1941-1945 Burza nad Pacyfikiem I

Przebudzeni przez czarne okręty Mur morski Tak się złożyło, że w lat trzydzieści od najważniejszych, kończących największą wojnę na Dalekim Wschodzie wydarzeń znalazłem się w Japonii. Wieki koncern Mitsubishi - przestawiony na produkcję pokojową - budował właśnie dla nas w Yokohamie trzy tankowce, które miały wozić do Portu Północnego i Rafinerii Gdańskiej ropę z Bliskiego Wschodu. I tak sprawy obliczałem, aby zarówno uczestniczyć w morskich próbach jednego z naszych morskich olbrzymów, jak i być świadkiem znaczącej rocznicy wydarzeń „Wielkiego Błysku" w Hiroshimie i Nagasaki. Przez dwa miesiące oglądając kraj, uczestnicząc w życiu stoczniowych załóg, życiu japońskich rodzin, poznając wielu ludzi, także uczestników drugiej wojny światowej, i biorąc udział w wielu charakterystycznych dla japońskiego życia sytuacjach oraz zapoznając się z literaturą dotyczącą interesujących mnie zagadnień - starałem się zbliżyć do kilku głównych spraw niedawnej japońskiej historii oraz współczesnej gospodarki, która zdaje się ogniskować obecnie największe pasje i ambicje tego wybitnie uzdolnionego i pracowitego narodu. W młodych latach mojego pokolenia największe wrażenie z realiów japońskich sprawiały na nas - oprócz przedmiotów sztuki i gejsz - wieści i fotografie przedstawiające potęgę militarną Japonii, zwłaszcza że ta miała na ogół tendencję sympatyzowania z siłami w Europie sposobiącymi się do uderzenia na nasze młode, odrodzone państwo. Nad sferą informacji o japońskiej gospodarce lat trzydziestych unosił się posmak profanacji i skandalu: oto pojawił się producent, który sprzedawał rowery po 10-15 złotych sztuka, a zegarki na kilogramy!!! Wobec takich sensacji bladły nieco wieści o rodzimych rewelacjach gospodarczych, jak ujawniony fakt wywożenia polskiego cukru po 10-12 groszy za kilogram* do niektórych państw europejskich (gwoli wejścia na miejscowy rynek). * Cena krajowa wynosiła 1 zł.

Nie tylko Polska, ale i cała Europa interesowała się w naszych młodych latach Japonią - krajem, który dokonał w swych dziejach nieprawdopodobnego przyspieszenia gospodarczego i społecznego, a na koncie militarnym nie zanotował żadnej porażki, kilka natomiast imponujących zwycięstw, łącznie z rozgromieniem w latach 1904-1905 sił lądowych i morskich carskiej Rosji, wielkiego przecież europejskiego mocarstwa. W kilka dni po przylocie do Yokohamy via Chabarowsk - Niigata wypłynąłem na wody Zatoki Tokijskiej. Rozciągnięta na trzydzieści mil z południa na północ i na dwadzieścia trzy mile ze wschodu na zachód, odegrała zatoka ważką rolę w dziejach Japonii, sąsiadując bezpośrednio z głównymi ośrodkami władzy. Oglądając brzegi zatoki zwężające się w miarę zbliżania do wrót szerokiego oceanu podziwiałem ruch statków, kutrów i niewielkich łodzi, których właściciele chronili się od słońca raz daszkiem, a czasem po prostu... parasolem, nadto - obowiązkowo - szerokim słomianym kapeluszem mogącym iść w zawody z każdym meksykańskim. Lewy brzeg zatoki zdawał się ciekawszy, wyróżniał się egzotycznymi kształtami, wzniesieniami o pomarańczowym kolorze gruntu; prawy był usiany zatoczkami i porcikami, które nie robiły po potężnej Yokohamie i porcie tokijskim żadnego wrażenia. A jednak ten prawy brzeg był historycznie ważniejszy... Tu rozegrał się wstęp do najnowszych dziejów Japonii, gdy w lipcu 1853 roku pojawił się na czele eskadry złożonej z czterech okrętów wojennych Amerykanin, komodor Mateusz Gałbraith Perry. Dnia 8 lipca 1853 roku po południu rzucił kotwicę opodal japońskiego punktu kontrolnego znajdującego się w niewielkiej miejscowości Urąga, od której zresztą cały sektor zwężającej się tu zatoki nosi miano ,,Urąga Channel". Okręty Perry'ego (flagowy „Susąuehanna", „Mississippi", „Plymouth" i ,,Saratoga"), dowodzone przez wysokiego, ciemnowłosego oficera o masywnym podbródku i dziedzicznej skłonności do przygód, wywołały w Kanale Urąga oraz w nadbrzeżnych wsiach Urąga i Kurihama straszliwy popłoch. Rybacy japońscy na widok czarnych, potężnych okrętów, które wbrew wszelkiej żeglarskiej regule szły prosto pod wiatr, czym prędzej wyciągali sieci i wiosłowali jak szaleni w stronę brzegu: nikt tu takiej potencji, wspomaganej najwyraźniej przez złe moce, jeszcze nie widział. W położonym o kilkadziesiąt kilometrów dalej, w głąb zatoki, milionowym Edo, czyli dzisiejszym Tokio, otłgłos potężnej salwy powitalnej, wystrzelonej przez amerykańskie okręty, odbił się przerażającym echem. Kto mógł, zajmował najbardziej wyniosłe punkty obserwacyjne umożliwiające wgląd w zatokę; strwożone kobiety wypełniły świątynie. Jak pisze współczesny wydarzeniom kronikarz japoński Inaso Nitobe:

...Całe miasto tonęło we wrzawie. Widziano uciekające we wszystkie strony matki z dziećmi na rękach i mężczyzn z własnymi matkami na plecach. Słuchy o mających nastąpić natychmiast wydarzeniach, podawane z ust do ust, wzmagały przerażenie wśród i tak już przerażonych. Tętent rumaków bojowych, brzęk zbroi wojowników, skrzypienie wozów, bieganina straży pożarnych, nieustanny dźwięk dzwonów, piski i krzyki kobiet i dzieci napełniały zgiełkiem ulice miasta liczącego ponad milion dusz i powiększały jeszcze bardziej ogólny zamęt*. Podobne objawy przerażenia miały się powtórzyć w ojczyźnie komodora Perry'ego po stu latach mniej więcej, gdy stacje radiowe przekazały impresyjne słuchowisko według powieści Wellsa o lądowaniu Marsjan... pod Nowym Jorkiem. W Nowym Jorku popłoch był zapewne nie mniejszy niż w Edo (Tokio) w roku 1853! Ludzie ogarnięci paniką ładowali się do własnych samochodów lub napotkanych taksówek i uciekali z miasta. Można sobie zadać pytanie, skąd bierze się wspólny mianownik zachowań w dwóch różnych przecież zupełnie okresach i dwóch zupełnie różnych społeczeństw? Wspólnym elementem jest n a p o t k a n i e n i e z n a n e g o ś w i a t a , z którym nie było p r z e d t e m kontaktu. W domniemaniu - świata groźnego, mogącego zniszczyć świat własny... Japonia roku 1853 była krainą szczelnie zamkniętą przed światem zewnętrznym od prawie dwóch i pół wieku. Jej władcy - szoguni z rodu Tokugawa objęli faktyczne rządy krajem po stuletnich wojnach domowych, które ze względu na rozmiar, zaciętość oraz ilość przelanej krwi mogą być porównane z wyniszczającymi wojnami Białej i Czerwonej Róży w Anglii (toczonymi zresztą na podobnym podkładzie). W Japonii owe kataklizmy wojenne dobiegły końca na przełomie XVI i XVII wieku. Kto miał szczęście obejrzeć film Kurosawy Sobowtór (Kagemusha), ten potrafi wyobrazić sobie scenerię i klimat tych śmiertelnych, agonalnych zmagań między wielkimi rodami o władzę nad całą Japonią. Wadziły się możne rody, a kraj był politycznie bardziej zatomizowany niż Polska przed Przemysłem i Łokietkiem. Realną władzę sprawowało w prowincjach prawie trzystu dajmiów - udzielnych właściwie książąt, posiadających własne armie dochodzące nieraz do kilkudziesięciu tysięcy ludzi. Swoją pozycją władzy i własności przypominali znaczniejsi spośród nich-powiedzmy - naszych Wiśniowieckich czy Radziwiłłów, aby użyć porównania z polskiego XVII wieku. Pod koniec XVI wieku z odmętów walk między rodami wyłania się kilka wybitnych postaci jednoczących w sobie talenty wojskowe i polityczne, które * P. Barr: 77ie Corning of the Barbarians. A Story oi Western SettlementinJapan 1853-1870.

Tokyo 1972.

8

wniosą wkład w zjednoczenie zatomizowanego politycznie i administracyjnie kraju. Ostatecznie górę bierze wielki posiadacz i wódz Ieasu Tokugawa, wywodzący się z równin Kanto z okolic dzisiejszego Tokio. W decydującej bitwie pod wsią Sekigahara 21 października 1600 roku rozbija koalicję swych przeciwników i w trzy lata później przyjmuje tytuł szoguna; bezwzględnie podporządkowuje sobie wszystkich dajmiów, biorąc jako zakładników ich żony i dzieci. W roku 1615 ze 180-tysięczną armią zdobywa zamek i miasto Osaka, w którym zasiadał z 90-tysięczną załogą ostatni jego rywal z rodu Toyotomi. Zwycięstwo zakończyło się okrutną rzezią. Odtąd z Edo (dzisiejszego Tokio) ród Tokugawów sprawował bezwzględną władzę nad krajem poprzez spokrewnione rody, rody sojusznicze obdarowane dobrami zabranymi przeciwnikom po zwycięskich bitwach i podporządkowanych dajmiów; ci z kolei poprzez swych wasali i warstwę „noszących miecze", czyli samurajów, których pozycję można (ale tylko częściowo) porównać do roli naszej szlachty. Cesarze japońscy tego czasu, choć rodowód swój wywodzili prosto z niebios, nie mieli politycznego znaczenia - zostali odepchnięci od realnej władzy i pędzili żywot w mieście Kioto w odosobnieniu, co prawda bardzo wykwintnym i sprzyjającym pielęgnowaniu wyższej kultury... Jak ów feudalny mikroświat japoński zachowywał się wobec świata zewnętrznego i jak świat zewnętrzny zachowywał się wobec Japonii? Gdy Tokugawa zdobywa zamek w Osace, wieńcząc dzieło zdobycia hegemonii, Europa mocno już siedzi w Azji. Holendrzy władają na wyspach korzennych, czyli w dzisiejszej Indonezji, w której usadowili się przegnawszy Portugalczyków; Hiszpanie zasiedli na Filipinach, Anglicy w Indiach. W Japonii pierwsi pojawiają się Portugalczycy, lądując na małej wysepce Takeshima, położonej u południowych wybrzeży Kiusiu, najbardziej z kolei ku południowi wysuniętej wielkiej wyspie archipelagu japońskiego. I, rzecz ciekawa, arkebuzy portugalskie - pierwsza broń palna, z którą zaznajomią się Japończycy - otrzymają właśnie nazwę „takeshima". Faktem jest, że w czterdzieści lat po pierwszym lądowaniu Portugalczyków, w bitwie, która wyniosła na szczyty polityczne poprzednika Tokugawów - Nobunagę, ten użył już w roku 1575 zmasowanej broni palnej przeciw ciężkozbrojnej konnicy przeciwników - z porażającym rezultatem. Jest charakterystyczne, że lokalni władcy - a potem władcy kraju - nie byli zainteresowani systemem politycznym Europy, nie interesowała ich na ogół myśl europejska i systemy prawne, ale te wytwory Europy, które mogły pomóc sprawować władzę i utrzymać system panujący na wyspach japońskich. Tak więc - jeśli nowoczesna broń pomagała walczyć o władzę i utrzymać władzę to broń od razu zaakceptowano... Tak to bywa przy zderzeniu czy spotkaniu dwóch kultur, że przejmowane jest to, co pasuje, co się nadaje, co nie naruszy

10

istniejącego systemu, zwłaszcza jeśli jedna z kultur wchodzących z sobą w kontakt jest niemal hermetyczna. Pierwsi Tokugawowie po krótkim okresie flirtu z przenikającym chrześcijaństwem zajęli wrogą wobec niego pozycję, uznając, że może ono zagrozić podstawom systemu, który w działaniu miał przecież w sobie wiele okrucieństwa i bezwzględności. Chrześcijaństwo nie mogło pogodzić się z obowiązkiem zabijania urodzonych „nadprogramowych" dzieci, ze sprzedawaniem córek i masowo stosowanym „honorowym" samobójstwem, nie mówiąc o różnych okrutnych praktykach władców. Z drugiej strony posądzano zwłaszcza chrześcijan-podwładnych króla Hiszpanii o oczywistą chęć stopniowego zagarnięcia ziem Japonii pod władzę dalekiego władcy wyznającego łagodną religię, ale i pożądającego nade wszystko złota i srebra. Oto w roku 1596 u brzegów Japonii rozbił się statek hiszpański „San Felipe" i jego uratowany pilot przedstawił zaintrygowanym Japończykom mapę posiadłości hiszpańskich obejmujących pół świata z rewelacyjnym komentarzem: „Nasi królowie zaczynają od wysyłania do krajów, które chcą podbić, księży, którzy doprowadzają do przyjęcia naszej religii. A gdy ta poczyni poważne postępy, wysyłają wojska, które łączą się z nowymi chrześcijanami, a wówczas nasi królowie nie mają wiele kłopotu z dokonaniem całej reszty..." Być może wypowiedzi pilota „San Felipe" zostały odpowiednio spreparowane przez mnichów buddyjskich zazdrosnych o wpływy nowej religii, w każdym razie szogun wpadł we wściekłość i nakazał w Nagasaki ukrzyżować sześciu hiszpańskich franciszkanów, siedemnastu nawróconych Japończyków i trzech japońskich jezuitów. Za rządów Tokugawy deportowano wszystkich księży i wymordowano ponad półtora tysiąca wyznawców nowej wiary. Chrześcijaństwo zeszło do podziemia. W muzeum w Nagasaki oglądałem wzory ozdobne, w które wkomponowana była ryba: na wzór chrześcijańskiej konspiracji w pogańskim Rzymie chrześcijanie dawali sobie znak istnienia w morzu obcego środowiska... W roku 1614 większość misjonarzy została wysiedlona, a pozostałym jeszcze misjonarzom i wyznawcom kazano deptać wizerunek Chrystusa. W roku 1615 szogun wydał zakaz budowy większych statków morskich; pozwalano konstruować tylko jednostki przybrzeżne. W rok później możliwości zawijania statków europejskich ograniczono do dwóch portów — Nagasaki i Hirado. W roku 1623 Anglicy zrezygnowali z kontaktów z Japonią, w rok później nakazano to uczynić Hiszpanom. W roku 1635 kolejny szogun z rodu Tokugawa zakazał Japończykom pod karą śmierci udawać się za granicę i wracać do kraju tym, którzy się tam znaleźli. W roku 1639 wypędzono ostatnich Portugalczyków, a następnego roku zamordowano ich posłów, gdy przybyli do Japonii. W gruncie więc rzeczy szogunowie wznieśli prawdziwy mur morski wokół

11

Japonii, tak jak kiedyś nauczyciele Japończyków - Chińczycy wznieśli Wielki Mur, aby bronić się przed najazdami Mongołów. Zakazano także przywozu książek i druków z innych krajów z wyjątkiem Chin; wyjątek zwłaszcza uczyniono dla dzieł Konfucjusza, którego doktryny przemawiały do wyobraźni politycznej nowych władców Japonii. Z biegiem bowiem czasu zapragnęli rządzić krajem nie mieczem i ogniem lecz rozumem, wykorzystując zdobyty siłą autorytet, ale także i wiedzę. Spośród Europejczyków jakąś lukę w tym wielkim murze morskim wzdłuż brzegów Japonii znaleźli tylko Holendrzy, którym najmniej chodziło o dusze Japończyków, najbardziej zaś o ich pieniądze i towary. Bardziej od perspektywy nawrócenia poddanych szoguna przemawiała do nich wspaniała relacja cen srebra i złota. Oto w Japonii za pięć sztuk srebra otrzymywało się jedną sztukę złota, podczas gdy w Holandii w tym czasie jedna sztuka złota wymagała wyłożenia na kontuar piętnastu sztuk srebra. Ostatecznie więc pragmatycznym i dość obojętnym w sprawach wiary Holendrom przyznał szogun prawo założenia faktorii na maleńkiej sztucznej wysepce Deshima w porcie Nagasaki, połączonej z lądem groblą. Holendrzy gotowi byli znieść wszelkie upokorzenia, aby tylko utrzymać swoją pozycję; wzięli nawet udział w okrutnym zdławieniu powstania chrześcijańskich chłopów na wyspie Kiusiu. Poprzez ową sztuczną wysepkę bardzo wąskim strumykiem sączyły się informacje o świecie zewnętrznym, o jego siłach i technice. Owe wiadomości docierały tylko do wąskiej elity japońskiego społeczeństwa. Przez ponad dwieście lat żyła Japonia w izolacji pośród otaczających ją mórz. W ciągu owych lat dwustu społeczeństwo japońskie nie stało w miejscu. Samurajowie po wygaśnięciu walk wewnętrznych przekształcili się raczej w administratorów, jakkolwiek zachowali swe miecze, a częściowo i obyczaj. Wyrosła potężna warstwa kupców w rozwijających się nowych ośrodkach administracyjnych ustabilizowanego państwa. Ona z biegiem czasu coraz bardziej kierowała wzrok ku światu zewnętrznemu, pragnąc nowych możliwości, nowych kontaktów i nowych dochodów. Najmniej było spokoju na wsi trapionej niedostatkiem, obciążonej ogromnymi podatkami na rzecz rozbudowanej administracji centralnej i lokalnej. W taki oto świat wkraczał komodor Mateusz Galbraith Perry ze swymi „czarnymi okrętami", zaopatrzonymi w krzepkie działa i dobrze wyćwiczone załogi oraz nowe moce, o których istnieniu nie śniło się samurajom...

12

Jak się zmieniał japoński świat? Komodor Perry pozostawił w lipcu 1853 roku w inkrustowanej skrzynce pismo odręczne prezydenta Stanów Zjednoczonych Miliarda Fillmore'a adresowane do szoguna, nie pilił wszakże, pragnąc pozostawić adresatowi możliwie wiele czasu na odpowiedź. Chodziło ostatecznie o rzeczy niebłahe: o otwarcie portów Japonii, udzielanie pomocy rozbitkom, a nade wszystko o korzystne kontakty handlowe, nie istniejące między dwoma państwami, odkąd to młodsze w ogóle powstało. Stany Zjednoczone z połowy wieku XIX, ogólnie biorąc, posunęły się znacznie na drodze rozwoju gospodarczego w porównaniu z heroiczną krainą, która walczyła zaciekle z Wielką Brytanią o swą niepodległość przed osiemdziesięcioma laty. Trzynaście stanów, które deklarowały w roku 1776 wolność, skupionych było na wschodnim wybrzeżu kontynentu północnej Ameryki, w połowie natomiast XIX wieku, gdy Perry wyruszał do Japonii, stała za nim siła państwa, które w poprzedniej dekadzie zdecydowanie postawiło stopę na wybrzeżu Pacyfiku od Astorii po San Francisco i San Diego, a jego obywatele zdążyli tymczasem wynaleźć żniwiarkę, maszyny do pisania i szycia, wrębiarkę do wydobywania węgla, zapałki fosforowe, ale także rewolwer Colta i udoskonalić wiele istniejących przedtem maszyn i urządzeń. Młode państwo, którego gospodarka rozwijała się błyskawicznie, a położenie, rozległość, zasoby naturalne i ludzkie przeznaczały do poważnej roli - tak w końcu powstają mocarstwa - wyszło wkrótce na przestwory Pacyfiku, postawiło mocną stopę na Hawajach i poczęło prowadzić interesy i politykę w Chinach. A na drodze do portów chińskich, otwierających nowe bogactwa i nowe rynki zbytu, leżała Japonia, o której krążyła zła sława: nie miano tu litości dla statków - co w epoce żagla i początków zaledwie parowego napędu stanowiło znaczny minus. Katalizatorem dla działań rządowych misji komodora Perry'ego stała się zarówno ogłoszona przez prezydenta Fillmore'a w roku 1851 zasada, że żaden naród nie ma prawa odgradzać się od kontaktów z innymi narodami, jak i decyzja „Pacific Maił Steamship Company", kompanii pocztowej, która postanowiła uruchomić regularną linię z San Francisco do Szanghaju. Jak wielkie wrażenie na Japończykach wywarły okręty Perry'ego, a zwłaszcza ich „salut powitalny", już pisaliśmy. Sam Perry w swoim dzienniku z wyprawy zanotował w lipcu 1853 roku: „Na ludziach morza kontrast między ich słabymi dżonkami, lekkimi szalupami i naszymi potężnymi okrętami musiał pozostawić głębokie wrażenie..." W siedem miesięcy po pierwszym pojawieniu się na wodach Zatoki Tokijskiej Perry powrócił do Japonii - tym razem na czele dziewięciu silnie uzbrojonych okrętów. Armaty - jak mawiano ongi w Europie: ultima ratio regum (ostateczny argument królów) - okazały się bardziej niż przekonujące

13

i ostatniego dnia marca 1854 roku Perry miał już swój układ z szogunem. Otwierał on dwa porty, gwarantując w nich obywatelom Stanów uprzywilejowaną pod każdym względem pozycję, i zapewniał minimalne cła za wwóz amerykańskich towarów. Podobnego mniej więcej charakteru traktaty narzuciły wkrótce Japonii główne państwa europejskie - siłą oczywista'. Perry, aby osłodzić nieco gorzką pigułkę sprokurowaną przez dyplomację siły, przywiózł gubernatorowi Uragi model lokomotywy, poruszający się po stumetrowym torze z szybkością 35 kilometrów na godzinę. Wysocy urzędnicy cesarstwa, pokonawszy strach, znaleźli w jeździe na tym modelu ogromną satysfakcję. Przywieziony model urządzenia telegraficznego, zainstalowany we wsi Yokohama, pozwalał w ciągu sekundy porozumieć się z odległym 0 kilkadziesiąt kilometrów stołecznym Edo (od roku 1868 przemianowanym na Tokio). Niezwłoczna akceptacja tych wynalazków miała ogromnie ułatwić rozsadzenie starego społeczeństwa japońskiego, pojawiło się bowiem coś, co miało nie tylko pomagać rządzić - jak ongi broń palna - ale co miało zmienić z pomocą innych maszyn i urządzeń sposób pracy i sposób bycia całego japońskiego narodu. Jak mogło pojawienie się czterech - a potem dziewięciu - okrętów doprowadzić do „spasowania" władcy kraju liczącego bądź co bądź w tym czasie 26 milionów ludzi, kraju niebiednego, zorganizowanego, zagospodarowanego, o silnej już i bogatej warstwie kupieckiej? Szogun i jego otoczenie byli niewątpliwie pod wrażeniem tego, co w latach czterdziestych stało się w niedalekich Chinach - krainie, która tym była ongi dla Japonii, czym Grecja dla Europy. Oto w latach 1840-1842 Anglicy, aby utrzymać amoralny pod każdym względem handel opium, przeprowadzili szereg akcji wojskowych, wysadzając desanty, bombardując z morza porty 1 zmuszając w końcu cesarza chińskiego oczywistą siłą do scedowania „na wieczne czasy" wyspy Hongkong, otwarcia pięciu portów, przyznania prawa eksterytorialności dla obywateli brytyjskich w tych portach przebywających, a także do zapłacenia Anglikom astronomicznej na owe czasy kontrybucji w wysokości 20 milionów funtów. Nie mówiąc o tym, że handel opium, które Anglicy traktowali jako środek płatniczy, rozwijał się dalej żywiołowo. Podobnego mniej więcej charakteru traktaty narzuciły Chinom w roku 1844 Stany Zjednoczone i Francja, a potem Rosja, Belgia i Szwecja. Szogun w ciągu owych siedmiu miesięcy, od lipca 1853 do lutego 1854, pozostawionych do namysłu przez Perry'ego, doszedł do wniosku, że opieranie się siłami, którymi dysponował - a które okazały się ewidentnie przestarzałe i nie nadające do stawienia skutecznego oporu - nie ma po prostu sensu. Zapalone zostało w rezultacie zielone światło dla zmian i reform. U narodu, odciętego przez dwa i pół wieku od świata zewnętrznego i przekonanego ' Nowy układ, zawarty w trzy lata później - w roku 1857, ze Stanami Zjednoczonymi otwierał flocie amerykańskiej już osiem portów.

14

o własnej wyjątkowości, którego władcy mieli prosto pochodzić od bogów (w Europie władcy feudalni ograniczali się tylko do wersji o boskim pochodzeniu swej władzy...), brutalnie narzucone traktaty musiały spowodować ostrą reakcję. Gniew powszechny obrócił się przeciw szogunowi pochodzącemu z niezbyt popularnej po wiekach rządów dynastii Tokugawów. Na czele powszechnego ruchu sprzeciwu stanęli możni dajmiowie z południa kraju, z rodów Satsuma i Choshu, oraz pozyskany dla sprawy dwór cesarski w Kioto. Jesienią 1862 roku podczas ucieczki zamordowany został przez żołnierzy rodu Satsuma brytyjski kupiec z Szanghaju Richardson. Szogun wypłacił Brytyjczykom część żądanego odszkodowania, ale ród Satsuma zdecydowanie odmówił odszkodowań oraz egzekucji mordercy. W związku z tym pięć brytyjskich okrętów, na czele z HMS „Euryalus", pod flagą admirała Kuypera, podeszło pod Kagoshimę (główne wówczas miasto i port na wyspie Kiusiu); wzięto od razu jako pryz trzy japońskie statki, które dokumentnie splądrowano, nie gardząc przy tym żadnym przedmiotem - a następnie spalono. Około południa baterie nadbrzeżne Japończyków otworzyły ogień. „Euryalus" - cóż za ironia historii - nie mógł odpowiadać przez dwie godziny, ponieważ drzwi wiodące do komory amunicyjnej były zatarasowane skrzyniami zawierającymi monety otrzymane jako okup od szoguna.... Choć japońskie działa nie były najnowocześniejsze, okazały się po pewnym czasie celne - pocisk japoński trafił w pomost „Euryalusa" i zabił dwóch wysokich rangą oficerów. Wkrótce potem granat dziesięciocalowy rozerwał się na głównym pokładzie, kolejny na górnym. Jeden z okrętów brytyjskich wszedł na mieliznę, zniesiony przez silną falę, trzeci został poważnie uszkodzony. Najwyraźniej wytrąceni z równowagi tymi wydarzeniami, Anglicy zapalili pociskami rakietowymi słynne zakłady produkcji porcelany rodu Satsuma. Następnego dnia ostrzelano baterie i miasto, a eskadra brytyjska powróciła do Yokohamy ogłaszając zwycięstwo, które wszakże określano później jako pyrrusowe, bo zginęło lub zostało rannych 63 brytyjskich marynarzy i oficerów, co przy stratach japońskich ocenianych na sto tysięcy funtów wydało się ceną zbyt wielką. Prawdę mówiąc akcja morska prowadzona była w początkowej fazie dość niemrawo. Nieco inny przebieg miała ekspedycja karna przeciw księciu z rodu Choshu, który miał nieprzyjemny zwyczaj strzelania do każdego obcego okrętu w cieśninie Shimonoseki, ostatnio zaś ostrzelać kazał morskie jednostki amerykańskie, francuskie i holenderskie... Cieśnina Shimonoseki odgranicza południowo-zachodni kraniec wyspy Honsiu od północnego cypla wyspy Kiusiu i dziś pod jej dnem biegnie półtoramilowy tunel kolejowy łączący obie wyspy. Osiem okrętów brytyjskich wspieranych przez francuskie i holenderskie korwety wyruszyło w lipcu 1863 roku w stronę kluczowej cieśniny, przez którą odbywał się ruch morski między Nagasaki i Yokohama. Okręty „białych barbarzyńców" (ulubiona nazwa, jaką obdarzano Europejczyków i Amerykanów) pojawiwszy się na wodach

15

DEKADA WIELKICH PRZEMIAN 1868 - Otwarcie dróg zamkniętych przez feudalnych zarządców i oddanie ich do publicznego użytku; zniesienie myt drogowych. Wprowadzenie nowoczesnej waluty, ustalenie wartości jena w stosunku do walut zagranicznych. 1869 - Proklamowanie równości czterech stanów: samurajów, chłopów, rzemieślników i kupców. 1870 - Uruchomienie linii żeglugowej między Tokio i Osaką. 1871 - Ustanowienie scentralizowanej administracji kraju, mianowanie w miejsce dajmiów - prefektów prowincji. Sprowadzenie 276 dajmiów do Tokio i wyznaczenie im pensji. Pozwolenie na zawieranie małżeństw między członkami różnych warstw społecznych. Uruchomienie mennicy, obsługi pocztowej w większych miastach, pierwszej cegielni. 1872 - Wprowadzenie pieniądza papierowego (wg wzorów pruskich). Uruchomienie pierwszej linii kolejowej między Tokio i Yokohamą. 1873 - Wprowadzenie powszechnej służby wojskowej. 1875 - Utworzenie senatu-rady starszych spełniającej w istocie funkcje komisji planowania. 1876 - Otwarcie pierwszej szkoły rolniczej. 1878 - Utworzenie sztabu generalnego (wg wzoru pruskiego), niezależnego od władzy cywilnej. Podporządkowanie go wyłącznie cesarzowi. Zakupienie licencji Hotchkissa na wyrób broni. 1882 - Cesarz specjalnym reskryptem ostatecznie podporządkowuje wyłącznie sobie armię i marynarkę.

cieśniny otworzyły ogień do japońskich baterii, następnie wysadziły desant, który zniszczył część japońskich dział - odlanych, jak się okazało - z brązu. Następnie spalono część miasteczka Shimonoseki, biorąc przy okazji wszelką możliwą zdobycz. Następnego dnia „załatwiono" resztę japońskiej artylerii, zniszczono zapasy prochu, a pociski wrzucono do morza. Cała operacja kosztowała ośmiu poległych i trzydziestu rannych. Książę Choshu zmiękł bardzo i zgodził się na poniżające warunki: przysiągł nie strzelać do cudzoziemskich okrętów i statków, nie budować umocnień nad cieśniną i... ponieść całkowity koszt zbrojnej wyprawy przeciw sobie samemu. Wkrótce potem Wielka Brytania narzuciła bardzo niekorzystny dla Japonii układ handlowy, a nadto kazała sobie zapłacić 3 miliony funtów odszkodowania, co wzmogło opozycję przeciw szogunowi, umiejętnie podsycaną przez dajmiów z południa i dwór cesarski. Szogun Iemochi - przedostatni, jak się miało okazać, z Tokugawów - wyprawił się przeciw księciu Choshu, który naraził Japonię na tak wielkie upokorzenia, został jednak w polu przez wojska tegoż pobity. Nie wytrzymał tej klęski i zmarł. Następca jego, Keiki, pokonany został kilkakrotnie przez zwolenników przywrócenia władzy cesarzowi i musiał zdać się na jego łaskę.

16

Dnia 3 stycznia 1868 roku władzę objął młody cesarz Mutsuhito, by sprawować ją aż do roku 1912. Potężne rody z południa, wśród nich właśnie Satsuma i Choshu, wykonały, mówiąc francuskim językiem dyplomatycznym, niespodziewaną volte-face - zmieniły więc oblicze i zadeklarowały się jako szczerzy zwolennicy europeizacji i modernizacji kraju pod egidą cesarza. Jak pisze brytyjski kronikarz wydarzeń przebywający przez dziesięciolecie w Japonii: Od chwili, gdy inteligentni samuraje czołowych księstw zdali sobie sprawę, że europeizacja jest sprawą życia lub śmierci - oni właśnie nie zaprzestali prowadzenia dzieła reform i postępu, co dzieje się po dziś dzień, jako że rządy znajdują się, praktycznie biorąc, wciąż w ich rękach...*

Renesans floty Decyzja Tokugawów, którzy odcięli Japonię od świata i zakazali budowy większych jednostek morskich, musiała być szczególnie bolesna dla narodu wyspiarskiego, a więc z natury rzeczy morskiego, jakim byli z dawien dawna Japończycy. Szła za nimi dawna sława dalekich podróży handlowych do Indii i wysp archipelagu sundajskiego - dzisiejszej Indonezji. Potrafili Japończycy być także morskimi zdobywcami i piratami. Władcy średniowiecznych Chin, gwoli ograniczenia katastrofalnych następstw najazdów sąsiadów z krainy wschodzącego słońca, pozostawiali po prostu bez uprawy pas nadbrzeżnych ziem leżących vis-a-vis Japonii, bo wszelkie próby gospodarowania przy tak miłych sąsiadach kończyły się bankructwem. Stąd w ówczesnych Chinach tyle przezwisk i epitetów dla Japończyków; „przeklęte karły", jak się wydaje, należały do lżejszej części repertuaru. Okropny dowcip o córce cesarza, co w lesie napotkała goryla, który ją uwiódł, a dziecię z tego związku miało być pierwszym mieszkańcem wysp japońskich, także oddaje temperaturę uczuć i umysłów w tej sprawie. Do morskiej legendy japońskiej przeszedł pirat o dynamu żnie brzmiącym nazwisku Yamasa Nagamasa, który uwieńczył swą gwałtowną działalność morską poślubieniem syjamskiej księżniczki i zyskaniem tytułu wicekróla! Pełnomorska, oceaniczna żegluga wymagała, rzecz oczywista, wielkich statków, i takie były w Japonii budowane. Po zakazach Tokugawów w XVII wieku i blisko dwu i półwiecznej izolacji kraju, naprzeciw potężnie uzbrojonym okrętom Perry'ego, poruszanym parą, wyruszyli dla nawiązania pierwszego kontaktu przedstawiciele gubernatora Uragi uzbrojeni w tradycyjne miecze i ulokowani w przeciekających i nie najlepiej pachnących łodziach rybackich... * B.Z. C h a m b er la in: Japanese Things. Tokyo 1904. Burza nad Pacyfikiem

17

Nic tedy dziwnego, że w najrozmaitszych inicjatywach lokalnych wprowadzania wynalazków Zachodu pojawił się od razu motyw morski. W Nagasaki już w trzy lata po przybyciu Perryego uruchomiono szkołę morską, której siłą napędową był Holender Pers Reyken. Pojawia się morska misja brytyjska jedna w roku 1867, potem druga w roku 1873, już po obaleniu szogunatu. Kierowana przez komandora Douglasa, składa się z trzydziestu oficerów i marynarzy. Ona to właśnie założy szkołę morską w Tokio, później przeniesioną do Etajima nad Wewnętrznym Morzem Japońskim. Jej wychowankowie specjalizować się będą głównie w kierunku artyleryjskim. Lokalni władcy jeszcze przed wielką reformą roku 1868 także sprowadzali instruktorów morskich dla swoich flot. Wsławił się w tej materii zwłaszcza książę Hizen, który sprowadził niejakiego porucznika Hawesa, specjalistę od artylerii; ten zaś wskutek różnorakiej i płodnej działalności winien według niektórych historyków uchodzić za prawdziwego ojca wojennej floty japońskiej. Japończycy wkrótce zapragnęli budować sami stalowe okręty napędzane nową siłą, niezależne od zmiennych wiatrów. Mekką miłośników morskiej historii wojennej jest w Japonii baza Yokosuka, gdzie można zwiedzać pancernik „Mikasa", flagowy okręt admirała Togo w bitwie pod Cuszimą. „Mikasa" budowany był jeszcze przez Anglików, ale nowe stało już u progu. Yokosuka pięknie jest położona, obramowana wzgórzami i to właśnie przyciągnęło ongi uwagę francuskiego inżyniera morskiego Leonce Verny, któremu rząd japoński zlecił zbudowanie pierwszej w kraju nowoczesnej stoczni. Verny zjeździł cały kraj, ale zaproponował wzniesienie stoczni właśnie w leżącej niedaleko Yokohamy - Yokosuce, która bardzo przypominała mu ojczysty Tulon. Wyznał potem, że był to moment decydujący o jego wyborze. Francuzi dość szybko zaaklimatyzowali się w Japonii i zyskali tu nawet pewną sympatię w kręgach szogunatu. W roku 1865, a więc jeszcze za rządów szoguna, rozpoczęto budowę stoczni i bazy. Po dziesięciu latach Verny uznał swe podstawowe zadanie za wykonane i wrócił do Francji, obdarzywszy przedtem Japonię kilkoma projektami jednostek wojennych. Po Yokosuce przyszła kolej na Kurę nad Morzem Wewnętrznym, gdzie zbudowano stocznię mającą konstruować głównie jednostki wojenne, potem na Sasebo na wyspie Kiusiu, gdzie zbudowano oprócz pochylni trzy suche doki, następnie na Maizuru na zachodnim wybrzeżu wyspy Honsiu, niedaleko od Kioto. Budowie stoczni towarzyszył rozwój floty handlowej i wojennej. W roku 1875 flota handlowa liczyła 140 jednostek o tonażu 42 000 ton, w roku 1894 już 745 jednostek o tonażu 169 000 ton, w roku 1903 już 1088 jednostek o tonażu 657 000 ton. Równocześnie prowadzono rozbudowę floty wojennej - do pierwszych lat XX wieku przede wszystkim jednostkami zamawianymi za granicą, głównie

18

w Anglii, która z racji podobnego wyspowego charakteru i blasku swej morskiej pozycji najbardziej pociągała jako wzór wyobraźnię i ambicję Japończyków. Jej zalążek uczestniczył w starciach między siłami szoguna i występujących sił opozycyjnych, które walczyły pod egidą cesarza. Rody Aki, Chikuzen, Hizen, Kurume, Nagato, Satsuma i Tosa wystawiły flotę złożoną z sześciu niewielkich jednostek. Dnia 15 kwietnia 1868 wystąpiły one po raz pierwszy na przeglądzie przed młodym cesarzem pod jego flagą. Historycy wymieniają nazwy trzech spośród nich: „Moshun Mara", „Hosei Maru" i „Yuki Mam". Po ostatecznej przegranej i abdykacji szoguna owa flota zasilona została fregatą „Kaiyo", korwetą „Kaiten" i kanonierkami „Banryu" i „ChiyodaGata" oraz jednostkami rodów, które wspierały szoguna i przegrały stawkę. Gdy rody północy Japonii zerwały się w następnym roku do walki przeciw nowej władzy, która dała supremację południu, część jednostek floty cesarskiej przeszła na stronę przeciwnika i oddała się pod rozkazy dawnemu dowódcy floty szoguna. Ale owa siła została wkrótce rozbita zarówno przez działania floty cesarskiej, jak i kaprysy pogody koło wyspy Hokkaido. Ostatni okręt zbuntowanych rodów, „Banryu", został zatopiony w czerwcu 1869 i lato owego roku staje się przełomowym okresem w budowie floty wojennej, która sterowana będzie teraz przez ministerstwo wojny, a od roku 1872 już przez ministerstwo marynarki. Pierwszą większą jednostką wojennej floty japońskiej stał się okręt pancerny „Kotetsu" zakupiony w Stanach Ameryki Północnej w roku 1867, jeszcze przez administrację szoguna. Wszedł on wszakże po różnych przygodach do służby we flocie cesarza dopiero w roku 1869. „Kotetsu", przechrzczony później na „Azuma" od miana rodu, który wyróżnił się historycznie w sprawach morskich, nie był wielką jednostką: miał 1390 ton wyporności, jedno działo 229 mm na dziobie i dwa działa o kalibrze 159 mm na rufie, rozwijał szybkość dziewięciu węzłów, nie bez pomocy żagli. Jego sylwetka wygląda dziś dość zabawnie. Zbudowała ów okręt stocznia francuska. Inne okręty tego początkowego okresu budowane były głównie w stoczniach brytyjskich. Pancernik obrony brzegowej „Fuso" zbudowany w latach 1876-1878 miał wyporność 3718 ton, cztery działa 240 mm, dwa działa 170 mm odlane u Kruppa. „Fuso" rozwijał już około 13 węzłów, oprócz maszyn napędowych miał do roku 1895 trzy maszty z ożaglowaniem. Z jego dziejami związana jest postać, która miała wyrosnąć na historyczną w dziejach japońskiej floty. Oto w ekipie nadzorującej i przyjmującej ów pancernik oraz korwetę pancerną ,,Hiei", również budowaną w Anglii, znajdował się młody oficer japoński Heihachiro Togo, wywodzący się z samurajskiej rodziny rodu Satsuma. Jako 16-letni chłopiec uczestniczył w opisanej wcześniej walce pod Kagoshimą przeciw morskiej ekspedycji karnej admirała Kuypera; walczył u boku ojca i dwóch braci, zaopatrzony - jak to przez

19

wieki bywało - w dwa miecze i muszkiet. Wraz z innymi obsługiwał prymitywne działa niewielkiego fortu, ładowane od przodu. Togo pod wpływem swoich doświadczeń postanawia obrać służbę morską. W roku 1867 na pokładzie parowca kołowego „Kasuga" uczestniczy w nie rozstrzygniętej potyczce z rebelianckim parowcem „Kaiyo". Przeżycia pod Kagoshimą, doznane upokorzenia, smak klęski zadanej przez nowoczesną, skutecznie działającą siłę przeciwnika wryły mu się głęboko w serce. Uczy się zawzięcie, kończy szkołę morską w Yokohamie i studium języka angielskiego, po czym - w uznaniu zdolności - wysłany zostaje na dalszą naukę do Wielkiej Brytanii. Przez trzy lata jest kadetem pływającej morskiej szkoły zaokrętowanej na HMS „Worcester", a po jej ukończeniu odbywa na szkolnym żaglowcu podróż do Australii. Uczestniczy następnie w pracach komisji nadzorującej budowę wspomnianych dwóch pancerników realizowaną w stoczniach brytyjskich. Zdobywszy współczesną wiedzę morską, Togo wraca do kraju na pokładzie świeżo zbudowanego pancernika ,,Hiei" w roku 1878, we właściwym czasie zresztą, by nie uwikłać się w lokalną rebelię własnego rodu Satsuma, która wybuchła w roku 1877. W roku 1879 Togo w randze kapitana otrzymuje dowództwo awiza „Jingei", zbudowanego już w japońskiej stoczni w Yokosuce (konstrukcja drewniana, napęd parowy plus żagle). W roku 1884 Togo jako dowódca awiza ,,Amagi" (1030 ton, 11 węzłów, 1 działo 170 mm, 4 działa 120 mm), zbudowanego według planów założyciela stoczni w Yokosuce inżyniera Verny, wyrusza na wody indochińskie i widzi w akcji przeciw flocie chińskiej flotę francuską, dokonującą kolejnej wyprawy kolonialnej. Nawiasem mówiąc we Francji wymyślono dla owej wyprawy niezwykle honorowe uzasadnienie, mające usprawiedliwić zdobycie Tonkinu, a następnie wyciągnięcie z Chin 250 milionów żywą gotówką (niestety wymyślono to wszystko w kraju zasłużonym skądinąd dla ideałów wolności i sprawiedliwości w Europie...). Togo jest wszędzie tam, gdzie coś się dzieje: zbiera doświadczenia. W latach 1892-1895 w randze komandora dowodzi już dużą i, jak na owe czasy, bardzo nowoczesną jednostką - krążownikiem „Naniwa", skonstruowanym w stoczni Armstronga w Wielkiej Brytanii (4150 ton, 18 węzłów, 2 działa 260 mm, 6 dział 150 mm, 4 wyrzutnie torpedowe 380 mm).

20

Japonia rusza na podboje Na przykładzie życia i morskiej kariery późniejszego zwycięzcy spod Cuszimy widać jak w soczewce tendencję rozwoju kraju - od zamkniętego do tej pory, upokarzanego, izolowanego - do ruszającego w szranki ekspansji, na razie - na podbój „najbliższej okolicy". Nim bowiem Togo ruszy w pierwszą bojową misję, jego kraj zdąży zająć w roku 1870, bezkrwawo co prawda, Wyspy Wulkaniczne i Bonin, a więcm.in. słynną podczas drugiej wojny światowej Iwodzimę. Zajęcie „manu armata" wysp odległych o siedemset mil od Tokio uszło jakoś ,,na sucho" Japonii zbudzonej do nowego życia. Historycy skłonni są mniemać, że rywalizacja i spory między głównymi państwami uprawiającymi w tym czasie szeroką ekspansję na Pacyfiku (USA, W. Brytanią i Francją) powstrzymały je przed jakimś żywszym protestem. Zachęcona pierwszym powodzeniem polityki ekspansji, nowa cesarska Japonia młodego cesarza Meidzi i jego doradców obróciła z kolei wzrok przeciw wyspie położonej niedaleko wybrzeży chińskich i otoczonej złą sławą piraterii i najdzikszych obyczajów - Tajwanowi - ochrzczonej przez Portugalczyków w XVII wieku pięknym imieniem Formozy. Piraci tajwańscy mordowali kogo popadło, aż w końcu pozbawili życia kilku z kolei Japończyków. Nowa Japonia nie zareagowała tak, jak mocarstwa europejskie, które w takich wypadkach wysyłały okręt wojenny z ekspedycją karną. Nowa Japonia w roku 1874 postanowiła po prostu objąć wyspę w posiadanie i wysłała całą wyprawę zbrojną. W przewozie 3600 ludzi ważką rolę odegrał Ietaro Iwasaki, plenipotent handlowy możnego rodu Tosa. Wykorzystując szalony skok cen na frachty, w ciągu niemal jednej doby wykupił wszystkie jednostki morskie, które były do sprzedania, i stworzył w najkrótszym czasie flotę inwazyjną, potrzebną do przewozu wojska z Japonii na Formozę (korzystanie z obcych bander dla tego celu groziło Japonii fatalnymi konsekwencjami dyplomatycznymi). Zarobił też na tym dużym biznesie wojskowym podobno dziesięć milionów jenów, co wcale nie przeszkodziło w jego dalszej karierze. Rząd japoński, widząc w nim przedsiębiorczość godną wszelkiej pochwały, oddał mu do dyspozycji 13 statków zakupionych przez państwo, a nadto udzielił rocznej zapomogi w wysokości ćwierć miliona jenów na budowę nowych jednostek oraz poważną kwotę na prowadzenie szkoły morskiej. Piszemy nieco szerzej o tej postaci, ponieważ Ietaro Iwasaki stał się założycielem potężnego koncernu „Mitsubishi" (co oznacza „trzy diamenty" i co łączy się kształtem z jego herbem rodowym). A koncern „Mitsubishi" z kolei, obok koncernów „Mitsui" i „Sumitomo", odegrał najpoważniejszą rolę w budowie wielkiego japońskiego przemysłu i nowoczesnej gospodarki, a także później - w XX wieku - w militaryzacji Japonii. ---•

21

Opanowanie Tajwanu (Formozy) zaostrzyło apetyt zwolenników ekspansji. Aritomo Yamagata (1838-1922), pogromca lokalnych rebelii zwróconych przeciw rządom młodego cesarza, twierdził uporczywie, że linia obrony interesów Japonii nie pokrywa się z linią granic zakreślających jej suwerenny obszar. Według Yamagaty - co było nowością w japońskiej myśli politycznej linia ta wybiega daleko poza obszar suwerenny Japonii i sięga wybrzeży Korei i Chin oraz wielu wysp na południu. Jest interesujące, że w dawniejszych czasach nikt takich myśli w Japonii nie głosił, zapewne pod wpływem myśli politycznej chińskiej. Była to więc rzecz nowa w kraju, który w ciągu tysiąca lat, poza dwoma okazjonalnymi wyprawami przeciw Korei, nie uprawiał ekspansji terytorialnej. Źródeł więc tej nowej myśli upatrywać należy w krajach, które Japonię „obudziły" a które same znajdowały się na etapie ogólnoświatowej ekspansji. Japonia miała konkretnych nauczycieli i postępowanie nauczycieli - obserwowane pilnie - stało się dla niej poglądową lekcją wielkiej polityki. W rok po zajęciu Tajwanu wyprawa japońska ruszyła pod mniej czy bardziej błahym pozorem na Koreę. Krótka prezentacja morskiej siły, zapożyczona z „księgi nauk Perry'ego", wystarczyła, aby Koreańczycy z kolei otworzyli dwa porty dla handlu z Japonią! W 1877 roku flota cesarza odegrała poważną rolę w stłumieniu buntu zorganizowanego przez ród Satsuma, najbardziej samurajski z ducha i liczebności; w posiadłościach rodu na wyspie Kiusiu samuraje stanowili 40 procent ludności i nie pracowali na roli oczywista...! Stłumienie buntu przez wojska cesarskie dowodzone przez Yamagatę utorowało drogę do umocnienia integracji narodowej, ale i dało Japonii wzór nieszczęśliwego szlachetnego bohatera, przywódcę buntu - Takamori Saigo, który stanie się później wzorem dla kamikaze i mnóstwa japońskich żołnierzy drugiej wojny światowej, co zginą śmiercią samobójczą. W roku 1879 wyspy Riukiu z największą Okinawą zostają wcielone do Japonii jako oddzielna prefektura. Krótki opór ludności został złamany bez trudu; mieszkańcy Riukiu słynęli zawsze z tego, że nie używali żadnej broni. Szlachetny i kulturalny ten lud, który nigdy nikomu nic złego nie zrobił, zapłacił więc straszną cenę za swą dotychczasową beztroskę. Rozszerzanie wpływów w Korei musiało doprowadzić Japonię do starcia z Chinami. Ale - rzecz charakterystyczna - nie wcześniej nim nastąpiło uznanie Japonii przez mocarstwa Zachodu za pełnoprawnego partnera. W lipcu więc zniesiona została upokarzająca zasada eksterytorialności wszystkich placówek cudzoziemskich i absolutna, nie skrępowana niczym swoboda działalności obywateli krajów europejskich i Stanów, która tyle napsuła krwi. Zniesiona została także zasada minimalnych ceł dla towarów wwożonych, która otwierała zamknięty dotychczas rynek japoński dla powodzi towarów zamorskich.

22

1- Ekspansja Japonii w latach 1874-1919

I właśnie ten status równości, osiągnięty przez Japonię po czterdziestu jeden latach od salw Perryego, mocno uderzył do głowy rządzącym japońskim politykom, a zwłaszcza wojskowym, wywodzącym się w prostej linii z potężnych klanów samurajskich. Dnia 16 lipca 1894 roku podpisano nowe układy, a już w jedenaście dni później wybuchła wojna japońsko-chińska. Wbrew prognozom Zachodu armia japońska opanowała wkrótce całą Koreę i wtargnęła do Mandżurii, ale o zwycięstwach zadecydowała głównie siła morska. Dnia 17 września 1894 roku flota japońska u ujścia rzeki Jalu odniosła druzgocące zwycięstwo nad flotą chińską. Chińczycy wyszli do walki w przestarzałym szyku czołowym, któremu Japończycy przeciwstawili taktykę wypróbowaną wielokrotnie w walkach floty angielskiej, a zwłaszcza Nelsona. Wzięli przeciwnika w dwa ognie swą szybkostrzelną artylerią, dzieląc swe siły na oddzielnie działające eskadry i zmuszając Chińczyków do walki ,,na dwa fronty". Chińska flota straciła pięć krążowników, wiele okrętów zostało uszkodzonych. Zwycięstwo odniosły mniejsze stosunkowo, ale szybkie okręty japońskie o nowoczesnej artylerii, zbudowane w stoczniach zagranicznych. W działaniach przeciw Chinom rozbłysła gwiazda młodego dowódcy morskiego komandora Heihachiro Togo. Konwojuje japońskie wojska przerzucane do Czemulpo w Korei, wyróżnia się jako dowódca wspomnianego wcześniej krążownika „Naniwa" w bitwie z flotą chińską u ujścia rzeki Jalu, a następnie w zdobyciu Port Artur i Wejhajwej. Zdarzyła mu się co prawda „wpadka" dyplomatyczna, gdy zatopił transportowiec brytyjski wiozący wojska chińskie, ale nie wpłynęło to na jego dalszą karierę. W roku 1895 mianowany zostaje kontradmirałem. W krótkim czasie Japonia odniosła w wojnie z Chinami szereg druzgocących zwycięstw. W zmaganiach, które trwały 230 dni, Japonia opanowała Koreę, Port Artur i Wejhajwej. Mocarstwa europejskie nieco zdziwionym okiem poczęły przyglądać się mocarstwowym osiągnięciom „młodszego kolegi" na Dalekim Wschodzie i czym prędzej pośpieszyły pozbawić Japonię owoców zwycięstwa. Japonia stała się krajem zachodnim w swoich celach i metodach - pisał znawca jej spraw, Brytyjczyk Basil Hali Chamberlain. - Wojna stała się arcyważnym c z y n n i k i e m w czasie ostatniego dziesięciolecia, arcyważnym, ponieważ wojskowe sukcesy podniosły Japonię do rangi wielkiego mocarstwa. Jak długo jej naprawa dotyczyła ekonomiki, administracji, nauki i humanitaryzacji życia, Europa przyglądała się temu po ojcowsku, tak jak zdolnemu, przodującemu uczniowi w szkole. Ale gdy ten sam chłopiec pokazał się jako doskonały wojownik - Europa zmieniła ton*. B.H. C h a m b e r l a i n : Japanese Things. Tokyo 1904.

24

Pod groźbą wysłania wielkich eskadr floty na Daleki Wschód przez główne państwa europejskie Japonia musiała się ugiąć i ustąpić z przyznanego jej Półwyspu Liaotuńskiego i z Wejhajwej, zadowalając się sporą kontrybucją. Tak „niehonorowe" warunki doprowadziły czterdziestu oficerów japońskich do popełnienia harakiri, co wszakże nie mogło zmienić postaci rzeczy politycznych. Szczególne rozgoryczenie czuła Japonia wobec Niemiec, które były jej nauczycielem i przewodnikiem w życiu państwowym i wojskowości, bowiem triumf Moltkego i Bismarcka nad Francją w roku 1871 zafascynował Japończyków, którzy wszystko - od konstytucji i filozofii państwa po wojskowy dryl - poczęli przejmować od Niemców. I oto Niemcy odegrały walną rolę w owym okrojeniu japońskiego zwycięstwa i usadowiły się pod bokiem Japonii w Ciaoczou na brzegach Morza Chińskiego. W odebraniu owoców zwycięstwa Japonii największą rolę odegrała carska Rosja. Mikołaj II i jego politycy uzyskali nieprawdopodobne ale prawdziwe prawo stacjonowania garnizonu wojskowego właśnie w Port Artur, który miał przypaść Japonii, oraz dzierżawę... Półwyspu Liaotnńskiego i koncesję na budowę odnogi kolei transsyberyjskiej do Port Artur. Kapitał rosyjski także umocnił swoje wpływy w Korei, powodując paroksyzm nienawiści w Japonii. Piszemy nieco szerzej o sprawach polityki tego czasu, ponieważ odegrały one wielką, historyczną rolę w późniejszych posunięciach międzynarodowych i morskich Japonii, a niektóre doświadczenia historyczne rzutowały na postępowanie Japonii w przededniu i podczas drugiej wojny światowej... Uwerturą do wielkiego politycznego i wojskowego trzęsienia ziemi na Dalekim Wschodzie stała się międzynarodowa interwencja w Chinach w roku 1900, gdy kraj zapłonął ogniem powstania ludowego przeciw „diabłom zamorskim". W stłumieniu powstania największą rolę odegrali Niemcy oraz Japończycy; ci ostatni dostarczyli połowę kontyngentu zbrojnego i pierwsi przybyli z odsieczą dyplomatom oblężonym w Pekinie. I właśnie mianowany świeżo po sukcesach w morskiej wojnie z Chinami w roku 1894 kontradmirałem Heihachiro Togo dowodził japońską eskadrą prowadzącą operacje morskie skierowane przeciw powstaniu bokserów,' bo takie miano od jednej z tajnych organizacji powstańczych, pieczętującej się pięścią, nadano owemu ludowemu powstaniu. Ów rok 1900 był pamiętny tym, że po raz pierwszy w Pekinie Japończycy zetknęli się bezpośrednio w akcji z wojskami białych ludów. Jak pisze znawca spraw japońskich tego czasu, Anglik B.H. Chamberlain, kontakt ów miał wywrzeć głęboki wpływ na system japońskich ocen świata zewnętrznego: Bliski choć incydentalny kontakt z europejską dyplomacją i europejskimi żołnierzami miał w rezultacie zmniejszyć respekt, jaki Japończycy żywili dla Europejczyków. Odkryli oto, że ich poważany nauczyciel wiedzy

25

i umiejętności praktycznych nie był wyższy moralnie od nich samych a może był i niższy, w istocie - że jego namaszczone frazesy i wyszukane eufemizmy były zwykłą maską dla wulgarnej chciwości. Równocześnie zaczęto podejrzewać, że ludzie Zachodu jako żołnierze mogli być wcale nie dzielniejsi, a może i mniej dzielni od Japończyków... A od takiej postawy był już tylko jeden krok do rzucenia rękawicy mocarstwu europejskiemu, które nieraz stawało na drodze ekspansji japońskiej. Japonia intensywnie szykowała się do wojny z Rosją. Od dwóch lat miała energiczne poparcie polityczne Wielkiej Brytanii, z którą zawarła w roku 1902 traktat przymierza. Najświeższe doświadczenia techniczne i szkoleniowe floty brytyjskiej stały do dyspozycji marynarzy japońskich, wszystkie wielkie nowoczesne okręty floty japońskiej budowane były w stoczniach brytyjskich. W roku 1904 stan floty japońskiej obejmował 6 pancerników, 9 krążowników pancernych, 16 krążowników. Flota japońska liczyła około 220 tysięcy ton i choć ustępowała znacznie flocie rosyjskiej, to jednak na Dalekim Wschodzie mogła z nią skutecznie współzawodniczyć (główne siły floty rosyjskiej stacjonowały na Bałtyku i Morzu Czarnym). Klimat polityczny w Europie sprzyjał Japonii; głównym państwom europejskim oraz Stanom Zjednoczonym zależało na osłabieniu Rosji, na wyhamowaniu jej parcia na Chiny i zmniejszeniu roli politycznej na kontynencie europejskim. W tej sytuacji nie dziwi udzielenie Japonii wielkich kredytów i politycznej zachęty. Na początku roku 1904, gdy napięcie w stosunkach japońsko-rosyjskich wzmogło się, Heihachiro Togo objął dowództwo naczelne głównych sił floty japońskiej. Dnia 6 lutego doszło do zerwania stosunków dyplomatycznych z Rosją. W nocy z 8 na 9 lutego 1904 roku, przed formalnym wypowiedzeniem wojny, dziesięć japońskich torpedowców podeszło do redy Port Artur..Przed nimi na kotwicach stały główne siły rosyjskiej Eskadry Dalekowschodniej, wśród nich siedem pancerników, oświetlonych, z nie spodziewającymi się niczego załogami. Latarnia morska rzucała swój snop światła, który nie uchwycił zbliżającego się przeciwnika. Atakując w trzech grupach Japończycy wyrzucili w stronę Rosjan czternaście torped. Dwa rosyjskie pancerniki i jeden krążownik, ciężko uszkodzone, osiadły na dnie. Jeszcze podczas trwania ataku rosyjskie dowództwo twierdzy i dowódcy morscy wykazali daleko posuniętą beztroskę i dezorientację, a otwarty za późno ogień obronny był chaotyczny i niecelny. Próba wyjścia z Port Artur w dniu 12 kwietnia eskadry rosyjskiej i stawienia czoła siłom admirała Togo blokującym bazę zakończyła się porażką.

26

Flagowy pancernik „Pietropawłowsk" z admirałem Makarowem, uważanym za najwybitniejszego oficera floty carskiej, poszedł na dno. Znaczne sukcesy osiągnięte przez Rosjan w wojnie minowej pod Port Artur niewiele zmieniły na lepsze. Eskadra rosyjska nie potrafiła przełamać japońskiej blokady, mimo ponowienia w sierpniu próby wyjścia w morze. Tymczasem wojska japońskie okrążyły bazę od lądu i w grudniu, po długotrwałych i zażartych walkach, Port Artur skapitulował. Dowództwo carskie przedsięwzięło tymczasem akcję morską, która miała w jego planach odwrócić bieg wydarzeń. Rosyjska Eskadra Bałtycka miała przepłynąć pół świata, aby połączyć się z eskadrą portarturską i razem stworzyć skuteczną przewagę nad siłami japońskimi. Gdy eskadra rosyjska pod wodzą admirała Rożestwienskiego znajdowała się u południowych brzegów Afryki, Port Artur skapitulował i cała wyprawa straciła właściwie sens. Głównie ze względów prestiżowych nie zrezygnowano jednak z nowego celu wyprawy, jakim stał się Władywostok. Togo ze swą flotą czekał na Rosjan w Cieśninie Koreańskiej. W bitwie, która rozegrała się w dniach 27-28 maja niedaleko wysepki Cuszima, eskadra rosyjska znalazła swoje Kanny. Otaczana od czoła i ostrzeliwana pełnymi salwami burtowymi świetnie prowadzących ogień jednostek japońskich uległa zagładzie. Co z wielkich jednostek nie poszło na dno, poddało się drugiego dnia walki. Z 37 jednostek dotarły do Władywostoku tylko dwa torpedowce i jeden okręt pomocniczy, trzy okręty zostały internowane na Filipinach. Była to klęska straszliwa i druzgocąca. Naród rosyjski odebrał ją jako haniebną, co niepomiernie wpłynęło na kompromitację caratu i rozmiar wydarzeń rewolucyjnych 1905 roku. Klęska bowiem odsłoniła zgniliznę organizacji wojska i całego ustroju państwowego carskiej Rosji. Nasz rodzimy autor, kpt. mar. inż. Witold Hubert tak pisał o poziomie floty japońskiej: Załogi okrętowe były wyćwiczone doskonale zarówno w dziedzinie żeglarskiej [nawigacyjnej] i artyleryjskiej, jak i obsłudze maszyn i kotłów. Korpus oficerski otrzymał dobre przygotowanie teoretyczne i umiał doskonale manewrować taktycznie. Szkoła, jaką przeszła marynarka podczas niedawnej wojny z Chinami, wydała swe owoce. Zaopatrzenie floty było bardzo dobre, a dyscyplina, wprowadzona przez instruktorów angielskich, stała wysoko. * Warto tu odnotować również charakterystykę floty pokonanej tegoż autora: * W. H u b e r t: Historia wojen morskich. Warszawa 1935.

27

Załogi okrętowe były wyćwiczone dobrze w dziedzinie żeglarskiej i artyleryjskiej, natomiast znacznie gorzej przy obsłudze kotłów i maszyn. Korpus oficerski miał dobre przygotowanie teoretyczne, lecz pod względem manewrowania taktycznego pozostawiał dużo do życzenia. W ogóle praktyka stała daleko gorzej od teorii... W wyniku zwycięstw Japonia otrzymała w pokoju zawartym w Portsmouth w stanie New Hampshire (USA) Port Artur i Talien (ros. Dalnij), południową część Sachalinu oraz odnogę południową kolei transsyberyjskiej, a także Koreę jako swoją strefę wpływów. Warszawa natychmiast pokwitowała to wszystko kalamburem, który obiegł cały kraj: „Rosja ma p o k ó j z j ap o ń s k i m ob i c i e m . . . " Naród japoński okrzepł w tej zwycięskiej wojnie i zintegrował się, widząc potwierdzenie uzyskanej wspólnie mocy. Nie brakowało także szowinistycznych ekscesów. Pokazywał się w prasie japońskiej wizerunek samuraja siedzącego na kuli ziemskiej i trzymającego w objęciach... Europę i Azję. Młodzi japońscy „panazjaci" sprzedawali wizerunki przedstawiające Japończyków i Chińczyków szturmujących... Paryż, co - oczywista - nie mogło się w Europie podobać i dało powód do powtarzania tezy tu i ówdzie o ,,żółtym niebezpieczeństwie''. Togo - obok generała Nogi, zdobywcy Port Artur - stał się za życia największym bohaterem czy wręcz bożyszczem. Japońscy oficerowie armii i marynarki ujrzeli w Cuszimie potwierdzenie roli decydującej bitwy, która rozstrzyga wszystko, losy wojny - a więc potwierdzenie tego, czego uczyli się z ksiąg studiowanego i czczonego niemieckiego teoretyka wojny von Clausewitza. Nadto skłonni byli kolejny raz uwierzyć w niezwyciężoność własnych sił zbrojnych i własnej sprawy, niezależnie od stosunku sił. Tak było przecież podczas wojny z Chinami i z Rosją. Stąd prosta droga do ogromnego intelektualnego błędu, który zemści się kiedyś straszliwie... W pierwszej w dziejach wielkiej bitwie pancerników triumfowało wielkie, dwunastocalowe działo, triumfowała angielska szkoła morska, triumfował pancernik i uzbrojony w ciężkie działa krążownik. I te okręty będą alfą i omegą japońskiej floty przez następnych lat trzydzieści. Kiedy we wrześniowy słoneczny dzień - w siedemdziesiąt lat po bitwie w Cieśninie Koreańskiej - wkroczyłem na pokład „Mikasy", flagowego okrętu admirała Togo, odniosłem szczególne wrażenia. W porównaniu ze współczesnymi okrętami wojennymi „Mikasa" (15 179 ton, 18 węzłów, 4 działa 305 mm, 14 dział 152 mm) robił wrażenie „roboty kowalskiej". Uderzająca była skromność, nie powiem - prymityw, pomieszczeń załogi; np. obsługa dział średniego kalibru spała w hamakach obok własnych dział. Brak było również nowoczesnych systemów do kierowania ogniem, które zainstalowano na pancernikach zbudowanych przed i w trakcie pierwszej wojny

28

światowej. Pokazano mi pokład rufowy, po którym admirał Togo miał zwyczaj spacerować w dwóch kierunkach, także między burtami, i jego stanowisko dowodzenia; mundur księcia Fushimi (z rodziny cesarskiej), który dowodził rufową wieżą artylerii głównej w bitwie na Morzu Chińskim (10 VIII 1904) i odniósł rany od uderzenia pocisku. Oglądam flagę sygnałową „Z" wywieszoną przed bitwą pod Cuszimą oraz wielką banderę bojową, bardzo już spłowiałą. W gablotach własnoręcznie spisany życiorys admirała oraz jego lornetka. Szczególnym powodem do dumy w czasach Cuszimy był „telegraf bez drutu". Zachował się autentyczny egzemplarz, który lśni mosiądzem na „Mikasie". I on to właśnie 27 maja 1905 roku odebrał sygnał nadany Morse'em z krążownika znajdującego się w grupie rozpoznawczej japońskiej floty. Sygnał zawiadamiał o pojawieniu się floty nieprzyjaciela, „która zdaje się iść w kierunku wschodnim". ...A na pokładzie górują wielkie działa dwunastocalowe, które wespół z podobnymi działami innych japońskich pancerników rozstrzygnęły bitwę w nie tak znów dalekiej cieśninie i przyśpieszyły w jakiś sposób bieg historii, budząc - co przyznają dziś wszyscy - nowe nadzieje narodów Azji i kładąc kamień węgielny pod proces dekolonizacji. Historia chadza czasem i taką ścieżką. Bitwa pod wysepką Cuszimą w Cieśninie Koreańskiej była latami studiowana przez główne mocarstwa morskie, według jej wyników modelowano zmiany konstrukcyjne wielkich okrętów. Potwierdziła się w niej zarówno rola przewagi szybkości, jak i przewagi artyleryjskiej. Dzięki temu zakwitł nowy gatunek ciężkiego okrętu: krążownik liniowy - szybki i potężnie uzbrojony, w związku z tym słabo opancerzony, „dinozaur o papierowej czaszce", jak niektórzy mawiali złośliwie. Brytyjski attache morski w Tokio komandor Pakenham tak pisał o flocie japońskiej w cztery lata po bitwie: Japońska flota osiągnęła obecnie stan wysokiej skuteczności i posiada siłę, która czyni atak na Japonię niemożliwy. Flota jej ma wiele słabych punktów - tak jak każda flota, ale dysponuje również zespołem przewag nad przeciwnikiem, który chciałby ją zaatakować, działa bowiem blisko swych baz. Dyscyplina i lojalność załóg są doskonałe; wydaje się, że niewiele je obchodzi poza pracą. Zajmuje ona ich myśli za dnia i wpływa na ich sny...* Pakenham był obserwatorem inteligentnym i dostrzegł minusy, wynikające zresztą z tła społecznego i historycznego, z jakiego wyszła kadra japońskiej floty: " A.J. M a r d e r : From the Dreadnought to Scapa Flow. The Royal Navy in the Fisher Era, 1904-1919. Vol. I. The Road to War, 1904-1914. London 1961.

29

... Są zbyt powolni, zbyt metodyczni i trzeba im czasu do namysłu tam, gdzie bystry oficer winien działać natychmiast... Wygrana wojna dała Japonii oprócz satysfakcji doszlusowania do światowej czołówki państw również i bardzo konkretne wzmocnienie sił morskich wszystkie zdobyte okręty rosyjskie nadające się jeszcze do służby liniowej zostały wyremontowane i wcielone do floty. W ten sposób „Impierator Nikołaj I" stał się pancernikiem japońskim ,,Iki" (9960 ton, 2 działa 305 mm, 4 - 230 mm, 8 - 152 mm) wykorzystywanym do celów szkoleniowych. „Admirał Apraksin" (5050 ton) stał się japońskim pancernikiem obrony brzegowej i przechrzczony został na „Okinoshima", ,,Admirał Sienjawin" (4270 ton) począł figurować jako „Mishima". „Połtawa" (11 135 ton) zatopiona przez japońskie baterie pod Port Artur została podniesiona i obdarzona nazwą „Tango". Pancerniki ,,Pieresviet" i „Pobieda" (po 13 500 ton), „Retvizan" (12 900 ton), pogrążone w wodach Port Artur - zostały podniesione, wyremontowane i obdarzone nazwami „Sagami", „Suo" i „Hizen". Wreszcie „Orioł" (15 300 ton) przechrzczony został na „lwami". W ten sposób flota japońska wzbogaciła się o okręty o wyporności ponad osiemdziesiąt tysięcy ton. Pierwsza dekada XX wieku przyniosła flocie japońskiej prawdziwy przełom konstrukcyjny: zamówiono w stoczniach brytyjskich ostatnie dwa pancerniki („Kashima" i „Katori" - po 16 000 ton) i oto w latach 1905-1909 stocznia w Yokosuce, posługując się głównie materiałami japońskimi, zbudowała pancernik „Satsuma" upamiętniający swoją nazwą zasługi możnego rodu południowej Japonii (niektórym wszakże mogło się to również kojarzyć z wsteczną rebelią 1877 roku...). „Satsuma" miał ponad 19 tysięcy ton wyporności, rozwijał 18 węzłów, a jego bogata artyleria obejmowała 4 działa 305 mm i 12 dział 254 mm, co prawda odlane jeszcze z wysokiej jakości Kruppowskiej stali. W kolejnych latach, 1909-1912, zbudowano we własnych stoczniach w Yokosuce i Kurę pierwsze dwa japońskie drednoty - „Settsu" i „Kawachi" o dwunastu działach jednakowego kalibru 305 mm, umożliwiających oddanie salwy burtowej o wadze prawie 3400 kilogramów. Ów sukces produkcyjny nie byłby możliwy bez burzliwego rozwoju przemysłu japońskiego; towarzyszył mu wzrost ludności miast i ludności całego kraju, która osiąga w 1913 roku 53 miliony, czyli podwaja się w stosunku do lat pięćdziesiątych XIX stulecia. Rozwój floty wojennej i armii - trzeba to mieć na uwadze - odbywał się kosztem przeznaczenia aż 10 procent całości dochodu narodowego na cele militarne i poważnego okrojenia środków przeznaczonych dla spożycia, podnoszenia stopy życiowej, która wciąż była bardzo niska. Przez całe dziesięciolecie od wojny z Rosją głównym sojusznikiem Japonii jest nadal Wielka Brytania. Przymierze z 1902 roku potwierdzone zostaje kilkakrotnie - w latach 1907 i 1911; zapewniało ono Japonii dostęp do nowych

30

zdobyczy technicznych partnera, a Brytyjczykom - jakąś gwarancję przed zagrożeniem ich rozległych interesów na Dalekim Wschodzie. W charakterze sojusznika Wielkiej Brytanii Japonia wchodzi w pierwszą wojnę światową i znakomicie wykorzystuje nadarzającą się wspaniałą okazję powiększenia swoich posiadłości zamorskich o bazy, faktorie i kolonie niemieckie. Zdobywa więc w Chinach Ciaoczou na Półwyspie Szantuńskim oraz Cingtao i w roku 1915 wymusza na Chinach uznanie jako swej strefy wpływów południowej Mandżurii, Szantungu i Honanu, wraz z prawem eksploatacji bogactw naturalnych. Odbyło się to wszystko przy cichym poparciu caratu, który potrzebował wojsk na froncie europejskim i ostatecznie dogadał się z rządem tokijskim, zawierając tajny układ w roku 1916 w sprawie współpracy na Dalekim Wschodzie, a zwłaszcza na terenie Chin. Kolejnym rajskim jabłuszkiem, które wpadło w ręce imperialnym japońskim politykom, była wielka strefa atoli środkowego Pacyfiku, stanowiąca od roku 1899 własność Niemiec. Od pewnego czasu wzrok japońskich polityków i wojskowych kierował się ku owym niemieckim koloniom na Pacyfiku archipelagom Karolin, Marshalla, Marianów i wysp Palau. I oto w roku 1917 główne państwa alianckie, gdy znalazły się w tragicznej sytuacji zaopatrzeniowej w związku z nasiloną przez Niemcy wojną podwodną, uznały, że trzeba zapewnić sobie pomoc floty japońskiej i czym prędzej obiecały Japonii nowy prezent terytorialny, zwłaszcza że tu i ówdzie na owych archipelagach powiewała już flaga japońska, umieszczona przez zapobiegliwe siły zbrojne Cesarstwa. Rządzący nim kierowali się osiągnięciem pewnych zysków gospodarczych, ale także - i przede wszystkim - wielką korzyścią strategiczną: wyspy stanowić mogły daleką forpocztę własnego terytorium, a w razie potrzeby zagrożenie Filipin i Indii Holenderskich. Późniejszy bieg wydarzeń, zwłaszcza podczas drugiej wojny światowej, miał owe przewidywania strategiczne potwierdzić. Owe archipelagi wysp niczym dojrzały owoc wpadły Japończykom w ręce za niewielki zaiste wkład do sprawy alianckiej w pierwszej wojnie światowej: jeden batalion japoński w ciągu tygodni uczestniczył w oblężeniu niemieckiej kolonii Cingtao na wybrzeżu chińskim późnym latem i jesienią 1914 roku, a kilka japońskich okrętów eskortowych pomagało w konwojach brytyjskich na Morzu Śródziemnym w roku 1917. Pierwsza wojna światowa nazywana jest „najlepszą wojną w dziejach Japonii''. Zaiste kraj ten, nie wysiliwszy się militarnie po stronie aliantów i nie tracąc swych żołnierzy ani marynarzy, wyniósł ogromne korzyści gospodarcze z walk innych. Zamówienia zbrojeniowe, zwłaszcza produkcja amunicji, przyniosły krociowe zyski. Dwukrotnie wzrosło zatrudnienie w całym przemyśle. Otworzyły się szeroko rynki azjatyckie, do tego czasu stanowiące domenę walczących państw europejskich. Sześciokrotnie wzrosły zapasy

31

złota w Banku Japońskim. Zadłużenie zagraniczne spadło o jedną trzecią. Flota handlowa między latami 1913-1919 podwoiła się, osiągając nośność 3 080 000 ton. Dziesięciokrotnie wzrosły jej zyski. Zbudowano 40 nowych pochylni i doków zatrudniających 100 tysięcy ludzi. Roczna zdolność wytwórcza stoczni japońskich osiągnęła 750 tysięcy ton! I owe stocznie - jak pokaże dalszy przebieg wydarzeń - zdolne będą wytwarzać w razie potrzeby setki tysięcy ton nowoczesnych okrętów wojennych...

1. Samuraj przegrywa w walce z nową, potężną siłą - prochem. Ilustracja japońska ze zbiorów Yictoria and Albert Museum

3. Japoński okręt wojenny z XVI wieku. Przypomina on nieco galery śródziemnomorskie

2. Jeszcze nie tak dawno - rok 1867. Oficer japoński w rynsztunku bojowym...

Mateusz Galbraith Perry - „odkrywca" Japonii w XIX wieku. Tak go widział amerykański fotograf...

5. ... a tak przedstawiali japońscy graficy, gdy zawitał do Japonii w lipcu 1853 roku...

7. „Czarne okręty" Perryego w oczach japońskich artystów

6, Komandor Perry spotyka się z Japończykami na brzegu pod Kurihamą. Utrzymana w stylu dawnej epoki ilustracja współczesnego plastyka japońskiego Gessana Ogaty

8. Tak ukazywało się Azji oblicze Europy: 7 stycznia 1841 roku uzbrojony parowiec brytyjskiej East India Company rozstrzeli wuje flotę chińską koło Chuenpi podczas wojny opiumowej 9. Tak artysta japoński widział wejście obcych okrętów do portu Jokohamy w roku 1865 10 Okręt pancerny „Azuma", który w roku 1869 pomógł młodemu cesarzowi Mutsuhito złamać rebelię na wyspie Hokkaido

11. Pierwsza japońska misja zagraniczna z księciem Iwakura na czele opuszcza Jokohamę w roku 1871, udając się do Stanów Zjednoczonych i Europy

12. Wojna japońsko-chińska. Zwycięska dla Japończyków bitwa na Morzu Chińskim - 17 września 1894

13. Narada wojenna na pokładzie japońskiego okrętu admiralskiego podczas wojny z Chinam i - r o k 1894

16. Admirał Heihachiro Togo, zwycięzca spod Cuszimy

17. Zdobyte pancerniki carskiej floty wchodzą do portu Sasebo. Rok 1905

14. Pancernik „Mikasa", flagowy okręt admirała Togo w bitwie pod Cuszimą... Fot. Z. Flisowski

15. ... i jego działa. Dziś okręt — muzeum. Fot. Z. Flisowski

Morscy rywale:

od układu waszyngtońskiego do konferencji londyńskich Rzeź pancerników

18. Rok 1912. Drugi japoński drednot „Settsu" o działach 305 mm. 19. Japońskie niszczy ciele z okresu pierwszej wojny światowej na Morzu Śródziemnym 20. „Nagato" i „Mutsu" były pierwszymi na świecie pancernikami uzbrojonymi w działa 406 mm

Dnia 12-listopada 1921 roku rozpoczęła się w Waszyngtonie konferencja międzynarodowa w sprawie ograniczenia zbrojeń morskich, która miała wycisnąć piętno na kształcie morskich sił zbrojnych wielkich mocarstw na najbliższe piętnaście lat. Przed konferencją nie spodziewano się po niej wiele, jakkolwiek ogólny stan umysłów na świecie w tej sprawie preferował raczej umiar - powszechne było zmęczenie długotrwałą wojną, która przyniosła ludzkości ogromne straty i cierpienia. W żadnym więc kraju (z wyjątkiem może Japonii) nie było entuzjazmu dla kontynuowania kosztownych zbrojeń, które obciążały wielkimi kosztami budżety narodowe i - co za tym idzie same społeczeństwa. Zwłaszcza dotyczyło to kwestii kosztownych wielkich jednostek morskich, coraz bardziej skomplikowanych technicznie i przez to coraz droższych. Na przykładzie brytyjskim powiemy, że pancernik „Britannia", z okresu „przeddrednotowego", a więc z przełomu stulecia, kosztował półtora miliona funtów, pancernik typu ,,Queen Elizabeth", budowany w pierwszym okresie pierwszej wojny światowej - trzy miliony, słynny ,,Hood" (42 000 ton) - ponad sześć milionów, zaś „Rodney" i „Nelson", budowane w latach dwudziestych - po siedem milionów funtów... Parlamenty więc, rządy i opinia społeczna głównych potęg morskich nie widziały przekonującej potrzeby powiększania wydatków na zbrojenia morskie, zwłaszcza że na horyzoncie nie było widać przeciwnika, który w podobny sposób nie byłby zmęczony wielką wojną i jej skutkami. Istniał - jak powiedzieliśmy - jeden wyjątek i była nim Japonia, która zyskała maksymalnie na wojnie, nie ponosząc właściwie jej ciężarów. Gospodarze konferencji, politycy amerykańscy, podlegali silnemu naciskowi własnej opinii publicznej, która była zdecydowanie przeciwna nowemu wyścigowi zbrojeń i ponoszeniu wielkich kosztów z nim związanych, a także sprzeciwiała się angażowaniu kraju w zamorskie przedsięwzięcia, politycznie niebezpieczne. Nie upatrywano sensu w narażaniu młodego

33

pokolenia na to, co stało się udziałem młodych Amerykanów w latach 1917-1918 w Europie. Wywierały wpływ poglądy prezydenta Wilsona, pełne politycznego optymizmu: świat przyszłości miał być światem bez wojny... Pierwszego dnia konferencji wybuchła prawdziwa bomba, choć początkowo nikt się jej nie spodziewał po raczej dość ogólnikowym przemówieniu prezydenta USA Hardinga. Oto sekretarz stanu Ch.E. Hughes zaproponował coś, co zapewne nie mogło przed kilkoma laty zmieścić się w pojęciach najtęższych admiralicji. Według jego propozycji na złom miało iść natychmiast 15 pancerników amerykańskich - co prawda już wysłużonych, ale nadal znajdujących się na liście aktywów floty, zaprzestać też miano budowy dziewięciu nowych. Po imieniu miały być wyliczone pancerniki, którym „darowano życie". Dla Wielkiej Brytanii odpowiednie liczby jednostek do kasacji opiewały na 19 pancerników starych i cztery w budowie. Japońskie siły morskie miały być równie dotkliwie ugodzone planem redukcji: „pod młotek" miało pójść 10 starych pancerników i 6 nowych, znajdujących się w budowie. Zrezygnować mieli więc Japończycy ze swego wspaniałego planu „hachi-hachi" („osiem-osiem": osiem nowoczesnych pancerników + osiem krążow.ników liniowych), planu wyhołubionego w głowach sztabowców morskich i przemawiającego do wyobraźni tych wszystkich, którzy pragnęli umocnienia imperialnej pozycji kraju, a także dalszej ekspansji. Theodore Roosevelt junior, syn polityka, który wprowadził Stany Zjednoczone na drogę szerokiej ekspansji, pełniący w tym czasie obowiązki zastępcy sekretarza do spraw marynarki, tak opisał wrażenie, jakie wywołały tezy Hughesa: ... wszyscy byli w stanie gorączkowego podniecenia. Przy każdej kolejnej tezie galeria wybuchała aplauzem... Galerie zgotowały owację na zakończenie przemówienia. Nie przeżywałem nigdy podobnie dramatycznego momentu. Przecież żadna nawet plotka o planie nie wyciekła za granicę i nikt, z wyjątkiem kilku osób, nie sądził, że pierwsza sesja konferencji będzie czymś więcej niż zwykłą formalnością...* Teraz nadchodził czas wielkiego pogromu dla stalowych dinozaurów morza. Jeśli jednak poprzednicy - autentyczne dinozaury - ginęli wskutek braku jedzenia, którego nie mogło już dostarczyć środowisko, w którym żyły, to stworzone ręką człowieka wielkie narzędzia wojny na morzu nie mogły przetrwać braku pieniędzy i niecierpliwości znużonych wojną narodów. Układ precyzował „po imieniu" pancerniki, które miały prawo „przeżyć" w każdej flocie. W amerykańskiej pod palnik i młotek miały pójść trzy •' P.M. C r a i g : ,,Lexington" and ,,Saratoga". The New Beginning. „United States Naval Institute Proceedings" XII/1969.

34

pancerniki typu „Colorado"*, sześć pancerników typu „Indiana", sześć budowanych krążowników liniowych typu „Saratoga". We flocie brytyjskiej między innymi zaniechać miano budowy czterech krążowników większych niż „Hood". Szerzej powiemy o restrykcjach we flocie japońskiej, ponieważ wywarły one pewien wpływ na rozwój sytuacji politycznej w kraju. Przedstawiciele Japonii zobowiązali się zrezygnować z budowy okrętów, które - uosabiając wielkie ambicje narodowe - miały stać się jednostkami najpotężniejszymi na świecie. Miano zaprzestać budowy potężnych bliźniaczych pancerników „Kaga"* * i „Tosa" rozpoczętej w roku 1920. Każdy z nich uzbrojony w 10 dział 406 mm i 20 dział 140 mm przewyższałby uzbrojeniem każdĄ jednostkę potencjalnych przeciwników,- wyporność miała przekroczyć 40 000 ton. Z czterech potężnych krążowników liniowych („Amagi", „Akagi", „Atago" i „Takao"), mających rozwijać 30 węzłów przyprawie podobnym uzbrojeniu co „Kaga" i „Tosa" (10 dział 406 mm i 16 - 140 mm), ocalał tylko „Akagi" wynegocjowano jego przeróbkę na lotniskowiec o wyporności 27 000 ton. „Atago" i „Takao" zostały pocięte na pochylni; „Amagi", którego gotowy kadłub ogromnie ucierpiał podczas wielkiego trzęsienia ziemi w Tokio wroku 1923, również pocięty został na złom razem z nadziejami, które wiązały z nieograniczonymi zbrojeniami morskimi rozpalone głowy młodych oficerów floty. Po pięciu tygodniach osiągnięto - rzecz niemal niewiarygodną, jeśli uwzględni się wagę problemu i najrozmaitsze sprzeczności interesów formułę dla tonażu pancerników, mającą obowiązywać trzech głównych partnerów konferencji. Narodziła się słynna formuła liczbowa 5 : 5 : 3, oznaczająca stosunek tonażu pancerników dla Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Japonii. W myśl jej Stany Zjednoczone i Wielka Brytania mogły posiadać po 525 tysięcy ton, Japonia 315 tysięcy ton tej klasy okrętów. Aby zdać sobie sprawę z pogromu, jaki dosięgnął istniejące trzony flot - trzeba przypomnieć, że Wielka Brytania miała w tym czasie 45 pancerników o tonażu ponad milion ton (!) i 172 tysiące ton w budowie,- Stany Zjednoczone gotowych prawie 730 tysięcy ton tej klasy okrętów, a w budowie prawie 620 tysięcy ton; Japonia zaś miała w służbie czynnej pancerniki o tonażu prawie 460 tysięcy ton i w budowie ponad 280 tysięcy ton! Podpisany w dniu 15 grudnia układ, do którego w trakcie negocjacji dołączyła się także Francja i Włochy***, określał górną granicę tonażu pancernika na 35 000 ton i kalibru jego artylerii na 406 milimetrów (16 cali). Podjęto również ustalenia dotyczące klasy krążowników. Żaden krążownik ' W rezultacie późniejszych przetargów tylko jeden pancernik tego typu - „Washington" nie wszedł do służby. * * „Kaga" ostatecznie został przebudowany na lotniskowiec. * * * W proporcji tonażu 1,75 dla każdego z tych krajów.

35

nie mógł przekroczyć 10 000 ton wyporności, a jego artyleria kalibru 203 mm (8 cali). Krążowniki o wyporności 10 000 ton i działach 203 mm nazywano od tego czasu „waszyngtońskimi". W sprawie lotniskowców, które były traktowane jeszcze jako „okręty pomocnicze" - co może nam się z perspektywy doświadczeń ostatniej wojny wydać mało przewidujące, a może zabawne - zastosowano ostatecznie te same proporcje tonażu co w przypadku pancerników. Hughes zaproponował na pierwszym posiedzeniu przyjęcie tej samej formuły 5 : 5 : 3 , przy czym górny pułap dla USA i Wielkiej Brytanii wynosić miał 80 000 ton (więc maksymalnie trzy lotniskowce po ok. 27 000 ton). Dyskusję nad problemem lotniskowców odkładano i dopiero 28 grudnia 1921 roku przedstawiciele poszczególnych krajów sprecyzowali swoje stanowiska. Theodore Roosevelt junior, entuzjasta nowego gatunku okrętów, uważał ów pułap za wysoce niewystarczający i chciał podnieść go do 135 tysięcy ton (5 dużych lotniskowców). Admirał lord Acton, przedstawiciel Wielkiej Brytanii, chciał dla swego kraju także pięciu dużych lotniskowców. Baron Kato, przedstawiciel Japonii, której według pierwotnej propozycji Hughesa miało przypaść w udziale 48 000 ton, uważał to za nie do przyjęcia: Japonia mogłaby mieć tylko... półtora lotniskowca. Do dyskusji włączył się także przedstawiciel Włoch kraju, który przyłączył się do układu w proporcji 1,75 w stosunku do USA i Wielkiej Brytanii; uznał on, że 27 000 ton, czyli jeden lotniskowiec, nie odpowiadałby ambicjom i pozycji Włoch na Morzu Śródziemnym, państwa, które znalazło się w szeregach zwycięzców pierwszej wojny światowej. Poparł go drugi delegat brytyjski, lord Lee, który stwierdził, że „trudno sprzeciwić się żądaniu Włoch", i podkreślił, że lotniskowiec jest okrętem pomocniczym floty i „dlatego jest ważne, aby liczba lotniskowców była odpowiednia i proporcjonalna do wielkości naszej floty". Wielka Brytania potrzebuje przynajmniej pięciu lotniskowców i tonażu 135 000! Francja też nie chciała się zadowolić jednym lotniskowcem. Roosevelt i Hughes wykorzystali te nastroje i ostatecznie wspólnie ustalono pułap dla USA i Wielkiej Brytanii na 135 tysięcy ton, dla Japonii na 81 000, dla Francji i Włoch na 54 000 ton. Ustalono maksymalny tonaż pojedynczego lotniskowca na 27 000 ton oraz kaliber dział na 203 milimetry. Uzgodniono też pułap jego uzbrojenia artyleryjskiego; dział poniżej 152 mm (6 cali) nie ograniczono. Działa od 152 do 203 mm (6 do 8 cali) ograniczono do 10 sztuk na okręt. Brytyjski delegat Arthur Balfour wypowiedział przy tym zdanie, które może nam się teraz wydać zabawne: Uzbrojenie lotniskowców zostało ograniczone w ten sposób, aby kraj znajdujący się w stanie wojny nie mógł wykorzystywać ich jako krążowników - ciężko uzbrojony lotniskowiec byłby kiepskim lotniskowcem, ale użytecznym krążownikiem.

36

Wyobraźnię delegatów najwyraźniej przytłaczały działa pierwszej wojny światowej: lotniskowiec wyposażony w ciężkie działa wydał im się bronią zaiste piekielną... Nadwerężona w ciągu czterech lat wojny Wielka Brytania, osłabiona upustem krwi na lądzie i na morzu, zgodziła się w trakcie konferencji na rezygnację ze swej panującej na oceanach pozycji. Mawiało się przecież w XIX wieku: „Słona woda? A więc brytyjska!" Admiralicja królewska starannie baczyła, aby móc mierzyć się na morzu z połączonymi siłami dwóch potencjalnych przeciwników (tzw. Two power standard). Teraz godziła się na uznanie równorzędnej pozycji Stanów Zjednoczonych, z którymi ongi prowadziła zacięte boje morskie w okresie wojny o niepodległość Stanów i wiatach 1812-1814. Pierwsi bohaterowie młodej republiki północnoamerykańskiej mierzyli się przecież na morzach i Wielkich. Jeziorach z okrętami Floty Królewskiej' W sytuacji, jaka kształtowała się w pierwszym dwudziestopięcioleciu wieku XX, była mało prawdopodobna perspektywa wojny brytyjsko-amerykańskiej; raczej rysowała się szansa długotrwałego sojuszu - i to przesądzało o postawie Brytyjczyków, o ich zgodzie na parytet z Amerykanami. Dość ciężkim do zgryzienia orzechem dla tradycyjnych potęg morskich było pojawienie się potężnego partnera morskiego - Japonii, która coraz szerszym frontem wychodziła na Pacyfik i mogła zagrozić w perspektywie stanowi posiadania mocarstw kolonialnych, ale także strategicznym i handlowym pozycjom młodej stosunkowo potęgi światowej - Stanom Zjednoczonym. Propozycja ustalenia parytetu wielkich jednostek floty wojennej na 5 : 5 :3 zmierzała z jednej strony do utrzymania przez czas najdłuższy określonej równowagi sił morskich wielkich mocarstw, ale także i do zasugerowania Japonii jej „nietykalności", na którą była bardzo uwrażliwiona po doświadczeniach drugiej połowy poprzedniego stulecia: od pojawienia się okrętów Perry'ego nie upłynęło jeszcze lat siedemdziesiąt, a od ostatecznego zniesienia upokarzających ją traktatów lat trzydzieści. Uznawano w tym czasie, że ofensywa oceaniczna - jeśli miała mieć szansę powodzenia - winna być prowadzona z 50-procentową przewagą sił. Stany Zjednoczone i Wielka Brytania z osobna miały osiągnąć nad Japonią tylko przewagę 40-procentową w głównych kategoriach okrętów, a przecież każde z tych państw musiało rozkładać swe morskie siły także na morza i oceany poza Pacyfikiem... Wysłannicy Japonii na konferencję, którzy reprezentowali rząd i parlament znacznie mniej wojowniczo nastawiony od poprzednich, postawione warunki uznali za możliwe do przyjęcia. Działo się to w atmosferze roku 1922, gdy parlament japoński, obcinając budżet na cele militarne, zmusił wojskowych do wycofania się z awantury syberyjskiej - interwencji przeciw młodemu Krajowi Rad.

37

Aby ułatwić Japończykom połknięcie nieco gorzkiej pigułki czyli proporcji 5 : 5 : 3 (w pierwszej wersji miało to być korzystniejsze dla nich 10 : 1 0 : 7 ) zaproponowano włączenie do układu postanowienia o „zamrożeniu" aż do południka 180 budowy nowych baz na Pacyfiku, co dawało Japonii gwarancję, że siły morskie i powietrzne Stanów i Wielkiej Brytanii nie umocnią swej pozycji strategicznej w stosunku do Archipelagu Japońskiego. Ostatecznie podczas konferencji waszyngtońskiej zawarto trzy traktaty: 1; Układ „czterech mocarstw", którego sygnatariuszami były Japonia, Wielka Brytania, Stany Zjednoczone i Francja, był układem wielostronnym zmierzającym do utrzymania stanu posiadania tych państw na Pacyfiku i zobowiązywał sygnatariuszy do konsultowania się w razie zagrożenia ich posiadłości na wyspach Pacyfiku. Wraz z jego ratyfikowaniem wygasał brytyjsko-japoński układ o sojuszu. 2. Układ podpisany przez Japonię, Stany Zjednoczone, Wielką Brytanię, Francję i Włochy zawierał postanowienia o tonażu floty oraz zakaz budowania nowych baz na Pacyfiku. Stany Zjednoczone i Wielka Brytania zobowiązywały się nie budować nowych baz na zachód od Hawajów i na wschód od Singapuru. Ogólny sens tego układu miał zmierzać z jednej strony do zagwarantowania Japonii bezpieczeństwa, ale z drugiej strony - uniemożliwić jej wszczęcie wojny na Dalekim Wschodzie przeciw dwu pozostałym wielkim partnerom. 3. Układ zawarty przez dziewięć państw (Chiny, W.Brytania, USA, Japonia, Francja, Włochy, Belgia, Holandia, Portugalia) dotyczył spraw Chin. Nie brakowało w nim, prawdę mówiąc, obłudy: z jednej bowiem strony mówił on w słowach podniosłych o zabezpieczeniu praw i interesów Chin, respektowaniu ich suwerenności, niepodległości, nienaruszalności terytorialnej; Chiny miały ułożyć swe sprawy samodzielnie, bez ingerencji z zewnątrz. Z drugiej po cichu uznawał on nierównoprawne traktaty narzucone Chinom przez wielkie mocarstwa w przeszłości i uznawał szczególną pozycję Japonii w Mandżurii. Znawca spraw Dalekiego Wschodu, wieloletni ambasador amerykański w Japonii Edwin O.Reischauer tak pisze o ogólnej wymowie traktatów zawartych podczas konferencji waszyngtońskiej: ...System konferencji waszyngtońskiej nie sprzeciwiał się kolonialnemu status quo. Można by nawet powiedzieć, że ochraniał on status kolonialny w posiadaniu zwycięzców pierwszej wojny światowej. Zakładano jednak, że nie będzie nowej agresji, żadnego nowego zagrabiania kolonii, które by naruszyły ten dyplomatyczny porządek... * " J.K. Fairbank, E.O.Reischauer, A.M.Craig: EastAsia. Tradition and Transfoimation.

London 1973.

38

Zapewne jakimś postępem historycznym było przejście od układów dwustronnych do układów wielostronnych, wspólnie zobowiązujących główne państwa posiadające interesy na Pacyfiku do umiaru. Jednak historia, a zwłaszcza rozwój wewnętrzny Japonii, miały autorom i uczestnikom konferencji spłatać strasznego figla... Ledwie wieści o postanowieniach konferencji waszyngtońskiej dotarły do Japonii, rozpętała się burza. Przywódcy armii, młodzi oficerowie-zapaleńcy, a także dowództwa i większość oficerów floty uznali postanowienia za hańbiące. Konferencja miała według nich wymierzyć śmiertelny cios interesom ojczyzny, a jej decyzje godziły w boskie prawa cesarza, który jedyny mógł wyrokować o sprawie wielkości sił zbrojnych. Wyniki konferencji waszyngtońskiej postawiły przed japońskimi dowódcami i konstruktorami morskimi dramatyczne pytanie: jak wyrównać na morzu handicap narzucony przez dwóch wielkich kontrpartnerów? Odpowiedź, którą wypracowano, szła w budownictwie okrętowym w dwóch kierunkach - okręty japońskie winny posiadać przewagę w uzbrojeniu i szybkości nad okrętami amerykańskimi czy brytyjskimi, a więc w podstawowych elementach boju morskiego. Każdy więc nowy okręt wojenny budowany w stoczni japońskiej powinien mieć większą liczbę dział i osiągać większą liczbę węzłów niż jednostka stanowiąca jego odpowiednik u potencjalnego przeciwnika. Świat przekonał się o tym w drugiej połowie lat dwudziestych, gdy pojawił się rewelacyjny niszczyciel „Fubuki" o wyporności prawie tysiąc osiemset ton, uzbrojony w sześć dział kalibru 127 milimetrów ustawionych parami - co było nowością na niszczycielach - w trzech opancerzonych, zakrytych wieżach. Japończycy zastosowali więc pierwsi wieże działowe na niszczycielach, a więc to, co dotychczas stosowano tylko na krążownikach i pancernikach. „Fubuki", potężny niszczyciel, miał także stalowy, zakryty pomost bojowy i rozwijał 38 węzłów. „Fubuki" górował znacznie uzbrojeniem artyleryjskim nad niszczycielami amerykańskimi i brytyjskimi; dopiero w późnych latach trzydziestych ów dystans począł się zmniejszać. Rzecz była jednak nie tylko w działach. Kolejne niszczyciele i krążowniki japońskie otrzymały potężną broń podwodną w postaci torpedy typu 93 Model 1, o napędzie wzbogaconym tlenem, a następnie wyłącznie tlenowym. Nowa torpeda japońska kalibru 610 mm miała 550-kilogramową głowicę bojową, a jej szybkość i zasięg były równie rewelacyjne (49 węzłów, 22 000 jardów). Torpedy innych państw były mniejszego kalibru (przeważnie 533 mm), miały słabszą głowicę bojową, mniejszą szybkość i zasięg. Podobnie rzecz się miała w klasie krążowników. Krążowniki ciężkie „Tonę" i „Chikuma" miały maszyny o mocy 152 000 KM i osiągały szybkość ok. 35 węzłów, przewyższającą o dwa—trzy węzły szybkość ówczesnych krążowników amerykańskich budowanych w tych samych mniej więcej

39

latach. Co prawda pancerz na wieżach miały japońskie krążowniki cieńszy znacznie od amerykańskich (np. krążownik ciężki „Atago" miał 2-calowe czołowe płyty osłaniające wieże działowe, podczas gdy typ „New Orleans" 5-6-calowe), ale ,,Atago" miał dziesięć dział 203-milimetrowych w porównaniu do dziewięciu na wszystkich amerykańskich krążownikach ciężkich, czy ośmiu względnie sześciu dział tego kalibru na brytyjskich krążownikach typu ,,Exeter" czy „Dorsetshire". W pełni ta tendencja górowania głównymi elementami taktycznymi nad okrętami przeciwnika ujawniła się pod koniec lat trzydziestych w planach konstrukcyjnych wielkich pancerników japońskich typu ,,Yamato". Szerzej omówimy to na dalszych stronach książki. Preferowanie szybkości w okrętach różnych klas objaśnia kontradmirał Toshiyuki Yokoi, dowódca lotniskowca ,,Hiyo" i uczestnik walk o Wyspy Gilberta, Wake i Mariany; ...Pomysł budowania okrętów przeważających szybkością nie był nacelowany na unikanie bitew. Był raczej logicznym wnioskiem z położenia akcentu na manewr floty zmierzający do przechwycenia nieprzyjacielskich flot inwazyjnych w pobliżu wód macierzystych, przy użyciu korzyści wynikającej z przewagi szybkości. Zastanawiając się nad wyrównaniem sił floty japońskiej w stosunku do możliwych potężnych oponentów japońscy dowódcy morscy doszli do wniosku, że szczególny nacisk w wyszkoleniu bojowym należy położyć na ćwiczenia w walce nocnej. Jak pisze kontradmirał Yokoi: ...Działania nocne uważano za najbardziej przydatne dla floty japońskiej. W takich działaniach ostateczny rezultat taktyczny i strategiczny mniej by podlegał wpływowi liczebności japońskich okrętów w czasie bitew toczonych za dnia. I tak japońska marynarka rozpoczęła serię nocnych operacji ćwiczebnych, które wyglądały nawet realistycznie] i trudniej niż rzeczywista nocna walka toczona w realnych warunkach wojny. Poważna liczba strat w okrętach i personelu, które występowały podczas tych ćwiczeń, w żadnym wypadku nie wpłynęła na zmianę sposobu wyszkolenia... Dowódcy japońscy mogli powołać się na szczególny sukces osiągnięty w wojnie lat 1904-1905, gdy japońskie torpedowce osiągnęły wielki sukces w nocnym ataku na flotę rosyjską w Port Artur (co prawda wykonanym bez wypowiedzenia wojny, przeto na przeciwnika nie przygotowanego do jego odparcia). Konsekwencją takiego nastawienia były prace techniczne nad udoskonaleniem odpowiedniego sprzętu bojowego. Z perspektywy przebiegu ostatniej wojny historyk amerykański S.E. Morison wysoko ocenia japońskie wyposażenie:

40

...Ich pociski oświetlające i pławy świetlne zrzucane na spadochronach były jaśniejsze i pewniejsze technicznie niż nasze własne; ich lornetki były o wiele lepsze do pracy w nocy i były gwałtownie poszukiwane przez amerykańskich oficerów i marynarzy. Japońscy oficerowie morscy byli świetnymi nawigatorami. Nocne przesunięcia wielkich flot na ograniczonych akwenach Salomonów i Archipelagu Filipińskiego zostały wykonane z niewieloma tylko nawigacyjnymi potknięciami...* Konferencja waszyngtońska stawiając na porządku dziennym sprawę lotniskowców spowodowała wzrost zainteresowania japońskich kół morskich tą klasą okrętów. Co prawda już w rok po wojnie Japończycy zaczęli budować pierwszy niewielki lotniskowiec „Hosho" o wyporności ok. 9500 ton, przeznaczony dla 26 samolotów, ale na początku lat dwudziestych lotnictwo morskie traktowane było, podobnie zresztą jak w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, jako siła pomocnicza, użyteczna głównie dla rozpoznania i łączności. Milowym krokiem w rozwoju japońskiego lotnictwa morskiego było pierwsze lądowanie wykonane na pokładzie tego właśnie lotniskowca przez podporucznika Sunishi Kira w dniu 16 marca 1923 roku* *. Morska broń powietrzna nie budziła zrazu szczególnego zaufania we flocie. Młodzi ludzie niezbyt chętnie garnęli się do niej, a ojcowie córek oglądający się za przyszłymi zięciami niechętnie spoglądali w stronę lotników floty. Samolot lat dwudziestych nie był technicznie pewny i zdarzało się wiele wypadków. Główni sygnatariusze układu waszyngtońskiego uzgodnili między sobą w ostatniej fazie konferencji, że niektóre kadłuby budowanych pancerników lub krążowników liniowych nie pój dą na złom i będą mogły być wykorzystane dla budowy lotniskowców. W Stanach Zjednoczonych wykorzystano w ten sposób kadłuby krążowników liniowych„Lexington"i,,Saratoga" (33 000 ton, 90 samolotów); w Wielkiej Brytanii kadłuby krążowników liniowych „Furious", „Courageous" i „Glorious". W Japonii, ku pewnej satysfakcji floty, uratowano spod wizji „młotka i palnika" kadłub krążownika liniowego „Ąkagi" („Czerwony Zamek" - nazwa wygasłego wulkanu w prowincji Gumma)* * * budowanego w stoczni państwowej w Kurę. W ciągu siedmiu lat powstał nowoczesny lotniskowiec o 190-metrowym pokładzie startowym, 60 samolotach, uzbrojony w 10 dział 203 mm i 12 dział przeciwlotniczych kalibru 120 mm. „Akagi" mógł rozwinąć 31 węzłów, ustępując jednak „Lexingtonowi" i „Saratodze" o 3 węzły, a liczbą samolotów o 30 sztuk. „Nadrobiono" * ' S.E. M o r i s o n: The Rising Sun in the Pacific. Boston 1948. 12 lat po pierwszym lądowaniu na okręcie Amerykanów. Nazwy japońskich pancerników wywodziły się od nazw dawnych prowincji i gór; nazwy lotniskowców od gór, smoków i ptaków, ale także od pojęć abstrakcyjnych; nazwy krążowników ciężkich od gór; krążowników lekkich od rzek; dużych niszczycieli od zjawisk atmosferycznych; małych niszczycieli od drzew, kwiatów i owoców; stawiaczy min od wysp, cieśnin i kanałów. Okręty podwodne miały oznaczenia kodowe.

41

handicap w liczbie samolotów w latach 1936-1938; po gruntownej przeróbce i wydłużeniu kadłuba - pokład startowy powiększył się do 249 metrów, a liczba samolotów wzrosła do 91. Drugi wielki lotniskowiec, „Kaga", przerobiony z pancernika, przy mniejszej o 1300 ton wyporności i krótszym kadłubie, ale i mniejszej szybkości (27,5 węzła), również zabierał na swoich pokładach 60 samolotów. I on został w latach trzydziestych przebudowany, co umożliwiło powiększenie pokładu startowego do 248 metrów i liczby samolotów do 90. W roku 1927 oddany został do służby nowy lotniskowiec „Ryujo". Flota japońska dysponowała więc już czterema lotniskowcami ze 174 samolotami na pokładach. Atmosferę owych pierwszych lat lotnictwa morskiego Japonii oddaje epizod z życia późniejszego dowódcy Połączonej Floty admirała Yamamoto. W roku 1930 objął on dowództwo 1. Floty Powietrznej i od razu zetknął się z groźną liczbą wypadków podczas lądowań na pokładach niedawno oddanych do służby wielkich lotniskowców. Młodzi piloci skarżyli się na surowy reżim treningów powietrznych. Yamamoto, zgodnie ze świadectwem swego biografa*, miał im powiedzieć: Flota japońska pozostaje daleko w tyle za Zachodem... Mamy mało czasu, aby osiągnąć jego poziom. I dlatego uważam śmierć podczas szkolenia za równą śmierci bohatera w akcji. Duch japoński nie powinien lękać się śmierci... Młody kontradmirał, który był czymś w rodzaju wschodzącej gwiazdy na firmamencie personalnym japońskiej floty, miał już za sobą ćwierćwiecze morskiej kariery, począwszy od ukończenia ze świetną lokatą akademii morskiej w Etajima, stanowiącej, jak powiedzieliśmy uprzednio, kopię podobnej brytyjskiej uczelni morskiej. Dnia 27 maja 1904 roku jako chorąży marynarki był na pokładzie krążownika ,,Nisshin", znajdującego się w osłonie sił głównych admirała Togo, które zagrodziły drogę do Władywostoku flocie Mikołaja II. Jak pisał w liście do rodziny:

morskiej do czasów bitwy jutlandzkiej. I to wycisnęło piętno na ich morskim myśleniu i na koncepcjach floty i przyszłej wojny. Wychowani w szkole na myśleniu zapożyczonym od pruskich teoretyków wojny, przede wszystkim od Clausewitza, rozstrzygnięcie przyszłego konfliktu na morzu widzieli w bitwie generalnej, która miała zadecydować o zniszczeniu sił przeciwnika. Yamamoto jako wybijający się oficer objął w roku 1925 w Stanach Zjednoczonych funkcję attache morskiego, mając już za sobą dwa lata spędzone na Uniwersytecie Harvardzkim i dowodzenie szkołą lotniczą. Zdobyte doświadczenie i znajomość spraw floty i gospodarki amerykańskiej oraz biegłe opanowanie języka angielskiego czyniły go najlepszym kandydatem do reprezentowania Japonii na kolejnej konferencji międzynarodowej poświęconej ograniczeniom zbrojeń morskich. Pierwsza konferencja londyńska, trwająca od 21 stycznia do 22 kwietnia 1930, przebiegała zgodnie z życzeniami umiarkowanych polityków trzech morskich mocarstw, ale wbrew pragnieniom dowódców flot. Zwłaszcza utrzymano ograniczenia i proporcje dotyczące posiadania i budowy pancerników. Kraje-sygnatariusze - Stany Zjednoczone, Japonia i Wielka Brytania - zgodziły się nadto odłożyć do roku 1936 budowę nowych wielkich jednostek mających zastąpić już wysłużone. Amerykanie i Anglicy ustalili między sobą w klasie ciężkich krążowników (z działami 203 mm) stosunek 18:15, przy czym poprawiono nieco możliwości Japonii i przyznano jej 12 krążowników ciężkich, co oznaczało podniesienie jej udziału do 3 1/2 w stosunku do 5:5 pozostałych sygnatariuszy. W przeciwnym razie Japończycy nie chcieli przystąpić do negocjowanego układu. Ostatecznie przyjęto proporcję 5:5:3 1/2, czyli 10:10:7, a przedstawiciele Stanów zgodzili się odłożyć budowę trzech krążowników ciężkich do roku 1935. W krążownikach lekkich przyjęto także proporcję 10:10:7, w okrętach podwodnych natomiast Japonia uzyskała pełny parytet ze Stanami Zjednoczonymi i Wielką Brytanią. Osiągnięte rezultaty konferencji londyńskiej przedstawia następująca tabela:

Gdy granaty poczęły przelatywać nade mną, odkryłem, że się nie lękam. Okręt został uszkodzony pociskami i wielu zostało zabitych. O 6.15 wieczorem granat uderzył w „Nisshin" i straciłem przytomność. Gdy przyszedłem do siebie, zobaczyłem że jestem ranny w prawą nogę i brakowało mi dwóch palców u lewej ręki. Ale okręty rosyjskie zostały całkowicie pokonane, a wielu rannych i zabitych unosiło się na morzu... Podobną drogę przeszło wielu japońskich dowódców morskich lat dwudziestych; uczestniczyli oni w największej i generalnie zwycięskiej bitwie * J.D. P o t t e r : Yamamoto. The Man Who Menaced America. New York 1967.

42

Stan flot ustalony na konferencji londyńskiej znacznie zmniejszył przewagę Wielkiej Brytanii nad Japonią, ponieważ Wielka Brytania zobowiązała się

43

do skasowania pięciu starych pancerników, co zmniejszało jej przewagę nad Japonią w tej klasie okrętów z dziesięciu do sześciu. Przewaga w krążownikach ciężkich i lekkich spaść miała z 27 do 17 (3 ciężkie i 14 lekkich), a w niszczycielach z 53 do 39. Pacyfiści brytyjscy, silni w tym czasie, pocieszali się, że na najbliższe lata udało się uniknąć wyścigu amerykańsko-brytyjskiego, który z pewnością byłby szalenie kosztowny, jeśli się zważy potencjały obu krajów. Umiarkowani politycy japońscy, którzy skłaniali się do ograniczenia zbrojeń morskich, nie mieli łatwego życia. Po podpisaniu układu rozpętała się kampania przeciw nim, co najmniej równa - jeśli nie bardziej gwałtowna - niż po układzie waszyngtońskim. Premier Hamaguchi oskarżony został przez sztab generalny o ingerencję w sferę spraw zastrzeżoną tylko dla wojskowych. Hamaguchi odpierał zarzuty, ale nie uniknął tragicznego losu - w listopadzie 1930 roku został zastrzelony przez prawicowego ultranacjonalistę. I w tym miejscu musimy opuścić na jakiś czas sprawy morskie, aby naszkicować szersze tło, na którym rozgrywały się wydarzenia szczególnie interesujące...

W tle: polityka i gospodarka ...Od roku 1908 Japonia rządzona była na zmianę przez dwie partie polityczne, związane z dwiema wybijającymi się grupami wielkiego przemysłu, koncernami Mitsui i Mitsubishi, które kontrolowały większość nowoczesnej gospodarki japońskiej. One to posiadały w swoich rękach gros kapitału, liczne banki, setki wielkich zakładów przemysłowych i gros stoczni. Jeśli sądzić po latach 1920-1932, orientowały się one w stronę umacniania gospodarki japońskiej przez związki jej z gospodarką światową, wzrost wymiany towarowej z innymi państwami wysoko rozwiniętymi. To zaś zakładało ogólny wzrost poziomu wykształcenia uczestników nowego procesu produkcyjnego ze wszystkimi skutkami politycznymi, zwłaszcza rozszerzaniem prawa wyborczego. Spadkobiercy pozycji samurajów - koła wojskowe - podejrzliwie przyglądały się działalności partii politycznych, zwłaszcza od czasu, gdy te na dwa lata przed pierwszą wojną światową wystąpiły przeciw rozbudowie wydatków na cele wojskowe. Przedstawiciele obu partii i ich frakcje parlamentarne zdecydowanie opowiedziały się następnie za przerwaniem „awantury syberyjskiej" w roku 1922, gdy wojskowym marzyło się utworzenie pod egidą Japonii czegoś w rodzaju republiki wschodniosyberyjskiej w sytuacji osłabienia ZSRR po ciężkich walkach z białogwardzistami. Interwencja na Syberii była wysoce niepopularna w najszerszych kręgach społeczeństwa japońs" ie-

44

go. Jak pisze E. Reischauer: „Interwencja przyczyniła się do zmniejszenia prestiżu armii; ostatecznie wojska zostały wycofane w roku 1922 z zerowym wynikiem, nie potrafiwszy pokwitować niczym swoich wysiłków". Konferencja waszyngtońska zaogniła stosunki między politykami cywilnymi i wojskowymi. Politycy cywilni obu partii - jak na stosunki europejskie byliby ochrzczeni co najwyżej mianem postępowych czy liberalnych konserwatystów - nie zdołali zyskać w masach szerszego poparcia. Ich koncepcjom światowa sytuacja gospodarcza zadawała jeden cios za drugim. Rozruchy ryżowe w roku 1918, czterokrotny spadek cen jedwabiu na rynkach światowych z 4000 jenów do 1000 jenów za 45 kilogramów surowego jedwabiu potężnie ugodziły japońską wieś, ale także i duży już przemysł włókienniczy nastawiony na eksport. Rozwinięta gospodarka japońska, która dość późno wkraczała w międzynarodowe szranki pełne zaciętej konkurencji, działała pod ciągłym strachem braku surowców, a zwłaszcza węgla, rudy i włókien bawełnianych, które w 50 procentach sprowadzane były z Chin. W tej skomplikowanej sytuacji w latach dwudziestych pojawiło się wielkie pytanie: czy opierać się dalej na wymianie z owym rozwiniętym i trudnym gospodarczo światem, który globalnie przewodził po pierwszej wojnie światowej i którego trzonem były Stany Zjednoczone, Brytyjska Wspólnota Narodów i Francja, czy może - choćby i siłą - stworzyć wokół siebie blok ekonomiczny i ugruntować w nim własną pozycję hegemona. Zdecydowanymi zwolennikami tej alternatywy byli japońscy wojskowi. W walce dwóch elit - cywilnej i wojskowej - w latach dwudziestych zrazu wojskowi ponieśli straty. W roku 1924 zmniejszono liczebność armii o cztery dywizje, a udział wydatków budżetowych na cele wojskowe spadł z 42 procent w roku 1922 do 28 procent w roku 1927. Armia jednak zachowała mocne pozycje. Biorąc przykład z niemieckiej Reichswehry armia japońska stała się armią kadrową. W kraju liczącym już ponad 70 milionów ludzi jej liczebność wynosiła 200 000 oficerów i szeregowych. Posiadała wszakże potężne zaplecze - ponad pół miliona członków organizacji paramilitarnej w szkołach średnich i wyższych, trzy miliony w organizacjach kombatanckich (weteranów) oraz 800 tysięcy w jednostkach terytorialnych. Dość umiarkowany minister wojny generał Ugaki komentując te liczby pisał w swoim dzienniku: ...Wszystkie te siły będą kontrolowane przez armię, a ich potęga będzie działać jako siła centralna, pomagając Cesarzowi zarówno w czasie wojny, jak i pokoju. Prawo do samodzielnego dowodzenia armią cesarską nie jest w razie zagrożenia ograniczone do dowodzenia wojskami; zawiera ono władzę kontrolowania społeczeństwa. * * J.K. Fair bank, E.O. R e i s c h a u e r , A.M. Craig: East Asia. Tradition and Transformation. London 1973.

45

Jeśli generał Ugaki uchodził za umiarkowanego, to można sobie wyobrazić poglądy bardziej nacjonalistycznie i skrajnie nastawionych przywódców armii. W istocie spadkobiercy samurajów dobrze pamiętali przemiany, jakie ich poprzednicy przeszli przed trzystu laty, i bliskie im były koncepcje uczonych-konfucjonistów, którzy głosili w XVII wieku, że właśnie „samurajowie powołani są do roli przywódców społeczeństwa, mają obowiązek roztoczenia nad nim opieki, rządzenia nim i służenia mu własnym przykładem" *. Wielki kryzys gospodarczy, który ogarnął Stany Zjednoczone i zachodnią Europę po roku 1929, zadał straszliwy cios gospodarce japońskiej. Eksport japoński od 1929 do 1931 roku spadł o połowę! Indeks zarobków od 1926 do 1931 ze 100 do 69. Liczba bezrobotnych wzrosła do 3 milionów. Najbardziej jednak ucierpieli rolnicy. Ceny jedwabiu, i tak już niewysokie, spadły w ciągu roku do 65 procent. Ich dochody spadły w roku 1931 do jednej trzeciej w porównaniu z rokiem 1926. Cena ryżu spadła poniżej kosztów produkcji. Fatalne zbiory roku 1931 spowodowały głód, który dosięgnął północne prowincje, zwłaszcza wyspę Hokkaido. I znów pojawiły się tam dzieci żebrzące, rolnicy wyszukujący w lesie korzenie jadalne lub sprzedający córki do domów publicznych w wielkich miastach, co było praktyką przez wiele wieków. Wina za to wszystko spadła, oczywista, na rządzące na przemian partie i stojące za nimi wielkie organizacje gospodarcze, które powiązały Japonię ze światem znajdującym się teraz w stanie bankructwa! Jakiż wspaniały argument dla wojskowych ekstremistów, zarówno przywódców, jak i młodych, zapalonych oficerów, pełnych może górnych zamiarów, ale nie znających nowej mechaniki gospodarczej i społecznej, spoglądających na gospodarkę głównie jak na siedlisko nadużyć, nie znających świata poza Japonią, marzących o tym, aby wykorzenić wszelkie zło i nadużycia... Człowiek, który żył obok nich i śledził ich poczynania przez wiele lat, tak określa sposób ich myślenia: „Kto powinien rządzić Japonią? Kto najlepiej reprezentował wolę cesarza i interes narodu? Czy to politycy partyjni, lokaje zaibatsu* *, którzy szli ręka w rękę z zadufaną w sobie wysoką biurokracją, pod której rządami rolnicy utracili tak wiele? Czy armia cesarska, która zachowała nieposzlakowane poczucie honoru i obowiązku, nie najbardziej nadawała się do rządów?" Ci zaś, którzy domagali się większej roli dla armii w kraju, pytali dalej, czy Japonia może pozwolić sobie na zależność od gospodarki światowej w obliczu rosnących barier celnych, protestów przeciw tanim japońskim towarom i problemów znalezienia odpowiednich surowców i rynków zbytu. Argumentowali, że wojskowa ekspansja poza granice mogłaby stworzyć a u t a r k i c z n e * J.W. H a l i : Japonia od czasów najdawniejszych do dzisiaj. Przekład z ang. K. Czyżewskiej-Madajewicz, Warszawa 1979. * * Wielkie oligarchie gospodarcze.

46

imperium, w którego ramach Japonia mogłaby odizolować się od kaprysów światowej ekonomiki. Kontrolowana imperialna gospodarka zagwarantowałaby dobrobyt chłopa i robotnika... Ożywieni taką wiarą i takim myśleniem, członkowie różnych związków i stowarzyszeń, mniej lub bardziej tajnych, gotowi byli na wszystko. Z rąk ludzi wywodzących się z tych kręgów armii padną dwaj premierzy japońscy przełomu lat dwudziestych i trzydziestych. Po konferencji londyńskiej zginie zamordowany premier Hamaguchi, obarczony odpowiedzialnością za jej - w przekonaniu armii i niektórych kół dowódczych floty - fatalny, upokarzający dla Japonii wynik; za przeciwstawianie się rozpętanej w Mandżurii samowolnej agresji oddziałów tzw. armii kwantuńskiej zginie wiosną 1932 roku premier Inukai. Badacze historii Japonii zastanawiają się, czy jej bieg w latach trzydziestych mógłby być inny, czy umiarkowana linia polityczna miała jakąś szansę. Dochodzą na ogół do wniosku, że dzieje Japonii może potoczyłyby się inaczej, gdyby nie wpływy i wydarzenia zewnętrzne. Oprócz światowego kryzysu i krzepnięcia Chin, które nie rokowały szans utrzymania pozycji japońskich w Mandżurii, wymieniają wzrost wpływów i dojście do władzy Hitlera w Niemczech. Japońska armia od lat siedemdziesiątych XIX wieku zapatrzona była w Niemcy, skopiowała strukturę niemieckiego sztabu generalnego pozostającego poza wszelką kontrolą z wyjątkiem cesarza, japońska konstytucja wzorowana była na niemieckiej. Teraz nowe prądy narodowego socjalizmu w Niemczech głosiły, że Niemcy posiadają za mało ziemi, potrzebują „przestrzeni życiowej", która pozwoli wyzwolić się z powojennej biedy i zniesie bezrobocie: na nowych wymarzonych ziemiach (które co prawda trzeba będzie zdobyć orężnie...) wszyscy znajdą dobrobyt... Takie koncepcje bardzo odpowiadały większości japońskich militarystów, którym nieobce były marzenia mitycznego cesarza Jimmu, mającego scalić „osiem krokwi świata" pod jednym dachem - oczywista japońskim, co z kolei niedalekie było od marzeń Mussoliniego o wskrzeszeniu Cesarstwa Rzymskiego. Po cóż wiązać się dalej ze światem bankrutów, którzy traktatami morskimi ograniczali święte prawo cesarza do decydowania o swoich siłach zbrojnych, o armii i uzbrojeniu floty i zagrażali tradycyjnej pozycji sił zbrojnych; trzeba zrzucić te upokarzające zależności i iść drogą świętego posłannictwa Cesarstwa, które winno przewodzić azjatyckiemu światu, od Wysp Kurylskich i Hokkaido po Mukden, Szanghaj i Cejlon... Teoretykiem tego myślenia był Ikki Kita, autor książki pt. Program Rekonstrukcji dla Japonii, opublikowanej w roku 1920 i nazywanej przez niektórych japońską Mein Kampf. Ikki Kita proponował ni mniej ni więcej tylko zniesienie parlamentu, unarodowienie ważnych gałęzi przemysłu, zdławienie wszelkiego politycznego krytycyzmu i taką rekonstrukcję rządu, aby nie było bariery między narodem (czytaj: armią) i cesarzem, a także zalecał „wyzwole47

lie" 700 milionów „braci" w Indiach, Chinach, na Filipinach i w koloniach izjatyckich krajów europejskich. A to miało stanowić decydujący krok do .objęcia ośmiu krokwi świata jednym dachem". Są dane na to, że militaryści, zwolennicy „koda-Ha", czyli „Drogi Cesarkiej", których Biblią był wspomniany Program Rekonstrukcji dla Japonii, lanowali zamach stanu i obalenie rządów cywilnych już w 1923 roku, ale wielkie trzęsienie ziemi roku 1923, które obróciło w perzynę Tokio, pokrzyżowało ich plany. Następna okazja nadarzyła się w „dnie kryzysu", w roku 1931, gdy sytuacja gospodarcza była rozpaczliwa. Wydawało się, że wybiła ostatnia godzina dla ekspansji i zyskania nowych terytoriów, mających „uzdrowić" sytuację, zwłaszcza że poczynały rosnąć siły Chin i bardzo okrzepła granica radziecka nad Amurem. Zwolennicy „Drogi Cesarskiej" ufali, że masy pójdą za mirażem nowych ziem, nowych bogactw leżących w zasięgu dobrze uzbrojonej ręki, że udzielą poparcia podbojowi, gdy zawiodły nadzieje jgospodarcze oparte na pokojowym współistnieniu z sąsiadami zza morza... Dnia 18 września 1931 roku o godzinie 22.00 na torach Południowo-ManIdżurskiej linii kolejowej znajdującej się pod ochroną oddziałów japońskich jwybuchła bomba. Dowództwo japońskie natychmiast oskarżyło władze chińIskie o celowy sabotaż - a nadto prześladowanie mniejszości narodowych |w Mandżurii - i przystąpiło do działań odwetowych. Cała sprawa była •starannie ukartowana przez oficerów armii kwantuńskiej i uzgodniona z ofijcerami sztabu generalnego w Tokio. Generał Itagaki poprowadził swoje [oddziały w nocy na Mukden, który padł następnego dnia. Mimo poleceń rządu •zmierzających do nierozprzestrzeniania lokalnego konfliktu armia prowadzi[ła działania wojenne ze zwielokrotnioną mocą i na początku 1932 roku cała Mandżuria, kraina o powierzchni 886 tysięcy km 2 i 30-milionowej ludności, I znalazła się pod władzą armii japońskiej. Politycy, cywilni próbowali jakoś I z początku kryć całą sprawę i tłumaczyć się przed światem, ale wkrótce mieli ! pojąć, że oto zadecydowały się nie tylko najbliższe losy Mandżurii, ale także ich własne. W grudniu 1931 roku rządzący gabinet złożył rezygnację. Nowy j premier Inukai, który próbował rokować z Chińczykami, został zamordowany 15 maja 1932 roku przez umundurowanych kadetów marynarki wojennej. „Incydent mandżurski" - jak w wyszukany sposób nazwano w Japonii jwojnę o Mandżurię - nie spowodował, rzecz ciekawa, w Japonii większego sprzeciwu, tak jak na przykład wyprawa syberyjska. Wielu Japończyków odczuwało podbój Mandżurii jako swego rodzaju rekompensatę za śmierć 100 tysięcy Japończyków, którzy polegli w Mandżurii podczas wojny rosyjsko-japońskiej w latach 1904-1905. Do wyobraźni społecznej przemawiały także bardzo konkretne interesy gospodarcze; 75 procent inwestycji zagranicznych w Mandżurii było w rękach japońskich i 40 procent arcyważnego handlu z Chinami dotyczyło właśnie terenów mandżurskich — bogatych w węgiel i żelazo, których łaknęła gospodarka japońska. Dawały też wyniki skutki

48

edukacji wojskowej w szkołach, czego najlepszym dowodem jest rozmowa z uczniami szkoły podstawowej w Tokio, przeprowadzona niedługo po agresji w Mandżurii. Odbija ona zarówno treści oficjalne, jak i zapewne to co uczniowie słyszeli w domu. Prowadzący: - O co chodzi w incydencie mandżurskim? Kato (uczeń): - Chińscy żołnierze obrazili nas i nasi żołnierze walczą w Mandżurii, aby to pomścić. Prowadzący: - Liga Narodów robiła szum wokół tego. Co sądzicie o Lidze? Kato: - To jest miejsce, gdzie tchórze całego świata zbierają się na rozmowy. Prowadzący: - Jeśli Japonia będzie coraz bardziej izolowana, co byś uczynił? Kilku uczniów: - Będziemy próbować iść naprzód, będziemy trwać dopóty, dopóki nie umrzemy. Prowadzący: - Co jest najbardziej dokuczliwe w tych dniach? Fukuzawa: - Lękliwa polityka Shidehary' Fukunaga: - Tchórzostwo gabinetu. Prowadzący: - A co po drugiej stronie? Nakaiima: - Nasze wielkie zwycięstwo pod Machansan. Kato: - T o wielka rzecz dowiadywać się, jak Japonia wygrywa jedną bitwę po drugiej. Fukunaga: - Bardzo mi się podobało, jak ambasador Yoshizawa powiedział Przewodniczącemu Briandowi* *, że Liga była głupia i że powinna robić to, czego chce Japonia... * * * Dla porównania podamy jak wyglądała podobnie okrutna indoktrynacja uczniów podczas wojny rosyjsko-japońskiej lat 1904-1905, toczonej również w Mandżurii. Uczeń trzeciej klasy tak pisał w swoim wypracowaniu: ...Chcę zostać żołnierzem, zabijać Rosjan i brać ich do niewoli. Chcę zabijać coraz więcej Rosjan, ścinać im głowy i przywozić Cesarzowi. Będę znów szarżować w bitwie, odcinać coraz więcej rosyjskich głów, zabijać ich wszystkich, chcę być wielkim człowiekiem. Tak czy inaczej, niewielka ilościowo armia kwantuńska (jej „moc wyjściowa" liczyła 14 000 ludzi) w ciągu kilku miesięcy rozgromiła siły chińskie i doprowadziła do opanowania bogatego w surowce kraju. Uformowano marionetkowy rząd dla Mandżurii, na czele z „cesarzem" Pu-Yi z dynastii * Baron Kijuro Shidehara (1872-1951), minister spraw zagranicznych Japonii w latach 1924-1927 i 1929-1931. * * Aristide Briand (1862-1932), działacz socjalistyczny, dziesięciokrotny premier Francji, delegat do Ligi Narodów i jej przewodniczący. * * * S. I e n a g a: Japan s Last War. World War II and the Japanese, 1939-1945. Oxford 1979. Burza nad Pacyfikiem

49

cesarskiej Cing, co armia skwitowała wobec świata stwierdzeniem: „Daliśmy światu jeszcze jeden tron". Japonia wystąpiła z Ligi Narodów, a więc wypracowaniom uczniów tokijskich stało się zadość. Rząd został skompromitowany i na czele nowo sformowanego gabinetu stanął admirał Makoto Saito, który w porównaniu ze swoimi następcami w najbliższych latach mógłby jeszcze uchodzić za względnie umiarkowanego. Dokonał się jednak fakt o ogromnym znaczeniu - kręgi wojskowe uchwyciły bezpośrednio władzę w swoje ręce, by jej nie oddać do roku 1945. Chińczycy usiłowali za okupację Mandżurii odpowiedzieć bojkotem gospodarczym, na który z kolei armia i flota japońska odpowiedziały desantami. Debiut japońskiego pułku piechoty morskiej, wspieranego ogniem artylerii okrętowej i lotnictwem, nie wypadł nadzwyczajnie - w zaciekłych walkach ulicznych został odparty przez wojska chińskie. Podobny los spotkał brygadę piechoty morskiej i trzy dywizje piechoty. Walki w Szanghaju, gdzie u boku oddziałów 19. armii chińskiej wystąpili robotnicy fabryk szanghajskich, trwały kilka miesięcy - od końca stycznia do maja 1932 roku, po czym nastąpił rozejm, na krótko zresztą, bo w 1933 roku wojska japońskie, atakując z Mandżurii, oderwały od Chin prowincje Dżehol i Czahar. Była to mała uwertura do wielkiej wojny z Chinami, którą kolejny rząd japoński, zdominowany przez wojskowych nacjonalistów, rozpętał w roku 1937 i która skupi wysiłek głównych japońskich sił lądowych. Weźmie w tej wojnie udział prawie czterdzieści dywizji i ponad milion ludzi. Po zagarnięciu Mandżurii układ sił w kolejnych rządach coraz bardziej przesuwał się na korzyść agresywnych kół wojskowych. Kolejni premierzy byli coraz bardziej wojowniczy. W kołach marynarki wojennej coraz większe było niezadowolenie z narzuconych proporcji sił. Pierwszą połowę lat trzydziestych wykorzystano dla opracowania nowych typów broni i sprzętu, pracowano nad nowymi pomysłami konstrukcyjnymi. Yamamoto w okresie konfliktu w Mandżurii stanął na czele działu technicznego floty i parł w stronę rozwoju lotnictwa morskiego. To właśnie na początku lat trzydziestych narodził się pomysł nowego japońskiego myśliwskiego samolotu, który mógłby startować z pokładów lotniskowców, słynnego później myśliwca Zero.

Zerwana konferencja i nowe zbrojenia Pod koniec roku 1934 zarysowała się konieczność zwołania kolejnej konferencji międzynarodowej poświęconej sprawom poziomu zbrojeń morskich. Inicjatorami konferencji byli Anglicy wspierani przez Amerykanów, którzy usiłowali utrzymać w mocy proporcję flot z czasów konferencji waszyngtońskiej (1922) i pierwszej londyńskiej (1930).

50

Admirał Yamamoto, który miał być głównym negocjatorem ze strony japońskiej, wyposażonym we wszelkie pełnomocnictwa, przybył do Londynu na pokładzie statku pasażerskiego, ,Berengaria'' i od razu po przybyciu zwołał konferencję prasową, na której oświadczył: „...Japonia nie może nadal podlegać ograniczeniom proporcji morskich sił zbrojnych. Nie ma możliwości kompromisu ze strony mojego Rządu w tym punkcie". Oczywista, po takim oświadczeniu rozmowy nie mogły być zbyt owocne. Premier brytyjski Mac Donald usiłował w rozmowie z nim sugerować rozwiązanie, które zadowoliłoby ambicję narodową Japończyków przy realnym pozostawieniu spraw w dotychczasowym kształcie. Zapytał szefa japońskiej delegacji: „Jeśli pozostałe mocarstwa zgodzą się na parytet sił na papierze, czy Japonia przyrzekłaby nie wykorzystywać tego?" Odpowiedź Yamamoty przekreśliła wszelką możliwość kompromisu- „Przykro mi, ale nie. Jeśli będziemy mieli parytet, będziemy budowali". Takie wypowiedzi, co oczywiste, przesądzały o krachu konferencji i rozpoczęciu nowego, nieograniczonego wyścigu zbrojeń. Yamamoto zdawał sobie z tego sprawę, ale - co interesujące - w ostatniej chwili spróbował „zagrywki pokerowej" (notabene poker był jego ulubioną grą i w Londynie ograł m. in. Pierwszego Lorda Morskiego Admiralicji Brytyjskiej admirała Chatfielda na dwadzieścia funtów...). Zabierając głos zaproponował oto oddanie na złom... wszystkich pancerników, a także lotniskowców trzech mocarstw morskich pod warunkiem, że Japonia uzyska wolną rękę w Azji. Mówiąc o lotniskowcach przewidział ich wybitną rolę w nowej sztuce wojennej: Uważamy lotniskowiec za najbardziej ofensywną ze wszystkich broni. Jeśli zajmujemy się zmniejszeniem zagrożenia jednego państwa przez drugie państwo, to pozbądźmy się tej najgroźniejszej broni... Była to zagrywka pokerowa, ale świadczy ona także i o tym, że Yamamoto rozumiał najgłębszy sens roli politycznej sił zbrojnych i priorytet polityki: w podtekście przecież chodziło o nieograniczoną w perspektywie władzę nad Chinami i wyspowymi archipelagami mórz południowych. Gdyby nie obecność dwóch wielkich konkurentów i ich sił morskich - Japonia mogłaby bez ograniczeń rozwijać swą ekspansję, przynajmniej w stosunku do wielkiego nadmorskiego pasa ziem chińskich i wysp Południa. Gdy po kilkumiesięcznych obradach szansę powodzenia konferencji zdecydowanie zmierzały ku zeru i wiadome było, że przedłużenie postanowień konferencji waszyngtońskiej i londyńskiej nie będzie możliwe, próbowano namówić Japończyków do zgody przynajmniej na wymianę informacji o nowych konstrukcjach okrętów. Yamamoto wyszydził te propozycje stwierdzając, że Japończycy zawsze będą mogli otrzymać informacje, które ich interesują o budownictwie okrętowym Anglików i Amerykanów. ,,Wy natomiast mówił — nie możecie odkryć nad czym pracujemy".

51

Jak więc widać, Yamamoto od początku do końca jako szef delegacji japońskiej na konferencji zajmował twarde stanowisko, pewny swej sprawy. Powrót do Tokio miał w sobie coś z triumfu: witało go między innymi dwa tysiące członków ultranacjonalistycznych organizacji, łącznie ze słynnym ,,Czarnym Smokiem", który zapewne rychło by pozbawił Yamamotę głowy, gdyby ten wrócił z innym rezultatem. Wkrótce Yamamoto został przyjęty przez cesarza. Ministerstwo Marynarki Wojennej wydało pełne emfazy oświadczenie - co było wyrazem wielkiego faworu: „Program budowy floty musi być rozpatrywany jako etap w szybkiej ekspansji naszej międzynarodowej siły. Musimy dlatego być silni w postanowieniu przezwyciężenia wszelkich trudności, które mogą powstać, tak aby zwycięska pozycja, w której nasze Cesarstwo się teraz znajduje, rosła w chwale". Brytyjczycy i Amerykanie oskarżyli Japończyków o zerwanie konferencji. W sytuacji wszakże, która kształtowała się od czasu japońskiej napaści na Mandżurię, sami musieli zreorientować swoją politykę zbrojeń morskich.. Wielka Brytania uznała, że musi powrócić do polityki tzw. podwójnego standardu w sile swej własnej floty - to znaczy, że Royal Navy musi być tak silna, aby móc stawić czoła Japonii na Dalekim Wschodzie i Niemcom w Europie, przy pożądanym wyłączeniu z rozgrywki Włoch na Morzu Śródziemnym. W każdym razie Pierwszy Lord Morski Admiralicji Chatfield (podczas bitwy jutlandzkiej prawa ręka admirała Beatty'ego) już w roku 1934 napisze: Nasza morska polityka obronna powinna nam umożliwić wystawienie na Dalekim Wschodzie floty o dostatecznej sile, aby zapewnić bezpieczeństwo Imperium i jego zasadniczych interesów przeciw japońskim zakusom lub atakowi, oraz - ochronę dla naszego handlu morskiego, dla naszych statków handlowych na wszystkich szlakach morskich na wodach europejskich i na Atlantyku, a także dać nam zabezpieczenie przeciw najsilniejszej europejskiej potędze morskiej. Ta polityka została określona jako „Standard Dwóch Potęg".* Rozwijając tę myśl Chatfield pisał: ...Powinniśmy być zdolni do wysłania na Daleki Wschód floty wystarczającej dla osłony przeciw flocie japońskiej; winniśmy mieć wystarczające dodatkowe siły za tą tarczą dla osłony naszych terytoriów i floty handlowej przed japońskim atakiem. Równocześnie winniśmy móc zachować na wodach europejskich flotę wystarczającą dla działania jako siła odstraszająca i zapobiec przejęciu kontroli przez europejską potęgę morską nad naszymi macierzystymi rejonami portowymi, zanim dokonamy koniecznych przegrupowań... W.D. M c l n t y r e : The Rise and Fali ot the Singapore Naval Base. London 1979.

52

Sytuacja wkrótce niezmiernie skomplikowała te założenia, ponieważ agresja włoska w Abisynii (1935-1937) zagroziła pozycjom brytyjskim na Morzu Śródziemnym. „Zakładaliśmy, że w praktyce opuścimy Morze Śródziemne, gdy wyślemy Flotę na Wschód". Groźba wojny z Włochami Mussoliniego w związku z napaścią włoską na Abisynię zmusiła Chatfielda do rozeznania przerażającej perspektywy: oto w przypadku wojny na Morzu Śródziemnym i konieczności blokowania sił morskich Hitlera, Wielka Brytania nie będzie w stanie wydzielić z posiadanej floty sił dla obrony przed Japonią na Dalekim Wschodzie... Chatfield dochodzi więc do wniosku o konieczności takiego ukierunkowania polityki brytyjskiej, aby takiej ewentualności uniknąć. W roku więc 1937, po fiasku drugiej konferencji londyńskiej, po zawarciu w 1935 roku układu morskiego z Niemcami, zakładającego, że flota niemiecka nie przekroczy 35% floty brytyjskiej, ale i po zajęciu przez Niemcy Nadrenii (1936) - Pierwszy Lord Morski Admiralicji napisze: Niemcy zdążyły zająć Nadrenię: Nie powinno się dopuścić do uwikłania w równoczesną wojnę z Japonią, Niemcami i Włochami, ponieważ wymagałaby od nas utrzymywania standardu floty na poziomie Trzech Potęg Morskich. I w tej trudnej sytuacji rozpoczęto w roku zerwania konferencji londyńskiej nowy program potężnej rozbudowy floty obejmujący między innymi dwa nowe pancerniki o działach 356 mm - „Prince of Wales" i „King George V". Plan ów, dla którego wydzielono dodatkowe kredyty w budżecie 1936 roku, zakładał osiągnięcie następującego stanu floty: 20 pancerników 15 lotniskowców 100 krążowników

198 niszczycieli 82 okręty podwodne.

W klasie pancerników Wielka Brytania orientowała się w stronę formuły: półtora raza więcej okrętów od Japonii + 6. Zakładano, że jedenaście pancerników zostałoby w razie wojny wysłanych do Singapuru, aby kontrować poczynania Japonii, reszta pozostałaby na wodach macierzystych, aby zneutralizować hitlerowską Kriegsmarine. Po stronie amerykańskiej zerwanie konferencji londyńskiej zostało z zaniepokojeniem przyjęte przez umiarkowanych polityków i z pewną ulgą przez ludzi odpowiedzialnych za stan floty. Już w roku 1933, wkrótce po objęciu urzędu prezydenta Stanów Zjednoczonych, Franklin D. Roosevelt dał wyraz swemu pragnieniu, aby flota amerykańska została powiększona do rozmiarów przewidzianych traktatem waszyngtońskim, i w połowie roku uruchomił nadzwyczajne fundusze na ożywienie wegetującego przemysłu

53

okrętowego. W następnym roku ustawa* Kongresu zatwierdziła kierunek zaproponowany przez Roosevelta: okręty przestarzałe miały być zastąpione przez nowe jednostki, a stan floty miał osiągnąć poziom ustalony w Waszyngtonie w roku 1922. W ten sposób w roku 1936 marynarka Stanów osiągnęła pułap o 37 tysięcy ton wyższy niż w 1922 r. Już jednak w czerwcu 1938 roku Wielka Brytania, Francja i Stany Zjednoczone (bez Japonii) uzgodniły między sobą podniesienie limitu wyporności pancernika z 35 000 do 45 000 ton. Marynarce amerykańskiej pozwoliło to na zaprojektowanie i rozpoczęcie budowy pancerników typu „Iowa", o wyporności 45 000 ton i działach 406-milimetrowych oraz szybkości 33 węzłów. W roku wybuchu wojny w Europie flotę amerykańską zasiliły dwa nowe duże lotniskowce, „Yorktown" i „Enterprise", o wyporności 19 900 ton, I szybkości 34 węzłów i 85 samolotów każdy. Budowano także „Waspa" (14 700 I ton, 30 węzłów, 84 samoloty) i położono stępkę pod budowę, ,Horneta" (20000 1 ton, 34 węzły, 81 samolotów); na pochylniach znajdowały się nowe potężne pancerniki „North Carolina" i „Washington". Znacznie „odświeżone" zostały szeregi krążowników. W roku 1936 flota otrzymała krążownik ciężki „GJuincy", nadto dwa niszczyciele i cztery okręty podwodne; w roku 1937 - krążownik ciężki „Vincennes", 24 niszczyciele, sześć okrętów podwodnych. W 1938 ukończono budowę wspomnianych już lotniskowców oraz dużych lekkich krążowników „Philadelphia", „Brooklyn", „Savannah", „Nashville" i „Honolulu" (9 650 - 10 000 ton, 33 węzły, 15 dział 152 mm) oraz 12 niszczycieli i sześć okrętów podwodnych. W 1939 roku ukończono krążowniki podobnego typu - „Boise'',,,Phoenix'', „St. Louis" oraz krążownik ciężki „Wichita", nadto osiem niszczycieli i cztery okręty podwodne. W budowie znajdowało się w tym czasie 31 niszczycieli i sześć okrętów podwodnych. Najburzliwszy wszakże rozwój przeżywała po zerwaniu rozmów londyńskich flota japońska. Plany rozbudowy floty zakodowane symbolami „Zero 3" i „Zero 4", zatwierdzone w latach 1938 i 1939, zakładały budowę 88 okrętów 'wojennych o tonażu 542 000 ton, czyli mniej więcej tyle, ile wynosił tonaż całej floty japońskiej w roku zawarcia układu waszyngtońskiego. Japońskie plany „Zero 3" i „Zero 4" przewidywały zbudowanie następujących jednostek: 4 superpancerniki typu ,,Yamato" 3 lotniskowce 6 krążowników

37 niszczycieli 38 okrętów podwodnych.

3łówny akcent położony był na pancerniki, przeważające nad każdym w tej dasie okrętem przeciwnika. Porównanie „Yamato" z najnowszej konstrukcji Tzw. Trammel-Vinson Act.

54

pancernikiem amerykańskim „Washington" pokazuje zasadniczą przewagę okrętu japońskiego:

Budowa nowych jednostek otoczona była w Japonii tajemnicą, trudną do przeniknięcia dla wywiadów morskich państw europejskich. Zwłaszcza ochraniano konstrukcję nowych, potężnych superpancerników. W stoczniach w Kurę, Nagasaki i Yokosuka, gdzie powstawały kadłuby „Yamato", „Musashi" i „Shinano", wzniesiono wysokie ściany osłaniające pochylnie, a od ewentualnej obserwacji powietrznej (mało wszakże prawdopodobnej) chroniono budowane pancerniki gęstymi siatkami maskującymi. Do wybuchu kolejnych starć w Chinach w kołach floty przeważał potwierdzony zwycięstwem pod Cuszimą kult pancernika - lotnictwo floty i lotniskowce traktowano jako broń pomocniczą, użyteczną zapewne do rozpoznania, obserwacji ognia artyleryjskiego i działań osłonowych, lecz nie do rozstrzygania bitew morskich. Nowy etap wojny w Chinach zmienił w gwałtownym tempie te koncepcje na rzecz wielkiej rozbudowy lotnictwa morskiego. Dnia 7 lipca 1937 roku kilka mil od Pekinu na moście Marco Polo* doszło do ukartowanej przez Japończyków strzelaniny między znajdującymi się na ćwiczeniach oddziałami japońskimi i oddziałem chińskim. Z drobnego incydentu rozwinęły się regularne działania wojenne, w których po stronie japońskiej walczyło pod Pekinem sześć dywizji, a ze strony chińskiej 29. armia. Pod koniec lipca zdobyty został Pekin, a następnie Tientsin. Dnia 13 sierpnia rozgorzały walki w rejonie Szanghaju. Flota japońska desantowała kilka dywizji piechoty, które uwikłały się w ciężkie trzymiesięczne walki uliczne; po stronie chin* Marco Polo 1254(?)-1324, wenecki podróżnik, który zwiedził Azję i przemierzył Chiny. Most ów opisuje następująco: „Ponad tą rzeką jest bardzo piękny most kamienny; i w całym świecie nie masz równie pięknego [...] Jest on długi na trzysta kroków i szeroki na osiem, gdyż dziesięciu jeźdźców może nim obok siebie jechać. Ma dwadzieścia cztery łuki, dwadzieścia pięć filarów z marmuru brunatnego stojących w wodzie, doskonale zbudowanych i rozmieszczonych. Z każdej strony mostu biegnie piękna balustrada marmurowa z płyt i kolumienek [...] Na końcu mostu stoi wielka kolumna marmurowa,- pod nią lew marmurowy, a na niej drugi, bardzo piękny, wielki i doskonale wyrzeźbiony. I o półtora kroku od tej kolumny jest druga taka sama z dwoma lwami; i od jednej kolumny do drugiej biegną płyty z brunatnego marmuru, aby ludzie nie mogli wpaść w wodę..." Marko Polo: Opisanie świata. Przekł. A.L. Czerny. Warszawa 1954.

55

Rezultat wysiłków czynionych dla rozbudowy floty japońskiej był zaiste fenomenalny. Jej tonaż w roku 1941 osiągnie 1 095 000 ton, czyli 82% tonażu całej floty amerykańskiej, rozdzielonej przecież na dwa wielkie teatry działań: Pacyfiku i Atlantyku. W jej składzie znajdzie się 10 lotniskowców, z których cztery największe mogły atakować prawie trzystoma samolotami.

skiej obok oddziałów doborowej 51. armii wzięła masowo udział ludność cywilna. Już 14 sierpnia do akcji weszły potężne siły lotnicze japońskie startujące z Formozy (Tajwanu), a następnego dnia z wyspy Kiusiu. Pokonując wielkie - rzędu 1500-1800 kilometrów - odległości ponad morzem, eskadry japońskie wykonywały naloty na pozycje wojsk chińskich. 16 sierpnia do akcji weszło lotnictwo pokładowe z lotniskowców „Ryujo", ,,Hosho" i ,,Kaga". Spektakularne wyniki tych ataków, pokaz zalet technicznych nowych ypów samolotów myśliwskich i bombowych operujących w różnych warunkach pogody, a także w nocy, poczęły wywierać wpływ na myślenie sztabów apońskich. Ujrzano po raz pierwszy, że powietrzna armada, składająca się z kilkuset samolotów, która wystartowała z pokładów okrętów, może głęboko jrzeniknąć na tyły wroga i dokonać projekcji siły ogniowej, nieosiągalnej dla artylerii morskiej czy lądowej. Orędownikiem nowego trendu rozbudowy floty był wiceadmirał Yamamoio, który po zerwaniu drugiej konferencji londyńskiej awansował szybko i mianowany został w roku 1936 wiceministrem marynarki wojennej. Publicziiie dawał on wyraz swoim poglądom na temat budowy nowych jednostek. Nie [oszczędzał w nich zwłaszcza pancerników: ,,Te okręty są jak skomplikowane, [wykaligrafowane zwoje modlitewne, które starzy ludzie wieszają w swoich ^domach [...] Są sprawą wiary lecz nie realnego świata". Atakował ostro Konserwatystów w kierownictwie floty: „Wojskowi zawsze noszą przy sobie łiistorię w postaci kształtu dawnych bitew. Noszą przestarzałą broń - jak Iniecze - i trwa długo nim zdadzą sobie sprawę, że pełnią one rolę dekoracji. (Te pancerniki tak przydadzą się Japonii w nowoczesnej walce jak miecze fiamurajskie..." I właśnie za namową wiceministra marynarki wojennej przystąpiono do udowy nowych lotniskowców „Shokaku" i „Zuikaku", mających na pokłaach po 84 samoloty i rozwijających 34 węzły. Nie wywołały one zachwytu wielu starszych oficerów floty. Odpowiadając na zarzuty, że foruje samoloty osztem wielkich okrętów, Yamamoto zwykł przytaczać stare przysłowie: ,,Najokrutniejszą żmiję mogą pokonać mrówki". Aby ostatecznie przekonać pponentów o zaletach lotnictwa morskiego, Yamamoto kazał przeprowadzić próbne naloty bombowe na model wielkości naturalnej amerykańskiego lotniskowca typu „Saratoga". Próby odbyły się w roku 1939 na morskim poligonie koło Kagoshimy na wyspie Kiusiu i zakończyły się pełnym sukcepem. Lotnicy japońscy, którzy zniszczyli model „Saratogi", nie mogli wiedzieć, że rok wcześniej „oryginał" ich celu znakomicie potwierdził możliwoś:i lotnictwa morskiego po stronie amerykańskiej, atakując podczas corocznych ćwiczeń Floty Pacyfiku bazę PearlHarbor: „Saratoga" podeszła nieposrzeżenie na sto mil pod Hawaje i wyrzuciła w powietrze swoje samoloty-a te srzedarły się w rejon bazy morskiej...

56

I

Droga do Pearl Harbor Mieczem i szantażem Strzały przy moście Marco Polo pod Pekinem dały początek zaciekłej, wyniszczającej wojnie japońsko-chińskiej. Zderzyły się w totalnej konfrontacji dwa państwa, z których jedno - historycznie biorąc - zawdzięczało podstawy swej kultury drugiemu, bo Chiny w jakiś sposób stworzyły Japonię, dając jej przed wiekami swe pismo, sztukę, architekturę, literaturę i filozofię. Japonia unowocześnionych samurajów straszliwie odpłaciła Chinom za te dary- ogniem i mieczem. Gdy w grudniu 1937 roku zdobyty został Nankin, siedziba rządu chińskiego, dowódcy japońscy wydali go na mord, gwałt i grabież swym atakującym oddziałom. Jak powie kronikarz: „strzelano do wszystkiego, co się porusza - do mężczyzn, kobiet i dzieci. Gwałcono, rabowano i mordowano. Zginęło dwieście tysięcy ludności cywilnej". Japońscy politycy trzymający ster władzy przez cały czas trwania tych okropności ogłaszali oświadczenia będące arcydziełami obłudy i fałszu. Książę Konoye *, premier rządu, oświadczył tuż po wybuchu walk w Chinach: „Wysyłając wojska do północnych Chin rząd, oczywista, nie ma innego celu... jak zachowanie pokoju* * we Wschodniej Azji [...] Japonia nie uważa narodu chińskiego za swego wroga". Możemy sobie wyobrazić, co by się stało, gdyby zaczęła uważać. W dniu wzięcia Nankinu 15 bombowców i 9 myśliwców pokładowych z lotniskowca „Kaga", dowodzonego przez komandora Ayao Inagaki, dokonało nalotu na amerykańską kanonierkę „Panay" ewakuującą w górę rzeki • Książę Fumimaro Konoye (1891-1945) - premier w latach 1937-1939 i 1940-1941. "" Interesującym przyczynkiem do pojęcia pokoju, takiego, jakie uznawali japońscy militaryści, była definicja wspomnianego już Ikki Kita, autora książki Program Rekonstrukcji dla Japonii: „Pokój feudalny uzyskany przez wyłonienie się najsilniejszego kraju, który zdominuje wszystkie inne na świecie". A więc pokój uzyskany i utrzymywany mieczem...

58

Jangcy część ambasady USA z Nankinu. Po krótkim oporze kanonierka poszła na dno wraz z trzema eskortowanymi barkami. W roku 1898 incydent z jednostką morską Stanów, tajemnicza eksplozja na pancerniku „Maine" w Hawanie, stolicy hiszpańskiej wówczas Kuby, stał się powodem wojny amerykańsko-hiszpańskiej; Teraz zarówno rząd amerykański, jak i społeczeństwo przełknęło tę straszliwą pigułkę, choć Roosevelt, od roku 1933 prezydent Stanów, nie miał wątpliwości, czym się to wszystko skończy: samoloty japońskie ze szczególną lubością celowały w budynki szpitalne i kościoły oznaczone flagą amerykańską lub Czerwonego Krzyża, pragnąc posłać do wieczności wszystkich zamorskich „białych diabłów". Rząd japoński uznał, że zagalopowano się nieco po zatopieniu kanonierki „Panay" i wcześniejszym o tydzień podobnym wypadku z kanonierka brytyjską „Ladybird", która została po prostu ostrzelana i zdobyta przez niesłychanie bojowego pułkownika Hashimoto, pragnącego gorąco natychmiastowej wojny z całym białym światem. Rząd japoński złożył usprawiedliwienia oraz wyraził pragnienie wynagrodzenia strat; ogłoszono również usunięcie ze stanowiska dowódcy lotniskowca „Kaga", którego bombowce miały wziąć kanonierkę „Panay" za jednostkę chińską*. Minister spraw zagranicznych Japonii Koki Hirota wręczył notę ambasadorowi Stanów w Tokio Josephowi Grew i powiedział tłumacząc się: „Mam teraz trudny okres. Rzeczy dzieją się niespodziewanie..." Chińczycy nie mieli wątpliwości, co do zamiarów Japonii wobec ich kraju. Rozwinięcie działań na wielką skalę i okrutny przebieg wojny dały asumpt do reorientacji chińskich partii politycznych, zarzucenia walk wewnętrznych i do wytworzenia frontu narodowego, który objął zarówno Kuomintang, jak i Chińską Partię Komunistyczną. Po wzięciu przez Japończyków Pekinu doszło do zbliżenia i zawarcia paktu o nieagresji między Chinami i Związkiem Radzieckim, który udzielił Chinom zarówno dużych pożyczek, jak i oddał do dyspozycji chińskiej setki samolotów i tysiące wojskowych specjalistów. Armia kwantuńska odpowiedziała na to napaściami na terytorium ZSRR i Mongolskiej Republiki Ludowej, traktując je jako próbę sił. Odżywały w japońskich sztabach echa interwencji syberyjskiej. Obydwie próby agresji zakończyły się katastrofalnymi porażkami. Japońscy dowódcy ku swemu zdumieniu odkryli, że przeciwnik odmienił się i niewiele ma wspólnego z obrazem żołnierza z wojny rosyjsko-japońskiej lat 1904-1905. O zwycięstwie wojsk radziecko-mongolskich zadecydowały nowe bronie, oddziały zmechanizowane, potężna artyleria i lotnictwo. * Dzień co prawda był słoneczny i widoczność doskonała. Cała sprawa była ukartowana przez Japończyków. Morski wywiad amerykański przechwycił depeszę sztabu Połączonej Floty świadczącą o zamierzonym prowokacyjnym działaniu dowództwa lotniskowca „Kaga".

59

NAD JEZIOREM CHASAN I RZEKĄ CHAŁCHYN-GOŁ. 29 lipca 1938 roku w rejonie jeziora Chasan na granicy koreańsko-radzieckiej, niedaleko brzegów Morza Japońskiego, wojska japońskie w sile trzech dywizji piechoty, brygady zmechanizowanej i pułku kawalerii przekroczyły granicę radziecką i zajęły dwa ważne pod względem wojskowym wzgórza - Zaoziernaja i Bezymiannaja. Od strony morza operację osłaniał silny zespół floty japońskiej składający się z krążownika, 14 niszczycieli i 15 kutrów torpedowych. Siły radzieckiej 40. dywizji piechoty rozmieszczone w rejonie przygranicznym okazały się niewystarczające dla wyparcia napastnika i kontrataki pułków dywizji nie przyniosły rezultatów. Na pomoc 40. dywizji przybyły wkrótce trzy dywizje 39. korpusu piechoty oraz 2. brygada zmechanizowana, które pod dowództwem dowódcy korpusu G. Szterna oraz marszałka W. Bliichera przeszły w dniu 6 sierpnia 1938 do przeciwuderzenia i w zaciętych, krwawych walkach wyparły Japończyków z zajętego terenu. W znalezionym na polu walki pamiętniku Japończyka majora Hirabari jego autor użala się: „Ogień radzieckich czołgów był straszliwy i bardzo celny..." Radzieckie zgrupowanie, które wykonało przeciwuderzenie, składało się z około 32 tysięcy żołnierzy, 609 dział, 345 czołgów i było wspierane przez 250 samolotów. 11 sierpnia działania bojowe zostały zakończone. Kolejnym terenem próby sił stały się granice Mongolskiej Republiki Ludowej, rejon granicznej rzeki Chałchyn-goł. Pierwszy atak japoński (niewielkimi siłami - 300 ludzi) nastąpił 11 maja 1939 roku. 28 maja atak został ponowiony przez 5500 żołnierzy japońskich i mandżurskich i 40 samolotów; napastnicy starali się okrążyć i zniszczyć siły radziecko-mongolskie znajdujące się na wschód od rzeki Chałchyn-goł. Po dwudniowych walkach, w których napastnicy utracili 400 zabitych, zostalt wyparci poza granice Mongolskiej Republiki Ludowej. W walkach lipcowych Japończycy użyli 38 000 żołnierzy, 145 czołgów i 310 dział oraz 225 samolotów, ale i te siły zostały rozbite w czterodniowym krwawym boju, w rejonie przygranicznej góry Bain Cagan. Szczególnie wyróżniły się radzieckie i mongolska brygady pancerne, których ogień i manewrowość wyrównały początkową liczebną przewagę Japończyków. Straty japońskie wyniosły około 10 000 ludzi. W ciągu najbliższego miesiąca siły japońskie (6. armia) zostały wzmocnione do stanu 75 000 żołnierzy, 500 dział, 182 czołgów i ponad 300 samolotów. Siły radziecko-mongolskie osiągnęły stan 57 000 żołnierzy, 498 czołgów, 385 samochodów pancernych, 542 działa i moździerze i 515 samolotów. 1. grupa armijna pod dowództwem dowódcy korpusu G. Żukowa oraz grupa wojsk mongolskich pod dowództwem marszałka Ch. Czojbałsana w trzeciej dekadzie sierpnia 1939 roku w koncentrycznym uderzeniu rozbiły 6. armię japońską, w skład której wchodziła m.in. elitarna 1. dywizja gwardii cesarskiej (gen. Kobayashi). Decydujące boje toczyły się na obszarze rozciągającym się na 74 km wzdłuż linii frontu i 20 km w głąb ugrupowania przeciwnika. Wojska radziecko-mongolskie zdobyły 200 dział i 12 000 karabinów; zestrzelono od maja do września 660 samolotów japońskich. Własne straty wyniosły 18,5 tysiąca zabitych i rannych; straty japońskie łącznie w ciągu czterech miesięcy 25 000 zabitych i 30 000 rannych. Po walkach zdymisjonowane zostało całe dowództwo armii kwantuńskiej. Klęska nad rzeką Chałchyn-goł wywarła przygnębiające wrażenie w kręgach wojskowych Japonii i wpłynęła na dalsze koncepcje operacyjne dowództwa japońskiego

Wynik wielomiesięcznych starć na granicy mongolskiej wywarł swój wpływ na późniejszy kierunek ekspansji japońskiej: oto bowiem kierownicy państwa japońskiego i dowódcy jego sił zbrojnych przekonali się, że akcja wojskowa w tym kierunku nie wróży pomyślnych perspektyw.

60

Po piętnastu miesiącach walk w Chinach rozpęd japońskiej machiny wojskowej został przyhamowany. Opór armii chińskich, wielkość kraju, rozwój walki partyzanckiej - wyczerpywały impet napastnika. Po zajęciu Kantonu i Hankou w październiku 1938 roku sytuacja na frontach poczęła się stabilizować. Nie sprawdziły się przepowiednie ministra wojny Sugiyamy, który prorokował wysokiemu urzędnikowi dworu cesarskiego: „Wyślemy duże siły, złamiemy ich szybko i całą sprawę będziemy mieli z głowy..." Inni generałowie szli dalej: ,,Każdy sądził, że poślemy trzy dywizje, a w razie rozszerzania się walk dodatkowe dwie wystarczą..." Wydarzenia miały pokazać, że prawie czterdzieści dywizji nie mogło się uporać z oporem wojsk chińskich. Nadto Chińczykom udało się w heroicznym wysiłku przenieść arsenały oraz wyposażenie głównych zakładów produkujących dla potrzeb wojny poza zasięg działania japońskich wojsk lądowych. Co nie dało się ewakuować - niszczono bez wahania. W związku z rozwojem wydarzeń w Chinach armia japońska i jej przywódcy znalazła się pod ostrzałem krytyki, jej bombastyczne plany i przechwałki utraciły swój początkowy blask. W walkach poniosła straty sięgające setek tysięcy ludzi, na poszczególnych odcinkach frontu ponosiła porażki. W tej sytuacji do głosu zaczęła dochodzić marynarka wojenna, która od początku nie była zachwycona planami podboju Chin, oraz kręgi dworu i grupa starszych polityków japońskich. Zacięty opór armii chińskich w głębi kraju i fiasko planów wyłączenia z gry Chin jako samodzielnego organizmu skłoniły przywódców Japonii do obrania nowej strategii: postanowiono przynajmniej odciąć Chiny od pomocy państw zachodnich. Ważką rolę w zmianie kierunku działania mieli dowódcy morscy z Yamamoto na czele. Wskazywali oni, że celem podbojów Japonii powinny stać się kraje, które potrafiłyby uzupełnić braki surowcowe Japonii, dostarczając jej ropy naftowej, metali kolorowych i kauczuku, bez których nawet wojna w Chinach nie byłaby możliwe- na dłuższą metę. Należało więc oś ekspansji obrócić ku Południowi i tam wymierzyć główne jej groty, tym bardziej, że po zawarciu w sierpniu 1939 roku radziecko-niemieckiego paktu o nieagresji Japonia nie mogła liczyć na Niemcy w razie wznowienia działań przeciw wojskom radzieckim. Był to dotkliwy cios dla japońskich przywódców, którzy nie tak dawno zawarli z hitlerowskimi Niemcami pakt antykominternowski *. W serii operacji amfibijnych flota japońska i oddziały desantowe zajęły pod koniec 1938 roku, w ciągu 1939 roku i w pierwszej połowie 1940 porty chińskie: W lutym 1939 roku Japończycy okupowali chińską wyspę Hainan, która była czymś w rodzaju „korka od chińskiej butelki", blokując południo* W Berlinie 25 XI 1936. Pakt antykominternowski wymierzony byi przeciw ZSRR i Międzynarodówce Komunistycznej. W 1937 r. przystąpiły doń Włochy.

61

we wybrzeża Chin. Wyspa miała także i tę zaletę, że obfitowała w rudę żelaza, a nadto leżała całkiem blisko wybrzeży bogatych Francuskich Indochin; w razie potrzeby mogła się stać trampoliną do skoku na Półwysep Malajski i w stronę brytyjskiej bazy w Singapurze. Dalej rozpościerało się królestwo ropy naftowej - Indie Holenderskie. Doświadczenia chińskie, walki lądowe, operacje desantowe były wieloletnią praktyczną szkołą walki dla japońskiej armii i floty. Można owe doświadczenia porównać z praktyką bojową, jaką hitlerowski Wehrmacht, a zwłaszcza hitlerowska Luftwaffe, nabyły na polach Hiszpanii w latach 1936-1938. Dawały one - jak miały wykazać dalsze wydarzenia - spory margines przewagi doświadczeń nad przeciwnikami, którzy te lata spędzili w pokoju. Wiosna 1940 roku przyniosła imperialnym ambicjom Japonii nową szansę: 10 maja ruszył pancerny walec niemiecki na zachodzie Europy. Holandia skapitulowała już po pięciu dniach. Wojska belgijskie, choć wspierane przez siły francusko-brytyjskie, kapitulowały 28 maja. Kampania we Francji zakończyła się 22 czerwca podpisaniem zawieszenia broni w historycznym wagonie w Compiegne, w którym w roku 1918 przypieczętowano klęskę Niemiec. Koło historii obróciło się gwałtownie, przynosząc klęskę trzem państwom alianckim w Europie i dramatyzując niesłychanie los czwartego - Wielkiej Brytanii, która znalazła się sam na sam wobec zwycięskiej potęgi wojskowej Trzeciej Rzeszy. Klęska wojskowa krajów macierzystych zatrzęsła posadami imperiów kolonialnych tych czterech państw. Przede wszystkim postawiła pod znakiem zapytania dalszy los ich posiadłości na Dalekim Wschodzie, które od da-' wna znajdowały się w orbicie zainteresowań nowej ekspansywnej siły Japonii. Pierwsze odczuły nacisk Japonii Francuskie Indochiny*. W japońskich kołach rządowych określano sytuację sloganem „nie spóźnić się na autobus". Już 16 czerwca, a więc na 6 dni przed Compiegne, Japonia wymusiła na generale Catroux, gubernatorze Indochin, wstrzymanie tranzytu benzyny do Chin i obecność japońskich inspektorów w punktach granicznych, którzy mieliby prawo kontrolowania przewozów. Dnia 30 sierpnia 1940 podpisany został układ między rządem marszałka Petaina i nowym rządem japońskim premiera Konoye" *, który de facto uznawał rolę Japonii jako hegemona na Dalekim Wschodzie. Petain zgodził się na okupację północnych Indochin Dzisiejszy Wietnam, Laos i Kampucza. Ministrem wojny został w nowym rządzie księcia Konoye generał Hideki Tojo, reprezentujący najbardziej agresywne kręgi armii. Przydomek ,.Brzytwa", jakim go obdarzono, dobrze określa jego charakter,

62

i przejęcie przez Japończyków trzech lotnisk wojskowych i prawo tranzytu 25 000 japońskich żołnierzy. Odpowiednie szczegółowe porozumienie zawarto 22 września 1940 roku, ale już następnego dnia nastąpiła eskalacja żądań i szef japońskiej misji wojskowej w Hanoi zażądał od generała Catroux prawa wprowadzenia do północnych Indochin 32 000 żołnierzy... Dyplomacja japońska wykonała w trzeciej dekadzie września kolejną woltę i po ochłodzeniu uczuć na przełomie 1939/40 roku zaczęła znów bardzo kochać Niemcy i Włochy. Toczyła się zacięta bitwa o Londyn i z punktu widzenia Tokio Wielka Brytania zdawała się bliska załamania pod ciosami Luftwaffe, a to otwierało nowe perspektywy na Dalekim Wschodzie. 27 września 1940 roku Niemcy, Włochy i Japonia zawarły w Berlinie Pakt Trójstronny. Dwa pierwsze państwa zawarowały w nim prawo wprowadzenia według swej woli „nowego porządku" w Europie, Japonia zaś - na Dalekim Wschodzie. Wszystkie trzy państwa zobowiązywały się wspierać zbrojnie w razie zaatakowania przez państwa nie zaangażowane dotychczas w konflikcie zbrojnym w Europie i Azji. Ostrze paktu skierowane więc było przeciw ZSRR i USA. Po drodze niejako japońska dyplomacja manu armata' osiągnęła także powodzenie w naciskach na Brytyjczyków. Znajdujący się w obliczu groźby hitlerowskiej inwazji rząd brytyjski przystał na zamknięcie na trzy miesiące, poczynając od 18 lipca 1940 roku, Drogi Birmańskiej, którą przez łańcuch górski sięgający 2800 metrów dostarczano zaopatrzenie dla armii chińskich odciętych od własnych portów* *. Okres od zawarcia Paktu Trójstronnego do połowy 1941 roku wypełniły Japonii przygotowania do marszu na południe. Równocześnie z akcją dyplomatyczną i wojskową we Francuskich Indochinach ruszyła japońska machina nacisków w stronę Indii Holenderskich znajdujących się w podobnie trudnej sytuacji po upadku państwa macierzys : tego. Zaiste kolonie holenderskie obejmujące wyspy dzisiejszej Indonezji jawiły się złotym jabłkiem dla Japonii - rajem surowcowym dla jej sił zbrojnych. Szyby naftowe Sumatry i Jawy dawały w tym czasie ponad 7 milionów ton ropy, a sąsiednie brytyjskie Borneo produkowało kolejne 3 miliony ton. Ponieważ japoński import ropy wynosił w roku 1940 około 6 milionów ton, wliczając w to ropę odprowadzaną do rezerw wojskowych, szerszy dostęp do ropy wysp Południa załatwiłby dowódcom floty i armii cały * Łac. „zbrojną ręką". * * Co prawda ów trzymiesięczny okres przypadał na porę deszczową, kiedy ruch bardzo się kurczył. Droga Birmańska zbudowana została w latach 1937-1938 (otwarto ją w grudniu 1938). W ciągu roku 1939 dostarczono nią Chinom ok. 22 000 ton materiałów wojennych. Łączyła Lashio w Birmie z miastem Kunming w Chinach; miała połączenia z Czungcingiem i Rangunem. Długość podstawowej trasy - 1143 km; razem z połączeniami do Czungcingu i Rangunu - 3379 km.

63

problem. W każdym razie mieliby jej dość dla wojowania w Chinach, a w razie potrzeby - na innych frontach. I dlatego już 15 maja 1940 roku, w dniu kapitulacji Holandii, Japonia wysunęła pod adresem holenderskiego generalnego gubernatora w Batawii* pierwsze żądania rozszerzenia wymiany towarowej i szczególnych uprawnień importowych w stosunku do surowców strategicznych. We wrześniu Japończycy zagrali va banąue - zażądali trzech milionów ton ropy rocznie w ciągu pięciu kolejnych lat, a więc pięciokrotnie więcej niż dotychczas! Nadto chcieli mieć na wyspach własne koncesje naftowe. Holendrzy sprzeciwili się ostro i ostatecznie skończyło się na niepomyślnym dla Japończyków kompromisie - układzie sześciomiesięcznym opiewającym na ponad milion ton. Dla kraju, który cienko prządł we własnych surowcach (japońska produkcja ropy wynosiła niewiele ponad pół miliona ton!) dobre było i to... Wprowadzenie wojsk do północnych Indochin i pierwsze rezultaty szantażu wobec Holendrów dawały Japończykom powód do pewnego optymizmu, ale zwłaszcza w kręgach floty japońskiej uważano, że dopóki Wielka Brytania nie zostanie przez Niemcy rzucona na kolana, dopóty należy postępować z pewną ostrożnością, zarówno wobec niej, jak i wobec Indii Holenderskich sąsiadujących z brytyjskimi Malajami i osłanianych pośrednio silną bazą brytyjską w Singapurze. „Miękkim podbrzuszem" na Dalekim Wschodzie zdawały się w tej sytuacji nadal Francuskie Indochiny, częściowo już okupowane w północnej części przez wojska japońskie. Jeśli do tej pory chodziło o blokowanie Chin od południa, to teraz w wielkiej grze o ropę szczególnie ważna stawała się południowa część Indochin z Sajgonem dysponującym wielkim lotniskiem, z którego przez Zatokę Syjamską można było sięgnąć po Singapur; w linii powietrznej wynosiło to niecałe 1000 kilometrów, w sam raz na dobry rejs dla nowoczesnych japońskich bombowców... Zwracając teraz całą energię polityczną i wojskową na południe Japończycy w styczniu 1941 roku ponownie zażądali od Holendrów koncesji na wydobywanie ropy, prawa połowów na wodach Indii Holenderskich, utrzymywania stacji rybackich, własnej żeglugi przybrzeżnej i, oczywista, większych ilości surowców strategicznych - w sumie pierwszych koncesji na rzecz japońskiej kontroli nad gospodarką wysp. Holendrzy, mając nadzieję na poparcie Brytyjczyków i Amerykanów, znów oparli się mocno tym zaborczym żądaniom. Czas jeszcze nie nadszedł - Japończycy zrobili krok do tyłu, nie byli jeszcze gotowi do ataku. Zmieniając kierunki nacisku natychmiast zaangażowali się w pośrednictwo w zbrojnym sporze między Francuskimi Indochinami i Syjamem o graniDzisiejsza Dżakarta.

64

21. Na rok przed układem waszyngtońskim, strzela pancernik „Nagato"

22. Prezydent Theodore Roosevelt (1858-1919) zwolennik imperialnej ekspansji Stanów Zjednoczonych Ameryki, przyjaciel admirała Alfreda T. Mahana - teoretyka ekspansji morskiej

23. Próby bombardowania powietrznego przeprowadzone w Stanach Zjednoczonych w roku 1921. Pancernik „Alabama" trafiony 300-fuńtową bombą

. '**»*?*.

24. 17 Listopada 1921 roku. Wodowanie kadłuba pancernika ,,Kaga", który później zosta! przebudowany na lotniskowiec

25. Lata dwudzieste. Start samolotu z platformy umieszczonej na wieży pancernika japońskiego

26. Przebudowa „Kagi" w stoczni Yokosuka

27. Pierwszy amerykański lotniskowiec „Langley", przerobiony z węglowca „Jupiter"

28. Wczesne lata trzydzieste. Samoloty torpedowe na pokładzie amerykańskiego lotniskowca „Saratoga"

29. Rok 1932. Żołnierze chińskiej 19. armii bronią Szanghaju

31. Duma brytyjskiego budownictwa okrętowego lat dwudziestych - pancernik ,,Nelson"

32. Strzela brytyjski pancernik „Repulse"

30. Wzbierający japoński nacjonalizm - manifestacja trzydziestu tysięcy rezerwistów w roku 1934 z okazji wystąpienia Japonii z Ligi Narodów

33. Manewry floty Wielkiej Brytanii w okresie międzywojennym. Zwrot wykonuje pancernik „Warspite"

34. Prezydent Franklin D. Roosevelt (z kapeluszem w ręku) na pokładzie krążownika „Indianapolis ". Rok 1934

35. Z racji położenia geograficznego USA główne siły morskie skupione były w dwóch flotach: Atlantyku i Pacyfiku. Pancernik „New Mexico" w śluzie Kanału Panamskiego łączącego oba oceany

36. Ćwiczenia artyleryjskie amerykańskiego r pancernika m A•

37. Lata trzydzieste. Lekki krążownik ,,Jintsu" w porcie tokijskim

38. Zespół w morzu

japońskich

pancerników

39. Pancerniki japońskie w marszu. Na czele „Mutsu"

40. Amerykański pancernik „Arizona" podczas ćwiczebnego rejsu

41. Późne lata trzydzieste. Eskadra japońska wychodzi z bazy Yokosuka na ćwiczenia

42. Z ćwiczeń floty japońskiej w latach trzydziestych

czne prowincje*. Mimo ostrzeżeń, że przyjęcie japońskiego pośrednictwa oznacza „jazdę na tygrysie" - francusko-syjamskie zawieszenie broni podpisano 30 stycznia na pokładzie japońskiego krążownika „Natori" w porcie sajgońskim w obecności przedstawicieli Japonii. Za pośrednictwo Japończycy kazali sobie rychło zapłacić - od Syjamu zażądali ryżu, a od Francji układu gwarantującego: 1. prawo stacjonowania wojsk w południowej części kraju; 2. prawo używania istniejących lotnisk i budowy nowych w okolicy Sajgonu; 3. prawo używania bazy w zatoce Camranh położonej o 400 km na północny wschód od Sajgonu. Dnia 11 marca rząd Petaina po'd połączonym naciskiem Japonii i Niemiec zgodził się na taki układ. Wstępny termin realizacji wyznaczono na kwiecień 1941. Utkwiwszy mocno wzrok w raju naftowym Południa japońscy dyplomaci i wojskowi postanowili zabezpieczyć się od wschodu i zachodu. 13 kwietnia 1941 zawarli pakt o nieagresji ze Związkiem Radzieckim i w lutym zmienili w Waszyngtonie obsadę dyplomatyczną. Nowym ambasadorem mianowany został admirał Kichisaburo Nomura, ożeniony z Amerykanką, znany ze swych pewnych proamerykańskich sympatii, a ponadto obdarzony talentem dyplomatycznym; w każdym razie - jeśli by użyć dzisiejszej nomenklatury-nie był on uważany za „jastrzębia". Przeprowadzi on z amerykańskim sekretarzem stanu Cordellem Hullem serię kilkudziesięciu rozmów, mających w zamiarze Japończyków rozpiąć parasol nad zdobyczami japońskimi w Chinach, pozycją w Indochinach i dążeniami do zdobycia strefy surowcowej na południu. Jak na razie - plan otwarcia sobie drogi do bogactw Południa szybko nabierał rumieńców. Starsi i bardziej doświadczeni politycy japońscy, a zwłaszcza dowódcy marynarki, świadomi byli starej chińskiej prawdy wojennej, która odpowiadała na pytanie „Kto jest największym wodzem?": „Ten jest największym wodzem, kto wygrywa bitwy bez walki". Rzecz była w tym, aby byćdo końca tym największym wodzem... Nie było to wszakże sprawą prostą, bo państwa znajdujące się pod dyplomatycznym ostrzałem Japonii poczęły się porozumiewać i usiłowały stworzyć wspólny plan obrony. Z perspektywy na rzecz patrząc możemy stwierdzić, że słabością rozmów, także brytyjsko-amerykańskich (styczeń-marzec 1941), była niespójna postawa wobec napastnika. Wielkiej Brytanii walczącej na dwóch morskich teatrach - przeciw Niemcom i Włochom - nie spieszyło się do bitki z trzecim przeciwnikiem. Stany Zjednoczone także nie paliły się do walki * Syjam po upadku Francji domagał się przyłączenia kilku prowincji, które kiedyś stanowiły jego integralną część, a teraz były administrowane przez Francuzów.

r *•

5 - Burza nad Pacyfikiem

65

0 stare imperia kolonialne państw europejskich. Czołowi politycy, łącznie z samym Rooseveltem, obawiali się kampanii izolacjonistycznej, która piętnowałaby „posyłanie na śmierć naszych chłopców w obronie państw kolonialnych". Ani Roosevelt nie chciał poważnie myśleć o obronie Singapuru, ani Brytyjczcy o obronie Filipin, stanowiących domenę Stanów, czy na przykład Hawajów. Ustalono z drugiej strony, że pokonanie Niemiec przede wszystkim 1 Włoch jest sprawą numer 1, a wobec Japonii należy stosować defensywę i działania opóźniające, blokadę gospodarczą, a także pomoc dla walczących Chin. Przyjęcie priorytetu dla walki z Niemcami wstępnie niejako ograniczało przyszłe siły do wojny z Japonią. Czerwiec przyniósł przywódcom japońskim dotkliwy zawód w dyplomatycznej ekspansji na południe: 17 czerwca zerwane zostały rozmowy z Holendrami, którzy zdecydowanie odrzucili bezczelne żądania Japończyków. Dnia 22 czerwca rano Niemcy uderzyły na Związek Radziecki i w bitwie granicznej osiągnęły powodzenie. Dla Japończyków, którzy dowiedzieli się 0 tym o godzinie czwartej po południu, był to grom z jasnego nieba niemiecki sojusznik nie raczył nawet uprzedzić ich o swych zamiarach. Przywódcy wojskowi Japonii mieli za złe europejskiemu partnerowi przede wszystkim to, że nie powalił Wielkiej Brytanii, co niesłychanie ułatwiłoby Japonii ściągnięcie kilku kolejnych „krokwi świata" pod swój imperialny dach. Najazd czerwcowy, dokonywany ogromną większością sił lądowych 1 powietrznych Wehrmachtu, przekreślał nadzieje Japonii na korzystniejszy dla niej obrót sytuacji - ofensywę przeciw Anglii. I dlatego, mimo nacisków ambasady niemieckiej w Tokio i nawet samego Hitlera, przywódcy japońscy postanowili zachować rezerwę wobec wydarzeń wojennych w Europie. Główne sprawy polityki i wojny były w Japonii rozpatrywane na tzw. naradach łącznych w rezydencji premiera rządu. Brała w nich udział Wielka Czwórka - premier, minister spraw zagranicznych, minister wojny i minister marynarki wojennej oraz ich najbliżsi współpracownicy. Było to coś w rodzaju „panelu" bez oficjalnego protokołu, ale ze swobodnym wypowiadaniem opinii. Pierwsza taka narada odbyła się w roku 1937, na początku wojny w Chinach, po czym przez pewien czas narady nie odbywały się i dopiero rosnące w roku 1940 napięcie spowodowało ich wznowienie. W dzień po pierwszych strzałach nad Bugiem na naradzie wymieniono opinie o sytuacji. Za atakiem na Związek Radziecki wypowiadał się gwałtownie minister spraw zagranicznych gabinetu księcia Konoye, Yosuke Matsuoka. Dowódcy floty i armii, urażeni brakiem pomocy niemieckiej podczas walk w Mongolii w roku 1939 i niewłaściwym w ich ocenie kierunkiem niemieckiego obecnego uderzenia, wypowiadali się przeciw atakowi. Minister marynarki Koshiro Oikawa (podkreślając trudność prowadzenia operacji morskich przeciw ZSRR i USA równocześnie):- Proszę nie mówić

66

nam o ataku na ZSRR i w tym czasie o ofensywie na południe. Marynarka nie chce prowokować ZSRR... Zastępca szefa sztabu armii Ko Tsukada: - Nie możemy równocześnie iść w dwie strony... Pułkownik Kenryo Sato (ze sztabu armii) do ministra wojny generała Tojo: - Nic nie zyskamy na północy. Na południu przynajmniej ropę i inne zasoby... Minister spraw zagranicznych Y. Matsuoka: - Gdy Niemcy zetrą Związek Radziecki, nie będziemy mogli uczestniczyć w zyskach zwycięstwa, jeśli nie dokonamy czegoś... Jeśli będziemy tylko czekać; aby zorientować się, jak sprawy się potoczą - jak sugeruje naczelne dowództwo - zostaniemy okrążeni przez Brytanię, Stany Zjednoczone i Rosję... Musimy najpierw uderzyć na północ, a potem na południe... Szef sztabu armii Sugiyama: NIE! I to jedno słowo przesądziło o losie Matsuoki. Dnia 30 czerwca, gdy na kolejnej naradzie przekazał żądanie Hitlera, domagającego się od Japonii ataku na ZSRR, otrzymał odprawę od samego premiera, który przyłączył się do zdania wojskowych. 2 lipca, już w obecności cesarza, postanowiono kontynuować zdecydowane parcie na południe. 18 lipca Konoye utworzył swój nowy, trzeci z kolei rząd, ale już bez Matsuoki. Jego miejsce zajął admirał Tejiro Toyoda, o którym jeszcze usłyszymy. Postanowiono rozpocząć rozmowy z Amerykanami w Waszyngtonie, ale równocześnie zatwierdzono powołanie pod broń miliona ludzi, zamówienie w stoczniach 180 000 ton nowych okrętów i zorganizowanie potężnej 11. Floty Powietrznej, skupiającej elitę lotnictwa morskiego. Oznaczało to wzięcie kursu na zbrojne zabezpieczenie południowego kierunku ekspansji przed ewentualnym czynnym oporem przeciwników. Przywódcy japońscy za wszelką cenę dążyli do wymarzonej „Wielkiej Wschodnioazjatyckiej Strefy Wspólnego Dobrobytu". Dnia 12 lipca japoński ambasador w Vi cny, stolicy kadłubowego państwa francuskiego, otrzymał polecenie wymuszenia na Petainie do 20 lipca zgody na wkroczenie wojsk japońskich do południowych Indochin. 21 lipca rząd Vichy kolejny raz ustąpił przed naciskiem. Prezydent amerykański Roosevelt próbował interweniować w ostatniej chwili, proponując Japończykom m. in. wolną rękę w zakupach we Francuskich Indochinach przy utrzymaniu statusu ich neutralności, ale Japończycy zbyli to milczeniem. 23 lipca porozumienie japońsko-francuskie zostało podpisane. Ambasador japoński w Vichy depeszował triumfalnie do Tokio: Powodem, dla którego Francuzi tak skwapliwie przyjęli japońskie żądania, jest to, że przekonali się, jak zdecydowana była nasza postawa i jak

67

gwałtowna nasza wola. Krótko mówiąc - nie mieli innego wyboru jak poddanie *.

w Waszyngtonie, admirała Nomury, szyfrówkę, kontrastującą bardzo z intencjami swego ministerialnego awansu:

Amerykanie przejęli i rozszyfrowali ową depeszę i sekretarz stanu Cordell Hull, który był człowiekim o twardych zasadach i wyraźnym światopoglądzie, dostał niemal szału przeczytawszy ten tekst. Udał się natychmiast do Roosevelta, który wyraźnie skłaniał się do opinii, że Japonia, na równi z Niemcami i Włochami, jest państwem bandyckim. W nocy 26 lipca Ameryka ogłosiła wiadomość o zamrożeniu wszystkich japońskich aktywów finansowych. Oznaczało to koniec handlu z Ameryką i koniec przywozu ropy naftowej, a udział amerykańskiej ropy wynosił w japońskim imporcie 64%. Podobne restrykcje zastosowała Wielka Brytania, a także Holendrzy - co prawda z duszą na ramieniu, jako że nie mieli żadnej pewności, czy otrzymają realną pomoc w razie ewentualnego najazdu. Choć japońscy przywódcy mogli się spodziewać takiego obrotu rzeczy, zrobiło to na nich wielkie wrażenie. 1 sierpnia szef sztabu marynarki wojennej admirał Nagano udał się do cesarza. Nagano nie był człowiekiem krewkim i raczej cechował go umiar. Z początku w swojej wypowiedzi rozważał możliwości uniknięcia wojny, nawet za cenę wystąpienia z Paktu Trójstronnego, później jednak, gdy zaczął rozpatrywać sprawę ropy, której w razie wojny starczyłoby najwyżej na półtora roku, doszedł do zalecenia przejęcia inicjatywy wojskowej. - Wygramy - powiedział do cesarza. Cesarz, obdarzony umysłem naukowca, pragnął wyklarować sytuację: - Czy osiągnięcie wielkie zwycięstwo? Takie jak Cuszima? Nagano odpowiedział: - Przykro mi, ale nie będzie to możliwe. - A więc - powiedział cesarz - będzie to wojna rozpaczliwa... Dnia 28 lipca Japończycy zajęli dwa duże porty, Sajgon i bazę Cam Ranh, oraz osiem lotnisk w południowych Indochinach, dokonując ostatecznego wzięcia w kleszcze Filipin i zyskując bazy, które panowały operacyjnie nad Malajami. Zostały zajęte pozycje wyjściowe do wojny.

Japonia musi przedsięwziąć środki dla zapewnienia sobie surowców mórz południowych. Nasze Imperium musi natychmiast powziąć kroki dla złamania łańcucha okrążenia przez Anglię i Stany Zjednoczone, które działają jak przebiegły smok pozornie uśpiony. To z tej przyczyny postanowiliśmy okupować terytorium Indochin [...] Wszystkie posunięcia, które wykona nasze Cesarstwo, wsparte będą determinacją w osiągnięciu celów Paktu Trójstronnego.

Rozmowy, narady i werble Dnia 4 sierpnia 1941 nowy minister spraw zagranicznych admirał Toyoda, mianowany na to stanowisko głównie dlatego, że pochodził ze „starej szkoły marynarki" i miał powiązania ż potentatami finansów (co zdawało się dobrą rekomendacją dyplomatyczną wobec Ameryki), wysłał do swego ambasadora * J . T o l a n d : The Rising Sun. The Decline and Fali of the Japanese Empire 1936-1945. New York 1970.

68

I ta depesza po rozszyfrowaniu trafiła na biurko Cordella Hulla, odsłaniając obraz rzeczywistych intencji przywódców japońskich. W dwa dni później, podczas koie jnych rozmów Nomura zgodnie z tą dyrektywą zażądał od Hulla: 1. wznowienia handlu między USA i Japonią; 2. zawieszenia akcji mających na celu wzmacnianie przez Stany pozycji na południowo-zachodnim Pacyfiku (głównie Filipin); 3. przerwania pomocy dla Chin oraz dla posiadłości brytyjskich i holenderskich; 4. nacisku na Chiny mającego doprowadzić do rozmów pokojowych z Japonią. Nomura oferował za to przysłowiowy „koniak za konia": wycofanie się z Indochin po załatwieniu jednak „chińskiego incydentu", co praktycznie usankcjonowałoby tylko japońskie zdobycze w Chinach. Dnia 9 sierpnia prezydent Roosevelt przybył na pokładzie krążownika „Augusta" do Zatoki Placentia na Nowej Fundlandii, gdzie oczekiwał go Churchill na pokładzie pancernika „Prince of Wales", który niedawno walczył z „Bismarckiem". Następnego dnia, w niedzielę, po nabożeństwie, które odbyło się w cieniu wielkich dział, Roosevelt, oprowadzany przez Churchilla, przemierzył w swoim inwalidzkim wózku brytyjski pancernik. W rozmowach tego i następnego dnia Churchill ostro napierał na bardziej zdecydowaną politykę Stanów wobec Japonii. Nie sądził, aby pozostawało wiele nadziei, jeśli Stany Zjednoczone nie złożą wyraźnie sformułowanej deklaracji zapobiegającej dalszej japońskiej ekspansji na południe, ta bowiem czyniłaby beznadziejnymi próby zapobieżenia wojnie między Wielką Brytanią i Japonią. Churchill kazał nawet przygotować ostrą depeszę ostrzegającą Japończyków przed próbami dalszych podbojów. Miała być ona wysłana równocześnie z Londynu i Waszyngtonu. Tak, ale Anglia prowadziła wojnę już od dwóch lat, a Stany pławiły się w pomyślnościach pokoju i Roosevelt dyplomatycznie mówił o kolejnym miesiącu czy trzech, które chciał zyskać dla Wielkiej Brytanii wzmacniającej swoją bazę w Singapurze... Churchill był pewien, że przekonał Roosevelta o konieczności twardej linii

69

postępowania wobec Japończyków, których oferty ubrane są w gładkie słowa; posługując się nimi Japonia weźmie wszystko, co można w danym momencie, aby nic nie dać w przyszłości. Po powrocie do Waszyngtonu Roosevelt otrząsnął się nieco z wrażeń nowofundlandzkich i na 17 sierpnia zaprosił Nomurę. Wręczył mu notę z ostrzeżeniem, bardzo wszakże złagodzoną w stosunku do wersji zaproponowanej przez Churchilla. Pominięte zostały słowa mówiące o przeciwdziałaniach wiodących nawet do wojny, które rząd Stanów poweźmie w razie kontynuowania japońskiej agresji terytorialnej. Dyskutował także z Nomurą możliwość tajnego spotkania z księciem Konoye na Alasce. Następnego dnia ambasador Stanów w Tokio Joseph Grew złożył wizytę ministrowi spraw zagranicznych admirałowi Toyodzie i w trakcie rozmowy powiedział: - Admirale, stał Pan często na pomoście pancernika i widział Pan ciężkie sztormy, które trwały przez kilka dni, ale od czasu, gdy przejął Pan pomost w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, podlegał Pan długiej, ciągłej burzy, bez wypoczynku. Pan i ja będziemy musieli wylać trochę oliwy na te wściekłe fale... Pod koniec sierpnia politycy amerykańscy w otoczeniu Roosevelta, a zwłaszcza sekretarz stanu Hull, doszli do wniosku, że mimo słów zawartych w japońskich kolejnych propozycjach spotkań i rokowań zamiary Japończyków nie są szczere, zwłaszcza w świetle otrzymywanych informacji o ich przygotowaniach wojskowych. Roosevelt dał się przekonać Hullowi, że spotkanie z Konoye nie ma sensu, póki nie zostanie osiągnięte porozumienie w podstawowych sprawach, przede wszystkim o wycofaniu się Japończyków z Indochin i Chin. Przecież opanowanie przez Japończyków załamanych 450-miłionowych Chin mogło w przyszłości stworzyć nieprzewidziane zagrożenie wojskowe i polityczne. W kręgach rządowych japońskich natomiast krzepło przekonanie, że ustępstwa w sprawie Chin są niemożliwe, ponieważ zagroziłyby podstawom państwa i jego koncepcji „Wielkiej Wschodnioazjatyckiej Strefy Wspólnego Dobrobytu". Generał Tojo, minister wojny: „Pozycja armii jest taka, że nie może być kompromisu co do stacjonowania wojsk w Chinach. Naruszyłby on bowiem wojskowe morale [...] Wycofanie wojsk jest jądrem problemu. Jeśli bowiem ustąpimy wobec żądań amerykańskich, to wszystko, co zdobyliśmy w Chinach, przepadnie. Mandżukuo zostanie zagrożone i nasza kontrola nad Koreą..." Minister marynarki Shigetaro Shimada: „Na podstawie tego, czego nauczyłem się jako dowódca Eskadry Chińskiej, stwierdzam, że nasi biznesmeni będą mieli wielkie trudności, jeśli nasze siły zostaną wycofane. Ich osobiste bezpieczeństwo zostanie zagrożone. Nadto - cokolwiek się stanie na konty-

70

nencie - będę się sprzeciwiał wycofaniu naszych wojsk z wyspy Hainan..." Minister finansów Kaya Okinori: „Moje doświadczenia prezydenta Północno-Chińskiej Kompanii Rozwoju wykazują, że obecność wojsk jest życiowo ważna dla naszych przedsiębiorstw w Chinach".' Pozycja księcia Konoye słabnie. Na naradzie łącznej w dniu 4 września 1941 szef sztabu marynarki admirał Nagano, przejęty kurczącym się zapasem ropy naftowej (1 IV 1941 - 20 milionów baryłek, czyli ok. 3 miliony ton, a na początku września niewiele ponad 15 milionów baryłek, czyli ok. 2,25 miliona ton), stwierdza: „Z każdym dniem będziemy słabnąć, aż nie będziemy mogli ustać na nogach. I choć czuję, że mamy szansę wygrać wojnę właśnie teraz, to obawiam się, że ta szansa zniknie z upływem czasu". Nagano wyrzekł przy tym ważkie słowa 0 potencjale przemysłowym przeciwnika: „Nie ma sposobu zaszachowania króla przeciwnika"; potrzebne jest rozstrzygające wstępne zwycięstwo... Szef sztabu armii generał Sugiyama uściślił terminarz: „Musimy osiągnąć nasze dyplomatyczne cele do 10 października. Jeśli to zawiedzie, musimy ruszyć do szturmu. Nie można rzeczy przeciągać..." Na tej historycznej konferencji zarówno Konoye, jak i Toyoda nie zabrali głosu. Być może uważali, że dalsze rokowania coś dadzą - a może obawiali się losu wielu swoich poprzedników, którzy zginęli z ręki ultranacjonalistycznych zabójców, oskarżeni o zdradę interesów narodowych. Po naradzie łącznej minister wojny Tojo oraz szefowie sztabu armii 1 marynarki zjawili się u cesarza, który był zaniepokojony rosnącym widmem wojny na wszystkich frontach. Zapewniali go wszakże, że operacje przeciw brytyjskim i holenderskim posiadłościom na południu oraz przeciw podporządkowanym USA Filipinom są dobrze przygotowane i będą sprawnie przeprowadzone. W pewnym momencie Hirohito zapytał szefa sztabu armii Sugiyamę: „czy będzie się to odbywać tak, jak zaplanowano? Gdy był Pan ministrem wojny, powiedział Pan, że Czang-Kaj-Szek zostanie szybko pokonany, ale mimo to nie mógł Pan tego dokonać. - Ale wnętrze Chin jest tak wielkie! - odparł Sugiyama. Na to cesarz: - Wiem o tym, ale morza południowe są jeszcze większe! Mimo początkowych obiekcji cesarza konferencja z jego udziałem w dniu 6 września miała przebieg fatalny. Wstępny punkt podjętej uchwały brzmiał: „Zdecydowani nie dać się zastraszyć możliwością wojny z Ameryką, Anglią i Holandią, mając na celu zabezpieczenie naszej narodowej egzystencji, będziemy kontynuować nasze przygotowania wojenne, tak aby zostały one zakończone do końca października"**. Punkt drugi mówił o konieczności " Wypowiedzi na podstawie S. I e n a g a : Japans Last War. World War II and theJapanese, 1939-1945. Oxford 1979. *' N. I k e : Japans Dedsion for War: Liaison and Imperiał Conference Records, March-Decetnber 1941. Stanford 1967.

71

dalszych rozmów, ale punkt trzeci stawiał kropkę nad ,,i", w myśl tego, co mówił szef sztabu armii Sugiyama -jeśli w pierwszej połowie października nie zostanie osiągnięte po myśli Japonii porozumienie, oznacza to wojnę. Załączony tajny protokół żądań wobec partnerów rozmów dyplomatycznych i ewentualnych koncesji na ich rzecz nie rokował wielkich nadziei, zwłaszcza że przyjęto 10 października jako linię graniczną i czasu było wszystkiego pięć tygodni..Tak czy inaczej - dla cywilnych polityków miała to być jakaś szansa, a dla floty możliwość „dotrenowania" grup powietrznych lotnictwa pokładowego lotniskowców. Rokowania nie posuwały się naprzód, choć wymieniono wiele not i odbyło się wiele spotkań japońsko-amerykańskich. 18 września dokonany został zamach na księcia Konoye, ale zamachowcy nie mogli sforsować zaryglowanych drzwi samochodu. Następny zamach planowany był na linii kolejowej Tokio - Yokosuka, którą Konoye miał jechać na ewentualne spotkanie z Rooseveltem... Podczas spotkania z generałem Tojo w dniu 14 października książę Konoye, człowiek skądinąd o nie najmocniejszej woli, zdobył się na akt odwagi osobistej i zażądał zgody na wycofanie wojsk z Chin. Tojo twardo odmówił i stwierdził, że w razie wojny Japonia pokona Stany. Konoye zaś był zdania, że „Byłoby oczywiście nierozważne dla Japonii rzucić się w wojnę o nieprzewidzianym wyniku, w czasie gdy chiński incydent* nie został rozwiązany". Po dwóch dniach Konoye złożył rezygnację. W swoich pamiętnikach wyraża pretensję wobec postawy kierownictwa marynarki wojennej w tych dniach: „Admirałowie nie chcieli publicznie powiedzieć, że nie chcą wojny. Admirałowie chcieli potwierdzić, że pozostawiają decyzję premierowi". Pretensja księcia Konoye do admirałów wynikała z tego, że znał ich opinie na temat możliwości wygrania wojny, które diametralnie różniły się od zdania generała Tojo i dowódców armii. Na dziesięć dni przed jego rezygnacją ze stanowiska premiera szef oddziału I (operacyjnego) sztabu generalnego marynarki admirał Shigeru Fukudome przyznał, że „nie ma wiary w to, aby Japonia mogła wygrać wojnę". A sam admirał Yamamoto, długoletni wiceminister marynarki, a potem dowódca Połączonej Floty, na pytanie premiera o przyszłą wojnę odpowiedział: „Będę walczył jak szalony przez pierwszych 6-12 miesięcy wojny przeciw Stanom i Anglii. Osiągnę nieprzerwane pasmo sukcesów. Muszę jednak powiedzieć panu, że jeśli wojna przedłuży się do 2-3 lat, to nie mam pewności co do naszego ostatecznego zwycięstwa". Tak więc mimo niewiary w sens nowej wojny admirałowie umyli ręce. Japoński historyk Ienaga Saburo podkreśla przyczyny ich postawy: „Cóż za niewiarygodny paradoks: admirałowie zgodzili się na wojnę, w której Tak Japończycy nazywali z paradoksalną dozą eufemizmu wieloletnią wojnę z Chinami.

72

sukces nie wierzyli. Obawa przed rewoltą armii, w razie ustępstw Japonii, miała pewien ciężar gatunkowy w kierownictwie marynarki". Zaś admirał Mineichi Koga, późniejszy następca admirała Yamamoty, powie w grudniu 1941 roku, gdy kości zostały rzucone: „Odpowiedzialni oficerowie [floty] winni byli zignorować możliwość zamachu stanu i mężnie zapobiec wojnie". Dnia 18 października generał Tojo utworzył nowy rząd, co do którego intencji nikt nie mógł mieć złudzeń. Ze stanowiska ministra spraw zagranicznych ustąpił admirał Toyoda i jego miejsce zajął Shigenori Togo, pochodzący ze starej samurajskiej rodziny. Tojo zatrzymał dla siebie teki ministra wojny i ministra spraw wewnętrznych. W rachubach generała Tojo i jego najbliższych współpracowników nie leżał, oczywista, podbój Ameryki - nie było o tym mowy, jeśli się zważyło rozmiary.tego kraju i jego oddalenie od Japonii. Chodziło o to, aby przy wyłączeniu z akcji amerykańskiej Floty Pacyfiku objąć władzę nad strefą, która zapewniłaby Japonii samowystarczalność gospodarczą i której należało bronić dopóty, dopóki Ameryka nie zmęczy się wojną. Tojo miał nadzieję, że mimo wszystko Niemcy zwyciężą w Europie, pokonają Rosjan, Anglia padnie, rząd chiński się załamie i Japonia zostanie sam na sam z Ameryką. A wtedy rachunek strategiczny będzie wyglądał tak: japońskie lotnictwo bazujące na lądzie, krótsze linie zaopatrzenia i zakładana większa wola walki po stronie japońskiej przeciw ogólnie biorąc większej sile produkcyjnej Ameryki... Taki rachunek według niego przemawiał ZA JAPONIĄ! Zwłaszcza że był wsparty przekonaniem o niezwyciężoności kraju, który gromił w wielkich wojnach swych przeciwników, a nadto irracjonalną wiarą w słuszność jego sprawy, wielkie posłannictwo Japonii, boskość cesarza. Wiara ta przepełniała serca armii, zwłaszcza jej korpusu oficerskiego, którego wykształcenie było dość ograniczone, a znajomość świata zewnętrznego niewielka. Jak pisze historyk konfliktu S.E. Morison: „Japonia była jedynym z ważniejszych narodów na świecie w XX wieku, który łączył nowoczesną potęgę przemysłową i pierwszorzędną pozycję wojskową z religijnymi i społecznymi ideami odziedziczonymi po prymitywnym okresie ludzkości. Wynosiły one zawód wojskowy i wojnę oraz podbój jako dobro najwyższe". Dnia 10 listopada 1941 admirał Yamamoto, sprawujący od miesięcy funkcję dowódcy tzw. Połączonej Floty, grupującej trzon sił morskich Japonii, zawarł z księciem Terauchi*, dowódcą Armii Południowej, tzw. centralne porozumienie, określające plan podboju. Sformułowany był on krótko: ' Książę Hisaichi Terauchi (1879-1946) uczestniczył w wojnie rosyjsko-japońskiej, po ukończeniu akademii wojskowej w 1909 studiował dalej wNiemczech, generał-major 1924, generał broni 1935, minister wojny 1935-1936, dowódca wojsk w północnych Chinach 1938 i równocześnie członek Najwyższej Rady Wojennej. W 1941 dowódca Armii Południowej.

73

II. Sytuacja na Pacyfiku w roku 1941

1. Równoległe lądowania sił amfibijnych na Luzonie, Guamie, Półwyspie Malajskim, w Hongkongu i w Miri - w Brytyjskim Północnym Borneo. Wszystkie te działania, z wyjątkiem ostatniego, miały być poprzedzone atakami powietrznymi. 2. Atak powietrzny z lotniskowców na Flotę Pacyfiku Stanów Zjednoczonych w Pearl Harbor. 3. Szybkie wykorzystanie początkowych sukcesów przez uchwycenie Manili, Mindanao, wyspy Wake, wysp Archipelagu Bismarcka, Bangkoku i Singapuru. 4. Zajęcie Holenderskich Wschodnich Indii i kontynuacja wojny w Chinach. Nim admirał Yamamoto podpisał owo porozumienie z księciem Terauchi, w sztabach japońskich rozważano cztery warianty uderzenia na południe. Wariant pierwszy, zakładający uderzenie nasamprzód na bogate w ropę Indie Holenderskie, został odrzucony, choć wydawał się pociągający (zrealizowany znienacka mógł zapobiec zniszczeniu szybów). Wystawiał on jednak na sztych połączenia morskie, które mogły być zagrożone z leżących „po drodze" Filipin i Malajów. Przyjęto wariant czwarty, przewidujący równoczesne zaatakowanie Malajów i Filipin, a.następnie kleszczowy atak z obu podbitych krajów na Indie Holenderskie. Wariant ów zakładał, podobnie zresztą jak i trzy pozostałe, zneutralizowanie sił amerykańskiej Floty Pacyfiku przez uderzenie na jej bazę na Hawajach w pierwszych godzinach wojny. Obliczenie czasu potrzebnego dla zakończenia kampanii na trzech teatrach wojny wyglądało, jak następuje: Filipiny - 50 dni Malaje - 100 dni Indie Holenderskie - 150 dni. Plan uderzenia na południe miał wszakże jedno poważne „ale": po kilkakrotnych starciach z wojskami japońskimi na granicy z Mongolską Republiką Ludową Związek Radziecki trzymał na Dalekim Wschodzie silne garnizony graniczne. Jak pisze autor pięciotomowej oficjalnej brytyjskiej historii działań na Dalekim Wschodzie, generał-major S. WÓcdburn-Kirby: Tak długo, jak rosyjskie dywizje pozostawały na granicy, wielkie siły wojsk lądowych i lotnictwa musiały być trzymane w Mandżurii. Te - wraz z siłami potrzebnymi do załatwienia „chińskiego incydentu" - ograniczały dyspozycyjność dywizji i lotnictwa dla Południowej Operacji. W ten sposób tylko 11 spośród 51 dywizji i około 700 spośród 1500 samolotów pierwszej linii wspartych około 480 samolotami morskimi bazującymi na lądzie mogło być przeznaczonych do podboju obszernych połaci Regionu Południowego. Skoro zaś Naczelne Dowództwo uważało za konieczny do osiągnięcia powodzenia margines lokalnej przewagi przynajmniej dwa do

76

jednego w wojskach lądowych i lotnictwie, to plany operacyjne musiały pozwalać na użycie tych samych jednostek w kolejnych działaniach *. W planowaniu uderzenia na południe znaczną rolę odgrywały czynniki pogody. Uważano w japońskiej Kwaterze Cesarskiej, że działania należy rozpocząć najpóźniej na początku grudnia, przed początkiem północno-wschodniego monsunu na Morzu Południowochińskim i silnych sztormów na północnym Pacyfiku, który przemierzyć miało zgrupowanie mające uderzyć na bazę Floty Pacyfiku w Pearl Harbor na Hawajach. Dnia 3 listopada ambasador amerykański w Tokio Joseph Grew ostrzegał depeszą Hulla o kulminującej się sytuacji. Japonia może przejść do działań oznaczających wojnę - pisał - „z dramatyczną i niebezpieczną nagłością". Nowy minister spraw zagranicznych Japonii przekazał tuż po tym polecenie Nomurze, aby za wszelką cenę osiągnął porozumienie do 25 listopada, która to data stała się nowym, ostatecznym terminem rozmów. Na pomoc admirałowi Nomurze pospieszył do Waszyngtonu jeszcze jeden dyplomata japoński ożeniony z Amerykanką - Saburo Kurusu, dobrze wprowadzony w kręgi towarzyskie Waszyngtonu. Ani on wszakże, ani Nomura nie wiedzieli, że właśnie w tym czasie zakończono opracowanie dokładnego planu niespodziewanego uderzenia na Flotę Pacyfiku w jej hawajskiej bazie. Szef oddziału operacyjnego marynarki amerykańskiej admirał Harold Stark, który znał zarówno Nomurę, jak i Kurusu oraz był wprowadzony w tajniki rozmów dyplomatycznych, widział sytuację w ciemnych barwach; w dniu 24 listopada uprzedził amerykańskich dowódców morskich sił na Pacyfiku o małych szansach dyplomatycznego załatwienia konfliktu z Japonią: „... możliwy jest niespodziewany agresywny ruch w każdym kierunku, łącznie z atakiem na Filipiny i Guam..." W dzień później Amerykanie rozważali możliwość zaproponowania Japończykom trzymiesięcznego układu o tzw. modus vivendi* *, który wszakże sprowadzał się do tego, że sprzedano by Chiny Japonii. Churchill wyszydził ten projekt, a potępili przedstawiciele innych zainteresowanych państw, którym go przedłożono do konsultacji. W ten sposób uniknięto „Monachium" na Pacyfiku. Rokowania będą się toczyć przez cały listopad i początek grudnia, a w tym czasie japońskie zespoły floty będą szły ku wyznaczonym celom. Ostatnie spotkanie Nomury i Kurusu z Hullem odbędzie się w pierwszym dniu wojny. Będzie krótkie i zakończy się bez podania rąk, bo HuJl będzie już wiedział, co się stało rano w bazie amerykańskiej Floty Pacyfiku na Hawajach. S.W. Kirby: The War against Japan. Vol. I: The Fali ot Singapore. London 1957. Dosłownie: sposób życia (łac), warunki umożliwiające pokojowe stosunki

77

Otto von Bismarck przed rozpoczęciem w roku 1864 działań zbrojnych mających wyrwać Danii Szlezwik-Holsztyn stworzył taką kombinację sojuszy w Europie, która zabezpieczała Prusy przed napaścią. Stworzywszy owe dyplomatyczne zabezpieczenie powiedział do swoich generałów: - Panowie, oddaję sprawę w wasze ręce... Generał Tojo, będąc równocześnie premierem japońskim i ministrem wojny, nie musiał wypowiadać takich słów w roku 1941, ponieważ wszystko w Japonii było w tych samych rękach - i polityka, i dyplomacja, i siły zbrojne, co prawda - w przeciwieństwie do kampanii chińskiej - w której główny ciężar walk spoczywał na armii lądowej, działania ku wyspom i półwyspom Południa wymagały największego wysiłku od floty. Miała ona wykonać skomplikowane działania amfibijne, przewieźć znaczne siły armii i wykonać precyzyjnie desanty. A nadto - co było przedsięwzięciem bez precedensu siłami swego lotnictwa pokładowego zniszczyć amerykańską Flotę Pacyfiku w jej własnej bazie. W roku 1941 flota Cesarstwa Japońskiego stanowiła potężną siłę, dysponującą wszystkimi klasami okrętów. Z wyjątkiem niewielkich sił morskich, operujących u wybrzeży chińskich, reszta jednostek bojowych zgrupowana była w tak zwanej Połączonej Flocie, w której skład wchodziły następujące floty: Pierwsza - grupowała m. in. dziesięć pancerników i cztery ciężkie krążowniki oraz dwie flotylle niszczycieli - bazowała w Zatoce Hiroszimskiej; Druga - obejmowała trzy eskadry krążowników i dwie flotylle niszczycieli - stacjonowała na wyspie Hainan; Trzecia - przeznaczona do działań desantowych składała się prócz okrętów bojowych z ok. 50 transportowców - bazowała na Formozie; Czwarta - bazowała na atolu Truk i jej zadaniem było pilnowanie dość świeżego spadku po państwie Wilhelma II; składała się z eskadry krążowników lekkich, eskadry niszczycieli, 16 okrętów podwodnych i ok. 40 transportowców; Piąta - niezbyt liczebna, miała znaczenie pomocnicze; Szósta - grupowała około czterdziestu okrętów podwodnych - bazowała w Kwajalein na Wyspach Marshalla; Flota Lotniskowców - z bazą w Kurę, reprezentowała największą siłę bojową w nowoczesnej wojnie morskiej - dziesięć lotniskowców z pięcioma setkami samolotów!'

Ogólny tonaż japońskiej floty wojennej wynosił pod koniec 1941 roku 1 041 000 ton. W ciągu dziewięciu lat, od roku „incydentu mandżurskiego" (1931) do roku 1940, stocznie dostarczyły flocie okrętów o tonażu 476 tysięcy ton, a w szczytowym roku 1941 rekordowy tonaż - 225 tysięcy ton, łącznie z superpancernikiem „Yamato", pięcioma lotniskowcami i jedenastoma okrętami podwodnymi. " Dokładny skład Połączonej Floty w lipcu 1941 roku publikujemy w aneksach na końcu książki, s. 519.

78

Od sierpnia 1939 roku na czele Połączonej Floty stał admirał Isoroku Yamamoto, oficer, który we flocie przeszedł długą drogę morskiej kariery i miał duże doświadczenie organizacyjne, wychowawcze i sztabowe. Jak pisze japoński autor, był urodzony na „dowódcę dowódców". Co nie oznaczało w jego przekonaniu, że Yamamoto był urodzonym dowódcą, czyli człowiekiem bezpośredniego liniowego dowodzenia, które -jak wykazują doświadczenia wojen - wymaga szczególnych cech charakteru. Yamamoto był w zasadzie przeciwny wejściu w konflikt wojenny ze Stanami, które znał z dwukrotnych dłuższych pobytów. Zdawał sobie dobrze sprawę, że walka na dwa lub trzy wielkie fronty przekracza na dłuższą metę możliwości wojskowe Japonii, które choć znaczne, z natury rzeczy były jednak ograniczone. Gdy wszakże sytuacja wewnętrzna poczęła ewoluować w stronę programu skrajnego, fanatycznego, wojennego i w zażartych sporach racje armii lądowej i fanatyków zyskiwały na sile, gdy Roosevelt i Hull kolejnymi restrykcjami zdramatyzowali sytuację surowcową Japonii i samej floty - Yamamoto podporządkował się wygrywającej racji. Bo tak się przyjęło w Japonii od bardzo dawna, że po dyskusjach i konfliktach - racja, która wygrywa, zyskuje poparcie wszystkich, niezależnie od ich poprzedniego zdania. I Yamamoto zaangażował się z całą energią i gorliwością w zbudowa* nie planu wojny zakładającego równoczesny atak na posiadłości i bazy USA, Wielkiej Brytanii i Holandii na Pacyfiku i morzach przyległych.

Narodziny planu Pierwotny plan wojny ze Stanami Zjednoczonymi, ułożony w latach trzydziestych w sztabie marynarki, zakładał, że flota japońska będzie „czekać" na nadejście floty amerykańskiej, tak jak czekała na flotę rosyjską w 1905 roku. Liczono po trochu i na to, że siły atakującej amerykańskiej floty zostaną po drodze nadszarpnięte na ogromnych trasach Pacyfiku przez działania japońskich sił lekkich i lotnictwa z wysp znajdujących się pod mandatem japońskim. I przyjdzie owa wymarzona bitwa generalna, w której moc artylerii japońskich pancerników wspomaganych przez lotniskowce rozgromi główne siły wroga. Z „przecieków" ze strony amerykańskiej udało się zdobyć wywiadowi japońskiemu pewne dane o amerykańskim planie wojny z Japonią, opatrzonym kryptonimem „Rainbow Five" („Tęcza 5"), który zakładał opanowanie przez Amerykanów Wysp Marshalla i utworzenie wysuniętych baz, z których mogliby się dobrać z kolei do Karolin i Marianów. W oczach japońskich strategów morskich odciągałoby to bardzo w czasie bitwę generalną i decydującą na wodach macierzystych Japonii. W tym czasie mogłaby się na przykład

79

załamać jej struktura gospodarcza. Wobec tego poczęto faworyzować plan, który zakładał rozegranie owej wymarzonej - na wzór Cuszimy - bitwy generalnej z flotą przeciwnika... w jego własnej bazie od razu na początku konfliktu. Likwidacj a Floty Pacyfiku i - co za tym idzie - brak poważniejszego przeciwnika na morzu miały ułatwić dokonanie podbojów na południu. I ta myśl generalna wyłożona została w tajnym rozkazie operacyjnym dla starszych oficerów Połączonej Floty, opracowanym przez Yamamotę. Na wschodzie amerykańska flota zostanie zniszczona - pisał Yamamoto do swych podwładnych 5 listopada 1941. - Amerykańskie linie operacyjne i zaopatrzeniowe na Daleki Wschód zostaną rozerwane. Nieprzyjacielskie siły zostaną przechwycone i zniszczone. Zwycięstwa zostaną wykorzystane dla załamania u nieprzyjaciela woli walki. W tych słowach zawierały się i plan, i nadzieje nowej japońskiej wojny. Plan uderzenia na Pearl Harbor kiełkować począł na półtora roku przed grudniem 1941. Oto wiosną, na przełomie kwietnia i maja, 1940 roku dowódca Połączonej Floty admirał Isoroku Yamamoto przechadzał się po pokładzie flagowego pancernika ,, Nagato" w towarzystwie swego szefa sztabu admirała Shigeru Fukudome. I tego właśnie dnia, komentując przebieg wielkich manewrów, Fukudome powiedział do dowódcy floty: „Wygląda na to, że flota nawodna w żaden sposób nie potrafi uniknąć uderzeń torped powietrznych. Czy więc nie dojrzał już czas do rozstrzygającej akcji floty przy użyciu powietrznych ataków torpedowych jako głównej siły uderzeniowej?" Yamamoto nie odpowiedział zrazu na pytanie swego szefa sztabu. Dopiero po chwili, gdy dochodzili do krańca pokładu, rzekł po namyśle: „Cios bardziej jeszcze druzgocący mógłby zostać zadany nie spodziewającemu się tego przeciwnikowi zmasowanym atakiem torpedowym..." Niewątpliwie część tego pomysłu wynikała z doświadczenia historycznego. W roku 1904 japońska eskadra bez wypowiedzenia wojny zaatakowała niespodzianie zespół floty rosyjskiej kotwiczący w Port Artur i zadała mu druzgocące straty.* Część pomysłu wynikała z najnowszych doświadczeń floty japońskiej. Wieść o ataku torpedowym samolotów brytyjskich na zgrupowanie floty włoskiej w Tarencie w nocy z 11 na 12 listopada 1940 roku zelektryzowała admirała Yamamoto. 21 dość powolnych i właściwie już przestarzałych samolotów, które wystartowały z lotniskowca „Illustrious", posłało na dno w ciągu dwudziestu nocnych minut trzy włoskie pancerniki. Flota Mussoliniego otrzymała niszczący cios, Brytyjczycy stracili wszystkiego dwa samoloty.

Tak przynajmniej przedstawił rzecz w swoim raporcie japoński attachat morski w Londynie, którego najtęższą głową był komandor podporucznik Minoru Genda. Attache morscy w Londynie i Rzymie dali odpowiedź na pytanie, które dla kiełkującego planu admirała Yamamoto miało znaczenie kapitalne: oto głębokość wód portowych w Tarencie, gdzie wykonano atak torpedowy, wynosiła 42 stopy - niecałe 13 metrów! Dotychczas uważano taką głębokość za zbyt małą dla wykonania ataku torpedowego z powietrza; próby dawały fatalne rezultaty - torpedy wbijały się w dno albo zmieniały fantazyjnie swój tor biegu. Kolejne raporty mówiły o dodatkowym wyposażeniu brytyjskich torped w specjalne drewniane stabilizatory... Wieść o brytyjskim zwycięstwie wywołała zainteresowanie także w Ameryce. Amerykańska Flota Pacyfiku grupująca gros pancerników oraz trzy nowoczesne lotniskowce stacjonowała w bazie Pearl Harbor* na Hawajach od połowy 1940 roku i traktowana była przez dowództwo floty oraz prezydenta Roosevełta jako element odstraszenia czy - jak kto woli - nacisku na Japonię. Świeże doświadczenia na froncie śródziemnomorskim wskazywały, że może się ona znaleźć w sytuacji floty włoskiej w Tarencie! Sekretarz do spraw marynarki wojennej Knox przesłał tedy sekretarzowi do spraw wojskowych Stimsonowi memorandum, w którym stwierdzał: ...Powodzenie brytyjskiego powietrznego ataku torpedowego przeciw zakotwiczonym okrętom sugeruje przedsięwzięcie zapobiegawczych posunięć dla ochrony Pearl Harbor przeciw niespodziewanemu uderzeniu w razie wybuchu wojny między Stanami Zjednoczonymi i Japonią. Największe niebezpieczeństwo grozi od torped powietrznych... Admirał Kimmel, dowodzący od niedawna Flotą Pacyfiku**, w tymże grudniu 1940 roku dość beztrosko i formalnie potraktował perspektywę zagrożenia, stwierdzając, że sieci przeciwtorpedowe na terenie bazy Pearl Harbor „zwężając tor wodny, ograniczyłyby ruch w porcie".

8 lutego 1904 roku w nocnym ataku japońskie torpedowce ciężko uszkodziły dwa pancerniki - ,,Cesarewicz • (13 380 ton) i „Retvizan" (13 100 ton) oraz krążownik „Pallada" (6800 ton).

" Baza posiadała bardzo dobre warunki naturalne i 26 km2 powierzchni wodnej. Była zresztą dość świeżej daty; pierwsze prace przy budowie stacji bunkrowej i bazy remontowej podjęto po roku 1898, gdy wojna z Hiszpanią uwydatniła wartość hawajskiej pozycji. W roku 1908 utworzono w Pearl Harbor bazę marynarki wojennej, a w roku 1919 oddano do użytku suchy dok. " Poprzednikiem Kimmela był admirał J.O. Richardson (od 61 1940do6II 1941). Uważał on, że Flota Pacyfiku winna stacjonować na zachodnim wybrzeżu Stanów, w bazach pewnych, 0 mocnym zapleczu technicznym: baza w Pearl Harbor wg jego zdania była zbyt eksponowana 1 słabo chroniona, a przeto nie spełniała pokładanych w niej nadziei odstraszenia agresora. Richardson znalazłszy się w konflikcie z prezydentem F.D. Rooseveltem musiał ustąpić ze stanowiska dowódcy Floty Pacyfiku.

80

6 - Burza nad Pacyfikiem

81

Z pewnego dystansu rzecz oceniając możemy stwierdzić, że w kręgach wojskowych Stanów przez długie lata panowało dość beztroskie spojrzenie na rosnącą nową potęgę azjatycką, obudzoną przez własnego oficera floty. I tylko enfant terrible armii amerykańskiej generał lotnictwa Billy Mitchell * przepowiadał w latach dwudziestych możliwość ataku powietrznego na Pearl Harbor. Nowsze prace negowały taką możliwość, a poważany autor, komandor W.D. Puleston, szef placówki wywiadu morskiego Floty Azjatyckiej, pisał w książce poświęconej porównaniu sił japońskich i amerykańskich: „Nie będzie amerykańskiego Port Artur". Fletcher Pratt, autor szeroko czytany, późniejszy korespondent wojenny, z całą powagą stwierdzał w roku 1939, że japońskie dzieci miały i mają mniej mechanicznych zabawek od dzieci amerykańskich i w rezultacie Japończycy operują w budownictwie okrętowym tylko zbitkami cudzych pomysłów. Po zachodniej stronie Pacyfiku, a także u Anglików w Singapurze, obiegową monetą były sądy o Japończykach „niedorozwiniętych, zezowatych, niezdolnych do przyzwoitego prowadzenia samolotów". Przypominało to w jakiś sposób równoległe opowieści o niemieckich czołgach z tektury i zasypianiu kierowców niemieckich na strategicznych autostradach. Taki klimat beztroski i niedoceniania przeciwnika miał niewątpliwie wpływ na nastroje i gotowość bojową bazy w Pearl Harbor. W tym samym miesiącu 1940 roku, w którym Kimmel zmienił w Pearl Harbor Richardsona, admirał Yamamoto w rozmowie ze swoim szefem sztabu po raz pierwszy sprecyzował ideę, która od dawna rodziła się w jego głowie. Zwracaj.ąc się do admirała Fukudome powiedział: „Teraz właśnie, gdy nasze szkolenie lotnicze okazało się tak skuteczne, byłby możliwy atak powietrzny na Pearl Harbor..." Sprężyna raz nakręcona rozwijała się. Yamamoto polecił swemu szefowi sztabu wybranie odpowiedniego kandydata dla szczegółowego rozpracowania planu ataku. Wybór padł na kontradmirała Takijuro Ohnishi, który nudził się właściwie jako szef sztabu floty powietrznej bazującej na Marianach; nie miała ona szans dosięgnięcia kiedykolwiek głównej bazy przeciwnika. Yamamoto zaaprobował ten wybór - Ohnishi nie był oficerem zrutynizowanym i miał poważne doświadczenie lotnicze. Trzech ludzi na razie wiedziało o planie przewidującym - równolegle z uderzeniem na południe - zadanie śmiertelnego ciosu amerykańskiej Flocie Pacyfiku. Wkrótce do tej trójki miał dojść ktoś czwarty - ów pracownik attachatu morskiego Japonii w Londynie, ' William Mitchell (1879-1936), uczestnik wojny hiszpańsko-amerykańskiej (1898), brał następnie udział w tłumieniu powstania na Filipinach, dowodził amerykańskimi siłami powietrznymi we Francji (1917-1918). Surowy krytyk Departamentu Wojny i Marynarki, entuzjasta sił powietrznych, przepowiadał zmierzch roli okrętu. W paru sprawach historia przyznała mu rację. Osądzony za niesubordynację przez sąd wojenny i wydalony z sił zbrojnych w roku 1925. Autor szeregu książek.

82

który przesłał szczegółowy raport o ataku brytyjskiego lotnictwa morskiego na flotę włoską - komandor podporucznik Minoru Genda. Wyróżnił się on poprzednio w wojnie w Chinach, opracowując nowe metody działania myśliwców. Yamamoto uznał i tę kandydaturę - pociągał go w ludziach rozmach, zamiłowanie do ryzyka, pokerowej zagrywki, sam zresztą był znakomitym graczem uzdolnionym we wszystkich grach losowych. Plan ataku na Pearl Harbor - jeśli uwzględniało się ryzyko utajnionego przejścia przez ocean wielkiego zespołu floty i zaskoczenie przeciwnika - był w gruncie rzeczy planem hazardowym. Przyjmowało się bowiem na podstawie doświadczeń poprzedniej wojny, że flota nie może operować na odległości ponad 2000 mil morskich od własnej bazy i że flota traci 10 procent swej mocy bojowej z każdym tysiącem przebytych mil. Czasy co prawda się zmieniły i to, co pasowało do epoki drednotów, nie musiało wyrokować w epoce szybkich pancerników i lotniskowców, ale wielu oficerów floty japońskiej wierzyło jeszcze w stare pewniki. Komandor podporucznik Minoru Genda po dłuższych rozważaniach doszedł do wniosku, że w operacji przeciw Pearl Harbor winno wziąć udział sześć lotniskowców, trzon uderzeniowy japońskiej floty na początku lat czterdziestych. W porównaniu z klasycznymi już bitwami liniowymi dawnych dziesięcioleci, gdy okręty biły do siebie salwami na odległości od kilku do kilkudziesięciu kilometrów, lotniskowiec dawał sprawdzoną podczas wojny w Chinach możliwość projekcji siły ogniowej daleko w głąb terytorium nieprzyjaciela. Wspomina admirał JFukudome: ...pod koniec kwietnia 1941 admirał Ohnishi ukończył pracę nad planem ogólnym operacji. Wezwał mnie do swego biura w Sztabie Generalnym Marynarki Wojennej i skomentował swój plan w następujących słowach: - Ta operacja zawiera dwa trudne problemy. Jeden z nich to techniczna trudność wykonania powietrznego ataku torpedowego na wodach Pearl Harbor, które są tak płytkie, że torpedy powietrzne wyrzucane zwykłą metodą uderzą w dno. Drugi dotyczy problemu taktycznego - czy może udać się zaskoczenie przeciwnika. Jest przecież oczywiste, że operacja ta nie wyjdzie bez elementu zaskoczenia... Ale choć wymienił liczne utrudnienia związane z całą operacją, oceniał w tej wczesnej fazie planowania szansę sukcesu na sześćdziesiąt procent. Ja osobiście oceniałem je na czterdzieści, bardziej biorąc pod uwagę stronę techniczną...* • S. F u k u d o m e : Hawaii Operation, w zbiorze: The Japanese Navyinihe Second World War. Annapolis 1971.

83

Krok po kroku usuwano przeszkody piętrzące się na drodze do wykonania planu. Wiele uwagi poświęcił Yamamoto przygotowaniu samego ataku torpedowego. Najlepsi, najstaranniej dobrani piloci ćwiczyli w zatoce Kagoshima na wyspie Kiusiu rzucanie torped z najniższej jak tylko można było wysokości, schodząc do ataku ponad szczytami górskimi. Wybrano i zamówiono torpedy typu brytyjskiego, mniejsze od słynnych potem „długich torped" japońskich, z mniejszą ilością materiału wybuchowego. Zaopatrzone w drewniane stabilizatory zdały na wodach zatoki egzamin - nie szły zbyt głęboko, w każdym razie żadna nie wbiła się w dno na podobnej przecież głębokości co wody Pearl Harbor! Od rezydentów wywiadu japońskiego na Hawajach sztab marynarki otrzymał wiadomość, że pancerniki amerykańskie w Pearl Harbor cumują parami, przeto należało się liczyć z faktem, że „wewnętrzne", stojące bliżej brzegu, będą dla torped nieosiągalne - chyba że przy wyjątkowym szczęściu. W związku z tym w arsenale marynarki nakazano przeróbkę najcięższych Ipocisków morskich o kalibrze 406 mm na bomby o blisko tonowym ciężarze. Pozostawał do rozwiązania drugi trudny problem: jaką wybrać trasę w stronę Hawajów dla potężnego zespołu uderzeniowego, mającego się składać z kilkudziesięciu okrętów? Spędzało to sen z oczu najtęższym sztabowym głowom cesarskiej floty. Najprostsza i najlepsza byłaby droga przez środkowy Pacyfik, przy czym zespół japoński od południa minąłby wyspę Midway. Późną jesienią i zimą wody są tu względnie spokojne. Podobne zalety prezentowała południowa trasa przez Wyspy Marshalla. Najgorzej, eśli idzie o warunki meteorologiczne, prezentowała się trasa północna. Była >na także dłuższa od dwóch pierwszych, miała wszakże zaletę, którą biła na głowę obydwie pozostałe: nikt lub prawie nikt tędy nie pływał, ponieważ [wody północnego Pacyfiku były niegościnne, burzliwe. I ten moment rozstrzygnął o wyborze przyszłej trasy pochodu. O powodzeniu planu decydować pniało utrzymanie całkowitej tajemnicy pochodu... Pozostawał w tym wariancie niewiadomą stan morza, który mógł uniemożiwić start samolotów z lotniskowców - kto jednak wybiera się na bój, nie śpi ipokojnie. Tkwiło tu w każdym razie dodatkowe ryzyko, które uznano >statecznie za ryzyko konieczne... Prócz zespołu uderzeniowego w operacji przeciw Pearl Harbor wziąć miały dział poważne siły japońskiej floty podwodnej. W końcu czerwca 1941 roku "amamoto spotkał się ze swym dawnym kolegą ze szkoły morskiej, wiceadlirałem Mitsumi Shimizu, dowódcą japońskich okrętów podwodnych, i zapoznał go w ogólnych zarysach ze swoimi planami, w których określoną rolę pdegrać miały okręty podwodne na pozycjach obejmujących szerokim kręgiem wyspę Oahu. W ataku przeciw Pearl Harbor miały uczestniczyć także miniaturowe okręty podwodne, stanowiące wynalazek z połowy lat trzydziestych. O wyporności około pięćdziesięciu ton, napędzane bateriami elektrycz-

nymi osiągnęły w roku 1941 pewien stopień perfekcji i potrafiły przebyć 175 mil morskich. Pięć spośród gotowych dwudziestu zostanie później wyznaczonych do bezpośredniego ataku na okręty w samej bazie Pearl Harbor, przy czym Yamamoto zakładał pierwotnie, że użyte zostaną w nocy po ataku lotniczym, gdy przeciwnik nabierze już utraconej pewności siebie i niczego nie będzie się spodziewał; w wytworzonym zamęcie łatwiej będzie tym miniaturowym jednostkom powrócić na pełne morze do czekających na nie okrętów-matek. Dnia 13 września zakończono prace nad planem ataku. 5 października odbyła się na pokładzie flagowego lotniskowca „Akagi" odprawa pilotów wybranych do akcji.

W stronę Hawajów W miesiąc później admirał Yamamoto z pokładu pancernika „Nagato" wydał rozkaz operacyjny do ataku na Pearl Harbor, a w dwa dni później wyznaczona została data ataku na bazę Floty Pacyfiku. Wybrano 7 grudnia - niedzielę, z tego przede wszystkim względu, że dowódca amerykańskiej Floty Pacyfiku zwykł - jak stwierdził wywiad - zbierać ją na niedzielę w bazie. Tego samego dnia, 7 listopada, wiceadmirał Chuichi Nagumo wyznaczony został na dowódcę Zespołu Uderzeniowego, który miał zaatakować Pearl Harbor. Nagumo ostatnio dowodził w Połączonej Flocie flotą lotniskpwców złożoną z dziesięciu jednostek. Teraz otrzymywał pod swe rozkazy siłę o bardziej skomplikowanym składzie. Trzon Zespołu Uderzeniowego stanowiło sześć lotniskowców z samolotami gotowymi do akcji: „Akagi" („Czerwony Zamek") - 36 500 ton, 66 samolotów „Kaga" (nazwa dawnej prowincji) - 38 200 ton, 72 samoloty „Soryu" („Szaroniebieski Smok") - 15 900 ton, 53 samoloty „Hiryu" („Latający Smok") - 17 300 ton, 59 samolotów „Shokaku" („Ulatujący Żuraw") - 25 675 ton, 72 samoloty „Zuikaku" („Szczęśliwy Żuraw") - 25 675 ton, 72 samoloty

Osłonę zespołu lotniskowców zapewniała eskadra niszczycieli (dziewięć jednostek plus lekki krążownik ,,Abukuma"), wsparcie ogniowe dać miał zespół wiceadmirała G. Mikawy składający się z pancerników „Hiei" i „Kirishima" oraz ciężkich krążowników ,,Tone" i „Chikuma". Zespołowi towarzyszyć miały również trzy oceaniczne okręty podwodne - 1-19,1-21,1-23 - oraz osiem zbiornikowców i statków zaopatrzeniowych. Pierwszeństwo jednak wyjścia do ryzykownej, dalekiej, trudnej operacji przypadnie 27 japońskim oceanicznym okrętom podwodnym z floty wiceadmirała Shimizu, które poczynając od 10 listopada w czterech grupach z Kurę

85

i Yokosuki ruszą przez Pacyfik w stronę wyspy Oahu, na której Amerykanie wznieśli wielkim kosztem i nakładem środków technicznych bazę morską oraz powietrzną, stanowiącą fundament ich panowania wojskowego na wschodnich połaciach Oceanu Spokojnego. Trzydzieści dwa nowoczesne okręty floty cesarskiej, wyznaczone do przeprowadzenia ataku, opuszczały w ciągu sześciu dni między 10 i 18 listopada bazy położone w Wewnętrznym Morzu Japońskim. Wiceadmirał Na gumo opuścił bazę na swym flagowym lotniskowcu ,,Akagi" późnym wieczorem 17 listopada. Pancernik „Hiei" wyszedł w morze 19 listopada. Jednostki, jedna po drugiej, opuszczały bazy i rozpływały się w oceanie. Ale odszedłszy dostatecznie daleko, okręty robiły zwrot na północ i szły kursem, który miał je wyprowadzić w stronę Wysp Kurylskich, wyznaczonym bowiem miejscem spotkania całego Zespołu Uderzeniowego wiceadInirała Nagumo był akwen przy brzegach wyspy Etorofu, drugiej licząc od południowego krańca archipelagu. Tu, w zatoce Tankan, obramowanej ośniefconymi górskimi szczytami, miały się zebrać 22 listopada wszystkie jednostki •wyznaczone do ataku na bazę Floty Pacyfiku Stanów Zjednoczonych. Tymczasem w bazie Kurę dla kamuflażu całej operacji prowadzono wzmofeony ruch w eterze, tak aby aliancki nasłuch nie zorientował się, że z bazy lubyły wielkie okręty. W dniu 25 listopada admirał Yamamoto przekazał wiceadmirałowi Nagułno ze swego stanowiska dowodzenia na pancerniku ,,Nagato" w Zatoce liiroszimskiej rozkaz wyruszenia następnego dnia. Zespół -jak głosił rozkaz I- miał z zatoki Tankan , .podążyć na wody Hawajów i rozpoczynając działania lvojenne zaatakować główne siły Floty Stanów Zjednoczonych na Hawajach". lUak powietrzny z lotniskowców nastąpić miał rankiem dnia „X". Rozkaz zawierał zastrzeżenie o możliwości odwołania operacji w razie pomyślnego zakończenia rokowań ze Stanami Zjednoczonymi, ale duch, iv jakim był sformułowany, raczej wykluczał taką możliwość. Flota po opuszczeniu zatoki przyjęła szyk w dwóch kolumnach, których rzonem było sześć lotniskowców osłanianych na skrzydłach przez niszczyciep - i pancerniki od tyłu,- krążowniki szły w pewnym oddaleniu na obu Ikrzydłach szyku. Dziewięć niszczycieli szło w przodzie zespołu, aby w razie potrzeby przechwycić każdy niejapoński statek i uniemożliwić mu, nawet f najbardziej drastyczny sposób (łącznie z puszczeniem na dno), wysłanie wiadomości w eter o pochodzie tej nowoczesnej armady. Okręty podwodne rysforowały się daleko do przodu. Pogoda przez cały czas przejścia była italna — sztormowa, nawet flagi sygnałowe porwało na strzępy. Niejeden aarynarz stracił życie w odmętach oceanu, zmyty przez potężne fale. ! Drugiego grudnia wieczorem wiceadmirał Nagumo udał się do swojej

6

nocnej kabiny, znajdującej się w bezpośrednim sąsiedztwie głównego stanowiska dowodzenia. Gdy zasypiał, rozległo się pukanie do drzwi i oficer wachtowy wręczył mu depeszę. Widniały na niej trzy słowa szyfru, oznaczające, że wyznaczony na 7 grudnia * atak na Pearl Harbor ma być przeprowadzony według planu. Nagumo, a potem jego szef sztabu, kontradmirał Kusaka, wpatrywali się, zafascynowani, w trzy słowa: NIITAKA YAMA NOBORE - „Wspiąć się na górę Niitaka", oznaczające rozkaz atakowania. Ósmego grudnia... Na okrętach przyjęto natychmiast drugi stopień gotowości bojowej i zaostrzono czujność. W nocy okręty szły bez świateł, zespół japoński zdawał się przerażającym zgrupowaniem „latających Holendrów". Trzeciego grudnia, wykorzystując umiarkowaną pogodę - gdy fala nieco opadła, uzupełniono na morzu po raz drugi paliwo z tankowców. Wieczorem tego dnia zespół japoński wyszedł na pozycję około 900 mil na północ od Midway, i teraz zmienił kurs ze wschodniego na południowo-wschodni, idąc z szybkością 14 węzłów. W trzy dni później, rankiem 6 grudnia, wiceadmirał Nagumo na pomoście lotniskowca „Akagi" otrzymał najświeższe doniesienia z Cesarskiej Kwatery w Tokio, które z kolei były dziełem japońskiego wywiadowcy rezydującego na Hawajach. Meldowano obecność w Pearl Harbor siedmiu pancerników i siedmiu krążowników. Nie było wszakże łupu, który wydawał się najcenniejszy - lotniskowców... Na pokładzie „Akagi" oficer nawigacyjny, komandor Gishiro Miura, skupił swą całą energię na prowadzeniu okrętu. To, czy miało się udać osiągnięcie wyznaczonego punktu dla wyrzucenia samolotów w powietrze, ciążyło wyłącznie na jego barkach. Wskutek ogromnego psychicznego napięcia jawił się nam zupełnie innym człowiekiem niż zwykłe. Znikła jego jowialność; miał na nogach buty zamiast - jak bywało - pantofli rannych i był schludnie ubrany-jakaż różnica w porównaniu ze znoszonym mundurem. Komandor Hasegawa, dowódca okrętu, stał obok niego. Siedząc przy stanowisku dowodzenia lotami pod pomostem, wpatrywałem się w malejące stopniowo wzgórza Wysp Kurylskich...** Tak wspominał godziny przejścia oceanem na pozycję ataku komandor Fuchida, dowódca pierwszej fali samolotów, które miały uderzyć na Pearl Harbor. Trzy godziny przed północą Zespół Uderzeniowy wiceadmirała Nagumo osiągnął południk, na którym leżała wyspa Oahu - teren amerykańskich baz 8 grudnia czasu tokijskiego. M. Fu ch i d a,M. O k u m i y a: Midway. TheBattle thatDoomed Japan. Annapolis 1955.

87

morskich i powietrznych. Już tylko 490 mil dzieliło armadę japońską od zakotwiczonej przy nabrzeżach bazy morskiej Floty Pacyfiku Stanów Zjednoczonych na Hawajach. Choć od punktu, gdzie zespół miał rozpocząć atak wyrzucając w powietrze samoloty, dzieliło ich jeszcze ponad 200 mil, dowództwo postanowiło uczcić osiągnięcie południka 158. Na maszcie flagowego lotniskowca ,,Akagi" pojawiła się flaga „Z", identyczna z tą, która powiewała z masztu pancernika, ,Mikasa", flagowego okrętu admirała Togo w bitwie pod Cuszimą, głosząc: „Od tej bitwy zależy los naszego kraju. Niech każdy wypełni swój obowiązek". Dowódcy grup powietrznych na lotniskowcach wygłosili krótkie przemówienia do załóg samolotów. Zespół Uderzeniowy, który dotychczas szedł kursem południowo-wschodnim, dokonał zwrotu na południe. Okręty powiększyły szybkość do 26 węzłów i poczęły ciężko pracować na rosnącej pod wpływem silnego wiatru fali. Wszystkie jednostki szły bez świateł, ich pokłady i pomosty obmywane były bryzgami fal, które nadbiegały z lewej burty. Szybkość i kurs obrane były w ten sposób, aby przed świtem osiągnąć punkt odległy od Oahu o 275 mil. Ostatnia noc przed atakiem była niełatwa dla wielu japońskich pilotów. Choć od najmłodszych lat ćwiczeni w sztuce panowania nad sobą, nie mogli stłumić podniecenia. Oficer pokładowy „Hiryu", kmdr por. T. Amagai, także nie mógł zasnąć w swojej morskiej kabinie obok stanowiska dowodzenia. Przeszedł przez pomieszczenia, w których wypoczywały załogi jego samolotów. Udał się następnie na pokład hangarowy, gdzie stały gotowe do podniesienia na pokład samoloty, mające następnego dnia rano wystartować przeciw Pearl Harbor. Ponieważ jedynym człowiekiem, który miał prawo posłużyć się nadajnikiem radiowym przed rozpoczęciem ataku, był komandor Fuchida, dowódca lotniskowca wsunął kawałki papieru między klucz nadajnika i styk aparatu w każdym samolocie: teraz był pewien, że nikt z jego załóg przez przypadek czy odruch nie zakłóci ciszy radiowej, niezbędnej dla utrzymania w tajemnicy całej operacji... Na pokładzie flagowego okrętu admirała Nagumo kapitan Ono tkwił przez całą noc przy odbiorniku radiowym: radiostacja w Honolulu nadawała prawie bez przerwy łagodne i dźwięczne melodie. Dźwięki hawajskich gitar rozbrzmiewały więc między stalowymi ścianami lotniskowca, przeznaczonego do położenia kresu tej muzycznej idylli i przemienienia pokoju w wojnę... W tym czasie, gdy Zespół Uderzeniowy wiceadmirała Nagumo z wielką szybkością przebijał się od północy przez rosnącą falę w stronę wyspy Oahu, silny zespół japońskich okrętów podwodnych wychodził na pozycje dozorowania, położone koncentrycznie od 8,5 do 100 mil od wyspy. Wielkie oceaniczne okręty podwodne, o wyporności od 1600 do 2000 ton na powierzchni i rozwijające szybkość 20 węzłów, wyszły między 18 i 20 listopada z baz w Kurę i Yokosuka; po zatankowaniu paliwa i załadowaniu zapasów w Kwajalein na Wyspach Marshalla, 5 grudnia wyszły na wyznaczone pozycje. Pięć

89

spośród tych wielkich okrętów miało na pokładzie miniaturowe okręty podwodne - tajemnicę wielce strzeżoną marynarki japońskiej. Miały długości około 13 metrów i napędzane były elektrycznością. Załogę stanowiło dwóch ludzi. Groźną bronią miniaturowego okrętu były dwie wyrzutnie torpedowe, zaopatrzone w torpedy mniejszego co prawda kalibru i wymiaru niż te, których używały „normalne" okręty podwodne i nawodne japońskiej floty. Miniaturowe łodzie umieszczone były na rufowym pokładzie okrętu macierzystego, w miejscu, gdzie na innych okrętach podwodnych typu ,,I" znajdował się hangar dla rozpoznawczego wodnosamolotu. Na pokładzie okrętu ,,1-24" kapitana Hiroshi Hanabusy znajdowała się miniaturowa łódź podwodna, której dowódcą był 23-letni chorąży Kazuo Sakamaki. Dopóki „1-24" szedł przez ocean, Sakamaki nie miał właściwie nic do roboty - jego rola miała się rozpocząć w nocy z 6 na 7 .grudnia, u wrót morskiej bazy Stanów Zjednoczonych. Wieczorem 6 grudnia, gdy na maszcie lotniskowca „Akagi", niespełna 400 mil na północ, załopotała zwycięska flaga ,,Z", Sakamaki i jego partner w prowadzeniu miniaturowej łodzi, iriarynarz Inagaki, przystąpili do ostatecznego sprawdzania mechanizmów i urządzeń łodzi. Ich koledzy z „okrętu-matki" obserwowali łunę świateł nad Honolulu, neony hoteli, światła wejściowe portu. Zadaniem pięciu miniaturowych łodzi podwodnych było - we współdziałaniu z atakującym lotnictwem - wejść do portu wojennego i posłać swoje torpedy w kadłuby amerykańskich okrętów. Sprawdzając urządzenia we wnętrzu swojej łodzi, Sakamaki i Inagaki odkryli nagle, że żyrokompas, niezbędny do nawigacji w zanurzeniu, nie działa. Sakamaki poprosił o pomoc „starszego brata" z okrętu macierzystego i specjalista z „1-24" wraz z jego partnerem zajęli się kompasem, podczas gdy on sam udał się na małą drzemkę przed akcją. Gdy obudzono go około północy, sprawa z kompasem nie wyglądała dobrze. „Żyro" nie działało i zanosiło się na nawigację ślepą albo za pomocą peryskopu. Ale Sakamaki, choć z sercem wypełnionym wahaniem i wątpliwościami, poczynił ostatnie przygotowania srzed wyruszeniem w swą bojową misję. Spakował swoje rzeczy osobiste, napisał pożegnalny list do rodziny, włożył do koperty pukiel włosów. Nie «ądził - podobnie jak i jego koledzy -żeby udało mu się przeżyć nadchodzący ptak. Włożył skórzany kombinezon, czoło przepasał „hachimaki" - białym płótnem, według tradycji odziedziczonej po samurajskich wojownikach, skropił się wreszcie perfumami zakupionymi w porcie Kurę, na koniec bbszedł cały okręt macierzysty „1-24", żegnając się z każdym członkiem eałogi i dziękując za gościnę. Wraz z Inagaki zajęli miejsca w łodzi, zamknęli' pokrywę luku, i z dwugodzinnym opóźnieniem zawinionym przez żyrokompas, o godzinie 5.30 nad ranem ich miniaturowa łódź podwodna z ostrym kstrząsem oddzieliła się od okrętu macierzystego -podobnie jak cztery inne, które od dwóch godzin były już w morzu...

Weekend w Pearl Harbor Wieczór sobotni i noc z soboty na niedzielę 7 grudnia przebiegały w amerykańskiej bazie morskiej na Hawajach według z góry ustalonego rytuału. Po prostu były najlepsze z całego tygodnia: w klubach oficerskich i żołnierskich tańczono, grano, śpiewano i popijano. Tłok był większy niż zazwyczaj, ponieważ po raz pierwszy od 4 lipca 1941 w bazie znalazły się wszystkie pancerniki Floty Pacyfiku. Co prawda brakowało lotniskowców („Enterprise" wiózł eskadrę morskich myśliwców dla bazy na atolu Wake, a, ,Lexington'' dla Midway), ale i tak ludzi wolnych od wachty było dosyć. Dowódcy mieli swoje troski, to prawda - admirał Husband E. Kimmel głównodowodzący Floty Pacyfiku, oraz generał Walter C. Short, dowódca lądowy w rejonie Hawajów, zostali przed dziesięcioma dniami uprzedzeni o możliwości wybuchu wojny z Japonią. 27 listopada, po dniu, w którym sekretarz stanu Cordell Hull wręczył przedstawicielom Japonii memorandum, będące właściwie rodzajem ultimatum, żądającego przerwania agresji w Chinach i wycofania wojsk japońskich z Indochin - admirał Stark, szef wydziału operacyjnego dowództwa floty amerykańskiej, przekazał admirałowi Kimmelowi na Hawajach i generałowi Hartowi na Filipinach specjalne ostrzeżenie o agresywnych zamiarach Japończyków: Tę depeszę należy uważać za ostrzeżenie o wojnie. Rokowania z Japonią, zmierzające do stabilizacji sytuacji na Pacyfiku, zostały przerwane. Należy oczekiwać agresywnych posunięć Japonii w ciągu kilku następnych dni. Liczba i wyposażenie japońskich wojsk oraz zorganizowanie zespołów floty wojennej wskazują na przedsięwzięcia amfibijne albo przeciw Filipinom, albo Półwyspowi Malajskiemu, ewentualnie Borneo...* Pearl Harbor wszakże nie zostało wymienione w ostrzeżeniu, co nie przeszkadzało, że admirał Kimmel i generał Short zastanawiali się, co zrobić, jeśli ponad 150-tysięczna ludność pochodzenia japońskiego na Hawajach wystąpi aktywnie przeciw wojskowym instalacjom amerykańskim. Admirał Kimmel, ogólnie biorąc, nie podzielał lęków swego poprzednika admirała Richardsona, ufał sile różnych rodzajów broni zgromadzonych na Hawajach. Tak więc ten wieczór poprzedzający niedzielę i Short, i Kimmel spędzili w zwykły dla siebie sposób. Kimmel zjadł obiad w hotelu „Halekulani", niedaleko słynnej plaży Waikiki. Short z pewnym opóźnieniem przybył do klubu oficerskiego na lotnisku Schofield, gdzie popisywał się kabaret amatorski; dochód z przedstawienia przeznaczony był na cele dobroczynne. Obu ich w ciągu dnia nie ominęły służbowe stresy. Kimmel na odprawie swego L. M o r t o n: The Fali of the Philippines. United States Army in World War II. Washington 1953.

91

morskiego sztabu podzielił się troskami ze swymi podwładnymi - z meldunków wywiadu wynikało, że radiostacje japońskiej floty zmieniły sygnały wywoławcze i z eteru znikły ich lotniskowce - fakt, który co prawda wydarzył się dwunasto kro tnie w ciągu ostatniego półrocza... Admirała zajmowała wszakże nie tyle obrona morskiej bazy, ile stan, szkolenie i operacje jego floty. Bezpośrednią obroną bazy kierował admirał Claude C. Bloch; miały w niej udział także siły lotnicze i lądowe. Przed tygodniem szef oddziału operacyjnego sztabu admirała Kimmela, komandor Charles Mc Morris, na pytanie o ewentualne zagrożenie bazy atakiem japońskim odpowiedział: - Żadne! Tak czy inaczej, admirał Kimmel umówił się na golfa z generałem Shortem na niedzielny ranek. Ostatecznie rozmowy dyplomatyczne z Japończykami zawieszane były już kilkakrotnie i zapewne tkwiła w tym jeszcze jakaś nadzieja. Największa nadzieja, oczywista, była w sile floty, w samej bazie bronionej i chronionej od strony morza, a jeśli zajdzie potrzeba - również na lądzie i w powietrzu; któż rozsądny zresztą będzie przepływał pół oceanu, aby ich tu atakować, jeśli ma bliższe i bardziej łakome cele obok siebie?... Spóźnienie generała Shorta na wieczór w klubie oficerskim nie było nie usprawiedliwione. Jego oficer wywiadu podpułkownik Fielder przekazał mu wiadomość o podsłuchanej rozmowie między redakcją tokijskiego dziennika „Yomiuri Shimbun" i mężem miejscowej korespondentki dziennika, dentystą z Honolulu, dr. Motokazu Mori. Rozmowa była groźna, bo z pozoru paradoksalna. Otwartym tekstem pytano z Tokio o samoloty, reflektory, pogodę, liczbę marynarzy, a potem... o kwiaty, dokładniej biorąc o te gatunki, które kwitną teraz na Hawajach. Doktor Mori w odpowiedzi wymienił dwa... Musiał tkwić w tym szyfr, tylko jaki? I dlaczego dla celów wywiadowczych użyto otwartego połączenia telefonicznego, które bez żadnego trudu można podsłuchać? Dlatego właśnie, z powodu natłoku wątpliwości, generał Short miał po dwóch godzinach dość zabawy w klubie - nie mógł wszakże zdecydować się na jakieś energiczne kroki, odkładając decyzję do rana, po partii golfa - wtedy przedyskutuje problem ze swymi specjalistami od wywiadu i kontrwywiadu... Wejście do portu wojennego w Pearl Harbor zabezpieczone było sieciami przeciw okrętom podwodnym, które otwierano w razie potrzeby - przy wejściu lub wyjściu własnych jednostek morskich. Przed wejściem do portu nocą i dniem dyżurowały trałowce, które poruszały się w wyznaczonych sektorach. O godzinie 3.42, czyli w dwanaście minut po opuszczeniu przez japońskie miniaturowe łodzie podwodne swoich okrętów macierzystych, jeden z dwóch niewielkich trałowców amerykańskich pełniących dyżur przeciwminowy - USS „Condor" - dostrzegł na pozycji o dwie i pół mili od wejścia do portu peryskop i coś, co wyglądało na fragment miniaturowego

92

kiosku okrętu podwodnego. Ponieważ amerykańskim okrętom podwodnym nie wolno było przebywać w pobliżu bazy w zanurzeniu, chorąży Mc Cloy natychmiast przekazał aldisem meldunek do patrolującego przed bazą niszczyciela „Ward": DOSTRZEGŁEM ZANURZONY OKRĘT PODWODNY IDĄCY KURSEM NA ZACHÓD, SZYBKOŚĆ DZIEWIĘĆ WĘZŁÓW. Na pokładzie niszczyciela meldunek odebrał porucznik O. Goepner, który dopiero co przyjął służbę. Zaalarmowany jego treścią, poszedł obudzić dowódcę niszczyciela, porucznika W.W. Outerbridge'a. Ten zarządził natychmiast alarm bojowy, i przez najbliższe półtorej godziny „Ward" przeczesywał morze w poszukiwaniu peryskopu, omiatając reflektorami powierzchnię, ale nigdzie nie mógł natrafić na wrogi peryskop. Tymczasem o godzinie 6.33 latająca „łódź powietrzna" typu Catalina, która włączyła się do akcji, dojrzała peryskop - trudno wszakże po dziś dzień ustalić, czy łodzi wyśledzonej przez „Condora", czy kolejnej japońskiej jednostki podwodnej. Tak czy inaczej, Catalina oznaczyła pławami dymnymi miejsce pojawienia się przeciwnika. Okazało się, że owe pławy dymne oznaczyły akwen niedaleko okrętu remontowego „Antares", który właśnie znajdował się przed wejściem do portu, holując stalową barkę. Nasuwał się wniosek, że podwodny przeciwnik kimkolwiek by był - pragnął przeniknąć przez bramę w przeciwtorpedowej sieci i znaleźć się w pobliżu najcenniejszego skarbu marynarki Stanów zakotwiczonej w Pearl Harbor Floty Pacyfiku... W tym samym mniej więcej czasie z głębi portu wychodził na morze holownik „Keosanąua". Jego szyper, Blackmore, miał przejąć od „Antaresa" ową stalową barkę i wprowadzić ją do portu. To, co ujrzał teraz, nie bardzo mu się mieściło w głowie. Oto „latająca łódź" - wielki samolot rozpoznawczy typu Catalina - zniżyła się i umieściła na powierzchni, tuż za „Antaresem", pławy dymne, a czterokominowy niszczyciel starej daty, najwyraźniej pełniący funkcje patrolowe, pruł fale idąc prosto - zdawało się - na „Antaresa"... Sternikowi niszczyciela „Ward", marynarzowi Raenbigowi, wydało się, gdy patrzył, j ak,, Antares'' przechodzi przed dziobem okrętu w odległości mili - że pomiędzy okrętem remontowym i holowaną przez niego barką jakiś przedmiot przyczepiony jest do liny holowniczej. Poprosił więc swego kolegę Gearina, by ten obejrzał ów przedmiot przez lornetkę. Porucznik Goepner uznał ów przedmiot początkowo za boję i polecił nadal go obserwować. Wkrótce Gearin dostrzegł w swoich morskich szkłach, że nie była to boja, tylko niewielki kiosk okrętu podwodnego. Nie dość na tym - nad owym kioskiem począł krążyć całkiem nisko wielki samolot rozpoznawczy typu Catalina, niczym ptak morski nad upatrzoną rybą. Goepner, nie czekając dłużej, wezwał dowódcę na pomost. Dowódca wyskoczył z koi, narzucił na siebie japońską jukatę - rodzaj męskiego kimona. Była godzina 6.40, gdy ogłoszono alarm bojowy i obsługi w ciągu kilkudziesięciu sekund zajęły miejsce przy działach, karabinach maszynowych, wyrzutniach bomb głębino-

93

wych i torped. Dowódca niszczyciela dał rozkaz „cała naprzód", i okręt w ciągu pięciu minut powiększył szybkość z 5 do 25 węzłów, odkładając potężne odkosy fal dziobowych. Dowódca wykręcał okręt w lewo, nakazując sternikowi celować dziobem w ową przerwę między okrętem holującym i barką. Odległość między rozpędzonym niszczycielem i jednostką podwodną, posuwającą się w kilwaterze „Antaresa", wynosiła jakieś 350 metrów. Dowódca „Antaresa" zorientował się z sygnałów świetlnych, że ma coś nadprogramowego za rufą, i zapewne nie czuł się najlepiej, dowiedziawszy się, że to co ś to okręt podwodny. Pocieszał się, że to co ś było bardzo blisko i strzał torpedowy nie wchodził w rachubę. Tymczasem „łatająca łódź" Catalina, dowodzona przez chorążego Williama Tannera, oznaczyła pławami dymnymi kiosk okrętu podwodnego, który właściwie ani nie płynął w zanuI rżeniu, ani się nie wynurzał. Tanner doszedł po prostu do wniosku, że ów okręt I - a mógł to być okręt amerykański - tonie i trzeba go ratować. Widząc w dole pod sobą rozpędzony niszczyciel, przekonany był, że ten pędzi na pomoc... Z pokładu „Warda" wyraźnie widziano już kiosk okrętu podwodnego (jaki mały!), wystający nad wodę na jakieś pół metra, fala raz po raz obmywała i odkrywała kadłub, podobny - jak się wszystkim wydało - do cygara. Pomalowany był na kolor brudnawy. Dostrzeżono też warstwę małych skorupiaków i wodorosty na kiosku. Wszyscy zauważyli, że ów okręt czy niewielka łódź podwodna nie miał żadnych znaków taktycznych, odnieśli też wrażenie w tych krótkich chwilach, że wyglądał na pordzewiały. Ale najdziwniejsze było to, że owa niewielka jednostka, uparcie posuwająca się za „Antaresem" z szybkością 9 węzłów, nie zwracała uwagi na ruch, jaki panował w pobliżu, a w każdym razie nikt z jej załogi nie zauważył nadpływającej wojennej machiny do zadawania takim jednostkom ciosów - niszczyciela „Ward"... Gdy „Ward" był o 100 jardów od celu, porucznik Outerbridge (jedyny wychowanek szkoły w Annapolis między „poganami" czyli oficerami rezerwy marynarki) dał rozkaz otwarcia ognia. Dystans był minimalny, więc celowniczowie nie używali przyrządów optycznych, lecz - jak'wyraził się ktoś „strzelaliśmy jak z floweru do wiewiórki". Pierwszy pocisk wystrzelony z działa nr 1 przeleciał nad kioskiem i upadł w morze, drugi trafić miał w podstawę wieży, ale mimo to łódź jeszcze posuwała się naprzód. Rozpędzony niszczyciel niemal wessał ją pod siebie, ale nie staranował - pojawiła się więc za chwilę za jego rufą, podskakując na fali wytworzonej przez rozpędzony kadłub. Dowódca broni podwodnej W.C. Maskzalwilz („w oryginale" chyba... Maszkiewicz) dał rozkaz odpalenia czterech bomb głębinowych z nastawieniem na 30 stóp. Gigantyczne wodne gejzery pochłonęły łódź -jak mu się wydało - od razu. Z kolei nadlatująca Catalina, prowadzona przez chorążego Tannera, przyłączyła się do polowania i również obrzuciła łódź bombami. Gdy Tanner zobaczył, że „Ward" zamiast ratować łódź, atakuje ją, uznał, że i on sam ma podobny obowiązek, jako że dowódcy samolotów mieli 94

wolną rękę w atakowaniu bez uprzedzenia i topieniu każdego okrętu podwodnego, który znajdzie się w pobliżu Pearl Harbor. Ale zarówno porucznik Goepner na „Wardzie", jak i chorąży Tanner na pokładzie Cataliny, dokonawszy opisanych czynów popadli w skrajny pesymizm co do swoich perspektyw w marynarce. Zdało im się bowiem, że popełnili fatalny błąd. Owa łódź podwodna mogła być mimo wszystko jednostką amerykańską, która wskutek jakiegoś defektu szła w półzanurzeniu. Tanner nawet zastanawiał się, gdzie sobie jeszcze w życiu znajdzie posadę po takiej przerażającej klapie: oto jedyny w swoim rodzaju b o h a ter, który z a t o p i ł w ł a s n ą łódź podwodną... Nieźle by to nawet wyglądało na czołówkach gazet wieczornych... Tak czy inaczej, należało złożyć meldunek, i Goepner z pokładu „Warda" nadał meldunek szyfrem: OBRZUCIŁEM BOMBAMI GŁĘBINOWYMI ZANURZONY OP W MORSKIM REJONIE OBRONNYM. A następnie w dwie minuty później przekazał depeszę dokładniej przedstawiającą wydarzenie: ATAKOWAŁEM, OSTRZELIWAŁEM I OBRZUCIŁEM BOMBAMI GŁĘBINOWYMI ŁÓDŹ PODWODNĄ, OPERUJĄCĄ W MORSKIM OBSZARZE OBRONNYM. Jego meldunek miał więc zrobić odpowiednie wrażenie na przełożonych w Kwaterze 14 Morskiego Rejonu, przyzwyczajonych w ciągu lat, że dowódcy niszczycieli meldowali ataki na podejrzane obiekty morskie 0 wrogich zamiarach, które okazywały się potem wielorybami... Trudno dzisiaj stwierdzić, która miniaturowa łódź podwodna japońska poszła na dno pod ciosami „Warda" i Cataliny; jedno jest pewne, że chorąży Sakamaki i jego parner, marynarz Inagaki, nie znaleźli się około wpół do siódmej przed wejściem do portu - ich kompasy nadal nie spełniały swej roli 1 los wyznaczył im zupełnie inną drogę. Meldunek dowódcy „Warda" przeszedł długą i dość bolesną trasę, nim dotarł do dowódcy Floty Pacyfiku („Cincpac" - Commander in Chief Pacific Fleet) - admirała Husbanda Kimmela, który udał się na swe stanowisko dowodzenia, ale w tym czasie nieprzyjaciel znacznie groźniejszy i potężniejszy, bo powietrzny, już stał ante portas bazy Pearl Harbor...

Tora... tora... tora... Gdy opóźniona defektem działania kompasów miniaturowa łódź podwodna chorążego Sakamaki opuszczała pokład okrętu macierzystego „1-24", czyli około godziny 5.30, na pokładach Zespołu Uderzeniowego wiceadmirała Nagumo marynarze i oficerowie pełnili przysłowiową „psią wachtę", gdy sen najbardziej jest potrzebny. Na krążownikach „Tonę" i „Chikuma", które osłaniały szyk japoński od czoła, idąc w znacznej od siebie odległości,

95

przygotowywano się do wyrzucenia z katapult wodnosamolotów rozpoznawczych. Zadaniem przydzielonym załogom obu wodnosamolotów było dokonanie ostatecznego przeglądu sytuacji w Pearl Harbor - a nuż w ostatniej chwili, w nocy na przykład, flota amerykańska opuściła dotychczasowe kotwicowiska i trzeba by zmienić plan ataku lub odwoływać całe przedsięwzięcie? Około godziny 6.00 rano 7 grudnia krążowniki „Ctiikuma" i „Tonę" katapultowały wodnosamoloty rozpoznawcze. Tymczasem na pokładach lotniskowców wyciągnięte w linię stały gotowe do startu myśliwce i samoloty bojowe. Załogi wyznaczone do operacji zgromadziły się w kabinie odpraw. Okręty zapadały się i przewalały z burty na burtę na wzburzonym morzu, wyrzucając białe fale z przedporannej ciemności wodnej. Co pewien czas bryzgi fal przelatywały przez pokład startowy i marynarze obsługi pokładowej przywierali rozpaczliwie do maszyn, chroniąc je przed zsunięciem się w ocean. Komandor Fuchida, który miał poprowadzić pierwszą falę ataku, ubrany już w kombinezon zameldował się u dowódcy zespołu, wiceadmirała Nagumo. - Jestem gotów do wypełnienia zadania - powiedział. Nagumo wstał, uścisnął mu dłoń i rzekł krótko: - Ufam Panu. - Obaj przeszli do pomieszczenia o przyćmionym świetle, gdzie czekali piloci oraz dowódca flagowego lotniskowca ,,Akagi", komandor Hasegawa. Prawdę mówiąc, było tu dość tłoczno i niektórzy piloci stali na korytarzu. Pod ścianą stała zwykła szkolna tablica, na której wyrysowano pozycje okrętów amerykańskich w Pearl Harbor. Komandor Fuchida, rzuciwszy słowa: „Uwaga, oficerowie!", salutował dowódcę lotniskowca, komandora Hasegawę, a ten wypowiedział najkrótszy z możliwych rozkazów: - Startujcie zgodnie z planem! - Załogi, jedna przez drugą, rzuciły się do swych samolotów. Jako ostatni wspiąłem się na stanowisko dowodzenia na pokładzie wspomina komandor Fuchida. - Komandor Genda położył mi rękę na ramieniu. Uśmiechnęliśmy się bez słów, znając swoje myśli. Podszedł do mnie kierownik lotów Masuda i powiedział: - Okręty ciężko pracują na fali; co pan sądzi o starcie nocnym? - Morze było istotnie wzburzone i wiał silny wiatr. Niebo ciemniało nad nami i, jak dotychczas, horyzont nie był widoczny. - Kołysanie wzdłużne jest silniejsze od bocznego - odpowiedziałem. - Gdyby chodziło o ćwiczenia, odłożyłbym start do świtu. Ale skoro skoordynujemy starty z podnoszeniem się dziobu na fali, może uda się nam wyrzucić samoloty w powietrze. - Zasalutowałem oficerom i poszedłem do samolotu, którego stery były oznaczone na czerwono i żółto, dla wyróżnienia maszyny dowódcy. Starszy podoficer obsługi pokładowej wręczył mi „hachimaki", pas białego płótna dla

96

43. Japoński krążownik „Izumo" na redzie Szanghaju, 16 sierpnia 1937 roku chiński kuter „102" uszkodził go ciężko, atakując torpedami

44. Kanonierka „Panay" pogrąża się w wodach rzeki Jangcy po krótkiej obronie

45. Wojna z Chinami. Niszczyciel japoński w Szanghaju

46. Zdobyte przez Japończyków chińskie stanowisko artylerii nadbrzeżnej na wyspie Hainan

47. Rok 1939. Japońska piechota w walkach nad rzeką Chałchyn-goł

48. W bojach nad rzeką Chalchyn-goł w Mongolii atakuje radziecka piechota wspierana przez broń pancerną

49. W cieniu swastyki. Przyjęcie z okazji podpisania 27 września 1940 roku Paktu Trójstronnego. W środku generał Tojo

50. Zbliżenie z Trzecią Rzeszą. Marynarze krążownika „Ashigara" szykują się do pełnienia warty honorowej podczas wizyty w Kilonii w roku 1937

51. Wodowanie pancernika „Prince of Wales" w maju 1939 roku. Na burcie widoczny pas pancerza o grubości 381 mm

52. Pancernik „Mutsu" odpiera ćwiczebny atak powietrzny. Rok 1940

54. Cesarz Hirohito na pomoście pancernika „Kirishima" podczas przeglądu floty. Rok 1940

53. Amerykańska Flota Pacyfiku podczas ćwiczeń

56. Japoński model amerykańskiej bazy w Pearl Harbor

55. Admirał Osami Nagano, szef sztabu marynarki japońskiej

57. Admirał Isoroku Yamamoto

58. Dowódca Zespołu Uderzeniowego, wiceadmirał Chuichi Nagumo

59. Lotniskowiec „Kaga" i pancernik „Kirishima" w zatoce Hitokappu na Kurylach

60. Lotniskowce japońskie w marszu ku Hawajom. Zdjęcie zrobione zrufówki „Akagi". Widać lotniskowce „Kaga" i „Zuikaku"

61. Niszczyciel „Ward" i jego dowódca, kapitan W.W. Outerbridge

obwiązania wokół głowy. — Oto dar od naszej obsługi. Pozwolę sobie zapytać, czy weźmie pan to ze sobą nad Pearl Harbor? Skinąłem głową i przymocowałem dar do mojej pilotki. *

62. 7 grudnia 1941 roku. Z pokładu japońskiego lotniskowca startują pierwsze samoloty

63. Z pokładu „Akagi" startują kolejne samoloty przeciw Pearl Harbor

Lotniskowiec zrobił zwrot w lewo i poszedł pod wiatr północny. Do sygnału ,,Z" doszła teraz wielka bandera bojowa, powiewająca ze szczytu masztu. Zapalone lampki startowe drgały od wibracji maszyn - kończono właśnie grzać silniki samolotów. Na pokładzie startowym zielona lampka opisała koło, sygnalizując: „Start!" Zaryczał silnik czołowej maszyny myśliwskiej. Wśród kołysań kadłuba samolot rozpoczynał swój bieg, zrazu powoli, potem z coraz większą szybkością. Marynarze stojący wzdłuż pokładu startowego wstrzymali oddech, gdy pierwszy samolot uniósł się pomyślnie w powietrze: w tym właśnie momencie przed opadnięciem dziobu okrętu w kolejny rów między falami. Następny samolot już szedł za pierwszym. Przy każdym starcie rozlegały się głośne okrzyki. W ten sposób poszła w powietrze z sześciu lotniskowców pierwsza fala 183 myśliwców, bombowców i samolotów torpedowych. Cała akcja trwała piętnaście minut, i teraz samoloty formowały się na wciąż ciemnym niebie, kierowane tylko sygnałami świetlnymi samolotów prowadzących. Wykonawszy okrążenie nad zespołem, samoloty wzięły kurs na południe, w stronę wyspy Oahu i Pearl Harbor. Była godzina 6.15. Szef sztabu Zespołu Uderzeniowego kontradmirał Kusaka, który podczas startu pierwszej fali samolotów podlegał szalonym przeciążeniom psychicznym (nigdy w tak kiepskich warunkach morskich nie startowała taka masa samolotów) - teraz mógł odetchnąć. Ale napięcie było tak silne, że cały drżał, choć miał za sobą buddyjską szkołę medytacji i panowania nad sobą, a także uporczywe ćwiczenia służące opanowaniu ciała - słynny był jako szermierz „kendo", samurajskiej walki na miecze, która wymaga szczególnej dyscypliny ciała i ducha. I teraz oto usiadł na pokładzie w pozie Buddy i chwilę rozmyślał, dochodząc do siebie i odnajdując siebie, gdy głos silników jego armady powietrznej cichł gdzieś na południowym krańcu nocnego nieba. ...Pod moim bezpośrednim dowództwem było 49 bombowców horyzontalnych - wspomina komandor Fuchida**. - Mniej więcej 500 metrów z prawej i trochę poniżej mojego samolotu leciało 40 samolotów torpedowych. W tej samej odległości z lewej, ale o 200 metrów nade mną leciało 51 bombowców nurkujących. 43 myśliwce osłaniały formację. Trzy pierwsze grupy dowodzone były przez kapitanów Muratę, Takahashi i Itaya. Lecieliśmy przez gęste chmury rozciągające się na wysokości 2000 metrów, * M. Fuchida, M. Okumiya: Midway. The Battie that Doomed Japan. Annapolis 1955. " M.Fuchida: The Attack on Pearl Harbor, w zbiorze: The Japanese Navy in the Second World War. Annapolis 1971.

7 - Burza nad Pacyfikiem

97

czasem ponad nimi. Dzień wstawał i obłoki pod nami poczęły stopniowo rozjaśniać się, gdy na wschodzie pojawiło się błyszczące słońce. Otworzyłem owiewkę kokpitu i popatrzyłem na wielki szyk samolotów. Ich skrzydła lśniły w jasnym porannym świetle słonecznym. Szybkościomierz wskazywał 125 węzłów - pomagał nam wiatr popychający nas z tyłu. O 7.00 wyliczyłem, że powinniśmy osiągnąć Oahu w niespełna godzinę; jednak lecąc ponad chmurami nie widzieliśmy powierzchni morza i nie mieliśmy możliwości sprawdzenia, na ile wiatr zniósł nas z kursu. Włączyłem antenę kierunkową, nastawiając ją na radiostację Honolulu, i wkrótce złapałem jakąś lekką muzykę. Obracając anteną odnalazłem dokładny kierunek, z którego nadchodziła emisja, i skorygowałem nasz kurs o pięć stopni. [...] Nastawiając precyzerem radioodbiornik usłyszałem razem z muzyką coś, co wydało mi się komunikatem meteo; wstrzymując oddech pokręciłem gałką i wsłuchiwałem się w głos. I wtedy usłyszałem po raz drugi: „Przeciętne częściowe zachmurzenie, z chmurami przeważnie nad górami. Podstawa chmur 3500 stóp. Widzialność dobra. Wiatr północny, 10 węzłów". Komandor Fuchida poczuł głębokie uniesienie. Warunki były wymarzone do ataku powietrznego. Wkrótce doszedł do wniosku, że jeśli nad Honolulu jest częściowe zachmurzenie, to muszą być także „dziury" w obłokach nad całą wyspą. Jeśli wszakże podstawa chmur w rejonie gór znajduje się na wysokości 1000 metrów, nie byłoby rozsądne atakowanie z północnego wschodu - co zakładało przelot nad górami położonymi na wschodzie wyspy. Wiatr wiał z północy, widoczność była dobra: lepiej więc byłoby okrążyć wyspę od zachodu i uderzyć od południa. O godzinie 7.30 byliśmy w powietrzu od półtorej godziny [...] Nagle chmury rozstąpiły się i ukazała się nam biała linia brzegowa. Znajdowaliśmy się nad Kahuku Point, północnym przylądkiem wyspy, i nadszedł czas na rozwinięcie do ataku [...] Istniały dwa plany ataku. Gdybyśmy osiągnęli zaskoczenie, samoloty torpedowe miały uderzyć pierwsze, za nimi zaś bombowce horyzontalne, a potem nurkowce, które miały zaatakować amerykańskie bazy powietrzne. łącznie z Hickam i Ford Island, obok kotwicowiska. Obawialiśmy się, że jeśliby te-bazy zostały najpierw zaatakowane przez nurkowce, powstałe dymy mogłyby przeszkodzić atakom samolotów torpedowych i bombowców horyzontalnych przeciw okrętom. Z drugiej strony - przy napotkaniu oporu przeciwnika, nurkowce atakowałyby pierwsze, aby spowodować zamęt i ściągnąć na siebie ogień wroga. Bombowce horyzontalne z kolei zbombardowałyby i zniszczyły działa przeciwlotnicze przeciwnika - wtedy zaś uderzyłyby samoloty torpedowe, atakując szyk okrętów. 98

Wybór sposobu atakowania leżał w moich rękach - jeden „czarny smok" z mej rakietnicy oznaczał atak w warunkach zaskoczenia, dwa „czarne smoki" - jeśliby stało się widoczne, że zaskoczenie się nie udało. W obu przypadkach myśliwce miały kryć nasze działania. Wciąż nie nadchodziły wieści od samolotów rozpoznawczych, ale zdecydowałem się, że możemy wybrać wariant z zaskoczeniem, i nakazałem odpowiednie rozwinięcie naszego szyku, wystawiając rakietnicę poza osłonę kabiny i strzelając jednego „czarnego smoka". Była godzina 7.40. Na ten rozkaz nurkowce poczęły wchodzić na pułap 4000 metrów, samoloty torpedowe zeszły prawie nad samą powierzchnię morza. Tylko myśliwce nie rozwinęły się. Lecąc ponad resztą szyku, zdawały się nie dostrzegać mego sygnału - prawdopodobnie z powodu chmur. Dostrzegłszy to, wystrzeliłem drugą rakietnicę w stronę myśliwców. Tym razem zauważyły mój sygnał i natychmiast wzięły kurs na Oahu... Powtórzyła się oto stara prawda wojny, że tylko najprostsze plany i najprostsze środki porozumiewania się dowódców i oddziałów między sobą dają niezawodność działania. Jak wspomina komandor Fuchida: Ten drugi sygnał został zrozumiany przez dowódcę grupy nurkowców jako drugi „czarny smok", który oznaczał, że nie udało się nam osiągnąć zaskoczenia. Wprowadził on w błąd część pilotów, którzy dostrzegli sygnał początkowy [...] Tymczasem otrzymaliśmy meldunek rozpoznawczy z wodnopłatu rozpoznawczego wysłanego przez krążownik „Chikuma". Podawał on miejsca postoju w porcie dziesięciu pancerników, jednego ciężkiego krążownika oraz jednego lekkiego. Donosił także o wietrze szybkości 14 metrów na sekundę z kierunku 080; pułap chmur nad flotą amerykańską wynosił 1700 metrów, gęstość według skali-7. Samolot z krążownika „Tonę" meldował: „Floty nieprzyjacielskiej nie ma na kotwicowisku Lahaina". Teraz byłem już pewny, że w porcie nie było lotniskowców. Niebo rozjaśniło się, gdy zbliżaliśmy się do celu, i Pearl Harbor było wyraźnie widoczne z północnozachodniej doliny na wyspie. Studiowałem nasz cel przez lornetkę. Tak, były tam — osiem... Po latach Fuchida powie jeszcze mocniej o tej chwili: Pode mną leżała cała amerykańska Flota Pacyfiku, w szyku, który by mi się nie marzył w moich najbardziej optymistycznych snach. Widziałem kiedyś wszystkie niemieckie okręty zgromadzone w kilońskim porcie. Widziałem także francuskie pancerniki w Breście. I w końcu często oglądałem nasze własne okręty na przeglądach przed cesarzem, ale nigdy nie widziałem w najgłębszym pokoju tyle okrętów zakotwiczonych w odległości od 500 do 1000 jardów jeden od drugiego. Flota wojenna musi zawsze czuwać, bo nie 99

można wykluczyć niespodziewanego ataku. Ale ten obraz tu, w dole, był trudny do pojęcia. Czyżby Amerykanie nigdy nie słyszeli o Port Artur? Komandor Fuchida rozkazał swojemu radiotelegrafiście: „Przekażcie na wszystkie samoloty, aby rozpoczęły atak." Rozkaz poszedł otwartym tekstem. Była godzina 7.49. O godzinie 7.49, zanim jeszcze pierwsze bomby poszybowały w stronę amerykańskich okrętów i pierwsze torpedy przebiły powierzchnię wód kanału portowego Pearl Harbor, komandor Fuchida nadał przez radio sygnał TORA...TORA... TORA..., oznaczający, że zaskoczenie przeciwnika powiodło się. Sygnał ten przeznaczony był dla dowództwa Zespołu Uderzeniowego, który krążył o 200 mil na północ od miejsca, gdzie się znajdowali - nad wyspą Oahu, ale niezwykłym sposobem, rzecz bez precedensu, depesza, nadana przez pokładową radiostację o niewielkim z natury rzeczy zasięgu, odebrana została na flagowym pancerniku „Nagato", kotwiczącym w Zatoce Hiroszimskiej. Admirał Yamamoto oczekiwał tego sygnału w szalonym napięciu. Krążył po kabinie operacyjnej pancernika i raz po raz spoglądał na zegarek. Ale był to właściwie jedyny zewnętrzny znak podniecenia - wszyscy inni w pomieszczeniach sztabowych okrętu wydawali się bardziej podnieceni. Radiostacja Sztabu Generalnego w Tokio odebrała także sygnał TORA... TORA... TORA... Ponieważ słowo ,,tora" znaczy po japońsku tygrys, a istnieje w języku japońskim legenda o tygrysie, który może przejść tysiąc ri (2000 mil) i powrócić niezawodnie na to samo miejsce - przeto łączono owe niezwykłe wydarzenie w łączności radiowej jako omen ze słowem kodu użytego podczas ataku... Świadkowie na pokładzie lotniskowca ,,Akagi" opowiadają, że po usłyszeniu sygnału TORA... TORA... TORA... wiceadmirał Nagumo, dowódca Zespołu Uderzeniowego, wymienił ze swym szefem sztabu długi, mocny uścisk dłoni... W tym czasie, pod napływającą przez ocean powietrzny japońską armadą, baza amerykańska pławiła się w świątecznym spokoju. Historyk amerykańskiej marynarki wojennej S.E. Morison pisze: Niedziela 7 grudnia 1941... świtało jasno i pogodnie ponad Pearl Harbor. Według nautycznego almanachu, wschód słońca wypadał o 6.26, ale o tej porze roku dzień wstaje ponad górami Tantalus i Olympus, które mają czapki utkane z nocnych mgieł. Tak więc była prawie 7.00, gdy słońce wzeszło wspinając się ponad zielenią plantacji trzcinowych, rozciągniętych na wzgórzach ponad Aiea, i pogłębiając błękit zatok Pearl Harbor.

100

Nawet dla Oahu, faworyzowanego przez naturę przez całą zimę, był to niezwykle piękny, spokojny i jasny niedzielny poranek [...] Na pokładach okrętów przedpołudniowa wachta została wezwana gwizdkami na śniadanie, podczas gdy marynarze, których miała zmienić, czyściśli mosiądz i ścierali rosę z karabinów maszynowych, z których jeden na cztery był obsadzony - flota nigdy nie znajdowała się w kompletnym odpoczynku i „trzeci stan gotowości" obowiązywał zawsze w porcie [...] Głosy dzwonów w Honolulu, wzywające na mszę o 8.00 unosiły się nad portem, którego spokojną powierzchnię tylko lekko marszczyła poranna bryza. Wielu oficerów było na śniadaniu w swoich mesach, inni dopiero co wstawali; marynarze, którzy zjedli śniadanie, gawędzili na pokładzie, czytali lub pisali listy do domu. Spośród 70 okrętów bojowych i 24 pomocniczych w porcie tylko jeden - niszczyciel „Hełm" - znajdował się w ruchu. Gdy nadszedł czas podniesienia bandery, marynarze w białych mundurach wyjmowali proporce i bandery ze schowków, a pomosty sygnalizacyjne gotowały się do podniesienia flagi „P"*; bosmani byli gotowi odgwizdać sygnał przygotowawczy o 7.55. W porcie wojennym znajdowało się 8 pancerników, 2 ciężkie krążowniki, 6 lekkich, 29 niszczycieli, 5 okrętów podwodnych, 1 kanonierka, 9 stawiaczy min, 10 trałowców oraz wspomniane 24 okręty pomocnicze, wśród nich m. in. trzy okręty remontowe, dwa tankowce i dwa oceaniczne holowniki. Jest faktem, że zanim pierwsi obserwatorzy dojrzeli z okrętów wojennych nadlatujące japońskie samoloty przed godziną 8.00, na ekranach stacji radarowej na wzgórzu Opana szeregowcy Joseph Locard i George Elliott już o 6.45 dostrzegli na ekranach radarów plamkę świetlną zwiastującą zbliżanie się samotnego samolotu w stronę Oahu. Był to z pewnością jeden z wodnosamolotów katapultowanych przez japońskie krążowniki dla ostatecznego rozpoznania sytuacji w bazie Pearl Harbor. O godzinie 7.02 na ekranach pojawiła się już spora liczba plamek w odległości o 130 mil na północ. Ponieważ zgrupowanie owych plamek wyraźnie zbliżało się w stronę wyspy, o godzinie 7.20 obaj szeregowcy postanowili po krótkiej naradzie zawiadomić o tym ośrodek alarmowy lotnictwa. Ale porucznik Kermit L. Tyler, który dyżurował w ośrodku, uznał składającego meldunek za panikarza - owe liczne plamki na ekranie stacji radarowej Opana miały być, według niego, odbiciem nadlatujących bombowców B-17, mających właśnie przybyć ze Stanów... Bosmanmat Milligan dostrzegł z pokładu niszczyciela „Allen" około dwudziestu pięciu samolotów krążących na wysokości około 1500 metrów, ale ' Tzw. Blue Peter, flaga międzynarodowego kodu sygnałowego, oznaczająca, że okręt opuszcza port w ciągu 24 godzin.

101

wziął je za własne ćwiczące samoloty - był to widok dość częsty, co prawda nie w niedzielę. Niedługo potem na niszczycielu „Hełm", jedynym okręcie, który znajdował się w ruchu, sternik Frank Handler dostrzegł grupę samolotów nadlatujących ponad powierzchnią morza z południa. Na pancerniku „Arizona" marynarz Pressler ujrzał podobną grupę nadciągającą od strony gór ze wschodu. Samoloty dostrzeżone przez Handlera przelatywały już o 100 jardów od niszczyciela i - jak ktoś zauważył - jeden z pilotów pomachał im zza owiewki kokpitu. Ktoś pozdrowił go z pokładu niszczyciela, i w tym momencie ujrzano, że owe samoloty nie mają wciągniętego podwozia. Na pokładzie pancernika „California" mat William Lynch, który pracował w okrętowej aptece, wykrzyknął dosyć naiwnie: - O, rosyjskie samoloty, mają wyraźnie czerwone znaki, widocznie odwiedzi nas rosyjski lotniskowiec... Ale pędzące w głąb portu, ku amerykańskim pancernikom, samoloty nie miały na skrzydłach i kadłubach czerwonych gwiazd, lecz czerwone kule wizerunki Wschodzącego Słońca! Sygnalista krążownika „Helena" porwał za lornetkę; powiększone w szkłach sylwety samolotów przypominały mu coś z jego morskiego życia był on świadkiem najazdu japońskiego na Szanghaj. Samoloty japońskie schodziły nad cele w identyczny sposób, jak te maszyny, potężniejące z każdą sekundą w pryzmatach jego lornetki... W tym czasie kontradmirał Furłong, dowódca broni minowej Floty Pacyfiku, przechadzał się po pokładzie rufowym stawiacza min „Oglala", zacumowanego obok krążownika „Helena" przy nabrzeżu 1010, i miał dobre pole widzenia na cały port. Około godziny 7.55 zauważył nadlatujący nisko ponad Ford Island samolot z kierunku północno-wschodniego. Eksplozja bomby w rejonie bazy hydroplanów i fruwające w powietrzu szczątki nie uświadomiły mu jakoś tego, co się właściwie dzieje. Podobnie jak wszyscy inni - nie mógł przestawić swego umysłu na odbiór nowej strefy zjawisk, która nazywa się wojną. Sądził, że któryś z własnych samolotów „zgubił" po prostu bombę. Ale oto ten sam samolot wykonał ostry wiraż i lecąc wzdłuż głównego kanału minął jego okręt - Furlong w tym momencie ujrzał na kadłubie znak Wschodzącego Słońca i teraz pojął już wszystko. Zdał sobie równocześnie sprawę, że w tej historycznej chwili on właśnie jest starszym na redzie, najwyższym stopniem oficerem, i jemu w tej chwili przypada obowiązek dowodzenia okrętami zakotwiczonymi w bazie. Zarządził przeto alarm bojowy i na maszt „Oglali" wzniosły się flagi sygnałowe, nakazujące wszystkim okrętom wyjście z portu. Równocześnie wieża sygnalizacyjna w Pearl Harbor przesłała admirałowi Kimmelowi, który zresztą był już w drodze do portu, dramatyczny sygnał ENEMY AIR RAID - THISIS NO DRILL (Nieprzyjacielski nalot powietrzny - to nie ćwiczenia!). W trzy minuty później, o godzinie 7.58

102

kontradmirał Bellinger przekazał ze swego sztabu na Ford Island depeszę do Stanów: NALOT NA PEARL HARBOR - TO NIE ĆWICZENIA! W tym momencie na pokładach wszystkich okrętów poczęły wyć klaksony. Ich ostry dźwięk mieszał się z infernalnymi grzomatami rwących się bomb i ostrym ujadaniem małokalibrowej broni przeciwlotniczej.

Rząd pancerników Nadchodziła wielka godzina japońskich samolotów torpedowych. Wykonując łuk nad zachodnią częścią wyspy Oahu, poczęły schodzić nad kanał portowy w rejonie suchych doków i stąd - już na bardzo niewielkiej wysokości kilkudziesięciu metrów, niemal równo z nadbudówkami wielkich okrętów rozpoczynały atak na rząd pancerników ustawionych przy południowowschodnim brzegu Ford Island, niewielkiej wysepki, idealnie zakomponowanej przez naturę... na bazę wojenną. Piloci samolotów torpedowych, przelatując nad wyspą widzieli już skutki pierwszych uderzeń powietrznych na lotniska amerykańskie Hickam Field i Wheeler Field -piętrzące się gwałtownie ku niebu kłęby dymu. Przychodziła teraz kolej na nich. Na czele szyku samolotów torpedowych szły do ataku maszyny dowódcy, kapitana Muraty, i jego zastępcy, porucznika Goto. Porucznik Goto upatrzył sobie za cel dwa pancerniki, stojące jeden obok drugiego, wyrównał nad wodą, wyćwiczonym w wielokrotnie powtarzanych ćwiczeniach okiem sprawdził szybkość, kąt biegu własnego samolotu i zwolnił zaciski przytrzymujące torpedę. W chwilę później przez pleksi kabiny dostrzegł lecące w stronę amerykańskich pancerników ni to cienie, ni to meteory spadające z nieba. Zaklął głośno - to szły do ataku bombowce nurkujące, które źle zrozumiały sygnał dany przez Fuchidę. Atakowały one wpierw okręty, wprowadzając nieco zamętu do akcji samolotów torpedowych, które po wyrzuceniu torped musiały mieć czyste niebo przed sobą dla poderwania się w górę po ataku. „Nie czułem nic prócz wściekłości - powie potem Goto - nie mogłem uwierzyć, że była to omyłka po tak starannie przygotowanym ataku!" Jego samolot poderwał się tuż przed atakowanym pancernikiem: maszty amerykańskiego okrętu zdały mu się pałami wielkiego płotu, który musiał przeskoczyć. Na pokładach nie było nikogo, niewiele zresztą mógł dostrzec, skoncentrowany na jednym - oczekiwaniu na wynik swego ataku. Gdy wykręcił nad pancernikiem i wyrwał w górę, ujrzał ślady torpedy dobiegającej do burty okrętu, potem wznoszący się ogromny słup wody, który oznaczał, że jego atak powiódł się... Nie mógł jednak długo cieszyć się widokiem sukcesu - trasujące pociski, wyrzucane z szybkostrzelnych działek i karabinów maszynowych, poczynały niebezpiecznie zbliżać się do jego samolotu...

103

Lecący w drugiej grupie samolotów torpedowych Juzo Mori wyznaje szczerze: Nie spodziewałem się, że przeżyję atak, który powitany został silnym ogniem przeciwlotniczym nieprzyjacielskiej floty. Mój bombowiec zatrząsł się od ulewy pocisków broni maszynowej i szrapneli. Leciałem wprost nad pancernikami wzdłuż Ford Island i wszedłem w szeroki wiraż w lewo. Wybrałem za swój cel pancernik zakotwiczony w pewnym oddaleniu od głównego ugrupowania, które było atakowane przez samoloty z „Soryu". Wydawał się jedynym pancernikiem dotychczas nie uszkodzonym. Moje podejście musiało być absolutnie prawidłowe. Zostałem ostrzeżony, że głębokość portu nie przewyższała 45 stóp. Najmniejsze odchylenie w szybkości lub wysokości lotu skierowałoby zwolnioną torpedę na dno albo spowodowałoby wyskoczenie jej z wody... Cały nasz wysiłek poszedłby na marne. . W tych sekundach ledwie sobie zdawałem sprawę z tego, co robiłem. Działałem odruchowo, według nawyku wyrobionego przez długotrwałe ćwiczenia, poruszałem się jak automat. Zszedłem na 200 stóp [około 60 metrów], gdy nagle przed moim bombowcem wyrósł pancernik jak szczyt wielkiej góry. Samolot zakołysał się i przechylił na bok, gdy ogień przeciwlotniczy sięgnął skrzydeł i kadłuba. Głowa poleciała mi do tyłu i poczułem się tak, jakby wyrżnęła w nią ciężka belka. Wrogie pociski zdawały się nadbiegać ze wszystkich kierunków. Byłem tak przerażony, że przepociła mi się odzież. Nagle zobaczyłem tuż przed sobą nieprzyjacielski samolot. Ponieważ mój samolot był uzbrojony tylko w pojedynczy karabin maszynowy 7,7 mm, z polem ostrzału do tyłu, był on właściwie bezbronny w walce powietrznej. Miałem za chwilę umrzeć, postanowiłem więc zabrać w tę podróż przeciwnika i... rzuciłem swój bombowiec prosto na wroga. Pilot tamtego samolotu, pod wpływem mojego manewru, rzucił się do ucieczki. Zadałem sobie pytanie: „Czy to jest to, co nazywamy wojną?"* Piloci japońskich samolotów torpedowych mieli zadanie w jakiś sposób utrudnione przez to, że z amerykańskich najcięższych jednostek tylko dwa pancerniki - „California" i ,,Nevada" - zacumowane były w pojedynkę, parami natomiast, jeden obok drugiego, stały pancerniki „Oklahoma" i „Maryland" oraz „West Virginia" i „Tennessee". Przy czym „Maryland" w pierwszej parze i „Tennessee" w drugiej były „ekranowane" od strony wód kanału, na które spaść miały japońskie torpedy, przez „Oklahomę" i „West Virginię". Podobną rolę „ekranu" w stosunku do 219-metrowego kadłuba pancernika „Arizona" pełnił mniejszy zresztą od tego pancernika, 140-metrowy kadłub okrętu remontowego „Vestal". M. Okumiya, J. Horikoshi, M. Caidin: Zero. New York 1956.

104

IV. Dwie fazy japońskiego nalotu na bazę Pearl Harbor

Najcięższe uderzenia w pierwszych atakach spadły na pancernik „Arizona", który otrzymał niemal jednocześnie ciosy torped i ciężkich, półtonowych bomb zrzuconych przez bombowce horyzontalne. Jedna z torped minęła przycumowany od strony kanału okręt ,,Vestal" i ugodziła pancernik w część dziobową; niemal jednocześnie za drugą wieżą działową spadła ciężka bomba, przeniknęła w głąb okrętu i rozerwała się w magazynie amunicyjnym. Świadkowie z innych okrętów mówią, że płomień, który wystrzelił z „Arizony", wzniósł się na 150 metrów. Zginęły w tym momencie setki ludzi, łącznie z kontradmirałem Kiddem i komandorem Van Valkenburghiem na pomoście nawigacyjnym. Kolejna bomba trafiła prosto w komin, trzecia uderzyła w pokład łodziowy, czwarta natomiast w osłonę pancerną wieży nr 4; cztery następne zrujnowały nadbudówkę między trójkątnym masztem i pomostem w straszliwej, śmiertelnej serii. Załoga nie zaalarmowana w porę znalazła się w stalowej pułapce w przedziałach wodoszczelnych kadłuba, który szybko pogrążał się w wodzie. Kto nie zginął w pogrążającym się kadłubie, ten ginął na płonących pokładach lub od rozrywającej się amunicji. Obsługi broni przeciwlotniczej - jak długo fizycznie były do tego zdolne-prowadziły ogień do nadlatujących na „Arizonę" samolotów, dopóki buchający żar nie zmusił ich wreszcie do opuszczenia stanowisk. „Arizona", okręt liczący ponad ćwierć wieku, nie wytrzymała potężnych ciosów - i podwodnych, i powietrznych mimo silnego opancerzenia (pas burtowy 14-calowej grubości, wieże pancerz 18-calowy). Z załogi liczącej ponad 1500 ludzi zginęło 47 oficerów oraz 1056 podoficerów i marynarzy, rannych było 5 oficerów i 39 marynarzy. Żaden inny okręt amerykański Floty Pacyfiku nie poniósł tak olbrzymich strat. Komandor Fuchida - który czuwał nad przebiegiem japońskiego ataku na pokładzie bombowca - pisze, nawiązując do losu „Arizony": ...Podczas gdy moja grupa powietrzna krążyła nad Honolulu wyczekując następnego podejścia nad cel, inne grupy wykonywały ataki - przy czym niektóre atakowały trzykrotnie, nim odniosły sukces. Nagle ogromna eksplozja buchnęła z szyku pancerników. Ogromny słup ciemnoczerwonego dymu wzniósł się na 1000 stóp i twarda fala uderzeniowa dosięgła naszego samolotu. Zwróciłem uwagę pilota na widowisko pod nami - po chwili powiedział: ,,Tak - musiała eksplodować komora amunicyjna..." Atak rozwijał się i dymy z eksplozji wypełniły większość nieba nad Pearl Harbor. Moja grupa weszła znów na kurs ataku. Obserwując rząd pancerników przez lornetkę, ujrzałem wielki wybuch na „Arizonie". Paliła się gwałtownie i jej dymy przeszkadzały celności bombardowania. Szukałem innych okrętów jako celu dla naszego ataku. „Tennessee", trzeci w lewym rzędzie,

106

już stał w płomieniach, ale następny pancernik, „Maryland", najwyraźniej nie był jeszcze atakowany. Dałem rozkaz zmiany celu na ten okręt i jeszcze raz poszliśmy w ogień broni przeciwlotniczej okrętów. Wówczas padł rozkaz „Gotowi!" i ująłem mocno uchwyt dźwigni zwalniającej bomby, zatrzymując oddech i wpatrując się w bombę czołowego samolotu. Piloci, obserwatorzy i radiotelegrafiści wykrzyknęli jednocześnie: „Rzucać!" widząc bombę odrywającą się od czołowej maszyny - i wszyscy inni rzucali bomby. Natychmiast położyłem się na płask na podłodze, by móc obserwować lot bomb przez wziernik. Cztery bomby w doskonałej salwie leciały jak szatany zagłady. Cel zdawał się tak daleko, że zastanawiałem się przez chwilę, czy osiągną go. Bomby malały w oczach i wstrzymałem znów oddech, nie chcąc stracić ich z oczu. Zapomniałem o wszystkim w podnieceniu na widok ich lotu w stronę celu. Stały się tak małe jak ziarnka maku i w końcu znikły, w momencie, gdy pojawiły się niewielkie białe wybłyski dymu na okręcie i obok niego. Z wielkiej wysokości bliskie trafienia są lepiej widoczne, ponieważ wytwarzają wyraźnie dostrzegalne okrągłe fale na powierzchni. Obserwując dwa tylko takie kręgi oraz niewielkie wybłyski krzyknąłem „Dwa trafienia!" i zerwałem się z podłogi samolotu. Pancernik „Maryland" - jak powiedzieliśmy - zacumowany był w parze z „Oklahomą", „ekranującym" go od wód kanału; miał się on okazać okrętem, który wyszedł z ataku japońskiego z najmniejszym szwankiem. Owe dwa trafienia, o których mówi komandor Fuchida, spowodowały straty w istocie niewielkie, bo zginęło dwóch ludzi, a czternastu zostało rannych z załogi liczącej razem 1604 ludzi. Prawdziwego wyczynu myśliwskiego dokonał marynarz Short, który w momencie ataku pisał właśnie karty świąteczne. Zdążył on błyskawicznie dopaść do przeciwlotniczego karabinu maszynowego i... zestrzelić samolot torpedowy. W lutym „Maryland" powrócił do aktywnej służby we flocie, wyremontowany na miejscu w Pearl Harbor. Mniej szczęścia miał pancernik „Oklahomą", który osłaniał swym kadłubem „Maryland" - trzy japońskie torpedy rozerwały jego burty i okręt, nabierając wody, przechylał się gwałtownie o 25 stopni, 30 stopni... Już w trakcie przechylania się otrzymał kolejne dwa trafienia torpedami. Najstarszy rangą na pokładzie komandor Kenworthy dał rozkaz opuszczania okrętu, ale kto wydostał się na zewnątrz, został ostrzelany z broni pokładowej atakujących samolotów i to spowodowało dodatkowe straty, obliczane w sumie na 415 oficerów, podoficerów i marynarzy poległych i 32 rannych. Okręt obracając się wokół swej osi podłużnej przewrócił się w końcu do góry stępką, masztami wbijając się w dno. Podniesienie z dna tego wielkiego, ponad

107

30 000-tonowego okrętu i „wyprostowanie" go było znacznym wyczynem technicznym w roku 1943, jakkolwiek później postanowiono nie odbudowywać go i sprzedać na złom*. Między „Arizoną" oraz pancernikami ,,Maryland" i „Oklahoma" stały w parze pancerniki „Tennessee" i „West Virginia". Historycy podkreślają, że mimo bardzo eksponowanej pozycji „West Virginia" wyszła z boju ,,z tarczą", choć w sumie trafiona została sześcioma lub siedmioma torpedami w lewą, odkrytą burtę oraz dwiema ciężkimi bombami przerobionymi z 800-kilogramowych pocisków artylerii okrętowej. Interesujące, że w ratowaniu okrętu najbardziej wyróżnili się młodzi oficerowie - porucznik Ricketts i trzech podporuczników - Stark, White (oficer rezerwowy marynarki) i Beecham, którzy wykazali zimną krew, zdecydowanie i energię, jakkolwiek nikt z załogi w pierwszych chwilach nie zorientował się, że w sekundach pokój zamienia się w wojnę. Oficer wachtowy porucznik White widząc dalekie jeszcze eksplozje nakazał przede wszystkim zajęcie stanowisk na pokładzie grupom przeciwpożarowym i ratowniczym. W rezultacie wewnątrz zagrożonej części kadłuba, w który miała uderzyć straszliwa wiązka torped, pozostała niewielka liczba ludzi. Ale ogromna, kilkudziesięciometrowa wyrwa w lewej burcie niczym gigantyczne wrota morskie wpuściła do środka ogromną niszczącą falę. Sparaliżowane zostały przewody elektryczne, maszyny oraz lewoburtowa artyleria. Okręt szybko nabierał przechyłu. Artylerzyści z prawej burty, którym udało się otworzyć ogień do samolotów, znaleźli się w dramatycznej sytuacji - nie mogli utrzymać się na nogach i za każdym amunicyjnym stanął marynarz, którego zadaniem było... podtrzymywanie go. Porucznik Ricketts na własną rękę, bez rozkazu - który i tak by do niego nie dotarł - rozpoczął zatapianie przeciwległych grodzi dla zrównoważenia okrętu. Zalanie wodą prawoburtowych przedziałów zmniejszyło przechył „West Virginii" z 28 stopni do 15; pewną rolę odegrał tu fakt, że okręt połączony był z sąsiadem, pancernikiem „Tennessee", kablami, które spełniły rolę swego rodzaju amortyzatora. Okręt tedy dość łagodnie, bez dramatów, osiadł na dnie lewą stępką przyobłową i uniknął losu „Oklahomy", choć wyrwa w jego burcie była znacznie większa. Nurkowie, po ataku badający kadłub, nie bardzo się mogli zorientować, gdzie owa wyrwa się zaczyna i gdzie kończy. - Nie ma burty! wykrzyknął któryś z nich przez przewód głosowy łączący go z ekipą na powierzchni. Prawdę mówiąc, japońskie torpedy wyrwały blok poszycia szeroki na 10 i długi na ponad 30 metrów! Tymczasem na pokładzie szalały pożary rozpętane przez palące się szczątki „Arizony", które spadły na „West Yirginię". Grupy przeciwpożarowe dokonywały największych wysiłków, aby Podczas holowania w stronę zachodniego wybrzeża Stanów pancernik zatonął.

108

opanować pożary, okręt jednak nie mógł już prowadzić ognia do samolotów, bo dostępna amunicja skończyła się. Na samym początku ataku zginął od bomby, która rozerwała się na pokładzie sąsiedniego pancernika „Tennessee", komandor Bennion: śmiertelnie ranny, do ostatka żądał meldunków 0 przebiegu akcji ratowniczej... W dwie godziny po rozpoczęciu ataku dowódca grup ratowniczych zarządził opuszczanie okrętu, które dokonało się w wielkim porządku i bez paniki. Pożary ugaszono do popołudnia własnymi siłami i z pomocą okrętu pomocniczego. Jak na straszliwe ciosy, które spadły na „Wee Vee" (tak żartobliwie nazywali swój okręt marynarze), straty nie były wielkie i wyniosły dziesięć procent załogi liczącej 1454 ludzi. Chroniony przez kadłub „West Virginii" pancernik „Tennessee" w pierwszej fazie japońskiego ataku otrzymał dwie bomby, obydwie w wieże działowe, przy czym pierwsza rozerwała się na środkowym dziale wieży nr 2. Jej odłamki pozbawiły życia komandora Benniona na „West Virginii". Sporo szkód poczyniły opadające szczątki, .Arizony'' i płonąca ropa wypływająca ze zniszczonego pancernika. W każdym razie straty w ludziach były niewielkie 1 część załogi mogła wziąć udział w akcji ratowniczej na innych okrętach. Sam pancernik, zakleszczony w jakiś sposób między nabrzeżem i,,West Virginią'', po dwunastu dniach został „wyjęty" z pułapki i poddany remontowi na zachodnim wybrzeżu Stanów. Na skraju szyku pancerników znajdowały się zakotwiczone samotnie pancernik „California" w jakby niewielkim wgłębieniu czy zatoczce w Ford Island i na przeciwległym skraju pancernik „Nevada". Dwumasztowa 32 000tonowa „California" dysponowała, podobnie jak inne okręty tego typu, 12 działami 356 mm i 24 działami przeciwlotniczymi 127 mm. Na początku ataku „California" miała nieco oddechu, ponieważ główna furia japońskich uderzeń skierowała się przeciw pancernikom zakotwiczonym parami; prawdę mówiąc, wydawały się one chyba celami bardziej obiecującymi. Tak się wszakże układało we flocie amerykańskiej, że okręty admiralskie były w gorszym stanie bojowym od innych. Przeglądy i inspekcje techniczne przeprowadzano na nich z mniejszą wnikliwością, na wiele rzeczy przymykano oko, aby nie podważać autorytetu admirałów lub po prostu nie wprawiać ich w zły humor. „Układy" - jak byśmy powiedzieli dzisiejszym językiem były przeciw wymaganiom stosowanym wobec innych jednostek. Przygotowanie do walki - a zwłaszcza do przyjmowania ciosów - okrętu, na którym powiewała flaga wiceadmirała W.S. Pye, dowódcy Battle Fotce czyli sił liniowych floty zgrupowanych w Pearl Harbor, było raczej słabe. Choć „California" jaśniała błyszczącym mosiądzem, czystością pokładów i zewnętrznym porządkiem, to w jej wnętrzach panowała beztroska techniczna, potwierdzona następnie przez szczegółowe badania. Oto brakowało sześciu pokryw włazów w podwójnym dnie okrętu, a zabezpieczające nakrętki

109

dwunastu innych były słabo umocowane. Tak się złożyło, że w momencie rozpoczęcia ataku większość oficerów znajdowała się na brzegu, wypoczywając po rozrywkach sobotnich, ci zaś, którzy byli na pokładzie, nie stanęli na wysokości zadania, działając powoli i niezdecydowanie. Dopiero więc po dziesięciu minutach od rozpoczęcia japońskiego ataku działa pięciocalowe otworzyły ogień do japońskich samolotów. Tuż po tym „Californię" dosięgły dwie japońskie torpedy, nastawione szczególnie głęboko - obie ugodziły w jej burtę pod pasem grubego, 35-centymetrowego pancerza, biegnącego wzdłuż burt okrętu. Gdyby nie niedopatrzenia techniczne, okręt zapewne utrzymałby się na powierzchni - ale nie w tej sytuacji. Balastowanie grodzi prawoburtowych zapobiegło przewróceniu się okrętuj ale nie mogło zapobiec tonięciu. Wszystkie działa przeciwlotnicze prowadziły teraz gwałtowny ogień - pociski donoszono z magazynów, ponieważ wybuchy torped wyłączyły elektryczność. W kwadrans później, o godzinie 8.25, bomba rzucona przez japoński bombowiec horyzontalny przeniknęła do magazynu amunicyjnego artylerii przeciwlotniczej, który eksplodował rujnując wnętrze okrętu i pozbawiając życia pięćdziesięciu ludzi. Wśród szalejących pożarów grupy awaryjne i przeciwpożarowe dawały z siebie wszystko, co mogły, i po nadludzkich wysiłkach około godziny 9.10 pożary zlokalizowano, a następnie ugaszono; dało się także przywrócić pancernikowi energię elektryczną oraz uruchomić część kotłów i maszyn. Gdyby nie fatalny zbieg okoliczności - prąd i wiatr zepchnęły w stronę „Californii" płonącą ropę - mogłaby ona ruszyć z miejsca. Napływ wody morskiej, wypełnianie się nią kadłuba okazało się wszakże szybsze od działań ludzi - okręt pogrążał się w wodach kanału z lekkim przechyłem na lewą burtę, póki nie osiadł na jego mulistym dnie. We wnętrzu okrętu i na pokładach znajdowały się ciała 98 poległych; spośród załogi liczącej 1546 ludzi 61 zostało rannych. Z okrętu admiralskiego na powierzchni pozostały tylko dwa charakterystyczne „ażurowe" maszty i nadbudówki pomostu... Wspaniałą kartę zapisał podczas japońskiego ataku na Pearl Harbor pancernik ,,Nevada", który - jak powiedzieliśmy - zakotwiczony był samotnie na skraju szyku pancerników. W momencie rozpoczęcia nieprzyjacielskiego ataku najstarszym stopniem oficerem na pokładzie był kapitan Francis J. Thomas z rezerwy marynarki (!). Pod jego dowództwem okręt błyskawicznie przygotował się do boju i otworzył ogień do nadlatujących samolotów. Przedtem jednak na okręcie rozegrały się wydarzenia, które przeszły do historii Pearl Harbor. Oto przed porannym podniesieniem bandery, o godzinie 8.00, na pokładzie ustawiała się w dwuszeregu 23-osobowa orkiestra, którą dyrygował Odeń McMillan. Niektórzy muzycy ujrzeli w tym czasie, że na drugim końcu Ford Island pojawiły się w powietrzu samoloty. Nagle dostrzeżono chmury wybuchów, które wszakże przyjęto za rodzaj ćwiczeń - może saperskich. Dwie minuty przed 8.00 wybuchy zaczęły się przybliżać, nie

110

V. Rozmieszczenie amerykańskiej Floty Pacyfiku w Pearl Harbor 7 grudnia 1941

przeszkodziło to wszakże dyrygentowi w wykonywaniu jego funkcji. Punktualnie o godzinie 8.00 podniósł pałeczkę i nad pokładem popłynęły tony amerykańskiego hymnu, zaczynającego się od słów wiersza ułożonego podczas wojny o niepodległość. W tym momencie pędzący tuż nad powierzchnią samolot, od którego oddzieliła się torpeda wycelowana w pancernik „Arizona", poszedł nad ich okrętem świecą w górę, a tylny strzelec obsypał ich okręt gradem pocisków, na szczęście niecelnych. Parę pocisków wszakże poszarpało banderę. Nikt już teraz - a przede wszystkim sam dyrygent - nie miał wątpliwości co do charakteru wydarzeń; McMillan jednak, który nigdy w życiu nie przerwał wykonywania hymnu, dyrygował dalej i dwudziestu trzech muzyków w dwuszeregu grało dalej hymn. Niczym błyskawica pojawił się następny samolot - tym razem wiązka pocisków uderzyła w pokład obok nich i dyrygent na chwilę opuścił pałeczkę, ale po chwili znów ją podniósł i orkiestra poczęła grać dalej. Aż do końcowych nut hymnu nikt nie ruszył się z miejsca - skończyli wśród wzmagającego się ognia własnej broni przeciwlotniczej, po czym zniknęli z otwartego pokładu... Bateria dział przeciwlotniczych „Nevady" dowodzona przez chorążego Taussiga, który w trakcie akcji został ciężko ranny, otworzyła celny i szybki ogień. Pięciocalowa bateria dział na lewej burcie niemal natychmiast po rozpoczęciu akcji artyleryjskiej zestrzeliła samolot torpedowy i uszkodziła drugi, który za cel obrał sobie pancernik. Kolejny samolot pogrążony został w falach kanału pociskami sprzężonych karabinów maszynowych. W rezultacie szybkiej i precyzyjnej akcji artyleryjskiej w „Nevadę" trafiła tylko jedna japońska torpeda; wyrwała potężną dziurę* w jej części dziobowej, ale nie uszkodziła żywotnych części okrętu. W pół godziny po rozpoczęciu ataku w pancernik uderzyły trzy bomby zrzucone przez bombowce nurkujące. Kapitan Thomas podjął w tym momencie decyzję opuszczenia kotwicowiska i wyjścia w morze. Wśród rozrywających się bomb, ulewy pocisków z broni pokładowej, która spadała na pokłady „Nevady", okręt ruszył w stronę wyjścia z portu. Jeszcze dziś zdjęcie pancernika zrobione z przeciwległego brzegu robi ogromne wrażenie. Na tle unieruchomionych, płonących okrętów, wybłysków ognia i ogromnych czarnych welonów dymu - okręt, który nie chce pogodzić się ze swym losem. Mimo ogromnej wyrwy w kadłubie, przez którą wlewała się woda, „Nevada" ruszyła z miejsca - starszy bosman Hill przeskoczył na nabrzeże, zrzucił cumy, nie zważając na salwy z broni pokładowej japońskich samolotów, i gdy okręt odchodził od nabrzeża, skoczył do wody, zdążył osiągnąć sztormtrap i wydostać się na pokład. W swojej krótkiej odysei wzdłuż szyku zakotwiczonych i atakowanych Dancerników ,,Nevada" musiała przezwyciężyć nieprzewidzianą przeszkodę * 9x14 metrów!

112

- oto kanał portowy do połowy był przedzielony rurą łączącą pogłębiarkę „Turbinę" z Ford Island. Dotychczas owa rura przesysająca muł była opuszczana na dno, gdy zbliżała się wielka jednostka morska - teraz, w zamęcie japońskich ataków, nikt o tym nie pomyślał i ,,Nevada" przeszła między pogłębiarką i brzegiem, co udowodniło z dawien dawna głoszoną przez szypra pogłębiarki tezę, że miejsca jest dosyć między jego jednostką a brzegiem i cały ten bałagan z opuszczaniem rury i przerywaniem pracy nie ma sensu. Tak czy inaczej, sternik ,,Nevady" zyskał potem szczególne uznanie za to przejście, które zostało uznane za wyczyn nawigacyjny... Gdy ,,Nevada" wyszła na środek kanału wiodącego do wyjścia z zatoki, pośrodku której leżały Ford Island, ściągnęła na siebie uwagę grupy bombowców nurkujących, które właśnie „zamierzały się" na pancernik „Pennsylvania". Kontradmirał Furlong, który tę scenę oglądał z pokładu stawiacza min „Oglala", ujrzał, jak nurkowce schodzą z obranego kursu i idą prosto na posuwającą się wolno naprzód „Nevadę". Dosięgły ją, gdy okręt dochodził już do południowego cypla Ford Isłand, naprzeciw suchych doków. Grad bomb spadł na mężną „Nevadę" i zdawała się znikać wśród wodnych gejzerów. Kilka bomb dosięgło ją - bombowce nurkujące rzucały swoje pociski z trudną do wyobrażenia precyzją. Widząc to, kontradmirał Furlong wysłał na pomoc dwa potężne holowniki, które natychmiast wzięły udział w gaszeniu pożarów na pokładzie, a następnie osadziły okręt na płyciźnie Waipio Point leżącej naprzeciw południowego cypla Ford Island. Dzięki tym akcjom już po trzech miesiącach okręt można było podnieść z dna i po kilkunastu miesiącach zasilił on szeregi floty. „Nevada" straciła 50 ludzi, a 109 zostało rannych. Ogień przeciwlotniczy odnosił już pewien skutek - jeden z zestrzelonych bombowców nurkujących spadł obok doków, jeden zaliczyć pewnie wypadało artylerzystom ,,Nevady", jeden zaś osiadł na wodzie w pobliżu niszczyciela „Montgomery", Kiedy welbot wysłany z niszczyciela zbliżył się do japońskiego samolotu, jego pilot siedzący na skrzydle zachował się agresywnie wyciągnął pistolet, ale marynarz D.F. Calkins okazał się szybszy... Zapał bojowy artylerzystów amerykańskich był tak wielki, że strzelano do wszystkiego, co było w powietrzu i wchodziło na muszkę. Przekonały się o tym załogi osiemnastu samolotów z amerykańskiego lotniskowca „Enterprise", który na szczęście dla siebie znajdował się w czasie ataku w morzu, wracając po rejsie do bazy na atolu Wake. Samoloty wystartowały z pokładu lotniskowca, gdy znajdował się o 200 mil od Pearl Harbor, i przeprowadziły loty rozpoznawcze w szerokim sektorze przed okrętem, nie wykrywając wszakże floty japońskiej, która znajdowała się na północ od Hawajów. Około godziny 8.00 samoloty poczęły podchodzić do lądowania... i dostawały się pod ogień przeciwlotniczy. Na macierzystym okręcie usłyszano nagle 8 - Buiza nad Pacyfikiem

113

w radiostacji okrzyk chorążego Manuela Gonzalesa: - NIE STRZELAĆ, WŁASNY SAMOLOT! - po czym Gonzales nie odezwał się więcej. Jego kolega porucznik Patriarca zorientował się rychło, co się święci nad Ford Island, i czym prędzej wprowadził swój bombowiec w ostry wiraż, wysyłając meldunek: BIAŁY 16. PEARL HARBOR ATAKOWANE. NIE POTWIERDZAJCIE ODBIORU. Jego macierzysty okręt, na którym zarządzono ciszę radiową, nie mógł podać mu zmienionego kursu własnego i Patriarca, przeszukawszy dobry kawał oceanu, wylądował na jednej z małych wysepek. Wielu pilotów zginęło zestrzelonych przez japońskie Zero. Część samolotów próbowała więc naśladować nieszczęsnego Gonzalesa i była z ogromnym zapałem ostrzeliwana przez działka broniące lotnisk. Chorąży Dobson widząc, że ma prawie odstrzelone prawe skrzydło, poszedł ostro w dół, opuścił oparcie swego siedzenia pilota, by stanowić... mniejszy cel dla swych kolegów z lotniska. Lądował na wielkiej szybkości -prawie o 100 kilometrów większej od dopuszczalnej przy lądowaniu. Gumy jakoś wytrzymały i zatrzymał się ostatecznie poza krańcem pasa startowego - nad rowem, ale żywy... Mówiąc o wzmagającym się ogniu przeciwlotniczym, komandor Fuchida wspomina: Ciemnoszare wybuchy wykwitały wszędzie wokół i niebo zdawało się wypełniać bliskimi eksplozjami, od których nasz samolot dygotał. Jak oceniliśmy - działa przeciwlotnicze okrętów przemówiły przed bateriami lądowymi. Byłem poruszony szybkością przeciwuderzenia, które rozpoczęło się w pięć minut po pierwszych uderzeniach bomb. We flocie japońskiej reakcja nie byłaby tak szybka[...] Nagle mój samolot podskoczył jakby uderzony gigantyczną pałką. - Kadłub przedziurawiony z lewej strony meldował radiotelegrafista siedzący z tyłu - uszkodzenie przewodów ciągieł sterowych. - Zapytałem natychmiast, czy samolot jest sterowny pilot odpowiedział, że panuje nad sytuacją. Zanim zdążyliśmy odczuć ulgę, następny wybuch wstrząsnął samolotem. Moja eskadra bombowców horyzontalnych szła w stronę północnego skraju szyku pancerników, tam, gdzie zakotwiczony był pancernik ,,Nevada" przy północno-wschodnim skraju wyspy Ford. Przeszliśmy już nad wejściem do zatoki i nadchodził czas rzucenia bomb. Ale przedarcie się przez ogień przeciwlotniczy nie było łatwe. Na wysokości 3000 metrów wydawało się to lotem na spotkanie z wiecznościąf...] Nie zważając na zaporę eksplodujących wokół nas pocisków, skoncentrowałem uwagę na bombach zawieszonych pod czołowym samolotem. Wyciągnąłem rygle zabezpieczające dźwignię zwalniającą bomby i ująłem jej uchwyt. Wydawało się, że czas stanął w miejscu. * The Japanese Navy in the Second World War, op. cit.

114

Po drugiej stronie wyspy Ford Pierwsze grupy japońskich samolotów torpedowych oraz nurkowców skoncentrowały swe ataki na głównych siłach Floty Pacyfiku zakotwiczonych przy południowo-wschodnich wybrzeżach Ford Island, natomiast czwarta z kolei grupa samolotów torpedowych wybrała sobie za cel cztery okręty kotwiczące u północno-wschodniego wybrzeża wyspy: krążowniki „Detroit" i „Raleigh", pancernik „Utah" służący jako okręt-cel oraz transportowiec samolotów „Tangier". „Tangier" strzelał popisowo do atakujących bombowców nurkujących: jeden z nich stracił stery i uderzył w wodę, dwa inne -jak twierdziły obsługi małokalibrowej broni przeciwlotniczej - zostały również „posłane do wieczności". Tak czy inaczej, „Tangier" - okręt spory, bo 8500-tonowy - nie poniósł strat, natomiast bezbronny właściwie „Utah", okręt pochodzący z roku 1909, stał się po raz ostatni okrętem-celem... dla japońskich samolotów torpedowych. „Utahowi" wystarczyły dwie torpedy - przewrócił się i zatonął. Obydwa krążowniki starszej zresztą daty (czterokominowce) stoczyły zacięty bój z napastnikami powietrznymi, przy czym lekkiemu krążownikowi „Raleigh" przydarzyła się wojenna przygoda zupełnie niebywała - oto japońska bomba z opóźnionym zapalnikiem, przeznaczona do przebijania pancerzy, przeniknęła przez wszystkie pokłady oraz... poszycie okrętu i rozerwała się dopiero na dnie! Choć okręt otrzymał trafienie torpedą i kilkoma bombami, walczył do końca i utrzymał się na powierzchni, znakomicie dowodzony przez komandora Simonsa oraz grupę młodych chorążych. Absolutnym szczęściarzem okazał się krążownik „Detroit", bliźniak „Raleigha". Torpeda minęła go o włos i nie otrzymał ani jednego trafienia bombą. Nie bez wpływu na to było sąsiedztwo czterech grup niszczycieli, które paląc pod kotłami i szykując się do ruszenia, prowadziły przez cały czas skoncentrowany ogień przeciw samolotom atakującym owe cztery opisane wyżej okręty. „Detroit" stał najbliżej nich i temu zapewne zawdzięczał część swego wojennego szczęścia... Niszczyciele amerykańskie, o których mowa, stały w czterech grupach zacumowane obok siebie. „Monaghan", zacumowany najdalej od brzegów Ford Island wraz z niszczycielami „Farragut", „Dale" i „Aylwin", otrzymał rozkaz asystowania niszczycielowi „Ward", o którym wspominaliśmy uprzednio i który „zaliczył" - jakkolwiek z obawami - na swe konto zatopienie miniaturowej łodzi podwodnej przed wejściem do bazy. „Monaghan" wśród burzy ognia przeciwlotniczego swych bratnich okrętów zdołał w ciągu pół godziny osiągnąć gotowość kotłów oraz maszyn i o godzinie 8.27 ruszył w stronę wyjścia, okrążając Ford Island od północy. W pewnym momencie, gdy niszczyciel zbliżał się do miejsca, gdzie trzeba było wykonać zwrot na południe, sygnalista obserwujący to, co się działo przed okrętem, ujrzał flagi sygnałowe na nokach rej okrętu-bazy wodnosamolotów „Curtiss" i okrętu

115

remontowego „Medusa". Flagi mówiły wyraźnie „Okręt podwodny z prawej burty". Kapitan Bili Burford dowodzący niszczycielem „Monaghan", zawiadomiony o tym przez sygnalistę, początkowo nie dał wiary - w ogólnym zamęcie walki i szalonego napięcia nerwów mogło się coś bystrookim obserwatorom na okrętach, bądź co bądź pomocniczych, pokręcić i niepotrzebnie robili panikę, której i tak było dosyć... Ale sygnalista, chłopak bystry i umiejący patrzeć, wykrzyknął może nieco nieformalnie z punktu widzenia regulaminów: - Okay, dowódco, ale co wobec tego oznacza ta rzecz prosto przed nami, która wygląda jak ukazująca się i znikająca dubeltówka? - Kapitan Burford dobrze się przyjrzał temu, co rozgrywało się przed dziobem jego okrętu, i ujrzał wyraźnie niewielki, rzec by można, miniaturowy okręt podwodny, jakiego nigdy w życiu nie widział, ale który najwyraźniej szedł w ich kierunku i na pokładzie miał dwie wyrzutnie torpedowe, ustawione zresztą bardzo niekonwencjonalnie, bo - jak mu się wydało - jedna znajdowała się nad drugą... Wydawało się, że wszyscy już strzelali do tej miniaturowej łodzi podwodnej. Według niektórych obserwatorów pocisk z „Curtissa" obciął głowę pilotowi, który tkwił w kiosku, natomiast obserwatorzy z „Monaghana" kpili potem, że ów pocisk... odpiął mu guzik, co oczywiście zawierało mnóstwo zawiści wobec artylerzystów, którzy pierwsi zaczęli strzelać... Miniaturowa łódź wystrzeliła w tym czasie torpedę, która ominęła zakotwiczonego „Curtissa" i wybuchła na brzegu w Pearl City. Widząc zbliżający się niszczyciel, „Curtiss" i „Medusa" wstrzymały ogień, pozostawiając mu porę akcji. „Monaghan" natychmiast otworzył ogień, ale pierwszy pocisk przeniósł ponad łodzią podwodną i rozerwał się na pływającym dźwigu zakotwiczonym pbok przylądka wrzynającego się w wody West Loch, „Monaghan" gwałtownie podniósł szybkość - jego dowódca szedł prosto na nieprzyjaciela. Ten w ostatniej chwili wystrzelił drugą torpedę, celując w nadciągającą zagładę, upostaciowaną w rozpędzonym okręcie amerykańskim. Sygnaliści dostrzegli ją dopiero wtedy, gdy mijała się z jego burtą i pobiegła w stronę brzegu -jej podwodny głos wychwycony na aparatach podsłuchowych niszczyciela przypominał dudnienie zbliżającego się pociągu pośpiesznego... A więc runda dla „Monaghana", który przestał już teraz strzelać, a miał rozstrzygnąć tę walkę morską tak, jak się ją rozstrzygało przed wiekami taranując przeciwnika. Jeszcze 200, jeszcze 150, 50, 20 jardów - i o godzinie 8.43 łódź japońska dostała się pod burtę niszczyciela, który „wgniótł" ją w wodę. Ledwie przeciwnicy rozdzielili się, z wyrzutni „Monaghana" wyleciały bomby głębinowe nastawione na minimalną głębokość 10 metrów w ich wirach i kotłowiskach wzbudzonych wybuchami o ogromnej sile zginął na oczach obserwatorów przede wszystkim z „Curtissa" i „Medusy" kolejny japoński miniaturowy okręt podwodny. Udało mu się mimo wszystko przeniknąć przez sieci przeciwtorpedowe ochraniające bazę i dokonać próby atako-

116

wania amerykańskich jednostek, co należy uznać za duży bojowy wyczyn, świadczący o mrocznej nieco determinacji japońskich marynarzy - nikt zresztą z nich przed wyruszeniem w morze z okrętów macierzystych nie żywił wątpliwości co do perspektyw osobistych... Załoga „Monaghana" niewątpliwie była zachwycona swoim sukcesem byli w swoim przekonaniu pierwszymi, którym udało się posłać na dno jednostkę nieprzyjaciela! Tymczasem piekło nie ominęło stoczni marynarki wojennej, zbudowanej na południe od wyspy Ford. Z tej strony kanału zgrupowanie okrętów nie było tak liczne. Praktycznie biorąc, na atak torpedowy wystawiona była tylko jedna para okrętów - stawiacz min „Oglala", z którego kontradmirał Furlong wydał swój pierwszy bojowy rozkaz, i „ekranowany" przez ten okręt lekki krążownik „Helena". Japońska torpeda, wyrzucona przez samotnie atakujący samolot przeszła pod kilem stawiacza min i uderzyła w śródokręcie krążownika w chwili, gdy załoga biegła na stanowiska bojowe. Choć woda zalała jedną maszynownię i jedną kotłownię, okręt dzięki wspaniałej pracy grup awaryjnych oraz mechaników okrętowych ani nie pogrążył się, ani nie stracił wartości bojowej i otworzył szybki i gęsty ogień do bombowców, które nurkowały najwyraźniej obierając go sobie za cel; załoga wykazała „inteligentną odwagę" - jak powiedział potem dowódca krążownika komandor English - wykonując bez rozkazu wszystko to, co należało wykonać i w razie potrzeby jeden zastępował drugiego w czynnościach, które musiały być wypełnione. Wybuch torpedy uszkodził kadłub stawiacza min: nadto trafiły go dwie bomby, które przypieczętowały jego los. Około godziny 8.40 nad Pearl Harbor pojawiła się druga fala samolotów, wyrzucona w powietrze z japońskich lotniskowców. Kapitan Shigekazu Shimazaki prowadził 54 bombowce horyzontalne i 80 bombowców nurkujących w osłonie 36 myśliwców. Najbardziej pociągającym celem dla japońskich bombowców nurkujących drugiej fali ataku był w rejonie stoczni pancernik „Pennsylvania", stojący w suchym doku wraz z niszczycielami „Cassin" i „Downes". O godzinie 9.06 dostał on uderzenie bombą, która eksplodowała w kazamacie działa pięciocalowego, ale groźniejsze były pożary, które wybuchły wokół obu niszczycieli, wzniecone przez bomby zapalające. Wobec rozlewania się ropy i szalonych pożarów obydwa niszczyciele zostały opuszczone przez załogi, a dowódca „Pennsylvanii" nakazał wypełnić dok wodą, aby ułatwić akcję ratowniczą. Ostatecznie „PennsyWania" straciła 18 zabitych i 30 rannych z prawie 1500-osobowej załogi, co nie było bilansem najtragiczniejszym w porównaniu ze stratami pancerników stojących w rzędzie naprzeciw, koło Ford Island. Niszczyciel „Shaw", który dla odmiany znajdował się w doku pływającym, stracił od wybuchu bomby cały dziób, ale „dorobiono" mu prowizoryczny drewniany i miał później wziąć udział w walkach o Guadalcanal.

117

Krążąc nad płonącą bazą amerykańską komandor Fuchida, odpowiedzialny za przebieg ataku, zauważył nagle, że przedwcześnie zrzucone przez jeden z jego samolotów bomby upadły w pobliżu czegoś, co wydało mu się pływającym dokiem. Wówczas przypomniał sobie o miniaturowych łodziach podwodnych, być może znajdujących się na wodach amerykańskiej bazy i czekających na odpowiedni moment do ataku. Trzeźwo na rzecz patrząc, były one w śmiertelnym niebezpieczeństwie i mogły także zginąć od ciosów własnej broni powietrznej - trudno przecież opisać, co dzieje się w wodzie po eksplozji 500 czy 800 kilogramów materiału wybuchowego. Fuchida nie miał dobrych przeczuć w tej sprawie i wydawało mu się, że ani jedna łódź - nawet jeśli udało jej się przeniknąć na wody bazy nie zdoła z nich ujść na morze po wykonaniu zadania... Po tym jak druga fala ataku zawróciła w stronę lotniskowców, okrążyłem Pearl Harbor jeszcze raz, aby sfotografować rezultaty. Doliczyłem się czterech pancerników na pewno zatopionych i trzech poważnie uszkodzonych. Kolejny pancernik wydawał się lekko uszkodzony, rozległe szkody poniosły też okręty innych klas. Baza wodnopłatów na Ford Island była cała w płomieniach, podobnie jak lotniska, zwłaszcza Wheeler Field. *

Po bitwie Tuż po godzinie 10.00 admirał Kusaka z pomostu lotniskowca ,,Akagi" ujrzał pierwsze samoloty powracające z ataku nad Pearl Harbor. Lotniskowce japońskie zbliżyły się na odległość 190 mil od wyspy Oahu, przekraczając wyznaczoną początkowo granicę zbliżenia. Ale Kusaka i Nagumo uważali, że po czterech godzinach w powietrzu może się przydarzyć któremuś z pilotów, że wyczerpie zapas paliwa, zwłaszcza wobec możliwych uszkodzeń od ognia przeciwlotniczego. Samoloty wracały w szyku luźnym. Pierwszy, który ujrzano z lotniskowca „Shokaku", był myśliwcem goniącym najwyraźniej resztkami paliwa - szedł tuż nad falami, na ostatnich haustach benzyny, gotowy wodować, gdyby silnik nagle stanął. Silnik „dociągnął" do pokładu lotniskowca, ale ledwie liny hamujące zastopowały samolot, sam zgasł. Natychmiast został odciągnięty na bok, aby zrobić miejsce następnym maszynom, które już podchodziły do lądowania. Kolejny myśliwiec typu Zero miał mniej szczęścia - dziób lotniskowca zarył właśnie w fali, gdy samolot dotykał kołami pokładu. Zero runął do morza, ale załogę udało się wyratować. Bombowcowi prowadzonemu przez porucznika Yano nie starczyło paliwa i musiał wodować - na szczęście dla załogi niedaleko od lotniskowca. The Japanese Navy in the Second World War, op. cit.

118

Z 353 samolotów wysłanych w dwóch falach przeciw Pearl Harbor wróciły na pokłady lotniskowców 324 maszyny. 29 zostało zestrzelonych przez obronę przeciwlotniczą i nieliczne amerykańskie myśliwce, którym udało się wystartować podczas japońskiego ataku. Wśród większości pilotów, którzy lądowali na pokładach lotniskowców, nastrój był ogromnie bojowy, każdy niemal chciał startować do ponownego ataku. W dowództwie Zespołu zdania były podzielone. Wielu oficerów sztabu uważało, że należy zaatakować Pearl Harbor jeszcze raz i dobić okręty oraz lotnictwo. Niektórzy sprzeciwiali się - obrona przeciwlotnicza podczas drugiej fali ataku była już skuteczna. Nie wiadomo było także, gdzie właściwie znajdują się amerykańskie lotniskowce, a w tym tkwiło potężne niebezpieczeństwo. Komandor Fuchida wracał znad Pearl Harbor ostatni. „Przygarnął" do siebie jakiś spóźniony samolot i w trzy godziny po pierwszych samolotach wylądował na pokładzie „Akagi". Mój samolot był chyba ostatnim, który wracał. Na pokładzie „Akagi" tankowano ponownie i uzbrajano samoloty gotujące się do kolejnego ataku. Gdy tylko mój bombowiec zatrzymał się, zostałem wezwany na pomost dla złożenia meldunku. Sztab admirała Nagumo gorąco dyskutował nad celowością wyprowadzenia kolejnego uderzenia. Czekali na mój raport o bitwie. - Cztery pancerniki zatopione na pewno - meldowałem. - Jeden zatonął natychmiast, drugi przewrócił się, trzeci osiadł na dnie zatoki i mógł także przewrócić się. - To zdawało się zadowalać admirała Nagumo, który powiedział: - Możemy wyciągnąć wniosek, że osiągnęliśmy to, czego chcieliśmy... Kolejna dyskusja rozgorzała wokół rozmiarów strat zadanych lotniskom i bazom powietrznym lotnictwa. Wyraziłem swoje zdanie w słowach: -Jest jeszcze wiele celów, które winny być ugodzone, i dlatego radzę przeprowadzić następny atak. * W kolejnej wymianie zdań przeważyła opinia dowódcy całości sił wiceadmirała Nagumo, który stwierdzał, że: po p i e r w s z e — atak spełnił pokładane w nim nadzieje i kolejne uderzenie nie powiększyłoby w istotny sposób rozmiarów zniszczeń; po d r u g i e - riposta przeciwnika przyszła szybko i podczas kolejnego ataku napotkalibyśmy silniejszy opór, przy czym straty byłyby w dysproporcji do strat zadanych przeciwnikowi; po t r z e c i e - przejęte depesze przeciwnika wskazywały, że ma on The Japanese Navy in the Second World War, op. cit.

119

pięćdziesiąt dużych samolotów nadających się jeszcze do akcji i nie znana jest pozycja jego lotniskowców, krążowników i okrętów podwodnych; po c z w a r t e - przebywanie w zasięgu nieprzyjacielskich samolotów operujących z baz lądowych grało wyraźnie na naszą niekorzyść, zwłaszcza że zasięg naszego rozpoznania powietrznego był bardzo ograniczony. Ku niezadowoleniu więc najgorętszych głów, które rwały się do kolejnej bitwy o niesprecyzowanych perspektywach, wybrano wariant bardziej umiarkowany. Zapewne zaważyła na tej decyzji osobowość wiceadmirała Nagumo, który był entuzjastą lotniskowców, ale nie ataku na Pearl Harbor i podzielał, ogólnie biorąc, zdanie szefa sztabu marynarki, admirała Nagano. Obaj oni ustąpili pod naciskiem dynamicznej grupy oficerów skupionej wokół admirała Yamamoto i wyraziwszy zgodę, realizowali plan z całym poświęceniem, w tym jednak kluczowym momencie przeważyła ostrożność. Brzemię odpowiedzialności, spoczywające na wiceadmirale Nagumo, było ogromne dające się porównać z tym, które dźwigał ongi Jellicoe, dowódca floty brytyjskiej w pierwszej wojnie światowej. Podobieństwo obu tych postaci i ich sytuacji wydaje się znaczne. Obaj dowodzili w morzu flotami krajów wyspowych, których los wojenny nie zależał od armii lądowych, ale przede wszystkim - jak wykazała historia - od flot, i dlatego obaj działali z rozwagą i ostrożnością tam, gdzie według ich oceny ryzyko nie zapowiadało dostatecznych korzyści... Tak więc, na masztach okrętów Zespołu Uderzeniowego zatrzepotały flagi nakazujące zmianę kursu na północny i pójście „całą naprzód". Była godzina 13.30„. W kabinie operacyjnej pancernika „Nagato", zakotwiczonego we wspaniałej scenerii Zatoki Hiroszimskiej, otoczonej wieńcem gór, admirał Yamamoto czytał napływające meldunki radiowe. Rysował się w nich obraz druzgocącej klęski, zadanej Flocie Pacyfiku. Było w tym wszakże kilka „ale" - nie zostały zniszczone amerykańskie lotniskowce, które znajdowały się gdzieś w oceanie, nie wszystkie pancerniki zostały zatopione, trudno było sobie wyrobić zdanie i ocenić straty zadane samej bazie morskiej, w której tkwił wielki potencjał techniczny. Gdyby Yamamoto sam znajdował się na pokładzie lotniskowca „Akagi", być może - jako namiętny gracz w pokera okazałby mniej ostrożności od wiceadmirała Nagumo i zaryzykowałby podniesienie raz jeszcze w powietrze eskadr bombowych. Ale na pomoście bojowym lotniskowca znajdował się wiceadmirał Nagumo ze swoim szefem sztabu kontradmirałem Kusaką i znając ich obu, Yamamoto powiedział trochę do siebie, trochę do otaczających go oficerów: „Nagumo teraz wycofa się..."

120

Zespół Uderzeniowy przez cały dzień i noc szedł na dużej szybkości, ale następnego dnia, po przebyciu kilkuset mil morskich, zwolnił do 15 węzłów, aby oszczędzić paliwo. Gdy okręty znalazły się o 550 mil od Midway, Nagumo wydzielił z zespołu dwa mniejsze lotniskowce, „Soryu" i „Hiryu", wraz z eskortą dwóch krążowników i dwóch niszczycieli dla wspierania w razie potrzeby zaplanowanej inwazji atolu Wake; reszta okrętów, pokonując wzburzony grudniowy ocean, szła ku brzegom Japonii. Flagowy lotniskowiec „Akagi" oraz jego bliźniak „Kaga" przybyły do bazy wojennej w Kurę 24 grudnia, „Shokaku" i „Zuikaku", najnowocześniejsze i najpotężniejsze okręty floty - 25 grudnia. Towarzyszył ich przybyciu niebywały entuzjazm, zwłaszcza że prasa i radio szeroko opisy wały niebywałe wprost zwycięstwo nad Flotą Pacyfiku, przemilczając co prawda fakt zadania ciosu bez uprzedzenia. Wśród części sztabu admirała Yamamoto panował krytycyzm w ocenie wyników operacji; podkreślano zwłaszcza kardynalny błąd, jakim było pozostawienie w Pearl Harbor nietkniętych zapasów ropy (prawie miliona ton). Trudno wszakże dziś ocenić, czy owa krytyka nie jest późniejszego pochodzenia - może nawet powojennego, gdy Amerykanie ujawnili pełny obraz poniesionych strat i pełny obraz tego, co się uchowało. Japońscy autorzy podają, że kontrowersje w sztabie były jednak silne i że szef wydziału operacyjnego Połączonej Floty, kontradmirał Kuroshima, żądał od Yamamoto odsunięcia wiceadmirała Nagumo od dowodzenia lotniskowcami, ponieważ zadanie zostało wykonane tylko częściowo. Yamamoto nie zgodził się na to. Miał powiedzieć: „Jak mógłbym to zrobić? Przecież on jest typem starego samuraja. Jeśli go usunę, popełni harakiri, uważając, że spotkała go hańba..." Wiceadmirał Nagumo natomiast bronił się przeciw wszelkim zarzutom, twierdząc, że wykonał rozkaz i spełnił powierzone mu zadanie. Patrząc na rzecz z pewnej perspektywy i wczytując się w opisy planów japońskich, widzi się przede wszystkim znaczny wpływ poprzednich doświadczeń japońskiej floty, zwłaszcza zwycięskiej bitwy pod Cuszimą, i teorii Clausewitza o decydującej bitwie, która niszczy siłę zbrojną przeciwnika. W połowie wieku XX jednak, a potwierdziły to liczne przykłady drugiej wojny światowej, decydującym czynnikiem dla dalszego przebiegu wojny były potencjały przemysłowe, resursy produkcyjne, umożliwiające techniczną odbudowę walczących wojsk i flot. I tak przecież miało się wydarzyć, że potencjał produkcyjny samej bazy w Pearl Harbor umożliwił odbudowę wielu jednostek morskich na miejscu, jej prawie milion ton liczące zapasy ropy stały się podstawą do prowadzenia wojny na Pacyfiku przez najbliższych kilkanaście miesięcy, a stocznie zachodniego wybrzeża Stanów odbudowały kilka pancerników, które później wzięły udział w zwycięskich bitwach morskich z Japończykami i w przygotowaniach desantów na ważnych strategicznie wyspach.

121

Ale wyobraźnia wiceadmirała Nagumo - jak twierdzą jego oponenci - nie sięgała tak daleko, a jego odporność psychiczna i rzutkość były dość ograniczone. Jak powiedział kiedyś lord Castlereagh': „Zwycięstwo ma wielu ojców, porażka natomiast bywa sierotą..." Reasumując to, co stało się w Pearl Harbor tego grudniowego dnia, trzeba stwierdzić, że flota amerykańska poniosła ogromne straty. Siedem spośród ośmiu pancerników znajdujących się w Pearl Harbor wytrąconych zostało z linii, przy czym dwa utracili Amerykanie bezpowrotnie („Arizona", „Oklahoma"), sześć odbudowali po dłuższych remontach w latach 1942 i 1943 („Nevada", „West Virginia", „Maryland", „California", „Tennessee", „Pennsylvania"). Flota poniosła także wielkie straty w ludziach: 2008 marynarzy oficerów marynarki zginęło, 710 zostało rannych, piechota morska straciła 109 zabitych. Oddziały lądowe - 222 zabitych, 360 rannych. Razem straty wynosiły 2403 zabitych i 1178 rannych. Nadto zginęły lub zostały ranne 103 osoby cywilne. Ponad 60 procent samolotów stacjonujących w bazach powietrznych zostało zniszczonych, flota utraciła 80 samolotów, armia - 122. Pancerniki stanowiące dumę Stanów znalazły się na dnie wód potężnej bazy zbudowanej nakładem wielkich środków - tego żaden naród nie zniesie bez bólu i gniewu... I wkrótce miało się okazać, że zwycięstwo operacyjne odniesione przez Japończyków - starą metodą, bez uprzedzenia o rozpoczęciu działań - politycznie obróciło się przeciw nim. Najzagorzalsi separatyści i pacyfiści w Stanach Zjednoczonych przyjęli nową postawę, nastawiając się na prowadzenie długotrwałej wojny - na dwa fronty, przeciw państwom Osi w Europie i w Azji. Naród amerykański zasilił wielką koalicję antyfaszystowską, co miało wywrzeć poważny wpływ na przebieg wojny... I dlatego historycy floty amerykańskiej, a przede wszystkim S.E. Morison, nazywają atak na Pearl Harbor nierozsądnym. Uważa on, że dla Japończyków korzystniejsze było, zarówno ze strategicznego, jak i z politycznego punktu widzenia, oczekiwanie na atak Floty Pacyfiku, która musiałaby przebyć ocean, szarpana po drodze przez japońską armadę podwodną, a potem stoczyć bitwy blisko Wysp Japońskich w niezbyt korzystnej sytuacji, przynajmniej w pierwszej fazie wojny, i do tego walcząc o stare imperia kolonialne swoich ekonomicznych rywali... Gdy Zespół Uderzeniowy wiceadmirała Nagumo zmierzał w stronę ojczystych brzegów, pięć wielkich okrętów podwodnych, które „matkowały" japońskim miniaturowym łodziom podwodnym, nie opuszczało stanowisk wyczekiwania w pobliżu bazy Pearl Harbor. Zarówno one, jak i miniaturowe pojazdy " Brytyjski mąż stanu (1769-1822), twórca koalicji antynapoleońskiej (1812-1815).

122

podwodne miały zachowywać ciszę radiową, aby nie zdradzić przed Amerykanami miejsca swego pobytu. Wielkie 1500 - 2000-tonowe okręty krążyły w zanurzeniu na głębokości peryskopowej. Ani jeden z ich dowódców nie miał pojęcia, gdzie znajdują się ich „podopieczni". Baza płonęła i dymiła, sceny bombardowania przerażały gwałtownością i trudno było wysnuć jakieś wnioski, co do przebiegu akcji miniaturowych łodzi podwodnych i ich losu. Dowódcy japońscy nie mogli znać przebiegu wydarzeń koło Ford Island ani u wrót bazy, nie mogli wiedzieć o akcjach niszczycieli amerykańskich i krążownika „St. Louis" *. Czekali więc cierpliwie na pojawienie się między falami niewielkich peryskopów czy miniaturowych kiosków. Wszystkie one, z wyjątkiem jednego, zginęły podczas akcji u wejścia do bazy lub na jej wodach... Epilog krótkiej epopei miniaturowych łodzi podwodnych zapisał chorąży Sakamaki i jego podwładny, marynarz Inagaki. Mimo wadliwych kompasów starali się kilka razy podejść do wejścia i dostać się do bazy. Ale przed wejściem do kanału chodził patrolujący niszczyciel, który podczas kolejnego nawrotu zbliżył się do nich tak blisko, że można było rozróżnić przez peryskop każdy szczegół na pokładzie i pomostach, dostrzec białe mundury marynarzy. Niszczyciel najwyraźniej usłyszał dźwięk ich silników, bo w bliskiej odległości wyrzucił bomby głębinowe, które skotłowały wodę i wstrząsnęły łodzią. Ich miniaturowy podwodny pojazd był atakowany przez amerykański niszczyciel i został uszkodzony przez wybuchy bomb głębinowych. Miotany prądami i falą - nie mógł znaleźć drogi do bazy nieprzyjaciół. Po drodze napotkali podwodnego przeciwnika - rafę koralową, która uszkodziła im wyrzutnię torpedową i wgniotła poszycie kadłuba; około południa kolejne zderzenie z rafą uszkodziło drugą wyrzutnię. Łódź była właściwie niesterowna, spadło ciśnienie powietrza, piekły ich oczy, nie było czym oddychać, ogarniała ich depresja, która rodzi histerię. Tymczasem prąd znosił ich i byli już o 10 mil od południowego brzegu Oahu. Sakamaki ostatnim wysiłkiem woli starał się skierować swój miniaturowy okręt podwodny w stronę wielkiego okrętu macierzystego „^-24", który gdzieś w szarościach nadciągającego wieczoru musiał czekać na jego powrót... Gdy Sakamaki odzyskał przytomność, była już noc; przez uchyloną pokrywę luku ujrzał księżyc stojący ponad łagodnie rozkołysanym oceanem. Widać było także jasne gwiazdy wśród płynących obłoków, które towarzyszyły mu w wieczornych uczniowskich spacerach. Silnik już nie pracował, baterie zdawały się wyczerpane. Chorążego opuścił bojowy zapał. Wpłynął na to zapewne stan fizyczny - półzatrucia oparami z przeciekających akumulatorów, ale także w jakiś sposól, działał ten idylliczny nocny krajobraz, odległy bardzo i daleki od scen zgiełku bitwy porannej. Sakamaki postanowił mimo wszystko uruchomić silnik. Po wielu ' Atakował on i zgłosił zatopienie miniaturowej łodzi podwodnej.

123

nieudanych próbach silnik zaskoczył - łódź ruszyła i... z gwałtownym wstrząsem osiadła na dobre - tym razem na podwodnej koralowej rafie... Sakamaki otrzeźwił swego pomocnika, który omdlał, i postanowili zatopić swój miniaturowy pojazd; stanowił on przecież dokładnie strzeżoną tajemnicę sił zbrojnych Cesarstwa. Sakamaki zapalił lont wiodący do ładunków wybuchowych mających przedziurawić dno. O 200 metrów przed nimi czerniał brzeg - pusty i tajemniczy. Obaj rozebrali się szybko, wydostali przez luk w miniaturowym kiosku i z pokładu skoczyli w fale. Nad wschodnim horyzontem wstawała jutrzenka, całą więc noc miotało nimi morze. Sakamaki wyobrażał sobie, że płyną w stronę wyspy Lahaina, tymczasem fale niosły ich w stronę zachodniego brzegu wyspy Oahu, tej samej, która mieściła we wnętrzu swych zatok bazę Pearl Harbor. Woda była chłodna i fala wysoka, mająca moc, której nie podejrzewali wewnątrz swej łodzi. Biały grzywacz rzucił go na plażę, na której został. Gdy uniósł skołataną uderzeniami fal głowę, ujrzał nad sobą amerykańskiego sierżanta z pistoletem w ręku... Wydarzenie tej miary, co niespodziewana i straszliwa klęska Floty Pacyfiku w Pearl Harbor, wywołało burzę w Stanach i mobilizację umysłów i woli. Postanowiono walczyć przeciw napastnikom i bić się do ostatecznego zwycięstwa i bezwarunkowej kapitulacji przeciwnika. Natychmiastowego poparcia tej wielkiej sprawie udzieliły organizacje polonijne w Stanach. Komitet Polskich Związków Robotniczych w Detroit, wielkim skupisku Polaków, wydał odezwę, która głosiła: Wraz z prezydentem Rooseveltem uważamy, że nie jest żadnym poświęceniem lub ofiarą uczestniczyć w walce o uwolnienie świata od bandytów nazistowskich i faszystowskich. Jest to przywilej i zaszczyt, który my, polsko-amerykańscy robotnicy i robotnice gotowi jesteśmy z dumą wykonać, ponieważ zdajemy sobie dokładnie sprawę z wagi i znaczenia walki, jaką podejmujemy jako składowa część narodu amerykańskiego i całej ludzkości... Nas, Polaków, członków tego narodu, który zawsze we krwi i znoju musiał walczyć o swą wolność, który wydał sławnych dąbrowszczaków, który od dwóch lat dzierży wysoko sztandar wałki z hitleryzmem, który na ziemiach Związku Radzieckiego buduje potężną armię, żadne ciężary lub ofiary nie powstrzymają ani na chwilę przed wykonaniem swego obowiązku wobec Stanów Zjednoczonych i całego świata. Wzywamy wszystkich robotników polsko-amerykańskich do wzięcia najczynniejszego udziału w walce o produkcję. Domagamy się puszczenia w ruch wszystkich fabryk obronnych przez 24 godziny na dobę i siedem dni w tygodniu. Wzywamy wszystkich tych, którzy są zdolni do służby w armii, aby zgłosili

124

się na ochotników. Wzywamy do składania krwi dla Czerwonego Krzyża. Wzywamy do wstępowania w szeregi obrońców cywilnych. * Miało w tej wielkiej wojnie wziąć udział 350 tysięcy Polaków, którzy wyróżnili się swoją postawą na wszystkich frontach. W aneksach na końcu tej książki drukujemy nazwiska Tych, którzy oddali życie walcząc na Pacyfiku w pierwszym okresie wojny, we flocie i piechocie morskiej Stanów. Wśród powszechnego uniesienia serc i umysłów pojawiało się z biegiem tygodni coraz wyraźniej pytanie dotyczące początkowej katastrofy: w jaki sposób mogło dojść do tak bolesnej porażki?! Poleciały głowy. Zdymisjonowano i posłano w stan spoczynku admirała Kimmela w dziesięć dni po ataku japońskim. Usunięto ze stanowiska generała Shorta. Stracił posadę także admirał Stark, szef wydziału operacyjnego Floty, którego osąd bezpieczeństwa bazy w Pearl Harbor wydał się wszystkim, z perspektywy czasu, wyjątkowo lekkomyślny. Winiono go także o nieostrzeżenie w ostatniej chwili dowódców Pearl Harbor, mimo nowych danych wynikających z rozszyfrowania japońskich depesz. W sumie jednak ton werdyktu osądzającego odpowiedzialnych dowódców i sztabowców był dość łagodny, ponieważ nikt z ludzi rządzących wówczas amerykańskim państwem możliwości ataku na Pearl Harbor nie przewidział i wszyscy, łącznie z Rooseveltem, czuli się w jakiś sposób współwinni. Rzecz przekroczyła wyobraźnię wszystkich, którzy mogli zapobiec początkowej klęsce... Pewnym usprawiedliwieniem ludzi odpowiedzialnych w Stanach za klęskę mogą być różnice w sposobie myślenia i w koncepcjach postępowania między Amerykanami i Europejczykami a ludźmi Wschodu, konkretnie w tym wypadku Japończykami. W Europie do czasów pojawienia się Hitlera na ogół wypowiadano najpierw wojnę, a potem najeżdżano przeciwnika. Tak przynajmniej było jeszcze podczas pierwszej wojny światowej. Niespodziewany atak uznawany był za zbójecką napaść. Obowiązywały pewne standardy obyczajowe w polityce międzynarodowej i wojnie, których źródeł możemy doszukać się w obyczajach rycerskich późnego średniowiecza. Japoński kodeks „bushido", obowiązujący samurajów przez wieki, nie znał kilku rzeczy, które stały się dorobkiem Europy. Nie znał kultu i szacunku szczególnego dla kobiet - co sprzyjało brutalności; nie znał instytucji pojedynku, a nadto cenił przede wszystkim zwycięstwo. Atak niespodziewany wojownika czy całej armii bez zapowiedzi czy wypowiadania wojny był rzeczą uznaną i normalną. Kto o tym zapomniał, biorąc własne zasady postępowania za zasady przeciwnika, musiał za to zapłacić. ' Cytowane wg J. Per tek: Pod obcymi banderami. Poznań 1963.

125

Wielka epopeja małego atolu Gdy wiceadmirał Nagumo, wracając spod Hawajów, wydzielił ze swego Zespołu Uderzeniowego dwa lotniskowce z eskortą dla zaatakowania amerykańskiej bazy na Wake, atol miał już za sobą chrzest bojowy-bitwę, która przeszła do annałów morskiej historii. Sam atol przez tysiące lat nie zaprzątał niczyjej uwagi i dopiero w erze wielkich odkryć europejskich wyjawił swą obecność na bezkresach oceanu hiszpańskiemu konkwistadorowi. W roku 1568 don Alvaro Mendana, który odkrył także Guadalcanal, zapisany krwawo w dziejach wojny na Pacyfiku, był pierwszym Europejczykiem, co ujrzał atol położony -jak się miało później okazać - pośrodku Pacyfiku. Nie zwrócił zresztą uwagi na ten drobiazg ziemski, bezludny i odwiedzany tylko przez ptaki, i nie użyczył mu żadnej nazwy. Przez ponad dwa wieki atol Wake, składający się z trzech małych wysepek, pozostał więc siedliskiem ptaków, krabów i szczególnego gatunku szczurów. Nazwy użyczył mu szyper brytyjskiego szkunera Mr Wake, przybyły tu w roku 1796. Szerokie wyjście Stanów Zjednoczonych w stronę zachodnich wybrzeży Pacyfiku, otwarcie Japonii dla żeglugi i handlu, przejęcie hiszpańskiego spadku na Filipinach - wzmogły zainteresowanie rządu amerykańskiego dla miejsc w sposób naturalny nadających się na przyszłe bazy czy stacje pocztowe. Przejęcie atolu przez Stany Zjednoczone odbyło się zresztą dość oryginalnie, bo załoga szalupy opuszczonej na fale z kanonierki „Bennington" wywiesiła flagę gwiaździstą, po czym zaraz ją ściągnięto i dowódca kanonierki uznał zadanie państwowe za wykonane... Epoka samolotu ożywiła zainteresowanie dla ptasiego atolu, który dobrze nadawał się do roli zakotwiczonego lotniskowca w drodze do Filipin, w połowie drogi między Midway i Guam. Nadto atol miał tę zaletę, że leżał o siedemset mil od zajętej przez Japończyków wyspy Marcus, stanowiącej jeden z filarów kontrolowanej przez Japończyków strefy Pacyfiku. Na sześć lat przed wojną, już w roku 1935, rozpoczęto pierwsze prace, ale dopiero na rok przed wojną uchwalono budowę bazy morskiej, powietrznej i dla okrętów podwodnych. Wybudowano w szybkim tempie pasy startowe, budynki, koszary oraz stanowiska baterii obrony nabrzeżnej. Dopiero jednak w sierpniu 1941 pojawiła się na Wake pierwsza wojskowa załoga, pododdział 1 Batalionu Fortecznego. Jego dowódca major James Devereux w dwa miesiące później przywiózł trzy baterie pięciocalowych dział zdjętych z pancerników obrony brzegowej i trzy baterie trzycalowe obrony przeciwlotniczej. Admirał Kimmel, którego obciążono winą za klęskę w Pearl Harbor, wykazał w sprawie wyspy Wake dalekowzroczność, pisząc na kilka miesięcy przed wojną:,,Ponieważ japońska Czwarta Flota obejmuje transportowce i wojska wyposażone do operacji desantowych - wydaje się prawdopo-

126

dobne, że jedna z początkowych japońskich operacji skierowana będzie przeciwko Wake..."* Cztery dni przed atakiem japońskim na Pearl Harbor lotniskowiec „Enterprise" podszedł pod atol i wyrzucił w powietrze 12 myśliwców morskich Grumman-Wildcat (nieco już „przeterminowanych"), które wylądowały na gotowym pasie startowym liczącym około 1800 metrów długości. W momencie rozpoczęcia działań wojennych na Wake znajdowało się w sumie około pięciuset wojskowych i około 1200 pracowników cywilnych, głównie z przedsiębiorstwa budującego instalacje wojskowe. Baterie ustawiono jakby w trójkącie na krańcach trzech wysepek składających się na atol Wake i zamaskowano dość starannie. Samoloty umieszczono po prostu na pasie startowym, ale nie miały one zbyt wielkich zapasów paliwa. Ponieważ Wake leży na zachód od linii zmiany daty, przeto 7 grudnia na Hawajach odpowiadał dacie 8 grudnia na Wake. Poprzedni dzień 7 grudnia był względnie spokojny; była niedziela i żołnierze piechoty morskiej oraz lotnicy nieco się odprężyli po ciężkim tygodniu pracy nad rozbudową i jakim takim maskowaniem urządzeń obronnych. Dochodziła siódma rano w poniedziałek, gdy major Devereux otrzymał wiadomość o ataku na Pearl Harbor (wysłano ją w niedzielę o godzinie 9.20...). Natychmiast zarządził alarm i załoga zajęła stanowiska przy bateriach i samolotach. Cywilom dano polecenie krycia się w zaroślach i kopania jednoosobowych schronów. Właśnie dopiero co wylądował wielki wodnosamolot pocztowy utrzymujący łączność z Chinami i jego pilota uproszono, by zgodził się polecieć na patrol powietrzny w asyście Wildcatów. Na lotnisku grzano silniki samolotów, gdy spod chmur poczęło spływać w stronę wyspy dwanaście japońskich bombowców. Charakterystyczne, że ich w ogóle nie usłyszano - fala przybojowa grzmiała tak silnie, że ujrzano napastników na kilkanaście sekund przed pierwszymi wybuchami bomb. Atakowały samoloty startujące z lotnisk na atolu Kwajalein, odległego o 600 mil. Z 12 Wildcatów siedem stracono od razu - zostały rozbite lub spalone; nalot zaskoczył załogi w trakcie tankowania lub rozgrzewania maszyn. Z niewielkiej załogi Wake zginęło 23 oficerów i żołnierzy piechoty morskiej. Następny dzień przyniósł nowy nalot, w którym Wildcatom udało się zestrzelić jeden z atakujących bombowców. Ale wielki „show" czekał dopiero obrońców Wake dwa dni później, gdy pojawiły się pod atolem jednostki Czwartej Floty wiceadmirała Inouye. Już w nocy widziano błyski lamp sygnalizacyjnych na morzu, a nad ranem od południa nadciągnęła japońska armada. Na czele szedł lekki krążownik „Yubari", flagowy okręt kontradmirała Kajioki, dwa starszej daty krążowniki „Tenryu" i „Tatsuta" * S.E. M o r i s o n : Historyofthe United States Naval Operationsin World War II. Vol. III. The Rising Sun in the Pacific. Boston 1948.

127

i sześć niszczycieli. Gdy doszły na odległość siedmiu kilometrów od południowo-wschodniego krańca atolu, wykonały zwrot i rozpoczęły bombardowanie idąc wzdłuż brzegu. Pod osłoną ognia artylerii okrętowej z transportowców spuszczono na wodę szalupy, do których z niemałym trudem, przy wysokiej fali poczęły ładować się oddziały desantowe. Major Devereux czekał więcej niż godzinę z otwarciem ognia, chciał zapewne „ośmielić" Japończyków, którzy rozpoczęli jakby defiladę naprzeciwko jego dwóch baterii ustawionych na południowych brzegach. Wreszcie, gdy zespół japoński po zwrocie o 180 stopni zbliżył się na odległość czterech kilometrów, dał długo oczekiwany rozkaz. Bateria pięciocalowa dowodzona przez porucznika Clarencea Barningera, która prowadziła na muszce japoński okręt flagowy, już w drugiej salwie osiągnęła trafienia. „Yubari" zmienił kurs i otrzymał dwie kolejne salwy, które odebrały kontradmirałowi i dowódcy okrętu chęć do dalszej walki. Wkrótce jego charakterystyczna jednokominowa sylweta znikła za horyzontem. Tymczasem do akcji weszła druga bateria podporucznika Johna Mc Alistera, ustawiona na wyspie Wilkes. Bateria strzelała w trudnych warunkach, bez dalmierza, który został zniszczony, a jednak oceniając odległość „na oko" jej obsługa władowała bezbłędnie trzy w szybkiej sekwencji następujące salwy w czołowy niszczyciel „Hayate".* Uczestnicy akcji opowiadają, że nagle na ich oczach nad niszczycielem trysnął potężny snop ognia, okręt przełamał się i zniknął pod powierzchnią morza. Obsługi dział składające się z młodych przecież ludzi zachowały się jak na meczu piłkarskim po strzeleniu bramki wrzeszczano, wyrzucano ręce w górę, w końcu wszyscy zapomnieli o działach, strzelaniu i o tym, że na morzu przed nimi było jeszcze pięć japońskich niszczycieli z mnóstwem dział i perspektywa japońskiego desantu. Weteran kampanii w Chinach plutonowy Bedell w nie najlepszej ale barwnej angielszczyźnie wygłosił do nich krótkie, treściwe przemówienie... w którym źle się wyraził o ich mamusiach, i kazał im wracać do dział... Kolejnym celem baterii był niszczyciel „Oite", który zaraz „oberwał" jeden pocisk, następnie trafiono transportowiec oraz lekki krążownik. Japończycy opuszczali plac boju, pozostawiając na łaskę fal rozbitków z niszczyciela „Hayate". Tymczasem trzy niszczyciele, które dotychczas nie uczestniczyły w walce, próbowały podejść od atolu z innego kierunku ostrzeliwując jego zachodnie krańce. Zbliżając się od tej strony niszczyciele japońskie dostały się jednak pod ogień trzeciej z kolei amerykańskiej baterii, dowodzonej przez porucznika Kesslera. Jego działa błysnęły ogniem i od razu trafiły czołowy okręt „Yayoi". Przeciwnik okazał się twardy, jego pociski poczęły padać wokół baterii, odłupując rafę koralową. Gdy bateria zmieniła celownik i poczęła obramowywać następną jednostkę, wtedy duch się załamał także i na tych * Wyporność 1270 ton, szybkość 34 węzły, 4 działa 120 mm, 6 wyrzutni torpedowych 533 mm.

128

64. Głównodowodzący Floty Pacyfiku, admirał Husband E. Kimmel

65. Dowódca lotnictwa atakującego Pearl Harbor, komandor Mitsuo Fuchida

66, Pierwsze chwile japońskiego nalotu na Pearl Harbor. W kółku japoński samolot

67. Zagłada storpedowanego i zbombardowanego pancernika ,,Ari-

70. Płonąca ropa ogarnia „Californię"; załoga opuszcza okręt

71. W suchym doku zbombardowane niszczyciele i pancernik „Pennsyl-

68. Baza lotnictwa morskiego po nalocie. Widać eksplozję na pancerniku „Arizona" 72. Pancernik ,,Nevada" próbuje ujść z miejsca zagrożenia

69. Kulminacyjny moment nalotu: pancernik „West Virginia" osiadł na dnie, za nim widać „Tennessee"

73. Scena po ataku: koszary piechoty morskiej

76. Fotomontaż symbolizujący amerykańską klęskę: osadzona na dnie „Arizona" i kontradmirał Isaac C. Kidd, który zginął na tym okręcie

77. Usuwanie uszkodzone] „latającej łodzi" PBY w bezpieczne miejsce

78. Wojna! Japończycy zaatakowali Hawaje

81. Pogrzeb poległych żołnierzy amerykańskich w bazie lotnictwa morskiego Pearl Harbor

82. Nowy głównodowodzący HotyPacyfiku, admirał Chester W. Ninritz

79. Chorąży Kazuo Sakamaki 80. Miniaturowa łódź podwodna chorążego Sakamaki, wyrzucona na brzeg wyspy Oahu

83. Operacja podnoszenia z dna pancernika „Oklahoma" (rok 1943)

84. Jeden z Wildcatów samolotów, które bohatersko broniły atolu Wake

85. Widok atolu Wake. Zdjęcie zrobione w roku 1944

okrętach. Wycofujące się trzy niszczyciele zostały zaatakowane z kolei przez cztery Wildcaty, które szczęśliwie ocalały i teraz dokonały wyczynu nieprawdopodobnego - właściwie bez precedensu w dziejach wojny morskiej. Wystrzelawszy amunicję i zużywszy posiadane bomby wracały na lotnisko i zaczynały bój na nowo. Kilka przestarzałych już myśliwców wykonało atak bombami 50-kilogramowymi i pociskami z broni pokładowej na duże bądź co bądź okręty, z fantastycznym skutkiem. Kapitan Elrod dokonał najznakomitszego wyczynu - trafiając w zgrupowanie bomb głębinowych na rufie niszczyciela „Kisaragi". Potężna eksplozja posłała ów okręt wraz z całą załogą do wieczności. Elrod lądował na brzegu z postrzelaną i płonącą maszyną, ale ocalał. Jego koledzy zniszczyli wyrzutnie torpedowe na krążowniku ,,Tenryu", zapalili paliwo na transportowcu i zniszczyli kabinę radiową na krążowniku ,,Tatsuta". Japończycy mieli zdecydowanie dosyć. „Ponieważ ponieśliśmy straty i działa obrony brzegowej były bardzo celne, dowódca zespołu o godzinie 7.00 podjął decyzję odwrotu do Kwajalein i dokonania następnej próby, gdy warunki będą bardziej sprzyjające..." Tak zrelacjonował w słowach - powiedzmy - oględnych klęskę wyprawy przeciw Wake komandor Koyama ze sztabu kontradmirała Kajioki - klęskę, która kosztowała Japończyków dwa zatopione okręty bojowe i 500 marynarzy. W powietrzu ów dzień dostarczył obrońcom dodatkowych radości - z 18 bombowców, które, jak zwykle co rano wykonywały swoje „obowiązkowe" bombardowania, dwa stały się łupem dwóch nadających się jeszcze do walki Wildcatów, a jeden zestrzeliły działa przeciwlotnicze... Admirał Kimmel, który po katastrofie w Pearl Harbor przez dziesięć dni sprawował jeszcze dowództwo Floty Pacyfiku, zorganizował wyprawę, mającą doprowadzić do zdjęcia z obrońców zmory japońskiej. Plan admirała Kimmela przewidywał wysłanie na pomoc obrońcom atolu trzech zespołów, z których każdy składać się miał z lotniskowca z odpowiednią eskortą. Główne zadanie miało przypaść zespołowi dowodzonemu przez kontradmirała F.J. Fletchera. Jego flagowy okręt, lotniskowiec „Saratoga", miał dostarczyć na atol 18 myśliwców z załogami i wyposażeniem oraz wielką porcję zapasów wszelkiego rodzaju, od amunicji po medykamenty, załadowanych na transportowcu wodnosamolotów „Tangier". W skład zespołu weszły trzy ciężkie krążowniki. Plan powzięty przez admirała Kimmela nie był kiepski, gorzej natomiast wypadło wykonanie, na którym odbiło się mnóstwo niepowodzeń technicznych, a czasem i niepełnej kompetencji dowódcy najważniejszego zespołu (Fletcher po raz pierwszy dowodził lotniskowcem). Rezultat był taki, że gdy zespół kontradmirała Fletchera znalazł się wreszcie o 300 mil od Wake, obrońcy gonili już resztkami sił po wielu niszczących nalotach. Ostatni cios miał zadać atolowi ten sam kontradmirał Kajioka, który dostał 9 — Burza nad Pacyfikiem

129

ku 11 grudnia takie wielkie lanie. Tym razem powrócił ze znacznie potężniejszym zespołem, zasilonym dodatkowo czterema ciężkimi krążownikami. Od Ipółnocy zajęła pozycję do ataku potężna siła morsko-powietrzna: dwa lotniskowce wydzielone z sił wiceadmirała Nagumo, które atakowały Pearl Harbor (- lotniskowce „Soryu" i „Hiryu" z bombowcami nurkującymi, które wykonały [pierwszy atak 21 grudnia. Dnia 23 grudnia rano silne japońskie oddziały desantowe wylądowały na wyspach atolu mimo silnego oporu i znacznych strat. 20 okrętów z morza wspierało desant swoim ogniem, bombowce szalały nad pozycjami bronionymi zaciekle i do ostatka przez grupy piechoty morskiej; na niektórych tanowiskach obrońcy wyginęli co do jednego. W sztabie Floty Pacyfiku tego dnia rozegrały się sceny jak z dramatu mtycznego, musiano rozstrzygnąć klasyczny dylemat zbrojnych zmagań: Nadchodzą wiadomości o lądowaniu Japończyków na Wake, wspieranych >rzez poważne siły morskie i powietrzne. Opór obrońców lada moment się kończy i widać już, że na kontrdesant czy nawet przerzucenie na atol nyśliwców może jest już za późno. Ale w morzu są trzy silne własne zespoły, i Ameryka pragnie zwycięstwa, choćby niewielkiego, ale zwycięstwa morkiego nad tymi, którzy darowali jej „dzień hańby" - Pearl Harbor... Admirał Pye, pełniący na razie obowiązki dowódcy Floty Pacyfiku, przez ilka godzin rozprawia ze swymi sztabowcami - co robić, czy można podjąć zasadnione, skalkulowane ryzyko ataku na morskie siły Japończyków znajujące się w pobliżu Wake? Pye nie podejmie ryzyka wystawienia na sztych tego, co pozostało z Floty acyfiku. W depeszy do Szefa Operacji Morskich powie: Przeprowadzenie akcji ofensywnej dla dania odsieczy Wake było moim zamiarem i pragnieniem. Ale, gdy raz nieprzyjaciel wylądował na wyspie, ogólna sytuacja strategiczna zyskała priorytet i zachowanie naszych sił morskich wysunęło się na plan pierwszy. Zarządziłem odwrót z najwyższym żalem... Dnia 23 grudnia los obrońców atolu Wake został przypieczętowany. 470 icerów i szeregowych oraz ponad 1100 pracowników cywilnych poszło do ewoli japońskiej, straty w zabitych wyniosły ponad 120 ludzi. Straty pońskie oceniano jako siedmiokrotnie wyższe. Flaga japońska wzniosła się nad trzema wysepkami atolu i miała nad nimi )wiewać przez trzy następne lata... Jeśli atol Wake był jakimś punktem pośrednim, centralnym w pewien teposób między Hawajami i archipelagiem Marianów, to Guam - zdawało się pniał dla Stanów walory nieporównywalnie większe. Sam zresztą był większy,

130

HONGKONG „Słodko Pachnący Port" - kolonia brytyjska w południowo-wschodnich Chinach, położona o 90 mil na południe od Kantonu, przy ujściu Rzeki Perłowej od Morza 2 Południowochińskiego. Składa się z wyspy tej nazwy (77 km ), południowej części 2 półwyspu Kaulun („Siedem Smoków", 9 km ) i tzw. Nowych Terytoriów (dzierżawa na 99 lat od r. 1898) obejmujących resztę półwyspu i wyspy przyległe. Ogółem powierzchnia 2 1034 km . Ludność w 1931 roku 849 rys. Anglicy opanowali Hongkong w wyniku wojen opiumowych. Chiny odstąpiły Hongkong W. Brytanii w 1841 r. „Albert ogromnie ubawił się, gdy dostałam Hongkong" - napisała w roku 1841 królowa Wiktoria. Fakt był jednak poważny - Hongkong stanowił wrota do Chin. Wkrótce powstał tu mający wielkie obroty port handlowy i bazy floty wojennej. Pod względem wojskowym nie mógł się jednak Hongkong równać z Singapurem. Leżał zbyt blisko Japonii i dlatego w okresie między dwiema wojnami światowymi nie był szczególnie przez dowódców brytyjskich forowany. W roku 1941 dowódca sił brytyjskich gen. mjr CM. Maltby miał do dyspozycji 11 848 żołnierzy, w tym sześć batalionów piechoty (dwie niepełne brygady) z nieliczną artylerią oraz 29 dział obrony nadbrzeżnej. Część dział mogła ostrzeliwać cele na lądzie. Siły morskie były niewielkie - jeden niszczyciel, osiem kutrów torpedowych i jedna kanonierka; na lotnisku Kai Tak bazowało sześć przestarzałych myśliwców. Na początku grudnia 1941 w rejonie Kantonu była skoncentrowana 23. armia japońska. Pod granicę Honkongu podciągnięto ok. 20 tys. ludzi. Trzon sił japońskich stanowiła 38. dywizja piechoty (228., 229. i 230. pułki piechoty gen. por. Takaishi Sakai). 8 grudnia 1941 rano Japończycy spędzili brytyjskie siły przesłaniające i poczęli posuwać się w stronę odległego o 25 km półwyspu Kaulun. W nocy 228. pułk piechoty opanował redutę Shing Mun, bronioną przez kompanię królewskiego pułku szkockiego, przy czym doszło do walk wręcz. 10 grudnia oddziały japońskie wsparte artylerią i lotnictwem rozszerzyły wyłom. 11 grudnia wysadzono wszystkie własne statki oraz - „w nadmiarze gorliwości" -jak napisze historyK brytyjski - jeden statek neutralny (szwedzki). Już 12 grudnia Japończycy rozpoczęli bombardowanie urządzeń obronnych na wyspie Hongkong, przy czym jej obrońcy rozstrzelali przez pomyłkę własny statek z ewakuowaną amunicją, biorąc go za japoński. 13 grudnia ostatnie oddziały brytyjskie opuściły półwysep Kaulun, przenosząc się na wyspę. 15 grudnia Japończycy podjęli pierwszą próbę lądowania na wyspie, odpartą przez obrońców. Po trzech dniach nalotów i bombardowania gen. Sano w nocy z 18 na 19 grudnia przeprawił na wyspę przez fronton wodny sześć batalionów piechoty (pod osłoną dymów z płonącej fabryki lakierów). 19 grudnia przyniósł szaleńcze ataki brytyjskich pięciu kutrów torpedowych na jednostki desantowe; trzy kutry uległy w walce, dwie japońskie barki desantowe oraz wiele łodzi zostało zatopionych. Tej nocy cała japońska 38. dywizja piechoty znalazła się na wyspie i poczęła nacierać w stronę zachodnią, ku miastu Victoria. Brytyjczycy bronili się energicznie, kontratakowano wielokrotnie, dochodziło do walk na najbliższą odległość. Dowódca zachodniego sektora brygadier Lawson zginął w walce na swym stanowisku dowodzenia. Nie mogło to wszakże zmienić sytuacji i 25 grudnia 1941,17 dni od rozpoczęcia walk, gen. Maltby zakomunikował gubernatorowi Hongkongu M. Youngowi, że nie widzi możliwości stawiania oporu. Japończycy stracili 2754 żołnierzy, Brytyjczycy - 4400 zabitych; 7448 rannych i zdrowych poszło do japońskiej niewoli. Flota japońska zdobyła kolejną bazę o świetnym naturalnym porcie.

posiadając powierzchnię 206 mil kwadratowych, ponad 60-tysięczną ludność, tereny częściowo uprawne, a co najważniejsze - stanowił cierń wbity w wieniec Marianów, odziedziczonych przez Japonię po władztwie Wilhelma II.

131

Mariany zaś leżały u wierzchołka równoramiennego trójkąta, w jednakowej mniej więcej, niewielkiej jak na przestrzenie Pacyfiku, odległości od Archipelagu Japońskiego i Filipin. W rejonie Guamu notorycznie rodzą się tajfuny, raz po raz Guam nawiedzają trzęsienia ziemi, ale mimo to idealnie nadawał się na agresywną bazę-bastion, z której można było paraliżować uderzeniami floty podwodnej działania przeciwnika wymierzone na południe, w stronę Filipin czy Indii Holenderskich - dzisiejszej Indonezji. Tak się jednak złożyło, że Senat i Izba Reprezentantów nie okazały Guamowi łask finansowych i w rezultacie wyspa nie posiadała właściwie umocnień, bardzo skromną, kilkusetosobową załogę składającą się po części z Amerykanów, po części z krajowców oraz miniaturową flotę, której dumą był patrolowiec „Penguin", nadający się zapewne nie najgorzej do walki z kontrabandą, ale nie z okrętami bojowymi czy lotnictwem. Załoga wyspy Guam - jak pisze historyk amerykańskiej floty - nie posiadała większej broni niż karabin maszynowy i pistolet. Historia oporu wyspy nie była więc długa,- 8 grudnia lotnictwo japońskie bez większego trudu posłało na dno ,,Penguina", potem przez dwa dni „obrabiało" wyspę, po czym dowódca Czwartej Floty wiceadmirał Inouye, nie fatygując się osobiście z atolu Truk, wysłał kontradmirała Goto z ciężkim krążownikiem „Aoba" oraz siłami desantowymi liczącymi 5000 ludzi. 10 grudnia dokonano desantu w kilku punktach wyspy. Choć w pierwszych starciach załoga wyspy trzymała się krzepko i zadała Japończykom straty, jej gubernator rychło doszedł do przekonania, że dalszy opór byłby zbiorowym samobójstwem, nadto mógłby ściągnąć na ludność tubylczą okrucieństwa japońskie. Skapitulował przeto, oddając w ręce napastników największą wyspę Marianów wraz z rozpoczętym ale nie ukończonym jeszcze lotniskiem. Zneutralizowanie Guamu nabierało dla Japończyków szczególnego znaczenia wobec będącej w toku ich wielkiej ofensywy na Południe: ubezpieczało przede wszystkim uderzenie na Filipiny - ów ważny szczebel na drodze do naftowego nieba Indii Holenderskich.

Tajfun nadciąga nad Filipiny

Gdy Hiszpan Miguel Lopez de Legaspi zakładał w roku 1571 Manilę, czynił to w imieniu swego władcy Filipa II, „najbardziej chrześcijańskiego władcy", tworząc na Filipinach mocne ogniwo światowego państwa, ,,w którym nie zachodziło słońce". Nie mógł, oczywista, przewidzieć, że w trzy wieki później pojawi się na Pacyfiku nowa siła imperialna w postaci Stanów Zjednoczonych i w zatoce, która wzięła nazwę od założonego przezeń miasta, flota amerykańska rozgromi w roku 1898 doszczętnie flotę jego następców i obejmie tu władzę nad falami i krajem. Przepiękna Zatoka Manilska o 120-milowej linii brzegowej, która śni się turystom, stała się od tego czasu potężnym punktem oparcia floty Stanów Zjednoczonych, podejmujących od czasów Teodora Roosevelta „nowe międzynarodowe odpowiedzialności", czyli idących na podbój swojej działki w rozbiorze - mówiąc dzisiejszym językiem- „Trzeciego Świata". W Cavite, mieście leżącym o kilkanaście mil na południe, powstała baza i arsenał marynarki wojennej, na północ od Manili dobrze wyposażone lotnisko Clark Field oraz tuż pod miastem mniejsze lotniska Nichols Field i Nielson Field. Zainteresowanie Stanów Filipinami wynikało zarówno z motywów strategicznych, jak i gospodarczych. Archipelag Filipin - położony centralnie w sposób niemal idealny w stosunku do Japonii, Chin, Birmy, Francuskich Indochin, Tajlandii, Malajów oraz Indii Holenderskich - był terenem kluczowym dla wywierania różnorakich wpływów na całym Dalekim Wschodzie. Stanowił przede wszystkim odskocznię dla ekspansji na terenie Chin i - jak miało się okazać - krzyżował drogi szybko rosnącej w siłę Japonii na południe, ku bajkowym bogactwom surowcowym dzisiejszej Indonezji i Malajów. Nieco o tych sprawach mówią odległości dzielące archipelag 7100 wysp od innych krain regionu. Od jego północnego krańca do brzegów Formozy czyli Tajwanu jest 450 mil, z Manili do Tokio jest 1800 mil, Hongkong odległy jest o 700 mil, Singapur o 1500 mil. Tak więc Formoza

133

(Tajwan), Hongkong, a zwłaszcza południowe wybrzeża Japonii leżały w zasięgu działania wielkich amerykańskich bombowców B-17, których produkcją chlubił się koncern Boeinga ze względu na ich rewelacyjne uzbrojenie i opancerzenie a które wkrótce ochrzczono „latającymi fortecami". Stara prawda, że polityka zagraniczna i wojskowa każdego kraju jest funkcją interesów, określiła rolę Zatoki Manilskiej. I gdy chmury na horyzoncie politycznym poczęły się zagęszczać, tu właśnie, w Manili, zbiegły się nici organizacji wojskowej Stanów. Pojawiły się -jedna wcześniej, druga później - dwie wpływowe postacie wojskowe: - Generał amerykański (były szef sztabu armii USA) i feldmarszałek wojsk filipińskich Douglas MacArthur, który zorganizował amerykańsko-filipińską armię lądową (na jesieni 1941 liczyła ponad 100 000 ludzi, w tym 31 095 Amerykanów w dziesięciu dywizjach piechoty i siłach lotnictwa). Jego wspaniały stopień wojskowy, apanaże, sposób bycia oraz niewątpliwy talent wojskowy narobiły mu w rodzimej armii więcej wrogów niż przyjaciół. Godzi się wspomnieć, że jednym z jego najbliższych współpracowników był podpułkownik Dwight D. Eisenhower, który zapisze się później w sposób wybitny jako dowódca wojsk alianckich w walkach o wyzwolenie Europy Zachodniej. - Admirał Thomas Hart, dowódca Floty Azjatyckiej. Do roku 1940 siedzibą jego dowództwa był Szanghaj, a jesienią roku 1940 ze swoim flagowym krążownikiem „Houston" i szeregiem mniejszych jednostek opuścił wody rzeki Jangcy i zawinął do Manili, gdzie zajął kwaterę w imponującym nowoczesną architekturą pałacu handlowym biznesmena Marsmana*.

Hart i MacArthur Obu tych wojskowych łączył bardzo służbowy i wymagający sposób traktowania podwładnych, pewna oschłość i ostrość postępowania. Dwie jednostki o tak podobnych charakterach nie mogły w sobie gustować, zwłaszcza że reprezentowały dwa rodzaje sił zbrojnych, które, prawdę mówiąc, nie miały o sobie wzajemnie większego pojęcia. Obliczano, że 95 procent oficerów armii w ciągu całego swego służbowego życia nie miało okazji zamienić słowa z oficerami floty i vice versa... Brak zrozumienia dla współdziałania różnych rodzajów wojsk doszedł ostro do głosu w konfrontacji poglądów MacArthur - Hart co do sposobu dowodzenia w rejonie Filipin. Gdy Hart, pozostawiwszy w Chinach kontradmirała Glassforda z paroma kanonierkami, przybył do Manili - ujrzał na Filipinach wielki wzrost sił lotnictwa: nadchodziły transporty samolotów, rozbudowywano sieć lotnisk. Pokonując ogromne Historyk amerykańskiej floty kmdr W. K a r i g w swoim pięciotomowym dziele pt. Battie Report pisze, że Marsman robił na Filipinach „bajkowe interesy".

134

przestrzenie Pacyfiku nadleciały wkrótce eskadry „latających fortec" - co otwierało nowe perspektywy taktyczne w razie ataku Japończyków. Hart czuł się jednak rozczarowany ogólnym nastawieniem administracji, która wobec szybkiego wzrostu zagrożenia ze strony Japonii nie przejawiała bojowego ducha. Według oceny Harta amerykański Wysoki Komisarz Filipin F. B. Sayre uważał, że wojny można uniknąć... nie myśląc o niej. Hart pod wrażeniem rosnącej mocy lotnictwa oraz posiadanej silnej floty podwodnej miał zamiar Zatokę Manilską - jak mawiał nasz średniowieczny kronikarz* - „uczynić środkowym ogniskiem wojny": skupić tu swoje główne siły. Flota Azjatycka liczyła bowiem w 1941 roku 29 oceanicznych okrętów podwodnych (dowódca komandor W.E. Doyle) plus trzy okręty bazy („Canopus", „Holland", ,,Otus"), sześć kanonierek, pięć trałowców oraz szereg okrętów pomocniczych. Flota Azjatycka obejmowała flagowy krążownik ciężki „Houston", o którym usłyszymy jeszcze nie raz, krążownik lekki „Marblehead" * * i 28 „latających łodzi" PBY z 10. Skrzydła Patrolowego, a także 13 niszczycieli, co prawda pamiętających traktat wersalski. Jakkolwiek liczebnie prezentowała się Flota Azjatycka dość pokaźnie, to wobec sił japońskiej floty obejmującej pancerniki, lotniskowce i mnóstwo krążowników, nie mówiąc o całej armadzie niszczycieli i okrętów podwodnych, jej szansę nie wyglądały różowo. Największe nadzieje rokowała flota podwodna, która wespół z potężnym lotnictwem operującym nad morzem mogła sparaliżować, według Harta, japońskie usiłowania prowadzenia wojny amfibijnej, zniszczyć u wybrzeży Filipin siły desantów lub zyskać na czasie do momentu nadejścia wielkich posiłków floty z Hawajów i zachodniego wybrzeża Stanów - odległych co prawda o 11 000 kilometrów (około 20 dni żeglugi). Hart potrzebował wszakże bliskiej współpracy lotnictwa, a nawet kontroli nad jego nadmorską działalnością. Plany Harta zostały skontrowane z dwóch stron. Sekretarz marynarki (czyli minister) Frank Knox uważał, że najwartościowsze jednostki nawodne Floty Azjatyckiej - przede wszystkim krążowniki - należy trzymać na południu Filipin, aby nie uległy nawałnicy pierwszych japońskich ataków; po drugie Hart spotkał się z ostrą kontrą MacArthura w sprawie zwierzchności floty nad lotnictwem mającym operować nad akwenami wokół Filipin. MacArthur w odpowiedzi na jego propozycje wystosował list na początku listopada 1941, w którym stwierdzał z zachowaniem konwencjonalnej uprzejmości: Drogi Admirale Hart Starannie rozważyłem Pański list zawierający sugestię kontroli dowództwa morskiego nad lotnictwem armii operującym przeciw nieprzyjacielowi, * Jan Długosz " Na początku grudnia dołączy do Floty Azjatyckiej lekki krążownik „Boise", przybyły z konwojem do Manili.

135

który znajduje się na wodach lub nad wodami. Uważam tę propozycję za całkowicie kontrowersyjną... Pisał dalej, że siły lotnictwa rozbudowuj ą się szybko do planowanego stanu 170 ciężkich bombowców i 86 lekkich oraz odpowiedniej liczby myśliwców, a przeto: Byłoby oczywiście nielogiczne przeznaczać elementowi tak bojowo ustępującemu jak Wasze dowództwo pod kontrolę lub taktyczne dowództwo tak potężną uderzeniową siłę powietrzną armii... Podczas spotkania obu dowódców MacArthur od niechcenia rzucił nawet okiem na mapy zawierające proponowane rozłożenie sił morskich Harta i na końcu oświadczył: Marynarka ma swoje plany i armia ma swoje plany;' i jedna, i druga ma swoje obszary działania. Armia jest zadowolona dowiadując się o planach marynarki, ale jej własne plany są w istocie niezależne od nich i nie widać możliwości konfliktu między nimi*. Co oznaczała taka postawa, miały pokazać bliskie wydarzenia... Dnia 8 listopada 1941 Hart przekazał kontradmirałowi Glassfordowi polecenie prezydenta Roosevelta w sprawie wycofania wszystkich kanonierek z Szanghaju i Hongkongu i wszystkie one przybyły szczęśliwie do Manili w dniu 5 grudnia. Sam Glassford ze swoją flagową kanonierką „Luzon" (560 ton) przeszedł po drodze przez morskie kordony Japończyków, a na dodatek przez tajfun, aby później objąć Zespół Operacyjny 5, składający się z dwóch wymienionych wcześniej krążowników (plus krążownik lekki „Boise"), kilkunastu niszczycieli oraz mniejszych jednostek. Tymczasem 20 listopada Hart otrzymał polecenie przerzucenia swych głównych sił nawodnych na południe; w zasadzie miał zatrzymać w Zatoce Manilskiej tyło flotę podwodną. W ten sposób krążownik „Houston" znalazł się w Iloilo na wyspie Panay, „Boise" odszedł na wyspę Cebu, a „Marblehead" wraz z pięcioma niszczycielami przeszedł do Tarakanu na Borneo. Natomiast 57. dywizjon niszczycieli w składzie czterech jednostek wraz z tendrem znalazł się w Balikpapan (Borneo). Gdy w Manili pojawiła się po burzliwych morskich przejściach kanonierka „Luzon" z kontradmirałem Glassfordem na pokładzie, admirał Hart oczekiwał na przybycie samolotu z Singapuru, mającego przywieźć człowieka, w którego ręce Admiralicja Brytyjska złożyła odpowiedzialność za morską obronę Malajów i twierdzy singapurskiej. Admirał Hart uprzedzony przez swój ośrodek łączności udał się tuż przed K. Tolley: Dińded we Feel. „United States Naval Institute Proceedings". X/1966.

136

godziną dwunastą motorówką do bazy w Cavite, gdzie został przepisowo , ,odgwizdany'' na brzegu w sam raz, aby ujrzeć wodujący samolot z brytyjskimi znakami rozpoznawczymi na skrzydłach. Wkrótce wymieniał uścisk dłoni z admirałem Tomem Phillipsem, którego dwa pancerniki przybyły przed trzema dniami do Singapuru. Obydwaj dowódcy starali się wywrzeć na sobie jak najlepsze wrażenie, a podczas wspólnego spotkania z MacArthurem ten wygłosił wielką pochwałę stosunków między flotą i armią: „Admirał Hart i ja współpracujemy najściślej. Jesteśmy bardzo starymi, najserdeczniejszymi przyjaciółmi..." Zwracając się bezpośrednio do Harta dodał: „Czyż nie tak, Tommy?" Hart nie odpowiedział uśmiechem - miał w pamięci realny stan rzeczy. Rozmowy trwały dwa dni. Uczestniczyli w nich oprócz Harta i Phillipsa także kontradmirał Glassford i szef sztabu Floty Azjatyckiej kontradmirał Purnell. Od czasu do czasu brał udział w rozmowach MacArthur. Phillips proponował, aby w razie wojny siły Stanów Zjednoczonych broniły raczej wyspy Luzon, a nie całości archipelagu, oraz postulował pomoc floty amerykańskiej w obronie Malajów i Singapuru. Konkretnie prosił o przydzielenie do jego floty dwóch amerykańskich dywizjonów niszczycieli. Anglicy mieli ich mało, ponieważ gros okrętów tej klasy rozwiniętych było do akcji konwojowych na Atlantyku i Morzu Śródziemnym. MacArthur promieniał optymizmem i pewnością pozycji filipińskiej: Zamierzamy prowadzić wyniszczającą walkę na linii brzegowej - stwierdzał. - Niezdolność nieprzyjaciela do przeprowadzenia ofensywy lotniczej na te wyspy jest naszym największym zabezpieczeniem. Większość myśliwców wroga ma mały zasięg. Nawet z improwizowanymi siłami, jakie teraz posiadam, mam poczucie całkowitego bezpieczeństwa. Przeciwnik nie ma możności użycia nie tylko sił powietrznych, ale i zmechanizowanych. Admirał Phillips nie był tak pewny swej singapurskiej pozycji jak MacArthur Filipin i zastanawiał się w obecności Amerykanów nad możliwością przerzucenia swych sił morskich do Zatoki Manilskiej. Miało się to stać wiosną 1942 roku... Dysonans do - ogólnie biorąc - pozytywnego obrazu planów obronnych wprowadził komandor F. D. Wagner, dowódca 10. Skrzydła Patrolowego, składającego się z 28 „latających łodzi" typu PBY: ... Do 2 grudnia nasze samoloty nie dostrzegły niczego alarmującego. W grudniu stwierdzono obecność 20 statków handlowych wśród nich transportowców w zatoce Camranh, u południowo-wschodnich wybrzeży Francuskich Indochin. 3 grudnia było tam 50 japońskich okrętów, łącznie z niszczycielami i krążownikami. 4 grudnia nie było żadnego *. • W. K a r i g, W. K e 11 e y: Ba ttle Report. Vol. I. Pearl Harbor to Coral Sea. New York - Toronto 1944.

137

FILIPINY. Państwo na wyspach Archipelagu Filipińskiego, w zachodniej części Oceanu 2 Spokojnego. Powierzchnia - około 300 tys. km ,38 493 tys. mieszkańców; stolica konstytucyjna Quezon, siedziba rządu Manila; dzieli się na 67 prowincji; języki urzędowe: tagalski, angielski, hiszpański; jednostka monetarna peso filipińskie. 7100 wysp wulkanicznych i koralowych; największe: Luzon, Mindanao, Samar, Negros, Palawan, Panay, Mindoro, Leyte, Cebu, Bohol i Masbate - 94,2% powierzchni kraju. Główne uprawy: ryż, kukurydza, trzcina cukrowa, palma kokosowa, banany, tytoń, ananasy. Wydobycie rud chromu, miedzi, manganu i żelaza, srebra i złota. Przez wieki Filipiny zależne były od innych państw; w starożytności i średniowieczu od księstw malajskich, a od 1521 roku od Hiszpanii, dla której uczynił z Filipin kolonię Franciszek Magellan. Nazwa ich zresztą powstała na cześć infanta hiszpańskiego, późniejszego króla Filipa II. Od odkrycia tych wysp przez Magellana próbują je zdobyć Portugalczycy, Anglicy, Holendrzy, później Amerykanie i Japończycy. To zainteresowanie wyspami filipińskimi wynikało nie tylko z uwagi na ich rolnicze i kopalne bogactwa, ale także z ich strategicznego, wojskowego położenia. Dopiero jednak w 350 lat po przybyciu Hiszpanów, Filipińczycy porwali się do walki o swoją niepodległość; wiązało się to z powstaniem rodzimego mieszczaństwa i inteligencji, które to warstwy w 1892 roku objęły kierownictwo walki wyzwoleńczej. Powstanie Filipińczyków przeciw hiszpańskim kolonizatorom zbiegło się z ekspansją na tym terenie Stanów Zjednoczonych. Jest koniec XIX wieku. Amerykański kapitan (później admirał) Alfred ThayerMahan, wykładowca Szkoły Marynarki, autor prac i artykułów o wpływie potęgi morskiej na historię, głosi teorię tzw. nawalizmu. Zgodnie z nią Stany Zjednoczone powinny posiadać silną flotę wojenną, silne bazy na Pacyfiku oraz przewagę na Morzu Karaibskim. W niewiele lat teoria admirała Mahana stała się rzeczywistością. Realizując jego koncepcje na Pacyfiku Amerykanie wykorzystali powstanie przeciw Hiszpanom. Żołnierze amerykańscy wylądowali na wyspach i walczyli z Hiszpanami od kwietnia do sierpnia 1898 roku. Pokój w Paryżu po zawartym rozejmie oddawał Filipiny USA za 20 min dolarów wypłaconych Hiszpanii. Ale już w miesiąc później Filipińczycy ogłosili swój kraj niepodległą republiką; 70 tys. żołnierzy amerykańskich jeszcze przez trzy lata musiało zmagać się z powstańcami, popełniając - jak piszą autorzy amerykańscy - wiele „straszliwych okrucieństw". Aneksja Filipin przez USA dokonana została ostatecznie w 1902 roku. Stany Zjednoczone zajęły bezpośrednie pozycje na Dalekim Wschodzie, tworząc na terenie Filipin silne bazy wojskowe.

Dalsze loty rozpoznawcze przerwała zła pogoda. Informacji o dalszych losach japońskiego zgrupowania mogły dostarczyć samoloty brytyjskie z Singapuru, które miały do zatoki Camranh znacznie bliżej, lub samoloty holenderskie z północnych wybrzeży Borneo. Groźne sygnały według komandora Wagnera nadeszły także z innego sektora. Oto samoloty patrolowe stwierdziły obecność japońskich samolotów rozpoznawczych u północno-zachodnich brzegów Luzonu... Dnia 6 grudnia o godzinie 18.00 spotkanie Phillipsa z amerykańskimi dowódcami zostało raptownie przerwane. Chmury uniosły się nad Zatoką

138

Syjamską i oczom załogi australijskiego samolotu rozpoznawczego typu Hudson ukazał się w całej okazałości potężny konwój japoński idący kursem na zachód. Dowódca samolotu kapitan J.C. Ramshaw określił w niezwłocznie przekazanym sygnale jego pozycję: 8 stopień szerokości północnej i 104 stopień długości wschodniej. Pobieżny rzut oka na mapę mówił, że konwój znajduje się około 300 kilometrów od brzegów Syjamu i zmierza w ich kierunku. W swoim meldunku Ramshaw określił liczebność konwoju na 25 transportowców, eskortowanych przez pancernik (w istocie krążownik ciężki), pięć krążowników i siedem niszczycieli. Admirał Phillips nie zwlekając ani chwili przekazał przez radio polecenie swojemu szefowi sztabu w Singapurze kontradmirałowi Palliserowi, aby niezwłocznie odwołał „Repulse" z rejsu do Port Darwin w Australii i przygotował Zespół Z do wyjścia w morze. Oświadczył swoim gospodarzom: „Powinienem też być w morzu. Muszę wracać do Singapuru". Hart zapytał go, czy ma pilota wyszkolonego do nocnych lotów nad wodami azjatyckimi, i zaproponował jedną ze swych „latających łodzi". Pilot brytyjski jednak oświadczył, że jest gotów w każdej chwili do startu i doprowadzi maszynę do Singapuru. Żegnając się z Phillipsem Hart obiecał mu, że dywizjon niszczycieli aktualnie znajdujący się w Balikpapan na Borneo dołączy do jego sił tak szybko, jak będzie to możliwe. W pamięci Harta Phillips pozostał jako „idealny typ oficera morskiego o świetnym umyśle i wielkiej kulturze osobistej..." Nie zmieniało to postaci rzeczy, że dwudniowe rozmowy dowódców nie doprowadziły do zasadniczych uzgodnień wspólnych akcji czy wspólnego dowództwa. Tak czy inaczej, Stany Zjednoczone nie znajdowały się jeszcze w stanie wojny z żadnym z państw Berlin - Rzym - Tokio i dopiero straszne, niespodzianie mimo wszystko wyprowadzone ciosy miały j e wtrącić w otchłań wojny. Jakby wyprzedzając bieg wydarzeń - 1 grudnia 1941 prezydent Roosevelt osobiście rozkazał Flocie Azjatyckiej wysłać na dozór w pobliże brzegów indochińskich trzy niewielkie okręty, obsadzone załogami złożonymi z Filipińczyków. Spodziewał się wojny w ciągu kilku najbliższych dni i w rozmowie z Henry L. Stimsonem, sekretarzem do spraw wojskowych, rzekł wprost: „Musimy ich jakoś wmanewrować w oddanie pierwszych strzałów". Najbliższe dni miały okazać, że misja ta nie była potrzebna... W dzień po odlocie admirała Phillipsa do Singapuru - 7 grudnia czasu filipińskiego, a 6 grudnia czasu Pearl Harbor oraz waszyngtońskiego - 27. Grupa Lotnictwa Bombowego wydawała dość wesołe przyjęcie w hotelu „Manila", który za normalnych czasów skupiał śmietankę towarzyską stolicy Filipin. Tego popołudnia admirał Hart rozegrał partię golfa ze swoim szefem sztabu, kontradmirałem Purnellem, w manilskim klubie golfowym, po czym obaj udali się na party do lotników, gdzie obecni byli także dowódcy pozostałych rodzajów broni - brygadier-generał R.K. Sutherland, szef sztabu 139

generała MacArthura, a więc sił armii, i generał L.H. Brereton, dowodzący siłami powietrznymi. Nad skądinąd bezbłędnie przygotowaną towarzyską imprezą, w której niczego co przyjemne nie brakowało, unosiła się jednak chmura niewiadomego przeznaczenia. Przed dziesięcioma dniami Waszyngton uprzedził dowódców o stanie spraw politycznych na Pacyfiku, a zwłaszcza o beznadziejnym pacie, w jakim ugrzęzły rokowania z Japonią. Przyszłe działania japońskie trudno przewidzieć, ale wroga akcja jest możliwa w każdej chwili. Jeśli działań wojennych nie da się uniknąć Stany Zjednoczone pragną, aby Japonia pierwsza dokonała otwartego wystąpienia. Taka polityka wszakże nie powinna - powtarzamy - nie powinna ograniczać waszej linii działania i narazić na niebezpieczeństwo waszej obrony...* Kontradmirał Purnell, prawa ręka admirała Harta, wypowiedział podczas tego skądinąd znakomitego przyjęcia słowa, które zabrzmiały proroczo: ,,Jest kwestią dni, a może i godzin, rozpoczęcie ognia". Generał lotnictwa Brereton przejął się tymi słowami do tego stopnia, że natychmiast przekazał swemu szefowi sztabu rozkaz ogłoszenia alarmu we wszystkich swoich jednostkach począwszy od ranka następnego dnia, 8 grudnia* *. Po godzinie dziewiątej wieczorem obaj admirałowie opuścili hotel „Manila" i udali się na spoczynek, nie wiedząc, że zażyją snu w ostatniej nocy pokoju...

Klęska na Luzonie Punktualnie o godzinie 2.30 nad ranem radiotelegrafista sztabu marynarki amerykańskiej w Manili przejął sygnał, w który początkowo nie mógł uwierzyć: NALOT NA PEARL HARBOR. TO NIE ĆWICZENIA! Tak się złożyło, że radiotelegrafista z Manili zaprzyjaźniony był z radiotelegrafistą z Pearl Harbor i znał jego sposób nadawania - dobrzy radiotelegrafiści wydają się mieć słuch muzyczny - nie było wątpliwości, sygnał był autentyczny, nadała go ręka przyjaciela z Pearl Harbor. Sygnał został powtórzony również Morse'em i, jak za pierwszym razem, otwartym tekstem. Oficerem służbowym dowództwa sztabu floty w budynku Marsmana był tej nocy podpułkownik William T. Clement. Przekazany mu przez radiotelegrafistę ' L. M or t o n: The Fali of the Philippines. United States Army in World War II. Washington 1953. 7 grudnia czasu Pearl Harbor.

140

tekst znalazł się po pół godzinie, czyli o godzinie 3.00 nad ranem (8.30 czasu Pearl Harbor) w rękach admirała Harta. Siedząc na brzegu łóżka napisał najkrótszy z możliwych rozkazów do swej floty: „Japonia rozpoczęła działania wojenne. Zachowujcie się odpowiednio." Po czym natychmiast przekazał go na okręty swojej floty i podążył do sztabu. O godzinie 3.30 szef sztabu MacArthura generał Sutherland został zawiadomiony o nalocie na amerykańską bazę na Hawajach, nie od floty wszakże tylko już z całkiem „cywilnego" radia. Natychmiast prywatnym telefonem zawiadomił o tym swego szefa. Sygnał poszedł do wszystkich jednostek armii. Lotnictwo dowiedziało się o dramacie także z radia. Dowódca lotnictwa w rejonie Filipin generał Brereton nie miał wątpliwości, co ich może czekać za kilka godzin: „Wiedziałem, że możemy oczekiwać ataku Japończyków o każdym czasie po wschodzie słońca..." Nakazał też przybyć do swego sztabu pułkownikowi Eubankowi, dowódcy potężnych „latających fortec" B-17 na lotnisku Clark (Clark Field). O godzinie piątej nad ranem generał Brereton zameldował się u MacArthura po rozkazy... ale nie otrzymał żadnych. Zdołał dotrzeć tylko do generała Sutherlanda. Zgłosił w każdym razie propozycję uderzenia swoich bombowców na lotniska japońskie na Formozie, niebezpiecznie przecież bliskie. Nie otrzymawszy żadnej decyzji prócz nakazu utrzymania gotowości bojowej, Brereton ponownie zameldował się u MacArthura o 7.15 z prośbą ponawiającą propozycję ataku uprzedzającego możliwy cios Japończyków. I znów otrzymał rozkaz czekania... na rozkazy. Wkrótce po tym zadzwonił szef sztabu sił powietrznych Stanów generał Arnold i poinformował go o przebiegu nalotu na Pearl Harbor, z myślą, aby to samo nie powtórzyło się na Filipinach. O godzinie 8.00 - na wieść o pierwszych meldunkach o pojawieniu się japońskich samolotów w strefie powietrznej Filipin - zostało podniesione lotnictwo myśliwskie oraz „latające fortece" bez bomb -chodziło o to, aby nie zostały przez Japończyków zaskoczone na ziemi. O godzinie 10.00 generał Brereton trzeci już raz zgłosił propozycję zbombardowania lotnisk na Formozie i znów otrzymał odmowę. Nakazał wszakże wykonać misję rozpoznania fotograficznego nad Formozą trzem „latającym fortecom". Tuż po godzinie dziesiątej otrzymał telefon od MacArthura i oświadczył, znużony zapewne przebiegiem bezskutecznych zabiegów, że skoro Clark Field nie zostało do tego czasu zaatakowane, to przetrzyma na lotnisku bombowce i po otrzymaniu wyników rozpoznania nad Formozą - zaatakuje po południu. Postanowiono ściągnąć na ziemię „latające fortece" i uzbroić je w bomby oraz przeprowadzić instruktaż załóg dwóch eskadr przed atakiem na lotniska japońskie. 0 godzinie 11.30 bombowce były już na lotnisku i poczęły ładować 1001 300-funtowe bomby, najlepiej nadające się do niszczenia samolotów na ziemi. Powróciły na lotnisko także myśliwce dla nabrania paliwa. O godzinie 11.56 Brereton przekazał szefowi sztabu MacArthura generałowi Sutherlandowi informację - i została ona zarejestrowana w dzienniku sił powietrznych -

141

że zamierza uderzyć na lotniska formozańskie tego samego dnia po potudniu... Tymczasem godzinę i czterdzieści minut wcześniej z lotnisk Formozy sodnosiły się w powietrze samoloty bombowe i myśliwskie japońskiej 11. -loty Powietrznej - 108 dwusilnikowych bombowców oraz 84 morskie myśliwce Zero dalekiego zasięgu. W tym czasie, gdy zbliżały się one do północnych brzegów Archipelagu Filipińskiego, samoloty amerykańskie właślie lądowały. Meldunek o pojawieniu się tej armady powietrznej nie dotarł do otniska Clark. I nie ma jasności, dlaczego tak się stało. Mowa była później ), ,zakłóceniach odbioru przez Japończyków'', a nawet o tym, że radiooperator jazy poszedł po prostu w tym czasie na lunch (!) I jedno, i drugie jest możliwe świadczy o starej prawdzie, że przejście z myślenia czasu pokoju na myślenie :zasu wojny jest bardzo utrudnione. W każdym razie nie wykorzystano nawet :zęści możliwości, aby zaalarmować o grożącym śmiertelnym niebezpieczeństwie. I stało się to, co się stać musiało. Opóźnione przez złe warunki Łtmosferyczne, gęstą i niską pokrywę chmur na bardzo niskim pułapie Łamoloty japońskie pojawiły się kwadrans po dwunastej nad Clark Field. Dwie formacje liczące po 27 bombowców zrąbały z wysokości 7000 metrów lotnisko, budynki i ustawione jak do parady samoloty. Dzieła zniszczenia popełnił - 34 myśliwce Zero. W ciągu godziny baza powietrzna zamieniła się |v ruinę. Równolegle Japończycy atakowali lotnisko w łba, gdzie zniszczono Łrawie całą eskadrę samolotów myśliwskich typu P-40. Razem utracili Ametykanie w południe tego pamiętnego dnia 18 spośród 35 „latających fortec", 16 nowoczesnych maszyn myśliwskich i 25-30 samolotów rozpoznawczych, feginęło 80 ludzi, a 150 zostało rannych. Japończycy zapłacili za to zwycięstwo liedmioma zestrzelonymi samolotami myśliwskimi. Przebiea tego „czarnego dnia" lotnictwa amerykańskiego na Filipinach bobuaza nas do własnych refleksji: żaden polski samolot gotowy do walki nie postał zniszczony w pierwszym dniu wojny wrześniowej na ziemi - wszystkie przebazowano na przygotowane lotniska zapasowe. Świadczy to znakomicie o poziomie i elastyczności dowodzenia skromnymi przecież siłami polskimi, knajdującymi się w wielekroć gorszej technicznie sytuacji w stosunku do liemieckiego przeciwnika niż lotnictwo amerykańskie do japońskiego... Niewątpliwie klęska filipińska była w jakiś sposób poniżająca, bo wykazaB absolutną sztywność i brak wyobraźni dowódców o możliwościach wojny bo wietrznej. Pewnym usprawiedliwieniem mógłby być klimat polityczny ktrzymujący się przed rozpoczęciem działań wojennych - Roosevelt wielokrotnie akcentował, że Stany nie zaatakują pierwsze. I stąd można wywieść •rak odpowiedniego rozeznania powietrznego lotnisk japońskich na Formo[ie. Próby podobnego usprawiedliwienia podważa jednak wiedza wszystkich lowódców o wydarzeniach w Pearl Harbor - Japończycy uderzyli pierwsi i nie >yło wątpliwości co do tego, że będą atakować.

Współcześni, pochodzący z młodszego pokolenia, autorzy amerykańscy podkreślają moment niedoceniania przeciwnika. Zarówno Amerykanie, jak i Anglicy, a także do pewnego stopnia Holendrzy, mimo wszystko uważali Japończyków za niezdolnych do zadania takiej serii straszliwych ciosów, jaka nastąpiła na Dalekim Wschodzie. Nie doceniano zwłaszcza ich lotnictwa, możliwoścHotów na dystansach, które się nikomu nie śniły, oraz możliwości bojowych japońskiego myśliwca Zero, który deklasował przeciwników. My ze swej strony dodamy, ze 30 lub 31 sierpnia 1939 roku nie byłoby możliwe w polskim lotnictwie takie party, jakie wydała w Manili 27. Grupa Lotnictwa Bombowego 7 grudnia 1941. Po prostu zdawano sobie u nas sprawę z powagi sytuacji... Fatalnie spisała się amerykańska artyleria przeciwlotnicza, wyposażona w pociski pochodzące z produkcji roku 1932, które albo nie dolatywały na wysokość, na której szli Japończycy, albo w ogóle nie eksplodowały. Te myśliwce natomiast, którym udało się wystartować, zrobiły co mogły posyłając na ziemię siedmiu przeciwników, dysponujących - jak się okazało znaczną przewagą szybkości i zdolności manewrowania w walce powietrznej. Skandal trzeba było jakoś zatuszować i każdy odpowiedzialny zań starał się zwalić winę na „kolegę". Kapitan lotnictwa Ina stwierdził później, że komplet zdjęć wykonanych z powietrza nad Clark Field przez powracający amerykański myśliwiec wkrótce zginął z jego biurka. Pokazywał on niedostateczne rozproszenie samolotów na ziemi... Generał Arnold przez ocean wykrzyczał generałowi Breretonowi w słuchawkę słowa pełne nie tajonej wściekłości: „Jak, u diabła, tak doświadczony lotnik jak Pan dał się przychwycić z samolotami na ziemi? Jeśli jednak rzecz ocenia się z perspektywy, to największa wina - jak się zdaje - obciąża samego MacArthura, który swoim kunktatorstwem, brakiem realnej oceny sytuacji i brakiem decyzji przyczynił się walnie do klęski tego dnia. Tak czy inaczej - ocalały głównie maszyny bazujące na lotnisku Del Monte, położonym daleko na południu, poza zasięgiem działania japońskich samolotów; wśród ocalałych znajdowały się dwie eskadry ..latających fortec", które wszakże wskutek dramatycznego rozwoju wydarzeń zostały wycofane z filipińskiego teatru wojny i w drugiej połowie grudnia znalazły się w Australii. Flota tego dnia nie ucierpiała szczególnie. Jedynie okręt-baza wodnosamolotów „Preston" w porcie Davao atakowany był przez samoloty z lotniskowca japońskiego „Ryujo", bez większego zresztą skutku (utracił dwa wodnosamoloty). Wkrótce w nocy wymknął się on na południe. Feralny dzień dla floty miał natomiast przyjść 10 grudnia. Poprzedniego dnia kiepska pogoda odstręczyła Japończyków od większych operacji. Dziesiątego grudnia pogoda poprawiła się i z lotnisk Formozy wystartowało około

143

80 bombowców i 52 myśliwce morskie Zero. Armada była sygnalizowana w bazie morskiej Cavite pod Manilą trzy kwadranse wcześniej i 35 myśliwców wystartowało na jej spotkanie. Myśliwce Zero wkrótce uporały się ze słabszymi od siebie maszynami. Część bombowców uderzyła na Nielson Field i Nichols Field, lotniska o mniejszym od Clark Field znaczeniu, a 54 maszyny przez ponad dwie godziny bombardowały z wielką precyzją bazę morską marynarki amerykańskiej w Cavite, położonym o dwadzieścia mil na południe od Manili, również nad brzegiem Zatoki Manilskiej. Admirał Hart, bezsilny, przyglądał się nalotowi z dachu Marsman Building... To, co rozegrało się nad Cavite, obserwowały załogi sześciu kutrów torpedowych. Podporucznik R.B. Kelly tak zapamiętał panoramę wydarzeń: Wielki alarm ogłoszono w południe 10 grudnia. Podeszliśmy właśnie do burty trałowca, aby wziąć wodę, gdy nadeszła wieść, że duża formacja japońskich samolotów nadlatując z kierunku Formozy kieruje się w stronę Zatoki Manilskiej. Odbiliśmy od tendra na otwarte morze i w kwadrans później ujrzeliśmy je - kilka powietrznych formacji - po dwadzieścia siedem do dwudziestu dziewięciu samolotów w każdej - dwusilnikowe bombowce w pięknych jak na paradzie szykach nadlatywały na wysokości 25 000 stóp. Ale - myślałem - gdy nasze myśliwce wystartują i zaczną ich tarmosić, owe szyki nie będą wyglądały tak pięknie. Tylko gdzie są nasze myśliwce? Japończycy zniknęli nam z oczu za górami i wtedy posłyszeliśmy grzmoty bomb. Wcześniej jednak odczuliśmy na sobie wibracje, choć byliśmy w morzu; gdzieś rozpętało się piekło. Ale gdzie? Manila, może lotnisko Nichols Field. Albo Gavite, nasza własna baza? Nie wiedzieliśmy...* Dowódca eskadry kutrów torpedowych porucznik J.D. Bulkeley wyjaśnia: Ja wiedziałem. Byłem tam, w Cavite. Admirał przysłał nam dwie godziny wcześniej ostrzeżenie, że nadchodzą - zbliżają się do nas z Formozy, są nad północnym Luzonem [...] Wyprowadziliśmy więc nasze kutry na zatokę [...] Utrzymywali piękne szyki. Pierwszy w kształcie litery,, V' składający się z dwudziestu czterech samolotów nadleciał na wysokości 20 000 stóp * * z myśliwcami lecącymi wyżej, które miały osłaniać przed naszymi - tylko, że nasze się nie pokazały! Najpierw zatoczyły krąg nad Manilą i zaczęły okładać okręty w porcie. Był to piękny, jasny dzień, pamiętam jak słońce tworzyło tęcze na fontannach wody wyrzucanych przez bomby na wysokość stu - stu pięć944.

W. K a r i g, W. K e 11 y: Battle Report. Vol. I. Pearl Harbor to Coral Sea. New York - Toronto

dziesięciu stóp w górę; tworzyła się zasłona z wodnego pyłu tak gęsta, że nie można było ocenić, co się działo z okrętami [...] Ale wówczas owo piękne ,,V" poczęło obracać się wolno i przesuwać w stronę bazy Cavite, okrążając ją jak stado dobrze zdyscyplinowanych myszołowów. Byli za wysoko, aby można było dostrzec otwieranie się luków bombowych. Mogliśmy jednak dostrzec, jak ich zawartość opada wolno, a potem nabiera szybkości; gdy przypatrywaliśmy się temu, odkryliśmy, że mamy własne kłopoty, ponieważ pięć małych bombowców nurkujących odłączyło się jeden po drugim od szyku i poczęło nurkować prosto na nas. Gdy zeszły na 1500 stóp, wyrównały i zaczęły pozbywać się swego ciężaru. Naturalnie daliśmy gazu i poczęliśmy wykręcać i wchodzić w cyrkulację, aby uniknąć bomb i wyjść na pozycję strzelecką... W rezultacie akcji artyleryjskiej kuter nr 35 zestrzelił jeden samolot, a nr 31 - dwa. ...Około 15.30 Japończycy odlecieli, więc ruszyliśmy do Cavite, aby zobaczyć, co się tam stało. Zrównali bazę z ziemią - nie ma innego określenia. To była jedyna oprócz Pearl Harbor amerykańska baza morska na Wschodzie, obrócona teraz w krwawe rumowisko... Pośrodku tego piekła bohaterem stał się niewielki trałowiec „Whippoorwill", dowodzony przez kapitana CA. Ferritera. O tym, co się wydarzyło, opowiada on sam: Arsenał marynarki wojennej w Cavite był masą płomieni [...] „Pigeon" skierował swoje węże wodne na jakieś barki, które płonęły u Nabrzeża Gwadelupy. Dostrzegłem przy małej kei niszczyciel między Przystanią Maszynową a Nabrzeżem Gwadelupy i wysłałem do „Pigeona" sygnał: ,,»Whip« pójdzie tam i wyprowadzi niszczyciel". [...] To był ,,Peary". Okręt cały był usiany małymi ogniskami pożarów. Został ostrzelany z broni pokładowej i trafiony odłamkami i szczątkami. Tuż obok niego eksplodowały głowice bojowe, pojemniki tlenowe i torpedy w torpedowni na Przystani Maszynowej. Powietrze wypełnione było chmurą odłamków [...] Żar i wybuchy utrudniały manewrowanie okrętem. Ciśnienie parło nas raz z jednej, raz z drugiej burty. Gdy podchodziliśmy, chorąży z rezerwy marynarki, z małej motorówki usiłował podać liny z naszego okrętu na „Peary'ego", ale bez powodzenia. Podeszliśmy dziobem do rufy niszczyciela. Zamocowaliśmy linę sześciocalową, a potem zaczęliśmy odchodzić. Rozżarzone szczątki najprawdopodobniej spowodowały, że hol poszedł. Spróbowaliśmy jeszcze raz. I znów lina puściła. Coraz trudniej było nam utrzymać pozycję. Wiatr i prąd przybijał nas do mola, a to było źle [...] Wysłałem człowieka na niszczyciel, aby upewnić się, że nie był zacumowany do nabrzeża. Wkrótce zameldował, że na molo nie było cum. Daliśmy

" Około 6000 m.

144

10 - Burza nad Pacyfikiem

145

wsteczną i tym razem niszczyciel począł iść za nami. Wyszliśmy z basenu opodal była płycizna niedaleko nabrzeży. Stanęliśmy teraz burta w burtę z „Pearym". Nasz trałowiec znajdował się teraz między kadłubem niszczyciela i płonącymi obok Nabrzeża Gwadelupy barkami. Przez cały czas pracowały nasze hydranty. Przerzuciliśmy na pokład „Peary'ego" grupę awaryjną, gdy tylko odciągnęliśmy go od nabrzeża. Nie miał pary i był sparaliżowany. Grupa awaryjna z pomocą załogi wygasiła ognie i oczyściła okręt ze szczątków. Ciała poległych oraz rannych przeniesiono na nasz pokład... Marynarze z kutrów torpedowych raz po raz stawiali sobie wściekłe pytanie o własne lotnictwo - dlaczego nie zapobiegło katastrofie, w której także zginęły ich własne silniki zapasowe, a bez nich te małe szybkie jednostki nie mogły prowadzić morskiego bojowego życia dłużej niż sto godzin; a przecież nie były one już nowe. Podczas nalotu na bazę morską trafiony został dwiema bombami okręt podwodny „Sealion" (1460/2350 ton), który następnie 25 grudnia został przez załogę zatopiony. Zginęło czterech marynarzy. Uszkodzony został bliźniaczy okręt podwodny „Seadragon", zacumowany obok „Sealiona", i trałowiec „Bittern". Reszta okrętów podwodnych znajdowała się w tym czasie w morzu lub na kotwicowiśkach położonych dalej na południe. Największą stratą dla floty podwodnej było zniszczenie zapasu 230 torped w arsenale Cavite. Los niszczyciela „Peary" opisaliśmy; dzięki śmiałej akcji trałowca „Whippoorvill" został uratowany, co prawda z przetrąconym masztem. Po nalocie porucznik Bulkeley został wezwany do sztabu admirała Harta w Manili. Gdy jego kuter torpedowy oznaczony numerem taktycznym „34" przeszedł przez pole minowe półwyspu Bataan, Bulkeley patrząc w stronę Manili ujrzał niesamowite widowisko: dziesiątki jednostek morskich wszelkich gatunków z największym pośpiechem wychodziły za falochrony na szeroką redę. Bulkeley otrzymał wkrótce zadanie, którego się nie spodziewał: nie miał on atakować oczekiwanych konwojów japońskich lecz przewieźć archiwum i kancelarię sztabu admirała Harta na południe. Hart bowiem, który obserwował ze swego stanowiska dowodzenia nalot na bazę morską w Cavite, doszedł do wniosku, że okręty floty nawodnej w sytuacji panowania Japończyków nad powietrznym obszarem Filipin nie mają w Zatoce Manilskiej nic do roboty. 10 grudnia w nocy opuściły ją dwa niszczyciele, trzy kanonierki, dwa okręty-bazy okrętów podwodnych i dwa trałowce - wszystkie one miały dołączyć do Task Force czyli Zespołu Operacyjnego 5 dowodzonego przez admirała Glassforda, który na wszelki wypadek został przesunięty wcześniej daleko na południe, aby nie stać się ofiarą spodziewanej furii pierwszych ataków powietrznych.

146

Potężne uderzenia japońskiej 11. Floty Powietrznej z rejonu Formozy na lotniska i bazy filipińskie stanowiły fragment planu podboju archipelagu. Inwazji miały dokonać siły japońskiej Trzeciej Floty oraz oddziały 14. armii generała porucznika Masaharu Hommy (dwie dywizje i jedna brygada piechoty, dwa pułki czołgów, dwa pułki artylerii, pięć batalionów artylerii przeciwlotniczej, trzy bataliony saperów o łącznej liczebności ok. 43 tysięcy ludzi), nadto ponad 4,5 tysiąca żołnierzy piechoty morskiej i oddziały lotnicze. Głównym zadaniem wojsk japońskich było opanowanie największej w archipelagu wyspy Luzon i zniszczenie znajdujących się na niej głównych sił amerykańsko-filipińskich (cztery dywizje piechoty, jedna dywizja kawalerii, dwie baterie artylerii haubic 155 mm, jedna bateria artylerii górskiej 75 mm pod dowództwem generała majora J.M. Wainwrighta w północnym Luzonie i dwie dywizje piechoty, baterie artylerii polowej pod dowództwem generała brygady G.M. Parkera w południowym Luzonie). Do podboju Filipin dowództwo japońskie wyznaczyło potężne siły morskie. Główne zadanie wypełnić miały jednostki Trzeciej Floty wiceadmirała I. Takahashi, w której skład wchodziło m. in.: 5 krążowników ciężkich 6 krążowników lekkich 1 lotniskowiec

29 niszczycieli 4 transportowce wodnosamolotów 13 trałowców.

Dalekie wsparcie zapewniały siły Drugiej Floty wiceadmirała N. Kondo w składzie: 2 pancerniki („Haruna", „Kongo") 2 krążowniki ciężkie 10 niszczycieli.

Do przewiezienia oddziałów desantowych miało być użytych ponad sto transportowców. Admirał Takahashi podzielił swoje siły na dwa wielkie zespoły: północnybazujący na Formozie — miał wspierać desanty dokonywane na północnych i zachodnich brzegach Filipin; południowy - bazujący na wyspach Palau desanty na brzegach południowych i wschodnich. Druga Flota wiceadmirała Kondo miała osłaniać w zasadzie desantowanie sił głównych 14. armii. Dla działań floty japońskiej w operacji filipińskiej niezwykle istotne było wyeliminowanie z akcji amerykańskiego lotnictwa, a zwłaszcza lotnictwa myśliwskiego, ponieważ Japończycy nie mieli, praktycznie biorąc, lotnictwa myśliwskiego dla ochrony własnych konwojów, jako że lotniskowce zajęte były na innych teatrach operacyjnych. Sam układ geograficzny archipelagu filipińskiego ułatwiał Japończykom zaskoczenie przeciwnika. Wbrew przechwałkom czynionym wobec admirała Phillipsa, MacArthur nie miał większych możliwości sparaliżowania japoń-

147

skich działań inwazyjych, a - jak wykazała praktyka - już na pewno nie mógł on paraliżować ich na samym brzegu. Tak więc przy bardzo rozwiniętej linii brzegowej siedmiu tysięcy wysp i maleńkich wysepek dokonanie zaskoczenia taktycznego było dość proste. Musimy także wziąć pod uwagę, że jakość wojsk obu stron nie była równa. Japońskie oddziały lądowe i lotnictwo w większości miały za sobą długoletnią praktykę bojową wojny w Chinach, oddziały MacArthura nie miały żadnej, a gros jego sił składało się ze słabo wyszkolonych Filipińczyków, ledwie umiejących posługiwać się karabinem. W początkowych działaniach Japończyków uderza wielka ostrożność, nawet można by rzec - niepewność. Dowódcy japońscy zdawali sobie sprawę, że chiński przeciwnik, z którym mieli do czynienia przez dziesięć lat, a amerykański - to wielka różnica, wynikająca zwłaszcza z wyposażenia technicznego. Generał Masaharu Homma, dowódca 14. armii, miał za sobą osiem lat stażu w brytyjskich siłach zbrojnych, łącznie z uczestnictwem w Brytyjskim Korpusie Ekspedycyjnym walczącym we Francji podczas pierwszej wojny światowej (1914-1918). To doświadczenie poszerzyło jego wojskowy horyzont o szacunek dla technicznego dorobku Europy. Nie miał on, prawdę mówiąc, wielkiego zdania o premierze japońskim generale Tojo i jego planach wojny, zwłaszcza jeśli by miała się ona przeciągnąć. Zdawał sobie sprawę, że powierzone mu siły 14. armii nie są wielkie w stosunku do ogromnego zadania podboju Filipin. Zakładał jednak, że umiejętnie wysadzone na ląd desanty i zdecydowane działania zmierzające z różnych krańców Luzonu koncentrycznie w stronę rejonu Manili - doprowadzą do sukcesu. Analiza ukształtowania i pokrycia powierzchni Luzonu nasuwała koncepcję użycia głównych sił. Luzon wygląda według niektórych jak dłoń z odchylonym kciukiem niewielkiego półwyspu - zwróconym w stronę Formozy, który tworzy zatokę Lingayen, ogromnie ważną z punktu widzenia geografii wojskowej; w stronę południowego wschodu bowiem otwiera się tu wielka równina wiodąca do Zatoki Manilskiej, jedyna, na której można rozwinąć szersze działania manewrowe z użyciem sił zmechanizowanych. Tą właśnie równiną biegną drogi szybkiego ruchu i szosy wiodące do stolicy, jest ona także przecięta drogami rokadowymi umożliwiającymi manewr wojskami za własną linią. O świcie 8 grudnia, gdy jeszcze nie wystartowały z Formozy samoloty 11. Floty Powietrznej, dwa transportowce osłaniane przez niewielką eskortę z niszczycielem „Yamagumo" wysadziły na wysepce Batan położonej w cieśninie Luzon, na połowie drogi do Formozy, 490-osobowy desant piechoty, która uchwyciła niewielkie lotnisko: na nim miało zainstalować się natychmiast lotnictwo myśliwskie i rozpoznawcze. Wskutek jednak pomyślnego przebiegu działań przeciw amerykańskim lotniskom na Luzonie owo pole startowe nie zostało wykorzystane.

148

VI. Japońska inwazja na Filipiny w grudniu 1341

Dnia 10 grudnia Japończycy opanowali wysepkę Camiguin i urządzili na niej bazę dla wodnosamolotów. Tego samego dnia rano na północnym cyplu Luzonu, w rejonie miasta Aparri, wysadzili z sześciu transportowców dwutysięczny desant wspierany przez zespół okrętów Trzeciej Floty z krążownikiem lekkim „Natori", sześcioma niszczycielami i dziewięcioma trałowcami. Ąparri bronione było przez kompanię piechoty, która wkrótce uległa. Samoloty amerykańskie jednak zatopiły jeden trałowiec i uszkodziły niszczyciel „Harukaze". Siły desantu i osłona daleko w morzu atakowane były przez cztery „latające fortece" i załoga jednej z nich zgłosiła zatopienie pancernika „Haruna", co przyniosło poległemu podczas akcji kapitanowi Kelly'emu wysokie odznaczenie Distinguished Sernice Cross. W istocie „latająca forteca" Kellyego atakowała krążownik „Ashigara" i skończyło się na dwóch trafieniach w pobliżu okrętu. Zatopienie „Haruny" było jednak opisywane w prasie amerykańskiej. Nic dziwnego - bardzo potrzebowano takiego zwycięstwa w okresie klęsk i odwrotów. Następnego dnia generał Homma wysadził desant w sile 4200 ludzi w nie bronionym od strony lądu Vigan, położonym znacznie dalej na południe. Desant wspierał krążownik lekki ,,Naka", siedem niszczycieli, sześć trałowców i dziewięć ścigaczy. Samolotom amerykańskim udało się zatopić jeden trałowiec i skutecznie ostrzelać krążownik. Dwa uszkodzone podczas nalotów transportowce musieli Japończycy osadzić na brzegu. Tego samego dnia siły japońskie, które wyruszyły z bazy na wyspach Palau, dokonały desantu w Legaspi na południowo-wschodnim krańcu Luzonu. Desant na siedmiu transportowcach wspierany był przez krążownik lekki „Nagara", sześć niszczycieli, dwa transportowce wodnosamolotów, dwa trałowce i dwa patrolowce. Osłonę zapewniał silny zespół składający się z trzech krążowników ciężkich, lotniskowca „Ryujo", krążownika lekkiego i siedmiu niszczycieli. Prawdą jest, że 12 grudnia rano pierwszy meldunek o japońskim desancie w porcie i mieście, które swe imię wywodzą od założyciela Manili, Legaspiego, złożył zawiadowca stacji kolejowej w Legaspi. Miało dojść do następującej anegdotycznej rozmowy telefonicznej, z lubością i masochistycznym zadowoleniem powtarzanej w amerykańskich siłach zbrojnych: Zawiadowca stacji - Widać cztery japońskie jednostki w porcie, sir, i Japończycy lądują, co mam robić? Oficer dyżurny USAFFE: * - Po prostu siedź Pan przy telefonie i melduj. Zawiadowca stacji: - Na brzegu jest już dwudziestu Japończyków i coraz więcej ich przybywa, [pauza] Teraz już trzystu Japończyków podchodzi pod stację. Co mam robić? Oficer dyżurny USAFFE: - Trzymaj się Pan... USA Forces Far East- Siły Stanów Zjednoczonych Ameryki na Dalekim Wschodzie.

150

Zawiadowca stacji: - Sir, kilku spośród tych Japończyków z oficerem zbliżają się do stacji... Oficer dyżurny USAFFE: - Dowiedz się Pan, czego chcą... Zawiadowca stacji: - Ci Japończycy chcą, żebym im dał pociąg, który by ich zawiózł do Manili. Co robić? Oficer dyżurny USAFFE: - Powiedz im Pan, że najbliższy pociąg odchodzi od niedzieli za tydzień. I nie dawaj go Pan im. Zawiadowca stacji: [odkładając słuchawkę] Okay, sir. * Dalszego ciągu rozmowy między naczelnikiem stacji i Japończykami nie zarejestrowano... Reakcja amerykańska na pierwsze desanty na północnym, poprzecinanym górami Luzonie była, ogólnie biorąc, prawidłowa. Generał Wainwright i MacArthur uważali, że mają one odwlec ich uwagę i rozproszyć siły przed desantowaniem głównych sił japońskich, których spodziewali się w zatoce Lingayen i gdzie byli przygotowani do obrony. Jak by na rzecz nie patrzeć, pierwsza faza japońskiego ataku na Filipiny okazała się błyskotliwym sukcesem. Amerykańskie siły powietrzne zostały właściwie wyeliminowane z akcji; Japończycy dokonali pięciu pomyślnych lądowań, które nie miały na razie większego znaczenia, ale powodowały nerwowość ponad wszelką miarę, stając się elementem wojny psychologicznej. Generał Wainwright w swoich pamiętnikach powie o tym: „W domu był szczur..." Admirał Hart zaś z perspektywy napisze: „Przez sieć ostrzegania napływał nadzwyczajny zestaw fałszywych informacji o przeciwniku. Zbyt wiele nadchodziło meldunków o dostrzeżeniu przeciwnika, gdy w istocie nic nie dostrzeżono..." Już 10 grudnia o północy w zatoce Lingayen obserwatorzy zanotowali pojawienie się „kilku ciemnych sylwetek" zbliżających się od morza do ujścia rzeki Agno. I gdy jedna bateria artylerii otworzyła ogień, skutek był taki, jak , .wrzucenie zapałki do składu z ogni sztucznych przygotowanych na 4 lipca * *. Jak okiem sięgnąć widać było wybłyski ognia artyleryjskiego i broni ręcznej... Tysiące cieni poległo tej nocy..." Jedynym wszakże śladem nocnej bitwy był odnaleziony pas ratunkowy z oznaczeniami, które wzięto za japońskie... Prawdziwy desant japoński nadpłynął do zatoki Lingayen po dziesięciu dniach na 73 transportowcach. Generał Homma wprowadzał do akcji główne siły 14. armii - najlepiej wyposażoną, zmechanizowaną 48. dywizję, wzmocnioną pułkiem piechoty z 16. dywizji, dwoma pułkami pancernymi (ok. 100 czołgów) i liczną artylerią różnych kalibrów. L. M o r t o n : T7ie Fali of the Philippines. United States Army in World War U. Washington 1953. ** Rocznica Deklaracji Niepodległości Stanów Zjednoczonych (4 VII 1776).

151

Z transportowców wojska ładowały się na około 200 łodzi i barek desantowych, wśród których większe (tzw. daihatsu) zabierały od 100 do 120 ludzi. Wsparcie ogniowe siłom desantu zapewniały dwa krążowniki lekkie i 16 niszczycieli oraz wiele mniejszych jednostek. Osłonę zapewniała silna Druga Flota wiceadmirała Nobutake Kondo. O nadciąganiu sił inwazyjnych pierwszy zameldował okręt podwodny „Stingray" znajdujący się na dozorze na wodach zatoki. Meldunek okrętu nie miał szczególnego wpływu na bieg wydarzeń, ponieważ Japończycy lądowali na północnym odcinku 120-milowego brzegu zatoki, gdzie nie było artylerii. Odcinek południowy broniony był przez dwie filipińskie dywizje, z których tylko jedna miała artylerię. Działa więc były skupione na brzegu południowym, a Japończycy lądowali znacznie wyżej - jeśli się patrzy na mapę. Wkrótce, mimo lokalnego oporu, udało się Japończykom stworzyć przyczółki. A cóż robili amerykańscy podwodnicy? Przecież admirał Hart miał jeszcze flotę podwodną liczącą aż 27 jednostek. Mówiąc językiem oficjalnym historii floty amerykańskiej - dała ona „kiepski występ", głównie wskutek skutecznych działań Japończyków, którzy szybko osiągnęli płytkie wody uniemożliwiające użycie broni podwodnej. Dwu tylko okrętom podwodnym udało się zadać przeciwnikowi straty: „S-38" (850/1000 ton) zatopił transportowiec „Hayo Mani" (5446 ton - przerobiony ze stawiacza min), a „Seal" (1435/2210 ton) posłał na dno niewielki, 800-tonowy statek japoński. Pozostałe trzy użyte w zatoce okręty nie odniosły powodzenia, po części wskutek marnej jakości torped. Interludium powietrzne zakończyło się klapą - tylko jeden niszczyciel japoński został ostrzelany z broni pokładowej. Największym sukcesem artylerii broniącej wybrzeża było napędzenie strachu kilku japońskim transportowcom, które zagnane przez wzmagający się sztorm pod południowe brzegi zatoki dostały się pod ogień czterech dział 155-milimetrowych. Oczywista, w swoich raportach amerykańscy obrońcy wybrzeża zatopili „dwa transportowce i dwa niszczyciele", ale w rzeczywistości żadna jednostka japońska nie została trafiona ani jednym pociskiem... Po dwóch dniach Japończycy mieli na brzegu zatoki Lingayen ciężką broń i sprzęt wojskowy, łącznie z czołgami i artylerią. 24 grudnia na brzeg wyszedł dowódca 14. armii generał Masaharu Homma i utworzył na lądzie stanowisko dowodzenia armii. Japończycy pewną stopą stanęli na Filipinach i rozpoczęli wspomnianą już równiną generalne natarcie w stronę Zatoki Manilskiej. Aby wziąć stolicę w dwa ognie, dokonali desantu sił 16. dywizji piechoty w zatoce Lamon na wschodnim brzegu Luzonu, w odległości zaledwie 80 kilometrów od Manili. Homma nie miał dobrego pojęcia o pułkach tej dywizji, które marnie spisywały się w Chinach. Podczas lądowań oddziały jej poniosły największe straty (około 200 ludzi). Później wszakże oddziały 16. dywizji pokonując opór dwóch zaledwie batalionów filipińskich poczęły posuwać się

152

w kierunku Manili. Sztab Hommy określił przebieg wydarzeń jako „całkowitą niespodziankę". Kleszcze dwóch silnych desantów zaciskające się wokół stolicy przyspieszyły decyzję MacArthura: siły, które przetrwały uderzenia japońskie, i te, które nie były jeszcze w kontakcie z przeciwnikiem, miały realizować plan „Tęcza 3", czyli wycofywać się na półwysep Bataan i tam w oparciu o dobre warunki terenowe sprzyjające obronie oraz istniejące umocnienia bronić się do czasu przybycia posiłków ze Stanów. Jak dotychczas straty lądowe nie były zbyt wielkie. Z otidziałów walczących na północy Luzonu, liczących 28 000 ludzi, ubyło co prawda 12 000, ale głównie wskutek dezercji oddziałów filipińskich. Z oddziałów znajdujących się na południu wyspy stracono z 15 000 tysiąc ludzi. Obydwie te siły spłyną na przełomie roku w stronę półwyspu Bataan. MacArthur domagał się posiłków, sugerował, aby lotniskowce Floty Pacyfiku, które uniknęły katastrofy Pearl Harbor, przybyły pod Filipiny i sparaliżowały lotnictwo japońskie. Admirał Stark, szef oddziału operacyjnego marynarki, dał odpowiedź odmowną: „Jest to nie do wykonania w obecnej sytuacji" - depeszował. 24 grudnia MacArthur przeniósł się na ufortyfikowaną wyspę Corregidor, strzegącą wejścia do Zatoki Manilskiej, zawiadamiając o tym admirała Harta w ostatniej chwili. Generał Brereton, dowódca lotnictwa, tego samego dnia na polecenie MacArthura odleciał do Australii... skąd miał prowadzić wojnę w obronie Filipin. Manila miała być od 26 grudnia ogłoszona miastem otwartym i nawet okręty podwodne, które jeszcze znajdowały się w zatoce, nie miały już tu nic do roboty. Hart został o zamiarach MacArthura uprzedzony dosłownie w ostatniej chwili. Rozgoryczony, przekazał dowództwo nad resztkami sił morskich dowódcy 16. Okręgu Morskiego kontradmirałowi Rockwellowi i na pokładzie okrętu podwodnego „Shark" 26 grudnia wyruszył w stronę Jawy, gdzie powstać miało wspólne alianckie dowództwo sił zbrojnych. Tak bowiem postanowiono podczas długiej, kilkunastodniowej konferencji alianckiej w Waszyngtonie. Ale w Manili „nie było uścisków dłoni". MacArthur i Hart nie rozstawali się jak przyjaciele. Kontradmirał Tolley, który przyglądał się wydarzeniom na Filipinach i widział, jak alianckie siły zbrojne nie wytworzyły wspólnego realnego planu wojny, napisze w dwadzieścia jeden lat po wojnie z nutą tragicznej refleksji: „Upadliśmy podzieleni". Miasto było otoczone piekłem płomieni, huku i dymu - pisał naoczny świadek wydarzeń w Manili. - Zapasy paliwa w Forcie McKinleya na południowym wschodzie, urządzenia, które przetrwały naloty na Nichols Field na południu i ruiny Cavite po drugiej stronie Zatoki Manilskiej były niszczone w ogromnych wybuchach płomieni i eksplozji. Oszołomiona i przerażona

153

BATAAN I CORREGIDOR. Po zajęciu Manili przez Japończyków w dniu 2 stycznia 1942 główne siły amerykańsko-filipińskie wycofały się na górzysty półwysep Bataan nad Zatoką Manilską. Na przygotowanej uprzednio 32-kilometrowej pozycji rozciągającej się od Mobatang nad brzegiem zatoki do Mauban na zachodnim brzegu półwyspu bronił się na lewym skrzydle w terenie górzystym, zalesionym i nieprzystępnym I Korpus Filipiński gen. J.M. Wainwrighta (22 500 ludzi. 25 dział); na prawym skrzydle w terenie nizinnym i bagnistym bronił się II Korpus Filipiński gen. G.M. Parkera (25 000 ludzi, 60 dział, w tym połowa 155 mm haubic). Odcinki frontu zajmowane przez korpusy przedzielone były wygasłym wulkanem, którego ściany wznosiły się na 900-1200 m. 8 mil za pierwszą linią obrony rozciągała się linia zapasowa. W odwodzie znajdowały się trzy dywizje. Na południowym cyplu półwyspu odległym od pierwszej linii o około 45 km rozmieściły się służby zaopatrzenia i medyczne obu korpusów. Gen. MacArthur ulokował się ze swym sztabem na silnie ufortyfikowanej wyspie Corregidor, położonej u wrót Zatoki Manilskiej. Siły MacArthura były nierównej wartości, wyszkolenie oddziałów filipińskich było słabe, możliwości porozumiewania między amerykańskimi instruktorami i przełożonymi a Filipińczykami wskutek bariery językowej - niewielkie. Istniały dotkliwe braki w uzbrojeniu i wyposażeniu wojsk. Przewidywano w planie sześciomiesięczną obronę. W tym czasie miała nadejść drogą morską odsiecz sił amerykańskich. Plan japoński przewidywał likwidację sił filipińsko-amerykańskich na Luzonie do końca stycznia 1942 roku. Gen. Homma nisko oceniając możliwości przeciwnika przeznaczył do ataku na Bataan początkowo tylko 65. brygadę piechoty (6500 ludzi), wzmocnioną artylerią i bronią pancerną. Atak japoński rozpoczął się 9 stycznia 1942 - „ryk artylerii wstrząsnął północną częścią Bataanu". W nocy z 9 na 10 stycznia Japończycy tracąc 300 zabitych włamali się na lewym skrzydle II Korpusu, ale zostali zatrzymani. Załamanie się 1. dywizji filipińskiej doprowadziło w dalszych styczniowych walkach do utraty połowy półwyspu. Japończykom udało się także dokonać desantów na tyłach obrońców półwyspu, zostały one jednak otoczone i zniszczone przy współudziale niewielkich jednostek morskich. Sytuacja obrońców stawała się coraz trudniejsza, brakowało żywności i lekarstw; choroby tropikalne zbierały obfite żniwo, dzienne racje żywnościowe wynosiły od stycznia 2000 kalorii. To tutaj powstała dramatyczna pieśń o „bastardach Bataanu, bez mamy, taty i Wuja Sama". MacArthur na polecenie Roosevelta opuszcza 11 marca Corregidor na kutrze torpedowym eskadry por. Bulkeleya i wkrótce dociera „latającą fortecą" do Australii. Dowództwo japońskiej 14. armii obejmuje gen. T. Yamashita, zdobywca Malajów. 10 kwietnia wyczerpany garnizon Bataanu kapituluje i rozpocznie straszliwy „marsz śmierci", maltretowany i dobijany przez Japończyków. Jeszcze przez miesiąc prawie broni się Corregidor (11 575 obrońców), który wytrzymuje w sumie 52 naloty japońskie (wyspa ma 5,6 km długości i 2,4 km szerokości). 56 dział Corregidoru i 59 dział fortów rozmieszczonych na trzech małych wysepkach Cabello, El Fraile i Carabao prowadziło zażarte pojedynki z artylerią przeciwnika. 5 maja Japończycy wysadzili desant na Corregidorze i następnego dnia gen. Wainwright poddał forty w Zatoce Manilskiej. Obrona Bataanu i Corregidoru, choć miała tylko marginalne znaczenie wojskowe - odegrała poważną rolę moralną, podtrzymując na duchu siły alianckie walczące na Pacyfiku.

ludność uległa jeszcze większej panice, widząc ogień wzbijający się ze zbiorników ropy w Pandacan; zżerał on okoliczne składy i budynki, posyłając w powietrze chmury dymu. Płonąca ropa płynęła wzdłuż koryta rzeki

154

Pasig, wzniecając pożary na brzegach. A z powietrza nieprzyjaciel dalej miotał bomby, dostarczając nowego żeru wielkiemu ognisku pożarów, które objęło ogromne tereny w mieście i wokół niego... Tubylczej ludności Manili wydawało się to końcem świata. Drugiego stycznia 1942 oddziały 48. i 16. dywizji wkroczyły do ciężko poranionego miasta. Generał Homma ciesząc się z triumfu miał jednak świadomość, że gros sił przeciwnika wycofało się na półwysep Bataan i wyspę Corregidor strzegącą wejścia do Zatoki Manilskiej i że czekają go jeszcze ciężkie walki. Ale los archipelagu był już przesądzony. Już 20 grudnia Japończycy wysadzili silny desant w porcie Davao na wyspie Mindanao i po pięciu dniach oddziały desantowe operujące z Davao opanowały wysepkę Jolo, wysuniętą w stronę północno-wschodnich brzegów Borneo. W ciągu więc 17 dni japońskie siły morskie i lądowe wykonały wspólnie dziewięć udanych operacji desantowych niemal w pokazowym stylu. Tymczasem Japończykom udało się stworzyć oddany sobie rząd filipiński, w którego skład wszedł m. in. minister obrony J. Vargas, kilku najbogatszych ludzi w kraju oraz szef partii faszystowskiej. Tak więc triumfowi wojskowemu towarzyszył, na razie przynajmniej, sukces polityczny koncepcji „Wspólnej Strefy Dobrobytu i Pomyślności", do której Filipiny zostały przemocą włączone.

Dramat brytyjskich pancerników Meldunek australijskiego samolotu rozpoznawczego, który 6 grudnia dotarł do admirałów Harta i Phillipsa w Manili, mówił prawdę: w Zatoce Syjamskiej pojawił się potężny konwój japoński. Przed dwoma dniami, 4 grudnia, oddziały dwóch japońskich dywizji - 5. i 18. - ze składu 25. armii załadowały się w zatoce Samah na wyspie Hainan na 19 transportowców i okrążywszy przylądek Camau - południowy cypel Kambodży - poszły w kierunku punktu zbornego ochrzczonego kryptonimem ,,C", który znajdował się pośrodku Zatoki Syjamskiej. Wkrótce kolejnych dziewięć transportowców, wyładowanych wojskiem i eskortowanych przez lekki krążownik „Kashii", wyruszyło z Sajgonu po północy 5 grudnia w stronę punktu zbornego. 7 grudnia rano oba zespoły miały się spotkać w punkcie ,,C" i ruszyć ku wybranym odcinkom lądowania na brzegach Syjamu i Malajów, osłaniane przez zespół wsparcia składający się z 7. eskadry krążowników kontradmirała Kurity (krążowniki ciężkie: „Mogami", „Mikuma", „Suzuya", „Kumano" oraz dywizjon niszczycieli). Bezpośrednie dowództwo nad planowaną operacją desantową sprawował wiceadmirał Ozawa, który umieścił swą flagę na krążowniku ciężkim „Chokai". Osłonę operacyjną zapewniały siły Drugiej Floty wiceadmirała Kondo z szybkimi pancernikami „Kongo" i „Haruna" oraz krążownikami ciężkimi „Atago" i „Takao". Jak Brytyjczycy przygotowali się na ewentualność ataku na ich posiadłości malajskie? Odpowiedzialny za obronę Malajów generał-porucznik A.E. Percival miał do dyspozycji 106 000 żołnierzy i 158 samolotów - raczej już przestarzałych w porównaniu z maszynami japońskimi; w Singapurze bazowały w tym czasie: jeden pancernik obrony wybrzeża, cztery krążowniki, dziewięć niszczycieli i jeden trałowiec. Trzonem sił lądowych był hinduski 3. korpus generała-porucznika L.M. Heatha, słabo wszakże wyszkolony do czekających go walk w dżungli. Zachodnie wybrzeże Malajów, najbardziej eksponowane

156

na atak japoński od strony morza, bronione być miało przez 11. hinduską dywizję piechoty, wschodnie - przez 9., a południowa część półwyspu przez 8. dywizję australijską. Garnizon twierdzy singapurskiej stanowiły dwie brygady malajskie o ogólnej liczebności około 20 tysięcy ludzi. Największe nadzieje pokładali Brytyjczycy w zbudowanej kosztem ogromnych sum, w ciągu dwudziestu prawie lat, bazie morskiej w Singapurze. Uważali ją za punkt kluczowy imperialnego szlaku prowadzącego z portów brytyjskich przez Gibraltar, Maltę, Kanał Sueski, Cejlon do Indii i dalej do Australii i Nowej Zelandii oraz ku Hongkongowi u brzegów chińskich. Sztaby brytyjskie zakładały obecność w Singapurze niewielkich w czasie pokoju sił morskich - najwyżej krążowników i niszczycieli. W razie wojny z Japonią dowództwo morskie miało przerzucić do Singapuru pancerniki oraz jeden przynajmniej lotniskowiec, aby na miejscu stawić czoło atakującym siłom japońskim, a jeśli sytuacja pozwoli - przystąpić do działań ofensywnych. Obliczano, że baza dzięki swym potężnym umocnieniom oraz siłom garnizonu winna stawiać opór przez dwa-lrzy miesiące; w tym czasie nadeszłaby potężna morska odsiecz. Gdy rząd japoński premiera Konoye upadł i ster objął znacznie agresywniejszy generał Tojo - Churchill, rząd oraz imperialny Komitet Szefów Sztabów podjęli decyzję wysłania na Daleki Wschód najnowocześniejszego pancernika „Prince of Wales", wsławionego walką z „Bismarckiem", oraz pancernika „Repulse", wystarczająco szybkiego po przeprowadzeniu modernizacji (31 węzłów) i mającego według opinii floty najlepiej strzelającą artylerię. Miał im towarzyszyć lotniskowiec „Indomitable" (23 000 ton, 31 węzłów, 70 samolotów), jednak w listopadzie wszedł on na skałę w pobliżu Jamajki i musiano z niego zrezygnować. Churchill - mimo oczywistych różnic sytuacji* - uznał, że jeśli pancernik niemiecki „Tirpitz" potrafi wiązać główne siły brytyjskiej Home Fleet na Morzu Północnym, to „Prince of Wales" potrafi dokonać tej samej sztuki na Pacyfiku. Tak w tym czasie informował Stalina o wysłaniu na Daleki Wschód potężnej jednostki: Z zamiarem utrzymania Japonii w spokoju wysyłamy na Ocean Indyjski nasz najnowszy pancernik „Prince of Wales", który może przechwycić i ubić każdy japoński okręt; tworzymy tam potężną eskadrę liniową. Nalegam na Prezydenta Roosevelta, aby wzmógł nacisk na Japończyków i utrzymywał ich w strachu, tak aby droga do Władywostoku nie została zablokowana". " Inny był np. stosunek sił powietrznych i morskich - Japończycy posiadali zdecydowaną w nich przewagę, która neutralizowała znaczenie siły morskiej przeciwnika pozbawionej silnej osłony powietrznej. •• M M i d d l e b r o k , P. M a h o n e y : Battleship London 1977

157

Przewodnią myśl w sprawie wysłania wielkich okrętów na Daleki Wschód wyłożył w telegramie do Roosevelta: Jak już zostali poinformowani Wasi ludzie floty, wysyłamy wielki okręt który Pan obejrzał - na Ocean Indyjski jako część eskadry, którą tam tworzymy. Ma to służyć jako czynnik odstraszający Japonię... Dnia 16 listopada „Prince of Wales" zawinął do Kapsztadu i tu dotarła wieść o awarii lotniskowca „Indomitable", która poważnie osłabiała siły formowanego zespołu. Tymczasem na Cejlonie już czekał na swego młodszego wiekiem partnera pancernik „Repulse". Spotkanie nastąpiło na redzie Kolombo 28 listopada. Dowódcą świeżo utworzonej ,,Force Z", zespołu składającego się teraz z dwóch pancerników i czterech niszczycieli, był admirał Tom Phillips, od dwóch dziesiątków lat oficer sztabowy, a ostatnio zastępca szefa sztabu Royal Navy. Obdarzony umysłem bystrym, precyzyjnym, wielokrotnie przeciwstawiał się zbyt ryzykownym koncepcjom Churchilla, zwłaszcza na greckim teatrze wojny. Admirałowie Cunningham i Davis podkreślają w swych wspomnieniach, że nie cenił zbyt wysoko lotnictwa morskiego, które - jak uważał - nie mogło być poważnym przeciwnikiem dla pancerników. Przy wszystkich swych osobistych zaletach nie miał Phillips praktyki morskiej wychodzącej poza rok 1917 i do roku 1939 nie sprawował żadnego dowództwa na morzu. Następnego dnia po przybyciu na Cejlon Phillips poleciał „latającą łodzią" typu Catalina do Singapuru, wyprzedzając własne okręty, nad którymi dowództwo przejął z racji starszeństwa komandor Tennant, dowódca pancernika „Repulse". Pierwszego grudnia na Malajach został ogłoszony stan wyjątkowy, a świeżo przybyły do Singapuru admirał Phillips otrzymał od Admiralicji z Londynu depeszę sugerującą wyprowadzenie jednego lub dwóch pancerników w morze po przybyciu do bazy. Liczono na efekt psychologiczny na Japończykach i chciano równocześnie uchronić okręty przed niespodziewanym atakiem powietrznym, który mógłby je zastać w bazie. Następnego dnia amerykański samolot patrolowy z Filipin dostrzegł dwanaście japońskich okrętów podwodnych u brzegów Indochin - szły kursem południowym, w stronę Singapuru. Inne meldunki donosiły o obecności 21 transportowców w zatoce Camranh na północ od Sajgonu. Tego właśnie dnia „Prince of Wales", „Repulse" i towarzyszące cztery niszczyciele zawinęły do bazy morskiej Singapuru. 3 grudnia Admiralicja ponownie zasugerowała wyprowadzenie okrętów z Singapuru i zaleciła Phillipsowi, by w czasie wizyty planowanej u admirała Harta w Manili skłonił Amerykanów do przerzucenia do bazy brytyjskiej ośmiu niszczycieli amerykańskich z rejonu wysp Indii Holenderskich i Borneo. 4 grudnia Phillips poleciał do Harta do Manili i przeprowadził z nim opisane już rozmowy. 5 grudnia „Repulse" wyszedł w morze wraz z niszczycielami

158

,,Vampire" i „Tenedos" i wziął kurs na Port Darwin w Australii. Mimo uświadomienia sobie groźby ataku powietrznego na Singapur świadczyło to wszakże o pewnej beztrosce wobec narastającego niebezpieczeństwa. W sumie lekceważono Japończyków — lata paruwiekowego panowania kolonialnego zrobiły jednak swoje. Szóstego grudnia Phillips po otrzymaniu meldunków o przemieszczeniu się japońskiego konwoju z zatoki Camranh na wody Zatoki Syjamskiej odwołał pancernik „Repulse" z australijskiej podróży i 7 grudnia powrócił do Singapuru, mając obietnicę Harta przysłania do Singapuru eskadry czterech niszczycieli z Balikpapanu na Borneo. Admiralicja nakazała również krążownikowi ciężkiemu ,,Exeter", znajdującemu się na wodach Zatoki Bengalskiej, z maksymalną szybkością iść ku Singapurowi. Po południu 7 grudnia pancernik „Repulse ' z dwoma niszczycielami pojawił się na powrót w bazie singapurskiej, ku dość powszechnej uldze... Tymczasem na brzegu malajskim pod miastem Kota Bahru żołnierze 17. pułku z 8. brygady indyjskiej zauważyli po północy - a był to już 8 grudnia czasu lokalnego - trzy duże statki, które zakotwiczyły o dwie mile od brzegu. Tuż po tym pozycje 17. pułku zostały ostrzelane z morza, jak się miało później okazać - przez krążownik lekki „Sendai" oraz cztery niszczyciele: „Isonami", „Uranami", „Shikinami" i „Ayanami". Wkrótce Japończycy rozpoczęli wysadzanie desantu i choć ponieśli pewne straty od wzburzonego morza i ognia artylerii ustawionej na brzegu - to jednak po zażartej walce weterani kampanii chińskiej wgryźli się w pozycje indyjskie, a po 24 godzinach opanowali ważne dla dalszych działań lotnisko. Główne siły japońskich desantów lądowały w syjamskich miejscowościach Singora i Patani, gdzie nie napotkały oporu. Walec japoński oddziałów 25. armii począł się w następnych dniach nieubłaganie toczyć na południe...

Anglicy wychodzą w morze Desanty na wybrzeżu Malajów były śmiertelnym niebezpieczeństwem dla odległej o kilkaset kilometrów bazy w Singapurze, umocnionej głównie od strony morza i nie przygotowanej do stawiania poważniejszego oporu od strony lądu. Dlatego admirał Phillips rano 8 grudnia po nalocie japońskim, który - na szczęście - nie wyrządził szkód jego okrętom, postanowił wyjść niebezpieczeństwu naprzeciw i uderzyć na japońskie konwoje rozładowujące desant na syjamskim wybrzeżu. Uczestnik odprawy zarządzonej przed wyjściem w morze kapitan Cartwright, dowódca niszczyciela „Express", tak zapamiętał dramatyczne słowa admirała Phillipsa: „Gentlemen, możemy pozostać w Singapurze. Możemy odejść na wschód - do Australii. Albo

159

możemy wyjść i walczyć. Gentlemen, wychodzimy o piątej..." Podporucznik R. Dyer z niszczyciela „Tenedos" zapamiętał, że Phillips określił wyjście zespołu jako nadzwyczaj ryzykowne i porównał je do wyjścia Home Fleet na wody Skagerraku bez przykrycia powietrznego. Obydwa pancerniki, brytyjskie niszczyciele ,,Electra" i „Express" oraz australijskie ,,Vampire" i ,,Tenedos" wyszły z bazy po godzinie 17.00 i okrążywszy japońskie pola minowe podążyły na północ. Noc przeszła bez wydarzeń, jednak tuż po południu 9 grudnia zespół brytyjski dostrzeżony został przez japoński okręt podwodny ,,1-165" z 30. flotylli, znajdujący się na linii dozorowania. Dowódca okrętu kapitan Harada określił przez peryskop jeden z brytyjskich okrętów jako pancernik, drugi jako krążownik i natychmiast przekazał sygnał radiowy, który dotarł z dwugodzinnym opóźnieniem do wiceadmirała Ozawy dowodzącego siłami desantu. Zaalarmowana została na lotniskach Sajgonu 22. Flota Powietrzna kontradmirała Sadaichi Matsunagi, przerzucona z Formozy (korpusy powietrzne Mihoro i Genzan); równocześnie Ozawa nakazał okrętom i statkom, które wyładowywały desant pod Singorą, odejść i rozproszyć się. Dnia 9 grudnia o godzinie 18.35 admirał Phillips odesłał do Singapuru niszczyciel „Tenedos ", który miał mało paliwa i nie nadawał się do poważniej szej akcji bojowej. Przed zachodem słońca Brytyjczycy dostrzegli trzy japońskie samoloty rozpoznawcze i nadzieje na skryte podejście pod brzegi Syjamu znikły. Admirał Phillips doszedł do wniosku, że kontynuowanie bojowej misji w tej sytuacji nie ma sensu, zwłaszcza że z Singapuru otrzymał radiogram mówiący, iż w rejonie desantu japońskiego nie otrzyma on osłony powietrznej (lotniska tamtejsze zostały wyłączone z akcji lub zajęte). „Zespół Z" o godzinie 20.15 położył się na kurs powrotny. W nocy do admirała Phillipsa dotarła z Singapuru szokująca wiadomość: Japończycy lądują pod Kuantanem, położonym pośrodku wybrzeża malajskiego! Phillips podjął decyzję pójścia w stronę Kuantanu i przyłapania japońskiego desantu „na gorącym uczynku". Rankiem 10 grudnia Anglicy przekonali się, że wiadomość o desancie jest nieprawdziwa. Trzeba było wracać bez sukcesu... 220 mil morskich dzieliło zespół admirała Phillipsa od Singapuru, gdy został on ponownie dostrzeżony przez japoński samolot rozpoznawczy pilotowany przez podchorążego Hoashi. Jego sygnał radiowy powtarzany następnie wielokrotnie na długich falach w długiej, ponad godzinnej sekwencji naprowadził na Brytyjczyków 76 japońskich samolotów z korpusów powietrznych Genzan i Mihoro, które wystartowały rano z lotniska pod Sajgonem. Pierwszą japońską eskadrą, która odebrała sygnał o dostrzeżeniu brytyjskich pancerników, była eskadra bombowców horyzontalnych podporucznika Shirai, składająca się z ośmiu bombowców typu Nell (Mitsubishi) z Korpu-

160

86. Generał Douglas MacArthur z lewej) po przybyciu do Sydney 3 kwietnia 1942 87. Admirał Thomas C. Hart

88 . Marsmans Building, siedziba sztabu admirała Harta w Manili

89. Widok Hongkongu za czasów królowej Wiktorii

90. Formacja japońskich samolotów bombowych typu Nell

91. Czterosilnikowe „latające fortece" B-17 w szyku powietrznym

95. Kapitan J.D. Bulkeley (z prawej), dowódca eskadry kutrów torpedowych, którego relację o bombardowaniu bazy Cavite cytujemy

96. Generałowie D. MacArthur (z prawej) i J.M. Wainwright

97. Jeden z amerykańskich kutrów torpedowych operujących na wodach filipińskich

98. Ukształtowanie powierzchni Luzonu

100. Japończycy posuwają się w głąb Luzonu

101. Dowódca 14, armii japońskiej gen. Masaharu Horama ląduje 24 grudnia 1941 w zatoce Lingayen

99. Fort broniący wejścia do Zatoki Manilskiej po japońskim bombardowaniu; załoga liczyła 200 ludzi

102. Japończycy w marszu na Manilę

su Powietrznego Mihoro. I ona pierwsza pojawiła się nad przyszłym akwenem walki. Na okrętach brytyjskich dość wcześnie wyłowił ją radar, potem dostrzegli Japończyków obserwatorzy. Admirał Phillips kazał podnieść na okrętach, zgodnie ze starą tradycją, wielkie bandery bojowe - Royal Navy szykowała się do rozprawy z wrogiem, którego siła wszakże nie była znana ani określona. Najbliższe kwadranse miały ją sprawdzić. Centrale artylerii przeciwlotniczej na obu pancernikach wypracowały dane; działa 5,25-calowe na „Prince of Wales" i starsze nieco i mniej liczne działa 4-calowe na „Repulse" otworzyły ogień. Admirał Phillips w tym czasie nakazał obu okrętom zwrot o 50 stopni w prawo, co skomplikowało sytuację i zmniejszyło celność ognia. W podobnych sytuacjach później dowódca zespołu zezwalał każdemu okrętowi na swobodne manewrowanie. Jak wspomina korespondent wojenny dziennika „Daily Express" O.D. Gallagher, zaokrętowany na pancerniku „Repulse": ... O 11.18 „Prince of Wales" postawił druzgocącą zaporę ze swych sprzężonych „Pom-pomów" albo inaczej „pianin chicagowskich".* Czerwone i niebieskie płomienie spływały z ośmiolufowych baterii. Widziałem żarzące się pociski trasujące, które opisywały płytki łuk wzbijając się w niebo i otaczały samoloty wroga. Nasze „pianina" otworzyły ogień, a wraz z nimi przeciwlotnicze trzydziałowe wieże czterocalowe. Ryk dział był tak donośny, że zdawał się przenikać moje ciało. Z prawej strony pomostu flagowego widzę dwa samoloty torpedowe. Nie, to bombowce lecą prosto na nas. Wszystkie nasze działa leją na nie strumienie pocisków, łącznie z granatami o tak delikatnych zapalnikach, że eksplodują przy otarciu o płótno... Ciężki wybuch wstrząsa „Repulse", wielkie płaty farby odpadają z komina i lądują na pomoście flagowym. Pierwsza bomba, która wstrząsa nami, trafia bezpośrednio w pokład katapultowy i przebija hangar na lewej burcie...' *

103. Japońskie samoloty nad Corregidorem

104. Wzięci do niewoli przez Japończyków żołnierze amerykańscy podczas tragicznego ,,marszu śmierci"

Wybuch 250-kilogramowej bomby nie naruszył żywotnych funkcji okrętu, ale uszkodzony samolot rozpoznawczy trzeba było zrzucić z katapulty do morza. Byli jednak pierwsi ranni i poparzeni, a jeden marynarz został zabity. Jak później okazało się ze źródeł japońskich, pięć samolotów japońskich zostało trafionych odłamkami 144 wystrzelonych przez oba pancerniki pocisków, ale żaden nie został zestrzelony. Po dziesięciu minutach od zakończenia pierwszego ataku bombowców horyzontalnych radar na pancerniku „Prince of Wales" wyłowił następną grupę samolotów - nie z północy - jak się spodziewano - lecz z południowego

105. Jedno z dział, które broniły Corregidoru; trafiały się i starsze modele

• Ośmiolufowe baterie 40-milimetrowych działek plot. Boforsa. „Prince of Wales" miał sześć takich baterii. • • The War 1939-1945. Edited by D Flower, J. Reeves. London 1957.

11 - Burza nad Pacyfikiem

161

wschodu; przez chwilę dało to przypływ nadziei, że może tu chodzić o własne myśliwce. Już pierwsze starcie pokazało, że Japończycy zdolni są do precyzyjnego bombardowania, że są groźnym przeciwnikiem. Szykowały się teraz do ataku dwie eskadry samolotów torpedowych Korpusu Powietrznego Genzan w liczbie 17 samolotów, dowodzone przez poruczników Ishiharę i Takai. Miały one za sobą godziny bezowocnych poszukiwań. W miarę jak mile uciekały nam spod skrzydeł i lecieliśmy coraz dalej na południe - wspomina porucznik Takai - pogoda stale się poprawiała. W końcu niebo rozjaśniło się zupełnie. Utrzymywaliśmy wysokość między 8300 i 10 000 stóp. ...Jest już prawie godzina 10.00*. Co się dzieje z naszymi samolotami rozpoznawczymi? Wciąż nie ma śladu wroga. Mimo dobrej pogody i dobrej widoczności, czy możliwe, aby nasze samoloty rozpoznawcze nie mogły odnaleźć brytyjskich okrętów wojennych? W tym czasie nasze maszyny powinny być ponad pięćset mil morskich od Sajgonu. Dowódca skrzydła Nakanishi, lecąc tuż przed moim bombowcem, musi też bardzo się niecierpliwić... ...Minęliśmy ową czterystumilową linię odległości od Sajgonu. Wciąż bez meldunku o nieprzyjacielskich okrętach. Piloci coraz bardziej niepokoją się o stan paliwa. Zużywaliśmy go najmniej, jak mogliśmy, ze szkodą raczej dla silników. Wskutek niedostatecznego zapewne składu mieszanki wystąpiły nieprawidłowości w pracy silników i jeden z moich bombowców musiał zawrócić do bazy. I nie mogłem przydać mu na eskortę żadnego samolotu. Łącznie z moim samolotem, pozostało w eskadrze mojej tylko siedem maszyn... ...Eskadra bombowców horyzontalnych wyszła już z szyku i wracała do bazy; kontynuowaliśmy nasz lot na południe. Daleko przed nami, po prawej, dostrzegaliśmy już południowy kraniec Półwyspu Malajskiego. Jeśli flota nieprzyjaciela była w morzu, to z pewnością byliśmy w stanie ją dostrzec. Nasz dowódca zdawał się zdecydowany odnaleźć nieprzyjacielskie okręty w samym Singapurze, gdyby ich nie udało się odnaleźć na oceanie...'* Margines ryzyka dramatycznie wzrastał. ...Znaleźliśmy się niebezpiecznie blisko przekroczenia punktu, z którego nie ma powrotu, ponieważ nie wystarczy paliwa na powrót do bazy. Jedyną nadzieją, w razie przekroczenia tego punktu, było przymusowe lądowanie w Kota Bahru, zajętym już przez nasze wojska. Przez cały ten czas nie 8.30 według czasu singapurskiego (+ 1 1/2 godz.). M. Okumiya, J. Horikoshi, M. Caidin: Zero. New York 1956.

162

mieliśmy wiadomości o tym, co stało się ze skrzydłami korpusów powietrznych Mihoro i Kanoya. Być może jednak, że celowo wyciszyły swoje nadajniki, aby nie zaalarmować przeciwnika... O 12.20* mój radiooperator zawiadomił mnie, że właśnie otrzymał depeszę. Natychmiast opuściłem miejsce pilota i z pomocą książki kodowej rozszyfrowałem przesłaną wiadomość: rewelacja, odnaleziono przeciwnika! Na twarzach wszystkich na pokładzie pojawiło się podniecenie. Szliśmy do bitwy. Wiadomość brzmiała: DOSTRZEGŁEM DWA NIEPRZYJACIELSKIE PANCERNIKI. SIEDEMDZIESIĄT MIL MORSKICH NA POŁUDNIOWY WSCHÓD OD KUANTAN. KURS POŁUDNIE KU POŁUDNIOWEMU WSCHODOWI. 11.45. Następują minuty krańcowego napięcia. Pierwsza eskadra, idąca na czele, nadal szła tym samym kursem i ostatecznie porucznik Takai nadał rozszyfrowaną depeszę do wszystkich samolotów i począł ze swoimi siedmioma bombowcami skręcać na północny wschód. Za jego przykładem poszła czołowa pierwsza eskadra. Jak wspomina dalej Takai: ... Przewidując nadchodzącą bitwę, wszystkie samoloty przyjęły zwarty szyk. Lecieliśmy na wysokości ponad 8300 stóp. Chmury poczynały zasnuwać niebo, ale nie utrudniały nam widoczności oceanu pod nami. Mimo powtarzanych ostrzeżeń, aby nie osłabiać czujności na to, co działo się z tyłu nad nami, każdy wpatrywał się w ocean przed nami, aby móc dostrzec nieprzyjacielską flotę. Każdy chciał dostąpić zaszczytu dostrzeżenia pierwszy nieprzyjacielskich okrętów... ... Było już po pierwszej. Nisko leżące chmury wypełniały niebo przed nami. Pełne pięć godzin upłynęło od momentu opuszczenia przez nas Sajgonu. Nieprzyjacielska flota mogła pojawić się naszym oczom w każdej chwili. Stałem się nerwowy, drżałem i nie mogłem tego opanować. Czułem niesłychany napór w pęcherzu. Było to w sumie podobne do stanu, jaki przeżywa się przed spotkaniem zapaśniczym. ... Dokładnie o 13.03 ujrzeliśmy czarną plamkę, prosto pod chmurą znajdującą się przed nami. Wydawało się, że są to nieprzyjacielskie okręty-jakieś dwadzieścia pięć mil przed nami. Tak - to był nieprzyjaciel! Wkrótce mogliśmy rozróżnić okręty. Zespół floty składał się z dwu pancerników eskortowanych przez trzy niszczyciele i mały statek. Te pancerniki to były tak długo wyczekiwane ,,Prince of Wales" i „Repulse"! Pierwsza eskadra nabrała szybkości i wysunęła się przed moją. Kapitan Nakanishi wydał rozkaz: „Przyjąć szyk do ataku!" I zaraz po tym: „W nich!" 10.50 czasu singapurskiego (+ 1 1/2 godz.).

163

Ostatni bój admirała Phillipsa W tym momencie zespół brytyjski był o osiem mil od nadlatującej japońskiej formacji, która nadal szła na wysokości około 2500 metrów. Była to -jak potem oceniono - idealna pozycja do zadania ciosu brytyjskim okrętom. Pierwsza eskadra, przy której znajdował się dowódca skrzydła, kapitan Nakanishi, dodała jeszcze szybkości i poczęła iść ostro w dół, w stronę nieprzyjacielskiej formacji. Jak pisze porucznik Takai: Kierowała się w prawo, z małym wyprzedzeniem w stosunku do pozycji okrętów. Starając się utrzymać stałą odległość i nie pozostać w tyle, bombowce mojej eskadry także przyspieszyły, gdy stopniowo począłem wchodzić w nurkowanie. Pędziłem w stronę lewego skrzydła nieprzyjacielskiego szyku. Było stałą praktyką wśród nas, że pierwsza eskadra atakowała największy okręt, a druga kolejny co do wielkości. Samoloty torpedowe przeleciały poza zasięgiem skutecznego działania artylerii okrętowej, defilując przed dziobami pancerników, a potem poczęły wytracać wysokość formując się w szyk torowy. Admirał Phillips obserwował samoloty z fotela ustawionego na platformie kompasów, obok stał komandor Leach i oficerowie sztabu. Admirał kazał podnieść szybkość do 25 węzłów i pozwolił obu okrętom na samodzielne manewrowanie. Oficer broni podwodnej kapitan R.F. Harland zapamiętał, że Phillips nie wierzył, aby mogły to być samoloty torpedowe; nie miało ich być w pobliżu. A jednak one to były: dwie eskadry samolotów torpedowych Korpusu Powietrznego Genzan skryły się na chwilę w chmurze i potem formując się w łuk poczęły zmierzać w stronę flagowego pancernika. Podchodziły od dziobu z lewej burty na wysokości, do której artylerzyści nie byli przygotowani. Na ćwiczeniach brytyjskie Swordfishe atakowały na wysokości około 15 metrów, z szybkością 150 kilometrów na godzinę. Japońskie dwusilnikowe samoloty typu Nell atakowały na dwukrotnie większej wysokości i z szybkością dwukrotnie większą! I dlatego niektórym na pancerniku, ,Prince of Wales'' wydawało się, że są atakowani z lotu koszącego przez normalne bombowce... Japońscy piloci z 1. eskadry dowodzonej przez porucznika Kaoru Ishiharę rzucali swe torpedy z bardzo niewielkiej odległości - od 1500 do 600 metrów! Torpedy nastawione były na bieg na głębokości 6 metrów, ich szybkość wynosiła około 25 węzłów, były więc powolniejsze od torped używanych przez okręty. Mniejsza była także głowica bojowa, zawierająca 330 funtów materiału wybuchowego. Z górnych stanowisk pancernika widziano ślady bliegu torped, zwykle jednak torpeda wyprzedza znacznie ów widoczny ślad. Komandor Leach nakazał przerzucić ster lewo na burt i wielki okręt idąc z szybkością 25 węzłów począł wchodzić w cyrkulację, która miała zmniejszyć jego wymiar jako celu dla japońskich torped.

164

Obserwator stanowiska karabinów maszynowych Lewisa, marynarz W.E. ngland, tak zapamiętał ów moment ataku i stan swego ducha: Skierowałem moje szkła mniej więcej w kierunku 90 stopni z lewej burty i mogłem dostrzec - niczym punkciki na horyzoncie - formację około dziesięciu samolotów lecących nisko nad wodą w naszą stronę. Oczywista, widziałem przedtem taką formację w kształcie litery ,,Y" i oczekiwałem podniecony na masakrę tego szyku-potwora, który by zapewne przeraził śmiertelników niższego rzędu, ale nie nas! Niech podejdą bliżej, przechwycimy ich, gdy będą podciągać w górę. Ogłuszające crescendo huku buchnęło w niebo. Osiem dział kalibru 5,25 wystrzeliło równocześnie. Obserwowałem wybuchy pocisków, ale żaden samolot nie został trafiony. Wydawały mi się dobrze uplasowane, ale poza celem. Samoloty bezlitośnie zbliżały się, gdy ,,Pom-pomy", karabiny maszynowe i działa Boforsa otworzyły ogień. Wydawało się, że piekło w jednym momencie otwarło swe podwoje, ale nic nie było w stanie ich zastopować, gdy przelatywali nad masztami. Mogłem dostrzec twarze i gogle japońskich lotników wpatrujących się w nas. Celowniczy Johnny King ze swoim karabinem maszynowym z pewnością był wyposażony jakby w śrutówkę, jeśli brać pod uwagę efekt, jaki miało jego strzelanie do nadlatujących.* Marynarz Derek Wilson tak wspomina japoński atak: Znajdowałem się na najwyższym stanowisku nadbudówek, dokładnie pomiędzy stanowiskami dowodzenia dział 5.25, na okrągłej platformie liczącej mniej więcej 3 metry średnicy. Mieliśmy dwa stare karabiny maszynowe Lewisa zamontowane na trójnogach, ale mój wysiadł i działałem jako obserwator przeciwlotniczy. Samoloty torpedowe zbliżały się do nas na niższym pułapie niż te, które atakowały „Repulse" w luźniejszej formacji. Gdy przechodziły nad nami, zagłuszały nasze działa. W tym ogłuszającym hałasie było niewielu takich, których uszy byłyby bardziej wystawione na te detonacje. Większość górnych stanowisk miała jakąś osłonę przed falą dźwiękową mniej więcej do wysokości karku. Przypominam sobie, że jeden z moich kolegów skoczył na mnie, aby mnie przygiąć, gdy nasze karabiny maszynowe, idąc za celem, obracały się w moją stronę. W bezpośredniej odległości, wśród ogłuszającego hałasu nie mogłem tego słyszeć. Pamiętam uczucie ulgi, gdy samoloty przeszły nad nami nie zrzucając bomb...* * Kapitan piechoty morskiej Aylwin znajdował się ze swoją baterią „Pompomów" na wieży ,,Y" dział 381-milimetrowych: M. Middlebrook, P. Mahoney: Battleship. London 1977. M. Middlebrook, P. Mahoney, op. cit.

165

Oczekiwaliśmy zbliżenia dziewięciu torped z zapartym tchem, że komandor na pomoście uczyni przez zmiany kursu wszystko co możliwe, aby ich uniknąć. I oto nagle poczuliśmy straszny wstrząs, któremu towarzyszyła głośna eksplozja, i tuż niedaleko miejsca, gdzie stałem na lewej burcie, wystrzelił w powietrze na wysokość około dwustu stóp szeroki słup wody i dymu, zalewając pokład rufowy. Ogromne drżenie przeszło przez okręt. Trafiła nas przynajmniej jedna torpeda. Wstrząs był taki, jakby okręt nadział się na podwodną skałę i choć uderzył w nią, miał dość pędu, aby z niej zejść. Gdy dym i bryzgi opadły, było oczywiste, że okręt nabrał 10-stopniowego przechyłu na lewą burtę i szybkość jego poważnie spadła. * Świadkowie stwierdzają, że po uderzeniu torpedy odbierało się wrażenie, jakby jakiś chłopiec biegł po pokładzie popędzając kijem kawałek blachy falistej, oczywista bardzo powiększonej. To niesamowite zjawisko trwało mniej więcej 30 sekund i ustało. Owo dygotanie było dziełem uszkodzenia lewego wału napędowego, który wibrując przez 30 sekund dokonał zniszczeń grodzi, przewodów paliwa i oliwy. Tunel owego wału stał się teraz początkiem zguby okrętu - tędy wdzierały się setki ton wody do jego wnętrza. Wkrótce oprócz przechyłu na lewą burtę stało się dostrzegalne osiadanie rufy w wodzie. Przyrządy wkrótce zanotowały, że szybkość spadła z 25 do 15 węzłów i przechył powiększył się do 111/2 stopnia. Niebawem pokład rufowy znalazł się tylko dwie stopy ponad powierzchnią morza, zamiast normalnych 24 stóp (około 7 metrów). Nie minęło wiele czasu, gdy dały się odczuć inne skutki eksplozji. Ustał w wielu pomieszczeniach dopływ prądu i nie było go dla dział; przestała działać wentylacja pod pokładami. W ten sposób zakończył się pierwszy atak dwóch japońskich eskadr samolotów torpedowych. Na pomoście bojowym zarówno admirał Phillips, jak i komandor Leach wyglądali na nieco zaskoczonych. Zdawali sobie sprawę, że okręt nabrał dużo wody; jak obliczono później -przynajmniej 2500 ton i uszkodzony został przynajmniej jeden wał napędowy. W perspektywie kolejnych ataków najgorsze było pozbawienie większości dział przeciwlotniczych napędu elektrycznego. O godzinie 11.51 komandor Tennant sygnalizuje aldisem do ,,Prince of Wales": CZY MACIE USZKODZENIA? Gdy odpowiedź nie nadchodzi, komandor Tennant zapytuje kabinę radio, czy „Prince of Wales" wysyłał jakieś sygnały do Singapuru. Okazuje się, że nie. Wtedy na własną rękę Tennant przekazuje o 11.58 sygnał do wszystkich brytyjskich okrętów wojennych: NIEPRZYJACIELSKIE SAMOLOTY BOMBARDUJĄ. MOJA POZYCJA 134 NYTW 22x09. W radiostacji marynarki w Singapurze ów sygnał odszyfrowano w ciągu M.Middlebrook, P. Mahoney, op. cit.

166

sześciu minut, a po piętnastu dalszych minutach dotarł on do pomieszczenia operacyjnego lotnictwa i po kolejnych pięciu minutach z lotniska Sembawang startowała australijska 453. eskadra myśliwska w składzie dziewięciu maszyn typu Brewster-Bufallo pod dowództwem porucznika Tima Vigorsa. Do miejsca bitwy miała całą godzinę lotu... Tymczasem na pancerniku ,,Prince of Wales" widziano teraz przygotowania japońskich samolotów torpedowych do ataku na pancernik „Repulse". Zbliżają się samoloty torpedowe. Stawiamy piękną zaporę, ścianę ognia. Bombowce jednak nadlatują w długim ślizgu ze wszystkich kierunków, nie równocześnie, ale kolejno. Niektóre od czoła, niektóre od rufy, ze wszystkich pozycji - z obu burt okrętu. Wyrównują i z odległości około 350 jardów od okrętu, z wysokości około 100 jardów ponad wodą rzucają swoje torpedy. Wydają się one maleńkie, padają płasko na wodę, wzbijają bryzgi i potem biegną ku nam... Bombowce ostrzeliwują nasze pokłady z karabinów maszynowych...' Tak opisuje japoński atak torpedowy na „Repulse" amerykański korespondent wojenny Cecil Brown. W trakcie odpierania ataku artyleria przeciwlotnicza odniosła swój pierwszy sukces. Jak pisze korespondent wojenny O.D. Gallagher: Z jednej lufy „pianin chicagowskich" tryska płyn chłodzący. Jestem w stanie dojrzeć czarną farbę na kominowatych osłonach wylotów luf. Chłopcy, którzy je obsługują - jest ich dziesięciu na każdą baterię przepacają swoje azbestowe ubiory i hełmy przeciwogniowe. Działo kołysze się, obraca błyskawicznie według wskazówek obserwatorów, którzy wynajdują cele dla ich ognia... Widać dwa samoloty pędzące w naszą stronę. Obserwator dostrzega jeszcze jeden, pod innym kątem, ale znacznie bliżej. Wychyla się do przodu z twarzą napiętą podnieceniem i uderza w grzbiet obrotnika działowego przed sobą. Uderza w ten grzbiet swoją prawą ręką, a lewą, palcem wskazującym celuje w pojedynczy przemykający samolot. Dwufuntówki wciąż palą bez przerwy, cała platforma działowa wyrzuca ulewę śmierci w ten samotny samolot, o jakieś tysiąc jardów od nas. Ujrzałem jak powoli trasujące pociski rozrywają środek kadłuba, jego poszycie otworzyło się-rozszerzająca się raptownie rana z czerwonymi ognistymi brzegami. Płomień przerzuca się szybko w stronę ogona maszyny, i w jednej chwili stery zamieniają się w szkielet. Dziób samolotu ugodził w wodę i maszyna znikła pod powierzchnią. Zaczęliśmy krzyczeć jak szaleni...* * ' The War 1939-1945, op. cit. •' The War 1939-1945, op. cit.

167

Starszy marynarz John Robson, który znajdował się w opancerzonym stanowisku dowodzenia, tak zapamiętał dramatyczne wydarzenia: Nie zostałem zmieniony przy sterze i starszy sternik stał przy rurze głosowej pomostu, przekazując mi rozkazy w trakcie wykonywania zwrotów. Gdy działa strzelały, huk był straszliwy. Zawsze zachowam w pamięci, jak starszy sternik tylko o stopę ode mnie wykrzykiwał do mnie rozkazy. Poczerwieniał od wysiłku, aby być słyszanym ponad hukiem, który nas otaczał. Zapamiętałem dawne przykazanie głównego mechanika, abym miękko wykonywał obroty kołem, ponieważ urządzenia sterowe minęły swoje najlepsze lata, ale dowódca dawał kolejne rozkazy na ster zmierzające do uniknięcia zbliżających się torped jak bylibyśmy niszczycielem. Cały okręt dygotał w rezultacie owego skręcania to na lewą, to na prawą burtę. * Można powiedzieć, że komandor Tennant wykazał tutaj wielką zręczność w unikaniu torped. Zdołał uniknąć tych, które były przeznaczone dla „Prince of Wales" i nie trafiły w pancernik, a obecnie musiał stawiać czoła atakowi przeciw własnemu okrętowi. W swoim raporcie przedstawia w przybliżeniu liczbę torped, którym udało się zejść z drogi - na dwanaście. Szybkość pancernika wynosiła w tym czasie 25 węzłów. Komandor Tennant wysoko ocenił pracę obsady pomostu, która spokojnie meldowała o kolejnych kursach samolotów i śladach torped. W tym czasie prawie nie zauważonych przez nikogo nadleciało sześć amolotów bombowych eskadry porucznika Shirai, który już raz atakował „Repulse". Każdy z tych samolotów miał dwie bomby i był to drugi ich nalot. Sześć bomb 250-kilogramowych padło w zwartej serii, ale żadna z nich nie trafiła. W złożonym sprawozdaniu piloci japońscy zgłaszali pretensje aż do siedmiu trafień w „Repulse". W istocie został trafiony tylko „Prince of Wales", a „Repulse" uniknął wszystkich ataków torpedowych. Ogólnie w tej pierwszej rundzie walki brało udział 25 samolotów torpedowych i 8 bombowców horyzontalnych. Upłynęło razem 47 minut od pierwszego ataku. W powietrzu z pełnym wyposażeniem bojowym znajdowały się jeszcze 43 samoloty Korpusu Powietrznego Kanoya - wśród nich 26 torpedowych maszyn typu Betty, dowodzonych przez kapitana Shichizo Miyauchi, które miały pod kadłubami cięższe torpedy niż te, które zastosowano podczas pierwszego ataku-torpedy „Model 2", o 450-funtowej (204-kilogramowej) głowicy bojowej. W ostatnim momencie zostały one przerzucone z Filipin do Indochin, gdy Japończycy dowiedzieli się o przybyciu obu brytyjskich pancerników. Te samoloty zostały zaalarmowane z niejakim opóźnieniem sygnałem podchorążego Hoashi. M. Middlebrook, P. Mahoney, op. cit.

168

Natychmiast wykonały one zwrot na zachód, ale z początku nie mogły znaleźć okrętów brytyjskich wskutek pokrywy chmur. W tym czasie, gdy samoloty Korpusu Kanoya szykowały się do ataku, „Prince of Wales" posuwał się jeszcze z szybkością 15 węzłów w odległości 2 mil od pancernika „Repulse". Z artylerii przeciwlotniczej zostały mu dwie wieże 5,25-calowe prawej burty, ale wskutek przechyłu okrętu na lewą burtę nie mogły obniżyć kąta podniesienia poniżej 5 stopni i nie mogły trafić nisko lecących Japończyków. Pozostałe wieże nie miały prądu i choć obsady usiłowały ręcznie nimi sterować, nie dało to rezultatu; również kilka baterii „pianin chicagowskich" było bez napędu lub zablokowanych. Japończycy atakowali z szaleńczą desperacją dochodząc do celu na 500-400 metrów. Doszło do tego, że celowniczy karabinu maszynowego Lewisa na „Prince of Wales", podoficer Coles, wziął na cel torpedę jeszcze w powietrzu, ale chybił. Dowódca okrętu nie mógł wiele zdziałać. Zablokowane urządzenie sterowe nie pozwalało na żadną akcję. Wszyscy z zamarłymi sercami czekali na to, co musiało nastąpić. Okręt, niezdolny do manewrowania, był idealną tarczą. Jedna po drugiej trafiały w niego torpedy. Pierwsza - blisko obok dziobnicy okrętu, która przebiła się na wylot przez kadłub, druga - uderzyła przed pomostem, wyrzucając ogromny słup wody; ta rozerwała zbiornik paliwa; trzecia - uderzyła za pomostem w stronę rufy, mniej więcej na wysokości wieży 14-calowej. Również towarzyszyła temu ogromna fontanna wody, która zalała pokład. Czwarta torpeda trafiła w rufę, wgniatając wał napędowy i blokując go. Natychmiast stanęły turbiny maszynowni „A". Wszystkim wydawało się, że okręt jakby cofał się pod uderzeniami ciosów: przypominało to trzęsienie ziemi. Ponieważ już uprzednio zastosowano kontrbalastowanie tej burty okrętu, zdramatyzowało to dodatkowo jego sytuację. Wiele zbiorników zostało przebitych, więc nie tylko woda, ale i ropa wdzierały się do pomieszczeń pancernika. Oceniono, że po tych czterech trafieniach okręt miał w sobie 18 000 ton wody, ponad połowę swej wagi. Pewną małą pociechę stanowił fakt, że owe trafienia i przedostawanie się wody z prawej burty wyrównały na pewien czas przechył okrętu. Szybkość spadła teraz do 8 węzłów, pancernik coraz głębiej osiadał w wodzie. Ten atak japoński trwał wszystkiego 5 minut i tylko sześć spośród 26 samolotów Korpusu Kanoya rzuciło swe torpedy i z tych sześciu aż cztery trafiły do celu. Reszta Korpusu rozpoczęła atak na pancernik „Repulse".

Nadchodziły najtrudniejsze chwile pancernika „Repulse". Atakowany był on z różnych stron. Grupa samolotów torpedowych atakowała go z prawej burty, rzucając torpedy z ponad 2200 metrów. W tym samym jednak czasie uderzyły trzy samoloty, które odłączyły się od grupy atakującej „Prince of Wales". Komandor Tennant mógł jakoś wywinąć się ośmiu torpedom rzuco-

169

nym wcześniej, ale trudno mu było zejść z linii ciosu owych trzech maszyn. Jak pisze komandor Tennant w swoim raporcie bojowym: „Jedna torpeda wystrzelona od strony lewej burty uderzyła w okręt, choć można było widzieć jej bieg przez około minutę. Pancernik został trafiony w śródokręcie, ale kontynuował marsz z szybkością 25 węzłów". W istocie wyciągał nawet 27 1/2 węzła i dzięki tej wysokiej szybkości i dobremu manewrowaniu udało mu się uniknąć poprzednich grożących torped, ale nie tej, która nadbiegła z lewej. Dwie pozostałe chybiły. I oto po szesnastu udanych unikach „Repulse" został trafiony po raz pierwszy. Grodzie przeciwtorpedowe starego typu, ale solidne, osłoniły pancernik przed poważniejszymi uszkodzeniami. Teraz dziewięć samolotów eskadry podporucznika Iki z Korpusu Kanoya rozpoczęło atak. Była to kolejna eskadra, która zrezygnowała z natarcia na „Prince of Wales", i tak już śmiertelnie osłabionego. Iki rozkazał swoim pilotom atakować pod różnymi kątami. On sam z trzema samolotami nacierał w stronę lewej burty pancernika. Uznano potem jego atak za najzręczniej przeprowadzony. Samoloty podeszły na odległość 500 metrów; on sam i jego podwładni mogli dostrzec na pokładzie marynarzy, którzy rzucali się plackiem, aby uniknąć ostrzeliwania z broni pokładowej. Samoloty wychodząc z lotu koszącego w górę natknęły się na gwałtowny ogień „pianin chicagowskich" i dwa z nich, pilotowane przez podoficerów Satoshi Mamoi i Ryujo Taue, zostały zestrzelone. Niewiele czasu pozostawało artylerzystom „Repulse" na cieszenie się sukcesem. Trzy torpedy rzucone przez eskadrę Ikiego eksplodowały o lewą burtę - jedna w rejonie maszynowni, jedna tuż przed wieżą rufową 15-calową, jedna jeszcze bliżej rufy, i ta zablokowała ster; od tego momentu „Repulse" mógł się posuwać tylko w szerokiej cyrkulacji - robiąc gigantyczne koła. Jakby nie dość było tych nieszczęść - jeden samolot, który atakował z prawej burty, również osiągnął trafienie w rejonie kotłowni ,,E". Woda wlewała się teraz do wnętrza okrętu przez pięć ogromnych wyrw i przechył powiększył się od 7 do 12 stopni. Komandor Tennant kazał przygotować się do opuszczenia okrętu. Reporter Cecil Brown został pchnięty siłą wyouchu torpedy o parę kroków do tyłu, ale utrzymał się na nogach. Wydało mu się w tym momencie, że okręt uderzył o skałę. Poczuł też od razu, że „Repulse" nabiera przechyłu. Wkrótce przez głośnik rozległ się rozkaz: „Nałożyć pasy ratunkowe!" Brown sięgnął po swój - był w kolorze ciemnoniebieskim i w środku, pod powłoką materiału, miał porcję kauczukowych pęcherzy, które każdego utrzymałyby na powierzchni. Tuż po tym rozległa się komenda: „Wszyscy nie na służbie - Przejść na prawą burtę". Brown czuł, że nadchodzi koniec. Mimo tragicznej sytuacji nie było popłochu. Jakiś młody marynarz próbował przepchać się naprzód w przejściu. Ktoś poklepał go po ramieniu i powiedział spokojnie: - No, no, mój chłopcze, wszyscy idziemy tą drogą...

170

VII. J a k doszło do bitwy pod Kuanlan 10 ynulnia 1941. U góry Irzeci nalot torpedowy na brytyjskie okręty liniowe

Brown, jak na dziennikarza przystało, patrzy na wszystko i notuje. Słyszy komendę: „Abandon ship!* Widzi, jak załoga wyrzuca za burtę tratwy ratownicze, łodzie, ławki, kawałki drewna, wszystko to, co może unosić się na powierzchni. Jest świadkiem zupełnie nieprawdopodobnego wyczynu: oto z górnego stanowiska kierowania ogniem wykonuje fantastyczny skok do wody chorąży Peter Gillis, siedemnastoletni Australijczyk z Sydney. Przelatuje w powietrzu 60 metrów klasycznym łukiem, nurkuje głęboko pod wodą, wynurza się, i pięknym stylem odpływa od okrętu. Nie wszystkim się to udaje: ktoś, kto próbował tej samej sztuki z nadbudówek pomostu bojowego, źle oblicza skok, uderza ciałem o burtę i zwisa z pogruchotanym kręgosłupem. Ludzie zaczynają się tłoczyć na rufie, która jest bardziej zanurzona i łatwiej z niej skakać. Straszny los spotyka tu dwunastu żołnierzy piechoty morskiej, którzy skaczą zbyt blisko i zostają wciągnięci w wir śrub okrętu. W wodzie jest już około sześciuset marynarzy. „Repulse" kładzie się teraz ciężko na prawą burtę. Głośniki przemawiają po raz ostatni: - Wszyscy na pokład główny! Na pomoście bojowym komandor Tennant stoi nieruchomo i stara się nie patrzeć na swoich oficerów. W pewnym momencie, gdy okręt nachyla się coraz bardziej, mówi spokojnie: - No cóż, panowie, lepiej byłoby, żebyście już wyszli... - Czy nie idzie pan z nami? - pytają. Komandor uśmiecha się, przecząco kręci głową i wreszcie mówi niecierpliwie: - Już nie ma czasu, proszę wyjść! Wszyscy na pomoście czepiają się czegokolwiek, żeby utrzymać równowagę. - Ależ, komandorze - woła kapitan. - Pan musi iść z nami, zrobił pan wszystko, co było można, więcej, niż ktokolwiek inny mógłby uczynić... Tennant nie rusza się z miejsca. Oficerowie stają się natarczywi. Jakby umówiwszy się uprzednio, rzucają się w stronę dowódcy i siłą pchają go w stronę wyjścia, a potem przez pokład. „Repulse" już prawie dotyka pokładem wody. Komandor Tennant nie chce iść dalej. Chwytają go w tym momencie i rzucają do morza. Nurkują wszyscy razem na głębokość sześciu metrów. Starszy marynarz D.W. Avery z pancernika „Repulse" wspomina: Zdecydowałem się i skoczyłem, ale wydawało mi się, że nie jestem w stanie wynurzyć się na powierzchnię. Szedłem w dół, w dół z otwartymi oczami. Widziałem jak światło coraz bardziej mętniało i ogarnęła mnie panika ' Opuszczać okręt!

172

zacząłem jak szalony zmagać się z wodą, aby wydostać się na powierzchnię. Zdawało mi się, że płuca za chwilę mi pękną. Przestałem panikować, zacząłem energicznie pracować nogami, ale nie wychodziło mi, poczynałem słabnąć. Musiałem oddychać, więc wypuszczałem powoli powietrze z płuc. Trochę pomagało, ale też było do niczego - musiałem w końcu wziąć głębszy oddech. I wtedy zrozumiałem, że wdycham jednak powietrze, nie będąc na powierzchni... Zostałem wessany pod okręt, gdy ten tonął, i gdy walczyłem z morzem musiałem się dostać w pęcherz powietrzny... Rozbitkowie strasznie kaszlą i wypluwają ropę, która pali im.gardła i oczy. Niektórzy są oddaleni zaledwie o 20 metrów od okrętu, którego rufa sterczy teraz wysoko w górze. Widać pomalowane na czerwono poszycie kadłuba. Nagle okręt daje potężnego nurka, pogrążając się wytwarza wir, który wciąga ludzi. Brown czuje w tym momencie, jakby ktoś chciał mu wyrwać nogi ze stawów biodrowych. Ci, którzy są najbliżej, giną. Umierający okręt wysyła w górę olbrzymią falę ropy, która zalewa pływających na powierzchni. Brown z trudem podciąga przed oczy rękę - rozbity zegarek wskazuje godzinę 12.35\ Te ostatnie chwile okrętu, który brał jeszcze udział w bitwie jutlandzkiej, opisuje O.D. Gallagher w przejmujących słowach: Rzuciłem ostatnie spojrzenie na „Repulse", gdy fala wyrzuciła mnie. Był od nas o sto jardów. Płyty poszycia pod linią wodną jaśniały czerwienią. Dziób okrętu wysoko wyniesiony przez stłoczone uchodzące tędy powietrze w przednich pomieszczeniach... „Repulse" zawisł dziobem w powietrzu przez sekundę lub dwie i spokojnie zniknął nam z oczu, zapadając się w morze. Miałem ogromne poczucie samotności, nie mogłem dojrzeć nic, co zdolne byłoby mnie unieść... Nie byłem w stanie płynąć. Położyłem się na wznak i płynąłem, pracując nogami. Oczy paliły mnie - przeze mnie przelewała się ropa, wnikając do ust, nosa, uszu i włosów. Woda, którą wypluwałem, była czarna* *. Gallaghera, korespondenta „Daily Express", podniósł z wody niszczyciel australijski ,,Vampire". Jego załoga uratowała, wśród innych, komandora Tennanta, dowódcę „Repulse", którego właśni podwładni zmusili do opuszczenia okrętu. Z ogólnej liczby 1309 ludzi załogi uratowanych zostaje 796... W tym czasie pancernik „Prince of Wales" znajdował się o kilka mil na wschód od tonącego kadłuba „Repulse". O godzinie 12.33, a następnie o 12.41 „Prince of Wales" był atakowany przez dwie eskadry bombowców horyzontalnych Korpusu Powietrznego Mihoro (17 samolotów typu Nell z półtonowyDokładny czas zatonięcia pancernika „Repulse" — godz. 12.33 czasu singapurskiego. The War 1939-1945, op. cit.

173

mi bombami na pokładzie). Komandor Leach na pomoście „Prince of Wales" bacznie obserwował samoloty japońskie; w pewnym momencie zwrócił się do admirała Phillipsa i powiedział jedno tylko słowo: „TERAZ". Wszyscy padli na pokład. Bomba nadleciała z przerażającym świstem, przebiła pokład katapultowy na lewej burcie i upadła na opancerzony pokład niżej. Nie wyrządziła ona wielkich szkód technice okrętu, ale wybuchła w wielkim pomieszczeniu zwanym „salą kinową", używanym jako pomieszczenie dla lżej rannych oraz dla wycieńczonych udarem cieplnym. W tym czasie znajdowało się tu od 200 do 300 ludzi. Piekło jest słabym określeniem dla tego, co się tu wydarzyło po wybuchu. Jeden z tych, którzy przeżyli, mówi: Następnie ujrzałem coś, co wydawało mi się straszliwym błyskiem, potężną eksplozją. Towarzyszyły temu krzyki, które wyrwały się nam wszystkim z gardła; mieliśmy wrażenie oparzeń na całym ciele i wewnątrz płuc. Musiałem wtedy stracić przytomność - na jak długo, nie wiem - ale przyszedł moment, gdy zdałem sobie sprawę, że mogę dostrzec słaby błysk światła dziennego i w jego stronę zacząłem się posuwać... * Wielki okręt zagłębiał się coraz bardziej w morzu. Wyglądało to, jakby od rufy nadciągał przypływ. Niszczyciel „Express" był jedyną jednostką, która znajdowała się w bezpośredniej osłonie pancernika - na prawo od jego dziobu - i mogła udzielić pomocy. Dowódca niszczyciela kapitan Cartwright w napięciu obserwował pancernik i zdał sobie sprawę, że są to jego ostatnie minuty. Przeczekał jednak nalot - nie chciał podchodzić blisko pancernika, aby nie tworzyć wraz z nim większego celu dla Japończyków, po czym na sygnał przekazany z „Prince of Wales": PO CO PODCHODZICIE? odpowiedział: WYGLĄDA NA TO, ŻE POTRZEBUJECIE ASYSTY. W jego ocenie dowództwo na „Prince of Wales" jeszcze nie zdawało sobie sprawy z powagi sytuacji... Wkrótce po tym komandor Leach zszedł z pomostu pancernika i udał się na pokład rufowy. Zapamiętano jego godną postawę, spokojne słowa wyjaśniające sytuację i drobny gest utraty nadziei, którym pożegnał ludzi. Admirał Phillips kazał sobie przynieść na pomost najlepszą swoją czapkę. O godzinie 13.15, w półtorej godziny po pierwszym trafieniu torpedą, przechył okrętu począł gwałtownie się powiększać. Rozległy się straszne słowa: „Opuszczać okręt!" W porównaniu z pancernikiem „Repulse'', który poszedł pod powierzchnię po 11 minutach od pierwszego trafienia torpedą, „Prince of Wales" tonął wolno i - można rzec - majestatycznie; ludzie mieli kilkadziesiąt minut do przygotowania się na sprawy ostateczne. Niektórzy przygotowywali tratwy

Carleya *, ranni opuszczani byli na nich z rufy. Niektórzy poparzeni straszliwie krzyczeli przy zetknięciu ze słoną wodą. Komandor Leach wezwał ochotników do pozostania na okręcie. Mieli oni pomóc w przeprowadzeniu pancernika do Singapuru. Ci, którzy nie byli niezbędni, otrzymali zezwolenie na opuszczanie okrętu. I to oni przede wszystkim dopłynęli do niszczyciela „Express", który przybijał do prawej burty pancernika, bądź przez kładki przedostawali się nań ponad luką dzielącą obydwa okręty. Coraz więcej ludzi, wypieranych przez wodę ze środka okrętu wydostawało się na zmniejszający się już, zalewany wodą pokład. Uwolniono wszystkie łodzie, welboty, aby mogły uzyskać pływalność. Wyrzucano za burtę wszystko, co się mogło unosić na wodzie i co mogło pomóc rozbitkom. Marynarz James Cockburn wspomina: Wydostałem się przez nie opancerzoną pokrywę włazu na górny pokład i znalazłem się w salonie, gdzie kilku ludzi uformowało łańcuch podających na rufówkę meble. Pragnąc coś robić dołączyłem do tego łańcucha i podałem kilka krzeseł. Przeniosłem jedno krzesło na rufówkę, ponieważ nie było już nikogo, komu mógłbym je podać i stwierdziłem, co się działo z tym umeblowaniem - było po prostu wyrzucane za burtę. Był to pierwszy tego dnia moment, kiedy zobaczyłem morze i niebo od czasu, gdy znalazłem się na swoim stanowisku bojowym; jaśniejące tropikalne światło dnia i ani jednego japońskiego samolotu w zasięgu wzroku. Okręt wciąż posuwał się naprzód z przechyłem na lewą burtę, pozostawiając za sobą potok rzeczy wyrzuconych łącznie z umeblowaniem salonu. Otwarto kantynę i wydawano bez ograniczeń czekoladę i papierosy a także zwitki banknotów brytyjskich i singapurskich każdemu, kto miał wolne kieszenie lub pas na pieniądze. Ale jakoś nikt się do tego specjalnie nie kwapił. Starszy bosman Hill i jego grupa kwatermistrzowska na środkowym pokładzie wciąż gotowali herbatę, wydawali sandwicze, dopóki nie poczuli gwałtownego szarpnięcia i przechyłu okrętu; wówczas jak szaleni rzucili się do wyjścia, aby wymknąć się przez otwarte luki. W tym czasie dowódca niszczyciela „Express" kapitan Cartwright znalazł się w sytuacji delikatnej. Nie mógł przecież pozostawać bez końca u burty wielkiego tonącego okrętu, nie narażając na zgubę własnego okrętu i ludzi; z drugiej strony chciał pozostać do ostatka, dopóki było to możliwe, aby uratować maksymalną liczbę ludzi tłoczących się na pokładzie pancernika. Gdy kładki łączące spadły do morza, gdy odstęp między burtami się powiększył - ludzie przedostawali się po linach i kablu, które wciąż spinały obydwa okręty. Niektórzy rzucali się w tę wąską przestrzeń wodną, ale przy złym Duże, owalnego kształtu tratwy ratunkowe z brezentu i kapoku, mogące pomieścić do 50

M. Middlebrook, P. Mahoney, op. cit.

174

ludzi.

175

obliczeniu skoku rezultat bywał straszliwy. Wkrótce kabel naprężył się bardzo mocno i próbowano go odczepić, czas był liczony w sekundach; w pewnym momencie pękł z ogromnym trzaskiem. Robert Wood, mechanik maszynowni, był jednym z ostatnich, którzy próbowali szczęścia w przedostaniu się na pokład niszczyciela. Spojrzałem za burtę i przeraziłem się. Ropa gęsto zalegała powierzchnię wody, pływały w niej ciała ludzi i ktoś powiedział, że nie ma szans, żeby w niej wyżyć. Nie miałem na sobie kamizelki ratunkowej, ale gdy nagle zobaczyłem, że niszczyciel zaczyna od nas odchodzić, pobiegłem wzdłuż pokładu do wolnej przestrzeni, która umożliwiałaby mi rozpędzenie się i skok. Niektórzy koledzy wołali do mnie, abym nie był idiotą, bo ,,Express" już zaczyna iść i dostanę się między jego śruby. Ale ja biegłem tak szybko jak potrafiłem i skoczyłem w dół. Teraz wiem, że wyższa Opatrzność istnieje, stopy moje zaczepiły się o sztormtrap na burcie ,,Expressu" i runąłem na dwóch ludzi tam przyczepionych - w ten sposób złagodziłem upadek. Kiedy doszedłem do siebie po szoku, spojrzałem w górę na „Prince of Wales", który zagłębiał się rufą bardzo szybko,- najpierw zauważyłem grupę tych chłopców, którzy ostrzegali mnie, abym nie skakał. Wciąż tam stali. Na pokładzie niszczyciela ,,Express" panowało najwyższe napięcie. Obydwa okręty stały burta w burtę, a między nimi kotłowały się ropa i morze. Wszyscy oczekują niecierpliwie rozkazów - mówi marynarz John Farrington, który znajdował się w sterówce niszczyciela „Express". - Jednym okiem patrzę na wejście do sterówki i jedną rękę trzymam na telegrafie maszynowym. Mój zmiennik „Bungy" Williams patrzy na mnie groźnie „Nie ruszaj!" A potem - „Cała wstecz!" - to rozkaz z pokładu. Wśród trzasku i z podrzutem ześlizgujemy się z unoszącego się kilu pancernika „Prince of Wales". W tym momencie jesteśmy świadkami groźnego, wspaniałego obrazu: admirał Tom Phillips, oparty o pomost, z brodą podpartą rękami wygląda jak uwieńczony złotem bożek, a sygnalista u jego boku przekazuje pospiesznie sygnały na nasz pomost... Kapitan Cartwright ze wspaniałym wyczuciem właściwego momentu, w ostatniej chwili dał rozkaz „Cała wstecz". „Prince of Wales", przewracając się, swym kilem niejako uniósł niszczyciel. Kilku ludzi z jego pokładu wpadło do morza, kilku wyskoczyło, sądząc, że niszczyciel także się przewraca, ale skończyło się tylko na sześciometrowym wgnieceniu w poszyciu kadłuba. Kapitan Cartwright zapamiętał, że spokojnym gestem admirał Phillips z pomostu pancernika wyraził mu swoje uznanie. Na pokładzie wielkiego okrętu, na dziobówce i z prawej burty pokładu rufowego stało jednak jeszcze kilkuset

176

ludzi. Ktoś rzucił żart w stronę ,,Expressu": „Czy ktoś tam chce tanio kupić okręt?" Był to już ostatni moment dla opuszczenia pancernika i gdy przechył dramatycznie pogłębił się, wielu rozpoczęło zjazd w stronę morza po stromej burcie przechylonego okrętu. Radiotelegrafista CV. House wspomina: Początkowo moim zamiarem było przedostać się do liny, która zwisała po rufie z pokładu aż do morza. Gdy jednak zbliżyłem się, zobaczyłem z tuzin kolegów, którzy się jej czepiali; jeden właśnie ześlizgiwał się do morza. Kolejny wstrząs okrętu przyspieszył moją decyzję i w siedzącej pozycji począłem ześlizgiwać się po burcie. Okręt miał przechył około 45 stopni, burty były pokryte gęsto ropą i można sobie tylko wyobrazić szybkość z jaką wyprysnąłem w dół. Gdy rozpoczynałem zjazd - pamiętam - były pode mną dziesiątki głów, ale już i tak nie mógłbym się zatrzymać, pędziłem ze straszliwą szybkością. No, ale jakimś cudem ominąłem wszystkie przeszkody... Admirał Phillips do końca pozostał na pomoście swego flagowego okrętu i zginął wraz z nim. Nie zszedł także z pomostu komandor Leach, dowódca pancernika. „Książę Walii" pociągnął z sobą w toń i stał się grobem 325 poległych członków załogi. 1285 łudzi wyratowały niszczyciele. „Electra" nadała o godzinie 13.21 depeszę do Singapuru: HMS PRINCE OF WALES SUNK (HMS „Prince of Wales" zatonął). Eskadra porucznika Vigorsa przybyła nad akwen bitwy tuż po tym, jak obydwa okręty poszły na dno. Dowództwo lotnictwa w Singapurze miało po bitwie cichą pretensję do morskich dowódców, że dopiero po trzech kwadransach walki wysłali depeszę o zagrożeniu powietrznym. Pojawienie się skromnej eskadry zapewne niewiele by zmieniło, ale mogłoby zepsuć szyki Japończykom, którzy operowali już na granicznym zasięgu swoich maszyn. Korpusy japońskiej 22. Floty Powietrznej odniosły nad brytyjskimi pancernikami zwycięstwo szybkie i druzgocące, za cenę trzech zestrzelonych spośród 85 atakujących maszyn. W ćwiczebnych atakach torpedowych przed wojną Japończycy osiągali 70% trafień na pancernikach manewrujących z szybkością 14 węzłów; w warunkach wojennych liczyli się z 35% trafień. W bitwie pod Kuantanem osiągnęli 22% - 11 trafień spośród 48 wyrzuconych torped, przy większej co prawda szybkości celów (ok. 25 węzłów). Dziewiątego grudnia, na dzień przed katastrofą brytyjskiej eskadry dalekowschodniej, w Londynie na Downing Street premier Churchill i szefowie Admiralicji omawiali sytuację strategiczną na morzu. Churchill uważał, że obecnie, po klęsce Amerykanów w Pearl Harbor, byłoby celowe połączenie sił 12 - Burza nad Pacyfikiem

177

brytyjskich na Dalekim Wschodzie z resztkami floty amerykańskiej na Pacyfiku. Sądził, że oba narody anglosaskie powinny połączyć swe siły w tej trudnej chwili. Tego dnia wszakże - choć silne argumenty przemawiały za tą koncepcją - nie podjęto decyzji. Postanowiono odłożyć ją do następnego dnia - a wtedy było już za późno. I właśnie dziesiątego rano zadzwonił przy łóżku Churchilla telefon. Jak pisze on w swoich pamiętnikach: Dzwonił Pierwszy Lord Morski Admiralicji. Głos jego brzmiał dziwnie. Zakaszlał, jakby przełknął ślinę, i w pierwszej chwili nie mogłem słyszeć wyraźnie. - Panie Premierze, muszę zameldować Panu, że „Prince of Wales" i „Repulse" zostały zatopione przez Japończyków - sądzimy, że przez samoloty. Tom Phillips utonął. - Czy Pan jest pewny, że to prawda? Nie ma wątpliwości. Położyłem słuchawkę. Dziękowałem, że mogę być sam. Podczas całej wojny nie otrzymałem celniejszego ciosu...* Brytyjski korespondent łan Morrison, który wyniósł głowę z singapurskiej klęski, podobnie jak Brown i Gallagher, zapisał klimat dni po utracie obu pancerników. Mówi o „zimnym odczuciu klęski". Dostrzegał w tej klęsce wszakże zapowiedź katastrof kolejnych. Nie można było uzyskać szczegółów tego wieczora, ale ludzi prześladowały wizje japońskich eskadr samobójczych, wyładowanych bombami i celujących prosto w okręty. Po raz pierwszy zaświtało nam, jak właściwie wygląda prawdziwa równowaga czynników wojny na Pacyfiku. Ujrzeliśmy przed sobą, może jeszcze w słabych zarysach, ów długi ciemny tunel, przez który trzeba będzie przejść, nim wynurzymy się w świetle słonecznym po drugiej, dalekiej stronie...** Brytyjski komentator i historyk morski pisze w związku z tym dramatem: Upłynęło trochę czasu - może kilka lat - nim Royal Navy oceniła prawdziwe znaczenie i cały ogrom tej klęski. Chodziło tu nie tylko o stratę dwóch wspaniałych okrętów - choć była to dosyć ciężka strata w roku 1941 na Dalekim Wschodzie. Ani nie chodziło tu o ostateczny zmierzch epoki pancerników - a był to niewątpliwie zmierzch. Co ważniejsze - po raz pierwszy od setek lat Royal Navy straciła swą supremację na oddzielnym teatrze wojny morskiej, i nie udało się jej owej supremacji odzyskać! Po stracie „Prince of Wales" i „Repulse" Royal Navy stała się i pozostała odtąd młodszym bratem na Dalekim Wschodzie. I można było rzec, że berło Royal Navy zaczęło przechodzić do United States Nayy od godziny 13.20 tego popołudnia 10 grudnia 1941* * *. W. C h u r c h i l l : The Second World War. Vol. 3. The Grand Aliance. London 1950. I. M o r r i s o n : Malayan Postscript. London 1942. S. R o s k i 11: Churchill and the Admirals. London 1977.

178

SINGAPUR. Wyspa i miasto tej nazwy, wziętej z sanskrytu i oznaczającej „Miasto Lwa". 2 Powierzchnia z przyległymi wysepkami 581 km , ludność ok. 550 tys. Malajskie miasto Singapur zostało zburzone przez Jawajczyków w 1365 r.; na ruinach powstało nowe miasto odbudowane przez brytyjskiego polityka kolonialnego sir Stamf orda Rafflesa (1781-1826), poczynając od roku 1819. W 1826 r. Singapur wszedł jako kolonia w skład Imperium Brytyjskiego. Położony u południowego cypla Półwyspu Malajskiego, na szlaku wiodącym z Wielkiej Brytanii na Daleki Wschód, do Australii i Nowej Zelandii, nabrał Singapur wielkiego znaczenia po przekopaniu Kanału Sueskiego (1869) i skróceniu drogi do Wschodniej Azji i Australii - szło tędy 80% handlu na Daleki Wschód. Wzrost potęgi Japonii podczas pierwszej wojny światowej i obawa przed jej ekspansją na południe wpłynęły na podjęcie w roku 1921 przez Wielką Brytanię decyzji o budowie tu potężnej bazy. Arthur Balfour, brytyjski minister spraw zagranicznych, tak sprecyzował zadania bazy w roku 1921: ,,... jedną z najbardziej palących potrzeb obrony imperialnej jest uczynienie z Singapuru miejsca, gdzie flota brytyjska mogłaby się koncentrować dla obrony imperium, naszych interesów handlowych na Wschodzie, naszych interesów w Indiach, na Nowej Zelandii i w małych posiadłościach..." W roku 1923 podjęto decyzję o budowie bazy morskiej na północnym krańcu wyspy, nad 1,2 km szerokości cieśniną Johore, oddzielającą wyspę od Półwyspu Malajskiego. Uważano, że port Keppel Harbor leżący na południowym brzegu jest zbyt eksponowany na agresję od strony morza. Dyskusje nad sposobem obrony bazy ciągnęły się latami. W roku 1924 sir Samuel Hoare, długoletni minister lotnictwa, a później spraw zagranicznych, powiedział: „Najlepszą obroną przeciw desantom nawet dziś - a o ileż bardziej w najbliższych dziesięciu latach - będą samoloty. Nie jestem pewien, czy ciężkie maszyny bombowe nie mogłyby zastąpić dwu baterii dział, które proponuje się ustawić. Jeśli tak, to o ileż lepiej ponieść wydatki na ruchome eskadry powietrzne niż na zawsze przygwożdżone do jednego miejsca dwie baterie..." W rezultacie różnic zdań dopiero w roku 1926 postanowiono zaopatrzyć wyspę w pierwszej fazie budowy urządzeń obronnych, obliczonej na 5 lat, w baterię dział 15-calowych 381 mm oraz kilka baterii średniego kalibru; postanowiono też zbudować dwa lotniska. Pierwszą fazę budowy zakończono w roku 1935, a samą bazę morską otwarto uroczyście w roku 1938; nomen omen konsul japoński opuścił oficjalne przyjęcie wydane z tej okazji. Marszałek lotnictwa Tedder, którego poproszono o oddanie pierwszego strzału z działa 381 mm, ujrzawszy datę 1915 wybitą na łożu działa (pochodziło z czasów pierwszej wojny światowej i miało początkowo być wbudowane w któryś z pancerników) zrobił na ten temat złośliwą uwagę i podsumował problem proroczo: nie spodziewa się, aby nieprzyjaciel „miał się włamywać przez frontowe drzwi". Faktem jest, że przyszedł „od kuchni" czyli od Półwyspu Malajskiego. W tym czasie brytyjska baza dysponowała 13 bateriami artylerii nadbrzeżnej o kalibrach od 152 mm do 381 mm i czterema lotniskami: Kallang, Seletar, Sembawang i Tengah. Owe baterie nie oddały ani jednego stizału w stronę morza...

Upadek twierdzy Klęska morska, skuteczne ataki Japończyków na siły powietrzne Brytyjczyków stacjonujących na Malajach, błyskawiczna kampania obfitująca na lądzie w klęski zaskakujące, bo niespodziewane — prowadzone w niekonwen-

179

cjonalny sposób działania przeciwnika doprowadziły do odwrotu połączonych sił Imperium Brytyjskiego na południe. Dnia 7 lutego oddziały 25. armii japońskiej, dowodzone przez dynamicznego i brutalnego generała Yamashitę, wyszły na brzeg wąskiej cieśniny Johore, oddzielającej Półwysep Malajski od wyspy Singapur. W jej wodach leżał pogrążony wspaniały dok pływający. Można było w nim remontować największe pancerniki - a teraz skończył na dnie cieśniny, bo jakoby zasłaniał pole ognia piechocie, która zajęła pozycje obronne na północnych brzegach wyspy. Po wielotygodniowym odwrocie nastrój 130-tysięcznych sił mających bronić wyspy był kiepski. Wszyscy trzeźwiej myślący przekonywali się w tych dniach, że Singapur był twierdzą tylko od strony morza, a na dobitkę w zasięgu artylerii przeciwnika znalazły się trzy z czterech lotnisk położonych na wyspie, zbudowane w północnej jej części, podobnie jak większość magazynów i składów wojskowych oraz zbiorników ropy. W nocy z 8 na 9 lutego, kiedy księżyc przykrył chmury, przez siedmiusetmetrową cieśninę poczęły przeprawiać się oddziały 5. zmechanizowanej i 18. dywizji japońskiej. Na odcinku siedmiu kilometrów północno-zachodniego wybrzeża wyspy, słabo obsadzonego, cieśninę forsowało 16 batalionów piechoty w pierwszej linii, przeprawiając się na łodziach desantowych i pontonach... Marszałek Wavell z Jawy zachęcał obrońców do wytrwania. Przypominał o bohaterstwie Amerykanów na Bataanie i o Rosjanach, którzy odrzucili Niemców spod Moskwy, i o Chińczykach, którzy wytrwali przez cztery i pół roku. „Oczekuję - telegrafował do dowódcy obrony generała Percivala - od Pana i Pańskich ludzi udowodnienia, że bojowy duch, który wywalczył nam Imperium, wciąż istnieje umożliwiając nam jego obronę". Ale jak stwierdza trzeźwo acz melancholijnie nowozelandzki historyk - Singapuru nie można było ocalić imperialną retoryką... Gdy 10 lutego do Singapuru przyleciał marszałek Wavell i w kwaterze dowódcy wojsk lądowych generała Percivala obejrzał usianą chorągiewkami dwóch kolorów mapę operacyjną przedstawiającą położenie na wyspie zaniemówił na chwilę. Zrozumiał, że on, który odpowiada w tym rejonie za przebieg wydarzeń, on, który wygrał sześć kampanii wojennych, nie może już liczyć... na siódmy liść w laurowym wieńcu, szykowanym mu przez oficjalnych historyków. Pojął, że sytuacja na wyspie jest właściwie beznadziejna, mimo wcale nie najgorszego stosunku sił. Zrozumiał także i to, że w pierwszych dniach kampanii malajskiej dokonało się coś, czego nie można było odwrócić, i co dawało tragiczne żniwo. Oto oficerowie utracili wiarę w zwycięstwo, a żołnierz utracił wiarę w oficerów. Przewaga Japończyków w powietrzu, w broni pancernej, ich lepsze wyszkolenie taktyczne i ogólnowojskowe dały druzgocące rezultaty. Załamało się, .morale'' i nikt nie wierzył już w nic...

180

Żołnierze australijscy, indyjscy i brytyjscy byli stopniowo spychani ku przedmieściom Singapuru, który w tych dniach podwoił swą liczbę ludności. Domy i piwnice były zatłoczone uchodźcami. Milion ludzi szukało tu ratunku i opieki. Wojska, ściśnięte na małym terenie, nie były zdolne już wykonywać żadnych ruchów. Artylerzyści ustawiali swe działa w miejscach, które w czasie pokoju starannie omijali. Do nacierających Japończyków armaty i haubice biły z parków, placów golfowych, z ulic, zza budynków, z portu. Z morza wspierały je ogniem ostatnie niewielkie jednostki marynarki i jakiś przestarzały niszczyciel - wszystko, co zostało z potężnej ongi Eskadry Dalekowschodniej. Śmierć chodziła po ulicach miasta i wybierała coraz nowe ofiary. Japońskie bombowce bez przerwy, niczym sępy, krążyły nad Singapurem. Lotnicy japońscy nie przeprowadzali już nalotów z wysokiego pułapu, tylko raz po raz nurkowali nad stanowiska artylerii i nad domy cywilnej ludności, rzucając całe serie bomb. Trzydzieści tysięcy ludzi zginęło już od nalotów, niektóre ulice w dzielnicy chińskiej zamieniły się w rumowiska, przez które trudno było się przecisnąć. Ciała wystawiano na widok publiczny, by rodziny mogły odnaleźć swoich. Jedenastego lutego pod wieczór pięćdziesiąt średnich i lekkich czołgów Yamashity opanowało kluczowy węzeł drogowy Bukit Timah, wprawiając tym dowództwo brytyjskie w taką kontuzję, że gdyby dodały trochę gazu, to mogłyby wjechać do miasta. Port handlowy przedstawiał w tym dniu ni to obraz świata, ni to piekła z eposu Dantego. Policja i żandarmeria toczyły tu prawdziwe walki ż dezerterami, którzy siłą, lufami swych karabinów chcieli wymóc dostanie się na barki i holowniki odpływające na południe, w kierunku Sumatry i Jawy. Noc z 13 na 14 lutego miała być ostatnim terminem zakończenia ewakuacji. W porcie płonęły zasobniki z ropą i składy towarów. Kłębiące się płomienie odbijały się w spokojnej, martwej powierzchni basenów. Na redzie widać było na pół zanurzony, rozbity japońskimi bombami wielki transportowiec „Empress of Asia", który przed paroma dniami przywiózł do Singapuru część 18. dywizji brytyjskiej. Przy nadbrzeżu Clifforda stał przycumowany dziwny, wysoki statek, z wielkim kominem i kołowym napędem. Na rufie, dwujęzycznie, po angielsku i chińsku, wymalowana była nazwa ,,Li-Wo". Na dziobie figurowała fantastycznie wielka armata, a obok niej leżało 13 ogromnych pocisków. Po trapie, wśród diabolicznej scenerii płonącego portu, wchodzili pasażerowie niosąc walizki i tobołki. Było tam jeszcze kilka kobiet z dziećmi, reszta to urzędnicy, odkomenderowani specjaliści, paru bogatszych Malajów i Chińczyków. Z komina statku, który cały swój mechaniczno-parowy żywot spędził wożąc pasażerów po górnym biegu rzeki Jangcy, szedł czarny, gęsty dym. Krótki gwizd syreny, odcumowanie i statek omijając falochron, na którym już nie paliły się światła wejściowe, wyszedł w czarne, gładkie morze. Dowodzący nim porucznik marynarki Wilkinson klął swój los, który zwią-

181

zał go z czymś takim, jak ,,Li-Wo", dymiącym jak eskadra pancerników z czasów pierwszej wojny światowej. Patrzył z podziwem zmieszanym z przerażeniem na czternastocałowe działo, zdemontowane najwyraźniej z jakiejś starej twierdzy albo z pociętego na złom okrętu liniowego. Obawiał się po prostu, że przy pierwszym wystrzale w jego muzealnym statku dziób straci kontakt z rufą, i wszyscy pójdą na dno nie zdążywszy się przeżegnać. Nad ranem pojawiły się na niebie japońskie bombowce, które sprowadził gdzieś z północy ten przeklęty komin. Nurkowały kilkakrotnie, ale „Li-Wo", przy wszystkich swych wadach, okazał się statkiem zwrotnym i bomby zawsze szły w wodę. Było po pierwszej, gdy daleko na południu ukazały się maszty, a później sylwetki kilkunastu okrętów, które poczęły rosnąć w szkłach lornetki dowódcy. Jeśli Wilkinson i jego pasażerowie mieli jeszcze jakieś wątpliwości co do kraju, z którego te okręty pochodziły, to rozwiane one zostały w sposób oczywisty, gdy w odległości 200 metrów od ,,Li-Wo" pojawiły się fontanny wody. Na horyzoncie płynął w stronę Sumatry konwój japoński, eskortowany, ni mniej ni więcej, tylko przez krążownik. Wilkinson zdawał sobie sprawę, że ze swym archaicznym pudłem nie wymknie się Japończykom. Zdecydował się jednak drogo „sprzedać swoją skórę". Kazał załadować działo, zrobił zwrot w stronę przeciwnika, i,,Li-Wo", wyrzucając potworne kłęby dymu, pełną parą ruszył kursem na zbliżenie. Artylerzyści dali ognia w stronę pierwszego z prawej transportowca, i ku fantastycznej radości całej załogi zapalili go piątym strzałem. Tymczasem krążownik wziął ,,Li-Wo" najpierw w duże, potem w małe „widły", wreszcie zaczął go trafiać. W pokładzie i burtach powstały ogromne otwory, po kilkunastu minutach runął maszt, ale maszyny jeszcze pracowały. Konwój japoński rósł w oczach. Wilkinson kazał posłać krążownikowi ostatnie granaty i skierował okręt w stronę uszkodzonego, płonącego transportowca japońskiego. Dopadł go ostatkiem pary w kotłach i staranował. Japończyk począł tonąć, a „Li-Wo" został w tym momencie dosłownie wyrzucony z wody salwą krążownika, oddaną z najbliższej odległości. Jego walka trwała półtorej godziny...* W nocy z 13 na 14 lutego, gdy ,,Li-Wo" wypływał w swą ostatnią podróż, szpital wojskowy im. Aleksandry, leżący na tym odcinku, stał się widownią niesłychanych okrucieństw. Oto gdy Japończycy przedostali się na tyły szpitala, i widać było, że budynek jest już otoczony, porucznik-lekarz Weston przeszedł z izby przyjęć ku tylnemu wejściu, z białą flagą w ręce. Pierwszy żołnierz japoński, który wkroczył do szpitala, przebił lekarza bagnetem. Tuż za nim wpadli inni i rozbiegli się po korytarzach i salach. Na sali chirurgicznej przebili żołnierza, który oczekiwał na operację na stole operacyjnym, urządzili jatki na głównym korytarzu, mordując siostry i lekarzy, którym uprzednio Porucznik Wilkinson odznaczony został pośmiertnie najwyższym orderem bojowym Victoria Cross.

182

kazali podnieść ręce do góry. Kapitan Smiley został uderzony bagnetem w lewą pierś, ale bagnet ześliznął się po metalowej papierośnicy; uderzony po raz drugi, upadł, udając zabitego. Tych chorych, którzy nie zostali zamordowani, stłoczono w malutkim pomieszczeniu, gdzie nie mogli się poruszać ani nawet usiąść. Nie dano im wody, nawet tym, którzy konali. W niedzielę, 15 lutego, Japończycy dotarli do granic miasta. Dnia 15 lutego 1942 roku generał Percival skapitulował wobec dowódcy 25. armii japońskiej, generała Yamashity. Dowódca brytyjskiego garnizonu złożył swój podpis pod dokumentem kapitulacyjnym o godzinie 19.30. Klęska... Całe Malaje, wyspa, miasto i twierdza Singapur znalazły się w rękach Armii Cesarskiej. Flota japońska mogła odtąd bazować w tym wspaniałym punkcie strategicznym, i wielokrotnie była stąd wykorzystywana przeciwko Sprzymierzonym. W czasie walk 10 000 ludzi poległo lub zmarło z ran, 85 000 poszło do niewoli japońskiej, aby budować kolej birmańską. 25. armia japońska zapłaciła za to ogromne zwycięstwo stratami czternastokrotnie mniejszymi. Okupant japoński okrutnie rozprawił się z tą częścią ludności malajskiej i chińskiej, która aktywnie występowała podczas walk. Rozstrzelano kilkadziesiąt tysięcy ludzi.

Macki ośmiornicy

Na początku stycznia 1942 roku archipelag Indii Holenderskich składający się z ponad 3000 wysp sundajskich o obszarze ponad półtora miliona kilometrów kwadratowych znalazł się w bezpośrednim zasięgu działań atakujących sił Cesarstwa Japońskiego. Szóstego stycznia Japończycy wylądowali w brytyjskim Brunei, na północnych brzegach Borneo, rozpoczynając serię potężnych uderzeń amfibijnych wspartych i osłanianych przez lotnictwo. Operacje przeciw peryferyjnym wyspom archipelagu Indii Holenderskich miały być wstępem do opanowania najludniejszej wyspy Jawy, stanowiącej centrum administracyjne i wojskowe, wyposażonej w bazy morskie i powietrzne. Japońskie dowództwo stworzyło dla podboju archipelagu trzy zgrupowania inwazyjne: - Wschodnie i Centralne, które miały swą bazę w Davao na Filipinach; ich dowódcą był wiceadmirał Ibo Takahashi (flagowym jego okrętem był krążownik „Ashigara"); - Zachodnie, dowodzone przez wiceadmirała Jizaburo Ozawę, bazowało w zatoce Camranh u brzegów okupowanych Francuskich Indochin (Wietnamu Południowego). Całością operacji morskich kierował wiceadmirał Nobutake Kondo, dowodzący równocześnie osłoną operacyjną, o której wspominaliśmy mówiąc 0 działaniach przeciw Malajom. Morskie siły Japonii wyznaczone do opanowania Indii Holenderskich obejmowały dwa pancerniki, 15 krążowników, trzy lotniskowce i kilkadziesiąt niszczycieli. Przeciw nim po stronie alianckiej miało stanąć do walki od pięciu do dziewięciu krążowników, 23 niszczyciele 1 40 okrętów podwodnych. Była to jednak siła mało spójna, bo z różnych flot pochodząca, a nadto nie posiadająca odpowiedniej osłony powietrznej, która mogłaby stawić czoło 1600 nowoczesnym myśliwcom i bombowcom japońskim. W razie potrzeby siły inwazyjne mogły być wsparte Zespołem Uderze-

184

niowym wiceadmirała Nagumo, który po wykonaniu zadań w rejonie Archipelagu Bismarcka miał się skoncentrować w rejonie wysp Palau na wschodniej flance Filipin. Trzonem tego zespołu były wielkie lotniskowce. Indie Holenderskie, jak wówczas nazywano dzisiejszą Indonezję, wabiły japońskich dowódców, polityków i ekonomistów ogromnymi bogactwami naturalnymi. W roku 1939 produkowały one 8 milionów ton ropy i dysponowały potężnymi zasobami miedzi, cyny, wolframu, manganu i wielu innych surowców potrzebnych do prowadzenia wojny. Imperialnej Japonii, która przeszła długą drogę rozwoju gospodarczego i wojskowego, kraina znajdująca się od trzystu lat pod władzą Holendrów wydawała się rajem, który rozwiąże wszystkie jej wojenne troski. Te przede wszystkim względy zdecydowały o obraniu Indii Holenderskich za kolejny cel operacyjny sił zbrojnych Cesarstwa. Względy strategiczne odgrywały przy tym niepoślednią rolę: zdobycie Malajów, Indii Holenderskich oraz Nowej Gwinei i szeregu małych wysp na Pacyfiku zdawało się tworzyć dobrą i dość spójną linię obronną dla morskich i lotniczych sił Cesarstwa. Alianckie dowództwa zdawały sobie sprawę z potęgi zagrożenia i z gospodarczej oraz strategicznej wartości Indii Holenderskich. W niecałe dziesięć dni po lądowaniu Japończyków w Brunei utworzone zostało wspólne dowództwo amerykańsko-brytyjsko-holendersko-australijskie, ochrzczone skrótem ABDA*. Dowództwo naczelne ABDA począł sprawować marszałek A. Wavell, dowództwo zaś morskie - amerykański admirał T. Hart, któremu udało się na okręcie podwodnym wyrwać z upadających Filipin. Rozdzielono kompetencje terytorialne dla sił morskich, podzielono się stanowiskami, ale w sumie organizacja dowództwa i działań była niezbyt spójna, nie było nawet czasu na wypracowanie skutecznego systemu łączności, występowały trudności językowe etc. Politycznie najbardziej zaangażowani byli w sprawę obrony Indii Holenderskich sami Holendrzy, pragnący utrzymać swe imperium. Brytyjczyków cała sprawa obchodziła o tyle, o ile łączyła się z ich własnymi interesami na Dalekim Wschodzie. Jeśli chodzi o Amerykanów, którzy szeroko wchodzili na arenę imperialną od czasów Teodora Roosevelta, to holenderskie dominium pozbawione już oparcia w Europie po klęsce Holandii w 1940 roku i sterowane starymi metodami, ukształtowanymi przed stuleciami, nie potrafiło pobudzić ich wyobraźni. Psychicznie nie byli przygotowani do kładzenia głów w obronie tworu, który raczej reprezentował tendencje schyłkowe. Gdy jednak przyszło do walki z przeciwnikiem (który przed dwoma miesiącami zadał im druzgocący i „haniebny" cios w Pearl Harbor) - dali z siebie to, czego po nich oczekiwano, przynajmniej jeśli idzie o walkę okrętów, które znalazły się * Skrót utworzony z pierwszych liter słów: American, British, Dutch, Australian.

185

w rejonie akcji. Nie dali jednak tego, co Holendrom i dowództwu ABDA najbardziej było potrzebne: własnego silnego lotnictwa... Gdy po latach patrzy się na trasy japońskich wojennych pochodów w stronę wysp dzisiejszej Indonezji, odnosi się wrażenie, że sięgała ku nim gigantyczna ośmiornica mackami trzech zgrupowań. Zgrupowanie wiceadmirała Takahashiego miało opanować Celebes, wschodnie roponośne brzegi Borneo oraz Ambon, Timor i Bali. Zgrupowanie wiceadmirała Ozawy miało atakować zachodnie brzegi Borneo, a po upadku Singapuru brzegi Sumatry. Japończycy posuwali się na południe konsekwentnie i bezbłędnie pod względem taktycznym. Ich „skoki" nie przewyższały 300 mil - zasięgu ich szturmowego lotnictwa. Zgrupowanie Centralne, operując z Davao, 12 stycznia 1942 opanowało bogatą w ropę wysepkę Tarakan - Holendrom udało się wszakże podpalić szyby. Równocześnie, część okrętów Takahashiego wysadziła desanty w Menado na Celebesie. Zrzucono tu również - po raz pierwszy w japońskich działaniach ofensywnych - desant 334 spadochroniarzy, który jednak uczynił więcej konfuzji niż przyniósł pożytku, jako że spadochroniarzy zrzucono ze zbyt wielkiej wysokości. Działając z Menado zespół desantowy opanował 24 stycznia na południowym cyplu Celebesu bez oporu Kendari, z najlepszą bazą powietrzną w Indiach Holenderskich. Stąd bombowce japońskie mogły atakować bezpośrednio Jawę. W tydzień później Zgrupowanie Wschodnie wysadza desant na Ambonie na Molukach i po trzech dniach wałki z garnizonem holendersko-australijskim opanowuje wyspę.

Uwertura pod Balikpapan 24 stycznia 1942 roku, dwanaście dni po zajęciu pól naftowych wyspy Tarakan, położonej przy północno-wschodnich brzegach Borneo (co odbyło się właściwie bez oporu ze strony Holendrów), konwój japoński podszedł pod Balikpapan, ośrodek przemysłu naftowego leżący o 200 mil na południe od Tarakanu. W przodzie szedł wydzielony zespół składający się z dwóch niszczycieli i dwóch transportowców, za którymi posuwało się szesnaście transportowców, eskortowanych przez trzy okręty wojenne. Cała ta armada wioząca oddziały 56. grupy pułkowej osłaniana była przez kontradmirała Nishimurę, z krążownikiem ,,Naka" i flotyllą niszczycieli. W nocy z 22 na 23 stycznia japoński konwój atakowany był, bez skutku zresztą, przez amerykański okręt podwodny „Sturgeon". Podwodnicy byli dobrego mniemania o swojej robocie, bo dowódca sygnalizował przez radio:

186

STURGEON JUŻ UTRACIŁ DZIEWICTWO. Sygnał ów stał się powodem długoletnich żartów, ponieważ wszystkie torpedy chybiły. 23 stycznia holenderski samolot zaatakował konwój zapalając jeden transportowiec o dźwięcznej nazwie ,,Nana Maru". O wpół do dziesiątej wieczorem Japończycy po rzuceniu kotwic rozpoczęli wyładowywanie wojsk, sprzętu, uzbrojenia i amunicji. Kontradmirał Nishimura, odpowiedzialny za morskie bezpieczeństwo sił biorących udział w zajęciu Balikpapanu, udzielił instrukcji dowódcom swoich sił. Ich zadaniem było odparcie morskiego ataku aliantów... Nishimura był w rozterce. Widział na własne oczy atak okrętu podwodnego na konwój. Samoloty nieprzyjacielskie pojawiały się od czasu do czasu, jeden z nich zadał mu poważne straty, topiąc transportowiec. Nie miał więc złudzeń co do tajności własnych ruchów. Nieprzyjaciel zapewne domyślał się, dokąd płynie konwój - zresztą zajęcie wyspy Tarakan wskazywało, na zasadzie prostego skojarzenia, wieże naftowe Balikpapanu jako kolejny japoński cel operacyjny w tej strefie dla sił, które wchodziły w Cieśninę Makassarską. Cieśnina Makassarską była domeną amerykańskiej części sił morskich ABDA. Brytyjczycy w tym czasie trzymali rejon od Singapuru do Palembangu, a więc zachodnie podejścia do „bariery malajskiej". Holendrzy mieli bronić podejść do Jawy, która była głównym ich oparciem i największym bogactwem na archipelagu. Amerykanie natomiast mieli działać na zachodnim skrzydle morskim, na szerokich akwenach rozciągających się od Bali do Australii. Admirał Hart, który już doszedł do siebie po nieszczęściach kampanii filipińskiej, w napięciu śledził posuwanie się Japończyków na południe. Sygnalizowane wejście do Cieśniny Makassarskiej konwoju składającego się z 16 transportowców i silnej eskorty było sprawą poważną i należało działać szybko i zdecydowanie, by sparaliżować na pewien czas działania Japończyków. Z dwóch krążowników i ośmiu niszczycieli 29. dywizjonu, znajdującego się pod dowództwem wiceadmirała Glassforda, były właśnie „pod ręką" cztery stare, bo ponad dwudziestoletnie niszczyciele, nazywane przez własne załogi „czterofajkowcami" (od liczby kominów posiadanych przez każdy okręt), nadto lekki krążownik „Marblehead", także zresztą „czterokominowiec", jednostka nie najświeższej również budowy, bo pochodząca z 1923 roku, oraz lekki krążownik „Boise". Glassford, otrzymawszy od admirała Harta polecenie wyjścia naprzeciw i zaatakowania nieprzyjaciela w Cieśninie Makassarskiej, uzupełnił paliwo na niszczycielach tym, które miał w swoich zbiornikach krążownik „Marblehead", i cała siła ruszyła. Zespół amerykański opłynął od południa wyspę Sumbawę i zwracając się na północ wszedł w cieśninę Sape między Sumbawą i Komodo - niewielką wyspą słynącą z rzadkich gadów, przypominających

187

kształtami ogromnych swych braci, którzy żyli przed stu milionami lat na ziemi i przeszli do przerażających baśni człowieka. W cieśninie Sape czekała na krążownik „Boise" podwodna igła skalna, nie zaznaczona na żadnej mapie. Wbiła się ona w kadłub okrętu, przeorując go na znacznej długości. Dowódca nie miał wyboru i musiał szukać najbliższego portu, tym bardziej że i „Marblehead" miał kłopoty z maszynami. W rezultacie do ataku przeciw siłom japońskim rozwijającym się w Cieśninie Makassarskiej pozostawały cztery stare niszczyciele, dowodzone przez komandora Talbota, który swą flagę miał na niszczycielu ,,John D. Ford". „Ford", „Pope", „Parrott" i „Paul Jones" przeszły przez cieśninę i wpłynęły na Morze Flores, oddzielające Mały Archipelag Sundajski od wyspy Celebes. Szły w stronę przylądka Mandar - południowego cypla Celebesu - wyspy, na której po dziś dzień, zwłaszcza na północnym jej końcu Menado, widać w typach ludzkich skutki długotrwałej okupacji hiszpańskiej. Cztery niszczyciele zamiast - jak planowano - sześciu plus krążownik, to stanowiło istotną, dramatyczną różnicę. Komandor Talbot był dobrym dowódcą i interesującym człowiekiem, o osobowości zharmonizowanej i pełnej energii. Dla wprowadzenia w błąd Japończyków 23 stycznia po południu wykonał manewr na wschód, a po zapadnięciu zmroku, o godzinie 19.30 wziął kurs na Balikpapan, położony w Cieśninie Makassarskiej. Meldunki lotnicze przekazywane przez admirała Harta mówiły już o obecności Japończyków na akwenie przybrzeżnym naftowego rejonu. Komandor Talbot, mając w myślach obraz tego, co ich może spotkać, wyobrażając sobie scenę nadchodzącego boju, przekazał do wszystkich okrętów sygnał, który był instrukcją walki: ATAK TORPEDOWY. POZOSTAWIAM WAM SWOBODĘ W SAMODZIELNYCH ATAKACH, GDY TYLKO CELE ZOSTANĄ ZLOKALIZOWANE. GDY WYSTRZELICIE WSZYSTKIE TORPEDY, ATAKUJCIE DZIAŁAMI. OCZEKUJĘ INICJATYWY I DETERMINACJI. W cieśninie Talbot zwiększył szybkość do 27 węzłów i potężne pieniste odkosy fal dziobowych poczęły niemal sięgać wysokości pokładów. Na czele szedł flagowy „John D. Ford" z komandorem Talbotem na pomoście i dowódcą okrętu kapitanem Cooperem, za nimi w szyku torowym „Pope", z dowódcą kapitanem W.C. Blinnem, potem „Parrott" - kapitan E.N. Parker, wreszcie „Paul Jones" nazwany tak od znanego amerykańskiego kapra, a trochę awanturnika, co to z niejednego pieca chleb jadał - także na okrętach carycy Katarzyny II. Dowodził nim kapitan J.J. Hourihan. Około północy morze za dnia pofalowane wygładziło się, niszczyciele szły teraz już nie w szyku torowym, ale w dość luźnym, umożliwiającym owe samodzielne akcje pełne „inicjatywy i determinacji". Po dwóch godzinach na północno-zachodniej stronie nieba pojawiła się łuna — odblask dalekiego

1RH

pożaru, a następnie ukazała się bajeczna właściwie sceneria brzegu Balikpapanu. Stał on w płomieniach. Holendrzy przewidując klęskę, postanowili nie oddawać w ręce Japończyków bogactw naftowych, zapalili więc szyby i wysadzili rafinerię. Na brzegach szalały pożary i wysoko pod nocnym tropikalnym niebem snuły się dymy. Sylwetki transportowców japońskich to ukazywały się na tle dalekich pożarów, to znikały, przerywane ciemnym tłem zadymionego brzegu. Kłęby dymu sięgały w morze i w jakiś sposób skrywały zbliżanie się amerykańskich okrętów. Tak więc, wbrew wszelkim przewidywaniom, niezbadana gra przypadków, która do pewnego stopnia rządzi światem, wypadała na korzyść mniejszej i w gruncie rzeczy przestarzałej siły... Nagle wybłysnął snop światła z japońskiego reflektora. Cztery japońskie niszczyciele wychodziły w morze i przecinały kurs Amerykanom. Talbot natychmiast wykonał zwrot, potem drugi i tak uniknął walki. Powrócił na stary kurs i szybko zbliżał się do redy, na której stały w dwóch rzędach japońskie transportowce. Zespół amerykański przyjął ponownie szyk torowy i szedł do ataku torpedowego, mając transportowce z lewej burty od dziobu. Pierwszy wystrzelił salwę trzech torped niszczyciel „Parrott" z niewielkiej właściwie odległości - ale bez rezultatu. Jego dowódca wykonał lekki zwrot w lewo i wyrzucił po dwóch minutach następnych pięć torped, celując do jednostki znajdującej się mniej więcej w odległości kilometra - z prawej burty. I tym razem wszystkie pięć torped chybiło. Kolejnym strzelcem był flagowy okręt Talbota „John D. Ford". Jego oficer artylerii William P. Mack (który podczas akcji znajdował się na stanowisku kierowania ogniem ponad pomostem) niedługo po bitwie napisał: Znaleźliśmy się nagle w samym środku szyku japońskich transportowców. Pod sobą na pomoście usłyszałem słowa dowódcy okrętu kapitana Coopera „Akcja z lewej burty", „Akcja z lewej burty". Porucznik Slaughter przygotowywał wyrzutnie torpedowe do strzału. Z tyłu na rufie wyrzutnie obracały się według jego poleceń. — Strzelaj pierwszą! — powiedział. — Strzelać pierwszą — powtórzył jego telefonista. Tuż po tym nastąpiła ta specyficzna kombinacja przygłuszonej eksplozji, jakby jęku, śmignięcia i plusku, która następuje po wystrzeleniu torpedy. Obserwowałem torpedę, jak wypłynęła na powierzchnię i znów poszła pod powierzchnię, zanurzyła się, wyrównując swój bieg. Z tyłu za nami „Pope", „Paul Jones" i „Parrott" starannie wybierały sobie cele i strzelały torpedy. Mój telefonista spokojnie odliczał sekundy, podczas gdy nasza pierwsza torpeda biegła do celu. - W celu! - wykrzyknął, gdy nadszedł czas trafienia. Ale sekundy biegły i nic się nie wydarzyło. Wiedzieliśmy już, że nasza pierwsza chybiła...* * T . R o s c o e : US Destroyer Operations in World War II. Annapolis 1960.

189

„Paul Jones", który strzelał do sylwety okrętu wojennego wynurzającej się z dymu, także chybił. Dowódcy amerykańscy byli osłupieni pierwszym niepowodzeniem, strzelali przecież do celów, które się nie poruszały - co prawda idąc z wielką, może zbyt wielką szybkością - ale sekundy znaczyły tu tyle co godziny i gra szła na bardzo wąskim marginesie życia lub śmierci. Tymczasem na wszystkich japońskich jednostkach ogłoszono alarm-wyły syreny, biły dzwony okrętowe, okręty eskorty miotały się na wszystkie strony. Z zatoki wychodziły niszczyciele Nishimury i szły na morze w poszukiwaniu nieprzyjacielskich okrętów... podwodnych. Komandor Talbot, nie zauważony przez Nishimurę, przeszedł wzdłuż japońskiego szyku zakotwiczonych transportowców, wykonał teraz pętlę i począł podchodzić jeszcze raz do ataku torpedowego - tym razem mając Japończyków z prawej burty. Minęła godzina 3.00. Tym razem „Parrott" nie chybił i japoński transportowiec ,,Sumanura Maru" zamienił się w snop ognia i dymu. O 3.06 „Pope" wyrzucił pięć torped w stronę mgliście zarysowanego nieprzyjacielskiego statku, w chwilę później strzelał do tego celu także „Parrott", a po dwóch minutach „Paul Jones". Trudno teraz dojść, czyja salwa trafiła 7000-tonowy „Tatsukami Maru", ale faktem jest, że wkrótce poszedł on na dno śladem swego poprzednika „Sumanoura Maru". Niszczyciele amerykańskie, niczym duchy zniszczenia, pędziły wzdłuż japońskiego szyku - u jego krańca natknęły się na japoński okręt patrolowy „PC 37", który także torpedami posłały na dno o godzinie 3.19. W trzy minuty później „Ford" i „Parrott" zaatakowały 5000-tonowy „Kuretake Maru". Zginął on od pojedynczej torpedy „Forda" o 3.25. Komandor Talbot obrócił swe okręty jeszcze raz ku północy, wykonał następnie zwrot ku brzegowi, by dostać się do wewnętrznej części japońskiego szyku - statków zakotwiczonych bliżej portu. Podchodząc do Japończyków Amerykanie otworzyli ogień ze wszystkich swych 16 dział: z wyjątkiem „Forda" żaden amerykański niszczyciel nie miał już torped. „Ford" wystrzelił to, co jeszcze miał, i przeszedł także na ogień artyleryjski. Zmieniliśmy kurs - pisze jego oficer artylerii - i poszliśmy ponownie przez konwój, strzelając torpedy z obu burt, w miarę jak transportowce wyłaniały się z ciemności. Teraz były tylko trzy nasze okręty, ponieważ „Paul Jones" zgubił się nam podczas ostatniego zwrotu. Równocześnie mogłem naliczyć pięć tonących statków. Po raz trzeci zmieniliśmy kurs i pędziliśmy wśród zdemoralizowanego naszym atakiem konwoju. Musieliśmy zrobić gwałtowny zwrot, aby uniknąć zderzenia z tonącym transportowcem. Powierzchnia wody zdawała się pokryta pływającymi Japończykami. Odkosy naszej fali dziobowej przewróciły kilka szalup japońskich wyładowanych Japończykami. Żołnierze japońscy gramolili się po burtach. ...Dotychczas wierzyłem, że Japończycy nie odkryli naszej obecności

191

pośrodku ich konwoju, przypisując wystrzelone torpedy naszym podwodnikom, równocześnie nas biorąc za własne niszczyciele... ...Usłyszałem w dole na pomoście: „Strzelać dziesięć!" A więc dwie torpedy z lewej burty. W tym momencie tylko „Pope" znajdował się za naszą rufą. Wystrzeliliśmy nasze ostatnie dwie torpedy w stronę grupy transportowców. Teraz wiedziałem, że nadszedł mój czas. Wiele razy strzelałem do tratew-celów, ale tym razem były to realne, prawdziwe cele. „Otworzyć ogień!" rozległo się w moich słuchawkach. Byłem gotów, ale jakże to różniło się od ćwiczebnych strzelań w czasie pokoju. Potrafiłem nawet sobie przypomnieć szumne argumenty, wyuczone w Akademii Marynarki Wojennej w sprawie skuteczności reflektorów i pocisków oświetlających. Nie używałem ani jednego, ani drugiego, a tym bardziej skomplikowanych przyrządów do kierowania ogniem zainstalowanych na naszym okręcie. To było strzelanie myśliwskie, w najlepszym wydaniu. Gdy kolejne cele pojawiały się z ciemności na odległościach od 500 do 1500 jardów, braliśmy je „na muszkę", oddawaliśmy salwę lub dwie nastawiając celowniki na krańcowe dolne położenie i wykorzystując jako oświetlenie płonące transportowce. W końcu ujrzeliśmy transportowiec dość oddalony, by zdążyć z trzema salwami wystrzelonymi w jego kierunku, nim zniknął nam z oczu. Potężne były wybuchy pocisków. Odłamki i płyty pokładów przecinały powietrze we wszystkich kierunkach. Kiedy po raz ostatni widzieliśmy ten statek, kończył się już, schodząc pod powierzchnię. Jakiś transportowiec zaczął do nas strzelać. Obróciłem moje działa w jego stronę, ale zanim zdołałem go uciszyć, pocisk trafił nas w część rufową. Pożar rósł i rozszerzał się. Przez telefon mogłem usłyszeć torpedystę opisującego szkody: „czterech ludzi rannych, rufówka spustoszona". Trzydzieści sekund później płonąca amunicja została wyrzucona za burtę i ranni byli opatrywani, podczas gdy obsługa rufowego działa znów strzelała. Teraz także „Pope" stracił z nami kontakt i biliśmy się w pojedynkę. Kolejny transportowiec zmaltretowaliśmy okrutnie i nie mieliśmy przed sobą już nic do ostrzeliwania. Usłyszałem, jak na pomoście dowódca dywizjonu dawał rozkaz do wycofania się. W tyle na rufie dmuchawy poczęły jęczeć głośniej, w miarę jak pierwszy oficer mechanik wyciskał z maszyn naszego starego pudła ostatni ułamek węzła. Później miałem się dowiedzieć, że wyciągnęliśmy 32 węzły, więcej niż „Ford" osiągnął kiedykolwiek od czasu prób. Na wschodzie niebo poczynało niepokojąco jaśnieć. Za nami z tyłu niebo także jaśniało — od ogni palących się statków. Gdy znajdowali się w samym środku japońskiego szyku, gdy sytuacja zmieniała się błyskawicznie i przed oczami mieli kalejdoskop pożarów, dymów, wybuchów, sylwetek wrogich okrętów - nikt nie myślał o niebezpie-

192

106. Brytyjski pancernik „Prince of Wales

108. Artyleria przeciwlotnicza pancernika „Prince of Wales", widać „chicagowskie pianina"

109. Tonie „Prince of Wales". Marynarze przedostają się na niszczyciel ,,Express" 1 iO. Winston Churchill i admirał Tom Phillips

111. Australijskie myśliwce typu Bufallo na singapurskim lotnisku

112. Brytyjski pancernik „Repulse"

113. Komandor W.G: Tennant, dowódca pancernika „Repulse"

114. Ostatnia faza bitwy pod Kuantan w oczach brytyjskiego artysty, F.H. Masona

115. Wiceadmirał Nobutake Kondo

116. Japońskie samoloty torpedowe Kate

117. Oddziały japońskie w walce o Hongkong

118. Piechota japońska wspierana przez czołg posuwa się w głąb wyspy Singapur

czeństwie, nikt zresztą nie miał na to czasu. Teraz, gdy na pełnej szybkości odchodzili na południe, z głębi serc i mózgów wypełzały trwożne myśli: czy ujdą pogoni superszybkich japońskich niszczycieli, czy wystarczy im mocy dla odejścia dostatecznie daleko? Na czoło szyku wysunął się znów flagowy okręt komandora Talbota „John D. Ford". Na jego maszcie trzepotał sygnał „Well done!" Dobra robota!

119. Brytyjczycy idą podpisać kapitulację Singapuru; pierwszy z prawej generał A.E. Percival

120. Generał Tomoyuki Yamashita był bezwzględny podczas rozmów kapitulacyjnych

Odwrót pod brzegami wschodniego Borneo, wodami niepewnymi i kiepsko zbadanymi, usianymi gęsto rafami i mieliznami, był wyczynem równie trudnym jak ich porywający atak. O 8.00 rano, w półtorej godziny po wschodzie słońca, spotkali się... z krążownikiem ,,Marblehead", który jakoś uporał się z awarią maszyn. Dalszy więc powrót odbywał się pod osłoną jego dział. Stare niszczyciele odniosły nieprawdopodobny właściwie sukces, zatapiając cztery statki handlowe i jeden okręt wojenny, o łącznym tonażu 23 496 ton. Później, gdy analizowano tę walkę, pojawiło się poczucie niedosytu początkowe salwy torped były przecież niecelne. Dalsza praktyka bojowa miała wszakże wyjaśnić, że wina była nie po ich stronie, ile po stronie wadliwie skonstruowanych torped - a może jakąś rolę odegrały płytkie wody Balikpapanu, na których rozegrała się walka i które mogły powodować nieprzewidziane dewiacje w biegu podwodnych pocisków... Tak czy inaczej - p o Pearl Harbor, po klęskach i niepowodzeniach na całym teatrze wojny południowego Pacyfiku, siła aliancka odniosła pierwszy choć niewielki sukces, na miarę zaangażowanych sił. Nie mogło to, rzecz prosta, zmienić kierunku wydarzeń, które miały się wkrótce rozegrać na wodach Jawy...

Przeciw ośmiornicy Trzeciego lutego holenderski kontradmirał Kareł Doorman, mianowany niedawno dowódcą Striking Force, Zespołu Uderzeniowego połączonych flot ABDA, wyprowadził swe siły w stronę cieśniny Karimata, oddzielającej Borneo od Sumatry. Cieśnina opisywana wielokrotnie przez naszego Conrada, miała kryć teraz japoński silnie osłaniany konwój - takie przynajmniej meldunki dotarły do holenderskiego wiceadmirała Helfricha, zastępcy dowódcy sił morskich ABDA. Doorman podniósł swą flagę admiralską na lekkim krążowniku „De Ruyter". W skład jego zespołu wchodził drugi lekki holenderski krążownik 13 - Burza nad Pacyfikiem

193

„Tromp", amerykański ciężki krążownik „Houston", lekki krążownik „Marblehead", cztery amerykańskie i cztery holenderskie niszczyciele. Okręty wyszły z kotwicowiska w pobliżu wyspy Madura. Krążowniki szły w szyku torowym z osłoną niszczycieli z lewej i prawej burty oraz z tyłu szyku. Wzięły kurs na Cieśninę Makassarską, w której sygnalizowano pojawienie się trzech krążowników, kilku niszczycieli i 20 transportowców, zmierzających w kierunku Makassaru na Celebesie lub Bandjermassin na południowym Borneo. Był to kolejny ruch japońskiego Zgrupowania Wschodniego, zmierzającego ku Makassarowi na Celebesie. O godzinie 9.35 dowódca Striking Force zawiadomił dowódców okrętów o zbliżaniu się do niedalekiej Surabai 37 dwusilnikowych bombowców japońskich typu Nell. Wystartowały one z niedawno zdobytego lotniska Kendari na Celebesie. Wobec znakomitej pogody i widoczności istniało poważne prawdopodobieństwo, że Japończycy dostrzegą aliancki zespół. Doorman przeto nakazał swoim siłom rozproszenie, co w początkowym stadium kampanii uważane było za najlepszy sposób na atakujące samoloty. Wkrótce okazało się, że jest to sposób najgorszy... Już w 19 minut po ostrzeżeniu o powietrznym niebezpieczeństwie dziewięć japońskich samolotów rozpoczęło bombardowanie z wysokości 14 000 stóp. W kolejnych atakach krążownik „Marblehead" został trafiony bombą, która przebiła pokład wybijając dwumetrową dziurę i eksplodowała wewnątrz okrętu, niszcząc szpital, wiele kabin i pomieszczeń. Druga bomba wgniotła płyty poszycia na dziobie, trzecia uderzyła w rufę, uszkadzając urządzenie sterowe i zabierając wiele istnień ludzkich. Okręt nabierał wody, miał zaklinowany ster w maksymalnym wyłożeniu na prawą burtę; utrzymując szybkość 25 węzłów kreślił na morzu wielkie koło, paląc się i wyrzucając chmury dymu. Grupy awaryjne toczyły bohaterski bój z pożarami przeciekami, ale nie mogły, rzecz prosta, wrócić życia 15 poległym kolegom ani zmniejszyć bólu 34 ciężko rannym. Okręt flagowy poniósł mniejsze szkody, ale drugi amerykański krążownik, „Houston", w czwartym japońskim nalocie stał się celem wiązki bomb rzuconych z szatańską precyzją. Dowódca komandor Rooks wykonał w ostatniej chwili unik i gros bomb uderzyło w wodę, ostatnia jednak była celna przebiła dwie kondygnacje pomostu bojowego i rozerwała się przed trzydziałową wieżą 203 mm. Jak pisze komandor Winslow, naoczny świadek wydarzeń: ...Odłamki pocisku przedarły się przez cienki pancerz wieży, jak gdyby zrobiony był z papieru, zapalając worki z prochem na podnośnikach. W jednym oślepiającym momencie wszyscy, którzy znajdowali się w wieży i w jej dolnych kondygnacjach, zginęli. Zginęli również wszyscy z grupy awaryjnej zgromadzeni na dolnym pokładzie rufowym. Była to piekielna

194

walka, która zakończyła się utratą czterdziestu ośmiu ludzi, ranami i oparzeniami u następnych pięćdziesięciu*. To wyjście Zespołu Uderzeniowego zakończyło się więc kompletnym fiaskiem i admirał Hart zastanawiał się, czy nie pozbawić Doormana dowództwa. Uznał jednak, że byłoby to posunięcie zbyt gwałtowne i 8 lutego odbył z nim naradę. Postanowiono pozostawić uszkodzonego „Houstona" w linii, ponieważ jego dziobowe wieże nadawały się do akcji, natomiast „Marblehead" po doraźnych naprawach został odesłany do Stanów. Tego samego dnia, gdy Hart konferował z Doormanem, Japończycy przeprawili się na wyspę Singapur i rozpoczęli ostatnią fazę walk z oddziałami alianckimi. Upadek twierdzy, nie umocnionej od strony Półwyspu Malajskiego, był kwestią dni... A Singapur był nie tylko kluczem do cieśniny Malakka, ale również w jakiś sposób - kluczem także do zachodniej części Jawy i jej stolicy. Tak czy inaczej Makassaru nie obroniono i padł on 9 lutego. Kolejne wyjście Zespołu Uderzeniowego nastąpiło na dwa dni przed upadkiem Singapuru. Otrzyma wszy meldunki o pojawieniu się silnie osłanianego przez okręty wojenne konwoju, który najwyraźniej zmierzał ku Palembangowi na Sumatrze, Doorman poprowadził swoje okręty z południowego wybrzeża Jawy ku Cieśninie Sunda. Miał tym razem pięć krążowników, a wśród nich brytyjski ciężki HMS „Exeter". Chciał zaskoczyć Japończyków w pobliżu ujścia rzeki Musi, w rejonie nadającym się świetnie do desantowania. Przeciwnik Doormana wiceadmirał Ozawa, dysponujący dobrym rozpoznaniem lotniczym, uprzedził Holendra, wycofał swoje transportowce i 15 lutego sprowadził mu na głowę lotnictwo pokładowe z lotniskowca „Ryujo". Tym razem Zespół Uderzeniowy lepiej dał sobie radę z atakami lotniczymi Doorman przez cały czas trzymał zespół razem w zwartym szyku, co dodało wiele mocy i skuteczności obronie przeciwlotniczej. I choć ataki bombowe były wyjątkowo celne i precyzyjne, zespół ABDA nie poniósł żadnych strat! Było to jednak szczęście „negatywne" i to wyjście floty alianckiej nie miało wielkiego wpływu na pozytywny rozwój wydarzeń. Przeciwnie - po uzupełnieniu paliwa okręty ABDA wycofały się na południe do Jawy. W konsekwencji 16 lutego padł Palembang wraz ze swymi bogactwami ropy naftowej, stanowiącymi wówczas połowę zasobów archipelagu. Zdobyły go siły japońskiego Ugrupowania Zachodniego. Dnia 19 lutego przywołany z wysp Palau Zespół Uderzeniowy wiceadmira' W. G. W i n s l o w. Galloping GhosL „US Naval Institute Proceedings" 11/1949. * * Niszczyciel holenderski ,,Van Ghent" stracony został w Cieśninie Sunda w nocy z 13 na 14 lutego w wyniku najechania na rafę.

195

ła Nagumo 188 samolotami zaatakował Port Darwin w północnej Australii, który pełnił funkcje zaopatrzeniowe wobec Jawy. Zniszczono wielkie ilości materiałów wojennych, 18 samolotów na lotnisku. Od bomb zatonęło siedem statków o nośności ponad 43 tysiące ton, amerykański niszczyciel ,,Peary" i cztery mniejsze jednostki, wiele zostało uszkodzonych. Niektórzy nazywali ten dzień australijskim Pearl Harbor. Po nalocie wiceadmirał Nagumo zawinął do Kendari na Celebesie, gdzie spotkał się z siłami wiceadmirała Kondo. Niepowodzenia zaostrzyły sytuację w dowództwie ABDA. Stanowisko dowódcy sił morskich ABDA objął, za zgodą wszystkich zainteresowanych, wiceadmirał Helfrich, zajmując miejsce admirała Harta. Helfrich - urodzony i wychowywany w ówczesnych Indiach Holenderskich - ze swym uporem i wolą walki do ostatka wydawał się dobrym kandydatem na dowódcę w krytycznym okresie, który nieuchronnie się zbliżał. Marzył on o sjoczeniu z Japończykami serii decydujących zwycięskich bitew morskich, a bezpośrednim wykonawcą jego woli miał być także Holender - kontradmirał Kareł Doorman. Helfrich uważał, że możliwe jest powtórzenie na większą skalę sukcesu spod Balikpapan i czekał na najbliższą okazję, by wysłać okręty ABDA po zwycięstwo. Los miał się okazać niezbyt łaskawy dla nowego dowódcy sił morskich ABDA. 19 lutego zespół Doormana dopadł w nocy zakotwiczony w cieśninie Badoeng, między Bali i Jawą, japoński zespół, którego zadaniem było desantowanie wojsk mających opanować wyspę Bali. Okręty Stńking Force atakowały w trzech grupach: w pierwszej Doorman z dwoma krążownikami „De Ruyterem" i „Javą", holenderskim niszczycielem ,,Piet Hein" i amerykańskimi „Ford" i „Pope"; w drugiej grupie holenderski krążownik „Tromp" z czterema amerykańskimi niszczycielami, w trzeciej - cztery holenderskie kutry torpedowe. Co prawda wiceadmirał Glassford nie był najwyższego zdania o perspektywach ataku. Uważał, że ogień artyleryjski w nocy nie ma takich szans jak dobrze wykonany, niespodziewany dla przeciwnika atak torpedowy, ale jego zastrzeżenia nie zostały wzięte pod uwagę. Gdy alianckie okręty pojawiły się w 15-milowej cieśninie Badoeng przed północą 19 lutego, u brzegów Bali znajdowały się tam tylko trzy japońskie jednostki - niszczyciele „Oshio" i „Asashio" oraz transportowiec „Sasago Mara". Walka przybrała obrót najmniej spodziewany. Alianci w kolejnych atakach nie zatopili nic, sami natomiast doznali poważnych strat. Znakomicie wyszkolone w walce nocnej japońskie załogi obu niszczycieli odpowiedziały na atak, i to tak skutecznie, że wkrótce pogrążył się w falach niszczyciel holeńa^ski ,,Piet Hein". Krążownik „Tromp" otrzymał 11 pocisków i nie mógł wziąć udziału w dalszych działaniach. Nikłym pocieszeniem było kilka trafień na japońskich niszczycielach i japońskim transportowcu.

196

W drugiej fazie bitwy, w starciu z nadciągającymi japońskimi posiłkami, największy sukces odniosły amerykańskie niszczyciele, zadając wielkie straty japońskiemu niszczycielowi „Michishio". Trzecia faza bitwy, w której atakowały holenderskie kutry torpedowe, przyniosła aliantom kompletne fiasko - kutry nie oddały ani jednego strzału i nie spostrzegły żadnego celu. Wynik starcia w cieśninie Badoeng przesądził los wyspy Bali, która wpadła w ręce Japończyków 20 lutego. Opanowanie Bali, wschodnich wybrzeży Sumatry, Singapuru oraz wyspy Timor, druzgocące bombardowanie Port Darwin w Australii - wszystko to spowodowało, że położenie Jawy stało się krytyczne. Jej los ostateczny miał się rozstrzygnąć w wielkiej bitwie morskiej, która zbliżała się nieuchronnie i której żadna ze stron nie chciała uniknąć. Dnia 25 lutego, w dniu, w którym marszałek Wavell zdał dowodzenie nad alianckimi siłami zbrojnymi ABDA, Japończycy wykonali silne uderzenie z powietrza na port morski Batawii* - Tanjong Priok. Poszły w powietrze wśród ogromnego grzmotu składy paliwa, bombardowanie spowodowało zniszczenia, które przekreśliły Priok (jak w skrócie nazywano i nazywa się po dziś dzień dzisiejszy port jawajski stolicy kraju) jako bazę morską. Postanowiono, że statki handlowe udadzą się do Cejlonu i do Australii; towarzyszyć im miała część sił zachodnich floty ABDA. Krążowniki ,,Exeter", „Perth" oraz trzy nowoczesne niszczyciele brytyjskie „Jupiter", „Encounter" i „Electra" skierowane zostały do bazy morskiej w Surabai, na zachodniej Jawie, której port wojenny znany był ze swego dobrego wyposażenia. Tutaj podczas pokoju stacjonowały główne siły floty holenderskiej, i - prawdę mówiąc - nieźle sią tu żyło, zwłaszcza kadrze, która posiadała liczne udogodnienia i szerokie możliwości rozrywek. Jednak w Surabai sytuacja nie przedstawiała się p wiele lepiej niż pod Batawią. Już reda zapowiadała to, co stało się udziałem bazy. Palił się tu duży transportowiec linii „Rotterdam Linę". W doku portu wojennego naprawiano pospiesznie niszczyciel „Banckert", który ział w rufie ogromną dziurą „zarobioną" podczas tankowania paliwa od bliskiego wybuchu japońskiej bomby. Leczył się także z ciężkich ran okręt szpitalny „OptenNoort", zbombardowany przez Japończyków podczas przejścia przez Kanał Zachodni wiodący do Surabai. Wielki, 15 000-tonowy dok portu handlowego został, praktycznie biorąc, zablokowany przez kadłub amerykańskiego niszczyciela „Stewart", który prawie leżał na burcie. Port wodnopłatów Morokrambangan, w którym przed wybuchem działań stacjonowało kilkadziesiąt Dornierów i „latających łodzi" Catalina, przedstawiał smutny obraz: wielkie wodnopłaty zostały Dziś stolica Indonezji, Dżakarta.

197

dokumentnie postrzelane przez Japończyków z broni pokładowej. Reszta, której udało się wyjść cało, szukała schronienia na jeziorach w głębi wyspy. Nad miastem raz po raz wyły syreny, zapowiadając groźne wydarzenia. ... Po południu 26 lutego, gdy dotarły pewne już wieści o pochodzie japońskiego silnego konwoju w stronę brzegów Jawy, kontradmirał Doorman zebrał dowódców okrętów w siedzibie zarekwirowanej u wielkiej kompanii elektrycznej Indii Holenderskich. Dowódcy okrętów przybyli ubrani galowo, w starannie odprasowane i wykrochmalone białe uniformy ze złotymi epoletami. Mimo ciągłych alarmów nastrój był dobry, a może robiono dobrą minę do złej gry. Właśnie ogłoszono kolejny alarm, ale w istocie prócz obserwatorów na dachu żadna siła nie broniła dowódców Floty, noszącej trudną zrazu do odszyfrowania nazwę ABDA. Oficerowie wstali, gdy na salę konferencyjną wszedł kontradmirał Kareł Doorman ze swym szefem sztabu komandorem J. A. Gelderem. Przywitał się przede wszystkim z dowódcami brytyjskich niszczycieli, którzy byli tu po raz pierwszy. Doorman nie ukrywał powagi sytuacji, zresztą była ona ogólnie znana. Zespół Uderzeniowy miał wystąpić na scenę, gdy tylko w pobliżu Jawy pojawią się Japończycy z zamiarem dokonania desantu. Admirał holenderski podsumował siły, które mieli do dyspozycji. A więc pięć krążowników flagowy ,,De Ruyter", „Java", „Houston", ,,Exeter" i „Perth". Niszczyciele: holenderskie „Witte de With" i „Kortenaer", brytyjskie „Jupiter", „Electra" i „Encounter" oraz amerykańskie „John D. Edwards", ,,Alden", „John D. Ford" i „Paul Jones" - czterokominowce, pamiętające pierwszą wojnę światową. Okręty Zespołu Uderzeniowego były w różnej formie: kiepsko przedstawiał się, po przejściach na Morzu Flores, amerykański ciężki krążownik „Houston". Jego rufowa wieża nie nadawała się do akcji, i dlatego Doorman nie chciał wyznaczyć mu miejsca na końcu szyku. Omawiając udział niszczycieli w nadchodzącej akcji, Doorman zakomunikował dowódcom okrętów, że niszczyciel holenderski „Kortenaer", wskutek uszkodzeń kotłowni, nie potrafi „wyciągnąć" więcej niż 25 węzłów. Komandor Binford, dowódca dywizjonu niszczycieli amerykańskich, „przebił" tę wiadomość komentarzem, że „Holendrowi może przypaść rola niemieckiego krążownika pancernego »Bliicher« w bitwie koło ławicy Dogger Bank"", co wszyscy przyjęli z niepohamowaną wesołością. Kolejną kiepską wieścią była awaria maszyn na niszczycielu amerykańskim „Pope", który nie mógł z tej racji dołączyć do Zespołu. Miał on doszlusować po dokonaniu remontów. Doorman wyjawił podstawowe założenie swego planu przechwycenia W 1914 r. niemiecki krążownik „Blucher", podczas starcia z brytyjskimi krążownikami liniowymi koło Dogger Bank, uległ W walce głównie z powodu małej szybkości.

198

przeciwnika. Początkowo miał zamiar pójść na północ, w stronę Cieśniny Makassarskiej, oddzielającej Celebes od Borneo, i tam zatrzymać przeciwnika; doszedł jednak do wniosku, że wobec słabości rozpoznania lotniczego którą wykazał dotychczasowy przebieg wydarzeń - byłoby to ryzykowne, a nawet niebezpieczne. Postanowił tedy wyjść z Surabai i patrolować w pobliżu brzegów wyspy Madury, która stanowi jakby podłużną tarczę, chroniącą Surabaję od północy, aż po wysokość miasta Rembang na północno-zachodnim wybrzeżu Jawy. W ten sposób odpadałoby ryzyko rozminięcia się z podchodzącym od brzegów Jawy nieprzyjacielskim konwojem, a zwiększało się prawdopodobieństwo przechwycenia go w najkorzystniejszym momencie... Doorman zamierzał po skutecznym odparciu ataku japońskiego na wschodnią część Jawy przesunąć Zespół Uderzeniowy ku zachodnim brzegom wyspy i tam rozbić drugą część sił japońskich.

26 lutego o zmroku Zespół Uderzeniowy począł wychodzić w morze. Na holenderskich krążownikach „De Ruyter" i „Java" oraz niszczycielach „Kortenaer" i „Witte de With" oficerowie z żalem i sentymentem wpatrywali się w budynek klubu morskiego „Modderlust", w którym spędzili niejeden wieczór tropikalny, gdy nieruchoma powierzchnia morza odbijała światło księżyca srebrnym refleksem, a marszczyły ją tylko baraszkujące ryby. Teraz morski klub, miast pastelowymi, radosnymi kolorami - mienił się przygnębiającym kamuflażem barwy ochronnej, a okna, potłuczone od wybuchów bomb, ziały pustką i opuszczeniem. Zespół kontradmirała Doormana wszedł wkrótce w Kanał Zachodni. Na przedzie szyku szły dwa niszczyciele holenderskie, za nimi trzy brytyjskie, potem „wielkie sztuki" - pięć krążowników; zamykały pochód cztery wysłużone amerykańskie niszczyciele, w blasku księżyca prezentujące swe czterokominowe sylwetki, wzięte jakby z innej epoki. Gdy zespół przeszedł przez pole minowe chroniące bazę od północy, kontradmirał Doorman nakazał zwrot na wschód i okręty poszły wzdłuż północnych brzegów wyspy Madury z szybkością 20 węzłów. Po dojściu do wąskiej cieśniny oddzielającej Madurę od maleńkiej wysepki Sapudi, podobnej kubek w kubek do 3000 innych wysepek składających się na obraz krainy, zespół aliancki wykonał zwrot o 180 stopni i poszedł przeciwnym kursem - na zachód. Noc minęła bez szczególnych wydarzeń. Ranek 27 lutego zastał zespół Doormana na pozycji 10 mil na północ od Kanału Zachodniego, wiodącego do Surabai. Tutaj zastała go wieść, że obiecywana osłona lotnicza nie wchodzi w grę. Według opinii lotniczego dowództwa ABDA, pozostałe nadające się jeszcze do akcji myśliwce potrzebne były bardziej do obrony Batawii, Malangu, Bandunqu i samej Surabai. Około godziny 9.00 ogłoszono na okrętach

199

alarm przeciwlotniczy - na niebie pojawiły się japońskie bombowce. Ataki ich były jednak słabe i nieskuteczne. Groźniejsze natomiast wydawało się ukazanie japońskich samolotów rozpoznawczych, które jak cień trzymać się będą od tej chwili alianckiego zespołu: gdybyż mieć chociaż ze dwa, trzy myśliwce, żeby je odpędzić! Od tej pory japońscy dowódcy dysponować będą dokładnymi wiadomościami o ruchach zespołu kontradmirała Doormana natychmiast będą informowani o jego zamiarach... O godzinie 10.00 zespół aliancki znalazł się na wysokości Rembangu i ponownie wykonał zwrot o 180 stopni. Dowódca postanowił wrócić do Surabai, aby uzupełnić paliwo i dać trochę odpoczynku załogom. Rejsy bojowe w warunkach tropiku, przy ogromnej wilgotności powietrza i temperaturze utrzymującej się stale właściwie powyżej 30 stopni, były dla europejskich i amerykańskich załóg trudne i wymagały najwyższego napięcia sił fizycznych. Wiceadmirał Helfrich, przełożony Doormana, nie wykazał zrozumienia dla postępowania swego podwładnego i przesłał mu depeszę, która precyzowała jednoznacznie jego stanowisko: MIMO ATAKÓW POWIETRZNYCH KONTYNUOWAĆ REJS NA WSCHÓD DLA ODNALEZIENIA I ZAATAKOWANIA WROGA. Doorman nie dał się zbić z pantałyku; najwyraźniej w zamiarze upewnienia zwierzchnika o słuszności swej decyzji kazał wysłać dramatyczną depeszę: W TYM DNIU ZAŁOGI OSIĄGNĘŁY GRANICĘ WYTRZYMAŁOŚCI LUDZKIEJ; JUTRO GRANICA TA ZOSTANIE PRZEKROCZONA. Helfrich, uporczywie trzymając się swej idee fixe, że jego podwładny obawia się ataków lotniczych i to jest powodem jego zmiany kursu, udzielił mu reprymendy w depeszy: ATAKI POWIETRZNE BYŁY SPODZIEWANE, WIĘC I TEN ATAK NIE POWINIEN BYŁ BYĆ PRZYCZYNĄ WYCOFANIA Z REJONU AKCJI. Doorman, widząc sprawy z mniejszego dystansu niż Helfrich, zdążał wbrew rozkazowi do bazy; jego okręty weszły właśnie w kanał w polu minowym przed wejściem zachodnim. Nikt jednak z dowódców alianckich, łącznie z samym Doormanem, nie przypuszczał, że godzina 13.45 zadecyduje o całkowitej zmianie sytuacji. Kwadrans przed 14.00 admirał Helfrich otrzymał oto wreszcie upragnioną wieść. Całkowicie pewni, wytrawni piloci dostarczyli mu wiadomości, że 20 mil na zachód od wyspy Bawean, czyli o 90 mil na północ od pozycji alianckiego zespołu, dostrzegli trzy nieprzyjacielskie grupy okrętów i statków. Pierwsza miała się składać z 2 krążowników, 6 niszczycieli i 25 transportowców; druga, o nie zidentyfikowanej liczbie niszczycieli i transportowców, znajdowała się nieco dalej, bo o 65 mil od wyspy; trzecia, w której znajdował się jeden krążownik, była oddalona najbardziej, bo posuwała się o 70 mil za drugą...

200

Zwrot ku bitwie Była godzina trzecia po południu, gdy okręty Doormana poczęły wchodzić do kanału prowadzącego bezpośrednio do portu wojennego w Surabai. Kontradmirał Doorman i dowódca okrętu komandor Lacomble stali na pomoście krążownika ,,De Ruyter", noszącego imię słynnego holenderskiego admirała z XVII stulecia, któremu po kolei udawało się bić wszystkich przeciwników, łącznie z renomowanymi Anglikami. Doormanowi na sercu leżało dobro zespołu, ale niczym cierń tkwił mu w sercu zarzut Helfricha, pomawiający go niemal o brak odwagi w obliczu przeciwnika (wydaje się z perspektywy, że inteligencja tego ostatniego była nieco ograniczona...). Kotara, zasłaniająca kabinę radiową od pomostu, uchyliła się i ukazał się sygnalista z tekstem depeszy w ręku. Doorman rzucił na nią okiem, i natychmiast padły rozkazy do dowódcy okrętu. „De Ruyter" począł wchodzić w ostrą cyrkulację, która wyprowadzała go na kurs wiodący z powrotem na morze. Przekazano też dowódcom innych okrętów dwa słowa - najkrótszy z możliwych rozkazów: „FOLLOW ME!" IDŹCIE ZA MNĄ! Zwrot ku bitwie wywołał na okrętach mieszane uczucia. Amerykanie od początku nie mogli się jakoś przejąć ideą walki o przestarzałe imperium kolonialne Holendrów, choć pojmowali negatywne skutki jego upadku w tym właśnie momencie, gdy rozpoczynali wojnę na śmierć i życie z agresywnym Cesarstwem Japońskim, które opanowało niemal całe zachodnie wybrzeże Pacyfiku i połowę Chin z ich największymi miastami. Nie mieli także, mimo wszystko, zaufania do taktycznych zdolności Doormana. Fatalne nastroje panowały wśród części załogi ciężkiego krążownika ,,Houston", zapewne także pod wrażeniem druzgocącej klęski w Pearl Harbor i klęski brytyjskiego zespołu pod Kuantanem. Brak zgrania zespołu alianckiego i skomplikowany system przekazywania rozkazów nie rokował dobrze dla nadchodzącej bitwy. Jakby dla kontrastu, nastroje na okrętach brytyjskich były dobre. Ludzie rwali się do akcji, do zmierzenia się z morskimi siłami Japonii, które nie wydawały się, jak na razie, groźne. Nadzieję budziła zwłaszcza akcja przeciw konwojom, które nie posiadały szczególnie silnej osłony - jeśli sądzić z pierwszych meldunków lotniczych... Na australijskim krążowniku ,,Perth" dowodzonym przez Wallera, jednego z najwybitniejszych morskich dowódców Wspólnoty Brytyjskiej, który odznaczył się w bojach na Morzu Śródziemnym -panował duch determinacji: ich kraj leżał niedaleko Jawy i mieli się tutaj bić na przedpolach ojczyzny. Zespół, przechodząc z powrotem przez kanał na morze, dostał się w krótki, niespodziewany szkwał deszczowy, który kompletnie przemoczył wszystkich na pomoście australijskiego krążownika. Komandor Waller, niewiele myśląc, rozebrał się do naga, i wpatrując się w mapę, kazał sobie przynieść suchy mundur, bieliznę i ręcznik...

201

Na pokładzie okrętów holenderskich, mimo ogromnego zmęczenia i nie przespanej nocy, panował duch bojowy, nastrój zdecydowania i poświęcenia. Manewry, związane z wprowadzeniem zespołu na nowy kurs, zajęły mniej więcej kwadrans, tak więc nie było praktycznie czasu, aby naradzić się, głębiej przemyśleć nową sytuację. Już teraz okazywało się, że dowodzenie tak niejednorodnym zespołem nie jest sprawą prostą. Rozkazy Doormana dla anglojęzycznych okrętów tłumaczył amerykański oficer łącznikowy, znajdujący się na pomoście „De Ruytera", i przekazywał je na krążownik „Houston" przez radio, stąd dalej przekazywano je radiotelefonem na amerykańskie niszczyciele. Brytyjskie i australijskie okręty otrzymywały rozkazy sygnalizacją flagową lub aldisem. Było to wszystko bardzo skomplikowane i nietrudno sobie wyobrazić, czym groziło w zamęcie bitwy... Komandor Gordon na krążowniku „Exeter", wyczuwając napięcie przed walką, postanowił je rozładować, zarządził dla załogi tea time, czyli picie herbaty. Okręt był znakomicie przygotowany do bitwy - zwycięzca „Grafa von Spee" w bitwie pod La Platą „trzymał fason". Obsługi dział znajdowały się na stanowiskach, z pokładów usunięto wszystkie materiały łatwopalne. W trakcie przejścia przez kanał jakiś zabłąkany samolot japoński próbował atakować, ale został odpędzony celnym ogniem. Zespół aliancki przeszedłszy przez kanał, zwiększył szybkość do 25 węzłów, tnąc ostro dziobami nieruchomą taflę Morza Jawajskiego... Tymczasem bezpośredni przeciwnik Doormana, kontradmirał Nishimura, który tak kiepsko spisał się w bitwie pod Balikpapan, wprowadził na morskie przedpola Jawy swoje siły. Jego flagowy okręt, lekki krążownik „Naka", przed dziewięcioma dniami podniósł kotwicę w Jolo na archipelagu Sulu, a 23 lutego, wraz z dziesięcioma niszczycielami 10. Flotylli, opuścił Balikpapan. Teraz wiódł w stronę Jawy potężny konwój, składający się z 41 transportowców. Szedł on w. dwóch kolumnach odległych od siebie o jedną milę morską, odstępy zaś między statkami wynosiły około 600 metrów. Konwój posuwał się z szybkością 10 węzłów. Przed nim cztery trałowce w szyku czołowym torowały drogę tej potężnej armadzie. W odległości dwóch mil posuwały się trzy nowoczesne niszczyciele, za nimi z kolei flagowy krążownik Nishimury „Naka", uzbrojony w siedem dział 140 mm i osiem wyrzutni torpedowych. Po obu burtach okrętu flagowego znajdowały się dwa niewielkie patrolowce. Za tą strażą przednią szły kolumny statków, ubezpieczone z boków przez niszczyciele. Nieco w lewo od tej armady desantowej wiódł swoje okręty dowódca 2: Flotylli Niszczycieli, kontradmirał Raizo Tanaka, na swym flagowym lekkim krążowniku „Jintsu". Siły jego flotylli uzupełnione zostały czterema niszczycielami z 4. Flotylli. Te nowoczesne jednostki miały ubezpieczać konwój od strony spodziewanego ataku sił alianckich. W odległości

202

IX. Przed bitwą na Morzu Jawajskim: ruchy obu stron 25 i 26 lutego 1942 (u góry); wymarsz eskadry ABDA i spotkanie 27 lutego 1942 (u dołu)

około 200 mil za siłami Nishimury szły pod dowództwem kontradmirała Takagi dwie potężne jednostki bojowe, uzbrojone w działa 203 mm - krążowniki „Nachi" i „Haguro", gotowe przyjść z pomocą w razie zagrożenia. Od ranka 27 lutego kontradmirał Nishimura miał stały dopływ wiadomości o poruszeniach Doormana, podczas gdy ten dostawał o przeciwniku wiadomości niedokładne i nieczęste. Nishimura wiedział, że Doorman ma pięć krążowników i sporą liczbę niszczycieli. W razie zdecydowanego ataku, wspartego jeszcze atakami okrętów podwodnych, sytuacja jego konwoju mogłaby się stać trudna, jeśli nie krytyczna; ufał jednak ocenie danej przed tygodniem przez admirała Yamamoto, który uznał, że flota aliancka na morzach południowych była „kompletnie zdemoralizowana i niezdolna do podjęcia znaczniejszej akcji". I dlatego właśnie Nishimura nie otrzymał przykrycia powietrznego. Nishimura cenił opinie sztabowe, ale doświadczenia nocnego starcia pod Balikpapan wskazywały, że nawet niewielka, ale zdecydowanie i umiejętnie działająca siła może narobić potwornego bigosu we wrażliwym na niespodziewane ciosy konwoju, którego trzonem było kilkadziesiąt statków handlowych z załogami bez doświadczenia bojowego. Poprzedni dzień, 26 lutego, przeszedł względnie spokojnie dla jego sił, idących na południe od Borneo, wodami Morza Jawajskiego. Około wpół do siódmej konwój został dostrzeżony przez „latającą łódź" typu Catalina, która nie odmówiła sobie satysfakcji ataku na niszczyciela „Amatsukaze" z sił flotylli dowodzonej przez kontradmirała Tanakę. Jedyna bomba upadła 500 metrów od niszczyciela i nie wyrządziła mu, oczywiście, żadnych strat. Nishimura wysunął z tego wniosek, że i podczas nadchodzącej bitwy pierwsze ataki przeciwnika zostaną zwrócone przeciw okrętom wojennym, w czym upewnił go kolejny atak - tym razem w wykonaniu dwóch, .latających fortec'', które z wysokości około 4000 metrów bezskutecznie atakowały bombami niszczyciel „Hatsukaze". Wspomniany niszczyciel „Amatsukaze" natknął się tego dnia na holenderski okręt szpitalny. Dowódca niszczyciela pisze: Obserwator zwrócił uwagę na duży biały statek, który z lewej burty szedł na naszą stronę. Używając wielkiej morskiej lornetki ujrzałem jednostkę, która wyglądała na okręt szpitalny o nośności około 4000 ton. Jego obecność w tym rejonie była drugą niespodzianką tego dnia. Podnieśliśmy flagi sygnałowe, nakazujące statkowi zastopowanie. Przez lornetkę patrzyłem na niewielkiego wzrostu starszego pana na pokładzie, najwyraźniej kapitana jednostki, który pospiesznie przywdział mundur. Wydawał się bardzo zdenerwowany. Gdy podeszliśmy bliżej, odczytałem nazwę okrętu ,,Op ten Noort", i posiadany przez nas Rejestr Statków potwierdził, że chodzi tu o jednostkę holenderską.

204

Porucznik Góro Iwabuchi i sześciu uzbrojonych podoficerów powiosłowało w stronę okrętu i weszło na jego pokład. W godzinę później powrócili i zameldowali, że oprócz załogi znajduje się tam piętnastu lekarzy i sióstr. Zapytałem o instrukcję kontradmirała Tanakę i otrzymałem odpowiedź: , ,Nawet okręt szpitalny jest niepożądany w tym rejonie. Proszę go zabrać na tyły - niech zakotwiczy między naszymi statkami zaopatrzeniowymi".* Alianccy autorzy wskazują na okrucieństwo postępowania przeciwnika, który nie dopuścił do działania jednostki przeznaczonej do ratowania rannycji - w rezultacie setki marynarzy zapłaciły za decyzję Tanaki życiem. Niszczyciel „Amatsukaze" przez kilka godzin eskortował okręt szpitalny na tyły, a następnie z szybkością 26 węzłów dogonił konwój i był świadkiem ataku dwóch amerykańskich „latających fortec" B-17, które zrzuciły w sumie sześć bomb - cztery upadły w odległości 1500 metrów od niszczyciela. Noc przeszła niszczycielowi „Amatsukaze" bez szczególnych wydarzeń. Wspaniały księżyc stał nad płaską, nieruchomą powierzchnią Morza Jawajskiego, które zdawało się cudownie wypolerowaną srebrną tacą, przyciemnioną na krańcach horyzontu. Ranek 27 lutego upłynął japońskiemu konwojowi spokojnie i dopiero 0 godzinie 10.20 kolejny atak dwóch „latających fortec" zakłócił nieco porządek pochodu - bomby znów jednak były niecelne, jakkolwiek upadły już tylko 200 metrów od niszczyciela „Yukikaze". O 10.30 kontradmirał Nishimura nakazał zwrot o 90 stopni - poczęli teraz iść prosto w stronę Surabai. W trakcie wykonywania zwrotu Nishimura otrzymał meldunek od pilota, który wystartował z Balikpapan: „Pięć nieprzyjacielskich krążowników i sześć niszczycieli o 63 mile, 310 stopni od Surabai. Zespół idzie kursem 80 stopni z szybkością 12 węzłów". Uwzględniając to, co powiedzieliśmy uprzednio, był to meldunek dosyć dokładny. Bezpośrednio po tym ciężki krążownik „Nachi", który osłaniał konwój w sporej odległości, katapultował jeden ze swych samolotów, który miał śledzić poruszenia alianckiego zespołu. O godzinie 14.05 Nishimura otrzymał kolejny meldunek o ruchach Doormana: niebezpieczeństwo rosło - w odległości mniej więcej 60 mil znajdowały się główne siły wroga, podczas gdy jego własne najcięższe jednostki, blisko 13 000-tonowe krążowniki „Nachi" i „Haguro" dowodzone przez kontradmirała Takagi, znajdowały się o 150 mil z tyłu. Jeśli przeciwnik rozpocząłby teraz zdecydowane działanie, sprawy mogłyby przybrać niewesoły obrót... 1 dlatego Nishimura daje konwojowi rozkaz zwrotu na północ, by uniknąć śmiertelnego niebezpieczeństwa. Czas nie dojrzał do rozstrzygnięcia. Komandor Hara na niszczycielu „Amatsukaze" tak oddaje atmosferę tych trudnych dla Japończyków chwil: T. H a r a : Japanese Destroyer Captain. New York 1972.

205

... Nie czułem już tropikalnego upału. Zimny pot spływał mi po plecach. Zawędrowaliśmy w pułapkę. Jeśli przeciwnik natychmiast dodałby szybkości, mógłby z łatwością poszarpać nasz konwój na strzępy i potopić nasze transportowce jak gołębie z gliny. Zadrżałem na myśl o tym. Obydwie siły zbliżały się do siebie, i nie mogłem wyjść z zadziwienia, dlaczego nieprzyjacielska flota szła nadal z szybkością 12 węzłów. O 13.40 samolot katapultowany z krążownika „Nachi" przyniósł kolejną, teraz w istocie zaskakującą wieść: Nieprzyjacielska flota wykonała zwrot o 180 stopni i idzie w stronę Surabai. Kontradmirał Takagi, który dowodził ciężkimi krążownikami „Nachi" i „Haguro", zacierał podobno ręce z radości, uważając, że flota Doormana nie wyszła z Surabai po to, by walczyć, lecz po to, by uniknąć japońskich nalotów. W tej sytuacji Nishimura nakazał siłom konwoju kolejny zwrot - znów na południe, w stronę brzegów Jawy. Losy każdej bitwy, a zwłaszcza przygotowań do natarcia, są zmienne. I właściwie Mars powinien mieć na oczach nie tyle opaskę -jak Temida - co woal mącący zarysy świata. Wszyscy dowódcy podlegają demonowi niepewności: wieści o przeciwniku napływają nieregularnie, nie zawsze można na nich polegać. Każdy stara się wprowadzić nieprzyjaciela w błąd, wyrobić w nim fałszywe wyobrażenie o swych zamiarach. Z pewnością i Nishimura, gdy około godziny 15.00 otrzymał kolejny meldunek o zwrocie dokonanym przez Doormana, już prawie pod samą bazą w Surabai, nie od razu weń uwierzył. Ale tekst przekazany przez samolot rozpoznawczy, wystrzelony z katapulty krążownika „Nachi", brzmiał pewnie i nie pozostawiał marginesu na wątpienie: FLOTA NIEPRZYJACIELSKA WYKONAŁA PONOWNY ZWROT, PRZEFORMOWUJĄC SIĘ W SZYK TOROWY. NIEPRZYJACIEL ZWIĘKSZA SZYBKOŚĆ I KŁADZIE SIĘ NA KURS 20 STOPNI. Kurs 20 stopni to prawie jak strzelił na północ! W stronę konwoju Nishimury-' Dziesięć minut później kolejny sygnał z samolotu określił szybkość zespołu alianckiego na 22 węzły, myląc się in minus o kilka węzłów. Komandor Hara na niszczycielu „Amatsukaze", otrzyma wszy tę wiadomość, utkwił wzrok w mapie i dokonał błyskawicznego obliczenia: jeśli w tej chwili odległość dzieląca oba zespoły wynosi około 60 mil, to spotkanie może nastąpić za półtorej do dwóch godzin! Nishimura i Takagi pojęli, że tym razem nie uda się uniknąć starcia. Zareagowali więc ponownym zwrotem na północ konwoju, który począł wykonywać kolejny ruch czółenkowy, a obydwa ciężkie krążowniki kontradmirała Takagi ruszyły „całą naprzód" w jego stronę, by w decydującym momencie bronić go swymi 20 ciężkimi działami. Wyrzucono w powietrze kolejne samoloty, które miały śledzić poruszenia przeciwnika.

206

Komandorowi Hara w tym momencie wszystko wszakże wydawało się zbyt wolne: i zwroty transportowców, które nigdy nie brały udziału w bitwie, i daleki pochód krążowników, co mogły nie zdążyć na czas. Nishimura, widząc bałagan wytwarzający się w szykach konwoju, oddetaszował trałowce i patrolowce, aby wprowadziły jaki taki porządek w „cywilnej" części floty i po dwóch kwadransach konwój dość przykładnie począł znów iść na północ, uchodząc przed dążącym do starcia zespołem Doormana. Tymczasem flotylla niszczycieli pod wodzą Tanaki uformowała się w szyk czołowy i wszystkie niszczyciele szły teraz „ręka w rękę" w stronę aliantów; za nimi ruszył Nishimura ze swym krążownikiem flagowym „Naka" i siedmioma niszczycielami, powiększając szybkość do 24 węzłów. Daleko jeszcze w tyle „Nachi" i „Haguro" z potężnymi odkosami fal dziobowych szły z szybkością niemal pociągu pospiesznego, doganiając konwój i jego eskortę. Na pokładach japońskich niszczycieli i krążowników czyniono ostatnie przygotowania przed bitwą. Wkładano stalowe hełmy i białe robocze ubrania. Oficerowie natomiast przebrali się w swoje białe galowe mundury. Kto miał na to czas, szedł do okrętowej świątyni na krótką modlitwę. Niektórzy przewiązywali sobie czoła białym płótnem „hachimaki", noszonym ongi przez samurajów podczas walki.

Połączone siły morskie Australii, Wielkiej Brytanii, Holandii i Stanów Zjednoczonych, upostaciowane w zespole składającym się z 13 okrętów, szły ostro w stronę Japończyków. Na czele szyku znajdowały się teraz brytyjskie niszczyciele pod dowództwem komandora C.W. Maya na „Electrze", który prowadził — oprócz swego flagowego okrętu — „Encountera" (dowódca kpt. E.V.St.J. Morgan) oraz „Jupitera" (kpt. N.V.J.T. Thew). Były to nowoczesne jednostki, zbudowane w latach 1934-1939 i uzbrojone w działa 120 mm. Miały także silne uzbrojenie torpedowe - po 8-10 wyrzutni kalibru 533 mm. Za nimi posuwał się trzon zespołu: pięć krążowników, przy czym flagowy „De Ruyter" szedł na czele, wyróżniając się swą oryginalną sylwetką. Okręt ten w latach międzywojennych wzbudził żywe dyskusje w kołach fachowych, ponieważ pomyślany był jako jednostka wielofunkcyjna. Równocześnie odbiły się na jego konstrukcji cięcia budżetowe, wynikłe z sytuacji w połowie lat trzydziestych. Miał on więc, w porównaniu z dwoma innymi krążownikami holenderskimi („Java" i „Sumatra"), słabszą artylerię-siedem dział 5,9-calowych (150 mm) przy podobnym co tamte opancerzeniu. Jego działa były jednak najnowszego modelu. „De Ruyter" mógł wyciągnąć 32, a nawet 33 węzły, niewiele ustępując niszczycielom. Masywny pomost bojowy i komin czyniły go z daleka podobnym do pancernika, toteż na japońskich oficerach, zwłaszcza zaś na młodszych i mniej doświadczonych marynarzach pojawienie się jego sylwety na horyzoncie zrobiło ogromne wrażenie. Ukończony w roku

207

1935, miał za sobą niecałe sześć lat służby, był okrętem nowoczesnym i niezawodnym, i dlatego kontradmirał Doorman wybrał go na swój okręt flagowy w bitwie, która miała się rozpocząć. Jego 435-osobowa załoga była gotowa na sprawy ostateczne -jej holenderska część miała na brzegu w bazie Surabai swe rodziny i walczyła nie tylko 0 sprawy ogólne państwa holenderskiego i kolonialnego imperium, ale 1 o swój własny los i los najbliższych... Drugim okrętem w szyku krążowników był HMS „Exeter", brytyjski ciężki krążownik, dowodzony przez komandora O.L. Gordona. Uzbrojony w sześć dział 8-calowych (203 mm) i sześć wyrzutni torpedowych,- mógł rozwijać szybkość do 32 węzłów i miał za sobą długi bojowy żywot, w którym, niczym gwiazda, błyszczała bitwa u ujścia La Płaty, stoczona 13 grudnia 1939 roku, wraz z lekkimi krążownikami ,,Ajax" i „Achilles", przeciw „kieszonkowemu" pancernikowi hitlerowskiemu „Admirał Graf von Spee" - prawdziwej zmorze południowego Atlantyku. „Exeter" wyszedł z tego starcia pokiereszowany, ale zwycięski: to jego m. in. pociski zadały znacznie potężniejszemu przeciwnikowi ciosy, które wyeliminowały go z walki i wyznaczyły mu samobójczy los. Jego obecność na teatrze morskich działań na południowym Pacyfiku odgrywała więc także określoną rolę moralną. Jak powiedzieliśmy, przed nadchodzącą bitwą Gordon zarządził tea time, dając wyraz swemu opanowaniu i optymizmowi, z przymieszką zapewne straceńczego ducha. Stanowiło to jakby odpowiednik „eleganckiej" postawy wobec śmierci żołnierzy brytyjskich, którzy w pierwszej wojnie światowej zwykli byli golić się przed natarciem. Za trzykominowym „Exeterem" szedł drugi ciężki krążownik, jakim dysponował Doorman - amerykański USS „Houston", nazwany tak od miasta słynnego obecnie z badań kosmicznych. Okręt ten był ulubioną jednostką prezydenta Roosevelta, który czterokrotnie odbywał nim podróże. „Houston" nie był w pełnej, jak pamiętamy, bojowej formie, ponieważ jego rufowa wieża do niczego się nie nadawała po uderzeniu japońskiej bomby podczas akcji w dniu 4 lutego. Pozostawało mu więc sześć dział 203 mm i cztery - 127 mm plus wyrzutnie torpedowe. Sumując ciężkie działa obu krążowników, miał ich Doorman w swym zespole 12, podczas gdy przeciwnik będzie miał - jak się okaże - 20. Dowódca krążownika „Houston" jeszcze w trakcie bojowego pochodu ku przeciwnikowi zarządził krótką odprawę, podczas której oficer artylerii krążownika, komandor podporucznik Maher uprzedził, że najprawdopodobniej trzeba będzie się rozprawić najpierw z eskortą konwoju japońskiego w walce artyleryjskiej i torpedowej, zanim uda się dobrać do skóry transportowcom.

niach brytyjskich, zapoczątkowanej przez HMS „Leander". Jego uzbrojenie składało się z ośmiu dział 152 mm i ośmiu - 102 mm oraz ośmiu wyrzutni torpedowych. Dowódca „Pertha" komandor Hector M.L. Waller pojedynkował się w bitwie koło przylądka Matapan z jednostkami włoskimi; dowodząc niszczycielem „Stuart", posłał tam na dno włoski niszczyciel i storpedował krążownik. Był on ulubieńcem admirała A. Cunninghama, człowiekiem o wielkiej odwadze, a równocześnie przezorności. Znając wszystkie pułapki wojny, wolał raczej przesadzić w czujności niż ją osłabić. Wśród znakomitych wyczynów tego Australijczyka wymieniano rozpoznanie pól minowych, postawionych u wrót Aleksandrii przez włoskie okręty podwodne. Waller po raz pierwszy użył do tego celu azdyku. Bombardował m. in. Sollum, wspierał wojska alianckie w Tobruku. Lubił ostre koktajle, ostre potrawy, autentyczne życie, a we flocie dobrą sygnalizację i bomby głębinowe. Mówiono o nim, że rzadko czyta, ma wspaniałą pamięć wzrokową i ów morski i bojowy instynkt, który wskazuje wybór najwłaściwszej drogi postępowania. Tak czy inaczej, dwa razy sam się topił, i - jak na razie - wychodził ze wszystkich opresji bez szwanku. Ostatnim okrętem w szyku krążowników był holenderski lekki krążownik „Java", dowodzony przez komandora P.B.M. van Straelena. „Java" posiadała 0 dwa działa więcej od „De Ruytera" - miała ich dziewięć o kalibrze 150 mm, 1 rozwijała podobną do „De Ruytera" szybkość 31 węzłów. Gdy na krążowniku „Houston" komandor Rooks kończył odprawę, czołowe okręty alianckiego szyku ujrzały na horyzoncie coś, co przypominało kreskę lub smugę. Komandor May, który dowodził brytyjskimi niszczycielami idąc na czele szyku, z pomostu swej „Electry" wpatrywał się w północny kraniec horyzontu, gdzie lada moment pojawić się mogły nieprzyjacielskie okręty. May wysoki, opanowany - posiadał wielką osobistą kulturę i duże poczucie humoru. Miał dramatyczne doświadczenie w walkach na Atlantyku i Pacyfiku. To on właśnie wyratował czterech rozbitków z zatopionego w walce z „Bismarckiem" „Hooda", brał udział w bitwie z „Force Z" pod Kuantanem, w ostatniej walce pancerników „Prince of Wales" i „Repulse". Na gaflu jego nowoczesnego niszczyciela trzepotała w słońcu wielka bandera bojowa, jaśniejąca bielą. Obserwatorzy i sygnaliści wpatrywali się w błyszczącą, gładką powierzchnię tropikalnego przedwieczornego morza, oczekując pojawienia się drobnych punkcików, sygnalizujących nadciąganie okrętów wroga.

Za „Houstonem" szedł w odstępie kilkuset metrów australijski krążownik HMAS „Perth", wywodzący się z serii krążowników, zbudowanych w stocz-

O godzinie 16.06 niewielka kreska, która poczęła odznaczać się na tle nieba na krańcu widoczności, zmaterializowała się już wyraźnie jako smużka dymu, i wkrótce potem May zasygnalizował okrętowi flagowemu pojawie-

208

14 - Burea nad Pacyfikiem

209

nie się zespołu nieprzyjaciela, określając jego skład na dwa pancerniki, jeden krążownik czterokominowy plus niszczyciele. Potężna siła, posiadająca przytłaczającą przewagę nad zespołem alianckim! Marynarzom z pokładu krążownika ,,Exeter", którzy też już dojrzeli przeciwnika, wydawało się, że widzą prawdziwy las masztów, rzekłbyś - splątanych ze sobą w gąszcz. Przejmowało to grozą, zwłaszcza gdy zdano sobie sprawę, że nie jest to nieprzyjacielski konwój, lecz jego osłona... Gdy odległość zmniejszyła się do dwudziestu mil, potrafiono rozpoznać 28 masztów, należących do 14 okrętów. Początkowy meldunek „Ełectry" na szczęście uległ korekcie: to nie były dwa pancerniki, lecz dwa krążowniki i dwanaście dużych niszczycieli... Kapitan Twiss na pokładzie ,,Electry" ujrzał następujący obraz: Szli w szyku torowym, krążownik na czele sześciu niszczycieli, po czym następowała przerwa, i znów szedł krążownik, a za nim sześć niszczycieli. Krążowniki miały po cztery kominy i posiadały - jak ocenialiśmy - działa 152-milimetrowe [miało się okazać, że 140-milimetrowe-Z.F.], a niszczyciele zostały zakwalifikowane jako ciężkie; wyglądały na niezwykle wielkie i zostały określone jako nowoczesne. ,,Exeter" nastawiał swe działa na czołowy krążownik, gotów do otwarcia ognia, gdy tylko nieprzyjaciel wejdzie w zasięg jego artylerii głównej. Dwanaście minut po godzinie 16.00 „Electra" uściśliła swój pierwszy meldunek i zasygnalizowała do admirała Doormana: JEDEN KRĄŻOWNIK, NIEOKREŚLONA LICZBA NISZCZYCIELI W NAMIARZE 330 STOPNI, SZYBKOŚĆ 18, KURS 220 STOPNI. Dowódca ,,Electry'' ujrzał, jak się miało później okazać, 2. Flotyllę Niszczycieli kontradmirała Tanaki - krążownik ,,Jintsu" i siedem niszczycieli. Na razie nie mógł dostrzec zespołu 4. Flotylli kontradmirała Nishimury, który już widziano z ,,Exetera" - krążownika ,,Naka" i sześciu niszczycieli. Jak dotychczas, nikt w zespole alianckim nie był w stanie dostrzec siły najpotężniejszej, zbliżającej się prawie z szybkością pociągu pospiesznego na plac boju: ciężkich krążowników ,,Nachi" i ,,Haguro", które swoją potężną artylerią miały zaważyć na przebiegu starcia. Komandor Hara, który dowodził niszczycielem japońskim ,,Amatsukaze", tak wspomina moment ukazania się na horyzoncie obu wielkich okrętów: Wszystkie głosy na moim okręcie ucichły. Szliśmy do pierwszej wielkiej bitwy morskiej. Cisza została przerwana przez Iwatę: - Komandorze, popatrz, tam „Nachi" i „Haguro"! Obejrzałem się i zobaczyłem tak długo oczekiwane krążowniki na wschodnim horyzoncie. Były jeszcze bardzo daleko, ale mogły nadrobić dzielący nas dystans.

210

Obie więc strony dostrzegły się niemal w tym samym momencie. Kursy obu stron były zbieżne w istocie i - utrzymywane - musiałyby się przeciąć mniej więcej o 30 mil na północny zachód od Surabai, na bezpośrednich przedpolach największej morskiej bazy Holendrów na Dalekim Wschodzie.

Pociskiem i torpedą O godzinie 16.16 w szyku alianckim ujrzano dalekie wybłyski salw. To „Nachi" i „Haguro" otworzyły ogień z odległości 28 000 jardów, biorąc na cel obydwa ciężkie krążowniki alianckie - ,,Exeter" i „Houston". 20 ciężkich dział wyrzuciło w jednej bocznej salwie 20 pocisków o łącznej wadze 3000 kilogramów, podczas gdy „Houston" z ,,Exeterem" do spółki mogły odpowiadać z 12 dział („Exeter" posiadał ich sześć, „Houston" dziesięć - minus trzy działa wieży rufowej). W lekkich krążownikach zespół aliancki górował nad przeciwnikiem. Narzucało to ideę, aby iść ostro do przodu, zmniejszyć maksymalnie dystans w jak najkrótszym czasie i wyrównać stosunek sił, a może i zyskać lekką przewagę artyleryjską. Tymczasem kontradmirał Doorman przyjął wariant ostrożnego zbliżania się do przeciwnika, powolnego zmniejszania dystansu, co stawiało jego okręty w niełatwej sytuacji *. „Exeter" otworzył ogień do japońskich ciężkich krążowników po kilku minutach, gdy dystans spadł do 27 000 jardów. Komandor Gordon, przyzwyczajony do bezbłędnie działającej łączności w zespołach brytyjskich, na próżno czekał na pozwolenie otwarcia ognia przez przełożonego. Po walce napisze: Gdybym działał pod dowództwem starszego rangą brytyjskiego oficera, zapewne flagami sygnałowymi zapytałbym o pozwolenie otwarcia ognia ale w tej sytuacji nie było to możliwe, ponieważ zdawałem sobie sprawę z ograniczonych możliwości porozumienia się między okrętami. Japończycy pokazali w pierwszych salwach swą wielką artyleryjską klasę: rozrzut ich pocisków był niewielki, strzelali pełnymi salwami, które „myliły się" w kącie podniesienia niewiele - ich granaty padały najdalej o 150 metrów od celu... Tuż za ,,Exeterem" począł strzelać ze swych dwóch czynnych wież dziobowych krążownik „Houston". Jego pociski dawały przy eksplozjach czerwone Jego postępowanie wytłumaczyć można do pewnego stopnia pragnieniem uniknięcia w tym czasie ostrzału czoła szyku przez wszystkie japońskie okręty pełnymi salwami bocznymi bo taki był układ zbliżania się obu flot, co wynika z mapki przedstawiającej pierwszą fazę bitwy.

211

zabarwienie. Potężne słupy krwistej jakby wody buchały z morza w pobliżu flagowego krążownika kontradmirała Takagi, siejąc wśród marynarzy niepokój. Salwy „Exetera" nie były początkowo szczególnie celne-jego dalmierzyści nie najlepiej spisali się w pierwszych momentach boju i kiepsko ocenili odległość od japońskich krążowników ciężkich, a także przypisali im mniejszą szybkość. Dopiero w dziesiątej salwie udało im się obramować pociskami krążownik „Haguro", ale nic-jak dotychczas-nie wskazywało, że został on trafiony. Do walki artyleryjskiej włączył się również flagowy ,,De Ruyter", spowijając się chmurą blasku i dymu, choć jego działa nie donosiły na odległość prawie 25 000 metrów. ,,De Ruyter" też prawie od razu został obramowany pociskami japońskimi, co wielu obserwatorów bitwy przypisuje stałej obecności nad akwenem bitwy japońskich samolotów, które korygowały ogień własnych okrętów. Jak na razie, ,,De Ruyter" nie mógł dać Japończykom skutecznej odpowiedzi. Doorman postanowił więc po siedmiu minutach artyleryjskiego pojedynku zmienić kurs p 20 stopni w lewo, co wprowadzało aliancki zespół na kurs równoległy niemal do Japończyków, z lekką tendencją do zbliżenia. Nie był on jednak wystarczający, by do głosu mogły dojść działa 6-calowe lekkich krążowników. Komandor Waller, dowódca krążownika „Perth", zanotuje: ,,De Ruyter" wykonał zwrot o 20 stopni w lewo, i odległość dla naszych 8-calowych krążowników utrzymywała się przez pewien czas między 26 000 i 28 000 jardów. „Perth" nie mógł otworzyć ognia, ponieważ ten dystans przekraczał zasięg maksymalny jego dział, ale o 16.25 zaczął strzelać do japońskiego niszczyciela z prawej. Druga salwa była celna, ale natychmiast ten niszczyciel i inne postawiły zasłonę dymną i wycofały się poza skuteczną osłonę krążowników. Kilka salw ścigających przeciwnika zostało wystrzelonych w zasłonę dymną. Tymczasem czołowe brytyjskie niszczyciele znalazły się w zasięgu rażenia ,,Jintsu", flagowego krążownika kontradmirała Tanaki [...] Czołowy niszczyciel brytyjski - flagowy okręt komandora Maya - znalazł się pod silnym ogniem krążownika „Jintsu", który zbliżył się doń na 18 000 jardów i bardzo szybko się wstrzelał. „Electra", a z nią „Jupiter" zygzakowały szaleńczo, żeby uniknąć nieprzyjacielskich pocisków, i odpowiadały ze swych dział 120-milimetrowych- nawet jednak na odległość 16 000 jardów pociski obu tych okrętów okazywały się niedolotami... Amerykańskie cztery niszczyciele - starszej daty - trzymały się, zgodnie z poleceniami Doormana, nieco z dala od rozpoczynającej się akcji bojowej. Jak na razie, 1190-tonowe „John D. Edwards", „Alden", „John D. Ford" i „Paul Jones" szły w tyle szyku, w odległości mili za krążownikami, a gdy

212

rozpoczął się pojedynek artyleryjski, przesunęły się nieco do przodu w lewo, kryjąc się za grzmiącym z dział szykiem krążowników, które w ten sposób niejako „ekranowały" Amerykanów. Mając po cztery działa 102-milimetrowe, które przy wielkich odległościach toczonego boju były czymś w rodzaju nieszkodliwych pukawek, działały mądrze, czekając na swój moment wkroczenia do akcji z 48 w sumie wyrzutniami torpedowymi. Ich dowódcy, a zwłaszcza przełożony zespołu, dotkliwie odczuwali skutki kiepskiej łączności z dowództwem całości sił. Skomplikowana droga rozkazów, płynących od kontradmirała Doormana za pośrednictwem krążownika „Houston'', była jak się okazywało - dość pokrętna, i rozkazy oraz niezbędne informacje o rozwoju bojowych wydarzeń i działaniu nieprzyjaciela napływały z opóźnieniem, które mogło się okazać fatalne w razie zaostrzenia się sytuacji... Na australijskim krążowniku „Perth" człowiekiem, który czuł się najgorzej w tej fazie bitwy, był kapitan P.O.L. Owen, który zresztą znalazł się na jego pokładzie przypadkiem. Płatnik krążownika australijskiego „Hobart" „zgubił" swój okręt podczas japońskiego nalotu: krążownik wyszedł w morze, a on pozostał na lądzie — bez kasy okrętowej, rachunków i całego swego służbowego świata. W porcie stał jednak drugi australijski krążownik, którego dowódcę znał od dawna - Waller zaprosił go na pokład swej jednostki, i teraz Owen ze skraju rufówki, gdzie obsługiwał ciężki przeciwlotniczy karabin maszynowy, oglądał bitwę w całej jej strasznej wspaniałości. Pociski japońskich ciężkich krążowników rwały się wokół coraz bliżej - wprost trudno było uwierzyć w to, że nadlatywały z odległości 20-kilometrowej. Kilka ich padło o 25 jardów za lewą burtą, kilka przed prawą burtą, i lada chwila mógł nadejść ten moment, od którego myśli zbiegały się w jeden punkt i serce przyspieszało swój rytm... Owen zrozumiał teraz słowa swego starego przyjaciela Wallera, który wolał „tysiąc ataków powietrznych od jednego ostrzeliwania przez okręty nawodne". A działa krążownika „Perth", choć zwrócone w stronę wroga, celowały wysoko ponad daleki horyzont, ale pozostawały milczące... W tym czasie gdy kapitan Owen jako jeden z nielicznych miał możność obserwowania bitwy, 90 procent 400-osobowej załogi HMAS „Perth" znajdowało się pod głównym pokładem. Na dolnym zapasowym stanowisku sterowania, głęboko pod pokładem, tkwił młody sternik John. Obsada jego stanowiska była niewielka. Oprócz niego znajdował się tu jeden marynarz i jeden starszy marynarz, równie skuteczni w działaniu co i on sam — w każdej chwili zresztą odpowiedzialność, która na nim spoczywała, mogła spaść na nich. Jeden fałszywy ruch na wielkiej szybkości, podczas gdy okręt znajdował się w szyku bojowym, mógł przynieść zagładę okrętu. Zwykle John stał przy sterze, mając marynarza po lewej ręce, przy lewym telegrafie maszynowym

213

i wskaźniku obrotów, i starszego marynarza przy prawym telegrafie maszynowym. Znajdował się tutaj także podoficer mechanik. Prawdziwym wrogiem wewnątrz okrętu był udar cieplny, który normalnie przyprawia człowieka o utratę przytomności. Z ogłoszeniem alarmu bojowego cała wentylacja dolnych pokładów zostaje wyłączona, tak aby pożar wygasł z braku tlenu. Szprychy koła sterowego były teraz ściskane i obracane z taką gwałtownością, że wyglądało na to, że zostaną wyrwane niczym marchewki. Okręt manewrował przy pełnym wychyleniu steru, wciąż zmieniał obroty maszyn. Pracowały one do przodu lub w tył, krążownik wchodził w zawrotne cyrkulacje o coraz mniejszym promieniu. Ta technika została opanowana podczas walk na Morzu Śródziemnym dla obrony przed atakami bombowców nurkujących w roku 1940. Wypracował ją Sir Philip Bowyer-Smythe, wówczas komandor, dowódca okrętu, dla uniknięcia wiązek bomb, które właśnie opuszczały samolot Podczas bitwy o Kretę przeżyli 13-godzinne skoncentrowane bombardowanie w wykonaniu „żółtonosych sukinsynów" - jak literacko określano myśTiwce-bombowce Me-110 oraz Ju-87 Stukasy. A następnego dnia wytrzymali dalszych siedem godzin, i po 9.00 wieczorem zostało im tylko po sto sztuk amunicji na przeciwlotnicze działo 4-calowe. „Farty"* na stanowisku określającym kąt podniesienia dział otrzymał wyraźne polecenie: „Strzelaj tylko wówczas, gdy ujrzysz białka ich oczu!" Ale tam, na Morzu Śródziemnym nie musieli znosić takiego upału... A tu znów: - Trzydzieści pięć w prawo! - Trzydzieści pięć w prawo, sir! - Prawa maszyna wolno naprzód. Lewa cała naprzód! - Prawa maszyna wolno naprzód. Lewa cała naprzód! - Trzydzieści pięć w prawo trzymać. Prawa maszyna wolno naprzód, lewa maszyna cała naprzód! - Zmniejszyć obroty do dziesięciu! - Zmniejszyć do dziesięciu, sir! - Obie maszyny pół naprzód! - Obie maszyny pół naprzód, sir! - Dziewięć stopni w prawo. Obydwie maszyny pół naprzód! - Ster zero! - Ster zero, sir! - Trzymać dwadzieścia siedem stopni! - Trzymać dwadzieścia siedem stopni! - Na sterze dwadzieścia siedem stopni, sir! Przezwisko marynarza - „Grubas".

214

Tak wyglądała „wymiana zdań" z pomostem podczas jednego tylko, dość zresztą prostego manewru. Odpowiedzi od koła sterowego rzucane były dyszącym głosem, a każdy pełny obrót koła dokładał do steru pięć stopni wychylenia. Dla pełnego wychylenia steru należało wykonać siedem pełnych obrotów kołem sterowym, przy stałym nakręcaniu silnej sprężyny hydraulicznego urządzenia telemotoru. Oznaczało to w praktyce, że sternik musiał kręcić zgranym kołysaniem obu ramion, zginając się w pasie i przenosząc ruch z ugiętych kolan, a potem prostując się i przenosząc ruch w górę, stojąc na palcach. Pracuje przy tym komplet mięśni łydek i ud. U dobrze wyćwiczonych są to szybkie, płynne ruchy, przypominające nieco postawę boksera, który trenuje z workiem treningowym. Słychać przy tym ostre świszczenie oddechu. I znów: - Kurs, sir! - Trzydzieści pięć w lewo! - Lewa maszyna wolno naprzód! - Prawa maszyna cała naprzód! I tak raz za razem - wszystko pilne, a przy tym monotonne, i dokładnie wymierzone zmiany kursu okrętu wykręcanego na wszystkie strony przez dowódcę. Powietrze było cuchnące, a dla człowieka przy sterze stało się niemożliwe obsługiwanie go i odpowiadanie przez rurę głosową na strumień spływających rozkazów. Na dolnym stanowisku sterowania jeden marynarz, z uchem przy wylocie rury głosowej, wpatrzony równocześnie w sternika, powtarzał na głos rozkazy płynące z mostu, meldując o wykonaniu w drugą stronę. Człowiek przy sterze nie miał wytchnienia, i przez krótkie okresy, gdy trzymali ten sam kurs, wpatrywał się w okrągłą tarczę podświetlonej na żółto tablicy tykającego żyrokompasu. Sternik wpatrzony był w tę tarczę jak w zaczarowany księżyc. Pot spływał mu po całym ciele, strumyki wypływały mu spod ramion i wsiąkały w szorty—jedyny ubiór, jaki miał na sobie. Nagle odczuł, jak straszliwe gorąco wydziela jego ciało - straszliwy żar, który wylatuje z niego z ostatnią uncją energii. Żółty księżyc tarczy kompasu znika mu sprzed oczu gdzieś w niedosiężnej dali, pozostawiając go w czerni, niewidomego, u progu utraty świadomości. Gdy tarcza kompasu poczęła mu uciekać, opadł na szot - marynarz przy rurze głosowej, stale czujny, zrobił krok i stanął przy sterze, wzywając równocześnie trzeciego, by stanął na jego miejscu przy rurze głosowej. Jedno ich ratowało: dzięki przypadkowi właściwie pozostawiono jeden wentylator czynny w trzeciej zapasowej kabinie radio - naprzeciw ich drzwi. Marynarz bliski omdlenia, potykając się, słaniając, przechodził tam,

215

kładł się płasko na plecach na ławce, podczas gdy radziści puszczali mu w twarz zbawczy strumień powietrza. Ponad nim okręty manewrowały w zwartym szyku, przez dym i ogień działowy, na najwyższych szybkościach. John zdawał sobie sprawę, jak wiele zależało od jego zespołu i wykonywania przezeń rozkazów. Gdyby ten wentylator zawiódł albo marynarz przy rurze głosowej spóźnił się z przejęciem steru od słabnącego... W szczycie akcji żaden człowiek nie mógł wytrzymać dłużej przy sterze niż pięć minut. Każda zmiana była tak ciężka, jak runda bokserska... Ikażdy po kolei dyszał, kręcił sterem, pocił się i łapał powietrze obolałymi płucami, dopóki żółty księżyc nie odchodził od niego i on sam nie padał na stalową ścianę grodzi...* Gdy na morzu grzmiały działa i dymy z wolna poczynały przesłaniać akwen boju, ponad walczącymi stronami rozegrało się krótkie interludium lotnicze. Oto pojawiły się trzy amerykańskie bombowce nurkujące, w eskorcie dziesięciu myśliwców P-40. Piloci, jak urzeczeni, wpatrywali się w podłużne, wrzecionowate kształty okrętów żłobiących powierzchnię morza - widoczne były odkosy fal za każdym okrętem, a większe raz po raz wyrzucały chmurki dymu, wyglądające z powietrza niewinnie, niczym dymiki wytwarzane przez mechaniczne zabawki. Eskadra amerykańska zmierzała ku zgrupowaniu japońskich statków handlowych i nie chciała się wikłać w bój z okrętami kontradmirałów Takagi i Nishimury, które przecież dysponowały silną obroną przeciwlotniczą. Pociągał je łatwiejszy, a zarazem groźniejszy dla brzegów Jawy łup - 41 transportowców wyładowanych oddziałami 48. japońskiej dywizji piechoty. Lotnicy donieśli później o zatopieniu trzech jednostek, ale ich meldunek opierał się głównie na fantazji... A przecież myśliwce amerykańskie mogły odegrać decydującą, być może, rolę w morskiej bitwie, gdyby uporały się z samolotami, które, krążąc nad walczącymi stronami, korygowały japoński ogień, meldując o miejscach uderzenia każdej niemal salwy... O godzinie 16.29 Doorman nakazał kolejną zmianę kursu z 295 na 248 stopni, wprowadzając swój zespół na linię niemal równoległą do Japończyków. Odległość między szykami krążowników obu stron zmniejszyła się do 26 000 jardów, stanowiących krańcową donośność japońskich lekkich dział. Japońscy obserwatorzy na pomostach sygnalizacyjnych i górnych stanowiskach obserwacyjnych z satysfakcją meldowali o krótkich salwach przeciwnika. Celowanie dla obu stron stawało się coraz trudniejsze - dymy nad morzem Na podstawie R. P a r k i n : The Lower SteeringPosition. „The War at Sea". London 1972.

216

gęstniały i kontury okrętów zacierały się jakby, wydłużały lub skracały, utrudniając celowanie. Czternaście minut po rozpoczęciu wymiany ognia, o godzinie 16.31 przez kadłub flagowego okrętu admirała Doormana przeszedł wstrząs - pocisk 203-milimetrowy nadlatując prawie pionowo, przebił pokład opancerzony 30 milimetrami stali i przedostał się do maszynowni pomocniczej, gdzie nie wybuchł. Mars, a może Neptun czuwał jeszcze nad „De Ruyterem". Doorman, widząc swą bezsilność wobec japońskiego ognia, zdecydował się teraz iść na zbliżenie - o 16.35 nakazał korektę kursu o 18 stopni ku północy, i ,,De Ruyter", a za nim krążowniki i niszczyciele poczęły teraz iść kursem 267. Admirał Takagi, który czuwał nad przebiegiem walki, zrozumiał zamiar przeciwnika i rzucił do ataku flotyllę niszczycieli kontradmirała Nishimury, dając mu szansę rewanżu za nieszczęsny Balikpapan, za który należał mu się jak mówią Amerykanie - „order skórzany"... Godzinę tego ataku różnie określają obie strony. Przeprowadzony on wszakże został bezpośrednio po decyzji Doormana pójścia na zbliżenie. Mogła to być godzina 16.33 - 16.37. Siedem niszczycieli Nishimury, wraz z jego flagowym krążownikiem „Naka", z szybkością 35 węzłów wysforowało się przed szyk japoński i mając przed sobą zagęszczającą się ścianę wybuchów (zdawało się, żeto wodny las wyrasta przed jego okrętami), wyrzuciło na odległości 16 000 metrów 43 torpedy w stronę alianckiego szyku. Niektórzy twierdzą, że również krążowniki japońskie zareagowały na posunięcie Doormana wystrzeleniem torped. Tak czy inaczej, ta potężna fala broni podwodnej nie pogrążyła alianckiego zespołu - część torped eksplodowała przed dojściem do celu, przy czym po dziś dzień fachowcy morscy spierają się, dlaczego tak się stało: czy niektóre po prostu zderzyły się z sobą, czy wcześniej niż trzeba zadziałały urządzenia samoniszczące torpedę po określonym przebiegu. Faktem jest jednak, że owe potężne wybuchy w morzu pozbawiły nieco ducha załogi czterech narodów, zwłaszcza że nie widać było w ogóle śladów wodnych, normalnie pozostawianych przez torpedy. Niewidzialne szły pod powierzchnią - jakąś nadzieję jednak dawała duża odległość, z której zostały wystrzelone. Doszedłszy do dystansu 15 mniej więcej kilometrów, „Naka" i atakujące niszczyciele weszły w szeroką cyrkulację, i stawiając za sobą zasłonę dymną poczęły się wycofywać ku własnej linii. Obserwatorzy alianccy, nawet ci z górnych stanowisk obserwacyjnych, mieli teraz ogromne trudności w dostrzeżeniu czegokolwiek, podczas gdy wysoko nad ich głowami mruczały trzy japońskie samoloty artyleryjskiego rozpoznania - które słały w eter wieści o każdej salwie japońskich krążowników i każdym zwrocie aliantów. Alianccy artylerzyści zostali więc właściwie oślepieni, strzelali w kłęby dymu, trochę na chybił trafił. Doorman, nie zastraszony japońskim atakiem torpedowym, wykonał

217

o 16.51 kolejny zwrot ku nieprzyjacielowi, który, idąc szybciej, poczynał wyprzedzać jego okręty. Wyraźnie dążył do osiągnięcia zwycięstwa w walce artyleryjskiej na bliskim dystansie — cóż zresztą innego mu pozostawało, jeśli istotnie miał o jeden krążownik więcej od przeciwnika... Ogień Japończyków był nadal bardzo celny - strzelali pokazowo, jak na ćwiczeniach. Choć raz po raz osiągali „nakrycia" krążowników przeciwnika, nie potrafili uzyskać większego sukcesu w tej artyleryjskiej walce, i kontradmirał Takagi - jak twierdzą świadkowie — ogromnie się denerwował, widząc bezużyteczność akcji swoich okrętów. Niepokoiła go także pora dnia - za niecałe półtorej godziny nadciągnąć miała noc, a w tropiku przychodzi ona szybko, bez tego długiego wieczoru, zmroku i jakiej takiej jeszcze widoczności. W tym czasie na krążowniku „Houston", który jakoś „zszedł z muszki" Japończyków, załoga miała chwilę relaksu. ... W krótkiej przerwie bojowej podano sok pomidorowy i zimne parówki. Ci, którzy byli w wieżach lub na odkrytych stanowiskach - ucierpieli od gwałtownego ognia, pod skórą mieli ziarenka prochu, byli osmoleni, na pół ogłuszeni, ledwie żywi. Ale ich stan był jeszcze dobry w porównaniu z wyczerpaniem marynarzy z działu mechanicznego. Ponad 70 ludzi, którzy tam w dole obsługiwali maszyny i mechanizmy, zemdlało z wysiłku w straszliwym upale kotłowni. Nikt jednak nie upadał na duchu; okręt był nadal zdolny do walki, z wyjątkiem owej rufowej wieży, uszkodzonej przed trzema tygodniami. Teraz, w walce artyleryjskiej, dostali tylko dwa granaty, które na szczęście nie eksplodowały. Jeden przebił dziób w pobliżu kluzy kotwicy i lewej burty ponad linią wodną; drugi trafił w rufę i przedziurawił zbiornik z ropą, ale nie, spowodował pożarów.

Po godzinnym przebiegu bitwy na alianckich okrętach panował raczej optymizm - nie dawali się Japończykom, nie ponieśli właściwie strat, a „wishful thinking"*, właściwe artylerzystom morskim w bitwie i pilotom myśliwskim w powietrzu, przypisywało własnym poczynaniom wielkie sukcesy. Mówiono o kłębach dymu wydzielanych przez wzniecone pożary, o wyjściu z szyku kilku japońskich jednostek i tak dalej... Tymczasem po stronie przeciwnika dojrzewała ważna decyzja. Kontradmirał Takagi, widząc, że nie udało mu się dotychczas uzyskać rozstrzygnięcia, uznał, że trzeba spróbować innej taktyki niż ta ostatnia, którą doradzał mu jego szef sztabu, komandor Nagasawa. Całą więc siłę postanowił rzucić w stronę przeciwnika. Jak mówił jeden z doradców brytyjskich admirała Togo na początku stulecia: „Przygotować się z rozwagą i rzucić z szaleństwem". W tym paradoksie zawiera się zresztą jedna z prawd wojny nie tylko morskiej ' Branie swych własnych pragnień za rzeczywistość.

218

_ jak wskazują doświadczenia historyczne. Na decyzji admirała Takagi zaważyło także i to, że konwój, który mieli chronić, był blisko, a w ferworze walki nawet się doń zbliżyli, i oto idąc na czele z flotyllą niszczycieli kontradmirał Tanaka ujrzał jego dymy - smugę na horyzoncie. Pół godziny i nieprzyjaciel mógłby się dorwać pociskami swojej artylerii i torpedami do bezbronnych właściwie statków, wyładowanych wojskiem... Do ataku ruszyła flotylla niszczycieli Tanaki z lekkim krążownikiem „Jintsu", który nieraz jeszcze wraz ze swym zdecydowanym i utalentowanym dowódcą zapisze się w dziejach wojny na morzach południowych. Wszystkie okręty otrzymują sygnał admirała Takagi: IŚĆ NA NIEPRZYJACIELA I ATAKOWAĆ! Flagowy oficer broni podwodnej komandor Toyama otrzymuje rozkaz rzucenia do ataku torpedowego obu flotylli niszczycieli. Rozkaz ten przekazuje natychmiast Tanace i Nishimurze. I oto teraz 15 niszczycieli i dwa krążowniki lekkie wykonują gwałtowny zwrot, kładąc się niemal na burty, i idą prosto w stronę linii Doormana, prawie niewidocznej wśród dymów unoszących się nad powierzchnią morza. Tymczasem w minutę po rozpoczęciu ataku przez niszczyciele japońskie w szyku krążowników alianckich zdarza się coś, co zaważy na przebiegu bitwy. Salwa z krążownika „Haguro" przebija się przez zasłonę dymną, nakrywa krążownik ,,Exeter" o godzinie 17.08, a jeden pocisk przebija osłonę platformy artyleryjskiej działa przeciwlotniczego, zabijając na miejscu obsługę prawego działa (obsługa lewego działa uszła z życiem). Granat japoński przenika następnie przez opancerzony pokład i wpada do kotłowni - gdzie rozrywa się* z potwornym hukiem, zamieniając wnętrze okrętu w piekło; ginie kilkudziesięciu ludzi, którzy znaleźli się w jego kręgu. Ogłuszający gwizd uchodzącej pary stał się sygnałem tego, co za chwilę miało porazić okręt. Z ośmiu kotłów, którymi dysponował „Exeter", sześć zostało wyłączonych, i szybkość okrętu dramatycznie spadła do 11 węzłów. Na krążowniku gasną światła, nieruchomieją wieże artyleryjskie. Instalacje elektryczne pozbawione źródła zasilania są warte tyle co nic. Dowódca krążownika, komandor Gordon, podejmuje decyzję, która ma ocalić idący za nim ciężki krążownik „Houston"; wykonuje ostry zwrot w lewo, i krążownik, zataczając się niczym zraniony człowiek - wychodzi z szyku. Komandor Rooks na pomoście, krążownika „Houston" dostrzegł ten zwrot; ujrzawszy, jak „Exeter" skręca gwałtownie w lewo, uznał, że jest to manewr całego zespołu, nakazany przez Doormana dla uniknięcia kolejnej fali japońskich torped. Dał więc komendę „ster lewo na burt!" i „Houston" zszedł Stwierdzono później, że pocisk nie detonował od uderzenia, lecz pod wpływem wejścia w gorącą strefę kotła. W ruinach kotła znaleziono nie naruszony zapalnik uderzeniowy.

219

z kursu, zataczając się i zbijając z nóg tych, którzy się mocno nie trzymali. Porucznikowi Hamlinowi w wieży numer 1 zdawało się, że jęczy ona pod naciskiem przeciążenia i wyrwie się z kadłuba. Hamlin usłyszał w słuchawkach telefonu głos oficera artylerii, komandora A.L. Mahera. Maher opanowanym, spokojnym głosem powiedział krótko: „Przerwać ogień. »Exeter« został trafiony". Idąc za krążownikiem „Houston" australijski lekki krążownik ,,Perth" powtórzył manewr obu ciężkich krążowników. Komandor Waller, dowódca „Pertha", uznał również, że chodzi tu o nakazany manewr całego zespołu. Podobnie postąpił dowódca krążownika „Java" - komandor van Straelen. W ten sposób cały trzon eskadry Doormana zmienił kurs o 90 stopni, formując coś w rodzaju szyku czołowego. Ale nowy szyk, uformowany przez nieszczęśliwy przypadek i kiepską łączność, wkrótce się złamał, ponieważ dowódca „Pertha", widząc „Exetera" w wielkim niebezpieczeństwie, wykonał ponowny zwrot - tym razem w prawo - i na pełnej szybkości począł kłaść zasłonę dymną wokół rannego krążownika. Marynarzom, którzy znajdowali się na otwartych stanowiskach, obserwatorom i sygnalistom „Houstona" - rozpędzony „Perth" wydawał się zbierającym się do lotu ptakiem morskim, wzbijającym piersią białą falę. Trzy wielkie bandery bojowe z krzyżem św. Andrzeja łopotały z jego noków, rei i z gafla. „Perth", ratując swego rannego towarzysza broni, bił salwę za salwą w stronę okrętów japońskich... Dramat w szyku alianckim rozgrywał się na oczach idących do ataku Japończyków. Powiększyli szybkość do 35 węzłów, wyciągając wszystko, co mogą dać kotły i maszyny. Komandor Hara, na pokładzie niszczyciela „Amatsukaze" z flotylli kontradmirała Tanaki, pisze, że ich atak był jednak silnie kontrowany przez przeciwnika. ...Nagle chaos w alianckiej formacji umożliwił nam pójście kursem na zbliżenie. Osiem niszczycieli łącznie z moim „Amatsukaze" poszło do przodu z szybkością 30 węzłów. Aliancka flota zmieniła szyk, pozostawiając z tyłu wlokącego się „Exetera", a działa każdego okrętu były wycelowane prosto w nas. Na 7000 metrów od nieprzyjaciela niszczyciel „Tokitsukaze", który znaj dował się nieco z przodu przed moim okrętem, dostał pocisk, i mój „Amatsukaze" został spowity gęstym białym dymem, który nas oślepił. Pociski padały naokoło, wznosząc zewsząd wodne kolumny, ale żaden jeszcze nie dosięgnął mojego niszczyciela. Zaciąłem zęby i pędziłem naprzód jak szalony wśród przybliżających się wybuchów. Musiałem tak robić, jeśli moje torpedy miały być skuteczne. Nieprzyjaciel skręcił teraz na północny zachód w swoim pierwszym agresywnym manewrze. Już tylko 6000 metrów do przeciwnika! Pot spływał mi po twarzy, gdy ściskałem poręcz pomostu. Jeszcze nie! Czekaj! Musimy dojść do 5000 metrów Nieprzyjacielskie pociski w każdej chwili mogły nas sięgnąć.

220

...Kontradmirał Raizo Tanaka rozkazał swemu krążownikowi atakować torpedami. Gdy cygara „Jintsu" wyskoczyły z wyrzutni, ledwie mogłem się powstrzymać przed daniem rozkazu do otwarcia ognia. Niedaleki wybuch chlusnął mi wodą w twarz. Kolana zatrzęsły mi się i ręce poczęły drżeć. Jest mi nieprzyjemnie, gdy myślę o tym-nawet jeszcze dziś. Przejęty byłem nie tyle tym, że mogłem stchórzyć, ile faktem, że mój chłodny osąd może załamać się pod pierwszym ogniem nieprzyjacielskich okrętów. Ujrzałem 16 następnych torped, które skoczyły w wodę z niszczycieli „Yukikaze" i „Tokitsukaze". W tym momencie, dając za wygraną, ryknąłem: „Odpalić torpedy!" Cztery następne niszczyciele poszły za przykładem mojego „Amatsukaze". Kalkulowałem w duchu szansę trafień. Raczej wątłe - na odległość 6000 metrów. Może mniej niż pięć procent - trzy na siedemdziesiąt dwie - tak obliczałem. Jakim błędem miało się to okazać! * Komandor Hara widzi rzecz trudną do uwierzenia: zwrot nieprzyjacielskiej floty na kurs zachodni. Przynajmniej połowa torped przejdzie przed dziobami okrętów alianckich. I gdy już wydawało się, że wszystkie torpedy miną się z celem, nagły potężny huk, błysk ukazał się nad alianckim niszczycielem. Ale oto na scenie pojawia się krążownik „Naka" kontradmirała Nishimury, wraz z siedmioma niszczycielami. Strzelają razem 64 torpedy! Przeciwnik robi zwrot o 90 stopni na północ - jak pisze Hara:, ,w nieortodoksyjnym, fantastycznym zwrocie". Wszystkie 64 torpedy nieskuteczne! Nieprzyjaciel wykonał dwa kolejne zwroty o 90 stopni, i cały jego szyk spowił się gęstą zasłoną dymną. Taką taktykę trudno by znaleźć w podręcznikach cesarskiej marynarki! - pisze z podziwem Hara. - Po prostu stałem i wpatrywałem się w nich. W tym czasie granat, który trafił w niszczyciel,,Asagumo'', zabił 5 i ranił 19 marynarzy oraz na pewien czas unieruchomił maszyny. 2. i 4. dywizjony niszczycieli wdały się teraz w skomplikowane manewrowanie, podczas którego odległość od alianckiego zespołu stale się powiększała. Dla Japończyków zachowanie zespołu prowadzonego przez „De Ruytera" było trudne do rozszyfrowania. Podczas kolejnego zbliżenia „Nachi" i „Haguro" wystrzeliły w sumie 16 torped, które w większości rozerwały się na jawajskim brzegu, po przebyciu prawie 40 kilometrów! Z pomostów bojowych japońskich okrętów widoczne już było światło latarni morskiej pod Suraba ją jawajski brzeg był tuż-tuż. * T. H a r a: Japanese Destroyer Captain. New York 1972.

221

„Kortenaer", „Exeter", „Electra" Tymczasem w zamęcie ataków torpedowych i replik artyleryjskich okręt flagowy kontradmirała Doormana, „De Ruyter", szedł dalej na czele nie istniejącego już szyku kursem 270 stopni, czyli prosto na zachód. Reszta krążowników Doormana wykonała zwrot na południe za rannym ,,Exeterem" - najsilniejszy okręt zespołu był w śmiertelnym niebezpieczeństwie, a dowódca całości nie miał o tym wszystkim pojęcia, przynajmniej przez pięć minut, które w bitwie morskiej, pełnej dramatycznych zmian sytuacji, mogą znaczyć wszystko. Dopiero o 17.13 Doorman zorientował się, że jest... wodzem bez wojska. I gdy wreszcie rufowi obserwatorzy donieśli o dramacie, wykonał zwrot w lewo, by dojść do swoich i uformować na nowo szyk bojowy. Nie była to sprawa łatwa, bo wszystkie krążowniki zaczęły wykonywać gwałtowne uniki przed grożącymi ciosami torped, wyrzuconych przez niszczyciele Tanaki. Do tej plątaniny kursów, zwrotów i cyrkulacji z konieczności przyczyniły się także niszczyciele towarzyszące krążownikom. Jeden z nich, holenderski „Kortenaer", nie potrafił uniknąć wyroku losu. Japońska „długa torpeda" trafiła go w śródokręcie, wzbijając słup wodny wysoki niczym wieżowiec. Szybki, o prawie 1500 ton wyporności niszczyciel po prostu pękł na pół. Część rufowa, ze śrubami obracającymi się jeszcze w powietrzu, utrzymywała się na powierzchni. Dysponujemy holenderską relacją z pokładu tego okrętu, pochodzącą od oficera znajdującego się od początku bitwy na pomoście tego okrętu, który miał być pierwszą ofiarą Japończyków. Na sygnał „Alarm bojowy" pobiegłem na moje stanowisko na górnym pomoście niszczyciela „Kortenaer". Stał tam dowódca, oficer artylerii, jego zastępca, zespół kierowania ogniem, oficer broni podwodnej i sygnaliści. Mieliśmy na sobie stalowe hełmy i pasy ratunkowe dopóty, dopóki nie zaczęło nam to przeszkadzać w wykonywaniu naszych czynności. ...Gdy rozpoczęła się bitwa, nasz okręt był daleko w tyle za alianckimi krążownikami, kryty niejako przed nieprzyjacielskim ostrzałem. Nasz niszczyciel nie mógł dorównać wielkiej szybkości, z jaką kontradmirał Doorman szedł w stronę wroga, ponieważ jeden z naszych kotłów był nieszczelny. Jedyne, co widzieliśmy z Japończyków w tym czasie, to ciężkie słupy dymu, które zdawały się wznosić z trzech oddzielnych grup okrętów. Obserwator z górnego stanowiska meldował, że doliczył się dwóch tuzinów japońskich jednostek. Wkrótce poczęły padać pociski w pobliżu alianckiego szyku krążowników i nasze obydwa ciężkie krążowniki „Exeter" i „Houston" odpowiedziały ogniem. Ich ciężkie działa strzelały na wielkim kącie podniesienia, co wskazywało nam, że nieprzyjaciel znajduje się jeszcze w wielkiej odległości. Widzieliśmy straszliwe wybłyski za każdym razem, gdy któryś z naszych ciężkich krążowników

222

oddawał salwę i natychmiast wzbijała się nad nim chmura żółto-brązowego dymu. Wkrótce okręt flagowy zrobił zwrot w stronę nieprzyjaciela - aby skrócić dystans i umożliwić wzięcie udziału w kanonadzie lekkim krążownikom. Japończycy koncentrowali swój ogień głównie na dwóch czołowych okrętach naszego szyku - „De Ruyterze" i „Exeterze". Obydwa te okręty były wciąż obramowywane salwami. Gdy ten pojedynek artyleryjski trwał już dość długo, nasz dowódca rzekł: „Jeśli mamy być widzami w tym widowisku - to nie czeka nas tu wiele radości..." Ledwie wypowiedział te słowa, chmura dymu i pary skryła nagle przed naszym wzrokiem krążownik „Exeter", a gdy pojawił się znowu naszym oczom - ujrzeliśmy, że skręca w lewo od naszego szyku. Okręty, które szły za nim, również wykonały zwrot oddalając się od przeciwnika, i -jakby na rozkaz - wszystkie krążowniki postawiły zasłonę dymną. Szły teraz w naszą stronę... Nagle, gdy obserwowaliśmy ,,Exetera", straszliwa eksplozja rzuciła nas na siebie. „Kortenaer" położył się niemal na płask na prawej burcie. Nieszczęsny obserwator z górnego stanowiska opisał szerokie półkole w powietrzu i runął do morza daleko od okrętu. Sądziłem, że my, znajdujący się na górnym pomoście, byliśmy zgubieni. Pomost bowiem otoczony był wysoką stalową osłoną. Zdawało się, że okręt przewrócił się dnem do góry. W takim razie zostalibyśmy uwięzieni między stalowymi blachami osłony. Na szczęście okręt przez chwilę utrzymał się w pozycji „na płask" na burcie, i udało się nam jakoś wyswobodzić od siebie. Tuż po tym dziób okrętu uniósł się z ciężkim, chrapliwym jakby dźwiękiem, i oto pomost zniknął pod wodą. Obrazu, jaki wówczas ujrzałem, nigdy w życiu nie zapomnę. Torpeda, która musiała uderzyć nas w śródokręcie, przełamała „Kortenaera" na pół. Obie połówki kadłuba stały pionowo w wodzie - tu dziób, tam rufa, niczym dwie wieże katedry. Rozbitkowie wspinali się po stalowych relingach. Ster i śruby „Kortenaera" wystawały wysoko ponad wodę. Na rufie siedział nasz lekarz okrętowy, ubrany w mundur koloru khaki, pas ratunkowy i stalowy hełm. W wyniku eksplozji począł pracować aparat do wytwarzania dymu i ciężkie kłęby buchały z okrętu. Nasz lekarz siedział pośrodku tego wulkanu, niczym bożek ognia... Wkrótce rufa przewróciła się na burtę i wszyscy, którzy się jej czepiali, poczęli skakać w pośpiechu do wody. Niebawem ta część „Kortenaera" znikła nam z oczu, ale dziób utrzymywał, się przez dłuższy czas na powierzchni, wystając pionowo z wody. Zamknięte bulaje stworzyły poduszkę powietrzną, wystarczającą, by utrzymać przez pewien czas tę część okrętu. * A.Kroese: The Dutch Navy at War. London 1945.

223

Zespół aliancki przeżywał krytyczne chwile. Najpotężniejsza jego siła, krążownik „Exeter" - z ograniczoną szybkością, pozbawiony możliwości obracania wież działowych - znajdował się w skrajnym niebezpieczeństwie. Japończycy wykonali potężny atak torpedowy, i podwodne pociski godziły zdawało się - niczym gigantyczny trójząb Neptuna, któremu przybyło dziesiątek ostrzy. Podejrzewano nawet obecność japońskich okrętów podwodnych, co wzmagało napięcie wśród załóg. Obserwatorzy wypatrywali sobie oczy w poszukiwaniu śladów peryskopów. Meldowano o nich wśród powszechnego podniecenia raz po raz, ale i tak nie byłoby czasu na zajmowanie się okrętami podwodnymi wroga, gdy dość było roboty z jego siłami nawodnymi. W istocie nie było w pobliżu żadnych japońskich okrętów podwodnych. O 17.20 Doorman, który jak pamiętamy - poszedł wreszcie ze swymi krążownikami i dołączył do nich, dał sygnał: ALL SHIPS FOLLOW ME! czyli WSZYSTKIE OKRĘTY ZA MNĄ! i skierował się kursem na południowy wsqhód, a po kilku minutach dokonał zwrotu na północny wschód, aby zasłonić przed Japończykami uszkodzonego , ,Exetera'', który nie byłby w stanie obronić się w razie niebezpieczeństwa. Jak pisze historyk bitwy, Dawid Thomas, Doorman przechodząc obok brytyjskiego krążownika, bohatera spod La Płaty, zapytał: JAKIE SĄ WASZE USZKODZENIA? Komandor Gordon kazał głównemu sygnaliście odpowiedzieć: TRAFIENIE W KOTŁOWNIĘ, MAKSYMALNA SZYBKOŚĆ PIĘTNAŚCIE WĘZŁÓW. Ten sygnał został powtórzony komandorowi Wallerowi na krążowniku „Perth". Admirał kazał wówczas Gordonowi iść z ,,Exeterem" do Surabai i ,,Exeter" odpowiednio zmienił kurs. Wszystkie te dramatyczne posunięcia odbywały się pod ogniem ciężkich dział krążowników japońskich „Nachi" i „Haguro", których oficerowie artylerii otrzymywali niezawodny strumień informacji z trzech krążących samolotów, widzących to, czego nie można było dojrzeć ze stanowisk obserwacyjnych na okrętach: zapadał zmierzch, dymy i refleksy zachodzącego słońca na morzu tworzyły oślepiającą mozaikę, trudną do przeniknięcia dla wzroku. Doorman obawiał się teraz najbardziej jednego: powtórzenia przez Japończyków ataku torpedowego, który mógł przynieść zagładę ,,Exeterowi". W dziesięć minut po zatonięciu „Kortenaera" zabrzmiały w głośnikach trzech brytyjskich niszczycieli słowa komandora Maya. Dowódca uprzedzał o groźbie kolejnego ataku japońskiego - pójdą więc do kontrataku poprzez zasłonę dymną postawioną przez Japończyków. I choć „Jupiter" i „Encounter" znajdowały się w dość dużej odległości od jego okrętu, flagowej „Electry" - May, oficer niszczycieli o świetnym stażu i wychowany na najlepszych nelsonowskich tradycjach, zdecydował się na atak z pełną swobodą ruchów dla każdego okrętu. Tkwiło w jego decyzji

224

121. Niszczyciel amerykański „J.D. Ford"

122. Admirał Conrad Helfrich (z lewej) w rozmowie z marszałkiem A. Wavellem

123. Krążownik „Marblehead" w Tjiliatjap na Jawie, uszkodzony przez lotnictwo japońskie podczas wyjścia w morze zespołu Doormana w dniu 4 lutego 1942

125. Realizacja celów wojennych: oddziały japońskie na polach naftowych Azji południowo-wschodniej

124. Wojska japońskie w ważnym ośrodku naftowym Indii Holenderskich Palembang na Sumatrze

126. Surabaja po nalocie japońskim

127. Kontradmirał Shoji Nishimura

129. Niszczyciel japoński „Amatsukaze"

128. Zatopione statki przy nabrzeżach Surabai, wschodnia Jawa

Komandor Tameichi Hara, dowódca niszczyciela „Amatsukaze • w otoczeniu rodziny

131. Krążownik brytyjski ,,Exeter"

134. Niszczyciel holenderski „Kortenaer"

132. Niszczyciel brytyjski ,,Electra'

133. Niszczyciel brytyjski „Jupiter'

135. ,,Czterofajkowiec" atakuje

136. Śródokręcie amerykańskiego „czterofajkowca". Widać wyrzutnie torpedowe

137. Japoński lekki krążownik „Jintsu"

straszliwe ryzyko - inaczej bowiem wyglądają sprawy, gdy zasłonę dymną przebijają w obliczu przeciwnika trzy okręty, dekoncentrując jego uwagę, inaczej zaś gdy pierwszy ukaże się pojedynczy okręt, który ściągnie na siebie cały wściekły odpór wroga... May więc nakazał gwałtowny zwrot na kurs północno-zachodni i począł szarżować w gęsty obłok zasłony dymnej. Kto przelatywał samolotem przez gęste chmury przy podchodzeniu do lądowania, ten wie ; co to oznacza. Nowoczesne samoloty jednak mają radar i „widzą" wszystko w chmurze, a Le May nie miał radaru i nie widział nic. Tymczasem uszkodzony ,,Exeter" opanował już częściowo sytuację: wznowiony został dopływ prądu do mechanizmów i wieże krążownika zaczęły działać. Obserwatorzy dojrzeli na chwilę krążownik Tanaki „Jintsu" i jego niszczyciele; działa ,,Exetera" ryknęły, tuż po tym oficer artylerii dał rozkaz przerwania ognia, bo na linię strzału, wzbijając pianę rozpędzonym kadłubem, wchodził dobrze znajomy dwukominowy kadłub z czterema pojedynczymi działami. „Electra" zapewne osiągała teraz swoje maksymalne 35 węzłów, idąc w mrok zasłony dymnej po to, by stoczyć walkę w obronie starszego morskiego brata. A tymczasem wchodziła w przygnębiający, lepki, atramentowy w zapadającym wieczorze mrok zasłony dymnej. Po chwilach wynurzyła się w coś, co przez kontrast zdawało się oślepiającą jasnością. Artylerzysta Cain z „Electry'' porównuje wrażenie, które odebrał, do poczucia jakby nagości w obliczu wroga. Niszczyciel wynurzył się z dymu, by ujrzeć przed sobą lekki krążownik japoński z bulwiastymi wierzchołkami kominów, z nadbudówkami przypominającymi pagody, a piana u dziobu wskazywała na jego wielką szybkość. Za „Jintsu" - bo on to był - posuwało się może sześć, a może więcej ciężkich niszczycieli w pięknym, równym szyku; skoro tylko okręty obu stron dostrzegły się, poczęły błyskawicznie naprowadzać na siebie lufy dział. Wkrótce „Electra" została ostrzelana przez dziesiątki granatów 5,5i 5,1-calowych, które rozrywając się w pobliżu okrętu, wstrząsały nim. Smród materiałów wybuchowych wdzierał się na pokład, zmywały go fontanny wody wzbijane przez kolejne bliskie trafienia. Obsługi dział „Electry" spływały potem w gorączce walki, prowadząc ogień z szybkością wytrenowaną długą wprawą; puste mosiężne łuski wypadały z komór nabojowych, grzechocząc w pojemnikach. I oto „Electra" zadygotała od wielkiej eksplozji pod pomostem, pociski poczęły trafiać z porażającą dokładnością, i wkrótce cała wewnętrzna łączność została sparaliżowana. Para, sycząc, uchodziła z uszkodzonych przewodów rufowej kotłowni; w pięć minut po wejściu w zasłonę dymną - mężna nElectra" zastopowała. Ciśnienie pary spadło do zera — okręt wytracił szybkość, zszedł z kursu i stał się nieruchomym celem. W tym czasie jeden z niszczycieli japońskich wynurzył się ponownie i bluznął ogniem ze wszystkich sześciu dział do nieruchomej „Electry". Jednak brytyjski niszczyciel 15

- B " T M nad Pacyfikiem

225

eszcze żył. Wystrzelił salwę trzech torped w stronę napastnika, ale wszystkie podwodne pociski rozminęły się z celem. Na scenie pojawiła się reszta japońskich niszczycieli oraz „Jintsu", i poczęły zalewać ogniem brytyjski okręt. Działa artylerzysty Caina nastawiane były teraz ręcznie, według namiarów branych z wieży działowej - każdy celowniczy mierzył odległość i obserwował upadki pocisków. Kilka chwil - i okręt ucierpiał straszliwie. Działo „A" trafione, działo „B" ewakuowane, gdy buchał pod nim pożar; „Electra" poczęła głębiej osiadać w wodzie. Platforma reflektorów została zniszczona. Na rufie wybuchł pożar, który przerwał dostawę amunicji do wież „X" i „Y". W jednej z nich amunicja skończyła się i przerwano ogień. Druga została rozdarta na strzępy bezpośrednim trafieniem japońskiego pocisku. Jeden welbot i motorówka zostały strzaskane. Okręt poczynał nabierać przechyłu na lewą burtę i przegłębienia na dziób. Komandor May zdał sobie sprawę, że niszczyciel tonie, i dał rozkaz: PRZYGOTOWAĆ SIĘ DO OPUSZCZENIA OKRĘTU! „Electra" była skazana. Okręt zanurzał się dziobem i obracające się śruby wyszły na powierzchnię. Japończycy dalej ostrzeliwali mężny okręt i ulewa pocisków spadała wokół niszczyciela, który teraz, nabrawszy wody nachylił się ku powierzchni lewą burtą. Japończycy używali teraz również szrapneli, by razić załogę. Opuszczona na wodę szalupa i jedna tratwa zostały trafione japońskimi pociskami. Okręt pławił się w dymach i parze i wyglądał jak młody wulkan wynurzający się z odmętów. Ci, którzy pływali w wodzie, dojrzeli swego dowódcę, jak stał na pomoście nieruchomo i spokojnie. Pragnął umrzeć wraz ze swym niszczycielem, na którym powiewała do końca bandera bojowa. Okręt szedł pod wodę w ten sposób, że ostatnim jego fragmentem, który będzie widoczny, był właśnie ów bojowy znak jednostki, która poświęciła się dla ratowania rannego „starszego brata" krążownika „Exeter". Nikt z załogi „Electry" nie mógł przewidzieć dalszych losów starcia, tego, co stanie się z głównymi siłami zespołu alianckiego. Spełnili w każdym razie swój obowiązek, jak potrafili najlepiej. Zdołali nawet zadać pewne straty nieprzyjacielowi - pocisk „Electry" trafił w krążownik „Jintsu" i wyeliminował z walki pięciu ludzi. Dwa pozostałe niszczyciele brytyjskie, „Encounter" i „Jupiter", które podobnie jak „Electra" dały nurka w zasłonę dymną, zorientowały się, że nie mają szans w pojedynku z tak przeważającą siłą nieprzyjaciela, który zresztą także krył się w dymach, i przeszły z powrotem na aliancką stronę akwenu walki przedzielonego zasłoną. ... Decyzja starszego oficera tego-utworzonego siłą wypadków zespołu kapitana Morgana - okazała się słuszna. Dołączył teraz do nich holenderski niszczyciel „Witte de With", noszący imię holenderskiego admirała, i razem poczęły osłaniać ranny krążownik brytyjski. Trzy okręty, niczym brytany za ogrodzeniem, czekały, aż przeciwnik przebije zasłonę dymną i przypuści

227

atak. Artylerzyści, obserwatorzy, celowniczowie, napięci do granic wytrzymałości nerwowej, czekali: w którym miejscu gęsta kotara dymu uchyli się, w którym miejscu pojawią się nieprzyjacielskie okręty, gdzie wyskoczy na jasną scenę boju najgroźniejszy przeciwnik - krążownik „Jintsu". Są! Wyłaniają, się z dymów na jasną powierzchnię morza z dziobami odrzucającymi wysokie odkosy fali - znamię wielkiej szybkości. Wszystkie działa alianckich niszczycieli otwierają ogień. Prawie 20 dział w akcji! Japończycy, oślepieni jasnością, zaskoczeni szybkim i dość celnym ogniem przeciwnika, uchodzą pod osłonę dymów. Walka - j a k zwykle w przypadku spotkania sił lekkich - była krótka i gwałtowna; niszczyciele robiły gwałtowne zwroty, wchodziły w cyrkulacje. Ucierpiał przy tym od własnej broni holenderski niszczyciel „Witte de With" - oto bomba głębinowa, niedokładnie przymocowana na rufie, wypadła za burtę i eksplodowała na niewielkiej głębokości, wstrząsając całym okrętem i nadwerężając kadłub. Admirał Doorman przydał uszkodzony okręt jako eskortę odchodzącemu z placu boju „Exeterowi" i w ten sposób ubyła ostatecznie z jego zespołu kolejna jednostka, która wzięła kurs na Surabaję. W tej krytycznej fazie bitwy, dzięki zdecydowanej akcji niszczycieli, a także pomocy krążownika ,,Perth", udało się uratować ciężki krążownik ,,Exeter", na którym dotychczas spoczywał główny ciężar boju.. Po kolejnym zwrocie, krążowniki Doormana: ,,De Ruyter", ,,Perth", „Houston" i „Java", wraz z towarzyszącymi niszczycielami, przebiły się przez zasłonę dymną na japońską stronę, by stwierdzić, że ,,Nachi" i „Haguro", krążowniki lekkie i niszczyciele japońskie idą równolegle kontrkursem i zespół japoński nic nie stracił ze swej groźnej mocy.

Wieczorne starcie Admirał Doorman był znużony i zasępiony. Odpadał z jego sił człon najważniejszy, o największej sile bojowej - krążownik „Exeter"; drugi ciężki krążownik miał - jak się okazało - niewiele już amunicji, wszystkiego po 50 pocisków na działo, przy czym trzeba było przenieść amunicję z nieczynnej wieży rufowej do wież dziobowych. A przeciwnik nadal miał 20 dział 203-milimetrowych i od razu mu o tym przypomniał, kiedy oba zespoły ponownie weszły w kontakt wzrokowy. Doorman utracił w sumie trzy niszczyciele - dwa poszły na dno Morza JaWajskiego, a trzeci, który odniósł uszkodzenia ,,z własnej ręki", został odesłany wraz z mało sprawnym . ^ e t e rem". A więc ciosom przeciwnika ostały się dwa brytyjskie i cztery zestarzałe już przecież amerykańskie niszczyciele, które miały być z zespołem tak długo, jak długo będą miały torpedy. Po wystrzeleniu wszystkich torped - tak

228

brzmiała instrukcja Doormana - czterokominowce miały odejść także do Surabai, dla ponownego uzbrojenia w broń podwodną i uzupełnienia skąpych zapasów paliwa. Kursy obu zespołów znów zaczęły się schodzić, dystans się zmniejszał i na nowo rozgorzała walka artyleryjska. Głównym celem dla Japończyków stał się ciężki krążownik „Houston", który propaganda japońska topiła już tyle razy, że załoga przezwała go „Galopującym duchem Morza Jawajskiego". Wobec wystrzelenia po 101 pocisków na działo w dotychczasowej fazie boju, oaień „Houstona" z konieczności nie mógł być intensywny. Komandor Rooks kazał oszczędzać amunicję „na czarną godzinę". Wszystkim doskwierał nie zmniejszający się upał. Nagrzana powierzchnia morza nie dawała ochłody, a w dole, pod pokładami nagrzanego słońcem stalowego kadłuba, od środka wypełnionego żarem płynącym z nie wentylowanych maszynowni i kotłowni - brak było po prostu powietrza do oddychania. Zwłaszcza mechanicy i palacze byli skrajnie wyczerpani, i to, co poprzednio cytowaliśmy o sytuacji na krążowniku „Perth", odnosiło się również do „Housżona"... Kontradmirał Takagi i jego przezorny szef sztabu komandor Nagasawa początkowo nie zauważyli, że w szyku przeciwnika ubył jeden krążownik, i po ukazaniu się zespołu Doormana spoza zasłony dymnej nie rozpoczęli zdecydowanego ataku. Gdy jednak zorientowali się, że ogień przeciwnika osłabł i nie ma już poprzedniej siły, nakazali swoim okrętom działać energiczniej, a konwojowi dokonać zwrotu w stronę brzegów Jawy. Po godzinie 18.00 flotylla niszczycieli kontradmirała Tanaki wykonała atak torpedowy, wykorzystując zmniejszającą się widoczność. Japończycy podeszli na prawie 4500 metrów i wystrzelili torpedy, po cztery z każdego niszczyciela i z krążownika „Jintsu". Doorman prawidłowo, w odpowiednim momencie, zareagował na japoński atak. Jego okręty wykonały zwrot o 90 stopni, „przepuszczając" między sobą torpedy- żadna z nich nie tTafiła w cel... Sześć minut po godzinie 18.00 komandor Binford dowodzący ameiykańskimi niszczycielami, który tak pięknie spisał się pod Balikpapan, otrzymał świetlny sygnał nadany aldisem bezpośrednio z okrętu flagowego. Doorman przekazał mu rozkaz jednym słowem: KONTRATAKUJCI E! Żadna inna forma sygnalizacji już nie działała; załamała się komunikacja radiowa między okrętami i pozostawały - jak za dawnych czasów - flagi sygnaiów i sygnalizacyjna lampa błyskowa... Binfordowi, obdarzonemu dobrym refleksem i osobistą odwagą, nie trzeba było powtarzać dwa razy rozkazu do ataku. Wziął ster lewo na burt i jego cztery niszczyciele, wydzielając potworne ilości dymu ?e swych czterech kominów, ruszyły przeciw flotylli nowoczesnych japońskich niszczycieli. Na szczęście dla Amerykanów, te już kończyły atak i właśnie sie wycofywały, walka z nimi była więc krótka. Amerykanie żądają w związku z tym dla siebie honoru trafienia niszczyciela „Asagumo" w tej fazie bitwy, pocisk ich bo-

229

wiem, przebijając kadłub, miał unieruchomić ten okręt i zadać straty w ludziach - 5 zabitych i 19 rannych. Chociaż wszyscy, z wyjątkiem pięciu z naszej załogi, byli po raz pierwszy pod ogniem — stwierdza bojowy raport niszczyciela „Alden" — nastrój był znakomity. W momencie otrzymania rozkazu do ataku torpedowego wszyscy przecież wiedzieli, że przeciążaliśmy każdy nit okrętu, by wyciągnąć 28 węzłów i utrzymać się w szyku - ktoś wtedy na pomoście zauważył dowcipnie: ,,Zawsze byłem przekonany, że te stare czterofajkowce będą musiały to załatwić i uratować dla nas dzień". Komandor Binford, gdy jego okręty rozpędzały się (dodającponad wszelką wytrzymałość maszyn i kadłubów... jeden węzeł szybkości), otrzymał od Doormana kontrsygnał, który go zdumiał: PRZERWAĆ ATAK! Zaraz potem błyski z flagowego pokładu pomostu „De Ruytera" przyniosły nowy rozkaz: OSŁANIAJCIE MÓJ ODWRÓT! Komandor Binford znalazł się oko w oko z czymś w rodzaju krzyżówki, której postanowił nie rozwiązywać. Uznał, że najlepszą osłoną odwrotu krążowników będzie jednak zdecydowany atak jego niszczycieli. Wziął ,,na muszkę" czołowe w szyku japońskim, ciężkie - i najgroźniejsze - krążowniki „Nachi" i „Haguro", i przez morze pokryte dymami dotarł na 10 000 metrów, pokonując ogień zaporowy japońskich okrętów. Dwa z jego okrętów w zamęcie ataku o mało się nie zderzyły, ale w rezultacie wszystkie cztery wystrzeliły 0 godzinie 18.22 swe torpedy, które jednak z tej odległości nie miały wielkich szans wyrządzenia przeciwnikowi szkody. Wyrzuciwszy torpedy z wyrzutni prawych burt, Binford wykonał zwrot o 180 stopni i dał salwę z wyrzutni lewoburtowych. Pojawienie się czterokominowców na placu boju wywołało u przeciwnika - jak twierdzą historycy - wielkie zainteresowanie, ponieważ przypomniały one starszym japońskim dowódcom lata ich własnej młodości, gdy takie sylwetki okrętów były w modzie. Tak czy inaczej, Takagi nie okazywał pogardy przeciwnikowi dzielnie sobie poczynającemu, choć na kiepskich okrętach, i nakazał normalny w takich wypadkach zwrot o 90 stopni, by któraś bardziej wytrwała torpeda nie zrobiła mu dziury w kadłubie. Wystrzeliwszy wszystkie posiadane torpedy Amerykanie poczęli skręcać w stronę własnego szyku okrętów - wśród zapadających ciemności. Binford miał mieszane uczucia; czuł, że dowodzenie wymyka się Doormanowi z rąk seria jego ostatnich rozkazów wyraźnie świadczyła o psychicznym zmęczeniu 1 niezdecydowaniu, co robić dalej. Z czoła alianckich linii, z pomostu „De Ruytera" zamrugał znów aldis: IDŹCIE ZA MNĄ! „Dobrze -pomyślał Binford - ale d o k ą d ? " Takagi również był pełen niepewności co do dalszego przebiegu bitwy. Sam stary podwodnik z długoletnim stażem, wspomagany przez ostrożnego szefa sztabu i obdarzony odpowiedzialnością za wielki konwój transportow-

230

ców wypełnionych wojskiem, które miało zdobyć Jawę, ujrzał daleko na południu światła latarni morskiej w Surabai, i zdał sobie sprawę, jak blisko jest brzegów wyspy. Nasunęło mu to natychmiast refleksję, że w pobliżu bazy pewnością Holendrzy postawili pola minowe, że mogą tam trzymać w pogoz towiu okręty podwodne. Co prawda w nocnej walce to drugie niebezpieczeństwo nie było tak groźne, jak podczas walki dziennej, ale jednak... Takagi, podobnie jak Doorman, odczuwał fizyczny i psychiczny ciężar bitwy i nie mógł na razie zdecydować się na jakieś radykalne posunięcie, co bardzo denerwowało jego młodszych oficerów, rwących się do rozstrzygnięcia. Takaqi jednak wiedział swoje - przeciwnik został w dotychczasowej walce osłabiony, jego własny zespół nie poniósł strat istotnych dla dalszego przebiegu działań i trzeba odczekać na sposobniejszą chwilę do zadania wrogowi śmiertelnego ciosu. „Exeunt"* - jak by napisał Szekspir po tym akcie. I Takagi nakazał przerwać walkę; konwój zawrócił znów na północ, co przyprawiło jego kapitanów o rozpacz - po ciemku wykonywać zwrot o 180 stopni to nie jest taka prosta sprawa dla 41 statków, które nigdy przedtem nie pływały w zespole... Jego okręty również poczęły robić zwrot, byle dalej od niebezpiecznych brzegów Jawy... Co zrobi Doorman? Ta myśl nurtowała japońskiego admirała, gdy zbierał siły do nowej fazy bitwy... Doorman, z trudem dostrzegając uchodzącego wroga, który wkrótce mógł zniknąć z oczu alianckim obserwatorom, zapytał przez radio swego przełożonego, admirała Helfricha, który rezydował w swojej kwaterze ABDA w górach nad Bandungiem: NIEPRZYJACIEL WYCOFUJE SIĘ NA ZACHÓD. GDZIE JEST KONWÓJ? Na to zasadnicze pytanie admirał Helfrich nie potrafił dać odpowiedzi, ponieważ sam nie miał żadnych aktualnych informacji o Japończykach. Zadanie spadało więc na Doormana, który miał w tropikalnej nocy odszukać Japończyków i próbować zadać upragniony decydujący cios... W tym krótkim okresie przerwy w działaniach bojowych, gdy obie strony zbierały siły fizyczne i psychiczne do rozstrzygnięcia, a raczej kontynuacji walki, na okrętach obu stron nastąpiło niewielkie odprężenie. Na okręcie flagowym kontradmirała Tanaki, krążowniku „Jintsu", dowódca flotylli niszczycieli dostał filiżankę mocnej zielonej herbaty. Tanaka nie miał złych myśli. Uważał, że posłali na dno cztery do pięciu okrętów przeciwnika, przy uchodzą

231

minimalnych własnych stratach. Właściwie najbardziej ucierpiał podczas ataku torpedowego niszczyciel „Asagumo", który chwilowo nie nadawał się do akcji i miał poważne straty ludzkie. Na okrętach krytykowano postępowanie kontradmirała Takagi, zwłaszcza aktywni byli młodsi oficerowie. Marynarze, zdyscyplinowani aż do krańców utraty własnej osobowości, nie rezonowali, wychowani w duchu stanowiącym skrzyżowanie wzorów pruskich z nie najlepszą w tym względzie wojskową tradycją japońską. Odczuwali w każdym razie braki w wyżywieniu - od dawna nie było świeżych warzyw i owoców - i liczyli trochę, że dorwanie się do bogactw Jawy wiele odmieni w najprostszych sprawach ich życia. Ale marynarze na bojowych przecież niszczycielach japońskich pragnęli jeszcze raz zmierzyć się z przeciwnikiem, a komandor Plara, dowódca ,,Amatsukaze", pisze w swych wspomnieniach, że « na okrętach panowało powszechne przekonanie, iż pozostało im dość amunicji i torped, by wykończyć teraz okręty Doormana. Na razie jednak mieli patrolować o 20 mil na południowy wschód od konwoju, broniąc go w razie potrzeby przed niespodziewanym atakiem. Kontradmirał Takagi, któremu nieocenione usługi oddawały podczas bitwy wodnopłaty katapultowane z jego krążowników, nie chciał ich stracić, i postanowił je podnieść z wody w tym okresie „przestoju" w działaniach. Mogły mu się przydać w następnych dniach - dziś spełniły swą rolę znakomicie, donosząc o każdym ruchu przeciwnika i każdej własnej salwie. Jak pisze komandor Hara: ... O 20.50 ,,Nachi" usiłował podnieść z wody ostatni z pięciu samolotów, gdy obserwator zawołał: „Nadciąga 3. dywizjon pancerników!" Kapitan Ishikawa spojrzał przez szkła: „Hm, wyglądają jak »Haruna« i »Kirishima«. Jak się tutaj dostały?" - „Jeszcze przed dwoma dniami były na Oceanie Spokojnym" - zauważył z niedowierzaniem oficer zwiadu na pokładzie „Nachi". Trzydzieści sekund później na moim pomoście Ishikawa wykrzyknął z wściekłością: „Przekleństwo, to nieprzyjacielskie okręty, cztery, idą prosto na nas, odległość 12 000 metrów". Wzburzenie i poruszenie zapanowały na wszystkich okrętach. Obydwa krążowniki stały w wodzie bez ruchu. Jak mogą walczyć okręty, które się nie poruszają? I załogi nie były na stanowiskach bojowych! Z tuzin flar wystrzelonych zostało przez nadciągającego przeciwnika. Admirał Takagi zagryzł usta tak mocno, że pociekła mu krew. Był w śmiertelnej udręce. - Przyspieszyć podnoszenie samolotu! - komenderował. - Wszyscy na stanowiska bojowe! Prawdziwe mrowie w krzyżu. Jedna minuta. Dwie minuty. Trzy minuty. - Samolot podniesiono - ryknął dźwigowy. Takagi zagrzmiał: - Maszyny, cała wstecz!

232

Okręt począł powoli iść wstecz, z samolotem wiszącym nadal u burty na stalowych linach. Krążowniki nieprzyjaciela otworzyły ogień i w pobliżu zaczęły padać granaty. Takagi kazał stawiać zasłonę dymną, gdy tylko oba krążowniki, „Nachi" i „Haguro", osiągną szybkość 18 węzłów, minimalną szybkość bojową. Obydwa okręty zrobiły zwrot i otworzyły ogień, ale wobec przewagi liczebnej przeciwnika nie użyto reflektorów. Pojedynek ogniowy doprowadził tylko do strat amunicji z obu stron. Japończycy na wszelki wypadek skryli się za zasłoną dymną. Ten krótki, ale dramatyczny dla nich pojedynek nie przyniósł strat żadnej ze stron. Doorman, który wykonał półkole podchodząc pod brzegi Jawy, znów szedł na północ, uparcie dążąc do odnalezienia konwoju, w nikłej zresztą nadziei, że uda mu się zaskoczyć go bez eskorty. Gdy o godzinie 21.11 wykonywał zwrot w pobliżu mielizn u brzegów Jawy, jego szyk zubożył się o dalsze cztery okręty. Komandor Binford, który miał polecenie trzymać się szyku, dopóki będzie miał czym walczyć, wykonał rozkaz w ponad 100 procentach, ponieważ już od godziny, po wykonanym ataku torpedowym, mógł odejść do Surabai. Ale choć nity wypadały z jego starych okrętów, a kotły groziły eksplozją - trzymał się szyku, starając się dotrzymać kroku wielkim, nowoczesnym okrętom. Jego myśli były skłębione: szalony atak, zawieszony jakby w pół drogi rozkazami Doormana - a jednak wykonany, choć bezskuteczny; ciemność, w której byli oświetlani raz po raz flarami przez nieprzyjacielskie samoloty i okręty; postępujący rozkład dowodzenia, wreszcie widoczne dno w zbiornikach paliwa - wszystko to nasuwało teraz, gdy baza w Surabai była niejako w zasięgu ręki, myśl o decyzji, do której miał prawo zgodnie z otrzymanym rozkazem. Napięty i właściwie zrezygnowany, wyrzucił z siebie słowa, które usłyszał oficer wachtowy: - Nie idę tam z Doormanem... I z pomostu bojowego niszczyciela „Edwards", który dygotał cały od rozwijanej szybkości - już nie na jego wiek i siły - Binford nakazał wszystkim swoim czterem okrętom zwrot w stronę Surabai. Możliwości porozumienia się z Dormanem były, praktycznie biorąc, żadne, chyba że wielce utrudnioną drogą przez radiowe stacje na lądzie, których stan techniczny po nalotach japońskich był wielką niewiadomą.

Nocny finał Doorman, posuwając się w ciemnościach rozświetlanych tylko sporadycznie Harami rzucanymi przez samoloty przeciwnika lub oświetlającymi pociskami, nie wiedział nawet, że w tyle jego szyku nie ma już nic, że „czterokominowce" amerykańskie już go opuściły.

233

Na kolejnej jego decyzji - pójścia wzdłuż brzegów Jawy - zaważył znów „duch konwoju"; wciąż myślał o obronie brzegów Jawy przed inwazją, intuicją raczej niż danymi obiektywnymi poszukiwał w mroku tej armady japońskiej, wyładowanej piechotą, artylerią, a zapewne i czołgami, które mogły zawładnąć wschodnią częścią wyspy. O godzinie 21.00, zgodnie z namiarami wziętymi na latarnię w Surabai i nieliczne gwiazdy świecące słabo, ale dostrzegalne w tej księżycowej nocy - znaleźli się na dość płytkich wodach grożących wejściem na mieliznę. Za czterema krążownikami, skąpanymi w księżycowym świetle, szły dwa pozostałe Doormanowi brytyjskie niszczyciele: „Jupiter" i „Encounter". Ten ostatni pozostał nieco w tyle, mając trudności z utrzymaniem tempa pochodu krążowników. Okręty alianckie posuwały się teraz skrajem świeżo postawionego holenderskiego pola minowego. 25 minut po godzinie 21.00 los, chyba ślepy, zadaje Doormanowi nowy cios... Jak wspomina kapitan Thew z niszczyciela „Jupiter", stał on na pomoście swego okrętu i wpatrywał się w wysrebrzoną taflę morza, nad którą wisiał połyskliwy półmrok. „Jupiter" nie miał radaru - z brytyjskich okrętów biorących udział w bitwie dysponował nim tylko nieobecny „Exeter", który zawinął już zapewne do Surabai. Thew spodziewał się w duchu, że w świetle księżyca dojrzy gdzieś maszty konwoju, ale nadaremnie - na srebrnej tacy morza nie majaczył żaden cień. Zresztą ich pozycja, w tyle za krążownikami, lie rokowała mu nadziei na pierwszeństwo w dojrzeniu przeciwnika - raczej nogło się to zdarzyć flagowemu „De Ruyterowi", który szedł na czele szyku. Historyk bitwy pisze: ...Nagle, o 21.25, niszczycielem wstrząsnęła gwałtowna eksplozja i spowił się w płomieniach i dymie. Thew natychmiast nadał sygnał JESTEM STORPEDOWANY!* Była to omyłka, bo nic nie wskazuje na to, aby w pobliżu znajdowały się jakieś nieprzyjacielskie okręty podwodne, nie było też w pobliżu żadnych japońskich niszczycieli na pozycjach do ataku. Ale ten sygnał był symptomatyczny dla uczuć alianckich dowódców, którzy jak jeden mąż wierzyli, że japońskie okręty podwodne biorą udział w walce. W rzeczywistości powodem eksplozji była holenderska mina, prawdopodobnie zerwana z kotwicy, z pewnością jednak jedna z pola minowego postawionego tego dnia. Dziobowa część burty przed przednią grodzią maszynowni została rozerwana i morze wpływało przez ziejącą wyrwę. Kapitanowi Thew i jego grupom awaryjnym udało się utrzymać okręt na powierzchni przez cztery niebezpieczne godziny, nim poszedł on na dno. Ten czas wykorzystano dobrze. Żurawiki zostały obrócone dla opuszczenia szalup, D.A. T h o m a s : Battle of the Java Sea. London 197]

234

tratwy Carleya przygotowano do wyrzucenia w morze, wreszcie szalupy opuszczono na wodę. Okręt pozostawiono swemu losowi, a większości załogi udało się odbić i skierować łodzie w stronę brzegów Jawy. 78 osób z załogi przeżyło walkę, inni zostali schwytani przez Japończyków i cierpieli niewolę. Eksplozja na „Jupiterze" wpłynęła zapewne na kolejną decyzję Doormana który obawiając się pomyłek nawigacyjnych, mielizn i własnych min poszedł teraz ponownie na północ. I tak układał się los bitwy, że szyk alianckich krążowników zbliżał się do miejsca, w którym przed paroma godzinami rozegrał się dramat holenderskiego niszczyciela „Kortenaer" i na falach unosili się jego rozbitkowie. Opuściliśmy ich, gdy pokonani, ale nie pozbawieni nadziei czekali na swych zbawców... ...Gdy opadło z nas pierwsze podniecenie, rozejrzeliśmy się wokół. Białe i czarne strzępy dymu stały ponad morzem. Działa, których nie widzieliśmy, grzmiały gdzieś daleko. Nagle dywizjon wielkich japońskich niszczycieli wynurzył się z mroku, okręty szły w pięknym szyku z najwyższą szybkością. Na ich masztach powiewały wielkie bandery bojowe z Wschodzącym Słońcem. Japończycy strzelali wściekle - na szczęście w kierunku przeciwnym do nas. Salwa szła za salwą, ale nie byliśmy w stanie dojrzeć, z powodu zadymienia, do jakich bili celów. Na szczęście, przeszli obok nie zauważywszy nas, i dlatego nie próbowali do nas strzelać. Mrok pochłonął ich tak szybko, jak nagle się pojawili. Odgłosy ognia artyleryjskiego słabły, a gdy dymy się podniosły, ujrzeliśmy puste morze. Ponieważ nie mogliśmy uruchomić naszej wyspy z tratew, musieliśmy się zadowolić pozostawaniem w miejscu i czekaniem. Wielu na tratwach nałykało się wody morskiej i ropy, i starało się pozbyć tego niepożądanego balastu wśród przykrych odgłosów. Słońce zaszło, zapadła noc i księżyc w pełni wschodził na niebie. Na tratwach było teraz cicho. Tylko od czasu do czasu jakiś błysk wisielczego humoru powodował wybuch śmiechu, który przerywał ciszę... Indonezyjski radiotelegrafista zmarł z ran i został oddany morzu. Któryś z marynarzy miał złamaną nogę, i lekarz oraz sanitariusz aplikowali mu pierwszą pomoc środkami, jakie mieli pod ręką. Patrzyliśmy w księżyc, a łagodne falowanie Morza Jawajskiego kołysało nami delikatnie. Nasze myśli skierowane były w przyszłość i łączyły się z naszymi rodzinami w Surabai. Lepiej było o nich nie myśleć... • •• Około północy usłyszeliśmy dalekie odgłosy jakiegoś ruchu na morzu. Poczęliśmy się wpatrywać i nagle ujrzeliśmy, wyraźnie zarysowane w świetle księżyca, sylwetki okrętów idących prosto na nas. Czy zostaniemy wyratowani z wody? Okręty majaczyły groźnie, coraz bliżej. Po chwili

235

ujrzeliśmy odkosy fal dziobowych. Wciąż szły w naszym kierunku - ale to stawało się niebezpieczne. Nie byli zbawcami, lecz potworami, które groziły nam zniszczeniem. Posłałyby nas pod wodę szalonym swym pędem i zmełły swymi wściekle pracującymi śrubami... ...Wrzeszczeliśmy jak szaleni, już nie po to, by nas ratowali, lecz po to, by ich ostrzec i odpędzić. I nagle zorientowaliśmy się, że to suną w księżycowej nocy nasze własne krążowniki! Pewnie dostrzegli nas, bo czołowy ,,De Ruyter" lekko zmienił kurs. Gdy przelatywali obok, prawie ocierając się o nas, nasze tratwy przewracały się na wzburzonych przez nie falach. Krzyczeliśmy i cieszyliśmy się, bo tam wysoko, przy wieżach działowych, widzieliśmy wyraźnie naszych towarzyszy broni. Z szumem, wśród wodnej kipieli, pędziły krążowniki - holenderski, australijski, amerykański i na końcu jeszcze jeden holenderski - cztery krążowniki na maksymalnej szybkości pod księżycem tropiku. Nie wyobrażałem sobie, że może to być tak wspaniałe widowisko! Jacyś Amerykanie wyrzucili z rufy „Houstona" pławę świetlną, która, unosząc się na wodzie, zdawała się tańczyć na powierzchni. Odprowadzaliśmy ich wzrokiem, póki nie znikli nam z oczu. Smutek napełnił nasze serca. Nie mieli już osłony niszczycieli, a ich kurs wiódł na północ, ku wrogowi. Czy kontradmirał Doorman ze swego pomostu na okręcie flagowym spojrzał na nas i pomyślał o nas? - Widzimy ich ostatni raz-powiedział któryś z oficerów „Kortenaera", gdy okręty znikły w ciemnościach. - Mam nadzieję, że policzą żebra Japończykom, nim pójdą sami na dno powiedział bosman... ...Wokół teraz spokojnie, w pobliżu kołysała się pława. Nie mogliśmy oderwać od niej oczu, bo była dla nas ognikiem nadziei. Godziny mijały wolno. I oto na nocnym horyzoncie pojawił się kolejny okręt - najpierw zobaczyliśmy jego burtę, potem zmienił kurs i począł iść prosto na nas. Był to pewnie jakiś samotny niszczyciel albo mały krążownik odstały od szyku w tym morzu tak pełnym akcji. Być może był to Japończyk uszkodzony albo wycofujący się ze sceny bitwy... Ale myśmy nie przebywali dość długo w wodzie, żeby cieszyć się z wyratowania przez nieprzyjaciela, co musiało pociągnąć za sobą pójście do niewoli. W napięciu, ale podejrzliwie przyglądaliśmy się zbliżającej jednostce. -Angielskiniszczyciel! -wykrzyknął jakiś oficer.- To „Encounter"! - wykrzyknął drugi. Wszyscy wpatrywaliśmy się w ciszy, bez słowa, a potem wyrwał się nam okrzyk ulgi i radości. To był „Encounter"! Jego dowódca umiejętnie wymanewrował swój okręt w pobliże naszych tratew. Na burty wyrzucono sieci, i wszyscy, którzy mieli dość sił, poczęli się po nich wspinać. Ranni i ci, którzy byli osłabieni, zostali wciągnięci.

236

Kiedy wszyscy poczuliśmy pod nogami stal pokładu niszczyciela, serca nasze wypełniła wdzięczność, którą trudno właściwie okazać. Ściskasz rękę wybawicielowi i starasz się pokazać, jak sobie cenisz szklankę ofiarowanego grogu i suche rzeczy, które dają ci z własnych szczupłych zapasów... Na pokładzie „Encountera" zmarł marynarz ze złamaną nogą i został później pochowany na lądzie, na cmentarzu w Surabaii Dla dowódcy niszczyciela „Encounter" mis|a ratowania rozbitków była odprężeniem po napięciach boju. Cztery krążowniki poszły na pełnej szybkości i wkrótce widać było tylko mgliste ich zarysy w księżycowej poświacie, a on musiał pozostać na miejscu - z dala od ego, co jeszcze mogło się rozegrać _ ratując ludzkie życie. Pierwszy odcinek nocnego boju nie pozostawił mu dobrego wrażenia, być może pod wpływem własnej • niemocy - z trudem bowiem trzymał się rozpędzonej kolumny krążowników: "jego maszyny nie mogły jakoś dać odpowiednich mocy. Najdokuczliwsze było to, że każdy ich zwrot natychmiast markowany był przez Japończyków zrzuceniem flary przez samoloty, które mruczały nad nimi silnikami gdzieś na nocnym niebie. Jak napisze w swym raporcie dowódca australijskiego krążownika „Perth": O 21.50 ukazała się kolejna flara powietrzna nad naszymi głowami, a wkrótce potem rząd sześciu jarzących się pław wapiennych pojawił się na wodzie, obramowując nasz szyk pod kątami prostymi. Działo się tak za każdym razem, gdy wychodziliśmy na nowy kurs, i wkrótce stało się oczyi/iste, że każdy nasz ruch w tej księżycowej nocy był meldowany nie tylko przez radio, ale i znakomitymi środkami sygnalizacji optycznej. Dla przeciwnika operowanie własnymi siłami w tej sytuacji musiało być śmiesznie proste. O 22.17 przeszliśmy przez skupisko rozbitków. Nie wydawali się nam Anglikami - byli albo Japończykami, albo Holendrami. Nie wiem, czy jakiś holenderski okręt zatonął...* * Raport dowódcy ,,Pertha" oddaje atmosferę tej fazy boju, ale poza tym mówi o wiecznie tym samym zjawisku w każdej bitwie: niepewności dowódcy co do przebiegu wydarzeń, tym większej, gdy łączność nie jest skuteczna... Kapitan Morgan, dowódca ,,Encountera", po wyratowaniu z fal morza 113 rozbitków ze spoczywającego już na dnie niszczyciela holenderskiego „Kortenaer", skierował swój okręt do Surabai; w ten sposób ostatni niszczyciel, towarzyszący dotychczas czterem mężnym krążownikom, opuścił je. Surabaja czekała na wynik walki z wielkim niepokojem. Docierały tu odgłosy artyleryjskiego boju, słyszano głuchy wybuch miny, która rozdarła A. K r o e s e : The Dutch Navy at War. London 1945. R. McKie: Proud Echo. London 1958.

237

„Jupitera", miasto i bazę morską przebiegały najfantastyczniejsze pogłoski; widziano już niemal lądujących Japończyków. Rodziny holenderskich marynarzy z trwogą w sercu czekały na powrót swych bliskich. O godzinie 23.00, niczym herold porażki, wpłynął do kwadratowego ogromnego basenu portu wojennego Surabai krążownik ,,Exeter", z towarzyszącym mu niszczycielem holenderskim „Witte de With". W mroku zaciemnionej bazy okręty podchodziły wolno do nabrzeża. Stojący na kei początkowo nie widzieli znaczniejszych na nim uszkodzeń - dopiero z bliska dostrzegali fatalną przestrzelinę w kadłubie, a o stratach świadczyły nosze przykryte prześcieradłami, które poczęto znosić na nabrzeże. Niemal równocześnie poczęły wchodzić do kanału portowego amerykańskie niszczyciele komandora Binforda. Dawało to pewną otuchę. Po nich wszedł na wody portu wojennego „Encounter", a po trapie przerzuconym na keję poczęli schodzić zmordowani, ledwie żywi ludzie - załoga „Kortenaera". Teraz częściowy obraz wydarzeń począł się rysować wyraziście, przynajmniej jeśli idzie o straty własne. Stugębna plotka rozniosła po nocnym mieście wieść o stratach, a przede wszystkim fakt, że siedem okrętów wróciło z morza reszty nie widać; najprawdopodobniej w osamotnieniu prowadzi nadal morski bój.

...Komandor Binford nie doszedł jednak do brzegu; w trakcie wchodzenia do portu otrzymał od admirała Helfricha z jego stanowiska dowodzenia w Lembangu pod Bandungiem polecenie pójścia wzdłuż wybrzeży Jawy na zachód i zawinięcia do portu Batawii - Tanjong Priok. Komandor Binford, którego poznaliśmy z dotychczasowej relacji jako człowieka umiejącego myśleć realistycznie w najtrudniejszych sytuacjach, uznał polecenie holenderskiego przełożonego za niedorzeczne: miał oto iść wodami, które w nocy i w dzień roić się będą od nieprzyjacielskich okrętów, mając nad głową z tuzin samolotów rozpoznawczych, które będą śledzić każde jego poruszenie i - co nieuchronne - sprowadzą mu na głowę pół japońskiej floty. Jeden zresztą krążownik mógł ich wystrzelać swymi ciężkimi działami, trzymając przez cały czas w przyzwoitej odległości. Binford więc, nie ceniąc wyżej rozkazów Helfricha od niedawnych rozkazów Doormana podczas kontrataku, postanowił skonsultować się z dowódcami swoich okrętów. Rozmawiając przez radiotelefony ustalili, że pójdą nie wzdłuż północnego brzegu Jawy, co dla bezbronnych i przestarzałych niszczycieli byłoby po prostu samobójstwem, lecz uzupełnią paliwo w Surabai i drogą przez cieśninę Bali, oddzielającą wyspę o tej nazwie od Jawy, spróbują wyrwać się z pułapki, w którą zamieniło się Morze Jawajskie.

Z38

Tymczasem cztery krążowniki Doormana, po stracie,.Jupitera" i odesłaniu Encountera" do Surabai wraz z wyratowanymi rozbitkami, szły pierwotnym właściwie kursem na północ. Doorman był przejęty jedną tylko myślą: odnaleźć konwój i zadać mu największe straty. Nie mając już eskorty niszczycieli krążowniki szły naprzód zygzakując dla ochrony przed ewentualnym atakiem torpedowym okrętów podwodnych. Nagle głos sygnalisty z lewego skrzydła pomostu wyrwał wszystkich z chwilowego poczucia bezpieczeństwa - przez ostatnie pół godziny nie pojawiały się flary i zdawało się, że ,zgubili" okręty wojenne przeciwnika. - Nieprzyjaciel na horyzoncie! - Odległość ponad 20 000 metrów! - Kurs 180! - Szybkość dwadzieścia dwa węzły! Kolejne meldunki elektryzowały zmordowanych ludzi na pomoście, w wieżach artyleryjskich i w pomieszczeniach wewnątrz okrętu. W centralach artyleryjskich rozpoczęły pracę przeliczniki, wypracowując dwa zasadnicze elementy dla pracy artylerzystów - kąt podniesienia i kąt kierunku, które mają przyjąć lufy działowe. Przeliczniki wprowadzały poprawki na wilgotność powietrza, temperaturę, stan ładunków prochowych, a efektem tej całej matematycznej procedury miało być trafienie w kadłub okrętu przeciwnika... Japończycy szli kontrkursem po tej stronie powierzchni morza, która, dając silne refleksy, właściwie ich skrywała, deformowała ich sylwety i powodowała fałsze w ocenie odległości. Zważywszy, że obie strony mijały się z szybkością zsumowaną około 50 węzłów, czyli prawie 90 kilometrów, starcie artyleryjskie nie mogło trwać długo. Obie zresztą strony były już znużone: alianci znajdowali się w rejsie bojowym ponad 30 godzin, Japończycy jeszcze dłużej - i obsługi dział, mechanicy, sternicy dobiegali do granic ludzkiej wytrzymałości. Pojedynek artyleryjski nie był więc tym razem tak intensywny jak za dnia i wkrótce przeciwnicy stracili się nawzajem z oczu... Kontradmirał Takagi, który prowadził swe dwa ciężkie krążowniki - bo lekkie osłaniały konwój wraz z niszczycielami - zdawał sobie sprawę z tego, że sytuacja może się poważnie skomplikować, jeśli Doorman, który aktualnie wyprzedzał go w kierunku północnym, będzie szedł dalej swoim kursem. Dał więc rozkaz zwrotu o 180 stopni swemu flagowemu „Nachi" i idącemu za nim ,,Haguro' . chcąc położyć się na kurs równoległy z kursem okrętów Doormana. Komandor Waller, dowódca krążownika „Perth", tak relacjonuje spotkanie z krążownikami Takagi: O 22.30 dostrzegłem dwa krążowniki z lewej burty od dziobu. „Houston" dostrzegł je w tym samym momencie. Były daleko od nas, ale jeden z nich wkrótce po dostrzeżeniu go przez nas wystrzelił salwę pocisków. Natychmiast otworzyłem ciężki ogień w jego stronę i obydwa krążowniki japoń-

239

skie odpowiedziały nam. Ich ogień był znów niezwykle dokładny, ale tardzo wolny. Przynajmniej dwie z moich salw, a możliwe, że i trzecia, dotarły do celu (obserwowaliśmy to w świetle księżyca). Ten sam okręt otworzył ogień pociskami oświetlającymi i zamazał nam cel, ponieważ okazały się za krótkie. Jeden nieprzyjacielski granat trafił w pokład rufowy. „De Ruyter" wykonał zwrot o 90 stopni i poszedłem za nim, ponieważ sądziłem, że dostrzegł torpedy... Komandor Waller nie pisze w swoim raporcie o czynniku, który miał się wkrótce okazać decydujący: oto „Nachi" i „Haguro" po zwrocie na północ powiększyły szybkość i poczęły zbliżać się do zespołu alianckiego, widocznego jak na dłoni w świetle księżyca spływającym od wschodu. Sami pozostając jakby w cieniu, mieli Japończycy prawdziwe morskie teatrum w nocnych szkłach swoich obserwatorów i dowódców: cztery piękne sylwety nowoczesnych okrętów, prowadzone przez jednokominowy krążownik, z daleka przypominający pancernik. - 180hektometrów... - 150 hektometrów... - 120 hektometrów... - 110 hektometrów... - 100 hektometrów... - 80 hektometrów... ... Gdy dalmierzyści w swych długich, wielometrowych przyrządach optycznych odczytali 80 hektometrów, czyli 8000 metrów - kontradmirał Takagi oddał losy bitwy w ręce oficerów broni podwodnej obu krążowników. „Nachi" i „Haguro" miały po 16 wyrzutni załadowanych torpedami, które w trakcie trwania wojny poślą na dno dziesiątki alianckich okrętów... Szyk czterech alianckich krążowników odznaczał się teraz tak wyraźnie, jakby został nakreślony pędzlem malarza. Dymy uniosły się już nad morzem, i w metalicznym, trochę niesamowitym blasku księżycowym, który spływał w stronę przeciwnika i spowijał jego okręty swą jasnością, widoczna była na przedzie jednokominowa potężna sylweta „De Ruytera" o zwalistym pomoście bojowym, niczym słup lub wieża wyrastającym z przedniej części okrętu. Za nim szły dwa dwukominowe krążowniki, przy czym drugi i trzeci miały po trzy wieże działowe. Na końcu posuwał się krążownik, który sztab admirała Takagi określił jako należący do typu „Java". Była to zgrabna jednostka o wymodelowanych jakby, harmonijnych kształtach. Nie czas jednak było na kontemplowanie morskiej urody okrętów - jakkolwiek wykształconym oficerom sztabu admirała Takagi nieobce było poczucie piękna, właściwe zresztą całemu ich narodowi. Te cztery piękne okręty zagradzały im drogę do podboju bogatych wysp, do utworzenia „strefy dobrobytu i pomyślności" - jak ją określili

240

XI. Bitwa na Morzu Jawajskim 27 lutego 1942 - decydująca faza nocna

politycy i ideolodzy nowego imperium. Ropa Borneo i Sumatry, cyna, miedź, cynk, kauczuk i żywność produkowana przez wyspy Indii Holenderskich miały służyć japońskiemu cesarstwu, które uparcie dążyło do hegemonii w azjatyckim świecie „żółtych i brązowych ludzi", i te cztery okręty, coraz słabiej odpowiadające na ich ogień, powinny zostać zniszczone... Na prawoburtowych wyrzutniach torpedowych, obróconych w stronę przeciwnika, szykowano się do strzału. Wnętrza wyrzutni załadowane były torpedami nowego typu, skonstruowanymi w latach 1928-1933, mającymi większą szybkość od torped alianckich i większy zasięg działania. Ich głowice bojowe ważyły pół tony, a więc o 200 kilogramów więcej niż głowice torped przeciwnika. Teraz wyrzutnie naprowadzane były na cel, brano poprawki na kurs, szybkość przeciwnika i własną. Na obu japońskich krążownikach wykonywano identyczne czynności, o jednym też czasie - godzinie 23.22 - zabrzmiały komendy oficerów dowodzących bronią podwodną krążowników: - Cel nieprzyjacielskie krążowniki, kąt strzału 60 stopni! - Uwaga na aparatach...! - Pal! Ze świszczącym dźwiękiem torpedy pchnięte niewielkim ładunkiem wybuchowym przeskoczyły ponad burtą, przebiły powierzchnię morza i rozpoczęły swój podwodny galop w stronę alianckich linii. Świadkowie japońskich ataków torpedowych w drugiej wojnie światowej byli na ogół zgodni w potwierdzaniu przerażającego faktu, że japońskie torpedy, napędzane paliwem tlenowym nowego typu, nie pozostawiały za sobą bulgocącego, spienionego białego śladu... „Nachi" i ,,Haguro" weszły w krótki szkwał deszczowy i widoczność nagle się popsuła. Na okrętach japońskich panowało ogromne napięcie — jak dotychczas walka artyleryjska nie przyniosła sukcesów, a ataki torpedowe niszczycieli wytrąciły z akcji tylko jeden lub dwa nieprzyjacielskie okręty. Nadzieja więc pozostawała w broni podwodnej, nad którą tyle pracowano w okresie międzywojennym i w której ćwiczono obsługi wyrzutni w najtrudniejszych warunkach, w dzień, w nocy i w czasie burzliwej pogody. Teraz morze było płaskie, bez fali — warunki idealne dla tych długich podwodnych pocisków, które miały pójść w stronę alianckiej linii. „Nachi'' wystrzelił osiem torped, „Haguro" cztery. Na silnie opancerzonych 80 milimetrami stali pomostach obu krążowników obserwowano przez szczeliny obserwacyjne szyk nieprzyjaciela; nagle przez zasłonę deszczu błysnął jasny płomień w tyle nieprzyjacielskiego szyku, i z gardła tych, którzy znajdowali się na pomostach japońskich okrętów, wyrwał się okrzyk triumfu: - Banzai! Jak pisze holenderski historyk bitwy A. Kroese o tym dramatycznym momencie, „Nachi" wystrzelił 8 torped z odległości 5000 metrów, a „Haguro"

242

4 z odległości 7000 metrów. „De Ruyter" właśnie wykonywał szaleńczy skręt, qdy na ,,Javie" pojawił się potężny wybuch, który spowił okręt w płomieniach. Jedna z ciężkich japońskich torped trafiła krążownik holenderski w część rufową, dokładnie obok komory amunicyjnej, a skutki okazały się fatalne. Na stanowisku dowodzenia stwierdzono, że okręt zamiera, wytraca prędkość i szybko nabiera przechyłu. Na krążowniku „De Ruyter" zauważono z przerażeniem, że bratni krążownik został trafiony. Obserwatorzy ujrzeli, jak rufa „Javy" odłamuje się od kadłuba. Także na pomoście bojowym, na którym znajdował się admirał Doorman ze swym sztabem oraz dowódca okrętu, komandor Lacomble, dostrzeżono to, co wydarzyło się na „Javie". Teraz, gdy marynarze dowiedzieli się o japońskim ataku torpedowym, napięcie wzrosło. Dowódca, bezpośrednio po wybuchu na „Javie", dał rozkaz uruchomienia aparatów dymowych, ale te okazały się uszkodzone odłamkami nieprzyjacielskich pocisków. Nowy rozkaz nakazywał maszynowni postawienie zasłony dymnej, ale nim go wykonano, radiotelegrafista Constan, który przypadkiem znalazł się na pomoście „De Ruytera" i ujrzał w tyle szyku strzelisty płomień, wykrzyknął: - Och, jest torpeda! Wielu widziało nadpływający pocisk - jak wynika z relacji holenderskich, jakkolwiek trudno teraz ocenić, czy było tak w istocie, czy też ich wrażenia były wynikiem pobudzonej imaginacji. Mat-artylerzysta van Es i mat Hoofsberg widzieli, jak „Java" złamała się na pół i powstały z tego fale, przez które przechodził teraz ich własny okręt. Wkrótce potem zobaczyli nadbiegającą torpedę, tym razem mierzącą w ,,De Ruytera" pod kątem 45 stopni z lewej burty od dziobu. Na stanowisku dowodzenia wspomniany radiotelegrafista Constan z artylerzystą podeszli do lewej burty i ujrzeli nadbiegającą torpedę. Constan krzyknął: - Ślad torpedy z prawej od dziobu! - Znajdujący się na lewym skrzydle pomostu szef sztabu zawołał: - Widzę! - Pada komenda „ster prawo na burt!", ale niewiele to już może pomóc. Torpeda uderza w prawą burtę powodując straszliwe spustoszenie. Kapral piechoty morskiej Rozier, który obsługiwał telefon na pomoście, powiedział, że miał wrażenie, jakby okręt został wyjęty z wody. Wszystkie światła zgasły, „De Ruyter" nabrał natychmiast głębokiego przechyłu, wybuchł pożar na rufie. Dowódca powiedział: No, stało się. Wszystko to rozegrało się w mgnieniu oka, i w dwie minuty po trafieniu ,,Javy" ten sam los spotkał „De Ruytera". Torpeda eksplodowała w pobliżu zbiornika paliwa i fala palącej się ropy zalała pokład rufowy, na którym znajdowała się amunicja do dział 40 mm. Poczęła ona eksplodować, co uczyniło sytuację jeszcze bardziej dramatyczną. Gdy krążownik flagowy rozpoczynał walkę o przetrwanie i grupy awaryjne

243

i przeciwpożarowe biegły w stronę śródokręcia, by gasić płomienie i łatać to, co się dało jeszcze załatać, w tyle szyku spełniał się los krążownika ,,Java". Nie pomógł mu 3-calowy pas pancerza, ochraniający burty w pobliżu linii wodnej, nie pomogło 10 dział, które gęsto biły do Japończyków we wszystkich fazach bitwy. Półtonowy ładunek wybuchowy przełamał opancerzenie, zrujnował wewnętrzną strukturę okrętu, i oto cała część rufowa odłamała się, i komandor van Straelen, dowódca okrętu, musiał wydać ostatni swój rozkaz opuszczenia okrętu. Załoga, składająca się w połowie z Holendrów, a w połowie z Indonezyjczyków, wykonała go w maksymalnym porządku, nie okazując strachu ani tym bardziej oznak paniki. Pierwszy oficer, porucznik pierwszej klasy Cockering Vinckers znajdował się w momencie uderzenia torpedy na międzypokładzie w centrali służby kontrolnej przecieków. Gdy światła zgasły i wszystkie środki łączności zawiodły, wraz ze swoim asystentem wydostali się na pokład. Część załogi była już w wodzie, reszta właśnie opuszczała okręt. Dwie spośród czterech szalup zostały rozbite. Ponieważ nie było już czasu na zwykłe opuszczenie łodzi ratunkowych, zostały one po prostu wrzucone w morze. Wkrótce przechył okrętu osiągnął 40 stopni i wówczas dowódca ponownie dał rozkaz tym, którzy jeszcze znajdowali się na pokładzie, aby opuszczali okręt. Sam opuścił krążownik ostatni. W 20 minut po storpedowaniu ,,Java" pogrążyła się w falach, najpierw dziobnicą. Pierwszy oficer wzniósł w tym momencie okrzyk na cześć tonącego okrętu - okrzyk podchwycili pływający marynarze. Gdy „De Ruyter" został trafiony japońską torpedą, natychmiast wytracił szybkość, i idący za nim w odstępie niecałej pół mili morskiej krążownik ,,Perth" znalazł się również w śmiertelnym niebezpieczeństwie: pół mili to dokładnie jedna minuta przy szybkości, jaką rozwijali - 60 sekund pozostawało więc dowódcy i sternikom australijskiego krążownika na ominięcie trafionego okrętu flagowego. Komandor Waller, dowódca „Pertha", pisze: ,,De Ruyterem" targnęła potężna eksplozja i wybuchł na nim wielki pożar. Udało mi się go wyminąć, używając pełnego wychylenia steru i zastopowania jednej maszyny. Idący za australijskim krążownikiem amerykański „Houston" ...skręcił w prawo i również szczęśliwie ominął płonący okręt Doormana... Wspomniany już kapitan Owen, który znajdował się na pokładzie australijskiego krążownika przy stanowisku przeciwlotniczego karabinu maszynowego, na pokładzie rufówki, pomyślał w tym momencie, że to, co ujrzał — ten fantastycznie jaśniejący płomień — było czymś najstraszliwszym, co widział

244

życiu. Został zbity z nóg, gdy pokład jego krążownika przechylił się i okręt ledwie się nie zderzył z trafionym okrętem flagowym. ,De Ruyter" nie zatonął natychmiast po trafieniu torpedą, tak jak ,,Java", lecz przez prawie trzy godziny utrzymywał się na powierzchni. Załoga miała więc sporo czasu na opuszczenie okrętu. Część zgromadziła się na baku, oczekując na spuszczenie łodzi na wodę. Tutaj pojawił się dowódca okrętu, komandor Lacomble: - Chłopcy - powiedział - przygotujcie się do opuszczenia okrętu, i tak nie możemy już nic zrobić. Bóg z wami... I już go potem nie ujrzano. Był to - według tycłi, co go widzieli w owych minutach - człowiek wielkiego ducha. Po uderzeniu torpedy „De Ruyter" około trzech godzin znajdował się na powierzchni. Kilka tratew pływało wciąż w pobliżu okrętu. Na jednej z nich marynarze mieli nawet nadzieję, że krążownik jednak nie zatonie, ponieważ przez pewien czas przechył się nie powiększał. Przed opuszczeniem okrętu znajdowałem się po północy 27 lutego na baku - pisze jeden z członków załogi „De Ruytera". - Niewielu ludzi pozostało jeszcze na pokładzie, i praktycznie biorąc, nie było już pasów ratunkowych. Nagle przybiegł wachtowy marynarz indonezyjski, chłopak lat dwudziestu, pracujący w szpitalu okrętowym, i błagał nas, aby nie zostawiać ciężko rannych swemu losowi i przenieść ich na dziób. Szalupy, które już zostały opuszczone na wodę, zapełnione były lekko rannymi. Kamizelek ratunkowych już na okręcie nie było, tak więc niewiele można było pomóc. Wspomniany marynarz widząc, że pomoc jest wykluczona, poszedł z powrotem do rannych i pozostał z nimi, zamiast pomyśleć o własnym ratunku; najprawdopodobniej zginął śmiercią bohatera w falach morza. w

Trzeba wspomnieć jeszcze kogoś, kto całkowicie poświęcił się swym obowiązkom i może być wzorem dzielności. Indonezyjczyk Moorman pochodził z protestanckiej gminy Semarangu i na „Ruyterze" pełnił funkcję sanitariusza. Z podziwu godną jednomyślnością wielu z tych, co przeżyli bitwę na Morzu Jawajskim, wspomina Moormana, chwaląc go w słowach pełnych najwyższego uznania. Dopóki były łodzie ratunkowe, Moorman przenosił rannych tak szybko, jak tylko potrafił. Ponieważ nie pozostało wiele miejsca, on sam odmówił wejścia do łodzi, bo na pokładzie znajdowali się jeszcze ranni. Swój pas ratunkowy oddał rannemu, który go nie miał. Dowódca kazał mu opuścić okręt, ale Moorman odmówił - pozostanie na okręcie, dopóki są na nim ranni (a grupa ich znajdowała się jeszcze na baku). Mechanik drugiej klasy Bennink, drugi zastępca dowódcy rufowej baterii 40 mm, został wybuchem pozbawiony przytomności, doszedł jednak do siebie dzięki natychmiastowej pomocy marynarzy pierwszej klasy Siemersa i Siccem a ' Gdy przedostał się na górny pokład, ujrzał, że wszyscy - zgodnie

245

z rozkazem — opuszczają okręt. Część załogi znajdowała się już na tratwach, w wodzie. Doorman, wraz ze swym adiutantem baronem Tuyll van Serooskerken, w tym momencie był jeszcze na pokładzie. Dowódca zespołu miał nawet swój admiralski kapelusz, co wydawało się prawie niemożliwe pośród pożaru i tnących powietrze odłamków pocisków 40-milimetrowych. W przedziale maszyn personel znajdował się przez cały czas na swoich stanowiskach, nie mając, oczywista, możności obserwowania przebiegu walki. Oficer drugiej klasy van Rijksbergen znajdował się przy tablicy sterowania dziobowej maszynowni. Po uderzeniu torpedy odczytał na tarczach wskaźników, że główny przewód dopływu pary został przecięty. W związku z tym odciął jej dopływ z kotłów. Gdy cała obsada maszynowni opuściła pomieszczenie, szef maszynowni Steerenberg i Rijksbergen wydostali się także na pokład. Podczas bitwy na pokładzie sygnalizacyjnym krążownika „De Ruyter" znajdował się amerykański oficer sztabowy komandor podporucznik James. Wspomina on: Był tu także nasz oficer łącznikowy Kolb. Kiedy nadarzała się okazja, robił zdjęcia akcji bojowej. Około północy zostaliśmy storpedowani. Widziałem ślad torpedy zbliżający się z zachodniego kierunku. Gdy uderzyła torpeda, ogromny obłok pary wytrysnął z kotłowni i spowił pomosty, musieliśmy więc zejść na dół i na dziób. Amunicja, naszykowana obok 40-milimetrowych dział przeciwlotniczych, eksplodowała, zabijając kilku ludzi. Nie było paniki, choć każdy wiedział, że okręt jest skazany na zagładę. Gdy ,,De Ruyter" począł nabierać ciężkiego przechyłu, skoczyłem za burtę. Krążownik „Perth" i „Houston" minęły nas na wielkiej szybkości i znikły. Po niejakim czasie zostałem wyciągnięty z wody przez jedną z szalup ,,De Ruytera". Znalazł się w niej przypadkiem mój amerykański przyjaciel. Ujrzeliśmy wieże działowe i nadbudówki okrętu flagowego wystające z wody, ale po ciężkiej eksplozji zniknęły i one pod falami... Nasza łódź szła w stronę brzegu Jawy. Po południu 28 lutego amerykański okręt podwodny ,,S-37", który, zgodnie z rozkazem, płynął do Australii, podszedł do nas. Dowódca wziął na pokład mnie i drugiego Amerykanina oraz zaopatrzył resztę rozbitków obficie w wodę i żywność. * Większość załogi „De Ruytera" - 344 oficerów i marynarzy wraz z kontradmirałem Doormanem i dowódcą okrętu komandorem de Lacomble - znalazła śmierć w falach Morza Jawajskiego. Co do strat załogi „Javy" nie ma dokładnych danych, ale były także wielkie. Źródła holenderskie oceniają je na ponad 500 ludzi. * A. Kro e s e: The Dutch Navy at War. London 1945.

246

Gdy alianccy marynarze walczyli o życie, gdy tracił życie Doorman i jego szef sztabu - po stronie japońskiej święcono triumf. Marynarze na pokładach Nachi" i „Haguro" krzyczeli „Banzai", tańczyli i klepali się z radości po plecach. Admirał Takagi natomiast powiedział chłodno: _ Wykończmy pozostałe okręty! Mimo osiągniętego sukcesu - jak pisze japoński uczestnik bitwy - był on zaciekle atakowany za serię błędów. Szczególnie krytykowano go za zbyt wczesne otwarcie ognia, na dystansie - jak stwierdzono po bitwie - 28 000 metrów, i zbyt wielką stratę amunicji. Gdy wielka bitwa dobiegała końca, krążownik „Nachi" miał tylko po 7 pocisków na działo 203-milimetrowe, a krążownikowi Tanaki „Jintsu" brakowało już praktycznie paliwa. Oficerowie artylerii szydzili z admirała Takagi: - Jest podwodnikiem i nie ma pojęcia o używaniu dział... Te słowa krytyki wydają się, z perspektywy czasu, przesadzone. Prawie każda bitwa równych mniej więcej sił - czy to na morzu, czy na lądzie rozstrzygana jest na wąskim marginesie przewagi, i Takagi po mistrzowsku potrafił wykorzystać wszystkie szansę, które mu się w bitwie dziennej i nocnej nadarzały. Jego zespół działał jako zgrana całość, łączność między okrętami była bezbłędna, rozkazy wykonywane szybko i dokładnie - w przeciwieństwie do zespołu alianckiego, który działał nieskładnie, w ostatniej zaś fazie bitwy porozumiewanie między okrętami sprowadzało się do sposobów używanych przed wiekami... Historycy bitwy nie są zgodni co do tego, z jakiej odległości Japończycy zaatakowali torpedami. Ostatecznie dane o odległości oparte były na obserwacji wzrokowej, choć wspomaganej przez przyrządy optyczne, nie posiadały więc precyzji odczytu radarowego. Jedno ze świadectw japońskich mówi 0 dystansie 10 000 metrów w momencie odpalania torped, które miały uderzyć po piętnastu minutach; inna relacja japońska mówi o odległości 9,5 kilometra 1 kącie strzału 80 stopni. Historyk marynarki amerykańskiej S.E. Morison, który ze swymi współpracownikami miał dostęp do dokumentów bojowych japońskich, mówi o odległości 8000 metrów w momencie wystrzelenia torped przez japońskie krążowniki... Krążownik australijski „Perth" i amerykański „Houston", wyminąwszy niemal o cale trafionego śmiertelnie ,,De Ruytera", odchodziły od obu skazanych na zagładę krążowników holenderskich. Jak już powiedzieliśmy, przed bitwą kontradmirał Doorman, mając na względzie najwyższy cel, jakim było zwycięstwo w tej walce lub zachowanie maksimum sił do następnej, nakazał pozostawiać swemu losowi okręty nie nadające się do walki. Jego własny krążownik i drugi krążownik holenderski stały się teraz takimi właśnie okrętami...

247

Z alianckiego zespołu, liczącego na początku 14 okrętów, pozostały dwie już tylko jednostki na nocnym akwenie boju. Dowódca krążownika ,,Perth", z racji starszeństwa, stał się teraz przełożonym swego amerykańskiego kolegi na krążowniku „Houston". Kierując się ogólną instrukcją Doormana, aby każdy tonący okręt pozostawić swemu losowi i prowadzić dalej działania - objął dowództwo i nakazał zwrot na południowy wschód, dla wprowadzenia w błąd przeciwnika, a następnie, po pewnym czasie, położył się na kurs południowo-zachodni z zamiarem pójścia na maksymalnej szybkości w stronę portu Batawii - Tanjong Priok. O godzinie 0.50 dnia 28 lutego komandor Waller zadepeszował do dowództwa na Jawie: WRACAM DO BATAWII. »DE RUYTER« I »JAVA« NIEZDOL-, NE DO WALKI PO CIĘŻKICH EKSPLOZJACH NA POZYCJI 6 STOPNI S 1112 STOPNIE, y Komandor Waller tak zapisał powody swej decyzji w raporcie, który złożył następnego dnia: Miałem teraz pod moimi rozkazami nie uszkodzony krążownik o działach 6-calowych i jeden krążownik o działach 8-calowych, z niewielką ilością amunicji i z nieczynną wieżą artyleryjską na rufie. Nie miałem niszczycieli. Ten zespół podlegał w dzień i w nocy obserwacji lotniczej, najwspanialej zorganizowanej. Naprzeciw mnie stało sześć krążowników, z których jeden prawdopodobnie zatonął*, oraz dwanaście niszczycieli. Z pomocą rozpoznania lotniczego nieprzyjaciel zabawiał się w kotka i myszkę z naszymi głównymi siłami, i nie widziałem szans dojścia do niego (jego ruchy nie zetknęły go ze mną od nastania ciemności, a kilka meldunków podawało rozmaite kursy). Było raczej pewne, że nieprzyjaciel ma przynajmniej jeden okręt podwodny działający w składzie jego sił i że ma dość niszczycieli do użycia ich między swoim konwojem i moimi podejściami, pozostającymi zresztą pod jego obserwacją. I dlatego nie wahałem się przed wycofaniem z akwenu bitwy tego, co pozostało z naszego zespołu uderzeniowego, i nakazaniem marszu do Tanjong Priok, ustalonego uprzednio punktu zbiórki po akcji nocnej...* * Jak stwierdza historyk australijskiej marynarki wojennej G.H. Gili, holenderski admirał Helfrich bardzo miał za złe Wallerowi ten odwrót: Dokładnie biorąc, odwrót krążowników „Perth" i „Houston" odbył się wbrew memu rozkazowi 2055/26, który brzmiał: „Musicie atakować dopóty, dopóki nieprzyjaciel nie zostanie zniszczony. Zespół uderzeniowy będzie kontynuował bój do gorzkiego końca, niezależnie od ceny, którą Dane nieścisłe. R. M c K i e ; Proud Echo. London 1953.

248

przyjdzie za to zapłacić". „Perth" w istocie otrzymał ten sygnał. Obydwa krążowniki nie były uszkodzone, i nie było słuszne powiedzenie sobie z góry, że „nie ma sensu prowadzenie dalej działań", jeśli się weźmie pod uwagę straty zadane nieprzyjacielskim krążownikom, według mnie ciężkie [w istocie wszystkie krążowniki japońskie były w pełnej gotowości do kontynuowania walki - Z.F.]. Jednakże powinno się - być może - wziąć pod uwagę inne fakty, jak niedostatek paliwa i amunicji...* Australijska historia wojny morskiej polemizuje ze stanowiskiem Helfricha, które mijało się z realiami sytuacji. Autorzy jej zadają pytanie, zasadnicze dla sztuki wojennej: Jaki jest prawidłowy moment przerwania działań? W wielu przypadkach w historii bitew ten, kto znajdował właściwą odpowiedź na to pytanie, nagradzany był zwycięstwem - nagrodą, która rzadko była przyznawana za wojskowe samobójstwo. Tutaj nie było warunków usprawiedliwiających Termopile proporcjonalną korzyścią... Krążowniki japońskie aż do późnych godzin nocnych poszukiwały obu okrętów alianckich, które tymczasem, wzorowo prowadzone przez dowódcę „Pertha", zręcznym manewrem wymykały się z pułapki. Takagi jeszcze raz przeszedł koło płonącego „De Ruytera", który był już skazany na zagładę, i obok pływających w wodzie rozbitków z ,,Javy". Nakazał nie tracić amunicji na płonący krążownik flagowy przeciwnika. „Są wykończeni!" - miał rzec do swego sztabu na pomoście „Nachi" i odwołał dalsze poszukiwania.

Dopełnia się los Komandor Binford, dowódca czterech amerykańskich niszczycieli, postanowił wyjść jeszcze tej samej nocy z Surabai. Za wszelką cenę pragnął wyrwać się z matni Morza Jawajskiego. Uważał - jak pamiętamy - że pójście na zachód wzdłuż północnego brzegu Jawy byłoby samobójstwem. Z Surabai połączył się telefonicznie z kwaterą dowództwa ABDA w Lembangu i rozmawiał z oficerem operacyjnym dowódcy sił morskich ABDA, admirałem Glasfordem. Rozmowa była dramatyczna. Binford mówił o stanie okrętów i ludzi. - Mamy pod swoim dowództwem 700 zmęczonych ludzi... tak... za 24 godziny może być za późno... tak... Australia to jedyne wyjście... Kilka godzin później mógł po raz pierwszy od kilku dni odetchnąć z ulgą: " G.H. G i l i : Royal Australian Navy 1942-1945. Vol. II. Canberra 1968.

249

otrzymał zgodę na swój plan. Mógł więc ze swymi czterema niszczycielami wyjść zaraz w morze. W Surabai, jako eskorta dla krążownika brytyjskiego „Exeter" w jego przejściu do Batawii, pozostawać miał piąty amerykański niszczyciel, „Pope", który nie wziął udziału w bitwie, ponieważ dokonywano na nim koniecznych napraw. Był jedynym w tej chwili niszczycielem amerykańskim, który posiadał odpowiedni zapas amunicji... Okręty wyszły z kanału portowego Surabai, minęły wyspę Madurę, zrobiły zwrot na wschód i idąc wzdłuż północnego brzegu wschodniego krańca Jawy, dotarły po czterech godzinach do cieśniny Bali. Wszystkie cztery okręty dawały jeden z ostatnich zapewne popisów szybkości, wyciągając 28 węzłów. Nawigator okrętu flagowego, porucznik Giles, wykreślił kurs w ten sposób, aby okręty, „przylepione" niejako do brzegu, były jak najmniej widoczne, nie odcinały się w księżycowym świetle. Podczas przejścia przez najwęższe miejsce cieśniny księżyc skrył się za chmurami i zdawało się marynarzom, że przykrywa ich ogromna „czapka-niewidka". Ale oto pięć minut po godzinie 2.00, gdy już wychodzili z najwęższego miejsca cieśniny, która w tym miejscu zdawała się jakby szyjką gigantycznej butelki, obserwatorzy czołowego niszczyciela „Edwards" ujrzeli-już na zbawczych wodach Oceanu Indyjskiego - groźne cienie. Przed dziobem, z lewej burty zamajaczyły sylwety okrętów. Dostrzegł je także komandor Binford. Otwartym tekstem zawiadomił trzy okręty idące za nim w szyku torowym: - „Widać dwa okręty przed dziobem z lewej burty, odległość około 7000 jardów. Najprawdopodobniej niszczyciele, nie wiem, czy nas dostrzegły, ale nie otwieram ognia, będę się starał przejść nie zauważony. Jeśli jednak otworzą ogień, natychmiast odpowiedzcie!" Tajemnicze okręty nie szły na zbliżenie ani nie oddalały się, i dopiero po kwadransie otworzyły ogień - ich pociski jednak przenosiły ponad czterokominowcami i rozrywały się gdzieś na jawajskim brzegu. Amerykanie odpowiedzieli ogniem. Manewrując i osłaniając się zasłoną dymną amerykańskie niszczyciele oderwały się od przeciwnika i wzięły kurs na port Tjilatjap, a następnie ku brzegom Australii. I tak się miały sprawy potoczyć, że cztery okręty Binforda będą jedynymi, które ujdą miażdżącym cęgom japońskim, zaciskającym się wokół Jawy... ...Gdy Binford ze swymi niszczycielami robił wszystko, by ujść pościgowi japońskich niszczycieli, na krążowniku „Exeter" czyniono ostatnie przygotowania do wyjścia z bazy. ,,Exeter" był w trudniejszej sytuacji niż amerykańskie niszczyciele, lekkie jednostki o małym zanurzeniu. Dla prawie 8500-tonowego okrętu droga przez cieśninę Bali była zamknięta z przyczyn nawigacyjnych.

250

Ma pokładach i we wnętrzu krążownika pracowano bez wytchnienia. Naprawiano, co się dało naprawić, przenoszono amunicję z rufowej wieży do wież dziobowych, które podczas boju zużyły więcej amunicji. Mechanicy wychodzili ze skóry, żeby okręt podczas przejścia do Batawii mógł osiągnąć przynajmniej 23 węzły, co mogłoby mu dać pewną - choć może niewielką szansę. Dowódca okrętu otrzymywał pod swe dowództwo dwa niszczyciele brytyjski „Encounter" i amerykański „Pope". Razem mieli pójść w stronę wyspy Bawean, a następnie wziąć kurs na cieśninę Sunda, skąd rozpościera się droga na Ocean Indyjski. Godzi się nadmienić, że plan ten nie miał większych szans, i elementarne, najprostsze rozpoznanie lotnicze wykazałoby już w tym czasie obecność okrętów nieprzyjaciela w cieśninie... Pod wieczór 28 lutego zwycięzca spod La Płaty był gotów do wyjścia w morze. Po zapadnięciu zmroku, o godzinie 19.00 „Exeter" odcumował i rozpoczął manewry odejścia od nabrzeża. Komandor Gordon nie ukrywał niebezpieczeństw, które mogą ich spotkać. Pokładał nadzieję w dwóch niszczycielach, które dawały im jaką taką osłonę, przynajmniej na wypadek ataków torpedowych. Nie należało się spodziewać przykrycia powietrznego i główna siła obronna tkwiła w nich samych - w załodze, jej odporności i woli walki. Szli kursem ku akwenowi, na którym toczyła się bitwa poprzedniego dnia. Minęli wyspę Bawean, zajętą już przez Japończyków, ale nie padł z niej żaden strzał. Około godziny 4.00 nad ranem 1 marca dostrzeżono w odległości około 10 mil sylwetki okrętów. Noc była księżycowa i widoczność niemal idealna. Komandor Gordon nakazał zmianę kursu, aby ujść obserwacji przeciwnika. Dziesięć minut przed 8.00 dostrzeżono z górnego stanowiska obserwacyjnego ,,Exetera" maszty dwóch okrętów wojennych. Ponownie zmieniono kurs i nic nie wskazywało na narastające niebezpieczeństwo. Dowódca ,,Exetera" nie wiedział, że z okrętów, które pojawiły się i znikły na porannym horyzoncie, wyrzucono w powietrze niewidoczne dlań samoloty obserwacyjne. Po upływie półtorej godziny ujrzano rosnące maszty dwóch okrętów wojennych. To zbliżał się zwycięzca z poprzedniej nocy, kontradmirał Takagi, z krążownikami „Nachi" i „Haguro" w asyście dwóch niszczycieli. Po kilku minutach ujrzano, tym razem od północy, nową groźną siłę: ku „Exeterowi" szedł całą naprzód wiceadmirał Takahashi z ciężkimi krążownikami „Mycko" i „Ashigara"... !,Exeter" przyspieszył biegu, ale mimo nadludzkich wysiłków jego dział mechaniczny nie mógł dać więcej niż 25 węzłów, podczas gdy przeciwnik mógł rozwijać 30-32. O godzinie 10.20 „Exeter" pierwszy otworzył ogień, a zaraz po nim krążowniki japońskie,- wokół brytyjskiego krążownika poczęły S1 ę rwać wiązki, świetnie ułożonych w kierunku, japońskich granatów. Jak 1 z kim prowadzić tu bój, gdy przeciw sześciu lufom artylerii głównej

251

,,Exetera" jest po stronie przeciwnika czterdzieści... Do kogo strzelać - do jednego czy dwóch - przecież nie do czterech! Japończycy, wykorzystując przewagę szybkości, prędko skracali dystans: - 18 000 metrów, - 14 000 metrów. Ich ogień był coraz celniejszy, podczas gdypociski „Exetera", pozbawionego możliwości centralnego kierowania ogniem, padały daleko od celu. Gordon, mając zagrodzoną drogę na zachód i północ, pędził teraz na wschód, nie wiedząc, że nowe, potężne siły czekają tam, by zamknąć pułapkę. O 11.00, czterdzieści minut po rozpoczęciu pojedynku artyleryjskiego, wstąpiła w jego serce nadzieja: przed nim pojawiły się szkwały deszczowe - kryć się w nichP „uchylić się od ciosu i tak ujść śmierci..." O 11.10 ,,Exeter" wystrzelił salwę torped w stronę krążowników „Ashigara" i „Myoko". Cztery minuty później wystrzelił torpedy amerykański niszczyciel ,,Pope". Za wielka odległość dla osiągnięcia trafienia - wszystkie niecelne! Atakują z kolei Japończycy podchodząc z prawej burty. ,,Exetera" osłaniają niszczyciele „Pope" i „Encounter", odgryzają się, jak mogą. Wtrakcie tego bojowego zamętu nieprzyjacielski ciężki granat trafia o 11.20 w kotłownię brytyjskiego krążownika. Przerwany zostaje główny przewód pary, krążownik wytraca szybkość, prawie nieruchomieje - bo czymże w walce są cztery węzły! Kończy się zasilanie prądem elektrycznym, nieruchomieją działa, obrócone w niebo pod różnymi kątami, wieże artyleryjskie już się nie obracają. Śródokręcie wypełnione dymem, dziobowa kotłownia w płomieniach wypływającej ropy. Gordon nie ma wyjścia: daje rozkaz zastopowania maszyn i najtrudniejszy rozkaz - ,,Abandon ship!" Opuszczać okręt! Krążownik zaczyna nabierać przechyłu - dowódca każe otworzyć zawory denne i grodzie. Na pokładzie marynarze odcinają tratwy Carleya i rzucają w morze deski - wszystko mogło się przydać. Japończycy, choć widzieli beznadziejny stan „Exetera", nadal prowadzili morderczy ogień z coraz mniejszego dystansu. Dowódca widział, jak nadbudówki na rufie zajęły się ogniem. Ppciski japońskie z piekielnym gwizdem przelatywały między kominami i masztami okrętu. Okręt zaczynał się przewracać. W ostatniej chwili, gdy dowództwo zeszło już z pomostu na pokład, szef sztabu podszedł do komandora Gordona i powiedział spokojnie, z odrobiną ironii: - To jest właśnie tak, number one - wszystkiego najlepszego! Gordon rzucił kornetkę na pokład i wraz z pozostałymi skoczył w morze. Był już najwyższy czas, za chwilę mógł ich wciągnąć wir wytwarzany przez tonący kadłub. Gordon dostrzegł pędzący japońsk niszczyciel, który wystrzelił torpedę, zadając jego okrętowi „cios łaski". Okręt zadygotał, przewalił się na burtę; było coś niesamowitego w tym, że kominy i maszty znalazły się równo

252

powierzchnią morza... Jeszcze na maszcie tkwiła wielka bandera bojowa z ale już poczynało pożerać ją morze. Wreszcie krążownik uniósł dziób i zaczął iść pod fale- wśród bulgotów i zawirowań. Nieco później japoński niszczyciel wydobył z wody trzystu rozbitków z ,,Exetera", wraz z jego dowódcą komandorem Gordonem. Uderzał na pokładzie okrętu absolutny spokój japońskiego dowódcy, który zdawał się traktować całą sprawę obojętnie - a już najmniej obchodzili go sami jeńcy. Gordon zdał sobie w tym momencie sprawę, że niełatwo będzie wygrać z takim przeciwnikiem, a może najtrudniej - właściwie go ocenić... „Encounter", który tak pomyślnie wykonał akcję ratowniczą rozbitków z holenderskiego niszczyciela „Kortenaer", przeżył swego starszego brata zaledwie o kilka minut. Otrzymał ciężki pocisk, który go obezwładnił, zamieniając w pływający wrak, do niczego niezdolny. Jego dowódca, chcąc uniknąć niepotrzebnych strat, nakazał również załodze opuszczenie okrętu. Na placu boju pozostał tylko czterokominowy „Pope", który - trzeba to przyznać - stoczył porywającą walkę. Początkowo szczęście sprzyjało kapitanowi Blinnowi - udało mu się skryć w jednym szkwale deszczowym. Blinn chciał przywrzeć do południowego brzegu Borneo, a potem nocą wyrwać się na południe przez cieśninę Lombok i dalej ruszyć na Australię. Ale w tym drugim szkwale dostrzegł go jednak japoński samolot rozpoznawczy. Marynarze wykorzystali krótką chwilę „oddechu" dla zaopatrzenia dział w amunicję, wykonano w pośpiechu kilka drobnych napraw. Historyk tego starcia pisze: Gdy drugi szkwał się skończył, „Pope" jeszcze raz ukazał się pod błękitem tropikalnego nieba w samo południe. Słońce Borneo wpatrywało się w nich bezlitośnie - tak jak i pilot japońskiego samolotu. Japoński obserwator wysłał raport i w odpowiedzi na jego meldunek wystartowało sześć bombowców nurkujących z lotniskowca „Ryujo", znajdującego się w tym czasie o sto mil na zachód. O 12.30 nurkowce miały cel w wizjerach bombowych. Dla USS „Pope" wybiła ostatnia godzina.* Jedyne jego działo przeciwlotnicze - stara trzycalówka - wystrzeliło 75 pocisków, po czym zaciął się ostatecznie jego oporopowrotnik. Pozostawały w akcji najcięższe karabiny maszynowe, których obsługi usiłowały przynajmniej przeszkodzić wrogowi w precyzyjnym celowaniu. Niszczyciel cały czas ostro zygzakował, zmieniał szybkość. Uniknął dziesięciu ataków, ale przy jedenastym bliski wybuch bomby w wodzie spowodował wielką wyrwę poniżej linii wodnej. Lewa maszyna stanęła. Teraz na niebie pokazało się T . R u s c o e : US Destroyer Operations in World War II. Annapolis 1960.

253

sześć bombowców horyzontalnych na wysokości 1000 metrów. Przypuszczą one dwunasty atak, żadna jednak z ich bomb nie dosięgnie znakomitego okrętu... Kapitan Blinn widział, że minuty okrętu są policzone. Meldunki z dołu mówiły o gwałtownym nabieraniu przez kadłub wody. Nakazał więc zniszczyć wszystkie tajne dokumenty i kody, i otworzyć zawory. Nastawiono ładunki wybuchowe, które miały dopełnić zniszczenia. O godzinie 12.50 kazał załodze iść w morze - ostatnia opuściła okręt grupa, która dokonywała zniszczeń. Gdy wszyscy znaleźli się w morzu - ujrzeli, jak potężna salwa ciężkich granatów japońskich pokryła ich czterokominowy okręt, który pogrążył się w obłokach pary i dymu. 151 rozbitków z „Pope'a ' ze swym dowódcą, kapitanem Blinnem, będzie przez trzy następne dni błąkać się po wodach Morza Jawajskiego, zanim zostaną wyratowani przez japoński niszczyciel. 27 spośród nich zginie później w japońskiej niewoli.

Noc z 28 lutego na 1 marca 1942 roku była u północnych wybrzeży Jawy nocą tropiku: z morzem gładkim i wysrebrzonym przez księżyc. Po świetlistej tacy morza szły mając czarny profil lądu po lewej burcie, a przed dzio"bem srebrną klingę księżycowego światła, dwa krążowniki, które uniknęły zagłady w krwawej bitwie rozegranej przed niewielu godzinami: australijski „Perth" i amerykański „Houston". Ich załogi po dwóch dniach najwyższego napięcia omal nie zasypiały podczas służby. Po walce, która przeszła do historii jako bitwa na Morzu Jawajskim, wydawało się, że odpoczną, dojdą do siebie w porcie Batawii o dźwięcznej nazwie Tanjong Priok. W czasie pokoju pachnie tu świeżo złowioną rybą i krabami, sprzedawcy oferują wszystkie bogactwa morskiego świata, począwszy od krewetek, a skończywszy na płetwach rekina - ruch handlowy panuje od świtu do nocy. Gdy jednak wracając z akwenu bitwy przycumowali o wpół do trzeciej, scenę pokoju w porcie zastąpiła już panorama wojennego zamętu. Wisiały nad nim chmury dymu po bombardowaniu wykonanym przez japońskie samoloty; rozbijano właśnie składy portowe i wynoszono zapasy przeznaczone do wysyłki do Singapuru, który padł przecież przed dwoma tygodniami. Komendant portu pozwolił komandorowi Wallerowi zatankować do „Pertha" tylko 300. ton ropy. Mieli więc zbiorniki wypełnione do połowy i przed sobą drogę przez cieśninę Sunda, port Tjilatjap na południowym brzegu Jawy - mniej na razie narażonym na japońską agresję, a potem Ocean Indyjski i jak dobrze pójdzie - Kolombo. Załogi obu krążowników klęły komendanta portu, który nie pozwolił im zatankować więcej ropy, ale miał on po temu swoje racje: lada moment

254

odziewano s ję w pńoku ocalałych z bitwy niszczycieli, którym teraz trzeba hvło dać paliwo, oznaczające szansę przeżycia dla okrętów i ludzi. Z amunicją było jeszcze gorzej. Po bitwie zostało im po 20 sztuk amunicji na działo 6-calowe i niewiele więcej pocisków na działa mniejszych kalibrów. Amerykański ciężki krążownik ,,Houston" miał również niewiele więcej amunicji — po 50 sztuk pocisków na działo 8-calowe. ,Houston'' po bitwie nie wyglądał jak za rejsów z Rooseveltem. Cudownym trafem panowało przekonanie, że okręt jest nieśmiertelny; rozeszła się teraz plotka, że pójdą do Kalifornii na remont. Tego południa 28 lutego w batawijskim porcie marynarze HMAS „Perth" zauważyli rzecz niewiarygodną: ich ulubiony czarny kotek-maskotka, który przetrwał kadencję poprzedniego dowódcy... nienawidzącego kotów, wyślizgnął się po trapie i uciekł na brzeg! Ci, którzy widzieli to z pokładu, zaniemówili. Najbardziej przesądni zaraz przypomnieli kumulację niepomyślnych zjawisk na okręcie, równie złowróżbnych co ucieczka kotka: a to mianowicie, że urwał się, spadł i roztrzaskał portret ważnej osobistości, która w czerwcu 1939 roku przemianowała krążownik HMS „Amphion" na HMAS ,,Perth"; a to, że krążownik miał na pokładzie aż dwóch kapelanów, co jest podwójnym nieszczęściem, jako że jeden wystarcza zupełnie do poprowadzenia załogi do nieba czy na dno, co na jedno wychodzi... Wyjście obu okrętów wyznaczył komandor Waller na godzinę 18.00, a następnie przesunął termin o godzinę. Na krążowniku tankowano jeszcze ropę, ładowano zapasowe tratwy, używane dotychczas przez statki wożące pielgrzymów do Mekki; do ostatka szukano pocisków. Na półtorej godziny przed wyjściem Waller poprosił do siebie dowódcę „Houstona", jego sztab oraz dowódców działów z własnego okrętu. Z racji starszeństwa komandor Waller przejął dowództwo nad krążownikiem amerykańskim. Narada u Wallera była treściwa i krótka. Dowódca HMAS „Perth", którego krępa, zwalista sylwetka promieniowała wolą i energią, przedstawił obecnym swoje plany. Zamierzał iść wzdłuż północnego brzegu Jawy ku cieśninie Sunda z ekonomiczną szybkością 22-23 węzły, tak aby maksymalnie oszczędzić paliwo. Obu krążownikom miał towarzyszyć holenderski niszczyciel -,Evertsen". Po przejściu cieśniny zespół miał wziąć kurs na port Tjilatjap na południowym brzegu Jawy. Liczono, że 2 marca zespół powinien znaleźć się na miejscu. - ...Holenderskie rozpoznanie lotnicze stwierdza - mówił dowódca zespoiu - że cieśnina Sunda jest wolna od nieprzyjacielskich okrętów. Mam jednak meldunek, że duży konwój nieprzyjacielski znajduje się o 50 mil na północny Wschód od Batawii. Nie spodziewam się jednak spotkania z nieprzyjacielskimi siłami... - zakończył swe krótkie wystąpienie komandor Waller, o którym wiedziano, że był ulubieńcem Cunninghama, że odznaczył się znakomicie

255

w bitwie koło przylądka Matapan, posłał tam na dno włoski niszczyciel, storpedował jeden krążownik i uszkodził inny. Jego dotychczasowe wojenne szczęście było jakąś przeciwwagą wobec czarnego kotka, dwóch kapelanów i portretu księżnej Kentu, który rozbił się niedawno na drobną kaszkę. 0 godzinie 19.30 obydwa krążowniki wyszły z portu, kierując się ku oznakowanym przejściom w polach minowych osłaniających port. W głośnikach okrętowych rozległ się głos komandora Wallera, który zawiadamiał każdego marynarza, podoficera i oficera, że idą w stronę cieśniny Sunda, aby przedostać się na razie do portu Tjilatjap na południowym brzegu Jawy. Gdy krążownik przechodził przez pole minowe, do kabiny radio wpłynęły wiadomości od rozpoznania lotniczego: sygnalizowano japoński konwój w odległości 50 mil na północny wschód od Batawii, idący w kierunku wschodnim: dziesięć transportowców, dwa krążowniki i trzy niszczyciele. A oni szli przecież na zachód! Najmniejsze ze zmartwień. 1 komandor Waller nakazał przejście na drugi stopień pogotowia, co u tego tak czujnego dowódcy nie mogło oznaczać nic innego jak to, że nie przewiduje spotkania z Japończykami. Wobec swojego sztabu wyraził nawet przypuszczenie, że należy spodziewać się własnych okrętów patrolowych w cieśninie Sunda.

.. .Zmierzch zapada na Morzu Jawajskim szybko i szybko z dnia robi się noc. Po krótkim tropikalnym zmierzchu szli wzdłuż ciemnego, nocnego pasa wybrzeża Jawy na zachód. Obydwa krążowniki - „Houston" o 5 kabli* za , ,Perthem" - lekko zygzakowały, przebijając się przez gorącą równikową noc, przesyconą oddechem morza i dalekim, delikatnym zapachem brzegu, napływającym z lekkimi podmuchami wiatru. Komandor Waller oceniał widoczność na 6 mil, co jak na noc nie było źle, a równocześnie było nieprzyjemne: przecież woleliby mieć na obydwu okrętach czapkę-niewidkę nocy. W kabinie nawigacyjnej, w której stoły założone są morskimi mapami, podporucznik Lyons, mając przed sobą zegary, telefony i wyloty rur głosowych łączących kabinę z pomostem bojowym i innymi ważnymi pomieszczeniami, wpatrywał się w mapę Morza Jawajskiego. Przed kilkunastoma godzinami rejestrował na niej pozycję okrętów własnych i przeciwnika, zmiany kursu, szybkości. Tu, bezpośrednio pod pomostem, czuł się zamknięty podczas walki, odgrodzony od świata zewnętrznego, przynajmniej wzrokowo. Nic doń nie docierało z bitwy, prócz tego, co meldowały mu zegary, na co wskazywała mapa i tego, co odbierał słuchem z pomostu bojowego, gdzie ' kabel = 1/10 mili morskiej - 185,4 m

256

l 3 8

wiceadmirał Takeo Takagi

139. Japoński krążownik „Haguro"

141. Bombowce nurkujące Val japońskiego lotnictwa pokładowego 142. Krążownik holenderski ,,Java"

43

Krążowniki alianckie przechodzą obok rozbitków z „Kortenaera". Obraz pędzla J.H. Hoovija

145. Kontradmirał Kareł Doorman

l4

6 . Pomost bojowy krążownika „De Ruyter" - zdjęcie nocne

147. Krążowniki alianckie w akcji artyleryjskiej. Na pierwszym planie „Perth"

148. Komandor Hector M.L. WalJer

l4

9.

Eidl krążownika ,,Exeter", 1 marca 1942

150. Krążownik australijski „Perth'

151. Amerykański krążownik „Houston

piec" - czyli mężny komandor Hector Waller - wydawał swoje rozkazy. Teraz nie mógł prawie oprzeć się fali straszliwego znużenia: nadchodziła trzecia noc po dwóch nie przespanych i co chwila zasypiał na siedząco; budząc ie widział lekko podświetlone zegary, uchylające się strzałki i zmienne linie s kursów bitwy, która pochłonęła tyle istnień ludzkich oraz dwa silne, potężne przecież okręty holenderskie. Kiedy kolej na nich? W tym czasie asystent nawigatora podporucznik Lloyd Burgess był równie wyczerpany jak Lyons. Gdy znalazł się w kabinie nawigacyjnej, próbował drżącymi od wibracji maszyn okrętu rękami zapalić papierosa, ale nim zapałka dotknęła papierosa - usnął. I on rejestrował przebieg bitwy 27-28 lutego, nanosząc kursy, zwroty i szybkości. Z tego obrazu widać było przyczyny klęski: w szyku torowym (,,jak krowy przy płocie..." przeleciało mu przez myśl) szły jednostki nierównowartościowe bojowo - ciężkie i lekkie krążowniki, dysponujące artylerią o bardzo różnej mocy i donośności. Ich własny „Perth" nakrywany był ośmiokrotnie przez Japończyków salwami, bez szans odpowiedzenia ogniem. Oto dlaczego Holender przegrał bitwę, okręty, ba także własne życie. Burgess miał ostatnią wachtę między 16.00 i 20.00; teraz, gdy zapałka wysunęła mu się z palców, nie pamiętał już nic. W tym samym czasie, gdy obydwa krążowniki bez żadnej osłony morskiej czy powietrznej opuściły port Batawii, w odległej o 80 mil na zachód zatoce Banten kontradmirał Kurita, późniejszy dowódca wielkiego zespołu pancerników Floty Cesarskiej, przystępował do wysadzenia na brzeg oddziałów 16. armii japońskiej generała Imamury, z pomocą armady 56 statków. Zatoka Banten idealnie nadawała się na miejsce desantu - były tu znakomite kotwicowiska, sprzyjająco kształtne brzegi, a nadto wiodły stąd wygodne drogi do Batawii. Kurita wraz z pięcioma ciężkimi krążownikami i lotniskowcem krążył w odległości 20 mil od brzegu, gotowy do interwencji w razie próby kontrakcji ze strony aliantów. Najbliżej zespołu desantującego znajdował się lekki krążownik „Natori" z zespołem dziesięciu niszczycieli; od północy, na połowie drogi od głównych sił Kurity, patrolowały ciężkie krążowniki „Mogami" i „Mikuma", które swego czasu zadziwiły konstruktorów europejskich zwalistą sylwetką i ogromną ilością głównej artylerii (po 15 dział 6-calowych w pięciu wieżach*). O godzinie 22.45 krążownik ,,Perth" i „Houston" minęły z prawej burty trawers wyspy Babi, odległej o mniej więcej półtorej mili, zwiększając szybkość do 28 węzłów poczęły wchodzić na wody zatoki Banten. Krążowniki Przysiadły nieco na rufach od szybkiego biegu, wnętrza okrętów wypełniła silna wibracja powodująca drżenia i stuki. Komandor Waller, mając przed sobą godzinę drogi do zbawczej cieśniny, przyspieszył marsz. Noc była widna, ,,Mogami" został przezbrojony w latach 1942-1943 i otrzymał 6 dział 8-calowych na dziobie, a na rufie umieszczono pokład startowy dla 11 samolotów (2 katapulty).

- Burza nad Pacyfikiem

257

z czystym niebem, jasnym księżycem, gładką powierzchnią morza. Bezwietrzna i wspaniała, mogąca stanowić tło dekoracji do romantycznej sztuki. Tymczasem była nocą wojny i obserwatorzy niewyspanymi oczami wpijali się w ten krajobraz - nie dla jego piękna, lecz dla niebezpieczeństwa, które mógł skrywać. Niewielu z nich, może nawet nikt nie wiedział o bogatej historii zatoki Banten: widziała już flotę Kublai Chana, wysłaną dla pomszczenia zniewag wyrządzonych jego posłom przez Jawajczyków - co wszakże było pretekstem do podboju Jawy przez Mongołów. Tutaj w roku 1521 flota jawajska stoczyła pomyślną bitwę z portugalskimi konkwistadorami i zdobyła na nich dwa okręty. Był to wielki wyczyn, jeśli się zważy, że okręty króla Portugalii były kilkakrotnie większe od jawajskich i posiadały działa. Tu właśnie na brzegach zatoki w roku 1596 lądowali po raz pierwszy Holendrzy i stąd zaczynali marsz w głąb wyspy. Krążowniki - australijski i amerykański - okrążając od południa położoną pośrodku zatoki niewielką wysepkę Panjang, wchodziły w szeroką jakby cyrkulację, która miała je wyprowadzić ku bliskim już wodom cieśniny Sunda. Zaczynały się one za skrajnym, wysuniętym najbardziej na północny zachód cyplem Jawy, zaznaczonym na mapie jako St. Nicolas Point - mówiąc po naszemu przylądek Św. Mikołaja. Było sześć minut po 11.00, gdy w odległości 5 mil od „Świętego Mikołaja" dowódca zespołu dostrzegł na morzu z prawej burty przed dziobem, w odległości 5 mniej więcej mil, sylwetkę okrętu. Obecni na pomoście zapamiętali jego słowa: „...Nadajcie sygnał rozpoznawczy. Prawdopodobnie jedna z naszych korwet patrolujących cieśninę". Główny sygnalista Bert Hartwell zamrugał aldisem litery sygnału rozpoznawczego. Po chwili od strony nieznajomego okrętu nadeszła odpowiedź, od której serca ich przyśpieszyły rytm, nie były to bowiem znajome błyski liter - nie był to nawet aldis. Od strony okrętu wybłysło zielonkawe światło, bez znaczenia właściwie - tak jakby nadawca nie zrozumiał lub nie chciał zrozumieć ich sygnału wywoławczego. Powtórzono go i wtedy ujrzeli, jak tajemniczy okręt wykonał zwrot, stawiając równocześnie zasłonę dymną. Na pomoście zabrzmiały krótkie, stenograficznie jakby wypowiedziane rozkazy: „Japoński niszczyciel, alarm bojowy... dziobowe wieże otworzyć ogień". I potem Waller rzucił hasło, które było zakodowaną depeszą dla dowództwa. Padły słowa: „Jeden nieznany". Dla Lyonsa w kabinie nawigacyjnej był to również znak, że trzeba złamać ciszę radiową, że sygnał o rozpoczętym boju należy przekazać stacjom lądowym. Działa rozpoczynały swój grzmiący, rwany rytm, gdy kabina radio krążownika nadała sygnał o rozpoczęciu walki. Jak na ironię, jedyną stacją, która ten sygnał odebrała, był Port Darwin w ich kraju rodzinnym. Potem w eterze zapadła cisza... Na próżno silna radiostacja australijska wywoływała w eterze swój krążownik, na próżno ponawiała sygnały. Do końca wojny to, co się stało

258

z krążownikiem, jego los po spostrzeżeniu pierwszego japońskiego okrętu pozostało tajemnicą. Usłyszawszy z pomostu słowo-hasło o złamaniu ciszy radiowej, Lyons w kabinie nawigacyjnej napisał je szybko na formularzu i przekazał swemu pomocnikowi, który pobiegł z depeszą do kabiny radio. Lloyd Burgess, pomocnik nawigatora, na odgłos pierwszych salw dział 6-calowych obudził się. Mimo wstrząsów próbował zasnąć, ale za każdym razem gdy działa w wieżach rzucały się do tyłu, hełm podskakiwał mu na głowie i opadał na oczy, opierając się na nosie. Wyrywało go to ze snu i rzucało w otchłań bitwy, która jakoś niewiele go jeszcze obchodziła: był zbyt wyczerpany, by reagować na wydarzenia. Po kilku salwach i uderzeniach w nos ochronnego hełmu wstał, przeciągnął się i wybiegł na pomost. W tym opancerzonym pomieszczeniu, stanowiącym mózg walczącego okrętu, na samym przodzie stał komandor Waller: obok niego przy busoli Harper - główny nawigator, dalej Hancox oficer artylerii, Clarke - dowódca broni podwodnej, Hatwell - główny sygnalista i kilku innych. Burgess ujrzał ich wszystkich, gdy był jeszcze przy kotarze zasłaniającej wejście: ogromny błysk salwy bitej przez dziobowe wieże 152-milimetrowe oświetlał wszystkich na pomoście, dając efekt niesamowity i groźny. Wydawało się, że to właśnie oni otworzyli te bramy piekieł przed sobą i nie mogli już tego cofnąć. Gdy blask zniknął - do długich luf w wieżach ładowano nowe pociski, na pomoście zapanował mrok, jeśli nie brać pod uwagę delikatnego, wątłego światełka oświetlającego osłonięty stół nawigacyjny z mapą. - Cztery okręty z prawej burty! - Pięć z lewej burty! - O Boże, są wokół nas - to zdanie wyrwało się oficerowi lotnictwa przydzielonemu na krążownik. Komandor Waller reagował spokojnie i rzeczowo na zmieniającą się sytuację: przydzielił wieżom cele, potem zezwolił na samodzielne celowanie w każdej wieży, ponieważ sytuacj a komplikowała się coraz bardziej. W megafonach, rurach głosowych wież brzmiał jego spokojny, donośny głos. Na mapie nawigacyjnej naniesiono już pozycje 13 japońskich niszczycieli i dwóch krążowników. Ale te siły służyły tu operacji, której sens odsłaniał się ich oczom: w ciemnym tle brzegu widać było coraz wyraźniej w księżycowym świetle zarysy masztów i pękatych kadłubów: japońskie transportowce desant w zatoce Banten! Wchodzili więc w sytuację, o której marzyli kiedyś ich przełożeni i sam admirał Doorman: zaskoczyć Japończyków w czasie lądowania. Ale teraz marzenie spełniało się w nowych okolicznościach, a sam admirał już nie żył. Szli korytarzem między japońskimi statkami i okrętami, z których najbliższy był o milę, a najdalszy o trzy. Na pomoście raz po raz grzmiał głos Wallera: - Ster zero!

259

- Lewo dwadzieścia! A po chwili znów: - Ster zero! - Co to za cele przed dziobem z lewej burty? - To wyspy, sir! Krążownik szedł ostro zygzakując i od tych raptownych zwrotów ludzi miotało od ściany do ściany. „Houston" wiernie powtarzał manewry okrętu flagowego i raz po raz spowijał się w wybłyskach ognia - jego działa 8-calowe kilka razy w ciągu minuty mierzyły się z przeciwnikiem na coraz krótszym dystansie. Z pomostu widać było, jak świetlne pociski z japońskich krążowników przelatują ponad niszczycielami, jak niszczyciel ,,Fubuki", który dostrzegli u wejścia do zatoki, przenosił pociski ponad ich własnymi okrętami - widzieli, jak rozrywały się wśród statków zgrupowanych przy brzegu. Zmiany kursu stały się tak częste i szybkość tak wielka, że ledwo mogli utrzymać się na nogach. Doprawdy, Waller prowadził krążownik ,,Perth" w stylu, w jakim wiódł do walki swoje niszczyciele na Morzu Śródziemnym! W kabinie nawigacyjnej, gdzie podporucznik Lyons namierzał kurs krążownika, na mapie tworzyło się wrysowane półkole. Obydwa krążowniki szły w połowie drogi między wyspą Panjang, wyrastającą pośrodku zatoki, i brzegiem. Lyons rejestrował zmiany kursu, przybliżone pozycje japońskich okrętów, z prawej i lewej burty, obroty maszyn. Morze, srebrne od księżycowego światła, pełne było teraz fantastycznych kolumn wody wzbijanych przez japońskie granaty. W kilkanaście minut od rozpoczęcia walki cudem jakby okręt ich nie został jeszcze trafiony i wszystkie jego działa pluły ogniem. Gdy powracały na swe łoże mocą oporopowrotników, twardo odczuwano to w maszynach - u mechaników z przewodów pary odskakiwały płatki azbestu, a same kotły - wydawało się - wibrowały od sił mocniejszych od sprężonej pary. John Woods na stanowisku obserwacyjnym na dolnej kondygnacji pomostu bojowego ujrzał, obracając się w stronę rufy, jak idący za nimi „Houston" włączył potężny reflektor i oświetlał niebieskawym słupem światła statki stłoczone przy brzegu. Wokół rwały się w morzu pociski i bryzgi wody padały na pokład i na pomost, ale z tego zamętu bitwy tylko jeden dźwięk utkwił mu w uszach: gdy pocisk - być może przeznaczony właśnie dla niego - przeleciał z infernalnym gwizdem tuż obok pomostu; na chwilę strach chwycił go za gardło, ale natychmiast opanował się. Komandor Winslow na pokładzie krążownika „Houston" zapamiętał tę pierwszą fazę bitwy, niczym film czy kliszę z wyrysowanym obrazem: Zanim osiągnąłem pomost, już wszystkie działa były w akcji, „Houston" zadawał nokautujące uderzenia. Jakże krzepiące były miarowe, oślepiają-

261

ce grzmoty artylerii głównej, szybkie, ostre huki pięciocalówek i ciągły, metaliczny odgłos pom-pomów. Ponad tym wszystkim rozlegał się z platform pomostu grzechot najcięższych karabinów maszynowych, ustawionych jako broń przeciwlotnicza, ale teraz wynajdujących nawodne cele. Gdy znalazłem się na pomoście, „Houston" zalany został oślepiającym blaskiem reflektorów. Poza ich rażącym światłem ledwie mogłem rozpoznać kontury japońskich niszczycieli, które podchodziły blisko, by oświetlić nas jako cele dla artylerii własnych krążowników pozostających w ciemnościach. Walcząc desperacko o życie „Houston" skierował swe działa na reflektory i wymiótł je pociskami. Była godzina 23.26, gdy nawigatorowi Lyonsowi wydało się, że*usłyszał ruszającą z gwałtownym buchnięciem pary lokomotywę. ,,Perth" w tej minucie otrzymał pierwszy granat - w przedni komin. W sześć minut potem granat japoński ugodził w pomost sygnalizacyjny. O 23.50 trzeci granat japoński wbił się tuż nad linią wodną i wybuchł w kubryku, na szczęście nie powodując większych strat. Minęły 44 minuty boju, ale mimo tych trzech pocisków okręt nic nie stracił ze swej zdolności bojowej, jeśli nie liczyć wyłączonych z akcji karabinów maszynowych. Obsługa prawoburtowych wyrzutni torpedowych po alarmie bojowym błyskawicznie zajęła swoje stanowiska i torpedysta Len Smith w 10 minut po rozpoczęciu walki usłyszał głos oficera dowodzącego bronią podwodną, nakazujący gotowość do strzału torpedowego. Później rozkazy krzyżowały się, ponieważ nieprzyjaciel otaczał ich już właściwie ze wszystkich stron. Wreszcie na pomoście zdecydowano się atakować torpedami trzy duże okręty - dwa, które nadchodziły w namiarze z prawej burty- owe przysadziste krążowniki „Mikuma" i „Mogami" orazz lewej burty - trzykominowy lekki krążownik „Natori", starszy już wiekiem, ale posiadający wszystko przecież, co jest potrzebne do walki. WIO minut po pierwszych strzałach artyleryjskich cztery torpedy z metalicznym dźwiękiem przeskoczyły burtę krążownika australijskiego i poszły w stronę nieprzyjaciela. Zaraz po tym odpalili cztery torpedy z wyrzutni lewoburtowych, w stronę wielkich statków kotwiczących przy brzegu. Dwa wielkie wybuchy, które wykwitły po niecałych dwóch minutach na ciemnym tle brzegu zatoki, dały im smak zwycięstwa. Kapitan Polo Owen, który miał stanowisko bojowe na rufie, odniósł wrażenie, że przy wielkiej, 30-węzłowej szybkości rufa zanurza się pod wodę. Przy salwach wież działowych krążownika piekło otwierało się nad nimi, a gdy rufowa wieża ,,Y" nakierowana została na japoński niszczyciel, który szedł za nimi, i rzygnęła ogniem - zdawało się, że to gigantyczny smok

262

rozwarł nad nimi swoją gorejącą paszczę. Leżąc w azbestowych ubraniach ochronnych obok swojego działka przeciwlotniczego, między awaryjnymi tratwami, mającymi ongi służyć pielgrzymom muzułmańskim, znalazł się nagle w zasięgu japońskiego reflektora, który oblał ich wszystkich bladym, niesamowitym światłem. I mimo szybkości, którą jeszcze posiadali i która dawała nadzieję, zaczęli tę nadzieję tracić. Działa 4-calowe strzelały do zapalonych japońskich reflektorów, a obsługi pobudzały się nawzajem do szybszej pracy. Bili Davis, sanitariusz, który znalazł się tutaj przypadkowo, a może przywiedziony został tajemnym głosem przemawiającym za współuczestniczeniem w aktywnej walce, ujrzał nagle, jak krwawy tuman ogarnia w gigantycznym blasku platformę i zmiata działo wraz z obsługą do morza... Gavin Campbell z obsługi wielkokalibrówek przeciwlotniczych na wieży ,,Y", przedostatniej licząc od dziobu, spojrzał właśnie w stronę grzmiącego ogniem „Houstona", gdy okręt uniósł się nagle niczym koń spięty ostrogą i ogromny słup wody i ropy wzniósł się w powietrze, przysłonił księżycowe światło i uderzył w nich. Gdy doszedł do siebie i przetarł oczy, pozornie nic się nie zmieniło i amerykański krążownik wysyłał swe świetlne trajektorie. (,,O Boże, to jakby wariat ciskał żarówkami'' - pomyślał w duchu). Ale ten wstrząs, ten słup wody i ropy mógł oznaczać w tej sytuacji jedno: to była japońska torpeda! Tymczasem, gdy na pokładzie rozgrywała się artyleryjska wojna pełna błysków, huku i dymu, wewnątrz kadłuba mechanicy toczyli swą własną wojnę o utrzymanie pary i szybkości. Ogromne kotły - co nietrudno było dostrzec - aż podskakiwały, gdy wielkie działa cofały się po strzałach na oporopowrotniki. Wyglądało to mniej więcej tak, jakby ogromna, ale niewidzialna pięść dawała im cios podbródkowy. Wstrząsom i wibracjom podlegały także rury i przewody. Panował tu straszny upał, przekraczający z pewnością 60 stopni. Maszyniści, palacze, o skórze błyszczącej od potu, pracowali wśród wyziewów oleju i ropy. Ich zadaniem - od którego zależał los okrętu i los ich własny - było utrzymanie szybkości, utrzymanie ciśnienia pary w kotłach, tak by turbiny mogły dać tyle tysięcy obrotów, ile było potrzeba do osiągnięcia szybkości 30 węzłów. Oniemieli na chwilę, gdy ogromny wstrząs przeszedł przez kadłub, a oni sami, wyrzuceni w powietrze, wylądowali potłuczeni na stalowych blachach. Jeden z zegarów wodnych pękł na pół - to nie była własna salwa działowa,"to musiało być c o ś w i ę c e j . . . nie mogli wiedzieć w tej chwili, że torpeda japońska uderzyła właśnie pomiędzy kotłownię dziobową a maszynownię i ich koledzy zginęli tak, jak stali przy maszynach; spalił ich żar wybuchu, a potem wdzierająca się fala morskiej wody zamieniła wszystko w ruiny i piekło. W ich odczuciu okręt tracił życie; z giganta rozdającego ciosy i posuwającego się w szalonych zwrotach stawał się istotą, która jeszcze się porusza, ale nie ma już pełnej władzy nad swym życiem i ruchem.

263

Pięć minut po północy podporucznik Lyons w kabinie nawigacyjnej poczuł nagle, jak krążownik unosi się w górę, podniesiony niewidzialną dłonią giganta. Przez chwilę wydawało mu się, że płynie przez ocean powietrza,- od tej niezwykłej podróży setki zdjęć służących do rozpoznawania sylwetek okrętów wypadły ze specjalnych segregatorów i zaścieliły podłogę kabiny. Na pomost spływał potok hiobowych meldunków: - Dziobowa maszynownia nieczynna... szybkość ograniczona. - Wieża ,,B" - brak pocisków. - Wieża ,,X" - brak pocisków. - Wieża „A" - pozostało pięć pocisków. Obsługi dział 4-calowych meldują, że będą strzelać pociskami oświetlającymi, cała amunicja poszła w Japończyków. Komandor Waller, wpatrujący się w feerię świetlną wokół okrętu powtarza za każdym meldunkiem: „Bardzo dobrze!" Wie, że trafienie torpedą, choć jeszcze nie pieczętuje losu okrętu, zmniejsza jego szybkość i przekreśla szansę wyjścia z tego obłędnego kręgu, w który się dostali. Nie traci jednak ducha, zachowuje spokój, narzuca go otoczeniu. I znów okręt unosi się w powietrze i zdjęcia rozpoznawcze okrętów w kabinie nawigacyjnej wysypują się z rejestratorów, dokąd zostały przed kilkoma minutami pracowicie powkładane. Okręt właśnie wyrzuca ostatnie pociski, jakie mu zostały; szybkość jego spadła do połowy. Nowy potężny cios, który zdaje się wyjmować okręt z wody. Kolejna torpeda trafia na wysokości drugiej wieży dziobowej (,,B"). ...Mechanicy na dole zaczynali rozumieć, że zbliża się koniec,- na próżno wywoływali z kotłowni maszynownię, przerwane zostało również połączenie z pomostem bojowym. I wtedy ktoś powiedział, że trzeba by odciąć dopływ paliwa do kotłów, bo może być źle. Okręt wyraźnie nabierał przechyłu na lewą burtę, a po trzecim wybuchu - także najprawdopodobniej torpedy pogłębił go. I wtedy oficer dał sygnał do wyjścia - bez paniki, bez przesadnego pośpiechu. I w tym momencie byli z siebie prawdziwie dumni... Torpedysta Len Smith, który niedawno jeszcze walczył i raził przeciwnika, teraz już myślał tylko o jednym: co winien uczynić przed opuszczeniem okrętu? BOMBY GŁĘBINOWE! Jeśli nie usunie z nich zapalników, może być niedobrze. Dowódca krążownika kazał je przed nocą ostrzyć - co było zabiegiem trudnym do zrozumienia dla kogoś, kto ńie znał Wallera i jego namiętności bojowych. Teraz stawały się dla załogi śmiertelnym niebezpieczeństwem i nastawione na różne głębokości, eksplodują, gdy kadłub będzie szedł w głębinę. Fala uderzeniowa, wywołana przez jedną bombę, potrafi zabić — a jakąż zagładę spowodowałoby kilkadziesiąt bomb! Gdy usunął zapalniki, przypomniał sobie o jednym: o aparaturze radarowej, znajdującej się niedaleko - obok aparatów torpedowych. Rozbił ją młotem.

264

Gdy druga torpeda trafiła krążownik, Waller na pomoście wyszeptał: - Rozerwało... - A potem natychmiast głośno: - Opuszczać okręt! Oficer artylerii Hancox nie był jeszcze pewien i zadał pytanie: - Czy przygotować się do opuszczenia okrętu? - Nie - odpowiedział dowódca - o p u s z c z a ć o k r ę t ! I natychmiast rozkaz podany został całej załodze wewnętrznym systemem komunikacji. Wieża ,,A", czołowa wieża okrętu, ryknęła jeszcze salwą i okręt ucichł. Waller napełniał powietrzem swoją kamizelkę, obok niego zostało dwóch ludzi, wśród nich asystent nawigatora, Burgess. Schodząc z pomostu zdążył jeszcze usłyszeć słowa komandora, który polecał ostatniemu obecnemu jeszcze na pomoście, by zszedł również. Burgess zapamiętał swego dowódcę, stojącego nieruchomo, ze wzrokiem utkwionym w wieżach działowych, które już nie mogły się odezwać. W chwilę później w główne stanowisko dowodzenia trafił ciężki pocisk... ,,Perth", trafiony w sumie czterema torpedami i dziesiątkami pocisków, tonął szybko w świetle japońskich reflektorów. W zablokowanych przejściach, schodniach, wieżach artyleryjskich pozostały setki ludzi, ponad 300 marynarzy i oficerów znalazło się w wodach cieśniny Sunda, odgradzającej Jawę od Sumatry - w objęciach silnego prądu, który znosił ich na południe w stronę Oceanu Indyjskiego. Na wodoodpornym zegarku Burgessa, który miał na ręku, wskazówki pokazywały godzinę 0.25. Z liczącej 682 osób załogi HMAS „Perth" poległo w walce lub - jak się okazało po wojnie - znalazło śmierć w prądach i wirach cieśniny Sunda 353 ludzi, ginąc nieraz dosłownie u brzegów rozsianych tu wysepek. Z uratowanych 329 stu zmarło w japońskiej niewoli. Ogniem swoich dział i torpedami krążowniki uszkodziły ciężki krążownik „Mikuma" i niszczyciel „Harukaze" i posłały na dno cztery transportowce, wśród nich dwa okręty sztabowe łącznie z „Sakura Maru" - okrętem dowódcy 16. armii. Z japońskich dokumentów, na których opierał się amerykański autor Paul S. Duli w swej Historii bojowej Cesarskiej Marynarki Japońskiej* (opublikowanej w roku 1978) wynika, że Japończycy wystrzelili w sumie 87 torped w stronę obu alianckich krążowników; Japończycy przypisują sobie trafienie okrętu sztabowego „Sakura Maru" - miała tego dokonać torpeda wystrzelona z niszczyciela ,,Fubuki". Trudno ocenić, w jakim stopniu teza ta wynika z faktów - może z pragnienia złagodzenia goryczy po stratach i emocjach doznanych przez bądź co bądź - dowódcę wysokiego szczebla. Tak czy inaczej, odróżnienie wybuchu torpedy własnej od przeciwnika jest dość trudne i już Dumas powiedział, że ,,w nocy wszystkie koty są szare..." ' A Battle History of the Imperiał Japanese Navy- Cambridge US 1978.

265

Gdy „Perth" tonął, ,,Houston" miał jeszcze przed sobą 20 minut życia. Najstarszy z oficerów*, którzy przeżyli te dramatyczne kwadranse pisze: ...Rozmieszczenie nieprzyjacielskich okrętów umożliwiało całkowite otoczenie „Houstona" ze wszystkich kierunków od strony morza. Lekkie okręty patrolowe i ścigacze torpedowe operowały w pobliżu transportowców w zatoce Banten. Samoloty japońskie mieliśmy nad głowami. Nieprzyjacielskie okręty - zapewne krążowniki albo lotniskowce - strzelały do „Houstona" z odległości 12 000 jardów od strony morza. Wstrzelawszy się, biły w nas, szerząc zagładę. Niszczyciele w zespołach po trzy - cztery przypuszczały raz po raz ataki od dziobu i rufy, przy użyciu torped i dział. Bliskość płycizn i obecność silnego prądu stanowiły dodatkowe ryzyko dla manewrowania. Ponieważ kontrola nad całym rejonem szybko przechodziła do rąk nieprzyjaciela, wejście na mieliznę doprowadziłoby nieuchronnie do zawładnięcia okrętem przez wroga. Wszystkie układy komunikacyjne, które jeszcze działały, były beznadziejnie przeciążone meldunkami o uszkodzeniach, nadbiegających torpedach, rozpoczynanych przez przeciwnika atakach i zmianach w pozycji celów, do których strzelaliśmy... W ostatnim fragmencie swego boju „Houston", strzelając już według lokalnych nastaw z poszczególnych wież artyleryjskich, bo centralne kierowanie ogniem już dawno przestało działać, uszkodził lub nawet zatopił swymi pociskami trałowiec japoński „AM-2" i uszkodził trzy japońskie niszczyciele. Wystrzelony o 23.55 z dział amerykańskiego krążownika pocisk uszkodził zasilanie prądem elektrycznym na ciężkim krążowniku „Mikuma". Japończycy jednak dość szybko uporali się z uszkodzeniami i ich okręty nie straciły wiele ze swej zdolności bojowej. ,,Houston", uszkodzony torpedami i pociskami, ciężko przechylił się na prawą burtę. Dziesięć minut po północy salwa japońska rozerwała się w rufowej maszynowni, wytrącając ją z biegu. W maszynowni dziobowej porucznik Robert Fulton poczuł dwa uderzenia torped. Jego dziobowa maszynownia jeszcze była w ruchu i mogła dać okrętowi szybkość, dlatego zdumiał się, gdy dotarło doń polecenie dowódcy o opuszczeniu okrętu. Początkowo nie mógł w to uwierzyć, ale gdy otrzymał przez łącznika ustne potwierdzenie rozkazu, kazał wygasić ogień w kotłach. Zawory zostały otwarte, tak aby kilkaset funtów pary mogło ujść. Obsługa maszynowni przez włazy przedostała się do pomieszczenia nad maszynownią i dalej przez podstawę wieży do katapultowania samolotów na pokład rufowy... Porucznik Hamlin w wieży nr 1 przez peryskop wypatrywał kolejne cele. Przez okręt przeszedł wstrząs i Hamlin uderzył głową w peryskop. „Wieża nr 2 Kmdrppor. A.L. Maher. Relacja w: S.E. Morison: The Rising Sun..., op. cit.

266

trafiona" - usłyszał głos w telefonie, po czym zaraz „Ogień w wieży nr 2". Mimo niewielkiej już widzialności Hamlin usiłował ustalić odległość od świecącego oka japońskiego reflektora, błyszczącego w mroku. Dzwonki, błyszczące światełka, jego wieża zatrzęsła się od salwy. Hamlin ujrzał w snopie nieprzyjacielskiego reflektora, że pociski są krótkie... Jego wieża dała jeszcze jedną salwę; wprowadził poprawkę w odległości. I nagle począł spływać strumień wiadomości, który miał określić jego losy i los całej obsługi wieży. - Pożar w komorze wieży nr 1! Hamlin machinalnie powtórzył: „Ogień w komorze wieży nr 1", w pierwszej chwili nie zdając sobie sprawy, że chodzi o j e g o wieżę. Komandor Maher zareagował natychmiast. Jego głos nie zdradzał podniecenia: - Zalać wieżę nr 1. Hamlin nie od razu zdecydował się wykonać rozkaz swego zwierzchnika Maher dowodził działem artyleryjskim na „Houstonie". Postanowił więc na razie zalać komory pięć pięter pod sobą, ale utrzymać w suchym stanie komorę ładunków prochowych i komorę pocisków. Ale gdzie tam, w napięciu i zamęcie słowa jego polecenia zostały odebrane niedokładnie i zalano komorę prochową i nabojową. A mógł jeszcze oddać sześć salw! Ale w lufach trzech dział miał jeszcze pociski, jeszcze raz wycelował w stronę płonącego reflektora i po raz ostatni wieża nr 1 zadygotała od odpalanej salwy. Hamlin przez szczeliny obserwacyjne widział, jak sąsiednia wieża zajęła się ogniem i płomienie buchając coraz wyżej otaczały ją świetlistą, przerażającą koroną. Niesamowity blask oświetlał cały pokład... „Houston" zwolnił, szybkość spadła najwyżej do 6 węzłów, ruch okrętu zamierał, maszyny już nie pracowały. Ktoś na pomoście zapytał: „Czy opuszczamy okręt?" Komandor Rooks skinął głową. Jego szef sztabu ogłosił przez sieć wewnętrznej komunikacji: „Opuszczać okręt!" Była godzina 0.33. Zabrzmiał głos sygnałówki, która zdała się biblijnym głosem trąb Sądu Ostatecznego. Pomost pustoszał. Ostatni zszedł z niego dowódca okrętu komandor Rooks... Porucznik Hamlin, dowódca wieży nr 1, oraz jego ludzie szli po pokładzie oświetlonym blaskiem płomieni, omijając zabitych ixannych. Ci, którzy żyli, szykowali się do skoku w morze, naciągając kamizelki, spuszczając na wodę tratwy. Uderzało ich opanowanie i skupienie. Nie było popłochu, nie było paniki, choć raz po raz okręt był trafiany. Dowódca okrętu stał u stóp trapu prowadzącego na główny pokład i żegnał się ze swymi ludźmi. Był wspaniały w spokoju, który towarzyszy poczuciu spełnionego do końca obowiązku. Nagły wybłysk ognia o kilka stóp od niego - i Rooks ginie wraz z obsługą

267

karabinu maszynowego od wybuchu 5-calowego pocisku, wystrzelonego najprawdopodobniej z japońskiego niszczyciela... Na dziobówce pozostało tylko trzech marynarzy; jednym z nich był porucznik Hamlin z wieży nr 1. Przechył okrętu pogłębiał się i wszyscy trzej skoczyli do wody, wokół rozrywały się japońskie pociski - każdy, który upadłby blisko, mógł ich zabić wzbudzoną falą. Rzucili spojrzenie na przerażającą scenę agonii okrętu, oświetlonego przez japońskie reflektory. Jakże różnił się od reprezentacyjnej jednostki, którą prezydent Roosevelt czterokrotnie odbywał podróże. Pokład potrzaskany, burty podziurawione pociskami i torpedami później dopiero mieli się dowiedzieć, że otrzymał w sumie 4-6 torped, 3 pełne salwy japońskich pocisków i 11 pojedynczych trafień artyleryjskich. Milczące działa sterczały we wszystkich możliwych kierunkach. Hamlin i dwaj marynarze starali się odpłynąć jak najszybciej od okrętu, który tonąc mógł ich wciągnąć do morskiego grobu. Niedaleki wybuch granatu w wodzie przyprawił ich o głuchy ból.,,Houston'' płonął pomarańczowym blaskiem, który połknął już połowę kadłuba. Przechył pogłębiał się, okręt wyraźnie już przewracał się na burtę - z tej strony pożary gasły z sykiem pożerane przez wodę. Bandera jednak nadal powiewała z masztu i z nią 45 minut po północy mężny „Houston" rozpoczął swą ostatnią podróż - na dno Morza Jawajskiego. Japończycy do ostatka ostrzeliwali tonący krążownik, z odległości kilkuset metrów siejąc pociskami i z broni maszynowej po pokładach zatłoczonych ludźmi. Z załogi liczącej ponad tysiąc ludzi ocalało tylko 368. Zostali oni wzięci przez Japończyków do niewoli. Gdy „Perth" i „Houston" toczyły swą ostatnią walkę, do płaskich brzegów zatoki Banten, wyglądających tak wspaniale za dnia, a teraz tajemniczych i niegościnnych, dopłynął na szczapie drewna dowódca 16. armii, generał Imamura. Jego okręt sztabowy zatonął po trafieniu torpedą i pociskami. Rozbitkowie japońscy gramolili się na brzeg, klnąc odmianę wojennego losu. Adiutant generała odnalazł swego szefa siedzącego na kupie bambusów na plaży - w nie najlepszym stanie ducha. Złożył mu jednak - jak twierdzą gratulacje z okazji pomyślnego lądowania... Dopowiedzmy wreszcie słów parę o losie holenderskiego niszczyciela „Evertsen", który miał towarzyszyć obu krążownikom, ale wyszedł z Tanjong Prioku z opóźnieniem i nie był obecny podczas ostatniej walki ,,Pertha" i „Houstona". W ogólnym zamęcie udało mu się prześliznąć obok wysepki Panjang i przebyć cieśninę Sunda. Gdy wydawało się, że zbawcze fale

268

Oceanu Indyjskiego są niemal w zasięgu dłoni, złe fatum w postaci swóch japońskich niszczycieli pojawiło się przed świtem i po krótkiej nocnej walce, w której Japończycy okazali się kolejny raz mistrzami, „Evertsen" podziurawiony jak sito osadzony został na mieliźnie w pobliżu wysepki Sabuku u wejścia na ocean. Załoga powędrowała śladami rozbitków obu krążowników do japońskiej niewoli. Klęska dosięgła także okrętu amerykańskiego usiłującego dostarczyć na Jawę tak pilnie potrzebny sprzęt lotniczy. USS „Langley", transportowiec lotnictwa (8400 ton, 32 myśliwce) wraz z transportowcem „Sea Witch" (27 myśliwców) szły z Fremantle w Australii do względnie jeszcze bezpiecznego Tjilatjap dość pokrętnym kursem, aby zmylić Japończyków. Dowodzący siłami morskimi ABDA wiceadmirał Helfrich ze względu na dramatyzującą się sytuację polecił drogą radiową skrócić trasę i „Langley", który już zdążył się odłączyć od swego partnera obdarzonego piękną nazwą „Morska Wiedźma", 27 lutego znalazł się za dnia niedaleko od portu przeznaczenia (w pierwotnym planie obydwa statki miały zawinąć do Tjilatjap nocą). O dziewiątej rano dostrzeżono nie zidentyfikowany samolot, a około południa ujrzano rezultat odkrycia okrętu przez japoński samolot rozpoznawczy: na wysokości 4500 metrów nadlatywały japońskie bombowce. Dowódcy „Langleya" komandorowi podporucznikowi McConnelowi udało się uniknąć dwóch serii bomb, ale trzecia, wyrzucona przy kolejnym ataku, była celna. Pięć trafiło w ten okręt przerobiony w latach dwudziestych z węglowca, dwie upadły niedaleko burt. Wybuchły groźne pożary, samoloty zajmowały się ogniem jeden po drugim i już o godzinie 13.32 dowódca dał rozkaz opuszczenia okrętu, co amerykański wyższy dowódca morski wiceadmirał Glassford krytykował później jako rozkaz przedwczesny. Inni wszakże uważali, że „Langley" był po prostu starym okrętem i jego pompy nie potrafiłyby niczego skutecznego dokonać przeciw pożarom. „Langley" zatonął na pozycji o 75 mil na południe od Tjilatjap od bomb samolotów japońskich 21. i 23. flot powietrznych bazujących na Celebesie, dobity ogniem i torpedami dwóch amerykańskich niszczycieli, które towarzyszyły mu na ostatnim odcinku trasy. „Morska Wiedźma" miała natomiast znacznie więcej szczęścia i dostarczyła swoje samoloty do portu. Dnia 1 marca rano w kwaterze ABDA w Lembangu doszło do dramatycznej rozmowy między admirałami - Amerykaninem wiceadmirałem Glassfordem, Brytyjczykiem kontradmirałem Palliserem i holenderskim ich przełożonym, wiceadmirałem Helfrichem. Anglosasi nie żywili złudzeń co do losu Jawy

269

i szans jej obrony. Uważali bój na morzu „do gorzkiego końca" za niedorzeczność. W odpowiedzi usłyszeli pełne uporu słowa Helfricha: - Mam zamiar walczyć tak długo, jak długo są na morzu nasze okręty. Duża koncentracja okrętów podwodnych na Morzu Jawajskim mogłaby przynieść sukces. Nieprzyjaciel będzie próbował wylądować dziś w nocy w rejonie Rembangu. Nawet jeśli mu się to uda, to zaatakuję kolejną falę jego transportowców. Admirał Palliser odpowiedział: - Mam z Admiralicji instrukcję wycofania okrętów Jego Królewskiej Mości z Jawy, gdy dalszy opór przestanie służyć użytecznemu celowi. Ten czas, według mej oceny, nadszedł. Helfrich spurpurowiał i podniesionym głosem zapytał Pallisera: - Czy pan zdaje sobie sprawę, że znajduje się pod moimi rozkazami? - Oczywiście, ale w tej arcyważnej, żywotnej kwestii nie mogę wykonywać moich obowiązków inaczej, jak je pojmuję. Helfrich przypomniał Palliserowi o wielkim wkładzie sojuszniczym holenderskiej marynarki w walkę o brytyjskie cele wojny - gdy zaatakowane zostały Malaje. Holendrzy ponieśli przy tym poważne straty. Palliser był jak nieruchomy posąg i Helfrich pojął, że jego sprawa jest przegrana. Zwrócił się jednak do Amerykanina Glassforda z apelem o dalszą walkę. Odpowiedź, którą otrzymał, nie różniła się w istocie od zdania Pallisera: - Moje instrukcje nakazują mi wypełnianie wobec pana moich obowiązków. A każdy rozkaz, który mi pan da, zostanie niezwłocznie wykonany. Pragnę jednak powiedzieć, że przyłączam się bez zastrzeżeń do rady danej panu przez pańskiego szefa sztabu *. Mam wycofać się do Australii na rozkaz mego naczelnego dowódcy - jeśli konieczne, opuścić Jawę - ale to pan będzie o tym decydował. Helfrich, już opanowany, przełknął ten gorzki kąsek: - Dobrze więc, admirale Palliser, może pan dać takie rozkazy okrętom Jego Królewskiej Mości, jakie pan sobie życzy. Admirale Glassford - rozkaże pan swoim okrętom udać się do Australii! Helfrich w tym momencie nie wiedział jeszcze, że obaj jego najbliżsi współpracownicy zdążyli już wydać rozkazy, których tak się obawiał... Nie minęła godzina i Dowództwo ABDA przestało istnieć * *, a sam Helfrich wsiadł do samolotu i odleciał na Cejlon. ' Kontradmirał Palliser. '' Przez kilka dni funkcjonowały jeszcze dowództwa rodzajów broni: ABDA-Fleet, ABDA-Arm i ABDA-Air.

W stronę nowych mórz i oceanów

W dwanaście dni po ostatecznym zwycięstwie na Morzu Jawajskim Japończycy wylądowali na północnej Sumatrze, forsując ostatecznie olbrzymi obszar nazwany przez Brytyjczyków „barierą malajską". Osiągnęli także ogromne postępy w Birmie i 8 marca 1942 r. zdobyli Rangun. Stawał przed nimi otworem ogromny obszar Oceanu Indyjskiego, a w zasięgu działania potężnych flot Cesarstwa znalazły się brzegi Indii. 12 marca Brytyjczycy ewakuowali się z Andamanów, położonych już po północno-zachodniej stronie cieśniny Małakka. Hitler i jego dowódcy morscy gorąco powitali owe ogromne terytorialne sukcesy, widząc w nich dobry omen dla własnych podbojów: wielkim planem Hitlera i jego paladynów było wyjście przez Kaukaz na Bliski i Środkowy Wschód, a jeśli dobrze pójdzie - dotarcie szlakiem Aleksandra Macedońskiego do Indii, perły w koronie Brytyjskiego Imperium. Tu Wehrmacht mógł się spotkać z armiami skośnookich zdobywców i święcić triumf wielkiego kontynentalnego zwycięstwa... Jak by na rzecz nie patrzeć - Japończycy wykonali swój wielki plan podbojów w czasie dwukrotnie krótszym od przewidywanego i w ciągu trzech miesięcy zdobyli ogromny obszar, liczący prawie cztery miliony kilometrów kwadratowych, zamieszkany przez 160 milionów ludzi. Razem z akwenami morskimi obszar opanowany przez Japonię liczył 6 procent powierzchni globu - 12,5 miliona mil kwadratowych. Szybkość, z jaką osiągali zwycięstwa i terytorialne postępy, była niemal bez precedensu i świadczyła przede wszystkim o nowoczesności japońskiego oręża, zwłaszcza marynarki i lotnictwa, ale także i o dobrej technice działań desantowych. Równocześnie z postępami w Indiach Holenderskich i na podejściach do Indii wojska japońskie prowadziły aktywne działania na południowym Pacyfiku. W nocy z 22 na 23 stycznia 1942 r. oddziały desantowe wylądowały w Rabaulu na Nowej Brytanii i w Kaviengu na Nowej Irlandii, wyspach

271

Archipelagu Bismarcka. Operację osłaniały potężne siły morskie - zespół lotniskowców wiceadmirała Nagumo składający się z czterech jednostek, dwa pancerniki, pięć krążowników ciężkich i liczne mniejsze jednostki. Desant na Rabaul poprzedziło uderzenie lotnictwa pokładowego. Wkrótce Japończycy zaczęli rozbudowywać Rabaul i Kavieng na potężne bazy morskie i powietrzne. W tej sytuacji Roosevelt depeszował do Churchilla: Nie ma sensu poświęcanie dalej choć jednej myśli Singapurowi lub Indiom Holenderskim. Przepadły. Trzeba utrzymać Australię i chcemy się tego podjąć [...] Musicie trzymać Egipt, Kanał Sueski, Syrię, Iran i drogi do Kaukazu... W sztabach japońskich, a zwłaszcza w sztabach marynarki, toczono ostre dyskusje nad kierunkami dalszych działań. Rysowały się trzy koncepcje: - Sztab admiralicji japońskiej z komandorem Tomioka, szefem wydziału planowania operacji, stawiał na uderzenie w kierunku południowym, w stronę wysp Samoa i Fidżi, z zamiarem przecięcia linii komunikacyjnych Australii i izolowania piątego kontynentu; - Szef oddziału operacyjnego Połączonej Floty kontradmirał Kuroshima żądał ofensywy w stronę Cejlonu i zachodniej części Oceanu Indyjskiego,- Admirał Yamamoto, dowódca Połączonej Floty, oraz jego szef sztabu kontradmirał Ugaki byli zwolennikami ofensywy w stronę Midway i Hawajów oraz zmuszenia amerykańskiej Floty Pacyfiku do rozstrzygającego starcia. Stosunek sił morskich wypadał w tym okresie zdecydowanie na korzyść strony japońskiej, która mogła równocześnie zmierzyć się zarówno z flotą amerykańską, jak i flotą brytyjską, koncentrującą się na Oceanie Indyjskim. Flota japońska w tym czasie dysponowała następującymi jednostkami głównych klas: 11 pancerników, 10 lotniskowców, 18 ciężkich i 21 lekkich krążowników, około 100 niszczycieli oraz około 60 okrętów podwodnych. Amerykanie posiadali po naprawieniu uszkodzeń zadanych podczas ataku na Pearl Harbor 7 pancerników, przestarzałych co prawda i nie nadających się do „szybkiej" wojny na wielkich przestrzeniach Pacyfiku, oraz 5 lotniskowców, nowoczesnych i szybkich („Lexington", „Enterprise", „Saratoga", „Yorktown" i „Hornet"). Nadto mieli 13 ciężkich i 12 lekkich krążowników, 92 niszczyciele i 61 okrętów podwodnych. Do tych aktywów dochodziła niezbyt wielka, ale dobrze wyszkolona siła marynarki australijskiej, składająca się z trzech krążowników, dowodzona przez kontradmirała Crace, a działająca w rejonie Morza Koralowego, archipelagów Bismarcka i Salomona oraz Nowej Gwinei. Siły brytyjskiej Floty Wschodniej (Eastern Fleet) koncentrowały się dopiero w rejonie Oceanu Indyjskiego - o czym będziemy mówili dalej.

272

Ostatecznie po dwóch tygodniach marcowych debat marynarka i armia uzgodniły, że należy dokonać inwazji południowo-wschodnich brzegów Nowej Gwinei i wziąć Port Moresby, kluczowy punkt nad Morzem Koralowym, położony vis-a-vis brzegów Australii, oraz zdobyć archipelag Samoa, Fidżi i Nową Kaledonię, co niewielkim kosztem umożliwiłoby odcięcie Australii od dowozów amerykańskich. Trzynastego marca premier Tojo, w asyście szefów sztabów marynarki i armii, zjawił się u cesarza z propozycjami dalszych działań. Memoriał zawierał następującą ocenę sytuacji: ...Niezwykle trudne będzie nie tylko pokonanie Stanów Zjednoczonych i Brytanii w krótkim czasie, ale doprowadzenie wojny do końca przez kapitulację przeciwnika. Jest przeto istotne rozwijanie politycznych i wojskowych sukcesów, osiągniętych od rozpoczęcia działań wojennych sławnymi zwycięstwami, poprzez wykorzystanie obecnej sytuacji dla okrzepnięcia politycznej i strategicznej struktury, zdolnej wytrzymać długotrwałą wojnę. Musimy podjąć wszelkie możliwe kroki w ramach naszych narodowych możliwości, aby zmusić Stany i Brytanię do pozostawania w defensywie...*

Wyprawa Nagumy na Ocean Indyjski i pierwsze kontrataki Nimitza W dniu 28 marca podniosła kotwicę w zatoce Staring na Celebesie potężna flota japońska, identyczna niemal z tą, która uderzyła na Pearl Harbor. Z zatoki Staring wyszło pięć lotniskowców - „Akagi", ,,Zuikaku", „Shokaku", „Soryu" i „Hiryu", mających na swych pokładach samoloty 1. Floty Powietrznej; towarzyszyły im pancerniki „Kirishima", „Hiei", „Haruna" i „Kongo" z sił wiceadmirała Kondo, krążowniki ciężkie „Tonę" i „Chikuma" oraz pierwsza eskadra niszczycieli - krążownik „Abukuma" plus osiem niszczycieli. Całością dowodził znany nam już wiceadmirał Chuichi Nagumo. Przydzielony do współdziałania zespół kontradmirała Kurity - składający się z jednego lotniskowca, sześciu ciężkich krążowników oraz dywizjonu niszczycieli wraz z lekkim krążownikiem - miał działać w rejonie Zatoki Bengalskiej; flota lotniskowców Nagumy atakować miała siły brytyjskiej Eastern Fleet koncentrujące się w rejonie Cejlonu. W sumie akcje floty japońskiej miały zabezpieczać od strony morza posuwanie się wojsk japońskich w Birmie, ale także współdziałać w określonym zamiarze politycznym. Oto bowiem liczono na te siły w Indiach, które albo opowiedzą się przeciw Anglikom, albo ' S. I e n a g a: Japan's Last War. World War II and the Japanese, 1939-1945. Oxford 1979.

18 - Buiza nad Pacyfikiem

273

przynajmniej dążyć będą do osiągnięcia stanu neutralności w konflikcie japońsko-alianckim, co byłoby bardzo na rękę i Japonii, i Niemcom hitlerowskim, i Włochom. Właśnie 22 marca, a więc na pięć dni przed wyjściem floty Nagumy, przyleciał do Delhi sir Staff ord Cripps, specjalnie delegowany przez rząd brytyjski do rozmów na temat przyszłości Indii i rozważenia uzyskania przez nie niepodległości. Anglicy chcieli zyskać na czasie i pragnęli dojść do porozumienia, obiecując niepodległość Indiom... ale po wojnie. Wypad Nagumy i Kurity miał w sumie zastraszyć zwłaszcza mieszkańców północno-wschodnich Indii i ewentualnie przyczynić się do wymanewrowania Indii wraz z ich potencjałem ludnościowym (ponad 2,5 miliona ludzi zgłosiło się ochotniczo do walki przeciw państwom Osi) z wojny. Tymczasem 24 marca do Kolombo na Cejlonie przybył admirał James Somendlle desygnowany na dowódcę Floty Wschodniej i w trzy dni później objął dowództwo. Drogą via Stany Zjednoczone i Australia przybył pancernik „Warspite", naprawiany w Stanach po ciężkiej walce stoczonej opodal Krety. Po czterech dniach zjawił się lotniskowiec ,,Formidable" (70 samolotów), który przybył z Kapsztadu, oraz eskadra pancerników typu ,,R" („Resolution", „Ramillies", ,,Royal Sovereign", ,,Revenge") rozwijających wszakże tylko 21 węzłów i nie nadających się do podejmowania walki z nowoczesnymi okrętami japońskimi. Słusznie też pisze historyk brytyjski o tych siłach admirała Somerville'a: Na papierze była to potężna flota, ale pancerniki typu ,,R" 3. eskadry liniowej były stare, powolne i o niewielkim zasięgu pływania, cztery krążowniki zaczęto budować w czasach pierwszej wojny światowej, a większość niszczycieli potrzebowała napraw i remontów. Okręty pozbierano z całego świata i nie miały one okazji działać i szkolić się jako jedna flota... * Nagumo tymczasem ze swą flotą przeszedł między Timorem i wyspą Flores dla lepszego zakamuflowania swych ruchów obierając kurs nie przez cieśninę Malakka, lecz wokół Jawy i Sumatry, i 1 kwietnia wyszedł na szerokie przestrzenie Oceanu Indyjskiego. „Najmniejszy" z oceanów miał jednak 17 milionów mil kwadratowych i poszukiwanie największego nawet zespołu okrętów na tak wielkiej przestrzeni było przysłowiowym poszukiwaniem igły w stogu siana. Mimo to już w 48 godzin po objęciu dowództwa Eastern Fleet otrzymał Somerville meldunek o nadciąganiu silnego zespołu japońskiej floty, składającego się m.in. z dwóch lotniskowców, kilku krążowników oraz osłony pancerników. Admirał Somendlle uformował swoją flotę w dwa zespoły: - Zespół „A" (szybki) tworzyły dwa lotniskowce („Formidable" i „Indomi• S.W. R o s k i 11: The War at Sea. Vol. 2. Period of Balance. London 1956.

274

table"), pancernik „Warspite"-jego okręt flagowy, cztery ciężkie krążowniki i sześć niszczycieli; - Zespół ,,B", składający się z jednostek wolniejszych - cztery stare pancerniki, lekki lotniskowiec „Hermes", dwa lekkie krążowniki, holenderski krążownik ,,Heemskerk" i osiem niszczycieli; całość pod dowództwem zastępcy dowódcy floty wiceadmirała A. Willisa. Przez trzy dni - między 1 i 4 kwietnia - Somerville krążył po akwenie na południe od Cejlonu i czekając na przeciwnika starał się manewrować w ten sposób, aby w dzień znajdować się poza zasięgiem rozpoznawczego lotnictwa nieprzyjaciela, o którym napływały nowe doniesienia, w nocy zaś zbliżać się doń i być gotowym do wyrzucenia samolotów do ataku. Trzeciego kwietnia w zespole ,,B" starym pancernikom skończyła się woda i dowódca skierował je do kotwicowiska w atolu Addu, o 450 mil na południowy zachód od Cejlonu. Skierował także krążowniki ,,Dorsetshire" i ,,Cornwall" do Kolombo dla dokończenia napraw. Lotniskowiec ,,Hermes" i niszczyciel ,,Vampire" skierowane zostały do Trincomalee z zadaniem przygotowania się do wzięcia udziału w zajęciu Madagaskaru, co uznano za konieczne ze względu na chwiejną postawę władz Vichy na wyspie - zarówno wobec Niemców, jak i Japończyków. Reszta sił obu zespołów floty Somerville'a przybyła do atolu Addu 4 kwietnia między południem i godziną 15.00. Już o 16.00 Somendlle otrzymał od,,latającej łodzi" Catalina, która wystartowała z Cejlonu, meldunek szczególnie dramatyczny, bo w chwili gdy radiotelegrafista podawał kurs wielkiego zespołu japońskiego i namiary jego pozycji - meldunek nagle się urwał. Samolot został przez japońskie lotnictwo zestrzelony... Admirał Somerville osądził, że Japończycy następnego dnia rankiem zaatakują Kolombo oraz Trincomalee na Cejlonie i nakazał obu krążownikom znajdującym się w pierwszej z wymienionych baz opuścić ją i przejść na południowy zachód od wyspy. Sam zaś z „szybkim" zespołem ,,A", obejmującym lotniskowce, ruszył na spotkanie przeciwnika. Tymczasem siły wiceadmirała Nagumo podchodziły w stronę Cejlonu od południowego wschodu i przed świtem znalazły się o 200 mil od wyspy. Na pół godziny przed wschodem słońca komandor Fuchida wystartował na czele 36 myśliwców, 54 bombowców nurkujących oraz 90 bombowców horyzontalnych. Nalot na Kolombo nie wyrządził wielkich szkód lotnictwu, które w porę uniosło się w powietrze. Miasto, wyludnione w pierwszy dzień Wielkanocy, nie poniosło również większych strat. Najbardziej ucierpiał port, gdzie bomby posłały na dno dwa statki i kilka dalszych zapaliły. Ucierpiały też poważnie warsztaty portowe.

275

Gdy około 9.00 rano w dniu 5 kwietnia skończył się nalot na Kolombo, nad którym stały dymy wznieconych pożarów, komandor Fuchida na pokładzie swego samolotu otrzymał meldunek samolotu rozpoznawczego, patrolującego na południowy zachód od Cejlonu: DOSTRZEGŁEM DWA NISZCZYCIELE. IDĄ KURSEM SSW. SZYBKOŚĆ DWADZIEŚCIA PIĘĆ WĘZŁÓW... Meldunek dotarł naturalnie także do wiceadmirała Nagumo, który śledził jrzez radio przebieg ataku na Kolombo. Wkrótce owe dwa niszczyciele :materializowały się w nowej postaci. W istocie były to ciężkie krążowniki ,,Dorsetshire" i „Comwall", które na polecenie admirała Somerville'a podążały z Kolombo w stronę zespołu „A", idącego na spotkanie Japończykom. Wiceadmirał Nagumo, utwierdziwszy się w przekonaniu o prawdziwości meldunku, bezzwłocznie rzucił w powietrze to, co miał jeszcze pod ręką. Armadę powietrzną złożoną z pięćdziesięciu trzech samolotów poprowadził kapitan Takashige Egusa, dowódca grupy powietrznej z lotniskowca „Soryu". Obydwa krążowniki szły z maksymalną szybkością, jaką mogły dać ich maszyny - 27 1/2 węzła - w stronę głównych sił Somerville'a pod niebem jasnym i czystym. Po godzinie 11.00 pojawiły się japońskie grupy bojowe, atakując prosto ze słońca. Artyleria przeciwlotnicza obu krążowników otworzyła szybki ogień, ale niewiele on zdziałał. Japończycy schodzili na 300 metrów nad okręty i rzucali bomby bardzo precyzyjnie. „Dorsetshire" został trafiony od razu na początku ataku trzema bombami, które wyłączyły urządzenie sterowe, połowę artylerii przeciwlotniczej i kabinę radio. Wkrótce krążownik otrzymał sześć dalszych trafień i nabrał przechyłu, który pogłębiał się. W osiem minut od pierwszego trafienia, „Dorsetshire" przewrócił się i zatonął, przedtem jednak komandor Agar dał rozkaz opuszczenia okrętu. „Cornwall", choć nie otrzymał w pierwszych minutach bezpośrednich trafień, był dosłownie wyrzucany z wody przez bliskie wybuchy licznych bomb, które uszkodziły jego poszycie. Kilka trafiło bezpośrednio w kadłub i około godziny 14.00 dowódca „Cornwalla" również dał załodze rozkaz opuszczenia okrętu. Cały atak bombowców Egusy trwał wszystkiego dziewiętnaście minut. Jest zastanawiające, że mimo gwałtownego bombardowania i szybkiego finału stosunkowo wielu marynarzy uratowało się - z obu krążowników razem 1122 spośród 1546. Zostali oni wyratowani przez krążownik brytyjski „Enterprise" i dwa niszczyciele wysłane specjalnie w tym celu. Przyjąwszy na pokłady samoloty, które atakowały Kolombo i posłały na dno dwa brytyjskie ciężkie krążowniki, flota Nagumy zmieniła kurs i szerokim łukiem okrążając Cejlon od południowego wschodu poczęła się zbliżać ponownie do wyspy, z zamiarem zaatakowania bazy brytyjskiej w Trincomalee. 8 kwietnia admirał Somerville otrzymał od Catałiny meldunek o aktualnej pozycji Japończyków, którzy znajdowali się wówczas o 400 mil na południowy wschód od Trincomalee.

276

XIII. Wypad floty japońskiej na Ocean Indyjski

Rankiem 9 kwietnia z pokładów Na gumy wystartowało 129 samolotów-91 bombowców eskortowanych przez 38 myśliwców. Mimo twardej obrony bombowce przeniknęły nad lotnisko i zniszczyły ustawione tam myśliwce, które -jak okazało się później -pochodziły głównie z brytyjskiego lotniskowca ,.Hermes". Największe straty - podobnie jak podczas nalotu na Kolombo - poniosły urządzenia portowe i stocznia. Uszkodzony został monitor ,,Erebus", poważnie uszkodzono też duży transportowiec. W tym czasie, gdy rozwijał się atak na port i bazę Trincomalee, lekki lotniskowiec „Hermes" i towarzyszący mu niszczyciel ,,Vampire" znajdowały się o 65 mil na południe, w bardzo niewielkiej odległości od brzegu. Gdy nalot zakończył się, okręty zmieniły kurs na powrotny. Pięć minut przed 9.00 zostały wszakże wytropione przez japoński samolot rozpoznawczy z pancernika ,,Haruna". Meldunek z japońskiego samolotu przejęty został przez Brytyjczyków i „Hermes" otrzymał przez radio polecenie jak najszybszego udania się w stronę Trincomalee, gdzie mógłby otrzymać osłonę powietrzną - wszystkie jego samoloty zostały przedtem odkomenderowane do ochrony bazy. Polecono także myśliwcom z bazy Ratmalana pod Kolombo startować natychmiast i utworzyć ochronny „parasol" nad „Hermesem". Gdy jednak pierwsze samoloty japońskie o 10.35 poczęły nurkować, wypadając ze słońca jakby w stronę pokładu startowego „Hermesa", nie napotkały żadnej kontrakcji lotniczej -po prostu rozkaz nie dotarł do dowództwa lotnictwa na Cejlonie... Atak przeciw,,Hermesowi" prowadził znów kapitan Egusa na czele swoich bombowców nurkujących z lotniskowca „Soryu". Atak japoński przeprowadzony został jak na ćwiczeniach. Kolejne maszyny, nie zważając na ogień przeciwlotniczy, nurkowały pod kątem 65 stopni... i trafiały raz po raz pokład startowy lotniskowca. Obliczano, że 40 bomb uderzyło w nieszczęsny okręt, który po kwadransie był już tylko tonącym wrakiem. Ostatnie wszakże działo na dziobie odpowiadało do końca ogniem. Gdy przechył powiększył się niebezpiecznie, komandor Onslow, dowódca lotniskowca, dał załodze polecenie, aby opuszczała okręt. Z kolei 15 bombowców zajęło się niszczeniem „Vampire", który wkrótce podzielił los „starszego brata" - po dziesięciu minutach po prostu przełamał się na pół i poszedł pod fale. Straty załóg były i tu poważne - w sumie okręt szpitalny wyłowił 600 rozbitków, część przepłynęła do brzegu lub ratowała się na tratwach. Zginęło w sumie 282 członków załogi z „Hermesa" i siedmiu z niszczyciela. Zginęli dowódcy obydwu okrętów brytyjskich. Wiceadmirał Nagumo uznał zadanie swej floty za wykonane i ruszył w drogę powrotną; 12 kwietnia osiągnął wejście do cieśniny Malakka. Jego wypad na Ocean Indyjski pokwitowany został z zadowoleniem przez dowództwo Wehrmachtu, ponieważ niezależnie od strat zadanych flocie brytyjskiej, okręty Kurity zatopiły w Zatoce Bengalskiej 20 statków handlowych; w sumie

278

od różnych działań zatonęło ich 34. W dniu 18 kwietnia admirał Raeder podczas konferencji z udziałem Hitlera poświęconej sprawom morskim podkreślił: ... Każda tona zaopatrzenia, którą udaje się przeciwnikowi dostarczyć na Bliski Wschód, oznacza stałe wzmacnianie potencjału wojennego wroga i czyni nasze własne operacje na Kaukazie trudniejszymi, umacnia brytyjskie pozycje na Bliskim Wschodzie i w Egipcie. Niemieckie Naczelne Dowództwo jest dlatego bardzo zainteresowane atakami na te brytyjskie i amerykańskie przewozy morskie na Oceanie Indyjskim i' na Morzu Arabskim - chodzi o to, aby zostały sparaliżowane tak szybko i skutecznie, jak tylko jest to możliwe. W obecnej sytuacji mogą tego dokonać tylko Japończycy...* Działania strony brytyjskiej cechowała wielka ostrożność. Fatalne doświadczenia z „Prince of Wales" i „Repulse" nakazywały unikanie ciosów piekielnej, nowoczesnej, szybko działającej machiny, jaką dysponował Nagumo, zdolnej do owej „projekcji siły", do której pancerniki nie były zdolne. Stawało się coraz bardziej jasne, że w wojnie morskiej, toczonej na szerokich przestrzeniach oceanów, do głosu dochodzi - jako broń główna - lotniskowiec, zgodnie z przepowiednią wygłoszoną na dwa lata przed wojną przez J. Fullera, wybitnego teoretyka wojskowego. W roku 1937 pisał on: ...W naszym pojęciu okrętu podstawowego, na którym opiera się dzisiaj taktyka walki na morzu, będzie musiała nastąpić zasadnicza zmiana. Moim zdaniem przestanie on być okrętem wyposażonym w działa, a stanie się okrętem wyposażonym w bomby. Innymi słowy, nasze obecne lotniskowce, które uważa się za okręty pełniące rolę pomocniczą przy pancernikach, zastąpią je skuteczniej jako główne okręty naszej floty, wszystkie inne zaś okręty: krążowniki, niszczyciele, okręty podwodne, a może także pancerniki - staną się jednostkami pomocniczymi, tworząc pływającą twierdzę morską, z której działać będzie lotnictwo... Istota problemu tkwi w bombie, ponieważ bomby lotnicze przekraczają znacznie zasięg pocisków artylerii. Wynika stąd, że przyszła wojna na morzu będzie się bardzo różniła od działań morskich z łat 1914-1918.*' Jakimś echem japońskiego ataku powietrznego na bazy brytyjskie na Cejlonie stała się operacja lądowania na pozostającym pod administracją władz Vichy Madagaskarze. 5 maja silny zespół brytyjski, składający się z pancerników, lotniskowców i krążowników oraz okrętów desantowych • GH. Gi 11: Royal Australian Navy 1939-1942. Vol. I. Canberra 1957. • • J.F.C. F u l i er: Druga wojna światowa 1939-1945. Przekład J. Bukowskiego. Warszawa, 1958.

279

i transportowców (wśród nich nasz „Sobieski"!) wysadził na wyspie desant, który w ciągu dwóch dni pokonał opór francuskiego garnizonu, podlegającego rządowi Petaina. Nasz „Sobieski" był w tej operacji okrętem sztabowym dowódcy wojsk lądowych generała Sturgesa. Załoga „Sobieskiego" - jak pisze historyk naszej floty Jerzy Pertek * - po nadzwyczaj sprawnym wykonaniu zadań otrzymała od zaokrętowanego pułku piechoty brytyjskiej South Lancashire Regiment pamiątkową plakietkę. Sprzymierzeni zyskali dzięki tej operacji na zachodniej części Oceanu Indyjskiego pewną bazę.

Gdy w dziesięć dni po klęsce w Pearl Harbor dowództwo amerykańskiej Floty Pacyfiku objął admirał Chester W. Nimitz, nie zaczął od wylania całego sztabu - co przecież w podobnych wypadkach nierzadko się trafia - lecz od pozostawienia wszystkich na swych stanowiskach, co ogromnie podniosło morale floty, przeżywającej jeszcze w duchu niesłychanych rozmiarów nieprzewidzianą klęskę. Skromny, przystępny, posiadał wszakże wielką zdolność: wyciskania z każdego maksimum wysiłku, do czego upoważniał go fakt, że nie oszczędzał i siebie. Nimitz otrzymał wyraźne instrukcje od świeżo mianowanego głównodowodzącym sił morskich USA admirała Ernesta J. Kinga: za wszelką cenę utrzymać na Pacyfiku linię biegnącą od Midway przez wyspy Samoa, Fidżi po Brisbane w Australii. Flota miała też utrzymać linie komunikacyjne ze Stanów do Australii i Nowej Zelandii. Wytyczne owe wynikały z generalnej oceny sytuacji strategicznej: Japończykom udało się co prawda opanować wielkie przestrzenie, ale ich strefa składała się głównie z wysp i archipelagów oraz łączących je mórz, natomiast alianci rozporządzali nadal wielkimi obszarami lądu z poważnymi zasobami gospodarczymi i militarnymi, a utrzymanie ich oraz morskich połączeń wysuwało się na plan pierwszy. Na razie Japończycy maszerowali szeroką wojenną ścieżką na południowym Pacyfiku. Zaczęli tworzyć bazy na Wyspach Gilberta (opanowali je 9-10 XII 1941)., stanowiących mandat brytyjski, i posunęli się w ten sposób z Wysp Marshalla w stronę Samoa, o których mówił admirał King. Samoa zostały wzmocnione w styczniu oddziałami piechoty morskiej, eskortowanymi podczas przejścia przez świeżo utworzony zespół pod dowództwem kontradmirała F.J. Fletchera, którego trzonem był lotniskowiec „Yorktown". W pobliżu Samoa dodatkową osłonę zapewnił zespół wiceadmirała Halseya z lotniskowcem „Enterprise". Japończycy - jak wspomnieliśmy na wstępie - wykonali ważny ruch na szachownicy wojny, bombardując i zajmując australijską bazę Rabaul na ' J. P e r t e k: Druga mała flota. Poznań 1973, wyd. III.

280

Nowej Brytanii. Wkrótce ich władanie rozciągnęło się na całą wyspę oraz pobliską Nową Irlandię, a także północne wyspy łańcucha Salomonów. Nimitz umocniwszy Samoa, postanowił wykonać swymi czterema lotniskowcami* szereg uderzeń powietrznych na bazy japońskie Archipelagu Marshalla, który do wojny stanowił japońskie terytorium mandatowe. Najbardziej udany był atak na Kwajalein, gdzie bombowce i samoloty torpedowe z lotniskowca „Enterprise" posłały na dno duży transportowiec oraz duży ścigacz i uszkodziły kilka jednostek wojennych i handlowych. Zniszczono także 18 japońskich samolotów, a dowódca rejonu morskiego Marshallów kontradmirał Yashiro zginął podczas bombardowania. Dwudziestego czwartego lutego wiceadmirał Halsey uderzył na opanowany przed dwoma miesiącami przez Japończyków atol Wake, przy czym użyto zarówno samolotów lotniskowca „Enterprise", jak i dział okrętowych. Prowadząc dalej aktywną obronę, Nimitz szykował kolejny atak na Rabaul, główną bazę nieprzyjaciela na Archipelagu Bismarcka, z której Japończycy mogli panować nad sytuacją na okolicznych wyspach i akwenach. W trakcie montowania kolejnego ataku z lotniskowców ,,Lexington" i „Yorktown" dowództwo amerykańskie otrzymało wiadomość, która zwróciła kierunek powietrznego uderzenia w inną stronę. Oto 8 marca Japończycy wylądowali na terytorium australijskiej części Nowej Gwinei, zajmując położone nad zatoką Huon miejscowości Lae i Salamaua. Zagubione na krańcach potężnej dżungli, ciągnącej się nieprzerwanym, gęsto tkanym dywanem zielonym w głąb krainy, miały wszakże obydwie niewielkie osady nowoczesne pasy startowe. Obecność pól złotodajnych w odległości 80-100 mil w głąb lądu sprawiła, że linia lotnicza New Guinea Airways przewiozła od roku 1929 do roku 1941 więcej ładunków... niż wszystkie inne linie lotnicze świata. I właśnie owe pasy startowe zwróciły uwagę japońskich sztabów. Obie miejscowości mogły stać się punktami wyjściowymi dla opanowania najważniejszego punktu na południowo-zachodnim wybrzeżu wyspy - Port Moresby. Stąd do wybrzeża Australii było już tylko 200 mil. Plan uderzenia alianckiego powstał z dnia na dzień na pokładzie lotniskowca „Lexington" i 10 marca „Lexington" oraz „Yorktown" wyrzuciły w powietrze 104 samoloty z pozycji znajdującej się o 45 mil od południowych brzegów Papui. Komandor Ault wystartował najpierw i przeprowadził zwiad „górski"; odnalazł przełęcz wiodącą na północną stronę łańcucha górskiego sięgającego 4 tysięcy metrów - fakt o ogromnym znaczeniu, jeśli się zważy, ze amerykańskie samoloty torpedowe oraz bombowce były ogromnie obciążone i windowanie ich ponad grzbietami tak wysokich gór mogłoby być z różnych względów niepotrzebne. Piąty, „Saratoga", został storpedowany przez japoński okręt podwodny 11 I 1942 r.

281

Kapitan W. Hamilton, który wiódł na północ bombowce nurkujące, zapamiętał szczegóły tego rajdu: ... Pierwsze 75 mil była to droga pokrętna, między stromymi górzystymi szczytami wyrastającymi ze wszystkich stron i sięgającymi ciężkich chmur. Z początku usiłowałem wyszukać miejsca, gdzie mógłbym przymusowo wylądować w razie kłopotów z silnikiem, ale nie było nic widać prócz dżungli... Rzuciłem okiem wokół na nasze samoloty rozciągnięte w powietrzu i przypomniałem sobie, jak niewielkie były w istocie owe wojny plemienne toczone w dżungli nowogwinejskiej w porównaniu z tą, którą prowadziliśmy. Myślałem również o tym - może było to śmieszne - co myślą ci krajowcy pod nami, widząc tak wielką liczbę huczących wielkich ptaków w powietrzu... * Samoloty przeszły 200 metrów nad przełęczą i poczęły zniżać się gwałtownie, schodząc wzdłuż górskich stoków w stronę obu miejscowości zajętych przez Japończyków. Na redach stały jednostki handlowe i wojenne. Żaden japoński samolot, z wyjątkiem jednego morskiego myśliwca, który wkrótce został zestrzelony, nie atakował powietrznej armady. Storpedowano kilka okrętów: duży trałowiec, krążownik pomocniczy „Kongo Mani" i transportowiec o nośności 6 tys. ton. Obrzucano z pewną jakby lubością stanowiska artylerii przeciwlotniczej niewielkimi bombami i obserwowano popłoch, który więcej był może wart od szkód materialnych. Jakkolwiek w raportach lotników z ,,Lexingtona" i ,,Yorktowna" straty' japońskie wypadły imponująco (pięć transportowców, dwa ciężkie krążowniki, jeden lekki i jeden niszczyciel plus mnóstwo jednostek ciężko poszkodowanych i płonących), to fakt pozostawał faktem, że zadano przeciwnikowi dotkliwy cios, który był jakimś zadośćuczynieniem za atak na Pearl Harbor. I dlatego prezydent Roosevelt w depeszy do Churchilla podkreślał znaczenie owego ataku lotnictwa morskiego przez góry Nowej Gwinei na świeżo zyskane przez wroga bazy. Tymczasem jednak szykowano cios, który miał być znacznie dotkliwszy i wymierzony był przeciw samej Japonii... Roosevelt bowiem pragnął sukcesu, który byłby bardziej przekonujący i miałby skutek nie tylko moralny i polityczny w samych Stanach, ale także po stronie przeciwnika... Pewnego styczniowego dnia komandor F.S. Low ze sztabu operacyjnego admirała Kinga, głównodowodzącego floty, przyglądał się, jak bombowce lotnictwa lądowego wykonują naloty próbne na pas startowy, na którym wymalowano białą linią pokład wyimaginowanego lotniskowca. Obraz ten * S. Johnston: Queen ot the Flat-Tops. New York 1942.

282

spowodował, że zakiełkowała w nim myśl o starcie średnich dwusilnikowych bombowców z pokładu lotniskowca. Pomysł chwycił. Z dokonanych obliczeń wynikało, że bombowiec średni Mitchell B-25 obciążony ładunkiem około 4,5 tony benzyny oraz 2 ton bomb zwykłych i zapalających będzie mógł wystartować z około 140 metrów pokładu, podtrzymywany dodatkowo wiatrem wytwarzanym przez pęd lotniskowca. Rozpoczęto intensywne próby pod kierunkiem pułkownika lotnictwa świeżo powołanego do służby J. Doolittle'a i jego doradcy z lotnictwa morskiego, porucznika H. Millera. Ostatecznie wyselekcjonowano 24 maszyny i 24 załogi; 16 z nich znalazło się na pokładzie lotniskowca ,,Hornet", któremu przypadła misja wykonania nalotu... na stolicę Japonii. O liczbie samolotów zadecydowały możliwości techniczne - tyle bombowców można było ustawić na pokładzie do startu, rozpiętość bowiem skrzydeł nie pozwalała na umieszczenie samolotów pod pokładem. Obliczono, że pierwszy startujący samolot będzie miał mniej niż 480 stóp pokładu startowego przed sobą, co niektórych mimo wykonanych obliczeń - przyprawiało o gęsią skórkę: rozpędzić na niecałych 150 metrach prawie 15 ton i unieść się z nimi w powietrze - to wyglądało prawie na szaleństwo. Drugiego kwietnia 1942 roku ,,Hornet" eskortowany przez krążowniki ,,Vincennes" i ,,Nashville", cztery niszczyciele i zbiornikowiec wyszły z Zatoki San Francisco na ocean. Wszystkie samoloty własne „Horneta" zostały poupychane na pokładzie hangarowym i aż do spotkania z zespołem, którego trzon stanowił lotniskowiec „Enterprise" - co nastąpiło 13 kwietnia - „Hornet" pozbawiony był wszelkiej obrony. Dowództwo nad wyprawą objął po spotkaniu obu zespołów wiceadmirał William F. Halsey, a 27 samolotów myśliwskich Wildcat bazujących na „Enterprise" objęło osłonę powietrzną obu zespołów. Siedemnastego kwietnia okręty amerykańskie pobrały paliwo z tankowców na pozycji odległej około 1000 mil od Tokio, po czym dodając szybkości, bez niszczycieli i zbiornikowców, lotniskowce i krążowniki poszły na zachód, w stronę głównej wyspy japońskiej, Hokkaido. Plan przewidywał wyrzucenie samolotów po południu następnego dnia w odległości 500 mil od Tokio; stolica i kilka innych miast miały być atakowane w nocy najpierw bombami burzącymi, a potem zapalającymi. Jak pisze lotnik i publicysta ppłk CV. Glines: ... B-25 uszykowane zostały do startu. Czołowy bombowiec Doolittle'a miał przed sobą 467 stóp' wolnego pokładu, ostatni - porucznika - Billa Farrowa - zwisał ogonem ponad zagradzającą pokład rufową rampą lotniskowca. Dwie białe linie zostały wymalowane na pokładzie: jedna dla lewego koła, druga dla przedniego koła bombowca: piloci trzymając się • ok. 142 m.

283

ich, mieli gwarancję minięcia pomostu lotniskowca prawym skrzydłem w odległości sześciu stóp. * Osiemnastego kwietnia o 2.10 nad ranem, gdy zespół Halseya oddalony był od Wysp Japońskich o 700 mil, radar wykrył dwa nieprzyjacielskie okręty. Wysłane samoloty rozpoznawcze zostały dostrzeżone także przez trzecią jednostkę patrolową i zasygnalizowane dowództwu japońskiej floty. Halsey zmienił na wszelki wypadek kurs, ale stanął przed poważnym dylematem; albo iść dalej w stronę Hokkaido i narazić się na kontrakcję floty japońskiej lub lotnictwa, albo wyrzucać w powietrze samoloty już teraz, choćby miały przelecieć dodatkowych 150 mil, nie uwzględnionych w początkowej kalkulacji zasięgu lotu, która przewidywała zbombardowanie Tokio i przelot na lotniska chińskie. Halsey wraz z pułkownikiem Doolittle podjęli po naradzie decyzję: startować natychmiast - co oznaczało atak dzienny na Tokio i nocą przeprawę przez Morze Chińskie. O godzinie 8.00 wiceadmirał Halsey z pokładu „Enterprise" nadał do komandora Marca A. Mitschera, dowódcy „Horneta", sygnał nakazujący start samolotów. „Hornet" powiększał szybkość, rozbijając dziobem coraz potężniejsze, zdawało się, fale,- ocean kipiał nadciągającym sztormem -start w tych warunkach był szczególnie trudny. Na pomoście lotniskowca pojawiła się ogromna tablica informująca o kursie okrętu i szybkości wiatru. Świadek owego startu, jeden z pilotów czekających na start, powiedział: ... Z wypuszczonymi klapami, na pełnych obrotach i z lewym skrzydłem wystającym daleko poza pokład startowy „Horneta", samolot Doolittle a ruszył, kołysząc się jak kaczka, i potem wolno wchodził w kły sztormu pędzącego nad pokładem. Jego lewe koło szło równo po linii, jakby to był tor; prawe jego skrzydło - które ledwie minęło pomost, sięgało prawie do brzegu prawej burty. Przyglądaliśmy się maszynie dowódcy niczym sępy, ciekawi, co też zrobi mu wiatr i czy potrafi oderwać się od tej niewielkiej przestrzeni, rozciągającej się w stronę dziobu. Jeśli nie będzie mógł, to i nam się nie uda... Doolittle nabrał szybkości -pisze dalej Lawson-i trzymając się wyrysowanych linii, w momencie gdy „Hornet" uniósł się na fali i przecinał ją na pełnej szybkości, jego samolot wzbił się w powietrze, mając przed sobą jeszcze kilka jardów pokładu. Tymczasem osłona zespołu uporała się z japońskimi patrolowcami, posyłając je na dno, przy użyciu co prawda ogromnej ilości amunicji (krążownik „Nashville" wystrzelił aż 938 granatów 6-calowych!). * CV. G l i n e s : Launch planes! W zbiorze: The United States Navy in World War II. Selected and edited by S.E. Smith. New York 1966.

284

Bombowce Mitchell rozwijały ponad 400 kilometrów na godzinę i znalazły się nad Tokio około południa, trafiając akurat na końcową fazę ćwiczebnego alarmu przeciwlotniczego, i zostały wzięte za maszyny japońskie. Dlatego przeciwdziałanie było minimalne i ani jeden samolot nie został zestrzelony nad Japonią. Po bombach burzących zrzucano zapalające. W ciągu dwudziestu minut było po wszystkim. Trzy Mitchelle zaatakowały przemysłowe miasta na przemysłowym wschodnim brzegu Hokkaido - Nagoya, Kobe i Osakę bombami zapalającymi. Z natury rzeczy wyrządzone szkody nie były zbyt wielkie, ale nalot na Tokio wywarł ogromne wrażenie na ludności stolicyUjrzano, że japońskie wyspy macierzyste nie są immunizowane przed atakiem, że obrona przeciwlotnicza działa słabo. Najważniejszy wpływ wywarł nalot w sferze planowania japońskich operacji. Uznano, że nalot nie mógł być przeprowadzony przez lotnictwo morskie i że musiały go wykonać bombowce, które startowały najprawdopodobniej... z atolu Midway. Postanowiono też działać odpowiednio, aby atak nie mógł się powtórzyć... Prasa amerykańska szeroko rozreklamowała nalot na Japonię, starając się dalej podbudować wiarę w zwycięstwo, która - jak dotychczas - opierała się bardziej na przekonaniu o słuszności własnej sprawy niż na własnych sukcesach. ... 71 lotników spośród 80 przeżyło nalot, trzech wziętych do niewoli zostało zamordowanych przez Japończyków, czwarty zmarł w niewoli, pięciu spośród 55 zginęło podczas nocnego lądowania na spadochronach. Zespół Halseya wracał do Pearl Harbor nie niepokojony przez przeciwnika. W bazie czekano już na oba lotniskowce, które pilnie były potrzebne wobec wydarzeń szykujących się na południowym Pacyfiku.

Pierwsza bitwa pływających lotnisk Tak się dotychczas składało w wojnie na Pacyfiku, że najnowocześniejsze i najwszechstronniejsze jednostki floty, zdolne do dalekosiężnej „projekcji siły", nie spotkały się i nie wymieniły ciosów. Na Oceanie Indyjskim „Hermes" był zupełnie bezbronny, mając swoje samoloty na lotniskach cejlońskich, a innym lotniskowcom brytyjskim nie udało się odnaleźć nieprzyjaciela. Potężna flota wiceadmirała Nagumo podczas ataku na Pearl Harbor nie napotkała żadnego właściwie przeciwdziałania i nie była ani razu bezpośrednio zagrożona. Ten stan spraw cieszył wielu oficerów japońskich - udało się przecież osiągnąć znakomite zyski terenowe oraz zwycięstwa morskie bez straty choćby jednego większego okrętu. Nie stracono ani jednego lotniskowca! Inni natomiast uważali, że źle się działo, gdyż dotychczas nie udało się także przeciwników pozbawić nowocześniejszego lotniskowca, zdolnego do 285

zadawania w wojnie morskiej dotkliwych ciosów oraz do walki o panowanie w powietrzu nad głównymi akwenami działań. Ta druga grupa oficerów japońskich znalazła wkrótce satysfakcję w wydarzeniach, które miały się rozegrać w maju na Morzu Koralowym, rozciągającym się między wschodnimi wybrzeżami Australii, południowo-zachodnimi wybrzeżami Nowej Gwinei, co niczym przedpotopowy smok nawisa nad północnym przylądkiem Australii, i łańcuchem wysp na północnym wschodzie opasującym owo morze szerokim łukiem od Salomonów poprzez Nowe Hebrydy, Nową Kaledonię do Wysp Lojalności. I aby zdać sobie sprawę z problemów, jakie stanęły tu przed walczącymi zespołami obu stron, musimy uświadomić sobie rozmiar Morza Koralowego, w którym zmieściłyby się dwa... Morza Śródziemne lub sześć mórz wielkości Morza Północnego. Każdy, kto choć raz ujrzał Morze Koralowe, musiał być zafascynowany jego pięknem. Nazwy udzielił mu w roku 1802 komandor Matthew Flinders* z Royal Navy, który w starym i przeciekającym żaglowcu ,,Investigator" opłynął wokół całą Australię i obejrzał Wielką Rafę Koralową. Badania swe i wrażenia zawarł w dziele, które ukazało się... w dniu jego śmierci; przyczyniły się do niej zarówno choroby nabyte podczas podróży, jak i długotrwała francuska niewola. Na Morzu Koralowym nie znano zimy, a ustawiczne lato nie było zbyt gorące. Podróżników najbardziej urzekało współgranie słonecznego światła załamującego się w cudownie przezroczystych, szmaragdowo-ametystowych wodach oraz nie kończący się przybój, uderzający w ową ' wielką barierę koralową, która ciągnie się przez środek morza 1500-milowym łańcuchem. I tylko północne okrainy Morza Koralowego wydały się eksploratorom mniej pociągające wskutek wulkanicznego pochodzenia wysp. Wyspy otaczające Morze Koralowe nie zachęcały zresztą do lądowania. Zamieszkiwały je plemiona, o których niemal po dziś dzień locja mówi w słowach przestrogi. Miały po prostu nieprzyjemny zwyczaj zjadania przeciwników lub „obcych", pojawiających się na brzegu bez odpowiedniej ochrony. Na Luizjadach nie tak dawno przed drugą wojną światową zdarzyło się, że trzystu kulisów wiezionych do Australii i zapędzonych przez okrutną burzę na wyspę Russel zostało wymordowanych i zjedzonych przez mieszkańców, którzy uznali to za szczególny dar morza... Aby zdobyć panowanie na Morzu Koralowym i - co za tym idzie - kontrolę nad niezbyt oddalonymi brzegami Australii, japońskie dowództwo postanowiło zająć Port Moresby - świetny naturalny port, utworzony przez skały koralowe. Owo miejsce w roku 1873 odkrył właśnie komandor Moresby i zaanektował dla korony brytyjskiej. Port Moresby posiadał pasy startowe, które we władaniu aliantów stanowiły zagrożenie japońskich pozycji na Archipelagu Bismarcka i Salomonach, we władaniu natomiast Japończyków • 1774-1814

286

stanowiłyby wielką groźbę dla australijskich linii komunikacyjnych. Japończycy rozważali wariant opanowania Port Moresby drogą lądową poprzez przełęcze w górskim łańcuchu Owen Stanley Rangę, zrezygnowali jednak z tego na rzecz operacji morskiej, dla której punktem wyjścia miała stać się świeżo zyskana baza w Rabaulu na Nowej Brytanii. Dyrektywa japońskiego dowództwa dla operacji ,,MO", jak ochrzczono wyprawę na Port Moresby, nie była szczególnie skomplikowana: We współpracy z Oddziałem Wydzielonym Armii Mórz Południowych i marynarką wojenną zajmiemy Port Moresby oraz ważne pozycje na Tulagi i w południowo-wschodniej Nowej Gwinei. Założymy bazy powietrzne i nasilimy nasze operacje w rejonie Australii. Następnie element naszych sił zbrojnych wykona nagły atak na wyspy Nauru i Oceaniczne i zapewni nam złoża fosforytów. * Siłami przeznaczonymi do wykonania zamierzonej operacji kierował dowódca Czwartej Floty japońskiej wiceadmirał S. Inouye. Bazowały one w Rabaulu oraz na wyspie Truk na Karolinach i składały się z następujących członów: - Grupa inwazyjna Port Moresby - 11 transportowców z oddziałami desantowymi armii i marynarki, osłaniana przez eskadrę niszczycieli; - Grupa inwazyjna Tulagi, mająca zadanie założenia bazy wodnosamolotów na tej małej wysepce w łańcuchu Wysp Salomona; - Grupa wsparcia, skupiona wokół transportowców samolotów - miała założyć bazę lotnictwa morskiego na Luizjadach; - Siły przykrycia, składające się z lekkiego lotniskowca ,,Shoho", czterech ciężkich krążowników i jednego niszczyciela, dowodzone przez kontradmirała Goto; - Zespół uderzeniowy - dywizjon kontradmirała Hary, dwa wielkie lotniskowce „Zuikaku" i „Shokaku", wydzielone z floty lotniskowców wiceadmirała Nagumo, plus dwa ciężkie krążowniki i sześć niszczycieli - całość pod dowództwem wiceadmirała Takeo Takagi, zwycięzcy z bitwy na Morzu Jawajskim. Razem łącznie z sześcioma okrętami podwodnymi podporządkowanymi bezpośrednio wiceadmirałowi Inouye siły te obejmowały około 70 jednostek. Kalendarium działań przewidywało za j ecie 3 maj a 194 2 roku wyspy Tulagi na Salomonach. Następnego dnia z Rabaułu miały wyjść siły inwazyjne i 10 maja wziąć Port Moresby. Na mapie wyglądało to na wspaniałe szczypce, które powinny przy okazji zgnieść na Morzu Koralowym wszelki opór przeciwnika, tak jak to się stało na wyspach Indii Holenderskich przed dwoma miesiącami. Japońskie dowództwo przewidywało, że przeciwstawić się ich operacjom P.S. D u l i : A Battle History ol the Imperiał Japanese Navy. Cambridge US 1978.

287

w tej strefie może około 200 samolotów australijskich, niezbyt nowoczesnych, oraz zespół amerykański z jednym lotniskowcem. Planując jednak operację nie przewidywało szczególnego oporu po dotychczasowych doświadczeniach i nawet dość beztrosko traktowało radiową korespondencję na temat zamierzonych działań... Tymczasem wywiad australijski i sztab floty sygnalizowały admirałowi Nimitzowi niebezpieczeństwo ataku na Port Moresby i Nową Kaledonię już 27 stycznia, i dlatego zespół *, którego trzonem był lotniskowiec ,,Lexington" pod dowództwem wiceadmirała W. Browna, skierowany został na początku lutego na wody Morza Koralowego. Admirał Brown - co zabrzmieć może anegdotycznie - już podczas pierwszej nieudanej próby kontrataku na Rabaul miał się przekonać, że mapy morskie, w jakie wyposażyła go własna admiralicja, opierały się niewzruszenie na ustaleniach nawigacyjnych... z XVIII wieku. ... Japończycy w kwietniu wykonali preludium do zamierzonej wielkiej akcji przeciw Port Moresby i zajęli dziewięć najważniejszych miejscowości na północnych wybrzeżach Nowej Gwinei, łącznie z Hollandią' * - co wskazywało na ich rosnące zainteresowanie całą wyspą. Wywiad australijski, opierając się na danych dostarczonych przez rozpoznanie lotnicze, raportach tzw. strażników wybrzeża na wyspach podlegających administracji australijskiej oraz na podsłuchu radiowym, ustalił w drugiej połowie kwietnia rozmiar japońskich przygotowań do zajęcia w pierwszej dekadzie maja obiektów mających umożliwić im panowanie nad Cieśniną Torresa, a więcprzede wszystkim PortMoresby! Stwierdzono obecność obu wielkich lotniskowców „Zuikaku" i „Shokaku" w Truk na Karolinach i oceniono łączne siły japońskie na 3 lotniskowce, 5 ciężkich krążowników, 4 lekkie, 12 niszczycieli plus okręty podwodne... Trzonem alianckich sił w zagrożonym rejonie, oprócz zespołu lotniskowca „Lexington", stał się nowoczesny lotniskowiec „Yorktown". Dowództwo nad zespołem operacyjnym TF 17, obejmującym oprócz wspomnianych lotniskowców 6 krążowników amerykańskich, 2 australijskie, 12 niszczycieli i zespół zbiornikowców z osłoną, objął kontradmirał Frank J. Fletcher na ,, Yorktown ie". Bezpośrednie dowodzenie lotniskowcami powierzył kontradmirałowi A.W. Fitchowi, który tymczasem zmienił wiceadmirała Browna. Fletcher, prawdę mówiąc, nie miał większego doświadczenia w kierowaniu lotniskowcami, ponieważ dotychczas dowodził zespołem krążowników. Na lotnictwo australijskie oraz nieliczne amerykańskie bazujące w Australii i w Port Moresby można było liczyć mniej więcej w takim samym zakresie, jak ongi na lotnictwo brytyjskie w Singapurze - miało maszyny na ogół przestarzałych typów lub takie, do których brakowało części. Obejmował on ciężkie krążowniki „Minneapolis", „Indianapolis", „Pensacola" i „San Francisco" oraz 10 niszczycieli. '' Dzisiejsza stolica Irianu Zachodniego, Djajapura.

288

152. Cztery szybkie pancerniki japońskie na Oceanie Indyjskim, kwiecień 1942 153. Lotnictwo morskie bazujące na lotniskowcach zrewolucjonizowało prowadzenie działań na morzu w drugiej wojnie światowej 154. Tonie ciężki krążownik brytyjski „Cornwałl", 5 kwietnia 1942

159. ... mające ułatwić pilotom utrzymanie kierunku podczas startu 160. 18 kwietnia 1942. Bombowiec płk. Doolittle'a startuje z pokładu „Horneta". Cel: Tokio

161. 14 listopada 1910. Eugene Ely startuje z platformy na pokładzie krążownika ,,Birmingham"

162. 18 stycznia 1911. Eugene Ely ląduje na pokładzie krążownika ,,Pennsylvania"

166. Ludzie „czarnej roboty ' -obsługapokładowa lotniskowca 167. Oficer kierujący lądowaniem samolotów na lotniskowcu

168. Bitwa na Morzu Koralowym. Lotniskowiec japoński „Shoho" pod bombami. Na zdjęciu dolnym trafiony torpedą; widać także samolot torpedowy po wykonaniu ataku

169. Wiceadmirał Frank J. Fletcher

170. Atakowany lotniskowiec ,,Sh

171. Japoński samolot zestrzelony ogniem artylerii przeciwlotniczej

172. Załoga opuszcza płonący lotniskowiec „Lexington" 173. Kolejna eksplozja na „Lexingtonie", która

m i a l a p r z e s ą d z i c 0 j e g o ] o s i e

174. Japoński samolot myśliwski zestrzelony w bitwie na Morzu Koralowym

Nimitz zaplanował spotkanie zespołu Fletchera z Fitchem na 1 maja, po czym razem już mieli operować na Morzu Koralowym, by stawić czoło japońskiemu zagrożeniu. Po spotkaniu, które nastąpiło o godzinie 6.15 rano 1 maja 250 mil na południowy zachód od wyspy Espiritu Santo w archipelagu Nowych Hebrydów, lotniskowce pobierały paliwo, przy czym,, Yorktown'' szybciej uporał się z tym zadaniem; Fletcher zdecydował się nie czekać na ,,Lexingtona". Strumień informacji, jaki napływał z Australii, mówił o nadciąganiu nieprzyjaciela i Fletcher postanowił wyjść 2 maja wieczorem naprzeciw niebezpieczeństwu choćby częścią sił. Polecił kontradmirałowi Fitchowi dołączyć do siebie 4 maja, a sam poszedł na północ z „Yorktownem", krążownikami ,,Astoria", „Chester" i „Portland" oraz sześcioma niszczycielami. Fletcher wiedział na razie o ruchach japońskiej grupy okrętów, która wybierała się na podbój Port Moresby, natomiast o pozycji najgroźniejszego przeciwnika-obu wielkich lotniskowców wiceadmirała Takagi - nie miał, jak na razie, żadnego pojęcia. Wytłumaczenie tego nie było trudne - zespół japońskich lotniskowców znajdował się poza strefą frontu chłodnego, pod osłoną gęstych chmur o niskim pułapie, które lotnictwu lądowemu odbierały chęć poszukiwań. ... Tymczasem 3 maja o godzinie 8.00 rano japońska grupa inwazyjna zajęła bez oporu wysepkę Tulagi, położoną u brzegów północnych Guadalcanalu. Fletcher dowiedział się o tym o 7.00 wieczorem przez radio od sztabu generała MacArthura w Australii i postanowił uderzyć następnego dnia na statki i okręty, z których dokonano desantu, przypuszczając, że musiały znajdować się na redzie Tulagi. „Yorktown" szykował się do uderzenia, podchodząc pod południowe brzegi Guadalcanalu. Lotniskowiec miał na swoich pokładach 72 samoloty. Główną siłę uderzeniową stanowiło 38 bombowców nurkujących i 13 samolotów torpedowych. Osłonę zapewniało 21 samolotów myśliwskich. Pogoda psuła się. Okręty Fletchera weszły w strefę chłodnego frontu ze szkwałami i silnymi wiatrami południowo-wschodnimi. Pilotom pogoda niezbyt się podobała, ale Fletcher widział w niej szansę ukrycia własnej pozycji przed lotniskowcami nieprzyjaciela, które musiały znajdować się niezbyt daleko. Następnego dnia rano, na dziesięć minut przed wschodem słońca, z pokładu „Yorktowna" wystartowało 12 samolotów torpedowych i 28 bombowców nurkujących bez osłony myśliwskiej, która przeznaczona była do chronienia samego lotniskowca. Samoloty przeleciały nad dżunglą Guadalcanalu i spadły na zgrupowane na redzie Tulagi jednostki przeciwnika. Atak powtórzono dwukrotnie, ale - jak pisze historyk wydarzeń o rezultatach tej gwałtownej akcji: ,,każda gęś wydawała się łabędziem" i potopione lekkie krążowniki okazały się w najlepszym wypadku stawiaczem min, niszczycielem, trałowcem i kilkoma barkami desantowymi. Admirał Nimitz podsumował akcję 19 - Burza nad Pacyfikiem

289

„ Yorktowna" eleganckim zdaniem, w którym wszakże niewiele było pochwały: „Operacja przeciw Tulagi z pewnością rozczarowała, jeśli się weźmie pod uwagę stosunek zużytej amunicji do uzyskanych rezultatów..." Tak czy inaczej, po napięciach akcji załogi samolotów świętowały wielkie zwycięstwo i z optymizmem zapatrywały się na najbliższą przyszłość. Gdy Fletcher bombardował Tulagi, Fitch z „Lexingtonem" i resztą krążowników znajdował się o 250-300 mil na południe i czatował na te siły japońskie, które zamierzały opanować Port Moresby i według wszelkiego prawdopodobieństwa obrać miały drogę przez tzw. Przejście Jomarda* w Luizjadach, między wyspami Tagulą i Mishimą. Zbombardowanie Tulagi podcięło biczem siły uderzeniowe Japończyków. Wiceadmirał Takagi na rozkaz Yamamoto przyspieszył swój marsz na południe, mając nadzieję przechwycenia amerykańskich lotniskowców. Fletcher jednak natychmiast po przyjęciu na pokład ostatnich samolotów, które bombardowały Tulagi, począł również odchodzić szybko na południe, aby razem z resztą sił prowadzić dalej operacje. Dni 5 i 6 maja zeszły obu stronom na tankowaniu i manewrowaniu: Amerykanie zajęli pozycję najkorzystniejszą dla przechwycenia konwoju zmierzającego w stronę Przejścia Jomarda, Japończycy dość beztrosko szli ku owemu przejściu, a ich główne siły uderzeniowe, odległe od owego konwoju o dobrych kilkaset mil, starały się maksymalnie zbliżyć do potencjalnego akwenu bitwy. Główni przeciwnicy wiedzieli o swym istnieniu, ale nie znali swoich pozycji: dowódcy lotniskowców amerykańskich nie orientowali się, gdzie znajdują się aktualnie lotniskowce japońskie, i vice versa. Ktoś nazwał dlatego poruszenia obu stron w tym czasie „wojną fantomów". I tak się złożyło, że pod koniec dnia 6 maja lotniskowce Fletchera i Takagi znalazły się o 70 mil od siebie, nic o sobie wzajem nie wiedząc... Szóstego maja wieczorem do dowódców amerykańskich okrętów doszła wieść o upadku ostatniej pozycji na Filipinach - twierdzy Corregidor. Rzucało to cień na nadchodzące godziny. Wydawało się, że Japończycy są u szczytu swej potęgi. O północy t> maja konwój japoński zmierzający w stronę Port Moresby znalazł się w pobliżu wyspy Mishima, a jego osłona z lekkim lotniskowcem „Shoho" osłaniała go od wschodu - a więc z tego kierunku, z którego zbliżał się Fletcher. Obie więc strony szły w stronę bitwy - jak się okaże - zupełnie nowego typu, w której główną rolę odegrają lotniskowce. Celowe będzie w tym miejscu opowiedzenie o ich cechach szczególnych oraz o pracy załogi lotniskowca i załóg latających. ' Nazwane od francuskiego geografa L.F. Jomarda (1777-1862).

290

Jak piszą nasi rodzimi autorzy* książki o lotniskowcach: Pod pokładem startowym mieszczą się hangary samolotów i warsztaty naprawcze. Hangary zajmują 2-3 kondygnacje okrętu, a wielkością swą dorównują hangarom na lotniskach lądowych... Pod hangarami znajdują się magazyny uzbrojenia lotniczego, skąd za pośrednictwem dźwigów amunicja, rakiety, bomby i torpedy podawane są na pokłady hangarowe. Materiały pędne znajdują się w zbiornikach umieszczonych na najniższych pokładach okrętu,- są one dostarczane do samolotów za pomocą rurociągów. Cały cykl przeglądu polotowego, usunięcia usterek, uzupełnienia amunicji, uzbrojenia oraz paliwa odbywa się na pokładach hangarowych. Z hangarów samoloty podnoszone są za pomocą podnośnika na pokład startowy. W pokładzie startowym wykonanych jest kilka luków, przykrytych płytami podnośników. Płyta opuszczana jest w dół na pokład hangarowy, gdzie samolot zostaje na niej ustawiony, a następnie płyta podnoszona jest na pokład startowy. Tu samolot zostaje natychmiast ściągnięty z płyty podnośnika, aby umożliwić szybkie podniesienie kolejnego samolotu z pokładu hangarowego... Pokład lotniskowca ma szczególne cechy wyróżniające go spośród okrętów innych klas. Na pokładzie lotniskowca zawsze coś się dzieje, ale inaczej niż na krążownikach czy niszczycielach. Nie chodzi tu więc o czyszczenie pokładu, mosiężnych części, o malowanie lub drobne naprawy, ale przede wszystkim o działalność lotniczą. Pokład lotniskowca jest przecież miejscem, gdzie dziesiątki samolotów obdarzonych potężnymi silnikami lądują i startują, gdzie obsługa pokładowa manewruje maszynami, podkłada i usuwa klocki spod kół, gdzie silniki zapuszcza się i gasi, gdzie kauczukowe liny wyhamowują rozpędzony samolot. Po pokładzie więc uwijają się trochę niesamowicie wyglądające postacie obsługi poubieranej w kolorowe swetry bez rękawów, płócienne spodnie i wszelkiego rodzaju łachy, bo cokolwiek porządnego zmienia się na pokładzie lotniskowca wkrótce w szmaty pod wpływem gwałtownego charakteru wykonywanej tu pracy. Obsługa „naziemna" -jeśli można takiego określenia użyć w stosunku do ludzi pracujących na pływającym lotnisku - działa wśród ustawicznych niebezpieczeństw. Ci młodzi ludzie miotani są wichrami wytwarzanymi przez uruchamiane i rozpędzane silniki, ogłuszani ich rykiem, wciąż zagrożeni wirem śmigieł: wejście w ich zasięg oznacza niechybną śmierć. Pęd powietrza wytwarzany przez rozgrzewany silnik może po prostu zepchnąć w objęcia śmierci zgotowanej przez sąsiednią maszynę. I dlatego obsługa „naziemna" na lotniskowcach wyćwiczyła się w czepianiu się niewielkich krat zaplanowanych przez konstruktorów dla mocowania samolotów do pokładu. • M. M a 1 s k i, W. C h e d a: Pływające lotniska. Warszawa 1968.

291

Szczególnie trudny jest dla niej moment przed startem. Trzeba przygotować się do usunięcia klocków spod kół kilkudziesięciu samolotów, w których piloci zapuścili już silniki i których śmigła mielą tysiącami obrotów na minutę powietrze. Trzeba znaleźć sobie miejsce, posuwając się na łokciach i kolanach wśród tych wirów powietrznych, wśród podwozi, silników, stateczników, zapasowych zbiorników paliwa, a często i podwieszonych pod samolotami torped. A później zaczyna się drugie piekło - gdy samoloty w sekundowych odstępach ruszają lub są przetaczane na miejsce startu wśród tej samej czy jeszcze bardziej przez ruch skomplikowanej ciasnoty. Centralne postaci widowiska to załogi samolotów. Ludzie, którzy obserwowali pilotów i tylnych strzelców w pomieszczeniu, gdzie oczekuje się na sygnał startu, twierdzą, że pojawienie się owego świetlnego sygnału ,,Do samolotów!" na niewielkim podświetlonym ekranie ma na nich przemożny, magiczny niemal wpływ. Wszyscy, którzy tu się znaleźli, a nie należą do załóg - opuszczają ten pokój wyczekiwania na lot przez drzwi prowadzące na korytarz. Załogi natomiast wychodzą przez inne drzwi, prowadzące do wąskiego korytarza pod pokładem startowym, a stamtąd na sam pokład startowy. Jeszcze przed chwilą rozmawiali, palili papierosy, rozparci w lotniczych wypoczynkowych fotelach, a teraz obładowani spadochronem, kamizelką ratowniczą, bronią osobistą, mapami jakby nagle zmaleli, oglądani z wyżyn ,,wyspy", czyli pomostu wznoszącego się przy burcie lotniskowca i górującego ponad pokładem startowym. Pilot, dowódca i strzelec już są w samolocie, dowódca pomaga pilotowi usadowić się i zapiąć pasy. Stanowią parę przypisaną do samolotu, jest to ich maszyna i oni są jej załogą. W tej chwili każdy pilot ma sporo do roboty: musi sprawdzić maskę tlenową umocowaną z prawej strony, nałożyć okulary, sprawdzić zatrzaski spadochronu i umocowanie małej gumowej łodzi ratunkowej. Ale oto z pomostu przez megafon już padają kolejno po sobie zwięzłe rozkazy: „Odsunąć się od śmigieł!", „Zapuszczać silniki!" I następuje ostateczna transformacja ludzi, którzy nie tak dawno byli zwykłymi jakby członkami dwuipółtysięcznej załogi wielkiego okrętu, a teraz stają się ptakom podobni i tylko łączący się ze swoim gatunkiem w powietrzu... Organizacja ruchu powietrznego na lotniskowcu typu „Lexington" przedstawiała się w ten sposób, źe około 90 samolotów trzeba było wyrzucać w powietrze, sprowadzać z powietrza na pokład, przezbrajać, tankować i zaopatrywać na powierzchni liczącej około 270 metrów długości i 30 metrów szerokości. W tych warunkach precyzja działań pilotów i obsługi technicznej była alfą i omegą elementarnego bezpieczeństwa - każdego i wszystkich. Na lotniskowcu ,,Lexington" operacjami lądowania i startu kierował porucznik A. Dibrelle. Dla zorganizowania przestrzeni pokład był podzielony na strefy i w każdej znajdował się kierownik ruchu. Każdy samolot, który 292

wchodził w jego strefę, natychmiast był przejmowany pod jego kuratelę. Wskazywał on pilotowi kierunek ruchu, wolne miejsce na „parkingu" przy lewej lub prawej burcie. Na lotniskowcach amerykańskich obowiązywał generalny przydział poszczególnych kategorii samolotów do stref pokładu. Tak więc najcięższe samoloty torpedowe umieszczane były po lądowaniu lub przed startem zawsze na krańcu rufy, przed nimi w stronę dziobu ustawiano bombowce nurkujące i rozpoznawcze, a na samym czele maszyny najlżejsze - myśliwce. Za takim wysunięciem do przodu myśliwców przemawiała zarówno potrzeba szybkiego startu dla obrony macierzystego okrętu w razie potrzeby, jak i fakt korzystnej relacji między mocą silnika a niewielką wagą samolotu, umożliwiającą najkrótszy start. Podczas startu i lądowania samolotów lotniskowiec ustawiał się dziobem pod wiatr, którego moc zwiększona była w ten sposób dodatkowo dużą szybkością, z jaką okręt szedł naprzód. Oficer kierujący startami daje z pomostu znak czerwoną chorągiewką: oznacza to nakaz przygotowania się do startu. Pierwszy samolot zostaje przez obsługę techniczną wyprowadzony na linię startu, silnik rozgrzewa się, pilot dokonuje wszystkich niezbędnych przygotowań i wpatruje się w oficera na pomoście odpowiedzialnego za start, czeka na ukazanie się w jego ręku chorągiewki białej, oznaczającej, że nadchodzi jego - pilota - chwila. Biała chorągiewka! Samolot rusza z rykiem silnika, w którym otwarto przepustnicę - na pełnych obrotach i po kilkudziesięciu metrach wzbija się w powietrze. Gdy mija dziób okrętu, natychmiast wciąga podwozie, aby obniżyć opór stawiany maszynie przez powietrze. Pilot nie ciągnie maszyny w górę, bo nie ma na razie wystarczającej szybkości i dopiero po 300 mniej więcej metrach podciąga maszynę, wykonując równocześnie lekki zwrot w prawo, aby zejść z drogi następnej maszynie, która tuż za nim poszła w powietrze, rozpocząwszy swój krótki bieg po pokładzie startowym, gdy poprzednik znajdował się nad dziobem okrętu. Charakterystycznie wyglądające z daleka, łatwe do rozróżnienia były samoloty torpedowe, ze skrzydłami złożonymi w górze nad pilotem. Przed startem, gdy silnik samolotu już pracował, pilot z kabiny opuszczał do właściwego położenia oba płaty, które w normalnym położeniu zajmowałyby zbyt wiele miejsca na pokładzie. Lądowanie w każdych warunkach, także lądowych, jest manewrem najbardziej skomplikowanym. Na lotniskowcu rzecz cała rozgrywa się właściwie na pierwszych 60 metrach pokładu części rufowej. Wysunięty spod kadłuba hak zostaje zaczepiony o kauczukowe liny hamujące, które zmniejszają gwałtownie pęd samolotu - co powoduje także gwałtowne przeciążenie konstrukcji kadłuba. Z tej przyczyny myśliwce morskie, przeznaczone do służby na lotniskowcach, musiały być konstruowane silniej od swych odpowiedników w lotnictwie lądowym.

293

TAK BYŁO NA POCZĄTKU... Początki lotnictwa pokładowego, które odegrało tak wybitną rolę w zmaganiach na Pacyfiku, były więcej niż skromne. Pionierem lotnictwa morskiego w Stanach był Glenn H. Curtiss (1878-1930) - „człowiek o ograniczonym wykształceniu formalnym, ale posiadający geniusz inwencji, który zdawał się określać epokę". Zaczął od fabrykowania silników spalinowych i motocykli wyścigowych, po czym stał się najsłynniejszym konstruktorem lotniczym oraz pilotem. Zatrudniony w jego zakładach pilot Eugene Ely wykonał 14 listopada 1910 roku w Hampton Roads pierwszy start z pokładu okrętu - drewnianej platformy na dziobie krążownika „Birmingham". 18 stycznia 1911 roku Ely wylądował na platformie skonstruowanej na rufie krążownika ,,Pennsylvania" w Zatoce San Francisco i następnie z niej wystartował. W lutym sam Curtiss wykonał wodowanie wodnopłatem u burty tego samego krążownika, został wciągnięty na pokład, a następnie opuszczony, po czym wykonał start z powierzchni morza. Choć Curtiss był prawdziwym pionierem lotnictwa pokładowego, to nie marynarka Stanów Zjednoczonych wprowadziła do służby pierwszy lotniskowiec. Przerobiony z krążownika liniowego brytyjski „Furious" stał się pierwszym okrętem tej klasy w morskiej służbie. Na d2iobie okrętu zbudowano po usunięciu wieży dział 18-calowych pokład wzlotowy długi na 65 metrów, który jednak okazał się niewystarczający (co potwierdzić miał wkrótce tragiczny wypadek) i z kolei na części rufowej krążownika wybudowano pokład 110-metrowy. Obydwa pokłady przedzielone były pomostem i kominem ustawionymi centralnie - co bardzo utrudniało operacje lotnicze. Pierwsze lądowanie na pokładzie wykonał kmdr ppor. Duning na samolocie, ,Sopwith Pup'' w dniu 2 sierpnia 1917 roku. Duning podchodząc do lądowania na pokładzie dziobowym musiał wykonać skomplikowaną operację - podejść równolegle do okrętu lecąc u jego burty, następnie wykonać manewr w kształcie litery ,,S", wyjść na linię symetrii wzdłużnej okrętu i wylądować przy wietrze przeciwnym wiejącym z szybkością 47 węzłów (szybkość okrętu 26 węzłów, szybkość wiatru 21 węzłów). Ponieważ ,,Sopwith Pup" rozwijał podczas lądowania podobną szybkość, unosił się on po prostu nad pokładem. Na pierwszym lotniskowcu nie było urządzeń wyhamowujących szybkość samolotu i rolę tę pełnili obecni na pokładzie oficerowie lotnictwa morskiego, a właściwie ich ramiona. Pierwsze samoloty pokładowe miały dla tego celu umieszczone na krańcach skrzydeł i pod kadłubem specjalne uchwyty. Podczas kolejnej próby podjętej po pięciu dniach kmdr Duning został zrzucony za burtę przez podmuch wiatru i zginął w falach.

Podczas bitew, które opiszemy, samoloty podchodziły do lądowania z szybkością 130-140 kilometrów na godzinę, biorąc zaś pod uwagę fakt, że lotniskowiec rozwijał około 55 kilometrów na godzinę (30 węzłów), realna szybkość lądowania wynosiła 75—85 kilometrów na godzinę. W 1941 roku wypracowano już metody lądowania samolotów na pokładzie lotniskowców i obowiązywała pewna rutyna, -składająca się z ustalonych, „wyregulowanych" etapów podchodzenia (wypuszczanie podwozia, schodzenie na określoną wysokość, zmniejszanie obrotów silnika, wypuszczanie klap i haka). Przedtem każdy lądował według swego indywidualnego stylu co nie zawsze kończyło się szczęśliwie, zwłaszcza dla obdarzonych żywszym temperamentem. 294

Człowiekiem, który odgrywał kluczową rolę w dziele sprowadzania wszystkich na pokład, był na lotniskowcu oficer kierujący lądowaniem samolotów; dziwna właściwie postać z kolorowymi łopatkami w obu rękach, stojąca na samym końcu rufy. Mimo opracowania owego wzorca podchodzenia do lądowania na lotniskowcu, pilot nie mógł obyć się bez kogoś, kto by się nim opiekował podczas najtrudniejszego manewru. Oto pilot nie widział swego podwozia i nie mógł widzieć owego miejsca, gdzie koła jego samolotu powinny były się zetknąć z pokładem. I dlatego potrzebował dodatkowej pary oczu na pokładzie. Trzeba nadto wziąć pod uwagę, że nad okrętem krążyły nieraz dziesiątki samolotów wyczekując na swoją kolej i ktoś musiał kierować tym ruchem, tak aby wyczekiwanie nie przedłużało się niepotrzebnie i aby lądujące na pokładzie samoloty nie uformowały pięknej kupy złomu. Komandor podporucznik Max Miller, szkoleniowiec marynarki, tak mówił o roli owej dziwnej postaci z łopatkami, stojącej na krańcu rufy lotniskowca, oraz jego najbliższego pomocnika. ...Jednak gdy koncentruje wzrok na nadlatującym samolocie, a pilot ze swej strony skupia uwagę na łopatkach sygnałowych, nie może on patrzeć na pokład za sobą, gdyż groziłoby to fatalnymi skutkami. Dlatego też oficer kierujący lądowaniem ma pomocników, z których jeden nazywany jest „gadułką". „Gadułka" ze słuchawkami na uszach i mikrofonem przy krawędzi pokładu startowego lokuje się w ten sposób, że jego oczy znajdują się na poziomie pokładu, i patrzy, co dzieje się z samolotem, który wylądował parę sekund wcześniej. Jeśli powstały kłopoty z urządzeniem hamującym lub trudności z przesunięciem samolotu za bariery do przodu, rozmowa „gadułki" z oficerem jest całkowicie jednostronna. Polega ona na powtarzaniu słowa: „zajęty - zajęty - zajęty...", a potem w końcu „wolny !..." Właśnie w takich momentach oficer kierujący lądowaniem musi podejmować decyzje w ułamku sekundy. Zależy mu, podobnie jak wszystkim na okręcie, by wszystkie samoloty znalazły się na pokładzie w jak najkrótszym czasie. Nie chce dać nadlatującemu pilotowi polecenia podejścia do lądowania jeszcze raz. Jeśli jednak w krytycznym momencie, będącym funkcją prędkości i odległości, „gadułka" powtarza nadal „zajęty", łopatki oficera podnoszą się i krzyżują w górze. W tym samym ułamku sekundy pilot musi dodać gazu, aby przeskoczyć nad pokładem i pójść w górę. ... Sygnał „zgaś" oznacza, oczywiście, wyłączenie silnika i lądowanie. Nadaje się go krótkim machnięciem chorągiewkami w dół, co wygląda jak cięcie biczem. Reszta należy już do pilota. Oficer kierujący lądowaniem ma go wtedy z głowy i patrzy już na następny nadlatujący samolot. „Zgaś" jest

295

ostatecznym gestem dla każdego samolotu, po którym maszyna wpada obok oficera na pokład - na dobre czy złe *. Miller podkreśla, że najwyższym probierzem klasy oficera kierującego lądowaniem są momenty, gdy samoloty trzeba ściągać na pokład szybko. ...Gdy samolot sygnalizuje, że jest uszkodzony i musi lądować bez względu na okoliczności, wszystko zależy od oficera kierującego lądowaniem. Także gdy wracają z ciężkim ładunkiem bomb, nadal przyczepionych do samolotu i nie dających się wyrzucić. Albo gdy wracają z odstrzelonym podwoziem. Albo są ranni i na pół przytomni. Są to chwile, gdy fachowiec najwyższej klasy, rozwijający swe najlepsze umiejętności współdziałania z pilotem, jest niewątpliwie wielkim artystą... ...Tak więc oficer w żółtym swetrze i żółtym płóciennym czepku może wygląda śmiesznie, gdy tak stoi na rufie i wymachuje kolorowymi łopatkami nad głową, ale nad nim może być nawet sześćdziesięciu pilotów i strzelców pokładowych, którzy bardzo chcą wrócić cało na kolację. A on pragnie dopilnować, żeby wrócili... ...Przygotowanie załogi lotniskowca ,,Lexington" do walki polegało głównie na stałym, codziennym treningu bojowym załogi okrętu i załóg samolotów. Obsługa 5-calowych dział przeciwlotniczych całymi dniami ćwiczyła ładowanie ślepych pocisków do luf, i to podczas jednej z dwunastu wolnych godzin w ciągu doby. Pocisk ważył ponad 25 kilogramów i ładowanie tu, na morzach Południa, wyciskało siódme poty z obsługi pracującej w temperaturze 90 stopni Fahrenheita - co odpowiada największym naszym lipcowym upałom. Celowniczych ćwiczono także w strzelaniu z... dubeltówek do improwizowanych rzutków wyrzucanych z wiatrówek, co miało wyćwiczyć w nich nawyk brania wyprzedzenia przed pędzącym celem. Podczas szkolenia przypominano, że samolot nieprzyjacielski staje się celem, w który można trafić tylko w ciągu sekund. Obsługi działek automatycznych szkolono w zestrzeliwaniu pław oświetlających, które wyrzucano w powietrze przed okrętem. Intensywne szkolenie przechodzili także piloci i członkowie załóg samolotów. Obliczono, że na każdą minutę spędzoną przez załogi w powietrzu przypadało dziesięć minut szkolenia i dyskusji taktycznych. Szczególnie starannie opracowywano warianty ataków dla samolotów torpedowych; używano przy tym modeli większych japońskich jednostek, stawiano zadania i analizowano wykonanie ataku na specjalnych planszach. Los załóg owych samolotów nie miał jasnej perspektywy, jeśli się zważy małą ich szybkość i Wrażliwość na ataki myśliwców przeciwnika. W lepszej sytuacji podczas ataku znajdować się mogły załogi bombowców nurkujących. Ich samoloty trafiając bombą dezorganizowały obronę przeciw* M . M i l l e r : Daybreak for Our Carrier. New York 1944.

296

lotniczą, jeśli zaś bomba upadła w pobliżu okrętu, to wybuch uniemożliwiał obsłudze poprawne celowanie. Myśliwcy mieli maszyny najszybsze i najbardziej zwrotne, ale też musieli prowadzić bój na śmierć i życie z myśliwcami przeciwnika - z maszynami górującymi pod wieloma względami nad ich własnymi. Samoloty myśliwskie stanowiły - jak ktoś trafnie określił - pancerz lotniskowca, główną jego osłonę. Grubość owego pancerza malała w miarę ponoszonych strat, a sprowadzałaby się do zera, jeśli przeciwnikowi udałoby się zaskoczyć lotniskowiec - wskutek takich czy innych przyczyn - bez tego powietrznego pancerza. Instrukcja więc dla myśliwców, bazujących na lotniskowcach głosiła, co następuje: Pierwszym zadaniem jest kontrolowanie przestrzeni powietrznej ponad rejonem walki, niszczenie nieprzyjacielskich samolotów obserwacyjnych i innych maszyn przeciwnika, osłanianie własnych samolotów i okrętów. Drugim w kolejności zadaniem jest atakowanie nieprzyjacielskich jednostek nawodnych i podwodnych, znajdującej się na pokładach przeciwnika załogi i ważnych urządzeń ogniem maszynowym z działek oraz lekkimi bombami... ... Fletcherprzezcałąnocz6na7maja 1942 szedł jednakowym kursem, aby przegrodzić drogę japońskiemu konwojowi zmierzającemu wyraźnie w stronę Port Moresby. Okręty jego były zatankowane, w związku z czym odesłał na wszelki wypadek duży tankowiec „Neosho" (25 tys. ton) wraz z niszczycielem „Simsem" na południe. O 6.25, na dwadzieścia minut przed wschodem słońca, osiągnął punkt o 115 mil na południe od krańcowej wschodniej wyspy Russel w Luizjadach. I tutaj podjął decyzję, którą uznano w trakcie późniejszych analiz za bardzo kontrowersyjną. Oto wydzielił ze swego zespołu grupę krążowników wsparcia ogniowego pod dowództwem kontradmirała Crace'a i nakazał jej iść tym samym co dotychczas kursem, sam natomiast wykonał zwrot na północ. Wyjaśniał potem, że spodziewając się pojedynku z lotniskowcami japońskimi chciał w razie porażki tak czy inaczej zagrodzić drogę Japończykom do Port Moresby... Jeszcze po południu 6 maja personel latający wezwano do pomieszczeń pogotowia i wręczono lotnikom odbitki map, obejmujących odkryty w roku 1606 przez Hiszpana Torresa archipelag Luizjadów, który na przestrzeni 200 mil biegnie od wschodniego krańca Nowej Gwinei w głąb Morza Koralowego i składa się na ogół - z wyjątkiem Mishimy, Taguli, wyspy Russel i Tinani z bardzo niewielkich wysepek i raf. Główne wyspy są górzyste i pokryte dżunglą, a brzegi ich od uderzeń fali bronią bariery rafy koralowej. Tagula, największa, liczy 60 mil kwadratowych; Mishima - 20 i słynie z żył złota, które od 1905 roku ściągały tu chmary fanatyków złotego cielca i zwykłych awanturników, na nieszczęście ludności tubylczej, która nie znała spirytusu i całej palety degenerujących euro-amerykańskich chorób.

297

Rozpoznanie lotnicze, wysłane rano przez Fletchera w kierunku północnozachodnim, na razie milczało. Na obu lotniskowcach całe załogi były na nogach już na pół godziny przed świtem, świadome, że ten dzień będzie dniem walki. Zdawano sobie sprawę, że przeciwnik jest co najmniej równy siłą, jeśli nie przeważający. „Podejrzewaliśmy, że oni wiedzieli o naszej obecności i równie dobrze mogli planować taki sam rodzaj ataku o świcie" napisze uczestnik wydarzeń* znajdujący się na pokładzie ,,Lexingtona". Japończycy dostrzegłszy nas, nie mogli uciec - powiedział mi jeden z oficerów. - Jesteśmy na ich terenie i może będą chcieli rozpocząć atak pierwsi, jeśli im się to powiedzie. Może też zgubili nas zupełnie, odeszli w nocy gdzieś w bok i są poza strefą naszych poszukiwań. * * GANGSTER BLISKO NASZEJ FLOTY - nadał komunikat samolot myśliwski z „Yorktowna". - SZPIEGUJE NAS KAWANISHI* * * - podał ten sam pilot kilka sekund później. Jeśli my mogliśmy widzieć szpiega, to oczywiście on mógł nas widzieć także. Nie ulega kwestii, że przez ten czas jego radiotelegrafista określał nasze położenie japońskiej flocie. „Więc jesteśmy w opałach - orzekł jeden z chłopców. - Japończycy wiedzą, gdzie jesteśmy, a my nie znamy ich położenia. Jeśli są tak dobrzy, jak się przypuszcza, to wystartują teraz, aby dać nam nauczkę". Wkrótce los zwiadowczego samolotu japońskiego rozstrzygnął się - paląc się spadł do morza o kilka mil od prawej burty ,,Lexingtona" i, jak stwierdzono, opadał powoli z dużej wysokości, pozostawiając ślad dymu podobny do czarnej komety. O godzinie 8.15 samolot rozpoznawczy z „Yorktowna" podał namiary japońskiego zespołu, który według meldunku miał się składać z dwóch lotniskowców i czterech krążowników, i zbliżał się w stronę Luizjadów od północnego zachodu. Fletcher uznał to za wspaniały dar Opatrzności: odkryto pozycję głównych, najgroźniejszych sił przeciwnika i bezzwłocznie należało zarządzić start. Gdy siły Fletchera podeszły mniej więcej na 160 mil do Japończyków, ,,Lexington" rozpoczął o 9.26 wyrzucać w powietrze swoje samoloty: 29 bombowców nurkujących, 12 samolotów torpedowych i 10 myśliwców. „Yorktown" zaczął powietrzną akcję po pół godzinie - wystartowały 23 nurkowce, 10 samolotów torpedowych i 8 myśliwców. Razem poszły w powietrze 92 samoloty - potężna siła uderzeniowa. Piloci zostali zaopatrzeni w informacje meteorologiczne; przewidywano, że Japończycy podczas ataku znajdować się będą w strefie dobrej pogody. Nawigatorzy poinformo' Stanley Johnston. *" S. Johnston: Queen ofthe Flat-Tops. New York 1942. " *" Dwumiejscowy samolot rozpoznawczy o wielkim zasięgu.

298

wani zostali także o kursie własnych okrętów w nadchodzących godzinach, aby mogli po wykonaniu zadania „wrócić na obiad". Fletcher opóźnił start samolotów z „Yorktowna", czekając na powrót powietrznych zwiadowców. Gdy wylądowali na pokładzie, owe dwa lotniskowce i dwa krążowniki po bliższym obejrzeniu okazały się dwoma krążownikami i dwoma niszczycielami, co stanowiło istotną różnicę. Nie były to więc dwa potężne lotniskowce, tylko fragment sił osłaniających zespół inwazyjny podążający w stronę Port Moresby! Kości jednak zostały rzucone i reszta przeznaczonych do startu samolotów poszła w powietrze przeciw niezbyt silnemu - jak to wyglądało teraz przeciwnikowi. A od północy nad amerykańskimi zespołami nawisała autentyczna groźba, wielkie lotniskowce wiceadmirała Takagi! Ten wszakże miał również „przestrzelić" przeciwnika tego pierwszego nerwowego dnia, jak się wkrótce okaże... Samoloty rozpoznawcze wroga nad okrętami osłony konwoju zmierzającego do Port Moresby zdetonowały najwyraźniej dowódcę całości sił japońskich, wiceadmirała Inouye, i już o 9.00 dał konwojowi wiozącemu desant polecenie zmiany kursu, zawrócenia z drogi ku Przejściu Jomarda. Niewielki lotniskowiec „Shoho", który wraz z krążownikami osłaniał konwój, szykował się do walki. Inouye postanowił, że najpierw trzeba uporać się z lotniskowcami i grupą krążowników blokującą wyjście z Luizjadów, a potem dopiero wchodzić w owo przejście między wyspami. Czołową trójkę samolotów z „Lexingtona" prowadził - tak jak nad przełęczą na Nowej Gwinei - komandor podporucznik Ault, dowódca grupy powietrznej tego lotniskowca. Kapitan W.L. Hamilton, dowódca eskadry nurkowców składającej się z 18 maszyn, która szła na wysokości 4500 metrów, tak zapamiętał lot ku celowi: Nasz kurs prowadził nas wzdłuż wyspy Tagula przez 60 mil. W czystym powietrzu oglądaliśmy tę wyspę z koralowymi rafami, jej mikroskopijnymi mieliznami, z grzywaczami przewalającymi się przez nie jak bita śmietana. Błękit morza, zieleń wyspy, srebro fal przybrzeżnych i piasku były naprawdę wspaniałe. ...Kiedy minęliśmy Tagulę, polecieliśmy na północ, żeby dotrzeć do wschodniego przylądka Mishimy. Lot tu był jednostajny, a znajdowaliśmy się w odległości 30 mil od miejsca, gdzie powinien być wróg. Kilka minut potem znaleźliśmy się nad obszarem, gdzie spodziewaliśmy się go odnaleźć, zacząłem więc obserwować horyzont przez lornetkę. Widzialność była niezwykła, niebo bezchmurne. 40 mil na wschód na prawo od naszego kursu znalazłem kilka cienkich białych smug na niebieskim morzu. Uważna obserwacja potwierdziła, że są to ślady torowe okrętów japońskiej floty, której poszukiwaliśmy.

299

Podałem wiadomość przez radio innym dowódcom eskadry i wszyscy zmieniliśmy kurs, żeby lecieć w ich kierunku. W powietrzu mówiło się mało. Kiedy ujrzałem przeciwnika, nadałem: „BOB"* OD HAMA-OKRĘTY WROGA 20 MIL NA PÓŁNOC OD NASZEJ AKTUALNEJ POZYCJI". ...Nie doceniłem zresztą rzeczywistej odległości. W tym czasie mogłem przecież widzieć tylko ślady torowe okrętów w jasnobłękitnej dali. Bob wysłał wiadomość do Bretta* *: „CZY MASZ TO, JIMMY?" Kiedy Jimmy potwierdził, ale nie mógł ich jakoś zobaczyć, Bob ofiarował się, że go „podciągnie". Zrobił to tak, żeby jak najszybciej zobaczyć wroga. Było mu trudniej ode mnie, ponieważ Bob był nieco niżej i nie miał tak silnej lornetki. Kiedy w końcu mogłem rozpoznać okręty, zobaczyłem lotniskowiec z odbiciami słońca na kolorowo oświetlonym pokładzie. Wtedy nadałem: „WIDZĘ JEDEN LOTNISKOWIEC SK...SYNÓW". Bob też go zauważył. Mało już mówiono, z tego, co pamiętam po ataku. Jacyś myśliwcy mówili o japońskich wodnopłatach, na które ja nie zwracałem uwagi. ...Wyszedłem od strony słońca prawie dokładnie z wiatrem - wspomina Hamilton - i rozpocząłem atak prawie natychmiast po zakończeniu ataku' przez eskadrę Boba Dixona. Oczywista, uderzyliśmy przede wszystkim na lotniskowiec. Wyraźnie zaskoczyliśmy ich. Nurkując zdołałem ujrzeć pewną liczbę samolotów na pokładzie, jeden właśnie wyjeżdżał windą na pokład. Kiedy dostrzegliśmy lotniskowiec, szedł z wiatrem. Ale natychmiast wykonał ostry zwrot w lewo, usiłując wyjść pod wiatr i wyrzucić w powietrze swoje samoloty. Byłem w stanie dokładnie to zaobserwować przez teleskopiczny celownik, gdy szykowałem się do rzucenia bomb! Samoloty po kolei odpadały z szyku i rozpoczynały nurkowanie jeden po drugim podążając za dowódcą, który nurkował pierwszy. Przeciętnie zejście na wysokość około 1000 stóp, na której rzucano bomby, trwało czterdzieści sekund. Nieliczni japońscy myśliwcy - jak stwierdzili wymienieni dowódcy eskadr - walczyli zaciekle. Hamilton ze swymi nurkowcami rozpoczynał atak na japoński lotniskowiec „Shoho", który przez początkowy błąd w ocenie (zwiadowcy odkryli przecież dwa lotniskowce!) skupił na sobie furię ataków armady powietrznej, liczącej ponad 90 samolotów! Kapitan Hamilton tak pisze o tych najbardziej dramatycznych chwilach: Japończycy zrobili zwrot w lewo, gdy zaatakowała załoga Dixona, i wykonali drugi zwrot, podczas gdy ja czekałem na nasze samoloty torpedowe, żeby wziąć udział w skoordynowanym z nimi ataku. Poszedłem w dół, gdy Kpt. Bob Dixon, dowódca eskadry bombowców Ewiadowczych. Kpt. Jimmy Brett, dowódca eskadry samolotów torpedowych.

300

lotniskowiec rozpoczynał trzeci zwrot. Eskadra torpedowa zaatakowała w tym samym czasie. Zaczęliśmy od 16 tys. stóp i zeszliśmy z naszymi nurkowcami na 12 tys. Japończycy szli dokładnie z wiatrem, kiedy pikowałem - co ogromnie ułatwiło moje zadanie. Moja bomba, która była pierwszą 1000-funtówką, uderzyła w środek pokładu, tuż za śródokręciem. Kiedy spojrzałem znowu w dół po wyrzuceniu wszystkich bomb, pokład lotniskowca był cały w ogniu, spowity czarnym dymem. Ciągnąc się w górę usłyszałem głos Boba Dixona w radiu: MIGHTY FINE, MIGHTY FINE! * Patrząc na resztę mojej eskadry schodzącej do ataku, dostrzegłem, jak część chłopców chybiła. Wołałem do nich przez radio: „WYKORZYSTUJCIE WIATR, CHŁOPCY, WYKORZYSTUJCIE WIATR" - ponieważ ich bomby uderzały po zawietrznej okrętu. Mój tylny strzelec powiedział mi potem, że japoński myśliwiec szedł za mną podczas nurkowania i trzy razy zaatakował mój samolot. Ale widocznie jego działka zacięły się, gdyż mój strzelec nie widział go strzelającego. W tym czasie nie zdawałem sobie sprawy z jego obecności, gdyż zajęty byłem oglądaniem eksplozji japońskiego lotniskowca. Mój radiotelegrafista sądzi, że uszkodził japoński samolot, ale nie widział jego upadku. Podczas nurkowego lotu tylni strzelcy w mojej eskadrze na pewno zestrzelili dwa myśliwce japońskie, które ich atakowały. Niektórzy z naszych myśliwców, siedząc na 16 tys. stóp, gdzie ochraniali ostatnie bombowce nurkujące w ich najbardziej czułej pozycji (kilka sekund zanim zaczęli pikować), opowiadali, że nurkowanie dowódcy Dixona było doskonałe. Widzieli jego pierwszą 500-funtową bombę - uderzyła w śródokręcie lotniskowca, rozbijając pokład i uniemożliwiając start innych samolotów, które jeszce znajdowały się na pokładzie. Tuż za Bobem Dixonem nurkował chorąży P.F. Neely, którego 500-funtówka uderzyła tuż obok lewej burty lotniskowca. Podmuch był tak silny, że strącił dwa płonące samoloty z pokładu do morza. Trzeci bombowiec, prowadzony przez chorążego Smitha, trafił w baterię dział przeciwlotniczych na prawej burcie. Eksplozja jego bomby uciszyła skupisko artylerzystów i wyrzuciła jeszcze trzy samoloty za burtę. Czwarty bombowiec, prowadzony przez chorążego J.A. Leppla, był atakowany przez myśliwce Zero niemal bez przerwy, od wejścia w lot nurkujący. Jego tylny strzelec John Liska strzelając ze sprzężonego kaemu rozgrywał szczególnie zażartą bitwę. W pojedynku z dwoma Zero, które szybko przegoniły bombowiec i znalazły się w bezpośredniej bliskości strzelając z działek, Liska trafił je i zapalił, co spowodowało z kolei wybuch paliwa. Obydwa runęły do morza. Przepięknie, przepięknie.

301

Komandor podporucznik Dixon tak skomentował ów fenomen prześcigania przez japońskie myśliwce bombowców w trakcie nurkowania: Myśliwce, aby coś zwojować przeciw bombowcom nurkującym, muszą dojść do nich, nim te wyjdą z lotu nurkującego. Zwykle myśliwce ni e potrafią wytrzymać z nami lotu nurkującego, ponieważ nasze hamulce powietrzne utrzymują nas na szybkości 250 mil na godzinę, natomiast myśliwce Zero o opływowym profilu z konieczności prześcigają nas w locie nurkującym, osiągając do 400 mil na godzinę. Ale ci Japończycy nie chcieli rezygnować, choć mieli właśnie maszyny Zero o bardzo czystym profilu. Ich piloci wypuścili podwozia i klapy, robiąc wszystko, aby zmniejszyć szybkość. Mimo wszystko wyprzedzali nas raz po raz - nie zrażało ich to jednak i powracali, strzelając do kolejnych nurkujących samolotów i schodząc wraz z nimi aż nad samą wodę... Inny myśliwiec, porucznik Flatley, dowódca eskadry, tak podsumował dramatyczny obraz ataku na „Shoho": Tkwiłem w górze na 5 tys. stóp, obserwując schodzących w dół. Ciężkie bomby eksplodowały w odstępach 3—4 sekund. Każda eksplozja wyrzucała wodę i ogień na setki stóp w górę. 1000-funtowe bomby spadały jak deszcz, powodując czterokrotnie większe szkody niż 500-funtówki. Widok ciężkich bomb gruchocących lotniskowiec był tak okropny, że zrobiło mi się niedobrze. Co druga lądowała i eksplodowała na pokładzie. Owe potężne podmuchy rozdzierały dosłownie okręt na strzępy. Palił się on cały od dziobu do rufy. Nie wiem, czy ktokolwiek tam zdołał utrzymać się przy życiu. Podczas kolejnej akcji Brett, nie atakowany, rzucił swoją własną torpedę. Chytrze podszedł ze swą eskadrą pod osłoną dymów buchających z palącego się lotniskowca i gdy szli już dostatecznie blisko, wykonał klasyczny manewr w kształcie litery ,,S": torpedy trafiły w prawą burtę ofiary. Oficjalne zdjęcia marynarki pokazują dokładnie, jak zostało to wykonane - na wielu zdjęciach można zobaczyć trasę samolotów Bretta... Uczestnik i historyk wydarzeń Stanley Johnson tak przedstawia kluczowy moment na „Lexingtonie": Napięcie na lotniskowcu opadło, gdy usłyszeliśmy czysty i mocny głos kapitana Dixona wśród chrobotów fonii radiowej: WYKREŚLCIE JEDEN LOTNISKOWIEC! WYKREŚLCIE JEDEN LOTNISKOWIEC! Ostatnie samoloty wracały na pokłady około godziny 13.00. Dowódca eskadry bombowców nurkujących kapitan Hamilton powrócił z silnikiem nierówno pracującym i śmigłem postrzelanym przez własne kaemy wskutek uszkodzenia mechanizmu synchronizującego pracę śmigła z ich ogniem... 302

Amerykanie stracili podczas ataków na „Shoho" i okręty osłony konwoju japońskiego wszystkiego trzy samoloty. Naliczono na japońskim lotniskowcu siedem trafień torpedami, które dosłownie rozdarły całą burtę okrętu. Szesnaście bomb 1000-funtowych i trzy 500-f untowe wbiły się w okręt z góry. Zniknął on w gigantycznej chmurze pary i dymu - jakby potężna stopa wdeptała go pod powierzchnię morza... Stało się to o godzinie 11.36, w pięć minut po rozkazie opuszczenia okrętu dla tych, którzy jeszcze żyli spośród 800-osobowej załogi. Zginęło wraz z okrętem 638 oficerów i marynarzy, a 73 zostało rannych. Niszczyciel „Sazanami" uratował około stu rozbitków. Tego samego rana o godzinie 6.00 kontradmirał Hara, który sprawował bezpośrednie dowództwo nad dwoma wielkimi lotniskowcami japońskimi „Zuikaku" i „Shokaku", wysłał w powietrze na południe gwiaździście rozpoznanie, które przyniosło zaskakujące rezultaty. Jak stwierdził sam Hara, „był bardzo zadowolony po otrzymaniu wieści o zlokalizowaniu amerykańskiego lotniskowca na wschodniej granicy rozpoznawanego sektora..." Wyczekiwał jej i pragnął! Była godzina 7.36, gdy owa wieść o lotniskowcu i towarzyszącym mu krążowniku dotarła do japońskiego dowódcy, który nie wiedział, że oto jastrząb okaże się łabędziem i wysłał przeciw niemu najtęższych myśliwych! W meldunku bowiem japońskich obserwatorów odesłany na południe przez Fletchera poprzedniego dnia duży zbiornikowiec „Neosho" (25 tys. ton, 170 metrów długości) i osłaniający go niszczyciel „Sims" (1570 ton) wskutek kolejnej pomyłki w identyfikacji jednostek przez lotnictwo rozpoznawcze nabrały groźnych cech... lotniskowca i krążownika. W nadchodzącej bitwie jedyną szansą dla nowoczesnego skądinąd tankowca były... puste jego zbiorniki, opróżnione starannie poprzedniego dnia przez okręty bojowe Fletchera. Po dwóch nieudanych atakach przeprowadzonych przez grupy bombowców horyzontalnych ukazali się na niebie owi myśliwi najgroźniejsi - japońskie bombowce nurkujące w liczbie 36; zadały one obu jednostkom paraliżujące ciosy, uznając - co najciekawsze - nadal zbiornikowiec... za okręt posiadający pokład startowy. Tak to przynajmniej wyglądało w meldunkach. „Sims" zestrzelił jednego napastnika, dostał trzy bomby i zniknął pod powierzchnią. „Neosho", który nazywany był przez amerykańskich marynarzy „grubą damą", skupił energię aż 20 samolotów i otrzymał siedem trafień oraz osiem tuż obok burt; na dodatek rozerwał się na jego dziale zestrzelony samolot i wypływająca ze zbiorników benzyna zapaliła się na pokładzie. Dzięki pustym zbiornikom nie było jednak większych pożarów i statek utrzymał się na powierzchni, jednak część załogi przedwcześnie opuściła tankowiec i nie dość wyćwiczona w dawaniu sobie rady na pustym oceanie - wymarła w ciągu dziesięciu dni na tratwach z wycieńczenia 303

i pragnienia. Rozbitkowie zostali, nawiasem mówiąc, dostrzeżeni na oceanie przez samolot rozpoznawczy, ale jego dowódca źle obliczył ich pozycję, uniemożliwiając przybycie rychłej pomocy. Historyk działań przemilcza jego nazwisko, podnosi natomiast sprawę ,,ku przestrodze młodych oficerów". Dopiero 17 maja, w dziesięć dni po wydarzeniach, odnaleziono ostatecznie cztery tratwy z 68 rozbitkami: tylko czterech żyło. Ci marynarze natomiast, którzy zachowując dyscyplinę zostali na pokładzie zbiornikowca i ugasili pożary, ocaleli - 11 maja niszczyciel ,,Henley" zdjął z pokładu 123 ludzi. Aby dokończyć opowieści o dniu 7 maja, który w sposób decydujący wpłynął na wyniki całej bitwy, powiemy, że działania Fletchera, choć czasami ryzykowne i mierzące w nieznane, przyniosły rezultat. Jego przeciwnik Inouye, zaskoczony obecnością zespołu krążowników w pobliżu wyjścia z Luizjadów i zaszokowany błyskawiczną stratą lotniskowca „Shoho", postanowił odłożyć na cały miesiąc zajęcie Port Moresby, dając konwojowi zmierzającemu ku australijskiej bazie rozkaz odwrotu. Zapewne dodatkowo wpłynął nań fakt niepowodzenia ataków powietrznych przeprowadzonych na mieszaną australijsko-amerykańską eskadrę, dowodzoną świetnie przez brytyjskiego kontradmirała Crace'a. Udało się jej odeprzeć bez żadnych strat własnych wszystkie ataki powietrzne i wytrwać na pozycji umożliwiającej przechwycenie japońskiego konwoju, gdyby ten trwał w zamiarze przebycia bariery Luizjadów... W południe, po zwycięstwie nad „Shoho", Fletcher odwołał kolejny atak, nie chcąc angażować się w walkę z jednostkami, które nie stanowiły aktualnie największego zagrożenia. Czekał dalej na wiadomości o wielkich lotniskowcach przeciwnika - tkwiących gdzieś w tym morzu, nad którym przewalały się fronty ciepła i słońca oraz deszczu i chmur. Nie znając decyzji japońskiego dowódcy, który zawrócił konwój z drogi, Fletcher postanowił iść na zachód, aby wesprzeć eskadrę krążowników Crace'a i razem ewentualnie stawić czoło próbom inwazji. Pogoda po południu pogarszała się i zmniejszała się widoczność. Przeciwnik Fletchera wiedział już, że gdzieś na południe od jego lotniskowców tkwi siła, która zniszczyła „Shoho". Postanowił odnaleźć ją i zaatakować pod wieczór, gdy wróg najmniej będzie się tego spodziewał. Wiceadmirał Takągi i kontradmirał Hara liczyli tu głównie na atak torpedowy, wyprowadzony tuż nad powierzchnią morza, na cios - jakby powiedzieli bokserzy - „nie sygnalizowany", zadany nagle i gwałtownie wśród niepewnych warunków świetlnych. Atak wieczorny oznaczał jednak, że samoloty wracać będą w ciemnościach, a nocne lądowanie wymagało szczególnego kunsztu powietrznego. Wiceadmirał Takagi postanowił przeto, że wystartują piloci najbardziej doświadczeni, a poprowadzi ich kapitan Takahashi - ten sam, który ongiś

dowodził atakiem bombowców nurkujących na Pearl Harbor, a rano zbombardował zbiornikowiec „Neosho" iposłałnadno „Simsa". Start nastąpił o 16.30. Takahashi poprowadził dwie eskadry - 12 nurkowców i 15 samolotów torpedowych, z zadaniem atakowania o zmierzchu. Zamiar w zasadzie był rozsądny, ale pogoda nie chciała się dostosować do zamierzeń Japończyków i wkrótce po starcie eskadry japońskie dostały się w strefę szkwałów i nisko nad morzem leżących chmur, w których z najwyższym wysiłkiem udawało się utrzymać pilotom łączność wzrokową. Zapadał już zmrok, a Amerykanów nie było widać, choć przebyli około 300 mil. Takahashi krążył przez pewien czas ze swymi maszynami, w nadziei, że wreszcie odnajdzie przeciwnika, po czym podjął dramatyczną decyzję wyrzucenia torped i bomb do morza - chciał oto mieć pewną rezerwę paliwa na powrót. Załogi japońskich maszyn były już bardzo znużone - poranna akcja przeciw „Neosho" i „Simsowi", potem kilkugodzinny lot w najtrudniejszych warunkach - pozbawiły je sił. Gdy więc w ciemności dostrzegli - wcześniej co prawda niż przewidywali - sylwetki lotniskowców, włączyli reflektory i poczęli podchodzić do lądowania. Ale światła pozycyjne pokładu startowego nie były światłami własnych okrętów! Jedna po drugiej maszyny japońskie dodawały gazu i ostrą świecą wzbijały się w nocne niebo. To były tak długo poszukiwane lotniskowce amerykańskie! Spóźniony prezent losu. Radarzyści z „Lexingtona" prowadzili od pewnego czasu na swych ekranach obce najwyraźniej samoloty i teraz myśliwce Wildcat ruszyły w pogoń za Japończykami, którzy przelecieli nad pokładem startowym, nie zrzucając na szczęście bomb. Wildcaty rychło dopadły eskadrę samolotów torpedowych i zestrzeliły 8 maszyn spośród 12, a na dodatek jeden nurkowiec... Nieco później część samolotów japońskich poczęła lampami błyskowymi nawiązywać kontakt z „Yorktownem", wszedłszy nad nim w krąg; przy drugiej próbie jeden samolot japoński został zestrzelony. Kontradmirał Hara, zaniepokojony przedłużającą się nieobecnością swoich najlepszych załóg, kazał włączyć reflektory, które oświetliły pokłady „Zuikaku" i „Shokaku". Mimo to 11 samolotów „przestrzeliło" pokłady macierzystych okrętów i wodowało z lepszym lub gorszym skutkiem; podporucznik Ishikawa prowadzący bombowiec nurkujący podchodził ostrożnie do lądowania, koncentrując wzrok na oświetlonym jasno pokładzie. Potężna masa lotniskowca majaczyła ledwie pod jasno oświetlonym pasem. Ishikawa nie wyczuł odległości, za wcześnie wyłączył silnik i jego samolot uderzył o pokład z wielką siłą, zamieniając się w ciągu sekundy w stos złomu z martwą załogą wewnątrz... Szczątki samolotu zostały natychmiast zepchnięte za burtę - czekano na kolejne samoloty, przedzierające się przez chmury. Jeden z pilotów źle obliczył podejście do lądowania i rozbił się o „wyspę" dowodzenia. Wiceadmirał Takagi rozpatrywał tej nocy możliwość nocnego ataku swych

304 20 - Burza nad Pacyfikiem

305

krążowników na siły Fletchera, ale -prawdę mówiąc-nie bardzo wiedział, co Fletcher ma oprócz lotniskowców i czy przypadkiem nie chowa w rękawie jakiegoś asa, którym mógłby „przebić" jego akcję. Lotniskowce Hary nie bardzo nadawały się do nocnej akcji ofensywnej po świeżych i fatalnych doświadczeniach z dwiema eskadrami wysłanymi po południu. Dowódca konwoju, kontradmirał H. Abe, który zawrócił z drogi do Port Moresby po stracie „Shoho", domagał się ustawicznie przez radio wzięcia go pod opiekę lotnictwa; należało przychylić się do jego żądań i iść raczej w jego stronę. Na lotniskowcach amerykańskich, po krótkiej i gwałtownej „komedii pomyłek", zapanowało pewne odprężenie; przeprowadzono jednak omówienie dziennych akcji, po czym załogi udały się na odpoczynek. Kapitan Brett, dowódca samolotów torpedowych, odpoczywał najlepiej... wystukując na maszynie kolejną książkę o barwnej fotografii. ...Otulone w ciemność deszczowej nocy i niewidoczne krążyły dwie powietrzne siły uderzeniowe - pisze St. Johnston. - Każdy z nas czuł, że nadchodzący ranek rozpocznie decydujący dzień. W naszym przeciwniku poznaliśmy upartego, fanatycznego wroga, którego męstwa i sprytu nie wolno było lekceważyć. Siły nasze były mniej więcej równe. I kwestią było to, kto pierwszy zada cios. Ujrzeliśmy poprzedniego dnia, co lotnictwo uczynić może pływającemu lotnisku, i zdawaliśmy sobie sprawę, jakie konsekwencje może przynieść jutro. Wszyscy wiedzieliśmy, że z nastaniem światła dziennego nadejdzie pierwsza w dziejach świata bitwa pomiędzy dwoma potężnymi zespołami lotniskowców, przy czym obydwa wiedzieć będą o obecności przeciwnika. Odpadał więc element zaskoczenia czuliśmy, że na naszych oczach, gdy nasze okręty brną przez noc, tworzy się historia... Dowódca „Lexingtona" komandor Sherman miał zwyczaj mawiać: „Jeśli nie mogą cię odnaleźć, nie mogą cię trafić - lotniskowiec jest bronią, która winna ostro wchodzić, mocno uderzyć i zniknąć". Tym razem ów ostatni człon maksymy zrealizować było bardzo trudno...

Straszliwa wymiana ciosów Gdy nastawał dzień 8 maja, lotniskowce japońskie znajdowały się na północ od zespołu Fletchera i kontradmirał wysłał przed wschodem słońca gwiaździście w sektorach południowo-wschodnim i południowo-zachodnim samoloty rozpoznawcze, a w godzinę później z pokładów „Zuikaku" i „Shokafku" odległych od siebie o osiem mil wystartowała armada 90 samolotów. Japończycy nadal znajdowali się w objęciach chłodnego frontu pogodowego, wśród

306

ciężkich chmur i gwałtownych szkwałów. Obydwa lotniskowce amerykańskie natomiast kąpały się w słońcu i były widoczne jak na wielkiej, oświetlonej i błękitnej tacy. Siły powietrzne obu stron były prawie idealnie równe. Amerykanie mieli 121 samolotów - Japończycy 122, przy czym Amerykanie lekko przeważali w bombowcach, Japończycy natomiast w samolotach torpedowych i myśliwcach. Dotychczasowe akcje wykazały również, że japońskie torpedy stały technicznie wyżej oraz że Zero przeważały w walkach powietrznych. Ale Fletcher i Fitch mieli to, czego Hara i Takagi nie posiadali - radar, japońskie natomiast okręty od miesięcy ćwiczyły się w działaniach zespołowych, którymi nie legitymowały się amerykańskie lotniskowce operujące razem dopiero od tygodnia... Przez dwie godziny od wysłania 18 samolotów rozpoznawczych Fletcher i Fitch nie otrzymywali wiadomości. Wreszcie o 8.38 dotarł meldunek z samolotu porucznika J.G. Smitha, który po odkryciu japońskiego zespołu o 8.15 zlokalizował go ostatecznie i określił jego skład: DWA LOTNISKOWCE, CZTERY CIĘŻKIE KRĄŻOWNIKI, WIELE NISZCZYCIELI IDĄ KURSEM 120 STOPNI, 20 WĘZŁÓW. POZYCJA 175 NA PÓŁNOCNY WSCHÓD - meldował. Japończycy więc znajdowali się o 175 mil na północny wschód od pozycji Fletchera. Kapitan Dixon z „Lexingtona" potwierdził ów meldunek o 9.30, meldując obecność japońskiego zespołu idącego kursem na południe z szybkością 25 węzłów, z odpowiednią poprawką pozycji. Dixon przez następne dwie godziny nurkując w chmury i wynurzając się utrzymywał kontakt wzrokowy z japońskim zespołem, mimo kontrakcji japońskich myśliwców. Znakomitą partię w tej grze rozegrał jego tylny strzelec, który nie dał się zwieść pozornym atakom Japończyków, zmierzającym do wyczerpania amunicji w samolocie Dixona i wykorzystania okresu ponownego ładowania kaemów dla zadania ostatecznego ciosu... Już po otrzymaniu meldunku Smitha Fletcher zdecydował się atakować. Piloci przed startem pospiesznie zapisywali dane meteorologiczne i nawigacyjne, i pędzili korytarzem pod pokładami w stronę swoich maszyn. Z „Lexingtona" startowały 22 bombowce nurkujące, 12 samolotów torpedowych i 9 myśliwców; z „Yorktowna" - odpowiednio 24, 9 i 8. Razem więc armada powietrzna idąca w powietrze przeciw japońskim lotniskowcom liczyła 84 maszyny. Oglądana z dołu, nie mogła jednak robić odpowiedniego wrażenia, ponieważ samoloty szły na różnych pułapach i miały atakować w odstępach od pięciu do dziesięciu minut. Grupa samolotów z lotniskowca ,,Yorktown", która wystartowała o 9.15, odnalazła Japończyków w godzinę i trzy kwadranse później. Nurkowce wspięły się na 5 tys. metrów i wyczekiwały nadejścia wolniejszych znacznie samolotów torpedowych. Widziano, jak z pokładów japońskich startują coraz to nowe samoloty myśliwskie. Jeden lotniskowiec skrył się zaraz pod chmurami (był to „Zuikaku"). O 10.57 komandor podporucznik Joe Taylor, dowódca samolotów torpedowych, poprowadził atak na „Shokaku", ale żadna z torped

307

nie dotarła do celu, ponieważ wyrzucone zostały ze zbyt wielkiej odległości. Lepiej poszczęściło się nurkowcom, które ulokowały dwie bomby: uszkodziły poważnie pokład startowy, uniemożliwiając start samolotów i wzniecając pożary. Grupa z ,,Lexingtona" miała zdecydowanie kiepski dzień, część bombowców nie odnalazła w ogóle celu, część zawróciła w rezultacie usterek technicznych i dopiero przed godziną 12.00 bombowiec nurkujący umieścił trzecią bombę na „Shokaku", co w raportach wytworzyło porcję entuzjazmu: oba japońskie lotniskowce... na piśmie zanurzały się szybko z niechybną tendencją do spoczęcia na dnie... Ten jednak, co umieścił ją w kadłubie japońskiego wielkiego lotniskowca, nie przeżył swego czynu. Podporucznik John J. Powers, nurkując w stronę pokładu „Shokaku", zszedł na 500 stóp czyli 150 metrów i tu zwolnił swą wielką 1000-funtówkę, zawierającą 700 funtów materiału wybuchowego. Jego kolega powiedział później: Bez wątpienia John wiedział, co robi. Zdawał sobie sprawę, że jeśli zejdzie poniżej 700 stóp, to podmuch z eksplozji 1000-funtówki i jego na pewno ogarnie. A kto chce pozostać poza zasięgiem tego śmiercionośnego podmuchu, musi bombę zwolnić już na wysokości 1000 stóp (300 metrów). On wytrzymał do 500 i znajdował się zapewne na wysokości 300 stóp (ok. 100 metrów), gdy eksplodowała. Po prostu postanowił nie chybić... W istocie lotniskowiec „Shokaku" nie został uszkodzony poniżej linii wodnej, choć załoga poniosła poważne straty w ludziach (109 zabitych i 114 rannych). Lotniskowiec „Zuikaku" przejął 46 jego samolotów wracających z wyprawy, którą opiszemy nieco szerzej, ponieważ doprowadziła do dramatu wielkiego okrętu i wielu ludzi... Zadziwiający i do pewnego stopnia niesamowity jest fakt, że Amerykanie i Japończycy niemal jednocześnie wyrzucili przeciw sobie powietrzne armady. Pierwsze samoloty z „Yorktowna" i pierwsze samoloty z lotniskowców japońskich startowały o 9.15. Japończyków naprowadzał w stronę zespołu Fletchera i Fitcha samotny samolot rozpoznawczy pilotowany przez chorążego Kenzo Kanno, który - jak głosi wersja japońska - utrzymywał kontakt wzrokowy z lotniskowcami amerykańskimi i w decydującym momencie naprowadził maszyny japońskie na obydwa okręty. Armadę składającą się z 33 bombowców nurkujących, 18 samolotów torpedowych i 18 myśliwców prowadził kapitan Takahashi, wymieniany już uczestnik ataku na Pearl Harbor. W odległości około 20 mil, ujrzawszy już Amerykanów, podzielił eskadrę samolotów torpedowych na dwie grupy. Przed trzema kwadransami kontradmirał Fitch zarządził zmianę kursu, aby zmniejszyć odległość od własnych wracających samolotów. Dowódcy amerykańscy niewiele się pomylili, przewidując atak japoński na godzinę 11.00, bo właśnie po trzynastu

308

minutach atak się rozpoczął. O 10.55 ekran radarowy na ,,Lexingtonie" zanotował grupy nieprzyjacielskich samolotów w odległości około 70 mil na północny wschód. Trzeba powiedzieć krytycznie, że po ostrzeżeniu radiolokatora obydwa okręty amerykańskie nie były przygotowane do odparcia atakutylko dziewięć samolotów myśliwskich znajdowało się nad nimi jako osłona, bez dostatecznej ilości paliwa. Fitch przeto jeszcze raz zmienił kurs, powiększając dystans od nieprzyjaciela i przygotowując się do wyrzucenia w powietrze dziewięciu dodatkowych, zatankowanych świeżo Wildcatów. Cztery spośród nich nie przechwyciły żadnego przeciwnika, dwa związały się walką z japońskimi samolotami torpedowymi, krążąc nad samym morzem, trzy zaś wspięły się na wysoki pułap i próbowały zadać ciosy ogromnie przeważającemu przeciwnikowi. Pełniące funkcje myśliwców bombowce nurkujące Dauntless - użyte w ten sposób z konieczności - miały zająć się przede wszystkim samolotami torpedowymi, nie posiadając wszakże wystarczającego uzbrojenia odpornego, aby stawić czoło myśliwcom Zero. Japończycy nadchodzili jak huragan. Takahashi obrał za pierwszy cel lotniskowiec „Yorktown". Jego samolot oraz maszyna zwiadowcza Kanno zapaliły się w ogniu przeciwlotniczym atakowanego okrętu i spadły do morza. „Yorktown" był okrętem o dużych zdolnościach manewrowych i rozwinąwszy szybkość 30 węzłów zgrabnym zwrotem wywinął się pierwszym trzem torpedom zrzuconym o 11.18. W sześć minut później stał się celem grupy japońskich bombowców nurkujących i w ciągu trzech minut starał się unikać padających gęsto bomb, jedna wszakże 700-funtowa trafiła pokład startowy o pięć metrów od pomostu dowodzenia i przebiła się aż do czwartego pokładu, zabijając i raniąc 66 ludzi. Reszty bomb i kolejnych pięciu torped udało się ,, Yorktownowi" uniknąć. Jakby powiedział Homer: „uczylił się od ciosu i tak uszedł śmierci..." Nadchodziła kolej „Lexingtona", okrętu większego, ale starszego i mniej zwrotnego, który wykonywał cyrkulację o promieniu dwukrotnie większym od swego „młodszego brata", „Yorktowna". Okręt - zdawało się - opustoszał - wszyscy, do ostatniego chłopca okrętowego, zajęli stanowiska bojowe. Wszyscy włożyli ubrania robocze, łącznie z admirałami, którzy przywdziali bluzy i spodnie khaki z zatrzaskami błyskawicznymi. Na pomoście bojowym wszyscy nałożyli hełmy ochronne. Dowódca okrętu miał swoje stanowisko bojowe na pomoście sygnałowym, z którego usunięto teraz wszystkie szybywpadał tu rześki podmuch. Pomost sygnałowy połączony był ze wszystkimi ważniejszymi stanowiskami telefonicznie lub tubami głosowymi i pocztą pneumatyczną. Ulubiony cocker-spaniel, który zawsze znajdował się „przy nodze" swego pana - dowódcy okrętu komandora Shermana, teraz uwiązany został na długiej smyczy w sypialni dowódcy, przerażony rozpoczynającym się ogniem dział przeciwlotniczych... Jak wspomina dowódca okrętu, późniejszy admirał Frederick C. Sherman:

309

Aparat radarowy starego typu wyłuskał przeciwnika na odległości 68 mil, ale nie podał jego pułapu. Na tych starych radarach było trudno odróżnić samoloty wroga od własnych. Czuliśmy, że skoro nasze samoloty myśliwskie zostaną wysłane daleko dla przechwycenia przeciwnika, to mogą rozminąć się z nim właśnie z przyczyny różnic wysokości lotu i wysiłek pójdzie na marne. Wpływało na nas także przekonanie, że samoloty torpedowe reprezentują większe niebezpieczeństwo i że one pójdą nisko. Odpowiednio więc trzymaliśmy nasze myśliwce blisko nad głową na 3 tys. metrów, gotowe do ataku, gdy tylko nieprzyjacielskie klucze dotrą do punktu, z którego rzucą się do ataku. Bombowce nurkujące, wyczekując na patrolu na samoloty torpedowe, krążyły na 600 metrach, w odległości około sześciu kilometrów od okrętu. Do ataku ruszyło o 11.02 pięć myśliwców z ,,Lexingtona" i w odległości 20 mil napotkało armadę powietrzną wroga - 50 do 60 samolotów lecących „etażerką ' na 10-13 tys. stóp, przy czym samoloty torpedowe szły najniżej, nad nimi myśliwce, jeszcze wyżej bombowce nurkujące, a na samej górze znów myśliwce. Wtargnięcie pięciu myśliwców ,,Lexingtona" zmieszało szyki Japończyków - trzy Wildcaty błyskawicznie wspięły się na pułap nad japońskim szykiem i uderzyły w dół, a dwa myśliwce próbowały natrzeć na samoloty torpedowe. Choć kilka japońskich maszyn spadło do morza, reszta przedarła się w stronę okrętu, który otworzył gwałtowny ogień przeciwlotniczy*. Pokonawszy słabą osłonę myśliwską Amerykanów, Japończycy schodzili w stronę ,,Lexingtona" z wiatrem, od strony słońca stojącego już wysoko na niebie. Samoloty torpedowe uderzyły z obu stron według taktyki „kowadła". Z mojego pomostu widziałem bombowce walące z różnych sektorów w dół z rykiem silników, podczas gdy samoloty torpedowe atakowały nas od dziobu i burty. Nic nie mogłem poradzić na bombowce, ale mogłem zdziałać nieco dla uniknięcia torped. Gdy spostrzegłem, jak bomba odłącza się od jednego z samolotów, wydało mi się, że leci prosto na mnie - tu, gdzie stoję na pomoście. Czy nie powinienem lepiej kucnąć za osłoną pancerną? Jeśli miała jednak wypisane moje imię - pomyślałem - to nie miało sensu kryć się; jeśli nie miała, to nie było się czym przejmować... W każdym razie nie brakowało mi roboty, aby wywinąć się od torped. Najdoskonalszym sposobem ataku torpedowego było atakowanie od dziobu i burty równocześnie - przy tej metodzie atakowany okręt robiąc zwrot w stronę nadbiegających torped wystawiał całą burtę na uderzenia innych. F.C. S h e r m a n : Combat Command. New York 1950.

311

Istotny był tu czas. Ogromny „Lexington" bardzo wolno robił zwroty - 30 do 40 sekund zabierało samo wyłożenie steru. Gdy zaś okręt rozpoczynał zwrot, to poruszał się majestatycznie i ociężale w szerokiej cyrkulacji. Zwrotność znacznie poprawiono w następnych lotniskowcach. ...Gdy dowódca okrętu ujrzał atak torpedowy nadciągający z dwóch stronwydało mu się, że japońskie samoloty nadlatujące z lewej burty były bliżej od tych, które zbliżały się z prawej: Podchodziły ostrymi ślizgami, na większej szybkości niż ta, którą uważaliśmy za dopuszczalną podczas ataku torpedowego. Powietrze wypełnione było ogniem przeciwlotniczym, huk był przerażający. Gdy samoloty z lewej burty znalazły się o 1000 jardów od nas, nakazałem sternikowi McKenziemu „Ster w lewo na burt!" Ale wiecznością wydało się, nim dziób okrętu począł wykręcać - właśnie wówczas, gdy maszyny japońskie pozbywały się swych „cygar". Woda wokółpieniła się od śladów torped, bomby padały obok nas wzbijając wodne gejzery ponad maszty.

...Nigdy w czasie moich lat walki nie wyobrażałem sobie podobnej bitwy! Gdy atakowaliśmy nieprzyjacielskie lotniskowce, natknęliśmy się na prawdziwą ścianę przeciwlotniczego ognia; lotniskowce i wspierające je okręty zaciemniły niebo eksplodującymi granatami i pociskami smugowymi. Wydawało się niemożliwe przeżycie przez nas naszych nalotów bombowych i torpedowych napotykających taką niewiarygodną obronę. Nasze Zeke i nieprzyjacielskie Wildcaty kluczyły, nurkowały i szły w górę pośrodku naszych formacji. Z nieba spadały palące się i potrzaskane samoloty obydwu walczących stron. Wśród tej fantastycznej ulewy ognia przeciwlotniczego i wykręcających samolotów znurkowałem prawie do powierzchni morza i posłałem torpedę w stronę lotniskowca typu „Saratoga". Musiałem prowadzić maszynę tuż ponad falami, aby wywinąć się nieprzyjacielskim granatom i pociskom trasującym. Gdy zawracałem, znajdowałem się rzeczywiście tak nisko, że o mało nie uderzyłem w dziób okrętu-, leciałem poniżej poziomu pokładu startowego i mogłem dostrzec marynarzy na okręcie, którzy wpatrywali się w mój pędzący samolot...

Po pierwszym trafieniu torpedą w lewą burtę jakiś bardzo młody marynarz zameldował o tym przez telefon do centrali awaryjnej. Wybity w poszyciu burty otwór znajdował się jakimś zrządzeniem losu ponad linią wodną. Starszy bosman zadał natychmiast rzeczowe pytanie: - Dlaczego go nie załatacie? - Nie potrafię - odpowiedział chłopiec. - Jest tak wielki, że widać przezeń krążownik! - No to zamknij za sobą drzwi i zapomnij o tym! przykazał interlokutor...

Raz po raz spadały do morza zestrzelone przez artylerię przeciwlotniczą samoloty japońskie, miejsca ich upadku widać było wyraźnie po płonących na morzu szczątkach. Jeden skapotował w trakcie zetknięcia z falami i widać było pod kadłubem nie wyrzuconą torpedę. Zauważono, że miała ona urządzenie działające niczym poduszka czy amortyzator przy uderzeniu o wodę ono zapewne umożliwiało rzucanie torped ze znacznie większą szybkością początkową i z większej wysokości niż u Amerykanów.

...Zanim upłynęła minuta, pierwsza torpeda przeszła nam za rufą-wspomina dowódca „Lexingtona"; - szybko przerzuciliśmy ster, aby obrócić się dziobem w stronę drugiej grupy samolotów - te rozdzieliły się, aby atakować nas od przodu i z flanki, manewr najtrudniejszy do skontrowania... Pamiętam dwa ślady torped idące prosto w śródokręcie - i nie mogliśmy nic na to poradzić; zbliżały się do burty i zebrałem się w sobie, aby być gotowym na eksplozję. Ale nie stało się nic, pospieszyłem na prawe skrzydło pomostu i dostrzegłem pieniste ślady wynurzające się z prawej burty: torpedy były nastawione na zbyt wielką głębokość i przeszły pod moim okrętem. Oficerem - specjalistą lotniczym na pomoście był kapitan H.S. Duckworth. - „Nie zmieniać kursu, komandorze! - wykrzyknął nagle - z każdej burty mamypo torpedzie idącej równo z nami!" Trzymaliśmy więc kurs mając po torpedzie w odległości 50 jardów z każdej strony,- wreszcie obydwie zniknęły, nie trafiwszy nas.

...Jedna bomba uderzyła w lewoburtową platformę działową tuż obok kabiny admiralskiej, wzniecając pożar - pisze dowódca „Lexingtona". Zabiła ona kapitana Gilmore, naszego płatnika, i kapitana Trój alko wskiego*, naszego dentystę, którzy znajdowali się w korytarzu, oraz obsługę łączności w sąsiednim pomieszczeniu. Bomby wznieciły pożar w innych częściach okrętu, ale żaden nie wydawał się szczególnie groźny. Odłamki zabiły ludzi znajdujących się na stanowisku kierowania ogniem plot. Jedna bomba przeleciała między kominem i pomostem, uszkadzając dźwignię uruchamiającą syrenę okrętową - dodawała swój smutny jęk do ogłuszającego hałasu.

Kapitan Shigekazu Shimazaki z lotniskowca „Zuikaku" tak opisuje swoje przeżycia podczas ataku torpedowego na lotniskowiec „Lexington":

312

Mimo trafień kilkoma bombami i dwiema torpedami stan lotniskowca „Lexington" nie był tak kiepski, jak początkowo mogło się wydawać. Grupy przeciwpożarowe skutecznie dawały sobie radę z ogniem. Okręt miał siedmiostopniowy przechył, spowodowany wtargnięciem wody przez otwory wybite wybuchami torped, ale grodzie wodoszczelne trzymały i nic nie zapowiadało katastrofy, tym bardziej że balastowaniem przeciwnej burty Chodziło o kpi W.C. Trojakowskiego. Por. spis poległych na końcu książki.

313

przechył wyrównano. Z maszyn dochodziły pocieszające meldunki, widać było także z pomostu nie uszkodzony pokład startowy, nadający się do akcji. Natychmiast też poczęto sprowadzać nań krążące samoloty, którym kończyło się paliwo lub amunicja. Uzupełniono także zapasy amunicji przy działach. Komandor podporucznik H.R. Healy, odpowiedzialny za niezatapialność okrętu, przekazał na pomost pół żartem, pół serio uwagę, że następne torpedy rad by przyjąć w prawą burtę, ponieważ dotychczasowe trafiły w lewą... O godzinie 12.47, gdy najmniej spodziewano się pogorszenia sytuacji, targnął okrętem ogromny wybuch, idący - jak się wydawało wszystkim - od samego dna. Z podnośnika samolotów począł się sączyć groźny dym. Na pomoście przestał działać wskaźnik położenia steru. Wielki pożar wybuchł w pobliżu stanowiska dowodzenia i niewielu z tych, którzy się tam znajdowali, uszło z życiem - Healy zginął wraz z innymi w potwornej eksplozji. Jak później stwierdzono, spowodowało ją straszliwe nagromadzenie par benzyny ulatniających się z nadwerężonych wybuchami torped zbiorników. Wybuch porwał przewody i zwalczanie pożarów stało się prawie niemożliwe. Próbowano ciągnąć węże z rufowej części okrętu, która była jeszcze w najlepszym stanie, ciśnienie jednak było bardzo słabe. ...Komandor porucznik Mort Seligman, zastępca dowódcy, był wszędzie, doradzając i zachęcając. Niewielkie eksplozje amunicji w pobliżu ognisk pożaru powodowały kompresję podmuchów i Seligman nieraz był wyrzucany, niczym korek z butelki, przez wodoszczelne drzwi, przez które właśnie przechodził. Raz po raz dostarczał na pomost raporty o warunkach na dole. Wszystkie światła zgasły i grupy przeciwawaryjne pracowały w kompletnych ciemnościach, posługując się tylko latarkami. Odcinki, gdzie pracowały, nagrzewały się gwałtownie od pożarów szalejących na dolnych pokładach... Udało się po tej wielkiej eksplozji przyjąć na pokład brakującą eskadrę samolotów torpedowych, o której los obawiano się. Były to ostatnie chwile, kiedy można było panować nad okrętem. Elektryczne sterowanie już nie działało, ze stanowiskiem ręcznego sterowania nie było łączności, pozostawały już tylko maszyny, do których przekazywano polecenia przez jedyny jeszcze czynny telefon. Ale zbliżał się koniec dla przedniej maszynowni stalowa ściana odgradzająca ją od dziobu okrętu nagrzała się do białości i w jej pobliżu temperatura wynosiła już 160 stopni. Obsada prosiła o pozwolenie opuszczenia maszynowni... Komandor Sherman miał teraz do dyspozycji już tylko tylną maszynownię, ale i w tej sytuacja się pogarszała i powstawało niebezpieczeństwo, że otoczeni pożarami wszyscy w niej zginą. Sherman przez bardzo już słabo działający telefon polecił obsadzie tylnej maszynowni zabezpieczyć zawory i jak najszybciej ewakuować się. Oznaczało to, że okręt utracił ostatecznie

314

zdolność poruszania się i sterowania - i że nie można było już zwalczać pożarów. Pompy na towarzyszących okrętowi niszczycielach miały tak niewielką wydajność, że użycie ich nie miałoby znaczenia dla akcji ratowniczej. O godzinie 17.00 kontradmirał Fitch wychylił się nad osłoną pomostu flagowego i powiedział: - Lepiej, żeby pan już zabrał chłopców z okrętu... Komandor Sherman pisze w swoich wspomnieniach: Był to cios w samo serce, ale jedyna rzecz, która pozostawała do zrobienia. Dałem rozkaz opuszczenia okrętu; była to najtrudniejsza rzecz, jaką przyszło mi kiedykolwiek uczynić. Najcięższa decyzja, jaką przyszło mi kiedykolwiek podjąć... Większość rannych została przetransportowana do stojącego opodal niszczyciela, reszta trafiła na pozostałe okręty za pomocą szalup. Tak już świat jest skonstruowany, że tragedii towarzyszą momenty weselsze - oto grupa marynarzy oczekujących na zakończenie wyokrętowania rannych dostrzegła, że kantyna znajduje się poza strefą ognia. Czym prędzej napełnili swoje hełmy... porcjami lodów, które spożywali z całkowitym spokojem. Nie było paniki; niektórzy zdjęli buty, przed opuszczeniem okrętu ustawili je na pokładzie startowym, z zamiarem jakby rychłego powrotu. Komandor Sherman tak pisze o ostatnich chwilach okrętu: ...Po zachodzie słońca cała załoga opuściła okręt i powierzchnia morza pełna była pływających... Po dokonaniu inspekcji, mającej mnie upewnić, że nikt nie pozostał, stanęliśmy obaj z komandorem Seligmanem na rufie. Poleciłem mu zejść z okrętu - moim obowiązkiem i przywilejem było zejść jako ostatni. Wkrótce znalazł się w wodzie, zostałem na okręcie sam. Gdy tak chwilę odpoczywałem, ogromny wybuch targnął śródokręciem w rejonie podnośnika samolotów. Samoloty i szczątki najróżniejszego rodzaju wyleciały wysoko w powietrze. Skryłem się za skrajem pokładu startowego, aby uniknąć spadających odłamków. Postanowiłem, że czas już iść, opuściłem się na linie i począłem pływać dopóty, dopóki nie nadeszła moja kolej: zostałem wyciągnięty przez łodzie ratunkowe... Dowódca znalazł się w morzu w swojej złotem lamowanej czapce komandora marynarki - zdołał ją mimo wszystko ocalić, sposób wszakże, w jaki został wyciągnięty z wody, nie podobał mu się (wzięto go za siedzenie i rzucono na płask na pokład łodzi. Narzekał potem, że można było w bardziej elegancki sposób wyciągać z wody dowódcę okrętu...). W wodzie znalazł się także korespondent wojenny Stanley Johnston; obawiał się rekinów, które powinny lada chwila pojawić się, aby zebrać swe żniwo. Rekiny nie pojawiły się. Na szczęście dla ponad dwóch tysięcy ludzi (92% załogi), którzy znaleźli się w morzu, zostały odstraszone ponawiającymi się wybuchami w kadłubie lotniskowca.

315

Około wpół do siódmej Johnston, już z pokładu krążownika, oglądał straszliwą eksplozję torped wewnątrz płonącego „Lexingtona". Widok był przerażający. ,,W pogłębiającym się zmroku był w nim straszliwy majestat, który ściskał serce każdemu, kto na to patrzył..." O godzinie 19.15 zapadła decyzja odwrotu. Admirał Fletcher wydał rozkaz swoim siłom zajętym akcją ratowniczą utworzenia nowego szyku i opuszczenia placu boju. Przy płonącym lotniskowcu pozostał samotny niszczyciel, któremu przypadł smutny obowiązek zadania „Lexingtonowi" „ciosu łaski". W tym czasie burty lotniskowca były rozżarzone do czerwoności i płonący okręt widoczny był na morzu z bardzo daleka, co stanowiło dodatkowe niebezpieczeństwo dla sił Fletchera. Niszczyciel „Phelps" wystrzelił cztery torpedy i o godzinie 20.00 okręt wśród buchających płomieni, kłębów syczącej pary począł pogrążać się - na równej stępce, co natychmiast zauważono i uznano za dowód istnienia mężnej „duszy" okrętu, który ginie, ale się nie poddaje, jak by określił to nasz rodak Conrad. Wraz z nim pogrążyło się w morzu 216 poległych oraz szczątki 36 samolotów. Ósmego maja po południu Fletcher otrzymał od admirała Nimitza rozkaz wycofania się z Morza Koralowego. Nimitz oceniał najwidoczniej, że Japończycy ponieśli pewne straty i utracili znaczną część swej energii. Uważał także, że po zatopieniu ,,Lexingtona" i uszkodzeniu „Yorktowna" nie miało większego sensu oddawanie na żer Japończykom uszkodzonego pływającego lotniska, które mogło być pilnie potrzebne w szykującej się rozgrywce na innym kluczowym odcinku - o czym mowa będzie dalej. Liczył także, że pozostawione w rejonie Luizjadów krążowniki kontradmirała Cracea plus australijskie lotnictwo jakoś dadzą sobie radę z konwojem japońskim, jeśliby ten usiłował jeszcze raz przedostać się do Port Moresby. Tymczasem wiceadmirał Inouye, sprawujący ogólne dowództwo nad siłami japońskimi, które brały udział w bitwie, ostatecznie przełożył termin kolejnej inwazji na 3 lipca, polecając swym siłom powrót do baz. Admirał Yamamoto próbował jeszcze zagrzać do walki swe siły - nie uszkodzony „Zuikaku" usiłował w dzień po bitwie poszukiwać jeszcze sił Fletchera - ale bezskutecznie. Japończycy ogłosili swe kolejne wielkie zwycięstwo, dwa amerykańskie lotniskowce posłali na dno - tak przedstawiali po bitwie i przez kilka lat później w każdą rocznicę majowe starcie na Morzu Koralowym. Zapewne było to ich taktyczne zwycięstwo - przeciwnik stracił duży lotniskowiec, niszczyciel i wielki jak na owe czasy zbiornikowiec, zatapiając w zamian mały przecież lotniskowiec. Nie pisali natomiast o tym, że bitwa zmusiła ich do zrezygnowania z ważnego strategicznego zamiaru, jakim było usadowienie się w Port Moresby, vis-a-vis australijskich brzegów, i - w rezultacie - także kontrolowania całego Morza Koralowego, co zgubnie odbiłoby się na wojennej sytuacji Australii. Stracili także samoloty z dobrze wyszkolonymi załoga-

316

mi. I obydwa ich wielkie lotniskowce, zarówno w wyniku uszkodzeń, jak i strat w personelu latającym, nie wzięły udziału w bitwie daleko ważniejszej, która szykowała się na centralnym odcinku działania sił obu potężnych przeciwników. Nie miała się też sprawdzić przepowiednia propagandy Hitlera, dmącej po bitwie na Morzu Koralowym w wielkie puzony: Po tej nowej klęsce okręty wojenne Stanów Zjednoczonych niechętnie będą próbować konfrontacji z flotą japońską, skoro każdy okręt amerykański, który przyjmuje walkę z japońskimi siłami morskimi, można równie dobrze uznać za stracony...* Po stronie japońskiej wiceadmirałowi Takagi zarzucano mało energiczne prowadzenie działań w końcowej fazie bitwy i wkrótce przeniesiono go do broni podwodnej; prawdę mówiąc, nie miał on doświadczenia w dowodzeniu pływającymi lotniskami. Po stronie amerykańskiej niewesołe refleksje spowodowała konfrontacja lotnictwa morskiego obu stron: myśliwce japońskie osiągały w ciągu minuty pułap 900 metrów, podczas gdy Wildcaty tylko 300! Wielką pociechą natomiast była postawa załogi „Lexingtona" i jego dowódcy w bitwie, szeroko spopularyzowana przez korespondentów wojennych. J. Toland: The Ristng Sun... New York 1970.

Midway

Dwudziestego piątego maja 1942 roku na pokład superpancernika „Yamato", flagowego okrętu Połączonej Floty, przybył wiceadmirał Takagi, który przedstawił zgromadzonym dowódcom floty przebieg i rezultat bitwy na Morzu Koralowym. Przyniosła ona według niego zdecydowaną klęskę siłom amerykańskim - jeden lotniskowiec poszedł bowiem na dno, a drugi najprawdopodobniej również podzielił ten sam los. Sprawozdanie wiceadmirała Takagi dobrze pasowało do obrazu, który wytworzył się w myślach admirała Yamamoto: amerykańska Flota Pacyfiku została poważnie osłabiona, straciła bowiem dwie groźne jednostki nowoczesnego ataku morskiego; brytyjska Flota Dalekowschodnia poniosła pod Cejlonem druzgocącą porażkę i po otrzymanych ciosach nie stanowiła już zagrożenia. Nie wolno zatem było tracić czasu i należało wykorzystać okazję, zachowując nadal inicjatywę strategiczną. Zresztą już w kwietniu w dyskusjach nad dalszymi posunięciami ofensywnymi Yamamoto forsował swój plan: „...powodzenie lub klęska naszej całej strategii na Pacyfiku będzie określona przez to, czy uda nam się zniszczyć amerykańską flotę, a w szczególności jej lotniskowce... Wierzymy, że przez uruchomienie proponowanej operacji przeciw Midway może nam się powieść wciągnięcie sił lotniskowców nieprzyjaciela do decydującej bitwy i zniszczenie ich. Jeśli - w przeciwnym wypadku - przeciwnik miałby nie podjąć wezwania, osiągniemy jednak ważną korzyść przesuwając bez oporu naszą linię obronną do Midway i zachodnich Aleutów" * Wyspy Aleuckie i położony pośrodku oceanu atol Midway nasuwały się jako dwa cele najbliższe, mające uzupełnić brakujące ogniwa długiego na kilkanaście tysięcy mil pasa zewnętrznej obrony dotychczas osiągniętych podbojów. Zdobycie baz na Aleutach i umieszczenie flagi ze Wschodzącym G.H. G i l i : Royal Australian Navy 1939-1942. Vol. I. Canberra 1957.

318

Słońcem na Midway miało w perspektywie uniemożliwić Amerykanom dokonywanie rajdów powietrznych na wyspy macierzyste Japonii i utrudnić działalność amerykańskich okrętów podwodnych, które v bazie Midway zaopatrywały się w paliwo. Do tych rozważań doszedł element związany z japońską glebą polityczną. Pojawienie się samolotów amerykańskich nad Tokio w kwietniu głęboko wstrząsnęło japońskimi dowódcami, a zwłaszcza admirałem Yamamoto. Ewentualność powtórzenia się nalotów, zniszczeń, a nawet, być może, trafienia pałacu cesarskiego mogła przy pewnej japońskiej „niestabilności uczuć" - jak to określano - przynieść trudne do przewidzenia skutki. Wielu fachowców uważało, że nalot z 18 kwietnia wykonały samoloty, które wystartowały z bazy Midway i był to jeszcze jeden ważny powód, aby Midway zdobyć. Celując w Midway Yamamoto miał wszakże na myśli nie tylko bazę umożliwiającą patrolowanie ważnych z punktu widzenia strategii obszarów oceanu, ale i pozycję niesłychanie ważną... dla Amerykanów. Atak na Midway miał, według jego oceny, „wywabić w pole" to, co pozostało Amerykanom z morskich sił na Pacyfiku, a następnie umożliwić pobicie ich. Gdy wiceadmirał Takagi zjawił się na pokładzie flagowego okrętu swego dowódcy, ten pozyskał już dla swej koncepcji wpływowego szefa sztabu generalnego marynarki wojennej w Tokio, admirała Nagano. Do realizacji planu poczęła się przychylać także Kwatera Cesarska. Na trzy dni więc przed bitwą na Morzu Koralowym, 5 maja 1942, Kwatera przekazała admirałowi Yamamoto formalny rozkaz, który brzmiał: GŁÓWNODOWODZĄCY POŁĄCZONEJ FLOTY WE WSPÓŁPRACY Z ARMIĄ DOKONA INWAZJI I ZAJMIE STRATEGICZNE PUNKTY NA ZACHODNICH ALEUTACH I NA WYSPIE MIDWAY. Kolejnym etapem tej strategii - jak już powiedzieliśmy na wstępie - miało być zajęcie Fidżi, Samoa, Nowej Kaledonii i Port Moresby na Nowej Gwinei. Nie było w dowództwach japońskich pełnej jasności co do tego, czy należy zdobywać Hawaje i Pearl Harbor, czy nie. Zamierzeniem wstępnym było opanowanie płycizn noszących nazwę French Frigate Shoals, odkrytych ongi przez La Perouse a w roku 1786 i tak nazwanych od jego dwóch okrętów fregat „Boussole" i „Astrolabe". Dla Japończyków miały one tę wspaniałą zaletę, że leżały w niewielkiej odległości od Hawajów - od Pearl Harbor dzieliło je tylko 490 mil. Tak czy inaczej, wydaje się pewne, że o opanowaniu Hawajów mogli Japończycy myśleć tylko w wypadku wyeliminowania z akcji reszty amerykańskiej Floty Pacyfiku. Na razie więc atol Midway, „wartownik Hawajów" - jak określił go admirał Naguino - z jego instalacjami wojskowymi pozostawał celem numer jeden. Od San Francisco do Midway było 6850 kilometrów, od Midway do Tokio - 4060. Tak to wyglądało na największym z oceanów, obejmującym 56

319

procent wszystkich akwenów morskich globu ziemskiego. Te odległości dawały pojęcie o rozmiarach problemów technicznych, przed jakimi stawały floty obu walczących stron. Geograficznie rzecz biorąc atol Midway jest najbardziej na zachód wysuniętym przedłużeniem łańcucha Wysp Hawajskich. Leżąc pośrodku Pacyfiku, na połowie drogi ze Stanów do Japonii - temu właśnie zawdzięczał niewątpliwie swą nazwę *. Amerykanie zwrócili uwagę na Midway w sześćdziesiątych latach ubiegłego stulecia dla przyczyn komunikacyjnych. Towarzystwo Parowych Statków Pocztowych Pacyfiku (The Pacific Maił Steamship Company) w roku 1867 zatknęło sztandar na atolu i w następnym roku flota przekopała dość płytki zresztą kanał do laguny... po czym aż do roku 1903 nie działo się nic z braku pieniędzy. Z kolei atolem stanowiącym geograficznie forpocztę Hawajów zainteresowało się Towarzystwo Kablowe Pacyfiku, zamierzając połączyć podmorskim kablem Hawaje z Filipinami. Stało się to tego samego roku, pod egidą marynarki wojennej i samego prezydenta Teodora Roosevelta, orędownika amerykańskiej ekspansji imperialnej. Na razie odbywała się ona, tu przynajmniej, bez większych trudności, jeśli nie brać pod uwagę „pyskówki" między komandorem porucznikiem H. Rodmanem, dowódcą amerykańskiego okrętu, i japońskimi zbieraczami ptasiego puchu. Zaopatrzono Midway w latarnię morską, beczki do cumowania jednostek morskich oraz 21 -osobową straż składającą się z żołnierzy piechoty morskiej. Ów kabel, położony w roku 1903, oddać miał w nadchodzącej bitwie wielkie usługi, jeśli się zważy, że rozmowy nim płynące nie mogły być podsłuchane przez Japończyków. Atol o 9-kilometrowej średnicy składał się z dwóch wysepek: Sand Island i Eastern Island, leżących nad laguną idealnie nadającą się na przystań i port wodnopłatów, bo otoczoną mieliznami i rafami tamującymi uderzenia morza. Flota amerykańska zainteresowała się ponownie atolem po wypowiedzeniu ograniczeń układu waszyngtońskiego przez Japonię w roku 1934; poczęto wówczas studiować możliwości zbudowania tu bazy wojskowej. W roku 1935 linie lotnicze „Panam" zainstalowały na Sand Island bazę dla powietrznych „klipperów" - wielkich wodnosamolotów - i zbudowano na brzegu rampę, niewielki hotel i warsztaty. Równocześnie trwały prace wojskowe; w ciągu pięciu lat pogłębiono prymitywny już kanał między wysepkami i w roku 1940 przeszła nim na lagunę pierwsza większa jednostka - trałowiec „Swan". W owym 1940 roku poczęto budować bazę dla „latających łodzi" lotnictwa wojskowego typu Catalina. Bazę otwarto w sierpniu 1941 roku, a pierwszym jej dowódcą został komandor podporucznik T. Simard. W owym roku, który miał być pierwszym rokiem wojny, baza dysponowała już wielkim hangarem dla wodnosamolotów, sztucznym portem, zbiornikami paliwa oraz wieloma Midway, ang. - (leżący) w połowie drogi. XV. Hawaje i wyspa Midway

320

budynkami. Co bardzo istotne - ukończono ponad półtorakilometrowy pas startowy i dostarczono na atol 121 samolotów bojowych; siły batalionu obrony wybrzeża liczyły 781 ludzi, a razem z załogami samolotów i wojskowym personelem technicznym - 141 oficerów i 2886 podoficerów i żołnierzy. Chrzest bojowy atol przeszedł tuż po ataku japońskim na Pearl Harbor. Powracający Zespół Uderzeniowy Lotniskowców wiceadmirała Nagumo wydzielił ze swego składu dwa nowoczesne niszczyciele, które wieczorem 7 grudnia ostrzelały urządzenia atolu, zapalając hangar wodnosamolotów, niszcząc jedną „latającą łódź" typu Catalina i zabijając lub raniąc kilkunastu ludzi. Artyleria obrony nadbrzeżnej odpędziła napastników celnym ogniem. Pod koniec 1941 roku i w pierwszych miesiącach roku 1942 gorączkowo rozbudowywano urządzenia obronne, ustawiano nowe działa dla obrony przeciwdesantowej i przeciwlotniczej, minowano morskie podejścia. Ostatniego dnia maja dostarczono na atol duży transport paliwa dla samolotów. W bazie dokonywano ostatnich przygotowań na wypadek inwazji. Obydwie wysepki napchane były wojskiem i wszelkiego rodzaju bronią. Przeprowadzono liczne ćwiczenia, łącznie z wykonywaniem zniszczeń. Przy okazji z nadmiernej gorliwości zapalono skład zawierający prawie 2 min litrów benzyny lotniczej i w konsekwencji samoloty tankowano z 200-litrowych beczek. Przypomina się tu, co mówił Dickens o doskonałości kolei: ich sprawność potwierdzała co roku... katastrofa, w której ginęło kilkuset ludzi. Dowiadując się o oznakach zbliżającej się burzy komandor podporucznik Simard zorganizował stałe rozpoznanie powietrzne na możliwych kierunkach podejścia sił japońskich*. Nie była to zresztą prosta sprawa, jeśli się zważy, że wody atolu, zwłaszcza w maju i czerwcu, nawiedzają groźne burze posuwające się w kierunku północno-wschodnim, a groźne fronty pogodowe sunące przed czołem sztormu niosą deszcze i grubą powłokę chmur, która utrudnia obserwację. Główne obszary powłoki chmur leżały o 300-400 mil na północny wschód od atolu i było to powszechnie znane. • Także admirałowi Nagumo, który prowadził swoją potężną flotę lotniskowców ku - jak to określił - „wartownikowi Hawajów", atolowi Midway...

Strony zajmują pozycje Jeszcze toczyła się bitwa na Morzu Koralowym, gdy na japońskim Morzu Wewnętrznym przeprowadzano ćwiczenia w bombardowaniu i strzelaniu torpedowym przy udziale okrętu-celu, starego pancernika „Settsu". Szykowano * Od 30 maja też zorganizowano rozpoznanie akwenów na szerokim łuku od południowego do północnego zachodu w promieniu 1300 km. Tę ogromną pracę wykonywały 22 „latające łodzie" (wodnosamoloty kadłubowe) typu Catalina, a potem także ciężkie bombowce-„latające fortece".

322

załogi ze świeżo wyszkolonych w szkołach lotniczych pilotów, mechaników, radiooperatorów i strzelców pokładowych. Równocześnie pracowano energicznie przy remontach okrętów. Pierwszego maja na pokładzie świeżo oddanego do służby superpancernika „Yamato" odbyła się narada sztabowa, na którą przybyli wiceadmirałowie Nagumo i Kondo. Dwaj dowódcy mieli różne zupełnie zdania o nadchodzącej operacji. Nagumie w jakiś sposób obojętne było, gdzie przyjdzie mu walczyć. Dotychczasowa jego droga wojenna była pełna tylu zwycięstw, że nabrał wielkiej pewności siebie i zapatrywał się na przyszłość ze znaczną "dozą optymizmu. Wiceadmirał Kondo natomiast obawiał się obecnego na atolu Midway lotnictwa i ewentualności pojawienia się w pobliżu amerykańskich lotniskowców. Yamamoto nie chciał wziąć pod uwagę obaw i uwag krytycznych. Miał dla swego planu aprobatę Tokio, a z drugiej strony wiarę wewnętrzną, że trzeba rozegrać bitwę i zadać dalsze dotkliwe straty przeciwnikowi, zanim nie dojdzie do głosu jego potęga przemysłowa, przestawiana stopniowo na tory wojennej produkcji. Kondo wszakże, nie rezygnując z opozycji, zadał pytanie szefowi sztabu Połączonej Floty, kontradmirałowi Ugaki, jak zamierza się zaopatrywać załogę japońską po opanowaniu atolu Midway. Ugaki nie wykluczył możliwości zablokowania atolu przez przeciwnika i „urwania się" zaopatrzenia, co uczyniłoby sytuację załogi beznadziejną. Należałoby wówczas zniszczyć urządzenia wojskowe i wycofać załogę. Odpowiedź szefa sztabu nie zmniejszyła wątpliwości wiceadmirała Kondo, mającego przecież swymi siłami osłaniać tę część operacji, która zmierzała do opanowania atolu. Yamamoto uważał i twardo bronił swej tezy, że niespodzianka jest wykluczona i nie ma obawy o porażkę przy wielkiej przewadze sił, a także przy doświadczeniu wojennym strony japońskiej. Przygotowując operację kontradmirał Ugaki przeprowadził czterodniową grę wojenną, w której opanowanie Midway było tylko fragmentem dalszych działań. W owych grach kontradmirał Ugaki bardzo „oszczędzał" własne siły i w najbardziej dramatycznych starciach przewidywał utratę najwyżej jednego lotniskowca... Po grach wojennych Kondo i większość wyższych dowódców floty byli zdania, że operację należy odłożyć, i tym razem jednak Yamamoto przeważył szalę na rzecz rozpoczęcia operacji na początku czerwca. Księżycowe noce w tym czasie sprzyjać miały, według niego, powodzeniu całej akcji. Przygotowując się do zdobycia atolu Midway, Yamamoto i jego doradcy sporządzili plan operacyjny, na który składały się trzy człony: - zajęcie zachodnich Aleutów i akcje dywersyjne w Australii i na Madagaskarze,

323

- zajęcie Midway, - bitwa morska. Wykonać ów rozległy plan miało pięć niezależnie od siebie działających zespołów floty: - Zespół Wysunięty, składający się z czterech grup okrętów podwodnych; - Zespół Uderzeniowy Lotniskowców, składający się z czterech lotniskowców plus osłona - całość dowodzona przez wiceadmirała Nagumo, który poprowadził atak na Pearl Harbor; - Zespół Inwazyjny, składający się z kolei z grupy pancerników i krążowników osłony operacyjnej, zespołu wsparcia ogniowego (cztery krążowniki ciężkie) i grupy transportowej wiozącej oddziały desantowe oraz obrony nadbrzeżnej, grupy trałowców; - Siły główne pod dowództwem admirała Yamamoto, składające się z trzech pancerników i małego lotniskowca oraz z czterech pancerników i dwóch lekkich krążowników, stanowiących przykrycie sił mających osłaniać operacje przeciw Aleutom - zajmują one pozycję na połowie drogi między Midway i Aleutami; - Zespół Regionu Północnego pod dowództwem wiceadmirała Hosogayi, obejmujący dwa lotniskowce i dwa ciężkie krążowniki oraz siły inwazyjne mające zająć wyspy Adak, Attu oraz Kiska na Aleutach. Siły japońskie mające wziąć udział w tej wielkiej operacji składały się z 200 okrętów o tonażu 1,5 min ton i 700 samolotów; załogi liczyły 100 tys. ludzi. W ogólnym planie operacyjnym ten ostatni zespół miał uderzyć pierwszy, bombardując amerykańską bazę Dutch Harbor w przeddzień inwazji Midway, aby odciągnąć uwagę Amerykanów od głównego obiektu ataku, a także aby osłonić operację przeciw zachodnim Aleutom. Siły lotniskowców miały dokonać ataku powietrznego na Midway; po zbombardowaniu wyspy następnego dnia miała być ona zajęta przez Zespół Inwazyjny i natychmiast umocniona. Yamamoto miał czekać w sporej odległości od Midway i interweniować ze swymi pancernikami, jeśliby przeciwnik stawił się do boju. Krytycy admirała Yamamoto podkreślali, że potężne siły zostały bardzo rozrzedzone na ogromnych połaciach Pacyfiku. Połączona Flota wszakże została rozwinięta zgodnie z japońskim obyczajem strategicznym - pisał historyk amerykański. - Przeceniali oni [Japończycy] zaskoczenie, które tak dobrze sprawdzało się na początku, i uznali, że zawsze uda się je osiągnąć. Uwielbiali taktykę dywersyjną - rozrzucania sił w najdziwniejszych miejscach, dla skonfundowania przeciwnika i wyciągnięcia go z baz. * S.E. M o r i s o n : Coral Sea, Midway and Submarine Actions. Boston 1949.

324

Japończycy wierzyli, że model dla decydującej bitwy był taki sam na morzu, jak na lądzie - wmanewrować przeciwnika w niekorzystną taktycznie sytuację, odciąć mu odwrót, zwinąć jego flanki, a potem skoncentrować się dla zadania ostatecznego ciosu. Ich podręcznik dla dowódców zespołu lotniskowców powoływał przykłady Hannibala pod Kannami i Ludendorffa nad jeziorami mazurskimi. Tak więc początkowe uderzenie powietrzne na Dutch Harbor na Aleutach miało być przede wszystkim gambitem mającym wyciągnąć Flotę Pacyfiku na północ, skąd nie mogłaby przeszkodzić zajęciu Midway, a działanie miniaturowych łodzi podwodnych w porcie Sydney i w Diego Suarez na Madagaskarze miało zdezorientować przeciwnika. W maju gros sił przewidzianych do akcji ściągnięto na kotwicowisko Hashira na wodach Wewnętrznego Morza Japońskiego, na południe od Hiroshimy. Kotwicowisko otoczone niewielkimi wysepkami gęsto obsadzonymi artylerią przeciwlotniczą było względnie bezpieczne i położone z dala od morskich szlaków komunikacyjnych. Wkrótce na wodach Hashiry znalazło się 68 wielkich jednostek. Najdawniejszymi ,,lokatorami" wód Hashiry był trzon japońskiej floty - siedem pancerników, łącznie z potężnymi „Yamato" i „Musashi", które tu przebywały od początku wojny, i z tego powodu traktowane były, zwłaszcza przez lotników z lotniskowców, z pewnym odcieniem sarkazmu. Owych siedem wielkich jednostek otaczały sieci przeciwtorpedowe. Pierwsze wyszły w morze oceaniczne okręty podwodne, dowodzone przez wiceadmirała Teruhisa Komatsu. 13 okrętów miało utworzyć linię dozorowania na morskich przedpolach Hawajów, a dwa okręty podwodne, 1-121 i 1-123 (po 1400 ton) miały dotrzeć aż do płycizn French Frigate Shoals - 450 mil od Pearl Harbor - z zadaniem dostarczenia tam benzyny lotniczej dla wielkich czterosilnikowych wodnopłatów, które miały patrolować akweny w pobliżu Wysp Hawajskich* Spośród jednostek nawodnych pierwsza opuściła kotwicowisko grupa okrętów pod dowództwem kontradmirała Kakuty, kierująca się w stronę Aleutów. Następnie, 26 maja wieczorem, ruszył Zespół Uderzeniowy Lotniskowców wiceadmirała Nagumo. Dwudziestego siódmego maja z Saipanu wyszedł Zespół Inwazyjny, obejmujący m.in. 12 transportowców, na których zaokrętowano pięciotysięczny oddział desantowy oraz przyszłą załogę japońskiej bazy Midway, dla której to wyspy przygotowano już nawet japońskie nazwy (wyspa Sand Island miała być przechrzczona na wyspę „Sławnego Czerwca"...). Zespołowi desantowemu miała towarzyszyć grupa wsparcia ogniowego, składająca się z czterech ciężkich krążowników i dwóch niszczycieli dowodzonych przez kontradmira* Misja ta nie powiodła się. Na miejscu dowódcy japońscy zastali już jednostkę amerykańską - transportowiec lotniczy, nie było natomiast śladu po japońskich wodnopłatach.

325

ła Kuritę, podążająca z Guamu, oraz dwa transportowce lotnictwa (28 wodnopłatów rozpoznawczych). Dwudziestego ósmego maja wyszły siły główne Połączonej Floty, prowadzone przez samego Yamamotę z trzonem pancerników, oraz siły wiceadmirała Kondo, składające się z dwóch szybkich pancerników („Kongo" i „Hiei") oraz czterech ciężkich krążowników. Siły wiceadmirała Kondo miały zapewnić osłonę operacyjną Zespołowi Inwazyjnemu mającemu atakować bazę Midway. Choć sam Yamamoto nie był tego dnia w najlepszej formie, to załogi jego okrętów tryskały optymizmem przed rozpoczynającą się akcją, która bez wątpienia miała dorzucić jeszcze jeden liść wawrzynu do wieńca japońskich zwycięstw. Tuż przed wyjściem na wielką akcję trzon Połączonej Floty odbył dwudniowe manewry na otwartym morzu, które potwierdziły zgranie zespołowe wszystkich jednostek i napełniły ducha marynarzy japońskich nową ufnością w swe siły. W trakcie opuszczania kotwicowiska załogi śpiewały piosenki wojenne, ile sił w płucach, i nikt nie miał większych wątpliwości co do tego, że resztki amerykańskiej Floty Pacyfiku unoszące się jeszcze na powierzchni zostaną wymiecione do ostatniego okrętu z japońskiej przestrzeni życiowej, czyli wielkiego oceanu. Zajrzyjmy teraz do wschodniej części Pacyfiku, aby przypatrzeć się działaniom strony amerykańskiej. Głównodowodzący amerykańskiej Floty Pacyfiku admirał Chester Nimitz otrzymał już przed kilkoma miesiącami sygnały skłaniające do zastanowienia się nad kierunkami działania przeciwnika. W nocy z 3 na 4 marca nadleciały nad wyspę Oahu dwa wielkie czterosilnikowe japońskie wodnosamoloty i zrzuciły bomby, kiepsko wszakże celując: trafiły one w krater wulkanu niedaleko Honolulu. W tydzień później „latająca łódź" japońska tego samego typu została zestrzelona pod Midway przez myśliwce bazy. Obydwa wydarzenia - pozornie nie mające na razie większego znaczenia - dawały nieco do myślenia o możliwym kierunku przyszłych działań Japończyków. Ważniejszy jednak był stały strumień informacji dopływający z tzw. Jednostki Wywiadu Bojowego (Combat Intelligence Unit), składającej się ze 120 ludzi i kierowanej przez komandora podporucznika J.J. Rocheforta. Umieszczona w podziemiach stoczni marynarki w Pearl Harbor, odczytywała około 90% sygnałów Połączonej Floty dzięki wczesnemu złamaniu japońskiego kodu morskiego, co dokonało się przed wybuchem wojny. Japończycy nie podejrzewali, że ich wysoce skomplikowany i wysublimowany system kodowania, zwany „kodem purpurowym", padnie ofiarą amerykańskich specjalistów i matematyków. * Admirał Nimitz otrzymał dzięki temu obraz japońskich Nie uchroniło to jednak Amerykanów od klęski w Pearl Harbor.

326

przygotowań do operacji zakodowanych symbolem „AF". Ów symbol, oznaczający cel i obiekt nadchodzącego głównego japońskiego ataku, nie został na razie rozszyfrowany, ale komandor Rochefort podejrzewał, że chodzi tu o Midway. Dwudziestego maja specjaliści jednostki Rocheforta otrzymali do rozszyfrowania obszerny rozkaz operacyjny wydany do jednostek Połączonej Floty przez jej dowódcę. Mówiło się w nim nadal o obiekcie oznaczonym jako „AF". Admirał Nimitz, który zgadzał się z przypuszczeniem Rocheforta, odwiedził bazę na atolu, sprawdził przygotowania obronne, wzmocnił garnizon do dwóch tysięcy ludzi i dodał jej artylerii przeciwlotniczej. Kazał też przekazać przez radiostację bazy otwartym tekstem fałszywą wiadomość o uszkodzeniu zakładu destylującego wodę morską. Po dwóch dniach placówka Rocheforta rozszyfrowała sygnał japoński, w którym meldowano sztabowi w Tokio 0 kłopotach z destylacją wody na „AF"... Tak więc tajemnicze „AF" oznaczało właśnie Midway i admirał Nimitz miał już wiadomości o gotowanej ogromnej operacji japońskiej, której zasięg 1 siła nie miały precedensu. Cóż jednak mógł przeciwstawić największej armadzie zgrupowanej na jednym teatrze wojny - Pacyfiku? W bitwie na Morzu Koralowym zginął „Lexington"; lotniskowiec „Saratoga" po ukończeniu remontu zajęty był szkoleniem nowych załóg, a „Yorktowna", uszkodzonego poważnie w dniu 7 maja na Morzu Koralowym, oczekiwał co najmniej trzymiesięczny remont w Pearl Harbor. Jaśniejszym skrawkiem tego dość ciemnego obrazu jawiły się dwa lotni-' skowce, „Enterprise" i,,Hornet" (Zespół Operacyjny TF-16, dowodzony przez wiceadmirała Halseya), które 26 maja zawinęły do Pearl Harbor po udanym rajdzie na Tokio. Sam Halsey zapadł na zdrowiu po sześciomiesięcznym okresie napięć i musiał iść do szpitala. Wybór Nimitza padł na kontradmirała Raymonda A.Spruance'a, który wyróżniał się opanowaniem i chłodnym osądem każdej sytuacji. Posiadał on przygotowanie zarówno w zakresie technicznym (pracował długie lata jako inżynier w stoczni marynarki), jak i artyleryjskim, i nawigacyjnym. W zespole Halseya dowodził krążownikami osłony i miał odpowiednie doświadczenie operacyjne. Nie był jednak lotnikiem morskim, ale w tej dziedzinie mógł się oprzeć na sztabie Halseya, w którym znajdowali się wybitni fachowcy lotnictwa morskiego z komandorem Milesem Browningiem, szefem sztabu, na czele. Gotując się do walki admirał Nimitz i jego sztab musieli rozstrzygnąć podstawowy dylemat: czy skupić wszystkie dyspozycyjne siły w obronie Midway, czy też podzielić je i część przeznaczyć dla obrony również zagrożonych Aleutów. Postanowiono ostatecznie, że Aleutów bronić będzie pięć krążowników - dwa ciężkie („Indianapolis" i „Louisville") oraz trzy lekkie („Honolulu", „St. Louis" i „Nashville") plus dziesięć niszczycieli. Wszystkie natomiast lotniskowce, siedem krążowników ciężkich, jeden lekki i 19

327

okrętów podwodnych miały operować na środkowym Pacyfiku. We wszystkich tych kategoriach okrętów przeciwnik miał posiadać wielką przewagę, o czym Nimitz uprzedził swoich podwładnych. Tymczasem w Pearl Harbor stoczniowcy dokonali cudu: „Yorktown", który po bitwie na Morzu Koralowym wszedł do stoczni marynarki 27 maja o godzinie 14.30, został przez ponad 1400-osobową armię spawaczy, elektryków, traserów, cieśli i mechaników doprowadzony do stanu operacyjnego w ciągu niecałych dwóch dób. Pracując bez gotowych planów, bez szczegółowych obliczeń owa bezimienna armada bez mundurów połatała dziury i rany lotniskowca, wykonując m.in. modele brakujących części poszycia w drewnie, i sprawiła, że 29 maja o godzinie 11.30 suchy dok, w którym naprawiano okręt, począł napełniać się wodą. Okręt gotów był do wyjścia na ocean następnego dnia o godzinie 9.00! Admirał Nimitz uprzedził swych dowódców o mającym nastąpić zmasowanym japońskim ataku i polecił dowódcom lotniskowców „zadać maksimum szkód nieprzyjacielowi przy użyciu taktyki wyniszczenia". Nie oznaczało to nic innego, jak obowiązek gwałtownych ataków powietrznych przeciw jednostkom wroga. Nimitz mądrze wybrał pozycje dla trzech lotniskowców, którymi dysponował. Fletcher (dowodzący dotychczas „Yorktownem") i Spruance otrzymali polecenie wyjścia na pozycję około 300 mil na północny wschód od Midway - jak obliczał admirał - poza zasięgiem atakującego atol od zachodu przeciwnika. W szczegółowej instrukcji Nimitz nakazywał swoim dowódcom lotniskowców przestrzeganie zasady kalkulowanego ryzyka: nie mieli niepotrzebnie wystawiać się na ciosy przeważającego wroga, chyba że na widoku było zadanie mu znacznie większych strat. Przed nadchodzącą bitwą taktyczne dowództwo nad dwoma zespołami lotniskowców przypadło według starszeństwa admirałowi Fłetcherowi, mającemu swą flagę na lotniskowcu „Yorktown". Fletcher wszakże nie posiadał odpowiedniego sztabu i praktycznie biorąc Spruance ze swoim zespołem TF-16 („Hornet" i „Enterprise") miał działać de facto samodzielnie. Zwierzchnie dowodzenie okrętami podwodnymi, siłami powietrznymi i lądowymi bazy na Midway oraz okrętami wydzielonymi dla osłony Aleutów pozostawało w rękach admirała Nimitza w Pearl Harbor. O szansach obu stron powiedzieć należy, że Nimitz stawiając czoło ogromnej japońskiej armadzie miał po swej stronie kilka przynajmniej atutów: po pierwsze - nikt nie był w stanie zatopić bazy Midway, co łacno stać się mogło z każdym lotniskowcem; po drugie - wewnętrzne linie komunikacyjne strony amerykańskiej były na ogół krótsze od japońskich; po trzecie - amerykańskie okręty oraz baza Midway dysponowały radarem; po czwarte wreszcie Nimitz wiedział dzięki danym wywiadu znacznie więcej o przeciwniku i jego planach niż Yamamoto czy Nagumo, którzy o siłach amerykańskich mieli wiadomości niejasne, a już prawie żadne o ich pozycjach na oceanie.

328

Spruance wyruszył z Pearl Harbor ze swym zespołem w morze w dzień po wyjściu Nagumy z kotwicowiska Hashira - 28 maja. Fletcher z „Yorktownem", czyli zespołem TF-17, miał ruszyć dzień później, przeprowadzić ćwiczenia bojowe i spotkać się ze Spruanceem. Oba zespoły zatankowały paliwo ze zbiornikowców: TF-16 - 31 maja, TF-17 - 1 czerwca. Następnie, w dniu 2 czerwca, nastąpiło spotkanie obu zespołów na pozycji oddalonej o 325 mil morskich na północny wschód od Midway. Tutaj nie sięgała już osłona powietrzna z Hawajów ani z Midway i lotniskowce musiały mieć własną osłonę powietrzną w postaci stałych patroli bojowych złożonych z samolotów myśliwskich oraz przeprowadzać rozpoznanie na własną rękę. „Hornet" wysłał w powietrze samoloty rozpoznawcze z zadaniem spenetrowania przestrzeni powietrznej do 150 mil w kierunku zachodnim i południowo-zachodnim, ale nie zauważyły one nieprzyjaciela. Wysłane następnego dnia przez „Enterprise" samoloty rozpoznawcze natrafiły na groźny front burzowy i zawróciły. Przypuszczano jednak, że przeciwnik musi znajdować się gdzieś poza nim. Spruance uprzedził swoje załogi o możliwości pojawienia się poważnych sił przeciwnika, w ich liczbie czterech do pięciu lotniskowców, i zapowiedział przeprowadzenie ataku powietrznego na te siły, jeżeli własna ich pozycja nie zostanie odkryta przez wroga. W razie ataków nieprzyjaciela i konieczności rozluźnienia szyku lotniskowce miały jednak pozostawać w kontakcie wzrokowym. Spruance podkreślił, że sukces odniesiony w walce miałby wielką wagę dla kraju. Cały sygnał został przekazany środkami optycznymi obowiązywała, rzecz prosta, absolutna cisza radiowa... Pierwszego kontaktu z przeciwnikiem nie nawiązały samoloty z lotniskowców. 3 czerwca rano chorąży Jack Reid prowadzący wodnopłat rozpoznawczy Catalina przeleciał już 700 mil od laguny Midway, stanowiącej jego port lotniczy, i zamierzał właśnie wracać - pozostawało mu jeszcze kilka minut lotu w kierunku zachodnim. I nagle ujrzał obraz niesłychanie przypominający sadzawkę z modelami okręcików. Nie bardzo wierząc własnym oczom, zapytał drugiego pilota: „Czy widzisz to, co ja widzę?" - „Cholernie się nie mylisz, widzę to". Reid nie spuszczał odkrytego przeciwnika z oka przez dwie godziny i nadał następnie meldunek, który określał siły przeciwnika na jedenaście jednostek, idących z szybkością 19 węzłów na wschód. Reid odkrył na morzu japoński Zespół Inwazyjny, mający wkrótce przystąpić do ataku na atol, z którego Reid wystartował; na razie zespół zajęty był różnymi ćwiczeniami strzeleckimi, m.in. nauką obsługi miotaczy ognia. Komandor Simard, przyjąwszy meldunek, zareagował natychmiast, wysyłając w powietrze dziewięć bombowców typu B-17. One jednak atakując z wysokości od 2,5 do 3,5 kilometra nie trafiły w istocie ani razu, jakkolwiek w raportach bojowych załogi wykazały straszliwe spustoszenie dokonane w szykach wroga.

329

W nocy z 3 na 4 czerwca cztery Cataliny uzbrojone w torpedy i posługujące się radarem pokładowym odnalazły japoński zespół inwazyjny i jedna z trzech wyrzuconych torped trafiła zbiornikowiec „Akebono Maru", który wszakże utrzymał się w szyku mimo uszkodzeń. Tymczasem po południu 3 czerwca zespoły operacyjne TF-16 i TF-17 dowodzone przez admirałów Fletchera i Spruancea, znalazły się w odległości 400 mil morskich w prostej linii od floty admirała Nagumo, idącej z szybkością 25 węzłów w stronę punktu, z którego lotniskowce miały przypuścić atak na bazę Midway. Pierwszy meldunek, jaki dotarł do Fletchera, nie potrafił go wprowadzić w błąd. Pilot Cataliny wziął jedną łapę za całego drapieżnika. Fletcher wszakże uznał, że chodzi tu o zespół desantowy przeznaczony do zajęcia wyspy Midway, najgroźniejsza natomiast część sił japońskich lotniskowce - winna znajdować się na północny zachód, tak jak o tym mówiły dane wywiadu. Fletcher zmienił więc kurs na południowy z lekkim odchyleniem na zachód, aby następnego dnia rano wyjść na pozycję o 200 mil na północ od wyspy i stamtąd uderzyć w lotniskowce Nagumy. Liczył na to, że obecność jego zespołów pozostaje tajemnicą dla przeciwnika i że uda się ją zachować do następnego ranka, do czasu przynajmniej gdy Nagumo przypuści swój atak przeciw bazie. Tak czy inaczej, obie siły szły zbieżnymi kursami - Fletcher z północy północnego wschodu, a Nagumo z północnego zachodu. Gdyby tu chodziło o okręty „konwencjonalnego" typu, które operowały w pierwszej wojnie światowej, to obie siły spotkałyby się gdzieś na północny zachód od Midway następnego dnia. Siły wiceadmirała Nagumo, które miały odegrać kluczową rolę w nadchodzącej bitwie, weszły 2 czerwca w strefę mgły, która niczym gruba puchowa kołdra pokrywała powierzchnię oceanu. Zygzakowanie stało się niebezpieczne, i wymagało od nawigatorów i sterników nadzwyczajnej zręczności, a czasem instynktu. Włączano od czasu do czasu reflektory, ale niewiele to pomagało. Na pomoście flagowego lotniskowca ,,Akagi" przez cały czas znajdował się jego dowódca komandor Aoki. Dowódca Zespołu Uderzeniowego Lotniskowców wiceadmirał Nagumo z nadzieją, ale i niepokojem wpatrywał się w ścianę mgły, która komplikowała nawigację jego okrętów, z drugiej wszakże strony dawała szansę ukrycia własnych posunięć przed okiem Amerykanów. Nagumo wciąż myślą krążył wokół tego, co robi jego przeciwnik; zwłaszcza niepokoił go brak dokładnych wiadomości o amerykańskich lotniskowcach. Sztab Yamamoty uważał, że znajdują się gdzieś na morzach południowych - niewiele ich zresztą pozostało po zwycięskiej bitwie floty cesarskiej na Morzu Koralowym. Jednak cień niepokoju pozostawał w sercu, trudny do usunięcia pośród tej żeglugi po oceanie mgieł... Po południu 3 czerwca mgła wreszcie uniosła się i Nagumo po dokonaniu

330

zwrotu na południowy wschód - na kurs mający wyprowadzić jego okręty na Midway - kazał powiększyć szybkość do 24 węzłów. Nastroje na jego czterech lotniskowcach były nadal bardzo dobre, z nadchodzącej akcji cieszyli się zwłaszcza młodzi piloci, dla których atak na Midway miał być równocześnie chrztem bojowym. Kontradmirał Kusaka, szef sztabu Nagumy, był najbardziej zatroskany wciąż zastanawiał się, jak można będzie złapać na raz dwa zające, to znaczy zbombardować i zająć Midway oraz zachować niezbędną tajemnicę swej własnej pozycji wobec ewentualnych sił morskich, które Amerykanie rzucą do walki dla ratowania arcyważnej bazy. A jeśli Takagi nie miał racji? Właściwie nie wiadomo przecież, ile lotniskowców mają Amerykanie i gdzie się one znajdują. Tymczasem admirał Yamamoto otrzymał na pokładzie swego flagowego superpancernika wiadomości, które nie podniosły go na duchu. Zawiodły próby rozpoznania Pearl Harbor za pomocą wielkich wodnosamolotów i właściwie nie wiadomo było, jakie siły amerykańskie znajdują się w bazie. Zawiodło także kolejne ogniwo rozpoznania - okręty podwodne, które wprawdzie wyszły pierwsze, nie dotarły jednak na czas na pozycje między Pearl Harbor i Midway, w związku z tym nie można było się spodziewać wiadomości o ruchu okrętów amerykańskich w tym kluczowym akwenie. Wiele lat po wojnie miało się okazać, że rozkaz operacyjny dla okrętów podwodnych zawierał... błąd w namiarach. Trzecia, najbardziej niepokojąca wieść przyszła od okrętów podwodnych patrolujących niedaleko atolu Midway: wszystko wskazywało na stan pogotowia i na intensywne prace obronne; obszar powietrzny nad atolem stale patrolowały myśliwce. Żadna jednak z tych wieści nie dotarła do wiceadmirała Nagumo, który ze swymi lotniskowcami szedł w stronę celu ,,AF" - sztab Yamamoty nastawał na zachowanie ciszy radiowej.

Nagumo uderza na Midway... i odsłania się Tymczasem na lotniskowcach japońskich o godzinie 2.45 zaalarmowano załogi samolotów i wezwano na pokład. Admirał Nagumo przemówił do załóg, ujawniając pewność siebie, jeśli nie pychę: - Choć nieprzyjacielowi brakuje bojowego ducha, to prawdopodobnie ruszy do ataku, gdy nasze siły inwazyjne będą posuwać się naprzód. Nagumo, szykując uderzenie na instalacje wyspy Midway, zatrzymał na okrętach najlepszych pilotów na wypadek spotkania nieprzyjacielskich lotniskowców. Na dowódcę armady powietrznej mającej atakować Midway wyznaczono w zastępstwie chorego kmdr. Fuchidy porucznika Joichi Tomonagę

331

z lotniskowca „Hiryu", mającego duże doświadczenie wojenne zebrane podczas walk w Chinach. Przed startem załogi samolotów zjadły treściwy posiłek składający się z ryżu, zupy sojowej, orzechów i wódki ryżowej sake. Świt jeszcze nie nadchodził, gdy na czterech okrętach reflektory rozjaśniły ciemności, oświetlając pokłady startowe. Błysnęła na lotniskowcu „Hiryu" zielona latarka w ręku oficera kierującego lotami i o godzinie 4.30 poczęła startować powietrzna armada, składająca się ze 108 samolotów - 36 samolotów torpedowych uzbrojonych w bomby, 36 bombowców nurkujących i 36 myśliwców - odprowadzana okrzykami załóg. Wkrótce już tylko wąż niebieskich i czerwonych świateł na nocnym niebie wskazywał kierunek lotu tej potężnej siły zniszczenia. Radarowa stacja na wyspie Midway odkryła japońską wyprawę w odległości 93 mil i natychmiast poszły w powietrze wszystkie dyspozycyjne myśliwce w liczbie 26 - dość zresztą nierównej wartości, ponieważ 20 należało do typu Bufallo, przestarzałego już w istocie, któremu bardzo trudno było mierzyć się z japońskimi myśliwcami Zero. Amerykańskim myśliwcom nie pozostawało nic innego, jak uczynić to, co zwykle czynili polscy myśliwcy w 1939 roku, a więc wdrapać się na pułap znacznie wyższy od przeciwnika i wykorzystując powiększoną przez nurkowanie szybkość oraz zaskoczenie zadać mu maksymalnie wielkie straty w tym pierwszym uderzeniu. Samoloty amerykańskie nurkowały więc z wysokości pięć tysięcy metrów na Japończyków idących na wysokości około 3500 metrów. Wywiązały się zaciekłe walki powietrzne z osłoną myśliwską wyprawy bombowej. Większość bombowców przedarła się nad wyspę i zrzuciła swój ładunek na urządzenia bazy pierwsze bomby upadły o godzinie 6.30. Podczas bombardowania poważnie uszkodzona została elektrownia, zniszczone stanowisko dowodzenia piechoty morskiej i zbiorniki ropy na Sand Island, nadto hangar wodnosamolotów; zapalił się szpital i magazyny, ale - co najważniejsze - wskutek szczęśliwego przypadku czy też ognia przeciwlotniczego nie ucierpiały pasy startowe. Straty w ludziach w sumie nie były duże; zginęło ich tylko kilku. Nalot zakończył się o 6.50 i ostatnie samoloty japońskie ruszyły w drogę powrotną. Amerykanie stracili 17 samolotów z owych 26, które wystartowały, a 7 było ciężko postrzelanych. Japończycy nie ujawnili strat w tym nalocie; weszły one zresztą do globalnych strat w bitwie, która dopiero się rozpoczynała. Z niektórych wszakże wypowiedzi po wojnie wynika, że mogły one sięgać 30 procent. Komandor Kawaguchi, kierujący lotami z lotniskowca „Hiryu", stwierdził, że z 27 samolotów stracono podczas nalotu 10. Na kwadrans przed rozpoczęciem bombardowania baza Midway wysłała w stronę japońskiego zespołu mały rewanż w postaci 10 samolotów uzbrojonych w torpedy; bombowce B-17 otrzymały rozkaz startu i „odczekania" gdzieś na pułapie, nim atak się skończy...

332

Ten pierwszy kontratak samolotów z bazy zakończył się fatalnie - prawie wszystkie Avengery i Maraudery zostały zestrzelone przez japońską osłonę powietrzną, cztery lub pięć spadło w morze, nim wyszło na pozycję strzału torpedowego, i ani jedna torpeda nie znalazła drogi do celu... Po starcie potężnej wyprawy bombowej przeciw urządzeniom bazy Midway admirał Nagumo zatrzymał na pokładach swoich czterech lotniskowców silną grupę • lotniczą 93 samolotów uzbrojonych w bomby i torpedy dla ewentualnego ataku na amerykańskie okręty, gdyby takie zostały odkryte na pobliskich akwenach. Krążowniki osłony wyrzuciły w powietrze siedem samolotów rozpoznawczych, których zadaniem było przeszukanie przestrzeni operacyjnej. Na szczęście dla Amerykanów, wystartowały one z pewnym opóźnieniem - czwarty z kolei, wyrzucony z katapulty krążownika ciężkiego „Tonę", miał pół godziny opóźnienia w stosunku do nakazanego czasu. Miało to historyczne - jak się okaże - skutki. W ciągu dwóch z górą godzin, aż do godziny 7.00, Nagumo nie otrzymał ani jednego meldunku od wysłanych samolotów. O godzinie 7.00 nadszedł meldunek od porucznika Tomonagi, dowodzącego grupą samolotów, które właśnie kończyły nalot na urządzenia amerykańskiej bazy. Tomonaga sygnalizował: POTRZEBNY JEST NASTĘPNY ATAK POWIETRZNY! Meldunek Tomonagi pasował do obrazu sytuacji, który wytworzył się w umyśle dowódcy japońskiej floty lotniskowców: samoloty rozpoznawcze, które musiały już przekroczyć łuk oddalony o 200 mil, nie meldowały obecności amerykańskich okrętów - z drugiej zaś strony wszystkie dotychczasowe ataki powietrzne przypuszczane na jego okręty wykonywane były przez samoloty startujące z bazy lądowej. Do tych materialnych i realnych niejako przesłanek dochodził pewien moment psychologiczny, przeoczony jakoś przez historyków bitwy: Nagumo był ostro krytykowany po ataku na Pearl Harbor za niedokończenie akcji, niewykorzystanie sukcesu do końca - nie przeprowadził drugiego ataku, który zniszczyłby urządzenia bazy. Tym razem nie chciał powtórzyć tego błędu i aby historia się nie powtórzyła, w kwadrans po nadejściu meldunku Tomonagi, o godzinie 7.15, wydał rozkaz, który miał wywrzeć ogromny wpływ na przebieg wydarzeń. Nakazał oto, aby owe 93 samoloty zostały opuszczone na pokład hangarowy dla zrobienia miejsca powracającej fali samolotów z ataku na Midway. Samoloty wyposażone w torpedy miały być przezbrojone i otrzymać bomby w celu ponownego uderzenia na bazę amerykańską. Cała operacja musiała potrwać przynajmniej godzinę... O 7.28 Nagumo otrzymał meldunek z owego spóźnionego samolotu rozpoznawczego, wyrzuconego przez krążownik „Tonę": pilot meldował obecność dziesięciu nieprzyjacielskich okrętów nawodnych w namiarze 10 stopni w odległości 240 mil od Midway. Ich kurs ocenił na 150 stopni, a szybkość na ponad 20 węzłów.

333

Admirał Nagumo nie przejął się zbytnio rym raportem, ponieważ nie wspominał on o obecności najgroźniejszego wroga, jakim były lotniskowce! Na wszelki wypadek kazał zapytać pilota przez radio, o jakie właściwie jednostki amerykańskie chodzi. Czekając na odpowiedź Nagumo nagle, o godzinie 7.45, zmienił decyzję; zatrzymał przezbrajanie samolotów torpedowych i nakazał przygotować się do przeprowadzenia ataków na jednostki nieprzyjacielskiej floty. O 7.47 admirał Nagumo ponowił żądanie wobec pilota samolotu rozpoznawczego z „Tonę": UPEWNIĆ SIĘ CO DO TYPÓW OKRĘTÓW I UTRZYMAĆ KONTAKT! O godzinie 8.09 nadeszła odpowiedź. Pilot z „Tonę" sygnalizował: SIŁY WROGA SKŁADAJĄ SIĘ Z 5 KRĄŻOWNIKÓW I 5 NISZCZYCIELI. Po jedenastu minutach uzupełnił on swój meldunek ostrożnym stwierdzeniem: WROGOWI TOWARZYSZY COŚ, CO WYGLĄDA NA LOTNISKOWIEC. Historyk działań Samuel E. Morison, komentując meldunki japońskiego zwiadowcy powietrznego, pisze: ,,Eh, zacofany facet ten pilot..." Tymczasem flota japońska przeżyła kolejny nalot - tym razem w wykonaniu 16 bombowców nurkujących korpusu piechoty morskiej, które wystartowały z lotniska na Midway. Atak prowadził major Lofton Henderson. Zrezygnował on z ataku nurkowego ze względu na małe doświadczenie pilotów, i kazał atakować z lotu ślizgowego, na mniejszej przeto szybkości. Eskadra poniosła wielkie straty, a sam major Henderson także został zestrzelony. To właśnie jego imieniem ochrzczone zostanie później lotnisko na Guadałcanalu. Niektórym pilotom udało się dokonać zrzutów w stronę lotniskowca „Hiryu", wszystkie one jednak chybiły. Podobnie bez powodzenia zakończył się nalot 15 „latających fortec", które zrzuciły po cztery tony bomb z wysokości 6 tys. metrów. W raportach eskadra wykazała „cztery trafienia na dwóch lotniskowcach", ale w istocie żaden japoński okręt nie został trafiony. Następnie o 8.20 jedenaście samolotów typu Vindicator, dość wolnych i przez to bezbronnych wobec myśliwców japońskich, zrezygnowało szybko z przebicia się w stronę lotniskowców i obrzuciło bombami pancernik „Haruna" bez widocznych rezultatów. Ataki owe, choć niezbyt udane, zmuszały do kontrakcji i - co ważniejsze rozpraszały uwagę sztabu Nagumy. Pikantnym szczegółem w tej napiętej sytuacji jest pojawienie się pośrodku szyku japońskiego amerykańskiego okrętu podwodnego „Nautilus". Gdy po ataku bombami głębinowymi, przypuszczonym przez japońskie niszczyciele, dowódca kapitan W.H. Brockman wynurzył okręt o 8.20, właśnie podczas kolejnego nalotu z bazy na Midway, ujrzał taki oto widok: ...Ze wszystkich stron okręty szły przez akwen na wielkiej szybkości, zygzakując, aby uniknąć ataku podwodnego. Odległości do nich wynosiły ponad tysiąc jardów. Krążownik... minął nas i znalazł się za naszą rufą,

334

pancernik znajdował się na lewo od dziobu i oddał całą prawoburtową salwę celując w nasz peryskop... W pięć minut później Brockman wystrzelił torpedę w stronę pancernika odległego o 4500 jardów, ale chybił: poszedł natychmiast w zanurzenie i manewrując na głębokości 30 metrów wywinął się od kontrataków. Po krótkim interludium z podwodnym przeciwnikiem Nagumo kolejny raz zmienia decyzję: postanawia najpierw przyjąć na pokład samoloty myśliwskie, które uczestniczyły w nalocie na Midway; zatankowane mają wziąć udział w szykowanym ataku na nieprzyjacielską flotę, osłaniając samoloty uzbrojone w torpedy. W tym celu należało znów usunąć bomby z samolotów. Dokonywano tego w pośpiechu od razu na pokładach, a wyjęte bomby po prostu zostawiano w pobliżu samolotów szykowanych do startu... Nagumo, zaiste, znajdował się w niełatwej sytuacji - w powietrzu znajdowały się jego najlepsze samoloty i najlepsi piloci, których nie wolno było stracić. Szef sztabu admirała Nagumo kontradmirał Kusaka był za natychmiastową akcją, natomiast komandor Genda, mózg planu ataku na Pearl Harbor, widząc w powietrzu dziesiątki samolotów prowadzonych przez ludzi, których przecież znał wszystkich i był z nimi zaprzyjaźniony - uważał, że trzeba ich wpierw przyjąć na pokłady. I Nagumo poszedł za jego głosem. Na pokładzie „Akagi" więc wylądowały pierwsze samoloty. Dowodzący ostatnią falą ataku Tomonaga, który zachęcał do ponowienia ataku, doprowadził swoją maszynę mimo trafienia otrzymanego w lewy zbiornik-paliwa. Wraz z bombowcami Tomonagi wracała osłona myśliwska - 34 spośród 36 maszyn, które wystartowały. Nagumo zdecydowany rozegrać zwycięsko partię z odkrytym morskim przeciwnikiem kazał nadać do admirała Yamamoto depeszę: NIEPRZYJACIEL POSIADA JEDEN LOTNISKOWIEC, PIĘĆ KRĄŻOWNIKÓW, PIĘĆ NISZCZYCIELI I ZNAJDUJE SIĘ O 240 MIL OD MIDWAY. IDZIEMY KU NIEMU. Do swoich zaś okrętów kazał aldisem przekazać sygnał bojowy: PO PRZYJĘCIU POWRACAJĄCYCH SAMOLOTÓW PRZYSTĄPIĆ DO NAWIĄZANIA KONTAKTU I ZNISZCZENIA SIŁ NIEPRZYJACIELSKICH. Nie upłynęły cztery minuty od przekazania tego rozkazu, jak ostatnie bombowce nurkowe wylądowały na pokładach lotniskowców „Akagi" i „Kaga", po siedmiu minutach wylądowało ostatnich 12 samolotów myśliwskich... Komentując tę fazę bitwy, admirał Nimitz napisze kiedyś: Większość myśliwców, samolotów torpedowych i bombowców nurkujących z bazy Midway, zdolnych uzyskać maksimum trafień na okrętach japońskich, przepadła. Bez amerykańskich lotniskowców Midway była na łasce Japończyków...* Ch.W. N i m i t z, E.B. P o 11 e r: The Great Sea War. New York 1960.

335

Admirał Nagumo nakazał maksymalną szybkość i w ciągu kilku minut lotniskowce japońskie odkładając pokaźne odkosy fal i pozostawiając pieniste ślady torowe rozwinęły 30 węzłów, gotując się do zadania ostatecznego ciosu. Cztery japońskie lotniskowce znajdowały się pośrodku szyku floty, osłaniane przez dwa pancerniki, trzy krążowniki i jedenaście niszczycieli. „Akagi" znajdował się na prawej flance, 2 tys. metrów za nim szedł lotniskowiec „Kaga", o podobnej wielkości; pięć kilometrów w lewo znajdował się dywizjon składający się z dwóch mniejszych lotniskowców, „Hiryu" i ,,Soryu". Na pokładach i pod pokładami panował nastrój wielkiej radości i optymizmu: udało się odeprzeć wszystkie ataki powietrzne Amerykanów i obecnie krok tylko dzielił załogi od ostatecznego triumfu. O godzinie 9.05 admirał Nagumo nakazał zwrot o 90 stopni na ENE i przekazał dowódcom swój zamiar: ZAMIERZAMY WEJŚĆ W KONTAKT I ZNISZCZYĆ NIEPRZYJACIELSKI ZESPÓŁ UDERZENIOWY. O 9.17 wykonywanie manewrów zakończono, nie zakończono natomiast przezbrajania i tankowania samolotów... Fletcher manewrujący na północny wschód od Midway wysłał jeszcze przed wschodem słońca na rozpoznanie 10 bombowców nurkujących w części północnej półkolistego sektora o promieniu 100 mil. Chodziło o to, aby uniknąć niespodzianki ze strony sił japońskich, o których wcześniej nie uzyskano wiadomości. W tym czasie siły Nagumy odległe były o 215 mil od sił Fletchera i znajdowały się pod grubą pokrywą chmur frontu deszczowego. W godzinę po wysłaniu własnych samolotów na rozpoznanie Fletcher za pośrednictwem lotniskowca ,;Enterprise" otrzymał meldunek od samolotu zwiadowczego wysłanego z bazy w Midway: NIEPRZYJACIELSKIE LOTNISKOWCE, a następnie wieść o wyprawie bombowej na Midway: LICZNE NIEPRZYJACIELSKIE SAMOLOTY IDĄ W STRONĘ MIDWAY, NAMIAR 320, ODLEGŁOŚĆ 150. O 6.03 w kolejnym meldunku siły japońskie poczęły się materializować: DWA LOTNISKOWCE I PANCERNIKI, NAMIAR 320, ODLEGŁOŚĆ 180*, KURS 135, SZYBKOŚĆ 25. Ów bezcenny meldunek przekazali porucznicy Howard Ady i William Chase, piloci wodnosamolotu rozpoznawczego PBY-5. Jeden z nich powiedział po powrocie do bazy, że zdało mu się, jak gdyby kurtyna uniosła się w górę odsłaniając „Największy Pokaz na Świecie". Ich Catalina zaraz dała nurka z powrotem w chmury, później wynurzyła się znowu i młodzi piloci obejrzeli szyk japoński od tyłu. Przekazali meldunki i musieli szybko zabierać się z tego rejonu: dostrzeżono ich bowiem i ż pokładów lotniskowców poczęły startować samoloty myśliwskie. mil morskich - ok. 330 km

336

W tym momencie oznaczało to, że Japończycy znajdują się w odległości 200 mil na południowy zachód od Zespołu Operacyjnego 16. Historycy podkreślają, że namiary były niezbyt dokładne - omyłka wynosiła około 40 mil. Ważne było jednak, że wiedziano, gdzie są lotniskowce, najniebezpieczniejsze okręty przeciwnika, a korektę ewentualnego błędu można było przeprowadzić w dalszym rozpoznaniu - z wysokości 6 tys. metrów; przy dobrej pogodzie widoczność wynosiła 50 mil... Przed wyrzuceniem do ataku powietrznego samolotów z „Yorktowna" Fletcher postanowił poczekać na owe dziesięć bombowców wysłanych z misją rozpoznawczą. Przekazał jednak o 6.07 rozkaz Spruance'owi, nakazujący: PODĄŻAĆ KURSEM POŁUDNIOWO-ZACHODNIM I ZAATAKOWAĆ LOTNISKOWCE, GDY OSTATECZNIE ZOSTANĄ ZLOKALIZOWANE. Sam Fletcher obiecywał pójść za Spruanceem zaraz po przyjęciu wysłanych samolotów. Jak pisze historyk działań na Pacyfiku, S.E. Morison: Czwarty czerwca był chłodnym i pięknym dniem, doskonałym dla wojny lotniskowców - gdyby tylko wiatr był nieco silniejszy i od strony przeciwnika, Na wysokości 19 tys. stóp* piloci mieli widoczność na wszystkie strony do 50 mil. Tylko nieliczne strzępiaste kumulusy oddzielały ich od oceanu, który wyglądał jak talerz z niebieskiej, błyszczącej perskiej porcelany. Niewielka zapewne pociecha dla tych młodych ludzi, którzy mieli spaść tego dnia w płomieniach lub utonąć w tym szerokim oceanie... Pełna napięcia, energiczna odprawa w pomieszczeniu alarmowym, grzanie silników, sprawdzonych, uzbrojonych i zatankowanych przez pełne poświęcenia „załogi naziemne", rytuał startu, tak precyzyjny i uporządkowany jak balet... Kontradmirał Spruance zamierzał początkowo wyrzucić swoje samoloty z „Horneta" i „Enterprise" o godzinie 9.05, gdy jego okręty znajdą się mniej więcej w odległości 100 mil morskich od przeciwnika. Gdy wszakże nadeszły wieści o japońskim ataku powietrznym na bazę Midway, szef sztabu Spruance^ komandor Miles Browning poradził mu, aby atakować wcześniej, z wyliczeniem przechwycenia Japończyków w czasie, gdy będą przyjmować samoloty powracające znad wyspy. Niewątpliwie była to rada znakomita - Spruance, który sam nie miał doświadczenia lotniczego, słuchał rad swoich lotników. Przyjęcie tej rady Browninga oznaczało co prawda poważne ryzyko - samoloty torpedowe miały zasięg 175 mil i rysowało się niebezpieczeństwo wyczerpania paliwa przed powrotem na pokłady startowe. Przeważyła jednak szansa zaskoczenia Japończyków w najmniej dogodnej sytuacji. O 7.02 z pokładów ok. 5700 m 22 - Burza nad Pacyflkiem

337

„Horneta" i „Enterprise" wystartował cały „pierwszy garnitur" powietrzny.20 myśliwców Wildcat, 67 bombowców Dauntless i 29 samolotów torpedowych. Do nich miały doszlusować później grupy powietrzne z lotniskowca „Yorktown", flagowego okrętu admirała Fletchera. Nad Zespołem Operacyjnym 16 kontradmirała Spruancea pozostało w osłonie na patrolu bojowym 18 samolotów myśliwskich Wildcat, a drugie tyle znajdowało się w gotowości do zastąpienia ich w powietrzu. Opowiemy teraz po kolei o atakach amerykańskich eskadr, które odegrały kluczową rolę w wydarzeniach bitwy lotniskowców. Na lotniskowcu „Hornet" 8. eskadra samolotów torpedowych, dowodzona przez kapitana Waldrona, zebrała się w niskim, zaciemnionym pomieszczeniu pogotowia. Przed nimi na ścianie znajdował się ekran o wymiarach metr na metr połączony z teleksem, który właśnie nadał wiadomość o nocnym ataku lotnictwa lądowego na japoński zespół inwazyjny. Piętnastu pilotów zagłębionych w skórzanych fotelach wpatrywało się w podświetlony ekran, czekając na dalsze wiadomości. Teraz nanosili na swoje lotnicze mapy dane meteo, dane o najbliższym lądzie, własnym kursie, szybkości, widoczności. Gdy to się skończyło i nie było żadnych nowych wiadomości, jeden po drugim naciskali dźwignie oparć foteli i zamykali oczy, by choć na chwilę zdrzemnąć się przed świtem - zbliżała się godzina 4.00. Po świcie pogotowie odwołano i piloci poszli na śniadanie. Ledwie skończyli jeść, gdy znów ich wezwano: na ekranie odczytali wyświetloną wiadomość o zaatakowaniu bazy Midway przez lotnictwo japońskie. I w tym momencie słychać było zgrzyt odsuwanych drewnianych szuflad umieszczonych pod fotelami - piloci wyjmowali z nich hełmy, gogle, rękawice, pistolety i noże myśliwskie (Waldron, który w połowie był rdzennym Siuksem, kładł im zawsze do głowy, że w dżungli w razie przymusowego lądowania mogą być niezbędne...). A maszyna znów wystukała: DOSTRZEŻONO NIEPRZYJACIELSKIE JEDNOSTKI MORSKIE W ZASIĘGU NASZEGO UDERZENIA. OCZEKIWANY CZAS ATAKU 9.00. Wcześniej niż się spodziewano zabrzmiał głośnik: „Piloci do samolotów!" Piętnastu pilotów i tyluż strzelców pokładowych stłoczyło się przy trapie prowadzącym na pokład. Ich samoloty typu Devastator (340 km na godzinę) były ustawione szeregami na pokładzie, pod kadłubami miały „ogórki" -jak j e nazywali lotnicy - torpedy z głowicami bojowymi pomalowanymi na biało. Start opóźnił się o dwanaście minut. Po starcie przyjęli szyk parami; ostatni klucz składał się z trzech samolotów. Szli na wysokości około 100 metrów ponad powierzchnią morza, kursem na południowy zachód. Po godzinie lotu Waldron zszedł tuż nad same fale, a reszta eskadry za nim.

338

Pod koniec drugiej godziny lotu piloci eskadry torpedowej z „Horneta" ujrzeli dwie smugi dymu wydobywające się gdzieś spoza horyzontu. Wkrótce ujrzeli przed sobą flotę japońską i - jak wspomina porucznik G.H. Gay rozróżnili trzy lotniskowce, sześć krążowników i dziesięć niszczycieli. Na pokładach lotniskowców widać było ustawione do startu samoloty. Kapitan Waldron nie zawahał się przed złamaniem ciszy radiowej i przekazaniem meldunku o sile, pozycji i kursie przeciwnika. Natychmiast też rozpoczęła się kontrakcja Japończyków - 30 myśliwców Zero poczęło nurkować ku nim, a z wież i pokładów japońskich począł błyskać ogień. Waldron nie zawahawszy się przez moment, dał znak skrzydłami i przesunął manetkę gazu do końca. Byli dopiero w odległości około 13 kilometrów, a już tylni strzelcy otworzyli ogień z najcięższych karabinów maszynowych do owych nurkujących Zero, które wypełniły powietrze urywanym grzmotem swych działek. Wyrastała przed nimi zapora przeciwlotniczych pocisków, wystrzeliwanych przez japońskie działa okrętowe. Marynarzom okrętów japońskich eskadra przedstawiała się zrazu jako rój plamek na horyzoncie, później dostrzegali wybłyski słońca odbitego na skrzydłach. Pierwszy dosięgną! je swym ogniem krążownik „Chikuma" z odległości 3500 metrów. Równocześnie „Akagi", przeciw któremu skierowany był atak Amerykanów, otworzył wściekły ogień ze swych dział i działek przeciwlotniczych. Historyk tego ataku, Sidney L. James, korespondent wojenny magazynu ilustrowanego „Life", pisze: Gdy pierwszy samolot runął do wody, dało się słyszeć, jak dowódca, najwyraźniej zapomniawszy nacisnąć przycisk wewnętrznego telefonu, zapytał swego radiotelegrafistę Dobbsa na tylnym siedzeniu: „Czy to było Zero?" I jeśli nawet Dobbs odpowiedział, to i tak nie było tego słychać w każdym razie to nie było Zero. Był to pierwszy spośród samolotów 8. eskadry, który spadł. Gdy drugi runął do wody, radiotelegrafista Bob Huntington powiedział z tylnego siedzenia samolotu Gaya: „Wróćmy i pomóżmy mu, sir!" „Do diabła z tym - odpowiedział Gay - mamy robotę do wykonania". I wówczas dostał w lewy zbiornik samolot dowódcy i dosłownie wybuchł płomieniem. Tex Gay widział, jak dowódca wstaje i stara się wydostać z kabiny, ale bezskutecznie. Fale, które uderzyły w podwozie, zabrały i jego, i radiotelegrafistę Dobbsa...* Zapora artyleryjska japońskich okrętów stawała się coraz bardziej śmiercionośna. Pociski wymierzone w powierzchnię oceanu tuż przed nimi wyrzu* S.L. J a m e s : Slaughter of Torpedo 8, w zbiorze: The United States Navy in World War II, op.cit.

339

cały w górę słupy wody, które uderzały w kadłuby samolotów. Pociski przeciwlotnicze wypełniały powietrze kwaśnym, czarnym dymem. Jeden po drugim spadały samoloty 8. eskadry torpedowej. Lecąc tak blisko powierzchni, przy uderzeniu o nią trafiały jakby w kamienną ścianę. Na lewo od Gaya, całkiem blisko, znajdował się jeden samolot, przed nim, poniżej jego śmigła, drugi. Gdy obniżył nieco przód samolotu, aby zobaczyć, czyja to maszyna - już było po niej. Gdy spojrzał w lewo, też nie zobaczył już nic. Gay niejasno zapamiętał słowa dowódcy ,,o ostatnim samolocie, który wykona końcowe podejście"; nie przypominał sobie, czy właśnie to zapamiętał, ale widział śmierć dowódcy i był zdecydowany „pójść i trafić". Doszedł do jego uszu głos radiotelegrafisty Boba Huntingtona z tylnego siedzenia: „Dostali mnie". „Czy zostałeś bardzo zraniony? - pytał Gay. - Czy możesz się ruszać?" Nie było odpowiedzi. Tex oderwał wzrok od fal na wystarczającą chwilę, aby stwierdzić, że Huntington nie żył: głowa odbijała mu się od ściany kokpitu kabiny. Gdy był odwrócony, poczuł pchnięcie w górną część lewego ramienia. Dziura w rękawie kurtki lotniczej powiedziała mu, co się stało. Przerzucił drążek sterowy do lewej ręki, rozerwał rękawy i z rany wycisnął kciukiem kulkę od karabinu maszynowego. Wyglądało to na coś wartego zachowania, starał się więc schować ją do kieszeni. Gdy jednak zobaczył, że zamki kieszeni są przyciśnięte pasem bezpieczeństwa, szelkami spadochronu i kamizelką ratowniczą - włożył pocisk do ust. Nacisnął drążek, aby wprowadzić samolot w uniki przed myśliwcami. Celował prosto w lotniskowiec wybrany przez dowódcę. Okręt wykonał ostry zwrot w prawo, zwracając dziób w jego stronę - unik przed grożącą torpedą. Rzucił swój samolot w prawo, celując w lewą burtę od dziobu na wysokości jednej czwartej kadłuba. Gdy jednak nacisnął przycisk zwalniający torpedę, nie wydarzyło się nic - elektryczny zwalniacz nie działał. Skoro lewa ręka na nic mu się zdała z powodu rany od kuli szrapnelowej, która trafiła go w dłoń, wetknął drążek między kolana i zwolnił torpedę dźwignią awaryjną. Teraz był j uż tylko o 800 jardów od okrętu, idąc tuż nad wodą. Udało mu się szarpnąć samolotem, gdy wykonywał zwrot za pomostem lotniskowca i przelatywał nad dziobem na wysokości 10 stóp. Gdy leciał nad pokładem startowym lotniskowca - ujrzał, jak japońskie załogi rozbiegają się na wszystkie strony, aby uniknąć jego rozbijającego się samolotu. Dał świecę w górę, ale gdy usiłował zawrócić, znurkowały w jego kierunku cztery myśliwce Zero. Rozrywający się pocisk z działka rozbił mu cięgło od lewego płatu statecznika i porucznik Gay runął do morza ćwierć mili od japońskiego lotniskowca. Uderzenie szczelnie zatrzasnęło nad nim owiewkę kabiny i samolot zaczął tonąć. Udało mu się odsunąć owiewkę i wydostać na powierzchnię... obok niego unosiła się czarna gumowa poduszka z siedzenia pilota i sflaczała łódź gumowa. Najwidoczniej japońskie pociski przecięły pasy, które je zabezpieczały. Obawiając się, że Zero znów pójdą w dół i ostrzelają go z broni

340

maszynowej, Tex trzymał poduszkę gumową nad głową. Przeszły blisko niego dwa japońskie krążowniki i niszczyciel, zalewając go falą. Ubrani na biało marynarze na pokładzie niszczyciela pokazywali go sobie, stojąc przy relingu... Tak swymi piętnastoma zniszczonymi samolotami i wszystkimi z wyjątkiem jednego poległymi pilotami 8. eskadra torpedowa zrobiła swoje, rozpędzając po raz pierwszy w tej wojnie japońską flotę. Gay ocaleje i zostanie podniesiony z wody przez „latającą łódź" następnego dnia, a jego relacja obiegnie łamy prasy krajów walczących przeciw straszliwej koalicji. Stanie się ona też podstawą do sekwencji obrazu filmowego, który przedstawi heroiczną, ale samotną walkę 8. eskadry. Trudno nie wspomnieć, że osłona myśliwców w fatalny zupełnie sposób zgubiła się, nie wykonała powierzonego jej zadania i nie wzięła właściwie udziału w walce, tkwiąc na wysokim pułapie, gdy załogi samolotów torpedowych ginęły jedna po drugiej. Kilka Wildcatów, które miały osłaniać Waldrona i jego pilotów, dołączyło owczym pędem do osłony myśliwskiej z lotniskowca „Enterprise" i w czasie całej bitwy nie oddało ani jednego strzału. Aby uzupełnić dramat 8. eskadry, przedstawimy tekst z popularnej historii drugiej wojny światowej opublikowanej świeżo po wojnie, w roku 1945, w Stanach Zjednoczonych. Zawiera ona fakty, które nie znalazły miejsca w oficjalnej 15-tomowej historii marynarki amerykańskiej pióra znakomitego zresztą autora S.E. Morisona. Oddaje ów tekst ludzki dramat zarówno kapitana Waldrona, jak i jego dowódcy: Waldron odnalazł główne siły japońskie z niewielką ilością myśliwców w powietrzu, jednak eskadrze jego kończyło się paliwo. Wypełniła część swego zadania, donosząc o pozycji Japończyków. Wałdron przekazał przez radio meldunek i dodał: „Proszę o pozwolenie na wycofanie się z akcji i uzupełnienie paliwa." Admirał, któremu przekazano tę prośbę, musiał powziąć straszliwą decyzję. Zezwolić na wycofanie tym samolotom oznaczać mogło, że się nie zatopi lub unieruchomi tych trzech lotniskowców (Waldron nie dostrzegł czwartego), i da się im szansę wymknięcia jeszcze raz pod osłoną szkwału. Trzy lotniskowce mogły określić równowagę sił w tej wojnie morskiej 1942 roku.* I Waldron poszedł do ataku... Ósma eskadra samolotów torpedowych z lotniskowca „Hornet" nie działała mimo wszystko sama, choć poszła na pierwszy ogień! W kwadrans po niej zaatakowały eskadry samolotów torpedowych z „Enterprise" (komandor podporucznik E. Lindsey) i „Yorktowna" (komandor podporucznik L.E. Massey). Lindsey na czele 14 Devastatorów atakował także bez osłony myśliwców. • The Pocket History of the Second World War. Edited by H.S. Commager. New York 1945.

341

Nie mając zbyt wiele paliwa, natarł natychmiast po dostrzeżeniu przeciwnika. Starając się wyjść od burty ostro manewrującemu lotniskowcowi ,,Kaga", okrążał szyk przeciwnika niczym Indianin. Ale nad ,,Kagą" roiło się od myśliwców, które natychmiast rzuciły się do kontrataku i w krótkim czasie zestrzeliły dziesięć samolotów eskadry, w tym maszynę dowódcy. Tylko czterem samolotom udało się wyrwać z pogromu. Podobny los spotkał eskadrę samolotów torpedowych z lotniskowca „Yorktown" -siedem samolotów wraz z samolotem Masseya rozbiło się o powierzchnię, pięciu udało się rzucić torpedy, po czym zostały zestrzelone. W sumie więc z 41 samolotów torpedowych, które opuściły pokłady amerykańskich lotniskowców, tylko sześć powróciło. Nie osiągnięto ani jednego trafienia, choć w gorączce walki porucznikowi Gayowi zdawać się mogło, że to mu się powiodło. Ich bohaterskie ataki przyniosły wszakże dwie znakomite korzyści dla dalszego przebiegu walki: - zmusiły japońskie okręty do ostrego manewrowania, częstych zmian kursu, co uniemożliwiło wyrzucenie w powietrze gotowych do startu samolotów; - osłona myśliwska Japończyków została związana walką w dolnych partiach przestrzeni powietrznej i skupiła się na jednym zadaniu - zniszczenia atakujących samolotów torpedowych. Tymczasem w górze niebo było czyste przed nadlatującym przeciwnikiem, który niczym jastrząb miał spaść na lotniskowce japońskie spod jasno, wspaniale świecącego słońca Pacyfiku.

Atakują amerykańskie lotniskowce ...Prowadził do ataku bombowce nurkujące lotniskowca „Enterprise" kapitan Clarence W. McClusky, dowódca grupy powietrznej. Szło z nim 37 maszyn z eskadr poruczników Richarda H. Besta i Wilmera E. Gallahera. McClusky wystartował o 7.45 z rozkazem przekazanym bezpośrednio przez kontradmirała Spruance'a, dość zresztą lakonicznym („Wykonywać zadanie!"). Nurkowce poszły w powietrze bez osłony myśliwskiej, która była zarezerwowana dla samolotów torpedowych; co z tego wynikło w zamęcie bitwy - przedstawiliśmy... Po upływie półtorej godziny McClusky osiągnął nad oceanem punkt, w którym winna znajdować się flota japońska... i ujrzał puste morze. Nie załamał się tym i przeleciał następne 35 mil dotychczasowym kursem, choć trudno było powiedzieć, czy uda się wrócić na własny pokład z tym paliwem, które mu pozostało. O 9.35 wykonał zwrot na północ i w 20 minut później ujrzał niszczyciel

342

japoński,, Arashi'', który nie tak dawno atakował okręt podwodny, ,Nautilus'', o czym wspominaliśmy. McClusky uważał, że kurs niszczyciela naprowadzi go na siły główne Japończyków. W tym mniej więcej czasie dowódca myśliwców z lotniskowca „Enterprise" porucznik Gray, któremu kończyło się paliwo i który nie spełnił swej misji osłony samolotów torpedowych, złamał ciszę radiową. Gray widział zespół japoński i podał jego kurs i szybkość. Meldunek dotarł nie tylko do McClusky 'ego, ale również do Fletchera i Spruance'a. I McClusky wkrótce potem usłyszał na fonii głos komandora Milesa Browninga - tego, który podsunął Spruance'owi pomysł wcześniejszego uderzenia na Japończyków. Browning krzyczał w mikrofon: ATAKUJCIE! ATAKUJCIE! A McClusky, który jeszcze nie dostrzegł nieprzyjaciela, odkrzyknął ze swego samolotu: CHĘTNIE, JAK TYLKO ZNAJDĘ TYCH S...SYNÓW! Po niecałej minucie McCłusky dostrzegł Japończyków. Nadchodziła wielka godzina eskadr Gallahera i Besta, które szły pod jego dowództwem. W eskadrze Gallahera liczącej 19 maszyn pierwszy klucz prowadził sam dowódca, jego szef sztabu porucznik Dickinson prowadził drugi, a Ch. Ware, oficer nawigacyjny - trzeci. W tyle kokpitu na każdym bombowcu znajdował się strzelec pokładowy, który w zasięgu swej broni miał przestrzeń powietrzną za samolotem. Razem strzegło więc od tyłu przed niespodziewanym japońskim atakiem 19 strzelców pokładowych, którzy tworzyli prawdziwą powietrzną etażerkę zionącą ogniem z 36 najcięższych karabinów maszynowych kalibru 30. Jak pisze porucznik Dickinson: O godz. 10.15 kapitan McClusky wypatrzył nieprzyjaciela w odległości 40-45 mil przed nami - nieco z lewej. Szliśmy w stronę Japończyków na pełnej szybkości. Najpierw McClusky rozpoznał na połowie odległości od horyzontu na tym gęstym oceanicznym błękicie cienkie białe linie, po prostu kredowobiałe nitki. I wiedział, że muszą to być ślady torowe japońskich okrętów... ...Ponieważ znajdowałem się niżej od McClusky'ego, dojrzałem je w pięć minut po nim. Z prawej pod sobą dostrzegłem oszałamiający widok całej japońskiej floty. Ujrzałem ogromną flotę, takie mnóstwo okrętów, że wiedziałem już, iż chodzi o ich siły główne. Chciałem je mieć w polu obserwacji, ale polecono mi przypilnować, aby nasz klucz utrzymywał pozycję za kluczem dowódcy - miałem ponadto wypatrywać maszyn nieprzyjaciela. Nieprzyjacielskie patrole bojowe winny się znajdować na naszej wysokości 20 tys. stóp*. Spodziewałem się ich i obserwowałem niebo wokół.., Zrobiliśmy lekki zwrot w lewo, aby wejść na kurs, który miał nas wyprowadzić na japońską flotę. Ziściły się oto nasze nadzieje i marzenia. Wśród • Ok. 6100 m.

343

ich okrętów dostrzegłem dwa długie, żółte prostokąty - pokłady startowe lotniskowców. Widocznie pozostawiają oni na pokładach ich naturalny kolor drewna albo malują na barwę jasnożółtą. Ów żółty kolor - rzecz nie zauważona nigdy przedtem - odcinał się od ciemnoniebieskiego morza. I wtedy zobaczyłem nieco dalej trzeci lotniskowiec. Spodziewałem się ujrzeć tylko dwa, ale gdy dostrzegłem ten trzeci - serce mi zamarło upadłem na duchu. Południowo-zachodni róg szyku nieprzyjacielskiej floty był zaciemniony przez front burzowy. Nagle kolejny żółty prostokąt wychynął z owego mroku: czwarty lotniskowiec! * Porucznik Dickinson dostrzegł wkrótce, że każdy okręt japoński posiadał wyraźny znak rozpoznawczy - każdy pancernik, krążownik i niszczyciel miał wymalowany krwawy znak Wschodzącego Słońca na dziobowej wieży artyleryjskiej. Tak więc z góry owa wieża artyleryjska rysowała się jako biały kwadrat z krwawą, okrągłą plamą pośrodku. Na pokładach lotniskowców owo oznaczenie miało postać taką jak na skrzydłach japońskich samolotów, tylko większych, oczywista, rozmiarów. Na pokładzie najbliższego lotniskowca ów symbol miał średnicę 60 stóp * * -pięciostopowy biały krąg otaczał 55-stopowy czerwony krąg. Kuszący cel! Na pokładzie każdego lotniskowca zgromadzone były samoloty i dostrzegłem, że pokłady startowe były nieuszkodzone, w znakomitym stanie do wyrzucenia samolotów. - De Luca, uważaj na wszystko. Powinny by się już zjawić myśliwce. - Panuję tu nad sytuacją z tyłu, Mr Dickinson. Spokój, z jakim mówił, sprawił mi przyjemność. - O'key, De Luca. Za kilka sekund pójdziemy w dół. Flota nieprzyjacielska przechodziła teraz pod nami - znajdowaliśmy się nad środkiem jej szyku. Niektóre jednostki pod nami dawały się rozpoznać, ponieważ na naszych okrętach mieliśmy kolekcje modeli wielu japońskich okrętów - rodzaj naszego własnego fetysza. Studiowałem je starannie i czasami - aby uzyskać obraz okrętu z bombowca nurkującego - ustawiałem model na pokładzie i przyglądałem mu się z góry stojąc na krześle. Tak więc byłem pewny, że potrafię rozpoznać przynajmniej niektóre japońskie okręty, których przedtem nawet nie widziałem. Pewne szczegóły jego sylwetki upewniły mnie, że najbardziej oddalony od nas lotniskowiec- ów czwarty, który dostrzegłem jak wychodził ze strefy burzowej -to „Hiryu", a jeden z bliższych nam, to „Soryu"...

W chwili, gdy McClusky pojawił się na scenie, japońskie lotniskowce gwałtownie manewrowały, aby uniknąć ataków torpedowych i zająć pozycje do wyrzucenia swych samolotów w powietrze. Średnica ich szyku wynosiła jak stwierdzono później - około 8 mil. Flagowy „Akagi" wysunięty był najbardziej na zachód, na jego prawym trawersie znajdował się „Soryu", a „Kaga" płynął w tyle za „Akagi", nieco z prawej burty. „Hiryu", ów czwarty lotniskowiec, dostrzeżony przez Dickinsona obok zasłony chmur, znacznie wysunął się do przodu. McClusky rozdzielił cele - Gallaher ze swą eskadrą i z dowódcą grupy powietrznej na czele miał atakować „Kagę", a Best „Akagi". Dickinson pisze: ...I oto z kolei usłyszałem w słuchawkach głos McClusky'ego: - Earl Gallaher, bierzesz ten lotniskowiec z lewej, a ty Best bierzesz ten z prawej. Earl idź za mną... Porucznik Best, któremu przydzielono drugi cel, był dowódcą 6. eskadry bombowej. Nie wiedziałem o tym, ale 3. eskadra bombowa z trzeciego lotniskowca* w naszych siłach wystartowała po nas. Przybyli wszakże w tym samym czasie co i my i jej dowódca wybrał trzeci, nie atakowany przez nas lotniskowiec. Wciąż byłem zdumiony naszym szczęściem. Marzyliśmy o przechwyceniu japońskich lotniskowców, ale żaden z nas nie wyobrażał sobie sytuacji takiej, gdzie mogliśmy przygotować się do nurkowania bez najmniejszego śladu kontrakcji nieprzyjacielskich myśliwców; sądziliśmy, że japońskie myśliwce spadną na nas ze wszystkich stron... Nie mogłem zrozumieć, dlaczego tak się nie działo. I wówczas ujrzałem kilka ich myśliwców uwijających się tuż nad wodą... kończyli właśnie robotę... nasze eskadry samolotów torpedowych atakowały przed nami... Ujrzałem, jak maszyna McClusky'ego i dwóch jego skrzydłowych poszła w górę i przeszliśmy pod nimi. Tuż po tym, jak dowódca i jego dywizjon rozpoczęli akcję, ściągnąłem drążek, aby spowodować ruch podobny do kaczki. Był to dla samego dywizjonu rozkaz do ataku. Ja z kolei podciągnąłem w górę aż do wytracenia szybkości. Robimy tak zawsze - podciągamy samolot w górę w tę stronę, w którą będziemy nurkować, otwieramy klapy w charakterze hamulców i schodzimy w dół. Miałem nurkować jako dziewiąty w naszej eskadrze. Dzięki Bogu, gdy tylko nachyliłem mój samolot ku morzu, chwyciłem w celownik mój cel - lotniskowiec. Wykonywałem najlepszy lot nurkujący, jaki kiedykolwiek przyszło mi zrobić w życiu. I ci, co wrócili, mówili, że było to ich najlepsze nurkowanie. Schodziliśmy ze wszystkich stron na lewą burtę lotniskowca w pięknych odstępach. Idąc w dół dojrzałem, jak lądują pierwsze bomby na tym żółtym pokładzie. Wreszcie startowały " Eskadra kpt. Leslie z lotniskowca „Yorktown" - będzie jeszcze o niej mowa.

344

345

z niego myśliwce i wówczas upewniłem się i rozpoznałem go - to były „Kaga" i „Akagi" - wielkie imiona w japońskiej flocie! Być może jeden lub więcej spośród jej nowych lotniskowców było lepszych, ale dla nas owe dwa symbolizowały to, co uczyliśmy się niszczyć. Lotniskowiec pędził z szybkością 30 węzłów, prosto pod wiatr, i nie usiłował zmieniać kursu. Podchodziłem z lewej burty nieco od rufy. W tym czasie byłem na 12 tys. stóp i mogłem widzieć w locie nurkującym wszystkie samoloty przede mną. Szliśmy w dół - bardzo blisko siebie - jeden za drugim, ale żaden samolot nie wlazł innemu na kark, choć mogło się to łatwo przytrafić. Cel był największą satysfakcją, lot nurkujący całej eskadry doskonały... Dostrzegłem, jak padały bomby klucza dowódcy. Uderzyły w wodę po obu stronach lotniskowca. Eksplozje, wybuchy najprawdopodobniej rozszarpywały okręt. Earl Gallaher rzucał następny. Dowiedziałem się potem, że jego wielka bomba trafiła w rufową część pokładu startowego, pomiędzy zaparkowane samoloty i spowodowała ogromną eksplozję, która upasła się na benzynie. Wziąłem na cel wielki czerwony krąg z białym obrzeżem-na dziobie. Po zwolnieniu bomby zacząłem patrzeć przez celownik i ujrzałem, jak bomba uderzyła tuż za miejscem, w które celowałem - za owym czerwonym dyskiem otoczonym białą wypustką. Ujrzałem, jak pokład rozrywa się, rozstępuje na wszystkie strony, odsłaniając poniżej wielką część hangaru. Pojąłem, że na tym pokładzie wylądował lub z niego wystartował ostatni samolot. Ta bomba miała zapalnik działający z opóźnieniem, wybuch nastąpił cztery stopy pod pokładem. Podchodziłem znów nieco z tyłu od lewej burty, kursem, który wyprowadziłby mnie w poprzek pokładu do punktu leżącego w przodzie przed „wysepką" pomostu bojowego. Zwolniłem bombę kilka sekund po wybuchu poprzedniej. Rzuciwszy bombę musisz wyczekać przez ułamek sekundy, zanim wyjdziesz z nurkowania - po prostu trzeba się upewnić, że nie „rzucasz" bombą za pomocą swego kadłuba, co popsułoby celowanie, tak jak „zerwanie" spustu miast łagodnego naciśnięcia przy strzelaniu z dubeltówki... Porucznik Dickinson, rzuciwszy jeszcze dwie bomby 100-funtowe postanowił wracać. ... Uprzytomniłem sobie teraz, że widziałem trzy myśliwce Zero startujące z „Kagi" podczas mego nurkowania i gdy wyszedłem w górę, nad lotniskowcem dostrzegłem je ponownie - 300-400 stóp pode mną z prawej. Ku wielkiej uldze Dickinsona, trzy japońskie myśliwce szły swoim kursem... dopiero trzeci zrobił zwrot bojowy, aby wyjść ponad ich bombowiec i następnie z przewagą wysokości zaatakował.

346

Rozpoczął ogień z odległości 800 jardów, czyli zbyt daleko. Kiedy doszedł do nas na 600-700 metrów, De Luca dał serię w jego stronę - Japończyk od razu zrezygnował i poszedł zabawić się z kimś innym. Jakiś niszczyciel z prawej zaczął do mnie strzelać - dobrze to leżało w odległości, ale o 1000 jardów przed nami, mógł więc łatwo wziąć poprawkę. Dlatego przy każdej jego salwie podciągałem maszynę, a potem rzucałem w dół ku morzu. Z jakiejś przyczyny owo przechytrzenie przeciwnika udawało mi się łatwiej niż zwykle przy tej szybkości samolotu. I wówczas spojrzałem na tablicę przyrządów: zamiast robić 220-250 węzłów, wyciągałem tylko 95! Po prostu czołgałem się! Rozejrzałem się i dostrzegłem natychmiast wypuszczone klapy! Kolejny atak myśliwca japońskiego nie udał się i pilota dosięgły pociski z działek. Odlatującemu w stronę macierzystego lotniskowca „Enterprise" Dickinsonowi pozostał widok zbombardowanego przed chwilą lotniskowca „Kaga": Lotniskowce płonęły gwałtownie i raz po raz widać było na nich wybuchy. Obejrzałem się jeszcze raz, gdy odszedłem już o kilka mil. „Kaga" płonął od dziobu do rufy i ujrzałem wielką eksplozję na śródokręciu - obok pomostu bojowego buchnęła ognista kula i przebiła się przez chmury; mówiono, że płomienie wystrzeliły 300-400 stóp ponad obłoki. Kapitan Leslie, dowódca eskadry bombowców nurkujących z lotniskowca „Yorktown", pojawił się ze swymi 17 maszynami nad akwenem, gdzie rozpoczynała się walka, niemal równocześnie z McCluskym, choć wystartował półtorej godziny po nim. Leslie, który dotarł prosto nad japońskie lotniskowce idąc kursem 225 stopni, miał instrukcję, aby w razie nieodnalezienia przeciwnika na wskazanych koordynatach wykonać zwrot w prawo i polecieć w kierunku wskazanym przez ostatni namiar wzięty przez samoloty rozpoznawcze z wyspy Midway. Kapitan Leslie od samego początku nie miał szczęścia. Oto po starcie, gdy piloci uzbrajali niesione bomby za pomocą nowego typu urządzenia elektrycznego - okazało się ono niezbyt sprawne. Leslie, po wyjściu na wysokość 3 tys. metrów, nakazał uzbrajać bomby właśnie za pomocą nowego urządzenia. W jego samolocie przepisowy skądinąd ruch dźwignią spowodował efekt nieprzewidziany: 1000-funtowa bomba oderwała się po prostu od samolotu i miast stać się śmiercionośną bronią, poczęła jako nieszkodliwy pojemnik szybować w stronę powierzchni morza... Kapitan Leslie poczuł natychmiast ubytek ciężaru w samolocie i zapytał gestem „co się stało" lecącego na drugiej pozycji w eskadrze Paula Holmberga. Nastąpiła żywa wymiana gestów, ale nie od razu dowódca eskadry zrozumiał, co mu się przytrafiło. Holmberg nakazał także swemu tylnemu

347

strzelcowi porozumieć się ze strzelcem samolotu dowódcy. Wreszcie lecącemu w maszynie, która znajdowała sie w prawo od Leslie'go, chorążemu Paulowi Schlegellowi udało się gwałtowną gestykulacją doprowadzić do świadomości dowódcy to, co właściwie mu się wydarzyło. Dla starego pilota morskiego, który „zaliczył" już starty i lądowania na lotniskowcach „Lexington", „Ranger", „Enterprise", „Saratoga" i „Yorktown", był to moment wielkiego dramatu - utracić zdolność do wykonania zadania, niemal w obliczu nieprzyjaciela! I żadną pociechą dla dowódcy nie był fakt, że nowy przyrząd „załatwił" wkrótce bomby w trzech następnych samolotach; ostatecznie to Leslie dowodził teraz trzynastoma tylko sprawnymi bombowcami nurkującymi zamiast siedemnastoma... Mimo złośliwości urządzeń kapitan Leslie postanowił nurkować - gdy przyjdzie do tego - wraz z całą eskadrą, choć bez swojej 1000-funtówki. Wspinali się więc dalej na pułap 20 tys. stóp i stąd ujrzeli z prawej przed sobą delikatne smugi dymu na oceanie. Uznawszy, że chodzi tu o siły japońskie, Leslie nakazał swej eskadrze położyć się na kurs północno-zachodni i wkrótce, około godziny 10.20, ujrzał przed swoją eskadrą główne siły japońskiej floty. Chmury ustąpiły gdzieś w lewo, w stronę horyzontu, i widoczność była znakomita. Lesłie zauważył, że okręty japońskie wchodzą raz po raz w cyrkulację", wykonując - jak ocenił - uniki przed grożącym im jakimś niebezpieczeństwem; nie wiedział w tym momencie, że właśnie atakują je samoloty torpedowe, i fakt, że nie napotyka przeciwdziałania japońskich myśliwców, zawdzięcza właśnie tym bezimiennym, niewidocznym dlań mężnym ludziom, którzy szli do walki na swych powolnych, niezbyt ruchliwych maszynach... Leslie pojawił się ze swymi kolegami z lotniskowca „Yorktown" nad polem walki, gdy dwa lotniskowce japońskie, „Akagi" i „Soryu", zrobiły zwrot na zachód. „Akagi" można było poznać po tym, że pomost bojowy-ową,,wyspę" - miał przy lewej burcie, bratni natomiast „Kaga" - po prawej. Ten ostatni, unikając torped, wykonał zwrot na północ. Po kilku minutach jednak „Akagi" (a za nim „Soryu") zrobił zwrot o 180 stopni i poszedł kontrkursem na południe - prosto pod wiatr. Nie mogło to oznaczać niczego innego, jak nadchodzący start samolotów z ich pokładów. Prawie 27-tysięcznik lotniskowiec „Kaga" wydawał się z wysokości 4 tys. metrów czymś niesłychanie ogromnym, w przeciwieństwie do mniejszego lotniskowca „Soryu" (15 900 ton). Widząc, że McClusky atakuje wielkie lotniskowce japońskie, Leslie skierował się ze swymi 17 bombowcami nurkującymi w stronę mniejszego „Soryu", który właśnie szykował się do zadania kolejnego ciosu. Samoloty na jego pokładzie były uzbrajane i tankowane, podobnie działo się na jego pokładzie hangarowym. Okręt ten, podobnie jak „Kaga" i „Akagi", wykręcił na południe, aby wyjść pod wiatr. Leslie dał swoim skrzydłowym umówiony znak - stuknięcie dłonią w lotniczy hełm - i oddając drążek, począł nurkować. Pędził w dół pod kątem 70 stopni z szybkością ponad 500 kilometrów na

349

godzinę. Za swoim dowódcą nurkowali piloci jego eskadry, każdy kolejny dywizjon w odstępie od trzydziestu sekund do jednej minuty. Atakowali wzdłuż osi symetrii okrętu od rufy i wszyscy znakomicie widzieli w swoich optycznych celownikach wielki czerwony krąg z białym obrzeżem wymalowany na dziobie lotniskowca. Leslie po zejściu na 3 tys. stóp nurkując otworzył ogień ze swej broni pokładowej, ale nie mógł oczywista rzucić bomby - bo jej nie miał. Nurkujący za nim Holmberg wykonał atak wzorowo - bomba z jego samolotu uderzyła w pokład startowy, przebiła go i eksplodowała na pokładzie hangarowym wśród zaparkowanych i tankowanych maszyn. Kolejni atakujący umieścili następne dwie 1000-funtowe bomby na śródokręciu i rufie, powodując kompletne zniszczenie pokładu startowego i eksplozje umieszczonych na nim dość beztrosko bomb i torped. W ciągu pięciu minut cały okręt stanął w płomieniach... Wstrząsały nim straszliwe wybuchy, po 10 minutach maszyny zastopowały i ster przestał reagować. Po 20 minutach ci, którzy pozostali żywi wśród morza płomieni, poczęli opuszczać lotniskpwiec. Rozkaz dał dowódca „Soryu", komandor Yanagimoto, z zasłoniętego już dymami pomostu. Japoński niszczyciel podszedł do burty płonącego okrętu - wzywano dowódcę do zejścia z pokładu. Odmówił wszakże i począł śpiewać hymn japoński. Ci z załogi, którzy przeżyli, pragnęli go jednak uratować, Yanagimoto był bowiem niesłychanie popularny i lubiany. Na pomoście wznoszącym się wśród chmury dymu pojawił się starszy bosman Abe z misją uratowania dowódcy nawet siłą - za wszelką cenę; ten wyprostowany, z szablą w ręku, zdawał się początkowo nie dostrzegać go, gdy jednak zobaczył, że Abe stara się zbliżyć, obrócił się w jego stronę i wzrokiem odepchnął go... Komandor Fuchida, który ongi prowadził atak na Pearl Harbor, znajdował się w momencie ataku samolotów McClusky'ego na pokładzie lotniskowca „Akagi" i był świadkiem głównych wydarzeń: ... Przygotowania do przeciwuderzenia na wroga trwały na pokładzie naszych czterech lotniskowców przez cały czas ataków torpedowych wroga. Jeden po drugim samoloty były podnoszone z pokładu hangarowego i szybko ustawiane na pokładzie startowym. Nie było czasu do stracenia. O 10.20 admirał Nagumo dał rozkaz startu, gdy tylko samoloty będą gotowe. Na pokładzie „Akagi" wszystkie samoloty były na pozycjach startowych i grzały silniki. Wielki okręt rozpoczynał zwrot pod wiatr. W ciągu pięciu minut wszystkie samoloty miały pójść w powietrze. Pięć minut! Komu by przyszło do głowy, że w tym tak krótkim czasie trend bitwy kompletnie się zmieni?

350

Widoczność była dobra. Chmury gromadziły się na wysokości około 3 tys. metrów i choć zdarzały się w nich luki, to dobrze kryły zbliżające się nieprzyjacielskie samoloty. O 10.24 z pomostu przekazany został tubą głosową rozkaz startu. Oficer startowy machnął białą flagą i pierwszy Zero nabrał szybkości i świsnął z pokładu. W tym właśnie momencie obserwator wykrzyknął: „Nurkowce!" Spojrzałem w górę i zobaczyłem trzy czarne maszyny nieprzyjacielskie, spadające pionowo ku naszemu okrętowi. Jakimś naszym karabinom maszynowym udało się dać kilka szalonych salw w ich stronę, ale było już za późno. Pękate sylwety amerykańskich nurkowców Dauntless szybko powiększały się i wówczas nagle szereg czarnych przedmiotów spłynął niesamowicie spod ich skrzydeł. Bomby! Rosły w oczach. Szły w dół, wprost na mnie! Upadłem instynktownie na pokład i podpełzłem pod pancerną osłonę stanowiska dowodzenia. Najpierw dotarło do mnie przerażające wycie nurkowców, po nim huk eksplozji bezpośredniego trafienia bomby. Oślepiający błysk, a potem drugi, o wiele głośniejszy od pierwszego. Zachwiałem się od niesamowitego podmuchu ciepłego powietrza. Był jeszcze drugi wstrząs, lecz mniej gwałtowny - prawdopodobnie od trafienia koło burty. Potem, gdy ujadanie dział umilkło, nastąpiła niepokojąca cisza. Wstałem, spojrzałem na niebo. Nieprzyjacielskie samoloty znikły już z pola widzenia. Napastnicy przedarli się bez przeszkód - ponieważ nasze myśliwce, które atakowały tu przedtem poprzednią falę samolotów torpedowych, nie mogły jeszcze nabrać wysokości. W rezultacie można rzec, że sukces amerykańskich bombowców nurkujących stał się możliwy dzięki uprzedniemu męczeństwu samolotów torpedowych. Ale i nasze lotniskowce nie miały czasu na uniknięcie ataku, ponieważ chmury zasłaniały zbliżanie się wroga aż do momentu, gdy rozpoczynał nurkować atakujący. Zostaliśmy przyłapani w sytuacji, gdy byliśmy najmniej odporni na ciosy: pokłady były załadowane uzbrojonymi w pełni i zatankowanymi samolotami. Rozglądałem się wkoło i byłem przerażony zniszczeniem, które wyrządzono w ciągu kilku sekund. W pokładzie startowym widniała ogromna dziura, tuż za podnośnikiem samolotów na śródokręciu. Sam podnośnik, skręcony jak stopione szkło, zsunął się do hangaru. Blachy pokładu sterczały ku górze groteskowymi kształtami. Samoloty stały ogonami w górę, wypluwając jasne płomienie; buchał z nich czarny dym. Łzy goryczy spływały mi po policzkach... * „Akagi'' otrzymał dwa bezpośrednie trafienia - jedno na brzegu podnośnika na śródokręciu, drugie na rufie, na lewej krawędzi pokładu startowego. W innych okolicznościach żadne z nich nie byłoby fatalne dla ogromnego M. Fuchida, M. O kum iy a: Midway. The Battle that Doomed Japan. Annapolis 1955.

351

lotniskowca, ale wewnętrzne eksplozje paliwa i amunicji wyniszczyły całe przedziały okrętu, wstrząsając pomostem i wypełniając powietrze śmiercionośnymi odłamkami. Gdy ogień rozszerzył się wśród samolotów ustawionych skrzydło koło skrzydła na rufowej części pokładu startowego, ich torpedy zaczęły eksplodować, czyniąc niemożliwym opanowanie pożarów. Cały teren hangarowy był szalejącym piekłem i płomienie posuwały się szybko w stronę pomostu. ... Sytuacja nakazywała natychmiastowe działanie, ale admirał Nagumo wzdragał się przed opuszczeniem swego ukochanego okrętu flagowego. Komandor Aoki powiedział:,.Admirale, będę się opiekował okrętem. Proszębłagamy cię wszyscy - przenieś swą flagę na »Nagarę«, przejmij znów dowództwo nad zespołem". Jak stwierdził ze swej strony Kusaka po wojnie, admirał Nagumo był człowiekiem bardzo wybuchowym i uparcie nalegał na pozostanie na pomoście: ... Ja, jako szef sztabu, usiłowałem go przekonać, że jego obowiązkiem, jako dowódcy zespołu, było opuszczenie okrętu i przeniesienie się na inną jednostkę, z której mógłby kierować akcją floty - już nie było można porozumiewać się radiem z innymi jednostkami, a flagi sygnałowe i semafor nie wystarczały do kierowania bitwą. I choć admirał Nagumo odmówił zejścia na dół, kazałem wziąć go pod ręce i sprowadzić. Nie można było wszakże znaleźć wyjścia, bo wszystko tonęło w dymie i płomieniach. I nie można było wydostać się z pomostu w inny sposób, jak tylko po zwisającej linie... I w ten sposób opuściliśmy „Akagi" na łeb, na szyję, bez żadnego ładu i składu... - pisze Kusaka. Komandor Fuchida, nie w pełni sił po przebytej operacji, opuszczając pomost nieco później, zmuszony pożarem do skoku z liny na pokład, złamał sobie obie nogi i przetransportowany został z innymi rannymi. O godzinie 10.47 admirał Nagumo ze swym sztabem przeniósł się na lekki krążownik „Nagara", który w kolejnej fazie bitwy będzie jego okrętem flagowym. ... Tymczasem samoloty bombowe z amerykańskich lotniskowców brały kurs powrotny w stronę pokładów własnych okrętów. Kapitan Lislie wycofywał się z pola walki tuż nad powierzchnią morza, wiedząc, że na pułapie nie ma szans przeciw patrolującym Zero. Prawidłowo wyliczył kurs i możliwą szybkość macierzystego lotniskowca — nie zawierzywszy danym, które o nim otrzymywał - i wkrótce znalazłsię wraz ze swymi 15 bombowcami nurkujący-

352

175. „Odziedziczony" przez kontradmirała Spraancea sztab zespołu lotniskowców wiceadmirała Williama Halseya. Obok Halseya stoi komandor Miles Browning (w skórzanej kurtce, z papierosem). Dokonane przez niego wyliczenie czasu ataku na lotniskowce Nagumy i rada dana Spruanceowi okazały się na wagę zwycięstwa 176. Kontradmirał Raymond A. Spruance 177. Japońskie samoloty bombardują bazę Midway

178. Amerykański lotniskowiec „Hornet"

181. Amerykański samolot torpedowy w akcji

179. Samoloty torpedowe przed startem z pokładu lotniskowca 180. Amerykański lotniskowiec „Enterprise"

182. Piloci eskadry samolotów torpedowych „Horneta", którzy zginęli podczas ataku na lotniskowce japońskie. Ocalał jedynie porucznik G.H. Gay

183. Atakuje amerykański bombowiec nurkujący Dauntless 184. Wodnosamolot Catalina

185. Lotniskowiec „Soryu" usiłuje uniknąć bomb. Na dziobie wymalowany znak rozpoznawczy, o którym mówią w relacjach piloci atakujących samolotów amerykańskich 186. Lotniskowiec japoński „Akagi"

187. „Yorktown" trafiony!

188. ...i opuszczony przez załogę

189. Śmiertelnie ugodzony lotniskowiec „Hiryu'

190. Pancernik „Yamato', flagowy okręt admirała Yamamoto

191. Japoński krążownik „Mogami" 192. Japoński krążownik „Mikuma". Na wieży szczątki samolotu komandora R.E. Fleminga

mi nad ,,Yorktownem". Poczekać jednak musiał na lądowanie myśliwców, którym wiele zawdzięczał podczas powrotu. Powrót natomiast dywizjonów z lotniskowca „Enterprise", dowodzonych przez McClusky'ego, był bardziej dramatyczny. W ataku na lotniskowce ,,Kaga" i ,,Akagi" zestrzelonych zostało 14 spośród 37 bombowców McCłusky'ego, nadto 10 spośród 14 samolotów torpedowych oraz jeden myśliwiec. Grupa „Horneta" straciła wszystkie samoloty torpedowe i 11 samolotów myśliwskich Wildcat. Sam McClusky w drodze powrotnej od zbombardowanego „Akagi" trzymał się blisko powierzchni morza, jego samolot pędził na wysokości sześciu metrów nad falami, co oznaczało, że najmniejszy błąd pilotażu lub prąd powietrzny mógł rzucić go o powierzchnię, która przy szybkości ponad 400 km na godzinę musiałaby podziałać jak stalowa deska: po uderzeniu nic by nie zostało z jego samolotu... Na dobitkę na ogon jego samolotu poczęły siadać dwa udoskonalone myśliwce Zero i ostrzeliwać z początku z karabinów maszynowych, a potem z działek; na szczęście skończyła się amunicja do działek i temu pewnie przede wszystkim McClusky zawdzięczał, iż uszedł z życiem (ale nie cało): samolot miał 55 małych i trzy duże przestrzelmy. Jego tylny strzelec w drugiej fazie walki zestrzelił atakującego Zero swoimi sprzężonymi karabinami maszynowymi. Znakomity wyczyn udał się podczas tego odwrotu strzelcowi pokładowemu w innym bombowcu nurkującym, F.D. Adkinsowi, któremu podczas nurkowania spadł z podstawy ów sprzężony Browning. Szalonym wysiłkiem przytrzymał go i opierając o ramę kadłuba... zestrzelił kolejny japoński myśliwiec. Jak dotąd przygody McClusky'ego niewiele-różniły się od przeżyć Leslieego, gdy jednak pojawił się w punkcie, w którym miał znajdować się jego macierzysty lotniskowiec „Enterprise" - ujrzał... puste morze. Nawigatorzy bowiem lotniskowca bardzo optymistycznie wyliczyli ów punkt spotkania, zakładając, że okręt będzie szedł z szybkością 24 węzłów, tymczasem wobec konieczności wyrzucania w powietrze i przyjmowania na pokład powietrznych patroli bojowych lub przeciw okrętom podwodnym, okręt osiągnął około 12 węzłów, a nikt nie poinformował eskadry McCluskyogo, a także lotników z „Horneta" o opóźnieniu. W rezultacie McClusky i jego piloci lądowali 60 mil dalej na pokładach swoich lotniskowców, mając po... 10 litrów benzyny w zbiornikach.

„Yorktown" contra „Hiryu" Gdy admirał Nagumo opuścił pokład „Akagi", przekazał wkrótce dowodzenie kontradmirałowi Abe, dowódcy osłony swoich lotniskowców. Abe z meldunków samolotów rozpoznawczych znał pozycję zespołu Fletchera - ale 23 - Burza nad Pacyfikiem

353

tylko „Yorktowna", lecz nie dwóch lotniskowców Spruancea - „Horneta" i „Enterprise". O 10.50 kontradmirał Abe przekazał sygnał admirałowi Yamamoto: DOSTRZEŻONE SIŁY PRZECIWNIKA SKŁADAJĄ SIĘ Z JEDNEGO LOTNISKOWCA, 5 KRĄŻOWNIKÓW I 6 NISZCZYCIELI NA POZYCJI W NAMIARZE 10 STOPNI, 240 MIL OD MIDWAY. IDZIEMY W JEGO STRONĘ. Równocześnie między flagowym okrętem kontradmirała Abe i lotniskowcem „Hiryu" odbyła się krótka wymiana sygnałów. ATAKUJCIE NIEPRZYJACIELSKI LOTNISKOWIEC - sygnalizował Abe do kontradmirała Yamaguchi, a ten odpowiedział natychmiast: TERAZ STARTUJĄ WSZYSTKIE NASZE SAMOLOTY. O godzinie 11.00 zakończył się start pierwszej grupy samolotów - 18 bombowców nurkujących i 6 myśliwców. Następna grupa, składająca się z 10 samolotów torpedowych i 6 myśliwców, wystartowała o 13.31. Czołową falę ataku prowadził porucznik Michio Kobayashi.Przed jego bombowcami niczym przewodnicy szły dwa samoloty rozpoznawcze z krążownika „Chikuma" - ich piloci naprowadzali grupę bombową na lotniskowiec „Yorktown". Aby jak najdłużej ukryć się przed nieprzyjacielską obserwacją, Kobayashi szedł nisko, ale już w niecałą godzinę po starcie - gdy grupa japońska znajdowała się w odległości 46 mil od „Yorktowna" - oficer radiolokacyjny lotniskowca V.M. Bennett dostrzegł na ekranie radaru zgrupowanie fosforyzujących plamek, które przesuwały się od lewej krawędzi ekranu ku środkowi. Nieprzyjacielskie samoloty, bo o nie tu chodziło, szły kursem 250 stopni, który wyprowadzał je na okręt flagowy Fletchera. Meldunek o nadciągającej grupie powietrznej Japończyków Bennett przekazał natychmiast na pomost. Fletcher znad morskiej mapy powiedział: - No cóż, wziąłem swój blaszany hełm - cóż innego mogę teraz zrobić... Dowódca okrętu komandor Buckmaster szykował „Yorktowna" do odparcia ciosu. Przede wszystkim opróżniono przewody paliwowe i napełniono je gazem obojętnym, pod ciśnieniem 20 atmosfer. Zaryglowano drzwi w grodziach wodoszczelnych, myśliwce krążące na patrolu bojowym nad lotniskowcem skierowano w stronę nadlatującego przeciwnika. Bombowce Lesłieego, które właśnie wracały w triumfie z ataku na „Soryu", skierowano do innej strefy powietrznej, aby nie wchodziły w drogę pociskom artylerii przeciwlotniczej. Opróżniono zbiornik benzyny lotniczej na rufie, na pomoście bojowym wszyscy zapinali pod szyję koszule, opuszczali rękawy, wpuszczali nogawki spodni w skarpetki, by choć trochę osłonić się przed oparzeniami. Okręt powiększył szybkość do 30,5 węzła. Do pierwszego kontaktu osłony myśliwskiej z Japończykami doszło w odległości 20 mil od okrętu. Grupa Wildcatów poczynała sobie nadzwyczaj

354

dobrze, posyłając do morza dziewięć japońskich bombowców; dalsze dwa zestrzeliła artyleria przeciwlotnicza krążowników i niszczycieli. Ale siedem japońskich maszyn przedarło się przez te zapory i poczęło z przeraźliwym gwizdem nurkować w stronę okrętu Fletchera. Pierwsza bomba wzbiła ogromny słup wody przy prawej burcie; pilot, najwyraźniej ranny, nie zdołał wyprowadzić samolotu z nurkowania i uderzyłby ze swoją maszyną w okręt, gdyby nie trafił go pocisk artylerii „Yorktowna". Drugi samolot, również trafiony, rozpadł się w powietrzu, ale jego bomba uderzyła w pokład startowy, zabijając wielu ludzi i wzniecając pożary pod pokładem. Tylko przytomność umysłu porucznika A. Emersona uchroniła okręt od większych strat - przedostał się on do dźwigni uruchamiających kurtynę wodną na pokładzie hangarowym, i ta zdusiła pożary. Okręt w tym czasie wykonywał zwrot po zwrocie, ale nie oszczędziło mu to dwóch następnych trafień, przy czym druga bomba wpadła prosto do komina, wywołując mnóstwo pożarów, rozrywając przewody kotłowe i wygaszając ogień pod pięcioma kotłami; szybkość okrętu spadła natychmiast do 6 węzłów, a następnie do zera. Trzecia bomba przebijając prawą burtę eksplodowała pod pokładem; pożary przez nią wywołane zwalczano zalaniem niektórych przedziałów i osłoną z dwutlenku węgla. Nad lotniskowcem Fletchera stał gęsty obłok dymu i taki widok zachowali piloci pięciu japońskich bombowców nurkujących, które przetrwały atak i zaciętą obronę. Po uporczywych, niemal nadludzkich wysiłkach obsadzie kotłowni numer jeden udało się otrzymać parę, ale nie miało to większego wpływu na sytuację okrętu i admirał Fletcher, widząc swój okręt unieruchomiony, z wyłączonym radarem i płonącym pomostem, musiał, przenieść swoją flagę na inny okręt, podobnie jak przedtem jego przeciwnik, Nagumo. Do burty „Yorktowna" podszedł krążownik „Astoria" i Fletchera spuszczono na linie, którą obwiązał się w pasie, na opuszczoną z krążownika motorówkę. Tymczasem bombowce nurkujące z „Yorktowna" znajdujące się jeszcze w powietrzu zostały skierowane na pokłady „Horneta" i „Enterprise". Podczas lądowania doszło do dramatycznego wypadku: oto pilot bombowca nurkującego lądując na pokładzie „Enterprise" tak mocno uderzył o pokład, że rozbił maszynę, a wstrząs uruchomił broń maszynową: od gradu pocisków zginęło kilku ludzi na pomoście, w ich liczbie syn admirała Spruance'a... Kolejna grupa samolotów japońskich była tymczasem w drodze. Prowadził ją wymieniany już porucznik Tomonaga, który doświadczenie bojowe zdobywał w Chinach. Po nalocie na Midway miał przestrzelony lewy zbiornik benzyny i praktycznie biorąc paliwo na lot w jedną stronę. Dziesięć samolotów torpedowych, w asyście sześciu myśliwców, szło więc w stronę „Yorktowna", a Tomonaga wiedział już, że oprócz tego uszkodzonego bombami okrętu

355

Amerykanie mają w pobliżu jeszcze dwa pływające lotniska, i to jeszcze bardziej zwiększało jego determinację. Tymczasem „Yorktown" wracał do życia; mechanikom udało się uruchomić jeszcze cztery kotły, a to pozwalało osiągnąć 20 węzłów. Wezwano patrol bojowy do lądowania i uzupełnienia paliwa, bo pokład nadawał się już do przyjmowania lżejszych samolotów, i dzięki temu udało się wyrzucić naprzeciw nadciągającym Japończykom osiem myśliwców Wildcat, które doszlusowały do czterech krążących nad okrętem. Grupa Tomonagi została zarejestrowana przez radar okrętowy w odległości 40 mil. Gołym okiem dostrzeżono ją w odległości 9 mil, na wysokości około 2 tys. metrów. Oprócz artylerii „Yorktowna" strzelały do niej działa czterech krążowników - „Portland", „Astoria", „Pensacola" i ,,Vincennes" - ale i samoloty torpedowe schodząc z wysokiego pułapu tuż nad powierzchnię morza atakowały z czterech kierunków, rozpraszając uwagę obrońców. Wreszcie, gdy kilka przedarło się, mimo przeciwdziałania myśliwców i artylerii, na odległość 3 tys. metrów krążowniki poczęły bić w powierzchnię morza, wyrzucając prawdziwe barykady wodne. Mimo to cztery samoloty torpedowe typu Kate, na czele z samolotem Tomonagi o żółtym stateczniku, przebiły się przez tę barierę i wyrzuciły torpedy. Dwie z nich trafiły, dwóch innych „Yorktown" uniknął. Te dwie wszakże rozrywając się w lewej burcie lotniskowca podniosły - zdawało się załodze - okręt w górę na stopę czy dwie. Pilotom, którzy je rzucili, zdawało się, że trafiły jedna obok drugiej, w to samo niemal miejsce, tak wielki był obłok gęstego żółtego dymu i płomieni pomieszanych z pianą. Tomonaga nie przeżył tego ataku -jego samolot został rozerwany przez pociski; jego zastępca porucznik Hashimoto zdążył nadać meldunek przez radio: DWA TRAFIENIA W LOTNISKOWIEC. Kilka minut później zgłosił się ponownie na fonii i przekazał swoje przypuszczenie, że chodzi o lotniskowiec typu „Yorktown". Natychmiast na lotniskowcu zgasły światła, ucichły generatory, zaklinowany został w pozycji lewo na burt ster, nastąpiła przerwa w dopływie pary. Okręt począł chylić się na lewą burtę... Przechyłomierz na pomoście wskazywał bezlitośnie: 17 stopni, a pc dwudziestu minutach - 26 stopni. Nic na to nie można było poradzić - okręt pozbawiony energii elektrycznej utracił środki do walki z największym niebezpieczeństwem: dla zrównoważenia okrętu trzeba było zastosować balastowanie prawej burty, a to było niemożliwe bez siły. Komandor Buckmaster obawiał się także o szczelność okrętu, która po naprawach robionych w Pearl Harbor na łeb, na szyję nie budziła zaufania. Przewidując możliwość utracenia stateczności, dowódca „Yorktowna" o godzinie 15.00 dał rozkaz opuszczenia okrętu. Do burt podeszły cztery niszczyciele i poczęły przejmować załogę - wyratowano 2270 ludzi. Ci, którzy znaleźli się w wodzie, stwierdzili, że nie jest ona tak ciepła jak w Morzu Koralowym, ale nikt od tego nie ucierpiał i nikt nie utonął. Nastrój

356

ratowanych był raczej żartobliwy-pływający wołali: „Taxi, taxi"-wskazując kciukami na pływające szczątki i kawałki drewna. Mimo nieco wisielczego humoru fakt pozostawał faktem, że za zwycięstwo nad głównymi siłami Nagumy przyszło zapłacić sporą cenę: stracono wielu ludzi i nowoczesny okręt oraz wiele samolotów. Po wykonaniu ostatniego ataku na „Yorktowna" pozostali przy życiu piloci japońscy umykając przed pogonią skierowali swoje maszyny w stronę macierzystego okrętu. O 14.30 na pokładzie „Hiryu" stwierdzono, że cały lotniczy „majątek" okrętu to sześć myśliwców, pięć bombowców nurkujących i cztery samoloty torpedowe. Załogi samolotów były zupełnie wyczerpane po trzech przeprowadzonych atakach, a obsługi pokładowe i obsługi dział padały z nóg - ostatecznie tego pamiętnego dnia 4 czerwca ich okręt odparł ataki 72 samolotów amerykańskich, uniknął 26 torped i 70 bomb. Był to wyczyn, zapewne, ale kontradmirał Yamaguchi nie dawał za wygraną. Wyłączywszy z walki „Yorktowna", zapragnął tą skromną pozostałą mu siłą dobić obydwa pozostałe lotniskowce amerykańskie, o których obecności już wiedział z meldunków lotniczych. Postanowił, że atak powinien nastąpić o zmroku, przy wykorzystaniu kiepskich warunków świetlnych: pod osłoną nadciągającej nocy piloci samolotów torpedowych i nurkowców mieli zadać śmiertelne ciosy. Gdy więc tylko wylądowały ostatnie samoloty, które ocalały z ataku prowadzonego przez Tomonagę, Yamaguchi kazał nakarmić załogi. Właśnie „Hiryu" wszedł w cyrkulację mającą wyprowadzić go pod wiatr i umożliwić start ostatnich samolotów, gdy na widowni pojawiły się samoloty z lotniskowca „Enterprise", wysłane półtorej godziny wcześniej. Kontradmirał Spruance wysłał przeciw „Latającemu Smokowi" (bo to oznacza nazwa „Hiryu") 24 bombowce nurkujące, wśród nich 10 pochodzących z lotniskowca „Yorktown". Bombowce nurkujące prowadził znów Earl Gallaher, który tak znakomicie spisał się tego ranka. Gallaher dysponował pełnym rozpoznaniem sił japońskich dokonanym przez porucznika W.C.S. Adamsa, który o godzinie 14.45 złożył arcydokładny meldunek w sprawie sił i pozycji japońskiego zespołu. Gallaher ze swoją mieszaną grupą z dwóch lotniskowców spadł pod słońce na Japończyków, którzy dostrzegli ich w ostatniej chwili. W rezultacie - za. cenę utraty trzech załóg i samolotów - udało się wsadzić w, ,Hiryu'' cztery wielkie bomby, które przemieniły ostatni lotniskowiec Nagumy w zupełny wrak. Ostatni, jakkolwiek niewiele znaczący, cios zadała „Hiryu" „latająca forteca" z Midway, która zniszczyła jedno działo przeciwlotnicze wraz z obsługą. Druga fala ataku - 16 bombowców z lotniskowca „Hornet" - nie miała już tu nic do roboty i zwróciła się przeciw innym okrętom japońskim, nie osiągając jednak trafień.

357

Jak toną lotniskowce Powrócimy teraz do losów czterech lotniskowców japońskich, trafionych podczas ataku amerykańskich bombowców nurkujących. Dowódca japońskie jo zespołu wiceadmirał Nagumo i jego sztab opuścili płonący „Akagi". Pozostał na nim dowódca, komandor Aoki, który czynił dramatyczne wysiłki, aby uratować swój lotniskowiec. Choć jednak przez rurę głosową i telegrafem wzywał raz po raz maszynownię, nikt nie odpowiadał: okręt nie słuchał już steru i wkrótce zastopował - dziobem pod wiatr. Nie było już prądu elektrycznego, co z góry skazywało na klęskę akcję ratowniczą. Choć bowiem maszynownie zostały pozbawione kontaktu z pomostem, mogłyby one jeszcze działać, gdyby był prąd. Przez wentylatory wciskał się gęsty, trujący dym, od którego ludzie dusili się. Kapitan Tampo, pierwszy oficer-mechanik lotniskowca, przedostał się po rozżarzonych trapach na pomost i zameldował o sytuacji komandorowi Aoki. Ten wysłał łącznika z rozkazem opuszczenia maszynowni przez obsługę. Nie ujrzano już jednak ani jego, ani ludzi z dołu. Do otoczonej płomieniami, ale nie uszkodzonej radiostacji „Akagi" dotarła depesza z lotniskowca „Hiryu". Kontradmirał Yamaguchi proponował, aby nie uszkodzone samoloty z „Akagi" przeniosły się na pokład „Hiryu"!... W tym jednak czasie 40 samolotów szykowanych do startu na pokładzie stanowiło stos szczątków, a resztki załóg opuszczały okręt. Personel medyczny lotniskowca usiłował ratować rannych, ale za najszczęśliwszych można było uważać tych, których udało się od razu przetransportować na noszach za burtę, do szalup opuszczonych przez niszczyciele. Wśród rozpaczliwych prób opanowania pożarów i uruchomienia okrętu mijały godziny. O 16.15 kapitan Tampo zameldował komandorowi Aoki, że nie ma nadziei na uruchomienie maszyn. W godzinę później na krążownik ,,Nagara" przeniesiono z pomostu portret cesarza, co stanowiło zapowiedź końca. Komandor Aoki daje wreszcie załodze polecenie opuszczenia okrętu. Marynarze i oficerowie po linach, sztormtrapach lub skokiem do wody ratują się z trawionego pożarem, skazanego na zagładę okrętu. O godzinie 19.15 okręt opuszcza jako ostatni jego dowódca,- dociera na pokład jednego z niszczycieli i przez radiostację nadaje do admirała Yamamoto sygnał z prośbą o pozwolenie dobicia torpedami okrętu flagowego. Yamamoto waha się i odpowiada: „Działać na zwłokę..." Aoki, czując w tym reprymendę, wsiada do szalupy i po sztormtrapie przedostaje się na dziób okrętu, wolny jeszcze od ognia. Postanawia umrzeć tu, wraz ze swoim lotniskowcem. Gdy dowiaduje się o tym oficer nawigacyjny lotniskowca, kapitan Miura, idzie śladem swego dowódcy i w dramatycznej rozmowie, wśród dymów i zbliżającego się ognia, wyperswadowuje mu myśl o samobójstwie. Obaj wracają na pokład niszczyciela.

358

Podczas przesłuchań po wojnie Aoki stwierdził, że bombowce nurkujące, które przesądziły los jego okrętu, atakowały od lewej burty z namiaru 80 stopni i rzuciły bomby na wysokości 500 metrów. Pierwsza upadła tuż przy burcie okrętu, na trawersie pomostu bojowego; druga, która okazała się zgubna, uderzyła w podnośnik samolotów; trzecia trafiła w lewą część pokładu startowego na rufie. Tego jednak dnia losy flagowego okrętu admirała Nagumo nie dobiegły jeszcze kresu. W nocy z 4 na 5 czerwca jego maszyny nagle zaczęły pracować i okręt przez dwie godziny wykonywał cyrkulację po oceanie. Ostatni moment w życiu okrętu wciąż nie nadchodził. Wreszcie o 3.50 nad ranem Yamamoto, obawiając się, że jakieś nie rozpoznane w porę siły amerykańskie mogłyby zawładnąć lotniskowcem, dał rozkaz zatopienia go dowódcy niszczyciela „Nowaki", kapitanowi Hagotaro Koga. Japońskie więc torpedy posłały na dno okręt flagowy Nagumy o godzinie 4.55. Wraz z okrętem poszły w głębię ciała 263 marynarzy i oficerów.

Według świadectw japońskich, z eskadry, która nurkowała na lotniskowiec „Kaga", pierwsze trzy bombowce chybiły, dopiero cztery następne ulokowały bomby na pokładzie startowym, przy czym od razu zginął dowódca okrętu komandor Jisaku Okada, a sternik został oślepiony wybuchem. Dowództwo przejął zastępca dowódcy komandor porucznik Amagai. Okręt, niczym rozkiełznany, oszalały rumak raz pędził w jednym, raz w drugim kierunku. Amagai energicznie zabrał się do akcji ratowniczej - maszyny jak na razie nie były uszkodzone i ster, okazało się, także. Ponieważ pożar sięgnął pomostu, Amac, ai umieścił swoje stanowisko dowodzenia na pomoście łodziowym. Na wszelki jednak wypadek kazał przenieść portret cesarza na pokład niszczyciela „Hagikaze". Akcja ratownicza poczęła dawać pewne wyniki i komandor Amagai osądził, że okręt ma jeszcze szansę. I wtedy wybuchła - niewielka zresztą - samobieżna cysterna z benzyną, używana do tankowania samolotów, i na pokład wylała się płonąca rzeka. Wreszcie około godziny 16.40 Amagai dał rozkaz opuszczenia okrętu. Załoga po linach i sztormtrapach schodziła na pokłady dwóch niszczycieli, które podeszły pod burty lotniskowca. Obserwowali z oddali, jak płonie ich okręt, z pewną nadzieją, że w końcu ocaleje. Gdy płomienie nieco przygasły, grupy przeciwpożarowe podjęły próbę powrotu na pokład - żar jednak był zbyt wielki. Paliła się farba na nadbudówkach i w wieżach eksplodowała amunicja. Musiano więc zrezygnować. Wkrótce dały się słyszeć dwie potworne eksplozje i o 19.15 okręt przewrócił się i zatonął.

359

Los lotniskowca „Soryu", który płonął od dziobu do rufy, miał się dokonać tego samego dnia. Oto w trzy i pół godziny po ataku eskadry Leslie'ego z ,,Yorktowna" na polu walki pojawił się nowy aktor: okręt podwodny „Nautilus", który wcześniej - jak pamiętamy - uniknął bomb głębinowych niszczyciela „Arashi", co z kolei naprowadziło McClusky'ego na japońskie lotniskowce. „Nautilus", manewrując pod wodą, wynurzył się i poszedł za uchodzącym przeciwnikiem. O godzinie 11.45 dowódca „Nautilusa" kapitan Brockman dostrzegł w odległości 8 mil pióropusz gęstego czarnego dymu. Widząc ów ślad walki, zanurzył się znów i począł iść na głębokości peryskopowej w stronę owego pióropusza. Gdy Brockman zbliżył się do płonącego okrętu, rozpoznał lotniskowiec typu „Soryu". Jak ocenił, maszyny jego jeszcze pracowały i mogły dawać do 2 węzłów szybkości; okręt szedł na równej stępce - co wskazywałoby, że część podwodna nie była uszkodzona; w pobliżu uwijały się dwa niszczyciele. Pożary zdawały się opanowane. Później dowiedziano się, że szef sztabu okrętu wysłał z powrotem na pokład grupy awaryjne, które usiłowały podać hol na towarzyszące mniejsze jednostki. Wykorzystując zaabsorbowanie Japończyków ratowaniem swego okrętu, Brockman wyszedł na korzystną pozycję do ataku w odległości około 2500 metrów od ,,Soryu". W ciągu sześciu minut, między 13.59 i 14.05, odpalił trzy torpedy i wszystkie trzy znalazły drogę do burty „Soryu". Wymykając się natychmiastowemu kontratakowi japońskiej osłony, Brockman wynurzył się po dwóch godzinach i załoga „Nautilusa" mogła ujrzeć obraz jako żywo przypominający im los pancernika „Arizona" w Pearl Harbor: lotniskowiec „Soryu" ogarnięty był płomieniem od dziobu do rufy i nic nie wskazywało na szansę jego przetrwania. Istotnie, wkrótce potem - około godziny 19.13 poszedł na dno wraz z 718 członkami załogi i dowódcą. Śmiertelny cios łaski zadała okrętowi eksplozja benzyny lotniczej zmagazynowanej na rufie: przecięła okręt na dwie części - najpierw poszła na dno część rufowa, a po niej, wśród huku ogromnej eksplozji, poszła na dno cała reszta. „Nautilus" był kontratakowany tego dnia po raz czwarty, i tym razem jednak wywinął się od japońskich bomb... Finał lotniskowca „Hiryu" odbył się w tradycyjnym stylu samurajskim. Przed północą „Hiryu'' miał w kadłubie kilka tysięcy ton wody i jego przechył osiągał 15 stopni. Pompy nie działały, okręt był niesterowny, wszelkie próby dotarcia do maszynowni nie powiodły się - wstępu broniły szalejące pożary. Grupa „latających fortec" przypuściła atak - noc była księżycowa i okręt widoczny był z daleka na pustym oceanie. Podobnie jak i w poprzednich akcjach, „latające fortece" chybiły, wzbijając swymi bombami ogromne wodne gejzery.

360

Dwie i pół godziny po północy kontradmirał Yamaguchi dał rozkaz komandorowi Tomeo Kaku zebrać wszystkich, którzy jeszcze żyli. Usłyszeli oni przez głośnik słowa dowódcy wypowiadane z pomostu: „Jako dowódca tego dywizjonu lotniskowców jestem wyłącznie odpowiedzialny za stratę «Hiryu» i «Soryu». Pozostanę na pokładzie do końca. Ale wam rozkazuję opuścić okręt i nadal pełnić waszą lojalną służbę dla Jego Cesarskiej Mości". Następnie kontradmirał Yamaguchi zdjął czapkę admiralską i wręczył ją na pamiątkę swemu adiutantowi komandorowi podporucznikowi Ito, który wręczył mu od siebie kawałek płótna, mający mu posłużyć do przywiązania się do pomostu. Potem opuszczono banderę. Yamaguchi i komandor Kaku, który stanowczo chciał pozostać z dowódcą dywizjonu, wraz z grupą oficerów sztabu wypili toast pożegnalny... wodą z kubka, ponieważ nic innego nie było pod ręką. Oficerowie sztabu nalegali na pozwolenie pozostania na okręcie, ale Yamaguchi zdecydowanie odmówił. Uparł się jednak zostać z nim dowódca okrętu. W ostatniej chwili próbował ich odwieść od tego zamiaru dowódca zespołu krążowników kontradmirał Abe, ale bez skutku. Abe otrzymał natomiast rozkaz storpedowania „Hiryu". Na nalegania oficerów Tamon Yamaguchi odpowiedział poetycznie: „Księżyc tak jasno świeci na niebie". I te słowa zakończyły dyskusję, która zmierzała do uratowania potencjalnego następcy Yamamoto. Powszechnie bowiem we flocie japońskiej uważano, że ten wychowanek amerykańskiego uniwersytetu Princeton, znający dobrze Amerykanów, doskonały oficer morski, najlepiej poprowadzi flotę. Nawiasem mówiąc, krytykował on plan rozegrania batalii o Midway i nalegał potem na wcześniejszy start samolotów przeciw zespołowi amerykańskiemu... Po raz czwarty w tej bitwie japońska załoga musiała opuścić swój okręt. Nakazał to komandor Kaku o godzinie 3.15 nad ranem 5 czerwca, a w dwie godziny później dwa niszczyciele japońskie wystrzeliły w burty lotniskowca torpedy, okręt jednak utrzymywał się na powierzchni przez blisko cztery godziny i zatonął dopiero o 9.00 pociągając w morze 416 marynarzy i oficerów. Dodamy jeszcze, że po opuszczeniu przez załogę okrętu pozostało pod jego pokładami w pomieszczeniach maszynowni 35 ludzi, którzy nadludzkim wysiłkiem utorowali sobie drogę na pokład, za burty, i natrafili na pustą szalupę. 18 czerwca zostali dostrzeżeni przez transportowiec wodnosamolotów „Ballard", który ich wyratował. Agonia „Yorktowna" miała się przeciągnąć. Zdarzyło się bowiem coś prawie niewiarygodnego. Oto po osiągnięciu 25-stopniowego przechyłu okręt przez 24 godziny utrzymywał się na powierzchni bez żadnej pomocy i - jak stwierdzili w dniu 5 czerwca lotnicy amerykańscy - przechył nie wydał im się groźny, a pożary wygasły. Przez całą noc u boku ranionego lotniskowca

361

XVII. Sytuacja na Pacyfiku w połowie 1942 roku. Bazy obu stron i trasy zaopatrzeniowe

przebywał niszczyciel „Hughes", z zadaniem dobicia okrętu torpedami, jeśliby w pobliżu pojawili się Japończycy. Rano 5 czerwca wachtowi „Hughesa" zaalarmowani zostali strzałami z broni maszynowej - pociski padały u lewej burty lotniskowca. Grupa marynarzy weszła na pokład „Yorktowna" i odnalazła dwóch ciężko rannych, którzy zwlekli się ze szpitalnych łóżek przed opuszczeniem okrętu uznano ich za zmarłych i pozostawiono... Równie trudno było usprawiedliwić pozostawienie trzech maszyn do szyfrowania i tajnych dokumentów, które walały się po całym pokładzie... Oceniono później, że „Yorktowna" można było uratować, gdyby w pobliżu znajdował się mocny oceaniczny holownik. Pomoc przybyła po południu, ale holownik był dość daleko i pierwszy na scenie pojawił się duży trałowiec; po podaniu holu okazało się jednak, że jest za słaby, zwłaszcza przy wzmagającej się fali. Nikomu wtedy nie wpadło na myśl, że z takim zadaniem może się uporać po prostu krążownik (stosowano ten zabieg w późniejszych bitwach m.in. pod Okinawą). W południe 5 czerwca Fletcher i Buckmaster podjęli spóźnioną ale prawidłową decyzję ratowania „Yorktowna". Sformowano 170-osobową grupę ratowniczą, która miała być przetransportowana na pokład. O godzinie 2.00 nad ranem 6 czerwca niszczyciel „Hamman" dostarczył grupę ratowniczą na pokład lotniskowca. Pracując według z góry ustalonego planu, zdziałała ona wiele - wygasiła ostatnie pożary, skorygowała przechył przy użyciu pomp niszczyciela, zrzuciła do wody pozostałe na lewej burcie samoloty i wszystko, co dało się usunąć. Cztery niszczyciele tymczasem krążyły wokół lotniskowca nasłuchując, czy w ich hydrolokatorach nie pojawi się echo obecności okrętu podwodnego. W sercach grupy ratowniczej rosła nadzieja. Nieprzyjaciel jednak nie zapomniał o,, Yorktownie". Dnia 5 czerwca około godziny 7.00 rano admirał Nagumo, który wysłał dwa samoloty rozpoznawcze z zadaniem przeszukania sektora na wschód, otrzymał wiadomość o tym, że „Yorktown" został opuszczony przez załogę i stoi w dryfie. Admirał Yamamoto kazał natychmiast skierować w tę stronę okręt podwodny „1-168" komandora podporucznik a Yahachi Tanabe, który niedawno ostrzeliwał - bez większego skutku - Midway. Tanabe natychmiast poszedł z maksymalną szybkością 21 węzłów w stronę podanej pozycji. Gdy przybył na miejsce - okazało się, że morze jest puste. Nie stracił wszakże ducha i krążąc po oceanie odnalazł wreszcie swój cel 6 czerwca o godzinie 13.00: lotniskowiec w kręgu siedmiu niszczycieli! Tanabe idąc w zanurzeniu prześliznął się pod zewnętrznym szykiem niszczycieli i wyszedł na głębokość peryskopową. Przypatrując się celowi o 13.30 dostrzegł wkrótce, że lotniskowiec jest holowany, ale z minimalną szybkością. Tanabe wystrzelił cztery torpedy. Dostrzeżono ich ślad na niszczycielu „Hamman" — jedna szła prosto w nich i nie było czasu na wykonanie żadnego uniku.

364

Torpeda uderzywszy w śródokręcie „Hammana" przecięła go na pół i po czterech minutach zatonął; dwie inne eksplodowały u burty „Yorktowna". Tym razem na pewno już lotniskowiec był skazany na śmierć. Komandor Buckmaster więc ponownie opuszczał swój okręt, tym razem z grupą ratowniczą. Mimo wszystko pozostawał jakiś błysk nadziei na uratowanie okrętu i z tej straszliwej opresji. W nocy jednak z 6 na 7 czerwca przechył się powiększył i nad ranem o 6.00 lotniskowiec „Yorktown", który tak znaczny miał udział w zwycięstwie nad lotniskowcami Nagumy, poszedł na dno, salutowany przez asystujące mu niszczyciele opuszczeniem bandery do połowy masztu... Postanowiono na przyszłość wyciągnąć wnioski z jego dramatycznego finału. Głównodowodzący floty amerykańskiej zalecił w podobnym wypadku przygotowanie załogi szkieletowej, która albo pozostałaby na okręcie, albo czekała w pobliżu na innej jednostce, aby od razu wkroczyć do akcji ratowania okrętu, gdy tylko będzie to możliwe. A na zakończenie epopei „Yorktowna" parę słów o losach jego załóg powietrznych, które tak odznaczyły się w wyeliminowaniu z walki lotniskowca ,,Soryu". Leslie i Holmberg krążyli dalej w pobliżu własnego ciężko porażonego okrętu i otrzymali wreszcie polecenie lądowania... gdy nie mieli już kropli paliwa. Przymusowo wodowali niedaleko krążownika „Astoria" i Leslie oraz jego tylny strzelec napełnili powietrzem gumową łódź. Holmberg wykona} świetne wodowanie, choć jedno koło wystawało mu spod skrzydła efekt uszkodzenia mechanizmu wciągającego podwozie. Gdy znaleźli się w gumowej łodzi, Holmberg i jego strzelec niedługo się nacieszyli bezpieczeństwem: odłamek pocisku sprawił, że nabrała szybko wody; zostali wyłowieni przez załogę „Astorii".

W trakcie akcji ratowniczej wykonywanej wcześniej przez dwa niszczyciele japońskie „Hamakaze i „Isokaze", które krążyły wokół płonącego lotniskowca ,,Soryu" i wyławiały z wody rozbitków, w większości zresztą nieżywych, wyłowiono także półprzytomnego, zszokowanego pilota zestrzelonego samolotu torpedowego z lotniskowca „Yorktown". Wyduszono z niego wiadomość o rzeczywistym składzie zespołu amerykańskiego i admirał Nagumo przesłał natychmiast admirałowi Yamamoto wiadomość, stanowiącą groźną rewelację, na którą niewiele już można było poradzić: ...Stwierdzenie uzyskane od chorążego (lotnictwa) z „Yorktowna": lotniskowce biorące udział w akcji to „Yorktown", „Enterprise" i „Hornet". 6 krążowników i 10 niszczycieli. „Yorktownowi" towarzyszą 2 krążowniki i 3 niszczyciele: działają razem niezależnie od reszty sił. Wyszli z Pearl Harbor

365

31 maja, przybyli w pobliże Midway 1 czerwca. Patrolowali do tego czasu na kursie północno-zachodnim. W Pearl Habor nie było pancerników do 31 maja.* Jak na ironię, Nagumo i Yamamoto znaleźli się w posiadaniu tej arcyważnej wiadomości w momencie, gdy trzy spośród czterech japońskich lotniskowców zostały wyeliminowane z walki. Admirał Yamamoto bowiem przez cały czas bitwy lotniskowców trzymał się ze swymi ciężkimi siłami o 300 mil od akwenu boju i w zasadzie nie ingerował w jej przebieg. Był przekonany, że akcja zaplanowana powiedzie się, że baza Midway zostanie wzięta, a przeciwnik, który by stawił czoło, będzie rozbity. Yamamoto, który znajdował się w tym czasie na północny zachód od Nagumy, otrzymywał wiadomości o przygotowanym uderzeniu przeciw okrętom amerykańskim. Otrzymał także meldunek pilota z krążownika ,,Tone", który zgłaszał mu obecność nieprzyjacielskich okrętów. Kolejna wiadomość od „Tonę" ucieszyła go. Sztab niemal świętował: jeden lotniskowiec-był to łup, a nie groźba! Nie minęło jednak pół godziny, jak na pokładzie „Yamato" admirał Yamamoto dowiedział się o zbliżaniu się 100 samolotów nieprzyjacielskiego lotnictwa morskiego. To nie był tylko jeden lotniskowiec! Nie szkodzi; Nagumo ma przecież cztery! Upłynęły dwie długie godziny bez wiadomości o nieprzyjacielu, wreszcie 0 12.50 starszy oficer sygnałowy kapitan Yoshio Wada podszedł do głównodowodzącego floty japońskiej i bez słowa wręczył mu depeszę radiową. Autorem jej był kontradmirał Abe z krążownika ,,Tone". Zawierała ona słowa straszliwej prawdy: POŻARY SZALEJĄ NA POKŁADACH „KAGA", „SORYU" 1 „AKAGI" W WYNIKU ATAKÓW NIEPRZYJACIELSKICH SAMOLOTÓW LOTNICTWA MORSKIEGO I LĄDOWEGO. ZAMIERZAMY UŻYĆ „HIRYU" DO AKCJI PRZECIW LOTNISKOWCOM WROGA. TYMCZASEM WYCOFUJEMY SIĘ NA PÓŁNOC DLA ZEBRANIA NASZYCH SIŁ.* * Przeczytawszy te słowa, opanowany zwykle Yamamoto - jęknął. Na pomoście zapanowała cisza; z zaciśniętymi ustami, pobladłymi twarzami i pustymi oczami wśród upadku ducha i smutku patrzyli na siebie w tej godzinie klęski. Wiadomość o tym, że ocalały „Hiryu" usiłuje walczyć i szykuje się do powietrznego uderzenia, wyzwoliła Yamamotę z załamania. Do zespołów i dywizjonów jego głównych sił poszły w szybkiej sekwencji rozkazy: mieli iść w stronę Midway i wesprzeć osłabionego Nagumo. Atol Midway miał być wzięty, a przeciwnik zniszczony uderzeniem dziennym samolotów z lotniskowca „Hiryu" i w nocnej bitwie przez główne siły floty, przede wszystkim , * J.D. P o t t e r : yamamoto. The Man Who Menaced America. New York 1971. •* PS. D u l i : A Battle History of the imperialJapanese Navy. Cambridge US 1978

366

olbrzymi „Yamato". Nadto ściągnąć miały do sił głównych zespół pancerników ubezpieczających operację aleucką oraz siły szybkie wiceadmirała Kondo. Marsz jednak w stronę Midway szedł dość opornie, nadciągnęła mgła i okręty nie mogły rozwinąć więcej niż 21 węzłów, a zygzakowanie dla ochrony przed ewentualnym atakiem podwodnym było krańcowo niebezpieczne. Podczas tego marszu okrętów na pokładzie flagowego pancernika „Yamato" odbyła się narada sztabowa, na której padały najrozmaitsze pomysły i atmosfera dyskusji była bardzo gorąca; nawzajem obdarzano się nawet epitetami w rodzaju „to głupi pomysł"; jedni chcieli bombardować Midway, inni przeć ku napastnikowi i zmusić do nocnej bitwy, w której lotniskowce nie mogłyby odegrać swojej roli. Yamamoto zdecydowanie poparł tych, którzy pragnęli starcia z zespołem amerykańskim i o godzinie 19.15 przekazał przez radio następującą depeszę do wszystkich dowódców zespołów i dywizjonów: 1. FLOTA NIEPRZYJACIELSKA ZOSTAŁA, PRAKTYCZNIE BIORĄC, ZNISZCZONA I WYCOFUJE SIĘ NA WSCHÓD. 2. JEDNOSTKI POŁĄCZONEJ FLOTY ZNAJDUJĄCE SIĘ W POBLIŻU PRZYGOTOWUJĄ SIĘ DO POŚCIGU I W TYM SAMYM CZASIE DO ZAJĘCIA MIDWAY. 3. SIŁY GŁÓWNE WEDŁUG PLANU OSIĄGNĄ 32 STOPNIE 10 MINUT SZEROKOŚCI PÓŁNOCNEJ I 175 STOPNI 43 MINUTY DŁUGOŚCI WSCHODNIEJ NA KURSIE 90 STOPNI I SZYBKOŚCI 20 WĘZŁÓW O PÓŁNOCY 4 CZERWCA. 4. SIŁY SZYBKIE I ZESPÓŁ DESANTOWY (BEZ 7. DYWIZJONU KRĄŻOWNIKÓW) ORAZ SIŁY WYSUNIĘTE (OKRĘTY PODWODNE) NATYCHMIAST NAWIĄŻĄ KONTAKT BOJOWY I ZAATAKUJĄ PRZECIWNIKA. Jest interesujące, że Yamamoto wydał ten rozkaz już po otrzymaniu wiadomości o zbombardowaniu i wyeliminowaniu z akcji „Hiryu", ostatniego lotniskowca. Rozkaz ten ukazuje stan jego ducha i ogrom desperacji, skoro potrafił tak zniekształcić sytuację! ' Nagumo, który niezupełnie jeszcze doszedł do siebie po szoku generalnej klęski, w dwie godziny później przekazał głównodowodzącemu ocenę sił według ostatniego meldunku samolotu rozpoznawczego z krążownika „Chikuma": CAŁKOWITE SIŁY PRZECIWNIKA TO 6 LOTNISKOWCÓW, 6 KRĄŻOWNIKÓW, 15 NISZCZYCIELI. IDĄ NA ZACHÓD... MY OSŁANIAMY „HIRYU" I WYCOFUJEMY SIĘ NA PÓŁNOCNY ZACHÓD Z SZYBKOŚCIĄ 18 WĘZŁÓW. Nieco później, o 22.50, Nagumo przekazał kolejny sygnał, w którym stwierdził: WCIĄŻ MAMY DO CZYNIENIA Z 4 NIEPRZYJACIELSKIMI LOTNISKOWCAMI... 6 KRĄŻOWNIKAMI I 16 NISZCZYCIELAMI. IDĄ KURSEM

367

NA ZACHÓD. ŻADEN Z NASZYCH LOTNISKOWCÓW NIE NADAJE SIĘ DO AKCJI. Yamamoto nie takich wiadomości spodziewał się po swoim bojowym admirale od lotniskowców i niezwłocznie polecił wiceadmirałowi Kondo zastąpić go w dowodzeniu. Nagumo zaś miał zająć się swoimi płonącymi okrętami, dać im osłonę i próbować ocalić. O godzinie 23.40 wiceadmirał Kondo rozkazał swoim okrętom przygotować się do akcji nocnej...

Odwrót Tymczasem po drugiej stronie morskiej barykady kontradmirał Spruance ważył szansę swego zespołu w dalszej walce.,, Yorktown'' nie liczył się już w rozgrywce, a istniało prawdopodobieństwo, że Japończycy dysponują już lub w bardzo niedługim czasie dysponować będą - dalszymi lotniskowcami. Ważąc wszystkie korzyści, jakie mógłby osiągnąć, ścigając nieprzyjaciela i zadając mu dalsze straty, oraz wszystkie niebezpieczeństwa, na jakie mógłby narazić swoje okręty, zwłaszcza w walce nocnej przeciw głównym siłom japońskim - doszedł do następującego wniosku: Nie byłoby usprawiedliwione z mojej strony ryzykowanie nocnego starcia z przeważającymi prawdopodobnie siłami nieprzyjacielskimi, z drugiej jednak strony nie chciałem pozostawać w zbyt wielkiej odległości od Midway następnego ranka. Pragnąłem być na pozycji, z której mógłbym albo iść trop w trop za wycofującym się wrogiem, albo móc załamać jego próby inwazji Midway. Rozumując w ten sposób, Spruance po przyjęciu na pokład samolotów, które atakowały „Hiryu", wydał rozkaz zmiany kursu na wschodni; przez pięć godzin jego okręty szły w stronę własnych wybrzeży, odchodząc z placu boju. Zbadanie dokumentów japońskich po wojnie wykazało, jak słuszna była decyzja Spruance'a, który potrafił przeniknąć ową „mgłę wojny", wyczuć realną sytuację. Po bitwie Spruance był ostro krytykowany za to, że nie poszedł za Japończykami - tymczasem gdyby tak się stało, to niewątpliwie po północy jego lotniskowce wpakowałyby się w nadciągające siły wiceadmirała Kondo, który na własną rękę powziął decyzję pójścia na pomoc Nagumie tuż po zbombardowaniu jego trzech lotniskowców. Wynik więc nocnego starcia z potężnym zespołem okrętów zaprawionych do nocnych działań nie mógłby dobrze się skończyć dla Spruance'a...

368

Tymczasem admirał Yamamoto wydał o godzinie 20.30 rozkaz okrętowi podwodnemu ,,1-168"- miał on ostrzelać w nocy instalacje bazy Midway, nad ranem zaś dzieła zniszczenia miały dokończyć cztery krążowniki ciężkie „Mogami", „Mikuma", „Kumano" i „Suzuya". I na tym na razie zakończyły się ofensywne posunięcia głównodowodzącego. Miał całkowicie swobodną rękę w rozgrywaniu bitwy i ani razu Tokio nie ingerowało w jej przebieg. Co prawda podsuwano mu.dalej niewczesne pomysły nowych operacji. Jego szef wydziału operacyjnego Kamahito Kuroshima sugerował, aby pancerniki podeszły pod Midway i zniszczyły to wszystko, czego nie zdołało zburzyć lotnictwo morskie; trzeźwiej myślący kontradmirał Ugaki skompromitował jednak ten plan, przedstawia jąc wizję tego, co wydarzyć się mogło nad ranem w pobliżu bazy, z której mogły przecież wystartować przeciw ich okrętom samoloty, nie mówiąc już o ocalałych lotniskowcach amerykańskich. Kwadrans po północy admirał Yamamoto, uświadomiwszy sobie w pełni rozmiary klęski, kazał wiceadmirałowi Kondo przerwać marsz jego okrętów w stronę przeciwnika, a o 2.55 nad ranem zawiesił wykonywanie „operacji Midway" i zarządził generalny odwrót. Pozostała rzecz nie najmniejszej wagi: wytłumaczyć się przed cesarzem z klęski, ale to Yamamoto wziął na siebie. W dwie godziny po wydaniu przez Yamamotę rozkazu odwrotu grupa wsparcia ogniowego dowodzona przez kontradmirała Kuritę i złożona z czterech ciężkich krążowników została dostrzeżona przez amerykański okręt podwodny „Tambor", znajdujący się na dozorze na zachód od atolu Midway. Z kolei o godzinie 3.42 okręt amerykański został dostrzeżony przez obserwatorów na pomostach zespołu Kurity. Na pokładach jednostek japońskich po klęsce niespodziewanej i dotkliwej nie musiało panować zbyt wysokie morale, jeśli w trakcie wykonywania uniku przed potencjalnym atakiem torpedowym doszło do kolizji: ostatni w szyku krążownik „Mogami", na którym najwyraźniej nie dostrzeżono sygnału zwrotu, idąc nadal poprzednim kursem uderzył w lewą burtę krążownika „Mikuma" i poważnie uszkodził sobie część dziobową; szybkość jego spadła do 16 węzłów. Uderzony krążownik „Mikuma" począł wydzielać strugę ropy, wyraźnie odznaczającą się na morzu. W tej sytuacji Kurita zaczął wycofywać się na pełnej szybkości z dwoma nie uszkodzonymi krążownikami, dwom natomiast uszkodzonym przydzielił eskortę niszczycieli i w jakiś sposób pozostawił swemu losowi, co także charakteryzuje nastroje w zespole japońskim. Amerykański okręt podwodny nie potrafił wyjść na pozycję ataku, ale nad ranem jeszcze raz potwierdził przez radio obecność i pozycję okrętów nieprzyjaciela. Tymczasem z atolu Midway komandor Simard dowodzący siłami powietrznymi wysłał grupę „latających łodzi" typu Catalina oraz 12 „latających fortec" B-17. Początkowo nie mogły one odnaleźć okrętów japońskich. Wów24 - Burza nad Pacyfikiem

369

czas o godzinie 7.45 Simard wysłał w powietrze doświadczonych już lotników morskich - sześć bombowców nurkujących i sześć maszyn typu Vindicator. Widoczność poprawiła się i wkrótce piloci dostrzegli na oceanie nie kończący - zdawało się - strumień rozlanej ropy, ślad obecności uszkodzonego okrętu na oceanie. Lecąc na zachód ponad owym niezbitym śladem, w kwadrans później ujrzeli przeciwnika. O 8.05 samoloty rozpoczęły atak z lotu nurkowego i ślizgowego. Niespodziewanie jednak ogień przeciwlotniczy Japończyków okazał się celny i skuteczny, uniemożliwiający precyzyjne celowanie. W rezultacie z sześciu rzuconych bomb nie trafiła ani jedna, choć upadły blisko burt japońskich jednostek. Samolot dowodzony przez komandora Richarda E. Fleminga dochodził do punktu, kiedy miał zwolnić bombę, gdy dosięgnął go pocisk japoński. Fleming resztą sił skierował swoją maszynę ku rufie krążownika „Mikuma" i zginął, rozbijając się na dachu wieży dział 8-calowych. Świadek znajdujący się na pokładzie okrętu powiedział po wojnie: „Widziałem, jak bombowiec nurkujący pikował w stronę wieży i spowodował pożary. Był to bardzo dzielny lotnik". Jednak uszkodzenia spowodowane przez mężnego Fleminga nie zmieniły obrazu sytuacji i okręt niewiele stracił ze swej wartości bojowej. Tymczasem kontradmirał Spruance, który w nocy oddalił się od Japończyków, zaalarmowany został nowymi wiadomościami i nowymi meldunkami samolotów z Midway. Postanowił zbliżyć się do bazy, przekonany, że Japończycy trwają przy swoim zamiarze inwazji. Wiedział o dwóch uszkodzonych krążownikach, ale wiedział także o potężnym zgrupowaniu japońskiej floty znajdującym się ponad 200 mil na północny zachód od Midway (były to główne siły Yamamoty, które nie wzięły dotychczas udziału w walce i do których dołączyły pancerniki przeznaczone do akcji na Ałeuty). Wiedząc, że znajdują się w jej składzie lotniskowce, począł iść w ich kierunku i po południu wyrzucił w powietrze samoloty rozpoznawcze oraz bombowce dla wykonania ataku. Mimo dość dalekich poszukiwań w łuku o promieniu do 300 mil samolotom niewiele udało się zwojować. O godzinie 20.40, przyjąwszy już część samolotów na pokłady, Spruance zmienił kurs na zachodni i przed świtem 6 czerwca wysłał znów w powietrze samoloty rozpoznawcze, które wkrótce zlokalizowały mniej groźnego przeciwnika. Z pokładów lotniskowców „Enterprise" i „Hornet" wystartowały w sumie 84 samoloty w trzech falach, między godziną 8.00 i 13.30. Ostatnia fala samolotów została posłana w powietrze, gdy odległość między obydwoma zespołami - japońskimi krążownikami i amerykańskimi lotniskowcami - wynosiła 90 mil i piloci mogli z powietrza obserwować i swoje własne, i nieprzyjacielskie okręty! Dla takiej armady powietrznej dwa krążowniki bez osłony powietrznej nie stanowiły problemu; w trzech kolejnych atakach krążownik „Mogami", który tak wyróżnił się na Morzu Jawajskim, dostał sześć bomb, które wytrąciły z akcji

370

kilka jego wież artyleryjskich i spowodowały ogromne pożary. Zdołał mimo to dowlec się jakoś do japońskiej bazy na atolu Truk na Marianach. „Mikumę" natomiast spotkał cięższy los. Już po drugim ataku dowódca nakazał opuszczenie okrętu; kolejny nalot spowodował ogromne straty wśród rozbitków, którzy skupili się na pokładzie towarzyszącego niszczyciela, i wreszcie na samym krążowniku doszło do eksplozji przyszykowanych do akcji torped, co przesądziło ostatecznie los tego okrętu. Zatonął on tej samej nocy samotnie pośród pustego oceanu. Wieczorem 6 czerwca kontradmirał Spruance po uzyskaniu zdjęć z ataków na japońskie krążowniki, wykonanych przez specjalne samoloty rozpoznania fotograficznego, doszedł do wniosku, że pora kończyć bitwę. Jego załogi powietrzne były już wyczerpane psychicznie, a okrętom po marszu na zachód kończyło się paliwo, pobrane 31 maja. Ze swym zespołem wyszedł na pozycję 0 400 mil na zachód od Midway, a więc bardzo daleko. Przeciwnik uchodził 1 pogoń nie zapowiadała sukcesu, zwłaszcza że nie oszczędzał on szybkości; nadto Spruance obawiał się napotkać japońskie okręty podwodne lub samoloty bazujące na zdobytym przez przeciwnika atolu Wake. Biorąc to wszystko pod uwagę i nie dając się ponieść optymizmowi ani radosnym emocjom po odniesionym zwycięstwie, Spruance dał rozkaz marszu na wschód, na spotkanie dwom zbiornikowcom, które miały odnowić bojową sprawność zespołu.

Parę słów dopowiemy także o działaniach japońskich przeciw Aleutom. W generalnym planie operacji, która miała przynieść Japończykom zdobycie bazy na atolu Midway i pokonanie resztek Floty Pacyfiku, Aleuty odgrywały rolę szczególną. Owe niewielkie wysepki, stanowiące geograficzną granicę między północnym Pacyfikiem i Morzem Beringa, wydawały się znakomitym obiektem dywersyjnego ataku, który miał odwrócić uwagę Amerykanów od głównego kierunku działań japońskiej floty*. Samo bowiem zajęcie trzech wysepek położonych daleko na północy nie miało większego strategicznego znaczenia. W planach Kwatery Cesarskiej nie leżał atak na terytorium Stanów, zwłaszcza przez obszary trudno dostępne, gdzie nie było dróg nadających się do działań armii lądowej, wyposażonej w pojazdy mechaniczne, a ziemia okryta była przez trzy czwarte roku śniegiem, przez cały zaś rok znajdowała się pod gęstą pokrywą chmur lub mgły. ' Działaniami podobnego typu, choć przedsięwziętymi niewielkimi siłami, były akcje miniaturowych japońskich łodzi podwodnych w porcie Sydney i w Diego Suarez na Madagaskarze (storpedowanie pancernika „Warspite")

371

Późniejszy dowódca 10. armii, która lądowała na Okinawie, generał Buckner zwykł był mawiać, że jeśliby Japończycy chcieli opanować Stany via Aleuty, to zabrałoby to czas życia trzech generacji, ergo-potencjalni japońscy zdobywcy Ameryki staliby się już obywatelami Stanów... Pierwsze działania w rejonie Aleutów - atak powietrzny na bazę amerykańską Dutch Harbor (wyspa Unalaska) - wyznaczone zostały w przeddzień 4 czerwca, z przyczyn opisanych wcześniej. Zespół japoński wiceadmirała Hosogayi, składający się, jak już powiedzieliśmy, z dwóch ciężkich krążowników i dwóch małych lotniskowców „Ryujo" i „Junyo" (90 samolotów), znalazł się 3 czerwca rano w odległości 170 mil od Dutch Harbor.- Grupa powietrzna wyrzucona z obu lotniskowców natrafiła na trudne warunki atmosferyczne i tylko 13 bombowcom i 6 myśliwcom udało się dotrzeć nad amerykańską bazę. Zrzucone bomby wyrządziły szkody w bazie, ale zasięg i skutki ataku nie były w sumie zbyt wielkie. Atak większymi siłami został ponowiony następnego dnia. Z zamierzonego zajęcia trzech wysp zrezygnowano na rzecz skromniejszeao planu. Dnia 7 czerwca, siłami 1200 ludzi, zajęto bez oporu ze strony Amerykanów wyspę Attu, a w pięć dni później wyspę Kiska (desant 500 ludzi). Admirał Nimitz i dowódca lokalnych sił kontradmirał Theobald nie przeciwdziałali Uznano, że bezludne wyspy, nie mające znaczenia strategicznego, nie warte są pięciu krążowników. Zrezygnowano także z wysłania na wody północne lotniskowca „Saratoga", który doszedł już w tym czasie do pełnej mocy bojowej. Skierowano go do Pearl Harbor, a potem na spotkanie ze zwycięskimi lotniskowcami Spruance'a. Atak powietrzny na Dutch Harbor miał swój epilog, ujawniony dopiero po wojnie. Oto jeden samolot myśliwski udoskonalonego modelu Zero, prowadzony przez chorążego Tadayoshi Kogę, wskutek trafienia pociskiem albo wskutek defektu technicznego począł wydzielać strugę paliwa. Koga widząc to zdał sobie sprawę, że nie starczy mu paliwa na powrót do macierzystego lotniskowca i zawiadomił dowódcę tej grupy, porucznika Yamagami, że zamierza wylądować na niewielkiej wyspie nadającej się właśnie do przymusowego lądowania. Stąd zaś mógł go zabrać okręt podwodny. Widziano, jak samolot Kogi podchodzi do lądowania zupełnie prawidłowo, ale tuż po zetknięciu się z ziemią samolot skapotował. W swoim raporcie jego przełożony pisał: Zero wydawał się ciężko uszkodzony, a pilot nie żył lub był ciężko ranny. Ponieważ wyspa zdawała się pokryta tundrą, zabranie uszkodzonego samolotu było bardzo trudne. Nie było widać w pobliżu żadnych siedzib człowieka... Japoński okręt podwodny niedługo potem podszedł do wyspy i usiłował wyśledzić miejsce wypadku, ale nadaremnie.

372

Amerykanie natomiast wkrótce odkryli japoński myśliwiec w trakcie lotu zwiadowczego i bardzo szybko nim się zajęli. Samolot przetransportowano do Stanów, naprawiono i poddano próbom technicznym i lotniczym. Okazało się, że ulepszony typ Zero, mając silnik o mocy 955 koni mechanicznych, osiągał wielkie szybkości dzięki wyjątkowo lekkiemu kadłubowi. Zero bardzo szybko osiągał pułap (3 kilometry w ciągu minuty) i wykazywał ogromną zwrotność. Owa wojenna zdobycz pomogła ocenić Amerykanom poziom techniczny przeciwnika i wynaleźć lekarstwo na słabości konstrukcyjne własnych samolotów. Myśliwiec Hełlcat stał się odpowiedzią przemysłu na wyzwanie rzucone przez japońskie Zero. Przyjdzie czas, gdy Hellcat okaże swoją zdecydowaną przewagę.

Guadalcanal

Klęska pod Midway poniesiona przy próbie stoczenia „decydującej bitwy" najbardziej wstrząsnęła dowództwem japońskiej floty. Pojawiły się nawet nastroje paniczne i zdawało się niektórym wyższym oficerom, że wróg stoi już u progów Japonii. Dowództwo armii nie przejęło się zbytnio morską porażką, utraceniem czterech lotniskowców o potężnej przecież sile uderzeniowej. Planowano dalsze operacje, tak jakby nic szczególnego się nie stało. Postanowiono tedy dalej umacniać własne pozycje na południowym Pacyfiku i rozbudować pozycję przesłaniającą twierdzę Archipelagu Bismarcka z potężnymi już bazami w Rabaulu i Kaviengu. W tym celu należało umocnić pozycje we wschodniej Nowej Gwinei i znów próbować sięgnięcia po Port Moresby, australijską bazę na południowym wybrzeżu Papui, odległą o 400 kilometrów od brzegów Australii. Majowa próba opanowania Port Moresby od strony morza spełzła na niczym - jak pamiętamy - w wyniku bitwy na Morzu Koralowym. Skoro nie powiódł się bezpośredni desant na port usytuowany w bliskości wybrzeża Australii, postanowili Japończycy opanować go działaniami innego typu. Mieli przy tym dwie możliwości: - z bazy położonej na północnym wybrzeżu wschodniej Nowej Gwinei uderzyć na południe szlakiem lądowym od niewielkiej miejscowości w głębi lądu nazywanym Kokoda Trail; - stworzyć sobie bazę wypadową w miejscu na wybrzeżu w odległości umożliwiającej szybki przerzut wojsk desantowych. Wybór ich padł na zatokę Milne położoną o 300 mil od Port Moresby. Aby mieć odpowiednie wsparcie lotnicze dla tych działań dowództwo japońskie postanowiło opanować wyspę Guadalcanal położoną w „dolnym", południowym łańcuchu Wysp Salomona oraz niewielką, położoną vis-a-vis jej północnego brzegu wysepkę Floridę. Obydwa zamierzenia zostały zrealizowane w czerwcu. Na niewielkiej

374

SZLAK KOKODY. Nietrudno dostrzec przy spojrzeniu na mapę Nowej Gwinei, że we wschodniej swej części wyspa przypomina zadnią część krokodyla. Port Moresby leżał w dolnej partii owego krokodylego ogona czyli na wybrzeżu południowym Papui i najkrótsza droga lądowa z wybrzeża północnego rozpoczynała się w rejonie niewielkich osad Gona oraz Buna. Bunę z Port Moresby łączył 160-kilometrowy szlak utorowany przez krajowców i przez Australijczyków, nazwany od osady, którą przecinał, „Kokoda trail". Ów szlak za Buną i Goną na południe przebiegał terenem równinnym o niezbyt gęstym zalesieniu, potem jednak poczynał drążyć dżunglę, wznosząc się na przełęcz 1000-kilometrowego pasma górskiego Owen Stanley Rangę, sięgającego w najwyższym szczycie m. Victoria około 4000 metrów; z przełęczy opadał szesnastokilometrowym tunelem w bagnistej dżungli i docierał wreszcie do Port Moresby, portu położonego nad piękną zatoką i stanowiącego centrum administracji Papui. Na wielu odcinkach ów szlak można było przebrnąć nawet nie dwójkami tylko gęsiego. 21 lipca 1942 roku niewielki konwój japoński z Rabaulu wysadził o osiem mil na zachód od Buny dwa tysiące żołnierzy japońskich; zajęli oni Bunę oraz opodal leżącą Gonę, a w osiem dni później zdobyli - po słabym zresztą oporze - Kokodę, która dała nazwę całemu szlakowi. Po miesiącu wojska japońskie mające atakować Port Moresby drogą lądową rozrosły się do 13 500 ludzi, czyli sił jednej dywizji. Posuwając się dżunglowym szlakiem na południe i zwalczając kolejne punkty oporu Australijczyków pod koniec września Japończycy dowodzeni przez generała Tomitaro Horii dotarli kosztem skrajnego wyczerpania, zdziesiątkowania głodem i chorobami do wsi papuaskiej Ioribawaia, odległej o 32 mile od upragnionego Port Moresby i o 20 mil od lokalnego lotniska. Wkrótce jednak przyszła odmiana. Kontrując japońskie uderzenie lotnictwo amerykańskie zniszczyło most wiszący nad rzeką Kumusi, odcinając zaopatrzenie dla japońskich sił znajdujących się już opodal Port Moresby. Garnizon bazy wzmocniony dwiema brygadami amerykańskimi oraz Australijczycy broniący końcowego odcinka szlaku w zażartych walkach powstrzymali i odrzucili Japończyków. Po morderczych walkach w scenerii nagich, omywanych deszczem i spowitych we mgłach, przerażających skał kryjących japońskie pozycje - Australijczycy opanowali przełęcze i 2 listopada 1942 roku wkroczyli do Kokody - o dziwo wcale nie bronionej. 3 grudnia Australijczycy i Amerykanie odcięli Gonę i przeniknęli do pasa obronnego wokół Buny. Finał walk o wąski pas nadbrzeżny koło Buny, z którego w sierpniu Japończycy rozpoczęli uderzenie wzdłuż szlaku Kokody, poprzedziły tropikalne deszcze. Na dwa dni położyły one kres zmaganiom,- w tym czasie żołnierze alianccy pochowali 638 poległych Japończyków, którzy dotychczas znajdowali się na liniach obronnych przeciwnika obok jeszcze żywych i walczących. Wreszcie 2 stycznia 1943 pod ciosami Amerykanów padła Buna, o 18 stycznia niewielka, ale zaciekle broniona osada Sanananda została zdobyta przez Australijczyków. Ceną zwycięskiej kampanii we wschodniej Nowej Gwinei były wielkie straty w ludziach. Australijskie brygady straciły 5698 żołnierzy w zabitych i rannych; oddziały amerykańskie liczące 13 645 ludzi utraciły ich 2958.

wysepce Tulagi (obok Floridy) dysponującej naturalnym portem założono bazę dla wodnosamolotów. Na początku miesiąca wysłano konwojem 13 statków małą armię roboczą - z zadaniem zbudowania lotniska na północnym płaskim brzegu Guadalcanalu, pod dowództwem pułkownika Ichiki.

375

Japończycy - ich oddziały robocze i niewielkie siły wojskowe, ubezpieczające przedsięwzięcie budowy lotniska, które wylądowały w czerwcu 1942 roku na Guadalcanalu - znaleźli wyspę odpychającą, nieprzyjazną, groźną dla zdrowia. Głównym władcą wyspy wydawała się przede wszystkim malaria, roznoszona przez lęgnące się na bagnach i lagunach moskity. Wyspę odkrył dla Europy w roku 1568 uczestnik wyprawy Hiszpana Don Alvara Mendańi - Pedro de Ortega. I właśnie Pedro de Ortega nadał jej nazwę Guadalcanal - od rodzinnego miasta położonego niedaleko Walencji. On też pierwszy z Europejczyków ujrzał za niewielką cieśniną wysepkę Savo, która jak pisał potem - jest „wysoka, okrągła, zawiera wiele jedzenia, mączastych bulw, miodu, korzeni i świń. Pośrodku jest wulkan". Budowa lotniska na Guadalcanalu posuwała się szybko naprzód. Dnia 29 czerwca w bazie Rabaul na Nowej Brytanii pojawił się dowódca stworzonej przed dziewiętnastoma dniami Ósmej Floty japońskiej, wiceadmirał Gunichi Mikawa na pokładzie swego flagowego okrętu, krążownika ciężkiego „Chokai". Jego siły liczyły początkowo pięć ciężkich i trzy lekkie krążowniki plus niszczyciele. Także w końcu czerwca w Rabaulu zjawiła się 25. Flota Powietrzna kontradmirała Yamady w składzie 24 bombowców i 30 myśliwców. W bazie wodnosamolotów Tulagi koło Floridy znajdowało się 10 wodnosamolotów i 10 myśliwców. Mając już poważne siły zgrupowane w Rabaulu mogli Japończycy myśleć o lądowym ataku na Port Moresby szlakiem dżunglowym wiodącym przez wysokie, sięgające 4000 metrów pasmo górskie Owen Stanley Rangę i o desancie na wschodnim cyplu Nowej Gwinei - w zatoce Milne. W zaciekłych, wielomiesięcznych walkach zamysł dotarcia lądem do Port Moresby został udaremniony przez wojska australijskie i amerykańskie. Nie powiódł się także desant w zatoce Milne w końcu sierpnia. Tymczasem na czoło wydarzeń morskich wysunie się akwen omywający wyspę Guadalcanal. Dojdzie tu do zażartych bitew o niespodziewanym dla obu stron natężeniu. Spotkają się tu wektory działania potężnych sił realizujących przeciwstawne operacyjne i taktyczne cele. Od pierwszych miesięcy roku 1942 Amerykanie zdawali sobie sprawę z niebezpieczeństwa, jakie stanowiła dla nich potężna japońska baza w Rabaulu, szykowali się do przeciwuderzenia i odzyskania Archipelagu Wysp Salomona i Archipelagu Bismarcka. W ogólnych zarysach plan ich polegał na przygotowaniu mniej więcej trzy stumilowych „skoków" od wyspy do wyspy, wspieranych natychmiast budową kolejnych pasów startowych, dla zapewnienia siłom desantowym osłony powietrznej. Trzysta mil wynosił w tym czasie przybliżony zasięg amerykańskich myśliwców i to limitowało rozmiar kolejnych operacji. Przygotowanie działań podlegało pewnym komplikacjom z racji podziału terytorialnych kompetencji między różne amerykańskie dowództwa na Pacyfiku.

376

Główne połacie Oceanu Spokojnego - jak widać z mapki XVII - pod względem dowodzenia stanowiły Rejon Pacyfiku, Australia natomiast, część Wysp Salomona, Nowa Gwinea oraz Indie Holenderskie stanowiły Rejon Południowo-Zachodniego Pacyfiku. Na pierwszym dowódcą sił zbrojnych wszystkich rodzajów broni był admirał Chester W. Nimitz, na drugim generał Douglas MacArthur. Obaj ci dowódcy byli indywidualnościami silnie zarysowanymi. Jak pisze, nie bez zjadliwości, znawca zagadnień dowodzenia brytyjski wicemarszałek lotnictwa Kingston McCloughry: „...Obaj byli despotami i każdy chciał działać według własnego widzimisię: żaden z nich nie był skłonny do wyrażenia zgody na większe przesunięcie sił, zgodnie z wymaganiami rozwijających się kampanii..." Co nie zmienia postaci rzeczy, że pod względem wojskowym obaj byli utalentowani i posiadali zdolność fascynowania podwładnych oraz wyciągania od nich maksimum pracy, co w końcu jest konieczną cechą u dowódcy wysokiego szczebla. Władztwo Nimitza, rozciągające się od wybrzeży Stanów po Japonię oraz od Aleutów po Nową Zelandię, na południu zostało ze względów organizacyjnych podzielone na trzy strefy, przy czym nas najbardziej będzie interesować strefa południowego Pacyfiku, obejmująca między innymi wyspy znane nam z lektury Londona - Fidżi, Samoa i Nowe Hebrydy, a także wschodnią część Archipelagu Salomona. Dowodził w tym rejonie początkowo wiceadmirał Robert L. Ghormley, a od połowy paździenika 1942 roku admirał William F. Halsey, który ze swymi lotniskowcami uniknął ongi katastrofy, znalazłszy się 7 grudnia 1941 roku poza bazą Pearl Harbor. Admirał Nimitz władał swą oceaniczną domeną właśnie z Pearl Harbor na Wyspach Hawajskich, generał MacArthur dowodził swoją strefą z Brisbane w Australii, a Halsey z Noumea na Nowej Kaledonii. Przed dowódcami alianckimi na południowym i południowo-zachodnim Pacyfiku postawiono początkowo, w lipcu 1942 roku, trzy zadania: 1. Uchwycić bazę Tulagi oraz wyspę Guadalcanal w Archipelagu Salomona. 2. Odebrać Japończykom pozostałe wyspy Archipelagu Salomona oraz bazy w Lae i Salamaua nad zatoką Huon na północnym wybrzeżu wschodniej Nowej Gwinei. 3. Zająć i opanować Rabaul oraz sąsiednie japońskie pozycje. Wielką operację, której celem ostatecznym było zdobycie Rabaulu i wyeliminowanie Japończyków z całego rejonu Archipelagu Wysp Salomona, Archipelagu Bismarcka oraz Nowej Irlandii, ochrzczono mianem „Watchtower", czyli „Wieża strażnicza". Jej początek wyznaczono orientacyjnie na 1 sierpnia 1942 roku. Czwartego lipca zabłąkana „latająca forteca", zniesiona przez nieprzychylne wiatry, wykonała zdjęcie obiektu, który wzbudził zainteresowanie i niepokój wszystkich rozbudowanych dowództw amerykańskich w Rejonie

377

Południowo-Zachodniego Pacyfiku. Na północnym, płaskim brzegu wyspy, niedaleko morskiego brzegu, widniał wyraźnie, jak na dłoni, biały, długi pas startowy, nadający się - jak wykazała najpobieżniejsza analiza - do startu i lądowania bombowców. To zdjęcie odegrało historyczną rolę - ujawniło rozmiar zagrożenia dla ruchu morskiego i powietrznego, niezbędnego dla obrony Nowej Gwinei i Australii. Lotnisko japońskie na Guadalcanalu zdało się ostrzem grotu wymierzonego w najżywotniejsze, strategiczne pozycje aliantów. Wieść o odkryciu pasa startowego wprowadziła do zaplanowanej operacji „Watchtower" istotną innowację. W pierwotnym bowiem projekcie planowano opanowanie przede wszystkim Tulagi koło wyspy Floridy położonej o 20 mil na północ od brzegów Guadalcanalu, natomiast sama wyspa Guadalcanal nie była przewidziana jako cel ataku. Ponieważ wymagało to przebudowania planu, przeto termin desantu na brzegach tej wyspy wyznaczono z siedmiodniowym opóźnieniem - na 7 sierpnia... W ciągu miesiąca sztaby opracowały plan inwazji na Guadalcanal. Miało to być pierwsze uderzenie ofensywne zmierzające do odebrania Japończykom zagarniętego terytorium. Chodziło po raz pierwszy o to, aby uderzyć i pozostać! Czasu na przygotowanie nowego wariantu operacji było bardzo mało, ale oto już 26 lipca w rejonie o 400 mil na południe od Fidżi zebrała się armada 76 okrętów i statków. Na 15 transportowcach znajdowała się cała 1. dywizja amerykańskiej piechoty morskiej. Transportowce osłaniane były przez potężne zespoły okrętów wojennych - lotniskowce, pancernik ,,North Carolina", najnowszego zresztą typu, pięć ciężkich krążowników, jeden lekki i 16 niszczycieli - dowodzone przez kontradmirała Crutchleya, odkomenderowanego z marynarki brytyjskiej do australijskiej. W składzie zespołu krążowników znajdowały się m. in. krążowniki amerykańskie „Astoria", ,,Vincennes" i „Quincy" oraz australijskie ciężkie krążowniki ,,Canberra" i ,,Australia''. Na australijskich krążownikach, które wchodziły w skład zespołu admirała Crutchleya, noc z 6 na 7 sierpnia 1942 roku poprzedzająca desant przechodziła spokojnie. » Marynarze, zerwani ze snu dla pełnienia służby na stanowiskach bojowych, rozprostowywali kości i wypijali pospiesznie porcję dobrze osłodzonego kakao, sącząc je do ostatniej kropli z przechylanych dnem do góry kubków, po czym zabierali swoje hełmy. Z prawej burty od dziobu widać było teraz „ląd czarny i groźny" Jak stwierdza naoczny świadek, ...zabawne było słyszeć, jak obsada pomostu wymieniała poglądy na sytuację cicho szepcąc w podświadomej obawie, że przeciwnik może

379

usłyszeć rozmowy i odkryć naszą obecność. Ale on przecież znajdował się jeszcze o dwadzieścia mil od nas... Zespół przechodził przez siedmiomilową cieśninę między wyspą Savo i brzegami Guadalcanalu. Wody wokół wyspy Savo były głębokie - płycizny zaczynały się dalej na wschód, na akwenach między wyspą Florida i Guadalcanalem. Ponieważ, ogólnie biorąc, warunki nawigacji nie były tu łatwe i wymagały znajomości „lokalnych warunków", jak to określa locja - na pomostach krążowników znajdowali się w charakterze doradców nawigatorzy ze statków handlowych, które uprawiały tu żeglugę do czasów wojny. Konwój posuwał się wśród pogodnej nocy, pod niebem wspaniale wysrebrzonym gwiazdami Południa, powierzchnia morza była gładka, bez fali. Gdy około godziny 6.00 zaróżowiła się jutrzenka, z katapult krążowników wyrzucono w powietrze samoloty rozpoznawcze. O godzinie 6.13 amerykański krążownik ,,Quincy" otworzył ogień w stronę brzegu i równocześnie w powietrzu dał się słyszeć szum silników - to zbliżały się myśliwce i bombowce nurkujące; wystartowały one z lotniskowców wiceadmirała Fletchera, który tak wyróżnił się w bitwie pod Midway 4 czerwca 1942 roku. O godzinie 6.53 poszły w morze pierwsze łodzie desantowe z piechotą morską na pokładach. Po uformowaniu się w szyk miały one atakować wyznaczony dla desantowania odcinek brzegu, który tymczasem silnie był bombardowany przez artylerię krążowników ,,Quincy" i „Astoria". Naoczny świadek tak relacjonuje pierwsze chwile operacji desantowej: Teraz poszarpana masa wyspy Guadalcanal z naszej prawej burty stawała się coraz bardziej wyrazista i ujrzeliśmy ostre zarysy wysokich gór, ale nie było żadnych oznak ognia z brzegu ani nie ujrzeliśmy żadnych nieprzyjacielskich samolotów. Lądowanie przebiegało bez zakłóceń, od strony Tulagi koło Floridy dochodziły echa ciężkiego ognia artyleryjskiego... Nasza łódź ze wstrząsem dotknęła piasku dna. Zeskoczyłem przez dziób, obok mnie przejechał pierwszy wyładowany na brzeg „jeep". Wszędzie było pełno ruchu i hałasu, słychać było odgłosy serii broni maszynowej... Ale tuż za plażą, w gaju palm kokosowych, atmosfera była bardziej napięta. Widziałem żołnierzy piechoty morskiej kryjących się za pniami drzew, z bronią gotową do strzału. Z dżunglowych zarośli dalej na południe dobiegał sporadyczny ogień karabinowy. Grupy żołnierzy piechoty morskiej, z twarzami umazanymi błotem i hełmami zamaskowanymi gałązkami, formowały patrole rozpoznawcze*. G.H. G i l i : Royal Australian Navy 1942-1945. Vol. II. Canberra 1968.

380

Pod wieczór na brzegu było już 11 000 żołnierzy piechoty morskiej i część — niewielka jeszcze co prawda - zaopatrzenia. Japończycy odchodzili w głąb wyspy. Następnego dnia, 8 sierpnia, Amerykanie zdobędą pas startowy wraz z technicznym ekwipunkiem i przygotowanymi zapasami wszelkiego rodzaju, łącznie z amunicją. Planom japońskim zadany zostanie silny cios... Ale na wojnie, jak w walce bokserskiej, na ten cios przeciwnik miał odpowiedzieć aliantom potężnym pchnięciem - jego wykonanie przypadło w udziale okrętom Ósmej Floty japońskiej, stacjonującym w Rabaulu i Kawiengu, o kilkaset mil na północny zachód.

Bitwa koło wyspy Savo Spróbujmy odtworzyć to, co się działo w sztabie japońskiej Ósmej Floty, stacjonującym w Rabaulu na Nowej Brytanii, w obskurnym zresztą budynku, którego mogłyby się powstydzić podporządkowane tej flocie agendy. Ale nie było co wybrzydzać, bo na odległych od Japonii wyspach Pacyfiku trudno było spotkać coś przyzwoitego. Przynajmniej taka była opinia japońskich oficerów, zapatrzonych w swój kraj jako ideał... W pierwszych dniach sierpnia sztab Mikawy otrzymał wzmożony napływ wiadomości z rejonu północnych brzegów Nowej Gwinei i Guadalcanalu. Raz po raz przychodziły meldunki o krótkich bombardowaniach wyspy, na której oddziały robocze w pośpiechu budowały wielki pas startowy, nadający się zarówno dla myśliwców, jak i dla bombowców. Marzeniem japońskich sztabowców lądowych było - jak powiedzieliśmy - uderzenie z przyczółków utworzonych w rejonie Buny poprzez dżunglę nowogwinejską w stronę Port Moresby, który był jakby kluczem do obrony Australii. Ale 7 sierpnia o świcie w odbiornikach radiowych sztabu Ósmej Floty japońskiej w Rabaulu zabrzmiały słowa zapowiadające niesłychane komplikacje, a dotyczące wydarzeń na wyspie Floridzie i położonym vis-a-vis, za wąską cieśniną, Guadalcanalu. Te wydarzenia doprowadziły do starcia się morskich sił obu walczących stron, a następnie do przewlekłych, wielomiesięcznych walk, w któr/ch zginęły tysiące ludzi i dziesiątki okrętów. Wody między Gaudalcanaiem, Floridą i wyspą Savo ochrzczone zostały potem przez marynarzy alianckich Ironbottom Sound, czyli „Cieśniną Żelaznego Dna", od ogromnej liczby pływających jednostek, które znalazły tu swój grób morski. W głośnikach Ósmej Floty w Rabaulu usłyszano więc następujący krótki meldunek: 04.30. TULAGI CIĘŻKO BOMBARDOWANE Z POWIETRZA I MORZA. DOSTRZEŻONO ZESPÓŁ NIEPRZYJACIELSKICH LOTNISKOWCÓW. Wkrótce po tym dotarła wiadomość o wylądowaniu sił inwazyjnych na

381

północnych brzegach Guadalcanalu, między ujściem dwóch rzek, w pobliżu punktu oznaczonego na mapach jako Lunga Point. Dowódca niewielkich sił lądowych osłaniających grupy robocze donosił, że jego pododdziały wycofują się na pokryte dżunglą wzgórza wyspowego interioru. Pięć minut po szóstej Tulagi nadało dramatyczny komunikat: NIEPRZYJACIELSKIE SIŁY MAJĄ PRZYTŁACZAJĄCĄ PRZEWAGĘ. BĘDZIEMY BRONILI NASZYCH POZYCJI DO ŚMIERCI. W sztabie Ósmej Floty zapanowało przygnębienie; pierwsze oceny dokonane na zwołanej przez wiceadmirała Gunichi Mikawę naradzie wypadły niewesoło. Jednak nie utracono ducha i postanowiono przeciwdziałać jak najenergiczniej. Mikawa znany był zresztą jako oficer bojowy i aktywny. Kojarzył inteligencję ze zdolnością do szybkich działań. Cieszył się wielkim autorytetem wśród podwładnych. Komandor Ohmae, jego szef sztabu, określał go jako,,delikatnego, nigdy nie podnoszącego głosu człowieka, inteligentnego oficera morskiego o rozległym doświadczeniu i szerokim horyzoncie myślowym oraz wielkiej odwadze". Mikawa postanowił wysłać natychmiast przeciw alianckiej flocie inwazyjnej pięć okrętów podwodnych, zebrał też naprędce pomoc dla japońskiego garnizonu, składającego się przeważnie z oddziałów roboczych. Kilkuset żołnierzy z różnych jednostek załadowano na transportowiec „Meiyo Mam". O godzinie 9.30, a więc w trzy godziny po świcie i otwarciu ognia na brzeg przez alianckie krążowniki, z lotniska w Rabaulu wystartowało 27 bombowców w eskorcie 17 myśliwców i wzięło kurs na Guadalcanał. W dwie godziny później o ich kierunku lotu meldował otwartym tekstem strażnik wybrzeża Mason na wyspie Bougaimdlle, podając tylko początkowy kryptonim pierwsze trzy litery nazwiska swojej zamężnej siostry, pan' Stockie. To wczesne ostrzeżenie od obserwatora o kryptonimie „STO" umożliwiło armadzie inwazyjnej przygotowanie składnej obrony przeciwlotniczej i japońskie samoloty, którym udało się przedostać nad konwój, zrzuciły bomby kiepsko, bo niecelnie... Tymczasem Mikawa ze swym sztabem wypracował w pośpiechu plan morskich działań przeciw alianckiemu zespołowi inwazyjnemu. O godzinie drugiej po południu, czyli w osiem godzin od pierwszych strzałów pod brzegami Guadalcanalu, plan był gotów i został przesłany do Tokio do akceptacji. Admirał Nagano, szef sztabu japońskiej floty, znalazł go zrazu zbyt ryzykownym, ale nie widząc innego godnego rozpatrzenia, zaakceptował propozycje wysunięte przez lokalne morskie dowództwo. W dwie i pół godziny później wiceadmirał Mikawa wyszedł w morze na pomoście bojowym swego flagowego krążownika „Chokai", któremu towarzyszyły krążowniki ,,Tenryu" i „Yubari" oraz niszczyciel ,,Yunagi". Po trzech godzinach zespół ten spotkał się w morzu z ciężkimi krążownikami bazującymi w Kaviengu na Nowej Irlandii. Po drodze zespół dostrzegł peryskop amerykańskie-

382

go okrętu podwodnego „S-38" i zmienił kurs, by uniknąć ataku, ale w eter poszło ostrzeżenie o posuwaniu się kursem południowo-wschodnim nieprzyjacielskiego zespołu, określonego co prawda niezbyt dokładnie - dwa niszczyciele i trzy większe okręty nieznanego typu. Wprawdzie dowódcy okrętu podwodnego, kapitanowi Munsonowi, nie udało się wystrzelić torped z racji zbyt małej odległości, jaka dzieliła go od japońskich okrętów (tym się później tłumaczył), ale 8 sierpnia poszło mu lepiej - zatopił ów transportowiec japoński z wojskiem, które miało wzmocnić garnizon na Guadalcanalu. Meldunek okrętu podwodnego „S-38" nie zrobił większego wrażenia na admirale Crutchleyu odpowiedzialnym za bezpieczeństwo zespołu desantowego. Oczekiwał on dalszych doniesień. Faktem jest, że o godzinie 10.26 srebrny dwusilnikowy rozpoznawczy Hudson dostrzegł na powierzchni morza kilka niewielkich wrzecionowatych sylwetek okrętów. Szły kursem południowo-wschodnim i rozwijały sporą szybkość, dzioby ich obrzeżone były wyraźnie białą falą. Hudsona dostrzeżono także, z okrętów otworzono ogień, samolot począł drżeć od coraz bliższych wybuchów. Dowódca samolotu określił ten zespół okrętów jako trzy krążowniki, dwa niszczyciele i dwa transportowce wodnosamolotów lub kanonierki. Opóźniony meldunek o wykryciu japońskich okrętów dotarł dopiero o godzinie 18.39 do sztabu kontradmirała Crutchleya, który znajdował się na flagowym krążowniku „Australia" na wodach Guadalcanalu. Kontradmirał Crutchley, dowódca zespołu wsparcia sił desantowych, otrzymawszy późnym wieczorem meldunek australijskiego lotnika zaczął się zastanawiać, czy przypadkiem historia walk o Guadalcanał nie będzie miała dalszego ciągu. Zwrócił przede wszystkim uwagę na ostatni człon meldunków. Obecność bowiem transportowców wodnosamolotów w zespole japońskim wskazywała na możliwość ataku powietrznego na amerykańską flotę i wysadzony desant. Rozważał właśnie wszystkie aspekty lotniczego meldunku, gdy o godzinie 20.32 kontradmirał Turner wezwał go na pokład transportowca „Mc Cawley". Kontradmirał Turner dowodził Zgrupowaniem Desantowym Południowego Pacyfiku i był z tego tytułu przełożonym australijskiego admirała. Prawdę mówiąc, kontradmirał Turner znalazł się w trudnej sytuacji. Lotniskowce pod dowództwem wiceadmirała Fletchera, osłaniające od południa operację desantową, gdy dotarła do nich wieść o zbliżaniu się zespołu japońskiego, odeszły na dalekie południe, aby nie narażać się na możliwe ataki. Wyładunek na Tulagi, leżącej naprzeciw Guadalcanalu, szedł powoli i właściwie nie było wiadomo, co z tym wszystkim zrobić na wypadek ataku japońskiego. Dlatego Turner wezwał Crutchleya i dowódcę piechoty morskiej generała Vandegrifta na pokład swego flagowego, szybkiego transportowca. Dowództwo południowego zespołu przekazał Crutchley komandorowi Bodę z krążownika „Chicago".

383

Crutchley przybywał niezbyt chętnie. Był zmordowany całodziennym dozorowaniem i w dodatku, aby zdążyć na czas, zmuszony był użyć swego flagowego krążownika „Australia". Kontradmirał Turner niepokoił się, mimo że rozporządzał dość znacznymi siłami. Na północny zachód od wyspy dozorowały niszczyciele „Blue" i „Ralph Talbot", przy brzegach zaś Guadalcanalu i Tulagi znajdowało się osiem niszczycieli jako osłona transportowców. 12-milową cieśninę między Guadalcanalem i wyspą Florida patrolowało siedem krążowników, z których dwa, „San Juan" i „Hobart", osłaniały wschodnie wejście do cieśniny. W południowo-zachodnim sektorze był ciężki krążownik „Canberra" oraz amerykański ciężki krążownik „Chicago". Szły one z szybkością 12 węzłów po osi północny zachód - południowy wschód i co godzinę zmieniały kurs 0 180 stopni. Towarzyszyły im dwa niszczyciele: „Bagley" i „Patterson". W sektorze północno-zachodnim patrolowały w szyku torowym ciężkie krążowniki amerykańskie: „Vincennes", ,,Quincy" i „Astoria" w eskorcie niszczycieli „Hełm" i „Wilson". Co pół godziny krążowniki zmieniały kurs o 90 stopni, zakreślając na wodach cieśniny figurę kwadratu. Gdy osiągały północno-zachodni odcinek linii dozorowania, widać było z nich od dziobu z lewej burty zarysy górzystej wyspy Savo, leżącej w odległości mniej więcej 5 mil od przylądka Ćsperance. Przed północą odprawa u kontradmirała Turnera na pokładzie „Mc Cawleya" dobiegła końca. Dowódcy floty, wbrew oporowi generała Vandegrifta, postanowili wycofać rano transportowce w bezpieczniejsze miejsce, gdyż w razie silnego nalotu japońskiego mogły one stać się zbyt łatwym łupem. Crutchley, opuściwszy „Mc Cawleya", dotarł wkrótce na pokład „Australii", ale w nocy nie chciał zajmować na powrót miejsca w szyku krążowników dozorujących południowy sektor. Wybrał sobie rejon położony bardziej na zachód, bliżej miejsca, w którym przed niespełna dwoma dniami wysadzono desant. Zbliżała się godzina 1.00 dnia 9 sierpnia. Od strony Savo niebo ciemniało, dowódca krążowników australijskich 1 amerykańskich oraz połowa wachty bojowej spokojnie szykowała się do snu. Tymczasem rynną wodną między wyspą Nową Georgią a Santa Isabel rwał naprzód zespół krążowników japońskich pod dowództwem wiceadmirała Gunichi Mikawy. Rano tego dnia Mikawa katapultował z pokładów krążowników samoloty z zadaniem rozpoznania sytuacji u brzegów atakowanej przez aliantów wyspy. Lotnicy japońscy byli sceptycznie nastawieni w sprawie raportów złożonych przez kolegów załóg bombowców, nie mogli jakoś znaleźć wraków... dwóch krążowników, niszczyciela i sześciu transportowców, rzekomo uszkodzonych, oraz „płonących trzech krążowników", które miały stać się także łupem bomb japońskich. Cenna dla Mikawy była wszakże wiadomość o nieobecności w zasięgu 100 mil amerykańskich lotniskowców, 25 - Burza nad Pacyfikiem

385

które były zabójczym wrogiem, zwłaszcza za dnia. Na wszelki wypadek postanowił atakować aliancki zespół po zapadnięciu zmroku. O godzinie 16.40 przekazał dowódcom okrętów swoje zamiary. Zespół miał przejść cieśniną Bougainville i wejść na akwen między północnym i południowym łańcuchem Wysp Salomona, minąć wyspy Choiseul, Vella Lavella, Santa Isabel i Nowa Georgia, prześliznąć się cieśniną między niewielką wysepką Savo i Guadalcanalem, po czym zaatakować u brzegów Guadalcanału aliancki zespół desantowy torpedami i ogniem artyleryjskim, a następnie zwrócić się przeciw okrętom, które atakowały bazę Tulagi koło Floridy. Wiceadmirał Mikawa przewidywał początkowo, że pierwszy atak rozpocznie się mniej więcej pół godziny po północy, potem przesunął czas o godzinę - na 1.30. Zespół japoński minął cieśninę Bougainville o godzinie drugiej po południu i powiększył szybkość do 24 węzłów, nie zauważony przez obserwatorów na brzegach. W odbiornikach radiostacji okrętowych operatorzy słyszeli rozmowy lotników amerykańskich, którzy powracali na pokłady lotniskowców po walce z wysłanymi z Rabaulu japońskimi bombowcami i myśliwcami. Mikawa uważał, że tego dnia Amerykanie nie zdążą zaatakować jego zespołu z powietrza, ale serce jego wypełniała troska o dzień następny, już po walce, gdy odnalezienie jego okrętów nie będzie trudne dla przeciwnika, który potrafi przecież równie dobrze wyliczać możliwe kursy, szybkości i zasięgi. O godzinie 18.30 z pokładów japońskich okrętów wyrzucono w morze wszystko, co było łatwopalne, i zespół przyjął szyk do nocnej bitwy. Mikawa prowadził teraz zespół składający się z ośmiu okrętów. Na czele szedł jego okręt flagowy - ciężki krążownik „Chokai", pod dowództwem komandora Hayakawy. Była to nowoczesna jednostka, mogąca rozwinąć szybkość ponad 30 węzłów. Krążownik dysponował artylerią najnowszego typu o dużej szybkości początkowej pocisków; ponad rufowym pokładem wznosiły się katapulty dla czterech samolotów rozpoznawczych. Za „Chokai", w odstępach co 1200 metrów, szły cztery ciężkie krążowniki - „Aoba", „Kako", „Kinugasa" i „Furutaka". Każdy z nich miał poza artylerią główną o kalibrze 203 mm osiem wyrzutni torpedowych kalibru 609 mm. Za krążownikami ciężkimi szły dwa krążowniki lekkie - „Tenryu" i „Yubari" - oraz niszczyciel „Yunagi". Wiceadmirał Mikawa rozporządzał w sumie 34 działami 203-milimetrowymi, 10 działami 140-milimetrowymi, 27 działami 127-milimetrowymi i 120-milimetrowymi oraz 62 wyrzutniami torpedowymi. Przed oczekującym starciem japoński admirał przekazał rozkaz bojowy: Wspomagani najpiękniejszymi tradycjami Cesarskiej Marynarki, pójdziemy do nocnego ataku na przeciwnika. Od każdego oczekuje się, że uczyni wszystko, na co go stać.

386

Rozkaz bojowy przypominał nieco słowa Nelsona spod Trafalgaru, ale w takich sytuacjach łatwiej naśladować wypróbowane wzory niż wymyślać coś samemu. O godzinie 23.10 okręt flagowy katapultował dwa rozpoznawcze samoloty, które wzbiły się w powietrze i wzięły kurs na Tulagi i Guadalcanal. Miały one informować przez cały czas walki o pozycjach amerykańskich okrętów. Na pomostach sygnalizacyjnych okrętów japońskich umieszczono rozpoznawcze białe flagi. O godzinie 23.42 flagowy krążownik „Chokai" nakazał zwiększyć szybkość do 26 węzłów. Osiemnaście minut później, po otrzymaniu lotniczego meldunku, że w cieśninie na południowy wschód od wyspy Savo zaobserwowano dwa dozorujące nieprzyjacielskie krążowniki, zespół japoński powiększył szybkość do 28 węzłów. O godzinie 0.40 z pomostu było można już dostrzec górzysty zarys wyspy Savo. Obserwatorzy i sygnaliści idącego na czele okrętu flagowego penetrowali wzrokiem ciemny, nocny horyzont. - Okręt z prawej burty w namiarze 30 stopni! Mikawa decyduje się błyskawicznie; jest jeszcze za wcześnie na odkrycie kart. Każe zmniejszyć szybkość do 22 węzłów, podaje komendę: - Ster lewo na burt. Dowódca okrętu i sternik powtarzają komendę. Okręt flagowy robi zwrot, a za nim manewr powtarza reszta okrętów. Fala dziobowa opada, białe grzywy nie będą tak widoczne. Wszystkie działa zespołu wycelowane są w stronę amerykańskiego niszczyciela, który robi zwrot i oddala się, a wreszcie niknie. „Jego obserwatorzy musieli wypatrywać na wszystkie strony, tylko nie od strony rufy; częsty błąd obserwacji" - napisze później historyk bitwy. Napięcie na pomostach bojowych słabnie - zespół ominął pierwsze niebezpieczeństwo i nie został odkryty! W podobny sposób jak niszczyciela „Blue" zespół wymija niszczyciela „Ralph Talbot", pozostawiając go z lewej burty... Zespół płynie teraz kursem 150 stopni, z szybkością 26 węzłów. O godzinie 1.15 ma już na lewym trawersie wyspę Savo, odległą mniej więcej o 2,5 mili, około 4 km. Szybkość wzrasta do 30 węzłów, zaczyna się allegro ataku. Stałem koło wiceadmirała Mikawy. Przede mną leżała mapa z naniesionymi pozycjami nieprzyjacielskich okrętów. Wpatrywaliśmy się w ciemność. Głos obserwatora przerwał pełną napięcia ciszę: - Krążownik, lewo 7 stopni! Kształt, który pojawił się w tym kierunku, wydawał się mały. Mógł to być najwyżej niszczyciel. Był zresztą jeszcze bardzo daleko. - Trzy krążowniki, prawo 9 stopni, przesuwające się w prawo... I wówczas bomba oświetlająca na spadochronie, zrzucona przez jeden z naszych samolotów, napełniła arenę przyszłej walki realizmem. Tam były - trzy krążowniki.

387

Dowódca „Chokai", komandor Mikio Hayakawa, był gotów. Jego potężny głos zadudnił na całym pomoście. - Wyrzutnie torpedowe z prawej burty - pal! Była godzina 1.37. Prawie natychmiast usłyszeć można było odgłosy zabójczej broni, owe charakterystyczne pluski, z jakimi torpedy wpadały do wody, jedna za drugą...* OSTRZEŻENIE! OBCE OKRĘTY WCHODZĄ NA REDĘ! Sygnał ostrzegawczy z niszczyciela „Patterson", który eskortował południowy zespół krążowników, zbiegł się prawie z momentem zrzucenia przez samolot japoński bomby oświetlającej. Flagowy krążownik Mikawy „Chokai" znajdował się w tym momencie około 4500 metrów od krążowników „Chicago" i „Canberra". „Australia" z kontradmirałem Crutchleyem znajdowała się znacznie dalej na wschód. Cóż to jest jednak na morzu 4500 metrów? W grupie południowej, która patrolowała wzdłuż brzegów Guadalcanalu, na czele szedł australijski krążownik „Canberra" pod dowództwem komandora F.E. Gettinga, za nim posuwał się amerykański krążownik „Chicago". Krążowniki ubezpieczane były od czoła przez niszczyciele „Patterson" i „Bagley''. Na pomoście australijskiego krążownika panował nastrój beztroski. Co prawda otrzymano meldunek z powietrza od wspomnianego samolotu rozpoznawczego typu Hudson o zbliżających się trzech krążownikach i trzech niszczycielach, ale komandor Getting uważał, że możliwa jest pomyłka obserwatorów lotniczych. Według niego chodziło tu prawdopodobnie o normalny ruch morski między wyspami. Kwadrans po północy kapitan Mesley, oficer nawigacyjny „Canberry", udając się na krótki odpoczynek do swej kabiny, polecił obudzić się o 1.45, gdy zespół będzie wykonywał kolejny zwrot. Dowódca okrętu opuścił pomost wkrótce po tym; jego kabina nocna była zaciemniona, nie uznawał światła w nocy, by w razie alarmu bojowego nie tracić czasu na adaptację wzroku do ciemności na pomoście bojowym. Zasnął w ubraniu w głębokim fotelu, mając koło ucha wylot rury głosowej łączącej go z platformą kompasów. Na pomoście bojowym „Canberry" pozostali kapitan Wight, sternicy, obserwatorzy, sygnaliści i łącznicy. Po godzinie 1.00, gdy zespół Mikawy znajdował się od nich o niecałe 15 mil morskich, komandorowi Gettingowi zameldowano o warkocie silników lotniczych i pojawieniu się odległych wybłysków flar na południu i na północy. Przypuszczenie wyrażone przez jednego z oficerów krążownika ,,Quincy", który szedł w zespole północnym, że mogą to być samoloty nieprzyjacielskie, określone zostało jako „lekko histeryczne". Około godziny 1.40, w trzy minuty po wyrzuceniu przez okręty Mikawy torped, „Canberra" - ślepa mimo radaru Ze wspomnień komandora Toshikazu Ohmae, oficera sztabu Ósmej Floty. The Japanese Navyin World War II. Annapolis 1971.

388

- nie podejrzewała, jak blisko jest wróg. Jej radar, który potrafił na pełnym morzu wykrywać krążowniki z odległości 30 mil - tutaj, w otoczeniu wysp, jakby zaniemógł. A tak się nieszczęśliwie złożyło na dobitkę, że od strony wyspy Savo, skąd nadciągał zespół japoński, pojawił się gęsty szkwał, roztapiając i tak słabo widoczne na tle wyspy sylwety japońskich krążowników... W trzy minuty po wystrzeleniu przez Japończyków torped kapitan Wight na pomoście australijskiego krążownika dostrzegł wybuch w odległości około 6000 jardów. W chwilę później dostrzeżono trzy białe ślady wodne torped i usłyszano ostrzeżenie nadane przez niszczyciel „Patterson" o nadciąganiu trzech nieprzyjacielskich okrętów. „Canberra" poczęła wykonywać unik, by zejść z drogi kolejnym japońskim torpedom. Dowódca nakazał „całą naprzód". Równocześnie artylerzyści otrzymali rozkaz otwarcia ognia. Nieprzyjaciel znajdował się w odległości około jednej mili morskiej w namiarze na prawo od dziobu. Jak pisze historyk: Nagle nawigator Mesley został na chwilę oślepiony przez eksplozję za platformą kompasów. Był to granat z pierwszej salwy japońskiej, który trafił i zniszczył kabinę nawigacyjną. Eksplozja rzuciła na pokład PlunkettCole a przy stanowisku odpalania torped wyrzutni torpedowych lewej burty. Zebrał się jednak w sobie, podniósł i właśnie naciskał spusty mechanizmu odpalania torped, gdy granat z następnej japońskiej salwy ugodził w róg platformy kompasów. Oślepiony po raz drugi Mesley zapamiętał obraz po wybuchu: „Gdy znów zacząłem coś widzieć, ujrzałem leżące postacie na podłodze i rozpoznałem wśród nich dowódcę...* Ten pocisk zabił Colea, śmiertelnie zranił dowódcę okrętu komandora Gettinga i pozbawił życia lub zranił wszystkich innych, którzy znajdowali się na platformie kompasów i na stanowisku odpalania torped. Spusty mechanizmu odpalania nie zareagowały na wysiłki Plunkett-Cole'a. Ranny, wpalącym się kombinezonie, przedostał się na pomost, by raportować Gettingowi o sytuacji, i ujrzał obraz zniszczenia. Mesley przejął dowodzenie okrętem jako najstarszy rangą z żyjących. „Canberra", nie wystrzeliwszy ani jednego pocisku ze swej artylerii głównej, została wytrącona z walki. Mesley spostrzegł, że okręt zwalnia i nabiera przechyłu. Sternik doniósł, że ster nie reaguje i Mesley wydał rozkaz sterowania maszynami. Wszystkie wewnętrzne łącza komunikacyjne zostały przerwane. Druga salwa japońska trafiła w maszynownię. Zgasło światło i tym, którzy przeżyli, wydało się, że to strzela własna artyleria; w ciągu kilku sekund spadło ciśnienie pary, halę począł wypełniać gęsty dym - przy użyciu specjalnych pochodni można było widzieć G.H. GUI: Royal Australian Navy 1939-1942. Vol. I. Canberra 1957.

389

tylko na trzy kroki. W ciągu pięciu minut ostatni, którzy ocaleli po ciosach, opuścili maszynownię. Cały udział „Canberry" w tym nagłym spotkaniu z wrogiem trwał nie więcej jak dwie minuty - tyle mniej więcej była pod ogniem japońskim. Trafiły ją 24 granaty przeciwnika i to wystarczyło, by zamienić krążownik w płonący wrak. Jej działa w ostatniej fazie akcji ustawione były na kąt kierunku 120 stopni, ale nie zostały użyte ani razu... Towarzyszący zespołowi krążowników amerykański niszczyciel „Patterson" w momencie japońskiego ataku torpedowego wykonał zwrot w lewo, zwracając swoje działa w stronę napastników i rozpoczął ogień, gdy Japończycy poczęli skręcać na północny wschód. Poszedł więc za nimi strzelając i zygzakując ostro. W zamęcie walki oficer broni podwodnej nie usłyszał rozkazu komandora podporucznika Walkera, dowódcy okrętu, słów nakazujących odpalenie torped. Wkrótce wybuch na rufie wstrząsnął okrętem trafione japońskim granatem i wytrącone z akcji zostały dwa działa rufowe; zajęły się też ogniem ładunki z prochem. Działa dziobowe strzelały do ostatka - dopóki widoczne były sylwetki Japończyków, którzy oddalali się szybko. I dopiero po zakończeniu tej krótkiej walki komandor Walker zorientował się, że torpedy nie zostały odpalone, ponieważ nikt nie usłyszał jego rozkazu. Niszczycielowi „Bagley", który w momencie rozpoczęcia bitwy wykonał zwrot w tę samą co „Patterson" stronę, bo ostro w lewo, ten szybki zwrot uniemożliwił celne odpalenie torped, najgroźniejszej broni, jaką okręt dysponował. „Bagley" jednak miał w sumie więcej szczęścia od „Pattersona", ponieważ nie dosięgną! go żaden japoński pocisk. Znacznie gorzej powiodło się idącemu za nieszczęsną „Canberrą" krążownikowi „Chicago", flagowemu okrętowi zespołu południowego. Jak pamiętamy, w zastępstwie kontradmirała Crutchleya, który udał się na naradę do kontradmirała Turnera, jego dowódca komandor Bodę dowodził całym zespołem. Na pomoście „Chicago", podobnie jak na krążowniku „Canberrą", musiał jednak widocznie panować nastrój optymizmu, a przynajmniej znacznej pewności siebie. Mimo trzech sygnałów ostrzegawczych (o 1.42 dostrzeżono pomarańczowe wybłyski od strony wyspy Savo, potem ujrzano flary oświetlające niesamowitym blaskiem bliski przecież akwen desantu, wreszcie dostrzeżono, że „Canberrą" wykonuje nieprzewidziany ostry zwrot) dowódca „Chicago" komandor Bodę nie zareagował natychmiast, i dopiero pojawienie się w ciemnościach sylwetek nieznanych okrętów skłoniło go do polecenia gotowości do otwarcia ognia działom 5-calowym i wystrzelenia pocisku oświetlającego. O godzinie 1.46 obserwator zaalarmował pomost okrzykiem o nadbiegającym śladzie torpedy z prawej burty. Bodę dał rozkaz „prawo na burt", a po usłyszeniu kolejnego ostrzeżenia o torpedach nadpływających z lewej burty - „lewo na burt". Mimo gwałtownego manewrowania okrętem - w minutę później, o 1.47, japońska torpeda uderzyła w dziób

390

krążownika i w potwornym wybuchu urwała go, wyrzucając fantastyczną fontannę wody, która zalała pokład. Tak się nieszczęśliwie złożyło, że wystrzelone pociski oświetlające nie wybuchły i artylerzyści „Chicago" nie mogli w swych szkłach dojrzeć żadnego celu dla swych dział. „Chicago" został wkrótce trafiony w przedni maszt, ale niegroźnie. Na chwilę w ciemnościach zamajaczyła teraz sylwetka japońskiego niszczyciela „Yunagi" i w jego stronę poszło 25 pocisków krążownika, bez widocznych wszakże skutków. Uszkodzony krążownik starał się kontynuować bój, włączono reflektory, ale w snopach ich promieni przez najbliższe dwie minuty nie pojawił się żaden cel... Zdezorientowany, zaskoczony, załamany komandor Bodę popełnił teraz kolejny niewybaczalny błąd, nie alarmując o przebiegu wydarzeń północnego zespołu krążowników: oczekiwał go więc straszny los - spotkanie z rozpędzoną już raz zwycięską machiną do zadawania śmierci - zespołem japońskiej Ósmej Floty... Rozpoczyna się druga faza bitwy, nie mniej dramatyczna i szybka niż pierwsza. Mikawa bierze na cel rozpoznaną przez jego samoloty rozpoznawcze grupę okrętów, składającą się z trzech krążowników amerykańskich z serii „miast": „Astoria", „Quincy" i „Vincennes". Były to nowoczesne, silnie uzbrojone okręty; koszt budowy każdego z nich wyniósł 11 milionów dolarów. Rozpoczęły służbę nie tak dawno przed wojną, w latach 1934-1937. One to właśnie dozorowały północny sektor cieśniny między Guadalcanalem i Floridą oraz wyspą Savo, posuwając się z niewielką szybkością 10 węzłów. Właśnie dopiero co zmieniły kurs na północno-zachodni, zmierzając w stronę wulkanicznej wyspy Savo. O godzinie 1.44 zespół Mikawy wykonuje kolejny zwrot w lewo, by zbliżyć się do tej grupy okrętów. Manewr zespołu Mikawy nie został wszakże wykonany składnie i w rezultacie wyjścia z szyku krążownika „Furutaka", za którym poszły obydwa lekkie krążowniki „Tenryu" i „Yubari", utworzyły się dwie równolegle mniej więcej posuwające się grupy, przy czym zachodnią prowadził flagowy „Chokai", za którym podążały „Kako", „Aoba" i „Kinugasa", wschodnią zaś stanowiły wymienione wyżej krążowniki, które złamały szyk. O godzinie 1.48, pięć minut po zakończeniu walki z zespołem południowym, flagowy okręt Mikawy wystrzelił cztery torpedy do wynurzających się z mroku amerykańskich krążowników grupy północnej. Jak wspomina komandor Ohmae, który znajdował się na pomoście flagowego „Chokai":' Szliśmy teraz kursem północno-zachodnim i ujrzeliśmy drugą grupę nieprzyjacielskich okrętów 30 stopni z lewej burty. Reflektory „Chokai" oświetliły cele i otworzyliśmy ogień do nieprzyjacielskiego krążownika ' The Japanese Navy in World War II, op. cit.

391

o 1.53, Reflektory „Chokai" były używane nie tylko do wskazywania celów, ale i do wskazywania okrętom własnym pozycji flagowego krążownika. Ponieważ w stosunku do kursu okrętów grupy Mikawy okręty amerykańskie oddalały się, przeto pierwszą jednostką, na którą spadły japońskie granaty, był ostatni w szyku krążownik „Astoria". Dziesięć minut przed otwarciem ognia przez Japończyków sternik zapisał kolejną zmianę kursu w swoim notesie, a kapitan Topper zauważył ogień artyleryjski na Floridzie i skomentował go uwagą, że piechota morska nie ma z pewnością pikniku. Oficer artylerii był zajęty sprawdzaniem radaru artyleryjskiego - właśnie wymieniano w nim wadliwie działające części. O godzinie -jak oceniano później -1.45 zauważono lekkie drżenie kadłuba. Uznano je za efekt atakowania bombami głębinowymi japońskiego okrętu podwodnego, przez któryś z niszczycieli, tymczasem - jak się miało okazać później - to eksplodowały w wodzie japońskie torpedy, które kończyły swój bieg na południu wystrzelone w stronę „Canberry" i „Chicago". Obserwatorzy usłyszeli kolejny samolot nad okrętem, ale pogodnie nastrojeni oficerowie uznali to za pomyłkę - przecież wentylatory okrętu wydają dźwięki podobne... Ktoś nagle krzyknął: - Pocisk oświetlający z lewej! W istocie nad Guadalcanalem rozbłysło zielonkawe światło, w którym zarysował się brzeg wyspy. Oficer artylerii kapitan Truesdell połączył się z pomostem i naglił o otwarcie ognia. Był po temu najwyższy czas, ponieważ przeciwnik zapalił reflektory, które swoimi snopami ogarnęły „Astorię". Tuż po tym ze świstem nadleciały 203-milimetrowe pociski pierwszej japońskiej salwy i rozerwały się przed dziobem amerykańskiego krążownika. O godzinie 1.52 padła odpowiedź w stronę flagowego okrętu wiceadmirała Mikawy - 9 dział „Astorii" ryknęło, spowijając krążownik w blasku ogni wylotowych. Na pokładzie krążownika „Astoria" zaokrętowany był korespondent agencji „United Press" Joe Louis Custer. Pisze on o pierwszych chwilach walki: Zostałem obudzony piskliwymi szybkimi dźwiękami trąbki sygnałowej spływającymi z głośnika w mojej kabinie. Pomyślałem - już pobudka? Jak to, dopiero poszedłem do łóżka. Było mi przecież ciepło pod prześcieradłem; wygodnie, czułem się odprężony: wahałem się - wstawać czy nie. Trąbka brzmiała dalej - może ze dwanaście razy i nagle „trrach!" Okręt gwałtownie zatrząsł się pod druzgocącym ciosem. TORPEDA! Oderwałem głowę od poduszki z tą właśnie myślą. Jasny, żółty blask przeświecał przez otwory w zielonej kotarze zasłaniającej drzwi. Niemal równocześnie żółty blask oświetlił żaluzje luku. Jesteśmy w akcji! Japończycy! Gdy moje bose stopy dotknęły podłogi, zebrałem się do kupy-błyskawicznie ubrać się! Sięgnąłem po ognioodpor-

392

ny kaftan, który wciągnąłem przez głowę i w tym momencie „wiedziałem to" - wiedziałem, że zostanę ranny; wiedziałem też, że nie zostanę zabity. Było to tak jasne i oczywiste, jak gdyby ktoś mi to powiedział; i tak wyraźne, że uchwyciłem się kurczowo myśli: g d z i e ? Ale to już minęło. Miałem niejasną nadzieję, a może pobożne życzenie, żeby to było gdzieś w okolicy bioder, zmniejszałoby to prawdopodobieństwo trwałego okaleczenia. To ostrzeżenie dokonało jednego: byłemnagle chłodny i spokojnyco ma być, to będzie. Szperałem w ciemnościach, szukając butów, nie było czasu na skarpetki. Gdy wzułem je, okręt znów zadygotał. Wypadłem na pokład, prosto w oślepiający blask reflektora. Niejasno zdawałem sobie sprawę z obecności ciał zwalonych na pokładzie i przeciągłych stłumionych dźwięków, podobnych do szeptu modlitwy. Trzask rozrywającego się granatu tuż koło mnie i nagłe „ra-ra-ra" niewidzialnych odłamków rykoszetujących wokół, niczym prażona kukurydza ze stali, ciskana o ścianę klatki. Nie mogłem ich dostrzec, ale słyszałem jak gwizdały, rozpryskując się nam nad głową. Instynktownie schyliłem się i zdałem sobie od razu sprawę, jak daremny był to gest. Muszę szybko zdobyć kamizelkę ratunkową i stalowy hełm. Zrobiłem pół tuzina kroków, aby obejść kabinę i zamarłem. „Astoria'' paliła się na śródokręciu: o niecałe pięćdziesiąt stóp ode mnie wysoko biły płomienie, gwałtownie trzeszcząc; kontury samolotów na katapultach otoczone były płomieniami. MacKnight! Gdzie Mac? On będzie wiedział, co zrobić. Kamizelki ratunkowe musiały znajdować się w pobliżu - to pamiętałejn i zawróciłem. Japoński okręt przesunął snop swego reflektora o kilka stóp, jego jasny, biały potok światła umiejscowił się przed nadbudówkami pomostu, błądząc po wieży numer 2. Reflektor był potężny - wyglądał na 36-calowy; rozróżniałem niewyraźne zarysy nieprzyjacielskiego okrętu. Jego sylwetka wskazywała na krążownik. Znajdował się nieco przed naszym prawym trawersem, w odległości - jak oceniałem - 5000 jardów. ... Znów strzelał, właśnie teraz płomienie buchnęły z jego dział. Zastanawiałem się, czy moje oczy nie wprowadzają mnie w błąd. Wydawało mi się oto, że dostrzegam granaty szybujące przez powietrze w naszą stronę — czerwone klocki, otoczone sferą płonącego dymu. Przednie nasze działa ryknęły - słychać było rozdzierający bębenki grzmot ośmiocalówek. W świetle białego reflektora ich ogień wydawał się jasnożółty. I pojąłem, że to było to, co widziałem w swojej kabinie - odpaliły nasze działa. Pokład jęczał od wstrząsów i kwaśny dym prochu strzelniczego Wypełniał mi nozdrza. Za mną wyczuwałem raczej niż słyszałem, że ktoś padł. Odwróciłem się i rozpoznałem - niby cień - kształt ludzki na kolanach usiłujący powstać na kołyszącym się pokładzie...* * J.L. Custer: Astoria 's Ordeal, w zbiorze: The United States Navy in World War II, op. cit.

393

Po pierwszej salwie przybył na pomost dowódca okrętu komandor Greenman, który spał w ubraniu w kabinie alarmowej. Wyrwany ze snu, urażony, że coś się dzieje bez jego rozkazu, gani swych podwładnych, pyta, kto ogłosił alarm bojowy i kto wydał rozkaz otwarcia ognia. Zwracając się do kapitana Toppera, mówi: - Uważam, że strzelamy do własnych okrętów, nie podniecajmy się i nie działajmy za szybko! Przerwać ogień! Rozkaz dociera do artylerzystów, ale kapitan Truesdell jest zrozpaczony, błaga dowódcę: „Na Boga, sir, dajcie rozkaz otwarcia ognia". Na dyskusji mijają dwie bezcenne minuty, których stawką może być życie okrętu. Wreszcie komandor Greenman dochodzi do filozoficznego wniosku: „Nasze czynie nasze, musimy je zatrzymać!" W tym czasie flagowy okręt Mikawy, krążownik „Chokai", odpalił trzy dalsze salwy i pociski japońskie poczęły się rozrywać tuż obok „Astorii". Każda następna mogła trafić w okręt. I nim „Astoria" wznowiła ogień, w jej nadbudówki weszła straszliwa piąta salwa „Chokai", który w trakcie dyskusji toczonych na pomoście „Astorii" skrócił dystans o prawie dwa kilometry. Pociski 203-milimetrowe eksplodują na śródokręciu, wzniecając pożary i znacząc cel dla następnych strzałów. „Astoria" zmienia kurs, zygzakuje, oddaje w sumie 11 salw z artylerii głównej, w ogromnej większości niecelnych. Japończycy rozpoczęli ogień do „Astorii" z odległości 6000 jardów, a ostatnie salwy oddali na 5300 jardów. Po piątej salwie, która rozerwała się na śródokręciu i wznieciła pożary, „Astoria" stała się łatwym, bo widocznym jak na dłoni celem. Ostrzeliwany bez przerwy okręt traci szybkość - idzie już tylko siedmioma węzłami; obserwatorzy widzą przed sobą płonące okręty-to bratnie krążowniki „Quincy" i „Vincennes" też już płoną, ale walczą nadal. Na pomoście „Astorii" giną po kolei nawigator, oficer sygnalizacyjny i sternik. I prawie przez pół minuty nikt nie stał przy sterze! Zwalony z nóg, ranny bosmanmat Young dźwiga się i ujmuje koło sterowe w słabnące ręce, naprowadzając okręt z powrotem na kurs, z którego już zszedł. Dowódca w pewnym momencie stwierdza, że jego okręt wchodzi na linię ognia między bratnim krążownikiem ,,Quincy" i Japończykami, nakazuje więc zwrot w prawo. „Astoria", okręt noszący nazwę starego amerykańskiego miasta w stanie Oregon, jeszcze walczy. Oficer łączności kapitan Davidson przedziera się z pomostu do nie uszkodzonej wieży dziobowej nr 2, naprowadza jej działa na reflektor krążownika „Chokai" i ostatnią, dwunastą salwą trafia w dziobową wieżę japońskiego okrętu flagowego. Ale to już jest koniec. „Astoria", zasypywana pociskami, odłamkami, zamienia się w płonący wrak, niezdolny ani do nawigacji, ani do boju. Na pokładach, pomostach i w pomieszczeniach okrętu 216 zabitych i 186 rannych. „Astoria" utrzymywać się będzie na powierzchni do południa i zatonie

394

o godzinie 12.15 w wodach cieśniny, w odległości półtorej mili od południowo-wschodniego wybrzeża wyspy Savo, na oczach oniemiałych krajowców pirogi jednak tak łatwo nie idą na dno... W akcji bojowej, która rozwijała się błyskawicznie i trwała z pewnością krócej niż czytanie tego opisu, znaczną i dla Japończyków pozytywną rolę odegrał... ich własny błąd. Niezamierzony podział japońskiego zespołu na dwie grupy idące równoległymi kursami doprowadził jakby do otoczenia okrętów amerykańskich czy wzięcia ich w dwa ognie. Najbardziej miał to odczuć na sobie krążownik „Quincy", który wziął nazwę od jednego z najstarszych osiedli w Stanach. „Quincy" szedł w samym środku szyku, między „Astoria" i flagowym krążownikiem „Vincennes". Po ostrzeżeniu nadanym przez niszczyciel „Patterson" i wybłyskach flar, na „Quincy" zarządzono alarm bojowy i na głównym stanowisku dowodzenia znalazł się obudzony ze snu dowódca, komandor Moore. O braku „dotrenowania" w sytuacjach alarmowych świadczy jednak to, że nie przekazano żadnych poleceń ani istotnych informacji artylerzystom i krążownik wychodził na spotkanie Japończykom ze swymi trzema wieżami działowymi, ochraniającymi 9 dział 203-milimetrowych, ustawionymi na pozycji „0". Idący jako drugi po „Chokai" krążownik japoński „Aoba" włączył reflektory i zalał jaskrawym światłem amerykański okręt. Japończycy, ku swemu zdumieniu, a także wielkiej radości ujrzeli działa przeciwnika ustawione jak podczas parady. Na ich oczach dopiero wieże działowe amerykańskiego okrętu dokonały obrotu w stronę lewej burty. I gdy pociski japońskie rozrywały się już w wodzie przed dziobem „Quincy", amerykańscy celowniczowie i amunicyjni z obsługi wież zaczynali dopiero przygotowania do strzelania. Powtarzała się więc niejako sytuacja z nocnej bitwy koło przylądka Matapan na Morzu Śródziemnym, gdy Anglicy zaskoczyli w podobny sposób trzy włoskie krążowniki, których wieże znajdowały się, mówiąc językiem piechoty, w pozycji „na spocznij". Oddać jednak należy załodze krążownika to, co się jej należy: kapitan Heneberger, pierwszy oficer artylerii, błyskawicznie znalazł się na swoim stanowisku dowodzenia i wkrótce potem „Quincy" oddał dwie pełne salwy w stronę włączonych reflektorów japońskiego krążownika odległego o 8000 jardów. Ale japońskie pociski już rozrywały się przed okrętem. W tym momencie na pomoście bojowym krążownika rozgrywa się dramat o fatalnych konsekwencjach - komandora Moore opadają wątpliwości, czy przypadkiem nie strzela do własnych okrętów grupy południowej, zwłaszcza że sylwety okrętów potencjalnego przeciwnika są ledwie widoczne i nie do zidentyfikowania wzrokiem. Komandor Moore każe więc nadać świetlne sygnały rozpoznawcze. Do tego jeszcze „Quincy", dla uniknięcia zderzenia z idącym w przodzie krążownikiem „Yincennes", wykonuje zwrot w prawo,

395

mając przeciwnika z lewej burty. Nie może więc prowadzić ognia z wież dziobowych. Podczas zwrotu japoński pocisk wybucha w pobliżu samolotu znajdującego się na katapulcie. Samolot zapala się błyskawicznie i teraz, nawet bez reflektora, widać dokładnie, jak „Quincy" przemierza wody cieśniny. Dziobowa wieża nr 2 zostaje wyłączona z walki; w krążownik trafiają torpedy, strzelają do niego obie grupy japońskich okrętów. Dowódca decyduje się i wydaje dramatyczny rozkaz: - Idziemy między nich, walcie ile tylko można. Z grupy trzech nieprzyjacielskich okrętów środkowy wyszedł z szyku i począł iść na nas, jakby chciał nas taranować - wspomina komandor Toshikazu Ohmae. - Chociaż cały kadłub był spowity w płomieniach, dziobowe wieże krążownika biły zaciekle. Był to okręt, którego załogę stanowili mężni ludzie, ale wkrótce nabrał poważnego przechyłu, gdy spadła nań lawina naszego ognia... A jednak z małej odległości wystrzelił 8-calowy pocisk, który trafił i eksplodował w kabinie operacyjnej naszego „Chokai" za pomostem i rozbił naszą wieżę nr 1. Byliśmy zaskoczeni i trochę rozstrojeni, ale już po chwili powróciła nam wola walki, skoro „Chokai" znów począł strzelać. Zszedłem do kabiny operacyjnej i znalazłem ją podziurawioną odłamkami. Jeśliby ten 8-calowy pocisk trafił 5 metrów bliżej dziobu, zabiłby wiceadmirała Mikawę i cały jego sztab. * ...Los ,,Quincy" był przesądzony. Wkrótce po wydaniu swego heroicznego rozkazu atakowania obu grup japońskich pada dowódca ,,Quincy", komandor Moore, zraniony śmiertelnie, a wszyscy, którzy znajdują się w sterówce, giną. Japońska „długa lanca" trafia kotłownię nr 4. Oficer mechanik kapitan Elmore w ostatnim meldunku donosi o wytracaniu szybkości i zastopowaniu maszyn. W pomieszczeniach okrętu, na pokładach, w wieżach artyleryjskich grupy awaryjne i cała właściwie załoga walczy z pożarami, próbuje też naprawić uszkodzenia i łatać wybite w poszyciu otwory. Okrętowy szpital został starty na proch, zginęły obsługi dział przeciwlotniczych. Gdy młody oficer artylerii Andrew, wysłany przez kapitana Henebergera, dotarł na pomost - ujrzał widok, który nim wstrząsnął: Gdy osiągnąłem poziom pomostu, znalazłem tam zwał leżących ciał, tylko trzech czy czterech ludzi stało. W samej sterówce jedyną ^ ^bą, która trzymała się na nogach, był sygnalista, który stał przy kole sterowym. Starał się na próżno utrzymać na kursie okręt, który ciągle cyrkulował w prawo. Zadając mu pytanie odkryłem, że dowódca, komandor Moore, który leżał opodal, polecił mu osadzić okręt na mieliźnie! Sygnalista starał się więc trzymać kurs na wyspę Savo, odległą z lewej burty mniej więcej o cztery * The Japanese in World War II, op. cit.

397

mile. Przeszedłem na lewą stronę sterówki, wyjrzałem, chcąc dojrzeć wyspę. Zauważyłem, że okręt przechyla się gwałtownie na lewą burtę i jednocześnie na dziób. W tym momencie dowódca uniósł się lekko, a potem opadł w tył, wydawszy tylko jęk. * W kilkanaście minut później, o godzinie 2.35, krążownik ,,Quincy" wywrócił się przez lewą burtę dnem do góry i unosząc wysoko rufę - poszedł na dno. Z tysiąca ludzi załogi 370 zginęło, a 167 zostało rannych. Pierwszy w szyku amerykańskim krążownik ,,Vincennes" dostał się pod ogień z przyczyn opisanych poprzednio jako ostatni, pierwsze jednak momenty akcji bojowej na jego pomoście przebiegały prawie tak samo jak na „Astorii" i „Quincy". Mimo ostrzeżeń napływających od niszczycieli o pojawieniu się nieprzyjacielskich najprawdopodobniej samolotów - dopiero wybłysk rakiet oświetlających zaalarmował załogę krążownika. Jego dowódca komandor Riefkohl znajdował się w tym czasie w kabinie alarmowej i wypoczywał. O godzinie 1.43, po ostrzeżeniu niszczyciela „Patterson" o wejściu na wody Guadalcanalu nieprzyjacielskich okrętów, dowódca i jego szef sztabu komandor Mullan dyskutowali nad położeniem i nad tym zwłaszcza, skąd się wzięły rakiety i co mogą oznaczać dalekie podwodne wybuchy. Widzieli też wybłyski i odgłosy ognia artyleryjskiego na południu, ale uznali, że to najprawdopodobniej krążownik „Chicago" broni się przed nieprzyjacielskimi samolotami. Widoczność zresztą była kiepska-właśnie przechodził kolejny silny szkwał deszczowy. Nastrój więc optymizmu wojennego nie ominął także i tego krążownika amerykańskiego. Około godziny 1.50 ,,Vincennes" został oświetlony snopem światła reflektora i komandor Riefkohl, miast skierować działa swego okrętu w tę stronę, uznał, że światło pochodzi od któregoś z okrętów grupy południowej, w tym momencie już właściwie nie istniejącej jako siła bojowa. Dowódca nadał przez radio wezwanie... do Japończyków, by wyłączyli reflektory. Jego oficer artylerii na wszelki wypadek zwrócił swoje wieże artyleryjskie w stronę źródła niesamowitego światła, ale bez rozkazu dowódcy nie mógł otworzyć ognia. Tak czy inaczej - krążownik wyglądał teraz jak podświetlony bardzo dokładnie pomnik na którymś z nowojorskich placów. Optymizm skończył się rychło, gdy 500 jardów przed dziobem krążownika wytrysnęły fontanny wodne wyrzucone w powietrze ciężkimi pociskami krążownika „Kako". Teraz już skończyły się wahania; „Vincennes" plunął ogniem i w drugiej salwie ugodził przeciwnika - ciężki krążownik „Kinugasa" - jak się później miało okazać. Japończycy jednak oświetliwszy ,,Vinny Maru" -jak żartobliwie nazywali krążownik jego właśni marynarze - wstrzelali się szybciej i wkrótce trafili „Vincennes" w śródokręcie, zapalając samoloty na wyrzutniach. Te, płonąc, znaczyły znakomicie cel; powtarzała się więc historia " S.E. M o r i s o n : The Struggle for Guadalcanal. Boston 1949.

398

pojedynków artyleryjskich „Astorii" i „Quincy". Przeciwnik zgasił swój reflektor, bez tego dokładnie widząc cel. Japońskie pociski miały zabójczą skuteczność - niszczyły, rozbijały, demolowały i rwały wszelkie wewnętrzne komunikacje, unieruchamiały wieże. .W jednym z pomieszczeń dziobowych lekarz-chirurg, komandor podporucznik J.D. Blackwood operował właśnie młodego stewarda, Murzyna, któremu zszywał poszarpaną szczękę. Pocisk japoński eksplodując w pomieszczeniu pozbawił życia cały zespół operacyjny, pacjent natomiast ocalał, najwidoczniej zasłonięty ciałami medyków. Przytrzymując szczękę ręką zerwał się ze stołu operacyjnego i wybiegł na pokład... „Vincennes" znajdował się teraz pod ogniem obu grup okrętów japońskich i komandor Riefkohl zdecydował się na ostry zwrot w prawo, by - jak mówią bokserzy - „zejść z linii ciosu". Niewiele to jednak pomagało i właśnie podczas wykonywania tego zwrotu, o godzinie 1.55, w „Vincennes" trafiły dwie lub nawet trzy torpedy wystrzelone z krążownika „Chokai" i rozerwały się w kotłowniach lewej burty. W siedem minut później torpeda z krążownika „Yubari" eksplodowała w kotłowni nr 1, zabijając wszystkich, którzy się w niej znajdowali. Ten ostatni cios zabrał krążownikowi resztki mocy i oto zastopował - płonący, poszarpany, niezdolny do ruchu. Na pomoście wszyscy po trochu tracą głowę, nie mając już żadnego spójnego obrazu sytuacji. Ktoś krzyczy, że w pobliżu pojawił się okręt podwodny. Znów światło reflektorów, rym razem z kierunku, z którego dotychczas nie otrzymali nieprzyjacielskiego ognia. A może to własny okręt? Dowódca każe podnieść wielką banderę bojową jako znak identyfikacji, ale to właśnie sprowadza nową ulewę pocisków - Japończycy biorą ,,1/incennes" za okręt admiralski i pragną posłać go na dno jak najszybciej. Próby otoczenia okrętu zasłoną dymną spełzają na niczym, bo nic już nie działa. Wysłany do wież artyleryjskich oficer wraca i melduje dowódcy, że działa już nie istnieją, wszystko to już tylko poskręcany metal nie nadający się do niczego - wieże artylerii głównej otrzymały bezpośrednie trafienia, podobnie jak i działa pięciocalowe. * Podczas gdy komandor Riefkohl zastanawia się, czy nie nakazać opuszczenia okrętu przez załogę wobec powiększającego się przechyłu - Japończycy uznają, kwadrans po drugiej, że „Vincennes" ma po prostu dosyć i że szkoda marnować pociski na coś, co i tak jest w beznadziejnym stanie. Gaszą więc reflektory i przerywają ogień. Na pokładzie ostatnie próby ratowania okrętu. Szef sztabu komandor podporucznik Mullan organizuje drużyny przeciwpożarowe i nakazuje wyrzucać amunicję za burtę. Wśród tych gorączkowych działań eksplozja poci* Kaliber 127 mm.

399

sku ścina mu nogę. Odpowiedzialni za szyfry i kody niszczą lub wyrzucają za burtę tajne papiery. Ku rozpaczy płatnika jego podręczna kasa, pokwitowania i rachunki zostają uniesione przez falę, która wdziera się na pokład, oddzielając go od jego służbowego skarbu. Fala zmywa dowódcę komandora Riefkohla i jego łącznika Patricka. Obaj dokonują w wodzie wszystkiego, co można, by nieść pomoc marynarzom lub podtrzymać ich na duchu-wiadomo przecież, że te wody roją się od rekinów. Wreszcie o godzinie 2.50 widzą koniec: ,,Vincennes", który przed pięcioma kwadransami był arcyzgrabnym okrętem, o wymodelowanej nowoczesnej sylwetce, teraz j est absolutnym wrakiem, który przewraca się po prostu i tonie, pozostawiając na powierzchni morza wściekłą mieszaninę wzburzonej wody i pary, płomieni i dymu. 590 ludzi życiem lub ranami płaci za nierówną walkę okrętu, którego patronem było najstarsze miasto w stanie Indiana... Około godziny 2.00 na pomoście bojowym flagowego krążownika „Chokai" panował nastrój triumfu. W odblaskach płomieni palących się i wybuchających okrętów alianckich bitwa powoli zbliżała się do końca. Ale zobecnych na pomoście jeszcze nie opadło napięcie i podniecenie walką. Choć zespół japońskiej Ósmej Floty odniósł druzgocące zwycięstwo, osiągnięte zostało ono wśród szalonego napięcia. Sytuacja zmieniała się błyskawicznie, zespół nie manewrował z pełną precyzją i niespodzianie dla dowódcy podzielił się na dwie grupy. Istniało także niebezpieczeństwo wejścia na mielizny, zwłaszcza w drugiej fazie bitwy, gdy akcja przesunęła się na północny akwen wód między Guadalcanalem i Floridą. Ale wówczas, w tej ostatniej fazie bitwy.gdy wszystko wskazywało na ostateczny triumf- „Chokai" z powodów dotychczas nie wyjaśnionych zmienił kurs, wyszedł z szyku swojej grupy ciężkich krążowników i wtedy właśnie, pięć minut po godzinie drugiej, otrzymał pociski z ginącego krążownika „Quincy". Jeden zniszczył kabinę nawigacyjną, drugi trafił obok katapulty wodnosamolotu, trzeci - w jedną z wież dziobowych, nie wyrządzając wszakże poważniejszych szkód. Kwadrans później, o 2.20, Mikawa nakazał wycofanie się z akcji wszystkim okrętom. Obydwie grupy okrętów japońskich miały przejść kanałem między wyspą Savo i Floridą, pozostawiając wulkaniczną Savo z lewej burty. Flagowy krążownik zwiększył szybkość do 35 węzłów, by powrócić na czoło kolumny. W decyzji Mikawy o wycofaniu się tkwił jednak dramat: zadawszy tak wielkie straty przeciwnikowi mógł albo zebrać swój zespół - co zabrałoby mu z pewnością dużo czasu - i atakować transportowce amerykańskie u brzegów Guadalcanalu, albo opuścić czym prędzej pole walki, uchodząc spod możliwych uderzeń amerykańskiego lotnictwa bazującego na lotniskowcach. Admirał japoński zdecydował się na drugie rozwiązanie. Wyobrażał sobie, że

400

oddziały lądowe bez trudu dadzą sobie radę z Amerykanami. Był także pewien prawdziwości teorii ,,o decydującej bitwie morskiej", żywej w marynarce japońskiej od czasów Cuszimy. Tak czy inaczej - Mikawa odpływał na północny zachód pełen radości z odniesionego zwycięstwa. Z meldunków wynikało, że stracił tylko 38 ludzi, a 33 zostało rannych. Jego okręt flagowy,,Chokai'' wystrzelił aż 308 pocisków 203-milimetrowych i 120 pocisków 120-milimetrowych oraz 8 torped, poniósł też największe straty - 34 zabitych i 32 rannych. Razem okręty japońskie wystrzeliły 61 torped oraz 1020 pocisków 203-milimetrowych i 176 140-milimetrowych. Mijając wyspę Savo, Japończycy uszkodzili niszczyciel amerykański „Ralph Talbot", który tak kiepsko popisał się na dozorze. Po południu 9 sierpnia Mikawa podzielił zespół na dwie grupy: krążowniki ,,Aoba", „Kako", „Kinugasa" i „Furutaka" wysłał do bazy Kavieng na Nowej Irlandii, sam z resztą sił pospieszył do Rabaulu do Nowej Brytanii. Jego sukces uczczony został przez miejscowy garnizon, nadeszła także depesza od admirała Yamamoto, dowódcy floty: Wysoko oceniam mężną i twardą walkę każdego z członków waszego zespołu. Oczekuję, że pomnożycie swoje powodzenie i podejmiecie wszelkie wysiłki dla podtrzymania sił lądowych Cesarskiej Armii, które prowadzą zażarte zmagania. Ale w Rabaulu nie wiedziano jeszcze, że w drodze powrotnej zespół Mikawy poniósł wielką stratę. Oto, gdy idąc z szybkością 10 węzłów znajdował się na południe od wyspy Simbari, niecałe 70 mil od Kaviengu wytropiony został przez stary i wysłużony amerykański okręt podwodny „S-44" (wyporność 870/1135 ton, 4 wyrzutnie torpedowe) dowodzony przez kapitana Johna R. Moore. Krótko przed 9.00 Moore dostrzegł japoński zespół i wykonał atak torpedowy z niewielkiej odległości 700 jardów. Osiem minut po dostrzeżeniu Japończyków cztery torpedy amerykańskie dosięgły burty ciężkiego krążownika ,,Kako", którego załoga nie potrafiła uniknąć ciosu, ujrzawszy ślady wodne torped zbyt późno. A może była zbyt upojona sukcesem? Po pięciu minutach krążownik „Kako" przewrócił się i zatonął. W powstałym zamęcie „S-44" uszedł bez trudu. Pierwsza bitwa koło wyspy Savo zakończyła się przekonywającym zwycięstwem Japończyków. Cztery ciężkie krążowniki przeciwnika zostały posłane na dno, jeden krążownik i jeden niszczyciel uszkodzone. Eskadra japońska poniosła niewielkie straty. Przebieg bitwy stał się powodem obszernych dochodzeń przeprowadzonych przez amerykańskie dowództwo. Wysłano nawet umyślnych inspektorów o wysokich rangach. Ich wnioski w zasadzie sprowadzały się do stwierdzenia, że „podstawową przyczyną porażki było całkowite zaskoczenie, 26 - Burza nad Pacyfikiem

401

osiągnięte przez nieprzyjaciela". W uwagach szczegółowych podkreślano, że gotowość bojowa na okrętach, w obliczu nocnego ataku przeciwnika, była niedostateczna, nie potrafiono wyciągnąć logicznych wniosków z obecności nieprzyjacielskich samolotów nad akwenem nadchodzącej bitwy, zawiodły nadzieje pokładane w radarowych urządzeniach dozorujących niszczycieli „Ralph Talbot" i ,,Blue", nadto uwydatniono niedostatki łączności, w wyniku których meldunki o nieprzyjacielskim zespole docierały z nieprawdopodobnie wielkimi opóźnieniami. Australijczycy usprawiedliwiali klęskę południowej grupy, w której znajdował się krążownik „Canberra", odejściem znakomitego okrętu o doświadczonej w służbach bojowych załodze, jakim była „Australia". Nie wzięła ona udziału w walce - jak pamiętamy - wożąc dowódcę tej grupy na konferencję do admirała Turnera. Komandor Getting, poległy na „Canberze", dowodził okrętem od niecałych dwóch miesięcy. Na wszelki wypadek część winy zwalono na odejście lotniskowców, o czym admirał Turner wyraził się we właściwym sobie żołnierskim stylu: „zostałem bez lotniskowców, z gołą d..." , Tak czy inaczej - winy zostały rozdzielone tak szeroko i tak równo, że w rezultacie nikogo szczególnie nie obciążono odpowiedzialnością za to, co się stało. Nie mogło to stanowić pociechy dla komandora Bodę, dowódcy krążownika „Chicago", który w zastępstwie dowodził tak niefortunnie. Zakończył on życie samobójstwem, dręczony wyrzutami sumienia, poczuciem współodpowiedzialności za straszny los północnej grupy krążowników, której nie zawiadomił o japońskim ataku. Co prawda kontradmirał Crutchley podkreślał potem zysk, jakim było niedopuszczenie wroga do floty transportowców, ale nie mogło to przekreślić bilansu strat w okrętach oraz w ludziach, których razem zginęło 1023, a rannych zostało 709.

Umacnianie pozycji i nowa bitwa - u wschodnich Wysp Salomona Mimo morskiej klęski taktycznej, poniesionej w nocy z 8 na 9 sierpnia 1942 roku - Amerykanie umocnili się na Guadalcanalu i częściowo własnym, częściowo zdobycznym sprzętem poczęli doprowadzać do użytku zdobyte japońskie lotnisko, które od nazwiska dowódcy eskadry bombowców morskich w bitwie pod Midway, majora Loftona Hendersona, nazwali „Henderson Field". Co prawda nie odbywało się to w całkowitym spokoju, bo raz po raz u brzegów Guadalcanalu za dnia wynurzały się japońskie okręty podwodne i ogniem artyleryjskim próbowały wprowadzać zamęt w amerykańskie poczynania. Czasem pojawiały się również japońskie bombowce. Wysadzony

402

na ląd garnizon amerykański na Guadałcanalu i sąsiedniej Floridzie nie chorował z przejedzenia - zapasy starczały na dwa posiłki dziennie, które sztukowano zdobycznym japońskim ryżem. W niecały tydzień po bitwie cztery amerykańskie niszczyciele - „Colhoun", „Gregory", „Little" i „McKean" - podeszły pod brzeg wyspy i wysadziły na ląd 120 ludzi - obsługę naziemną lotniska; wyładowały też benzynę lotniczą oraz amunicję dla broni pokładowej samolotów i bomby. Pięć dni później, 20 sierpnia, z pokładu lotniskowca eskortowego „Long Island" wyrzucono w powietrze 12 bombowców nurkujących Dauntless i 19 maszyn myśliwskich Wildcat, które szczęśliwie wylądowały na nowym lotnisku, stając się zalążkiem stacjonujących tu powietrznych sił amerykańskich. W trzeciej dekadzie sierpnia dołączyło się do nich dalszych 19 myśliwców Wildcat i 12 nurkowców oraz eskadra maszyn myśliwskich starszego typu, które nie na wiele mogły się zdać w walce powietrznej, ponieważ nie osiągały pułapu, na który mogły się wzbić słynne japońskie myśliwce Zero. Nadawały się jednak do walk lądowych, do ostrzeliwania z lotu koszącego pozycji japońskich. Przeciwnik w tym czasie nie pozostał bezczynny - sześć japońskich niszczycieli pod dowództwem kontradmirała Raizo Tanaki wysadziło na odcinek brzegu zajęty przez wojska japońskie 900 żołnierzy w nocy z 18 na 19 sierpnia. W trzy dni później japońskie oddziały - nie dość silne w istocie, by mierzyć się z całą amerykańską dywizją piechoty morskiej - zaatakowały rozpaczliwie w rejonie rzeki Tenaru i poniosły druzgocącą klęskę. Cały prawie kontyngent wysadzony na brzeg przez Tanakę został wybity, podczas gdy dobrze przygotowani do obrony Amerykanie stracili tylko 25 ludzi. Po klęsce nad rzeką Tenaru do świadomości japońskiego dowództwa począł docierać oczywisty fakt, że źle oceniło rozmiar amerykańskiej operacji i liczebność wysadzonych na Guadalcanalu sił. Nawiasem mówiąc, najlepiej zdał sobie sprawę z niebezpieczeństwa sam cesarz Hirohito, który na wieść 0 inwazji amerykańskiej na Guadalcanalu postanowił wrócić do Tokio ze swej letniej rezydencji w Nikko; wcześniej jednak zjawił się u niego szef sztabu floty admirał Nagano, prosząc o audiencję. „Wasza Wysokość - powiedział nie dzieje się nic, co byłoby godne uwagi Waszej Wysokości". Na dowód przedstawił nawet raport wywiadowcy, japońskiego attache wojskowego w Moskwie, głoszący, że przeciwnik miał tylko 2000 ludzi na Guadalcanalu 1 że plan amerykański polegał na zniszczeniu budowanego pasa startowego i wycofaniu się z wyspy... Tak czy inaczej, klęska nad rzeką Tenaru świadczyła o tym, że sprawy japońskie na Guadalcanalu stoją kiepsko. Cała więc japońska Połączona Flota, stacjonująca w pierwszej fazie walk o wyspę na wyspach japońskich, ruszyła w stronę nowego teatru działań, pełnego nowych bojowych napięć. Yamamoto pragnął wyeliminować najgroźniejszego morskiego przeciwnika

403

w rejonie Salomonów - zespół lotniskowców wiceadmirała Fletchera - oraz osłonić transport nowych wojsk w stronę Guadalcanalu. Teraz, gdy niebezpieczeństwo stało się widoczne w całej swojej grozie, Główna Kwatera Cesarska wydała polecenie, by 5800 żołnierzy przeznaczonych pierwotnie do operacji w rejonie Midway i stacjonujących w rejonie atolu Truk - w drugiej fazie działań także przewieziono na wyspę dla osiągnięcia ostatecznego zwycięstwa. Admirał Yamamoto miał w tej operacji dwa główne cele. Pierwszy sprowadzał się do zniszczenia sił morskich Stanów w rejonie Wysp Salomona; chodziło zwłaszcza o wyeliminowanie amerykańskich lotniskowców. Miały tego dokonać potężne siły morskie dowodzone przez wiceadmirała Nobutake Kondo; w ich skład wchodził m.in. silny zespół uderzeniowy znanego nam już wiceadmirała Chuichi Nagumo. Mimo klęski poniesionej pod Midway, pozostał na swym stanowisku i dowodził nadal silną grupą lotniskowców złożoną z najnowocześniejszych we flocie japońskiej jednostek- „Zuikaku" i „Shokaku", które miały razem na pokładach 131 samolotów bojowych, o zasięgu działania przynajmniej o sto mil większym od samolotów amerykańskich. Obydwa lotniskowce weszły do służby przed rokiem i dysponowały wielką szybkością (34 węzły). Osłaniać tę siłę uderzeniową miał dowodzony przez kontradmirała Hiroaki Abe tzw. oddział przedni w składzie dwóch szybkich pancerników (,,Hiei" i „Kirishima"), trzech krążowników (7. dywizjon kontradmirała Nishimury) i 10. dywizjonu niszczycieli z krążownikiem „Nagara". Ów zespół wspomagany mógł być w razie potrzeby przez siły główne wiceadmirała Kondo, w których skład wchodziły m. in. dwa dywizjony krążowników ciężkich i potężny zespół wsparcia ogniowego z pancernikiem „Mutsu" o 406-milimetrowych działach. W rejonie atolu Truk krążył sam Yamamoto ze swym flagowym największym i najsilniejszym pancernikiem świata „Yamato". Wszystkie te zespoły miały w razie potrzeby unieszkodliwić to, co pozostałoby z jednostek przeciwnika po uderzeniach grupy lotniskowców. Szczególna rola natomiast przypadała niewielkiemu zespołowi mającemu operować o sto mil na zachód od grupy lotniskowców i składającemu się z lekkiego lotniskowca ,,Ryujo" (37 samolotów), krążownika ciężkiego „Tonę" i dwóch niszczycieli; miał on wspierać wykonanie drugiego zadania, jakie postawił sobie Yamamoto - przeprowadzenia z Rabaulu konwoju mającego na Guadalcanalu wysadzić obok przylądka Tassafaronga 1500 żołnierzy. Ochraniać konwój miał kontradmirał Raizo Tanaka na czele 2. eskadry niszczycieli z krążownikiem „Jintsu". Zespołem wsparcia ogniowego dowodził znany nam wiceadmirał Mikawa na czele czterech krążowników ciężkich, a całością sił operujących z Rabaulu - wiceadmirał Nishizo Tsukahara. Zespoły dowodzone przez Tsukaharę wyszły z Rabaulu i bazy na wyspach Shortland 19 sierpnia, wkrótce po tym siły wiceadmirała Kondo wyruszyły

404

spod atolu Truk. W całej operacji miała odegrać pewną rolę grupa okrętów podwodnych, rozpoznając przed siłami głównymi i czatując na przeciwnika. Razem Japończycy wprowadzali do akcji 59 okrętów bojowych i 176 samolotów lotnictwa pokładowego oraz 100 maszyn z lotnisk Rabaulu. Okręty japońskie posuwały się na południe pod osłoną gęstej pokrywy chmur, która zasłaniała je przed amerykańską obserwacją z powietrza. 23 sierpnia tankowały paliwo na pełnym morzu. Tegoż dnia o godzinie 4.00 rano japońska flota znajdowała się o 400 mil od brzegów wyspy. W przodzie o 50 mil znajdowały się transportowce z 1500 ludźmi na pokładach, eskortowane przez Tanakę. Plan dowództwa przewidywał wysadzenie połowy sił na przyczółku, a potem reszty. W tym czasie obie strony otrzymały pierwsze meldunki o ruchach przeciwnika. Yamamoto zdecydował się odwlec o jeden dzień desant oddziałów lądowych i zniszczyć sygnalizowany przez samoloty rozpoznawcze niewielki amerykański zespół okrętów, w którym miał znajdować się jeden lotniskowiec. Yamamoto i Kondo nie mieli pełnej orientacji o siłach amerykańskich ani na morzu, ani na lądzie. Tymczasem na południowy wschód od Wysp Salomona szykował się do walki silny zespół operacyjny, a właściwie cała flota - Task Force 61, dowodzona przez wiceadmirała Franka J. Fletchera, składająca się z trzech lotniskowców - „Saratoga", „Enterprise" i „Wasp" - pancernika „North Carolina", sześciu krążowników i 17 niszczycieli. Organizacyjnie Task Force 61 Fletchera dzieliła się na trzy zespoły - Task Force 11 z lotniskowcem „Saratoga" (87 samolotów) pod osobistym dowództwem Fletchera, Task Force 16 z lotniskowcem „Enterprise" (87 samolotów) pod dowództwem kontradmirała T.C. Kinkaida, Task Force 18 z lotniskowcem „Wasp" (79 samolotów) pod dowództwem kontradmirała Leigha Noyesa. Lotniskowiec w każdym zespole miał odpowiednią osłonę krążowników i eskortę niszczycieli. Ostatni zespół odesłany został na południe dla pobrania paliwa i nie wziął udziału w nadchodzącej bitwie, która - ze względu na bliskość Archipelagu Wysp Salomona przeszła do historii wojny na Pacyfiku pod tą nazwą. Rankiem 23 sierpnia zespół amerykański znajdował się o 150 mil na południowy wschód od lotniska Henderson Field i o 50 mil od wschodnich brzegów wyspy Malaity. Fletcher dwa dni wcześniej uprzedzony został 0 ruchach Japończyków meldunkami samolotów rozpoznawczych i nieocenionych strażników wybrzeża, którzy zwłaszcza mieli na oku siły japońskie operujące z rejonu Rabaulu. Po drugiej stronie oceanu z rejonu Kanału Panamskiego spieszyły na pomoc ku Salomonom pancerniki „Washington" 1 „South Dakota" oraz krążownik przeciwlotniczy „Juneau". Nie zdążyły, oczywista, wziąć udziału w szykującej się bitwie i główny jej ciężar spoczął po stronie amerykańskiej na lotniskowcach Fletchera. O godzinie 9.50 samolot rozpoznawczy, który wystartował z wyspy Ndeni

405

w archipelagu wysp Santa Cruz, dostrzegł konwój Tanaki idący w stronę Guadalcanalu. Meldunek wyzwolił akcję powietrzną - z pokładu lotniskowca „Saratoga" o godzinie 14.45 wystartowało 31 bombowców i 6 samolotów torpedowych... i nie odnalazło przeciwnika, który przestraszony pojawieniem się samolotu rozpoznawczego zmienił gwałtownie kurs i odszedł na północny zachód. Podobnie postąpił ze swymi głównymi siłami wiceadmirał Kondo, który do godziny 6.00 dnia 24 sierpnia szedł kursem północno-zachodnim, aby uniknąć starcia, gdy wykonanie zadania wysadzenia desantu zostało zagrożone. Noc z 23 na 24 przeszła na lotniskowcach Fletchera bez wydarzeń; samoloty, które wysłał po południu, wylądowały tymczasem na Henderson Field i w nocy zażyły szczególnych wywczasów pod ostrzałem artyleryjskim japońskiego niszczyciela „Kagero". Niebo nad Salomonami było zachmurzone i od czasu do czasu kropiło. Przedpołudnie 24 sierpnia wypełnione było żywą działalnością rozpoznawczą obu stron - samoloty japońskie i amerykańskie starały się odnaleźć siły przeciwnika. O godzinie 9.05 samolot rozpoznawczy z bazy na wyspie Ndeni odnalazł japoński zespół z lotniskowcem „Ryujo" o 280 mil na północny zachód od sił Fletchera. Kolejny meldunek powietrzny o godzinie 11.28 zlokalizował ten sam zespół o 245 mil. Pół godziny wcześniej na pokład „Saratogi" powróciło 37 samolotów, które nie odnalazły konwoju Tanaki. Fletcher nie bardzo dowierzał meldunkom rozpoznawczym i o godzinie 12.29 wysłał własne rozpoznanie - 23 samoloty „Saratogi'' „z bombami i lornetkami na pokładach" - jak pisze historyk bitwy. Wkrótce siły Fletchera zostały zaalarmowane obrazem, który pojawił się na ekranach radarowych: ponad dwadzieścia impulsów świetlnych przemieszczało się najwyraźniej w stronę Guadalcanalu. Były to samoloty, które wyrzucił w powietrze lotniskowiec japoński odkryty przez samoloty rozpoznawcze nie darzone szczególnym zaufaniem Fletchera... Jak pisze komandor Tameichi Hara dowódca niszczyciela „Amatsukaze", który wchodził w skład osłony, zespół japoński pędził teraz na południe z szybkością 26 węzłów. ...O 7.13*, gdy nastał dzień nad południowym Pacyfikiem, zostaliśmy dostrzeżeni przez amerykański wodnosamolot. Towarzyszył nam przez wiele mil, później zrobił zwrot i odleciał, zebrawszy dostatecznie wiele informacji o naszej sile. Morze było niezwykle spokojne. Słońce przeświecało od czasu do czasu przez chmury. O 11.00 byliśmy o 200 mil na północ od brzegów Guadalcanalu. 6 bombowców i 15 maszyn myśliwskich wystartowało z „Ryujo" i poleciało w stronę wyspy... Zdawałem sobie sprawę, że Japończyk posługuje się czasem o 2-3 godziny wcześniejszym od używanego w relacjach amerykańskich.

406

XXI. Bitwa u wschodnich Wysp Salomona - 24 sierpnia 1942

owe 21 samolotów to nie wszystko, co znajduje się pod pokładami lotniskowca, i dziwiłem się, dlaczego „Ryujo" nie wyrzuca w powietrze pozostałych dziewięć myśliwców dla przykrycia powietrznego. Patrząc na kłębiaste chmury spodziewałem się, że w każdej chwili mogą wypaść wrogie samoloty, rzucić się na bezbronny „Ryujo" i zadać mu śmiertelny cios. Byłem coraz bardziej poirytowany tą sytuacją...* Dowódca „Amatsukaze" nie mógł wiedzieć, że atak samolotów z lotniskowca „Ryujo", do których dołączyły bombowce z Rabaulu, nie powiódł się: w zaciętych walkach powietrznych amerykańscy myśliwcy zestrzelili 21 maszyn; lotnisko Henderson Field nie doznało większych uszkodzeń. Fletcher uznał, że pora na atak: o godzinie 13.45 lotniskowiec „Enterprise" wyrzucił w powietrze 30 bombowców i 8 samolotów torpedowych przeciw zespołowi, którego trzonem był wspomniany niewielki lotniskowiec „Ryujo". Dowodził tą grupą powietrzną komandor podporucznik H.D. Felt. Łącznie z poprzednio podniesionymi samolotami „Saratogi" było teraz w powietrzu 51 amerykańskich bombowców i 15 samolotów torpedowych. I teraz główna siła uderzeniowa Amerykanów - bombowce nurkujące i samoloty torpedowe - zwróciła się - co prawda paradoksalnie, bo zgodnie z intencją Yamamoty i Kondo - w stronę najmniejszego, najsłabszego zespołu japońskiego z lotniskowcem „Ryujo". W tym czasie napłynęły co prawda meldunki o innych zespołach japońskich -samoloty rozpoznawcze meldowały zespół „Shokaku" i „Zuikaku" w odległości 198 mil i zespół kontradmirała Abe (cztery krążowniki) w odległości 225 mil. Fletcher wszakże mając fatalny odbiór na swoim flagowym okręcie otrzymał te wiadomości z innych okrętów, spóźnione na tyle, że nie mógł już nic zrobić, aby zmienić kierunek uderzenia swoich sił... ... Jak pisze komandor Hara, dowódca,, Amatsukaze'' - właśnie podnoszono na pokład lotniskowca „Ryujo" pozostałych siedem myśliwców i „Ryujo" wykonał zwrot pod wiatr, by wyrzucić je w powietrze. I oto pojawiły się na niebie srebrne maszyny obcego kształtu... Komandor podporucznik Felt pojawił się nad lotniskowcem o godzinie 15.50 i jego bombowce rozpoczęły nurkowanie z pułapu 14 000 stóp, przedzierając się przez zaporę ognia przeciwlotniczego. Felt, ujrzawszy zespół składający się z lotniskowca, krążownika i dwóch wspomnianych niszczycieli, rozdzielił swe siły w ten sposób, że siedem bombowców nurkujących i dwa samoloty torpedowe skierował przeciw krążownikowi „Tonę", natomiast 22 nurkowce i pięć samolotów torpedowych uderzyło na lotniskowiec, przy czym atak rozpoczęły te ostatnie. Dowódca lotniskowca komandor Tadao Kato, który przeżył walkę, stwierdza, że podczas pierwszego ataku torpeda trafiła T. Hara: Japanese Desboyer Captain. New York 1972.

408

w część rufową okrętu i zablokowała ster. W trakcie kolejnych ataków bombowych „Ryujo" był już niesterowny i krążył w wielkich cyrkulacjach. Piętnastu nurkowcom nie udało się trafić w okręt, choć bomby zrzucone z ośmiu samolotów rozerwały się dość blisko jego burt. W tej sytuacji Felt przekazał przez radio polecenie nurkowcom szykującym się do ataku na krążownik, by zaatakowały „Ryujo". Sam zaatakował pierwszy i trafił w pokład startowy; kolejnych 13 maszyn osiągnęło trzy dalsze trafienia. Piloci samolotów torpedowych mieli trudności w ustaleniu pozycji i kursu lotniskowca, spowitego już kłębami czarnego dymu - ich ataki przeprowadzone z odległości około tysiąca metrów nie dały rezultatu. Komandor Hara z pokładu niszczyciela „Amatsukaze" taki widział obraz ataku: ... 12 dział przeciwlotniczych lotniskowca prowadziło sporadyczny ogień bez widocznych sukcesów. Dwie albo trzy bomby uderzyły w część rufową okrętu, przebijając pokład startowy. Szkarłatne płomienie wystrzeliły z wybitych otworów. Złowrogie eksplozje następowały w szybkiej kolejności. Kilka następnych bomb dosięgło okrętu. Słupy wody otaczały lotniskowiec, który spowił się w gęstym czarnym dymie - i to nie była zasłona dymna. Jego zbiorniki z paliwem zostały trafione i zajęły się ogniem. Czy już tonął? ...Teraz uwaga nieprzyjacielskich samolotów zwróciła się w naszą stronę mój niszczyciel wyciągał teraz 33 węzły zygzakując szaleńczo, by uniknąć trafień. Odkosy fali dziobowej opadały na pokład i przemoczyły mnie dokładnie na wzniesionym przecież pomoście bojowym. Żadna bomba nie trafiła w mój okręt, ale kilka upadło całkiem niedaleko. Odetchnąłem głęboko, gdy samoloty wreszcie odleciały. Spojrzałem na „Ryujo". Czarny dym począł się rozwiewać i wynurzyła się z niego sylwetka lotniskowca. Nie posuwał się już naprzód, stał w miejscu i właśnie tonął, ostry przechył odsłonił pomalowaną na czerwono część denną kadłuba, fale obmywały jego pokład startowy, był to widok w jakiś sposób patetyczny. „Ryujo" nie przypominał już okrętu, był raczej ogromnym rozpalonym piecem, z którego dobywały się czerwone, niesamowite płomienie. W tym momencie poczęły wracać samoloty, które wystartowały z lotniskowca w stronę Guadalcanalu. Krążyły bezbronne i w beznadziejnej sytuacji - nie miały przecież gdzie wylądować... Kapitan Felt obserwował wyniki walki krążąc wśród chmur; dostrzegł też wkrótce, jak „Ryujo" począł nabierać przechyłu. Widać było akcję ratunkową - przejmowanie rozbitków przez okręty osłony. Z załogi liczącej 924 ludzi uratowano około trzystu. Kilka godzin później, o 20.00 lotniskowiec pogrążył się w falach. Słysząc meldunki o ataku na „Ryujo" wiceadmirał Nagumo uznał, że

409

nadeszła pora zrealizowania drugiej części planu taktycznego - zadania śmiertelnego ciosu głównym siłom przeciwnika. Pierwsza fala samolotów wystartowała z pokładów „Shokaku" i „Zuikaku" o 15.07, druga o godzinie 16.00. W dwie minuty później na amerykańskim lotniskowcu „Enterprise'' ekrany radarowe zarejestrowały nadlatującego przeciwnika w odległości 88 mil. Z pokładu wystartowały 53 myśliwce i wszystko na razie szło dobrze, wkrótce jednak w eterze wytworzył się okropny bałagan, ponieważ na jednej częstotliwości fal słychać było samoloty osłony - bardzo zresztą gadatliwe - oraz maszyny powracające z ataku, a na dodatek samoloty z patroli zajmujących się okrętami podwodnymi przeciwnika. I gdy od strony słońca schodzącego już za linię horyzontu ukazały się japońskie samoloty, wyrzucone w powietrze przez „Zuikaku" i „Shokaku" - osłona myśliwska, bardzo podniecona sytuacją, wymieniając uwagi i ostrzeżenia po prostu przeszkadzała oficerowi operacyjnemu w kierowaniu obroną lotniskowca. Wskutek powstałego zamętu tylko 11 myśliwców zaatakowało nadlatującego przeciwnika, 12 interweniowało już podczas samego ataku, a pozostałe włączyły się do akcji, gdy przeciwnik wycofał się po wykonaniu ataku. Wkrótce Japończycy zadali trzy trafienia powodując straty w ludziach i uszkadzając okręt. Na rufie „Enterprise" bomba japońska przeniknęła przez podnośnik samolotów i rozerwała się pod pokładem hangaru, zabijając 35 ludzi i wywołując ogromny pożar, dwie pozostałe zabiły i zraniły wielu marynarzy. Bliskie trafienia obok burt lotniskowca wyłączyły z akcji urządzenia przeciwpożarowe. Pokład lotniskowca przedstawiał obraz ruiny. Bardzo dzielnie spisał się pancernik „North Carolina", stawiając skuteczną barierę ognia przeciwlotniczego - nie dosięgła go żadna bomba. W tym czasie radary zarejestrowały drugą falę japońskiego ataku - sytuacja uszkodzonego lotniskowca stawała się dramatyczna. Gdyby owe 30 maszyn przeniknęło przez obronę i rzuciło swoje bomby, los okrętu pewnie zostałby przypieczętowany, zwłaszcza że przez 40 minut zablokowany ster uniemożliwiał wykonywanie jakichkolwiek manewrów. Na szczęście jednak ta grupa japońskich samolotów „zmyliła drogę" o 50 mil i wróciła z niczym. Drugi wielki lotniskowiec amerykański, „Saratoga", którego samoloty zatopiły „Ryujo", wyszedł z bitwy bez szwanku i przyjął na pokład wracające z wyprawy na „Ryujo" własne samoloty. W późnych godzinach wieczornych Amerykanie uszkodzili poważnie japoński transportowiec lotnictwa „Chitose", który wycofał się z akcji z 30-stopniowym przechyłem i obrał kurs na Japonię, gdzie po remoncie został poddany kompletnej rekonstrukcji. Bitwa kończyła się. „Enterprise" walczył z pożarami do godziny 1.00 po północy 25 sierpnia, po czym wziął kurs na Pearl Harbor. Stracił w bitwie 74 ludzi. Straty w samolotach nie były tak wielkie, jak można się było spodziewać: siedem samolotów zginęło w walce, siedem nie nadawało się na razie do

410

dalszej akcji; trzy wyrzucono za burtę, bo uszkodzenia nie dawały szansy ich powtórnego użycia. Japończycy stracili lotniskowiec i około 70 samolotów*, a ich transportowiec lotnictwa został wyeliminowany z walki na długie miesiące. A co się stało z owym półtora tysiącem wojska, które szło w stronę Guadalcanalu i o które właściwie stoczona została cała ta bitwa? 25 sierpnia rano transportowce japońskie oraz ich eskorta zostały zaatakowane przez bombowce amerykańskie, które wystartowały z Henderson Field, a następnie przez „latające fortece" z Espiritu Santo. Konwój został rozpędzony, flagowy krążownik „Jintsu" kontradmirała Tanaki dowodzącego operacją został poważnie uszkodzony, a niszczyciel „Mutsuki" posłany na dno. W rezultacie Rabaul odwołał całą operację. Sierpniowa bitwa u wschodnich Wysp Salomona, w której morskie jednostki obu walczących stron nie widziały się na oczy, nie była bitwą decydującą, ale udaremniła japoński plan zmiany sytuacji wojskowej na Guadalcanalu. W trzeciej dekadzie sierpnia stała się już wyraźnie wyczuwalna centralna rola nie tylko taktyczna, ale i operacyjna, a nawet strategiczna, amerykańskiego lotniska Henderson Field na Guadalcanalu. Lotnisko umożliwiało stworzenie powietrznego „parasola" - przynajmniej za dnia i podczas księżycowych nocy - nad działaniami amerykańskiej floty i wojsk lądowych w przyległym rejonie. Z drugiej strony, wobec dysproporcji w siłach morskich na korzyść Japończyków, nie sposób było przeszkodzić ich dostawom wojsk i zaopatrzenia na wyspę. Owe nocne rajdy Amerykanie ochrzcili wkrótce nazwą „Tokyo Express", w której trochę było kpiny... i znacznie więcej szacunku dla przeciwnika; Japończycy posługiwali się niewielkimi grupami okrętów i transportowców, a duszą całego przedsięwzięcia był kontradmirał Raizo Tanaka, pełen uporu morski dowódca. Noc więc była dla amerykańskich oddziałów na wyspie pełna niepewności i obaw: co się wynurzy z jej mroków, kiedy wybłysną na morzu ognie wylotowe morskich dział przeciwnika, kiedy powietrze wypełni się świstem i hukiem rozrywających się wokół pasa startowego Henderson Field japońskich pocisków? Około 10 września Japończycy zwiększyli swój garnizon na Guadalcanalu do 6000 ludzi, rozlokowanych po obu stronach amerykańskiego przyczółka otaczającego pas startowy. Dowódcy lądowi cesarskiej armii doszli do wniosku, że pora przystąpić do następnej próby sił i wziąć wreszcie upragnione lotnisko, które w sierpniu tak tanim kosztem dostało się w ręce Amerykanów. Po zachodzie słońca w dniu 12 września siły japońskie przeszły do działań ofensywnych, tym razem próbując obejść pozycje amerykańskie od południowego wschodu i przeniknąć w stronę pasa startowego. Plan miał szansę Źródła amerykańskie oceniają straty Japończyków na 90 samolotów.

411

powodzenia, ponieważ przeciwnik nie dysponował ciągłą linią obrony-miał na to za mało sił. Generalny szturm przypuszczony został przez oddziały japońskie dopiero 13 i 14 września, przy czym główny bój rozegrał się w rejonie Bloody Ridge, Krwawej Grani, jak później ochrzcili to miejsce żołnierze piechoty morskiej - wzniesienia panującego od południa nad rejonem lotniska. Bronił go batalion spadochroniarzy, wspierany z flank przez artylerię i pododdziały wyposażone w broń automatyczną. W nocnych starciach na najbliższą odległość atakująca z szaleńczym uporem japońska piechota została zmasakrowana celną zaporą ognia artylerii, moździerzy i broni maszynowej; doszło do walk wręcz w odległości 1500 metrów od pola startowego. Drobnym grupom japońskim udało się przeniknąć aż pod samo stanowisko dowodzenia generała Vandegrifta, gdzie zostały zniszczone. W szaleńczych szturmach na Krwawą Grań zginęło 600 Japończyków, drugie tyle zmarło z ran podczas odwrotu przez dżunglę. Z 3450 ludzi biorących udział w natarciu połowa padła, zaginęła lub wytrącona została na długie miesiące z walki. Lotnisko zostało uratowane; 40 żołnierzy piechoty morskiej zginęło, 103 zostało rannych. Okazało się więc, że przeciwnik został pobity na lądzie w sposób zdecydowany, a jego sposób walki okazał się nieskuteczny: ostatecznie - jak ktoś słusznie powiedział - odwagi należy na wojnie używać w sposób inteligentny... Tymczasem sytuacja Amerykanów na morzu miała się wkrótce znacznie pogorszyć: 15 września podczas próby wzmocnienia garnizonu własnego na Guadalcanalu siłami 7. pułku piechoty morskiej, przerzucanego na sześciu transportowcach z bazy Espiritu Santo na Nowych Hebrydach, osłaniające siły floty wojennej posuwające się w odległości 100 mil od transportowców zostały boleśnie ugodzone. Czatujące na taką okazję japońskie okręty podwodne „1-19" oraz „1-15" nie chybiły. Lotniskowiec „Wasp", otrzymawszy dwie torpedy, zakończył swój morski żywot i musiał zostać dobity. Torpedy „1-15" wyrwały 10-metrowy otwór w burcie pancernika „North Carolina", który tak ostro walczył 24 sierpnia; jedna z nich posłała na dno niszczyciel ,,0'Brien". Mimo jednak tych strat w okrętach osłony transportowce z 4200 żołnierzami piechoty morskiej - ostatnia rezerwa wojsk lądowych w całym rejonie-18 września dotarły, do Guadalcanalu, a to oznaczało poważne umocnienie amerykańskiej pozycji na wyspie. Nie zmieniało to faktu, że w tym okresie pozostał Amerykanom do dyspozycji na całym obszarze południowego Pacyfiku jeden już tylko lotniskowiec: „Hornet"\ „Saratoga" została storpedowana 31 VIII 1942 r. przez japoński okręt podwodny „1-26".

412

Bitwa u przylądka Esperance W październiku 1942 roku sytuacja na Guadalcanalu stawała się coraz bardziej dramatyczna; obie strony starały się za wszelką cenę wzmocnić swe garnizony na wyspie, przy czym Amerykanie nadal zajmowali umocnione pozycje wokół lotniska Henderson Field, znajdując się w jakiś sposób w kleszczach: brzeg na wschód i na zachód od ich stanowisk trzymali w ręku Japończycy. Między 2 a 11 października w ośmiu nocnych wyprawach floty japońskiej przewieziono z Rabaulu na Guadalcanal blisko dziesięciotysięczną 2. dywizję piechoty i część sztabu 17. armii generała Hyakutake. W ciągu jednej nocy dostarczano przeciętnie około 900 ludzi zaokrętowanych na sześciu niszczycielach. Począwszy jednak od 8 października „Tokyo Express" począł obrywać cięgi od lotnictwa stacjonującego na Henderson Field. Skarżył się na to rezydującemu w Rabaula wiceadmirałowi J. Kusace dowódca Ósmej Floty wiceadmirał Mikawa i spowodował swymi żalami nalot na amerykańskie lotnisko. 35 bombowców japońskich w asyście 30 myśliwców osiągnęło mierny co prawda rezultat, jako że bomby głównie zaszkodziły okolicznej dżungli. Kusaka przystał na ów nalot pod warunkiem, że Mikawa tej samej nocy, 11 października, przerzuci nowy kontyngent wojsk na wyspę i przy okazji zbombarduje lotnisko. Spodziewając się rozstrzygnięcia na Guadalcanalu admirał Yamamoto powiódł tego dnia swą Połączoną Flotę z bazy Truk na południe... Wzmożone tempo przewożenia wojsk japońskich na Guadalcanal -wymagało przeciwdziałania. Siły piechoty morskiej na wyspie trzeba było powiększyć i trzeba było spróbować podłożenia miny pod szyny „Tokyo Express". Postanowiono przewieźć z Noumea na Nowej Kaledonii 164. pułk piechoty liczący prawie trzy tysiące ludzi. Jako daleka osłona operacji służyć miały grupy operacyjne z lotniskowcem „Hornet" oraz pancernikiem „Washington' '. Przerzutu wojsk miał dokonać znany już nam okręt sztabowy kontradmirała Turnera „Mc Cawley" (7712 ton), transportowiec „Zeilin".(14 123 tony) oraz osiem niszczycieli przystosowanych do funkcji transportu wojsk. Konwój wyruszył w drogę 9 października i według planu miał przybyć pod brzegi Guadałcanalu w cztery dni później. Zadanie „wymiecenia drogi" konwojowi akcją ofensywną otrzymał kontradmirał Norman Scott, marynarz o dużym doświadczeniu, uczestnik walk z Niemcami na Atlantyku w pierwszej wojnie światowej, dowódca wielu po kolei jednostek, łącznie z krążownikiem „Pensacola", ekspert spraw artyleryjskich. Scott miał pod swoim dowództwem cztery duże krążowniki - dwa ciężkie - nowoczesny „San Francisco" (9950 ton, 9 dział 203 mm, 8 dział 127 mm, 32 węzły) i „Salt Lakę City"-nieco starszej budowy, bo z roku 1929(9100 ton, 10 dział 203 mm, 8 dział 127 mm plot., 32,5 węzła) oraz dwa lekkie „Boise" i ,-,Helena" (po 10 000 ton, 15 dział 152 mm, 8 dział 127 mm plot., 33

413

węzły). Nadto miał Scott pod_ swymi rozkazami 12. eskadrę niszczycieli, dowodzoną przez komandora R.G. Tobina, w składzie: „Farenholt", „Buchanan", „Duncan", „Mc Calla" (po 1620 ton, 37 węzłów, 4 działa 127 mm, 5 wyrzutni torpedowych 533 mm) oraz „Laffey" (2200 ton, 36,5 węzła, 6 dział 127 mm, 10 wyrzutni torpedowych 533 mm). Scott trzymał swój zespół krótko i przez kilka tygodni ćwiczył okręty w nocnych działaniach, co wymagało w trudnych przecież warunkach klimatycznych mórz południowych wielkiego wysiłku od załóg przebywających na stanowiskach bojowych od zmroku do świtu. Scott jednak uważał, że po strasznej lekcji, jakiej flocie amerykańskiej udzielił 9 sierpnia Mikawa, nie ma innego wyjścia jak opanowanie do perfekcji przez każdego marynarza każdej funkcji w nocnych warunkach bojowych. Frank D. Morris, który zetknął się z życiem załogi krążownika „Boise", tak przedstawia warunki działań: ...Marynarze znajdujący się na górnych stanowiskach ledwie mogli rozróżnić sylwetki innych okrętów zespołu. Ludzie przybywający na pokład z dołu wkraczali w coś, co wydawało im się z początku nieprzeniknionym jeziorem ciemności - wpadali nawet na swoich kolegów; stopniowo ich wzrok adaptował się, i poczynały się wyłaniać poszczególne przedmioty z miękkiego, ciepłego mroku. Nasamprzód znajome zarysy pokładu, stopniowo maszty przedni i tylni krążownika, a potem zamazane i zwodnicze kształty innych okrętów zespołu. Podobnie jak podczas wielotygodniowych ćwiczeń - tej bezksiężycowej nocy, gdy szli w stronę Guadalcanalu „... nie było słychać w ciemnościach żadnego dźwięku oprócz ostrego syku i plusku wody rozcinanej przez ostry dziób «Boise» i szumu jego potężnych maszyn w dole". Kontradmirał Scott prowadził swe siły, mając - co było raczej wyjątkiem we flocie amerykańskiej w tym czasie - opracowany szczegółowy plan taktyczny. Zespół miał wejść na wody Guadalcanalu w szyku torowym - krążowniki w środku, niszczyciele z przodu i z tyłu szyku. Niszczyciele miały w razie potrzeby oświetlać przeciwnika reflektorami, krążownikom dał Scott prawo swobodnego otwierania ognia do pojawiających się celów, zależnie od rozwoju sytuacji. Ważkie zadanie rozpoznania i ewentualnego oświetlenia przeciwnika flarami przypadło samolotom pokładowym krążowników. Polowanie zepołu Scotta na przeciwnika w dniach 9 i 10 października nie dało rezultatu - Japończycy nie pojawili się. Ale oto po dwóch dniach - 11 października przed południem - Scott otrzymał meldunek bombowca B-17: dwa japońskie krążowniki i sześć niszczycieli idą od północnego zachodu w stronę Guadalcanalu. O godzinie 18.10 kolejny meldunek lotniczy potwierdzał obecność wroga o 100 mil od wyspy Savo. Morską rynną między północnym i południowym łańcuchem Wysp Salo-

414

mona posuwał się silny zespół japoński, dowodzony przez kontradmirała Aritomo Goto. Mikawa, nie przewidując po zbombardowaniu lotniska Henderson Field większych kłopotów z dostarczeniem kolejnych 728 żołnierzy z artylerią i wyposażeniem, zrezygnował z dowodzenia wyprawą i powierzył je dowódcy 6. dywizjonu krążowników. Siły kontradmirała Goto obejmowały zespół bombardowania składający się z trzech ciężkich krążowników, znanych nam z bitwy koło wyspy Savo „Aoba", „Kinugasa" i „Furutaka" plus dwa niszczyciele-„Fubuki" i „Hatsuyuki" (po 2090 ton, 34 węzły, 6 dział 127 mm, 9 wyrzutni torpedowych 609 mm). Ten zespół miał ostrzelać stanowiska amerykańskie i równocześnie osłaniać działania drugiego zespołu, którego trzonem był lotniskowiec „Chitose" (11 190 ton) i transportowiec lotnictwa „Nisshin" (11317 ton), wspierane przez sześć niszczycieli - „Akizuki", „Asagumo", „Natsugumo", „Yamagumo", „Murakumo", Shirayuki". I te właśnie okręty wykonać miały zadania transportowe - dostarczenia 728 ludzi, 7 dział i amunicji oraz ekwipunku. Goto nie spodziewał się przeciwnika u brzegów Guadalcanalu, nie miał także na swych okrętach radaru. Uformował zespół bombardowania w ten sposób, że jego trzy krążowniki ciężkie szły w szyku torowym, a dwa niszczyciele znajdowały się po obu burtach czołowego flagowego okrętu „Aoba", idącego na czele. Tymczasem Scott, krążący dotychczas u południowych brzegów Guadalcanalu, „nacisnął na pedał gazu" -podniósł szybkość do 29 węzłów, aby znaleźć się u północnych brzegów wyspy przed spodziewanym około północy przybyciem wroga. Wraz ze zmrokiem - tak jak już od kilku tygodni - załogi biegiem zajęły stanowiska bojowe. Niebo było zaciągnięte, wiała lekka bryza z południowego wschodu. Od czasu do czasu „stronami chodziły pioruny", przydając niesamowitości dalekiemu horyzontowi; noc zdawała się naładowana napięciem i oczekiwaniem dramatu. Na okrętach wymieniano krótkie zdania, czasem pojedyncze słowa, panowała pełna koncentracja, każdy w duchu myślał o tym, co ma nadejść i o swojej w tym roli. Zespół Scotta podchodził do północnych brzegów Guadalcanalu od zachodu. O godzinie 22.50 samolot pokładowy wyrzucony z katapulty krążownika „San Francisco" zameldował: JEDNA DUŻA JEDNOSTKA I DWIE MNIEJSZE, 16 MIL OD SAVO NA PÓŁNOC OD BRZEGU GUADALCANALU. PRZYJRZĘ IM SIĘ BLIŻEJ. Ten pierwszy meldunek o niedalekiej obecności nieprzyjaciela zawierał wiele znaków zapytania - nie wiadomo było, czy są to okręty sygnalizowane wcześniej, nie było też wykluczone, że chodzi o własne jednostki. W istocie samolot z „San Francisco" dostrzegł grupę transportową. Zespół bombardowania kontradmirała Aritomo Goto znajdował się znacznie dalej na północny zachód. W tym czasie kontradmirał Scott nakazał zwrot na NE, aby uniknąć zbyt

415

wielkiego zbliżenia do brzegów wyspy. Nowy kurs wyprowadzał go na akwen na zachód od wyspy Savo. O godzinie 23.25 ekran radaru najnowszego typu na krążowniku „Helena" pierwszy zarejestrował świetlne wybłyski - to nadciągał przeciwnik. Jego namiar wynosił 315 stopni, a odległość około 25 000 metrów. Dostrzegł go już w bliskości własnego zespołu samolot rozpoznawczy z krążownika „San Francisco". Flagowy krążownik Scotta miał radar marnego raczej typu, który nic nie wykazywał. Dowódca „Heleny" przez kwadrans cały nie zawiadomił dowódcy zespołu o rewelacjach własnej radiolokacji. I tak kontradmirał Scott zdany był tylko na meldunek lotniczy, dość niedokładny, bo mówiący znów 0 trzech nieprzyjacielskich jednostkach, bez próby określenia ich klasy. Tak czy inaczej - Scott postanowił zagrodzić akwen między wyspą Savo 1 północno-zachodnim brzegiem Guadalcanalu i dlatego dał rozkaz wykonania jakby rzec „zwrotu w tył", zwrotu całego zespołu o 180 stopni. Przy czym trzy czołowe niszczyciele - „Farenholt", „Duncan" i „Laffey" - miały wykonać, podobnie jak reszta zespołu, ten zwrot w lewo, ale półkolem o szerszym promieniu, po czym przyspieszając swój marsz równolegle do krążowników i dwóch pozostałych niszczycieli ponownie wyjść na czoło szyku. Wykonywanie manewru rozpoczęto o godzinie 23.32. Odczyt na radarze krążownika „Helena" wykazał w tym czasie, że okręty japońskie znajdują się w odległości niewiele ponad sześć mil morskich. Tylko że Scott poinformowany został o tym w ostatniej chwili! W decydującej więc wstępnej fazie starcia trzy niszczyciele amerykańskie, doganiając główne siły własnego zespołu, znajdą się niemal na linii ich ognia... Wkrótce po meldunku „Heleny" Scott otrzymał kolejny sygnał od krążownika „Boise", posiadającego także dobry radar. „Boise" meldował już pięciu nieprzyjaciół i w nieco innym namiarze. Scott przeżywał więc wszystkie rozterki dowódcy idącego do walki nocnej. Ciemność skrywała przeciwnika 0 nieokreślonej i groźnej sile. Na pokładzie krążownika „Boise" porucznik Forter, oficer artylerii na stanowisku przy dalocelowniku, dostrzegł grupę okrętów od dziobu z prawej burty. „Na celu" - powiedział do mikrofonu 1 usłyszał w odpowiedzi głos dowódcy krążownika komandora Morana: „Ile okrętów?" - „Zdaje się, że pięć, sir." - „Wybierz największy i zacznij strzelać..." Nim jednak „Boise" otworzył ogień, pierwszą salwę oddał bliźniaczy krążownik „Helena". Dowódca „Heleny" komandor Hoover zapytał Scotta przez radiotelefon, czy może otwierać ogień - wszyscy zdawali sobie sprawę, że bitwa rozpoczyna się w niekorzystnym momencie, gdy między główne siły własne i przeciwnika wchodzą amerykańskie niszczyciele wykonujące manewr wyjścia na czoło po zwrocie. Choć Scott otrzymawszy zapytanie o „Roger" - czyli zezwolenie na strzelanie - odpowiedział twierdząco, nie to jednak mając na myśli, jako że w kodzie amerykańskiej floty „Roger"

416

193. Półwysep Papua i szlak Kokody

194. „Latająca forteca z bazy Espiritu Santo nad Salomonami

195. Kontradmirał Richmond Turner i generał Alexander A. Vandegrift

196. Wiceadmirał Gunichi Mikawa

198. U brzegów Guadalcanalu: do łodzi załadowuje się amerykańska piechota morska

197. Wszystko od tego się zaczęło: lotnisko Henderson Field, położone niedaleko północnych brzegów Guadalcanalu

199. Zatopione na rzece Lunga na Guadalcanalu japońskie jednostki desantowe

200. Chwile odpoczynku amerykańskiej piechoty morskiej na Guadalcanalu

204. Amerykański ciężki krążownik ,,Quincy", sfotografowany tuż przed wojną

205. Tragedia 9 sierpnia 1942 - krążownik ,,Quincy" w snopach świateł reflektorów japońskich

203. Po starciu z okrętami Mikawy tonie krążownik australijski „Canberra"

206. Krążownik japoński ,,Kako" posiany na dno przez amerykański okręt podwodny S44 po bitwie koło wyspy Savo

207. Samoloty amerykańskie na zdobytym japońskim lotnisku na Guadalcanalu 208. W takich warunkach żyli żołnierze amerykańskiej piechoty morskiej za frontem na Guadalcanalu

i

i

209. Bombowce nurkujące i samoloty rozpoznawcze na pokładzie lotniskowca „Enterprise"

210. Mocowanie pod samolotem bomby 500funtowej na pokładzie lotniskowca

211. 24 sierpnia 1942 - bitwa u wschodnich Wysp Salomona. Bomba trafia w pokład startowy lotniskowca „Enterprise". Autor zdjęcia - mat R.F. Read - ugodzony odłamkiem zginął

oznaczał także potwierdzenie poprzedniego meldunku. „Helena" zrozumiała jednak odpowiedź Scotta jednoznacznie i o 23.46 plunęła ogniem w stronę nadciągających Japończyków. Tak się sytuacja układała, że obie strony tworzyły swymi szykami kształt litery ,,T", przy czym górną pałeczką byli Amerykanie, a dolną, pionową - Japończycy. Miało to ten skutek, że Scott mógł strzelać wszystkimi działami, a japońskie krążowniki, idąc w szyku torowym prostopadle do szyku amerykańskiego, mogły otwierać ogień tylko z wież dziobowych, i do tego po kolei, bo przecież trudno było strzelać czołowemu okrętowi „w plecy". Komandor E.G. Smali, dowódca krążownika „Salt Lakę City", tak ocenił ową pierwszą fazę: „Była to jedna z tych rzeczy, na którą oficerowie morscy czekają przez dwadzieścia lat! Ustawiliśmy się w pozycji górnej kreski »T«". Zdarzyło się więc to, co osiągnął Togo pod Cuszimą, tylko że teraz nie Japończykom... Ledwie okręty poczęły otwierać ogień, Scott wydał kategoryczny rozkaz „Przerwać ogień!" Był przekonany, że część artylerzystów może po prostu trafić własne niszczyciele. Najpierw więc zażądał od ich dowódcy komandora Tobina, aby zielonymi rakietami określiły swoją aktualną pozycję. Była ona, prawdę mówiąc, nieco skomplikowana, ponieważ niszczyciel „Duncan" po wykonaniu wspomnianego zwrotu o 180 stopni uznał, że idący przed nim „Farenholt" szarżuje już na dostrzeżonego przeciwnika wychodząc na kurs ataku torpedowego. Wyprowadziło to „Duncana" prosto na kurs zachodni, zbliżający go w szalonym tempie do przeciwnika, którego obserwatorzy ulegli nocnym zwidom... Krążowniki po krótkim wahaniu wznowiły ogień z dział 203, 152 i 127 mm. Rozkaz Scotta i owe wahania mogły Amerykanów wiele kosztować, gdyby nie tragedia pomyłek po stronie japońskiej. Kontradmirał Goto nie spodziewał się żadnego morskiego oporu u brzegów Guadalcanalu i jego artylerzyści nie znajdowali się w początkowych sekundach walki w stanie gotowości bojowej. ...Po „Helenie" ogień otworzył kolejno krążownik „Salt Lakę City", strzelając do japońskiego krążownika znajdującego się już tylko o 3600 metrów, jednak już arylerzyści japońscy otrząsnęli się ze śpiączki i błyskawicznie odpowiedzieli, trafiając Amerykanów. Kolejno przemówiło 15 sześciocalowych dział krążownika „Boise", ostrzeliwując niszczyciel „Hatsuyuki". Dowódca krążownika ...stał na skrzydle pomostu i obserwował, jak pociski trasujące z wież artylerii głównej krzyżują się w drodze do okrętów japońskich z pociskami trasującymi dział pięciocalowych. Odległość spadła już bardzo i można było strzelać ogniem bezpośrednim... Już pierwsze salwy „Heleny" trafiły flagowy krążownik „Aoba". Sądząc, że jeszcze ma do czynienia z własnymi okrętami, kontradmirał Goto nakazał 27 - Burza nad Pacyfikiem

417

wykonanie zwrotu o 180 stopni w obliczu rozwiniętej linii przeciwnika. Ledwie zdążył wydać ten rozkaz - padł na pomoście ugodzony śmiertelnie odłamkiem amerykańskiego pocisku. Podczas wykonywania zwrotu, pierwszy w jego szyku okręt ,,Aoba" skupił na sobie furię amerykańskiej artylerii. „Aoba" otrzymał w sumie czterdzieści tra-fień granatami różnych kalibrów i tylko zapewne dzięki zaletom mocnej konstrukcji, będącej dziełem stoczni Mitsubishi w Nagasaki, wytrzymał ten potworny magiel. I tak oto kolejne japońskie krążowniki wchodziły na punkt zwrotu i dostawały się pod ogień wszystkich dział przeciwnika. Krążownik „Furutaka", bliźniak zatopionego przez amerykański okręt podwodny po bitwie sierpniowej krążownika „Kako", otrzymał potworne cięgi podczas wykonywania zwrotu i zataczając się podążał z unieruchomionymi wieżami artyleryjskimi i wyrzutniami za okrętem flagowym. „Kinugasa", bliźniak „Aoby", trzeci w szyku, uniknął „generalnego prania" wykonując omyłkowo zwrot w lewo, miast w prawo, i zwodząc tym amerykańskich artylerzystów „przystrzelanych" już do powtarzającej się sytuacji. Szarżujący samotnie na Japończyków niczym morski Don Kichot niszczyciel ,,Duncan" został uchwycony nie w wiatrak ale w młyn japońskiego i własnego ognia. Zdążył odpalić salwę artyleryjską w stronę „Furutaki" z odległości niecałej mili, a do tego wyrzucić w stronę Japończyka dwie po kolei torpedy. Zapłacił za to ,,Duncan" ściętym niczym kosą kominem, zniszczonym urządzeniem do kierowania ognia, pożarem wieży numer dwa, a przede wszystkim śmiercią wielu oficerów i marynarzy. Chwilę później trafia w „Duncana" własna, amerykańska salwa, która razi go śmiertelnie... Nie lepiej wiedzie się japońskiemu niszczycielowi „Fubuki" („Zawieja"), który znajdował się na prawym trawersie „Aoby". Podczas wykonywania przezeń zwrotu artylerzyści krążownika „San Francisco" utkwili w nim oko potężnego reflektora (odległość wynosiła około 14 hektometrów!) i wreszcie okręty amerykańskie poczęły bić doń jak do tarczy. Wkrótce ten okręt, który dał początek całej serii jednostek, stał się ruiną. Na pomoście krążownika „Boise", którego artyleria miała udział w tym strasznym spektaklu, trwającym - jak oceniali - w sumie sześćdziesiąt sekund, dowódca okrętu Moran i oficerowie jego sztabu przeżywali moment straszliwej fascynacji: w końcu im samym także mogło się coś takiego przytrafić... Wyglądało to tak, jakby samochód mijał szczyt wzniesienia. Po prostu zjechał w dół i zniknął... Była godzina 23.53. Tymczasem na pomoście „Aoby" nastąpiła zmiana — dowództwo po poległym kontradmirale Goto przejął komandor Kijima. Mimo otrzymanych straszliwych ciosów część zespołu japońskiego była zdolna do walki i daleka od nokautu. Kijimie trafia się równo o północy chwila „drugiego oddechu'' - kontradmi-

419

rał Norman Scott, chcąc uporządkować się przed pościgiem za uchodzącym nieprzyjacielem, kazał znów przerwać ogień, z częściowym co prawda tylko posłuchem. Amerykanie zmienili teraz kurs niemal o 90 stopni w prawo i poczęli gonić Japończyków. ,,Aoba" palił się w wielu miejscach, płonął krążownik „Furutaka" chaotycznie posuwając się naprzód na zmniejszonej szybkości. W minutę po zagładzie niszczyciela „Fubuki" krążownik dostał torpedę, ale utrzymał się na powierzchni. Amerykanów spotkała nagle straszna niespodzianka. Ocalały i nie uszkodzony krążownik „Kinugasa" plunął ogniem ze swych sześciu 203-milimetrowych dział, bijąc z odległości 7000 metrów w stronę „San Francisco". Tuż po tym „Boise" musiał wykonać szybki manewr, aby uniknąć jego torped - śmiertelnie niebezpiecznych „długich lanc". Włączył tuż po tym reflektor, który ściągnie nań salwy „Kinugasy" i ocalałych dział „Aoby". Jak pisze biograf krążownika Frank D. Morris: Jeden z pocisków - ośmiocalowy - wbił się w prawą burtę „Boise" na dziobie, tuż nad linią wodną i wybuchł w mesie załogowej. Dwa lżejsze granaty, najprawdopodobniej z pięciocalówek, ugodziły w prawą ścianę nadbudówek pomostu, kolejna para przewierciła okręt „załatwiając" po drodze kabinę dowódcy, niszcząc ją i zalewając ogniem. Gdy „Żelazny Mikę"* usłyszał o tym, wymamrotał: „Powiedzcie tym dżentelmenom-jest mi przykro, że nie było mnie w domu... Szczególnie ciężkie chwile przeżywały obsługi dział pięciocalowych, nie osłoniętych właściwie, bo nie zamkniętych w wieżach. Obsługa pierwszego działa, na prawej burcie została powalona na ziemię wybuchem, gdy japoński pocisk ugodził w ich działo; amunicyjnemu Joemu Vignali potężny odłamek wyrwał z ręki łuskę po granacie, która wzleciała w powietrze - chwycił ją gdy spadała i wykrzyknął: „Nigdy żadnej nie upuściłem!" Miał on wszakże więcej szczęścia od swego kolegi, któremu odłamek zdruzgotał kolano. Celowniczemu z niedalekiego działa numer 3 utkwiły w nodze 32 miniaturowe odłamki... Na pokładzie „Boise" odpowiedź ogniowa Japończyków wywołała zrazu zdumienie. Do historii przeszedł okrzyk podoficera artylerzysty: „Cóż u diabła, te s...syny odstrzeliwują się nam!" Owo nieszczęsne zapalenie reflektora miało krążownik drogo kosztować. W kilku miejscach szalały pożary ułatwiając przeciwnikowi celowanie. Dowódca krążownika „Salt Lakę City", widząc w jak ciężkiej opresji znajduje się poprzedzający go okręt, przyspieszył i w decydującym momencie osłonił go swym kadłubem, ostro przy tym ostrzeliwując Japończyków. Dzięki temu * Przydomek komandora Morana

420

śmiałemu manewrowi dowódca „Boise" komandor Moran mógł wykonać ostry zwrot w lewo i zejść z oczu japońskim celowniczym... Była w tym momencie godzina 0.12. Straszny cios otrzymała wieża nr 1 krążownika, ogień szalał w niej i gioził rozprzestrzenieniem. Jeszcze groźniejsza była eksplozja sześciocalowego granatu, który w trudny do określenia sposób przebił kadłub dziewięć stóp poniżej linii wodnej, szerząc płomienie i gazy w komorach amunicyjnych przedniej części okrętu i wyniszczając obsługi. Dowódca dał rozkaz zalania komór, ale nie miał go kto wykonać wszyscy na stanowisku przeciwawaryjnym zginęli. W bitwie, jak w zwykłym życiu, szczęście i nieszczęście chodzą pod pachę: w porwane przez pocisk poszycie okrętu wdarła się woda i ugasiła grożące zagładą pożary... W krytycznym momencie porucznik Thomas, który ze swego samolotu wyrzuconego z katapulty krążownika „San Francisco" obserwował przerażającą i wspaniałą panoramę nocnych zmagań, wyszeptał „Goodbye »Boise«!" tak przerażająca była erupcja ognia, która wydobyła się z kadłuba tego okrętu. W osiem minut po wyjściu „Boise" z szyku admirał Scott zdecydował, że walka może przybrać obrót chaotyczny, zwłaszcza że trzeba Dyło wymijać odpalane przez Japończyków torpedy i często zmieniać kursy. O godzinie 0.28 nakazał więc zmianę kursu z NW na SSW, zaprzestając pogoni za przeciwnikiem. O godzinie 1.00 Scottowi udało się już uformować spójny szyk, do którego doszlusował „Boise", nadal płonący na dziobie, ale utrzymujący szybkość 20 węzłów. Poległo na okręcie 107 marynarzy i oficerów, a 35 zostało rannych - wysoka cena za osiągnięte zwycięstwo. Scott, jak miało się wkrótce okazać, zadał przeciwnikowi dotkliwe straty. O godzinie 2.48 poszedł na dno postrzelany i storpedowany krążownik „Furutaka". Straty załogi nie zostały ustalone. Stan jej wynosił 625 ludzi. „Aoba" przez wiele miesięcy musiał być remontowany w stoczniach japońskich. Ofiarą amerykańskich bomb padły niszczyciele „Murakumo" i „Natsugumo" z zespołu transportowego, które usiłowały prowadzić akcję ratunkową. Następca kontradmirała Goto komandor Kijima został surowo oceniony przez swego przełożonego wiceadmirała Mikawę i od razu pozbawiony dowództwa. Tylko dzięki szczęściu i niezgodnemu z rozkazem wykonaniu zwrotu uratował się krążownik „Kinugasa", który choć trochę „nadrobił" poniesione straty i klęski. Strona amerykańska straciła „Duncana" wraz z 48 poległymi członkami jego załogi, a oprócz „Boise" poważne uszkodzenia odniósł niszczyciel „Farenholt", który także znalazł się na lLiii ognia obu stron i miał trafienia... w obie burty.

421

Scott więc odniósł wielki sukces i zrewanżował się choć w części Mikawie za „czarny dzień" 9 sierpnia pod wyspą Savo. Prasa amerykańska - j a k to bywa w trudnych okresach wojny - zamieszczała wiele przesadnych opisów i przynajmniej ze cztery japońskie krążowniki puściła na dno na własną rękę... Analizując bitwę podkreślano, że sztywny dość szyk torowy nie okazał się w nocnej walce zbyt szczęśliwy, a niejednokrotnie poziom techniczny urządzeń radiolokacyjnych na różnych okrętach przyczynił się do popełnienia wielu błędów, których w późniejszych akcjach uniknięto. Tak czy inaczej - Japończycy po bitwie u przylądka Esperance stracili nieco wiary w swoje mistrzostwo w działaniach nocnych, co miało się okazać nie bez znaczenia w nadchodzących starciach. Udało się im jednak bez przeszkód wysadzić na ląd koło przylądka Tassafaronga oddziały i broń przywiezione przez zespół transportowy. Amerykanie - jak powiedzieliśmy - przecenili straty zadane przeciwnikowi i popadli w krótkotrwały optymizm, tym bardziej że 13 października udało im się desantować na ląd Guadalcanalu poważny kontyngent wojsk przerzuconych z Nowej Kaledonii. Tego samego dnia okrutna rzeczywistość wyrwała ich z euforii - w południe japońskie samoloty celnie zbombardowały pas startowy, a w nocy z 13 na 14 października wiceadmirał Kurita podszedł z pancernikami „Kongo" i „Haruna" na półtorej mili pod odcinek brzegu zajęty przez Amerykanów i idąc wzdłuż niego wyrzucił w stronę lotniska i pozycji amerykańskich ponad 900 rozpryskowych i zapalających pocisków kalibru 356 milimetrów. Rezultaty bombardowania były przerażające: Strzępy odzieży i ekwipunku zwisały z drutów telefonicznych. 41 ludzi leżało zabitych, ponad setka była rannych. Po eksplozjach zbiofników z paliwem nie było prawie benzyny lotniczej. Tylko 35 samolotów myśliwskich i 7 bombowców nadawało się do dalszej akcji*, a paliwa starczyć mogło najwyżej na jeden start przeciw spodziewanej nowej wyprawie japońskiej. Następnego dnia powtórzyły się naloty, a następnej nocy dwa ciężkie krążowniki japońskie - flagowy,, Chokai'' Mikawy i, ,Kinugasa'' - wystrzeliły w stronę lotniska 752 pociski 203-milimetrowe. Resztkami sił startujące samoloty amerykańskie wytrąciły z akcji kilka transportowców japońskich. Trzy spośród nich zdążyły jednak dostarczyć na ląd ciężkie uzbrojenie. 16 października tuż po północy krążowniki ciężkie „Myoko" i „Maya" sprowadziły na Henderson Field grad ponad 900 pocisków. Ostrzeliwanie lotniska i pozycji amerykańskich przez ciężkie okręty, * Spośród 90 samolotów.

422

krwawe, zaciekłe ataki lądowe zaniepokoiły najwyższych dowódców amerykańskich. Admirał Nimitz, odpowiedzialny za sytuację na całym Pacyfiku, przeczytawszy depeszę dowodzącego siłami lądowymi na Guadalcanalu generała Vandegrifta, w której ten donosił, że ma przed sobą 15 000 Japończyków i że wobec bombardowań z morza i powietrza nie może prowadzić mimo przewagi liczebnej konsekwentnych działań - postanowił dokonać inspekcji wyspy. Nie wypadła ona dobrze dla morskich dowódców całego regionu. 18 października admirał Nimitz przesłał do wiceadmirała Halseya, znanego z agresywnego ducha, rozkaz przekazujący mu dowództwo morskie nad całym rejonem południowego Pacyfiku. Halsey otrzymał je w momencie, gdy jego „latająca łódź" wodowała na redzie w Noumea na Nowej Kaledonii. Według świadectw obecnych przeczytał depeszę dwukrotnie, po czym miał wykrzyknąć: „Jezu Chryste i Generale Jacksonie, to jest najgorętszy kartofel, jaki mi kiedykolwiek wręczono!'' Odczuwał przy tym coś w rodzaju wyrzutów sumienia, ponieważ ze swym poprzednikiem, wiceadmirałem Robertem L. Ghormleyem, grywali ongiś w tej samej drużynie piłkarskiej w akademii morskiej... Halsey niezwłocznie spotkał się z dowódcą lądowym na Guadalcanalu generałem Vandegriftem, a widząc go wyczerpanego i słuchając raportu o zużyciu fizycznym i psychicznym wojsk - zadał mu w pewnym momencie jasne pytanie: „Czy ewakuujemy się, czy się trzymamy?" Na to Vandegrift odpowiedział: „Będę się tu trzymał, ale pod warunkiem otrzymania bardziej aktywnego wsparcia floty..." I choć obecny przy rozmowie kontradmirał Turner wyrażał obiekcje, widząc szczupłość własnych sił i przewagę na morzu przeciwnika - Halsey prz^jrzekł Vandegriftowi krótko, ale treściwie: „Niech pan wraca, obiecuję panu wszystko, co mam". Prezydent Roosevelt i szefowie połączonych sztabów w Waszyngtonie zdawali sobie sprawę z dramatyzującej się sytuacji na Guadalcanalu i postanowili przesunąć z Atlantyku świeżo oddany do służby pancernik „Indiana". Miał on wraz z innymi okrętami wzmocnić siły obszaru południowo-zachodniego Pacyfiku. Podobne zadanie wyznaczono 25. dywizji piechoty stacjonującej na Hawajach, 24 okrętom podwodnym i kilkudziesięciu samolotom. Na spotkanie z zespołem lotniskowca „Hornet" szedł naprawiony po uszkodzeniach lotniskowiec „Enterprise". Prezydent Roosevelt wyraził stan swego ducha w związku z sytuacją na Salomonach w następujący sposób: „Mój niepokój o sytuację w rejonie południowo-zachodniego Pacyfiku wymaga upewnienia się, że wszelka możliwa broń dotrze do tego obszaru, aby utrzymać Guadalcanal". Nie zmieniało to postaci rzeczy: oto główne siły floty aktualnie znajdowały się w drodze do wybrzeży Północnej Afryki — nakręcona sprężyna potężnej

423

operacji „Torch" rozkręcała się, z niewielką wszakże pociechą dla sił walczących o Guadalcanal... Admirał Halsey dobrał sobie do sztabu mającego siedzibę w Noumea na Nowej Kaledonii najlepszych ludzi. Jego szefem został komandor Miles Browning, który - jak pamiętamy - był mózgiem zwycięstwa pod Midway. Sztab nie był wielki - liczył piętnastu doświadczonych oficerów morskich, wspomaganych przez pięćdziesięciu podoficerów i marynarzy. Mieli oni na głowie wszystkie okręty, samoloty, transportowce, balony zaporowe, baterie przeciwlotnicze, „latające fortece", szpitale, koszary polowe, a także kluby i pomocnicze służby całego rejonu południowego Pacyfiku. Nie było co prawda kobiet, bo - jak pisze historyk - „Kongres zazdrosny o cnotę amerykańskiej kobiecości odmówił zezwolenia na dostarczenie pań do tych gwałtownych wojowników południowego Pacyfiku..." Sama Nowa Kaledonia, będąca nadal francuską kolonią, miała wspaniały klimat i skomplikowane stosunki polityczne. Połowa Francuzów była za Vichy, połowa za de Gaulleem ale całość społeczności francuskiej przyglądała się podejrzliwie Amerykanom, których obecność, pełną przerażającej dynamiki, traktowała jako zło konieczne czasu wojny. Noumea - typowe miasteczko kolonialne - wypełnione było materiałami wojennymi, inwalidami, wycieńczonymi i wyczerpanymi psychicznie wojownikami z Guadalcanalu, którzy mogli tu zaczerpnąć nieco oddechu i policzyć w rozmowach poległych przyjaciół. Nastroje w całym rejonie południowego Pacyfiku były gorące - wojna pokazywała swe straszne oblicze, przeciwnik walczył zażarcie, torturował jeńców, dobijał rannych, rosła straszliwa nienawiść do Japończyków, której upust dano w bazie na wyspie Tulagi leżącej naprzeciw Guadalcanalu w słynnym transparencie: „Zabijaj Japońców, zabijaj Japońców, zabijaj jeszcze więcej Japońców!" „Wróciliśmy do czasów walk z Indianami - napisze melancholijnie historyk floty amerykańskiej. - Japończycy pragnęli tego, uważając, że nas zastraszą; otrzymają w rewanżu, to, co się im należy, z całym dodatkiem horrorów, które zdolna jest wyprodukować nowoczesna wiedza..."* Halsey nie mógł wiedzieć jeszcze o wytycznych Głównej Kwatery Cesarskiej, które nie pozostawiały wątpliwości co do zbliżania się szczytowych napięć w walce o Guadalcanal. Dowódcy bowiem japońskich trzech rodzajów broni na południowym Pacyfiku otrzymali wyraźną dyrektywę: Po zakończeniu wzmacniania sił armii, armia i marynarka wojenna zjednoczą swe siły we wspólnym ataku i odbiorą lotnisko na wyspie Guadalcanal. Podczas tej operacji marynarka przedsięweźmie wszystkie konieczne akcje dla powstrzymania nieprzyjaciela zmierzającego do powiększenia swych sił w rejonie Salomonów. * S.E. M o r i s o n : The Struggle for Guadalcanal. Vol. V. Boston 1949.

424

Na trzy dni przed objęciem przez Halseya nowych funkcji faza wzmacniania japońskich sił lądowych została zakończona. Główne siły Połączonej Floty już 11 października wyszły z bazy Truk na ocean, aby wykonać drugą część zadania wyznaczonego przez Główną Kwaterę. Na lądzie przygotowaniami do natarcia na pozycje amerykańskich wojsk lądowych kierował sam dowódca 17. armii, generał Hyakutake. Od zachodu uderzenia pomocnicze wykonać miały oddziały dowodzone przez dowódcę artylerii armijnej generała Tadashi Sumiyoshi. Głównego wysiłku dokonać miały pułki świeżo przerzuconej na Guadalcanal 2. dywizji piechoty pod dowództwem generała porucznika Maruyamy, które po przedarciu się łukiem przez dżunglę miały zaatakować z dwóch stron od południa pozycje amerykańskiej piechoty morskiej broniącej lotniska. Dzień wspólnego ataku generałów Sumiyoshi i Maruyamy był wyznaczony początkowo na 22 października. Sumiyoshi uderzył wcześniej -już 21-go, potem 23-go; stracił sześciuset żołnierzy i dwanaście czołgów wykończonych przez haubice 105 mm strzelające ogniem na wprost. Oddziały Maruyamy, przedzierające się z trudem przez dżunglę, dotarły na pozycje wyjściowe z opóźnieniem, dopiero 24 października. Przedtem wszakże rozdzieliły się na dwie grupy: prawą, składającą się z trzech batalionów piechoty i trzech batalionów moździerzy i karabinów maszynowych, dowodził generał Kawaguchi; lewą - głównymi siłami dywizji - generał Nasu. Wskutek uciążliwości przemarszu przez dżunglę, atak rozpoczął się z opóźnieniem. Vandegrift, prawdę mówiąc, nie spodziewał się tego, co miało nadejść; nie sądził, że Japończykom uda się większymi siłami przejść przez dżunglę i zaatakować go z najmniej spodziewanego południowego kierunku, który wydawał się. zabezpieczony przez naturalne przeszkody. Jeden wszakże z dowódców piechoty morskiej, pułkownik Lewis Puller,, ,miał nosa ": nakazał okopać się głębiej kompaniom, które wysunięte były przed południowy skraj lotniska oraz, ,, na wszelki wypadek", zawiesić na zasiekach z drutu kolczastego kawałki metalu, mające pełnić w nocy funkcje sygnału ostrzegawczego. A jednak atak rozpoczęty o północy 24 października przyniósł z początku sukces Japończykom: uderzenie wykonane z dwóch kierunków, choć niezupełnie zgrane w czasie, wyprowadziło Japończyków na bezpośrednie przedpole pasa startowego Henderson Field. Generał Maruyama, śledząc przebieg ataku ze swego stanowiska dowodzenia, gdzie przyjmował meldunki, wykrzyknął w pewnym momencie triumfalnie „Banzai!" Wkrótce jednak okazało się, że jego żołnierze nie są jeszcze na pasie startowy/n, lecz na gładkim polu opodal. Zmasowany, celny ogień Amerykanów zatrzymał atakującą japońską piechotę z ogromnymi dla niej stratami. Tak się jednak złożyło, że owo triumfalne „Banzai!" generała Maruyamy, oznaczające równocześnie kryptonim wzięcia lotniska, dotarło do admirała Yamamoto na wyspie Truk. I tym chyba można wytłumaczyć dzienną akcję

425

zespołu floty japońskiej, mającego bezpośrednio ingerować w przebieg walk lądowych. Wiceadmirał Mikawa wysłał z Rabaulu dwie grupy uderzeniowe składające się z niszczycieli oraz krążownika lekkiego „Yura". Błędna ocena sytuacji na lądzie odbiła się na przebiegu ich działań. Część okrętów trafiona została ogniem baterii nadbrzeżnych i musiała się wycofać. Krążownik „Yura" (5760 ton, 33 węzły, 7 dział 140 mm) natomiast został dopadnięty przez bombowce B-17 i puszczony na dno.

Bitwa koło wysp Santa Cruz Tymczasem główne siły flot obu stron czatowały na okazję zadania sobie śmiertelnych ciosów. Główne siły Połączonej Floty Yamamoty od 11 października znajdowały się w morzu. Skoncentrował on między Marianami i Archipelagiem Wysp Salomona potężne siły: nie mniej niż pięć lotniskowców, pięć pancerników, 14 krążowników i 44 niszczyciele, podzielone napięć zespołów operacyjnych. Obok głównej siły uderzeniowej wiceadmirała Nagumo, którą stanowiły wielkie lotniskowce „Zuikaku" i „Shokaku" oraz mniejszych rozmiarów lotniskowiec „Zuiho" (13 950 ton, 24 samoloty), admirał Yamamoto rozporządzał nową siłą - zespołem lotniskowców pod dowództwem ambitnego kontradmirała Kakuty. Kontradmirał Kakuji Kakuta dowodził 2, dywizjonem lotniskowców składającym się początkowo z trzech lotniskowców („Hiyo" i „Junyo" po 24 140 ton i 53 samoloty oraz wspomniany ,,Zuiho"). Kakuta pragnął rewanżu za bitwę pod Midway; nie mógł w niej uczestniczyć, wysłany z zespołem wykonującym dywersyjne uderzenie na Aleuty. Tym skoncentrowanym siłom Yamamoty wiceadmirał Halsey mógł się przeciwstawić trzema silnymi zespołami operacyjnymi: - Task Force 16 pod dowództwem kontradmirała Thomasa C. Kinkaida (lotniskowiec „Enterprise" - 19 900 ton, 82 samoloty,- pancernik „South Dakota"-35 000 ton, 9 dział 406 mm, 16 dział 127 mm, 56 działek 40 mm plot.; dwa krążowniki - „Portland" i ,,San Juan"; osiem niszczycieli). - Task Force 17 pod dowództwem kontradmirała George'a P. Murraya (lotniskowiec „Hornet" 19 900 ton, 87 samolotów; cztery krążowniki - „Northampton", „Pensacola", ,,San Diego" i „Juneau"; sześć niszczycieli). - Task Force 64 pod dowództwem kontradmirała Willisa A. Lee (pancernik „Washington" - 35 000 ton, 9 dział 406 mm, 20 dział 127 mm, 16 dział 28 mm; trzy krążowniki - „San Francisco", „Helena", „Atlanta"; sześć niszczycieli). Razem więc miał Halsey dwa lotniskowce, dwa pancerniki, dziewięć krążowników i dwadzieścia niszczycieli. Ofensywne zadanie wyznaczył Halsey swoim dwom zespołom mającym w składzie lotniskowce - miały one

426

dokonać wypadu na północ od wysp Santa Cruz, a następnie zmienić kurs na północno-zachodni i być w pogotowiu do przechwycenia morskich sił japońskich, które zbliżyłyby się do Guadalcanalu. Archipelag Santa Cruz, który miał dać swe imię nadchodzącej bitwie, składał się z czterech wulkanicznych wysp i stanowił w październiku 1942 roku ziemię niczyją: wszelkie próby Amerykanów zagospodarowania terenu czy budowy lotnisk zawiodły wobec strasznej plagi malarii szczególnie złośliwego gatunku - atakującej mózg i powodującej śmierć. 25 października Amerykanie otrzymali od rozpoznawczych „latających łodzi" wiadomości o zbliżaniu się dwóch lotniskowców wroga, które miały się znajdować na pozycji odległej o 360 mil. Kinkaid zdecydował się na atak i wysłał z lotniskowca „Enterprise" 12 samolotów rozpoznawczych i 29 bombowców; nie znalazły one przeciwnika, który - zaalarmowany pojawieniem się samolotów rozpoznawczych - zmienił kurs. „Latające fortece" wpadły tego dnia na trop japońskich pancerników i atakowały, bez powodzenia zresztą, pancernik „Kirishima". Yamamoto pragnął bitwy, która by zniszczyła amerykańskie siły morskie wspierające garnizon Guadalcanalu - i to bitwy decydującej, niezależnie od obrotu spraw na lądzie. Przez wiele tygodni naciskał zwłaszcza na wiceadmirała Nagumo, któremu podporządkowane były główne uderzeniowe siły floty, najlepsze lotniskowce. Za każdym jednak razem ostrożny szef sztabu wiceadmirała Nagumo, kontradmirał Kusaka, odwlekał decyzję swego dowódcy, przestrzegając przed nowym wydaniem Midway, gdzie zginęły cztery potężne lotniskowce floty. W tych ważkich dniach dowódcy japońskich zespołów operacyjnych zastanawiali się głęboko nad brakiem wieści o lotniskowcach przeciwnika. Praktyka bojowa, bitwy na Morzu Koralowym i pod Midway, starcie u wschodnich Wysp Salomona-przekonały ich o tym, jakie jednostki są najniebezpieczniejsze w boju morskim. I dlatego dowódcy japońscy raz po raz przepatrywali arkusze danych rozpoznania lotniczego, z których wynikało, że między 21 i 24 października nie zauważono na wodach będących dotychczas domeną przeciwnika żadnego lotniskowca amerykańskiego. Prawdę mówiąc, ostatni meldunek o jednym tylko lotniskowcu pochodził z 16 października. Wiceadmirał Nagumo, człowiek, który prowadził japońskie lotniskowce do ataku na Pearl Harbor, otrzymał na pomoście swego flagowego lotniskowca „Shokaku" po południu 24 października meldunki o wzmożonym ruchu w eterze (brały w nim udział także nieprzyjacielskie samoloty), a to zwiastowało przygotowania przeciwnika do poważniejszej akcji. Jego lotniskowce tankowały właśnie paliwo. Nagumo nakazał swemu szefowi sztabu, kontradmirałowi Kusace, zawiadomić wszystkich dowódców okrętów o spodziewanym ataku i jak najprędzej po zakończeniu pobierania paliwa rozśrodkować zespół.

427

W zespole operacyjnym, którego trzon stanowił lotniskowiec „Junyo", kontradmirał Kakuta nie był dobrej myśli. Jeden z jego lotniskowców, ,,Hiyo", doznał awarii maszyn i musiał wrócić do bazy w Truk, „Zuiho" oddany został pod rozkazy wiceadmirała Nagumo, pozostał mu więc tylko jeden - wspomniany ,, Junyo". Obydwaj dowódcy najgroźniejszych uderzeniowych sił japońskiej floty, podobnie jak szef Połączonej Floty, admirał Yamamoto, niepokoili się sytuacją na Guadalcanalu: mimo optymistycznych meldunków napływających od oddziałów lądowych lotnisko Henderson Field wciąż znajdowało się w rękach Amerykanów, a to oznaczało za dnia dodatkowe niebezpieczeństwo. I dlatego gdy siły japońskie podeszły na odległość około 300 mil od wyspy, zrobiły zwrot na północ, obawiając się spotkania z dodatkową setką samolotów przeciwnika. Nad ranem 25 października lotniskowce japońskie zakończyły ponowne tankowanie paliwa i jeszcze przed świtem, o godzinie 5.30 obydwa zespoły japońskich lotniskowców wykonały zwrot i poszły na północ z szybkością 20 węzłów. Bezpośrednią wszakże przyczyną zmiany kursu była wieść o zestrzeleniu w pobliżu amerykańskiego samolotu rozpoznawczego. Jak pisze uczestnik wydarzeń komandor Tameichi Hara o wydarzeniach następnej doby; Była to ciepła noc księżycowa. Na górnych otwartych pokładach bryza trzepotała flagami i wysuszała przepocone mundury. Nagumo i oficerowie sztabu siedzieli stłoczeni w jego kabinie i atmosfera była napięta. Świt 26 października nastawał tu, w rejonie Salomonów, o 5.45. W mrokach przedświtu na pokładzie „Shokaku" migały przyciemnione na czerwono latarki. ...W świetle poranku ujrzałem pilotów „Shokaku" koło swych samolotów, gotowych do bitwy. Około 7.00 na niszczycielu „Amatsukaze" chorąży Hideo Shoji wykrzyknął podniecony do mikrofonu: „Samoloty rozpoznawcze z »Shokaku« meldują duże siły przeciwnika w kwadracie KH 17. Zespół operacyjny składa się z jednego lotniskowca typu »Saratoga« i 15 innych okrętów. Idą kursem na północny zachód. Godzina 6.50".* Na pokładzie „Shokaku" wiceadmirał Nagurńo uśmiechnął się po raz pierwszy od wielu godzin. Nakazał natychmiastowy start samolotów - przeciwnik znajdował się o 210 mil. Samoloty poczęły się toczyć po pokładach startowych. Plonowała lekcja Midway - najmniejsze wahanie mogło przynieść klęskę. „Shokaku" i „Zuikaku" wyrzuciły w powietrze w ciągu piętnastu minut 40 bombowców i 27 myśliwców. Ale oto dwa amerykańskie samoloty przedarły się przez zasłonę chmur i zrzuciły kilka bomb na lotniskowiec „Zuiho", przydzielony do sił Nagumo z zespołu Kakuty. Jedna bomba przebi' T. H a r a: Japanese Destroyer Captain. New York 1972.

428

ia pokład startowy i spowodowała pożary. Choć je opanowano, pokład lotniskowca nie nadawał się na razie do lądowania, można było jednak z niego startować. Admirał Nagumo kazał „Zuiho" wycofać się z nadchodzącej akcji, ale przedtem wyrzucić w powietrze wszystkie myśliwce. Druga fala ataku wyruszyła z japońskich pokładów o godzinie 8.00. Znajdowało się w niej także 16 myśliwców z „Zuiho". Japońskie lotniskowce zostały w tym momencie praktycznie pozbawione osłony myśliwskiej... ...Tymczasem kontradmirał Kakuta na lotniskowcu „Junyo" nie mógł opanować podniecenia, dowiedziawszy się, że przeciwnik znajduje się od niego o 330 mil. Nakazał swoim okrętom iść z pełną szybkością na południowy wschód - palacze i mechanicy odpowiedzieli natychmiast na jego wezwanie. Masywny, przerobiony na lotniskowiec „Junyo" osiągnął maksymalną szybkość 26 węzłów w rekordowym czasie dziesięciu minut, zamiast - j ak zwykle w dwudziestu. „Junyo" wyprysnął do przodu z szyku, pozostawiając za sobą niszczyciele osłony. I dopiero po upływie ponad godziny udało im się dogonić okręt flagowy. Poczynając od godziny 9.14 kontradmirał Kakuta wysłał w powietrze dwadzieścia dziewięć samolotów, w trzech falach ataku w stronę amerykańskich okrętów. ...Pierwsze słowa od naszych własnych atakujących samolotów nadeszły o 10.10: WIDZIMY NIEPRZYJACIELSKI LOTNISKOWIEC... WSZYSTKIE SAMOLOTY ATAKUJĄ... Autor tych słów nie wiedział w tym momencie, że z pokładu atakowanego amerykańskiego lotniskowca startowały przed kilkoma miesiącami samoloty do pierwszego nalotu na Tokio i że nosi on nazwę „Hornet"... Jak trafnie pisze o bitwach lotniskowców wybitny historyk morski: * Gdy lotniskowce walczą z lotniskowcami, istnieje tylko jeden pewny sposób obrony - zbombardować pokład startowy przeciwnika, nim zdoła on wyprowadzić cios. Jeśli to się nie uda - najlepiej jest własnymi myśliwcami wyłączyć z akcji samoloty przeciwnika, zanim osiągną pozycję do ataku. Skoro samoloty wroga przedrą się przez tę zaporę, szansa przeżycia, a nawet tylko uniknięcia szkód i strat, jest niewielka. Ekrany radarów są zatłoczone, siły wroga rozdzielone na małe grupy atakują z różnych namiarów i wysokości i starają się wykorzystać zasłonę chmur. Własne samoloty myśliwskie ograniczone są w działaniach gęstym ogniem przeciwlotniczym okrętów osłony... Na lotniskowcu „Hornet", który wraz z okrętami osłony szedł z szybkością 28 węzłów, załoga przygotowana była do walki. Nie było wątpliwości - radar * S.E. Morison: The Struggle for Guadalcanal. Boston 1949.

429

nie kłamał: Japończycy zbliżali się z wielką szybkością w stronę lotniskowca. Szli na wysokości 17 000 stóp. Własne bombowce dawno opuściły pokład okrętu, który z narzędzia ataku stawał się teraz twierdzą obronną, mającą odeprzeć ciosy wroga. Własne myśliwce znajdowały się już w górze, ale - jak się miało okazać - nie nabrały dość wysokości, by sparaliżować przeciwnika. Sam okręt, jak powiedzieliśmy, był gotów do walki obronnej: wyrzucono z jego pokładu startowego wszystko, co mogło się zająć ogniem, a przewody tankujące paliwo wypełnił teraz niezapalny gaz obojętny, uniemożliwiający eksplozję par benzynowych; włazy grodzi wodoszczelnych dokładnie zaryglowano. Zwrócone w stronę nieba lufy dział wyczekiwały pojawienia się pierwszych samolotów przeciwnika. Szkwał, który - jak się okaże - miał stać się zbawczy dla lotniskowca „Enterprise", nie objął swym zasięgiem odległego o 10 mil r i Horneta" i nie skrył go przed wzrokiem przeciwnika... Nurkowce japońskie typu Val osiągnęły sukces już w pierwszej fali ataku. Jedna z bomb uderzyła w pokład rufowy, dwie inne rozerwały się tuż przy burtach, osłabiając wiązania kadłuba. Ale oto nadeszło coś jeszcze straszniejszego - dowódca japońskiego dywizjonu, widząc swój samolot uszkodzony przez odłamki pocisku przeciwlotniczego, rzucił się wraz ze swoją maszyną prosto na śródokręcie, odbił się od komina, przebił pokład, a jego bomby wybuchając tuż po tym spowodowały wielkie zniszczenia. Równoczesny atak samolotów torpedowych przyniósł decydujący sukces; dwie 18-calowe torpedy trafiły w przedział maszynowy „Horneta", który wytracił natychmiast szybkość i wreszcie stanął nieruchomy na powierzchni obojętnego, spokojnego- oceanu. Lotniskowiec natychmiast nabrał przechyłu na prawą burtę i wyglądał tak jak go widzieli marynarze z bratniego „Enterprise" - zdawał się obłokiem czarnego dymu, z którego strzelały w niebo płomienie. Kolejne trzy 250-kilogramowe bomby uderzyły w pokład startowy, przy czym dwie przeniknęły niemal po samo poszycie denne okrętu. Nie dość tego - zraniony, płonący bombowiec typu Kate nadlatując od dziobu, wbił się w stanowiska artyleryjskie i eksplodował wraz ze swym śmiercionośnym ciężarem bomb. Pewną pociechą dla okrętu i jego dowódcy była później wiadomość, że grupa 52 samolotów, które wystartowały z „Horneta", zadała cios przeciwnikowi wytrącając lotniskowiec „Shokaku" na dziewięć miesięcy z wojennych akcji i raniąc ciężko bombami krążownik „Chikuma". W trakcie energicznej akcji ratunkowej, gdy wewnątrz okrętu i na pokładzie startowym zwalczano pożary, gdy niszczyciele podeszły pod burty okrętu i potężnymi strumieniami wody pomagały gasić ognie - samotny japoński bombowiec, który wypadł z obłoków, umieścił jeszcze jedną bombę między zgromadzonymi okrętami. Nawiasem mówiąc, był to samolot z fali ataku przeznaczonej dla „Enterprise", drugiego amerykańskiego lotniskowca. Mniej więcej w 12 minut po rozpoczęciu ataku samolotów na japoński zespół na amerykańskim lotniskowcu „Enterprise" odległym o 10 mil od

430

grupy „Horneta" ogłoszono alarm bojowy - radar wykazał w odległości 101 mil plamki świetlne, które mogły oznaczać tylko jedno: nadlatującego nieprzyjaciela... Wysoko ponad pokładem startowym, na pomoście stał obok kontradmirała Kinkaida, dowodzącego zespołem Task Force 16, korespondent wojenny Eugene Burns. Wczesnym rankiem obudził go któryś z pilotów. Gdy się ogolił, pilot zaszedł jeszcze raz do jego kabiny i wyraził nadzieję, że wieczorem się zobaczą, ale są przecież przed akcją i właściwie nie wiadomo, jak to będzie... O godzinie 5.06, jeszcze przed świtem, windy wyniosły z hangarów na pokład startowy pierwsze samoloty rozpoznawcze, a oficer startowy kapitan Monohan napiętym głosem przekazał przez głośniki ostrzeżenie przed mającymi za chwilę rozpocząć pracę śmigłami samolotów i nakazał zapalić silniki. Krztusząc się i wydzielając niebieskie płomienie z rur wydechowych, przechodziły crescendo aż po nieustanny, ogłuszający ryk, któremu towarzyszyły oślepiające efekty świetlne - niebieskie płomienie dobywały się z rur wydechowych i czyniły - tak się przynajmniej stojącym na pomoście wydawało - lotniskowiec widocznym z ogromnej odległości. Mróz przechodził po krzyżu na myśl o obecności w pobliżu japońskiego okrętu podwodnego... Na głównym stanowisku dowodzenia kontradmirał Thomas Kinkaid miał na sobie znoszoną koszulę, w której spał w nocy, bystry obserwator dostrzegł wszakże, że buty miał starannie wyczyszczone. Oparta o pancerną ścianę stała obok czarna tablica, na której poprzedniego wieczora oficer startowy poczynił kredą zapiski z rozmów z pilotami samolotów rozpoznawczych. Wobec oczywistej przewagi sił japońskich w tym rejonie oceanu ktoś dowcipnie dopisał na tablicy: „Big E versus Japan", co można by przetłumaczyć: „Mecz »Enterprise« contra Japonia". Burns przeszedł na stanowisko, obserwacji przeciwlotniczej, aby otrzymać stalowy hełm i azbestowe osłony na ręce i nogi przed nieuchronnym starciem. Po wschodzie słońca, szybko wspinającego się po nieboskłonie, wszyscy byli zajęci... obserwacją latających ryb, które poczęły się ukazywać nad spokojną powierzchnią morza. Nagle nadeszła wiadomość, która zelektryzowała cały okręt: porucznik Strong i jego obserwator Irvine osiągnęli dwa trafienia na japońskim lotniskowcu - według wszelkiego prawdopodobieństwa „Shokaku"*. Zaczęto się zastanawiać, czy starczy im paliwa na powrót, ponieważ od Japończyków dzieliło „Enterprise" 270 kilometrów... O godzinie 9.40 Burns zanotował rozkaz włożenia ognioodpornych ubiorów; japońska armada powietrzna szła w stronę „Enterprise". Pięć minut później „Enterprise" wszedł w szkwał deszczowy, który skrył go na pewien czas przed ewentualną obserwacją przeciwnika. Jedenaście minut po godzinie 10.00 obserwatorzy z „Enterprise" ujrzeli dramat lotniskowca „Hornet" "W istocie ,,Zuiho".

431

Niebo nad okrętem pokryło się jakby czarnymi, wolno rozkwitającymi różami wybuchów. Burns zobaczył nagle, przez silną morską lornetkę, jak ogromne słupy płomieni wystrzeliły z pokładu , ,Horneta ", po czym okręt spowiły kłęby czarnego dymu - znak przeznaczenia i nadchodzącej zagłady. W dwie minuty później cała artyleria przeciwlotnicza lotniskowca otworzyła ogień zaporowy do nadlatujących Japończyków. Burns z wrażenia padł plackiem na stalową podłogę, w licznym zresztą towarzystwie. Jeden tylko Kinkaid stał wyprostowany i czekał na to, co miało nieuchronnie nadejść. Wydawało się, że japońskie samoloty sypią się z nieba niczym jabłka z potrząśniętej jabłoni. Okręt wszedł w cyrkulacje, zwroty, przechylał się, drżał od bliskich wybuchów bomb. Burns podniósł się i robiąc notatki złamał ołówek pod wrażeniem dramatyzmu scenerii. Ktoś podał mu inny. W pewnym momencie „Enterprise" - okręt przecież 19 900-tonowy - zadygotał, jakby porażony trzęsieniem ziemi. To było już trafienie! Japońska bomba przebiła pokład startowy w okolicy dziobu, przeniknęła na 15 metrów w głąb okrętu i wybuchła, powodując - prócz innych zniszczeń i szkód-zrzucenie do morza samolotu, z którego ktoś ostrzeliwał z karabinu maszynowego nurkujące japońskie bombowce. Kinkaid na stanowisku dowodzenia palił jednego papierosa po drugim i ochrypłym głosem wydawał rozkazy. Burns ujrzał, jak na niebie niemal jednocześnie zapaliło się pięć japońskich samolotów od przeciwlotniczego ognia „Big E"; chwila satysfakcji trudnej do opisania, a potem... dalsze trafienia - druga bomba uderza tuż za dziobowym podnośnikiem i sieje spustoszenie na hangarowym i na trzecim, od góry licząc, pokładzie. Mnóstwo zabitych i rannych, pożary. Kolejna bomba wybucha tuż przy prawej rufowej części lotniskowca, uszkadzając urządzenia turbin. „Enterprise" ma już 44 zabitych i 75 rannych. Czy wytrzyma kolejny atak? Burns, który idąc za przykładem admirała, ogląda bitwę stojąc na własnych nogach, widzi nagle ślady torped (nie podejrzewa jednak, że niektóre zostały wystrzelone przez japoński okręt podwodny*). Dostrzega, jak idący niedaleko nich niszczyciel „Porter" stopuje, by podnieść z wody lotników, którzy wodowali przymusowo, mając uszkodzone podwozie, postrzelany kadłub i skrzydła. Porucznik Batten i strzelec pokładowy Holmgrin uniknęli cudem śmierci, wodując z wypuszczonym jednym kołem i uszkodzonymi lotkami. Holmgrin powiedział potem o swoim pilocie: „Batten pewnie by latał nawet na miednicy, gdyby miała skrzydła". Gdy „Porter" zajęty był akcją ratowniczą, stając się idealnym celem dla ataku torpedowego - z wysokości prawie półtora tysiąca metrów Albert D. Pollock, dowódca patrolującego klucza czterech Wildcatów, dostrzegł na powierzchni morza biały ślad torpedy. Właśnie wdał się w walkę z nurkujący* „1-21"

432

mi trzema bombowcami typu Val, które wraz z kolegami posłał do wieczności, gdy uwagę jego przyciągnął biały ślad torpedy żłobiący drogę między lotniskowcem „Enterprise" i nieruchomym „Porterem". Pragnąc zwrócić uwagę załogi niszczyciela na śmiertelne niebezpieczeństwo, przedarł się przez zaporę ognia przeciwlotniczego własnych okrętów i począł z całej broni pokładowej strzelać do pędzącej torpedy. Wyprysnął w górę, znurkował jeszcze raz, bijąc salwami w biały ślad. Na próżno! Niszczyciel, zajęty akcją ratowniczą, nie mógł uniknąć ciosu. Torpeda trafiła w kotłownię. Wśród ogłuszającej, szalonej eksplozji 15 ludzi zginęło i okręt był skazany na śmierć. Uratowano wszakże lotników. Żywa część załogi „Portera", wraz z dwoma wyratowanymi lotnikami, przejęta została przez niszczyciel „Shaw", który podszedł do burty trafionego bratniego okrętu... Burns, stojąc na stanowisku dowodzenia, przeżywał żar bitwy - dla niego bez precedensu. Załogi okrętów obu stron walczących zadawały sobie razy nie widząc się wcale, przynajmniej w sensie fizycznym, na odległość; obie strony jednak dzięki rozpoznaniu lotniczemu wiedziały o swej obecności, pozycji i kursie. Trudno w to uwierzyć, ale samoloty amerykańskie i japońskie „po drodze" do swych przeciwległych celów mijały się, nie zawracając sobie głowy wdawaniem się w walkę *, gdyż czekały na nie ważniejsze zadania lotniskowce przeciwnika. W głowach pilotów wszakże lęgły się dramatyczne myśli: Czy po przeżyciu ataku i powrocie będę w ogóle miał gdzie wylądować? Czy odnajdę swój pokład startowy, a może tylko potrzaskane resztki? I co wtedy? Burns, stojąc obok Kinkaida, obserwował przebieg akcji ratowniczej; grupy awaryjne odważnie gasiły pożary, przywracały stabilność okrętu, naprawiały przerwane łącza. Właśnie dowiedział się, że jego skromny dobytek został zniszczony wraz z kabiną, w której mieszkał. Nie miało to jednak żadnego znaczenia teraz, gdy ginęli ludzie i okręt był w najwyższym niebezpieczeństwie. Znajdował się zresztą w wyjątkowo uprzywilejowanej sytuacji; wraz z trzema procentami załogi oglądał bitwę, podczas gdy 97 procent ludzi znajdowało się w dole pod pokładem startowym, zapewniając lotniskowcowi bojowy żywot... Widział więc, jak jeden po drugim ginęły japońskie samoloty, strącane przez ogień przeciwlotniczy lotniskowca i patrolujące myśliwce przeciwnik stracił podczas ataków na „Enterprise" 25 samolotów. Jeśli „Enterprise" wyszedł z bitwy z życiem - choć poszarpany - to los wielokrotnie trafionego „Horneta" był przypieczętowany. Około południa tego pełnego dramatów dnia 26 października 1942 roku wydawało się jeszcze, że okręt zostanie uratowany. Krążownik „Northamp* Jeśli nie liczyć ataku 12 myśliwców japońskich na grupę, która wystartowała z pokładu „Enterprise".

28 - Burza nad Pacyfikiem

433

ton" wziął go na hol i z szybkością trzech węzłów wyprowadzał na bezpieczniejsze miejsce. Dwa niszczyciele przejęły we wczesnych godzinach popołudniowych rannych oraz tych wszystkich, którzy nie byli niezbędni na okręcie, razem 875 ludzi. Około godziny 15.00 szansę przeżycia ,,Horneta" poczęły maleć. Zespoły japońskie, choć osłabione uszkodzeniami lotniskowców „Zuiho" i „Shokaku", miały jeszcze potężną, nowoczesną jednostkę- lotniskowiec, ,Żuikaku". 0 godzinie 15.15 wystartowało piętnaście samolotów torpedowych. Odnalazły one holowanego „Horneta" i jeszcze raz go trafiły. W trakcie ataku torpedowego krążownik ,,Northampton" rzucił hol, by zyskać swobodę ruchów i możliwość wykonywania uników. Nie pomogło to oczywista „Hornetowi", który obezwładniony oczekiwał kolejnego ciosu. Japońska torpeda rozerwała się w burcie - kapitan Creehan, oficer-mechanik, ujrzał zielony błysk, który zdawał się rozprzestrzeniać w stronę dziobu 1 rufy. Creehanowi, gdy usłyszał głuche uderzenie, zdało się, że torpeda trafiła w przeciwległą prawą burtę. Pokład pod nimi pękł i do pomieszczenia remontowego nr 5, w którym się znajdował, wdarła się potężna fala ropy, zwalając wszystkich z nóg. Jakoś udało się im podnieść i trzymając się za ręce w potokach, głębokich już na ponad pół metra, dobrnęli do podwójnego trapu i wyjścia awaryjnego, którymi przedostali się z trzeciego pokładu na drugi. Wszyscy razem i każdy z osobna wyglądali okropnie i byli na pół żywi... Komandor Mason, dowódca okrętu, nakazał załodze przygotować się do opuszczenia okrętu. W 25 minut po ataku torpedowym przeciwnika znów nadleciały bombowce, ale chybiły. O 15.50 dowódca „Horneta" zszedł z pomostu; w chwilę później nastąpił kolejny - tym razem z lotu poziomego - atak Japończyków. Jacyś desperaccy operatorzy radiowi otworzyli do nadlatujących samolotów ogień z karabinów maszynowych, co nie miało oczywiście większego znaczenia, ale dokumentowało wolę walki do końca. Kolejna bomba trafiła w pokład startowy. Ostatni atak japoński przypuszczony został 0 godzinie 17.02 - kolejne trafienie osiągnięte przez bombowiec nurkujący, który wystartował z lotniskowca',,Junyo". ,,Hornet" dobiegał kresu swego morskiego żywota. Od japońskich bomb 1 torped padło 111 ludzi, a 108 zostało rannych. Po ewakuowaniu całej załogi postanowiono dobić mężny okręt, by nie dostał się w ręce Japończyków, posiadających przecież przewagę sił; dwa niszczyciele odpaliły kolejno po osiem torped w stronę stojącego nieruchomo na oceanie lotniskowca. Ale choć otrzymał on dziewięć własnych torped, nie chciał pójść na dno. Japończycy byli informowani stale o przebiegu wydarzeń i admirał Kondo postanowił wykorzystać sukces. Czołowy zespół pod dowództwem kontradmirała Abe, o którym usłyszymy jeszcze nie raz, szedł całą parą w stronę ,,Horneta", wraz z nim obydwa nadające się jeszcze do akcji lotniskowce ,,Zuikaku" i „Junyo". Ryzykując spotkanie z potężnymi zespołami floty

435

japońskiej dwa niszczyciele, „Mustin" i „Anderson", które nie zdołały dobić okrętu torpedami, otworzyły doń silny ogień artyleryjski, ale mimo wystrzelenia ponad 400 pocisków zdołały tylko wzniecić pożary. Sceneria nocnego dramatu była przerażająca - w burtach i na pokładzie „Horneta" rozrywały się amerykańskie pociski, a sam płonący okręt spowity był niesamowitym światłem flar, zrzucanych już przez japońskie samoloty. Z pomostów nadpływających potężnych japońskich jednostek ujrzano teraz amerykański lotniskowiec: zdawał się pływającym piekłem. Kontradmirał Abe wydzielił dwa niszczyciele, „Makigumo" i „Akigumo", które miały „Homerowi" wbić morską mizerykordię. O godzinie 1.35 dnia 27 października „Hornet", otrzymawszy cztery potężne „długie torpedy", poszedł wreszcie na dno. Któryś z amerykańskich marynarzy przed opuszczeniem pokładu powiedział do swych kolegów: „Jeśli dalej będę służył we flocie, to na nowym „Hornecie". Ten, który zatonął koło wysp Santa Cruz, był siódmym z kolei okrętem o tej nazwie... Tymczasem i przeciwnik przeżywał swe dramaty. Kilkakrotnie 'rafiony flagowy okręt wiceadmirała Nagumo, „Shokaku", walczył z pożarami wywołanymi przez trafienia czterech amerykańskich bomb zrzuconych przez samo : loty z „Horneta". Pokład „Shokaku" nie bardzo nadawał się do przejmowania samolotów i większość wracających maszyn musiała siaaać na wodzie, skąd ich załogi wyławiane były przez niszczyciele osłony. Któryś z pilotów, zszokowany, wyszeptał: „Trafili w mój zbiornik paliwa, cud, że samolot nie rozerwał się na strzępy..." Już po wojnie śmielsi oficerowie japońskiej floty, chwaląc agresywnego Kakutę, który ostro poszedł w stronę przeciwnika w drugiej fazie walki, krytykowali zachowanie się wiceadmirała Kondo i kontradmirała Abe, którzy na czele swych potężnych pancerników nie bardzo kwapili się z pościgiem, odczuwając respekt wobec sił powietrznych przeciwnika... Pożary na „Shokaku" zostały opanowane w godzinach popołudniowych. Wiceadmirał Nagumo przeniósł swą flagę na lotniskowiec „Zuikaku", ale jego zespół w ciemnościach nocy, która nadeszła, nie odniósł dalszych sukcesów i nad ranem 27 października Nagumo zarządził odwrót. Nie był on jednak małego ducha: z meldunków złożonych przez załogi samolotów wynikało jasno, że na dnie oceanu obok wyspy Santa Cruz znalazły się dwa nieprzyjacielskie krążowniki, jeden niszczyciel, jeden okręt liniowy oraz trzy lotniskowce. Był to dostateczny powód do optymizmu i przekonania o pełnym teraz panowaniu floty japońskiej w rejonie Guadalcanalu, czy - mówiąc z japońska - Guadaracunuru. I cóż za rewanż za straszliwą klęskę pod Midway!

436

Meldunek wiceadmirała Nagumo do admirała Yamamoto, dowódcy Połączonej Floty, uległ kolejnej optymistycznej transformacji. Yamamoto zadepeszował do Tokio o zatopieniu czterech amerykańskich lotniskowców i trzech pancerników. Jak wspominają świadkowie jego reakcji, przechadzał się po pokładzie najpotężniejszego pancernika wszechczasów - 65 000-tonowego „Yamato", snując refleksje nad klęską przeciwnika, która zbiegła się z jego Świętem Floty, i tworząc trzy poematy „haiku" o tym wydarzeniu. Po bitwie zapomniałem o upale Patrząc na księżyc w trzeciej kwadrze Kontemplując widok księżyca Boleję nad poświęceniem przeciwnie Poniżej księżyca rozciąga się morze Na którego dnie leży wiele okrętów. Tokio ucieszyło się z wieści o wielkim zwycięstwie, ale cesarz w swoim posłaniu chwaląc admirała za mężną walkę, podkreślał równocześnie, że sytuacja w rejonie Archipelagu Wysp Salomona będzie się komplikowała. Podnosząc wagę boju o Guadalcanal, stanowiący ważny punkt dla cesarskiej marynarki, władca Japonii wyrażał nadzieję, że Guadalcanal zostanie w pełni odzyskany tak szybko, jak jest to możliwe. Admirał Yamamoto, przeczytawszy reskrypt cesarski i otrzymawszy dodatkowe meldunki o przebiegu bitwy pod Santa Cruz oraz pełny raport o klęsce dywizji Maruyamy, doszedł ze swym szefem sztabu do oceny mniej optymistycznej niż ta, która zrodziła jego poematy. Uznał w duchu, że mimo dostarczenia na wyspę nowych posiłków, szansę utrzymania się na Guadalcanalu, a zwłaszcza pokonania amerykańskich oddziałów lądowych po trzech kolejnych klęskach własnych wojsk, są niewielkie. Kozłem ofiarnym w tej sytuacji stał się wiceadmirał Nagumo, który 2 listopada został pozbawiony dowództwa i przeniesiony na stanowisko bez większego znaczenia - na lądzie. W rozmowie z komandorem Harą, dowódcą wspominanego już niszczyciela,, Amatsukaze'', wyrażał on poglądy sceptyczne: choć udało się zatopić lotniskowiec przeciwnika, a drugi uszkodzić - nie były to dla przeciwnika straty nie do odrobienia, zważywszy jego potencjał przemysłowy... Na miejsce Nagumo przyszedł wiceadmirał Jizaburo Ozawa, który dotychczas dowodził zespołami niszczycieli oraz krążowników i nie miał praktyki w dowodzeniu lotniskowcami. Praktycznie biorąc, nie miał on jednak przed sobą bliskiej perspektywy wyróżnienia się w boju, ponieważ wszystkie lotniskowce, którymi dowodził jego poprzednik, miały wrócić do kraju dla dokonania napraw i remontów.

437

Biorąc pod uwagę rozmiary strat w okrętach - bitwa pod Santa Cruz zakończyła się niepowodzeniem taktycznym Amerykanów: stracili tak potrzebny im do walki lotniskowiec, drugi zaś doznał poważnych uszkodzeń. Pewną pociechą dla nich była większa liczba utraconych przez przeciwnika samolotów. Flota admirała Kondo straciła ich 100*, podczas gdy zespół operacyjny Kinkaida - 74. Podkreślić przy tym trzeba, że Japończycy dysponowali znacznie słabszą bazą szkoleniową dla uzupełnienia strat w pilotach i każda strata w jednostkach morskich pociągała za sobą większą niż u Amerykanów utratę sił, ponieważ tamci dysponowali potężnym przemysłem okrętowym, przestawionym już całkowicie na produkcję wojenną. Dopowiemy, że na lądzie akcja 2. dywizji piechoty generała Maruyamy skończyła się najfatalniej; w dżungli półkolem wokół pasa startowego lotniska Henderson Field padło lub umierało 3000 japońskich żołnierzy, skoszonych ogniem karabinów maszynowych, moździerzy i artylerii amerykańskiej piechoty morskiej. Ciężko ranny generał Nasu zdołał podać rękę dowódcy dywizji na jego stanowisku dowodzenia i wyzionął ducha.

Dwie krwawe noce Przebieg październikowych walk na Guadalcanalu wywarł oryginalny wpływ na umysły dowódców japońskich wojsk lądowych. Doszli oni do wniosku, że zwycięstwo w walce o lotnisko było o krok i że wystarczy zrobić odpowiednio mocny krok następny, by osiągnąć upragniony rezultat. Nie brali więc pod uwagę dysproporcji strat, ufali nadal w szaleńczą bojowość własnej piechoty, w jej umiejętność walki w warunkach dżungli, potwierdzoną przecież przekonującymi zwycięstwami w starciach na Półwyspie Malajskim i wyspach dzisiejszej Indonezji. Uznali, że wystarczy przerzucić jeszcze jedną dywizję na Guadalcanal, aby doprowadzić do rozstrzygnięcia. Trzeciego listopada 1942 roku spróbowali wysadzić desant w sile 1500 ludzi na wschód od pozycji amerykańskich, w rejonie Koli Point. W zaciętych walkach i przy wsparciu artylerii morskiej desant został zniszczony. Tymczasem Amerykanie wzmocnili swoje siły, także ciężką bronią; 23 października mieli na Guadalcanalu 23 000 ludzi, a 12 listopada już 29 000. Między 2 i 10 listopada, w kolejnych rejsach nocnych z wysp Shortland, przerzucona została na zachodni Guadalcanal cała japońska 38. dywizja piechoty i liczba Japończyków na wyspie wzrosła do 30 000. Obie strony dążyły do rozstrzygnięcia. Admirał Yamamoto planował wysadzenie nowych sił lądowych w rejonie przylądka Tassafaronga w nocy z 14 na 15 listopada. Dokonać miał tego konwój złożony z 11 transportowców osłania* Źródła japońskie podają liczbę niższą - 66 samolotów.

438

ny przez 10. dywizjon niszczycieli kontradmirała Tanaki. Operację poprzedzić miały dwa ciężkie bombardowania lotniska, z udziałem pancerników, krążowników i niszczycieli w dwóch akcjach nocnych - z 12 na 13 i z 13 na 14 listopada. Dla decydujących - jak mniemał- działań zgrupował od atolu Truk po Rabaul potężną armadę składającą się z dwóch lotniskowców, czterech pancerników, pięciu krążowników ciężkich, 30 niszczycieli i licznych transportowców. Misja ostatecznego „zmiękczenia" Guadalcanalu, a zwłaszcza lotniska Henderson Field, powierzona została wiceadmirałowi Hiroaki Abe, który dowodzić miał zespołem bombardowania składającym się z dwóch szybkich pancerników ,,Hiei" i ,,Kirishima", nazwanych tak od gór, z których jedna - otoczona nimbem świętości - góruje nad prefekturą Kagoshima na południu Japonii, a druga - bezpośrednio nad Nagasaki. Nadto w skład zespołu wchodziło 14 niszczycieli i krążownik lekki „Nagara". Owe dwie artyleryjskie misje, które miały w założeniu przynieść druzgocące konsekwencje, przykrywane były przez potężne siły wiceadmirała Kondo i siły Ósmej Floty wiceadmirała Mika wy. Wsparcie powietrzne zapewniał 2. dywizjon lotniskowców kontradmirała Kakuty („Junyuo" i „Hiyo", wspierany przez pancerniki „Kongo" i „Haruna") oraz stacjonujące na lotniskach Rabaulu 25. i 26. flotylle powietrzne z 215 samolotami. Przygotowania Japończyków zbiegły się z akcjami Amerykanów; 11 i 12 listopada transportowce osłaniane przez zespół kontradmirała D.J. Callaghana (pięć krążowników, osiem niszczycieli) przewoziły wojska i zaopatrzenie na wyspę. Callaghan, dowódca grupy wsparcia o nazwie „TG 67.4" umieścił swą flagę na krążowniku „San Francisco". Nadto miał do dyspozycji krążownik ciężki „Portland" oraz trzy krążowniki lekkie: „Atlantę" - ze zwycięzcą w bitwie koło przylądka Esperance kontradmirałem Normanem Scottem, „Helenę" i starszy „Juneau" oraz osiem niszczycieli. Wiceadmirał Halsey, dowodzący z Noumea na Nowej Kaledonii, przewidując poważne walki, skierował w pobliże wyspy dwa potężne pancerniki najnowszego typu - „Washington" i „South Dakota", a 24 okręty podwodne miały czatować na przeciwnika w akwenach przylegających do Wysp Salomona. Na osłonę transportowców po godzinie 14.00 uderzyły silne formacje lotnicze Japończyków. Wszyscy, którzy mogli sobie na to pozwolić i którzy mieli możność obserwacji, oglądali wybuchy bomb, piruety myśliwców i pierwsze spadochrony pojawiające się na niebie, gdyż nadeszła druga fala ataku. W stronę morskich sił osłony szedł śmiertelny wróg okrętu wojennego - samoloty torpedowe. Dwusilnikowe Betty* zdawały się dotykać powierzchni morza. „San Francisco" i „Portland" otworzyły ogień nie tylko ze swej " Amerykańska nazwa dla samolotu bombowego i szturmowego (średniopłat) - Mitsubishi 64 M2.

439

artylerii średniego kalibru, ale także i z dział 203-milimetrowych, bijąc w morze i starając się napastnika razić odłamkami rozrywających się pocisków. Po przelocie samoloty zmieniły szyk i przystąpiły do nowego ataku, biorąc okręty w dwa ognie. I wtedy pocisk z flagowego transportowca „Mc Cawley", na którym znajdował się kontradmirał Turner, trafił jeden z bombowców. Pilot widząc, że już nie uratuje załogi ani samolotu, skierował ciężką, dwusilnikową maszynę prosto na najbliższy krążownik... Samolot uderzył w rufowe nadbudówki „San Francisco", zmiażdżył obsługę trzech dział 203-milimetrowych, uszkodził artyleryjską stację radiolokacyjną i spowodował pożary. Resztki samolotu przeleciały przez lewą burtę i zniknęły w falach. Wszystko trwało tak krótko, że początkowo nie wywołało dużego wrażenia. Później dopiero, gdy znaleziono ciała poległych i 22 rannych, gdy obejrzano rozmiar uszkodzeń - cień padł na prawie już legendarne wojenne szczęście okrętu. Wieczorem transportowce z „Mc Cawleyem" na czele i dowódcą 67. Zespołu Operacyjnego* kontradmirałem Turnerem odchodziły na wschód, natomiast oni z okrętami osłony pozostawali tutaj, opodal wyspy, której stęchły zapach „zionący reumatyzmem" - jak ktoś trafnie określił - można było poczuć, ilekroć tylko powiał wiatr południowy. Niewielu łudzi z załogi „San Francisco" wiedziało, z jakiego powodu wszystkie okręty grupy osłony krążą tego wieczoru między Guadalcanalem i leżącą od niego na północ Floridą. Najlepiej poinformowani byli kontradmirał Daniel J.Callaghan, dowódca sił osłony, który wybrał ,,San Francisco" na swój okręt flagowy, oraz dowódca okrętu, komandor Cassin Young. Ten ostatni wiedział już o wynikach dziennego rozpoznania lotniczego; od północnego zachodu nadciągał „tajfun". Bo czymże innym były, sygnalizowane przez lotnictwo, dwa japońskie pancerniki, dwa ciężkie krążowniki - nie licząc innych, mniejszych jednostek? Young przewidywał, co ich czeka. Zespołowi japońskiemu, bez względu na konsekwencje tej walki, musieli przeciwstawić o wiele słabszy własny zespół osłony. Okręty liniowe „Washington" i „South Dakota" były jeszcze za daleko, by móc wkroczyć w porę do akcji. A więc - pięć krążowników: „San Francisco", „Atlanta", „Portland", „Helena", „Juneau" i osiem niszczycieli -„Cushing", „Laffey", „Sterett", ,,0'Bannon", „Barton", „Monssen", „Fletcher" i „Aaron Ward". Znając Japończyków, można było z góry przewidzieć ich zamiary- Tak samo, jak to czynili już wielokrotnie, szli teraz na nocne bombardowanie kluczowego punktu na wyspie, amerykańskiego lotniska Henderson Field. Eskadry amerykańskie z Henderson Field nie pozwalały im, jak na razie, rozstrzygnąć na swoją korzyść walki na Guadalcanalu i - co za tym idzie - na całym Archipelagu Wysp Salomona. Task Force 67 - oryginalna nazwa amerykańska.

440

Noc zapowiadała się jasna z gwiazdami błyszczącymi na niebie, wiała niewielka wschodnia bryza, nad wyspami chodziły błyski wyładowań, młody księżyc wkrótce zaszedł. Mimo pięknej, malarskiej scenerii natury - umysły marynarzy były niespokojne. Zespół Callaghana złożony został dość przypadkowo, nie miał czasu zgrać się i dowódca nie przedstawił podwładnym swoich zamiarów taktycznych. Tymczasem siły japońskie, które wyszły z dwóch oddzielnych baz - na wyspach Shortland (niszczyciele) i z atolu Truk (pancerniki), spotkały się o godzinie 15.30 i zmierzały teraz pod dowództwem wiceadmirała Abe ku brzegom Guadalcanalu nadciągając z północnego zachodu. Po zachodzie słońca Japończycy dostali się w strefę złej pogody - burzy i straszliwych szkwałów. Dlatego dowódca nakazał zmniejszenie szybkości; należało uporządkować szyk po siedmiu godzinach obłędnego marszu w szkwałach - gdy niewiele albo nic nie było widać. Prawdę mówiąc, czołowe niszczyciele japońskie o mało nie wpakowały się na brzeg Guadalcanalu - a czołowy zespół niszczycieli, idący łukiem, rozpadł się na dwie oddzielne grupy, co nie pozostało bez wpływu na dalszy bieg wydarzeń... Japończycy zbliżali się do Guadalcanalu. Jak wspomina japoński uczestnik wydarzeń: „Mała wyspa, 60 stopni z lewej burty!" - okrzyk obserwatora położył kres moim rozmyślaniom. Prawie równocześnie ktoś drugi wrzasnął: „Wysokie góry prosto przed nami!" Obróciłem się w lewo i ujrzałem czarny, przysadzisty kształt wyspy Savo, wyłaniający się z ciemności. Z przodu widać było pasmo górskie Guadalcanalu, wyraźnie widoczne na tle ciemnego tła chmur. Czując, że bitwa nadchodzi, drżałem z podniecenia i oddychałem głęboko balsamiczną nocną bryzą. Cisza panowała na każdym okręcie, gdy każdy zajął swoje stanowisko bojowe. Na pokładzie „Hiei" wiceadmirał Abe studiował napływające meldunki. Japońscy obserwatorzy na Guadalcanalu nadawali, że wypogodziło się i nie pada, i że widzą nieprzyjacielskie okręty pod Lunga Point. Wyspa Bougainville meldowała o wysłaniu wodnopłatowców, gdy zespół był odległy o 12 mil od brzegu. Abe był wciąż niezdecydowany i ciężko wzdychał. „Powiedzcie »Hiei« i »Kirishimie«, aby przygotowały artylerię główną do strzelania numer 3". Na tych dwóch okrętach blisko 700-kilogramowe pociski, z których każdy wyładowany był setkami burzących i zapalających ładunków, leżały w magazynach amunicyjnych blisko podnośników. Artylerzyści rwali się do otwarcia ognia*. T. H a r a : Japanese Destroyer Captain. New York 1972.

441

Było po godzinie 22.00 i komandor Young, dowódca krążownika „San Francisco", czuł wzbierający niepokój. Zapadła noc i transportowce z kontradmirałem Turnerem już odeszły. Japończycy byli gdzieś jeszcze daleko za wyspą Savo, przemierzali wody morskiej rynny oddzielającej północny pas Wysp Salomona od pasa południowego. Lekki krążownik „Helena" szedł w zespole krążowników jako czwarty okręt w .szyku za „Atlantą", flagowym „San Francisco" i „Portlandem". Z sylwetki o dwóch kominach podobny był z daleka do ciężkich krążowników. Miał zresztą ich przeciętnie w tym czasie spotykaną wyporność 10 000 ton. Artylerię główną stanowiło 15 dział 152 mm w pięciu wieżach. Z maksymalną szybkością 32,5 węzła i 120-milimetrowym opancerzeniem - czynnikami najważniejszymi dla żywotności okrętu - stanowiła „Helena" odpowiednik japońskich lekkich krążowników typu „Mogami", które weszły do służby w połowie lat trzydziestych. „Helena" pierwsza zaalarmowała o zbliżaniu się japońskiego zespołu. W radiokabinie panowała cisza, jeśli nie liczyć mało ważnych meldunków; w wieżach 6-calowych dział obsługa drzemała, oparłszy głowę, o co kto mógł. Lampki i brzęczyki aparatów sygnalizacyjnych i kontrolnych były ciemne i ciche. Na okręcie panował spokój. I nagle we wszystkich pomieszczeniach okrętu rozległ się dźwięk alarmu bojowego. Do dowódcy doszły słowa meldunku: - Nieprzyjacielskie okręty! Radar pracował dobrze! Przeciwnik płynął południowym kanałem, odgradzającym Guadalcanal od okrągłej wyspy Savo i znajdował się teraz od „Heleny" w odległości około 14 500 jardów, czyli 13 kilometrów. Japończycy szli z szybkością 23 węzłów, a uwzględniwszy kurs i szybkość amerykańskiego zespołu, zbliżali się do „Heleny" z szybkością zsumowaną 40 węzłów, czyli około 75 kilometrów na godzinę... - Odległość jeden, trzy, zero, dwa razy zero. - Odległość jeden, dwa, zero, dwa razy zero - głos odczytującego odległości z podziałki zielonkawego, błyskającego impulsami ekranu był chłodny, beznamiętny. W centrali artyleryjskiej, leżącej głęboko pod pokładem, dziesiątki mechanizmów i silników rozpoczęły pracę dla trzylufowych wież artyleryjskich. Gdyby do wykonania potrzebnych obliczeń użyć tylko ludzi - trzeba by ich tu z kilkuset, zważywszy skąpość czasu między momentem dostrzeżenia przeciwnika a chwilą otwarcia ognia. Ten czas na nowoczesnym okręcie wojennym liczy się w minutach, sekundach, • i te decydują o wszystkim. Skomplikowane przeliczniki dokonują obliczeń, biorąc pod uwagę kurs, szybkość własną i przeciwnika, siłę i kierunek wiatru, temperaturę i wilgotność powietrza, słowem - wszystkie czynniki decydujące o celności artyleryjskiego ognia. A wreszcie wszyst-

442

kie te elementy przemieniają się w najważniejsze dla każdego artylerzysty wartości kątowe: przekaźniki centrali artyleryjskiej przesyłają na stanowiska ogniowe dwie wartości — kąt podniesienia i kąt kierunku. Celowniczowie podniesienia i kierunku muszą teraz pilnie śledzić strzałki przekaźników, które ustawicznie zmieniają swoje położenie, pokrętłami nastawiając według wskazań przekaźników strzałki swoich dział na zegarowych, okrągłych tarczach. Strzałki tańczą', wzrok wlepiony w ich grę równocześnie śledzi okrągłe, małe, fioletowe lampki. Jeśli lampka zapala się-działo jest dokładnie wycelowane... Admirał Callaghan na pomoście bojowym „San Francisco" teraz dopiero zdał sobie sprawę z niesprawności swego okrętu flagowego. Radiolokator artyleryjski krążownika „San Francisco" właściwie nie działał i admirał zmuszony był co chwilę porozumiewać się fonią z krążownikiem „Helena", którego urządzenia radiolokacyjne pracowały bezbłędnie. Jednak jego pytania i odpowiedzi, cała wymiana informacji taktycznych wszystko to na jednej długości fali krzyżowało się i myliło, powodując zamęt. Zespół amerykański szedł teraz kursem na północ, powiększywszy szybkość do 23 węzłów. O godzinie 1.40 komandor Stokes z 10. dywizjonu niszczycieli ujrzał nagle wyłaniające się z mroków tropikalnej nocy dwa japońskie niszczyciele. Były odległe o około 3000 metrów i przecinały kurs amerykańskich okrętów. Czołowy niszczyciel amerykański „Cushing" zrobił zwrot w lewo, by móc użyć wyrzutni do ataku torpedowego. Krążownik przeciwlotniczy „Atlanta", który szedł pierwszy z krążowników i nie był tak łatwy w manewrowaniu jak niszczyciele, zrobił ostrzejszy zwrot. Zaraz potem dowódca „Atlanty" usłyszał przez radio głos admirała Callaghana. - Co tam robicie? - Wymijamy własne niszczyciele! - brzmiała odpowiedź komandora Jenkinsa. Gdy na „Helenie" artylerzyści od pięciu z górą minut prowadzą swą nerwową grę z fioletowymi światełkami, a dowódca działu artylerii z trudem hamuje przekleństwa - w eterze dalej mieszają się zapytania i odpowiedzi, kursy, namiary, kąty, szybkości. Jedna po drugiej upływa pełne osiem minut, w czasie których już można było zacząć strzelać! Osiem minut, które pozwalają Japończykom wyrównać przewagę Amerykanów wynikającą z faktu posiadania radaru. Mają całe osiem minut na przygotowanie się do walki, bo ich niszczyciele też dostrzegły już nieprzyjaciela. Teraz odległość tak szybko maleje, że decydują sekundy - kto pierwszy zacznie celnie strzelać, ten zwycięży... Zespół japoński szedł z szybkością 23 węzłów, kursem 105 stopni, a więc na wschód z lekkim odchyleniem na południe. Główną siłą uderzeniową

443

zespołu były dwa okręty liniowe typu „Kongo": flagowy „Hiei" i „Kirishima". Zbudowane według projektu Anglika Sir George Thurstona w latach 1911-1915 w stoczniach brytyjskich i japońskich, nie były okrętami najnowocześniejszymi, jednak po generalnym remoncie i przebudowie w latach trzydziestych stanowiły jeszcze poważną siłę bojową. Miały po osiem dział 356-milimetrowych, zdolnych wyrzucać pociski o ciężarze 635 kilogramów, oraz po 14 dział 150-milimetrowych, nie licząc artylerii przeciwlotniczej; rozwijały szybkość do 30 węzłów, były więc groźnym przeciwnikiem dla każdej jednostki, a co dopiero dla ciężkich czy lekkich krążowników. Właśnie te okręty miały zniszczyć ogniem swych dział amerykańskie lotnisko i samoloty na Guadalcanalu, aby ułatwić atak japońskim oddziałom lądowym. Te zaś miały zostać wzmocnione tejże nocy oddziałami wiezionymi przez transportowce pod osłoną niszczycieli kontradmirała Tanaki. Wiceadmirał Abe, przejęty czekającą jego okręty misją artyleryjską, nie myślał o starciu z okrętami przeciwnika; o flocie amerykańskiej zresztą krążyły jeszcze ironiczne uwagi. Gdy więc niespodziewanie o godzinie 1.42 nadeszła wiadomość od niszczyciela „Yudachi" - Zauważyłem nieprzyjaciela! - Abe wykrzyknął podniecony: - Jaka odległość i namiar? Gdzie jest „Yudachi"? ... Ledwie Abe opanował swój wybuch, gdy obserwator z górnego stanowiska obserwacyjnego na maszcie „Hiei" wykrzyknął histerycznie: - Przed nami cztery sylwetki... wyglądają jak wojenne. Pięć stopni z prawej burty, odległość 8000 metrów.... nie jestem tego pewny - widoczność kiepska... Abe zakrył twarz. „Yudachi" był o 10 000 metrów w przodzie. - Zapytaj go o odległość. Komandor Masakane Suzuki, szef sztabu admirała Abe, ryknął do obserwatora: - Czy na pewno 8000 metrów? Potwierdź! - Może 9000 metrów... Abe wyraźnie wstrząśnięty, wykrztusił: - Powiedzcie „Hiei" i „Kirishimie", żeby artylerzyści zastąpili zapalające pociski przeciwpancernymi i ustawili wieże do strzelania do przodu. Abe potykając się dobrnął do krzesła. Był w śmiertelnej rozterce, jego misja brała w łeb...* ...Komandor Stokes na niszczycielu „Cushing" wchodzi już między czołową osłonę japońskich niszczycieli i -okręty liniowe. Nie mogąc wytrzymać przedłużającego się napięcia, pyta w końcu przez radio admirała Callaghana: - Czy mogę ich trochę nakarmić rybami? 'Ze wspomnień komandora T.Hary.

444

Godzina 1.45, na pomostach, w słuchawkach hełmofonów dowódców na krążownikach i niszczycielach amerykańskich odzywa się zniekształcony nieco, ale wyraźny głos admirała Callaghana: - Przygotować się do otwarcia ognia! W tym czasie okręty amerykańskie wchodziły już długim klinem między okręty japońskie, idące w szyku. Callaghan rozdzielił nawet obydwa japońskie okręty liniowe. Admirał Abe ujrzał rzecz niezwykłą jak na bitwę morską XX wieku: sylwetki jego niszczycieli zostały przesłonięte przez Wysokie nadbudówki amerykańskiego krążownika. Była to „Atlanta" pod dowództwem komandora Jenkinsa. Za nią widać było wyłaniające się z mroku sylwetki dalszych amerykańskich krążowników. O godz 1.50 jaskrawe światło z reflektorów japońskiego niszczyciela „Akatsuki" oświetliło pomost „Atlanty". Oficer amerykański kierujący ogniem zareagował błyskawicznie zarządził kontroświetlenie i otwarcie ognia. W tej samej minucie co niszczyciel „Akatsuki" pancernik „Hiei" zapalił reflektor i w jego świetle komandor Hara, dowódca niszczyciela „Amatsukaze", zobaczył, jak lekki krążownik „Nagara" wysunął się do przodu i znalazł się teraz przed niszczycielem „Yukikaze", który z kolei znajdował się o 2000 metrów przed jego „Amatsukaze". Hara ujrzał, jak krążownik amerykański (była to „Atlanta") zalany został światłem reflektora „Hiei". krążownik dał pełną salwę z 6-calowych dział, ale tych 12 pocisków zbyt krótkich upadło o 2000 metrów od „Hiei". 30 sekund później, robiąc zwrot w lewo, „Hiei" otworzył ogień ze swych dział 14-calowych. Dystans 5000 metrów to dla takiego okrętu jakby walka na białą broń: prawie wszystkie pociski japońskie odnalazły drogę do celu. Ale z kolei pancernik „Hiei" miał zapłacić za ujawnienie swej obecności. Cztery amerykańskie niszczyciele z najbliższej odległości obsypały pociskami pancernik, a zwłaszcza jego pomost, przypominający pagodę. Trzydziestoletni okręt, niemal w rocznicę swego wodowania, otrzymywał ciężkie rany. Pociski zwykłe i trasujące z niszczyciela „Cushing" krzyżowały się nad pancernikiem „Hiei" i spadały ulewą wokół mojego,,Amatsukaze". Widowisko było tak oślepiające, że długo stałem na pomoście nic nie widząc. Na szczęście mój okręt nieotrzymał trafień... Zprzodu przed nami rysowała się wyraźnie czarna linia brzegowa Floridy z licznymi rafami. - Zwiększyć szybkość! - krzyknąłem. - W prawo! Wynośmy się z tego piekła! Okręt natychmiast zareagował. Oderwał się od , ,Hiei" i prowadząc za sobą niszczyciel „Yukikaze" wyszedł na prawo od krążownika „Nagara". Popa-

445

trzyłem na ,,Hiei". Jego poszarpany pomost był w płomieniach. Amerykańskie niszczyciele musiały osiągnąć szereg trafień. Przeklinając to nieszczęście zauważyłem, że trzy nasze własne niszczyciele weszły w cyrkulację w lewo, wyraźnie starając się osłonić pancerniki od rufy. Te trzy okręty, „Akatsuki", „Inazuma" i „Ikazuchi", były nowszego typu i szybsze niż mój...*

storpedowana i ugodzona japońskimi pociskami wiele razy, tracąc w trakcie tego szybkość. Prawdopodobnie zniosło ją na naszą linię ognia, mogła też zostać wzięta za drugi japoński niszczyciel. Dowiedzieliśmy się później, że kilka naszych salw 8-calowych pocisków trafiło ją, przeważnie przebijając lekkie górne nadbudówki i nie eksplodując...*

Spotkanie dwóch zespołów weszło w decydującą fazę. Czołowe cztery amerykańskie niszczyciele stoczyły zażarty i tragiczny bój z pancernikiem ,,Hiei". Wspomnianego już „Cushinga" trafiły pociski, uszkadzając ster. Niszczyciel, mimo ograniczenia sterowności, zbliżył się wkrótce do ,,Hiei". Z odległości około 900 metrów zdołał odpalić w jego stronę 6 torped. Wykryty światłem reflektora - został dosłownie rozbity pociskami Japończyków. Żadna jednak z jego torped nie trafiła. Niszczyciel ,,Laffey", który szedł za „Cushingiem", omal nie zderzył się z japońskim okrętem flagowym, a jego torpedy, wystrzelone z minimalnej odległości, uderzyły wprawdzie o burtę olbrzyma, lecz nie eksplodowały. Pociski japońskie i torpeda wyeliminowały z walki amerykański niszczyciel. Niszczyciel ,,Sterett" wystrzelił w stronę „Hiei" cztery torpedy z odległości mniej więcej 1 800 metrów. ,,Sterett" miał już wtedy uszkodzony mechanizm sterowania i zniszczoną stację radiolokacyjną, torpedy były więc niecelne. Niszczyciel ,,0'Bannon" strzelił też w stronę pancernika dwie torpedy, później ostrzelał go z dział z odległości 1000 metrów i wzniecił szereg pożarów. Z pomostu ,,O'Bannona" widziano, jak ,,Laffey" tonął. Ale i japoński niszczyciel „Akatsuki", który pierwszy użył reflektora, nie uszedł swemu losowi.

Zasypana pociskami „Atlanta" zostaje wyłączona z dalszej walki. Pożary, pogięte blachy, zrujnowane nadbudówki, na rozbitym pomoście bojowym zwłoki zwycięzcy z październikowej bitwy koło przylądka Esperance kontradmirała Scotta. Po dziś dzień historycy amerykańscy nie są zdecydowani, komu należy przypisać jego śmierć: pociskom okrętów własnych czy przeciwnika.

W tym okresie flagowy krążownik „San Francisco", z admirałem Callaghanem na pokładzie, wszedł także do akcji. Obserwowany z ,,San Francisco" szyk nieprzyjacielski zdawał się przecinać przed nami nasz kurs... Nasz dowódca działu artylerii komandor podporucznik W.I. Wilbourne dobrał się do czołowego japońskiego niszczyciela i począł strzelać z głównych baterii 8-calowych, podczas gdy prawoburtowe 5-calowe zapewniały widoczność, strzelając pociskami świetlnymi. Oddaliśmy siedem salw w stronę okrętu, wzniecając na nim pożary. Komandor Young polecił Wiłbourne'owi przenieść ogień na następny niszczyciel. W tym momencie oba niszczyciele nieprzyjacielskie poszły kontrkursem i poczęły zbliżać się do głównych sił japońskich, szczegół pozornie mało ważny, który miał jednak spowodować wielką tragedię. W pośpiechu bitwy, ciemności i braku rozpoznania w sytuacji ,,San Francisco" zaczął strzelać do „Atlanty". Uprzednio została ona

1940.

446

Hara myli się - oddane były do służby na początku lat trzydziestych; jego okręt - w roku

Ogromny wybuch poza krążownikiem „Atlanta" - pisze dalej komandor McCandless - odkrył tragiczną sytuację okrętu. Spowodowało to wydanie rozkazu „przerwać ogień" zarówno przez admirała Całlaghana, jak i przez komandora Younga. W naprężonej sytuacji rozkaz ten, przeznaczony tylko dla okrętu flagowego, przekazany został przez radiotelefon wszystkim okrętom; zignorowano go jednak. Podczas wybuchu ujrzeliśmy również japońskie okręty liniowe, prawie burta przy burcie. Nas także dostrzeżono. Admirał Callaghan wydaje rozkaz, który miał się stać sławnym i zarazem ostatnim jego rozkazem: CHCEMY WIELKICH SZTUK! DAWAJCIE NAJPIERW WIELKIE SZTUKI! Zobaczyliśmy wielki okręt, przecinający nasz kurs. Rozpoczęliśmy zwrot w lewo, aby móc użyć naszą rufową wieżę. Był to, jak się okazało, pancernik „Hiei". Jego potężne wieże z działami obróciły się w naszą stronę. Ten pojedynek, w którym flagowy okręt miał walczyć z okrętem flagowym, miał w sobie coś z przeszłości... Pancernik i krążownik mijały się na kursach w odległości 2500 jardów, przy czym każdy z przeciwników robił zwrot w lewo. Walka była krótka, ale gwałtowna. Pierwszy począł strzelać krążownik „San Francisco" z odległości około 2200 jardów. Salwa była krótka. „Hiei" otworzył ogień z opóźnieniem i strzelał niezbyt szybko. Pierwsze jego salwy chybiły. Dwie salwy oddane z czterech dział uderzyły w wodę przed nami, rozrywając się na powierzchni i wyrzucając jasnozielony płomień - środki zapalającejak dowiedzieliśmy się później. Wilbourne, dzięki niecelnym strzałom Japończyków, miał trochę czasu i dzięk,i temu wstrzelał się w cel. Gdyby ktoś mierzył czas naszym artylerzystom tej nocy, z pewnością mógłby zanotować nowe rekordy. Ogień, wylatujący przy strzałach z luf, ściągnął jednak na nas uwagę *Z relacji B r u c e M c C a n d l e s s a , ówczesnego oficera nawigacyjnego „San Francisco" The „San Francisco" Story. „US Naval Institute Proceedings". XI/1958.

447

innych okrętów wroga. Lekki krążownik „Nagara", idący przed „Hiei" i odległy od nas o około 3000 jardów od dziobu z prawej burty, dał. ognia w naszą stronę, trafiając nas drugą salwą pocisków 5,5-calowych. Nie zidentyfikowany okręt, prawdopodobnie „Kirishima", także otworzył do nas morderczy ogień swej ciężkiej artylerii. Trzecia salwa ,,Hiei", cztery pociski 14-calowe, ważące po 1400 funtów każdy, uderzyły w nasz okręt. Jeden z pocisków wybuchł w kabinie nawigacyjnej eliminując z walki naszego nawigatora komandora Arisona. Stając blisko zasłoniętego wejścia do sterówki został wyrzucony eksplozją na lewoburtowe skrzydło pomostu. Kolejny wybuch wyrzucił go i stąd, tak że wylądował na stanowisku działa 5-calowego, o dwa poziomy pomostu niżej. Działo prowadziło akurat szybki ogień, więc załoga bezceremonialnie odrzuciła go dalej, ciskając za nim jeszcze gorącymi łuskami. Trafienie w lewą burtę przewróciło każdego, kto znajdował się na tej stronie pomostu. Pocisk, który nadleciał z prawej burty, śmiertelnie zranił komandora Younga, odbierając mu przytomność. O jeden pomost niżej pocisk „Hiei" powalił admirała Callaghana i czterech oficerów z jego sztabu. Ten pocisk pochodził prawdopodobnie z dział średniego kalibru „Hiei", który rozpoczął wyniszczający ogień* Jednak i „Hiei" odniósł w tym pojedynku z „San Francisco" śmiertelne rany. Przy dziennym spotkaniu z zespołem Callaghana „Hiei" i „Kirishima" swymi potężnymi 356-milimetrowymi działami nie dopuściłyby amerykańskich krążowników tak blisko. Pancerniki mogły razić pociskami przeciwpancernymi na odległość 16-18 kilometrów. Konstruktorzy „San Francisco" np. obliczali teoretyczną żywotność krążownika na 4-5 trafień pociskami przeciwpancernymi 356-milimetrowymi lub około 10 trafień pociskami burzącymi. Zanim „San Francisco" podszedłby do japońskich pancerników na odległość skutecznego rażenia ogniem, te byłyby już w stanie zatopić amerykański okręt. W boju nocnym jednak sytuacja zmienia się radykalnie. Krążownik „San Francisco" strzelał do pancernika „Hiei" ze śmiesznie małej, jak na współczesne starcie morskie, odległości i jego 203-milimetrowe pociski przeciwpancerne były w stanie zniszczyć lub uszkodzić pancernik. Kilkanaście z 85 trafień, które otrzymał „Hiei", pochodziło z dział dziobowych wież ciężkiego krążownika „Portland", który wszedł do walki za krążownikiem „San Francisco". Początkowo „Portland" strzelał do niszczyciela, który oświetlił „Atlantę", później nie podporządkował się rozkazowi Callaghana o zaprzestaniu ognia. Ktoś zanotował pytanie dowódcy krążownika: - Co za nabieranie gości, jakie przerwanie ognia?! - „Portland' ' wstrzymał ogień na bardzo krótko, tak aby dowódca zespołu oraz inne okręty amerykańskie mogły go rozpoznać, po czym począł strzelać do japońZ relacji Bruce M c C a n d l e s s a . o p . cit.

448

212. Pancernik „Washington" przechodzi przez Kanał Panamski 213. Guadalcanal. Nocne ostrzeliwanie pozycji japońskich

216. Kontradmirał Norman Scott, poległy w bitwie nocnej z 12 na 13 listopada 1942 na pomoście „Atlanty"

217. Kontradmirał Aritomo Goto

218. Baza floty amerykańskiej w Noumea na Nowej Kaledonii (wg obrazu F.C. Drapera)

214. Amerykańska baza Espiritu Santo na Nowych Hebrydach (wg obrazu F.C. Drapera) 215. 15 września 1942. Lotniskowiec „Wasp" tonie

i

221. 26 października 1942. Amerykański lotniskowiec „Enterprise" i pancernik „South Dakota" odpierają ataki japońskich samolotów 219. 26 października 1942. Lotniskowiec „Hornet" w ogniu japońskich ataków

220. Santa Cruz. Niszczyciel zdejmuje marynarzy z „Horneta '

222. Japońskie bombowce atakujązniskiegopułapugrupęamerykańskichokrętówubrzegów Guadalcanalu

223. Amerykański ciężki krążownik ,,San Francisco

226. Kontradmirał Thomas C. Kinkaid

227. Kontradmirał D.J. Callaghan, poległy na pomoście krążownika „San Francisco" w nocy z 12 na 13 listopada 1942

228. Komandor podporucznik Bruce McCandless zostaje odznaczony za wyprowadzenie z krytycznej sytuacji krążownika „San Francisco" - po śmierci admirała Callaghana i śmiertelnym zranieniu dowódcy okrętu komandora Younga 224. Krążownik przeciwlotniczy ,,Atlanta" 225. Amerykański ciężki krążownik „Portland"

skiego okrętu, znajdującego się mniej więcej o trzy mile, z prawej burty. W tym czasie potężny wstrząs targnął okrętem - japońska torpeda trafiła go w rufę, wyrywając blachy poszycia i wyginając część ich w ten sposób, że poczęły działać jako swego rodzaju dodatkowy ster. „Portland", zataczając łuk, zszedł z kursu. Płynąc po wielkim łuku, krążownik niespodziewanie znalazł się w pobliżu „Hiei". Nie tracąc okazji, dowódca działu artylerii „Portlanda" posłał w jego stronę kilka trafnych salw. Krążownik „Helena", który na początku bitwy płynął w szyku za krążownikami „San Francisco" i „Portland", zmieniał kolejno cele, manewrował, unikał zderzeń w mrokach nocy z okrętami - zapisał nawet na swoim koncie, oczywiście tylko w pierwszych relacjach z bitwy, cztery zatopione nieprzyjacielskie okręty, w tym przynajmniej jeden ciężki krążownik. Dopiero w świetle dokumentów te liczby okazały się zbyt wysokie. Noc jest ciemna, w nocy wszystkie koty bywają szare i nie zawsze było wiadomo, do kogo się strzela... Flagowy krążownik „San Francisco" wyszedł ze starcia z „Hiei" z dużymi stratami w załodze oraz bardzo poszczerbiony. Nie było dowódcy zespołu, nie było już dowódcy okrętu, nie było oficerów artylerii. Siódmy w kolejce do objęcia dowództwa, komandor Bruce McCandless, objął dowodzenie. Dokonując pierwszych oględzin pomieszczeń pomostu, usłyszał nagle na pomoście nawigacyjnym, usianym zabitymi i rannymi, jakiś głos. Jak sam pisze, był to dla niego jakby głos nadziei. Wówczas drugi sternik, który pozostał sam jeden w sterówce, Floyd A.Rogers, krzyknął przez rurę głosową, że on teraz trzyma kurs i obsługuje telegraf maszynowy. Punkt dowodzenia przeniesiono na jedyne czynne jeszcze stanowisko zapasowe, a Higdon i ja, jedyni ocaleni z pomostu nawigacyjnego, szybko przenieśliśmy się do kabiny sternika. Oceniając sytuację przez przeziernik, podałem Rogersowi kurs, który miał nas wyprowadzić między wyspą Savo i Guadalcanalem - na otwarte wody. Pozostawiwszy Higdona przy czołowym przezierniku, a Rogersa przy sterze, wróciłem na pomost nawigacyjny, aby zobaczyć, co się dzieje z komandorem Youngiem i ewentualnie zabrać go do kabiny sternika, skąd mógłby dowodzić dalej okrętem, jeśli tylko byłby przy życiu. Na tle nocnego niebieskawego nieba pociski oświetlające opadały ku morzu i gasły. Czerwone, białe i niebieskie tory pocisków przeplatały się. Reflektory przebijały ciemność, „Hiei" skierował całą wiązkę ich snopów na nas, po to..., aby lawina pocisków z pół tuzina naszych okrętów natychmiast je zgasiła. Bitwa trwała dalej. Pomost nawigacyjny okazał się miejscem szczególnie nieszczęśliwym. Został trafiony jeszcze kilka razy podczas mojej krótkiej nieobecności. Ciała w hełmach i kamizelkach ratunkowych, pogruchotane wyposażenie i sprzęt pokrywały podłogę. Syrena wyła a woda lała się przez dziury 229. Niszczyciel amerykański w nocnym boju

29 - Burza nad Pacyfikiem

449

w suficie z przerwanego systemu chłodniczego. Nie potrafiłem zidentyfikować komandora Younga podczas moich pospiesznych poszukiwań, ale opuściłem pomost w przekonaniu, że nikt z tych, którzy tam leżeli, nie mógłby brać udziału w dalszej akcji*. W tym okresie , ,Hiei'' z 85 trafieniami znika już za wyspą Savo. Z ciemności wyłania się nagle siostrzany okręt ,,Hiei" - ,,Kirishima" i oddaje w stronę krążownika ostatnie niecelne salwy. W drugiej fazie gwałtownego starcia dochodzi do pojedynku między niszczycielem ,,Amatsukaze" i amerykańskimi niszczycielami oraz krążownikiem „Juneau". Komandor Hara ujrzał nagle, jak zabłysło kilka pocisków oświetlających: Pięć, a może sześć nieprzyjacielskich okrętów w szyku torowym wynurzyło się teraz wyraźnie z mroków nocy. Najbliższy był o 5000 metrów, 30 stopni z prawej przed dziobem - zbliżał się kursem niemalże równoległym. Przełknąłem ślinę. Serce biło mi z podniecenia... Cel z prawej burty, 30 stopni na zbliżeniu. Regulowany kąt strzału 15 stopni. Nawigatorzy kręcić w prawo, iść na zbliżenie po hiperboli. Dystans zmniejszał się stale i zbliżaliśmy się z szybkością zsumowaną 60 węzłów. Miyoshi wlepił we mnie oczy, ale nie zwracałem na niego uwagi. Nieprzyjaciel, o dziwo, nie otwierał ognia. Gdyby to nawetuczynił, i tak nie mógłby nakryć mnie podczas wykonywania hiperboli, mimo że byliśmy oddaleni tylko o 3000 metrów. - Uwaga na aparatach! - Pal! Osiem wielkich cygar wyskoczyło błyskawicznie z wyrzutni i popędziło swoją drogą. Uderzenia wiatru przygwoździły nas na pomoście i byliśmy zalewani bryzgami wyrzucanymi przez pędzący okręt. Gdy dokonaliśmy znowu zwrotu w lewo, zmniejszając szybkość, następne pociski wypełniły światłem niebo, zarysowując szyk czterech nieprzyjacielskich niszczycieli, idących w odstępach kilkuset jardów. Działa niszczyciela „Yudachi", zionąc ogniem, wbijały pociski w jego szyk prawie dosięgając dziobu niszczyciela ,,Aaron Ward". Pragnąc uniknąć japońskich salw, wykonał on gwałtowny zwrot, a idący za nim niszczyciel „Barton" nagle zmniejszył szybkość, by uniknąć zderzenia. W tym momencie, w dwie minuty po wyrzuceniu moich torped, dwa słupy ognia wystrzeliły w powietrze z „Bartona". I ten gwałtowny fajerwerk zniknął tak nagle, że nie dowierzając przetarłem oczy. Odetchnąłem głęboko. Było to pokazowe zwycięstwo i na moim okręcie wybuchła burzliwa owacja. Odczuwałem raczej satysfakcję, nie uniesienie. Z relacji Bruce McCandlessa , op.cit.

451

Gdy flary wypaliły się i zgasły, w ponownej ciemności „Amatsukaze" wyszedł ze swej ogniowej hiperboli i znów zmierzał na zachód, podczas gdy ja sam zastanawiałem się, co teraz robić. W oddali ujrzałem pancernik „Hiei", wyraźnie zarysowany przez szalejące wewnątrz pożary. Szliśmy w jego kierunku i po kilku minutach ujrzeliśmy przymglone, przerywane błyski z lewej burty, a wkrótce smukły kadłub... z czterema masztami. Na pewno wróg - prawdopodobnie krążownik! W zupełnej ciszy cztery śmiercionośne cygara poszły o 1.59. Trzy minuty i 40 sekund później wielki czerwonawy płomień wyrósł z naszego celu. Był to amerykański krążownik „Juneau"*, który wymieniał ogień z „Yudachi"..." Z pokładu „Heleny" widziano to, co spotkało krążownik „Juneau". Trafiony krążownik, który dotychczas mężnie dawał sobie radę, bijąc ze wszystkich dział, wszedł w jakąś obłędną cyrkulację i zataczając się, zniknął obserwatorom „Heleny" z oczu. Los jego jednak spełni się dopiero za dnia, w straszny dla załogi sposób. Wiceadmirał Abe zbierał swe ciężkie okręty po krótkim, ale jakże zaciętym boju. Kontynuowanie walki nie miało sensu. Japończycy nie mieli odpowiedniej amunicji i nie po to tutaj przybył zespół, aby bić się z krążownikami. Właściwym celem było zniszczenie lotniska. Jeżeli im się to nie udało od razu, lotnictwo amerykańskie było nadal siłą mogącą zniszczyć zespół japoński. ,, San Francisco'' z przestrzelinami poniżej linii wodnej, zatopionymi wieloma przedziałami bojowymi, z unieruchomioną połową artylerii głównej i średniej, szedł teraz kursem na południe, w stronę Guadalcanalu. McCandless prowadził okręt bez radiolokatora, bez kompasów i map, po niepewnych nawet w dzień, a co dopiero w nocy wodach. Następnie zmienił kurs na wschodni, chcąc w razie konieczności osadzenia ciężko uszkodzonego okrętu na mieliźnie uczynić to naprzeciw odcinka brzegu zajętego przez Amerykanów. Około godziny 2.40 między ciemnym konturem wyspy a „San Francisco" pojawia się sylwetka dużego okrętu o dwóch kominach i pięciu wieżach. Kursem na wschód szedł w odległości... 2000 metrów krążownik „Helena"! Błysnęły jego światła rozpoznawcze, komandor McCandless w ciągu paru sekund poszukiwał bezskutecznie kodu świetlnych znaków rozpoznawczych. Wyczerpany nerwowo walką, nie pamiętał ich. Wiedział, że były wypisane kredą na ścianie kabiny sternika. Na próżno ich jednak szukał - ściana była pogięta i podziurawiona, nie można było nic odczytać. Decyduje się na przekazanie „Helenie" sygnału świetlnego: ADMIRAŁ CALLAGHAN I KOMANDOR YOUNG - ZABICI, OKRĘT CIĘŻKO USZKODZONY, PRZEJMIJCIE DOWÓDZTWO. Nazw okrętów przeciwnika autor, oczywista, nie mógł znać w tym czasie. T. H a r a : Japanese Destroyer Captain. New York 1972.

452

McCandless wyznał potem, że jest niezmiernie wdzięczny dowódcy „Heleny" za to, że nie otworzył za szybko ognia, nie otrzymawszy prawidłowego znaku rozpoznawczego... Dzień na Wyspach Salomona przychodzi tak szybko jak i noc. Przejście od mroku do pełnego dziennego światła jest krótkie, zaledwie 15-minutowe. W pełnym blasku słońca trudno było pojąć, jak ponura i bezwzględna walka toczyła się w tymże miejscu w mrokach nocy. Tylko szare stalowe kominy potrzaskanych kadłubów wskazywały miejsce boju. Najbliżej brzegu Guadalcanalu leżała nieruchomo na wodzie nieszczęsna „Atlanta", na której pokładzie znajdowały się zwłoki kontradmirała Scotta i jego sztabu oraz kilkuset marynarzy i oficerów. Okrętu nie udało się uratować i po odholowaniu kilka mil na wschód zatopiono go. Trzy mile na północ od „Atlanty" bezradnie krążył „Portland", który miał uszkodzony mechanizm sterowania; dalej na północ dwa okręty stały w płomieniach i dymie - to niszczyciele „Cushing" i „Monssen". Jeszcze dalej w stronę brzegów Floridy dryfował niszczyciel amerykański „Aaron Ward". Między „Cushingiem" i wyspą Savo płonął japoński niszczyciel „Yudachi", a na północ od wyspy Savo ledwie widoczny był nieruchomy pancernik „Hiei", postrzelany pociskami przeciwpancernymi amerykańskich krążowników. Wiceadmirał Abe, wbrew zaleceniom admirała Kondo, nie wziął go na hol i pozostawił swemu losowi. Obawa przed zmasowanym pościgiem lotniczym przeważyła. We wczesnych godzinach przedpołudniowych z północnego brzegu Guadalcanalu ujrzeć można było kilka okrętów, dość szybko podążających dziwnymi zakrętami w kierunku wschodnim. Dowódca „Heleny" komandor Hoover wyprowadził z rejonu walki to, co pozostało z zespołu kontradmirała Callaghana. Jako straż przednia szły niszczyciele „Fletcher" i „Sterett", które przetrwały nocną bitwę bez poważnych strat. Za nimi szedł lekki krążownik „Helena", za nim w odległości pół mili krążownik „San Francisco" z pogruchotanymi nadbudówkami; na końcu posuwał się lekki krążownik „Juneau". Wydawało się, że bitwa już się skończyła i na morzu zapanował spokój. A jednak były to tylko pozory. Walka trwała nadal. Dwie torpedy wystrzelone przez japoński okręt podwodny „1-26" trafiły 0 godzinie 11.01 w śródokręcie i momentalnie zatopiły krążownik „Juneau" 1 jego 700-osobową załogę. Według relacji ocalałych marynarzy, wybuch na okręcie przeżyło około 100 osób załogi, ale żaden z okrętów nie podjął się akcji ratunkowej, bojąc się losu „Juneau". Wszyscy więc, z wyjątkiem dziesięciu, zginęli. Wśród tych, którzy zginęli, znajdowało się pięciu braci Sullivanów pełniących razem służbę na krążowniku.

453

Jeden z ocalałych, artylerzysta mat Alan C. Heyn, student wyższej uczelni, przedstawił w miesięczniku „Coronet" straszną wizję losu około stu rozbitków z krążownika. Przed fatalną torpedą, która przypieczętowała los ciężko uszkodzonego w nocnym boju okrętu, w nastroju załogi dominowała ulga oto okręt ich ocalał z morderczej walki mimo wielkich uszkodzeń. Heyn właśnie opuścił maszynownię, gdy trafiła krążownik japońska torpeda. Wszystko zdawało się rozpadać. Z niewiarygodnie głośną eksplozją, która rozdarła nasze bębenki, dziobowa część krążownika rozleciała się na kawałki - musiała zostać trafiona komora amunicyjna. ...Wszystko, co zostało z naszego krążownika, to kawałek rufy, na której poruszaliśmy się w dymie po omacku. Heyn, zraniony odłamkami szrapnela, znalazł się w wodzie. „Nie było śladu »Juneau«. W ciągu dwóch nieprawdopodobnie krótkich minut znalazł się w kawałkach na dnie morza". Heyn uchwycił się tratwy, która nie miała ...dna, ale pomagała utrzymywać się na powierzchni. Razem z nim uczepiło się jej jedenastu ludzi. Widzieli przelatujące „latające fortece" i przepływające własne okręty, co podtrzymywało na duchu, ale nie przynosiło konkretnej pomocy. Do tratwy podpłynął jeden z pięciu Sullivanów i pytał o swych braci, którzy pełnili służbę w dziobowej części okrętu. Nikt nie odpowiedział na jego pytanie. Pierwszej nocy ta dwunastka unosiła się na morzu w grupie kilku tratew wzajemnie podtrzymywano się na duchu. Ranek przyniósł palące promienie słońca i nieugaszone pragnienie. Trzeciego ranka tylko połowa rozbitków spośród początkowej setki żyła. Fala rosła. Czwartego dnia na tratwie Heyna zmarł pierwszy marynarz - napił się słonej wody. Ktoś nalegał, że nie możemy dokonać morskiego pogrzebu bez oficjalnego pozwolenia! Przekonano go, że można. Młody Polak z Pensylwanii powiedział, że może odmówić modlitwy. Zaczął: „Ojcze nasz, któryś jest w niebie..." Jakiś dotknięty delirium marynarz wykrzyknął „Cóż to, u diabła, za język?" Nie wiedział, że to „Ojcze nasz" po polsku. Ale niektórzy z nas wiedzieli, ponieważ słyszeli wiele razy, jak młody Polak się modlił. Ta dziwna ceremonia skończyła się. Ściągnęliśmy zmarłego z tratwy zamierzając pochować w morzu, ale w trakcie tego zranił jego nogę wystający kawałek metalu. Pokazała się krew - i wtedy zjawiły się rekiny... Czwartego dnia dwóch marynarzy odpłynęło od tratwy w stronę tylko przez nich widzianej wyspy - obaj utonęli. Później młody Polak począł mamrotać o tym, że musi odwiedzić matkę. Nagle wykrzyknął: „Zostałem ukąszony!" Ramiona poczęły mu puchnąć.

454

Zsiniał na twarzy. Nie żył w chwilę potem. Może to była jakaś jadowita ryba. Nie wiedzieliśmy, jak zmówić pacierz po polsku. Po prostu pomodliliśmy się za niego, jak umieliśmy...* Z dziesięciu, którzy uszli z życiem z załogi krążownika „Juneau", trzech dopłynęło na tratwie do niewielkiej wysepki, gdzie pomocy udzielili im krajowcy, a potem zabrała „latająca łódź" Catalina. Inny samolot tego typu zabrał z wody sześciu rozbitków. Komandor G.C. Hoover, dowódca „Heleny", został zresztą później za nieudzielenie pomocy rozbitkom pozbawiony dowództwa. Mógł przynajmniej wyrzucić im łodzie i tratwy. Los okazał się nieubłagany również dla pancernika „Hiei". O godzinie 10.20 bombowce torpedowe typu Avenger, wyskakując z chmur, wsadziły mu w obie burty po torpedzie, o 13.30 „Hiei" trafiły dwie dalsze torpedy, później bomba z „latającej fortecy". Pod wieczór, o godzinie 18.0O,xtrzy niszczyciele japońskie przejęły z pokładu pancernika pozostałą przy życiu załogę. „Hiei" zatonął wkrótce potem w odległości około 5 mil na północny zachód od wyspy Savo, milczącego świadka krwawych zmagań dwu potęg. Spełnienie się losu „Hiei" pobudza do pewnych reminiscencji historycznych. Pancernik „Hiei" był jednym z „koni roboczych" floty japońskiej, zracji udziału we wszystkich prawie akcjach floty w latach 1941-1942. W swej 28-letniej karierze morskiej przeżywał najróżniejsze koleje losu, przechodził najrozmaitsze transformacje. Po zawarciu układu londyńskiego poddany został na początku lat trzydziestych przebudowie, usunięto z niego czwartą rufową wieżę artyleryjską, zmieniono równocześnie kształt nadbudówek pomostu bojowego. W kolejnej przebudowie w późnych latach trzydziestych (1936-1939) „Hiei" otrzymał nowe turbiny o dwukrotnie większej od dotychczasowych mocy (136 tysięcy KM), które pozwalały mu osiągnąć prędkość 30 węzłów. Z „podróżną" szybkością 14 węzłów „Hiei" mógł przebyć 10 000 mil! I oto o losie tej potężnej jednostki przesądził jeden przede wszystkim pocisk spośród 85, które dosięgły pancernik: ten, który trafił w przedział sterowania i pozbawił go możliwości obierania kierunku... Tak dobiegła końca krwawa bitwa, która przyniosła obu stronom ciężkie straty. Amerykanie stracili dwa krążowniki lekkie i cztery niszczyciele. Straty w ludziach po stronie amerykańskiej były wielokrotnie wyższe od japońskich, jakkolwiek nawet najtężsi historycy nie zdołali ich ustalić dokładnie. Oficjalnie podane straty odbiegały tak dalece od prawdziwych, że nawet ich potem nie cytowano. Dla krążownika „Juneau", na którym zginęło 700 ludzi, straty podano w wysokości 377 osób, dla „Atlanty" zniszczonej ogniem... 5, podczas ' Relację A.C. Heyna z miesięcznika „Coronet" nr 7/1945 udostępnił autorowi ze swych zbiorów Jerzy Pertek.

455

gdy na samym okręcie obliczano je przynajmniej na 18 oficerów i 151 marynarzy. Amerykanie mogli jednak zapisać na swoim koncie istotny sukces. Kosztem dużych stosunkowo strat nie pozwolili zniszczyć przeciwnikowi lotniska, z którego operowały samoloty bombowe i myśliwce. Było to, jak się później okazało, najważniejsze ich osiągnięcie. Wygrali pierwszą rundę bitwy o przewagę na archipelagu i utrzymali kluczowy punkt strategiczny - lotnisko Henderson Field. Reakcje japońskie były charakterystyczne - klęska misji wiceadmirała Abe przyniosła mu dymisję - do końca kariery nie powierzono mu już ani razu morskiego dowództwa. Przeniesiony do sztabu generalnego marynarki w grudniu, wiceadmirał Hiroaki Abe spensjonowany został po trzech miesiącach, w wieku lat 53... Nawiasem mówiąc, we flocie japońskiej było czterech oficerów morskich o tym nazwisku, a jeden z nich - wiceadmirał Koso Abe okrył się hańbą, nakazując egzekucję żołnierzy piechoty morskiej wziętych do niewoli podczas walk o Makin na Wyspach Gilberta.

Admirał Halsey, dowiedziawszy się w swej kwaterze na Nowej Kaledonii 0 przebiegu nocnej bitwy i wycofywaniu się ocalałych okrętów poległego Callaghana, nakazał przykrywać ciężko poszarpany zespół dowódcy Task Force 64 kontradmirałowi Kinkaidowi (lotniskowiec „Enterprise", krążowniki „Northampton" i „San Diego" + 6 niszczycieli). Obok tej troski pojawiła się wszakże nowa i znacznie groźniejsza. Meldunki lojnictwa donosiły o ruchach floty przeciwnika, szykującej się najwidoczniej do nowej akcji w rejonie Guadalcanalu. Halsey uprzedził dowódcę Task Force 16, kontradmirała Augustusa Lee, aby był gotów ze swym zespołem, składającym się z najnowszych pancerników „Washington" i „South Dakota" oraz czterech niszczycieli, do szybkiego wypadu i przechwycenia sił przeciwnika. W tym czasie jednak i Kinkaid, i Lee znajdowali się o 350 mil na południe od Guadalcanalu i było wykluczone, aby tej nocy ich okręty mogły pojawić się u północnych brzegów Guadalcanalu i zagrodzić drogę Japończykom do wyjścia na pozycję bombardowania. Historycy mają za złe sztabowi Halseya kiepskie dysponowanie siłami, którego rezultat nie dał na siebie długo czekać. Oto bowiem wiceadmirał Mikawa z potężną eskadrą sześciu krążowników 1 sześciu niszczycieli podążał z rejonu wysp Shortland w stronę lotniska Hendersona, z zamiarem wykonania drugiej części planu bombardowania pozycji amerykańskich i wyłączenia z akcji lotniska przed zamierzonym wysadzeniem posiłków. Wiceadmirał Kondo tymczasem zdążał z ciężkimi siłami od północy zamierzając osłaniać operację desantowania owych sił, które miało nastąpić po

456

zachodzie słońca w dniu 14 listopada. Kondo prowadził dwa ciężkie krążowniki - „Atago" i „Takao", do których miały dołączyć ocalałe okręty zespołu kontradmirała Abe: pancernik „Kirishima", krążownik lekki „Nagara" i cztery niszczyciele. Osłonę operacyjną stanowiły lotniskowce „Junyo" i „Hiyo", wspierane przez pancerniki „Kongo" i „Haruna" oraz krążownik ciężki „Tonę". Wieczorem 13 listopada Kinkaid zawiadomił Halseya przez radiostację umyślnie detaszowanego na wschód niszczyciela, że pancerniki kontradmirała Lee mogą się pojawić u brzegów Guadalcanalu najwcześniej o 8.00 rano. Tak więc brzeg Guadalcanalu na noc z 13 na 14 listopada pozostawał bezbronny, jeśli nie liczyć dywizjonu kutrów torpedowych stacjonujących na wysepce Tulagi vis-a-vis Guadalcanalu... Groźny Mikawa, okrążywszy Wyspy Salomona od północy, pojawił się u brzegów wyspy o godzinie 0.30 i trzy spośród jego czterech krążowników ciężkich - „Chokai", „Suzuya" i „Maya" - dowodzone przez kontradmirała Nishimurę przez 37 minut bombardowały lotnisko Hendersona, wystrzeliwując 1370 pocisków 203-miłimetrowych. Reszta sił Mikawy z krążownikiem ciężkim „Kinugasa" osłaniała akcję artyleryjską. Bombardowanie zadało amerykańskiemu lotnictwu dotkliwe straty: zniszczono bombowiec nurkujący i 17 myśliwców, a 32 maszyny zostały uszkodzone. O dziwo, główny pas startowy nie ucierpiał szczególnie j ciężkie chwile wszakże przeżywali rozbitkowie z „Atlanty" i zatopionych niszczycieli, którzy znaleźli gościnę u lotników. Ledwie wycofujące się obie części zespołu Mikawy połączyły się około ósmej rano, zostały opadnięte przez bombowce nurkujące z Henderson Field i samoloty torpedowe z lotniskowca „Enterprise". Wkrótce „Kinugasa" z podziurawionymi burtami i zniszczoną dziobową wieżą działową poszedł na dno. Po kolejnych atakach krążownik lekki „Isuzu", otrzymawszy porcję bomb, nie mógł iść o własnych siłach i został doholowany do wysp Shortland, a potem do bazy Truk. Krążownik ciężki „Maya" został uszkodzony przez zestrzelony amerykański bombowiec - zginęło 37 ludzi. Kilka innych okrętów, łącznie z flagowym krążownikiem Mikawy „Chokai", odniosło także uszkodzenia. Walka z uchodzącym zespołem Mikawy nieco odwróciła uwagę amerykańskich lotników od konwoju H transportowców japońskich eskortowanych przez zespół kontradmirała Tanaki. Wiadomość o posuwaniu się ową rynną między północnym i południowym łańcuchem Wysp Salomona dotarła jednak dość wcześnie do dowódców morskich i powietrznych. Pierwsze meldunki o marszu Tanaki nadeszły po godzinie 7.00 i już o wpół do dziewiątej konwój był atakowany przez dwa bombowce z lotniskowca „Enterprise". Choć na 11 transportowcach znajdowało się ponad pięć tysięcy wyborowego żołnierza 38. dywizji i sprzęt bojowy, to sam Tanaka nie był najwyższego ducha. Wiedział

457

o obecności na południe od wyspy ameryxanskiego lotniskowca, a sam miał nad głową zaledwie kilka myśliwców z lotniskowca „Junyo", o wiele za mało jak na rozmiar potencjalnego zagrożenia ze strony sił powietrznych przeciwnika. Nocna bitwa przyniosła stratę pierwszego pancernika i nie było w sumie czym się cieszyć. Niebezpieczeństwo zmaterializowało się o godzinie 11.50, gdy w skoncentrowanym ataku na jego okręty i statki uderzyło 41 maszyn „latające fortece", nurkowce, samoloty torpedowe i myśliwce. Mimo obrony idą na dno „Canberra Mani" i „Nagara Maru", a „Sado Maru" uszkodzony wraca z rozbitkami i dowódcą armii w stronę bazy, eskortowany przez dwa niszczyciele - „Amagiri" i „Mochizuki". Po upływie godziny startujące z Guadalcanalu samoloty lotniskowca „Enterprise" zatapiają „Brisbane Maru", po dalszej godzinie dziesięć bombowców zatapia dwa dalsze transportowce: „Shinanogawa Maru" i „Arizona Maru". Na pół godziny przed zachodem słońca podobny los spotyka siódmy transportowiec, „Nako Maru". Do zmierzchu 100 amerykańskich samolotów zatopiło siedem transportowców, pozbawiając życia 400 ludzi. Niszczycielom udało się jednak przejąć na swoje pokłady prawie 5000 ludzi załóg i desantowych oddziałów piechoty. Całe straty Amerykanów wyniosły pięć maszyn... Godzi się wspomnieć, że Tanaka, mimo niszczących ataków, szedł przez cały czas do celu i pod wieczór znajdował się o 60 mil od brzegów Guadalcanalu, mając już tylko cztery transportowce i jedenaście cudem nie uszkodzonych niszczycieli. Tanaka po ostatnim ataku i stracie siódmego transportowca ugiął się pod naporem wydarzeń, zrobił „w tył zwrot" i począł odchodzić na północny wschód, ale już o godzinie 20.00 powrócił na poprzedni kurs i o godzinie 2.15 nad ranem 15 listopada znalazł się u przylądka Tassafaronga, po drodze będąc świadkiem straszliwych fajerwerków i grzmotów artyleryjskiego ognia: to między wyspą Savo i północnymi brzegami Guadalcanalu walczyły w nocnym boju spotkaniowym olbrzymy wiceadmirała Kondo i kontradmirała Lee... ...Kontradmirał Lee przez cały dzień 14 listopada trzymał swój potężny zespół o 100 mil na południe od Guadalcanalu, pragnąc go uchronić przed okiem japońskiego lotnictwa rozpoznawczego. Nie przypadkiem powierzono mu dowodzenie dwoma najnowocześniejszymi pancernikami. Był oficerem 0 wielkim doświadczeniu dowódczym, mającym dar zimnej oceny sytuacji 1 szybkich decyzji. Kontradmirał Willis Augustus Lee podczas pierwszej wojny światowej służył na Atlantyku na niszczycielach, po wojnie dowodził kolejno trzema niszczycielami, był oficerem sztabu eskadry krążowników; naukowiec z zamiłowania, został szefem wyszkolenia US Navy. Stanowisko dowódcy zespołu pancerników najnowszego typu objął w sierpniu 1942 roku, w miesiącu wielkiej klęski koło wyspy Savo. W skład jego zespołu wchodził flagowy „Washington" i bliźniaczy okręt liniowy „South Dakota". „Washington" wszedł do służby w roku 1941, „South Dakota" o rok później, a więc w pierwszym roku trwania wojny na Pacyfiku. Były to jednostki odpowiadają-

458

ce wszystkim wymaganiom nowoczesności. Obydwa posiadały potężną artylerię główną - po 9 dział 406 mm. „Washington" miał nadto 20, a „South Dakota" 16 dział 127 mm, ale „South Dakota" górowała nad „Washingtonem" artylerią przeciwlotniczą mniejszych kalibrów (56 działek 40 mm). Obydwa pancerniki rozwijały po 28 węzłów i miały załogi o jednakowej liczebności 2500 ludzi. Zarówno „South Dakota" jak i „Washington" były silnie opancerzone - pancerz na wieżach artylerii głównej i w pasie na burtach osiągał prawie pół metra grubości (18 cali). Gdy słońce poczęło schodzić ku powierzchni morza, Lee wziął kurs na północ i z szybkością 23 węzłów począł iść ku Guadalcanalowi. Zamierzał okrążyć zachodni cypel wyspy oraz wyspę Savo od północy i zagrodzić przeciwnikowi drogę do Guadalcanalu tam, gdzie walczyli jego poprzednicy. Uformował swój zespół w szyk torowy: na czele szły cztery niszczyciele „Walkę", „Benham", „Preston" i „Gwin", które w sumie reprezentowały pewien minus, jako że zostały wzięte z czterech różnych dywizjonów i nigdy przedtem nie współdziałały, ale posiadały też i plus, bo miały więcej paliwa od innych. Za niszczycielami szedł flagowy okręt kontradmirała Lee „Washington", a za nim „South Dakota'.', której dowódca komandor Gatch nie był pewny, czy podoła trudom walki, ponieważ pod Santa Cruz zwichnął ramię. Na swoje wątpliwości usłyszał ripostę dowódcy zespołu, która go samego rozśmieszyła: „Przecież, u licha, nie będzie się Pan mocował z Japończykami..." Dodamy tu również, że pancerniki przed tą akcją nie współdziałały ze sobą. Zespół minął zachodni brzeg Guadalcanalu w odległości 9 mil; przy podchodzeniu okrętów amerykańskich do wyspy Savo obserwatorzy i dowódcy ujrzeli dalekie odblaski pożarów na wschodnim horyzoncie - to dopalały się potrzaskane przez lotnictwo transportowce Tanaki. Niedługo po godzinie 21.00 Lee położył swój zespół na kurs 90 stopni, zmierzając ku cieśninie „Żelazne Dno". Po trzech kwadransach Lee mając na prawym trawersie północny brzeg Savo znów zmienił kurs na 150 stopni. Morze było spokojne, lekko tylko pomarszczone bryzą. Młody księżyc oświetlał tajemnicze zarysy wyspy Savo, zdającej się trzymać nieruchomą straż nad wodami. Napięcie na okrętach rosło, w radiokabinach słychać było narastający strumień japońskich sygnałów, pochodzących z trzech przynajmniej nadajników. Zespół szedł teraz wodami, na których igły kompasów odchylały się od północy magnetycznej pod wpływem dziesiątków tysięcy ton stali, które leżały na dnie w postaci postrzelanych, potopionych w zażartych bitwach okrętów. Sierp księżyca tłumił blask gwiazd. Lee wiedział o dziennych zwycięstwach lotnictwa, które teraz nie miały jednak dla niego znaczenia. Jego myśli krążyły wokół meldunków, sygnalizowanych w marszu na południe, o ciężkich siłach przeciwnika. Dotarł doń meldunek okrętu podwodnego „Trout", którego dowódca nim zaatakował Japończyków trzema niecelnymi zresztą torpedami

459

dobrze im się przyjrzał: w nadciągającym od północy japońskim zespole szedł pancernik typu „Kongo"! W kabinach radiolokatorów impulsy obiegały okrągłe, zielonkawo świecące ekrany, i za każdym obiegiem impulsu pojawiały się wyraźne zarysy brzegów Floridy na północy, Guadalcanalu na południu i wyraźna okrągła plamka wyspy Savo na zachodzie. Ale tych malutkich plamek - o które teraz chodziło najbardziej - jak nie było, tak nie było. Do kabiny radiolokatora „Washingtona" zaglądał nawet sam Lee. Mówiono o nim, że jest nie gorszym specjalistą od radiolokacji niż obsługa i bez trudu mógłby ją zastąpić. Admirał Lee przeżywał wszystkie troski dowódcy przed bitwą: mękę niepewności, skąd i w jakiej sile nadejdzie przeciwnik, wątpliwości, czyjego podwładni potrafią wywiązać się z nałożonych na nich zadań. Wróciwszy na swoje stanowisko dowodzenia, Lee postanowił nawiązać łączność z lądem. Tymczasem obserwatorzy eskadry dostrzegli przez nocne szkła coś, co ich na serio zaniepokoiło - u północnych brzegów Guadalcanalu krążyły kutry torpedowe. W radiokabinach okrętów podsłuchano ich dość swobodną rozmowę: - Popatrz, tam idą dwa, nie wiadomo czyje? Niedługo trwała jednak niepewność załóg kutrów. Radiooperatorzy kutrów usłyszeli wkrótce zdanie, które uspokoiło ich, ale równocześnie rozśmieszyło: - Zameldujcie swemu wielkiemu szefowi o Czing Lee i odwołajcie swoich chłopców! - Czing Lee, Chińczyk? Tutaj, na Wyspach Salomona? Radiowcy z Guadalcanalu otrzymali prawie równocześnie z kutrami radiogram o podobnej treści. „Washington" nie miał kryptonimu (było to niedopatrzenie dowództwa) i w odpowiedzi na swoje pierwsze zapytanie o przeciwnika otrzymał z wyspy opryskliwą odpowiedź. Wtedy właśnie nadał śmieszny z pozoru radiogram: „Kaktus, tutaj Lee, powiedzcie swemu wielkiemu szefowi, że Czing Lee jest tutaj i pragnie najnowszych informacji". Dowódca piechoty morskiej generał Vandegrift znał ze studiów admirała Lee, pamiętał też jego „chiński" przydomek. Niestety, sam jednak nie miał żadnych nowych wiadomości o Japończykach. Tymczasem za zespołem amerykańskim nadciągał wiceadmirał Kondo. Nie miał on złudzeń, że obejdzie się bez walki i dlatego ze swego potężnego zespołu wydzielił krążownik lekki „Sendai" (5595 ton, 7 dział 140 mm, 35 węzłów) i trzy niszczyciele („Uranami", „Ayanami" i „Shikinami") pod dowództwem kontradmirała Shintaro Hashimoto, powierzając im misję rozpoznania sił przeciwnika i ubezpieczenia swoich sił głównych. O godzinie 22.10, gdy siły kontradmirała Hashimoto wysforowały się o dziesięć mil przed siły główne, z krążownika „Sendai" dostrzeżono zespół amerykański zdążający w głąb cieśniny „Żelazne Dno". Hashimoto zameldował o nieprzyjaclel-

460

skich „dwóch krążownikach i czterech niszczycielach" (najwyraźniej nie doceniając składu sił kontradmirała Lee...) i rozdzielił swoje okręty na dwie grupy, polecając niszczycielom „Ayanami" i „Uranami" (każdy po 2095 ton, 6 dział 127 mm, 9 wyrzutni torpedowych, 38 węzłów) okrążyć wyspę Savo od zachodu i rozpoznawać, a w razie dogodnej sytuacji - atakować nieprzyjaciela na południe od wyspy; sam ze swoim flagowym krążownikiem i niszczycielem „Shikinami" posuwał się za Amerykanami. Wiceadmirał Kondo, otrzymawszy meldunek Hashimoty, detaszował ze swych sił i skierował wprost na południe kontradmirała Kimurę z krążownikiem lekkim „Nagara" (5570 ton, 7 dział 140 mm, 36 węzłów) o charakterystycznej czterokominowej sylwetce znamionującej okręt starszej budowy oraz czterema niszczycielami („Inazuma", „Shirayuki", „Hatsuyuki" - wszystkie po ok. 2000 ton i po 6 dział 127 mm i 9 wyrzutni torpedowych, oraz „Samidare" - 1980 ton, 5 dział 127 mm, 8 wyrzutni torpedowych, 35 węzłów). Kontradmirał Kimura miał-podobnie jak dwa niszczyciele Hashimoty - okrążyć wyspę Savo od zachodu i wejść w cieśninę dzielącą ją od brzegów Guadalcanalu. Kondo ze swymi głównymi siłami trzymał się jeszcze na północ od wyspy Savo, gotowy do sprawienia przeciwnikowi potężnej niespodzianki. Przy swoim pancerniku i dwóch krążownikach ciężkich zatrzymał dwa niszczyciele - „Asagumo" i „Teruzuki". W ten sposób siły japońskie podzieliły się na cztery oddzielne grupy; wiceadmirał Kondo zamierzał uderzyć najpierw siłami lekkimi wyposażonymi obficie w broń torpedową, a potem rozstrzygnąć bitwę ogniem swoich ciężkich dział... Gdy Kondo przegrupowywał swe siły do bitwy, Lee w pobliżu północnego brzegu Guadalcanalu o godzinie 22.52 wykonał ostry zwrotna zachód i począł iść niemal równolegle do brzegu, kierując się ku przylądkowi Esperance. Dotychczas jego obserwatorzy i radarzyści nie dostrzegli idących za nimi dwóch okrętów Hashimoty, ale teraz na ekranach radaru „Washingtona" pojawiły się dwie świetlne plamki - zbliżały się od północy, odległość 9,5 mili. Lee rozkazuje przygotować się do otwarcia ognia według wskazań radiolokacji - zresztą teraz o 23.12 już i w okularach wielkich dalmierzy okrętu ukazują się z prawej burty dwie sylwetki okrętów przeciwnika. O godzinie 23.17 Lee każe otworzyć ogień; w stronę krążownika „Sendai" i niszczyciela „Shikinami' ' szybują 406-milimetrowe pociski - pierwsze wystrzelone przez pancerniki amerykańskie od czasu wojny z Hiszpanią w roku 1898... Hashimoto, otrzymawszy tak gorące pozdrowienie, otacza się zasłoną dymną i wykonuje pętlę kursową, aby wyjść spod ognia. W pięć minut po pierwszych salwach bitwy niszczyciel „Walkę" idący na czele amerykańskiego szyku dostrzega przeciwnika - to wysłany przez kontradmirała Hashimotę niszczyciel „Ayanami". „Walkę" otwiera ogień o godzinie 23.22, na odległość około 12 000 metrów. Oficer kontrolujący ogień niszczyciela „Walkę" mówi:

461

...Rozpoczęliśmy strzelać na 14 000 jardów, ale odległości szybko malały. Nie pamiętam, na jakiej się skończyło, ale na pewno na odległości bezpośredniego strzału. W pewnym momencie oficer artylerii powiedział: „Zdejmiemy pomost z tego okrętu" - poszło chyba 250 pocisków...* Sam „Walkę" szybko jednak nadział się na potężną kontrę nieprzyjacielskich pocisków: nadciągający za dwoma niszczycielami Hashimoty krążownik „Nagara" ulokował serię swoich 140-milimetrowych pocisków w kadłubie czołowego amerykańskiego niszczyciela. Idący sześćset metrów z tyłu trzeci w szyku niszczyciel „Preston" włączył się do akcji artyleryjskiej, ale wkrótce zostały trafione pociskami obie jego kotłownie. Drugi w szyku „Benham" nie odniósł na razie poważniejszych szkód, ale nie miał go ominąć wyrok śmierci. Niszczyciele japońskie z obu grup wystrzeliły salwy torpedowe w stronę Amerykanów i „długie lance" odnalazły wkrótce cele. O godzinie 23.38 potężnym wybuchem pozbawiony został całej części dziobowej aż po pomost czołowy „Walkę" i w tej samej minucie podobny los spotkał niszczyciel „Benham" -jego szybkość spadła do 5 węzłów. Wszystkie trzy niszczyciele płonęły. Z czwartego w szyku niszczyciela „Gwin", który wystrzelił pociski oświetlające w stronę Japończyków, dostrzeżono, że „Preston" tonie. „Gwin" prowadził zaciętą walkę artyleryjską z krążownikiem „Nagara". Wsparła go artyleria 127-milimetrowa obu pancerników. „Na „South Dakocie" obserwatorzy mieli wrażenie, że „Washington" został już trafiony - wydawało się, że jego pomost płonie; na szczęście było to złudzenie -flagowy pancernik stał się jakby zwierciadłem odbijającym blask płomieni buchających z trzech niszczycieli. Japończycy wygrywali po raz któryś starcie nocne lekkich sił - nie minęło jeszcze dwadzieścia minut boju, a już wszystkie amerykańskie niszczyciele nie nadawały się do walki. Na placu boju pozostawały dwa pancerniki... Na potężnie opancerzonym stanowisku dowodzenia „South Dakoty" telefonista Mac Spadden nerwowo poprawiał na głowie skórzany hełmofon, nie mógł pohamować wewnętrznego podniecenia. Niszczyciele walczyły przed nimi, krzyżowały się drogi świetlnych pocisków, wynurzały się z mroku i wkrótce znów oddalały płonące okręty - niestety własne. Mac Spadden pragnął w duchu znaleźć się w rodzinnym mieście w stanie Iowa i nie mieć z tą wojną do czynienia. Jedynym pocieszeniem było to, że znajduje się na wielkim okręcie, który nie tak łatwo zatopić. Gdy nie było dowódcy, podchodził do peryskopu i widział w odległości pół mili morskiej potężny cień okrętu flagowego. Ale i to go specjalnie nie pocieszało. Dopiero gdy pojawił się dowódca okrętu i począł przechadzać się z nawigatorem, komandorem Wadellem, Mac Spadden uspokoił się nieco. Gdy komandor Gatch znajdował się obok, Mac Spadden nie miał zbyt wiele czasu do rozmyślań, przekazywał T. Ro s co e: United States Destroyer Operations in World War II. Annapolłs 1960.

462

polecenia na stanowiska bojowe, przyjmował ich meldunki. O 23.33 nastąpiło uszkodzenie instalacji elektrycznej, wskutek czego przestała działać stacja radiolokacyjna oraz inne aparaty pomiarowe. Potężny okręt został tym samym pozbawiony przewagi technicznej nad przeciwnikiem. Drugim momentem niekorzystnym dla „South Dakoty" było to, że gdy idący przed nimi „Washington" robił lekko zwrot w lewo, aby uniknąć spotkania z postrzelanymi, uszkodzonymi i płonącymi niszczycielami „Preston" i „Walkę", „South Dakota" zmuszona było zrobić zwrot w prawo, aby nie staranować niszczyciela „Benham". W ten sposób za „South Dakotą", dowodzoną przez komandora Gatcha, znajdowały się teraz płonące niszczyciele „Preston" i „Walkę", a przed nią trzon sił wiceadmirała Kondo. Kontradmirał Kimura z pomostu „Nagary" alarmuje dowódcę zespołu, wiceadmirała Kondo, o pojawieniu się nieprzyjacielskiego pancernika. Okręty Kimury oraz niszczyciele „Ayanami" i „Uranami" wystrzeliwują w stronę „South Dakoty" 34 torpedy. Główne siły japońskie wychodzą teraz w szyku torowym zza wyspy Savo. Na czele idą dwa niszczyciele, „Aśagumo" i „Teruzuki", za nimi krążowniki „Atago" i „Takao", na końcu szyku- „Kirishima". Eskadra robi następnie zwrot na południowy wschód. W ten sposób i „South Dakota", idąc kursem północno-zachodnim, coraz bardziej zbliża się do głównych sił japońskich. Gdy Mac Spadden spojrzał przez peryskop, przeraził się: na okręcie było jasno jak w dzień. To japońskie okręty z odległości zaledwie 5000 metrów chwyciły „South Dakotę" w światła reflektorów. Komandor Gatch powiedział właśnie parę nieprzyjemnych słów pod adresem porucznika, który nie mógł mu określić pozycji okrętu flagowego „Washington" - zapodział mu się gdzieś w ciemnościach. Mac Spadden szybko przekazał rozkaz dowódcy do artylerii: - Zgaście te światła! Nie był to cel dla 406-milimetrowych dział, wyrzucających tonowe pociski, tylko dla artylerii średniego kalibru. Po kilku salwach światła przeciwnika zgasły. Mac Spadden poczuł, jak przez okręt poczęły przechodzić drżenia, usłyszał głuche wybuchy. I nagle w telefonach: - Pomost, pomost, tu wieża numer dwa, zostaliśmy trafieni, pożary, przyślijcie drużynę ratowniczą! - Pomost, pomost, tutaj stanowisko obserwacyjne lewej burty, pożar na śródokręciu! - Pomost, tu kabina radio, pożar u nas i na pokładzie przy tratwach! - Uwaga, torpeda od dziobu-z lewej burty! A zaraz potem Mac Spadden, ogłuszony rykiem dowódcy, przekazał do kabiny sternika rozkaz: - Ster prawo na burt! Wykonanie takiego rozkazu z pewnością daje inne efekty przy zwinnych

463

niszczycielach, a inne przy górze stali o długości ponad 200 metrów. „South Dakota" jednak, posłuszna sterom, wykonała w porę zwrot, by uniknąć uderzenia torpedy. Mac Spadden usłyszał głos nawigatora: - Teraz zgubiliśmy na dobre okręt flagowy, jeśli wykonamy zwrot w lewo, trafimy na mieliznę... Tym sposobem „South Dakota" znalazła się osamotniona i sama też miała walczyć z nieprzyjacielem. Zręcznymi zwrotami udało się komandorowi Gatchowi wymknąć wszystkim 34 torpedom wystrzelonym przez japońskie okręty, ale nie był w stanie uniknąć dalszych trafień artyleryjskich. Wszystkie trzy ciężkie okręty wiceadmirała Kondo biły teraz w „South Dakotę" jak w tarczę. Dowódca w tym momencie zażądał od jednego z oficerów znajdujących się przy nim na głównym stanowisku dowodzenia, by określił odległość od nieprzyjacielskiego pancernika. Stąd, z opancerzonego pomieszczenia, w którym znajdowały się tylko niewielkie szczeliny obserwacyjne umożliwiające wgląd w to, co się dzieje na zewnątrz, było to - zwłaszcza w nocy-wśród zamętu bitwy - arcytrudne. Radar na „South Dakocie" po kilku trafieniach zawiódł i odległość trzeba było po prostu określić optycznie. Gdy młody porucznik nie mógł sobie z tym poradzić, komandor Gatch zaklął: - Jaką, u diabła, dostałem załogę, jeśli nie potrafi posługiwać się najprostszymi przyrządami? Było w tych słowach zapewne sporo złości, ale rozładowały napięcie... Stanowisko Johna Bucka, marynarza ze stanu Ohio, znajdowało się podczas walki na rufowym pokładzie pancernika,, South Dakota''. Jego zadaniem była obserwacja horyzontu i nieba - ponad powierzchnią morza. Buck, oparty o pancerne drzwi pomieszczenia za trzydziałową wieżą rufową dział 16-calowych, wpatrywał się w obraz tropikalnej nocy. Gdy przechodzili przez wąski kanał między wyspami, najwyraźniej poczuł silny, upajający zapach gardenii, napływający od brzegów. Początkowo nie wiedząc o co chodzi i... obawiając się gazu, nałożył maskę, z pomostu jednak wkrótce podano przez głośniki, że rzeczywiście chodzi o zapach kwiatów. Za nim w mroku rysowały się w odległości 20 metrów zarysy potężnych dział 406-milimetrowych, skierowane teraz w prawo. Nie uprzedzony o tym, co ma nastąpić, Buck został potężnym podmuchem wyrzucony do otwartego pomieszczenia. Podnosząc się, dostrzegł swój hełm, odrzucony o 10 metrów. Przez najbliższy kwadrans nic właściwie nie widział, oślepiony straszliwym blaskiem ognia wylotowego trzech ogromnych dział. Dobrnął jakoś potem do swego hełmu i podniósł go. Dopiero następnego dnia okazać się miało, że nie miał jego inicjałów - po prostu komuś innemu też salwa zerwała hełm... Tymczasem Buck pomagał felczerowi w opatrywaniu rannych, ale kolejna salwa zmusiła go do pozostania wewnątrz zamkniętego pomieszczenia. Gdy wyjrzał, zobaczył na niebie od strony Japończyków jakby kometę rosnącą 30 - Burza nad Pacyfikiem

465

w oczach. Był to właściwie przesuwający się z potworną szybkością rozżarzony punkt, który zmierzał prosto w stronę okrętu. Dostrzegł go mniej więcej w odległości 4-5 kilometrów. Jakiś wewnętrzny głos mówił mu, że ten pocisk trafi w nich, wydało mu się, że przeznaczony jest właśnie dla niego, więc ukląkł odruchowo i czekał na to, co musi nadejść... I pocisk trafił rzeczywiście w pancernik - w spoinę burty i pokładu, przebił pokład i uderzył w pancerną osłonę wieży. Buckowi wydawało się, że może to oznaczać jedno: koniec wieży, koniec akcji tych trzech ogromnych dział, które przed chwilą oślepiały go i ogłuszały swym straszliwym rykiem. W kilka chwil później, gdy wyjrzał na pokład, okazało się, że wieża stoi i tylko dziura w pokładzie stanowi ślad po uderzeniu japońskiego ciężkiego pocisku: wieża osłonięta półmetrowym pancerzem wytrzymała cios! Trudno było stwierdzić na razie, czy będzie mogła prowadzić ogień... Tymczasem do akcji włączyły się 5-calowe działa, w szybkim jakby muzycznym rytmie posyłając dziesiątki pocisków w stronę japońskiej linii. Ale oto Buck ujrzał, jak jego wieża rufowa obniża działa prawie do poziomu kąta podniesienia „zero" i daje nową oślepiającą i ogłuszającą salwę w stronę japońskiego okrętu - najprawdopodobniej niszczyciela, który wysunął się najbardziej do przodu. Gdy na chwilę zajrzał do okrętowego szpitala, ujrzał rannych, leżących wszędzie, nawet na stołach. Podłoga szpitala zalana była krwią. Jeden z lekarzy wysłał go na górne stanowisko obserwacyjne, które ucierpiało od trafienia japońskim pociskiem. Lekarz dał mu bandaże i morfinę, by udzielił pierwszej pomocy. W wieży z kolei ujrzał artylerzystę ze zdruzgotaną nogą. Zaaplikował rannemu morfinę. Z drutu i kawałków metalu skonstruował naprędce łupki i ujął w nie nogę nieszczęśnika, który, zaszokowany, nawet nie jęczał. Gdy zeszedł do dolnego pomieszczenia wieży, ujrzał siedzącego na podłodze kolegę opartego o szot. Zapytał go, jak się czuje, ale Mac nie odpowiedział. Wziął go za rękę - nie było pulsu, Mac już nie żył. Całkiem nisko pod pokładem, w przedziale maszynowym nie słychać było prawie odgłosów bitwy - dobiegały tu bardzo ściszone. Maszyny działały bezbłędnie, żaden japoński pocisk nie trafił, jak dotychczas, okrętu poniżej linii wodnej. Jeden z dyżurnych mechaników w przerwach między obserwacją wskaźników pulpitu sterowniczego... czytał ostatni numer „Readers Digest". Inni prowadzili od czasu do czasu rozmowy, ich wysiłki i cała uwaga dotyczyły utrzymania prawidłowego ciśnienia pary. Starali się rozróżnić odgłosy własnych dział i odgłosy japońskich trafień w okręt, ale nie bardzo im się to udawało; wstrząsy były prawie jednakowe. Była w nich jakaś wiara w siebie, w okręt i jego pancerz, w dowódcę, kierującego walką tam wysoko ponad pokładem...

466

Kontradmirał Lee na „Washingtonie" znajdował się teraz w znacznej odległości od centrum walki. Jego okręt - jak pamiętamy - zrobił zwrot w lewo wymijając płonące własne niszczyciele i znalazł się w nie oświetlonej części akwenu walki. Obserwatorzy jego okrętu flagowego meldowali o toczącej się bitwie. Ale nawet Lee - specjalista od radaru - był w niemałym kłopocie, punkty na ekranach przemieszały się, trudno było określić pozycje japońskie. Straciwszy z oczu swój drugi ciężki okręt, admirał nie mógł się jeszcze zdecydować na interwencję ogniową, by nie trafić Gatcha. Nawiasem mówiąc, stacja radiolokacyjna nie mogła w tym czasie wskazać pozycji „South Dakoty", która znajdowała się w jej „martwym polu". Napięcie dochodziło do zenitu. Lufy potężnych, 406-milimetrowych dział naprowadzone były na ognie wylotowe, widoczne na północy, ale rozkaz otwarcia ognia nie przychodził. W komorach amunicyjnych kolejne ładunki prochu i pociski czekały na swoją kolej na transporterach i podajnikach. I wreszcie w odległości mniej więcej 5 mil morskich zaświeciły nagle reflektory i w ich snopach obserwatorzy ujrzeli trójkątny, wieżowaty pomost „South Dakoty". Konfrontując spostrzeżenia obserwacji z tym, co pokazywał radar, Lee ustalił, że ostatni w japońskim szyku to okręt liniowy, a więc najcenniejsze i najsilniejsze ogniwo w zespole przeciwnika. Zaczynała się wielka gra... - Odległość osiem, cztery, zero... - Namiar... - Odległość osiem, trzy, zero... Centrala artyleryjska wypełniła się szumem automatów i stukiem przeliczników, przekazano artylerii kąty podniesienia i kierunku. W wieżach działowych przygotowano się do strzelania. Wiceadmirał Kondo ostrzeliwując oświetloną oślepiającym blaskiem reflektorów „South Dakotę" szedł kursem zachodnim w tym samym co poprzednio szyku z niszczycielami „Teruzuki" i „Asagumo" na czele, za którymi podążały „Atago" i „Takao"; na końcu szyku szła „Kirishima", błyskając salwami bitymi w stronę odkrytego amerykańskiego pancernika. Odległość dzieląca „Washington", flagowy okręt kontradmirała Lee, od „Kirishimy" wynosiła około 7500 metrów. Aby lepiej widzieć przeciwnika, Lee nakazał wystrzelić w stronę Japończyków pocisk oświetlający. Punktualnie o północy Lee każe otworzyć ogień. Pokład okrętu zalało światło błyskawicy. Długie na kilkadziesiąt metrów chmury czarnego dymu wystrzeliły wraz z ogniem z luf. Do akcji włączyła się także artyleria średnich kalibrów, strzelając do okrętu liniowego i do krążownika, który oświetlał „South Dakotę". Japończycy, których uwaga skupiona była na najbliższym, cennym celu, nie zorientowali się nawet, skąd nadlatuje lawina pocisków. Jak stwierdza drugi oficer artylerii pancernika „Kirishima" kapitan Horishi Tokuno:

467

Szliśmy z szybkością 28-30 węzłów. Jeden z naszych niszczycieli skierował reflektor na „South Dakotę" i otworzyliśmy ogień. Sądzę, że trafiliśmy „South Dakotę" wiele razy i zadaliśmy jej straty. Sami otrzymaliśmy 9 pocisków 406 mm i około 40 pocisków 5-calowych. Uważaliśmy, że to nie „South Dakota" nas trafiła: strzelał do nas drugi pancernik-nie mogliśmy go jednak dostrzec z przyczyny blasku reflektorów. Zajęci ostrzeliwaniem „South Dakoty" nie widzieliśmy drugiego pancernika i nie przenieśliśmy nań ognia. Dwa nasze ciężkie krążowniki zostały trafione, ale niegroźnie... ... Wkrótce po rozpoczęciu ognia przez Amerykanów nasze urządzenie sterowe zostało tak ciężko uszkodzone, że nie mogliśmy ani sterować, ani go naprawić. Kręciliśmy się w cyrkulacjach i nie mogliśmy odejść. Zmniejszyliśmy szybkość, aby spróbować sterowania maszynami, ale nie zuaio się to na nic. Nasze maszyny nie były uszkodzone, ale dalej otrzymywaliśmy trafienia od „Washingtona". I wtedy dowódca zdecydował, że skoro nie byliśmy w stanie sterować i maszyny zostały uszkodzone, lepiej będzie okręt zatopić... Mieliśmy na pokładzie 1450 ludzi, z których straciliśmy 250.' Te decydujące wydarzenia rozegrały się w rekordowo krótkim czasie siedmiu minut! Wystarczyły one, aby „Kirishimę" - okręt wyróżniony ongi przez cesarza obecnością na paradzie morskiej - przemienić w płonący, bezwolny hulk. Pójdzie on na dno, niedaleko bliźniaczego pancernika „Hiei" o godzinie 3.20. Lee, odniósłszy błyskawiczne zwycięstwo nad najgroźniejszym przeciwnikiem i wsadziwszy po kilka pocisków ciężkim krążownikom, usiłował nawiązać kontakt radiowy z „South Dakotą'', ale bez powodzenia. Okręt komandora Gatcha palił się w wielu miejscach, urządzenia kierowania ogniem i radary zostały uszkodzone - jedna wieża artyleryjska wytrącona z akcji, na okręcie poległo 38 oficerów i marynarzy, wśród nich wielu wybitnych specjalistów; annych było 60. „South Dakota", nie odniósłszy większych sukcesów, wyłączyła się z boju, obierając kurs 235 stopni. Nie można jej jednak odmówić ważkiej, choć może niechcący wziętej na siebie roli okrętu, który ściągnął całą uwagę nieprzyjaciela i umożliwił „Washingtonowi" spokojne i pewne wykonanie swego artyleryjskiego popisu jakby spoza oświetlonej sceny. Lee do końca osłaniał ranny okręt, usiłując odciągnąć od niego zdatne do boju okręty Japończyków. Dlatego zmienił kurs na północno-zachodni, który utrzymywał do godziny 0.30. W istocie pociągnął za sobą Japończyków, którzy przypomnieli sobie także o resztkach konwoju Tanaki, potrzebującego zapewne osłony. Wiceadmirał Kondo po kilkunastu minutach zrezygnował jednak z dalszej walki i o godzinie 0.25 kazał swoim okrętom postawić zasłonę ' Interrogations of Japanese Officials. Washington 1946.

468

dymną i wycofać się na północny wschód. Lee widząc to i orientując się już, że „South Dakota" opuszcza akwen walki, sam rozpoczął odwrót o godzinie 0.33. Nie uniknął wszakże ataku dwóch niszczycieli oddetaszowanych przez kontradmirała Tanakę - torpedy „Kagero" i „Oyashio" chybiły jednak eksplodując w zbełtanym potężnie śladzie torowym pancernika. Amerykanie stracili w tym zażartym nocnym starciu trzy niszczyciele „Walkę", „Preston" i „Benham" wraz ze 191 oficerami i marynarzami. Na niszczycielu „Benham" nie poległ nikt, ale siedmiu marynarzy zostało rannych. Japończycy utracili oprócz pancernika niszczyciel „Ayanami" i mieli w sumie 249 poległych i 84 rannych. W tym czasie, gdy olbrzymy zadawały sobie niszczące ciosy, gdy mali padali ofiarą torped i pocisków, kontradmirał Tanaka, znajdujący się na swym flagowym niszczycielu „Hayashio", mając ocalałe cztery transportowce, musiał powziąć ważką decyzję. Z rufowego stanowiska obserwacyjnego - wspomina - niespokojnie śledziłem przebieg tej heroicznej bitwy. Moje zadanie polegało nadal na rozładowaniu transportowców i wysadzeniu wojska na brzeg. Szliśmy na pełnej szybkości w stronę Tassafaronga. Według planu mieliśmy zacząć rozładowanie o północy i wykonać je w ciągu dwóch godzin, aby móc później bezpiecznie wycofać się przed nastaniem dnia. Ale działania bojowe ubiegłego dnia i nocy tak opóźniły nasz „harmonogram", że wyładunek mógł się rozpocząć dopiero po nastaniu dnia. Nie ulegało wątpliwości, że normalne rozładowanie naraziłoby statki na podobnie gwałtowne bombardowania co i dnia poprzedniego. Byłoby bardziej niż tragiczne utracić tak wielu ludzi po tak bliskim dojściu do nieprzyjacielskich pozycji. Zdecydowałem się w związku z tym na wykonanie desantu, przy jednoczesnym osadzeniu transportowców na mieliźnie. Pomysł osadzenia na mieliźnie 4 naszych najlepszych transportowców był bardzo śmiały oraz kosztowny dla floty, ich strata będzie godna pożałowania. Ale nie było innego wyjścia... * Dowódca 8. flotylli niszczycieli odmówił wykonania rozkazu, natomiast dowódca 2. flotylli podjął się wykonania i oto cztery transportowce: „Kinugawa Maru", „Hirokawa Mam", „Yamamura Mara" i „Yamatsuki Mara" osiadły na dnie prawie jednocześnie, o godzinie 4.00 nad ranem. W sumie udało się wysadzić z nich na ląd 2000 żołnierzy z 38. dywizji, 260 skrzyń z amunicją i 1500 worków ryżu. Tanaka zdążył przerzucić tylko lekką broń. Ciężka broń i reszta amunicji oraz zapasów padła łupem amerykańskich bomb oraz pocisków amerykańskiego niszczyciela „Meade", który wyszedł z Tulagi i swoją nowoczesną artylerią podziurawił na sito wszystkie cztery ' R.Tanaka: The Struggle for Guadalcanal, w zbiorze: The Japanese Na vyin World War II, op. cit.

469

transportowce. Wykonał następnie samarytańską misję wyławiając z wody 261 rozbitków z niszczycieli ,,Walkę" i „Preston". W tej ostatniej fazie akcji Japończycy utracili cztery transportowce, razem przepadło ich 11 o pojemności 77 000 BRT. Były to najszybsze i najnowocześniejsze statki floty. I to właśnie - strata środków szybkiego transportu i zaopatrzenia wojsk - wróżyło Japończykom ostateczną porażkę w bitwie o Guadalcanal.

Tassafaronga Trzydniowa seria wielkich morskich bitew listopadowych przyniosła dowództwu japońskiej floty wielkie frustracje. Zawiodły nadzieje pokładane w wielkich i silnych okrętach - dwa spośród nich spoczęły na dnie u brzegów Guadalcanalu. Wiceadmirał Kondo, który miał zmazać winy nieudolnego jak mniemano - wiceadmirała Abe i pomścić stratę pancernika ,,Hiei", popisał się nie lepiej, tracąc drugi z kolei pancernik. We flocie japońskiej mówiono zresztą, że raczej nadawał się na komendanta akademii morskiej, z racji swej wielkiej erudycji i wykwintnego sposobu bycia, niż na dowódcę bojowego zespołu idącego ku dramatycznym rozstrzygnięciom. Bitwa nocna wykazała, że bezpośrednie dowodzenie jednostkami - na lądzie, na morzu czy w powietrzu - wymaga innych cech niż planowanie operacji, szkolenie i praca organizacyjna. Tak przynajmniej komentowano zachowanie się wiceadmirała Kondo, któremu zarzucano, że nie zrobił żadnego użytku ze swych ciężkich krążowników i nie usiłował zmienić niepomyślnego wyniku bitwy, okazując ewidentny - jak na warunki japońskie - brak bojowego ducha. Z drugiej strony niezrozumiałe były niektóre rozbieżne działania japońskiego dowództwa, które jakby widziało każdą rzecz oddzielnie, nie osłaniało swych najcenniejszych transportowców, oddając je na łup lotnictwu przeciwnika, podczas gdy okręty Mikawy „zrobiły swoje" bombardując brzeg i mówiąc językiem, który zdobył u nas popularność - „odeszły w siną dal". Dziwiono się też we flocie japońskiej, dlaczego dyspozycyjne lotniskowce „Hiyo" i „Junyo", którymi dysponował Yamamoto, statystowały tylko, nie biorąc udziału w akcjach wymagających osłony powietrznej. Tak czy inaczej, admirał Yamamoto i sztabowcy marynarki w Tokio postanowili skończyć z bombardowaniami Guadalcanalu i ograniczyć się do misji zaopatrzeniowych w wykonaniu eskadry kontradmirała Tanaki. Po stronie amerykańskiej bitwa trzydniowa dodała skrzydeł piechocie morskiej, która uderzyła na pozycje japońskie w rejonie Point Cruz, na którym kiedyś lądował odkrywca Guadalcanalu Mendańa. Początkowo odepchnęła ona Japończyków na zachód, ale 22 listopada musiała oddać część zdobytego terenu, ostrzeliwana morderczym ogniem moździerzy i artylerii.

470

Linia frontu miała się ustabilizować na blisko dwa miesiące w rejonie przylądka. Ten niewielki sukces został przyćmiony osiągnięciami w rozbudowie pozycji lotnictwa i sił marynarki. W drugiej połowie listopada siły powietrzne na Henderson Field wzrosły o połowę — do 124 maszyn; saperzy połatali i odbudowali zniszczone bombardowaniami odcinki lotniska i przedłużyli pas startowy do 1600 metrów. Wybudowali także dwa pasy startowe dla myśliwców. Kiepsko co prawda było z benzyną lotniczą - japońska miniaturowa łódź podwodna o numerze taktycznym „10", spuszczona na wodę z oceanicznego okrętu podwodnego „1-16", przeniknęła przez osłonę i ulokowała celną torpedę w burcie transportowca „Alchiba", wiozącego z Nowej Kaledonii dla Hendersona Field benzynę lotniczą i amunicję. Nie mogło to zmienić faktu, że amerykańskie siły morskie w pobliskiej strefie wzrosły gwałtownie. Do zwycięskiego pancernika „Washington" dołączyła bliźniacza „North Carolina", a także trzeci nowoczesny pancernik „Indiana". Powrócił na teatr działań admirała Halseya wyremontowany lotniskowiec „Saratoga". Trzonem drugiego potężnego zespołu uderzeniowego był nadal lotniskowiec „Enterprise", mimo sprawiającego od czasu do czasu kłopoty uszkodzonego w walce podnośnika samolotów. W rejonie wysp Fidżi pojawiły się dwa wyremontowane pancerniki starszej daty - weterani z Pearl Harbor - „Maryland" i „Colorado". Miejsce ciężko poturbowanego zespołu kontradmirała Callaghana zajął nowy zespół składający się z pięciu krążowników i on głównie miał przeciwdziałać akcjom nocnym „Tokyo Express". Dowództwo japońskie w Rabaulu starannie przygotowało się do kolejnej akcji zaopatrzenia własnego garnizonu na Guadałcanalu. Jak i poprzednio, akcją dowodzić miał kontradmirał Raizo Tanaka na czele ośmiu niszczycieli. Tanaka przeniósł swą flagę z remontowanego właśnie krążownika „Jintsu" na niszczyciel „Naganami", który przed paroma miesiącami opuścił stocznię. Okręt flagowy był niszczycielem o wyporności ponad 2000 ton, miał 6 dział 127-milimetrowych i dwie poczwórne wyrzutnie torped. Do tego samego typu należał „Takanami", na którym miał swą flagę dowódca 31. dywizjonu, Toshio Shimizu. Pokłady obu tych okrętów były wolne od ładunku. Na sześć pozostałych załadowano amunicję, żywność i środki lecznicze, tak bardzo potrzebne w małarycznej dżungli. Posłużono się blaszanymi zasobnikami; powiązano je linami, aby - gdy okręty podejdą blisko do brzegu - można je było zrzucić za burtę i umożliwić doholowanie motorówkami do wyspy. Na sześć niszczycieli załadowano po 200-240 zasobników. Zajmowały one sporo miejsca na pokładzie i dlatego trzeba było usunąć zapasowe torpedy. W tej sytuacji na okrętach pozostało tyle torped, ile mieściło się w wyrzutniach, czyli po osiem na niszczycielach najświeższej daty, a po sześć na nieco starszych. Dnia 29 listopada zespół kontradmirała Tanaki podniósł kotwicę w rejonie

471

Buin - przy południowym krańcu wyspy Bougainville. Tanaka obrał dość skomplikowaną trasę, by uniknąć obserwacji amerykańskiego lotnictwa, mimo to już 30 listopada o godzinie 10.00 dostrzeżono z niszczycieli japońskich samolot rozpoznawczy przeciwnika. Na szczęście dla japońskiego zespołu pilot nie przesłał żadnego meldunku, być może w ogóle go nie zauważył. Nie zawiódł jednak australijski strażnik wybrzeża w rejonie cieśniny Bougainville, który stwierdził brak kilkunastu jednostek na dotychczasowym japońskim kotwicowisku. Jego meldunek, niezwykle wartościowy, stał się pierwszym sygnałem potwierdzającym zamierzoną japońską operację. Najprawdopodobniej z danych amerykańskiego wywiadu, któremu udało się już dawno złamać japońskie kody szyfrowe, w bazie amerykańskiej Espiritu Santo na Nowych Hebrydach otrzymano wiadomość o zamierzonej operacji Tanaki po południu 29 listopada. Spodziewano się pojawienia u brzegów Guadalcanalu ośmiu niszczycieli i sześciu transportowców następnej nocy, z 30 listopada na 1 grudnia. Tak się akurat złożyło, że w ciągu niecałego tygodnia na stanowisku dowódcy zespołu krążowników, który miał przeciwdziałać poczynaniom japońskim w rejonie Guadalcanalu, nastąpiły dwie kolejne zmiany. Oto 24 listopada dowództwo zespołu objął kontradmirał Kinkaid. W ciągu trzech dni opracował on plan zwalczania nieprzyjacielskich sił morskich w rejonie Guadalcanalu w kolejnym spodziewanym starciu nocnym, ale oto już w cztery dni później wysłano go na drugi koniec Pacyfiku i jego stanowisko objął kontradmirał Carleton H. Wright, dowódca świeżo przybyłego krążownika „Minneapolis". Posiadał on bez porównania mniejsze doświadczenie bojowe, zwłaszcza na tych wodach. Wright otrzymał pod swoje dowództwo cztery duże krążowniki: trzy ciężkie - „New Orleans" i „Northampton" oraz „Pensacola" oraz lekki krążownik ,,Honolulu", niszczyciele „Drayton", „Fletcher", „Maury", „Perkins", „Lamson" i „Lardner". Dowodzić miał ze swego flagowego „Minneapolis". Dla uniknięcia poprzednich błędów postanowiono, że wodnosamoloty oświetlą nadpływającego przeciwnika flarami, niszczyciele zaś, które będą szły od strony szyku przeciwnika, wykonają atak torpedowy i wycofają się, aby otworzyć pole dla ognia ciężkich dział krążowników. W zasadzie miały się one zbliżać do nieprzyjaciela na dystans nie mniejszy niż 12 000 jardów, aby nie ułatwiać mu przeprowadzenia ataku torpedowego. Przewidywano zakaz używania reflektorów, dopuszczono natomiast podawanie sygnałów rozpoznawczych, jednak tylko w wypadku absolutnej pewności, że chodzi o własne okręty. Tuż przed północą 29 listopada Wright ze swym zespołem ruszył w stronę Kaktusa" - jak w języku szyfrów ochrzczono Guadalcanal - pełen nadziei, że następnej nocy uda się zlikwidować kilka jego groźnych kolców. Ponieważ od celu wyprawy dzieliło go 580 mil morskich, tyle mniej więcej, co i jego przeciwnika z zachodniej strony - krążowniki i niszczyciele „włączyły prze-

472

rzutkę" i poszły z szybkością 28 węzłów, kierując się przez cieśninę Indispensable i kanał Lengo. Ponieważ w walce wodnosamoloty na krążownikach okazywały się zawadą, czasem wręcz tragiczną, jak pokazała bitwa koło wyspy Savo w nocy z 8 na 9 sierpnia, część wodnosamolotów Wright odesłał, a część skierował do Tulagi, by gotowe były do oświetlenia przeciwnika przed rozpoczęciem boju. Wright pokładał wielkie nadzieje w radarze niszczycieli ubezpieczających zespół od czoła. Wieczorem koło godziny 21.00 zespół Wrighta wszedł w kanał Lengo, który oddziela Guadalcanal od wyspy Floridy. Bliżej Floridy znajduje się jeszcze jedno przejście (Sealark Channel), ale wody okalające Floridę usiane są mieliznami i rafami, najlepszą i najprostszą drogą jest ów kanał Lengo przy brzegach Guadalcanalu. Na czele szły nieco w prawo od szyku krążowników niszczyciele „Fletcher", „Perkins", „Maury" i „Drayton", za nimi flagowy „Minneapolis", „New Orleans", „Pensacola", „Honolulu". Zamykał szyk „Northampton". Po przejściu kanału Wright nakazał kurs 320 stopni, ostro więc na północny zachód. „New Orleans" i „Minneapolis" były bliźniakami bohaterskiego „San Francisco'', znanego z poprzednich walk. Miały one po 10 000 ton wyporności i dziewięć dział 203-milimetrowych. „Pensacola" był także ciężkim krążownikiem, najstarszym zresztą wiekiem w tym zespole (z roku 1929). „Honolulu" był bliźniakiem „Heleny" znanej nam z poprzednich kart tej książki, „Northampton" zaś bliźniakiem „Chicago", który odegrał tak niefortunną rolę w bitwie z 8 na 9 sierpnia. Tuż po przejściu kanału Wright nakazał kurs 320 stopni, a w trzynaście minut później, o godzinie 22.38 nakazał kolejny zwrot - na kurs 280 stopni. Zespół amerykański posuwał się teraz w szyku namiaru* po powierzchni morza, gładkiej niczym aksamit. Noc była na razie bezksiężycowa; spodziewano się, że księżyc ukaże się dopiero około północy. Zespół nadal szedł w wielką szybkością, tworząc fale, które fosforyzowały, załamując się przy brzegu na koralowych rafach. W warunkach nadchodzącej nocnej walki, która ich czekała, szczególna rola przypadła radarzystom. Działanie jednak radarów komplikowało się w warunkach wąskich akwenów, ograniczonych brzegami wysp i wysepek, zwłaszcza gdyby przeciwnik ukazać się miał właśnie od strony bliskiego brzegu Guadalcanalu. Sześć minut po 23.00 na ekranie radarowym flagowego krążownika „Minneapolis" pojawił się świetlny impuls na akwenie przyległym do przylądka Esperance. Przeciwnik! • Ustawienie okrętów w kolumnie marszowej w ten sposób, że poszczególne jednostki utrzymują okręt kierunkowy w określonym kącie kursowym - jednakowym dla wszystkich okrętów.

473

Około godziny 23.00 osiem japońskich niszczycieli, po przejściu przez front deszczowy ograniczający widoczność, wyszło na wysokość wyspy Savo, odległej od Guadalcanalu o 10 mil, i dokonało zwrotu na południowy wschód, kierując się w stronę przylądka Tassafaronga. Kontradmirał Tanaka był - obiektywnie biorąc - w sytuacji o wiele trudniejszej od swego nadciągającego przeciwnika, kontradmirała Wrighta. Po pierwsze jego osiem niszczycieli trudno było porównać z 11 okrętami amerykańskimi, z których pięć było krążownikami; po drugie zespół jego miał zadanie nie tyle bojowe, co zaopatrzeniowe właściwie,- po trzecie środkiem rozpoznania oraz obserwacji były na pomostach jego okrętów nocne szkła morskie, znakomite zresztą, ale jeszcze nie radar. W stosunku więc do przeciwnika, który już dostrzegł jego pierwszy okręt, Tanaka był właściwie ślepcem błądzącym w nocy bez światła. Na czele szyku szedł flagowy okręt Tanaki „Naganami" („Długie Fale"), a za nim „Makinami" („Załamujące się Fale"), „Oyashio" („Zimny prąd Północny"), „Kuroshio" („Ciepły prąd Południa"), „Kagero" („Migocące Powietrze"), „Kawakaze" („Wiatr Nadrzeczny") i „Suzukaze" („Chłodny Wiatr Letni"). Z lewej burty przed okrętem flagowym podążał niszczyciel „Takanami" („Wzbierające Fale"). Zbliżywszy się znacznie do linii brzegu, Tanaka wydał rozkaz zmniejszenia prędkości do 12 węzłów. Na pomostach bojowych niszczycieli wpatrywano się nocnymi szkłami w ciemność. I nagle radiokabiny japońskich niszczycieli przejęły radiogram z ubezpieczającego szyk „Takanami": ZAOBSERWOWAŁEM W NAMIARZE 100 STOPNI PRAWDOPODOBNIE WROGIE OKRĘTY! Nie minęło pięć sekund, jak odebrano następny meldunek: SIEDEM NIEPRZYJACIELSKICH NISZCZYCIELI! Moje niszczyciele już łamały szyk - wspomina admirał Tanaka - a te, które wiozły zaopatrzenie, gotowały się właśnie do wyrzucenia zasobników za burtę. Usłyszawszy meldunki „Takanami", natychmiast rozkazałem: „Wstrzymać wyładunek. Alarm bojowy!" Każdy niszczyciel gotując się do akcji powiększał szybkość i nie starczyło czasu na uformowanie jakiegoś szyku bojowego, każdy dowódca okrętu miał właściwie działać samodzielnie. Po dziesięciu minutach obserwatorzy na okręcie flagowym spostrzegli przeciwnika w namiarze 90 stopni; podnosząc do oczu szkła mogłem bez trudu rozróżnić w odległości 8 kilometrów poszczególne okręty nieprzyjaciela...* Kontradmirał Wright dostrzegł przeciwnika wcześniej, bo w odległości 23 000 jardów, w namiarze 284 stopni i natychmiast nakazał zmianę szyku R. Tanaka: w pracy zbiorowej Japanese Navy in the Second World War. Annapolis 1971.

474

z szyku namiaru zespół przeformował się w szyk torowy, wykonując zwrot o 40 stopni w prawo. Na ekranie jego flagowego krążownika za pierwszą plamką ukazało się pięć następnych. Nakazał kolejny zwrot o 20 stopni w lewo - szedł teraz kursem 300 stopni na spotkanie przeciwnika, który posuwał się równolegle do brzegu Guadalcanalu, w odległości mniej więcej dwóch mil od wyspy. Wszystko, jak na razie, odbywało się po myśli Wrighta - widział już okiem radaru nadciągającego przeciwnika, ale zżymał się, nie słysząc w powietrzu swoich wodnosamolotów, które miały wystartować z wód Tulagi i flarami oświetlić przeciwnika. Tej jednak nocy, całkowicie bezwietrznej, wodnosamoloty, mimo wielokrotnych prób, nie potrafiły oderwać się od powierzchni morza - żaden najlżejszy nawet podmuch nie chciał im pomóc! Na ekranie niszczyciela „Fletcher", który szedł w przodzie, w dziesięć minut po pierwszym kontakcie radarowym krążownika flagowego zauważono osiem wybłysków w odległości zaledwie 7000 jardów: przesuwały się one kursem południowo-wschodnim i znajdowały się właściwie na kontrkursie. I właśnie o godzinie 23.16 dowódca „Fletchera" komandor Cole pyta dowódcę zespołu, czy może strzelać torpedy. Wright waha się-pyta Cole'a przez radiotelefon, czy odległość nie jest zbyt wielka. Cole odpowiada, że nie można czekać, prosi o pozwolenie na samodzielną akcję. Między okrętem flagowym a czołowym niszczycielem toczy się wymiana zdań, czas płynie. Mijają pełne cztery minuty, nim Wright zezwoli niszczycielom na akcję bojową. Są to cztery bezcenne minuty, które mogą odegrać ważką, jeśli nie decydującą rolę. Gdy o godzinie 23.20 nadeszło zezwolenie dowódcy i w minutę później pierwsze torpedy amerykańskie wystrzelone sprężonym powietrzem wyskoczyły ponad burtą „Fletchera", odległość dzieląca go od „Takanami", czołowego w szyku japońskim niszczyciela, wynosiła około 6600 metrów, a od flagowego okrętu Tanaki - około 8700 metrów, przy czym i „Takanami", i jego bliźniak minęły już trawers „Fletchera", przeto torpedy amerykańskie, dysponujące mniejszą szybkością od japońskich, miały już nie iść na spotkanie okrętom japońskim, lecz w jakimś sensie doganiać oddalające się niszczyciele Tanaki. Oto był pierwszy skutek wahań Wrighta. Tak czy inaczej, „Fletcher" strzela dwie salwy po pięć torped, idący za nim „Perkins" - osiem torped. „Maury" żadnej, a ostatni „Drayton" - n a wszelki wypadek, jako że na swoim radiolokatorze niewiele widzi - tylko dwie. - „Roger", przekazuję wyraźnie, „Roger"... Właśnie „Fletcher" odpalił drugą salwę torped, gdy na krążownikach amerykańskich usłyszano fonią przekazany rozkaz Wrighta („Roger" był właśnie kryptonimem otwarcia ognia). W stronę eskadry japońskiej poleciały

475

pociski oświetlające i ulewa pocisków 203-, 152- i 127-milimetrowych. Uczestnik bitwy wspomniał później „ścianę wybuchów", która stanęła na tle czerniejącego niewyraźnie przylądka Tassafaronga, Najbliżej i najwyraźniej pokazał się na radiolokatorach niszczyciel „Takanami", i on dostał się pod prawdziwą lawinę granatów. Ginie dowódca okrętu komandor Masami Ogura oraz dowódca 31. dywizjonu, Toshio Shimizu. Ale nim okręt zostanie zapalony 70 pociskami amerykańskimi i pozbawiony możliwości walki, wyrzuci swoje torpedy. Inne niszczyciele japońskie, na rozkaz szefa sztabu Tanaki komandora Toyamy, zaczynają działać samodzielnie. „Naganami" zrobił ostry zwrot w prawo - pisze admirał Tanaka. - Strzelając dalej salwami zbliżał się do nieprzyjacielskiego krążownika i wyrzucił w jego kierunku osiem torped w odległości 4 kilometrów, będąc tymczasem samemu tarczą dla skoncentrowanego ognia artyleryjskiego wroga. Wokół brzmiały ogłuszające eksplozje pocisków, które padały w pobliżu mojego okrętu flagowego, wyrzucając słupy wody. „Naganami" został obsypany deszczem odłamków z pobliskich wybuchów, ale jakby cudem nie miał bezpośrednich trafień. * „Suzukaze" oddał salwę prawie natychmiast po rozpoznaniu nieprzyjacielskiego szyku. „Kuroshio" i „Oyashio" wystrzeliły torpedy nieco później, z racji kłopotów, jakie miały z załadowanymi na pokład zasobnikami; po salwach dokonały ostrego zwrotu w prawo i położyły się na kontrkurs. Ogień amerykański, prowadzony według radiolokatorów, obecność na pokładzie ładunków, które nie sprzyjały normalnej bojowej akcji - nie wytrąciły z równowagi ani dowódców, ani załóg. Niszczyciele japońskie wyćwiczone w nocnym boju, nie zagubiły się, nie popadły w zamęt, choć podczas wykonywania zwrotów w trudnych warunkach wąskiego kanału między wyspą Savo i Guadalcanalem nie miały na to zbyt wiele miejsca. Począwszy od tej samej minuty, w której torpedy amerykańskie przeskoczyły burtę „Fletchera'', w stronę amerykańskich krążowników idących w szyku torowym w jednakowych odstępach i na jednakowej szybkości, pomknął rój japońskich długich torped... Gdy ponad dwadzieścia „długich torped" kontradmirała Tanaki żłobiło pod szklistą powierzchnią morza swoją śmiercionośną drogę w stronę amerykańskiego zespołu, krążowniki amerykańskie prowadziły intensywny ogień artyleryjski. Oglądany z ubezpieczających od tyłu niszczycieli, robił fantastyczne wrażenie. Blisko okrętów zdawał się ognistą ścianą, dalej baldachimem pocisków trasujących i oświetlających, rozciągniętym w stronę wroga. Na * R. T a n a k a: w pracy zbiorowej Japanese Navy in the Second World War. Annapolis 1971.

476

krążownikach ci wszyscy, którzy znajdowali się w nadbudówkach, na pomostach i platformach, zostali oślepieni i ogłuszeni rozmiarami artyleryjskiej palby i nawet ci, którzy oglądali poprzednie starcia pod brzegami Guadalcanalu, zaszokowani byli tym groźnym widokiem, z niesamowicie rysującą się linią brzegową wyspy w tle rozpoczynającej się walki. Na artyleryjskich ekranach radarowych krążownika „Minneapolis" cel odległy był o 9200 jardów; „New Orleans" strzelał do celu (najprawdopodobniej był to niszczyciel „Takanami") na odległość 8700 jardów. Krążownik „Pensacola", który nie posiadał radaru, otworzył ogień z opóźnieniem dwuminutowym. , ,Northampton'' i „Honolulu" prowadziły ogień, podobnie jak okręt flagowy, z pomocą radaru. Do akcji artyleryjskiej włączyły się niszczyciele ze swymi działami 5-calowymi, powiększając bitewny zgiełk. Ale ów skoncentrowany ogień widoczny był znakomicie na okrętach Tanaki, z racji używania przez Amerykanów przestarzałych gatunków prochu, który spowijał okręty w błyski i dymy. Dzięki temu będą one w następnych minutach świetnym punktem celowania dla japońskich torpedystów! Jest pierwszy rezultat zmasowanego ognia - marynarze flagowego krążownika „Minneapolis" wznoszą okrzyki radości - płonie przeciwnik, który wysforował się na czoło japońskiego szyku. Wpatrzeni w płonący niszczyciel „Takanami", nie mogli przez chwilę uwierzyć w to, co się stało z ich okrętem po dziewiątej salwie wystrzelonej z dziewięciu dział artylerii głównej. Potężne uderzenie dwóch torped zbija z nóg wszystkich, którzy stali na pomoście bojowym. Jeden z członków załogi „Minneapolis" powiedział później: „Miało się wrażenie, jakby okręt zderzył się z górą lodową albo z »Empire State Building«, najwyższym nowojorskim wieżowcem." Potężny kułak ugodził krążownik w część dziobową; były to dwie japońskie torpedy, wystrzelone z jednego niszczyciela. Jedna wybuchła w pomieszczeniach dziobowych, druga w kotłowni nr 2. Nad okrętem wstały słupy wody sięgające wysokości masztu, zapaliła się benzyna lotnicza, opadająca woda zalała pomost bojowy, sięgając ludziom znajdującym się w jego pomieszczeniach do łydek. Woda jednak miała też dobroczynne działanie, ponieważ wygasiła pożary. Dowódca komandor Rosendahl spostrzegł, że okręt nie słucha steru; po chwili jednak odzyskał sterowność, dał się za to odczuć spadek szybkości. Pokład dziob.owy aż do wieży nr 1 zalała woda; z napływających meldunków okazało się, że sam dziób został po prostu oderwany. Jeśli dla znajdujących się na górze - na pomostach i pokładach - to, co się stało, było straszną niespodzianką, to dla przebywających w maszynowniach, kotłowniach lub kubrykach wybuch dwóch japońskich torped zdał się końcem świata. Obok normalnych dźwięków pracujących maszyn, drżenia kadłuba, któremu udzielał się ruch wału napędowego, pojawiły się przerażające dźwięki rozdzieranych blach poszycia, szum wdzierającego się morza, nowe, straszliwe zapachy, wśród nich zapach krwi.

477

Trzy dziobowe kotłownie były już zalane, tylko jeden z 37 ludzi tam pracujących zdołał się uratować - Bob Collins z Teksasu: Zbiło mnie z nóg i pamiętam tylko, jak fala wody i ropy waliła na mnie przez kotłownię. Nie mogę sobie przypomnieć, w jaki sposób udało mi się wydostać z tego mokrego piekła - chyba woda wyniosła mnie na metalowy trap; przedostałem się przez łuk tuż pod pancernym pokładem i zaryglowałem drzwi, pomagając sobie młotem. Ale i do tego pomieszczenia zaczęła wlewać się woda, z kolei więc musiałem się przedostać „piętro wyżej", czego dokonałem z pomocą kolegów, którzy byli na pokładzie i otworzyli pokrywę luku w suficie...* Idący za okrętem flagowym krążownik „New Orleans", który także zdołał już oddać dziewięć salw ze swych dział 203-milimetrowych w ciągu czterech minut, natknął się niemal na ciężko uszkodzony krążownik flagowy, idący w sporym, prawie kilometrowym odstępie. Dowódca okrętu komandor Roper dał „prawo na burt", aby wyminąć „Minneapolis", ale w trakcie wykonywania zwrotu ugodzony został w lewą burtę niedaleko dziobu dwiema japońskimi torpedami. Ich wybuch spowodował eksplozję komory amunicyjnej. Skumulowana siła wybuchu ucięła jakby nożem całą część dziobową wraz z wieżą artyleryjską nr 1. Ktoś przerażony i zdezorientowany wziął ten dziób ze sterczącymi w niebo działami za rzekomo tonący właśnie krążownik. - Uwaga, mijamy tonący „Minneapolis"! Żeby jeszcze bardziej skomplikować sytuację - przepływający wzdłuż lewej burty okrętu fragment części dziobowej zaczepił o śruby napędowe krążownika i uszkodził je. Ale oto krążownik „Minneapolis" mimo tragicznego uszkodzenia otworzył ogień. Manewrując maszynami wykonał zwrot, wszedł w cyrkulację i w tym czasie nie uszkodzone wieże rufowe gotowały się do podjęcia walki na nowo. Z dziobowej części krążownika buchał ogień, mimo to także i obsługi dział 5-calowych, które jeszcze nadawały się do użytku, nie zrezygnowały z walki. Krążownik posuwał się teraz bardzo wolno - zataczając się - szedł z prędkością zaledwie pięciu węzłów... W tym czasie nad akwenem walki pojawiły się wreszcie wodnosamoloty, którym ostatecznie udało się wystartować - piloci widzieli trzy płonące okręty, które wzięli za transportowce przeciwnika. Płonęły niczym pochodnie: flagowy „Minneapolis", „New Orleans" i japoński niszczyciel „Takanami", który otrzymał w sumie 70 pocisków. Żadne jednak flary nie ukazały się na niebie, ponieważ odbiorniki radiowe na wodnosamolotach milczały mający kierować bojem flagowy „Minneapolis" walczył ciężko o życie i jego dowódca nie panował nad całością sytuacji, która rozwijała się żywiołowo. * F . H a i l e y : One Thousand Men and a Ship, w zbiorze: ThisIstheNavy. Washington -New York 1944.

479

Trzeci w szyku amerykańskich krążowników, „Pensacola", widząc to, co się stało z pierwszymi dwoma krążownikami, wykonał zwrot w lewo i dostał się przypadkiem na linię ognia między okrętem flagowym i Japończykami. Salwa z „Minneapołis", przeszła tuż nad nim... Ale nie to było najgorsze - oto został niejako iluminowany płonącymi dwoma własnymi okrętami i stał się widoczny jak na dłoni. Gdy zmienił kurs na 300 stopni skręcając w prawo, 0 godzinie 23.39 otrzymał torpedę w śródokręcie, z lewej burty. Wybuch spowodował zalanie maszynowni, wytrącił z walki trzy wieże działowe, porwał zbiorniki ropy, uszkodził instalację elektryczną. Tylko jeden człowiek zdołał uratować się z maszynowni. Szybkość spadła do ośmiu węzłów i, praktycznie biorąc, okręt został wyeliminowany z walki. Dowódca postanowił wyprowadzić go z linii i wziąć kurs na bazę w Tulagi. Trzynastostopniowy I przechył został wyrównany przez opróżnienie lewoburtowego zbiornika z paliwem. Właściwie pozostała krążownikowi jedna nie uszkodzona turbina 1 jedna kotłownia. Widząc, co się dzieje, oficer wachtowy kolejnego, czwartego w szyku, krążownika „Honolulu" wykonuje zwrot w prawo, osłaniając się dwoma uszkodzonymi krążownikami, unikając ekspozycji w świetle pożarów i prowadząc cały czas zajadły ogień z dział 6-calowych. W „Honolulu" nie trafi w rezultacie ani jedna torpeda i ani jeden pocisk japoński, co zapewne zawdzięcza on także energicznemu zygzakowaniu. Idący na końcu szyku krążownik ,,Northampton", dowodzony przez komandora Kittsa, zrobił podobnie jak „Honolulu" zwrot w prawo, by uniknąć kolizji z uszkodzonymi czołowymi okrętami, po czym dowódca nakazał powrót na kurs zachodni, co okazało się fatalne. Choć bowiem dostrzeżono dwa ślady torped zbliżających się z lewej, to mimo wykonania gwałtownego zwrotu nie udało się ich uniknąć. Z ośmiu torped wystrzelonych przez niszczyciel „Oyashio" o 23.39 dwie znalazły drogę do lewej burty krążownika, przy czym jedna trafiła w rufową maszynownię, do której od razu wdarło się bezlitosne morze. Krążownik nabrał natychmiast przechyłu. Brygady i awaryjne pracowały w szalonym tempie, wypuszczając za burtę ropę w celu I zrównoważenia okrętu. Na pokładzie rufowym rozszalał się pożar, iluminując I wobec przeciwnika cały krążownik. Dowódca postanowił zastopować, w nadziei, że napływ wody nie będzie tak gwałtowny. Ale przechył wkrótce powiększył się do 23 stopni i kwadrans po północy komandor Kitts dał rozkaz opuszczania okrętu, przy czym do ostatka na krążowniku pozostał jego [ dowódca i grupy awaryjne. „Northampton" stał się celem dla ognia artylerii I japońskiej znajdującej się na brzegu - nie był to jednak ogień celny. Dziesięć minut przed godziną 2.00 do burty krążownika podeszły niszczyciele „Fletcher" i „Drayton" i poczęły przejmować resztę załogi. Osiągnąwszy przechył 35-stopniowy, krążownik „Northampton", spowity dymem i oświetlony pło-

480

230. Japoński pancernik „Hiei'

231. Japoński pancernik „Kirishima" 232. 15 listopada 1942. Japońskie transportowce płoną przy brzegach Guadalcanalu

233. Kontradmirał Raizo Tanaka

234. Jeden z transportowców Tanaki wyrzucony na brzeg i zniszczony

235. Amerykański pancernik ,,Wa shington"

236. Kontradmirał Willis Augustus Lee

239. Amerykański niszczyciel ostrzeliwuje japońskie pozycje w rejonie przylądka Esperance 237. Pancernik ,,Washington" w akcji artyleryjskiej w nocy z 14 na 15 listopada. W tle wyspa Savo

238. Cala naprzód! W kotłowni pancernika podczas bitwy (wg akwareli D.C. Sheplera)

240. Zespół amerykański podąża ku bitwie pod Tassafaronga

243. Po bitwie pod Tassafaronga: krążownikowi „New Orleans" japońska „długa torpeda" oderwała dziób

241. Japońska śmiercionośna broń: „długa torpeda'

242. Przekrój wieży działowej na pancerniku 244. Krążownik „New Orleans" z załatanym dziobem

mieniami, przewrócił się i o godzinie 3.04 poszedł na dno koło wyspy Savo na głębi 600-sążniowej'. Dzięki sprawnej akcji udało się uratować życie 773 członków załogi; 58 zginęło. W około pół godziny od rozpoczęcia walki nocna bitwa wygasła. Tanaka widział z pomostu swego okrętu flagowego wybuchy na nieprzyjacielskich okrętach, widział eksplozje wysokie i rozgałęzione niczym płomieniste baobaby. I on sam, i wszyscy, którzy pełnili służbę w wieżach i na pomoście bojowym, na stanowiskach obserwacyjnych i przy peryskopach artyleryjskich, okrzykami dawali wyraz swej radości. Gdy Tanaka zbiera swe zwycięskie niszczyciele i kieruje się z powrotem w stronę wysp Shortland, Amerykanie walczą z ogniem, wodą, ropą klęskami, które sprowadził na nich „Uparty Tanaka". Jedyny - jak powiedzieliśmy - krążownik, który uniknął ciosów - „Honolulu" - manewrując i unikając torped japońskich znalazł się w bezpośredniej bliskości wyspy Savo. ,,Panie komandorze - powiedział w pewnym momencie nawigator do dowódcy - albo zrobimy zwrot o 25 stopni w lewo, albo będziemy musieli przenieść krążownik przez wyspę!" Rozładowało to trochę nastrój, bo właśnie z „Honolulu" najlepiej widać było straszny los, jaki spotkał ,,Northampton". Później „Honolulu" szedł wśród tratw pełnych ludzi i wśród ludzi pływających na powierzchni morza i krzyczących rozpaczliwie. Tymczasem flagowy krążownik „Minneapolis" przeżywał trudne chwile. Oglądany z pokładu wyglądał kiepsko z pogrążonym głęboko w wodę dziobem, a właściwie tym, co zostało z dziobu. Ponad 20 metrów części dziobowej zwisało zdruzgotane, nadając okrętowi potężne przegłębienie. Po otrzymaniu ciosu okręt oddał jeszcze trzy salwy, zanim ustał dopływ prądu. Kontradmirał Wright, przypuszczając, że okręt pójdzie na dno, przekazał dowództwo nad zespołem dowódcy nie uszkodzonego krążownika „Honolulu". Zresztą i tak „Minneapolis" przestał się liczyć jako bojowa jednostka w tej walce. Po zaciętych zmaganiach z napierającą wodą udało się zahamować jej postępy, okręt przestał tracić pływalność. Z szybkością trzech węzłów komandor Rosendahl skierował krążownik w stronę Tulagi. Nie było tu jednak żadnego doku czy jakiejś przystani i rufę zacumowano... do drzew palmowych. Grupy marynarzy przeszły po zaimprowizowanym z szalup pomoście na wyspę, by zebrać materiał do zamaskowania krążownika przed obserwacją z powietrza. Krążownik oglądany z góry przybrał postać lasu palmowego. 1 sążeń=6 stóp=ok. 183 cm.

31

Burza nad Pacyfikiem

481

W tym czasie kontradmirał Tanaka składał raport o bitwie i wykonaniu zadania. Jak zwykle, nie oszczędza się i tu przeciwnika w dokumentach bojowych: Tanaka zatopił w... raporcie jeden okręt liniowy oraz dwa krążowniki, a cztery uszkodził. W istocie dokonał znacznie mniej, ale i tak wiele: posłał na dno jeden ciężki krążownik, a trzy wyrwał z szeregów walczących na przeciąg roku. I dlatego bitwa koło przylądka Tassaf aronga weszła na stałe do podręczników taktyki morskiej jako przykład wzorowego użycia niszczycieli i dość kiepskiego - krążowników. Historyk marynarki amerykańskiej prof. S.E. Morison tak podsumował bitwę: Bez swego niezawodnego flagowego krążownika „Jintsu", z pokładami zatłoczonymi zaopatrzeniem, posłał na dno krążownik i wyeliminował z akcji bojowych na prawie rok trzy krążowniki, za cenę jednego niszczyciela. W wielu akcjach bojowych błędy popełniane przez Amerykanów były równoważone błędami popełnianymi przez przeciwnika; mimo wszakże krótkiego zamętu, który wkradł się między jego niszczyciele, Tanaka nie popełnił ani jednego błędu pod Tassaf aronga... * Bitwa pod Tassafaronga była łabędzim śpiewem japońskich sił morskich w rejonie Guadalcanalu. Zwycięstwo taktyczne w nocnej bitwie nie mogło zmienić ogólnej pogarszającej się sytuacji Japończyków na lądzie i na morzu, choć w miesiąc później udało im się zatopić ciężki krążownik „Chicago" w bitwie powietrzno-morskiej koło wyspy Rennell. Zwycięstwo zespołu okrętów wojennych nie mogło nadrobić braku transportowców, które przepadły podczas prób zaopatrzenia wyspy i dostarczania posiłków. Metoda wyrzucania w morze zasobników miała się okazać mało skuteczna - mnóstwo ich przepadało, a te, które docierały do brzegów zajętych przez oddziały japońskie, niewiele znaczyły dla wielotysięcznych wojsk. Garnizon japoński, wycieńczony głodem, chorobami, trudnymi warunkami bytowania - stawał się coraz mniej skutecznym instrumentem wojny. Między japońskimi żołnierzami rozpowszechniła się „tablica śmiertelności", która określała liczbę dni pozostałych do życia: Ten, kto może stanąć na własne nogi Ten, kto może unieść się i usiąść Ten, kto musi oddawać mocz leżąc Ten, kto nie może już mówić Ten, kto nie może ruszyć powieką

- 30 dni - 20 dni - 3 dni - 2 dni - umrze o świcie

Dowodzący teraz siłami japońskimi na wyspie generał Hyakutake przesłał świeżo mianowanemu dowódcy grupy armii generałowi Imamurze dramatyczny raport w związku z planami przerzucenia kolejnych dwóch japońskich dywizji na wyspę:

Przeciętnie stu ludzi umiera z głodu dziennie i ta przeciętna powiększy się tylko, jeśli otrzymamy posiłkowe dwie dywizje-jest wątpliwe, czy wielu tu wyżyje... Szef sztabu admirała Yamamoto admirał Ugaki w swoim dzienniku za rok 1942 zapisał pod ostatnią datą grudniową: Nasza strategia nakierowana na inwazję Hawajów, Fidżi, Samoa, Nowej Kaledonii, podobnie jak usiłowania zdominowania Indii... rozwiała się jak sen. Na dodatek udaremnione zostało zajęcie Port Moresby na Nowej Gwinei i Gudalcanalu... Pogłębiający się kryzys wojskowy na wyspie znalazł wreszcie oddźwięk w Tokio. 31 grudnia podczas referowania sytuacji na odprawie u cesarza szefowie sztabów armii i marynarki nie przynieśli pomyślnych wieści i, w przeciwieństwie do swych poprzednich optymistycznych ocen, zalecali ewakuację wyspy. Przyznać trzeba, że cesarz zadał im szereg ambarasujących pytań co do roli, jaką w walkach odegrało amerykańskie lotnictwo, a zwłaszcza potencjał techniczny w budowaniu infrastruktury technicznej dla działań wojennych. - Jak to się stało, że Amerykanie potrzebowali kilku dni dla wybudowania bazy powietrznej, a Japończykom zabierało to ponad miesiąc? - Wasza wysokość - odparł szef sztabu marynarki, admirał Nagano przeciwnik używał maszyn, a wojska japońskie opierały się przede wszystkim na pracy ręcznej... Dwie godziny musieli się jeszcze tłumaczyć szefowie sztabów przed cesarzem. W tej rozmowie wyszła wielka prawda ostatniej wojny, która wykazała w długich ciągach działań decydującą rolę ekonomiki stojącej za walczącymi wojskami. Amerykanie, mimo obrotu sytuacji na swą korzyść, potwierdzonej zwycięskimi bitwami morskimi w połowie listopada i dostarczaniem świeżych sił na Guadalcanal (9 grudnia 1942 mieli na wyspie 40 000 ludzi, a 1 lutego 1943 50 000), odczuwali coś w rodzaju zawodu i frustracji: przeciwnik nadal był groźny, bił się do końca z determinacją i fanatycznym uporem. I może dlatego operacja „KE", bo tak zaszyfrowali Japończycy ewakuację swego garnizonu z Guadalcanalu, poszła im tak gładko: w ciągu pierwszego tygodnia lutego ewakuowali nocami wszystkich pozostałych przy życiu żołnierzy w liczbie około 13 000. Stracili prawie 25 000 - poległych, zaginionych, zmarłych od chorób i wreszcie - jeńców. Straty amerykańskie w oddziałach lądowych były wielokrotnie mniejsze: 1592 zabitych i 4200 rannych. Porównanie strat obu walczących flot w rozgrywce o Guadalcanal wypada następująco:

S.E. M o r i s o n : The Struggle for Guadalcanal. Vol. V. Boston 1949.

482

483

Ważniejsze pozycje bibliograficzne

Szczególnie bolesne, bo trudne do wyrównania dla Japończyków, były straty w samolotach - stracili 1000 dobrych maszyn wraz z najlepszymi załogami. Taki był finał sześciomiesięcznej kampanii o wyspę Pedro de Ortegi. Dowodzący wojskami na Guadalcanalu 8 lutego przesłał do admirała Halseya triumfalną depeszę, której ostatnie słowa brzmiały: TOKYO EXPRESS NIE MA JUŻ STACJI NA GUADALCANALU...

Doprowadziliśmy więc naszą opowieść do ważnego momentu w wojnie na Pacyfiku, gdy po pierwszej wielkiej klęsce lotniskowców na morzu pod wyspą Midway ponieśli Japończycy zdecydowaną porażkę na świeżo opanowanym lądzie oraz wielkie straty na pobliskich akwenach i w przestrzeni powietrznej. Rok 1943 i lata następne miały przynieść Sprzymierzonym serię zwycięstw na Pacyfiku, osiągniętych w zaciekłych bitwach na morzu, lądzie i w powietrzu. Opowiemy o nich w drugim tomie Burzy nad Pacyfikiem.

A11 i w i 11 Kenneth: The Singapore Story. London 1959. B a rr Pat; The Corning of the Barbarians. A Story of Western Settlement in Japan 1853-1870. Tokyo 1972. B r o w n D.: Carrier Operations in World War II. Vol. I. B u s ch F.O.: Die japanische Kriegsmarine. Berlin 1942. The Campaigns of the Pacific War. US Strategie Bombing Survey (Pacific). Naval Analysis DMsion. Washington 1946. C a n t Gilbert: This is the Navy. Washington - New York 1944. C a r t i e r Raymond: La seconde guerre mondiale. Paris 1965. C h a m b e r l a i n B.H.: Japanese Things. Tokyo 1904. D ' A1 b a s Andrieu: Death of a Navy. London 1957. D i c k i n s o n Clarence E . , S p a r k e s Boyden: TheFlying Guns. 1942. D u l i Paul S.: A Battle History of the Imperiał Japanese Navy. Cambridge US 1978. F a h e y James J.: The Pacific WarDiary. Boston 1963. F a i r b a n k K. John, R e i s c h a u e r Edwin O., C r a i g Albert M.: East Asia. Tradition and Transformation. London 1973. F e 1 d Eric: The Coast Watchers. New York 1946. Freedom's Battle. Vol I. The War at Sea. Ed. by John Winton. London 1972. Fu c h i d a Mitsuo, O k u m i y a Masatake: Midway. The Battle that Doomed Japan. Annapolis 1955. F u 11 e r J.F.C.: Druga wojna światowa 1939-1945. Przekład J. Bukowskiego. Warszawa 1958. G i l i G.H.: Royal Australian Navy 1939-1942. Vol. I. Canberra 1957; Royal Australian Navy 1942-1945. Vol. II. Canberra 1968. G 1 i n e s Carroll V.: Doolittle's Tokyo Raiders. New York 1964. G1 i ń s k i Witold: Morskie operacje desantowe. Gdańsk 1969. H a l i J.W.: Japonia od czasów najdawniejszych do dzisiaj. Przekład z ang. K. Czyżewskiej-Madajewicz. Warszawa 1979. H a 1 s e y William F., B r y a n J. III.: Admirał Halsey's Story. New York 1947. H a r a Tameichi, przy współpracy S a i t o F . , P i n e a u R o g e r : JapaneseDestroyerCaptain. New York 1972. H e i f e r m a n Ronald: US Navy in World War U. London 1978. Historia drugiej wojny światowej 1939-1945. T. II. W przededniu wojny. Przekład z ros. zbiorowy. Warszawa 1977. H o u g h Richard: Dreadnought. A History of the Modern Battleship. London 1968.

485

H u b e r t W.: Historia wojen morskich. Warszawa 1935. I e n a g a Saburo: Japans Last War. World War II and the Japanese, 1939-1945. Oxford 1979. I k e Nobutaka: Japan's Decision for War: Liaison and Imperiał Conference Records, March December 1941. Stanford 1967. Interrogations of Japanese Officials. 2 vols. Washington 1946. m Japan in Transition. One Hundred Years of Modernization. Tokyo 1973. Japanese Naval Shipbuilding (The US Strategie Bombing Sarvey). Washington 1946 Japon et la France. Images d'une dećouverte. Paris 1974. J e n t s c h u r a H . G . , J u n g D . , M i c k e l P . : DiejapanischenKriegsschiffe 1939-1945.Miinchen 1970. J o h n s t o n Stanley: Queen of the Flat-Tops. New York 1942. K a r i g Walter and others: Battle Report. Vol. I. Pearl Harbor to Coral Sea. Vol. III. Pacific War: Middle Phase. New York - Toronto 1944. K i r b y S.W.: The War against Japan. Vol. I: The Fali of Singapore. London 1957. K o s i a r z E., K r a s n o w i e c k i J . , M a n d a t T . , S z p i t u n E . : Marynarka wojenna. Warszawa 1961. K i o e s e A . : The Dutch Navy at War. London 1945. K u s a k a Ryunosuke: The Combined Fleet: Memoirs of Former Chief of Staff Kusaka. Tokyo 1952. L i p i ń s k i Jerzy: Druga wojna światowa na morzu. Gdynia 1967. L o r d Walter: Day of Mamy. New York 1957. L o r d Walter: Incredible Victory. New York 1967. M a 1 s k i M., C h e d a W.: Pływające lotniska. Warszawa 1968. M a n c h e s t e r William: American Caesar. London 1979. M a r d e r Arthur J.: From the Dreadnought to Scapa Flow. The Royal Navy in the Fisher Era, 1904-1919. Voh I. The Road to War, 1904-1914. London 1961. M a r q u a n d John F.: Thirty Years. Boston 1945. M c I n t y r e W. David: The Rise and Fali of the Singapore Naval Base (Cambridge Commonwealth Series). London 1979. M c K i e Ronald: Proud Echo. London 1953. M i d d 1 e b r o o k Martin, M a h o n e y Patrick: Battleship. London 1977. M i 11 e r Max: Daybreak for Our Carrier. New York 1944. M o r i s o n Samuel Eliot: History of the United States Naval Operations in World War U. Vol. III. The Rising Sun in the Pacific. Boston 1948. Vol. IV. Coral Sea, Midway and Submarine Actions. Boston 1949. Vol. V. The Struggle for Guadalcanal. Boston 1949. M o r r i s Frank D.: Pick out the Biggest. New York 1943. M o r r i s Ivan: The Nobility of Failure. Tragic Heroes in the History of Japan. London 1975. M o r t o n Louis: The Fali of the Philippines. United States Army in World War II. Washington 1953. N e w c o m b Richard F.: Abandon Ship! New York 1958. O k u m i y a Masatake, H o r i k o s h i Jiro, C a i d i n Martin: Zero. New York 1956. P e r t e k Jerzy: Pod obcymi banderami. Poznań 1968. P o 11 e r E.B., N i m i t z Chester W.: The Great Sea War. 1960. P o 11 e r John Deane: Yamamoto. The Man Who Menaced Ameńca. New York 1967. R o h w e r J., H u m m e l c h e n G.: The Chronology of the War at Sea 1939-1945. Vol. I. 1939-1942. London 1972. R o s c o e Theodore: United States Destroyer Operations in World War II. Annapolis 1960. R o s k i 11 Stephen: Churchill and the Admirals. London 1977. R o s k i l l S . W . : The War at Sea. Vol. 1-3. London 1954-1961. R u g e Friedrich: Entscheidung in Pazifik. Hamburg 1979.

486

S h e r m a n Frederick C: Combat Command. New York 1950. S i l v e r s t o n e Paul S.: US Warships of World War II. New York 1950. S m i t h S.E. (oprać): The United States Marinę Corps in World War II. New York 1969. S m i t h S.E. (oprać): The United States Navy in World War II. New York 1966. S t a f f o r d Edward P.: The Big E: The Story of USS Enterprise. 1962. The Pocket History of the Second World War. Edited by H.S. Commager. New York 1945. T h o m a s David A.: Battle of the Java Sea. London 1971. T o 1 a n d John: But not in Shame. New York 1961. To I a n d John: The Rising Sun. The Decline and Fali of the Japanese Empire 1936-1945. New York 1970. T r e g a s k i s Richard: Guadalcanal Diary. New York 1943. T s u j i Masanobu: Singapore: The Japanese Version. New York 1960. T u l e j a Thaddeus: CIimax at Midway. New York 1960. V a n d e g r i f t A.A.: Once a Marinę: The Memoirs of General A. A. Vandegriit. New York 1964. The War 1939-1945. Ed. by D. Flower, J. Reeves. London 1957. W a r n e r Oliver: Great Battle Fleets. London 1973. W a r n e r Oliver: Great Sea Battles. London 1963. W a 11 s Anthony J., G o r d o n Brian G.: The Imperiał Japanese Navy. London 1971. W o l n y Antoni: Wojna na Pacyfiku. Agresja japońska w latach 1931-1945. Warszawa 1971. W h i t e W.L.: They Werę Expendable. Boston 1942. Z i s c h k a Anton: Japonia. Przekł. J. Furuhjelma. Warszawa 1937. Nadto roczniki: „US Naval Institute Proceedings ", 1942-1970 „National Geographic Magazine", 1943-1966

Aneksy

Japonia: Połączona Flota (stan w lipcu 1941) Dowódca: admirał Isoroku Yamamoto, z flagą na pancerniku „Nagato" Pierwsza Flota (zwana też Flotą Liniową) Dowódca: Admirał Isoroku Yamamoto. Zatoka Hiroszimska 1. dywizjon liniowy: „Nagato" (okręt flagowy dowódcy Połączonej Floty), „Mutsu", „Yamashiro" 2. dywizjon liniowy: „Fuso", ,,Ise", „Hyuga" 3. dywizjon liniowy: „Hiei", ,',Kongo", „Kirishima", „Haruna" 6. dywizjon krążowników: „Kako", „Furutaka", „Aoba", „Kinugasa" 1. eskadra niszczycieli: lekki krążownik „Abakuma" + 12 niszczycieli typu „Fubuki" i „Shigure" 3. eskadra niszczycieli: lekki krążownik „Sendai" + 15 niszczycieli typu „Fubuki"

Druga Flota (zwana też Siłami Rozpoznawczymi)

Dowódca: wiceadmirał Nobutake Kondo. Wyspa Hainan 4. 5. 7. 2. 4.

dywizjon krążowników: „Takao", „Atago", „Chokai", „Maya" dywizjon krążowników: „Myoko", „Nachi", „Haguro" dywizjon krążowników: „Kumano", „Mogami", „Mikuma", „Suzuya" dywizjon niszczycieli: krążownik lekki „Jintsu" + 16 niszczycieli typu „Asashio" i „Kagero" eskadra niszczycieli: krążownik lekki „Naka" + 12 niszczycieli typu „Shigure" i „Asashio"

Trzecia Flota (zwana także Siłami Blokady i Transportu)

Dowódca: wiceadmirał Ibo Takahashi. Formoza (Tajwan) 5. eskadra niszczycieli: krążownik lekki „Natori" + 12 niszczycieli typu „Mutsuki" i „Kamikaze" 6 okrętów podwodnych + baza (tender) 16 transportowców 6 stawiaczy min

519

12 trałowców 6 kanonierek 12 patrolowców

nadto: 100 samolotów myśliwskich, 70 samolotów bombowych i torpedowych, 450 samolotów treningowych, 60 samolotów różnych typów na wyspach macierzystych oraz 70 samolotów myśliwskich, 50 samolotów bombowych i torpedowych, 60 samolotów treningowych, 40 samolotów różnych typów, 8 baz wodnosamolotów + 70 maszyn - 11. i 12. dywizjon wodnosamolotów 70 wodnosamolotów Połączonej Floty bez stałego miejsca dyslokacji

Czwarta Flota

Dowódca: wiceadmirał Shinoshi Inouye. Truk

krążowniki lekkie: „Tenryu", „Tatsuta", „Kashima" 6. eskadra niszczycieli: krążownik lekki + 8 niszczycieli typu ,,Kamikaze" i „Mutsuki" 16 okrętów podwodnych + 2 bazy 41 transportowców 7 stawiaczy min 15 kanonierek 3 patrolowce 1 okręt hydrograficzny

Piąta Flota

Dowódca: wiceadmirał Boshiro Hosogaya. Maizuru lub Ominato krążowniki lekkie: „Tama", ,,Kiso" niszczyciele (liczba nie znana)

Szósta Flota

Dowódca: wiceadmirał Mitsumi Shimizu. Kwajalein

40 okrętów podwodnych typu ,,I" + bazy o.p.

Flota Lotniskowców

Dowódca: wiceadmirał Chuichi Nagumo. Kurę

1. dywizjon lotniskowców: „Kaga", ,,Akagi" 2. dywizjon lotniskowców: „Soryu", „Hiryu" 5. dywizjon lotniskowców (zorganizowany 1 września 1941): „Zuikaku", „Shokaku" 3. dywizjon lotniskowców: „Ryujo", „Hosho" 4. dywizjon lotniskowców: „Zuiho", „Taiyo" 7., 17., 23. dywizjony niszczycieli: 16 niszczycieli najnowszych typów ok. 500 samolotów lotnictwa pokładowego

Połączone Siły Powietrzne 11. Flota Powietrzna. Formoza (Tajwan): 150 samolotów myśliwskich, 120 samolotów bombowych, 40 samolotów różnych typów 21. i 22. Flotylle Powietrzne. Indochiny: 200 samolotów myśliwskich, 180 samolotów bombowych i torpedowych

520

Stany Zjednoczone Ameryki: Floty Pacyfiku i Atlantyku (stan na 7 grudnia 1941 - główne jednostki) Flota Pacyfiku BAZA PEARL HARBOR Pancerniki: „West Virginia", „Pennsylvania", „California", „Tennessee", „Maryland", „Nevada1', „Arizona", „Oklahoma" Krążowniki ciężkie: „New Orleans", „San Francisco" Krążowniki lekkie: „Phoenix", „Helena", „Honolulu", „St.Louis", „Raleigh", „Detroit" W DRODZE DO MIDWAY Lotniskowiec: „Lexington" Krążowniki ciężkie: „Chicago", „Portland", „Astoria" W DRODZE POWROTNEJ DO PEARL HARBOR Lotniskowiec: „Enterprise" Krążowniki ciężkie: „Northampton", „Chester", „Salt Lakę City" W MORZU NA POŁUDNIE OD PEARL HARBOR Krążownik ciężki: „Minneapolis" WYSPA JOHNSTON Krążownik ciężki: „Indianapolis" W SŁUŻBACH KONWOJOWYCH Krążowniki ciężkie: „Pensacola", „Louisville" FILIPINY I BORNEO Krążownik ciężki: „Houston" Krążowniki lekkie: „Boise", „Marblehead" BAZA SAN DIEGO (KALIFORNIA) Lotniskowiec: „Saratoga" Krążownik lekki: „Concord" U BRZEGÓW AMERYKI POŁUDNIOWEJ Krążowniki lekkie: „Trenton" (Panama), „Richmond" (Peru) BAZA BREMERTON (STAN WASHINGTON) Pancernik: „Colorado" (w remoncie)

521

Flota Atlantyku •ancerniki: „New Mexico"', „Idaho"*, „Mississipi"*, „New York", „Texas", „Arkansas' „North Carolina"*, „Washington" .otniskowce: „Wasp"*, „Yorktown"*, „Ranger", „Hornef", ,,Long Island" (eskortowy) krążowniki ciężkie: „Wichita", „Augusta", „Tuscaloosa", „Vincennes"', „Quincy"* krążowniki lekkie: „Brooklyn", ,,Savannah", ;,Nashville", „Philadelphia" OŁUDNIOWY ATLANTYK [rążowniki lekkie: „Milwaukee", „Omaha", „Cincinnati", „Memphis"

Sylwetki i dane techniczno-taktyczne okrętów (opracował Marek Twardowski) Rysunki przedstawiają wygląd okrętów w podanych w komentarzach okresach; w podpisie podano też dane taktyczno-techniczne posiadane w tym okresie przez omawiany okręt. Dane okrętów podano według następujących zasad: - wyporność: wszędzie podano wyporność standardową; - wymiary: wszędzie podano długość całkowitą; przy lotniskowcach podano w nawiasie szerokość pokładu lotniczego; - uzbrojenie: podano wg formuły: liczba dział - kaliber (w mm); - pancerz: podano największą grubość pancerza burtowego, sumę grubości pokładów pancernych i największą grubość pancerza artylerii, w milimetrach; - maszyny: podano rodzaj napędu, jego moc i wynikającą z tego szybkość okrętu (w węzłach). Przy opracowywaniu rysunków korzystano z następujących źródeł: 1. B r e y e r S.: Battleships andBattlecruisers 1905-1970. 2. Camera at Sea 1939-1945. 3. Conway's Ali the WorldsFightingShips 1922-1946. 4. J e n t s c h u r a H.,Jung D.,Mickel P.: Die Japanischen Kriegsschiffe 1869-1945. 5. L e n t o n H.T.: Royal Netherlands Navy. 6. L e n t o n H.T.: American Fleet and Escort Destroyers, vol. 1. 7. P r e s t o n A.: „V& W" ClassDestroyers 1917-1945. 8. R a ve n A., Ro b e r t s J.: British Warships of the Second World War. 9. R a v e n A., R o b e r t s J.: British Cruisers of World War Two. 10. S i l v e r s t o n e P.H.: U.S. Warships of World War II. 11. T e r z i b a s c h i t s c h S.: Aircraft carriers of the US Navy. 12. „Weyers Taschenbuch der Kriegsflotten", roczniki 1941-42 oraz 1943—44. 13. W y w e r k a - P r e k u r a t T . : Wykaz stanu flot wojennych państw uczestniczących w drugiej wojnie światowej. 14. Czasopisma: - „United States Naval Institute Proceedings", - „Warship", - „Warship International". U w a g a od a u t o r a : Dane dotyczące wyporności okrętów mogą odbiegać od zawartych w głównym tekście książki, w opisie bowiem sylwetek inż. M. Twardowski wyzyskał najnowsze, świeżo udostępnione dane.

525

Ol

I. LOTNISKOWCE

to

1. Brytyjski Lotniskowiec „Hermes"

Pierwszy w świecie okręt wojenny zaprojektowany jako lotniskowiec. W czasie działań wojennych był już mocno przestarzały. Mała szybkość i małe rozmiary (a tym samym niewielka liczba zabieranych samolotów) powodowały, że przez większą część swego życia pływał po Oceanie Indyjskim i na Dalekim Wschodzie, nie nadając się do współpracy z zespołami okrętów na Morzu Śródziemnym czy na Atlantyku. Prawdopodobnie przeznaczony do rezerwy od 1943, został

• DD

2. Amerykański lotniskowiec ,,Lexington"

S5

zatopiony przez japońskie samoloty 9 IV 1942. Rysunek przedstawia wygląd okrętu sprzed roku 1939. Okręt zwodowany był 11 IX 1919 i posiadał następujące dane: wyporność: 10 850 t; wymiary: 182,3 X 21,3 (27, 4) x 5,7 m; uzbrojenie: 6-140, 4-102 pl (potem dodatkowo 4-40 pl i działka 20 mm pl), 15 (potem 12) samolotów; pancerz burtowy 76, pokładu 25, artylerii 25; turbiny parowe z przekładnią 40 000 KM = 25 węzłów.

Q D fj

Wraz-z bliźniaczym lotniskowcem „Saratoga" oba te okręty zostały przebudowane z nie ukończonych krążowników liniowych i były pierwszymi lotniskowcami floty w marynarce amerykańskiej. Początkowo uzbrojone w 8 dział 203 mm, w 1941 roku miały być przezbrojone w uniwersalne działa 127 mm, które zamontowano jedynie na „Saratodze" - ,,Lexington" został wcześniej zatopiony (8 V 1942) przez japońskie samoloty w bitwie na Morzu Koralowym. Rysunek

DDD

O • 0 O [] Q

°u

przedstawia okręt tak, jak wyglądał w czasie tej bitwy - wyposażony w dodatkowe działka przeciwlotnicze i radar rozpoznania powietrznego CXAM-1 (na kominie). Zwodowany 3 X 1925. Wyporność: 36 0001; wymiary: 270,7 x 32,12 x 10,2 m; uzbrojenie (w czasie bitwy na Morzu Koralowym): 12-127 pl, 48-28 pl, 18-20 pl, do 90 samolotów (w grudniu 1941 miał 72 samoloty); pancerz burtowy 178, pokładu 50; turbiny parowe/silniki elektryczne 180 000 KM = 33,25 w.

3. Amerykański lotniskowiec „Yorktown"

Wraz z bliźniaczymi „Enterprise" i „Hornet" uważany za pierwszy nowoczesny lotniskowiec amerykański. Przy ich projektowaniu wykorzystano doświadczenia zebrane z eksploatacji dużych (,,Lexington" i „Saratoga") oraz małych („Langley") lotniskowców. Samoloty mogły lądować na nich zarówno od rufy, jak i od dziobu. Były pierwowzorami budowanych później w dużych ilościach lotniskow-

4. Japoński lotniskowiec „Akagi"

Przebudowany z krążownika liniowego, którego budowę zawieszono w 1922 roku; w latach 1935-38 poważnie zmodyfikowany. Przed tą przebudową posiadał trzy pokłady lotnicze: górny służył do lądowania, dwa dolne umożliwiały start samolotów bez konieczności wywożenia ich na górę windami. Wyposażony był w 10 dział 203 i nie posiadał nadbudówki. W czasie przebudowy liczbę dział zmniejszo-

ców typu ,,Essex". „Yorktown" zatopiony został pod Midway; plan przedstawia wygląd okrętu z początku 1942 roku. Zwodowany 4 IV 1936. Wyporność: 19 800 t; wymiary: 251,4 X 25,3 (33,4) X 7,9 m; uzbrojenie: 8-127 pl, 16-28 pl, 24-13 pl, do 96 samolotów; pancerz burtowy 83, pokład 38; turbiny parowe z przekładnią, 120 000 KM = 32,5 w.

no do 6, wzniesiono małą nadbudówkę - na lewej burcie. Rysunek przedstawia okręt w 1942 roku. Zwodowany 22 IV 1925. Wyporność: 36 5001; wymiary: 260,7 x 31,3 x 8,7m; uzbrojenie: 6-203,12-127pl, 28-25 pl, do 91 samolotów (normalnie miał ich 72); pancerz burtowy 254, pozostałe grubości nie znane; turbiny parowe z przekładnią, 133 000 KM = 31,2 w.

5. Japońskilotnislcowiec,,Soryu"

Szybki lotniskowiec o lekkiej konstrukcji, stanowił wzór dla następnych okrętów tej klasy budowanych w Japonii. Podobnie jak wszystkie japońskie lotniskowce (aż do typu „Junyo") miał komin skierowany wylotem w dół i w bok. Rysunek przedstawia wygląd okrętu

6. Japoński lotniskowiec „Shoho"

Przebudowany z okrętu-bazy okrętów podwodnych „Tsurugisaki" ukończonego w 1939 roku. Bliźniaczy okręt „Takasaki" przebudowano na lotniskowiec ,,Zuiho" zanim zdążył wejść do służby jako okręt-baza. W czasie przebudowy (którą „Shoho" przeszedł w latach 1941-42) wymieniono zamontowane uprzednio silniki spalinowe na turbiny parowe i kotły. Innymi okrętami pomocniczymi przebudowanymi na lotniskowce były o.tręt-baza okrętów podwodnych „Taigei"

w 1942 roku. Zwodowany 23 XII 1935. Wyporność: 15 900 t;wymiary: 227,5 x 21,3 (26,0) x 7,6 m; uzbrojenie: 12-127 pl, 28-25 pl, do 71 samolotów (normalnie miał ich 63); pancerz burtowy 46, pokładu 51; turbiny parowe z przekładnią 152 000 KM = 34,5 w.

(późniejszy ,,Ryuho") i bazy wodnopłatowców „Chitose" i „Chiyoda". Budowano je z myślą o późniejszym przekształceniu w lotniskowce, aby ominąć postanowienia ograniczające łączny tonaż posiadanych przez dane państwo lotniskowców. Rysunek przedstawia okręt w 1942 roku. Zwodowany 1 VI 1935. Wyporność: 11 262 t; wymiary: 204,8 x 18,2(23,0) x 6,6m; uzbrojenie: 8-127pl, 8-25pl,do 30 samolotów; turbiny parowe 52 000 KM = 28 w.

co to

7. Amerykański pancernik „Arizona"

Ten wybudowany w czasie pierwszej wojny światowej pancernik został w latach 1929-31 poważnie zmodernizowany. Zmodernizowano urządzenia napędowe, wzmocniono opancerzenie, poprawiono podział wewnętrzny kadłuba grodziami i dodano ochronne „bąble". Innym ulepszeniem było poprawienie rozmieszczenia dział średniego kalibru, zwiększenie kąta podniesienia dział 356 mm do 30°, a także zamontowanie nowych urządzeń kierowania ogniem. W re-

8. Amerykański pancernik ,,Tennessee"

Ol

W

Wraz z bliźniaczym okrętem „California" i trzema okrętami typu „Maryland" były najnowocześniejszymi pancernikami amerykańskiej floty przez prawie cały okres międzywojenny i nie przeszły tak gruntownych modernizacji, jak pancerniki wcześniejszych typów. Jego remont przewidziany był na lata 1939/40, ale wojna tocząca się w Europie nie pozwalała na jego wycofanie ze służby. Lekko uszkodzony w Pearl Harbor „Tennessee" dopiero na jesieni 1942 skierowany został do remontu, w czasie którego jego wygląd został całkowicie

zultacie tej przebudowy „Arizona" oraz jej bliźniak „PennsyWania" stały się bardzo podobne do okrętów typu „New Mexico", które przeszły podobną przebudowę. Rysunek przedstawia okręt w 1936 roku. Zwodowany 19 VI1915. Wyporność: 33 384 t; wymiary: 185,3 x 32,4 x 9,2 m; uzbrojenie: 12-356, 12-127, 8-127 pl, 3 samoloty; pancerz burtowy 356, pokładu 178, artylerii 457; turbiny parowe 33 375 KM = 21 w.

zmieniony i bardziej przypominał nowo budowane pancerniki typu „South Dakota", aniżeli elegancki, choć prosty w wyglądzie okręt, jakim był przed wojną. Rysunek przedstawia wygląd okrętu w 1941 roku. Wyporność: 32 3001; wymiary: 190,4 x 29,7 x 9,2 m; uzbrojenie: 12-356, 12-127, 8-127 pl, 3 samoloty; pancerz burtowy 356, pokładu 178, artylerii 457; turbiny parowe/silniki elektryczne 28 600 KM = 21,0 w.

w

9. Amerykański pancernik „Washington"

„Washington" oraz bliźniaczy „North Carolina" były pierwszymi pancernikami amerykańskimi wybudowanymi po długiej przerwie spowodowanej układem waszyngtońskim z 1922 roku. Wprzeciwieństwie do wcześniejszych pancerników amerykańskich, preferujących siłę ognia i pancerz, ,,Washington" reprezentuje typ, w którym większą uwagę poświęcono szybkości. Zaprojektowane początkowo z ciałami 356 mm (zgodnie z postanowieniami londyńskimi z 1936 roku), uzbrojone zostały w działa 406 mm, ponieważ Japończycy -

najbardziej prawdopodobny przeciwnik amerykańskiej floty - nie zgodzili się na podporządkowanie ustaleniom podjętym w Londynie. Rysunek przedstawia okręt w latach 1941/42. Zwodowany 1 VI1940. Wyporność: 37 484 t; wymiary: 222,1 x 33,0 x 8,2 m; uzbrojenie: 9-406,20-127 pl, 16-28 pl, 12-13 pl, 3 samoloty; pancerz burtowy 305, pokładu 191, artylerii 406; turbiny parowe z przekładnią 121 000 KM = 28 w.

10. Brytyjski pancernik (krążownik liniowy) „Repulse" Pochodzący jeszcze z czasów pierwszej wojny światowej okręt przebudowany został w latach 1933-36. We wrześniu 1941 miał przejść gruntowny remont w amerykańskich stoczniach, lecz wcześniej skierowany został na Daleki Wschód i w grudniu 1941 zatopiony został przez japońskie lotnictwo. Bliźniaczy okręt „Renown" przebudowany został w latach 1936-39 i w czasie wojny pełnił funkcję osłony

lotniskowców. Rysunek przedstawia wygląd okrętu z grudnia 1941 roku. Zwodowany 81 1916. Wyporność: 32 000 t; wymiary: 242,1 x 27,4 x 8,4 m; uzbrojenie: 6-381, 9-102, 6-102 pl, 24-40 pl, 15-20 pl, 16-13 pl, 4 samoloty; pancerz burtowy 229, pokładu 127, artylerii 279; turbiny parowe z przekładnią 112 000 KM = 28,3 w.

12. Japoński pancernik (krążownik liniowy), ,Kirishima''

S4

,,Kirishima", podobnie jak trzy bliźniacze okręty, zwodowany był jeszcze przed pierwszą wojną światową, jednak w okresie międzywojennym przeszedł dwie gruntowne przebudowy (lata 1927-30i 193436). Dzięki nim okręt został przedłużony, dwukrotnie zwiększyła się moc maszyn, znacznie poprawiono opancerzenie, wzmocniono uzbrojenie przeciwlotnicze, zaś nadbudówki zostały przebudowane nie do poznania. W rezultacie flota japońska otrzymała cztery szyb-

kie, odporne i dobrze uzbrojone okręty, które planowano używać jako eskortę lotniskowców. Rysunek przedstawia okręt w 1937 roku. Zwodowany 1 XII 1913. Wyporność: 31 980t; wymiary: 222,1 x 29,0 x 9,7 m; uzbrojenie: 8-356, 14-152, 8-127 pl, 4-40 pl, 8-13 pl, 3 samoloty; pancerz burtowy 203, pokładu 121, artylerii 229; turbiny parowe z przekładnią 136 000 KM = 30,5 w.

00

13. Japoński pancernik „Mutsu" „Mutsu" wraz z bliźniaczym „Nagato" przeszedł w okresie międzywojennym dwie poważne modernizacje, które całkowicie zmieniły jego wygląd i znacznie poprawiły charakterystyki obu okrętów. Przebudowano kominy i nadbudówki, zainstalowano nowe maszyny i kotły, poprawiono uzbrojenie i zainstalowano nowy system kierowa-

nia ogniem. Rysunek przedstawia okręt w 1938 roku. Zwodowany 31 V 1920. Wyporność: 39 120 t; wymiary 224,9 x 34,6 x 9,5 m( uzbrojenie: 8-406, 18-140, 8-127 pl, 20^-25 pl, 3 samoloty; pancerz burtowy 300, pokładu 203, artylerii 356; turbiny parowe z przekładnią *82 000 KM = 25 w.

III. KRĄŻOWNIKI

14. Brytyjski krążownik ,,Exeter"

co co

,,Exeter", a także podobny do niego „York", były ostatnimi brytyjskimi krążownikami uzbrojonymi w działa 203 mm. Pomyślane początkowo jako oszczędnościowa, zmniejszona wersja dużych krążowników o wyporności 10 0001, były nieco słabiej uzbrojone, posiadając za to lepsze opancerzenie. Oszczędności na nich uczynione okazały się mniejsze niż się spodziewano, ale-okręty uważane były za bardzo udane dzięki wnikliwie opracowanemu, zbalansowanemu projektowi. Na „Exeterze" po raz pierwszy zastosowano nowy typ pomostu dowodzenia, odznaczającego się m. in. mniejszymi oporami aerody-

namicznymi i zawirowaniami powietrza. Podobne nadbudówki stosowano później na dalszych krążownikach brytyjskich. Rysunek przedstawia okręt z okresu walk na Morzu Jawajskim w 1942 roku. Zwodowany 18 VII 1929. Wyporność: 8390 t; wymiary: 175,3x 17,7X5,2 m; uzbrojenie: 6-203, 8-102pl, 16-40pl, mniejsze działka pl, 6 wyrzutni torped 533, 2 samoloty; pancerz burtowy 76, pokładu 51, artylerii 51; turbiny parowe z przekładnią, 80 000 KM = 32 w.

15. Australijski krążownik „Hobart" (ex „Apollo")

Okręt ten, należący do tzw. „ulepszonego typu «Leander» ", wraz z dwoma bliźniakami przekazany został przez Anglików marynarce australijskiej w latach 1935-39. W odróżnieniu od okrętów typu ,,Leander" posiadał urządzenia napędowe rozdzielone na dwie grupy. Każda grupa składała się z dwóch kotłów i dwóch turbin, zaś trafienie pocisku i zniszczenie części maszynowej okrętu nie powodowało jego unieruchomienia. Bliźniaczy „Perth" (ex „Amphion") niewiele różnił się od przedstawionego na rysunku, .Hobarta'' - posiadał nieco inny typ katapulty. Podobnie jak inne okręty angielskie tego okresu, „Hobart" był solidnie zbudowanym i dobrze obmyślanym okrętem, zdolnym do pokonania silniejszego, na pozór, przeciwnika.

16. Amerykański krążownik „Houston"

tn

Krążowniki typu „Northampton" (do których należał „Houston") zaprojektowane zostały w oparciu o doświadczenia z okrętami typu „Pensacola" - mimo że te nie były jeszcze ukończone! Kosztem jednego działa 203 mm zaprojektowano okręty o lepszych własnościach morskich i lepiej zabezpieczone przed atakiem przeciwnika. Dzięki uważnej pracy projektantów i stoczniowców - wszystkie okręty tego typu były lżejsze niż przewidywano o ok. 10001 i dlatego (w świetle doświadczeń z typem „Northampton") Amerykanie mogli pozwolić sobie na znacznie lepsze opancerzenie następnych krążow-

Przykładem mogą być akcje bliźniaczego „Sydney", który zatopił włoski krążownik „Bartolomeo Colleoni" i uszkodził drugi okręt tego samego typu (mimo że Włosi dysponowali nominalnie 5-węzłową przewagą szybkości), zaś zginął zaskoczony przez niemiecki rajder „Kormoran ' (6 - 152, 1 - 75, 6 w.t. 533), raniwszy przedtem śmiertelnie swego przeciwnika. Rysunek pokazuje wygląd krążownika „Hobart" w 1940 roku. Zwodowany 9 X 1934. Wyporność: 71051; wymiary: 171,4x17,3x4,9 m; uzbrojenie: 8 - 152, 8 - 102 pl, 12 - 13 pl, 8 wyrzutni torped 533, 1 samolot; pancerz burtowy 102, pokładu 51, artylerii 25; turbiny parowe z przekładnią, 72 000 KM = 32,5 w.

ników typów „Portland" i „New Orleans". Rysunek przedstawia krążownik „Houston" po jego ukończeniu, w 1930 roku. Modernizacja w czasie wojny polegała głównie na zwiększeniu uzbrojenia przeciwlotniczego, a wczesna śmierć okrętu przeszkodziła w jego gruntownej przebudowie, jaką przeszły ocalałe okręty tego typu. Zwodowany 7 IX 1929. Wyporność: ok. 9010 t wymiary: 183,0x20,1 x5,0 m; uzbrojenie: 9-203,4-127pl,4 samoloty; pancerz burtowy 95, pokładowy 51, artylerii 63 mm; turbiny parowe, 107 000 KM = 32,5 w.

17. Amerykański krążownik „San Francisco"

Siedem okrętów typu „New Orleans", do których należał „San Francisco", zostało zaprojektowanych z myślą o znacznej poprawie opancerzenia w porównaniu Z poprzednimi okrętami tej klasy. Okręty tego typu otrzymały też po raz pierwszy działa 203 mm w prawdziwych wieżach artyleryjskich, a nie jak dotychczas - w lekko opancerzonych osłonach. Trzy okręty tego typu („Astoria", ,,Quincy" i ,,Vincennes") zostały zatopione w bitwie pod Savo w ciągu kilku minut przez japońskie krążowniki, jednak fakt ten świadczy raczej o wysokiej jakości japońskich torped i doprowadzonej do perfekcji sztuce walki w nocy, aniżeli o słabości amerykańskich okrętów. Inne okręty

18. Amerykański krążownik „Helena"

GO

Krążownik ten należał do typu „Brooklyn", który (w przeciwieństwie do wcześniejszych amerykańskich krążowników) posiadał zwiększoną siłę ognia, kosztem opancerzenia. Przyczyną zamontowania na tych okrętach tak dużej liczby dział były raporty donoszące, że dla floty japońskiej budowane są krążowniki wyposażone w 15 dział 155 mm - typ „Mogami" (później przezbrojony w 10 dział 203 mm). Aby zamontować możliwie najlepsze opancerzenie, okręty były szczególnie uważnie konstruowane i budowane - pozwoliło to na znaczne oszczędności na ciężarze kadłuba; jedną z dróg zmniejszenia tego ciężaru było zastosowanie wzdłużnego systemu wiązań. Na krążownikach tego typu wprowadzono po raz pierwszy urządzenia startowe i hangary dla samolotów zgrupowane na rufie; ulepszenie to okazało

tego typu odznaczały się dużą odpornością. „San Francisco" w bitwie pod Guadalcanalem trafiony został 45 pociskami kalibrów od 356 do 127 mm, lecz mimo to mógł wycofać się z pola walki o własnych siłach. Rysunek przedstawia okręt z okresu bitwy pod Guadalcanalem, w 1942 roku; dolna sylwetka pokazuje trafienia, jakie „San Francisco" otrzymał w tej bitwie. Zwodowany 9 III 1933. Wyporność: ok. 10 1001; wymiary: 179,2x 18,8x5,9 m; uzbrojenie: 9-203, 8-127 pl, 16-28 pl, 12-20 pl, 4 samoloty,- pancerz burtowy 127, pokładu 57, artylerii 152; turbiny parowe, 107 000 KM = 32,7 w.

się tak udane, że stosowano je nie tylko na nowo budowanych krążownikach następnych typów, ale także na nowo budowanych pancernikach, a nawet na pancernikach poddawanych gruntownej przebudowie. Dwa ostatnie okręty typu, ,,St. Louis" i „Helena", posiadały nieco inny układ nadbudówek oraz zmieniony podział wewnętrzny maszynowni; ich działa 127 mm pl zamontowano na podwójnych podstawach. Rysunek przedstawia krążownik „Helena" w 1940, po ukończeniu budowy. Zwodowany 28 VIII 1938. Wyporność: ok. 97001; wymiary: 185,4X18,8X5,9m; uzbrojenie: 15-152,8127 pl, 8 - 1 3 pl, 4 samoloty; pancerz burtowy 143, pokładu 51, artylerii 165 mm; turbiny parowe, 100 000 KM = 32,5 w.

Cn

19. Holenderski krążownik „De Ruyter"

Budowa tego okrętu wywołała ożywioną dyskusję w Holandii; krytykowany był głównie za zbyt małe rozmiary i słabe uzbrojenie, albowiem pierwszy projekt przewidywał okręt o wyporności 5250 t, uzbrojony w 6 dział 152 mm. „De Ruyter" odznaczał się dużą liczbą zastosowanych nowości technicznych. W szerokim stopniu starano się stosować spawanie elektryczne, część wyposażenia zrobiona była z aluminium, system kierowania ogniem był bardzo nowoczesny (stabilizowany, zdalnie sterowany i w pewnym stopniu zautomatyzo-

wany), zaś opracowane przez Holendrów działka 40 mm pl były szeroko stosowane w czasie wojny przez marynarkę brytyjską jako samonaprowadzające, stabilizowane działka przeciwlotnicze. Rysunek przedstawia okręt w 1937 roku. Zwodowany 11 III 1935. Wyporność: ok. 60001; wymiary: 170,8x 15,7x5,1 m; uzbrojenie: 7-150,1040 pl, 8 -12,7 pl, 2 samoloty; pancerz burtowy 50, pokładu 30, artylerii 30; turbiny parowe z przekładnią, 66 000 KM = 32 w.

Ul

22. Japoński krążownik „Kako" Rozpoczęty w 1922 roku, krążownik ten (wraz z bliźniaczym „Furutaka") był pierwszym krążownikiem zbudowanym zgodnie z ograniczeniami narzuconymi przez konferencję waszyngtońską z 1922 roku. Kadłub ich posiadał charakterystyczny dla okrętów japońskich, sfalowany kształt: wynikał on z dążenia do zmniejszenia wagi kadłuba, bez poświęcania wytrzymałości wzdłużnej i wolnej burty, Oba okręty tego typu uzbrojone były początkowo w pojedyncze wieże z działami 203 mm. Dopiero w czasie przebudowy („Kako" - w latach 1936/37)

23. Japoński krążownik „Chokai"

„Chokai" należał wraz z trzema innymi do typu „Takao", charakterystycznego dla japońskiego budownictwa okrętowego lat trzydziestych. Mimo prób zmniejszenia wagi kadłuba (falista linia pokładu) okręt okazał się cięższy niż przewidywano: zamiast 9850 t miał wyporność 11 350 t. W dodatku próby zmieszczenia na nim zarówno silnego uzbrojenia, mocnego opancerzenia i potężnych urządzeń napędowych spowodowały, że okręty te miały kłopoty ze statecznością: swoją rolę odegrała tutaj olbrzymia nadbudówka dziobowa, której nie powstydziłby się nawet pancernik. W czasie przebudowy, któią okręty tego typu przeszły w latach 1938-41, oprócz podwojenia liczby dział przeciwlotniczych i wyrzutni torped, dodano m. in.

działa skupiono w wieżach podwójnych. Wtedy też wyrzutnie torped rozmieszczono w obrotowych zespołach, zmodyfikowano nadbudówki i dodano ochronne „bąble" na burtach. Rysunek przedstawia „Kako" w 1939 roku. Zwodowany 10 IV 1925. Wyporność: 8700 twymiary: 185,2xl6,9x5,6m: uzbrojenie: 6-203,4-120pl, 8-25pl,4 - 13 pl, 8 wyrzutni torped 610, 2 samoloty: pancerz burtowy 76, pokładu 35, artylerii 25, turbiny parowe z przekładnią, 102 000 KM = 34,5 w.

ochronne „bąble", które zwiększając szerokość okrętu o 2,7 mpoprawiły jego stateczność. Na okrętach typu „Takao" wprowadzono wieże, umożliwiające działom 203 mm podniesienie 70°, a tym samym prowadzenie ognia przeciwlotniczego: nie okazały się one jednak zbyt udane - czwarty okręt typu, „Maya", otrzymał działa o podniesieniu 55°. Rysunek przedstawia „Chokai" (który jako jedyny z typu nie przeszedł gruntownej przebudowy) w 1941 roku. Zwodowany 5 IV 1931. Wyporność: 11350 t; wymiary: 203,8x 18,0x6,1 m ; uzbrojenie: 10-203, 4- 127 pl, 4 -25pl,4-13pl, 8 wyrzutni torped 610, 3 samoloty: pancerz burtowy 125, pokładu 35, artylerii 25 mm; turbiny parowe z przekładnią, 130 000 KM - 35,5 w.

fV. NISZCZYCIELE

26. Amerykański niszczyciel typu „flush-deck

24. Australijski niszczyciel ,,Vampire"

irytyjski niszczyciel typu „V", który wraz z bliźniaczym ,,Vendetta" i trzema dalszymi okrętami bliżonych typów przekazany został marynarce australijskiej w 1933 roku. Wojnę przetrwały ylko dwa okręty tej grupy; „ Vampire" zginął pod japońskimi bombami, eskortując lotniskowiec .Hermes". W przeciwieństwie do swych brytyjskich braci (których było ponad 60), w większości gruntownie przebudowanych, niszczyciele australijskie nie były modernizowane - z wyjątkiem zamiany jednego potrójnego zespołu wyrzutni torped na przeciwlotnicze działo 76 mm, dodania małych działek przeciwlotniczych, zwiększenia ilości zabieranych bomb głębinowych. Rysunek jrzedstawia ,,Vampire" przed wojną. Zwodowany 21 V 1917. Wyporność: 1090 t; wymiary: 35, Ix9x3,3m; uzbrojenie: 4-102,1 - 40 pl, 6 wyrzutni torped 533; turbiny parowe z przekładnią, 27 000 KM = 34 w.

Po przystąpieniu Stanów Zjednoczonych do państw walczących w pierwszej wojnie światowej rozpoczęto olbrzymi program rozbudowy floty. Wśród zamówionych okrętów znalazło się około 260 niszczycieli mało różniących się między sobą typów „Caldwell", „Wickes", „little" i „Clemson", określanych wspólną nazwą typu „flush-deck" (gładkopokłddowe). Duża ich liczba została ukończona już po zakończeniu działań wojennych, przez co Stany Zjednoczone stały się posiadaczem jednej z największych flotylli niszczycieli, a jednocześnie spowodowało sprzeciwy Kongresu, gdy marynarka amerykańska chciała wybudować w latach dwudziestych nowe niszczyciele. Skutki tych decyzji dały o sobie znać na początku drugiej wojny światowej, gdy dużą część amerykańskiej floty niszczycieli stanowiły przestarzałe okręty; 50 spośród nich przekazano wtedy w ramach Lend-Lease Anglikom, a inne były przebudowywane i przezbrajane na różne sposoby. Wzorując się na dokonanych przed wojną przebudowach, okręty typu „flush-deck" przekształcano w eskortowce, trałowce, stawiącze min, szybkie transportowce, tendry lotnictwa morskiego, okręty doświadczalne, a pod koniec wojny - w różnego rodzaju okręty pomocnicze. Rysunek przedstawia wygląd typowego przedstawiciela typu „flush-deck" w okresie międzywojennym. Wodowane w latach 1917-1921. Dane odnoszą się do typu „Clemson". Wyporność: 1190 t; wymiary: 95,8x9,7x2,8 m; uzbrojenie: 4 - 102, 1 - 76 pl, 2 - 13 pl, 12 wyrzutni torped 533; turbiny parowe z przekładnią 26 000 KM (niektóre okręty 27 000 KM) = 35 w.

25. Holenderski niszczyciel ,,Van Nes"' ,Van Nes" należał do typu ośmiu okrętów, zbudowanych w Holandii, ale wzorowanych na jrytyjskim niszczycielu „Ambuscade", który z kolei wykorzystywał doświadczenia zdobyte eksploatacji niszczycieli typu ,,V/W". Od brytyjskiego pierwowzoru różnił się wyglądem cominów, umieszczeniem masztu rufowego, był też nieco wolniejszy. Miał za to silniejsze izbrojenie przeciwlotnicze („Ambuscade" posiadał jedynie 2-40 pl) i początkowo mógł zabierać la pokład (nad rufową wyrzutnią torped) samolot. W późniejszym okresie zrezygnowano z tego iodatku do uzbrojenia i na jego miejscu ustawiono łodzie okrętowe. Cztery okręty tego typu jrzystosowane były do stawiania min, a cztery pozostałe - do zadań trałowych. Wszystkie okręty ego typu (z wyjątkiem zniszczonego w Rotterdamie ,,Van Galen") zniszczone zostały przez apończyków w lutym 1942; jeden z nich - „Banckert" - został przez Japończyków wyremontovany i wcielony do ich floty jako „Patrolowiec nr 106", a w 1945 roku zwrócony został Holendrom, tysunek przedstawia „Van Nes" przed wojną. Zwodowany 20 III 1930. Wyporność: 1316 t; wyifciary: 98,2x9,5x3,0 m; uzbrojenie: 4 - 120, 1 - 75 pl, 4 -40pl, 4 -13 pl, 6 wyrzutni torped 533; ^urbiny parowe z przekładnią, 31 000 KM = 36 w.

548

27. Amerykański niszczyciel ,,Craven

Należał do typu „Gridley", w którym postanowiono zwiększyć liczbę wyrzutni torped kosztem artylerii (poprzedni typ, „Mahan", posiadał 5 dział 127 i 12 wyrzutni torped 533); po raz pierwszy wśród amerykańskich niszczycieli otrzymały tylko po jednym kominie. W czasie wojny z większości okrętów tego typu zdjęto połowę wyrzutni torped i wzmocniono uzbrojenie przeciwlotnicze dodatkowymi działkami 20 i 40 mm. Do tego typu należał m. in. „Ralph Talbot" biorący aktywny udział w bitwach pod Guadalcanałem. Rysunek przedstawia „Craven" w 1943 roku. Wodowany 25II1937.. Wyporność: ok. 15901; wyiiwry: 103,9x 10,7x3,9m; uzbrojenie: 4-127pl, 6 - 40 pł, 4 - 20 pl, 8 wyrzutni torped 533; turbiny garowe z przekładnią, 50 000 KM = 38,5 w.

549

i

28. Amerykański niszczyciel „Thatcher"

Typ „Fletcber", do którego należał „Thatcher", stanowił duży krok naprzód w budowie amerykańskich aiszczyciełi. Duża wyporność pozwalała na /^instalowanie silnego uzbrojenia, a także na zwiększanie wyposażenia (radary, lekkie działka, itp.), stosownie do potrzeb i możliwości, bez negatywnego wpływu na stateczność. Ze względów wytrzymałościowych i ciężarowych powrócono do gładkiego pokładu, bez uskoku spotykanego we wcześniejszych niszczycielach. Podobnie jak typ „fłush-deck'' w czasie pierwszej wojny światowej, tak „Fłeteher" budowany był seryjnie, przy czym większość zamówiona została po wybuchu wojny; łącznie zbudowano 175 okrętów tego typu, zamówienie na 11 dalszych okrętów anulowano, budowę dwóch okrętów tego typu w wersji eksperymentalnej wstrzymano. Typ „Fleteher" dzielił się na dwa podtypy, różniące się kształtem pomostu dowodzenia; panowała w nim też wielka różnorodność w uzbrojeniu przeciwlotniczym; projekt przewidywał uzbrojenie ich w poczwórnie sprzężone działko 28 mm i 4 pojedyncze d7iałka 20 mm. Pod koniec wojny większość okrętów tego typu posiadała 6 działek 40 mm i 10-11 działek 20 mm lub 10 działek 40 mm i 7 działek 20 mm; na niektórych okrętach zainstalowano w 1945 roku 8 działek 40 mm (poczwórnie sprzężonych) kosztem pięciu wyrzutni torped i czterech działek 40 mm. Sześć okrętów tego typu zamierzano wyposażyć w katapulty w miejscu rufowych wyrzutni torped i jednego działa 127 mm; każdy z nich miał zabierać po jednym samolocie. Idea ta okazała się niepraktyczna i z trzech okrętów katapułty zdjęto, a nu trzech pozostałych ich nie zamontowano. Na rysunku przedstawiony jest „Thatcher" w 1943 roku. Zwodowany: 6 XII 1942. Wyporność: 2050 U wymiary: 114,7x12,1x4,2 m; uzbrojenie: 5- 127 pl, prawdopodobnie 2 - 40 pl i 9 - 20 pl, 10 wyrzutni torped 533; maszyny: turbiny parowe z przekładnią, 60 000 KM = 38 w.

550

29. Japoński niszczyciel „Ushio" „Usbio" był przedstawicielem typu „Fnboki" - dużych i silnych japońskich niszczycieli. Podstawowym celem w czasie ich projektowania było zamontowanie na nich maksymalnego uzbrojenia - kosztem mocy siłowni, warunków życia załogi czy innych. Szczególnie dużą wagę przywiązywano do nowych japońskich torped kalibru 610 mm w których widziano główną broń w przyszłych bitwach morskich; o tym, że japońskie założenia potwierdziły się, świadczą ciężkie straty Amerykanów, np. pod Guadalcanalem. Po ukończeniu bodowy niszczyciele typu,,Fubuki" były najsilniejszymi okrętami swej klasy na świecie, budząc zdumienie i podziw, dopóki Czwarta Flota japońska nie znalazła się na drodze tajfunu w czasie swych ćwiczeń w 1935 roku. Wśród wielu uszkodzonych wtedy okrętów japońskich znalazło się leż dziesięć nisztKycieli typu „Fubuki": dwa z nich straciły dzioby, w trzech pojawiły się pęknięcia i odkształcenia, pozostałe doznały innych uszkodzeń. W połączeniu z wywróceniem się torpedowca „Tomodzuru" w marcu 1934 wypadek Czwartej Floty pozwolił wykryć poważne niedociągnięcia w projektowaniu i budowie japońskich okrętów; do najważniejszych należały tutaj brak stateczności (spowodowany dążeniem do instalowania jak najsilniejszego uzbrojenia) oraz zbyt słaba 'wytrzymałość, spowodowana błędami projektowymi i wadliwym wykonawstwem. W latach 1935-38 wszystkie niszczyciele typu „Fubuki" (podobnie, jak i inne japońskie okręty, w różnych łatach) przeszły remont, który naprawił popełnione błędy: podniósł on jednak wyporność o 3401 i zmniejszył szybkość okrętów o 1 węzeł. W czasie wojny zmodernizowane okręty tego typa okazały się twardym orzechem do zgryzienia dla Amerykanów. Większość okrętów tego typa zatopiona została bądź przez samoloty (potwierdzając bezsilność okrętu wobec zmasowanego ataku lotniczego), bądź przez okręty podwodne, co złożyć należy na karb niedostatecznego przygotowania Japończyków do walki z okrętami podwodnymi. Tylko cztery spośród nich zatopione zostały przez nawodne okręty przeciwnika. Rysunek przedstawia,,Ushio" w 1935 roku. Wodowany: 17X1 1930; wyporność: 17501; wymiary: 118,4x10,4x3,2 m; uzbrojenie: 6 - 127 pl, 2~ 13pl, 9 wyrzutni torped 610+ 9 torped zapasowych; maszyny: turbiny parowe z przekładnią, 50 000 KM = 38 w.

551

V. OKRĘTY PODWODNE

1:250

31. Holenderski okręt podwodny „O 19' Pierwsze holenderskie podwodne stawiacze min (wraz z bliźniaczym „O 20"); wzorowane na polskim okręcie podwodnym „Orzeł". Miny znajdowały się po obu burtach, w bocznych zbiornikach balastowych. Posiadały urządzenie pozwalające na pracę silników spalinowych na głębokości peryskopowej - pierwowzór „chrap", ulepszonych w czasie wojny przez Niemców. Działka 40 mm chowały się do wodoszczelnych studzienek - podobnie jak na „Orie". Oba okręty tego typu działały na Dalekim Wschodzie. Rysunek przedstawia „O 19" w 1941 roku. Wodowany: 22 IX 1938; wyporność: 998/1536 t; wymiary: 81,0x7,5x4,0 m; uzbrojenie: 1 - 8 8 p l , 2 - 4 0 p l , 8 wyrzutni torped 533 + 6 torped zapasowych, 40 min; maszyny: silniki spalinowe/ silniki elektryczne, 5200/1000 KM = 19,25/9 w.

552

33. Japoński mały okręt podwodny typu ,,A'

Zaprojektowane w 1933 roku i budowane w całkowitej tajemnicy, okręty tego typu od 1941 roku stacjonowały na okrętach-bazach „Chitose" i „Chiyoda" (później przebudowanych na lotniskowce). Brały udział w operacjach przeciwko Pearl Harbor, Sydney i Diego Suarez; potem skierowane zostały do obrony baz morskich. Łącznie zbudowano ponad 70 okrętów typu „A" oraz podobnych, ulepszonych okrętów typów „B" i ,,C". W czasie wojny zginęło 31 okrętów tych typów. Wodowane: 1934-1944; wyporność: ? /46 t; wymiary: 23,9x1,9x1,9 m; uzbrojenie: 2 wyrzutnie torped 450; maszyny: silnik elektryczny 600 KM = 16 w. Uwaga: rysunek wykonany jest w skali 1:250.

553

Sylwetki i dane techniczno-taktyczne samolotów opracował Michał M. Mietelśki Oznaczenia samolotów obejmują nazwę wytwórni oraz: - dla samolotów brytyjskich: nazwę modelu (nie stosowano oznaczeń liczbowych); - dla samolotów US Anny: kategoria i numer kolejny typu w danej kategorii, nazwa modelu w USAAC (w przypadku braku nazwy amerykańskiej podano w nawiasie nazwę brytyjską); - dla samolotów US Navy: kategoria i numer kolejny typu danej kategorii w ramach wytwórni (przy czym jedynkę pomijano), indeks wytwórni, nazwa modelu w #SN; - dla samolotów armii japońskiej: numer kolejny typu (nie stosowano podziału na kategorie), fiałirka nazwa kodowa w nawiasie; - dla samolotów marynarki japońskiej: kategoria, numer kolejny typu w danej kategorii, indeks wytwórni, aliancka nazwa kodowa w nawiasie. W celu przedstawienia maksymalnej liczby szczegółów i zapewnienia czytelności rysunków samoloty przedstawiono w trzech podziałkach: - jednosilnikowe w skali 1 : 170; - dwusilnikowe o długości do 17 m w skali 1 : 250; - wieiosilnikowe o długości ponad 17 m w skali 1 : 330. Rysunki dotyczą wariantów najszerzej używanych w latach 1941-1942. W podpisach również podano dane techniczno-taktyczne przedstawianego wariantu. Dane samolotów podano według następujących zasad: załoga: etatowa liczba członków załogi; - napęd: nazwa silników, liczba x moc maksymalna w KM (kW); - wymiary: rozpiętość skrzydeł i długość całkowita w metrach; masa: startowa w kg; prędkość maksymalna w km/h i wysokość lotu, na której ta prędkość była osiągana (w km); prędkość wznoszenia: na wysokości 1000 m, w metrach na sekundę; - pułap: operacyjny, w metrach; - zasięg w kilometrach; - uzbrojenie: liczba luf i rodzaj broni, przy czym za km uważa się broń o kalibrze 7,5-8 mm, za wkm - broń o kalibrze 12,7 -13,2 mm; kaliber działek podano w milimetrach; udźw torped w kilogramach. Przy opracowaniu rysunków korzystano z następujących źródeł: 1. G r e e n W.; S w a n b o r o u g h G.: Warid WarH Aircraft Fact Htes, voL 1-12. 2. G u n s t o n B., H u m b l e R.; TheEncyciopaedia o/Air Warłare 3. M u n s o n K., W o o d J.W.: fightersandattadkaircraft 1919-1945. 4. M u n s o n K . W o o d J.W.: Bombers and patrol aircraft W19-1945. 5. N e m e c e k V.: Vojeaska letadla, *oL 2. 3. 6. Czasopisma: - ..Air Enthusiast" - ,,Air International" - „Fanaticpie de l'aviation" - „Flying Review IntemationaT - „Letectvi a Kosmonautika"

554

1. Nakajima Ki-27 (Nate) W początkowej fazie wojny podstawowy myśliwiec armii japońskiej, używany również w lotnictwie Syjamu i Mandżukuo. Prototyp oblatano w 1936 r., produkcja seryjna w okresie 1937-1943 (w tym również w zakładach Tachikawa i z licencji w Mandżurii) zamknęła się liczbą 3398 egz. Użyty bojowo nad Chinami, Birmą, Malajami, Indonezją, Filipinami i Mandżurią. Od 1943 r. większość egzemplarzy przerabiano na dwumiejscowe szkolne Ki-79, aczkolwiek pewna liczba dotrwała w pierwszej linii do końca wojny. Załoga - 1; napęd - Nakajima Kotobuki -1 x 780 KM (570 kW); wymiary - 11.3 x 7.5 m, masa - 1810 kg; V max. -470/4,2; wznoszenie-18 m/s; pułap 12 200 m: zasięg - 1370 km,- uzbrojenie - 2 km, 100 kg bomb.

2. Mitsubishi ASM (Claude) Japoński myśliwiec pokładowy używany w wojnie z Chinami, a następnie w ataku na Filipiny i w bitwie na Morzu Koralowym (z pokładu „Shoho"). Prototyp oblatano w r. 1935, produkcja seryjna w latach 1936-1940. Wyprodukowany przez zakłady macierzyste oraz wytwórnię Kyushu w liczbie 1094 egz., z czego ponad połowę stanowiła wersja A5M4 z r. 1938. Po bitwie pod Midway wycofany z lotniskowców lekkich i eskortowych do jednostek szkolnych. Załoga — 1; napęd — Nakajima Kotobuki- 1 x 710 KM (520 kW); wymiary - 11,0 x 7,6 m; masa - 1710 kg; V max. 445'3,0; wznoszenie - 16 m/s; pułap - 9600 m; zasięg 1200 km; uzbrojenie - 2 km.

555

5. Curtiss P-36 (Mohawk) 3. Mitsubishi A6M (Zeke)

Podstawowy japoński myśliwiec pokładowy, w drugiej fazie wojny użyty również przez jednostki lądowe i lotnictwo syjamskie. Prototyp oblatano w 1939 r., a w latach 1940-1945 zakłady Mitsubishi, Nakajima i Hitachi wyprodukowały łącznie 10 938 egz. seryjnych (w tym 327 wodnosamolotów A6M2-N). Użyty na wszystkich frontach wojny na Dalekim Wschodzie: od Aleutów po Cejlon, od Pearl Harbor po obronę Tokio. Najliczniejszą wersją w pierwszej połowie wojny była A6M3 z r. 1941 (2503 egz.). Załoga - li napęd - Nakajima Sakae -1 x 1130 KM (830 ); wymiary - 11,0 x 9,1 m; masa - 2550 kg; V max. - 545/6,0; wznoszenie - 17 m/s; pułap 11 000 m; zasięg - 2040 km; uzbrojenie - 2-20,2 km, 120 kg bomb.

Myśliwiec armii USA, używany na Dalekim Wschodzie również w lotnictwie brytyjskim, indyjskim, chińskim, holenderskim i syjamskim. Prototyp oblatano w 1935 r., produkcja seryjna w 1.1938-1942 (w tym z licencji w Chinach, Indiach i Argentynie) zamknęła się liczbą 1326 egz. z tego blisko 300 typu Hawk 75 ze stałym podwoziem. Spośród wersji z podwoziem chowanym najliczniejszy był P-36G Mohawk Mk.IV z 1940 r. (468 egzemplarzy - przedstawiony). Wersje P-36A i P-36C (z silnikiem R-1830) zastosowane były w Pearl Harbor. Załoga - 1; napęd - Wright R-1820 - 1 x 1200 KM (880 kW); wymiary - 11,4 x 8,8 m; masa - 3030 kg; V max. - 520/4,7; wznoszenie - 15 m/s; pułap - 10 100 m; zasięg - 1080 km; uzbrojenie - 6 km, 140 kg bomb.

6. Curtiss P-40 Warhawk

:. Hawker Hurricane 'odstawowy myśliwiec lotnictwa brytyjskiego i indyjskiego w pierwszej fazie wojny. Użyty na wszystkich frontach II wojny światowej, a m. in. w obronie Singapuru, Cejlonu i Indonezji oraz nad Indiami i Birmą do 1945 r. Oblatany w 1935 r., prototyp poprzedził serię 14 552 egz. wyprodukowanych w Wielkiej Brytanii oraz z licencji w Kanadzie, Jugosławii i Belgii w latach 1937-1944. Na Dalekim Wschodzie najliczniej występowała wersja Mk.IIB z 1941 r. (przedstawiona) oraz Mk.IIC z 1942 r. Załoga - 1; napęd - Rolls-Royce Merlin - l x 1460 KM (1070 kW); wymiary- 12,2 x 9,8 m; masa - 3320 kg; Vmax. -500/6,1; wznoszenie-15m/s ; p u ł a p - 11 100m; zasięg - 1590 km; uzbrojenie - 12 km, 450 kg bomb.

556

Podstawowy myśliwiec armii USA w pierwszej fazie wojny, używany nad Pacyfikiem również przez lotnictwo australijskie, nowozelandzkie, chińskie, holenderskie i kanadyjskie. Początkowo (prototyp z 1938 r. - wersje P-40, P-40B i P-40C) adaptacja P-36 do silnika rzędowego. Po gruntownej przebudowie (całkiem nowy kadłub i usterzenie) produkowany w długich seriach, z których P-40E z 1941 r. (prezentowany) i P-40N z 1943 r. były naliczniejsze. Łącznie w 1. 1940-1944 wyprodukowano 13 738 egz. Użyty na wszystkich frontach II wojny światowej, w tym również w obronie Pearl Harbor, nad Filipinami, Indonezją, Chinami, Birmą, Wyspami Salomona, Aleutami i Alaską. Załoga- 1; napęd-Allison V-1710 - 1 x 1150 KM (850 kW); wymiary - 11,4 x9,7 m; masa-4180 kg; Vmax.-580/4,6; wznoszenie-11 m/s; pułap-8800m; zasięg- 1370km; uzbrojenie - 6 wkm, 320 kg bomb.

557

Grumman F-4F Wildcat

•podstawowy myśliwiec marynarki USA do połowy 1943 r., używany (na Atlantyku) również przez marynarkę brytyjską. Po oblataniu w 1937 r. prototypu zakłady Grumman wyprodukowały w 1. 1940-1943 1961 egz. seryjnych, z których najliczniejsze były wersje F4F-3 z r. 1940 (561 egz. jrzedstawiona) oraz F4F-4 z r. 1942. Następnie produkcję przejęły zakłady General Motors, które do 1945 r. wyprodukowały w sumie 5936 sztuk wersji FM-1 i FM-2. Użyte we wszystkich >peracjach US Navy aż po Guadalcanal, po czym przeniesione na lotniskowce eskortowe, gdzie dotrwały do końca wojny. Załoga - 1; napęd - Pratt-Whitney R-1830 - l x 1200 KM (880 kW); wymiary- Il,6x8,8m; masa-3700 kg; Vmax.-530/6,4; wznoszenie -12m/s; p u ł a p - 11 400m; zasięg - 1360 km; uzbrojenie - 4 wkm.

9. Kawasaki Ki-32 (Mary)

Podstawowy lekki bombowiec armii japońskiej w pierwszej fazie wojny, stosowany również do rozpoznania i akcji szturmowych. Prototyp oblatano w 1937 r., produkcja seryjna w r. 1938-1940 liczyła 853 egz. Używany głównie nad Chinami, Birmą i Malajami, a w jednostkach stacjonujących w Mandżurii aż do końca wojny. Załoga-2; napęd - Kawasaki Ha-9-1 x 850 KM (630kW); wymiary - 15,0 x 11,5 m; masa - 3380 kg; V max. - 415/3,0; wznoszenie - 10 m/s; pułap - 8500; zasięg - 1350 km; uzbrojenie - 3 km, 300 kg bomb.

8. Douglas SBD Dauntless Podstawowy amerykański pokładowy bombowiec nurkujący, używany także przez lotnictwo armijne USA i Nowej Zelandii. Prototyp z 1937 r. był modyfikacją seryjnego bombowca marynarki Northrop BT-1, który z kolei powstał w wyniku rozwoju lekkiego bombowca armii Northrop A-17. Po przejęciu zakładów Northropa przez Douglasa uruchomiono produkcję seryjną, która w 1. 1939-1944 dała w sumie 5936 egz. Najliczniejsze były wersje SBD-3 z 1941 r. (przedstawiona) oraz SBD-4 i SBD-5 z drugiej połowy wojny/Dauntlessy zadebiutowały w bitwie na M. Koralowym zatapiając ,,Shoho", a w miesiąc później pod Midway zatopiły 3 japońskie lotniskowce uderzeniowe. Od r. 1944 przeniesione zostały na lotniskowce eskortowe. Załoga — 2; napęd - Wright R-1820 - l x 1000 KM (740 kW); wymiary- 12,7 x 9,9 m; masa -4230kg; Vmax.395/4,2; wznoszenie - 9 m/s; pułap - 7400 m; zasięg - 1530 km; uzbrojenie - 2 wkm, 1 km, 540 kg bomb.

558

10. Mitsubishi Ki-51 (Sonia)

Podstawowy samolot szturmowy i bliskiego rozpoznania japońskiej armii. Oblatany w 1939 r. prototyp był daleko idącą modyfikacją seryjnego lekkiego bombowca armii Mitsubishi Ki—30. Produkowany w 1. 1939-1943 - również w zakładach Tachikawa - w serii liczącej 1472 sztuki. Użyty bojowo w Chinach, Birmie, Indonezji, na Malajach, Filipinach i w Mandżurii. Załoga - 2; napęd - Mitsubishi Zuisei - 1 x 950 KM (700 kW) wymiary-12,1 x 9,2 m; masa-2800kg; Vmax. - 425/3,0; wznoszenie - 13 m/s; pułap - 8300 m; zasięg - 1060 km; uzbrojenie - 2 wkm, 1 km, 240 <.g bomb.

559

13. Bristol Blenheim 1. Aichi D3A (Val)

'odstawowy japoński pokładowy bombowiec nurkujący, zasłużony zatopieniem 2 pancerników t Pearl Harbor, a następnie „Hermesa" i 2 krążowników brytyjskich na Oceanie Indyjskim, 'rototyp oblatano w 1937 r., produkcja seryjna w 1. 1939-1944 zamknęła się liczbą 1296. 'odstawowa w 1. 1939-1942 wersja D3A1 (omawiana) i późniejsza D3A2 brały udział w bitwach la M. Koralowym, pod Midway, wokół Wysp Salomona i na M. Filipińskim. Załoga - 2; napęd Mitsubishi Kinsei -1x1080 KM (790 kW); wymiary -14,4xlO,2m ; masa- 3650 kg ; V max. - 390/ !,3; wznoszenie - 11 m/s; Dułan - 9500 m; zasięg - 1820 km ; uzbrojenie - 3 km, 370 kg bomb.

Podstawowy brytyjski lekki bombowiec w pierwszej fazie działań. Używany na wszystkich frontach II wojny światowej, w tym także w Indiach, Birmie i na Malajach. Prototyp oblatano w 1935 r., w 1. 1936-1943 wyprodukowano w Wielkiej Brytanii oraz na licencji w Kanadzie, Finlandii i Jugosławii 6260 egz. seryjnych. Prezentowana wersja Mk. I. pochodzi z r. 1936 i była najliczniejsza spośród wariantów używanych w Azji. Załoga - 3; napęd - Bristol Mercury - 2 x 840 KM (620 kW); wymiary- 17,2 x 12,1 ni; masa - 5670 kg; V max.-460/4,6; wznoszenie-11 m/s; pułap - 8300 m; zasięg - 1810 km; uzbrojenie - 2 km, 450 kg bomb.

14. Lockheed A-29 Hudson 12. Nakajima B5N (Kate) Podstawowy japoński bombowiec pokładowy, sprawca zatopienia 3 pancerników w Pearl Harbor oraz ,,Lexingtona" i „Horneta" w następnych bitwach. Użyty również w bitwie na M. Koralowym, na M. Filipińskim i w obronie Marianów. Prototyp oblatano w 1937 r,. seria wyprodukowana w latach 1937-1942 (także w zakładach Aichi) liczyła 1212 sztuk wersji B5N1 i B5N2 (zasadnicza, z r. 1940). Załoga - 3; napęd - Nakajima Sakae - 1 x 1130 KM (830 KW); wymiary - 15,5 x 10,3; masa - 4100 kg; V max. - 380/3,6; wznoszenie - 10 m/s,- pułap - 8300 m; zasięg - 1730 km; uzbrojenie - 4 km, 800 kg bomb lub 1 torpeda.

560

Wyprodukowana w 1. 1939-1943 w łącznej liczbie 2469 egz. patrolowa odmiana używanego m. in. przez PLL LOT samolotu komunikacyjnego L-14H z r. 1937. W lotnictwie USA wersje z silnikami R-1830 oznaczone były A-28 lub PBO-1, zaś warianty z silnikami R-1820 nosiły oznaczenie A-29. Około 80% produkcji wyeksportowano do Wielkiej Brytanii, Australii, Chin, i Nowej Zelandii. Przedstawiona wersja A-29B (Hudson Mk. III) była najliczniejszą - 1097 sztuk - a zarazem ostatnią z silnikami R-1820. Samoloty L-14H były produkowane z licencji w Japonii, która użyła ich jako transportowych w Chinach, Birmie i na Malajach. Załoga - 5; napęd -Wright R-1820 - 2 x 1200 KM (880kW),-wymiary-20,0x 13,5m; masa -9070kg; Vmax-410/1,5; wznoszenie-10 m/s; pułap - 7500 m; zasięg - 3220 km; uzbrojenie - 7 km, 640 kg bomb.

561

17. Consolidated PBY Catalina 15. Mitsubishi Ki-21 (Sally)

Podstawowy średni bombowiec japońskiej armii, używany również w lotnictwie syjamskim. Prototyp oblatano w 1936 r., produkcja seryjna w zakładach Mitsubishi i Nakajima w 1.1937-1944 liczyła 2064 sztuki wersji bombowych i 505 samolotów transportowych Ki-57 (Topsy). Najliczniejsze wersje to przedstawiona Ki-21-2a, z r. 1940 oraz Ki-21-2b z drugiej fazy wojny. Zastosowany w Chinach, a następnie w Birmie, Indiach, Indonezji, na Malajach, Filipinach i Okinawie. Od r. 1942 większość Ki-21-1 przebudowano na transportowe Ki-57. Załoga - 7; napęd - Mitsubishi Kasei - 2 x 1490 KM (1100 kW); wymiary 22,5 x 16,0 m; masa - 10 610 kg; V max. 485/4,6;wznoszenie - 11 m/s; pułap 10 000 m; zasięg 2700 km; uzbrojenie - 6 km, 1000 ką bomb. 1

2

3

4m

16. Mitsubisni G3M (Nell) Podstawowy lądowy bombowiec dalekiego zasięgu japońskiej marynarki, słynny z zatopienia „Repulse" i „Prince of W aleś". Prototyp z 1935 r. poprzedził serię 1048 egz., wyprodukowanych w zakładach Mitsubishi i Nakajima w 1. 1936-1942. Podstawowymi wariantami były G3M2 i prezentowany G3M3 z r. 1941. Użyty w wojnie z Chinami, a następnie w ataku na Filipiny, Malaje, Nową Gwineę i Wyspy Salomona. Pod koniec 1943 r. ocalałe egzemplarze przerobiono w zakładach Yokosuka na transportowe L3Y1 i L3Y2. Załoga - 7; napęd - Mitsubishi Kinsei - 2 x 1300 KM (960 kW); wymiary- 25,0 x 16,5 m; masa - 8100 kg; V max. -415/5,9;wznoszenie - 12 m/s; pułap - 10 300 m; zasięg - 3070 km; uzbrojenie - 1-20, 4 km, 1000 kg bomb lub 1 torpeda.

562

Najsłynniejszy wodnopłat w historii lotnictwa, wyprodukowany w USA, Kanadzie, i ZSRR w 1. 1936-1945 w łącznej liczbie 3605 egz. Prototyp oblatano w 1935 r., omawiana - najliczniejsza wersja PBY-5A z r. 1941 była pierwszą wyposażoną również w podwozie kołowe. Wersje dla lotnictwa armii nosiły oznaczenia OA-10, zaś produkowane przez kanadyjską filię Boeinga PB2B. Standartowy wodnosamolot patrolowy obydwu rodzajów sił powietrznych USA. Użyty na Hawajach, Filipinach, Wyspach Salomona oraz — w barwach brytyjskich, australijskich, kanadyjskich, holenderskich i nowozelandzkich — na Malajach, Nowej Gwinei i w Indonezji. Załoga — 8; napęd - Pratt-Whitney R-1830 - 2 x 1200 KM (880kW); wymiary-31,7 x 19,5 m; masa -16 lOOkg; V. max. - 305/3,2; wznoszenie - 6 m/s; pułap 7300 m; zasięg - 4090 km; uzbrojenie - 1 wkm, 5 km, 1820 kg bomb.

18. Boeing B-17 Flying Fortress

Pierwszy na świecie nowoczesny bombowiec strategiczny, oblatany jako prototyp w 1935 r. Produkowany seryjnie - również w zakładach Douglas i Lockheed - w 1. 1937-1944 w łącznej liczbie 12 731 egz. Prezentowana wersja B-17E pochodzi z r. 1941 i była najliczniejszą z wczesnych serii (512 sztuk). Przeszła chrzest bojowy nad Pearl Harbor i na Filipinach, a następnie aż do momentu zastąpienia przez B-24 i B-29 w 1943 r. była podstawowym bombowcem amerykańskim na Pacyfiku (Hawaje, Midway). Załoga - 9; napęd - Wright R-1820 4 x 1200 KM (880 kW); wymiary - 31,6 x 22,4 m; masa - 23 250 kg; V. max. - 500/7,6; wznoszenie 8 m/s; pułap - 11 300 m; zasięg - 3860 km; uzbrojenie - 8 wkm, 3 km, 2720 kg bomb.

563

Z kroniki wojny podwodnej* 7-18 XII 1941 Operacje japońskiej 3. flotylli o.p. w rejonie Hawajów. 10 XII „1-70" zatopiony bombami przez samolot z lotniskowca „Enterprise". „1-75" i „1-72" zatapiają dwa statki (8 366 t). 22 XII „1-68" ostrzeliwuje urządzenia amerykańskiej marynarki na atolu Johnston (700 mil na południowy zachód od Hawajów). „1-71" i „1-72" ostrzeliwuią Palmyrę. 18-29 XII 1941 Japońska 6. flotylla o.p. (4 jednostki) operuje na zachód od wyspy Mindanao. „1-123" stawia zaporę minową przed Surabają (wschodnia Jawa). 18 XII 1941-1II 1942 Amerykańskie o.p. „Dolphin" i „Pompano" przeprowadzają pierwsze działania rozpoznawcze jednostek podwodnych w rejonie Wysp Marshalla, Karolinów i Wake. 4-18 I 1942 Koło wschodniego wybrzeża Japonii amerykański o.p. „Gudgeon" zatapia 1 statek (2225 t), „Plunger" - 1 statek (4702 t) i „Pollack" - 2 statki (7612 t) i uszkadza jeden (27001). 9-2011942 Japoński dywizjon o.p. wraz z 2. flotyllą o.p. skierowany na spotkanie z amerykańskim zespołem operacyjnym TF 14.111 japoński o.p. „1-6" uszkadza torpedą lotniskowiec, ,Saratoga". Wdrodze powrotnej o.p. „1-24" ostrzeliwuje bez powodzenia bazę Midway. 9 1-3 II1942 # Japońskie o.p. „1-65" i „1-66" z 5. flotylli o.p. na wodach Jawy i pod Rangunem zatapiają 5 statków (16 635 t). O.p. „1-59" topi na zachód od Sumatry statek (4184 t) i jedną nie zidentyfikowaną jednostkę w Sabangu (port na północnym wybrzeżu Sumatry). 17 11942 japoński o.p. „1-60" zatopiony w cieśninie Sunda przez brytyjski niszczyciel „Jupiter". O.p. „1-64" topi w Zatoce Bengalskiej 4 statki (16 244 t). O.p. „1-62" torpeduje 2 zbiornikowce (16 865 t). 1011942 Amerykański o.p. „Pickerel" zatapia pod Davao (Filipiny) statek japoński (2929 t). Holenderski o.p. „O 19" torpeduje 2 statki japońskie (94171). Amerykański o.p. „Stingray" torpeduje japoński transportowiec (5617 t) pod wyspą Hainan. „Sculpin" torpeduje statek japoński (3817 t) u wrót Zatoki Lamon u wschodnich brzegów Luzonu. 12-25 I 1942 Japońska 6. flotylla podwodna stawia miny w cieśninie Clarence, u brzegów Australii. Amerykański niszczyciel „Edsall" i australijskie trałowce „Deloraine", „Lithgow" i „Katoomba" zatapiają japoński o.p. „1-124" w trakcie przeprowadzanego minowania podejść do Port Darwin.

Opracowano na podstawie J. R o h w e r , G. H u m m e l c h e n : Chronologyąf the Warat Sea. 1939-1945. Vol. 1: 1939-1942. London 1972.

564

20 1-20 II1942 Operacja japońskiej 3. flotylli o.p. (d-ca kontradmirał Miwa) na Pacyfiku. Okręt flagowy „1-8" penetruje amerykańskie zachodnie wybrzeże między San Francisco a Seattle; „1-71" i „1-72" operują na akwenach Hawajów; ten ostatni zatapia zbiornikowiec Floty „Neches" (73831). „1-73" ostrzeliwuje Midway i 25 I zatapia mały transportowiec (244 t) koło wyspy Oahu; 29 I zostaje zatopiony sam przez niszczyciele amerykańskie „Jarvis" i „Long". 8 i 10 II „1-69" ostrzeliwuje Midway. „1-74" i „1-75" działają bez sukcesów w obszarze Aleutów. 23 1-11 II1942 Amerykański o.p. „Sturgeon" torpeduje 2 statki (15 803 t); załogom udaje się osadzić je na mieliźnie. Amerykański o.p. „Seadragon" torpeduje 3 jednostki (19 6891) -jedna z nich tonie. 8II amerykański o.p. „S-37" zatapia niszczyciel „Natsushio". 11II amerykański o.p. „Shark" zatopiony przez niszczyciel „Amatsukaze" koło Menado (płn. Celebes). 8 II-8 III 1942 Japońskie o.p. „1-9", „1-17", „1-23" operują w rejonie Wysp Hawajskich. „1-17" podchodzi pod zachodnie wybrzeże Stanów Zjednoczonych, 20 II przeprowadza obserwację San Diego i 23-24II ostrzeliwuje brzeg kalifornijski w rejonie m. Elwood. „1-9" rozpoznaje Pearl Harbor za pomocą wodnosamolotu. 3-4 III japońskie o.p. „1-15", „1-19", „1-26" zaopatrują w paliwo 2 latające łodzie w rejonie French Frigates Shoals (400 mil od Pearl Harbor). Zaplanowane bombardowanie bazy Pearl Harbor nie udaje się. 1-30 III 1942 W operacjach prowadzonych przez amerykańskie o.p. w pobliżu Japonii, na Wschodnim Morzu Chińskim i w obszarze Wysp Mandatowych „Narwhal" zatapia 1 statek (1243 t); „Pollack" 1 statek (1134 t), „Gar" 1 statek (15201), „Grayback" 1 statek (32911), „Gudgeon" 1 statek (65261) i „Grampus" 1 statek (8632 t) w pobliżu atolu Trak. 10 IV-4 VI1942 Amerykańskie o.p. „Thresher", „Trout", „Drum", „Grenadier", „Tuna", „Pompano", „Greenling", „Tautog", „Triton" zatapiają 17 okrętów japońskich o łącznym tonażu 80 777 t. Ponadto „Drum" zatapia transportowiec lotnictwa „Mizuho", „Pollack" zatapia 2 patrolowce, „Tautog" zaś okręt podwodny „1-28". 3 V-20 V 1942 Grupa B japońskiej 8. podwodnej flotylli (d-ca kmdr Sasaki) działa na wschodnim Pacyfiku. 5-11 V „1-22", „1-24", „1-27", „1-28" formują linię dozoru dla osłony operacji przeciw Port Moresby. Po bitwie na Morzu Koralowym okręty powracają do bazy Truk (Karoliny) dla zabrania na pokład miniaturowych łodzi podwodnych. „1-28" zostaje zatopiony przez amerykański o.p. „Tautog" na południe od Truk. „1-21" rozpoznaje akweny wokół N. Kaledonii i zatapia 2 statki. 19-20 V jej samoloty rozpoznają rejon Suva (Fidżi) i 23-24 V - Auckland. „1-29" grasuje u wybrzeży Australii, niszczy 1 statek (5135 t) i rozpoznaje samolotem rejon Sydney. 22-23 V po ponownym rozpoznaniu powietrznym nad Sydney „1-22", „1-24" i „1-27" wysyłają swoje miniaturowe łodzie podwodne, z których dwie przenikają do portu Sydney. Zatapiają one hulk mieszkalny „Kuttabul", ale nie udaje im się trafić krążownika „Chicago". Wszystkie trzy miniaturowe ł.p. zostają zatopione podczas kontrakcji okrętów australijskich. Po daremnym oczekiwaniu na ich powrót „1-21" ostrzeliwuje Newcastle, „1-24" Sydney. „1-22" rozpoznaje z głębokości peryskopowej Wellington, Auckland i Suva, a „1-29" robi wypad w stronę Brisbane. „1-21" prowadzi działania przeciw żegludze koło Newcastłe, „1-24" koło Sydney, „1-27" koło Tasmanii; w ich trakcie „1-21" zatapia 1 statek (43121) i lekko uszkadza 3 statki (15 8441). „1-27" zatapia 1 statek (3353 t) i uszkadza 1 (4239 t).

565

- 1 9 V 1942 V trakcie operacji na Morzu Południowo-Chińskim amerykański o.p. „Skipjack" zatapia 3 tatki (12 848 t), „Swordfish " 1 statek (5307 t); „Pickerel" torpeduje 1 statek (5937 t). Na płd. 'acyfiku o.p. „S-42" zatapia japoński stawiacz min „Okinoshima", a „S-44" 1 statek (5644 t). 5 VI - 9 Vn 1942 okolicy Trak amerykański o.p. „Grouper" torpeduje statek wielorybniczy - przetwórnię „Tonan Mam No 2 (19 262 t), „Thresher" zatapia 1 statek (4836 t), „Plunger" zatapia 2 statki 16259 t) idące z Japonii. |8 VI-27Vni942 f/ trakcie operacji na Morzu Południowo-Chińskim amerykański o.p. „Sturgeon'' zatapia 1 statek P266 t), „Sailfish" 1 statek (8811 t); „Seadragon" 3 jednostki (15 637 t); „Spearfish" torpeduje jtatek (9626 t); „Stingray" zatapia 1 statek (1292 t) koło Filipin, a „S-37" 1 statek (2775 t) I Rabaulu. W cieśninie Maiakka brytyjski o.p. „Trusty" torpeduje statek (3019 t).

3© VIII-25 DC 1942 Po wiadomościach o wylądowaniu Amerykanów na wyspie Adak na Aleutach zostają tam skierowane japońskie o.p. „RO-61" „RO-62" i „RO-64". 30 Vffl „RO-61" torpeduje okręt zaopatrzeniowy lotniskowców „Casco", ale 31 VIII zostaje sam zatopiony przez amerykański niszczyciel „Reid". W następnych tygodniach o.p. „RO-62", „RO-63", „RO-64". „RO-68" i od połowy września „RO-62", „RO-65" i „RO-67" operują kolejno w strefie AJeutów. 15 K - 19 X 1942 Amerykański zespół operacyjny napotyka jednostki japońskiej 1. flotylli o.p. 15 DC „1-19" oddaje salwę z sześciu „długich lanc". 3 trafiają lotniskowiec „Wasp", 1 chybia niszczyciel „Landsdowne" (który potem musi dobić opuszczonego przez załogę „.Waspa"), 2 następne torpedy osiągają zespół operacyjny 17 (TF 17) znajdujący się w odległości 5 mil morskich i uderzają w pancernik „North Carołina" i niszczyciel „O'Brien" (19 X tonie on w drodze powrotnej do Stanów). „1-15" znajdujący się w pobliżu obserwuje udany atak, ale sam nie może oddać strzału.

24 VII-17 Vin 1942 Koło płd. Kuryli amerykański o.p. „Narwhal" zatapia 5 statków (60191) i torpeduje 2 inne (69041). • brzegów Japonii „Silversides" zatapia statek (5811 t); w rejonie Truk „Greenling" zatapia 2 Łatki (17 228 t), „Gudgeon" 1 statek (4853 t) i torpeduje 2 tankowce (20 040 t); koło Wotje .Tambor" zatapia 1 statek (891 t).

19 K - 1 4 X 1 9 4 2 W obszarze Indonezji amerykański o.p. „Sargo" zatapia 1 statek (4472 t), „Seadragon" 1 statek (1579 t). „Searaven" torpeduje niemieckiego „łamacza blokady" „Regensburg" (8068 t) koło cieśniny Sunda. W obszarze Archipelagu Bismarcka i północnych Wysp Salomona „Amberjack" zatapia 2 statki (5231 t) i torpeduje 2 (24 1201), wśród nich wielki statek wielorybniczy „Tohan Maru". „Sculpin" zatapia 2 statki (6652 t) i „Sturgeon" 1 (8033 t).

17 V n - 1 1 1X1942 ** cieśninie Maiakka holenderski o.p. „023" zatapia 2 statki (12 3331) i torpeduje 1 statek (729t). Va Morzu Południowo-Chińskim amerykański o.p. „Saury" zatapia 1 statek (86061) i torpeduje fcden (9024 t). „Seal" i „Skipjack" torpedują 2 statki (7260 i 65001), a „Seawolf' zatapia 2 statki •462 t). W okolicy Boogainville „Tautog" zatapia 1 statek (5627 t).

24 K - 15 X 1942 W rejonie wybrzeży Indii i Cejlonu japoński o.p. „1-162" zatapia 2 statki (7929 t) i uszkadza 1 (41611); „1-165" zatapia 1 statek (55491) i 1 nie zidentyfikowany. „1-166" zatapia także 1 statek (12011) i uszkadza 1 nie zidentyfikowany; następnie wysadza agentów na brzeg indyjski

II VII - 12 VIII 1942 fepońskie o.p. „RO-34" i „RO-33" z 7 japońskiej flotylli o.p. (d-ca kontradmirał Yoshitami) Iperują z Rabaulu w okolicy zatoki Papua. Torpedują transportowiec (8424 t) i zatapiają statek |rbacki (300 t). Po wylądowaniu Amerykanów na Guadalcanalu „1-121", „1-122", „1-123", J?O-33" i „RO-34" zostają skierowane do cieśniny Indispensabłe.

25 DC-IX 1942 Dla odcięcia alianckich linii zaopatrzeniowycn grupa A japońskich o.p. obejmująca „1-4", „1-5", „1-7", ,4-8", „1-22" i „1-176" zostaje rozwinięta w rejonie Guadalcanalu. „1-5" zostaje zniszczony 25 DC podczas próby ataku. 29 DC „1-4" torpeduje amerykański transportowiec „Alhena" (74401) koło Lunga Point „1-22" przepuszcza konwój 29 DC. Zaginiony od 5 X po przekazaniu informacji 0 następnym konwoju.

H V m - 1 7 DC 1942 la północny wschód od Honsiu amerykański o.p. „Guardfish" zatapia 5 statków (14 093 t) i 2 tatki rybackie. Także u brzegów Japonii „Cuttlefish" torpeduje 1 statek (6534 t), a koło Formozy Haddock" zatapia 2 statki (85851), „Growler" - transportowiec „Kashino" (10 3601), 3 parowce ledną łódź patrolową (11 007 t), „Grouper" 2 statki (11 123 t) łącznie z transportowcem „Lisbon laru" z 1800 brytyjskimi jeńcami, z których tylko kilku uratowano. I Vffl- 14X1942 apoński o.p. „1-30" płynie z francuskiego portu Lorient jako pierwszy podwodny transportowiec ID Penangu i przybywa tam bez przeszkód 9IX, ale w dalszej drodze ginie wraz z ładunkiem na Mnie pod Singapurem 14 X. I VIII-11X1942 ipoński o.p. „1-25" wykonuje rekonesans u zachodniego w^jrzeża USA. 28-29 VHI i 9-10 DC igo samolot zrzuca zapalające bomby na lasy stanu Oregon. Na początku października „1-25" pi 2 statki (13 6911). 11 X atakuje radzieckie o.p. „L-15" i „L-16", które płyną z Dutch Harbor Lteuty) do San Francisco, i zatapia ten ostatni.

66

•X-IBM

W cieśninie Maiakka holenderski o.p. „023" torpeduje 1 statek (4621 t). Na brzegu Indochin 1 w Zatoce Syjamskiej amerykańskie o.p. „Thresher", „Gar", „Grenadier", „Tambor" i „Tautog" stawiają zapory minowe. „Tautog" zatapia łódź patrolową (33 t) ogniem armatnim. „Tambor" torpeduje 1 statek (2461 t). W rejonie Davao „SeawolT zatapia 3 statki (13 501 t). W rejonie Archipelagu Bismarcka „Gudgeon" torpeduje 1 statek,, Grayback" - 2 statki (6783 i 13 858 tj. „Grampus" torpeduje 18 X japoński krążownik „Yura", który zostaje lekko uszkodzony. 5-17X11942 Amerykański o.p. „Haddock" w rejonie Japonii zatapia 3 statki (10 4131) i torpeduje 2 następne (85601). 7X1 1942 Japończycy rozwijają u brzegów Guadalcanalu z grupy A o.p. „1-16", „1-20" i „1-24" przeciwko amerykańskim Uniom zaopatrzenia. 7 XI „1-20" torpeduje transportowiec „Majaba" (2227 t) i umyka pościgom niszczycieli „Landsdowne" i „Lardner", z których pierwszy wyładował 90 t amunicji.

567

10 XI1942 Dla ochrony japońskich działań o.p. grupy D („1-122', „1-175", „1-172" i „RO-34") zostają skoncentrowane na podejściach do północnego brzegu Guadalcanarfi. „1-172" zostaje zatopiony 10 XI przez amerykański trałowiec „Southard". 11 XI samoloty z o.p. „1-7", „1-9", „1-21" i „1-31" rozpoznają obszar nad Vanikoro (Santa Cruz, Espiritu Santo, Nournea, Suva, Fiji). „1-21" zatapia 1 transportowiec (7176 t). Po stronie amerykańskiej 24 o.p. zostają rozmieszczone w rejonie Salomonów. 13 XI1942 Japoński o.p. „1-26" atakuje powracające po nocnej bitwie amerykańskie siły, nie trafia we flagowy krążownik „San Francisco", ale zatapia krążownik „Juneau".

17-21X1 1942

W cieśninie Malacca brytyjski o.p. „Trusty" torpeduje 1 statek (5617 t), a amerykański o.p. „Searaven" zatapia 1 statek (333 t) koło Wyspy Bożego Narodzenia. W rejonie Filipin „Seal" i „Salmon" zatapiają po jednym statku (5487 t i 5873 t). „Stingray" torpeduje 1 statek (83601). 20 XI - 10 XII 1942 Japoński o.p. „1-166" operujący na płd. zachód od wybrzeża Malabaru zatapia 1 statek (5332 t), a „1-29" 2 statki (16 329 t) w zatoce Adenu. „1-27" nie odniósł sukcesu w zatoce Omanu.

5-25 XII 1942

Z japońskich o.p. ,,1-2", „1-3", „1-4", „1-5", „1-6" użytych do transportu w rejonie Salomonów, ,1-3" zostaje zatopiony 10 XII przez kuter torpedowy „PT59" a „1-4" 20 XII przez torpedę z amerykańskiego o.p. „Seadragon". 7. flotylla o.p. wzmocniona świeżo zbudowanymi jednostkami operuje' z Rabaulu: „RO-101" pod Zatoką Milne, „RO-102" koło Kanału Jomarda, „Ro-103" w misji transportowej. 7 - 28 XII 1942 W rejonie Japonii amerykański o.p. „Kingfish" zatapia 2 statki (9779 t); „Halibut" 4 statki (12 6511) i torpeduje 1 statek (63761). „Drum" torpeduje japoński lotniskowiec „Ryuho" i 17 XII stawia zapory minowe pod Bungo Suido., ,Trigger'' stawia zaporę pod Inubozoki 20 XII. W rejonie Ponape „Triton" zatapia 2 statki (53061). 8-29 XII 1942 Na wodach płd. Azji amerykański o.p. „Gar" zatapia 1 statek (6611), „Tambor" 1 statek (25581) i „Thresher" 1 statek (2733 t). „Tautog" torpeduje 1 statek (1000 t). W okolicy Archipelagu Bismarcka „Wahoo" zatapia 1 statek (5355 t).

Spis treści

Od autora Przebudzeni przez czarne okręty

5 7

Mur morski Jaksię zmieniał japoński świat . . . Renesans floty Japonia rusza na podboje

7 13 li 21

Morscy rywale: od układu waszyngtońskiego do konferencji londyńskich

33 % . . .

Rzeź pancerników W tle: polityka i gospodarka Zerwana konferencja i nowe zbrojenia

33 44 50

Droga do Pearl Harbor

58

Mieczem i szantażem Rozmowy, narady i werble. . . Narodziny planu W stronę Hawajów . Weekend w Pearl Harbor Tora...tora...tora Rząd pancerników Po drugiej stronie wyspy Ford Po bitwie Wielka epopeja małego atolu

58 68 79 85 91 95 103 115 118 126

' .

Tajfun nadciąga nad Filipiny

133

HartiMacArthur Klęska na Luzonie

134 140

Dramat brytyjskich pancerników

156

Anglicy wy chodzą w morze Ostatni bój admirała Phillipsa Upadek twierdzy

159 164 179

Macki ośmiornicy

184

Uwertura pod Balikpapan Przeciw ośmiornicy

..' . . ,

186 193

573

Zwrot ku bitwie Pociskiem i torpedą „Kortenaer ", ,,Exeter", „Electra" Wieczorne starcie Nocnyfinał Dopełnia się los

t

201 211 222 228 233 249

W stronę nowych mórz i oceanów Wyprawa Nagumy na Ocean Indyjski i pierwsze kontrataki Nimitza Pierwsza bitwa pływających lotnisk Straszliwa wymiana ciosów ,

271 273 285 306

Midway Strony zajmują pozycje Nagumo uderza na Midway... i odsłania się Atakują amerykańskie lotniskowce „Yorktown" contra „Hiryu" Jak toną lotniskowce Odwrót

318 322 331 342 353 358 368

Guadalcanal Bitwa koło wyspy Savo Umacnianie pozycji i nowa bitwa — u wschodnich Wysp Salomona Bitwa u przylądka Esperance Bitwa koło wysp Santa Cruz Dwie krwawe noce Tassafaronga

374 381 402 413 426 438 470

Ważniejsze pozycje bibliograficzne

485

Spis ilustracji.

488

Fotografie Mapy

488 494

Skorowidze Skorowidz nazwisk Skorowidz nazw geograficznych Skorowidz nazw okrętów i statków

495 495 503 510

Aneksy Japonia: Połączona Flota (stan w lipcu 1941) Stany Zjednoczone Ameryki: Floty Pacyfiku i Atlantyku (stan na 7 grudnia 1941 - główne jednostki) Alianckie siły morskie na Dalekim Wschodzie w dniu 8 grudnia 1941 Układ sił na Pacyfiku 1 grudnia 1941 Sylwetki i dane techniczno-taktyczne okrętów (opracował Marek Twardowski) Sylwetki i dane techniczno-taktyczne samolotów (opracował Michał M.Mietelski) Z kroniki wojny podwodnej Szeregowi i oficerowie polskiego pochodzenia polegli na Pacyfiku we Flocie, Korpusie Piechoty Morskiej i Straży Wybrzeża Stanów Zjednoczonych (7 XII 1941-1 XII 1943)

519 519 521 522 524 525 554 564

569