​na, wci​skającego się wszędzie py łu węglo​we​go, za​m y ​ka​nia przez władze co pe​wien czas na czte​r y spu​sty i po​tem dzięki różny m wy ​da​r ze​niom, oko​licz​nościom i lu​dziom po​now​ne​go udostępnia​nia „Piw​ni​c za​nom” i ich przy ​j a​c iołom. Przez pod​zie​m ia pałacu Po​toc​kich na kra​kow​skim Ry n​ku Główny m prze​winęły się set​ki in​dy ​wi​du​a l​ności, roz​kwi​tały i gasły przy ​j aźnie, miłości i ro​m an​se. Dla​c ze​go aku​r at tam udało się stwo​r zy ć to nie​zwy kłe miej​sce? Wy jaśnie​nie może by ć ty l​ko iście „piw​nicz​ne”: „Panu Bogu otwo​r zy ł się wo​r ek i rzu​c ił w te lata sześćdzie​siąte wspa​niały ch lu​dzi. I to przede wszy st​kim do Kra​ko​wa. Mówiło się, że Kraków jest kołtuński, miesz​c zański, z tra​dy ​c ja​m i ga​li​c y j​ski​m i, a to wszy st​ko by ło nie​prawdą. Aka​de​m ia to by ł taki przy ​tułek ary ​sto​kra​c ji kra​kow​skiej, do​brze wy ​c ho​wa​nej młodzieży , by ły też ja​kieś ta​kie praw​dziw​ki ze wsi pod​kar​pac​kich, mie​sza​ni​na prze​dziw​na” – wspo​m i​na Kika Le​li​c ińska. Młodzi lu​dzie z Aka​de​m ii Sztuk Piękny ch, Aka​de​m ii Mu​zy cz​nej i uni​wer​sy ​te​tu, za​pa​trze​ni w pa​r y ​skich in​te​lek​tu​a listów, chcie​li spędzać czas na dy s​ku​sjach, po​pi​j ając al​ko​hol. Chcie​li mieć swoją kra​kowską Café de Flo​r e abo le​piej – Les Deux Ma​gots. Spo​ty ​kać się tam, roz​m a​wiać, pić wino. Po​c zuć się tak, jak​by przy sąsied​nim sto​li​ku mie​li usiąść Jean-Paul Sar​tre z Si​m o​ne de Be​au​vo​ir i Pa​blem Pi​c as​so i zacząć pro​wa​dzić eg​zy ​sten​c jal​ne dy s​pu​ty . To Kice i Pio​tro​wi Skrzy ​nec​kie​m u, wówczas stu​den​to​wi hi​sto​r ii sztu​ki na UJ, stu​den​c i za​wdzięcza​li zna​le​zie​nie ta​kie​go właśnie miej​sca. Ka​zi​m ierz Wiśniak, sce​no​graf, ry ​sow​nik i współzałoży ciel Piw​ni​c y , za​no​to​wał w pamiętni​ku w mar​c u 1956 roku: „[W]padła na mnie Kika Le​li​c ińska wy ​sma​r o​wa​na węglem. Roztrzęsio​na, opo​wia​dała mi, jak całą noc z za​pa​loną świecą w ręku cho​dziła z Pio​trem Skrzy ​nec​kim po piw​ni​c ach kra​kow​skich ka​m ie​nic i wresz​c ie zna​lazła po​m iesz​c ze​nie dla na​szy ch taj​ny ch spo​tkań”. A mie​siąc później za​no​to​wał: „Opo​wieści Kiki oka​zują się praw​dzi​we. Kie​r ow​nic​two Kra​kow​skie​go Domu Kul​tu​r y , mieszczącego się w Ry n​ku w Pałacu pod Ba​r a​na​m i, oddało za​gra​c oną pałacową piw​nicę ab​sol​wen​tom wy ższy ch szkół ar​ty ​-

sty cz​ny ch, którzy po​sta​no​wi​li zor​ga​ni​zo​wać w niej Klub Młodzieży Twórczej”[123]. Bo mie​li dosy ć post​sta​li​now​skiej mo​no​to​nii i uraw​niłowki tępiącej wszel​kie prze​j a​wy in​dy ​wi​du​a l​ności. „Pamiętam ten sły nny bal u Pla​sty ków na Łobzow​skiej, na który m Piotr wy ​szedł na es​tradę, otwo​r zy ł pa​r a​sol i po​wie​dział: » Pada na nas deszcz nudy (…)« ”[124] – wspo​m i​na Ja​ni​na Ga​ry c​ka, kie​r ow​nik li​te​r ac​ki Piw​ni​c y , ma​lar​ka mi​nia​tur, to​wa​r zy sz​ka ży cia Pio​tra Skrzy ​nec​kie​go. Do cza​su od​kry ​c ia Piw​ni​c y pod Ba​r a​na​m i stu​den​c i spo​ty ​ka​li się w ka​wiar​niach: Ja​m ie Mi​c ha​li​ko​wej przy Flo​r iańskiej (Skrzy ​nec​ki miał tam za​r e​zer​wo​waną wielką ka​napę, na której nikt bez jego zgo​dy nie mógł usiąść), w Fa​ti​m ie przy Grodz​kiej, U War​sza​wia​nek przy Sław​kow​skiej czy w Tar​gach Wschod​nich. „Na św. Jana by ła mała ka​wia​r en​ka Tar​gi Wschod​nie, tam się spo​ty ​ka​liśmy . By ło tam bar​dzo głośno, sza​lał Ro​m ek Polański, a on za​wsze wrzesz​c zał strasz​nie dużo” – mówi Kika Le​li​c ińska. Nic więc dziw​ne​go, że stu​den​c i nie by li tam naj​bar​dziej lu​bia​ny ​m i gośćmi i szu​ka​li miej​sca, w który m mo​gli​by gadać głupo​ty , pro​wa​dzić ży cie to​wa​r zy ​skie poza aka​de​m ią, słuchać je​dy ​nej pły ty Ju​liet​te Gre​c o, którą przy ​wiózł z Fran​c ji ktoś, komu udało się wy ​j e​c hać na Zachód. Naj​pierw trze​ba by ło jed​nak z przy szłej sie​dzi​by usunąć węgiel i gruz. „Krzy ​siu Pen​de​r ec​ki woził go tacz​ka​m i, ale szy b​ko prze​stał, bo jako mu​zy k bał się o ręce” – kon​ty ​nu​uje Kika Le​li​c ińska. Piw​nicę oczy sz​c zo​no i urządzo​no bu​f et, w który m ser​wo​wa​no grza​ne wino „pi​sa​ne pa​ty ​kiem” i ży dow​skie cia​stecz​ka z czosn​kiem na „za​gry chę” po złotówce. Bu​f e​to​wy ​m i by ły Tu​sia Pu​ge​to​wa i Do​r o​ta Te​r a​kow​ska, a za​r o​bio​ne pie​niądze prze​zna​c za​no na kup​no ko​lej​ny ch bu​te​lek wina „u Ży dów”, czy ​li w To​wa​r zy ​stwie Kul​tu​r al​no-Społecz​ny m Ży dów przy Sław​kow​skiej, bo tam da​wa​li je „Piw​niczanom” na kre​dy t. Kre​dy t by ł bar​dzo przy ​dat​ny – za​r ob​ki ze sprze​daży nig​dy nie po​kry ​wały całości zadłużenia – wte​dy bar​m an​ki pod​no​siły la​r um i wszy ​scy składa​li się na po​kry ​c ie braków. Trans​port wina również od​by ​wał się w spe​c y ​f icz​ny sposób: w tamtą stronę obie bar​m an​ki je​c hały na wózku, który ciągnął Wiesław Dy m​ny . W po​wrotną obie pa​nie po​m a​gały pchać trans​port… w końcu bar ogłosił upadłość. „Nie szu​kało się pre​tek​stu, żeby pić. Piło się, żeby by ło jesz​c ze bar​dziej wesoło” – do​r zu​c a Le​li​c ińska. Ko​lej​ni „Piw​ni​c za​nie” tra​f ia​li pod Ba​r a​ny na za​sa​dzie za​pro​sze​nia przez zna​j o​m e​go, który wpro​wa​dzał następne​go ar​ty stę: Je​r ze​go Ve​tu​la​nie​go wpro​wa​dził Mun​dek Ja​r osz (zna​li się z żeglar​stwa), Ma​r ia No​wo​tar​ska – Je​r ze​go Pi​li​tow​skie​go, Bro​nisław Chro​m y – An​drze​j a Bursę, Ka​zi​m ie​r za Wiśnia​ka – Wiesław Dy m​ny … Jed​nak z cza​sem same roz​m o​wy oka​zały się nie​wy ​star​c zające. Ja​ni​na Ga​r y c​ka któregoś wie​c zo​r u przy ​niosła na piw​nicz​ne spo​tka​nie Or​fe​usza Coc​te​au i stwier​dziła, że nie można ty l​ko pić wina, trze​ba cza​sem coś prze​c zy ​tać i może wy ​sta​wić? „Czy ​ta​liśmy grzecz​nie, po kawałku, a kie​dy przy szła ko​lej Pio​tra – odmówił. Po​wie​dział, że nie może ani mówić, ani czy ​tać, bo gra węża. Runął do nóg Ja​ni​ny i zaczął się wić jak praw​dzi​wy wąż po podłodze. Wie​siek, Kika Le​li​c ińska za​r az także zaczęli się wy głupiać, jak to oni, a za​wsze prze​c ież by li sza​le​ni”[125] – wspo​m i​na Do​r o​ta Te​r a​kow​ska. „Tak nam bu​zo​wało w głowach, że Jan​ka Ga​r y c​ka mu​siała coś z ty m zro​bić. Je​dy ​ny m sen​sem by ła kpi​na z rze​c zy ​wi​stości. Przez radość ży cia wal​c zy ​liśmy z to​talną głupotą. Wszy st​ko by ło do wy śmia​nia, a te​m atów – ty siące. Ni​ko​m u nie wy ​ba​c za​liśmy , ale to by ło tak skon​stru​owa​ne, tak wy ​bra​ne, tak wy ​sma​ko​wa​ne, że nikt się właści​wie nie mógł do nas przy ​c ze​pić. Przez ten pur​non​-

sens to wszy st​ko by ło tak za​wo​a lo​wa​ne, że dla ty ch tępy ch par​ty j​niaków nie by ło zro​zu​m iałe” – opo​wia​da Kika Le​li​c ińska. Nie do końca jed​nak nie ro​zu​m ie​li. W 1958 roku, czy ​li w cza​sach okrzep​nięcia już Gomułki po nie​daw​nej od​wilży , piw​nicę za​m knięto. Może po​wo​dem by ł nu​m er Kiki Le​li​c ińskiej na te​m at lotu Łajki – ra​dziec​kie​go psa – w ko​smos. „Jak Łajka wy ​star​to​wała w ko​smos, to ja wy ​ko​ny ​wałam jakąś pio​senkę o niej. W do​dat​ku miałam szarfę czer​woną, to usły szałam, że robię kpi​ny ze Związku Ra​dziec​kie​go” – wspo​m i​na da​lej Le​li​c ińska. Aku​r at do Kra​ko​wa zje​c hał z wy stępami fran​c u​ski ak​tor Jean Lo​uis Bar​r ault i za na​m ową fran​cu​skiego kon​su​la w Kra​ko​wie, przy ​j a​c ie​la Piw​ni​c y , chciał zo​ba​c zy ć ka​ba​r et. „Piw​ni​c za​nie” zaczęli ude​r zać do różny ch in​stan​c ji par​ty j​ny ch – bez skut​ku. Do​pie​r o w mo​m en​c ie, gdy już sta​li przed za​m knięty mi drzwia​m i do Piw​ni​c y , aby po​wie​dzieć Bar​r ault, dla​c ze​go nie zo​ba​c zy ka​ba​retu, zja​wił się woźny Szty c z klu​c zem i po​le​c e​niem od wy ższy ch in​stan​c ji, aby Piw​nicę otwo​rzy ć. Skan​dal udało się więc przed za​gra​nicz​ny m gościem wy ​c i​szy ć, ale na​ty ch​m iast wy ​buchł ko​lej​ny . „Po wy stępie zaczęły się tańce. Grał, jak zwy ​kle, zespół Ko​m e​dy . I Bar​r ault po​wie​dział, że chce zatańczy ć. Po​pro​sił ty ko, żeby za​gra​no mu wal​c a. (…) A tu Ko​m e​dow​c y mówią, że nie poniżą się gra​niem ja​kichś wal​c zy ków. (…) Bar​r ault bar​dzo się zdu​m iał, że jakaś or​kie​stra od​m a​wia mu, kie​dy pro​si (…)”[126] – opo​wia​da Ja​ni​na Ga​r y c​ka. A po ty m wy stępie woźny Szty c zno​wu za​m knął Piw​nicę na kil​ka mie​sięcy . Później Piw​ni​c a by ła za​m y ​ka​na jesz​c ze kil​ka​krot​nie, a na​wet wy ​r zu​c o​na z sie​dzi​by pod Ba​r a​na​m i. Wróciła po kil​ku la​tach tułacz​ki po różny ch in​sty ​tu​c jach, które udzie​lały jej gościny i sal do wy stępów. Szty c wy ​ko​ny ​wał po​le​c e​nia władzy , ale i sam miał władzę i lubił to de​m on​stro​wać.„Mówił na nas » dom wa​r iatów« , ale by ł bar​dzo sy m​pa​ty cz​ny i nas to​le​r o​wał. Ale jak trze​ba by ło – to nie miał żad​ny ch au​to​r y ​tetów. Kie​dy przy ​j e​c hała Ca​te​r i​ne Sa​vau​ge [fran​c u​ska pio​sen​kar​ka – red.], na wi​dow​ni by ły nad​kom​ple​ty , tłok nie​m iłosier​ny … » Jak pani ma na imię? Sowa? Tu​taj się nie wpusz​c za – nie ma miejsc. A pani nie mówi po pol​sku? Nie ma miejsc mówię« – tak usiłujący ch się do​stać do wnętrza fran​c u​skich gości trak​to​wał Szty c. Ale się do​stali – Ca​te​r i​ne weszła przez okien​ko pro​sto na scenę”. Arty ści związani z Piw​nicą mie​li swo​j e ry ​tuały , jak spo​tka​nie co​dzien​nie o go​dzi​nie piętna​stej w ka​wia​r en​c e Ko​lo​r o​wa przy Gołębiej. Piotr Skrzy ​nec​ki by ł tam za​wsze, pił czarną kawę (cza​sem na kaca – z cy ​try ną). Dzie​lo​no się wrażenia​m i z wy stępów, plot​ko​wa​no, wy ​m ie​nia​no uwa​gi ze spo​tkań i podróży . Przy ​go​to​wy ​wa​no nowe punk​ty pro​gra​m u, roz​da​wa​no bi​le​ty zna​j o​m y m, więc w ka​sie dla osób spo​za piw​nicz​ne​go kręgu zo​sta​wało ich już nie​wie​le. Równie trud​no jak na przed​sta​wie​nia by ło zdo​by ć bi​le​ty na wy ​da​r ze​nia or​ga​ni​zo​wa​ne przez „Piw​niczan” – bale sy l​we​stro​we oraz te urządza​ne z oka​zji zakończe​nia lub otwar​c ia se​zo​nu. Od​by ​wały się również sza​lo​ne „Wiel​kie Bale Piw​nicy ” or​ga​ni​zo​wa​ne w nie​zwy kły ch miej​scach, np. w grud​niu 1964 roku by ł to za​m ek w Pie​sko​wej Ska​le – ba​wio​no się w zam​ko​wy ch piw​ni​c ach, a o świ​c ie to​wa​r zy ​stwo prze​niosło się tańczy ć na krużgan​ko​wy dzie​dzi​niec – u góry stała Kika Szasz​kie​wi​c zo​wa, sy piąc, jak anioł, sztucz​ny śnieg. Na​to​m iast ty l​ko naj​bar​dziej za​go​r za​li „Piw​ni​c za​nie” i ich przy ​j a​c ie​le uczest​ni​c zy ​li w ce​r e​m o​niach to​wa​r zy ​skich do​ty czący ch ich sa​m y ch. W 1968 ślub wzięła wy stępująca w Piw​ni​c y sce​-

no​graf te​a tral​na Kry ​sty ​na Za​c hwa​to​wicz (obec​nie żona An​drze​j a Waj​dy ) i śpie​wający pod Ba​ra​na​m i Miki Obłoński. Po ce​r e​m o​nii państwo młodzi ob​j e​c ha​li dorożką ry ​nek tak, jak to kil​ka​dzie​siąt lat wcześniej zro​bi​li młodzi Ry ​dlo​wie, który ch we​se​le uwiecz​nił w dra​m a​c ie Sta​nisław Wy ​spiański. Jed​nak owa prze​j ażdżka w 1968 roku wy wołała nie​za​do​wo​le​nie ojca pan​ny młodej prof. Jana Za​c hwa​to​wicza. Również ślub Jo​a n​ny Ol​c zakówny (obec​nie Ol​c zak-Ro​ni​kier po dru​gim mężu), pod​po​r y li​te​r ac​kiej Piw​ni​c y , z za​c hod​nio​nie​m iec​kim dzien​ni​ka​r zem Lu​dwi​kiem Zim​m e​re​r em, by ł wy ​da​r ze​niem to​wa​r zy ​skim. Świad​ka​m i na ślu​bie, który odby ł się rano, by li Kika Le​li​cińska i Ka​zi​m ierz Wiśniak. Po południu odświętnie ubra​ni „Piw​ni​c za​nie” prze​szli po​c ho​dem na ulicę Krup​niczą, do Domu Li​te​r atów, gdzie miesz​ka​li państwo młodzi. Piotr Skrzy ​nec​ki, Kika Szasz​kie​wi​c zo​wa i inni „Piw​ni​c za​nie” nieśli ol​brzy ​m i we​lon z gazy , pod który m szła or​kie​stra. Następnie pan​na młoda założy ła ów we​lon i ko​r owód pod we​lonem, ob​c hodząc Ry ​nek Główny , wrócił pod Ba​r a​ny , gdzie odby ł się bal. Także w Piw​ni​c y święto​wa​no chrzest kil​ku​let​niej już wówczas Kasi Zim​m e​r er, córki Jo​a n​ny i Lu​dwi​ka. W Wi​gi​lię zaś scho​dzo​no się do pra​c ow​ni fo​to​gra​f icz​nej Ada​m a Ka​r a​sia, który miał naj​star​sze ate​lier w mieście, i od południa za​c zy ​na​no ob​chodzić imie​ni​ny Ada​m a. W Piw​ni​c y od​by ​wały się również smut​ne wy ​da​r ze​nia – jak bal pożegnal​ny Ry ​szar​da Ta​e dlin​ga, dzien​ni​ka​r za „Dzien​ni​ka Pol​skie​go”, który emi​gro​wał do Da​nii z po​wo​du an​ty ​se​m ic​kich szy ​kan. W ty m cza​sie Kraków opuścił również, z tego sa​m e​go po​wo​du co Ta​e dling, Ma​r ian Eile – re​dak​tor na​c zel​ny „Prze​kro​j u” za​li​c zający się do za​przy ​j aźnio​ny ch by ​walców Piw​ni​c y , po​dob​nie jak jego nie​ofi​c jal​na współto​wa​r zy sz​ka ży cia, Ja​ni​na Ipo​hor​ska, zna​na z „Prze​kro​j u” jako Jan Ka​my ​c zek. Do stały ch gości pałaco​wy ch pod​zie​m i należeli również sce​no​gra​f o​wie Li​dia i Je​r zy Skarży ńscy , Sławo​m ir Mrożek, Ma​r ek Ro​stwo​r ow​ski, ku​stosz Mu​zeum Czar​to​r y ​skich w Kra​ko​wie, Je​r zy Tu​r o​wicz, re​dak​tor na​c zel​ny „Ty ​go​dni​ka Po​wszech​ne​go” z małżonką Ireną. „Mau​r y ​c y Wie​ner, ad​wo​kat, wiel​ki orędo​wnik kra​kow​skie​go ży dow​skie​go Ka​zi​m ie​r za, zja​wiał się z żoną na pro​gra​m ie w każdą nie​omal so​botę, za​wsze z jedną czy dwie​m a pier​siówka​m i wódecz​ki, którą po pro​gra​m ie z odkręca​ne​go kie​lisz​ka często​wał ar​ty stów i przy ​j a​c iół”[127] – wspo​m i​na fo​to​graf An​drzej M. Ko​bos. Piotr Skrzy ​nec​ki przez kil​ka​dzie​siąt lat, aż do śmier​c i w 1997 roku, by ł sy m​bo​lem Kra​ko​wa. By ł ab​so​lut​nie wol​ny od po​trze​by po​sia​da​nia cze​go​kol​wiek. Za​nim za​m iesz​kał u Ja​ni​ny Ga​r y c​kiej i jej cio​tek na pla​c u na Gro​blach (na stałe od kie​dy prze​c ho​dził re​kon​wa​le​scencję po złama​niu nogi pod​c zas jaz​dy na ro​we​r ze po dzie​dzińcu Pałacu pod Ba​r a​na​m i) w miesz​ka​niu, do którego kuch​ni wcho​dziło się przez okno, sy ​piał oka​zy j​nie u różny ch zna​j o​m y ch. Stu​dio​wał hi​sto​r ię sztu​ki na UJ i jed​no​c ześnie pro​wa​dził ama​tor​skie te​a trzy ​ki. Wresz​c ie kon​f e​r an​sje​r em w Piw​ni​c y pod Ba​r a​na​m i zo​stał przy ​pad​ko​wo w 1956 roku – to by ło nagłe zastępstwo – i pozo​stał już nim przez resztę ży cia. W 1959 do Kra​ko​wa i Piw​ni​c y za​wi​tała dzien​ni​kar​ka Mar​tha Gel​l​horn, trze​c ia (wówczas już by ła) żona Er​ne​sta He​m in​gway a. Miała przy ​j e​c hać na krótko, zo​stała dzie​sięć dni, ocza​r o​wa​na at​m os​f erą Piw​ni​c y i ludźmi, który ch tam spo​tkała, zwłasz​c za Pio​trem. Kie​dy do​wie​działa się, że Skrzy ​nec​ki stu​diu​j e hi​sto​r ię sztu​ki, a nig​dy nie by ł w żad​ny m z wiel​kich muzeów w Eu​r o​pie, obie​cała ufun​do​wać mu sty ​pen​dium, aby mógł na​ocz​nie po​znać ar​c y ​dzieła z Luw​r u. Minęło trochę cza​su – za​pro​sze​nie dla Pio​tra na​deszło – zaczęło się żegna​nie, wi​zy ​ta w knaj​pie do białego rana, rze​ka al​ko​ho​lu, wresz​c ie nad​szedł czas, żeby Piotr szy ​ko​wał się do wy ​j az​du. „Po​szliśmy go od​pro​wa​dzić do Ja​ni​ny Ga​r y c​kiej. A Ja​nin​ka – har​c er​ka: nie piła, nie paliła, ale

jako cu​dow​ny przy ​j a​c iel wszy st​ko ak​c ep​to​wała. Zaczęło się pa​ko​wa​nie Pio​tru​sia, Ja​nin​ka po​wie​działa: » Tam w łazien​c e na sznur​ku jest parę rze​c zy , wy ​prałam Pio​tru​sio​wi« . Ściągnęły śmy te rze​c zy i za​pa​ko​wały śmy do ele​ganc​kiej wa​liz​ki, którą poży czy ła Kry śka Za​c hwa​to​wicz – opo​wia​da Kika Le​li​c ińska. I Piotr po​j e​c hał. W Pary żu roz​pa​ko​wu​j e w ho​te​lu wa​lizkę i oka​zu​j e się, że ma w niej… damską bie​liznę. Po​m a​gające przy pa​ko​wa​niu pa​nie włoży ły do wa​lizki rze​c zy cio​tek Ja​ni​ny Ga​r y c​kiej, a nie Skrzy ​nec​kie​go. Po pew​ny m cza​sie w Pary żu zna​leźli się ko​lej​ni „Piw​ni​c za​nie” i zna​j o​m i, w ty m na​r ze​c zo​na ma​la​r za i twórcy te​a tral​ne​go Ta​de​usza Kan​to​r a, Ma​r ia Stan​gret. Kan​tor nie lubił Skrzy ​nec​kie​go, ze wza​j em​nością. Za​ka​zał więc Ma​r ii kon​taktów z nim. Ty m​c za​sem pierw​sze, co zro​biła Ma​r ia po przy ​j eździe, to spo​tkała się z „Piw​ni​c za​na​m i”. Szy b​ko zna​leźli koło hal szem​r aną knajpkę, w której można by ło zjeść zupę ce​bu​lową, wy pić ta​nie wino i po​r oz​m a​wiać z klo​szar​da​m i. Bar​dzo swoj​sko i kli​m a​ty cz​nie jed​no​c ześnie, trochę kra​kow​sko. „Przy ​j e​c hał Kan​tor i Ma​r ia mówi do nie​go: » chodź do ta​kiej knajp​ki, cu​dow​na, jak u To​ulo​use-Lau​tre​c a« . Po​szli, a tam już sie​dzi grup​ka Po​laków z Pio​trem – opo​wia​da Kika Le​li​c ińska. Kan​torowi nie wy ​pa​dało się odwrócić i wy jść, więc po​da​li so​bie ręce i usie​dli ze wszy st​ki​m i przy sto​le. Na​gle, przy sąsied​nim sto​li​ku, Fran​c u​zi wy wołali awan​turę. Poszły w ruch ku​f le, światło zgasło, po​twor​ny har​m i​der. Kan​tor ze stra​c hu wszedł pod stół, a Piotr kopał go w wy ​stającą część ciała i wołał coś po fran​c u​sku, żeby Kan​tor my ślał, że to Fran​c u​zi go biją. Kan​tor ze stołem na grzbie​c ie uciekł na ulicę, a Piotr po​wie​dział do nas: » co się na​ko​pałem, to moje« . Więcej Kan​tor na na​sze spo​tka​nia nie przy ​c ho​dził, a Mary śka ty l​ko wte​dy , gdy udało się jej jakoś wy ​r wać. W końcu wy ​j e​c hał na wy kłady do Bel​gii i mogła już nor​m al​nie się z nami spo​ty ​kać” – opo​wia​da Kika Le​li​c ińska.

10

WIATR OD​NO​WY WIAŁ, DA​RO​WA​NO RESZTĘ KAR, ZNÓW SIĘ MOŻNA BYŁO ŚMIAĆ…

W

PRL-u śmiać się można by ło, a na​wet należało, za​wsze. Za Bie​r u​ta ważne by ło jed​nak z kogo i z cze​go. W Kra​ko​wie jesz​c ze w la​tach czter​dzie​sty ch po​wstał le​gen​dar​ny ka​ba​ret Sie​dem kotów, założony przez Ma​r ia​na Eile​go, re​dak​to​r a na​c zel​ne​go „Prze​kro​j u” z Ireną Kwiat​kowską, Hanką Bie​licką i Lu​dwi​kiem Sem​po​lińskim jako gwiaz​da​m i oraz Kon​stan​ty m Il​de​f on​sem Gałczy ńskim – au​to​r em tekstów, ale pur​non​sens dow​c ipów pły nący ch ze sce​ny zo​stał sku​tecz​nie zga​szo​ny non​sen​sem PRL-u. Władza chciała, aby śmiać się z kułaków, re​wi​zjo​nistów, by ły ch właści​c ie​li ziem​skich, bi​ki​nia​r zy , bra​ko​r obów, Chur​c hil​la i Tru​m a​na. Sa​ty ​r a miała by ć jak kry ​ty ​ka – kon​struk​ty w​na. Społeczeństwo nie​ko​niecz​nie chciało żartów aku​r at z tego, co su​ge​r o​wała władza, i kwitł dru​gi obieg żartów, acz​kol​wiek by ła to nie​bez​piecz​na za​ba​wa. Za opo​wia​da​nie nie​pra​wo​m y ślny ch dow​c ipów można by ło tra​f ić do więzie​nia. Sy ​tu​a cja zaczęła się zmie​niać na kil​ka lat przed paździer​ni​kową od​wilżą. I tak po śmier​c i „słonecz​ka na​r odów” (to określe​nie Sta​li​na miało jak naj​bar​dziej poważne, nie sa​ty ​r y cz​ne ko​no​ta​cje) zaczęły po​wsta​wać pierw​sze ka​ba​r e​ty z praw​dzi​we​go zda​r ze​nia. Zwłasz​c za War​sza​wa by ła ich stęsknio​na – przed​wo​j en​ne tra​dy ​c je ka​ba​r e​to​we by ły tu bo​wiem bar​dzo sil​ne. Wiosną 1954 roku na kil​ka mie​sięcy za​ist​niał w sto​li​c y ka​ba​r et Wieczór u Stańczy ​ka – i z miej​sca stał się wy ​da​r ze​niem to​wa​r zy ​skim. Żeby by ć w ży ciu to​wa​r zy ​skim War​sza​wy , trze​ba by ło tam by ć, mimo że za​pro​sze​nia do ka​wiar​ni Pod Ar​ka​da​m i na MDM-ie spo​r o kosz​to​wały , do​stać je by ło dosy ć trud​no, a pra​sa zupełnie nie in​f or​m o​wała o ka​ba​r e​c ie. Je​dy ​ny pro​gram stwo​r zy ły naj​większe tuzy pol​skiej roz​r y w​ki, m.in.: An​to​ni Ma​r ia​no​wicz, Ar​tur Ma​r ia Swi​nar​ski (obrażał się re​gu​lar​nie na wszy st​kich wy ​ko​nawców i au​torów, ale ty l​ko cza​so​wo – co jed​nak i tak nie ułatwiało prac nad pro​gramem), Mag​da​le​na Sa​m o​zwa​niec, Je​r zy Wal​dorff, Ja​nusz Min​kie​wicz, Ste​f a​nia Gro​dzieńska i spółka au​torska Zdzisław Goz​da​wa–Wacław Stępień. Za stronę mu​zy czną by ł od​po​wie​dzial​ny Ma​r ek Sart. Sa​m o​zwa​niec, Wal​dorff i Swi​nar​ski sami wy ​ko​ny ​wa​li swo​j e tek​sty , a na es​tra​dzie po​j a​wia​li się po​nad​to po​pu​lar​ni ak​to​r zy : Da​nu​ta Sza​f lar​ska, Wieńczy sław Gliński, An​drzej Łapic​ki i, w stro​j u Stańczy ​ka, An​drzej Szczep​kow​ski. Spek​takl kończy ł się po północy , ale po​-

nie​waż obok czy n​na by ła re​stau​r a​c ja o tej sa​m ej na​zwie co ka​wiar​nia, po spek​ta​klu ży cie to​wa​rzy ​skie au​torów i wy ​ko​nawców prze​no​siło się właśnie tam. Szczególny m wzięciem pu​blicz​ności cie​szy ł się mo​no​log w sty ​lu ab​sur​du – ży cio​r y s Mag​da​le​ny Sa​m o​zwa​niec. Sa​ty ​r y cz​ka wy głaszała go ubra​na w wie​c zo​r ową ob​c isłą suk​nię z lamy , co w sier​m iężnej War​sza​wie tam​te​go cza​su już samo w so​bie by ło sen​sacją. Za​c zy ​nała od słów: „Uho​dziłam się w hoku, jesz​c ze wówczas pańskim…” i tu​taj następował hu​r a​gan braw. Pod​c zas jed​ne​go z ka​ba​r e​to​wy ch wie​c zorów na wi​dow​ni gościł wiel​ki, acz​kol​wiek wie​ko​wy już, ak​tor Je​rzy Lesz​c zy ński. Im więcej lam​pek ko​nia​ku wy ​pi​j ał, ty m radośniej re​a go​wał na to, co działo się na es​tra​dzie. Kie​dy swój mo​no​log roz​poczęła Sa​m o​zwa​niec, Lesz​c zy ński wstał z miej​sca i radośnie krzy knął: „Ma​dzia!”, na co Sa​m o​zwa​niec: „Ju​hek!” i pa​dli so​bie w objęcia. Sala za​ska​kującą scenę na​gro​dziła burz​liwą owacją, po dłuższej chwi​li Sa​m o​zwa​niec, wra​c ając na es​tradę, po​wie​działa do pu​blicz​ności: „Prze​pha​szam państwa za dy ​ghesję…”. „Ale miłą dy ​gresję…” – wszedł w słowo sa​ty ​r y cz​c e Lesz​c zy ński i wrócił do sto​li​ka, a Sa​m o​zwa​niec przy stąpiła do wy głasza​nia mo​no​logu. I wte​dy od sto​li​ka Lesz​c zy ńskie​go cała sala usły szała słowa wy po​wie​dziane sce​nicz​ny m szep​tem, pod​bi​ty m kil​ko​m a wy ​pi​ty ​m i ko​nia​ka​m i i z lek​kim sze​ple​nie​niem: „Ale sze ze​szta​r zała…”[128]. Stańczy k by ł lek​kim ze​f ir​kiem przed​odwilżowej wol​ności, a i tak oka​zał się zby t śmiały . Dow​c i​py trze​ba by ło co pro​gram łago​dzić po my śli cen​zu​r y , aby spek​ta​kle w ogóle mogły się od​by ​wać, aż przy ​szedł se​zon urlo​po​wy , po który m Stańczy k na es​tradę już nie wrócił. Ze​non Wik​tor​c zy k założy ł w 1954 roku Szpa​ka – ka​ba​r et działał w stołecz​ny m ho​te​lu Bri​stol do 1963 roku, przez małą es​tradę prze​winęła się ple​j a​da gwiazd, a wy stępy trans​m i​to​wało ra​dio. Po 1956 po​j a​wiały się ko​lej​ne ka​ba​r ety li​te​r ac​kie. Je​r zy Do​bro​wol​ski założy ł naj​pierw ka​ba​r et Koń, później Owcę. Od 1965 roku działał w ka​wiar​ni Nowy Świat Du​dek pro​wa​dzo​ny przez Edwar​da „Dud​ka” Dzie​wońskie​go. To o ty m ka​ba​r e​c ie Jan Świ​der​ski miał kie​dy ś po​wie​dzieć Dzie​wońskie​mu: „Wiesz, co to jest, że ja się w te​a trze nudzę, a u cie​bie nie”. Nie nu​dziła się i pu​blicz​ność, nie nu​dzili wy ​ko​naw​c y . Pew​ne​go wie​c zo​r u Wiesław Gołas, schodząc po swo​im nu​m e​r ze ze sce​ny , złapał moc​no kur​ty nę, a przez nią chwy ​c ił nie​c hcący za twarz ocze​kującą na swój nu​m er Irenę Kwiat​kowską. Za ku​li​sa​m i, opo​wia​dając o ty m wy ​pad​ku Ja​no​wi Kobuszewskie​m u, za​de​m on​stro​wał ów chwy t, łapiąc kur​ty nkę od stro​ny ku​lis, i usły szał: „Coś ty się tak na mnie uwziął!”, bo zno​wu złapał Irenę Kwiat​kowską za twarz, ty m ra​zem kie​dy scho​dziła ze sce​ny . Z ko​lei po​pu​lar​na ak​tor​ka Mag​da​le​na Za​wadz​ka wspo​m i​na, jak pod​c zas pro​gra​m u Play​boy​land w 1967 roku mu​siała szy b​ko zmie​niać je​den ko​stium na dru​gi, roz​bie​r ając się do naga. Scen​ka w ka​wiar​ni by ła bar​dzo nie​wiel​ka, miej​sca na za​ple​c zu również nie​wie​le, gar​de​r o​by męską i damską od​dzie​lała od sie​bie zasłonka. Za​wadz​ka za​wsze spraw​dzała przed zmianą ko​stiumu, czy ni​ko​go przed ko​tarą nie ma. Ty m​c za​sem ko​le​dzy -ak​to​r zy , którzy aku​r at nie wy stępo​wa​li w tej chwi​li na sce​nie, wcho​dzi​li na krzesła i ob​ser​wo​wa​li prze​bie​r ającą się ak​torkę z góry [129]. Nie ma co ukry ​wać, że udział w pro​gra​m ie zna​ne​go ka​ba​r e​tu owo​c o​wał pro​f i​ta​m i fi​nan​so​wy ​mi. Pla​sty k, ak​tor i kon​f e​r an​sjer Je​r zy Fe​do​r o​wicz wspo​m i​na, jak spo​tkał, spa​c e​r ując z żoną, wiel​ce ura​do​wa​ne​go Bo​gu​m iła Ko​bielę, gdy ten pod​pi​sał kon​trakt na wy stępy z po​pu​lar​ny m ka​ba​r e​tem Wa​ga​bun​da: „» Ona​sis je​stem! Ona​sis!« – krzy ​c zał do nas i po​ka​zy ​wał kie​sze​nie pełne pie​niędzy , po czy m zaciągnął nas do Grand Ho​te​lu na wy ​staw​ny obiad”[130]. W ty m sa​m y m roku co Stańczy k po​wstał war​szaw​ski STS (Stu​denc​ki Te​a tr Sa​ty ​r y ków), działający sa​m o​dziel​nie do 1972 roku. STS to nie ty l​ko te​a tr, to cała in​sty ​tu​c ja ar​ty ​sty cz​no-to​wa​-

rzy ​ska. Jak wspo​m i​na Sta​nisław Ty m, STS po​wstał właści​wie na grun​c ie to​wa​r zy ​skim, a uno​sił się nad nim (dosłownie i w prze​nośni) duch Kon​stan​te​go Il​de​f on​sa Gałczy ńskie​go: „Gdy po II woj​nie świa​to​wej Pol​ska wzbo​ga​c iła się te​r y ​to​r ial​nie o War​m ię i Ma​zu​r y , nad Je​zio​r o Nidz​kie do leśniczówki Pra​nie zaczął przy ​j eżdżać Kon​stan​ty Il​de​f ons Gałczy ński. Od 1949 roku do Gałczy ńskie​go zaczęli przy ​j eżdżać stu​den​c i z War​sza​wy – ot, tak – żeby zo​ba​c zy ć się z poetą, po​roz​m a​wiać lub po pro​stu wy pić wódkę. Gałczy ński pisał, trochę pił – stu​den​c i ty l​ko pili i by ło bar​dzo przy ​j emnie. Po​tem Mistrz prze​niósł się w zaświa​ty , a stu​den​c i, którzy go od​wie​dza​li, urządzi​li pierw​szy w Pol​sce Stu​denc​ki Te​a tr Sa​ty ​r y ków w War​sza​wie. W te​a trze ty m spędziłem kil​ka​naście lat. Gałczy ńskie​go już nie by ło. Sami mu​sie​liśmy pić i sami mu​sie​liśmy pisać”[131]. Pić, pisać i wy ​sta​wiać, bo pierw​sza pre​m ie​r a STS-u miała miej​sce 2 maja 1954 roku. Te​a tr spe​c ja​li​zo​wał się w składan​kach sa​ty ​r y cz​ny ch, a związana z nim gru​pa twórców: au​torów tekstów, mu​zy ków i wy ​ko​nawców, w prze​c i​wieństwie do te​a tral​ny ch ze​społów pro​f e​sjo​nal​ny ch, utrzy ​m y ​wała kon​tak​ty to​wa​r zy ​skie także poza pracą. I w STS-ie, i poza nim obo​wiązy wał ich spe​c y ​f icz​ny sty l by ​c ia: „Pew​ne​go razu mama Agniesz​ki [Osiec​kiej – red.] bar​dzo chciała nam za​im​po​no​wać. To by ło w lu​ty m. Podała nam w mi​secz​kach… po​ziom​ki. Za​py ​tałem, czy jest bita śmie​ta​na – bi​tej śmie​ta​ny nie miała… Ta​kie py ​ta​nia mieściły się w na​szej śro​do​wi​sko​wej kon​wen​c ji. Ale ty m py ​ta​niem zdy s​kwa​li​f i​ko​wałem po​ziom​ki po​da​ne na stół w środ​ku mroźnej zimy ”[132] – opo​wia​da Ma​r ek No​wic​ki, reży ser i au​tor zdjęć m.in. do szkol​ny ch filmów Agniesz​ki Osiec​kiej. Pani Ma​r ia Osiec​ka, mat​ka Agniesz​ki, nie by ła jed​nak zwo​len​niczką owej STS-owskiej kon​wen​c ji i długi czas nie mogła wy ​ba​c zy ć No​wic​kiemu tego za​c ho​wa​nia. Agniesz​ka Osiec​ka uważała, że gdy ​by nie reży ser Je​r zy Mar​ku​szew​ski, STS zniknąłby po kil​ku se​zo​nach, w trak​c ie który ch by łby „nie​sio​ny ” na skrzy dłach popaździer​ni​ko​wej od​wilży . „Co​r az częściej zaczęliśmy rozglądać się za większy ​m i ro​la​m i, ubie​gać o sta​tus ak​torów pro​f e​sjo​nal​ny ch, za​no​sić tek​sty do ga​ze​ty . Dla wie​lu z nas STS stał się miły m klu​bem, gdzie się tańczy , gra w kości do północy , roz​m a​wia…”[133] – opo​wia​da po​e t​ka. Gra w kości czy w kar​ty by ła roz​r y wką upra​wianą przez ak​torów wszy st​kich te​a trów. W gar​de​ro​bie, w cza​sie gdy na sce​nie trwało przed​sta​wie​nie i cze​kało się na swo​j e wejście, roz​gry ​wały się emo​c je nie mniej​sze niż oglądane przez widzów. Alek​san​der Dzwon​kow​ski, po​pu​lar​ny ak​tor cha​r ak​te​r y ​sty cz​ny , grał w stołecz​ny m Te​a trze Dra​m a​ty cz​ny m w Ham​le​c ie w reży se​r ii Gu​sta​wa Ho​lo​ub​ka po​stać Gra​ba​r za. Czte​r y akty po​prze​dzające swo​j e wejście na scenę spędzał więc w gar​de​r o​bie, grając w kar​ty . Któregoś dnia, przy ​pad​ko​wo, zna​lazł się w ku​li​sach pod​c zas pierw​sze​go aktu. Za​pa​trzy ł się i już tam zo​stał do swo​j ego wejścia na scenę. A po po​wro​c ie do gar​de​ro​by stwier​dził: „Wie​c ie co? To na​wet niezłe, ten Ham​let”[134].

11

CAŁA SALA ŚPIE​WA Z NAMI!

D

wa razy w roku ży cie to​wa​r zy ​skie elit ar​ty ​sty cz​ny ch na kil​ka dni wędro​wało z War​sza​wy , Kra​ko​wa, Po​zna​nia i Gdańska do Opo​la i So​po​tu. Or​ga​ni​zo​wa​ne tam fe​sti​wa​le pio​sen​ki by ły , poza szansą na zdo​by ​c ie po​pu​lar​ności przez wy ​ko​nawców, okazją do nawiąza​nia no​wy ch kon​taktów za​wo​do​wo-to​wa​r zy ​skich i pry ​wat​no-ro​m an​so​wy ch. „Miłość, namiętność, seks – nie sposób ich wy ​kreślić z opisów fe​sti​wa​lo​wy ch wie​c zorów. One wzbo​ga​c ały nastrój im​pre​zy , po​niektóry m uczest​ni​kom dy k​tując nie​m al har​m o​no​gram całodzien​ny ch po​c zy ​nań”[135] – wspo​m i​na at​m os​f erę pierw​sze​go fe​sti​wa​lu w Opo​lu w 1963 roku je​den z jego zwy ​c ięzców, Boh​dan Łazu​ka. I tak np. Woj​c iech Giełży ński, dzien​ni​karz, roz​po​czy ​nał dzień wcze​sny m ran​kiem na dwor​c u, ocze​kując na przy ​j azd war​szaw​skie​go pociągu, aby od razu za​po​znać się z co ład​niej​szy ​m i uczest​nicz​ka​m i fe​sti​wa​lo​wy ch zma​gań. Giełży ński dzień na opol​skim dwor​c u to​wa​r zy ​sko za​c zy ​nał, inni kończy ​li. Cen​trum ży cia to​wa​r zy ​skie​go by ła re​stau​r a​c ja Pająk (to tam roz​ba​wie​ni ju​r o​r zy Je​r zy Wal​dorff i Ste​f an Ki​sie​lew​ski na ban​kie​tach po kon​c er​tach tańczy ​li twi​sta). Nie każdy wy ​ko​naw​c a mógł się tam jed​nak bawić. Sły nne Ali​bab​ki nie zo​stały wpusz​c zo​ne na je​den z po​kon​c er​to​wy ch ban​kietów, po​nie​waż do 1968 roku nad ty m żeńskim ze​społem wo​kal​ny m pa​tro​nat spra​wo​wał Związek Har​c er​stwa Pol​skie​go i pio​sen​kar​ki wy stępowały w stro​j ach or​ga​ni​za​c y j​ny ch. „Po​nie​waż by łam w mun​dur​ku har​c er​skim, nasz kie​r ow​nik ab​so​lut​nie się nie zgo​dził. Po​wie​dział: » proszę na​ty ch​m iast iść spać! Pa​nien​ki o tej po​r ze już śpią. Proszę do aka​de​m i​ka!« ”[136] – wspo​m i​na Wan​da Orlańska-Bor​kow​ska, jed​na z Ali​ba​bek. Kie​dy o dru​giej w nocy za​m y ​ka​no Pająka, żądni za​ba​wy fe​sti​wa​lo​wi goście prze​no​si​li się do je​dy ​ne​go czy n​ne​go jesz​c ze lo​ka​lu ser​wującego al​ko​hol – do re​stau​r a​c ji dwor​c o​wej. A ran​kiem można by ło zjeść w niej ja​j ecz​nicę na śnia​da​nie, wy pić piwo na kaca i wrócić do fe​sti​wa​lo​we​go ży cia. Ży cia, które or​ga​ni​za​c y j​nie by ło strasz​li​wy m bałaga​nem i im​pro​wi​zacją, i, jak wspo​m i​nają uczest​ni​c y pierw​szy ch fe​sti​wa​li, w ty m by ł też jego urok. „[O]rga​ni​za​to​r om udało się tam osiągnąć nie​ocze​ki​wa​nie ide​a l​ny coc​ta​il na​strojów. Fe​sti​wal roz​gry ​wał się w cały m mieście i na wszy st​kich swy ch pla​nach by ł nie​po​wta​r zal​nie uro​c zy ”[137] – wspo​m i​na Boh​dan Łazu​ka. W mieście by ł ty l​ko je​den ho​tel, więc kil​ku​set fe​sti​wa​lo​wy m gościom: wy ​ko​naw​c om, mu​zy ​kom,

dzien​ni​ka​r zom miej​sce w nim tra​f iało się rzad​ko, po​zo​sta​li miesz​ka​li w kwa​te​r ach pry ​wat​ny ch u opo​lan. Za​kwa​te​r o​wa​nie w ho​telu nie ozna​c zało jed​nak, że sko​r zy ​sta​nie z noc​le​gu w nim (w kon​tekście tego, co mówił Boh​dan Łazu​ka na te​m at fe​sti​wa​lo​wy ch wie​c zorów) będzie możliwe. Otóż ostat​nią fe​sti​wa​lową noc Łazu​ka spędził „w sposób to​tal​ny ” w to​wa​r zy ​stwie „pew​nej kra​kow​skiej piękności”, która zo​stała w try ​bie pil​ny m ściągnięta do Opo​la, aby po​pro​wa​dzić kon​c er​ty w zastępstwie sły n​nej Ire​ny Dzie​dzic. Zajęty kon​su​m o​wa​niem owoców zwy ​c ięstwa (za wy ​ko​na​nie pio​sen​ki ta​necz​no-roz​r y w​ko​wej) nie wpuścił do po​ko​j u współlo​ka​to​r a, ak​to​r a An​drze​j a Stoc​kin​ge​r a. I Stoc​kin​ger wrócił do War​sza​wy po​r an​ny m pociągiem co praw​da bez wa​liz​ki, ale za to w smo​kin​gu, za​dzi​wiając swy m eks​c en​try cz​ny m, jak na po​r anną porę, wy glądem gro​no współpasażerów. Sam Łazu​ka wrócił do War​sza​wy kil​ka dni później, gosz​c zo​ny ser​decz​nie przez władze Opolsz​c zy ​zny – służbową wołgą, w której wpółleżał na naręczach kwiatów, ja​kie otrzy ​mał, pamięta ner​wo​we po​szu​ki​wa​nie ko​per​ty z na​grodą pie​niężną za zwy ​c ięstwo – 10 ty sięcy złoty ch. Na szczęście oka​zało się, że na wszel​ki wy ​pa​dek ko​pertą z za​war​tością za​opie​ko​wał się re​dak​tor Lu​c jan Fo​giel i zwrócił ją zwy ​c ięzcy w War​sza​wie[138]. Ko​lej​ny fe​sti​wal prze​szedł do hi​sto​r ii dzięki ulew​ne​m u desz​c zo​wi i Jac​ko​wi Fe​do​r o​wi​c zo​wi, wte​dy ko​j a​r zo​ne​m u z te​le​wi​zy j​ny m show Po​znaj​m y się, które pro​wa​dził. Pod​c zas finałowe​go kon​c er​tu, trans​m i​to​wa​ne​go przez te​le​wizję, zaczął padać, a następnie lać deszcz i na wi​dow​nię, i na es​tradę (za​da​sze​nia jesz​c ze nie by ło) – arty ści nie chcie​li wy stępować w stru​gach ule​wy , or​ga​ni​za​to​r zy oba​wia​li się, że pu​blicz​ność uciek​nie do domu i miej​sca na wi​dow​ni będą świe​c ić pust​ka​m i. Wte​dy w stru​gach desz​c zu do for​te​pia​nu usiadł Ro​bert Filiński, pia​ni​sta jaz​zo​wy . Deszcz lał się do for​te​pia​nu, spod pedałów in​stru​m en​tu bry ​zgały stru​m ie​nie wody , a on grał przy co​r az większy m aplau​zie pięcio​ty ​sięcznej pu​blicz​ności. A kie​dy na za​laną desz​c zem es​tradę wy ​szedł kom​plet​nie prze​m o​c zo​ny Ja​c ek Fe​do​r o​wicz (pro​wa​dził kon​c ert ra​zem z Lu​c ja​nem Ky ​dry ńskim, ale ten prze​stał wy ​c ho​dzić na es​tradę, kie​dy ty l​ko zaczęło padać) i mimo pa​r a​so​la nad głową po​wie​dział, wy ​sta​wiając rękę przed sie​bie: „Czy u państwa też pada?”, sza​leństwo wi​dow​ni sięgnęło apo​geum. Stojący w ku​li​sach Ky ​dry ński nie wy ​trzy ​m ał i wy ​biegł na deszcz na es​tradę, aby i jemu przy ​padło trochę aplau​zu en​tu​zja​sty cz​nej pu​blicz​ności[139]. Ky ​dry ński bar​dziej od desz​c zu z dru​gie​go fe​sti​wa​lu pamięta nawiąza​nie zna​j o​m ości, która z cza​sem prze​r o​dziła się w przy ​j aźń. Oko​licz​ności po​zna​nia z Woj​c ie​c hem Mły nar​skim nie wska​zy ​wały jed​nak na to, że pa​no​wie się po​lu​bią. Mły nar​ski przy ​j e​c hał do Opo​la z pio​senką: Nie​dzie​la na Głównym. Jej po​wsta​nie za​in​spi​r o​wał re​c i​tal fran​c u​skie​go pio​sen​ka​r za Gil​ber​ta Bécaud w war​szaw​skiej Sali Kon​gre​so​wej. Śpie​wał tam m.in. pio​senkę o Fran​c u​zie, który jeździł na pa​r y ​skie lot​ni​sko Orly , aby po​pa​trzeć na sa​m o​lo​ty i po​m a​r zy ć o podróżach do da​le​kich krajów. Mły nar​ski prze​niósł te ma​r ze​nia na pol​skie re​a lia – za​m iast podróży z Orly – wy ​j azd z Dwor​c a Główne​go, za​m iast sa​m o​lotów do eg​zo​ty cz​ny ch miejsc – pociąg oso​bo​wy do Kut​na… i w tekście pada alu​zja do Ky ​dry ńskie​go, który kon​c ert pro​wa​dził. Żeby pu​blicz​ność wie​działa, o czy m śpie​wa ar​ty ​sta – stresz​c zał przed każdą pio​senką jej treść. Mły nar​ski za​pa​m iętał ten mo​m ent tak, jak zaśpie​wał później na próbie fe​sti​wa​lo​we​go kon​c ertu: „Pan kon​f e​r an​sjer z miną błazna nam to stresz​czał…”. „Pa​nie Wojt​ku? Czy ja na​prawdę tak wte​dy głupio wy glądałem?”, za​py ​tał Ky ​dry ński Mły nar​skie​go. Au​tor tek​stu i wy ​ko​naw​c a w jed​nej oso​bie spe​szy ł się i zaczął tłuma​c zy ć, że dla ry t​m u, dla kli​m a​tu… Ale wie​c zo​r em na kon​c er​c ie zaśpie​wał: „Pan kon​f e​r an​sjer bez za​r zu​tu nam to stresz​c zał…”[140]. Tak zawiązała się wie​lo​let​nia przy ​j aźń między oby ​dwo​m a pa​na​m i. I z cza​sem na opol​skich fe​sti​wa​lach, jak uważał Lu​c jan Ky ​dry ński, „pa​no​wało już nie

koleżeństwo, ale wręcz zbra​ta​nie, osta​tecz​nie wy stępo​wa​li prze​c ież sami swoi, sami przy ​j a​c ie​le (…)”. W ty m cza​sie arty ści wy ​ko​ny ​wa​li pio​sen​ki „z przy ​działu”. Ma​r y ​la Ro​do​wicz opo​wia​da, jak w 1969 roku do​stała do zaśpie​wa​nia wal​c zy ​ka „Mówiły mu”, który wy ​da​wał się jej obrzy ​dli​wy . Zgo​dziła się go zaśpie​wać do​pie​r o wówczas, gdy Wi​told Fil​ler, praw​dzi​wie udziel​ny władca te​le​wi​zy j​nej roz​r y w​ki w la​tach sześćdzie​siąty ch, który umi​zgi​wał się do młodej pio​sen​kar​ki, po​wie​dział: „Bierz to, to będzie przebój, a ty po​trze​bu​j esz suk​c e​su”. No i wzięła – prze​a ranżowała utwór zupełnie, zro​biła z nie​go fol​kową bal​ladę, wy szła na es​tradę boso, ob​wie​szo​na łańcu​c ha​m i, w spódni​c y po​zszy ​wa​nej z kawałków ma​te​r iałów i z opaską na czo​le. Ro​do​wicz trium​f o​wała na es​tradzie, Fil​ler – w ku​li​sach. Fil​ler już wcześniej „upa​trzy ł” so​bie Ma​r y lę. W roku 1968 pio​sen​kar​ka od​niosła suk​c es na fe​sti​wa​lu pio​sen​ki stu​denc​kiej w Kra​ko​wie, a suk​c esem Fil​lera by ło to, że udało mu się przeży ć drogę po​wrotną do War​sza​wy . Krótko przed im​prezą ode​brał z Po​lmo​zby ​tu w Ka​to​wi​c ach przy ​działową za​stawę. „Patrząc na moje próby wy ​j az​du z hali na​praw​c zej, prze​miły pan dy ​r ek​tor też wes​tchnął: » Dokąd się wy ​bie​r a​m y , re​dak​to​r ze? W tę śnieży cę? (…) Dam pra​c ow​ni​ka. Do ho​te​lu Cra​c o​via pana do​starczy , da​lej proszę się sa​m e​m u mar​twić« ” – opo​wia​da Fil​ler. Powrót z fe​sti​wa​lu by ł, według nie​go, wręcz dra​m a​ty cz​ny . Po pożegnal​ny m ban​kie​c ie w drogę za​stawą wy ​r u​szy ​li on, Agniesz​ka Osiec​ka i re​dak​tor Jan Bor​kow​ski z Pro​gra​m u III Pol​skie​go Ra​dia. Pro​wa​dził Bor​kow​ski. „Pod Kiel​c a​m i wpadł w poślizg. Wy ​pro​wa​dził, ale bla​dy ze zde​ner​wo​wa​nia stwier​dził, że da​lej nie ma siły . Agniesz​ka spała, usiadłem za kie​r ow​nicą, na szo​sie – lód, za szy bą – śnieg, przede mną 160 ki​lo​m etrów. I na tra​sie Kiel​c e–War​sza​wa, w grud​niu 1969, na​uczy łem się pro​wa​dzić sa​m ochód. Chy ​ba duch Ma​r y li mi po​m a​gał…”[141] ‒ wspo​m i​na Fil​ler. Duch Ma​r y ​li uno​sił się od cza​su suk​c e​su w Opo​lu i na tam​tej​szy m fe​sti​wa​lu, i nad so​poc​kim, i nad wie​lo​m a in​ny ​m i, gdzie wy stępowała. „Dla mnie Opo​le by ło przede wszy st​kim ra​do​sny m pik​ni​kiem. Harówkę to ja miałem w So​po​c ie”[142] ‒ uważa Fil​ler. So​pot bo​wiem to by ł wiel​ki świat. Pierw​szy fe​sti​wal zor​ga​ni​zo​wa​no w 1961 roku co praw​da jesz​c ze w hali stocz​ni, ale po kil​ku la​tach prze​nie​sio​no go do pięknej i nie​zwy kłej Ope​r y Leśnej. Wy ​ko​naw​c y i goście miesz​ka​li z reguły w Grand Ho​te​lu, co ułatwiało nawiązy ​wa​nie między ​na​ro​do​wy ch kon​taktów to​wa​r zy ​skich. W roku 1968 w ka​m e​r al​ny m ban​kie​c ie w apar​ta​m en​c ie Lu​dwi​ka Kle​ko​wa, dy ​r ek​to​r a fe​sti​walu, uczest​ni​c zy ł pre​zy ​dent So​potu, źle znoszący w upał wódkę. „Piękna ar​ty st​ka cze​ska po​sta​no​wiła za​c zerpnąć świeżego po​wie​trza i wy ​c hy ​liła się przez okno, wy ​pi​nając ku nam wdzięczny ty łeczek, którego skry ć nie mogło kuse mini. A pre​zy ​dent woła radośnie: » O Dub​c zek! Dub​c zek!…« ”[143] – wspo​m i​na uczest​nik ban​kie​tu w apar​ta​m en​c ie Kle​ko​wa, Wi​told Fil​ler. Nie wszy st​kie gwiaz​dy es​tra​dy i mediów uczest​ni​c zy ły jed​nak w buj​ny m ży ciu to​wa​r zy ​skim w Grand Ho​te​lu. Współpro​wadząca kon​c er​ty Ire​na Dzie​dzic wy ​bie​r ała inne to​wa​r zy ​stwo. „Wolała to​wa​r zy ​stwo te​le​wi​zy j​ny ch dy ​gni​ta​r zy , by ła dość za​sad​ni​c za, nie nawiązy wała nie​po​trzeb​ny ch kon​taktów, sza​le​nie am​bit​na (…). W pra​c y wręcz per​f ek​c y j​na, przy ​go​to​wy ​wała się do kon​c ertów bar​dzo sta​r an​nie, co cza​sem mnie iry ​to​wało, bo nie za​wsze miałem ochotę wy ​sia​dy ​wać długo na próbach”[144] – opo​wia​da Lu​c jan Ky ​dry ński. W około fe​sti​wa​lo​wy m ży ciu to​wa​r zy ​skim pod​c zas pierw​sze​go udziału w so​poc​kiej im​pre​zie nie uczest​ni​czy ła również Ur​szu​la Sipińska, ale z in​ny ch po​wodów. „Ju​r ek [Sur​del – reży ser i ope​r a​tor – red.] by ł cho​r o​bli​wie za​zdro​sny . Chciał, żeby śmy mie​li sie​bie ty l​ko dla sie​bie. Więc za​m iast w Grand Ho​te​lu spa​liśmy w na​m io​c ie gdzieś między Gdy ​nią a Orłowem, gdzie bi​wa​ko​wa​li nie​licz​ni, i gdzie za​m iast koleżeństwa es​tra​do​we​go, noc​ne​go pie​kiełka i fo​to​r e​por​terów, miałam przed ocza​-

mi brzeg kli​f o​wy ”[145] , wspo​m i​na Sipińska. Pie​kiełko, ale pol​skie, dawało o so​bie znać także pod​c zas uro​c zy ​sty ch ban​kietów. Ku​ban​ka śpie​wała w kon​kur​sie pio​senkę z re​per​tu​a ru Wan​dy War​skiej. Akom​pa​niującą or​kiestrą dy ​r y ​go​wał mąż War​skiej, An​drzej Ku​r y ​le​wicz. Nie by ł z tego za​do​wo​lo​ny i tak po​pro​wa​dził or​kiestrę, że Ku​ban​ka popłakała się z bez​sil​ności. „Wie​c zo​r em na ban​kie​c ie fe​sti​wa​lo​wy m w » Mo​no​po​lu« Zby ​szek Cy ​bul​ski ostro za​a ta​ko​wał: » Dziew​c zy ​na je​dzie ty siące ki​lo​m etrów, żeby zaśpie​wać twoją pio​senkę, a ty jej ro​bisz taki nu​m er! Tak nie wol​no, sta​r y « . – Za​sko​c zo​ny Ku​r y ​le​wicz zdąży ł ty l​ko po​wie​dzieć: » Wan​da śpie​wa to zupełnie in​a ​c zej…« – Gdy Zby ​szek zno​wu za​a ta​ko​wał: » Obojętnie ‘sta​r e​nia’, jeżeli sprze​dałeś swoją pio​senkę, wziąłeś pie​niądze, to stra​c iłeś do niej pra​wo. Każdy może ją śpie​wać, jak chce« ”[146] – wspo​m i​na ak​tor Ja​c ek Domański.

12

NO I JAK TU NIE JE​CHAĆ?

W

ładza lu​do​wa hołubiła i do​piesz​c zała ar​ty stów, pi​sa​r zy i na​ukowców – widząc w nich „in​te​li​gencję pra​c ującą miast i wsi” – trze​c i obok ro​bot​ników i chłopów skład​nik społecz​ny so​c ja​li​sty cz​ne​go społeczeństwa. Ta​lon na sa​m ochód, wy ​j azd za​gra​nicz​ny , miesz​ka​nie z przy ​działu… Ale z dru​giej stro​ny , samo zdo​by ​c ie ta​lo​nu (zwy ​kle dzięki uru​c ho​m ie​niu od​po​wied​nich zna​j o​m ości) by ło pierw​szy m kro​kiem do kup​na auta za ciężkie, w sto​sun​ku do ówcze​sny ch za​r obków, pie​niądze. Po​j azd, który w la​tach sześćdzie​siąty ch w Pol​sce na​zy ​wa​no sa​mochodem, to przede wszy st​kim kra​j o​wy wy rób, czy ​li sy ​r en​ka, ewen​tu​a l​nie im​port z za​przy ​jaźnio​ny ch de​m o​ludów, tra​bant lub wart​burg (Ma​r ia Dąbrow​ska na​zwała swo​j e​go wart​burga Elżunią – od św. Elżbie​ty Węgier​skiej miesz​kającej w nie​m iec​kim Wart​bur​gu, co z jed​nej stro​ny świad​c zy oczy ​wiście o jej eru​dy ​c ji, z dru​giej zaś, o pew​nej jed​nak fa​scy ​na​c ji uży tecz​ny m przed​m io​tem, który każdy pi​sarz o jej re​no​m ie, ale miesz​kający na Za​c ho​dzie, mógłby zmie​niać co rok. Pry ​wat​ny wy ​j azd za​gra​nicz​ny ? Owszem, pasz​port można by ło do​stać łatwiej niż w la​tach pięćdzie​siąty ch, ale nadal często uza​leżnia​no jego wy ​da​nie od pod​pi​sa​nia de​kla​r a​c ji współpra​c y z SB, a in​f or​m a​to​r zy z kręgu śro​do​wisk ar​ty sty czny ch i na​uko​wy ch by li szczególnie pożądani. W do​dat​ku ab​sur​dal​ne prze​pi​sy de​wi​zo​we po​zwa​lały na le​gal​ne wy ​wie​zie​nie za gra​nicę za​le​d​wie kil​ku do​larów, równo​war​tość ceny bu​tel​ki coca-coli w skle​pie we Włoszech lub Fran​c ji. Po​zo​sta​wały więc wy ​j azdy służbowe: na fe​sti​wa​le fil​m o​we, mu​zy cz​ne, kon​c er​ty , wy ​sta​wy pla​sty cz​ne, spo​tka​nia au​tor​skie z oka​zji wy ​da​nia książki czy też zjazdów różny ch między ​na​r o​do​wy ch or​ga​ni​za​c ji twórczy ch (Pen Club) bądź czy ​sto pro​pa​gan​do​wy ch. W wy ​j azdach ty ch ce​lo​wał Ja​r osław Iwasz​kie​wi​c zu, łasy na za​szczy ​ty . Co do miesz​kań, to ich dostępność by ła pro​ble​m em nie do roz​wiąza​nia przez cały czas trwa​nia PRL-u. O ile za​r az po woj​nie nie​dobór miesz​kań, zwłasz​c za w War​sza​wie, w ob​li​c zu gi​gan​ty cz​ny ch znisz​c zeń wo​j en​ny ch, by ł czy mś nor​m al​ny m, to w la​tach sześćdzie​siąty ch trud​no wy tłuma​c zy ć go czy mś in​ny m niż nie​udol​nością władz połączoną z pa​r a​noją go​spo​dar​ki pla​no​wej. Jed​ny m z po​m y słów I se​kre​ta​r za KC, to​wa​r zy ​sza Wiesława, na roz​wiąza​nie pro​ble​m u miesz​kaniowego by ło zmniej​sze​nie me​traży miesz​kań w my śl idei, że jeśli miesz​kania będą mniej​sze, to będzie można szy b​c iej zbu​do​wać ich więcej. To no​wa​tor​skie my śle​nie nie spo​wo​do​-

wało co praw​da roz​wiąza​nia pro​blemów miesz​kaniowy ch, ale za to wzbo​ga​c iło polską szkołę ar​chi​tek​to​niczną o ta​kie dzi​wo, jak „ślepa” kuch​nia. Ta​kie miesz​kania, spro​wa​dzo​ne de fac​to do roli miej​sca noc​le​go​we​go po przy jściu z pra​c y , zdo​by ​wa​ne w do​dat​ku po wal​c e z urzędni​ka​m i stojący mi na straży ab​sur​dal​ny ch prze​pisów, nie nada​wały się do pra​c y . A prze​c ież twórcy pra​cują najczęściej w domu. Dla​te​go po​pu​lar​nością cie​szy ły się domy pra​c y twórczej. Znaj​do​wały się w atrak​c y j​ny ch miej​scach (So​pot, Ka​zi​m ierz, Za​ko​pa​ne) lub w pałacach i wiej​skich re​zy ​den​cjach ode​bra​ny ch mocą re​f or​m y rol​nej pra​wo​wi​ty m go​spo​da​r zom. Wśród ty ch ostat​nich szczególnie lu​bia​ne przez twórców by ły Nie​borów, Obo​r y , Jabłonna czy Ra​dzie​j o​wi​c e, nie ty l​ko z ra​c ji położenia nie​da​le​ko War​sza​wy , ale i dla​te​go, że dawały po​smak bla​sku mi​nio​ne​go świa​ta tak da​le​kie​go od PRL-owskie​go scha​m ie​nia. Czas można tam by ło spędzić w miłej at​m os​f e​r ze i z in​te​li​gent​ny m to​wa​r zy ​stwem, z dala od trosk dnia co​dzien​ne​go i miesz​kaniowej cia​sno​ty . Dzięki nim nie​j ed​na perła pol​skiej li​te​r a​tu​r y uj​r zała światło dzien​ne. A przy oka​zji władzy za​wsze by ło łatwiej mieć na oku i ty ch nie​po​kor​ny ch, i ty ch po​kor​ny ch. Nie​borów, py sz​na ba​r o​ko​wa re​zy ​den​c ja książąt Ra​dzi​wiłłów, szczęśli​wie prze​trwał II wojnę świa​tową. Spo​dzie​wając się naj​gor​sze​go w mo​m en​c ie zbliżania się Ar​m ii Czer​wo​nej, ostat​ni właści​c iel dóbr nie​bo​r ow​skich, książę Ja​nusz Ra​dzi​wiłł, po​r o​zu​m iał się z dy ​r ek​to​r em Mu​zeum Na​ro​do​we​go w War​sza​wie, prof. Sta​nisławem Lo​r ent​zem, aby kie​r o​wa​na przez nie​go in​sty ​tu​c ja, gdy ​by Ra​dzi​wiłłom coś się stało, za​opie​ko​wała się pałacem i jego uni​ka​to​wy m wy ​po​sażeniem oraz nie​da​le​kim ogro​dem w Ar​ka​dii. W lu​ty m 1945 roku ro​dzi​na księcia oraz inne ary ​sto​kra​ty cz​ne ro​dzi​ny , które szu​kały schro​nie​nia w Nie​borowie, zo​stały wy ​wie​zio​ne przez NKWD do obo​zu w Kra​sno​gor​sku. Pro​f e​so​r o​wi Lo​r ent​zo​wi udało się uchro​nić zbio​r y przed roz​kra​dze​niem, a pałac przed de​wa​stacją, urządzając w nim od​dział Mu​zeum Na​r o​do​we​go oraz dom pra​c y twórczej prze​zna​c zo​ny dla ar​ty stów i pra​c ow​ników na​uki. W prak​ty ​c e wy glądało to tak, że w re​pre​zen​ta​cy j​ny ch po​m iesz​c ze​niach par​te​r u i pierw​sze​go piętra urządzo​no mu​zeum wnętrz, na​to​m iast w uży t​ko​wy ch po​ko​j ach dru​gie​go piętra, zaj​m o​wa​ny ch do cza​su wy ​wie​zie​nia przez właści​c ieli pałacu, oraz w Pa​wi​lo​nie My śliw​skim za​m iesz​ki​wa​li twórcy . Szczególnie upodo​bała so​bie po​by ​ty w Nie​bo​r o​wie wiel​ka pi​sar​ka Ma​r ia Dąbrow​ska, która pierw​szy raz za​wi​tała tam już w 1945 roku. I cho​c iaż nie poświęciła mu w swej twórczości miej​sca, tak jak choćby Kon​stan​ty Il​de​f ons Gałczy ński w po​e ma​c ie o sły n​nej mar​m u​r o​wej głowie Nio​be stojącej w pałaco​wej sie​ni, to przy ​j eżdżała do daw​ne​go pałacu Ra​dzi​wiłłów często, nie​m al do sa​m ej śmier​c i. Tak Dąbrow​ska pisała o Nie​bo​r o​wie w roku 1955 w Dzien​ni​k ach: „Są tu ta​kie wa​r un​ki do pra​c y , ja​kich w obec​nej rze​c zy ​wi​stości nie znajdę już nig​dzie i nig​dy . (…) Piękne wnętrza pałaco​we, rozkład po​koi gościn​ny ch taki, że pa​nu​j e w nich ide​a l​na, żad​ny m dźwiękiem nie zakłócona ci​sza. Cały czas – dla sie​bie. Możność zaży wa​nia po​wie​trza, ile się chce. Przy ​r o​da taka właśnie, jaka mi naj​bar​dziej od​po​wia​da”[147]. Ten wpis Ma​r ii Dąbrow​skiej nie po​wi​nien jed​nak zmy ​lić co do cha​r ak​te​r u po​by tów w Nie​bo​r o​wie. Pałac nie by ł pu​stel​nią. Goście co praw​da od​da​wa​li się pra​c y twórczej, ale i roz​r y w​kom. Przede wszy st​kim – roz​m o​wom. Pod​c zas wspólny ch obiadów w pałaco​wej ja​dal​ni, ale i spa​c erów w pałaco​wy m par​ku. Zda​r zały się i szczególne oka​zje to​wa​r zy ​skie, jak np. rocz​ni​c a ślubu prof. Lo​r ent​za i jego żony Ire​ny przy ​pa​dająca 26 lu​te​go. W roku 1956 w to​wa​r zy ​skim spo​tka​niu z tej oka​zji uczest​ni​c zy ła m.in. właśnie Ma​r ia Dąbrow​ska. Po obie​dzie goście zo​sta​li za​pro​sze​ni na kawę i tort „do​sko​nały , przy ​wie​zio​ny z domu przez Lo​r ent​za” do pa​lar​ni przy ja​dal​ni. Tam ze​bra​ny ch opo​wiast​ka​m i z przeszłości ra​czy ł prof. Lo​r entz (m.in. o ty m, jak wy ​wo​ził z płonącej po​wstańczej War​sza​wy dzieła sztu​ki – na

wi​dok po​pier​sia Lu​dwi​ka Sol​skie​go dłuta Al​f on​sa Kar​ne​go nie​m iec​ki żan​darm za​py ​tał: „Co to jest?!” – Lo​r entz od​po​wie​dział: „Das ist der Fu​e h​r er!”. Żan​darm za​sa​lu​to​wał i prze​puścił pro​f e​so​ra). Święto​wa​nie trwało dosy ć długo, a na dru​gi dzień sma​koły ka​m i z „pańskie​go” stołu ra​c zy ła się pałaco​wa służba, no​ta​be​ne w większości za​trud​nio​na jesz​c ze w cza​sach Ra​dzi​wiłłów. Na dru​gi dzień oka​zało się bo​wiem, że po​dający do stołu „urżnęli się” z oka​zji ju​bi​le​uszu małżeństwa dy ​r ek​to​r a. Po​dob​nie pałaco​wy stróż. Noc za​po​wia​dała się więc jako wiel​ka nie​wia​do​m a, na szczęście skończy ła się bez pro​blemów[148]. Ale nie ty l​ko służba ko​r zy ​stała z tego ty pu „pańskich” bo​nusów. Ma​r ia Dąbrow​ska wspo​m i​na, jak 31 maja 1956 roku w pałacu Rada Państwa, czy ​li „ko​lek​ty w​na głowa państwa” (ta​kie cuda zda​r zały się ty l​ko w blo​ku wschod​nim) wy dała w pałacu przy jęcie dy ​plo​m a​ty cz​ne. Obsługę kel​nerską, ku​c ha​r za, a na​wet pro​duk​ty spoży w​c ze spro​wa​dzo​no z war​szaw​skie​go Bri​sto​lu. Pałaco​wi goście sko​r zy ​stali z tego wy ​da​r ze​nia o ty le, że za​pro​sze​ni na po​obied​nią kawę do po​ko​j u wy ​bit​ne​go fi​zy ​ka, prof. Le​opol​da In​f el​da, zo​sta​li poczęsto​wa​ni również ko​nia​kiem po​c hodzący m z dy ​plo​m a​ty cz​nego stołu: „Wa​len​ty (…) zwędził go wy ​so​ko po​sta​wio​ny m gościom. I nie ty l​ko, by nam go podać. Moc​no za​c zer​wie​nio​na gęba mówiła ja​sno, że i sam się ura​c zy ł. Ale podał nam ten ko​niak z ogrom​ny m » spi​sko​wy m« wdziękiem”[149]. Sen​sacją to​wa​r zy ską Nie​bo​r o​wa lat sześćdzie​siąty ch, a na​wet szerszą, by ła wi​zy ​ta w pałacu w roku 1961 Eu​ni​c e Shri​ver i Jean Smith, sióstr pre​zy ​den​ta USA Joh​na Ken​ne​dy ’ego. Skąd to za​in​te​r e​so​wa​nie Ame​r y ​ka​nek sta​r y m pałacem w eg​zo​ty cz​nej dla nich Pol​sce? Otóż mężem Ka​r o​li​ny Lee Bo​uvier, sio​stry żony pre​zy ​den​ta USA, sły n​nej Ja​c qu​e li​ne Ken​ne​dy , by ł książę Sta​nisław Al​brecht Ra​dzi​wiłł, wy ​c ho​wa​ny właśnie w Nie​bo​r o​wie. On sam od​wie​dził Nie​borów do​pie​r o w 1975 roku. PRL-owska men​tal​ność spo​wo​do​wała, że służba, mimo że na​uczo​na za​wo​du jesz​c ze w cza​sach ra​dzi​wiłłowskich, wy rażała swo​j e nie​za​do​wo​le​nie z pew​ny ch aspektów to​wa​r zy ​skie​go try ​bu ży cia pro​wa​dzo​ne​go przez gości Nie​bo​r o​wa. Naj​ważniejszą roz​r y wką łączącą większość gości by ła gra w bry dża. I to ta pa​sja bu​dziła nie​za​do​wo​le​nie obsługi, gdy ż długie noc​ne roz​gry ​wa​nie ro​bra ozna​c zało dłuższe od​sy ​pia​nie. I służba dawała temu nie​za​do​wo​le​niu wy ​r az w sposób może nie głośny (daw​na szkoła Ra​dzi​wiłłów się kłania), ale od​c zu​wal​ny w za​c ho​wa​niu. Obo​r y koło Kon​stan​c i​na upodo​ba​li so​bie li​te​r a​c i i fil​m ow​c y . Daw​ny pałac Po​tu​lic​kich nie by ł jed​nak tak luk​su​so​wy m miej​scem jak Nie​borów – nie za​c ho​wało się ory ​gi​nal​ne wy ​po​sażenie, nie mówiąc o ty m, że pałac po pro​stu nie by ł przy ​sto​so​wa​ny do gosz​c ze​nia w jed​ny m cza​sie tak dużej licz​by osób. „Wchodząc gwałtow​nie do wspólnej dla całego piętra to​a ​le​ty , szarpnąłem tak moc​no drzwia​mi, że otwo​r zy łem siedzącą na se​de​sie Mag​da​lenę Sa​m o​zwa​niec”[150] – wspo​m i​na Ja​nusz Głowac​ki. Głowac​ki dzie​li gości by ​wający ch w Obo​r ach na „ary ​sto​krację” i… po​zo​stały ch. Sie​bie za​li​czał do tej dru​giej gru​py , a do ary ​sto​kracji następujący ch by ​walców: An​to​nie​go Słonim​skie​go („ho​no​r o​we​go obo​r o​we​go”, jak na​zy ​wała go Mag​da​le​na Sa​m o​zwa​niec), Julię Har​twig, Ar​tu​r a Między ​r zec​kie​go, Ma​r ia​na i Ka​zi​m ie​r za Bran​dy sów, Ewę Fi​szer i Ju​lia​na Stry j​kow​skie​go. Głowac​ki, za​nim do​stał do​pusz​c zo​ny do wie​c zorków bry dżowy ch z ową elitą, zaj​m o​wał się ostry m pi​c iem al​ko​ho​lu w to​wa​r zy ​stwie Ja​nu​sza Kon​dra​tiu​ka, Krzy sz​to​f a Mętra​ka, Je​r ze​go Górzańskie​go oraz Sta​nisława Gro​c ho​wia​ka. Jed​nak na​wet wśród nich ist​niała wewnętrzna hie​r ar​chia to​wa​r zy ​ska. „Jako de​biu​tant nosiłem za Stasz​kiem wa​lizkę z na​by ​wa​ny ​m i w skle​pie w Je​zior​nie, równiut​ko

ułożony ​m i bu​tel​ka​m i czy ​stej, so​pli​c y , jarzębia​ku”[151] – wspo​m i​na Głowac​ki. Pa​no​wie kon​c en​tro​wa​li się na opróżnia​niu za​war​tości wa​liz​ki, za​m iast na wy ​ko​r zy ​sty ​wa​niu sprzy ​j ający ch wa​runków cza​su i miej​sca do two​r ze​nia li​te​r ac​kich ar​c y ​dzieł. Ży cie to​wa​r zy ​skie w Obo​r ach kon​c en​tro​wało się w dwóch miej​scach: na gan​ku i w sa​lo​ni​ku bry dżowy m. Na gan​ku sia​da​no i plot​ko​wa​no w po​god​ne dni na każdy te​m at. Część to​wa​r zy ​stwa prze​by ​wała na ta​r a​sie. W ja​dal​ni gru​py roz​m a​wiający ch zaj​m o​wały miej​sca „pod ze​ga​r em” lub „pod het​m a​nem” – czas umi​lały plo​tecz​ki i ro​m an​se. W la​tach sześćdzie​siąty ch szczególny ro​dzaj roz​r y w​ki w pałacu za​szcze​piły przy ​j eżdżające tam wdo​wy po pi​sa​r zach. Pa​nie owe lu​bo​wały się w or​ga​ni​zo​wa​niu se​a nsów spi​r y ​ty ​sty cz​ny ch. Na​ta​lia Mo​dze​lew​ska i Ali​c ja Ster​no​wa pew​nej nocy wy woły wały w sa​lo​nie du​c hy Fe​lik​sa Dzierży ńskie​go, Ta​de​usza Borowskie​go i ostat​nie​go właści​c ie​la Obór – hra​bie​go Hen​r y ​ka Po​tu​lic​kie​go. Według re​la​c ji świadków co praw​da du​c hy dawały uczest​nicz​kom zna​ki swo​j ej obec​ności, wy ​ko​r zy ​stując w ty m celu książkę – so​c re​a li​sty cz​ny pro​duk​c y j​niak Mirków ru​szył Włady sława Żesław​skie​go, ale od​po​wia​dały enig​ma​ty cz​nie, ku nie​za​do​wo​le​niu pod​e ks​c y ​to​wa​ny ch pań[152]. Przede wszy st​kim jed​nak główną atrakcją wie​c zorów w Obo​r ach by ł bry dż. Gra​no co praw​da o ni​skie staw​ki, za to w ce​nie by ły in​te​li​gent​ne bon moty , po​wie​dzon​ka i złośli​wost​ki pra​wio​ne wza​j em​nie lub o oso​bach zna​ny ch. Nie​kie​dy zda​r zało się jed​nak, że wy woły wały efekt inny od za​m ie​r zo​ne​go. Ile może waży ć jed​no, na​wet naj​do​wcip​niej​sze słowo, rzu​c o​ne w nie​od​po​wied​nim miej​scu i cza​sie, prze​ko​nała się Mag​da​le​na Sa​m o​zwa​niec. Siedząc w to​wa​r zy ​stwie na gan​ku, za​uważy ła idącą od stro​ny bra​m y Zofię By ​strzy cką – wówczas trzęsącą pol​ski​m i wy ​daw​nic​twa​mi pierwszą żonę Je​r ze​go Pu​tra​m en​ta, który z ko​lei trząsł śro​do​wi​skiem li​te​r atów. Oby ​dwo​j e przy wędro​wa​li do Pol​ski ze wscho​du z I Armią Ber​lin​ga, więc i ma​nie​r y oraz zwy ​c za​j e mie​li na​wet po ty lu la​tach żołnie​r skie. Otóż gdy By ​strzy cka mijała klomb, Sa​m o​zwa​niec po​wie​działa głośno ze swo​im cha​r ak​te​r y ​sty cz​ny m fran​c u​skim „r”: „O! Idzie PO​HUCZ​NI​CA By ​strzy cka!”[153]. Nie wia​do​m o, czy By ​strzy c​ka usły szała, czy też ktoś ży cz​li​wy jej doniósł, w każdy m ra​zie to nie​win​ne po​wie​dzon​ko kosz​to​wało Sa​m o​zwa​niec dwu​let​nią przerwę w dru​ko​wa​niu jej książek. Sa​m o​zwa​niec po​we​to​wała so​bie te ciężkie cza​sy we właściwy dla swe​go dow​ci​pu sposób, mówiąc przy in​nej oka​zji do pi​sa​r za Ta​de​usza Kwiat​kow​skie​go: „Pa​nie Ta​dzio, wi​działam po​hucz​nicę By ​strzy cką w su​kien​c e. Wy glądała jak ko​bie​ta!”[154]. Również dla Ja​nu​sza Głowac​kie​go próba, pod​c zas ofi​c jal​ne​go przed​sta​wia​nia, wejścia w bliższy kon​takt z By ​strzy cką skończy ła się nie naj​le​piej. „Kie​dy po​c hy ​liłem się, żeby ucałować jej dłoń, a ona ge​stem sta​r e​go fron​tow​c a z Ar​m ii Lu​do​wej szarpnęła rękę do dołu, prze​le​c iałem koło niej i roz​biłem się o ścianę”[155] – opo​wia​da pi​sarz. Trze​ba jed​nak pamiętać, że Głowac​ki w Obo​r ach by ł wówczas jesz​c ze nadal w po​zy ​c ji wpro​wa​dza​ne​go w ży cie to​wa​r zy ​skie przez Gro​c ho​wia​ka li​te​r ac​kie​go de​biu​tan​ta. Od pra​c y i al​ko​ho​lu w Obo​r ach nie stro​ni​li i Ja​nusz Przy ​m a​now​ski (pra​c ujący nad Czte​re​ma pan​c er​ny​mi i psem), i Je​r zy An​drze​j ew​ski (tu​taj po​wstała m.in. Mia​zga – po​wieść z to​wa​r zy ​skim klu​c zem). Ire​ne​usz Ire​dy ński i An​drzej Bry cht ro​bi​li to tak dy ​na​m icz​nie, że ich ofiarą padło lu​stro w apar​ta​m en​c ie w pałaco​wej ofi​c y ​nie. Bry cht osten​ta​c y j​nie upodo​bał so​bie urządza​nie po​pisów spraw​ności fi​zy cz​nej, stając na rękach w sa​m y ch kąpielówkach na klom​bie przed pałacem. Kąpielówki by ły również ulu​bio​ny m spor​to​wy m stro​j em Je​r ze​go Sko​li​m ow​skie​go, przy szłego reży se​r a, który będąc w Obo​r ach w roku 1958, upra​wiał jog​ging wokół owe​go klom​bu, ku ucie​sze

Je​r ze​go An​drzejewskiego po​dzi​wiającego zza fi​r an​ki młodzieńcze kształty fil​m ow​c a. An​drzejewski wówczas nie ty l​ko zaj​m o​wał się przy gląda​niem spor​to​wy m wy ​c zy ​nom Sko​li​m ow​skie​go, lecz także pra​c o​wał z An​drzejem Wajdą nad sce​na​r iu​szem fil​m u o współcze​snej młodzieży . Obaj mi​strzo​wie nie by li jed​nak za​do​wo​le​ni z efektów swo​j ej pra​c y , mówiąc ko​lo​kwial​nie – nie czu​li du​c ha nowe​go młode​go po​ko​le​nia po​zba​wio​ne​go oku​pa​c y j​ne​go ba​la​stu. Sko​li​mow​ski tekst prze​c zy ​tał, po​zmie​niał spo​r e frag​m en​ty i tak po​wstał sce​na​r iusz kultowe​go fil​m u Nie​win​ni cza​ro​dzie​je. Miej​sce miało widać do​bry kli​m at dla twórców fil​m o​wy ch, bo właśnie tam nad sce​na​r iu​szem se​r ia​lu Woj​na do​mo​wa – sztan​da​r o​wej pro​duk​c ji TVP lat sześćdzie​siąty ch – pra​c o​wał Je​r zy Gru​za. Fil​m ow​c y mie​li tę cu​downą cechę, że po​tra​f i​li nie ty l​ko pra​c o​wać, ale i się bawić. Tak by ło cho​c iażby w mar​c u w 1960 roku na Ka​latówkach. W Ta​try zje​c ha​li wte​dy z całej Pol​ski mu​zy ​c y jaz​zo​wi, reży se​r zy , ak​to​r zy , li​te​r a​c i, pla​sty ​c y , dzien​ni​ka​r ze. By ł Ro​m an Polański, już uzna​ny reży ser, z żoną Bar​barą Kwiat​kowską znaną z fil​m u Ewa chce spać, i na​c zel​ny „Prze​kro​j u” Ma​rian Eile z re​pre​zen​tacją re​dak​c ji, Ja​niną Ipo​horską i Lu​dwi​kiem Je​r zy m Ker​nem, sce​no​graf Je​rzy Skarży ński i piękność Maja Wa​c ho​wiak (Pożegna​nia), i Te​r e​sa Tu​szy ńska (Do wi​dze​nia, do ju​tra). Ci, którzy umie​li jeździć na nar​tach, zjeżdżali na sto​kach, ci, którzy nie po​tra​f i​li – sza​le​li na san​kach albo wy ​kra​da​ny ch z kuch​ni mied​ni​c ach. Z oka​zji imie​nin Ro​m a​na Polańskie​go odby ło się „py ​j a​m a par​ty ”. Wszy ​scy je​dli śnia​da​nie w piżamach przy sto​le usta​wio​ny m na długość całej sali. A po północy , gdy sala stołówki by ła pu​sta, wszy st​kie sto​li​ki powędro​wały pod ścianę, za to fo​te​le z opar​c ia​m i po przewróce​niu na ple​c y by ły uży wa​ne jako san​ki, które do​brze się śli​zgały po drew​nia​nej, wy ​pa​sto​wa​nej podłodze. An​drzej Dąbrow​ski rzu​c ał w naj​m niej spo​dzie​wa​ny m mo​m en​c ie pe​tar​dy i za​pa​lał świe​c e dy m​ne[156]. Ko​niec pew​nej epo​ki właśnie w Obo​r ach ob​wieściła Mag​da​le​na Sa​m o​zwa​niec. 19 paździer​ni​ka 1970 roku zmarł wiel​ki ak​tor Ja​c ek Wosz​c ze​r o​wicz. Do pałacu w Obo​r ach przy ​wiózł tę tra​giczną wia​do​m ość Gu​staw Ho​lo​ubek. Wszedł do sali, w której zgro​m a​dziło się to​wa​r zy ​stwo przy , a jakże, bry dżu, i oznaj​m ił: „– Umarł Ja​c ek Wosz​c ze​r o​wicz. Za​padła długo​tr​wała ci​sza. Wresz​c ie przemówiła, wy ​m a​wiając w sposób cha​r ak​te​r y ​sty cz​ny » r« , Mag​da​le​na Sa​m o​zwa​niec: – Eh, qu​e vo​us vo​ulez? La mort. C’est la vie!”[157].

13

JE​STEŚMY NA WCZA​SACH W TYCH GÓRAL​SKICH LA​SACH

W

aka​c je, urlo​py , wy ​j az​dy … Czas wa​ka​c y j​ny sprzy ​j ał za​dzierz​gnięciu no​wy ch zna​j o​mości i przy ​j aźni bądź od​no​wie​niu sta​r y ch. Tak samo z wa​ka​c y j​ny mi miłościa​m i. Ważne by ło, w ja​kim miej​scu do tego do​c ho​dziło i z kim się waka​c je spędzało. Po 1956 roku nastąpiła za​sad​ni​c za zmia​na – władza zaczęła wy ​pusz​c zać oby ​wa​te​li na za​gra​nicz​ne wy ​ciecz​ki na Zachód. „Nie by ło to na​wet tak dro​gie przed​sięwzięcie, ale trze​ba to by ło załatwić. Stało się dwie noce w ko​lej​c e do Or​bi​su w Ho​te​lu Eu​r o​pej​skim. By ły li​sty społecz​ne – jak po pralkę”[158] – wspo​m i​na An​drzej Łapic​ki, który dzięki od​sta​niu dwóch nocy wy ​j e​c hał z żoną na wy ​c ieczkę au​to​ka​r ową do Ju​gosławii i Włoch. Jed​nak główny m kie​r un​kiem za​gra​nicz​no-wa​ka​c y j​ny ch wojaży by ła Bułga​r ia. Ma​r y ​la Ro​do​wicz, jesz​c ze jako stu​dent​ka war​szaw​skiej AWF, tra​f iła tam w ra​m ach obo​zu stu​denc​kie​go dla udzie​lającej się ar​ty ​sty cz​nie młodzieży . Wy ​star​c zy ło wy ​trzy ​m ać wie​lo​go​dzinną jazdę pociągiem przez Lwów i Bu​ka​r eszt oraz na miej​scu za​kwa​te​r o​wa​nie w wie​lo​oso​bo​wy ch woj​sko​wy ch na​m io​tach, aby cie​szy ć się uro​ka​m i Mo​r za Czar​ne​go i słońcem. Pol​scy opie​ku​no​wie zo​sta​wia​li bo​wiem swo​im stu​den​tom wie​le swo​bo​dy : spa​nie do południa, noc​ne wy ​c iecz​ki do nie​od​ległego, piękne​go Ne​se​by ​r u… Miesz​kający po sąsiedz​ku Niem​c y z NRD mo​gli ty l​ko po​m a​r zy ć o ta​kiej wol​ności. Oni za​c zy ​na​li dzień o piątej rano od gim​na​sty ​ki, a następnie wszy st​kie zajęcia wy ​ko​ny ​wa​li na ko​m endę. Z ko​lei Bułgar​ki łopa​ta​m i i świ​dra​m i kopały w zie​m i ni​ko​m u nie​po​trzeb​ne rowy . Trud​no by ło w ta​kich wa​r un​kach nawiązać ja​kie​kol​wiek kon​tak​ty to​wa​r zy ​skie[159]. Wa​ka​c y j​ne kon​tak​ty to​wa​r zy ​skie kwitły za to nad lo​do​wa​ty m Bałty ​kiem. Mod​ne stało się jeżdżenie do Chałup na Półwy ​spie Hel​skim, które pod ko​niec lat sześćdzie​siąty ch stały się wręcz pol​skim Sa​int Tro​pez – let​nim cen​trum to​wa​r zy ​sko-ar​ty ​sty cz​no-in​te​lek​tu​a l​ny m, gdzie trze​ba by ło się po​ka​zać. A wszy st​ko zaczęło się nie​win​nie w roku 1960. Wiel​ka gwiaz​da te​a tru i fil​m u, Alek​san​dra Śląska, która spędzała tam wa​ka​c je z mężem Ja​nu​szem War​m ińskim, reży se​r em i wielolet​nim dy ​r ek​to​r em war​szaw​skie​go Te​a tru Ate​neum, i z sy ​nem, namówiła Zofię i An​drze​j a Łapic​kich do let​nie​go przy ​j az​du do Chałup. Za​c hwa​lała, że to miej​sco​wość miła, że ni​ko​go tam

nie ma. Ide​a l​ne miej​sce na wy ​po​c zy ​nek bez ob​strzału wzro​kiem cie​kaw​skich plażowiczów. „I rze​c zy ​wiście ni​ko​go nie by ło. Ty l​ko dróżka przez las i ry ​bac​kie chałupy . Przy ​j e​c ha​liśmy do Chałup, na​opo​wia​da​liśmy in​ny m i za​r az wszy ​scy zaczęli się tam zjeżdżać”[160] – wspo​m i​na An​drzej Łapic​ki. Po​by t by ł na ty le uda​ny , że ak​tor namówił w następny ch la​tach na przy ​j azd do Chałup ko​lej​ny ch zna​ny ch: Kon​wic​c y , Mor​gen​ster​no​wie, Dy ​ga​to​wie, Trza​skow​scy , Ku​r y ​le​wi​c zo​wie – to by li sta​li by ​wal​c y nad​bałty c​kiej miej​sco​wości. Przy ​j eżdżał także wiel​ki reży ser Ka​zi​m ierz Dej​mek, do​sko​na​li pla​sty ​c y : Jan Le​ni​c a i Hen​r y k To​m a​szew​ski. Już sam do​j azd do tej miej​sco​wości by ł wy ​zwa​niem. Pociąg re​la​c ji War​sza​wa–Hel nie za​trzy ​m y ​wał się na tej sta​c ji. Do odstępstwa w rozkładzie jaz​dy kon​duk​to​r a mogło skłonić dy s​kret​nie wręczo​ne 50 zł… i let​ni​c y po​zo​sta​wa​li dwa mie​siące nad Bałty ​kiem. Co cie​ka​we, naj​większy m tu​zom scen i ekra​nu nie prze​szka​dzały spar​tańskie wa​r un​ki, w który ch przy szło im w Chałupach miesz​kać. Dom, w który m za​trzy ​m y ​wa​li się m.in. Łapic​c y , nie miał nie ty l​ko łazien​ki czy to​a ​le​ty , ale na​wet bieżącej wody . Funkcję ubi​ka​c ji pełniła drew​nia​na sławoj​ka w ogro​dzie, z kla​sy czną ozdobą w ta​kich przy ​by t​kach, czy ​li wy cięty mi w drzwiach ser​dusz​ka​m i. Ko​r zy ​sta​nie z niej by ło dosy ć krępujące, po​nie​waż znaj​do​wały się w niej dwa sąsia​dujące „sta​no​wi​ska”, a w do​dat​ku nie​da​le​ko kręciły się córki Ta​de​usza Kon​wic​kie​go, głośno oznaj​m iając, kto aku​r at ko​r zy ​sta z to​a ​le​ty . „Na​zy ​wa​liśmy ją » Edwar​dem« . Nie pamiętam dla​c ze​go. Może od Dzie​wońskie​go? To je​dy ​ny Edward, ja​kie​go znam… A może ktoś w dzie​c iństwie tak na​zy ​wał ubi​kację…”[161] – dy ​wa​gu​j e An​drzej Łapic​ki. Nie by ło mowy o ja​da​niu w re​stau​r a​c ji – let​ni​c y ja​da​li obia​dy przy ​go​to​wy ​wa​ne przez go​spo​da​r zy , głównie ry by . „Od śle​dzi i do​r od​ny ch fląder po słod​ko​wod​ne łowio​ne w za​to​c e oko​nie i szczu​pa​ki. Węgo​r ze po​da​wa​no rza​dziej, wędzo​ne albo w ga​la​r e​c ie”[162] – opo​wia​da o wa​ka​c y j​ny m menu Elżbie​ta Szcze​pańska-Lan​ge. Obiad dzie​lił dzień to​wa​r zy ​sko na dwie części. Wcześniej od​by ​wało się zbio​r o​we plażowa​nie. Zo​f ia Chrząszczew​ska-Łapic​ka roz​sta​wiała gi​gan​ty cz​ny pa​r a​wan, za który m to​wa​r zy ​stwo chro​niło się przed sma​gający mi nad​bałty c​kie wy ​brzeże wia​tra​m i. Mogło się tam zmieścić do 30 osób! Opa​la​no się i roz​m a​wia​no, po​pi​j ając wodę mi​ne​r alną „Kry ​ni​c zankę”, zdo​by tą w naj​bliższy m większy m mieście, czy ​li w Puc​ku. „Mor​gen​stern brał udział w kon​wer​sa​c jach, pre​zen​tując rzadką umiejętność długo​tr​wałego leżenia na ple​c ach, z unie​sioną głową bez pod​pie​r a​nia się na łokciach”[163] – wspo​m i​na Elżbie​ta Szcze​pańska-Lan​ge. Wiatr nie zachęcał większości plażowiczów do spa​c e​r o​wa​nia, ale znaj​do​wa​li się odważni, który m zim​no nie by ło strasz​ne. An​drzej Łapic​ki i Ta​de​usz Kon​wic​ki ru​sza​li w stronę Kuźnicy , od​m ie​r zając od​ległość i zmie​niając sposób po​r u​sza​nia się według wy ​bie​gający ch w mo​r ze słupków umac​niający ch brzeg: spa​c er-bieg-spa​c er-bieg… W szczególny ch oko​licz​nościach Łapic​ki zmie​niał jed​nak przy ​zwy ​c za​j e​nie. La​tem 1963 roku do Chałup pro​sto z pla​nu fil​m u Żona dla Au​stra​lij​c zy​k a zje​c ha​li grający główne role Elżbie​ta Czy żew​ska i Wiesław Gołas oraz ówcze​sny part​ner Czy żew​skiej Je​r zy Sko​li​m ow​ski. „Na plaży zo​ba​c zy łam, że oj​c iec do​szedł aż na sam ko​niec fa​lo​c hro​nu. Sko​c zy ł do wody , choć wcześniej tego nie robił, a woda by ła lo​do​wa​ta. Krzy ​c ze​liśmy » Jak woda?« , oj​c iec uda​wał, że świet​nie:

» Zupa!« , a Elka na to: » Chy ​ba chłod​nik« . Wy ​c zułam, że oj​c iec się po​pi​su​j e przed Elką”[164]– tak wa​ka​c y j​ne flir​to​wa​nie za​pa​m iętała córka An​drze​j a Łapic​kie​go, Zu​zan​na Łapic​ka-Ol​bry ch​ska. Po obie​dzie część to​wa​r zy ​stwa wra​c ała na plażę, resz​ta wy ​bie​r ała inny sposób spędza​nia cza​su, pa​nie z dziećmi szły na spa​c er do cu​kier​ni w Kuźnicy , Ta​de​usz Kon​wic​ki za​sia​dał do pi​sa​nia, a An​drzej Łapic​ki wy ​bie​r ał spa​c er po le​sie bądź zo​sta​wał w ogródku przy domu. Po​nie​waż jego kwa​te​r a znaj​do​wała się w środ​ku miej​sco​wości, ogródek po południu sta​wał się cen​trum to​wa​r zy ​skim. Stały m ele​m en​tem by ł ry ​tuał ro​dzi​m ej wer​sji „mar​ti​ni time”. O piątej po południu pa​nie plot​ko​wały przy ka​wie i cia​stecz​kach w ogródku, a An​drzej Łapic​ki wołał do Kon​wic​kiego przez okno: „Seta time!”. Kon​wic​ki wcho​dził na piętro, a tam już Łapic​ki wy ciągał z wia​der​ka chłodzącą się w zim​nej wo​dzie bu​telkę ‒ ćwiartkę wódki. Większe ilość al​ko​ho​lu spoży wa​no po dru​giej stro​nie torów ko​le​j o​wy ch prze​bie​gający ch przez Chałupy . W ukry ​tej w le​sie leśniczówce spędza​li czas na spoży wa​niu wiel​kich ilości wódki zna​ni ak​to​r zy : Mie​c zy sław Vo​igt, Hen​r y k Bąk, Mie​c zy sław Mi​lec​ki i Wi​told Ska​r uch. „Ale po​nie​waż by li pod la​sem, mie​li świeże po​wie​trze, więc jakoś im spe​c jal​nie nie szko​dziło”[165]– za​uważa An​drzej Łapic​ki. A w desz​c zo​we dni cen​trum ży cia to​wa​r zy ​skie​go prze​no​siło się z ogródka do Cafe Za​to​ka, czy ​li bud​ki z ciast​ka​m i, le​m o​niadą i kawą. Stamtąd ob​ser​wo​wa​no, czy j sa​m ochód właśnie za​j e​c hał do Chałup… „Tak cu​dow​nie jak w la​tach sześćdzie​siąty ch w Chałupach w cza​sach małej sta​bi​li​za​c ji, to już nig​dy nie będzie”[166] – kon​klu​du​j e An​drzej Łapic​ki. Chałupy by ły wy jątko​wy m, ale nie je​dy ​ny m miej​scem nad Bałty ​kiem, w który m w la​tach sześćdzie​siąty ch wa​ka​c je spędzała ar​ty ​sty cz​na so​c je​ta. Przy ​c iągała ma​low​ni​c zo położona nie​m al na sa​m y m krańcu północ​nej Pol​ski Jastrzębia Góra. Tam w roku 1966 wa​ka​c je spędzał Je​r e​m i Przy ​bo​r a w to​wa​r zy ​stwie, jak to dy s​kret​nie określa, „pew​nej piękno​okiej pani re​dak​tor”. Poza nimi w Jastrzębiej Górze wy ​po​c zy ​wał stojący u pro​gu ka​r ie​r y Zbi​gniew Za​pa​sie​wicz, który woził wart​bur​giem Przy ​borę na pustą plażę w Dębkach. Wędrując stamtąd wzdłuż brze​gu w kie​r un​ku Kar​wii, czuły na dam​skie wdzięki pan B z ka​ba​r e​tu Star​szy ch Panów po​dzi​wiał kształty opa​lającej się ak​tor​ki Mar​ty Lipińskiej czy uni​kającej słońca, ale nie wy ​sta​wia​nia posągo​we​go ciała na wi​dok pu​blicz​ny , Ka​li​ny Jędru​sik. W Jastrzębiej Górze wa​ka​c je spędzał także wy ​bit​ny reży ser Ma​ciej Prus. Jak wspo​m i​na Przy ​bo​r a, Prus miał słabość do bra​nia udziału w moc​no za​kra​pia​ny ch li​ba​c jach, a na dru​gi dzień wy głaszał nie​zmien​nie for​m ułkę: „Naj​m oc​niej prze​pra​szam, ale wczo​raj stra​c iłem zmy sły …”[167]. Śro​do​wi​sko związane z war​szaw​skim STS, czy ​li Stu​denc​kim Te​a trem Sa​ty ​r y ków, wy ​brało na spędza​nie wa​ka​c ji bliższe miej​sce niż wy ​brzeże Bałty ku. Za​uro​c zy ły ich Ma​zu​r y , a kon​kret​nie wieś Krzy że nie​da​le​ko Ru​c ia​ne​go-Nidy i zna​nej dzięki Gałczy ńskie​m u leśniczówki Pra​nie nad Je​zio​r em Nidz​kim. Oko​li​c a porażała pięknem przy ​r o​dy , ale też asce​ty ​zmem ży cia. Kry ​sty ​na Sien​kie​wicz, ak​tor​ka związana z STS-em, mówi wręcz o pew​ny m fe​no​m e​nie za​ob​ser​wo​wa​ny m właśnie w Krzy żach: „Zjeżdżaliśmy na od​po​c zy ​nek cały m te​a trem STS. To by ło wprost nie​sa​m o​wi​te zja​wi​sko, często ko​m en​to​wa​ne przez zna​j o​m y ch i nas sa​m y ch: okrągły rok pra​c o​wa​liśmy ra​zem w te​a trze i jesz​c ze nie dość nam by ło swo​j e​go to​wa​r zy ​stwa!”[168] – opo​wia​da ak​tor​ka. Nie każdemu przy ​pa​dało to jed​nak do gu​stu. Ja​r osław Iwasz​kie​wicz w sierp​niu 1962 roku za​no​to​wał w Dzien​ni​k ach: „week​e nd w Krzy żach, nad je​zio​r em, w głębi po​nu​r y ch północ​ny ch lasów

(to nie dla mnie)”[169]. Wa​r un​ki by ​to​we w ma​zur​skich do​m ach by ły po​dob​ne jak w Chałupach – lam​py naf​to​we za​miast żarówek, brak bieżącej wody , mi​ski do my ​c ia i… dwa mie​siące wa​ka​c ji nad je​zio​r em. Na miej​scu by ł co praw​da sklep, ale można go by ło trak​to​wać ra​c zej jako miej​sce za​du​m y nad so​cja​li​sty czną go​spo​darką niż świąty nię han​dlu: zdzi​wie​nie klientów bu​dziła biała ze sta​r ości cze​ko​la​da i py sz​ne ka​pa​r y oraz zwy ​c za​j e: po chleb stały dwie ko​lej​ki, bab​ska i męska. Męska by ła krótsza i obsługi​wa​na jako pierw​sza. Bez ko​lej​ki chleb mógł ku​po​wać ty l​ko Hen​r y k Kol​lat, ko​r e​spon​dent pol​skich mediów w RFN – jak utrzy ​m y ​wa​li STS-owcy , dzięki za​c hod​nio​nie​m iec​kiej re​j e​stra​c ji sa​m o​c ho​du. Do Krzy ży przy ​j eżdżało się świętować w gro​nie przy ​j a​c iół suk​c e​sy , ale i od​r e​a go​wać porażki. W sierp​niu 1964 roku zja​wiła się tam pro​sto z So​po​tu Elżbie​ta Czy żew​ska, która z Lu​c ja​nem Ky ​dry ńskim pro​wa​dziła kon​f e​r an​sjerkę. „Ale dałam dupy , co?”[170] – po​wie​działa na przy ​wi​ta​nie, świa​do​m a swo​j ej es​tra​do​wej wto​py . Gdy do​pi​sy ​wała po​go​da, ży cie to​wa​r zy ​skie kon​c en​tro​wało się na plaży będącej jed​no​c ześnie przy ​sta​nią. Tam cu​m o​wała mo​torówka „Mi​ster Pa​ga​ni​ni” należąca do Agniesz​ki Osiec​kiej. Po​e t​ka kupiła ją za na​grodę zdo​by tą na fe​sti​wa​lu w Opo​lu w 1963 roku. Szczególny i za​ska​kujący , zwłasz​c za dla pro​wadzący ch łódź, wa​lor po​le​gał na ty m, że kie​dy skręcało się kie​r ow​nicą w pra​wo – pły nęła w lewo i od​wrot​nie. Tę przy ​padłość mo​torówki zli​kwi​do​wał do​pie​r o reży ser i STSowski me​c ha​nik i elek​try k Woj​c iech So​larz, który po prze​j ażdżce tak dziw​nie kie​r o​waną łodzią oba​wiał się, że ktoś nieświa​dom tej przy ​padłości może się na​wet zabić. Mo​torówkę zre​pe​r o​wał, ale wy wołał ty m ogrom​ne nie​za​do​wo​le​nie właści​c iel​ki, która cały urok tej mo​torówki wi​działa w jej nie​prze​wi​dy ​wal​ności. Kie​dy padało albo na​sta​wał wieczór, ży cie to​wa​r zy ​skie to​c zy ło się na przy ​do​m o​wy ch gan​kach. Tam roz​m a​wia​no, ro​m an​so​wa​no, a na​der często gra​no w ma​kao. Co do atrak​c ji ku​li​nar​ny ch, to Je​r zy Mar​ku​szew​ski spe​c ja​li​zo​wał się w go​to​wa​niu zupy ce​bu​lo​wej, a Olga Lipińska smaży ła grzy ​by zbie​r a​ne przez STS-owców. Z cza​sem gro​no wa​ka​c y j​ny ch by ​walców Krzy ży powiększało się o oso​by spo​za STS-u. Na wy ​po​c zy ​nek przy ​j eżdżali zna​ni mu​zy ​c y (Je​r zy Sem​kow, Ma​c iej Małecki), pla​sty ​c y (Alek​san​der Kobz​dej, Fran​c i​szek Sta​r o​wiey ​ski), dzien​ni​karz Da​niel Pas​sent (acz​kol​wiek miesz​kał w in​nej miej​sco​wości), ak​tor​ka Elżbie​ta Kępińska, pio​sen​kar​ka Kry ​sty ​na Ko​nar​ska, ak​to​r zy Igna​c y Go​go​lew​ski i Włady sław Ko​wal​ski (wówczas w związku właśnie z Kępińską, później drugą żoną Mie​c zy sława F. Ra​kow​skie​go, re​dak​to​r a na​c zel​ne​go „Po​li​ty ​ki”). By wał i sam Ra​kow​ski, ale on wolał trzy ​m ać się z dala od to​wa​r zy ​stwa i sa​m ot​nie żeglo​wał omegą po je​zio​r ze. Sa​m ot​ność wy ​bie​r ał również pi​sarz Je​r zy Pu​tra​m ent, trzęsący polską li​te​r a​turą w cza​sach PRL-u. Wpa​dał do Krzy ży , przy ​nosząc STS-owcom złowio​ne ry by . Tak wa​ka​c je spędzały eli​ty ar​ty ​sty cz​ne i in​te​lek​tu​a l​ne PRL-u. Władze po​li​ty cz​ne – w za​mknięty ch rządowo-par​ty j​ny ch ośrod​kach: w Arłamo​wie w Biesz​c za​dach lub w Łańsku na Ma​zu​rach. Ale tam na​wet pod​c zas wy ​po​c zy n​ku obo​wiązy wał po​dział ‒ w zależności od stop​nia zaj​m o​wa​ne​go w par​ty j​no-rządo​wej hie​r ar​c hii otrzy ​m y ​wa​no do za​m iesz​ka​nia mniej lub bar​dziej kom​for​to​wy do​m ek…

14

TU​POT BIAŁYCH MEW O STAT​KU POKŁAD…

P

ola​c y by li spra​gnie​ni kon​taktów ze świa​tem. Nie ty l​ko z przy słowiową polską gościn​nością przy j​m o​wa​li ob​c o​kra​j owców i ty ch zna​ny ch z pierw​szy ch stron ga​zet, i ty ch zwy kły ch, który ch przy ​wiodła nad Wisłę cie​ka​wość ob​c e​go świa​ta aż zza żela​znej kur​ty ​ny . W cza​sach PRL-u sy ​no​ni​m em luk​su​su by ły np. wcza​sy z Bułga​r ii (w la​tach sie​dem​dzie​siąty ch to się zmie​niło – Bułga​r ia by ła co​r az bar​dziej dostępna, a luk​su​so​wa by ła de​wi​zo​wa Ju​gosławia). „Ba​to​r y ” pły wał opro​m ie​nio​ny przed​wo​j enną sławą luk​su​so​we​go trans​a tlan​ty ​ku, wy ​po​sażone​go od A do Z w przed​m io​ty za​pro​j ek​to​wa​ne przez naj​lep​szy ch pol​skich ar​ty stów. By ł również sły nny dzięki wo​j en​nej le​gen​dzie, gdy pły wał w kon​wo​j ach i podróżowały na nim dzie​c i ewa​ku​owa​ne z Wiel​kiej Bry ​ta​nii do Au​stra​lii. Zy ​skał so​bie wte​dy mia​no „Luc​ky ship”, czy ​li „Szczęśli​we​go stat​ku”. Po woj​nie, gdy już wrócił na trasę atlan​ty cką, a w se​zo​nie zi​m o​wy m pły wał m.in. na Ka​r a​iby , to nadal dla ty ch, który m udało się wy ​r u​szy ć nim w drogę, by ł miej​scem wy jątko​wy m. Podróż trasą transatlan​ty cką trwała około dwóch ty ​go​dni. W ty m cza​sie na stat​ku kwitło ży cie to​wa​r zy ​skie: zawiązy ​wa​no nowe zna​j o​m ości i związki, wzmac​nia​no już ist​niejące. Za dnia pasażerom ofe​r o​wa​no przede wszy st​kim re​laks dla du​c ha i ciała: kąpie​le w ba​se​nie pokłado​wy m, leżako​wa​nie lub grę w siatkówkę czy ko​m etkę na pokładzie słonecz​ny m, o ile aku​r at po​go​da sprzy ​jała. Dla du​c ha by ły lek​tu​r a książek i cza​so​pism z bi​blio​te​ki i roz​m o​wy na pokładzie. W cza​sie, gdy ro​dzi​c e od​da​wa​li się roz​r y w​kom, dzie​c i pasażerów pro​wa​dziły własne ży cie to​wa​r zy ​skie w ba​wial​ni pod opieką znającej kil​ka języ ków tzw. mat​ki okręto​wej. A gdy mi​lu​sińscy szli spać, ży cie to​wa​r zy ​skie na​bie​r ało ru​m ieńców. Po ko​la​c ji (no​ta​be​ne kuch​nia „Ba​to​r e​go” sły nęła w świe​c ie z wy ​kwint​ności i jakości, a szef kuch​ni po​tra​f ił wy ​c za​r o​wać każde da​nie – pod​c zas pew​ne​go rej​su na​wet zupę z jaskółczy ch gniazd na ży cze​nie pasażerki, cho​c iaż de fac​to by ł to pol​ski żurek), za​c zy ​nały się atrak​c y j​niej​sze od gry w ping-pon​ga prze​j a​wy ży cia to​wa​r zy ​skiego. Zapełniały się bary , or​kie​stra grała do tańca, pa​lo​no cy ​ga​r a i do​bre pa​pie​r o​sy , sączo​no eg​zo​ty cz​ne drin​ki. Szczególnie je​den, Ba​to​r y -Spe​c ial na ba​zie wódki wy ​bo​r o​wej, cie​szy ł się po​pu​lar​nością. Drin​ki roz​luźniały at​m os​f erę, po​m a​gały za​c ho​wać dobrą kon​dy cję szczególnie pod​c zas sztormów. Wiesław Gołas, który nie raz pły nął „Ba​to​r y m” i uwiel​biał jego „cu​dow​ne skrzy ​pie​nie”, przy który m do​sko​na​le za​sy ​piał, wspo​m i​na, że spa​c e​r y po pokładzie spra​wiały mu ogromną

przy ​j em​ność. „Pu​sto wszędzie, na pokładzie ży we​go du​c ha, na​wet kel​nerów nie ma. Sto​li​ki umo​c o​wa​ne na łańcu​c hach koły szą się, ta​le​r ze dzwo​nią, sztućce, brzęcząc, prze​ta​c zają się po stołach. Ty l​ko brzęk na​c zy ń i stu​ka​nie sto​lików by ło sły chać. Co dwa schod​ki stał przy ​go​to​wa​ny ku​be​c zek. I wi​dok ty ch ku​beczków, nie​ste​ty , pro​wo​ko​wał”[171] – wspo​m i​na Gołas. Wiesław Gołas by ł częsty m gościem „Ba​to​r e​go” nie ty l​ko półpry ​wat​nie (pły wał nim często na wy stępy dla Po​lo​nii w Ka​na​dzie i USA), lecz także służbowo. W roku 1963 na podkładzie stat​ku, pod​c zas rej​su do Hel​si​nek i ówcześnie Le​nin​gra​du, Sta​nisław Ba​r e​j a kręcił ko​m e​dię Żona dla Au​stra​lij​c zy​k a. Główne roli gra​li Wiesław Gołas właśnie i Elżbie​ta Czy żew​ska, a w fil​m ie i na stat​ku to​wa​r zy ​szy ł im zespół Pieśni i Tańca Ma​zow​sze. Piękne dziewczęta z Ma​zow​sza pod​niosły więc es​te​ty cz​ny po​ziom atrak​c ji pod​c zas tego rej​su. To nie je​dy ​ny film kręcony na pokładzie tego trans​a tlan​ty ​ku. Wcześniej, w 1961 roku, An​drzej Munk nakręcił sły nny dra​m at Pasażerka z Alek​sandrą Śląską i Anną Cie​pie​lewską. Ak​to​r zy często podróżowa​li „Ba​to​r y m”, zwy ​kle pły nęli nim na to​urnée. Przy oka​zji szlifowa​li pro​gram, wy stępując przed pu​blicz​nością na stat​ku, jak arty ści po​pu​lar​ne​go ka​ba​r e​tu Wa​ga​bun​da: Li​dia Wy ​soc​ka, Ma​r ia Ko​terb​ska, Edward Dzie​woński i Wiesław Mich​ni​kow​ski. Dzie​woński pły wał „Ba​to​r y m” wie​lo​krot​nie, również z założony m przez nie​go ka​ba​re​tem Du​dek. Pod​c zas jed​ne​go z rejsów po​sta​no​wił zmie​r zy ć się na rękę z ka​pi​ta​nem stat​ku. Ka​pi​tan by ł nie​c o pod​c hmie​lo​ny , ale i tak po​ko​nał „Dud​ka”. Pły nący stat​kiem Wiesław Gołas również chciał się zmie​r zy ć z ka​pi​ta​nem na rękę, ale wy ​ko​r zy ​stując jego stan, po​sta​no​wił lek​ko pomóc prze​zna​c ze​niu i w ostat​niej chwi​li zmie​nił kąt usta​wie​nia ręki – i wy ​grał![172] Nie za​wsze podróż prze​bie​gała bez​tro​sko. Jesz​c ze w 1953 roku z ze​społem Pod​wie​c zor​ku przy mi​kro​f o​nie do USA popły nęła Han​ka Bie​lic​ka – ale by ł to rejs ty l​ko w jedną stronę. Ak​tor​ka do​stała tak sil​nej cho​r o​by mor​skiej, że nie zde​c y ​do​wała się na powrót do kra​j u stat​kiem – wy ​brała sa​m o​lot[173]. Spo​koj​nie, ale ty l​ko do cza​su, prze​bie​gał rejs, w który wy ​bra​li się w roku 1960 Ka​li​na Jędru​sik i Sta​nisław Dy ​gat z córką Magdą z jego pierw​sze​go małżeństwa. Jędru​sik i Dy ​gatówna pły nęły do ro​dzi​ny w Lon​dy ​nie, Dy ​gat do USA – otrzy ​m ał bo​wiem sty ​pen​dium For​da. Dy ​gatowie ko​r zy ​sta​li z atrak​c ji, ta​kich jak pokłado​we kino (aku​r at pusz​c za​no fil​m y z Do​r is Day i Gary Gran​tem), za​ku​py w de​wi​zo​wy ch skle​pach czy spędza​nie wie​c zorów przy sącze​niu al​ko​ho​lu i słucha​niu mu​zy ​ki w ba​r ze Lido albo na dan​c in​gu. Pierw​szy m por​tem, do którego za​winął „Ba​to​r y ”, by ła Ko​pen​ha​ga. I tam doszło do wy ​da​r ze​nia, które nadało dal​sze​m u ży ciu to​wa​r zy ​skie​m u w ty m rej​sie wy ​miar ma​ka​bre​ski. Jak wspo​m i​na Mag​da Dy ​gat, je​den z pasażerów do​stał zawału ser​c a. Sta​tek, który by ł już w mo​r zu, zawrócił do Ko​pen​ha​gi, ale pa​c jen​ta nie udało się ura​to​wać. Jed​nak jego zwłoki podróżowały do miej​sca prze​zna​c ze​nia w chłodni, ku prze​r ażeniu Mag​dy Dy ​gat[174]. Pasażero​wie mo​gli szu​kać roz​r y w​ki na stat​ku na własną rękę albo sko​r zy ​stać z po​m y słów pod​su​wa​ny ch przez ofi​c e​r a roz​r y w​ko​we​go. Na „Ba​to​r y m” w la​tach sześćdzie​siąty ch tę funkcję pełnili Edward Iber​ty ński i Ery k Kulm. Do ich obo​wiązków należało za​pew​nie​nie podróżujący m do​brej za​ba​wy . Przede wszy st​kim więc ofi​c er roz​r y w​ko​wy mu​siał pamiętać o uro​dzi​nach przy ​pa​dający ch w cza​sie rej​su. Ju​bi​lat otrzy ​m y ​wał kwia​ty i ży cze​nia, a or​kie​stra od​gry ​wała grom​kie „Sto lat!”. Ofi​c er or​ga​ni​zo​wał także bale prze​bie​r ańców albo za​ba​wy z oka​zji świąt na​r o​do​wy ch państw, który ch oby ​wa​te​le podróżowa​li, czy szczególnie lu​bia​ny ch przez płeć brzy dką wy ​borów „Miss Ba​to​r e​go”. Ży cie to​wa​r zy ​skie na trans​a tlan​ty ​ku upły wało więc na de​lek​to​wa​niu się al​ko​ho​la​m i i dziełami do​sko​nałej kuch​ni, tańcach, flir​tach oraz grach i za​ba​wach. Zwłasz​c za gdy z po​-

wo​du złej po​go​dy od​pa​dały atrak​c je na otwar​ty ch pokładach. Po​pu​lar​nością cie​szy ły się ta​kie gry i za​ba​wy , jak wy ścigi w roz​c i​na​niu noży cz​ka​m i wzdłuż rol​ki pa​pie​r u to​a ​le​to​we​go, wy ścigi kon​ne na pla​sti​ko​wy m to​r ze wy ści​go​wy m czy na​der po​pu​lar​na gra w bin​go. Staw​ki, jak na wa​run​ki PRL-u, by ły wy ​so​kie: „Na stat​ku prze​grałem w » Bin​go« (b. do​bra gra ha​zar​do​wa) dwa do​la​r y i w tej chwi​li nie mam już nic, ale ju​tro do​sta​j e​m y za​liczkę”[175] – in​f or​m o​wał w liście ro​dziców pia​ni​sta Wacław Ki​sie​lew​ski. Ofi​c e​r o​wie roz​r y w​ko​wi mu​sie​li od​zna​c zać się szczególny ​m i umiejętnościa​m i, szczególnie po​trzeb​ny ​m i w kon​tak​tach z płcią piękną. Jak ujął to Ery k Kul​m a: „pić, ale by ć trzeźwy m, uwo​dzić, ale nie uwieść”[176]. Clou ży cia to​wa​r zy ​skie​go by ł bal ka​pi​tański – pożegnal​na ko​la​c ja na ko​niec rej​su, okra​szo​na tańcami. Już sam dobór strojów świad​c zy ł o spe​c jal​ny m cha​r ak​te​r ze wie​c zo​r u: pa​nie obo​wiązy wały to​a ​le​ty wie​c zo​r o​we, panów smo​kin​gi lub w osta​tecz​ności ciem​ne gar​ni​tu​r y , ofi​c erów ga​lo​we mun​du​r y , a in​ten​dent i och​m i​strzo​wie wy stępo​wa​li w biały ch ubra​niach. Sy ​gnałem do roz​poczęcia obia​du by ło wejście do sali ka​pi​tana, którego or​kie​stra witała spe​c jal​nie skom​po​no​wa​ny m Mar​szem Ba​to​re​go. Następnie za​sia​dał przy sto​le, a zdo​by ​c ie za​pro​sze​nia do tego sto​li​ka by ło nie lada za​szczy ​tem i obiek​tem za​ku​li​so​wy ch roz​gry ​wek wśród pasażerek. Wacław Ki​sie​lew​ski wspo​m i​nał w liście do ro​dziców menu ko​la​c ji, w której uczest​ni​c zy ł: „Ho​m a​r y , gęś z jabłkami, łosoś z wody , kre​wet​ki, zupa żółwio​wa, krem Pom​pa​do​ur i płonące lody ”[177]. Właśnie owe lody by ły wy ​da​r ze​niem wie​c zo​r u, jeśli cho​dzi o kartę dań i sposób ser​wo​wa​nia. Otóż pod ko​niec obia​du, przed roz​poczęciem balu, or​kie​stra za​c zy ​nała grać utwór Lecą świe​tli​k i, lecą z ope​r et​ki Li​zy​stra​ta Pau​la Linc​ke, światło przy ​ga​sało i 30 ste​wardów wno​siło płonące lody po​da​wa​ne w rzeźbach z prze​zro​c zy ​ste​go lodu. Do​pie​r o później za​c zy ​nał się bal. No i zda​r zy ło się, że dzięki temu wy ​da​r ze​niu to​wa​r zy ​skie​m u zy ​skała pol​ska kul​tu​r a. Kie​dy pod​czas pew​ne​go po​wrot​ne​go rej​su, po suto za​kra​pia​ny m balu ka​pi​tańskim, Woj​c iech Mły nar​ski i Wiesław Gołas wy ​szli, pod​trzy ​m ując się, na śli​ski pokład, aby zo​ba​c zy ć wejście stat​ku do por​tu w Gdy ​ni, to​wa​r zy ​szy ły im mewy spa​c e​r ujące bezgłośnie po re​lin​gu. Gołas rzu​c ił wte​dy w żar​tach: „Dla​c ze​go te mewy tak tupią?!”. Dwa dni po po​wro​c ie do War​sza​wy go​to​wa by ła pio​sen​ka Tu​pot białych mew do słów Woj​c ie​c ha Mły nar​skie​go – sły nny przebój ka​ba​r e​tu Du​dek. Zresztą Wiesław Gołas na „Ba​to​r y m” za​in​spi​r o​wał Woj​c ie​c ha Mły nar​skie​go do na​pi​sa​nia nie​j ed​nej pio​sen​ki. Pia​ni​sta Ta​de​usz Su​c hoc​ki wspo​m i​na, jak po​wra​c ając w roku 1966 z to​urnée ka​ba​r e​tu Du​dek po USA, ob​ser​wo​wał z Mły nar​skim za​c ho​wa​nie Gołasa i Jana Ko​bu​szew​skie​go na pokładzie. Obaj pa​no​wie prze​c ha​dza​li się w za​ku​pio​ny ch w USA kow​boj​skich ka​pe​lu​szach i za​c ho​wy ​wa​li się jak bo​ha​te​r o​wie we​sternów. Gołas np. uda​wał, że wy ciąga re​wol​wer z ka​bu​r y i na​ty ch​m iast strze​la. I tak po​wstała, do​sto​so​wa​na do pol​skich re​a liów, Bal​la​da o Dzi​k im Za​c ho​dzie z mu​zy ką Su​choc​kie​go i słowa​m i Mły nar​skie​go[178]. Podróż „Ba​to​r y m” w cza​sach PRL-u by ła jedną z naj​większy ch atrak​c ji w miarę osiągal​ny ch dla Po​laków.

15

ACH, CO TO BYŁ ZA ŚLUB!

Ż

y cie to​wa​r zy ​skie nie​odmien​nie to​wa​r zy ​szy ży ciu uczu​c io​we​m u. W la​tach sześćdzie​siąty ch wie​le zna​ny ch osób za​warło związki małżeńskie, niektóre raz, inne na​wet kil​ka​krot​nie. Niektóre by ły za​ska​kujące, ale za​wsze sta​no​wiły okazję do za​ba​wy . Im​pro​wi​zo​wa​ny cha​r ak​ter miało przy jęcie po ślu​bie Ro​m a​na Polańskie​go i po​pu​lar​nej po pre​mie​r ze fil​m u Ewa chce spać ak​tor​ki Bar​ba​r y Kwiat​kow​skiej, który odby ł się 9 września 1959 roku w Łodzi. Z War​sza​wy zje​c ha​li goście, m.in. Bar​ba​r a i Krzy sz​tof Ko​m e​do​wie-Trzcińscy oraz Graży na i Je​r zy „Duduś” Ma​tusz​kie​wi​c zo​wie i pierw​sze kro​ki skie​r o​wa​li do ka​wiar​ni Ho​no​r a​ta, uko​c ha​ne​go lo​ka​lu stu​dentów łódzkiej filmówki i wszy st​kich z tą branżą związa​ny ch. Tam oka​zało się, że przy ​go​to​wa​nia do przy jęcia, które miał po​c zy ​nić Wa​dim Be​r e​stow​ski, ko​le​ga z filmówki, są da​le​ko nie​za​a wan​so​wa​ne. Polański po​pro​sił więc pa​nie o po​m oc. W miesz​ka​niu nie​obec​ne​go w ty m cza​sie, również ko​le​gi ze szkoły , An​drze​j a Brzo​zow​skie​go (do​tarł do​pie​r o nad ra​nem) zaczęła się więc szy b​ka ku​li​nar​na im​pro​wi​za​c ja: barszcz i bi​gos. Be​r e​stow​ski co chwi​la wy ​bie​gał do skle​pu po ko​lej​ny niezbędny skład​nik, pa​nie pich​c iły , a czas pły nął i za​a n​gażowa​ne w kuch​ni małżonki wy ​bit​ny ch jazz​m anów nie zdąży ły na​wet do​trzeć na uro​c zy ​stość zaślu​bin. O go​dzi​nie dzie​więtna​stej po​j a​wi​li się radośni państwo młodzi z roz​ba​wio​ny ​m i gośćmi. Pa​nie Ko​m e​do​waTrzcińska i Ma​tusz​kie​wi​c zo​wa mają co praw​da go​to​we menu, ale za to nie mają go​to​wy ch ma​ki​jaży , nie mówiąc o znisz​c zo​ny m walką z szat​ko​wa​niem ka​pu​sty na bi​gos ma​ni​c u​r e. Roz​pacz! „» Chodź, Zo​siu, za​c zy ​na​m y we​se​le!« – woła do żony Krzy sz​tof Ko​m e​da. » Ja​kie we​se​le? Chce mi się spać i płakać!« – pada od​po​wiedź zdru​zgo​ta​nej małżonki. » Mam po​m y sł, chlap​nij so​bie setkę!« – znaj​du​j e szy b​kie roz​wiąza​nie jazz​m an. – Kie​dy wy piłam tę setkę, by ło mi już wszy st​ko jed​no”[179] – wspo​m i​na Bar​ba​r a Ko​m e​da-Trzcińska. Za​ba​wa by ła przed​nia, wódka lała się dosłownie stru​m ie​nia​m i, a atrakcją wie​c zo​r u by ła wiel​ka, wędzo​na flądra, którą przy ​nieśli An​drzej Kon​dra​tiuk i An​drzej Ko​sten​ko. Naj​pierw przy ​wiązali ją do wa​hadła wiel​kie​go ze​ga​r a, a kie​dy znu​dziło się ob​ser​wo​wa​nie jed​no​staj​ne​go ru​c hu, wy my ślili grę to​wa​r zy ską. Po​le​gała na rzu​c a​niu flądry do góry . Na czy ją głowę spadła, ten prze​gry ​wał. Do za​ba​wy wy ​ko​r zy ​sty ​wa​no również wszel​kie przed​m io​ty zna​le​zio​ne w miesz​ka​niu. Na przy kład Ro​m an Polański, trzy ​m ając koło do hula-hoop, prze​isto​c zy ł się w tre​se​r a, a ope​r a​tor Je​-

rzy Lip​m an w dzi​kie zwierzę pod​da​wa​ne tre​su​r ze skoków. Dla pod​nie​sie​nia dra​m a​tur​gii koło zo​stało obwiązane pa​pie​r em to​a ​le​to​wy m i pod​pa​lo​ne… Po dru​giej stro​nie po​ko​j u trwał ma​r a​ton mu​zy cz​ny w wy ​ko​na​niu Ma​tusz​kie​wi​c za, Ko​m e​dy i Wi​tol​da So​bo​c ińskie​go. Pa​no​wie uroz​m a​ica​li so​bie menu, prze​gry ​zając co pe​wien czas wy ​bra​ny m eg​zem​pla​r zem kak​tu​sa z ko​lek​c ji go​spo​da​r za. So​bo​c iński i Ko​m e​da w pew​ny m mo​m en​c ie zaczęli grać na for​te​pia​nie, kładąc na kla​wia​tu​r ze wałek od tap​c za​nu. Po ja​kimś cza​sie znu​dziła im się ta tech​ni​ka i wałek wy ​le​c iał przez otwar​te okno. Los chciał, że pro​sto przed ra​diowóz mi​li​cjantów we​zwa​ny ch przez sąsiadów. Stróże pra​wa wkro​c zy ​li do miesz​ka​nia z sa​kra​m en​tal​ny m py ​ta​niem: „Co się tu dzie​j e?”. Od​po​wiedź, że jest to we​se​le Basi Kwiat​kow​skiej, nie prze​ko​nało mi​li​c jantów. Zaczęły się więc po​szu​ki​wa​nia pan​ny młodej. W końcu udało się ją od​na​leźć śpiącą pod stertą płasz​c zy . Funk​c jo​na​r iu​sze chętnie przy jęli za​pro​sze​nie po​pu​lar​nej gwiaz​dy i obie​c a​li wrócić „na jed​ne​go”, jak ty l​ko załatwią ty ch „pa​lantów z dołu, co złoży li skargę”[180]. Nie​zwy kłą oprawę, wpi​saną w kli​m at sza​lo​ny ch lat sześćdzie​siąty ch, miał ślub Elżbie​ty Chwa​libóg i Zby sz​ka Cy ​bul​skie​go. Ona – piękna ab​sol​went​ka trójmiej​skiej uczel​ni pla​sty cz​nej, związana z te​a trzy ​kiem Bim-Bom. On – współtwórca Bim-Bomu, ale wówczas już pierw​szy gwiaz​dor pol​skie​go fil​m u, odtwórca kul​to​wej po​sta​c i Maćka Chełmic​kie​go w Po​pie​le i dia​men​c ie w reży se​r ii An​drze​j a Waj​dy . Chwa​libóg i Ce​bul​ski po​zna​li się dzięki przy ​j a​c ie​lo​wi Cy ​bul​skie​go, Bo​gu​m iłowi Ko​bie​li, pod​c zas re​a li​za​c ji dru​gie​go pro​gra​m u gdańskie​go te​a trzy ​ku Bim-Bomu i… za​m iesz​ka​li we tro​j e (Chwa​libóg, Cy ​bul​ski i Ko​bie​la) w So​po​c ie. Trwało to 1,5 roku. Następny m miesz​ka​niem, już dla dwoj​ga, by ło ro​m an​ty cz​ne, acz​kol​wiek nie​wie​le większe – Bra​m a Stra​ga​niar​ska na Główny m Mieście nad Motławą w Gdańsku. Wresz​c ie za​padła de​c y ​zja o ślu​bie. Ślub miał by ć nie​tra​dy ​c y j​ny , a przy jęcie po nim jesz​c ze bar​dziej ory ​gi​nal​ne. Elżbie​ta Chwa​libóg wspo​m i​na, że or​ga​ni​za​to​r em przed​sięwzięcia by ł zna​ny ma​larz Ju​liusz Stud​nic​ki. Na miej​sce we​se​la wy ​brał swoją ulu​bioną ka​szubską wieś Chmiel​no i 30 sierp​nia 1960 roku państwo młodzi naj​pierw po​wie​dzie​li so​bie „tak” w USC w So​po​c ie, po czy m prze​szli z gośćmi barwną pa​r adą po „Mon​c ia​ku” i uda​li się do Chmiel​na. Tam, w ka​szubskiej karcz​m ie Józe​f in​ka, zaczęło się coś na kształt hap​pe​nin​gu – dłonie państwa Cy ​bul​skich zo​stały połączo​ne łańcu​c hem – tej ce​r e​m o​nii do​ko​nał pi​sarz i reży ser Je​r zy Afa​na​sjew, a pro​f e​sor Stud​nic​ki ozdo​bił głowy nowożeńców wian​ka​mi uple​c io​ny ​m i z po​lny ch kwiatów. Zo​f ia Czer​wińska, która by ła jed​ny m z gości we​se​la, wspo​mi​na, że at​m os​f e​r a przy ​po​m i​nała tę z fil​m u Alt​m a​na Dzień we​sel​ny: in​try ​gi, ro​m an​se zawiązy ​wa​ne i gwałtow​nie zry ​wa​ne w trak​c ie we​se​la… Szczególny m mo​m en​tem by ło wręcza​nie nie​ba​nal​ny ch pre​zentów. By ł ży wy pro​siak, który za​r az uciekł. I tak Zo​f ia Czer​wińska po​da​r o​wała państwu młody m noc​nik ozdo​bio​ny wy ​tworną ko​kardą, ale pre​zent nie wzbu​dził en​tu​zja​zmu ob​da​ro​wa​ny ch, za to en​tu​zjazm po​nad 100 uczest​ników za​ba​wy by ł ogrom​ny . Pre​zent przy ​dał się jed​nak za pe​wien czas, bo w dro​dze by ł już sy n państwa młody ch[181]. Rok 1963 ob​f i​to​wał w śluby będące wy ​da​r ze​nia​m i to​wa​r zy ​ski​m i. Ta​kim by ł dru​gi ślub po​e t​ki (właści​wie po​e tes​sy , jak na​zy ​wa​no Agnieszkę Osiecką) z Woj​c ie​c hem Fry ​kow​skim, bon vi​van​tem, by ​wal​c em, przy ​j a​c ie​lem fil​m owców i, last but not le​ast, sy ​nem jed​ne​go z naj​bo​gat​szy ch przed​sta​wi​c ie​li pry ​wat​nej ini​c ja​ty ​wy w PRL-u. Osiec​ka kil​ka lat wcześniej przeszła burz​li​wy związek z Mar​kiem Hłaską, Fry ​kow​ski zdąży ł się roz​wieść z żoną Ewą (miał z nią sy na Bart​ka, później​sze​go ope​r a​to​r a fil​m o​we​go, który zginął po​dob​nie jak oj​c iec tra​gicz​nie), gry ​wającą w fil​mach mo​delką, jedną z naj​piękniej​szy ch Po​lek tam​ty ch czasów – praw​dziwą fem​me fa​ta​le PRLu. Małżeństwo Fry ​kow​skich by ło wiel​c e burz​li​we, ob​f i​to​wało w skan​da​le, zdra​dy , ręko​c zy ​ny –

wszy st​ko w oto​c ze​niu łódzkie​go świat​ka ar​ty ​sty cz​no-fil​m o​we​go. Małżeństwo Osiec​kiej z Fry ​kow​skim opie​r ało się na wza​j em​nej, nagłej fa​scy ​na​c ji. Po​znał ich Woj​c iech So​larz, reży ser, przy ​j a​ciel Osiec​kiej z STS-u, a Fry ​kow​skie​go z pla​nu fil​m u Nóż w wo​dzie Ro​m a​na Polańskie​go – Fry ​kow​ski by ł tam ra​tow​ni​kiem. Fa​scy ​no​wał od​bie​gającą od sier​m iężny ch, PRL-owskich stan​dardów oso​bo​wością: pro​wa​dził auto jak kie​r ow​c a raj​do​wy , pły wał le​piej od za​wod​ników, by ł duszą to​wa​r zy ​stwa, urządzał nie​za​po​m nia​ne im​pre​zy , ale z dru​giej stro​ny – pił ogrom​ne ilości wódki (co aku​r at w tam​ty ch cza​sach by ło ce​nio​ne), źle trak​to​wał ko​bie​ty (by łą żonę po​tra​f ił pobić za to, że uśmiechnęła się do ob​c e​go mężczy ​zny ) i by ł, łagod​nie mówiąc, „łobu​zem”. „To ja go muszę po​znać” – po​wie​działa Osiec​ka. Po​znała. I kil​ka ty ​go​dni później do So​lo​r za przy szła kart​ka z Ka​zi​m ie​r za: „Tu jest cu​dow​nie, całuje​m y ser​decz​nie – Agniesz​ka i Woj​tek”. Mimo zgod​ne​go sprze​c i​wu całej ro​dzi​ny , która tego związku po​e t​ki nie apro​bo​wała, ślub odby ł się w Za​ko​pa​nem. Świad​ka​m i by li Bo​gu​m ił Ko​bie​la i Krzy sz​tof Ko​m e​da-Trzciński. Po​e t​ka po la​tach wspo​m i​nała, że uro​c zy ​stość miała cha​r ak​ter „re​stau​r a​c y j​ny ”: biały opel, smo​king pana młode​go mimo let​nie​go upału… „jesz​c ze dziś czuję jak​by za​pach sałatki fran​c u​skiej”[182] – wspo​m i​nała po​e t​ka. Po ślu​bie kil​ka ty ​go​dni w wil​li „Ha​la​m a”, czy ​li za​ko​piańskim domu pra​c y twórczej ZA​iKS-u, i wy ​c iecz​ki po oko​li​c y w za​dający m szy ​ku oplu, w to​wa​r zy ​stwie za​przy ​j aźnio​ne​go ope​r a​to​r a fil​m o​we​go Mie​czy sława Ja​ho​dy . Po Za​ko​pa​nem przy ​szedł czas na za​m iesz​ka​nie nowożeńców w pod​war​szaw​skim dwo​r ze w Ra​do​ni​c ach, należący m do ojca Wojt​ka. Idy l​la trwała jed​nak ty l​ko kil​ka ty ​go​dni. Agniesz​ka Osiec​ka tęskniła za pracą, za swo​im śro​do​wi​skiem, kie​dy pra​c o​wała nad wi​do​wi​skiem Niech no tyl​k o za​k witną jabłonie, mąż ją wy śmie​wał. Co praw​da dwór często by ł pełen gości: by wało, że do stołu sia​dało 50 osób, a wśród nich przy ​j a​c ie​le i zna​j o​m i Osiec​kiej: Elżbie​ta Czy żew​ska, Je​r zy Sko​li​m ow​ski, Zby ​szek Cy ​bul​ski, Bo​gu​m ił Ko​bie​la, Ka​li​na Jędru​sik ze Sta​nisławem Dy ​ga​tem, Woj​c iech Sie​m ion, Kry ​sty ​na Cier​niak-Mor​gen​stern i Kuba Mor​gen​stern, Mie​c zy sław Ja​ho​da, ale ty m bar​dziej Osiec​ka czuła się wy ​ob​c o​wa​na w ty m miej​scu. Ro​dzi​na Fry ​kow​skich, choć bar​dzo miła wo​bec żony Wojt​ka, miała swo​j e spra​wy , in​te​r e​sy , ta​j em​ni​c e nie​dostępne po​e t​c e. Początkiem końca związku by ły jed​nak al​ko​ho​lo​we eska​pa​dy męża i „płacz​li​we kace” o po​r an​ku. W do​dat​ku Fry ​kow​ski zaczął prze​j a​wiać za​c ho​wa​nie ta​kie, jak wo​bec pierw​szej żony ‒ za​zdrość o po​przed​nich part​nerów żony , a przede wszy st​kim o poetę i dra​m a​tur​ga An​drze​j a Ja​r ec​kie​go z STS-u. Gwoździem do trum​ny małżeństwa by ła kłótnia właśnie o Ja​r ec​kie​go, tak zażarta, że Osiec​ka mu​siała pod​c zas niej ucie​kać z jadącego sa​m o​c ho​du. To przesądziło o wnie​sie​niu przez po​e tkę po​zwu roz​wo​do​we​go. Małżeństwo roz​padło się więc po nie​spełna pół roku, a Fry ​kow​skiemu po​zo​stał po nim sły nny kożuch Hłaski, który pi​sarz ofia​r o​wał swo​j ej nie​doszłej żonie, a wiel​kiej miłości – Agniesz​c e Osiec​kiej. „Jeśli idzie o mo​j e​go pierw​sze​go męża, Wojt​ka Fry ​kow​skiego, to po​dej​r ze​wam, choć nie naj​le​piej to o mnie świad​c zy , bo już by łam wte​dy moc​no doj​r załą dziew​c zy ną, że to również by ł ty l​ko flirt, a nie miłość”[183] – tak po la​tach związek oce​niała Osiec​ka. Ślu​bem, który wszedł do hi​sto​r ii li​te​r a​tu​r y (ni​c zy m We​se​le Sta​nisława Wy ​spiańskie​go) by ło praw​ne usank​c jo​no​wa​nie związku wy ​bit​ne​go ak​to​r a Gu​sta​wa Ho​lo​ub​ka z ak​torką Marią Wa​c ho​wiak, znaną z fil​m u Pożegna​nia Woj​c ie​c ha Has​sa. W roku 1963 Ho​lo​ubek ożenił się po raz dru​gi (ale nie ostat​ni – dzie​sięć lat później jego żoną zo​stała zna​na ak​tor​ka Mag​da​le​na Za​wadz​ka). Na ślu​bie z Wa​c ho​wiak, a później we​se​lu wy ​da​ny m w pałacu w Jabłon​nie pod War​szawą, bawiła się śmie​tan​ka to​wa​r zy ​ska War​szawy , m.in. Ka​li​na Jędru​sik ze Sta​nisławem Dy ​ga​tem (przy ​jaźniący m się z Ho​lo​ub​kiem), An​drzej Łapic​ki i Je​r zy An​drzejewski, wzięty pi​sarz. I to on za​in​-

spi​r o​wa​ny ty m wy ​da​r ze​niem na​pi​sał po​wieść Mia​zga, która długo nie mogła do​c ze​kać się wy ​da​nia w ofi​c jal​ny m obie​gu wy ​daw​ni​c zy m, wresz​c ie po​j a​wiła się w dru​gim obie​gu w 1979 roku[184]. W ty m sa​m y m 1963 roku, 12 grud​nia, ślub wzięli zna​na ak​tor​ka Ali​na Ja​now​ska i mistrz olim​pij​ski w szpa​dzie – ar​c hi​tekt Woj​c iech Zabłocki. Pan​na młoda wy stąpiła w po​m a​r ańczo​woróżowej suk​ni uszy ​tej dla niej spe​c jal​nie przez Modę Polską. Uro​c zy ​stość odby ła się w Urzędzie Sta​nu Cy ​wil​ne​go przy No​wy m Świe​c ie, a świad​ka​m i by li Agniesz​ka Osiec​ka i zna​ny ar​c hi​tekt Je​rzy Hry ​nie​wiec​ki. Goście przy ​go​to​wa​li państwu młody m nie​spo​dziankę – kie​dy opusz​c za​li po uro​c zy ​stości salę, licz​nie zgro​m a​dze​ni szer​m ie​r ze utwo​r zy ​li nad ich głowa​m i szpa​ler z sza​bel. Przy brzmie​niu Mar​szu we​sel​ne​go Men​dels​soh​na Ja​now​ska i Zabłocki prze​szli pod nie​zwy kły m bal​da​c hi​m em. „Do​brze uro​dze​ni nie po​sia​da​li się z radości, że znów są świad​ka​m i praw​dzi​we​go szla​c hec​kie​go ślubu, a i chu​do​pa​c hołko​wie wi​wa​to​wa​li!”[185] – wspo​m i​na tę szczególną chwilę Woj​c iech Zabłocki. Na kok​tajl po ślu​bie, który odby ł się w ho​te​lu Bri​stol w sali na piętrze, gdzie wy stępował ka​ba​r et Szpak, nowożeńcy za​pro​si​li m.in. Ka​linę Jędru​sik i Sta​nisława Dy ​ga​ta, Hankę Bie​licką, Woj​c ie​c ha Sie​m io​na. Zarówno dla Ali​ny Ja​now​skiej, jak i dla Woj​c ie​c ha Mi​c hała Zabłockie​go by ło to dru​gie małżeństwo. Wcześniej Ali​na Ja​now​ska by ła związana węzłem małżeńskim z pla​sty ​kiem An​drze​jem Bo​r ec​kim, z który m po​znał ją Ta​de​usz Kon​wic​ki, a na​wet „wy ​m u​sił” to małżeństwo, mówiąc: „Ali​na, zli​tuj się, za​in​te​r e​suj się nim!”. Po​wie​dział tak w tro​sce o zdro​wie ko​le​gi wy ​stającego co​dzien​nie pod te​a trem, w który m ak​tor​ka grała. Ja​now​ska „się zli​to​wała” i małżeństwo prze​trwało sie​dem lat. Z przy szły m dru​gim mężem Alinę Ja​nowską po​znał Le​opold Ty r​m and pod​c zas przy jęcia pożegnal​ne​go włoskie​go at​taché. Ja​now​ska za​py ​tała Zabłockie​go, który nie​daw​no prze​pro​wa​dził się z Kra​ko​wa i by ł już po roz​wo​dzie z Bar​barą Sie​m icką, czy nie po​szedłby z nią do kina na Zaćmie​nie An​to​nio​nie​go. Sprawę bra​ku bi​letów roz​wiązała w ten sposób, że wdarła się do biu​r a kie​r ow​ni​ka nie​ist​niejącego już kina Skar​pa i wy ​m u​siła na nim dwa bi​lety z ty łu wi​dow​ni[186]. Kon​wic​ki by ł świad​kiem na ślu​bie Ka​li​ny Jędru​sik i Sta​nisława Dy ​ga​ta 17 lip​c a 1958 roku. Dy ​gat jesz​c ze w połowie lat pięćdzie​siąty ch, w cza​sach gdy on i Ka​li​na pra​c o​wa​li w gdańskim Te​atrze Wy ​brzeże, związał się z Jędru​sik. Za​nim jed​nak sfor​m a​li​zo​wa​li ten związek, spo​r o cza​su po po​wro​c ie do War​sza​wy , Dy ​gat mu​siał roz​wieść się z pierwszą żoną – ak​torką związaną również z Wy ​brzeżem – Włady sławą Na​wrocką. Na mar​gi​ne​sie – małżeństwo z Na​wrocką, za​war​te w cza​sie oku​pa​c ji, nastąpiło w wy ​ni​ku… za​m ia​ny na​r ze​c zo​ny ch. Dy ​gat przy ​j aźnił się z Ja​nu​szem Min​kie​wi​c zem, dzien​ni​ka​r zem i pi​sa​r zem. Na​wrocka by ła wówczas na​r ze​c zoną Min​kie​wi​c za, na​to​m iast wy ​branką Dy ​ga​ta – Ja​dwi​ga „Krop​ka” Gosław​ska, również ak​torka. Krótko przed wy ​zna​czo​ny ​m i da​ta​m i ślubów pa​no​wie… za​m ie​ni​li się na​r ze​c zony mi[187]. Dy ​gat miał z Na​wrocką córkę, Magdę, i po roz​sta​niu z nią przez pe​wien czas po prze​pro​wadz​c e do War​sza​wy w 1955 roku by ła żona Dy ​gata, przy szła żona, córka Mag​da i on sam miesz​ka​li ra​zem. Z kłopo​ta​m i miesz​ka​nio​wy ​m i, cho​c iaż nie tak skom​pli​ko​wa​ny ​m i i nie z udziałem by ły ch współmałżonków, bo​r y ​ka​li się pio​sen​kar​ka Ha​li​na Ku​nic​ka i po​pu​lar​ny dzien​ni​karz mu​zy cz​ny oraz kon​f e​r an​sjer Lu​c jan Ky ​dry ński. Po​zna​li się przy ​pad​ko​wo w ka​ba​r e​c ie ar​c hi​tektów Pi​nez​ka w War​sza​wie. Ky ​dry ński przy ​szedł zo​ba​c zy ć pa​r o​dy stę, który go naśla​do​wał, i zo​ba​c zy ł śpie​-

wającą Ha​linę Ku​nicką, za ku​li​sa​m i zo​sta​li so​bie przed​sta​wie​ni. I ty le. Spo​ty ​ka​li się później spo​r a​dy cz​nie przy oka​zji na​grań w te​le​wi​zji czy kon​c ertów, aż po sied​m iu la​tach oka​zało się, że to jed​nak właśnie to… i w roku 1967, tuż po zakończe​niu fe​sti​wa​lu w Opo​lu, już ra​zem i ofi​c jal​nie przy ​je​c ha​li do War​sza​wy . Ky ​dry ński, jak wspo​m i​na, oba​wiał się co praw​da, czy opi​nia ko​bie​c ia​r za i uwo​dzi​c ie​la („naj​zu​pełniej niesłuszna zresztą”) nie zni​we​c zy jego sta​r ań, jako że prze​c ież małżeństwo Ku​nic​kiej, w prze​c i​wieństwie do jego związku, by ło uda​ne. Co cie​ka​we, pierw​sze​go męża (ślub miał miej​sce w roku 1960) Ha​li​na Ku​nic​ka po​znała również w Pi​nez​c e. By ło to po​znanie, można by po​wie​dzieć, wtórne: Ku​nic​ka pamiętała przy szłego męża, wówczas już inży nie​r a bu​dow​nic​twa, z czasów li​c e​a l​ny ch. By ł sy ​nem jej wy ​c ho​waw​c zy ​ni. Małżeństwo ucho​dziło za uda​ne, ale ser​c e nie słucha ro​zu​m u. I wbrew do​bry m ra​dom przy ​j a​c iółek oraz opo​r o​wi mat​ki Ha​li​na Ku​nic​ka zde​cy ​do​wała się na ży cie z no​wy m wy ​bran​kiem w wy ​najęty m miesz​ka​niu. Mat​ka Ku​nic​kiej po​sta​no​wiła jed​nak pomóc przy szłemu zięcio​wi i zgo​dziła się za​m el​do​wać go u sie​bie. (Kto nie ży ł w ab​sur​dzie PRL-u, ten nie wie, ja​kim skar​bem by ł wbi​ty w dowód oso​bi​sty mel​du​nek w sto​li​c y – bez mel​dun​ku nie można by ło do​stać ofi​c jal​nej pra​c y w War​sza​wie. Żeby jed​nak do​stać mel​du​nek w sto​li​c y , trze​ba by ło by ć w niej za​trud​nio​ny m… i tak koło ab​sur​du się za​m y ​ka). W kwe​stii miesz​ka​nio​wej mel​du​nek po​zwa​lał na sta​r anie się o miesz​ka​nie w którejś ze stołecz​ny ch spółdziel​ni. I tak zro​bił Lu​c jan Ky ​dry ński. Wszy st​ko to działo się między wy ​j az​da​m i, wy stępami, kon​c er​ta​m i w różny ch miej​scach Pol​ski i świa​ta. Przed jed​ny m z ta​kich wy ​j azdów (długa tra​sa w USA) oka​zało się, że Ha​li​na Ku​nic​ka jest w ciąży . Stan ten zde​c y ​do​wał o przy ​spie​sze​niu sta​r ań o rozwód (Ky ​dry ński by ł już po) i w 1968 roku na ślub​ny m ko​bier​c u stanęli po​pu​lar​na pio​sen​kar​ka i po​pu​lar​ny kon​f e​r an​sjer. Świad​ka​m i by li jed​na z naj​po​pu​lar​niej​szy ch spi​ke​r ek TVP Edy ​ta Wojt​c zak i król pol​skiej es​tra​dy Je​r zy Połomski, a przy jęcie odby ło się w re​stau​r a​c ji Ho​te​lu Eu​r o​pej​skie​go. W wy ​pad​ku Ku​nic​kiej i Ky ​dry ńskie​go oka​zało się, że dru​gie małżeństwo jest ty m właści​wy m[188]. No właśnie: Wojt​c zak i Połomski… Sen​sacją to​wa​r zy ską lat sześćdzie​siąty ch by ły również śluby … na niby . Plot​ka, mimo bra​ku in​ter​ne​tu i plot​kar​skich por​ta​li, miała się do​sko​na​le i po​tra​f iła tem​pem bły ska​wi​c y za​to​c zy ć koło od Szcze​c i​na do Białego​sto​ku, Rze​szo​wa, Tu​r o​szo​wa, Szcze​c i​na, po​wra​c ając, zmie​niając po dro​dze treść i bo​ha​terów. Tak by ło z po​wta​r zaną przez 30 lat plotką o ty m, ja​ko​by mężem le​gen​dar​nej spi​ker​ki by ł właśnie gwiaz​dor pol​skiej es​tra​dy . Wy ​star​czy ło, że pod​c zas jed​ne​go z po​pu​lar​ny ch pro​gramów roz​r y w​ko​wy ch Giełda Pio​se​nek po wy stępie Połomski pocałował Edy tkę w po​li​c zek. I plot​ka poszła w naród. Pod​c zas spo​tkań z pu​blicz​nością pew​nia​kiem by ło py ​ta​nie o związek z Je​r zy m Połomskim. „Proszę państwa, to ty l​ko sy m​pa​ty cz​na aneg​do​ta” – za​pew​niała spi​ker​ka. Jed​nak to nie prze​ko​nało ro​daków, którzy prze​c ież wie​dzie​li le​piej: „To taki miły człowiek, tak pięknie śpie​wa. Dla​c ze​go wsty ​dzi się pani przy ​znać?” – do​py ​ty ​wał się pod​c zas jed​ne​go ze spo​tkań star​szy pan[189]. Edy tę Wojt​c zak i Je​r ze​go Połomskie​go węzłem małżeńskim połączy ła plot​ka, na​to​m iast Edy tę Wojt​c zak i Sta​nisława Mi​kul​skie​go w małżeństwo połączy ł ak​tor Bog​dan Kry ​spin. Rzecz miała miej​sce w pociągu, który m to​wa​r zy ​stwo wy ​bie​r ało się na fe​sti​wal pio​sen​ki w Opo​lu. W sąsied​nim prze​dzia​le sy ​pial​ny m podróżowała gru​pa ówcze​sny ch ważny ch per​son – posłów na Sejm. „Jak to? Pa​no​wie nie wiedzą? Wojt​c zak i Mi​kul​ski właśnie wzięli ślub!” – po​in​f or​m o​wał podróżny ch z sąsied​nie​go prze​działu Kry ​spin. A posłowie początko​wo uwie​r zy ​li. Później za​in​te​r e​so​wa​ni sprawę wy jaśnili, ale i tak „przy jęcie we​sel​ne” trwało w pociągu aż do po​r an​ne​go przy ​-

jaz​du do Opo​la[190]. Do ran​gi wy ​da​r ze​nia to​wa​r zy ​skie​go, które po​r u​szy ło War​szawę, urósł ślub Be​a ty Ty sz​kie​wicz z Bo​gu​m iłem Ko​bielą, który się… nie odby ł. Nie odby ł się nie dla​te​go, że za​ist​niały ja​kieś oko​licz​ności unie​m ożli​wiające gwieździe fil​m u za​war​c ie związku z po​pu​lar​ny m ak​to​r em, ale z po​wo​du za​sad​ni​c ze​go. Be​a ta Ty sz​kie​wicz za​pro​siła zna​j o​m y ch swo​ich i Ko​bieli na uro​c zy ​stość, wy sy łając za​pro​sze​nia następującej treść: „Bo​gu​m ił Ma​r ia Teo​dor Ko​biela i Be​a ta Ma​r ia He​le​na z Ty sz​kie​wiczów mają za​szczy t za​pro​sić na swój ślub…” i podała datę i ad​r es kościoła. Za​pro​sze​nia wy słała w taki sposób, aby tra​f iły do ad​r esatów w przed​dzień za​pla​no​wa​nej uro​c zy ​stości – za​pew​niało to nie​m ożliwość skon​f ron​to​wa​nia za​pro​szeń przez większą liczbę za​pro​szo​ny ch. O po​da​nej go​dzi​nie w koście​le po​j a​wił się więc tłum gości z kwia​ta​m i i z cie​ka​wością wy glądano państwa młody ch. Wte​dy oka​zało się, że to ty l​ko in​sce​ni​za​c ja ślubu na po​trze​by fil​m u Spóźnie​ni prze​c hod​nie. Zde​c y ​do​wa​na większość po​trak​to​wała żart Be​a ty Ty sz​kie​wicz z hu​m o​r em. Naj​go​rzej na dow​c i​pie wy szła przy szła żona Ko​bie​li – Małgo​r za​ta, którą ak​tor za​po​m niał po​in​f or​m o​wać o żar​c ie. Mu​siała wy słuchi​wać po​c ie​szeń od „ży cz​li​wy ch”[191]. Niektóre śluby by ły po​prze​dzo​ne skan​da​la​m i to​wa​r zy ​ski​m i. Wy woły wała je zwy ​kle opusz​c zo​na małżonka, rza​dziej małżonek. Han​ka Bie​lic​ka wspo​m i​na scenę, do której doszło za ku​li​sa​m i stołecz​ne​go te​a tru Sy ​r e​na. Kie​dy do ze​społu dołączy ł przy ​stoj​ny (i żona​ty ) ak​tor Wiesław Za​dro​ziński, pa​r ol zagięła na nie​go zna​na z przed​wo​j en​ny ch filmów Stef​c ia Górska. Pod​c zas jed​ne​go z przed​sta​wień za ku​li​sy te​a tru wdarła się żona Za​dro​zińskie​go i pa​r a​solką usiłowała dosłownie wy bić Stef​c i z głowy amo​r y z jej mężem. Górskiej udało się ukry ć w gar​de​r o​bie, gdzie ze śmie​chem po​wie​działa prze​r ażony m koleżan​kom: „Bogu dzięki, że miałam pe​r ukę i grze​bień hisz​pański, nic mnie nie bolało. A on i tak będzie mój!”[192]. I Stef​c ia dopięła swe​go… Z ko​lei związko​wi ak​to​r a Wiesława Gołasa i Elżbie​ty Szcze​pańskiej od początku ki​bi​c o​wał ser​decz​ny przy ​j a​c iel pana młode​go – ko​le​ga jesz​c ze ze szkoły ak​tor​skiej Zdzisław Leśniak. Obaj pa​no​wie by li zna​ni z po​c zu​c ia hu​m o​r u i słabości do piękny ch pań – i jed​no, i dru​gie de​m on​stro​wa​li w sposób nie​kon​wen​c jo​nal​ny , np. tańcząc na uli​c y przed upa​trzoną pięknością kra​ko​wia​ka. Ślub miał miej​sce w koście​le przy Chełmskiej, nie​da​le​ko Wy twórni Filmów Do​ku​m en​tal​ny ch. Pan​na młoda wy stąpiła w szpil​kach po​m a​lo​wa​ny ch własnoręcznie na biało, pan młody w je​dy ​ny m po​sia​da​ny m gra​na​to​wy m gar​ni​tu​r ze. Kie​dy przy ​szli nowożeńcy szli do ołta​r za, pod​bie​gał do nich co chwi​la Leśniak, mówiąc: „Wie​siek, jesz​c ze możesz się wy ​c o​f ać, Wie​siek jesz​c ze nie jest za późno, Wie​siek ucie​kaj, Wie​siek…”[193]. Gołas z rady przy ​j a​c ie​la nie sko​r zy ​stał. A przez Leśnia​ka prze​m a​wiał jakiś szósty zmy sł, bo małżeństwo Gołasa jed​nak roz​padło się wie​le lat później. Jeśli współmałżon​kiem by ł cu​dzo​zie​m iec, w do​dat​ku zna​ny dzien​ni​karz, ab​sol​went Ha​r var​da, ko​r e​spon​dent „New York Ti​m e​sa” w Wiet​na​m ie i nie​przy ​c hy l​nie na​sta​wio​ny do ko​m u​ni​zmu, a drugą osobą w związku, według współcze​sny ch kry ​te​r iów, praw​dzi​wa me​ga​gwiaz​da fil​m o​wa, uwiel​bia​na przez pu​blicz​ność, to nie by ło możliwości, aby pry ​wat​ny m ży ciem współmałżonków nie za​in​te​r e​so​wała się Służba Bez​pie​c zeństwa. In​wi​gi​la​c ja Elżbie​ty Czy żew​skiej i Da​wi​da Hal​ber​sta​m a zaczęła się już w mo​m en​c ie ich po​zna​nia się w roku 1965. Ślub po​sta​no​wi​li wziąć po… mie​siącu zna​j o​m ości. Wza​j em​na fa​scy ​na​c ja by ła ogrom​na. Ale w wy ​zna​c zo​ny m dniu, 25 kwiet​nia 1965 roku, ślub nie do​szedł do skut​ku – nowożeńcy do ostat​niej chwi​li li​c zy ​li na to, że uzy ​skają zgodę na za​war​c ie małżeństwa. Urzędni​c y by li jed​nak nie​ugięci – ter​m in od mo​m en​tu złożenia pa​pierów do dnia, kie​dy chcie​li za​wrzeć związek małżeński, by ł zby t krótki. Zby t krótki by ł też czas od mo​m en​tu, gdy do​wie​dzie​li się o bra​ku zgo​dy na małżeństwo do wy ​zna​c zo​ne​go

przy jęcia, więc par​ty , które miało by ć we​se​lem, odby ło się jako przy jęcie przedślub​ne. W miesz​ka​niu przy ​j a​c iół nie​doszły ch nowożeńców na war​szaw​skiej Ocho​c ie ze​brało się około 30 osób. Wśród nich by ła ak​tor​ka Bar​ba​r a Krafftówna, której w pamięci utkwił pe​wien szczegół. „Kie​dy weszłam do tej ka​m ie​ni​c y , na klatkę scho​dową, to poręcz by ła owi​nięta białą, atłasową wstążką, z ko​kard​ka​m i. To by ło nie​zwy kłe, wte​dy taką ozdobę zo​ba​c zy łam po raz pierw​szy ”[194] – wspo​m i​na po la​tach Krafftówna. Właściwy ślub odby ł się jed​nak później, 3 czerw​c a. Świad​kową by ła wy ​bit​na ak​tor​ka Ha​li​na Mikołaj​ska, a świad​kiem Ro​bert de Vec​c hi, II se​kre​tarz am​ba​sa​dy USA. Po krótkim przy jęciu u państwa Vec​c hich obo​wiązki za​wo​do​we zwy ​c ięży ły , po​pu​lar​ność do​r wała Czy żewską – mu​siała szy b​ko je​c hać na Sta​dion Skry , na wręcza​nie Złotej Ma​ski – na​gro​dy dla naj​po​pu​lar​niej​szy ch ak​torów (tak, tak – pol​scy ak​torzy by li wówczas tak po​pu​lar​ni, że roz​wiąza​nie ple​bi​scy ​tu mu​siano prze​pro​wa​dzać na sta​dio​nie ze względu na liczbę za​in​te​r e​so​wa​ny ch). Później dwa przed​sta​wie​nia w te​a trze i noc​ny wy ​j azd do Łodzi na plan fil​m o​wy . Małżeństwo Czy żew​skiej z Hal​ber​sta​m em by ło sen​sacją to​wa​r zy ską War​sza​wy i „war​szaw​ki”. Nie dość, że za​war​te w ta​kim tem​pie i to z Ame​r y ​ka​ni​nem, to jesz​c ze Czy żew​ska by ła związana uczu​c io​wo z Je​r zy m Sko​li​m ow​skim. Miesz​ka​li w nie​wiel​kiej ka​wa​ler​c e na war​szaw​skiej Woli przy uli​c y Górczew​skiej, nie​da​le​ko sły n​nej bazy sa​m o​c ho​do​wej przy uli​c y Sokołowskiej, opi​sa​nej w opo​wia​da​niu przez Mar​ka Hłaskę. „Nie wiem, czy mie​li ja​kieś ro​m an​se na boku, wte​dy ta​kie rze​c zy w śro​do​wi​sku zda​r zały się dość często. Ale Ela nie by ła dla Sko​li​m ow​skie​go jakąś ko​lejną » du​peczką« , trak​to​wał ją poważne, miał dla niej uzna​nie. Dla​te​go za​sko​c zy ło mnie ich roz​sta​nie i po​tem ślub Elki z Hal​ber​sta​m em. Dokład​nie pamiętam, kie​dy się o ty m do​wie​działem. Je​c ha​liśmy ra​zem ze Sko​li​m ow​skim sa​m o​c ho​dem, otwo​r zy łem ga​zetę i zo​ba​c zy łem krótką no​tatkę o ślu​bie. Prze​c zy tałem na głos i wi​działem, że jest szcze​r ze zdzi​wio​ny ”[195] – wspo​m i​na reży ser An​drzej Ko​sten​ko. Pe​r y ​pe​tie pierw​sze​go małżeństwa Da​nie​la Ol​bry ch​skie​go za​po​wia​dają to, co przy ​niosły jego ko​lej​ne związki – gwałtow​ność cha​r ak​terów od​bi​j a się na długości ich trwa​nia. Pierwszą ślubną wy ​branką Ol​bry ch​skie​go by ła ak​tor​ka Małgo​r za​ta Dzie​ni​sie​wicz, w mo​m en​c ie gdy między nimi za​iskrzy ło, by ła ona żoną zna​ne​go sce​no​gra​f a Wowo Bie​lic​kie​go. Przy ​szli małżon​ko​wie po​zna​li się na przy jęciu, na który m ona bawiła się w to​wa​r zy ​stwie męża, a on przy ​szedł z Martą Przy ​bożanką, córka Je​r e​m ie​go Przy ​bory . Po roku ukry ​wa​nia uczu​c ia Ol​bry ch​ski namówił sześć lat starszą od sie​bie Dzie​ni​sie​wicz do roz​wo​du z Bie​lic​kim i ślubu. „War​szaw​ka” ży ła ty m skan​da​lem – oto początkujący ak​tor, zna​ny z roli w Po​piołach Waj​dy , od​bi​j a żonę zna​ne​m u sce​no​gra​f o​wi i reży se​r o​wi, współzałoży cie​lo​wi te​a trzy ​ku Bim-Bom. Dla​c ze​go Dzie​ni​sie​wicz zde​c y ​do​wała się na odejście od męża o usta​lo​nej po​zy ​c ji i związa​nie się ze star​tujący m do​pie​r o w za​wo​dzie ak​to​rem? „Po pro​stu za​ko​c hałam się w Ol​bry ch​skim”[196] – tłuma​c zy ła po la​tach de​c y zję o roz​sta​niu. W to​wa​r zy ​stwie wy wołało to wielką falę ko​m en​ta​r zy , jed​ni ostrze​ga​li Ol​bry ch​skie​go, że wiąże się z ko​bietą o „trud​ny m cha​r ak​te​r ze”, inni, jak An​drzej Waj​da, uważali, że Ol​bry ch​ski jest jesz​c ze zby t młody na małżeństwo i nie po​do​bało im się, że roz​bi​j a małżeństwo ko​le​gi. Waj​da wy słał Ol​bry ch​skiemu de​peszę: „Co ro​bisz, kop​nij się w głowę!”. Urażony Ol​bry ch​ski od​pi​sał, żeby Waj​da nie mie​szał się do jego ży cia oso​bi​ste​go. Rok trwała uczu​c io​wa szar​pa​ni​na, wa​ha​nia Dzie​ni​sie​wicz i wal​ka Bie​lic​kie​go o uczu​c ie żony . Po roku nastąpił kul​tu​r al​ny rozwód, a na początku mar​c a 1967 roku ślub w Urzędzie Sta​nu Cy ​wil​ne​go przy No​wy m Świe​c ie. Świad​ka​m i by li Ta​de​usz Łomnic​ki i Le​szek Dro​gosz, wśród gości po​j a​wi​li się Ka​li​na Jędru​sik i Sta​nisław Dy ​gat, Elżbie​ta Kępińska z Mie​c zy sławem Ra​kow​skim. Przy jęcie we​sel​ne odby ło się na Ma​r iensz​ta​-

cie w miesz​ka​niu Bar​ba​r y Hoff. Cie​niem na związku Ol​bry ch​skich kładło się po​c zu​c ie winy Dzie​ni​sie​wicz z po​wo​du roz​bi​c ia związku z Bie​lic​kim i różnica wie​ku między małżon​ka​m i. „My ślała, że sko​r o jest star​sza, to na pew​no ją kie​dy ś zo​sta​wię”[197] – wspo​m i​na Ol​bry ch​ski, wresz​c ie – ce​cha cha​r ak​te​r u Ol​bry ch​skiego – ko​niecz​ność nie​ustan​ne​go spraw​dza​nia się we wszy st​kich aspek​tach ży cia, także w sfe​r ze kon​taktów dam​sko-męskich. Wszy st​ko to składało się na nie​ustan​ne awan​tu​r y małżeńskie, wy ​bu​c hające z wielką siłą w każdej nie​m al sy ​tu​a cji. „Nie by liśmy lo​j al​ni wo​bec sie​bie i dla​te​go mu​sie​liśmy się roz​stać”[198] – tak Mo​ni​ka Dzie​ni​sie​wicz ko​m en​tu​j e przy ​czy nę końca małżeństwa, który nastąpił po kil​ku la​tach. PRL lat sześćdzie​siąty ch by ł także pełen pa​r a​doksów, a w spra​wach małżeńskich ży cie prze​rosło jeśli nie ka​ba​r et, to z pew​nością film. W roku 1968 Lu​dwik Rene nakręcił ko​m e​dię Człowiek z M-3 z Bo​gu​m iłem Ko​bielą w roli głównej. Ko​biela grał le​ka​r za, który mu​siał się ożenić, i to szy b​ko, aby do​stać przy ​dział na sa​m o​dziel​ne miesz​ka​nie. Gdy ​by tego nie zro​bił, mu​siałby nadal miesz​kać „przy mat​c e”. Po​szu​ku​j e więc ja​kiej​kol​wiek kan​dy ​dat​ki, która zgo​dziłaby się wy jść za nie​go za mąż w eks​pre​so​wy m tem​pie, aby otrzy ​m ać przy ​dział na wy ​m a​r zo​ne M-3. Po​dob​ne doświad​c ze​nia z PRL-owską biu​r o​kracją miał Ma​r ek Gre​c hu​ta. To nic, że by ł uwiel​bia​ny m pieśnia​r zem i z ze​społem Ana​wa stał w ty m cza​sie na szczy ​tach sławy . Prze​pi​sy i eg​ze​kwujący je urzędni​c y by li bez​dusz​ni. Ar​ty ​sta, po ko​lej​ny m suk​c e​sie w Opo​lu, zo​stał przez Radę Królew​skie​go Mia​sta Kra​ko​wa na​gro​dzo​ny możliwością wy ​ku​pu wcześniej​sze​go przy ​działu miesz​kania, bez ko​niecz​ności ocze​ki​wa​nia kil​ku​dzie​sięciu lat na swoją ko​lej. Ale zgod​nie z obo​wiązujący mi nor​m a​m i by łaby to ty l​ko, na​wet dla tak wiel​kie​go ar​ty ​sty , nie​wiel​ka klit​ka. Aby do​stać większe miesz​ka​nie, mu​siał mieć, w świe​tle prze​pisów, żonę. Na​r ze​c zoną Gre​c hu​ty od kil​ku lat by ła Da​nu​ta Bed​nar​c zy k, ab​sol​went​ka geo​gra​f ii. Przy ​szli małżon​ko​wie po​zna​li się pod​c zas sy l​we​stra u wspólny ch zna​j o​m y ch. I na​gle oka​zało się, że związek wy ​m a​ga za​r e​j e​stro​wa​nia i to na​ty ch​miast. Małżeństwo wy ​m u​szo​ne ab​sur​dal​ny ​m i prze​pisami PRL-u trze​ba by ło za​r e​j e​stro​wać w Urzędzie Sta​nu Cy ​wil​ne​go. I tu​taj zaczęły się scho​dy – ter​m i​ny ślubów by ły już za​kle​pa​ne, a pan młody roz​począł sta​r a​nia w urzędzie do​pie​r o ty ​dzień przed wy ​bra​ny m ter​m i​nem. Wol​ne miej​sce zna​lazło się do​pie​r o w urzędzie w No​wej Hu​c ie. By ł to 4 lip​c a roku 1970, a świad​ka​m i na uro​c zy ​stości by li Te​r e​sa Szy m​c zy k, koleżanka Da​nu​ty ze stu​diów, oraz Ta​de​usz Ka​li​now​ski – ar​chi​tekt i członek ka​ba​r e​tu Ana​wa. I do​pie​r o małżon​ko​wie mo​gli wy ​ku​pić większe miesz​ka​nie[199]. Końcówka roku 1970 przy ​niosła po​li​ty cz​ne trzęsie​ni zie​m i w PRL-u, nową de​kadę i… ko​lej​ne spek​ta​ku​lar​ne śluby .

16

JEŻELI KO​CHAĆ, TO NIE IN​DY​WI​DU​AL​NIE

Ż

y cie ero​ty cz​ne w Pol​sce lat sześćdzie​siąty ch, po sier​m iężny ch cza​sach sta​li​ni​zmu, który w każdej dzie​dzi​nie ży cia, na​wet naj​bar​dziej in​ty m​nej, chciał wszy st​ko pod​porządko​wać ide​olo​gii mark​si​stow​sko-en​gel​sow​sko-le​ni​now​sko-sta​li​now​skiej, wy ​buchło radością i swo​bodą. W przełamy ​wa​niu ba​r ier i uprze​dzeń przo​do​wały oczy ​wiście śro​do​wi​ska ar​ty ​sty cz​ne. Jeśli wie​r zy ć Kry ​sty ​nie Ma​zurównie, Gu​staw Ho​lo​ubek, obok którego tan​c er​ka usiadła pod​c zas jed​ne​go z sy l​westrów spędzo​ny ch w war​szaw​skim SPA​TiF-ie, miał wy głosić w jej kie​r un​ku mo​no​log god​ny Mic​kie​wi​c zow​skie​go Kon​r a​da. Rzecz do​ty ​c zy ła co praw​da nie ro​m an​ty cz​nej wal​ki o rząd dusz, ale re​f lek​sji na te​m at ży cia ero​ty cz​ne​go war​szaw​skie​go high life’u lat sześćdzie​siąty ch, ale ty m bar​dziej słowa te za​brzmiały re​f lek​sy j​nie. „Ja​kie to smut​ne! Ja​kie to smut​ne, proszę pani. Wszy ​scy je​steśmy szwa​gra​m i, o, ten tu, przed​tem by ł z tamtą, ona z ty m dru​gim, ale po nim z ty m, co tańczy , a on właśnie tańczy z żoną tam​te​go, co to też z tą, ale już daw​no. Wi​dzi pani, to nie​unik​nio​ne. Za małe kółko, za mały ten krąg zna​j o​m y ch, wszy ​scy muszą tak ze wszy st​ki​m i…”[200] – tak Ma​zurówna za​pa​m iętała słowa (wówczas dwu​krot​nie już żona​te​go, ale nie po raz ostat​ni) ak​to​r a. Jeśli na​wet słów ty ch nie wy ​po​wie​dział wiel​ki ak​tor, nie umniej​sza to traf​ności jego stwier​dze​nia. To „wszy ​scy ze wszy st​ki​m i” by ło nie ty l​ko efek​tem „za małego kręgu zna​j o​m y ch”, lecz także by ło próbą od​r e​a go​wa​nia tak nie​daw​ne​go okre​su sta​li​ni​zmu, który na​wet ży cie in​ty m​ne miał pod kon​trolą. W sier​m iężny ch la​tach pięćdzie​siąty ch ak​c ep​to​wa​ny m przez władze mo​de​lem ko​bie​cości by ła nie​wia​sta-mu​r arz albo ko​bie​ta-to​karz. W osiągającej re​kor​dy po​pu​lar​ności ko​m e​dii Przy​go​da na Ma​riensz​ta​c ie z 1954 roku fil​m o​wy amant Ta​de​usz Schmidt (oczy ​wiście jako mu​rarz) wy śpie​wy ​wał amant​c e Li​dii Kor​sakównie (oczy ​wiście ko​bie​c ie-mu​r arzowi) miłość słowa​mi: „dziś rano twe dłonie dziewczęce mie​szały i wap​no, i piach”, co wy woły wało u niej gwałtow​ny przy pły w uczuć do przy ​stoj​ne​go przo​dow​ni​ka pra​c y . Su​kien​ka nie pa​so​wała do wi​ze​r un​ku ko​bie​ty so​c ja​li​zmu lat pięćdzie​siąty ch. Ku​f aj​ka albo kom​bi​ne​zon, ewen​tu​a l​nie spódni​c a i biała bluz​ka działacz​ki or​ga​ni​za​c ji so​c ja​li​sty cz​ny ch – to po​win​na wkładać ówcze​sna przed​sta​wi​c iel​ka płci pięknej, aby nie odciągać my śli przo​dow​ników pra​c y od bi​c ia ko​lej​ny ch re​kordów wy ​daj​ności. W roku 1950 Woj​c iech Fan​gor na​m a​lo​wał iko​nicz​ny ob​r az mo​r al​ności i ero​ty ​ki wcze​sne​go

PRL-u: Po​sta​c i. Oto ro​bot​ni​c a i ro​bot​nik, posągowi i mo​nu​m en​tal​ni, ni​c zy m spod dłuta (cho​c iaż na płótnie) sa​m e​go Mi​c hała Anioła. On ją obej​m u​j e, ale przy ​j a​c iel​skim ge​stem, bez żad​ny ch pod​tekstów ero​ty cz​ny ch, bo w głowie ma wy ​r o​bie​nie 300 pro​c ent. Ode​r wa​li się na chwilę od pra​c y na bu​do​wie, by z od​r azą (co widać na ich twa​r zach, no​ta​be​ne ro​bot​ni​c a re​pre​zen​tu​j e zde​cy ​do​wa​nie męski ty p uro​dy , co w pe​wien sposób tłuma​c zy ów gest mu​r a​r za) spoj​r zeć na ko​bietę w mod​nej na Za​c ho​dzie su​kien​c e ozdo​bio​nej ob​c ojęzy cz​ny ​m i wzo​r a​m i, widać, że wy szła pro​sto od fry ​zje​r a, w do​dat​ku nosi oku​la​r y prze​c iwsłonecz​ne, ma moc​no uszmin​ko​wa​ne usta i po​m a​lo​wa​ne na czer​wo​no pa​znok​c ie! Para „z mar​m u​r u” nie może mieć wątpli​wości – to ko​bieta upadła, a mówiąc wprost – ko​bieta lek​kich oby ​c zajów. W la​tach pięćdzie​siąty ch bo​wiem, mimo ofi​c jal​ne​go dba​nia o mo​r a​le na​r o​du, sze​r zy ła się pro​sty ​tu​c ja, cho​r o​by we​ne​r y cz​ne, a ze środków an​ty ​kon​c ep​c y j​ny ch – naj​po​pu​lar​niej​sza by ła abor​c ja. I to by ł ko​lej​ny ab​surd PRL-u. O mo​r a​le so​c ja​li​sty cz​ne należało więc wal​c zy ć, tak jak o so​c ja​lizm w każdej in​nej dzie​dzi​nie ży cia. Choćby na ta​kich potańcówkach: od​by ​wały się nie po to, żeby młodzież mogła się po​ba​wić, ale dla uczcze​nia wy ​da​r ze​nia czy ko​lej​nej rocz​ni​c y , jak np. uro​dzi​ny to​wa​r zy ​sza Bie​r u​ta. „W pierw​szej części de​kla​m o​wało się wier​sze i wy głaszało oko​licz​nościo​we przemówie​nia, a w dru​giej części tańczy ło się » Szła dzie​wecz​ka« i inne ry t​m y lu​do​we oraz pio​senkę » Gim​na​sty ​ka« ”[201] – wspo​m i​na Agniesz​ka Osiec​ka. Ale i w tańcu obo​wiązy wały an​ty ​e ro​ty cz​ne ob​ostrze​nia – od​ległość między tańczący mi nie mogła by ć mniej​sza niż 20 cm, co pod​c zas szkol​ny ch potańcówek (często w wy ​pad​ku szkół nie​ko​e du​ka​c y j​ny ch dam​sko-dam​skich) by ło eg​ze​kwo​wa​ne przez na​uczy ​c iel​ki przez wkłada​nie między tańczący ch li​nij​ki od​po​wied​niej długości. War​to pamiętać, że by ło to ofi​c jal​ne sta​no​wi​sko władz par​ty j​no-państwo​wy ch. Nie​ofi​c jal​nie to​wa​r zy ​sze z naj​wy ższy ch szcze​bli władzy mie​li żony i ko​c han​ki, cza​sem ważniej​sze od ślub​ny ch to​wa​r zy ​szek ży cia (jak Bo​lesław Bie​r ut). Po paździer​ni​ku sy ​tu​a cja na szczy ​tach władzy zmie​niła się o ty le, że sier​m iężnemu Gomułce nie by ło w głowie szu​kać wrażeń po​za​m ałżeńskich, a jak I se​kre​ta​r zo​wi, to i resz​c ie to​wa​r zy ​szy . Wy jątkiem by ł pre​m ier Józef Cy ​r an​kie​wicz, sy ​ba​r y ​ta, miłośnik do​bry ch al​ko​ho​li, wy ​kwint​ny ch dań, szy b​kich sa​m o​c hodów i piękny ch ko​biet, jak jego żona wiel​ka ak​tor​ka Nina An​dry cz. Gomułka uważał, że to po​by t w obo​zie w Au​schwitz „złamał” Cy ​r an​kie​wicza i stąd jego kon​sump​cy j​ne po​dejście do ży cia, nie​god​ne praw​dzi​we​go ko​m u​ni​sty . W spra​wach mo​r al​ności Gomułka i jego żona by li bar​dzo ry ​go​r y ​sty cz​ni: le​gen​da głosi, że widząc na ekra​nie te​le​wi​zo​r a wy ​de​kol​to​waną Ka​linę Jędru​sik, Gomułka rzu​c ił ze złości w od​bior​nik kap​c iem (według in​nej wer​sji – po​piel​niczką). Hi​sto​r ię należy jed​nak włoży ć między miej​skie le​gen​dy . Po pierw​sze: oszczędny do bólu to​wa​r zy sz Wiesław (na​wet pa​pie​r os dzie​lił na pół dla oszczędności) nig​dy by ni​c zy m nie rzu​c ił w dro​gi te​le​wi​zor, po dru​gie: nie nosił w domu kap​c i, gdy ż jesz​c ze przed wojną by ł ran​ny w nogę i na​wet w domu nosił spe​c jal​ne obu​wie, po trze​c ie: w te​le​wi​zji oglądał ty l​ko wie​c zor​ny „Dzien​nik”, a w czwart​ki jesz​c ze Kobrę. Ty m​c za​sem Ka​ba​r et Star​szy ch Panów, którego gwiazdą by ła Jędru​sik, nada​wa​ny by ł o wie​le później​szej go​dzi​nie. Fak​tem jed​nak jest, że na Jędru​sik zo​stał nałożony za​kaz wy stępo​wa​nia w te​le​wi​zji[202]. Miała to by ć re​a k​c ja na list ko​biet z Ry b​ni​ka, które zbul​wer​so​wała odważna kre​a cja założona przez Jędru​sik pod​c zas wy stępu. Po​c zuły się poniżone ty m, że ich mężowie wo​le​li wpa​try ​wać się w ko​bie​c e wdzięki Ka​li​ny na ekra​nie za​m iast w nie – siedzące obok – i na​pi​sały , że Jędru​sik gor​szy ich mężów. „Bied​ne, niemądre ko​biety w roz​dep​ta​ny ch pan​to​f lach, a co naj​gor​sze, nie pragnące się zmie​nić…”[203] – po​wie​działa po la​tach. Według in​nej wer​sji – par​ty j​ny ch de​c y ​dentów miał

zbul​wer​so​wać krzy ży k, który nosiła na ob​f i​ty m i moc​no eks​po​no​wa​ny m biuście – biust zaś bul​wer​so​wał żony owy ch de​c y ​dentów. Jędru​sik przeszła me​ta​m or​f ozę z wiot​kiej, ulot​nej dziew​c zy ​ny w zmy słową seks​bombę. W tę stronę „pchał” Ka​linę jej mąż, pi​sarz Sta​nisław Dy ​gat. By ł star​szy od dru​giej żony o sie​dem​naście lat, co z cza​sem w zna​m ien​ny sposób przełoży ło się na ich ży cie ero​ty cz​ne. Jędru​sik by ła ko​bietą bar​dzo atrak​c y jną. Ze​non Wik​tor​c zy k Dy ​gata znał wcześniej, Ka​linę po​znał na balu w SPA​TiF-ie: „Oby ​dwo​j e by li wte​dy jako nowa para na tak zwa​nej ta​pe​c ie. Jej de​kolt, a ra​c zej biust, bu​dził po​dziw i pożąda​nie panów, za​zdrość pań i zgor​sze​nie za​wist​ny ch pa​niuś. Ku ra​do​snej, i po​wie​działby m dum​nej sa​ty s​f ak​c ji Sta​nisława. Jemu jed​ni za​zdrościli wy ​bo​r u, inni wiesz​c zy ​li ciężką przy szłość tego stadła, jesz​c ze inni nie wróży li mu trwałości”[204]. Sama Ka​li​na swo​j e małżeństwo określiła ty mi słowa​m i: „Przez dwa​dzieścia czte​r y lata by łam żoną Sta​nisława Dy ​ga​ta, człowie​ka ko​c hającego wszy st​ko, co piękne i do​sko​nałe. Za​zdrosz​c zo​no nam na​szej wiel​kiej miłości, ogrom​nej to​le​r an​c ji, zro​zu​m ie​nia pew​ny ch sza​leństw w niektóry ch okre​sach ży cia”[205]. Mówiąc mniej eu​f e​m i​sty cz​nie, małżeństwo Jędru​sik z Dy ​ga​tem by ło związkiem otwar​ty m, z cze​go obie stro​ny , w sposób mniej lub bar​dziej osten​ta​c y j​ny , ko​r zy ​stały . Je​r e​m i Przy ​bo​r a na​zwał ten związek „wier​nością w przy ​j aźni”. Fo​to​graf i przy ​j a​c iółka Dy ​gatów Zo​f ia Na​sie​r ow​ska tak oce​niła przy ​c zy ​ny osten​ta​c y j​ne​go postępo​wa​nia Ka​li​ny , jeśli cho​dzi o spra​wy oby ​c za​j o​we: „To Sta​sio jej wma​wiał, że ona jest polską Ma​r i​ly n Mon​r oe, że jej wol​no wszy st​ko, że wciąż może sza​leć – i mówił to z za​c hwy ​tem. Wy ​ba​c zał jej wszel​kie wy ​bry ​ki, on ją po pro​stu pod​pusz​c zał”[206] . By ć może po​trzeb​ne im to by ło w kre​owa​niu nie ty l​ko sie​bie w śro​do​wi​sku, ale wręcz całego śro​do​wi​ska, którego by li cen​trum. A przez maleńkie miesz​ka​nie na Mo​ko​to​wie prze​wa​lały się wręcz hor​dy gości. Wie​c zo​r a​m i w jed​ny m po​ko​j u na wer​sal​c e leżał skarżący się na mi​grenę Dy ​gat, wpa​trzo​ny w grający nie​m al non stop te​le​wi​zor (by ł te​le​m a​nia​kiem), a w jego no​gach za​le​gał ktoś z gości. W dru​gim po​ko​j u – Ka​li​na. „Drzwi by ły otwar​te, wy ​star​c zy ło na​c isnąć klamkę. Tłum kłębił się już w przed​po​ko​j u. Ka​li​na leżała w łóżku. By ła goła, co by ło widać, gdy no​ga​m i pod​no​siła kołdrę. Obok niej leżał często jakiś młodzie​niec, goście sia​da​li na ty m łóżku”[207] – wspo​m i​na wi​zy tę w miesz​ka​niu na Jo​liot-Cu​r ie Zu​zan​na Łapic​ka-Ol​bry ch​ska. Zby ​szek Cy ​bul​ski na​zy ​wał z przekąsem Dy ​gatów i to​wa​r zy ​stwo zbie​r ające się w ich miesz​ka​niu „księstwem war​szaw​skim”. „Tam pa​no​wała dość gęsta at​m os​f e​r a. By ła i sy m​pa​tia do pew​ny ch osób, a na​wet miłość do niektóry ch, ale by ła też in​try ​ga. Dy ​ga​to​wie po​tra​f i​li kogoś wy ​lan​so​wać, jak by li za​f a​scy ​no​wa​ni, i znisz​c zy ć, gdy im przeszło”[208] – opo​wia​da Zo​f ia Czer​wińska. War​sza​wa i cała Pol​ska bul​wer​so​wała się wy ​zy ​wający m, nie ty l​ko na tle PRL-owskiej sza​r zy ​zny , wy glądem i za​c ho​wa​niem Ka​li​ny , ale przede wszy st​kim buj​ny m ży ciem ero​ty cz​ny m. Już jej pierw​szej poważnej roli po prze​no​si​nach z Gdańska do War​sza​wy , Pol​ly Pe​a chum w Ope​r ze za trzy gro​sze na de​skach Te​a tru Współcze​sne​go, to​wa​r zy ​szy ła at​m os​f e​r a skan​da​lu – między nią a grający m Mac​kie​go Ta​de​uszem Plu​c ińskim. Plu​c iński, je​den z większy ch play ​boy ów PRL-u, by ł związany wcześniej m.in. z Aliną Ja​nowską. Pie​przu całej sy ​tu​a cji do​da​wał fakt, że Plu​c iński i Dy ​gat wcześniej, kie​dy obaj miesz​ka​li we Wrocławiu, przy ​j aźnili się, a na​wet Plu​c iński by ł świad​kiem na pierw​szy m ślu​bie Dy ​gata. Później ich dro​gi się ro​zeszły , a Plu​c iński za​pew​niał, że nie wie​dział o ty m, że Ka​li​na jest żoną jego przy ​j aciela. Mimo bli​skie​go związku łączącego Plu​-

cińskie​go i Jędru​sik przy ​j aźń ko​c han​ka żony z jej mężem roz​kwitła na nowo. Dy ​gat poży czał na​wet temu trze​c ie​m u ma​r y ​nar​ki, a on wy ​pro​wa​dzał psy na spa​c er. Trwało to pięć lat. Później by li ko​lej​ni part​ne​r zy i to po oby ​dwu stro​nach. Zo​f ia Na​sie​r ow​ska wspo​m i​na, jak przy ​go​to​wy ​wała wy ​stawę zdjęć „Por​tre​ty ro​dzin​ne” i fo​to​gra​f ie robiła w miesz​ka​niach bo​ha​terów. Umówio​na na wczesną go​dzinę, przy ​j e​c hała do miesz​ka​nia Dy ​gatów na Jo​liot-Cu​r ie, ale nikt nie otwie​r ał. „Wresz​c ie wy ​c ho​dzi Sta​sio w szla​f ro​ku. – Sta​siu, prze​c ież je​steśmy umówie​ni, co jest? – Tak? Tośmy wczo​r aj za długo je​dli ko​lację. Za chwilę wy ​c ho​dzi jakaś pani, wy ​c ho​dzi Ka​lin​ka, wy ​c ho​dzi jakiś pan – i cała czwórka w szla​fro​kach sia​da do śnia​da​nia. Oraz ja – » piąta« ”[209] – opo​wia​da Na​sie​r ow​ska. Po Plu​c ińskim Ka​li​na za​ko​c hała się w ope​r a​to​r ze Wiesławie Ru​to​wi​c zu (przy szły pierw​szy mąż Mag​da​le​ny Za​wadz​kiej), ze wza​j em​nością. Związek trwał kil​ka lat, Ru​to​wicz zaglądał na Jo​liot-Cu​r ie na obiad​ki, wy jeżdżał z Ka​liną na wa​ka​c je, z który ch ona co​dzien​nie dzwo​niła do męża, py ​tając go o zdro​wie. W ty m cza​sie Dy ​gat pod​ko​c hi​wał się, ponoć pla​to​nicz​nie, w Elżbie​c ie Czy żew​skiej. Po kil​ku la​tach ko​lej​ne poważne uczu​c ie Ka​li​ny – ty m ra​zem spor​to​wiec, uty ​tułowa​ny ty cz​karz Włod​zi​m ierz Sokołowski, po​dob​no Jędru​sik prze​m y śliwała na​wet o odejściu od Dy ​ga​ta, ale jed​nak po​zo​stała z mężem. Ko​c hała go mimo tego, a może właśnie dla​te​go, że po​tra​f ił za​py ​tać ją o wszy st​ko pro​sto z mo​stu. Kie​dy w 1968 roku grała w fil​m ie Lal​k a Woj​c ie​c ha Hasa panią Wąsowską, przy ​go​to​wy ​wał ją do scen jaz​dy kon​nej pe​wien przy ​stoj​ny rot​m istrz. Kie​dy wróciła do domu, zaczęła leżącemu na tap​c za​nie Dy ​ga​to​wi opo​wia​dać i po​ka​zy ​wać, jak ten rot​m istrz ją szko​li. Dy ​gat przy glądał się ty m akro​ba​c jom przez dłuższą chwilę i w końcu mówi: „Ka​li​na, czy ty je​steś pew​na, że on cię nie pier​do​li?”[210]. *** W la​tach sześćdzie​siąty ch „war​szaw​ka”, „krakówek” i resz​ta plot​kar​skiej Pol​ski szep​tała o trójkącie małżeńskim, w który m ży ła po​pu​lar​na pi​sar​ka i sa​ty ​r y cz​ka Mag​da​le​na Sa​m o​zwa​niec, czy ​li Mag​da​le​na z domu Kos​sak, pri​m o voto Sta​r zew​ska, se​c un​do voto Nie​wi​dow​ska. Właści​wie nie ty le szep​tała, co głośno mówiła, bo i sama Sa​m o​zwa​niec nie ukry ​wała tego sta​nu rze​c zy , a swój swo​bod​ny sto​su​nek do małżeńskiej wier​ności co i raz de​m on​stro​wała na kar​tach swo​j ej twórczości. Mag​da​le​na, uro​dzo​na w 1894 roku, córka wiel​c e po​pu​lar​ne​go ma​la​r za Woj​c ie​c ha Kos​sa​ka, sio​stra po​e t​ki Ma​r ii Paw​li​kow​skiej-Ja​sno​r zew​skiej i ma​la​r za Je​r ze​go, w roku 1946 poślubiła młod​sze​go od niej o po​nad 20 lat Zy g​m un​ta Nie​wi​dow​skie​go. Już samo za​war​c ie tego małżeństwa nastąpiło w at​m os​f e​r ze skan​da​lu. Według jed​nej z wer​sji Mag​da​le​na miała po​znać Nie​wi​dow​skie​go pod​c zas oku​pa​c ji w Kra​ko​wie, kie​dy ten pra​c o​wał w lom​bar​dzie. Pi​sar​ka za​niosła tam, aby za​sta​wić, jakiś kosz​tow​ny dro​biazg z ro​dzin​nej „Kos​sakówki” i nawiązała się między nimi nić sy m​pa​tii. Po kil​ku la​tach, pod​c zas jed​nej z wi​zy t w „Kos​sakówce”, Nie​wi​dow​ski za​stał Mag​da​lenę w to​tal​nej roz​pa​c zy . Właśnie do​wie​działa się o śmier​c i uko​c ha​nej sio​stry (zmarła na raka w Li​ver​po​olu), a po nie​daw​ny m odejściu oby ​dwoj​ga ro​dziców i ze​r wa​niu z ówcze​sny m ad​o​r a​to​r em Ada​m em Żeleńskim by ł to dla Sa​m o​zwa​niec szok ogrom​ny . Nie​wi​dow​ski, będący po kil​ku spo​ry ch wódkach, chcąc ją po​c ie​szy ć, wy ​brał sposób nie​ty ​po​wy – oświad​c zy ł się. I zo​stał przy jęty .

Według in​nej wer​sji Nie​wi​dow​ski miał by ć na​r ze​c zo​ny m córki Sa​m o​zwa​niec z pierw​sze​go małżeństwa, Te​r e​sy Sta​r zew​skiej. Kie​dy przy ​szedł oświad​c zy ć się o jej rękę, nie​doszła teścio​wa, ko​bie​ta atrak​c y j​na, ele​ganc​ka, in​te​li​gent​na i czuła na męski charm po pro​stu zawróciła mu w głowie na ty le sku​tecz​nie, że córka ze​r wała z matką na za​wsze wszel​kie sto​sun​ki i wy ​j e​c hała z kra​j u. Po​nad 20 lat później Mag​da​le​na nadal by ła cza​r ującą i ele​gancką, ale już starszą panią, ty m​cza​sem małżonek po​zo​sta​wał w pełni sił wi​tal​ny ch. Miesz​ka​li w War​sza​wie w maleńkim miesz​ka​niu przy Ka​r ol​ko​wej. Pew​ne​go razu po dłuższej nie​obec​ności (Sa​m o​zwa​niec często wy jeżdżała na wie​c zo​r y au​tor​skie bądź do domów pra​c y twórczej, gdzie miała lep​sze wa​r un​ki do pi​sa​nia niż w miesz​ka​niu) wra​c ającą pi​sarkę za​c ze​piła sąsiad​ka z awan​su społecz​ne​go: „Som​siad​ko! Muszę pani re​dak​tor​c e po​wie​dzieć, że kie​dy pani re​dak​tor​ki nie by ło, pani mąż co​dzien​nie spro​wa​dzał różne ta​kie do domu. Jak Boga ko​c ham spro​wa​dzał!”. Pi​sar​ka z uwagą re​la​c ji wy słuchała i z po​wagą od​po​wie​działa: „Z ser​c a dziękuję, moja dro​ga som​siad​ko. Nig​dy nie po​dej​r ze​wałam mo​j e​go męża, że tak do​brze za​r a​bia. Żeby utrzy ​m ać żonę, a do tego ta​kie różne no, no…”. Zdając mężowi re​lację z owej „som​siadz​kiej” wy ​m ia​ny wia​do​m ości, za​zna​c zy ła wy raźnie: „Daw​niej pa​no​wie też zdra​dza​li swo​j e żony , ale nikt o ty m nie wie​dział, załatwia​li te spra​wy na mieście, nig​dy nie spro​wa​dzali do domu żad​ny ch bab! Nig​dy nie robię ci żad​ny ch awan​tur o te two​j e fla​my . Ale proszę cię o jed​no, nie kom​pro​m i​tuj mnie i to na do​da​tek wo​bec na​szy ch » som​sia​dek« ”. Nie​wi​dow​ski obie​c ał po​prawę, czy ​li… większą dy s​krecję, i słowa do​trzy ​m y ​wał[211]. Po pew​ny m cza​sie sy ​tu​a cja uległa jed​nak zmia​nie: to nie by ły już prze​lot​ne fla​m y . Nie​wi​dow​scy miesz​ka​li już przy Mo​ko​tow​skiej, nie by ło tam tak wścib​skich „som​sia​dek” jak przy Ka​rol​ko​wej. Ale zdro​wie pi​sar​ki zaczęło szwan​ko​wać: sza​lo​ne lata młodości, słabość do pa​pie​r osów, kawy i wódecz​ki – nie​odzow​ny ch atry ​butów ży cia to​wa​r zy ​skie​go, a i warsz​ta​tu pi​sar​skie​go (za​miast wódecz​ki lamp​ka ko​niacz​ku), napięte sto​sun​ki z ro​dziną bra​ta, miesz​kającą w „Kos​sakówce”, no i małżeńskie eks​c e​sy Zy g​m un​ta. I w ten sposób w ży ciu małżeństwa Nie​wi​dow​skich zja​wiła się „ta trze​c ia”. Ma​r ian​na Man​kie​wicz, zwa​na Niu​sią. Pielęgniar​ka, opie​ko​wała się Mag​da​leną, a z cza​sem zaczęła pro​wa​dzić i dom pi​sar​ki, dzięki cze​m u ży cie to​wa​r zy ​skie na Mo​ko​tow​skiej po​niekąd wróciło do przed​wo​j en​ny ch stan​dardów, tzn. wróciło na miarę PRL-owskich możliwości. Mag​da​lena gości przy j​m o​wała i bawiła, a Niu​sia – kar​m iła. Wresz​c ie – wpro​wa​dziła się do Nie​wi​dow​skich. „Ra​zem jeździły na spo​tka​nia z czy ​tel​ni​ka​m i, na wcza​sy , ra​zem cho​dziły na za​ku​py … Pro​blem po​le​gał na ty m, że Niu​sia wpadła Zy g​m un​to​wi w oko… Mag​da​le​na to wi​działa i na pew​no nie by ła to dla niej sy ​tu​a cja kom​f or​to​wa. (…) Na pew​no nie by ło to ty ​po​we małżeństwo. Ra​c zej pew​ne​go ro​dza​j u to​wa​r zy ​ski trójkąt, ale jak to sama Mag​da​le​na mówiła półżar​tem do mo​j ej mamy : » Le​piej ak​c ep​to​wać wro​ga, którego się zna, niż szu​kać no​we​go« ”[212] – wspo​m i​na Małgo​r za​ta Da​r ow​ska-Pu​lit, ku​zy n​ka Zy g​m un​ta Nie​wi​dow​skie​go. Zy g​m unt dbał o Ma​dzię, jak pi​sar​ka sama sie​bie na​zy ​wała, spełniał jej różne za​c hcian​ki (a trze​ba pamiętać, że miała w so​bie urok i men​tal​ność dziec​ka), by ł jej prawą ręką. Ona by ła mu praw​dzi​wy m przy ​j a​c ie​lem. Ste​f an Pla​c ek, dy ​r ek​tor wrocław​skie​go Klu​bu Li​te​r a​tu​r y i Mu​zy ​ki, goszcząc w miesz​ka​niu przy Mo​ko​tow​skiej, by ł świad​kiem roz​m o​wy te​le​f o​nicz​nej Nie​wi​dow​skie​go, która go moc​no zde​ner​wo​wała. Sa​m o​zwa​niec po jej zakończe​niu po​c ie​szała męża: „Nie mahtw się, Zy g​m uś, tak to już jest, ale jakoś się WAM ułoży ”. Kie​dy Nie​wi​dow​ski wy ​szedł, wy jaśniła zdu​m io​ne​m u gościo​wi: „Bo wi​dzisz, dho​gi Plac​ku, Zy g​m uś ma na​r ze​c zoną… Niu​sia jest pielęgniahką i zaj​m u​j e się mną bah​dzo

tho​skli​wie… Tak, tak, młodzi mają swo​j e spha​wy ”[213]. Ak​c ep​ta​c ja tego sta​nu rze​c zy ze stro​ny Sa​m o​zwa​niec by ła tak da​le​ko idąca, że kie​dy wy ​j e​c hała, w ra​m ach wy ​m ia​ny kul​tu​r al​nej, do Ru​mu​nii, pamiętała o Niu​si. Po​nie​waż od nie​daw​na Nie​wi​dow​scy mie​li do​m ek nad Za​le​wem Ze​grzy ńskim, trwało jego wy ​po​sażanie. Sa​m o​zwa​niec ku​po​wała więc w Bu​ka​r esz​c ie ta​le​r zy ​ki, ser​wet​ki, ku​becz​ki itd., ale wszy st​ko za​wsze po trzy sztu​ki. Pi​sar​ka Han​na Ożogow​ska, która przy ​jaźniła się z Sa​m o​zwa​niec i ra​zem z nią robiła owe za​ku​py , za​pa​m iętała, jak Mag​da​le​na sko​m en​to​wała je: „Wiesz, taka » po​m oc małżeńska« to ma swo​j e do​bre stro​ny : za​strzy ​ki, sto​sun​ki w de​li​ka​te​so​wej ap​te​c e, a kie​dy raz po​trzeb​ny by ł szpi​tal – też łatwiej poszło”[214]. Po śmier​c i Mag​da​le​ny Sa​m o​zwa​niec Niu​sia wy szła za mąż za Zy g​m un​ta Nie​wi​dow​skie​go. Po​dob​no by ła to ostat​nia de​c y ​zja pi​sar​ki. *** Trójkąt in​ne​go ro​dza​j u funk​c jo​no​wał w śro​do​wi​sku ar​ty stów pla​sty ków. Ale nie ty l​ko w nim, bo kon​tak​ty to​wa​r zy ​skie oso​by go tworzące miały sze​r o​kie. Trójkąt nie​ty ​po​wy na​wet na tak nie​ty ​po​wy układ dam​sko-męski, ja​kim jest już sam trójkąt jako taki. Two​r zy ło go bo​wiem dwóch mężczy zn i jed​na ko​bie​ta: Ma​r ia Ewa Łunkie​wicz-Ro​goy ​ska (zwa​na Mewą od pierw​szy ch li​ter imion), Hen​r y k Stażew​ski i Jan Ro​goy ​ski. Po​c hodząca z zie​m iańskiej ro​dzi​ny Mewa (jej stry j to Adam Chmie​low​ski, czy ​li św. brat Al​bert) w la​tach dwu​dzie​sty ch stu​dio​wała w Pary żu na École Na​tio​na​le Supérieu​r e des Arts Déco​ra​tifs. Po​znała wówczas m.in. Hen​r y ​ka Stażew​skie​go, a dzięki nie​m u Pie​ta Mon​dria​na i Mi​c he​la Seu​pho​r a. Cho​c iaż roz​wiodła się z mężem, to do końca ży cia pod​pi​sy ​wała swo​j e pra​c e jego na​zwi​skiem. I zbliży ła się do Stażew​skie​go, za​m iesz​ka​li wspólnie. Jed​nak po woj​nie, w 1946 roku, Mewa wy szła za inży nie​r a Jana Ro​goy ​skie​go. Do miesz​ka​nia przy Pięknej, zaj​m o​wa​ne​go przez Łunkie​wicz i Stażew​skie​go, wpro​wa​dził się więc ten trze​c i – Ro​goy ​ski. Wokół za​przy ​j aźnio​ny ch ar​ty stów zaczął się two​r zy ć sa​lon sku​piający przed​sta​wi​c ie​li różny ch po​ko​leń. W la​tach sześćdzie​siąty ch Ma​r ia Ewa Łunkie​wicz-Ro​goy ​ska współor​ga​ni​zo​wała Ple​ne​r y Ko​sza​lińskie – wy ​da​r ze​nie ar​ty sty czno-to​wa​r zy ​skie. Uczestniczy ​li w nich m.in.: Hen​r y k Stażew​ski (co nie dzi​wi), Erna Ro​sen​ste​in, Ar​tur San​dau​e r, Ju​lian Przy ​boś, Ma​r ian Bo​gusz i rzeźbiarz Edward Kra​siński. A w War​sza​wie co​dzien​nie w samo południe można by ło spo​tkać Mewę i He​nia w ka​wiar​ni ZPAP-u. Tam spo​ty ​ka​li się m.in. z poetą Mi​r o​nem Białoszew​skim. Białoszew​ski przy ​j aźnił się z całą trójką, by wał w no​wy m miesz​ka​niu przy Świer​c zew​skie​go (obec​nie So​li​dar​ności) 64 i tak to opi​sał: „Mewa latała z He​niem. Ale miała męża Ja​sia. Miesz​ka​li we tro​j e. Z ty m że He​nio miał za​wsze pokój osob​niej​szy ”[215]. Ów układ Ro​goy ​ska tłuma​c zy ła na sposób przy ​r od​ni​c zy , przy ​wołując au​to​r y ​tet wspólne​go przy ​j a​c ie​la, przy ​r od​ni​ka i dy ​r ek​to​r a war​szaw​skie​go zoo Jan​ka Żabińskie​go: „Żabiński dzie​li lu​dzi na stadła i na ody ńców. W sta​dle za​wsze jest ty p A i ty p B. Ty p A zwy ​kle góruje w układzie ener​gią, prze​wo​dzi”[216]. Białoszew​ski wy ​snuł stąd wnio​sek: „Ona by ła A. He​nio by ł ty ​po​wy m ody ńcem”. Z ob​ser​wa​c ji po​e ty wy ​ni​ka, że by ł to trójkąt har​m o​nij​ny , cho​c iaż ta​kich w geo​m e​trii próżno szu​kać. Białoszew​ski opi​su​j e, jak cała trójka spędzała czas w domu na wy woły wa​niu duchów (zresztą swo​ich własny ch), sta​wia​niu pa​sjansów. W po​ko​j u Ja​sia i Mewy stał pa​r a​wan, za który m ma​lar​ka się prze​bie​r ała. Cho​r a na astmę Mewa nie chciała,

aby w wi​zy ​tach u le​ka​r za to​wa​r zy ​szy ł jej mąż – nie chciała mu się po​ka​zy ​wać w zły m sta​nie. Kie​dy Stażew​ski cho​r o​wał, to Jan robił mu za​strzy ​ki, a w ra​m ach hob​by ho​do​wał ry b​ki i roślin​ki. Łunkie​wicz-Ro​goy ​ska cho​dziła za to na od​c zy ​ty i pochłaniała fa​c hową li​te​r a​turę fran​c u​skojęzy czną, tłumacząc przy oka​zji przy ​j a​c iołom co cie​kaw​sze frag​m en​ty . Jej młodość spędzo​na w Pary żu zaważy ła na przy ​zwy ​c za​j e​niach ku​li​nar​ny ch: robiła omle​ty „à la Mere Po​ulard” i ser​wo​wała gościom ser ro​qu​e fort oraz oliw​ki zdo​by ​wa​ne w ty ch cza​sach ty l​ko so​bie wia​do​m y m spo​so​bem. Kie​dy Białoszew​ski przy ​pro​wa​dził gościa – Fran​c u​za Eri​c a Ve​a u​xa, tłuma​c za jego po​ezji oraz Wit​ka​c e​go, za​c hwy ​c o​na no​wy m zna​j o​m y m Mewa na​zwała jego imie​niem swój ulu​bio​ny pa​r a​sol. Ma​lar​ka lubiła ży cie to​wa​r zy ​skie, wspólnie z Ada​m em Mau​e rs​ber​ge​r em, dy ​r ek​to​rem Mu​zeum Li​te​r a​tu​r y , urządzała w południe w Wi​gi​lię imie​ni​ny . Z ży cze​nia​m i wpa​da​li wówczas: San​dau​e ro​wie, Białoszew​ski, Je​r zy Tchórzew​ski i Zo​f ia Gaw​li​kow​ska. Jan zmarł pod ko​niec lip​c a 1967 roku, Ma​r ia Ewa kil​ka ty ​go​dni później. Przed śmier​c ią zdąży ła jesz​c ze za​dy s​po​no​wać, aby do Stażew​skie​go wpro​wa​dził się Edward Kra​siński. Tak też się stało na ko​lej​ny ch 20 lat. *** Trójkąty ero​ty cz​no-to​wa​r zy ​skie w la​tach sześćdzie​siąty ch by ły jed​nak czy mś nie​zwy kły m. Na Za​c ho​dzie roz​kwi​tały wol​na miłość, dzie​c i kwia​ty i ruch hi​pi​sow​ski, w Pol​sce w ty m cza​sie ko​bie​ty z Ry b​ni​ka szo​ko​wała sama obec​ność Ka​li​ny Jędru​sik na ekra​nie te​le​wi​zo​r a. Czy owe strażnicz​ki mo​r al​ności również pro​te​sto​wały by , gdy ​by wie​działy , że oglądani przez nie na mały m ekra​nie Ja​r osław Iwasz​kie​wicz, Je​r zy Wal​dorff czy ak​tor Je​r zy Na​sie​r ow​ski to oso​by pre​f e​r ujące kon​tak​ty męsko-męskie? A związków ho​m o​sek​su​a l​ny ch w śro​do​wi​skach ar​ty ​sty cz​ny ch nie bra​ko​wało. Nie afi​szo​wa​no się z nimi pu​blicz​nie, ale też niektóre z nich nie by ły już wte​dy spe​c jalną ta​j em​nicą. Ja​r osław Iwasz​kie​wicz swo​ich bi​sek​su​a l​ny ch skłonności nig​dy nie kry ł, a żona Anna (która po ślu​bie przeży ła ostre załama​nie ner​wo​we spo​wo​do​wa​ne za​pew​ne z jed​nej stro​ny ro​dzin​ny ​m i skłonnościa​m i po ojcu, a z dru​giej – wiedzą o skłonnościach męża), wie​działa o uczu​c iu, ja​kim Iwasz​kie​wicz da​r zy ł Je​r ze​go Błesz​c zy ńskie​go, poetę ama​to​r a i ro​bot​ni​ka. Błesz​c zy ński, również żona​ty , oj​c iec (tak ja Iwasz​kie​wicz) dwoj​ga dzie​c i, już w okre​sie za​uro​c ze​nia pi​sa​r zem po​zo​sta​wił żonę dla in​nej ko​bie​ty . Dzien​ni​ki Iwasz​kie​wicza pełne są opisów za​c hwy tów nad po​wierz​c how​nością Błesz​c zy ńskie​go, mimo że po​dzi​wiał go ra​c zej pla​to​nicz​nie. „Mówił o dniach spędzo​ny ch ze mną w Kra​ko​wie, w Ko​pen​ha​dze jak o baj​c e. Ja​kież szczęście, że mogłem mu to dać i że on mógł mi dać ty le. Dan​c ing w Ti​vo​li i uciecz​ka wśród gasnący ch lam​pionów – ja​kież to piękne. I nikt tego nie zro​zu​m ie, tej radości i tego szczęścia. Wszy ​scy my ślą, że to po​le​ga na rżnięciu w dupę!”[217] – no​to​wał z pasją w Dzien​ni​k ach Iwasz​kie​wicz. Związek, przeży wając wzlo​ty , upad​ki i chwi​le zwątpie​nia, trwał do śmier​c i cho​r e​go na gruźlicę Błesz​c zy ńskie​go w maju 1959 roku. Obiek​tem za​in​te​r e​so​wań Iwasz​kie​wi​c za, i nie ty l​ko jego z li​te​r ac​kie​go Par​na​su PRL-u, by ł również Ma​r ek Hłasko. Wy sy łał młode​m u pi​sa​r zo​wi z Mo​skwy sa​m o​lo​tem róże, pisał w li​stach: „Tak się zgry ​wałeś Ma​r u​niu dla mnie czy dla ty ch nędzny ch ko​biet, ja​kie tam by ły ?”[218]. Ale kon​f or​m izm Iwasz​kie​wi​c za brał cza​sem górę nad uczu​c iem. Ma​r ia Dąbrow​ska wspo​m i​na oko​licz​ności wręcze​nia Hłasce Na​gro​dy Wy ​dawców za tom Pierw​szy krok w chmu​rach 11 sty cz​nia

1958 roku: „Iwasz​kie​wicz po​wie​dział: » No, ale nasz sąd może wy wołać kom​pli​ka​c je po​li​ty cz​ne. Bo jakże to? Dwu mi​nistrów, pre​zes Związku Na​uczy ​c iel​stwa, przed​sta​wi​c iel PAN, pre​zes Związku Li​te​r atów, Ko​m i​tet Po​ko​j u, oto ja​kie in​stan​c je udzie​liły na​gro​dy Hłasce« . Kie​dy po​tem zna​le​zio​no Hłaskę (który gdzieś pił) i Ja​r osław wręczał mu czek i prze​m a​wiał, war​to by ło wi​dzieć jego twarz, która wy glądała jak wy ​buch bom​by jądro​wej, za​pew​ne bał się, co Mo​skwa po​wie na tę na​grodę. Kie​dy skończy ł ofi​c jalną króciutką prze​m owę, zawołał ta​kim to​nem: » Ma​r ek. Chodź« , że siedzący koło mnie Paweł Hertz mruknął: » Jak to ero​ty cz​nie za​brzmiało…« . Rze​c zy ​wiście za​brzmiało to jak: » Chodź do łóżka!« ”[219]. Iwasz​kie​wicz w usi​dla​niu Hłaski miał sporą kon​ku​r encję: Je​r zy An​drze​j ew​ski, Wil​helm Mach, Hen​r y k Be​r e​za. Wszy ​scy usiłowa​li usi​dlić owe​go en​f ant ter​r i​ble pol​skiej li​te​r a​tu​r y . Przez jakiś czas Hłasko po​m iesz​ki​wał u An​drze​j ew​skiego, ale nie​ba​wem zaczął uni​kać usto​sun​ko​wa​ne​go pi​sa​rza. W liście pisał wy krętnie: „Muszę Ci to na​pi​sać szcze​r ze, choć możesz mi wie​r zy ć, że dro​go mnie to kosz​tu​j e, gdy ż wiem, że chcąc nie chcąc może, a na​wet może musi, się coś w ten sposób zmie​nić, ale, Je​r zy , ja chy ​ba nie będę mógł by ć dla Cie​bie ty m wszy st​kim, czy m Ty by ś chciał i czy m – może na​wet więcej – ja by m chciał. (…) Wy ​brałem się do le​ka​r za; on mi po​wie​dział, że ta​kie hi​sto​r ie (mówię o ja​kiejś swo​j ej niechęci do każdego ero​ty ​zmu) zda​r zają się dość często na za​sa​dzie ja​kichś urazów (…)”[220]. Czy no​ta​be​ne żona​ty wówczas An​drze​j ew​ski uwie​r zy ł? Znając później​sze ero​ty cz​ne zdo​by ​c ze Hłaski, ra​c zej nie, ale nadal da​r zy ł au​to​r a Bazy Sokołowskiej uczu​c iem. W roku 1965 prze​by ​wający już na stałe na Za​c ho​dzie Hłasko do​wie​dział się, że jest oj​c em 10-let​nie​go już sy na… służącej An​drze​j ew​skich, Ur​szu​li. O dziec​ku wie​dział od jego uro​dze​nia, ale my ślał, że oj​c em chłopca jest mąż służącej albo… An​drze​j ew​ski. Za​sko​c zo​ny ta​kim ob​r o​tem spra​wy pisał do po​zo​stającej w kra​j u mat​ki: „To praw​da, że ży łem z nią [Ur​szulą – red.] jak jej na​r ze​c zo​ny , gdy jej mąż by ł w woj​sku w ułanach, czy czy mś w ty m ro​dza​ju. To by ło wie​le lat temu; dziś nie tknąłby m ko​bie​ty zamężnej czy też zaręczo​nej. Nie​m niej jed​nak, jeśli dziec​ko jest na​sze, mu​si​m y je ra​to​wać; jeśli nie jest na​sze, to po​zo​staje ty l​ko zwy kła spra​wa o oszu​stwo i wte​dy możesz zro​bić z ty m, co ze​c hcesz”. Osta​tecz​nie dziec​ka nie uznał. Awan​se Hłasce robił również Wil​helm Mach, se​kre​tarz re​dak​c ji „No​wej Kul​tu​r y ”. Pisał do Hłaski: „Uko​c ha​ny mój – śpij do​brze, ży j zdro​wo, nie pij, broń Boże, jedz z ape​ty ​tem, pisz z przy ​jem​nością – Ma​r ecz​ku mój, słowa są głupie i bez​r ad​ne, ale Ty wiesz i tak wszy st​ko – wy jdę, wrzucę ten list do skrzy n​ki, niech idzie do Cie​bie prędko. Ufaj mi – a jeśli ufność dla mnie po​m a​ga Ci w czu​c iu się, w pra​c y , to powtórzę Ci jesz​c ze raz – ufaj mi, ko​c ham Cię, całuję Cię moc​no. Wi​lek”. Z ko​lei Hen​r y k Be​r e​za uważał, że jego przy ​j aźń z Hłaską by ła męską wersją uczu​c ia łączącego Mar​ka z Agnieszką Osiecką. „Ma​r ek bar​dzo mnie po​trze​bo​wał. Ja go bar​dzo ko​c hałem. Moja miłość, z na​tu​r y bar​dzo skom​pli​ko​wa​na, by ła większa niż ho​m o​sek​su​a l​na. I Ma​r ek to ro​zu​miał”[221] – mówił po la​tach Be​r e​za. Hłasko wy ​ko​r zy ​sty ​wał tę fa​scy ​nację kry ​ty ​ka, który nie ocze​ki​wał, tak jak An​drze​j ew​ski czy Mach, fi​zy cz​ne​go „skon​su​m o​wa​nia” uczu​c ia. Pew​nej nocy w 1957 roku (Hłasko miał złamaną pod​c zas bójki w Ka​m e​r al​nej rękę – stanął w obro​nie obrażonej przez pi​j a​ne​go gościa lo​ka​lu żony Jana Brze​c hwy ) pi​sarz za​dzwo​nił do Be​r e​zy , do​m a​gając się, aby ten na​ty ch​m iast przy ​niósł mu le​kar​stwo. Be​r e​za od​stał swo​j e w noc​nej ap​te​c e i kupił le​kar​stwo, którego nazwę Hłasko mu podał. Kie​dy do​tarł z le​kar​stwem, Hłasko zro​bił awan​turę, że Be​r e​za robi mu ta​kie świństwo! Przy ​no​si le​kar​stwo dla ko​biet na bo​le​sne men​stru​a cje! W do​dat​ku Hłasko roz​po​wia​dał o ty m „świństwie” po całej sto​li​c y . Agniesz​ka Osiec​ka, wówczas

na​r ze​c zo​na Mar​ka Hłaski, na​zwała Be​r ezę wręcz „ostat​nim skur​wy ​sy ​nem”. Obrażony kry ​ty k ze​rwał zna​j o​m ość z Hłaską. Sprawę pa​no​wie załago​dzi​li po pew​ny m cza​sie, kie​dy spo​tka​li się przy ​pad​ko​wo w Czy ​tel​ni​ku[222]. O ile Hłasce ho​m o​sek​su​a l​ne kon​tak​ty i gier​ki ucho​dziły na su​c ho i przy ​no​siły na​wet pro​f i​ty , o ty le inny pi​sarz miał z po​wo​du swo​ich sek​su​a l​ny ch pre​f e​r en​c ji duże za​wo​do​we pro​ble​m y . Cho​dzi o Mi​r o​na Białoszew​skie​go. Na początku lat pięćdzie​siąty ch po​znał ma​la​r za Lesz​ka Solińskie​go. Ra​zem wędro​wa​li po Biesz​c za​dach i Be​ski​dzie Ni​skim i wte​dy między nimi „za​iskrzy ło”. Pa​no​wie za​m iesz​ka​li ra​zem, ale gdy wia​do​m ość ta w 1953 roku do​tarła do re​dak​c ji „Świa​ta Młody ch”, której Białoszew​ski by ł se​kre​ta​r zem, zażądano od nie​go ze​r wa​nia zna​j o​m ości z Solińskim. Białoszew​ski odmówił i stra​c ił pracę „za na​r u​sze​nie oby ​c zajów”. W do​dat​ku mi​li​c ja szy ​ka​no​wała Solińskie​go, który miesz​kał u Białoszew​skie​go (nie miał mel​dun​ku w War​sza​wie, by ł z po​c ho​dze​nia Łem​kiem, no i ho​m o​sek​su​a listą). Szy ​ka​ny nie ode​brały ko​c han​kom chęci do pra​c y ar​ty ​sty cz​nej: od 1955 działał eks​pe​r y ​m en​tal​ny Te​a tr na Tar​c zy ńskiej, jako pry ​wat​ne przed​sięwzięcie trzech poetów: właśnie Białoszew​skie​go, Bo​gusława Choińskie​go i Le​c ha Em​f a​ze​go Ste​f ańskie​go, do którego miesz​kanie należało. Z te​a trem ty m współdziałali także po​e ta Lu​dwik Her​nig oraz ak​tor​ka i ma​lar​ka Lud​m iła Mu​r aw​ska. To z nimi Białoszew​ski w 1958 roku założy ł w miesz​kaniu na pla​c u Dąbrowskie​go, które wy ​naj​m o​wał wraz z Solińskim, nie​zwy kły Te​a tr Osob​ny . W miesz​kaniu ty m Soliński ma​lo​wał, a Białoszew​ski przy ​go​to​wy ​wał spek​ta​kle, które sta​wały się wy ​da​r ze​nia​m i to​wa​r zy ​ski​m i sto​li​c y . W ty m mi​ni​te​a trze trze​ba by ło by wać, a wśród ob​ser​wującej akcję sztu​ki pu​blicz​ności można by ło doj​r zeć m.in. Ju​lia​na Przy ​bo​sia, Ar​tu​r a San​dau​e ra, An​drze​j a Osękę, Jana Kot​ta i Jana Parandowskie​go. Półpry ​wat​nie by wał również Włod​zi​m ierz So​kor​ski, wówczas mi​ni​ster kul​tu​r y . Soliński upra​wiał hap​pe​nin​gi, lubił pro​wo​ka​c je ar​ty ​sty cz​ne – do​star​c zał Białoszew​skie​m u in​spi​ra​c ji i po​j a​wiał się w utwo​r ach po​e ty , ale nie pod imie​niem i na​zwi​skiem, lecz jako „Le.” lub „do​mow​nik”. Przy ​j aźniąca się z oby ​dwo​m a pa​na​m i ma​lar​ka Ma​r ia Ewa Łunkie​wicz-Ro​goy ​ska na​zwała Solińskie​go „dobrą żoną Mi​r o​na”[223]. Ale z cza​sem uczu​c ie zaczęło słabnąć – pa​no​wie nadal by li dla sie​bie part​ne​r a​m i in​te​lek​tu​a l​ny ​m i, ale już nie ży cio​wy ​m i. Miłość przeszła w przy ​jaźń. Więzi między nimi by ły jed​nak na ty le sil​ne, że Białoszew​ski właśnie Solińskie​m u prze​ka​zał pra​wa au​tor​skie do swo​j ej twórczości. Za to do końca ży cia trwało uczu​c ie między zna​ny m pu​bli​c y stą i po​pu​la​r y ​za​to​r em mu​zy ​ki Je​rzy m Wal​dorf​f em a tan​c e​r zem Mie​c zy sławem Jan​kow​skim. Ofi​c jal​nie Mie​c zy sław by ł da​le​kim po​wi​no​wa​ty m Wal​dorf​f a, w rze​c zy ​wi​stości miłością jego ży cia. Ze wza​j em​nością. Po​zna​li się i po​ko​c ha​li przed wojną, co więcej – mat​ka Wal​dorf​f a ak​c ep​to​wała ten związek, ofi​c jal​nie uważając Jan​kow​skie​go za dru​gie​go sy na. Pa​no​wie przeży li ra​zem oku​pację i lata pięćdzie​siąte. Szczególnie te po​wo​j en​ne lata dały się im we zna​ki z po​wo​du za​zdrości in​ne​go tan​c e​r za, który zapałał uczu​c iem do Mie​c zy sława jesz​c ze przed wojną w Wil​nie. Po woj​nie zna​lazł się w War​sza​wie i za​zdrość pchała go do podły ch czy nów: pi​sa​nia do​nosów na Wal​dorf​f a. Jed​nak kie​dy umarł, Je​r zy Wal​dorff wy ​r wał z ga​ze​ty stronę z jego ne​kro​lo​giem, bo nie chciał, aby Jan​kow​ski do​wie​dział się o jego śmier​c i. W la​tach sześćdzie​siąty ch, kie​dy Mie​c zy sław Jan​kow​ski tańczy ł w ba​le​c ie stołecz​ne​go Te​a tru Wiel​kie​go, a później zo​stał in​spek​to​r em ba​le​tu i pe​da​go​giem w War​szaw​skiej Szko​le Ba​le​to​wej, pro​wa​dził jed​no​c ześnie dom oby ​dwu panów: go​to​wał, pra​so​wał, do​bie​r ał Wal​dorf​f o​wi kra​wa​ty do gar​ni​turów. Kie​dy ge​nial​ny pia​ni​sta Ar​tur Ru​bin​ste​in w roku 1958 pierw​szy raz po woj​nie

przy ​j e​c hał do Pol​ski i spo​tkał się z przed​wo​j en​ny ​m i przy ​j a​c iółmi w miesz​ka​niu Wal​dorf​f a i Jan​kow​skiego, to zasługą Mie​c zy sława by ło wy ​c za​r o​wa​nie z sar​dy ​nek zdo​by ​ty ch po długim sta​niu w ko​lej​c e w de​li​ka​te​sach ele​ganc​kich przekąsek. Tan​c erz roz​m y ślnie usunął się w cień, re​zy ​gno​wał z pro​po​no​wa​ny ch mu większy ch par​tii ba​le​to​wy ch. Robił tak dla​te​go, aby nikt w pol​skim pie​kiełku nie za​r zu​c ał Wal​dorf​f o​wi, że to zna​ny dzien​ni​karz załatwił mu rolę[224]. W śro​do​wi​sku ak​tor​skim wia​do​m o by ło o skłonnościach Ed​m un​da Fet​tin​ga, ak​to​r a o smut​nej twa​r zy (zo​stał zwol​nio​ny za ów smu​tek ze szkoły ak​tor​skiej i mu​siał zda​wać eg​za​m in eks​ter​ni​sty cz​ny ) i ak​sa​m it​ny m głosie zna​ny m mi​lio​nom choćby z wy ​ko​na​nia bal​la​dy Desz​c ze nie​spo​k oj​ne do se​r ia​lu Czte​rej pan​c er​ni i pies, czy Je​r ze​go Na​sie​r ow​skie​go, boży sz​c za młody ch dziewcząt. Na​sie​r ow​ski przez 14 lat ży ł w związku z in​ny m ak​to​r em Mie​c zy sławem Gajdą, a już w la​tach sie​dem​dzie​siąty ch zo​stał ska​za​ny na 25 lat więzie​nia za współudział (ze swo​im ko​c han​kiem hy ​drau​li​kiem) w na​pa​dzie i za​m or​do​wa​niu go​spo​si Miry Zimińskiej-Sy ​gie​ty ńskiej. Już w roku 1970 ak​tor An​drzej No​wa​kow​ski zo​stał ska​za​ny na osiem lat więzie​nia za za​m or​do​wa​nie kry ​ty ​ka te​a tral​ne​go Zdzisława Ku​se​go. No​wa​kow​ski ze​zna​wał przed sądem, że zro​bił to, bro​niąc się przed gwałtem. Nie ty l​ko mężczy źni by ​wa​li za​in​te​r e​so​wa​ni własną płcią. Wi​told Fil​ler wspo​m i​na o przy ​go​dzie sek​su​a l​nej jed​nej z pol​skich ak​to​r ek, do której miała namówić ją ame​r y ​kańska śpie​wacz​ka ope​r o​wa. Otóż w 1956 roku w War​sza​wie wy stępował czar​noskóry zespół The Eve​r y ​m an Ope​r a ze sły nną operą Geo​r ​ge’a Ger​sh​wi​na Po​rgy and Bess. Jeśli wie​r zy ć Fil​le​r o​wi, wówczas początkującemu ak​to​r o​wi te​a tral​ne​m u, pod​c zas ban​kie​tu z oka​zji 200 przed​sta​wie​nia We​se​la, w który m wy stępował zna​ny ak​tor Bo​gusz Bi​lew​ski, z en​tu​zja​zmem opo​wia​dał o uro​dzie jed​nej z Mu​r zy ​nek śpie​wający ch w Po​rgy and Bess. Roz​ocho​c o​ny Jan Świ​der​ski za​or​dy ​no​wał – spro​wadźcie ją. Fil​ler z Bi​lew​skim po​j e​c ha​li do Bri​sto​lu, w który m miesz​ka​li ame​r y ​kańscy arty ści. Jed​nak we wska​za​ny m przez Bi​lew​skie​go po​ko​j u za​m iast uro​dzi​wej Mu​r zy n​ki zna​lazły się dwie mon​stru​a l​nie gru​be czar​ne ko​bie​ty . Za późno by ło się wy ​c o​f y ​wać, za​bra​li więc na ban​kiet owe ob​f i​te śpie​wacz​ki, narażając się na złość Świ​der​skiego. Obie pa​nie oka​zały się jed​nak wesoły mi part​ner​ka​m i do za​ba​wy . W pew​ny m mo​m en​c ie ówcze​sna na​r ze​c zo​na Fil​lera wy ​znała mu skon​fun​do​wa​na, że do​stała pro​po​zy cję od jed​nej ze śpie​wa​c zek. Za​pro​po​no​wała jej ona zbliżenie i obie​c ała w za​m ian złotą bran​so​letkę. Za​sko​c zo​na pro​po​zy cją na​r ze​c zo​na odmówiła. Po pew​ny m cza​sie za​uważy li jed​nak ową bran​so​letkę na ręce in​nej koleżanki ak​tor​ki…[225] War​sza​wa plot​ko​wała o związku Ma​r ii Dąbrow​skiej i Anny Ko​wal​skiej, pi​sar​ki. Obie pa​nie za​miesz​ki​wały ra​zem przez pe​wien czas, prze​by ​wała z nimi także córka Anny Ko​wal​skiej. Jed​nak na dłuższą metę związek dwóch wy ​bu​c ho​wy ch oso​bo​wości oka​zał się nie do utrzy ​m a​nia i Ma​r ia Dąbrow​ska kupiła dom w pod​war​szaw​skim Ko​m o​r o​wie, do którego się prze​niosła. Pa​nie od​wie​dzały się jed​nak nadal. Ko​wal​ska miała żal do Dąbrow​skiej: „To praw​da, że M. [Ma​r ia Dąbrow​ska – red.] mnie ko​c ha. Często o ty m za​po​m i​nam. Ale też rzad​ko kto tak mnie łupił jak ona. (…) Dzie​więćdzie​siąt pro​c ent tego, co mówi i pi​sze, jest ży w​c em prze​nie​sio​ne z mo​ich rozmów”[226] , a Dąbrow​ska pod ko​niec ży cia uznała, że te lata, które spędziła z mężczy ​zna​m i, musi uznać za naj​bar​dziej uda​ne w jej ży ciu. W la​tach sześćdzie​siąty ch ho​m o​sek​su​a lizm nie za​wsze już ozna​c zał kłopo​ty oby ​c za​j o​we czy to​wa​r zy ​skie. Pia​ni​sta Ma​r ek To​m a​szew​ski, tworzący z Wacławem Ki​sie​lew​skim sły nny duet Ma​rek i Wa​c ek, opo​wia​da, że obaj pa​no​wie by ​wa​li po​dej​r ze​wa​ni o ho​m o​sek​su​a lizm (dwóch mężczy zn spędzający ch ze sobą dużo cza​su – co z tego, że za​wo​do​wo? W do​dat​ku arty ści…).

„Cza​sem to wy ​ko​r zy ​sty ​wa​liśmy , bo by ło wie​le dziewcząt, które chciały » nawrócić« nas na dobrą drogę”[227] – wspo​m i​na Ma​r ek To​m a​szew​ski. A Ki​sie​lew​ski związał się na kil​ka lat z Kry ​sty ną Ma​zurówną, która zdąży ła już do tego cza​su skończy ć związek z pi​sa​r zem Sławo​m i​r em Mrożkiem i roz​wieść się z Ta​de​uszem Plu​c ińskim. Kie​dy o związku sy na z „tą Ma​zurówną” do​wie​działa się mat​ka pia​ni​sty , Li​dia Ki​sie​lew​ska, upuściła z wrażenia półmi​sek[228].

17

PO CO BAB​CIĘ DE​NER​WO​WAĆ, NIECH SIĘ BAB​CIA CIE​SZY

T

ele​wi​zja, „ra​dio z luf​c i​kiem”, jak to ob​r a​zo​wo określił swe​go cza​su Sta​nisław Wie​c hec​kiWiech, roz​kwitła właśnie w la​tach sześćdzie​siąty ch. Co praw​da pierw​sze próbne emi​sje miały miej​sce jesz​c ze przed II wojną świa​tową, ale re​gu​larną emisję pro​gra​m u od​bie​r a​ne​go przez więcej niż kil​ka od​bior​ników roz​poczęto w sty cz​niu 1953 roku. Emi​sja pro​gra​m u trwała go​dzinę w ty ​go​dniu, ale szczęśliwi właści​c ie​le pierw​szy ch od​bior​ników mo​gli oglądać już przed​sta​wie​nia te​a tral​ne, sport, pro​gra​m y dla dzie​c i. W 1958 roku emi​sja ty ​go​dnio​wa wy ​no​siła 26 go​dzin, a w cały m 1967 roku te​le​widzów przy ​ku​to do mi​gocący ch ekranów łącznie na 4532 go​dziny . Ży cie to​wa​r zy ​skie kwitło na dy ​wa​nach i podłogach przed od​bior​nikami „Wisła”, „Bel​we​der” czy NRD-owskim „Re​kor​dem”. Nie​licz​ni właści​c ie​le te​le​wi​zorów przeży wa​li praw​dzi​we oblężenie pod​c zas emi​sji po​pu​lar​ny ch pro​gramów, jak te​a try te​le​wi​zji, se​r ia​le (ro​dzi​m a Woj​na do​mo​wa czy za​gra​nicz​na Bo​nan​za), a zwłasz​c za Ko​bra, czy ​li te​a tr sen​sa​c ji, albo wy ​da​r ze​nia spor​to​we, jak Wy ścig Po​ko​j u. Sąsie​dzi zwa​la​li się wte​dy często, nie py ​tając go​spo​da​r zy o zgodę, za​opa​trze​ni w krzesła i inne przed​m io​ty na​dające się do sie​dze​nia i wpa​try ​wa​li się w od​bior​nik. An​drzej Łapic​ki w ta​kiej właśnie roli te​le​wi​zy j​ne​go gościa wy stępował pod​c zas wa​ka​c ji w roku 1966 spędza​ny ch w Chałupach. Aku​r at trwały mi​strzo​stwa świa​ta w piłce nożnej. „Bied​ni Ka​szu​bi nie mo​gli spać, bo za​a nek​to​wa​liśmy im te​le​wi​zor i oglądaliśmy me​c ze do nocy ”[229] – opo​wia​da ak​tor. Trzy lata później, dzięki te​le​wi​zo​r o​wi, mógł by ć w Chałupach świad​kiem hi​sto​r y cz​ne​go wy ​da​rze​nia. 16 lip​c a 1969 roku wszy ​scy z napięciem wpa​try ​wa​li się w mi​gocący ekran, aby zo​ba​c zy ć „mały krok człowie​ka, ale wiel​ki krok ludz​kości” na Księży cu w wy ​ko​na​niu ame​r y ​kańskie​go ko​smo​nau​ty Ne​ila Arm​stron​ga. Wte​dy obu​dziło się dziec​ko go​spo​da​r zy i za​py ​tało „Mamo, co się stało?”. Na co tro​skli​wa mat​ka od​po​wie​działa: „A nic, śpij, na Księży cu wy lądo​wa​li”[230]. Ży cie to​wa​r zy ​skie w pio​nier​skich la​tach te​le​wi​zji kwitło również po dru​giej stro​nie od​bior​ników – w stu​dio na pla​c u Po​wstańców. Wa​r un​ki, w który ch po​wsta​wały pierw​sze pro​duk​c je, by ły , oględnie mówiąc, dosy ć sier​m iężne. „W la​tach pięćdzie​siąty ch do gma​c hu te​le​wi​zji w War​sza​-

wie wcho​dziło się przez dziurę w podłodze. Ta​kie to robiło wrażenie. Wejście od razu z uli​c y i stro​m y ​m i scho​da​m i w dół. Bu​dy ​nek daw​ne​go ban​ku przy pla​c u Wa​r ec​kim, obok je​dy ​ne​go [wówczas – red.] dra​pa​c za chmur w sto​li​c y (…) by ł ab​so​lut​ny m za​prze​c ze​niem no​wo​c ze​snej sta​c ji te​le​wi​zy j​nej. Przy ​po​m i​nał ra​c zej mro​wi​sko pełne uwi​j ający ch się w różny ch kie​r un​kach mrówek. To chy ​ba by ła jed​na, je​dy ​na te​le​wi​zja na świe​c ie, do której wcho​dziło się przez kuch​nię, później przez bar i cha​r ak​te​r y ​za​tor​nię dla ak​torów. Miękkie, wy ​god​ne fo​te​le, al​ko​hol, kawa i przy ćmio​ne światło. Tam spo​ty ​ka​li się ak​torzy , reży se​r zy , mu​zy ​c y , li​te​r a​c i. Ro​dzaj to​wa​r zy ​skiego sa​lo​nu”[231] – wspo​m i​na reży ser Je​r zy Gru​za, związany z te​le​wizją nie​m al od jej początków. „W ty m bu​f e​c ie-bar​ku ka​wo​wy m wszy st​ko się załatwiało. Tam od razu po spek​ta​klu dzwo​niły te​le​f o​ny , czy się po​do​bało, czy nie”[232] – wspo​m i​na An​drzej Łapic​ki. Ba​r ek miał też swoją spe​c y ​f ikę – ły żecz​ka​m i można by ło ty l​ko mie​szać kawę lub her​batę, posłodzić już nie. Wszy st​kie miały bo​wiem wy ​wier​c oną dziurkę, aby za​bez​pie​c zy ć je przed ewen​tu​a lną kra​dzieżą. Edy ​ta Wojt​c zak ciepło opo​wia​da o Wi​gi​lii spędzo​nej właśnie w ty m bu​f e​c ie: „Ob​c ho​dzi​liśmy jed​no​c ześnie imie​ni​ny Ada​m a Ha​nusz​kie​wi​c za, który reży se​r o​wał wte​dy , jeśli do​brze pamiętam, jedną ze sztuk Fre​dry . Spek​takl, oczy ​wiście, szedł na ży wo. W ty m cza​sie w na​szy m bu​f e​c i​ku na dole po​r oz​sia​dały się ro​dzi​ny ak​torów, tech​ników, cha​r ak​te​r y ​za​to​r ek itd. Stół za​sta​wio​ny by ł jak u mamy , wkoło pełno » te​le​wi​zy j​ny ch« dzie​c i. Przeży łam wówczas moją pierwszą Wi​gi​lię poza do​m em. By łam onieśmie​lo​na, a jed​no​c ześnie czułam, że je​stem w oto​c ze​niu lu​dzi przy ​j a​zny ch i ży cz​li​wy ch”[233]. Ta to​wa​r zy ​ska at​m os​f e​r a pa​nująca w te​le​wi​zy j​ny m bu​f e​c ie i spędza​nie w nim cza​su także po zakończo​ny m już wy stępie nie po​win​ny dzi​wić. Pra​c a w ówcze​snej te​le​wi​zji, te​le​wi​zji na ży wo, by ła wiel​kim stre​sem. Trans​m i​sje z mi​kro​sko​pij​ne​go stu​dia, w który m in​sce​ni​zo​wa​no całe spek​ta​kle te​a tral​ne z akcją roz​gry ​wającą się w różny ch lo​ka​li​za​c jach, wy ​m a​gały akro​ba​ty cz​ny ch wręcz umiejętności od wszy st​kich uczest​ników na​gra​nia: zmia​ny de​ko​r a​c ji w cza​sie, gdy jed​no​cześnie ak​to​r zy gra​li inną scenę, szy b​kie zmia​ny ko​stiumów pod​c zas zbliżenia ka​m e​r y na twarz part​ne​r a, czołga​nie się su​f le​r a, aby nie wejść w kadr i ra​to​wać ak​to​r a, który ukrad​kiem daje zna​ki, że za​po​m niał tek​stu… Ka​m e​r zy ści zaś mie​li wówczas przy ​ka​za​ne: ak​to​r zy grają, a wy ich łap​c ie. Zawód reży se​r a te​le​wi​zy j​ne​go do​pie​r o racz​ko​wał… Nic więc dziw​ne​go, że w ty ch wa​r un​kach nie za​wsze uda​wało się uzy ​skać za​m ie​r zo​ny efekt. Ka​li​na Jędru​sik, grając w jed​ny m z od​c inków Ka​ba​r e​tu Star​szy ch Panów, po​sta​no​wiła zro​bić Je​re​m ie​m u Przy ​bo​r ze miłą nie​spo​dziankę. Otóż zgod​nie ze sce​na​r iu​szem miała brać kąpiel w wan​nie, a Star​szy Pan B, czy ​li Przy ​bo​r a, zaglądać do owej łazien​ki przez dziurkę od klu​c za. Aby mu zro​bić przy ​j em​ność, ro​ze​brała się do naga i na pla​nie, w wan​nie, ocze​ki​wała, jaki efekt od​nie​sie jej po​m y sł. Ty m​c za​sem oka​zało się, że za​staw​ki de​ko​r a​c ji po​usta​wia​no w stu​diu w ten sposób, że Przy ​bo​r a ty l​ko uda​wał zagląda​nie przez dziurkę od klu​c za. A ob​f i​te wdzięki Ka​li​ny Jędru​sik po​dzi​wiał je​dy ​nie elek​try k, który aku​r at wszedł na dra​binę, aby wy ​m ie​nić prze​pa​loną żarówkę. Znając nie​m oc PRL-u w naj​prost​szy ch ży cio​wy ch spra​wach, nie po​wi​nien dzi​wić także stan, w ja​kim w gma​c hu te​le​wi​zji znaj​do​wało się miej​sce jakże po​trzeb​ne. „Na dole po le​wej stro​nie by ły sa​ni​ta​r ia​ty , czy ​li to​a ​le​ta zna​na z tego, że za​wsze skądś ciekła woda i wszy st​ko pły wało. Kie​dy ś So​kor​ski [ówcze​sny pre​zes te​le​wi​zji – red.] wpro​wa​dził tam ja​kie​goś za​gra​nicz​ne​go mi​ni​stra i ten prze​r ażony uciekł. Nie mógł uwie​r zy ć, że coś po​dob​ne​go jest możliwe w Eu​r o​pie.

Pamiętam, że wte​dy zaczęli coś re​m on​to​wać”[234] – wspo​m i​na An​drzej Łapic​ki.

18

SZAM​PA​NA PIJ​MY DZIŚ DO DNA, PA​NO​WIE!

S

y l​we​ster. Raz do roku w cały m kra​j u o północy strze​lały kor​ki od szam​pa​no​po​dob​ny ch win mu​sujący ch So​viet​sko​j e Igri​sto​j e, wódka lała się stru​m ie​nia​m i całą noc, a na par​kie​tach tak w wiel​kich sa​lach, jak i w maleńkich M-coś tam od​by ​wały się sza​leństwa ta​necz​ne w takt me​lo​dii twi​sta, rock & rol​la, jaz​zo​wy ch stan​dardów czy też sta​tecz​ny ch wal​c zy ków dla przo​dow​ników pra​c y so​c ja​li​sty cz​nej. Sy l​we​ster we wcze​sny m PRL-u by ł dniem spe​c jal​nie hołubio​ny m. I tu​taj do​tarła wal​ka par​tii z Kościołem – Nowy Rok, jako dzień świątecz​ny , miał przy ćmić Boże Na​r o​dze​nie. Poza ty m dla ko​m u​nistów by ła to ważna data: rocz​ni​c a po​wsta​nia Kra​j o​wej Rady Na​r o​do​wej – pseu​do​par​la​men​tu, który utwo​r zo​no 1 sty cz​nia 1944 roku. Dla​te​go za Bie​r u​ta ce​le​bro​wa​no wiel​kie sy l​we​stro​we uro​c zy ​stości: w auli Po​li​tech​ni​ki War​szaw​skiej od​by ​wał się bal dla przo​dow​ników pra​c y , ściąga​ny ch z całego kra​j u. A w pierw​szy ch dniach sty cz​nia, kie​dy ofi​c je​lom wy ​wie​trzały już z głowy sy l​we​stro​we to​a ​sty , w Pałacu Rady Mi​nistrów (obec​nie Pałac Pre​zy ​denc​ki) od​by ​wał się bal dla dzie​c i. Przy dźwiękach Ma​zur​ka Dąbrow​skie​go Bie​r ut, Cy ​r an​kie​wicz i inni par​ty j​ni no​ta​ble roz​da​wa​li dzie​c iom słody ​c ze i upo​m in​ki, a następnie tańczy ​li z dziećmi w kółecz​ku wokół cho​in​ki. Jak bo​wiem wia​do​m o, nic tak nie ocie​pla wi​ze​r un​ku władzy jak dzie​c i. Gomułka uznał na fali popaździer​ni​ko​wej, że wi​ze​r u​nek władzy jest wy ​star​c zająco ocie​plo​ny i nie mu​sia już pląsać z dziećmi ani przo​dow​ni​c a​m i pra​c y ty pu łódzkie prządki czy trak​to​r zy st​ki. Nie ozna​c za to, że zre​zy ​gno​wał z za​ba​wy w tę noc. Gomułka i par​ty j​na wier​c husz​ka cie​szy ​li się z nad​c hodzącego roku na balu na naj​wy ższy m piętrze tzw. Białego Domu, czy ​li gma​c hu Ko​m i​te​tu Cen​tral​ne​go PZPR. By ła to za​ba​wa prze​zna​c zo​na dla ro​dzin pra​c ow​ników KC. Ot, jak wie​le in​ny ch zakłado​wy ch sy l​westrów ob​c ho​dzo​ny ch w PRL-u. Z cza​sem uczest​ni​c zy ło w za​ba​wach w KC co​r az więcej osób spo​za tego zakładu pra​c y – ma​gia władzy , nie​za​leżnie od tego, jaka to władza, za​wsze działa nęcąco… Sy l​we​ster w KC miał swoją spe​c y ​f ikę nie do od​two​r ze​nia w in​ny m miej​scu: „W głównej sali usta​wia​no stół pre​zy ​dial​ny . Sia​da​liśmy pod ścianą około go​dzi​ny 22, lu​dzie przy ​c ho​dzi​li, kłania​li się i tańczy ​li”[235] – wspo​m i​na Józef Tejch​m a, członek Biu​r a Po​li​ty cz​ne​go. Czas do północy by ł jed​no​c ześnie cza​sem ocze​ki​wa​nia na wy stąpie​nie I se​kre​ta​r za, który nie

mógł so​bie odmówić na​wet w ty m gro​nie pod​su​m o​wa​nia osiągnięć po​li​ty cz​no-go​spo​dar​c zospołecz​ny ch i na​kreśle​nia wi​zji wy ​zwań w ty ch dzie​dzi​nach ży cia społeczeństwa so​c ja​li​sty cz​ne​go na ko​lej​ne lata. Po wy ​bi​c iu północy i wznie​sie​niu no​wo​r ocz​ny ch to​a stów za​c zy ​nała się prze​m o​wa w sty ​lu wy stąpień na par​ty j​ny m ple​num. Na szczęście dla ze​bra​ny ch nie trwała tak długo, gdy ż to​wa​r zy sz Wiesław również miał ochotę na za​bawę i kon​sumpcję fry ​kasów za​pi​j a​ny ch czy stą wy ​bo​r ową w duży ch ilościach (in​ne​go al​ko​ho​lu Gomułka nie uzna​wał). Pląsał po​tem wal​czy ​ki w to​wa​r zy ​stwie małżonek ofi​c je​li, a o szóstej rano, wy raźnie roz​luźnio​ny po naduży ciu (raz w roku!) al​ko​ho​lu wra​c ał z małżonką Zofią do domu[236]. Za to w wiel​kich sa​lach, ta​kich jak aula w gma​c hu główny m ówcze​sne​go SGPiS-u (czy ​li obec​nie SGH), oprócz wal​c zy ków roz​brzmie​wał jazz. Jak wspo​m i​na Ce​za​r y Pra​sek, tra​dy ​c y j​na or​kie​stra przy ​gry ​wała do tańca w sali głównej: „w bocz​ny ch sa​lach dla miłośników jaz​zu gra​li New Or​le​a ns, Stom​pers czy Old Ti​m ers. W tam​ty ch cza​sach na ba​lach grały często naj​lep​sze ze​społy ”[237]. Sy l​we​stro​wa za​ba​wa, czy w domu, czy na wiel​kim balu, za​wsze pociąga za sobą wy ​dat​ki, w wy ​pad​ku pań – wy ​ni​kające ze stwier​dze​nia: „ja nie mam co na sie​bie włoży ć”, a u bra​c i stu​denc​kiej z chro​nicz​ne​go bra​ku gotówki jako ta​kiej. Stu​den​c i łódzkiej filmówki po​sta​no​wi​li w roku 1958 nie ty l​ko do​brze się bawić z oka​zji po​wi​ta​nia No​we​go Roku, ale jesz​c ze do​stać za to pie​niądze od szkoły . I tak po​wstał za​a pro​bo​wa​ny przez uczel​nię sce​na​r iusz fil​m u Zima 1958. Reży se​rem zo​stał stu​diujący w Łodzi Bułgar Mir​c zew, na lo​kację wy ​bra​no opusz​c zo​ny dwo​r ek pod Łodzią. Ty ​dzień trwały poważne przy ​go​to​wa​nia, łącznie z prze​ty ​ka​niem ko​m inów, przy ​wie​zie​niem węgla i zasłania​niem okien, aby miej​sco​wi chłopi nie podglądali stu​dentów w ak​c ji. Wy ​da​wało się, że wszy st​ko jest go​to​we, kie​dy w sa​m e​go sy l​we​stra oka​zało się, że eki​pa tech​nicz​na fil​mu, który mimo że miał nie po​wstać, to mu​siał spełniać wszy st​kie wa​r un​ki pra​c y na pla​nie, nie będzie mieć to​wa​r zy ​stwa płci pięknej. Kon​ster​na​c ja. „Po​j e​c ha​liśmy więc pod aka​de​m ik i przez tubę ogłosi​liśmy , że po​trze​bu​j e​m y sta​ty ​stek do fil​mu. Z paru, które się zgłosiły , wy ​bra​liśmy dwie najład​niej​sze. Kie​dy zo​r ien​to​wały się, że nie cho​dzi o żaden film, wpadły we wściekłość. Bla​dy m świ​tem uciekły , choć z dwor​ku do szo​sy by ło z dzie​sięć ki​lo​m etrów”[238] – wspo​m i​na An​drzej Ko​sten​ko. Z pry ​wat​ny ch im​prez w sto​li​c y sławą cie​szy ły się sy l​we​stro​we za​ba​wy urządza​ne w trójkon​dy ​gna​c y j​ny m seg​m en​c ie przy Pi​lic​kiej na Mo​ko​to​wie, należący m do na​c zel​nej sce​no​graf TVP Xy ​m e​ny Za​niew​skiej oraz jej dru​gie​go męża, również sce​no​grafa, Ma​r iu​sza Chwed​c zu​ka. Jed​na z nich, kie​dy ocze​ki​wa​no na​dejścia roku 1967, by ła szczególnie brze​m ien​na w nie​ocze​ki​wa​ne skut​ki na​tu​r y to​wa​r zy ​skiej i… zdro​wot​nej. Już przy drzwiach cze​kała na gości nie​spo​dzian​ka w po​sta​c i Iwo, ośmio​let​nie​go wówczas sy na Za​niew​skiej (w la​tach dzie​więćdzie​siąty ch ra​zem z sy ​nem Je​re​m ie​go Przy ​bo​r y Ko​tem założą agencję re​kla​m ową PZL). Chłopiec od​bie​r ał od przy ​chodzący ch okry ​c ia, w za​m ian ocze​kując opłaty – zbie​r ał bo​wiem na węża py ​to​na. To początek ciągu zda​r zeń pod​c zas tego sy l​we​stra, który Je​r zy Gru​za za​pa​m iętał jako „hor​r or”. „Za​nim doszło do ży czeń no​wo​r ocz​ny ch, pod​c zas tańców zna​ny li​te​r at po​c hy ​lił part​nerkę tak ni​sko, że stra​c ił równo​wagę na śli​skim par​kie​c ie i o poręcz schodów po​dzie​lił so​bie nos na połowę. Po​j e​c ha​li na po​go​to​wie”[239] – wspo​m i​na Gru​za. Na tę za​bawę zo​stał również za​pro​szo​ny Je​r e​m i Przy ​bo​r a, współtwórca sły n​ne​go Ka​ba​r e​tu Star​szy ch Panów z córką Martą, mo​delką, a później spi​kerką TVP. On również za​pa​m iętał ów wy ​pa​dek, a także to, co po​szko​do​wa​ny opo​wia​dał po po​wro​c ie z po​go​to​wia: „chi​r urg właśnie » od​-

kor​ko​wy ​wał« fa​c e​ta, któremu przy no​wo​r ocz​ny m toaście ko​r ek od szam​pa​na wbił się w czoło”. „By ł to oczy ​wiście ra​dziec​ki szam​pan z naj​większy ​m i bąbla​m i na świe​c ie”[240] – iro​nicz​nie ko​m en​tu​j e przy ​pa​dek z po​go​to​wia Przy ​bo​r a. Ale w seg​m en​c ie przy Pi​lic​kiej nie działo się le​piej i nie skończy ło się ty l​ko na jed​nej wi​zy ​c ie na po​go​to​wiu. Go​spo​dy ​ni za​pro​po​no​wała, aby każdy za​pi​sał so​bie na kart​c e no​wo​r ocz​ne ży cze​nie, a następnie kar​teczkę spa​lił, popiół wsy ​pał do kie​lisz​ka i wy pił przy toaście. Gru​za tak zro​bił, ale przy poły ka​niu mie​sza​ni​na wpadła mu do tcha​wi​c y i przez go​dzinę się dusił. Nikt na to nie zwrócił uwa​gi, po​nie​waż pod​c zas składa​nia ży czeń za​pro​szo​na Szwed​ka (ob​c o​kra​j ow​c y za​wsze by li w cza​sach PRL-u su​per​a trakcją pod​noszącą obec​nością pre​stiż im​pre​zy ; oprócz Szwed​ki gościem przy Pi​lic​kiej tej nocy by ł przy ​stoj​ny Ka​ta​lończy k Fa​bian, obiekt pla​to​nicz​ny ch wes​tchnień pań, gdy ż pre​f e​r o​wał panów) z en​tu​zja​zmu no​wo​r ocz​nego pod​niosła młodą na​r ze​c zoną Lu​dwi​ka Kle​ko​wa, dy ​r ek​to​r a so​poc​kie​go fe​sti​wa​lu. Ale ów gest przy ​j aźni by ł wy ​ko​na​ny tak nieszczęśli​wie, że dziewczę ude​r zy ło głową w belkę stro​pową i stra​c iło przy ​tom​ność. Nikt jed​nak tego nie za​uważy ł, wszy ​scy by li prze​ko​na​ni, że dziew​c zy ​na po pro​stu się upiła. W końcu nie​przy ​tomną za​wie​zio​no na po​go​to​wie. A tam sa​ni​ta​r iu​sze za​py ​ta​li od razu: „Państwo z sy l​we​stra u pani Xy ​m e​ny , tak?”. Apo​geum tej he​ka​tom​by by ł upa​dek sa​m e​go Kle​ko​wa, który nad ra​nem zle​c iał ze schodów i ude​r zy ł głową w ka​lo​r y ​f er. Gru​za do​wie​dział się o ty m później, gdy ż opuścił im​prezę i prze​niósł się do zna​j o​m y ch na Grójecką. Tam sy l​we​ster w za​a dap​to​wa​ny m na miesz​ka​nie stry ​c hu skończy ł się pożarem i ewa​ku​a cją gości[241]. Sy l​we​ster u Za​niew​skiej miał jed​nak, oprócz wy ​m ia​r u ka​ta​stro​f icz​ne​go, także i ja​sne stro​ny . To pod​c zas tej za​ba​wy Je​r e​m i Przy ​bo​r a za​ko​c hał się, ze wza​j em​nością, w Ali​c ji Wirth, sce​no​graf​c e związa​nej z te​le​wizją, wówczas jesz​c ze żonie An​drze​j a Wir​tha, te​a tro​lo​ga, kry ​ty ​ka i tłuma​c za. Jak wspo​m i​na, uczu​c ie ogarnęło Przy ​borę tak ab​sor​bująco, że spędzi​li całą noc, roz​ma​wiając na wąskich scho​dach, nie za​uważając ani bawiącego się to​wa​r zy ​stwa, ani owy ch tra​gi​ko​m icz​ny ch wy ​padków to​wa​r zy szący ch za​ba​wie[242]. Ak​to​r zy ba​wi​li się na wiel​kich ba​lach urządza​ny ch w te​a trach. Elżbie​ta Szcze​pańska-Lan​ge wspo​m i​na je​den z sy l​westrów or​ga​ni​zo​wa​ny ch w Te​a trze Na​r o​do​wy m. Odby ł się w sali prób: na sce​nie urządzo​no par​kiet do tańca, na wi​dow​ni usta​wio​no sto​li​ki. Ścia​ny ude​ko​r o​wa​no na​pi​sa​m i – ka​lam​bu​r a​m i au​tor​stwa ak​to​r a An​drze​j a Szczep​kow​skie​go. O północy w roli „ro​m an​ty cz​nej zja​wy ” po​j a​wiła się ubra​na w białą kry ​no​linę piękna Elżbie​ta Barsz​c zew​ska, wiel​ka gwiaz​da Te​a tru Pol​skie​go (z wy jątkiem lat 1962–1965 – w Te​a trze Na​r o​do​wy m)[243]. Z ko​lei pod​c zas jed​ne​go z sy l​westrów urządzo​ny ch w sie​dzi​bie Stu​denc​kie​go Te​a tru Sa​ty ​r y ków uczest​ni​c y za​ba​wy ogłosi​li po​wsta​nie Wol​nej Re​pu​bli​ki STS z le​c hem – czy ​li własną jed​nostką mo​ne​tarną i pięcio​punk​tową kon​sty ​tucją. Punkt czwar​ty kon​sty ​tucji mówił: „Re​pu​bli​ka jest państwem ko​lo​r o​wy ch dżen​tel​m enów po​zba​wio​ny ch bra​ku po​c zu​c ia hu​m o​r u”, a pod​punkt b prze​wi​dy ​wał: „Za na​gan​ny lub zby t ba​nal​ny wy gląd zewnętrzny – za brud, nie​go​le​nie się lub brak fan​ta​zji – man​dat 10 lechów”. A je​den ze slo​ganów roz​le​pio​ny ch na mu​r ze sie​dzi​by „re​pu​bli​ki” brzmiał: „Nie za​bi​j aj, lecz cu​dzołóż”. Wol​na Re​pu​bli​ka STS prze​stała ist​nieć o świ​c ie 1 sty cz​nia[244]. Nie wszy ​scy arty ści wi​ta​li Nowy Rok, bawiąc się od wcze​sny ch go​dzin wie​c zor​ny ch – dla wie​lu z nich noc sy l​we​stro​wa to oka​zja do za​r ob​ku. Wy stępy czy kon​f e​r an​sjer​ka pod​c zas sy l​we​stro​we​go balu dawały większy dochód niż nie​j ed​na wiel​ka im​pre​za es​tra​do​wa w ciągu roku. Kon​cer​ty z tej oka​zji w sto​li​c y od​by ​wały się na zakładkę: kie​dy część wy ​ko​nawców roz​po​c zy ​nała

wy stęp w jed​ny m z kin, po​zo​sta​li kończy ​li w in​ny m i pędem prze​m iesz​c za​li się, aby wy stąpić tam, gdzie pierw​sza część eki​py już kończy ła. Tan​c e​r ze Kry ​sty ​na Ma​zurówna i Wi​told Gru​c a za​li​c za​li w tę noc po kil​ka​naście wy stępów na różny ch im​pre​zach (omy łkowo z rozpędu wy stąpili na​wet na es​tra​dzie Sali Kon​c er​to​wej Fil​har​m o​nii Na​r o​do​wej, pod​c zas gdy mie​li zatańczy ć w Sali Ka​m e​r al​nej). Wresz​c ie do​tar​li do Klu​bu Ak​to​r a, SPA​TiF-u w Ale​j ach Ujaz​dow​skich, aby po​ba​wić się przez resztę nocy . Do wnętrza wpuściła ich przy ​pad​ko​wo prze​c hodząca Han​na Skarżanka. Gru​c a chciał zna​nej ak​tor​c e przed​sta​wić swoją part​nerkę za​wo​dową, ale po​nie​waż za​ba​wa trwała już dłuższy czas, kon​takt z ak​torką by ł na ty le utrud​nio​ny , że ta po pro​stu odwróciła się i poszła w głąb lo​ka​lu. Ma​zurówna również – chciała wresz​c ie od​r e​a go​wać za​bawą sy l​we​strową pracę. „Ale nastrój by ł już jak po bi​twie – nic dziw​ne​go, pod​c zas kil​ku go​dzin na​szy ch wy stępów tu​taj wszy ​scy wzno​si​li to​a ​sty . At​m os​f e​r a daw​no przy ​gasła, część bie​siad​ników pod​sy ​piała, część jesz​cze tańczy ła, moc​no wtu​lo​na w nie​ko​niecz​nie własne żony ”[245] – opo​wia​da Ma​zurówna. W mały m gro​nie, ale za to ory ​gi​nal​nie prze​bra​ny m, spędzała sy l​we​stra 1955/1956 zna​na ak​tor​ka Ali​na Ja​now​ska, m.in. z Marią i Je​r zy m Wa​sow​ski​m i, kom​po​zy ​to​r em i współtwórcą Ka​ba​re​tu Star​szy ch Panów. Ma​r ia Wa​sow​ska by ła prze​bra​na za namiętną ba​c hantkę, a Je​r zy Wa​sow​ski – za sa​m e​go Ada​m a Mic​kie​wi​c za[246]. Cza​sem miej​sce święto​wa​nia na​dejścia No​we​go Roku wy ​m u​szała sy ​tu​a cja za​wo​do​wa. Mi​chał Ro​ni​kier, pra​c ujący przy pro​duk​c ji fil​m u Sal​to w reży se​r ii Ta​de​usza Kon​wic​kie​go, wspo​m i​na, jak spędzo​no sy l​we​stra 1964/1965 w wy twórni fil​m o​wej we Wrocławiu, gdzie eki​pa miesz​kała. „Za​trud​ni​liśmy dwie bar​m an​ki, które pro​wa​dziły bu​f et. Gdy o dwu​na​stej w nocy składa​liśmy so​bie ży cze​nia, oka​zało się, że Zby ​szek jako je​dy ​ny spośród nas pomy ślał o ty m, żeby złoży ć ży cze​nia także bar​m an​kom. Strasz​nie nas spo​tem zwy ​m y ślał: » Na​prawdę trze​ba o ta​kich rze​czach pamiętać, to wasz obo​wiązek. Sko​r o one tu pra​c ują, to są na​szy ​m i koleżan​ka​m i« ”[247] – wspo​m i​na Ro​ni​kier. No cóż, jak widać Cy ​bul​ski znał i sto​so​wał w ży ciu szla​c hetną mak​sy mę: no​bles​se ob​li​ge. Lata sześćdzie​siąte to cza​sy , kie​dy w ży cie co​dzien​ne co​r az moc​niej wkra​c zała te​le​wi​zja. Sta​wała się także gościem sy l​we​stro​wy m, co​r az bar​dziej wpra​szający m się i na​c hal​ny m. Tak ode​bra​no po​m y sł trans​m i​sji w TVP balu sy l​we​stro​we​go 1964/1965 ze stołecz​ne​go ho​te​lu Bri​stol. Po​la​c y mie​li sie​dzieć w do​m ach i oglądać pro​m i​nent​ny ch gości bawiący ch się w luk​su​so​wy ch wnętrzach pamiętający ch Igna​c e​go Jana Pa​de​r ew​skie​go. „Od daw​na uważam, że np. w noc sy l​we​strową TV po​win​na bawić ty ch wszy st​kich, którzy z różny ch względów siedzą w domu, do​trzy ​my ​wać im to​wa​r zy ​stwa, jak nie​wi​dzial​ny prze​wod​nik roz​su​wać ścia​ny i prze​no​sić ich w miej​sca lud​ne i roz​tańczo​ne – a nie za​py ​c hać nocy mar​twy ​m i kawałkami wy ​bra​ko​wa​nej taśmy fil​m o​wej; jakiś ge​nial​ny wo​dzi​r ej-kon​f e​r an​sjer po​wi​nien nie odstępować wi​dza przez sze​r eg go​dzin. Tak więc wy ​pro​wa​dze​nie te​le​widzów na bal, wmie​sza​nie ich między gości Bri​stolu by ło bar​dzo te​le​wi​zy j​ny m po​m y słem. Jak to się udało – spra​woz​daw​c a wasz, nie​ste​ty , po​wie​dzieć nie może. Będąc za​pro​szo​ny m przez gościnną TV, siedząc » na pla​nie« , nie miał bo​wiem pojęcia, co się dzie​j e » na wi​zji« , co widać na ekra​nie, a cze​go nie widać, i w ogóle czy m wy pełnio​no czas przez trzy go​dziny , czy » grało« , czy » trzy ​m ało się kupy « itd. Miał je​dy ​nie spra​woz​daw​c a możliwość prze​ko​nać się, że będąc tam, w środ​ku, ra​zem z in​ny ​m i gośćmi – nie​wie​le wia​do​m o, co się dzie​j e tu, tzn. na ekra​nie – i by ło to dla nie​go bar​dzo po​uczające doświad​c ze​nie. A więc zja​wi​sko alie​na​c ji w czy ​stej po​sta​c i”[248] – dy ​wa​go​wał po owy m trans​m i​to​wa​ny m balu na

łamach „Ży cia War​sza​wy ” re​dak​tor An​drzej Braun. Jed​nak, w prze​c i​wieństwie do re​la​c jo​nującego, te​le​wi​dzo​wie nie by li za​c hwy ​c e​ni pa​trze​niem w szkla​ny ekran na to, jak inni się świet​nie bawią. „W sa​lach Bri​sto​lu sie​dzie​li, je​dli, pili różni pro​m i​nen​c i, a wi​dzo​wie przed te​le​wi​zo​r a​m i mo​gli na nich pa​trzeć i się… bawić. Po​sy ​pały się pro​te​sty załóg i na długo za​nie​c ha​no ty ch po​my słów”[249] – wspo​m i​na Je​r zy Gru​za. Te​le​wi​zja w sy l​we​stra by ła jed​nak w la​tach sześćdzie​siąty ch co​r az częstszy m gościem w do​mach ty ch, którzy nie mie​li ocho​ty na wiel​kie bale czy spo​tka​nia w większy m gro​nie zna​j o​m y ch. Wśród do​m a​torów znaj​do​wa​li się i zna​ni i lu​bia​ni gwiaz​do​r zy , jeśli aku​r at nie mu​sie​li grać w sy l​we​stro​wy m przed​sta​wie​niu czy pro​wa​dzić uro​c zy ​ste​go kon​c er​tu. Właśnie w taki sposób, w fo​te​lach przed te​le​wi​zo​r em, za​m ie​r za​li spędzić tę noc pa​no​wie Edward Dzie​woński i Wiesław Gołas z małżon​ka​m i w miesz​ka​niu państwa Gołasów przy Święto​krzy ​skiej. Pani domu przy ​go​to​wała ko​lację, po posiłku wszy ​scy za​sie​dli w fo​te​lach przed te​le​wi​zo​r em, żeby obej​r zeć film. „I po półgo​dzi​nie ja i Du​dek za​pa​dliśmy w głęboki sen. Wie​siek do świtu za​ba​wiał Fre​dzię [Al​fre​da Sar​naw​ska – dru​ga żona Dzie​wońskie​go – red.] roz​m ową”[250] – opo​wia​da Elżbie​ta Szcze​pańska-Lan​ge. Na ka​m e​r al​ny m spo​tka​niu, ale w do​bo​r o​wy m to​wa​r zy ​stwie, spędzał sy l​we​stra 1969/1970 Ste​fan Ki​sie​lew​ski z żoną Lidią. Ki​sie​lew​scy by li gośćmi znie​na​wi​dzo​ne​go przez Gomułkę wy ​bit​ne​go pi​sa​r za hi​sto​r y cz​ne​go i pu​bli​c y ​sty Pawła Ja​sie​ni​c y (pseu​do​nim Le​ona Le​c ha Bey ​na​r a) i jego żony Zo​f ii O’Bre​ten​ny (po la​tach oka​zało się, że by ła agentką SB) w miesz​ka​niu pi​sa​r za na Sta​ry m Mieście. Ki​sie​lew​ski opi​sał ów wieczór z właściwą so​bie cel​nością ob​ser​wa​c ji i iro​nią. „Natańczy łem się na​wet z jedną panią nie​zby t młodą, ale pełną tem​pe​r a​m en​tu i nie​za​do​wo​loną ze swe​go męża, przed​wo​j en​ne​go ofi​c e​r a Dwójki. Ale w ogóle by ło trochę ry ​bio, Lech sta​r a​wy i bez zębów, ona trochę apo​dy k​ty cz​na, poza ty m jesz​c ze bar​dzo miły me​c e​nas Ol​szew​ski [Jan, w la​tach 1991–1992 pre​m ier – red.] z żoną (ten, co bro​nił Szpo​tańskie​go). Noc sy l​we​stro​wa pie​kiel​nie mroźna, wróciliśmy o piątej rano. Cały Nowy Rok kac plus ogląda​nie te​le​wi​zji, czy ​li ra​do​wa​nie się » cze​r e​pem ru​basz​ny m« w wer​sji lu​do​wej w wy ​ko​na​niu Sie​m io​na”[251] – za​no​to​wał w Dzien​ni​k u. I ty m ru​basz​ny m ak​c en​tem zakończy ły się lata sześćdzie​siąte i roz​począł ostat​ni rok rządów Włady sława Gomułki.

ZAKOŃCZE​NIE

P

raca nad tą książką przy ​po​m i​nała dłuba​nie ar​c he​olo​ga na prze​ba​da​ny m te​r e​nie. Niby wszy st​ko już zo​stało wcześniej spraw​dzo​ne i od​kry ​te, ale przed ko​lejną in​we​sty cją w miej​scu już spraw​dzo​ny m i tak pro​wa​dzi się ob​li​ga​to​r y j​nie ba​da​nia. Kie​dy przy stępowałem do zbie​r a​nia ma​te​r iału źródłowe​go, duża licz​ba bo​ha​terów tam​ty ch lat, na który ch li​c zy łem, odmówiła roz​m o​wy . Jed​ni twier​dzi​li, że wszy st​ko, co mie​li na ten te​m at do po​wie​dze​nia, na​pi​sa​li już w swo​ich opu​bli​ko​wa​ny ch wspo​m nie​niach, inni, że właśnie piszą wspo​m nie​nia, więc nie będą się nimi dzie​lić przed opu​bli​ko​wa​niem. Pozo​stałe oso​by , które odmówiły roz​m o​wy , stwier​dzały , że nie są za​in​te​r e​so​wa​ne upu​blicz​nia​niem swo​ich wspo​m nień. Z żalem muszę stwier​dzić, że te by ły by naj​c ie​kaw​sze. Dla​te​go ty m bar​dziej dziękuję ty m, którzy ze​c hcie​li podzie​lić się swo​imi wspo​m nie​niami: pani Kice Le​li​c ińskiej-Błocho​wiak i panu pro​f e​so​r o​wi Włady sławo​wi Jac​kie​wi​czo​wi. Ich wspo​m nie​nia z wy ​da​r zeń, które kre​owa​li bądź w który ch uczest​ni​c zy ​li, są crème de la crème tej książki. Wra​c ając do owe​go ar​c he​olo​gicz​ne​go porówna​nia – wia​do​m ości i cie​ka​wost​ki na te​m at ży cia to​wa​r zy ​skie​go w la​tach sześćdzie​siąty ch XX wie​ku zo​stały od​sia​ne z pu​bli​ka​c ji oma​wiający ch inne za​gad​nie​nia. W opra​c o​wa​niach poświęco​ny ch tam​ty m cza​som, w dzien​ni​kach i wspo​m nie​niach, w który ch twórcy za​pi​sy ​wa​li wszel​kie in​f or​m a​c je na te​m at tego, co przy ​niosło im ży cie, wy ​szu​ki​wa​nie okruchów in​f or​m a​c ji do​ty czący ch stric​te ży cia to​wa​r zy ​skie​go dało efekt w po​sta​c i tej książki. Jak ar​c he​olog od​twa​r za stłuczoną przed wie​ka​m i wazę, uzu​pełniając uby t​ki neu​tralną masą, tak au​tor tej książki poskładał in​f or​m a​c je, do​pa​so​wując je do pew​ne​go kształtu i uzu​pełniając własną wiedzą tam, gdzie to by ło ko​niecz​ne. Ty tuły roz​działów są cy ​ta​ta​m i z pio​se​nek po​wstały ch w cza​sach PRL-u.

BI​BLIO​GRA​FIA

Atlas J., Atlas to​wa​rzy​ski, War​sza​wa 1991. Bar​to​siak A., Klin​k e Ł., Ka​zi​mierz Kutz, „Play ​boy ” nr 12, 2007, za: www.wy ​wia​dow​c y .pl/ka​zi​mierz-kutz Bie​lic​ka H., Uśmiech w ka​pe​lu​szu, opra​c o​wała Ma​r ia Son​dej, Łódź 2000. Braun A., O wszyst​k im po tro​c hu. TV szkla​ny gość, „Ży cie War​sza​wy ” nr 47, Rok XXIII, 24 lu​te​go 1965, s. 3. Bu​dzińska A., Ro​dzyn​k i, mig​dały, Ka​to​wi​c e 1986. Bu​dzińska A., Ro​dzyn​k i, mig​dały II, Kraków 1991. Bu​dre​wicz O., Ba​e de​k er war​szaw​ski 2, War​sza​wa 1961. Czer​wińska Z., Mój SPA​TiF, www.uak​to​r ow.com.pl/mo​j _spa​tif.htm. Cześć, sta​re​nia! Wspo​mnie​nia o Zbysz​k u Cy​bul​skim, ze​brała i opra​c o​wała Ma​r io​la Pry ​zwan, War​sza​wa 2007. Dąbrow​ska M., Dzien​ni​k i po​wo​jen​ne 1955–1959, t. 3, War​sza​wa 1996. Dąbrow​ska M., Dzien​ni​k i po​wo​jen​ne 1960–1965, t. 4, War​sza​wa 1996. Do​bro​wol​ski J., Wspo​mnie​nia mo​ich pamiętników, Dzie​kanów Leśny 2009. Druży ńska J., Jan​k ow​ski S.M., Ko​la​c ja z kon​fi​den​tem. Piw​ni​c a pod Ba​ra​na​mi w do​k u​men​tach Służby Bez​pie​c zeństwa, Kraków 2006. Dy ​gat M., Roz​sta​nia, Kraków 2001. Dzie​dzic I., Te​raz ja… 99 pytań do mi​strzy​ni te​le​wi​zyj​ne​go wy​wia​du, War​sza​wa 1992. Fak​ty i mity o war​szaw​skim kon​c er​c ie The Rol​ling Sto​nes z 1967 roku; www.pol​skie​r a​dio.pl/6/8/Ar​ty ​kul/350779. Fe​do​r o​wicz J., Ja jako wy​k o​pa​li​sko, War​sza​wa 2011. Fil​ler W., Do​lce Vita, War​sza​wa 1999. Ga​c ek P., Ka​li​na. Je​stem jaka je​stem, War​sza​wa 2010. Gieży ński S., Mewa, He​nio i spółka, „We​r an​da”, li​sto​pad 2011; www.we​r an​da.pl/ar​c hi​wum/2922011-11/13934-mewa-he​nio-i-spo​lka. Głowac​ki J., Z głowy, War​sza​wa 2004. Gołas-Ners A., Na Gołasa, War​sza​wa 2008. Gre​c hu​ta D., Ba​ran J., Ma​rek. Ma​rek Gre​c hu​ta we wspo​mnie​niach żony Da​nu​ty, Kraków 2011. Gru​za J., 40 lat minęło jak je​den dzień, War​sza​wa 1998. Gru​za J., Człowiek z wie​sza​k iem. Życie za​wo​do​we i to​wa​rzy​skie, War​sza​wa 2003. Hłasko M., Piękni dwu​dzie​sto​let​ni, War​sza​wa 1988.

Iwasz​kie​wicz J., Dzien​ni​k i 1956–1963, t. II, War​sza​wa 2010. Iwasz​kie​wicz J., Dzien​ni​k i 1964–1980, t. III, War​sza​wa 2011. Jak Lu​tosław​ski jadł rybę z królową Elżbietą, www.pol​skie​ra​dio.pl/148/2609/Ar​ty​k ul/759336,Jak-Lu​to​slaw​ski-jadl-ry be-z-kro​lo​wa-El​zbie​ta,Jak-Lu​to​slaw​ski-jadl-ry be-z-kro​lo​wa-El​zbie​ta">. Kern L.J., Moje abe​c adło, Kraków 2003. Ki​sie​lew​ski S., Dzien​ni​k i, War​sza​wa 1996. Kli​m ow​ski T., Piękna He​le​na i Pa​ris, [w:] Z Ar​c hi​wum Sz. Szla​k iem szcze​c ińskich hi​sto​rii nie​zwykłych XX wie​k u, Po​znań 2005, s. 145–149. Klo​m i​nek A., Życie w „Prze​k ro​ju”, War​sza​wa 1995. Ko​bos A.M., Przy​c ho​dzi​my, od​c ho​dzi​my le​c iu​teńko na pa​lusz​k ach… www.zwo​j escrolls.com/piw​ni​c a/piw​ni​c a.html. Kolińska K., Par​nas w Obo​rach, War​sza​wa 2000. Kolińska K., Sza​tańska księżnicz​k a. Opo​wieść o Iza​be​li Czaj​c e-Sta​c ho​wicz, War​sza​wa 1992. Kołacz M., Nad filiżanką. Życie ka​wiar​nia​ne 1955–1965 jako przykład prze​mian w życiu ar​ty​stycz​no-oby​c za​jo​wym War​sza​wy, [w:] Wi​zje no​wo​c ze​sności. Lata 50. i 60. Wzor​nic​two, es​te​ty​k a, styl życia. Ma​te​riały z se​sji „Lata 50. i 60. w Pol​sce i na świe​c ie: es​te​ty​k a, wi​zje no​wo​c ze​sności, styl życia”, Mu​zeum Na​r o​do​we w War​sza​wie, 15 kwiet​nia 2011, War​sza​wa 2012. Ko​m en​dołowicz I., Elka, Kraków 2012. Ko​per S., Ko​bie​ty władzy PRL, War​sza​wa 2012. Ko​per S., Życie ar​ty​stek w PRL, War​sza​wa 2013. Ko​wal​ski J., Te​re​sa Tu​szyńska zni​k a, „Wy ​so​kie Ob​c a​sy ”, 14 lu​te​go 2011. Ko​zi​c zy ński B., 333 po​pkul​tu​ro​we rze​c zy PRL, Po​znań 2007. Krub​ski K., Mil​ler M., Tu​r ow​ska Z., Wiśnie​wski W., Ma​r ek Mil​ler – kon​c ep​c ja dra​m a​tur​gicz​na, Filmówka. Po​wieść o łódzkiej szko​le fil​mo​wej, War​sza​wa 1998. Kuroń J., Żakow​ski J., PRL dla początkujących, Wrocław 1995. Ky ​dry ński L., Prze​jaz​dem przez życie… Kro​ni​k i ro​dzin​ne, Kraków 2005. Ky ​dry ński L., Zna​jo​mi z es​tra​dy, Kraków 1966. Łapic​ki A., Po pierw​sze za​c ho​wać dy​stans. Z An​drze​jem Łapic​k im roz​ma​wiają Ka​ta​rzy​na Bie​las i Ja​c ek Szczer​ba, War​sza​wa 1999. Łazu​ka B., …trzy​mam się!!!, War​sza​wa 1993. Łopu​szański P., Gu​staw Ho​lo​ubek. Fi​lo​zof by​c ia, War​sza​wa 2010. Łuszczy ​na M., Li​ry​k a, epi​k a, ka​stet, czy​li Ha​ren​da w opo​wieści m.in. Ro​ma​na Śli​wo​ni​k a, „Bluszcz”, li​piec 2010, s. 128–129. Ma​c hul​ski J., Chłopak z Hol​lyłódź. Wspo​mnie​nia, War​sza​wa 1992. Mag​da​le​na, córka Kos​sa​k a. Wspo​mnie​nia o Mag​da​le​nie Sa​mo​zwa​niec, ze​brał i opra​c o​wał Rafał Pod​r a​za, War​sza​wa 2007. Mann W., Rock​mann, czy​li jak nie zo​stałem sak​so​fo​nistą, Kraków 2010. Ma​zurówna K., Burz​li​we życie tan​c er​k i, War​sza​wa 2010. Mi​c hal​ski D., Jam jest Ali​na czy​li Ja​now​ska Sto​ry, War​sza​wa 2007. Mi​c hal​ski D., Ka​li​na Jędru​sik, War​sza​wa 2010. Mil​ler-Zie​lińska G., (red.), O Mag​da​le​nie Sa​mo​zwa​niec. Wspo​mnie​nia, Kraków 1979.

Mo​r el​le E.M., Słod​k ie życie, Kraków 2007. Naj​ważniej​sze mo​men​ty Fe​sti​wa​lu Pio​sen​k i (O)pol​skiej, www.pol​skie​ra​dio.pl/6/242/Ar​ty​kul/383958Naj​wa​zniej​sze-mo​men​ty-Fe​sti​wa​lu-Pio​sen​k i-(O)pol​skiej. Nie​wi​dow​ski Z., 30 lat życia z Ma​dzią. Wspo​mnie​nia o Mag​da​le​nie Sa​mo​zwa​niec, Wrocław 1988. Ol​bry ch​ski D., Anioły wokół głowy, War​sza​wa 1992. Ol​c zak-Ro​ni​kier J., Piw​ni​c a pod Ba​ra​na​mi czy​li kon​c ert am​bit​nych sa​mo​uków, War​sza​wa 1997. Osęka P., Syl​we​stry pierw​szych se​k re​ta​rzy, „Ale Hi​sto​r ia”, nr 50 (50), 31 grud​nia 2012, s. 14–15. Osiec​ka A., Szpet​ni czter​dzie​sto​let​ni, War​sza​wa 1985. Pas​sent D., Pas​sa. Roz​ma​wia Jan Ordyński, War​sza​wa 2012. Per​tek J., Królew​ski sta​tek Ba​to​ry, Gdańsk 1975. Pod​gaj​na E., Pan jest tu ab​so​lut​nie niezbędny, [w:] Z Ar​c hi​wum Sz. Szla​k iem szcze​c ińskich hi​sto​rii nie​zwykłych XX wie​k u, Po​znań 2005, s. 155–159. Pod​gaj​na E., W Szcze​c i​nie wszyst​k o jest skrzy​dla​te, [w:] Z Ar​c hi​wum Sz. Szla​k iem szcze​c ińskich hi​sto​rii nie​zwykłych XX wie​k u, Po​znań 2005, s. 113–120. Pohl K., Bie​la S., Ka​ska​da, Szcze​c in 2011. Pra​sek C., Złota młodzież PRL i jej ob​raz w li​te​ra​tu​rze i fil​mie, War​sza​wa 2011. Pra​sek C., Życie to​wa​rzy​skie w PRL. Za​ba​wy, Ka​wiar​nie, Fe​sti​wa​le, War​sza​wa 2011. Przy ​bo​r a J., Zdążyć z hap​py en​dem. Me​mu​arów część III, War​sza​wa 1998. Ro​do​wicz M., Niech żyje bal, War​sza​wa 1992. Ross T., Życie prze​rosło ka​ba​ret, War​sza​wa 2012. Rosz​kow​ski W. (A.A.), Hi​sto​ria Pol​ski 1914–1991, War​sza​wa 1992. Sa​m o​zwa​niec M., Z pamiętni​k a niemłodej już mężatki, wstęp, wy bór i opra​c o​wa​nie Mi​c hał Pod​r a​za, War​sza​wa 2009. Sipińska U., Ho​dow​c y la​lek, Po​znań 2005. Sta​nisław​c zy k B., Miłosne gry Mar​k a Hłaski, War​sza​wa 1998. Szczer​ba J., Co ja, Je​zus Chry​stus je​stem?, www.wy ​so​kie​ob​c a​sy .pl/wy ​so​kie-ob​c a​sy /1,96856,6894162,Co​_ja​_Je​zu​s_Chry ​stu​s_je​ste​m _html?as=3. Tu​r ow​ska Z., Agniesz​k i. Pej​zaże z Agnieszką Osiecką, War​sza​wa 2000. Ty m S., Ma​mu​ta tu mam. Utwo​ry ze​bra​ne spod łóżka, Mi​c hałów-Gra​bi​na 2005. Ty r​m and L., Życie to​wa​rzy​skie i uczu​c io​we, War​sza​wa 1990. Ty sz​kie​wicz B., Nie wszyst​k o na sprze​daż, War​sza​wa 2003. Urba​nek M., Ki​sie​lew​scy. Jan Au​gust, Zyg​munt, Ste​fan, Wa​c ek, War​sza​wa 2006. Urba​nek M., Mie​c io od Wal​dorf​fa, www.po​li​ty ​ka.pl/kraj/271391,1,mie​c io-od-wal​dorf​f a.read. Wal​dorff J., Moje lamp​k i oliw​ne, War​sza​wa 1999. Wal​dorff J., Słowo o Ki​sie​lu, War​sza​wa 1994. Wiśnie​wski J., Kontr​k ul​tu​ro​we ka​wiar​nie War​sza​wy: Czy​tel​nik, www.wia​do​m o​sci.ngo.pl/wia​do​mo​sci/764697.html. Wojt​c zak E., Ze spi​k er​skiej dziu​pli, War​sza​wa 2006. Wspo​mnie​nia o Ka​zi​mie​rzu Rudz​k im, War​sza​wa 1981. Za​wadz​ka M., Kij w mro​wi​sko, War​sza​wa 1999.

Zblew​ski Z., Lek​sy​k on PRL-u, Kraków 2000. Żakow​ski J., Przy sto​li​k u w Czy​tel​ni​k u, „Ga​ze​ta Wy ​bor​c za”, 3 sierp​nia 2011.

PRZY​P I​SY

[1] Dąbrow​ska M., Dzien​ni​k i po​wo​jen​ne 1955–1959, t. 3, War​sza​wa 1996, s. 36. [2] Osiec​ka A., Szpet​ni czter​dzie​sto​let​ni, War​sza​wa 1985, s. 49. [3] Kuroń J., Żakow​ski J., PRL dla początkujących, Wrocław 1995, s. 83. [4] Iwasz​kie​wicz J., Dzien​ni​k i 1956–1963, t. II, War​sza​wa 2010, s. 150–151. [5] Ko​per S., Ko​bie​ty władzy PRL, War​sza​wa 2012, s. 243. [6] Iwasz​kie​wicz J., dz. cy t., s. 466–467. [7] Jak Lu​tosław​ski jadł rybę z królową Elżbietą, http://www.pol​skie​r a​dio.pl/148/2609/Ar​ty ​kul/759336,Jak-Lu​to​slaw​ski-jadl-ry be-z-kro​lo​wa-El​zbie​ta. [8] Iwasz​kie​wicz J., Dzien​ni​k i 1964–1980, t. III, War​sza​wa 2011, s. 223. [9] Ki​sie​lew​ski S., Dzien​ni​k i, War​sza​wa 1996, s. 51. [10] Ma​zurówna K., Burz​li​we życie tan​c er​k i, War​sza​wa 2010, s. 122, 124 [11] Tamże, s. 122. [12] Dąbrow​ska M., dz. cy t., s. 101–102. [13] Tamże, s. 103. [14] Ki​sie​lew​ski S., dz. cy t., s. 193. [15] Głowac​ki J., Z głowy, War​sza​wa 2004, s. 198. [16] Iwasz​kie​wicz J., Dzien​ni​k i 1956–1963, dz. cy t., s. 424–425. [17] Tamże, s. 527. [18] Fil​ler W., Do​lce Vita, War​sza​wa 1999, s. 21. [19] Ty r​m and L., Życie to​wa​rzy​skie i uczu​c io​we, War​sza​wa 1990, s. 36–37. [20] Łazu​ka B., …trzy​mam się!!!, War​sza​wa 1993, s. 59. [21] Czer​wińska Z., Mój SPA​TiF, www.uak​to​r ow.com.pl/mo​j _spa​tif.htm. [22] Ko​m en​dołowicz I., Elka, Kraków 2012, s. 65. [23] Mil​ler-Zie​lińska G. (red.), O Mag​da​le​nie Sa​mo​zwa​niec. Wspo​mnie​nia, Kraków 1979, s. 115. [24] Ol​bry ch​ski D., Anioły wokół głowy, War​sza​wa 1992, s. 114. [25] Głowac​ki J., dz. cy t., s. 121. [26] Tamże. [27] Czer​wińska Z., dz. cy t. [28] Ross T., Życie prze​rosło ka​ba​ret, War​sza​wa 2012, s. 113. [29] Czer​wińska Z., dz. cy t. [30] Tamże. [31] Tamże. [32] Ki​sie​lew​ski S., dz. cy t., s. 331. [33] Głowac​ki J., dz. cy t., s. 122.

[34] Osiec​ka A., dz. cy t., s. 121–122. [35] Czer​wińska Z., dz. cy t. [36] Dzie​dzic I., Te​raz ja… 99 pytań do mi​strzy​ni te​le​wi​zyj​ne​go wy​wia​du, War​sza​wa 1992, s. 123– 124. [37] Głowac​ki J., dz. cy t., s. 121. [38] Gru​za J., 40 lat minęło jak je​den dzień, War​sza​wa 1998, s. 77. [39] Przy ​bo​r a J., Zdążyć z hap​py en​dem. Me​mu​arów część III, War​sza​wa 1998, s. 11. [40] Łazu​ka B., dz. cy t., s. 57. [41] Gołas-Ners A., Na Gołasa, War​sza​wa 2008, s. 134. [42] Osiec​ka A., dz. cy t., s. 124. [43] Gru​za J., Człowiek z wie​sza​k iem. Życie za​wo​do​we i to​wa​rzy​skie, War​sza​wa 2003, s. 46. [44] Czer​wińska Z., dz. cy t. [45] Wszy st​kie wy ​po​wie​dzi pana prof. Włady sława Jac​kie​wi​c za po​c hodzą z na​gra​nia roz​m o​wy z dnia 11 maja 2013 r. [46] Krub​ski K., Mil​ler M., Tu​r ow​ska Z., Wiśnie​wski W., Ma​r ek Mil​ler – kon​c ep​c ja dra​m a​tur​gicz​na, Filmówka. Po​wieść o łódzkiej szko​le fil​mo​wej, War​sza​wa 1998, s. 124. [47] Tamże, s. 114. [48] Klo​m i​nek A., Życie w „Prze​k ro​ju”, War​sza​wa 1995, s. 322. [49] Pod​gaj​na E., Pan jest tu ab​so​lut​nie niezbędny, [w:] Z Ar​c hi​wum Sz. Szla​k iem szcze​c ińskich hi​sto​rii nie​zwykłych XX wie​k u, Po​znań 2005, s. 157. [50] Tamże, s. 156. [51] Pra​sek C., Życie to​wa​rzy​skie w PRL. Za​ba​wy, Ka​wiar​nie, Fe​sti​wa​le, War​sza​wa 2011, s. 91. [52] Ty r​m and L., dz. cy t., s. 100–101. [53] Pra​sek C., dz. cy t., s. 71. [54] Ross T., dz. cy t., s. 87. [55] Głowac​ki J., dz. cy t., s. 30. [56] Dąbrow​ska M., dz. cy t., s. 299. [57] Tu​r ow​ska Z., Agniesz​k i. Pej​zaże z Agnieszką Osiecką, War​sza​wa 2000, s. 38. [58] Hłasko M., Piękni dwu​dzie​sto​let​ni, War​sza​wa 1988, s. 45. [59] Tamże, s. 46. [60] Gru​za J., Człowiek z wie​sza​k iem, dz. cy t., s. 115. [61] Tamże, s. 119–120. [62] Hłasko M., dz. cy t., s. 46–47. [63] Ki​sie​lew​ski S., dz. cy t., s. 151. [64] Ko​m en​dołowicz I., dz. cy t., s. 41. [65] Łuszczy ​na M., Li​ry​k a, epi​k a, ka​stet, czy​li Ha​ren​da w opo​wieści m.in. Ro​ma​na Śli​wo​ni​k a, „Bluszcz”, li​piec 2010, s. 128. [66] Ki​sie​lew​ski S., dz. cy t., s. 247. [67] Iwasz​kie​wicz J., Dzien​ni​k i 1956–1963, dz. cy t., s. 428. [68] Gru​za J., Człowiek z wie​sza​k iem, dz. cy t., s. 6. [69] Cześć, sta​re​nia! Wspo​mnie​nia o Zbysz​k u Cy​bul​skim, ze​brała i opra​c o​wała Ma​r io​la Pry ​zwan, War​sza​wa 2007, s. 140. [70] Ko​m en​dołowicz I., dz. cy t., s. 125.

[71] Tu​r ow​ska Z., dz. cy t., s. 44. [72] Bu​dre​wicz O., Ba​e de​k er war​szaw​ski 2, War​sza​wa 1961, s. 89–90. [73] Tamże, s. 20–21. [74] Pohl K., Bie​la S., Ka​ska​da, Szcze​c in 2011, s. 81. [75] Tamże, s. 58. [76] Tamże, s. 62. [77] Gru​za J., Człowiek z wie​sza​k iem, dz. cy t., s. 106. [78] Osiec​ka A., dz. cy t., s. 101. [79] Gru​za J., Człowiek z wie​sza​k iem, dz. cy t., s. 107–108. [80] Kołacz M., Nad filiżanką. Życie ka​wiar​nia​ne 1955–1965 jako przykład prze​mian w życiu ar​ty​stycz​no–oby​c za​jo​wym War​sza​wy, [w:] Wi​zje no​wo​c ze​sności. Lata 50. i 60. Wzor​nic​two, es​te​ty​k a, styl życia. Ma​te​riały z se​sji „Lata 50. i 60. w Pol​sce i na świe​c ie: es​te​ty​k a, wi​zje no​wo​c ze​sności, styl życia”, Mu​zeum Na​r o​do​we w War​sza​wie 15 kwiet​nia 2011, War​sza​wa 2012, s. 126. [81] Tamże, s. 133. [82] Pra​sek C., dz. cy t., s. 118. [83] Ko​per S., dz. cy t., s. 242. [84] Ty sz​kie​wicz B., Nie wszyst​k o na sprze​daż, War​sza​wa 2003, s. 97. [85] Wiśnie​wski J., Kontr​k ul​tu​ro​we ka​wiar​nie War​sza​wy: Czy​tel​nik, www.wia​do​m o​sci.ngo.pl/wia​do​m o​sci/764697.html. [86] Mo​r el​le E.M., Słod​k ie życie, Kraków 2007, s. 71. [87] Żakow​ski J., Przy sto​li​k u w Czy​tel​ni​k u, „Ga​ze​ta Wy ​bor​c za”, 3 sierp​nia 2011. [88] Łazu​ka B., dz. cy t., s. 24–26. [89] Ko​m en​dołowicz I., dz. cy t., s. 56. [90] Pra​sek C., dz. cy t., s. 71. [91] Przy ​bo​r a J., dz. cy t., s. 10. [92] Mil​ler-Zie​lińska G. (red.), dz. cy t., s. 80. [93] Wal​dorff J., Słowo o Ki​sie​lu, War​sza​wa 1994, s. 61. [94] Bu​dre​wicz O., dz. cy t., s. 219–221. [95] Wszy st​kie wy ​po​wie​dzi pani Kiki Le​li​c ińskiej-Błocho​wiak po​c hodzą z na​gra​nia roz​m o​wy z dnia 10 maja 2013 r. [96] Ol​c zak-Ro​ni​kier J., Piw​ni​c a pod Ba​ra​na​mi, czy​li kon​c ert am​bit​nych sa​mo​uków, War​sza​wa 1997, s. 99. [97] Tamże. [98] Druży ńska J., Jan​kow​ski S.M., Ko​la​c ja z kon​fi​den​tem. Piw​ni​c a pod Ba​ra​na​mi w do​k u​men​tach Służby Bez​pie​c zeństwa, Kraków 2006, s. 23. [99] Bu​dzińska A., Ro​dzyn​k i, mig​dały, Ka​to​wi​c e 1986, s. 71–72. [100] Druży ńska J., Jan​kow​ski S.M., dz. cy t., s. 36. [101] Bar​to​siak A., Klin​ke Ł., Ka​zi​mierz Kutz, „Play ​boy ” nr 12, 2007, za: www.wy ​wia​dow​cy .pl/ka​zi​m ierz-kutz [102] Mag​da​le​na, córka Kos​sa​k a. Wspo​mnie​nia o Mag​da​le​nie Sa​mo​zwa​niec, ze​brał i opra​c o​wał Rafał Pod​r a​za, War​sza​wa 2007, s. 119. [103] Osiec​ka A., dz. cy t., s. 30. [104] Bu​dzińska A., Ro​dzyn​k i, mig​dały II, Kraków 1991, s. 38

[105] Gru​za J., Człowiek z wie​sza​k iem, dz. cy t., s. 44–45. [106] Głowac​ki J., dz. cy t., s. 116. [107] Cześć, sta​re​nia!, dz. cy t., s. 156 [108] Ma​zurówna K., dz. cyt., s. 114–116. [109] Kern L.J., Moje abe​c adło, Kraków 2003, s. 79. [110] Mil​ler-Zie​lińska G. (red.), dz. cy t., s. 89–90. [111] Gru​za J., 40 lat minęło jak je​den dzień, dz. cy t., s. 11. [112] Kern L.J., dz. cy t., s. 149. [113] Mi​c hal​ski D., Jam jest Ali​na czy​li Ja​now​ska Sto​ry, War​sza​wa 2007, s. 328 [114] Urba​nek M., Ki​sie​lew​scy. Jan Au​gust, Zyg​munt, Ste​fan, Wa​c ek, War​sza​wa 2006, s. 195–196. [115] Ky ​dry ński L., Zna​jo​mi z es​tra​dy, Kraków 1966, s. 95. [116] Fak​ty i mity o war​szaw​skim kon​c er​c ie The Rol​ling Sto​nes z 1967 roku; www.pol​skie​r a​dio.pl/6/8/Ar​ty ​kul/350779,Fak​ty -i-mity -o-war​szaw​skim-kon​c er​c ie-The-Rol​ling-Sto​nes-z-1967roku [117] Tamże. [118] Mann W., Rock​mann, czy​li jak nie zo​stałem sak​so​fo​nistą, Kraków 2010, s. 60. [119] Tamże, s. 54–55. [120] Krub​ski K., Mil​ler M., Tu​r ow​ska Z., Wiśnie​wski W., dz. cy t., s. 175. [121] Tamże, s. 176. [122] Bie​lic​ka H., Uśmiech w ka​pe​lu​szu, opra​c o​wała Ma​r ia Son​dej, Łódź 2000, s. 112–113. [123] Ol​c zak-Ro​ni​kier J., dz. cyt., s. 9. [124] Tamże, s. 13. [125] Tamże, s. 33. [126] Tamże, s. 103. [127] Ko​bos A.M., Przy​c ho​dzi​my, od​c ho​dzi​my le​c iu​teńko na pa​lusz​k ach…; www.zwo​j escrolls.com/piw​ni​c a/piw​ni​c a.html. [128] Mil​ler-Zie​lińska G. (red.), dz. cy t., s. 95–96. [129] Za​wadz​ka M., Kij w mro​wi​sko, War​sza​wa 1999, s. 61–62. [130] Fe​do​r o​wicz J., Ja jako wy​k o​pa​li​sko, War​sza​wa 2011, s. 203. [131] Ty m S., Ma​mu​ta tu mam. Utwo​ry ze​bra​ne spod łóżka, Mi​c hałów–Gra​bi​na 2005, s. 84. [132] Tu​r ow​ska Z., dz. cy t., s. 51 [133] Tamże, s. 64. [134] Gołas-Ners A., dz. cyt., s. 136. [135] Łazu​ka B., dz. cy t., s. 41. [136] Ko​zi​c zy ński B., 333 po​pkul​tu​ro​we rze​c zy PRL, Po​znań 2007, s. 12. [137] Łazu​ka B., dz. cy t., s. 38–39. [138] Tamże, s. 41–42. [139] Tamże, s. 42–43. [140] Ky ​dry ński L., Prze​jaz​dem przez życie… Kro​ni​k i ro​dzin​ne, Kraków 2005, s. 69–71. [141] Fil​ler W., dz. cy t., s. 45. [142] Tamże, s. 58. [143] Tamże, s. 54. [144] Ky ​dry ński L., Prze​jaz​dem przez życie, dz. cy t., s. 56.

[145] Sipińska U., Ho​dow​c y la​lek, Po​znań 2005, s. 16. [146] Cześć, sta​re​nia!, dz. cy t., s. 160. [147] Dąbrow​ska M., dz. cyt., s. 61. [148] Tamże, s. 82, 85. [149] Tamże, s. 117. [150] Głowac​ki J., dz. cy t., s. 198. [151] Tamże. [152] Kolińska K., Par​nas w Obo​rach, War​sza​wa 2000, s. 12–13. [153] Mag​da​le​na, córka Kos​sa​k a, dz. cy t., s. 48. [154] Mil​ler-Zie​lińska G. (red.), dz. cy t., s. 79. [155] Głowac​ki J., dz. cy t., s. 198. [156] Ko​wal​ski J., Te​re​sa Tu​szyńska zni​k a, „Wy ​so​kie Ob​c a​sy ”, 14 lu​te​go 2011. [157] Mil​ler-Zie​lińska G. (red.), dz. cy t., s. 62. [158] Łapic​ki A., Po pierw​sze za​c ho​wać dy​stans. Z An​drze​jem Łapic​k im roz​ma​wiają Ka​ta​rzy​na Bie​las i Ja​c ek Szczer​ba, War​sza​wa 1999, s. 144. [159] Ro​do​wicz M., Niech żyje bal, War​sza​wa 1992, s. 189. [160] Łapic​ki A., dz. cy t., s. 144–145. [161] Tamże, s. 145. [162] Gołas-Ners A., dz. cy t., s. 62. [163] Tamże, s. 64. [164] Ko​m en​dołowicz I., dz. cy t., s. 324–325. [165] Łapic​ki A., dz. cy t., s. 150. [166] Tamże, s. 153. [167] Przy ​bo​r a J., dz. cyt., s. 43–44. [168] Tu​r ow​ska Z., dz. cy t., s. 119. [169] Iwasz​kie​wicz J., Dzien​ni​k i 1956–1963, t. II, War​sza​wa 2010, s. 529. [170] Ko​m en​dołowicz I., dz. cy t., s. 115. [171] Gołas-Ners A., dz. cy t., s. 124–125. [172] Tamże, s. 122. [173] Bie​lic​ka H., dz. cyt., s. 85. [174] Dy ​gat M., Roz​sta​nia, Kraków 2001, s. 229–230. [175] Urba​nek M., dz. cy t., s. 197. [176] Per​tek J., Królew​ski sta​tek Ba​to​ry, Gdańsk 1975, s. 223 [177] Urba​nek M., dz. cy t., s. 197. [178] Gołas-Ners A., dz. cy t., s. 124–125. [179] Krub​ski K., Mil​ler M., Tu​r ow​ska Z., Wiśnie​wski W., dz. cy t., s. 130–131. [180] Tamże. [181] Cześć, sta​re​nia!, dz. cy t., s. 105–106. [182] Tu​r ow​ska Z., dz. cy t., s. 102. [183] Tamże, s. 101. [184] Łopu​szański P., Gu​staw Ho​lo​ubek. Fi​lo​zof by​c ia, War​sza​wa 2010, s. 113–114. [185] Mi​c hal​ski D., dz. cyt., s. 340. [186] Tamże, s. 338.

[187] Kern L.J., dz. cy t., s. 94. [188] Ky ​dry ński L., Prze​jaz​dem przez życie, dz. cy t., s. 78, 85–86. [189] Wojt​c zak E., Ze spi​k er​skiej dziu​pli, War​sza​wa 2006, s. 56. [190] Tamże, s. 55. [191] Ty sz​kie​wicz B., dz. cy t., s. 103–104. [192] Bie​lic​ka H., dz. cyt., s. 64. [193] Gołas-Ners A., dz. cy t., s. 57–58. [194] Ko​m en​dołowicz I., dz. cy t., s. 135. [195] Tamże, s. 148–149. [196] Ol​bry ch​ski D., Anioły wokół głowy, War​sza​wa 1992, s. 97. [197] Tamże, s. 100. [198] Tamże, s. 102. [199] Gre​c hu​ta D., Ba​r an J., Ma​rek. Ma​rek Gre​c hu​ta we wspo​mnie​niach żony Da​nu​ty, Kraków 2011, s. 22–25. [200] Ma​zurówna K., dz. cy t., s. 152–153. [201] Osiec​ka A., dz. cyt., s. 22. [202] Ko​per S., dz. cy t., s. 247–249. [203] Ga​c ek P., Ka​li​na. Je​stem jaka je​stem, War​sza​wa 2010, s. 61. [204] Tamże, s. 102. [205] Mi​c hal​ski D., Ka​li​na Jędru​sik, War​sza​wa 2010, s. 101. [206] Tamże, s. 125. [207] Ko​per S., Życie ar​ty​stek w PRL, War​sza​wa 2013, s. 176. [208] Ko​m en​dołowicz I., dz. cy t., s. 65. [209] Mi​c hal​ski D., Ka​li​na Jędru​sik, dz. cy t., s. 299. [210] Szczer​ba J., Co ja, Je​zus Chry​stus je​stem?, www.wy ​so​kie​ob​c a​sy .pl/wy ​so​kie-ob​c a​sy /1,96856,6894162,Co​_ja​_Je​zu​s_Chry ​stu​s_je​ste​m _html?as=3. [211] Nie​wi​dow​ski Z., 30 lat życia z Ma​dzią. Wspo​mnie​nia o Mag​da​le​nie Sa​mo​zwa​niec, Wrocław 1988, s. 119–120. [212] Mag​da​le​na, córka Kos​sa​k a, dz. cy t., s. 93. [213] Tamże, s. 81–82. [214] Mil​ler-Zie​lińska G. (red.), dz. cy t., s. 143. [215] Gieży ński S., Mewa, He​nio i spółka, „We​r an​da”, li​sto​pad 2011, www.we​r an​da.pl/ar​c hi​wum/292-2011-11/13934-mewa-he​nio-i-spo​lka. [216] Tamże. [217] Iwasz​kie​wicz J., Dzien​ni​k i 1956–1963, dz. cy t., s. 193. [218] Sta​nisław​c zy k B., Miłosne gry Mar​k a Hłaski, War​sza​wa 1998, s. 152. [219] Dąbrow​ska M., dz. cy t., s. 272. [220] Sta​nisław​c zy k B., dz. cy t., s. 148. [221] Tamże, s. 154. [222] Tamże, s. 150. [223] Gieży ński S., dz. cy t. [224] Urba​nek M., Mie​c io od Wal​dorf​fa, www.po​li​ty ​ka.pl/kraj/271391,1,mie​c io-od-wal​dorf​fa.read.

[225] Fil​ler W., dz. cy t., s. 25. [226] Ko​per S., Ko​bie​ty władzy PRL, dz. cy t., s. 135–136. [227] Urba​nek M., Ki​sie​lew​scy…, dz. cy t., s. 195. [228] Tamże, s. 202. [229] Łapic​ki A., dz. cy t., s. 151. [230] Tamże. [231] Gru​za J., 40 lat minęło, dz. cy t., s. 8. [232] Łapic​ki A., dz. cy t., s. 106. [233] Wojt​c zak E., dz. cyt., War​sza​wa 2006, s. 25. [234] Łapic​ki A., dz. cy t., s. 106. [235] Osęka P., Syl​we​stry pierw​szych se​k re​ta​rzy, „Ale Hi​sto​r ia”, nr 50 (50), 31 grud​nia 2012, s. 15. [236] Tamże. [237] Pra​sek C., dz. cy t., s. 77. [238] Krub​ski K., Mil​ler M., Tu​r ow​ska Z., Wiśnie​wski W., dz. cy t., s. 126. [239] Gru​za J., 40 lat minęło, dz. cy t., s. 181. [240] Przy ​bo​r a J., dz. cyt., s. 61. [241] Gru​za J., 40 lat minęło, dz. cy t., s. 182. [242] Przy ​bo​r a J., dz. cy t., s. 61. [243] Gołas-Ners A., dz. cy t., s. 64. [244] Bu​dre​wicz O., dz. cy t., s. 64–65. [245] Ma​zurówna K., dz. cy t., s. 152–153. [246] Mi​c hal​ski D., Jam jest Ali​na…, dz. cy t., s. 282. [247] Cześć, sta​re​nia!, dz. cy t., s. 135–136. [248] Braun A., O wszyst​k im po tro​c hu. TV szkla​ny gość, „Ży cie War​sza​wy ” nr 47, Rok XXIII, 24 lu​te​go 1965, s. 3. [249] Gru​za J., 40 lat minęło, dz. cy t., s. 174. [250] Gołas-Ners A., dz. cy t., s. 65. [251] Ki​sie​lew​ski S., dz. cy t., s. 319.

ŹRÓDŁA CY​TATÓW WY​KO​RZY​STA​NYCH W TYTUŁACH ROZ​DZIAŁÓW

„Ale w koło jest wesoło…” Ale w koło jest wesoło

„Pod Pa​pu​ga​m i jest sze​r o​ko ni​klo​wa​ny bar…” Pod Pa​pu​ga​mi

słowa i mu​zy ​ka Zbi​gniew Hołdy s

słowa Bo​gusław Choiński, Jan Gałkow​ski, mu​zy ​ka Ma​te​usz Święcic​ki

Nie ma jak pom​pa słowa Agniesz​ka Osiec​ka, mu​zy ​ka Ja​c ek Mikuła

„Ta na​sza młodość” Ta na​sza młodość

słowa Ta​de​usz Śli​wiak, mu​zy ​ka Zy g​m unt Ko​niecz​ny W co się bawić słowa Woj​c iech Mły nar​ski, mu​zy ​ka Je​r zy Wa​sow​ski „W ka​wia​r en​c e « Sułtan» przed panią róża żółta” W ka​wia​ren​c e „Sułtan” słowa Je​r e​m i Przy ​bo​r a, mu​zy ​ka Je​r zy Wa​sow​ski „La-la-la-la la-la-la-la zaśpie​wał w ba​r ze ktoś. To czar​ny Ziu​tek pije gin, Ce​li​ny koleś, twar​dy gość…” Ce​li​na słowa i mu​zy ​ka Sta​nisław Sta​szew​ski „Por​tu​gal​c zy ​ku, jak nóż bez​li​to​sny . Naciąłeś dziewcząt jak róż w kra​j u so​sny …” Por​tu​gal​c zyk Oscu​la​ti słowa Je​r e​m i Przy ​bo​r a, mu​zy ​ka Je​r zy Wa​sow​ski

„Przy ​c ho​dzi​m y , od​c ho​dzi​m y …” Przy​c ho​dzi​my, od​c ho​dzi​my słowa Ja​nusz Jęczmy k, mu​zy ​ka Zy g​m unt Ko​niecz​ny „Wiatr od​no​wy wiał, da​r o​wa​no resztę kar, znów się można by ło śmiać…” Au​to​bio​gra​fia słowa Bog​dan Ole​wicz, mu​zy ​ka Zbi​gniew Hołdy s „Cała sala śpie​wa z nami!” Cała sala śpie​wa z nami słowa Jan Ta​de​usz Sta​nisław​ski, mu​zy ​ka Ur​szu​la Rzecz​kow​ska „No i jak tu nie je​c hać?” No i jak tu nie je​c hać? słowa Je​r e​m i Przy ​bo​r a, mu​zy ​ka Je​r zy Wa​sow​ski „Je​steśmy na wcza​sach w ty ch góral​skich la​sach” Je​steśmy na wcza​sach słowa Woj​c iech Mły nar​ski, mu​zy ​ka Ja​nusz Sent „Tu​pot biały ch mew o stat​ku pokład…” Tu​pot białych mew słowa Woj​c iech Mły nar​ski, mu​zy ​ka Bert Ka​e mp​f ert „Ach, co to by ł za ślub!” Ach, co to był za ślub! słowa Woj​c iech Mły nar​ski, mu​zy ​ka Józef Si​kor​ski „Jeżeli ko​c hać, to nie in​dy ​wi​du​a l​nie” Jeżeli ko​c hać, to nie in​dy​wi​du​al​nie słowa Je​r e​m i Przy ​bo​r a, mu​zy ​ka Je​r zy Wa​sow​ski

„Po co bab​c ię de​ner​wo​wać, niech się bab​c ia cie​szy ” Po co bab​c ię de​ner​wo​wać słowa Woj​c iech Mły nar​ski, mu​zy ​ka Fran​c isz​ka Lesz​c zy ńska „Szam​pa​na pij​m y dziś do dna, Pa​no​wie!” Za zdro​wie pań słowa An​drzej Ku​del​ski, mu​zy ​ka Ja​r osław Ku​kul​ski, Ja​nusz Sławiński