1979 14 Kreta w ogniu

ROMAN RUNEK

KRETA W OGNIU Okładkę projektował WITOLD CHMIELEWSKI

Redaktor ELŻBIETA SKRZYŃSKA Redaktor techniczny ANNA LASOCKA Korektor IWONA TKACZ © Copyright by Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej. Warszawa 1979. ISBN 83-11-06367-2 Wydanie II , Nakład 88000+200 egz. Objętość 4,89 ark. wyd. 4,0, ark. druk. Papier gazetowy 50 g rola 84 cm/32. Oddano do składania w maju 1988 r. Druk ukończono w grudniu 1988 r. w Wojskowych Zakładach Graficznych w Warszawie. Zam. nr 1451

PRELIMINARIA - Przypuszczalnie uzna pan to za herezję, ale nie podoba mi się nasza tradycyjna brytyjska organizacja dowodzenia - powiedział generał sir Archibald Wavell w czasie rozmowy, która odbywała się 5 listopada 1940 r. w jego sztabie w Kairze. - Dlaczego, sir? - zapytał szef sztabu, generał Smith. - A dlatego, że nazywam się Naczelnym Dowódcą Bliskowschodniego Teatru Działań Wojennych, w rzeczywistości zaś jestem tu tylko dowódcą wojsk lądowych. Wszystko co pływa, poczynając od kajaka, oraz artyleria nadbrzeżna podlega Naczelnemu Dowódcy Floty Śródziemnomorskiej, admirałowi Cunninghamowi. Wszystko co lata, poczynając od latawca, marszałkowi Longmore, Naczelnemu Dowódcy Lotnictwa na tym obszarze. Tymczasem każda podejmowana przeze mnie operacja wymaga nieuchronnie współdziałania z moimi dywizjami zarówno lotnictwa, jak i floty. Przy każdej okazji muszę więc zapraszać Cunninghama i Longmore'a na konferencję. Taka komitetowa procedura zabiera dużo czasu, a poza tym może prowadzić do tarć i nieporozumień. Co prawda dotychczas nie wystąpiły takie objawy, ale tylko dlatego, że obydwaj partnerzy są moimi osobistymi przyjaciółmi. No dobrze, a teraz proszę mi powiedzieć, co słychać z Grecją, a szczególnie z Kretą? - Wszystko zgodnie z pana rozkazami i z postanowieniami komitetu.. Już w dniu napadu włoskiego na Grecję, dwudziestego ósmego października, generał D'Albiac wraz z małym sztabem był w Atenach i tego samego dnia poleciały stąd do jego dyspozycji dwa dywizjony lotnictwa, bombowy i myśliwski. Na rozkaz Londynu Longmore ma stopniowo rozbudować lotnictwo D'Albiaca do siły ośmiu dywizjonów. Obawiam się, że wprowadzenie brytyjskich samolotów do walki przeciwko Włochom może sprowokować Niemców do wtargnięcia na Bałkany. - Niech się pan nie niepokoi, nasze lotnictwo ma na tę działalność błogosławieństwo Hitlera. - Jak to? - A tak, że mamy do czynienia z paradoksem. Grecja nie jest w stanie wojny z Niemcami i ostrożny premier Metaxas, zanim poprosił nas o lotnictwo, uzyskał zapewnienie ambasadora niemieckiego w Atenach, że obecność samolotów brytyjskich w Grecji i użycie ich przeciw Włochom nie będą uważane za casus belli. , - No, no - tylko pokiwał głową szef sztabu. - A co do Krety, to dwudziestego 'dziewiątego października wylądował w Sadzie brygadier Chappel ze sztabem i pierwszym z batalionów swojej czternastej brygady piechoty i do dziś flota przewiozła już pozostałe oddziały. Razem z ostatnim z nich wyjechał brygadier Tidbury, wyznaczony na dowódcę wszystkich jednostek brytyjskich na Krecie, czyli "Creforce". Poza tym admirał Cunningham wysłał do Chanii komandora nad zatokę Suda komandora Morse'a, razem z personelem, jako komendanta portu, oraz komandora lotnictwa marynarki Beamisha, także z personelem, w charakterze komendanta wszystkich lotnisk na Krecie. Również Longmore wydelegował tam przedstawiciela RAF kapitana Onwthera. Cały ten ruch odbywa się w nocy i rzekomo w największej tajemnicy , ale... już pierwszego listopada lotnictwo "osi" zbombardowało Sudę. - E, to był taki sobie sporadyczny nalot z Sycylii. A w ogóle tego, co się już znalazło na Krecie, na razie wystarczy, i bardzo dobrze, bo z pewnością odczujemy tu brak każdego odesłanego batalionu i samolotu. Wie pan lepiej ode mnie, że mamy na głowie trzy ogniska walki. Generał 0'Connor z dwiema dywizjami ma przeciwko sobie na granicy egipsko-libijskiej co najmniej pięć włoskich dywizji marszałka Grazianiego, który w odwodach trzyma drugie tyle. Na pograniczu Kenii i Etiopii generał Cunningham dysponuje praktycznie siłami dwóch dywizji, a w Somali genierał Platt ma zbieraninę nie osiągającą nawet rozmiarów dywizji. W odwodzie mamy dwie niekompletne dywizje oraz jedną dywizję brytyjską i polską brygadę karpacką w stanie organizacji. Czołgów, jak wiadomo, jest tyle

co kot napłakał: Chwalić Boga, jak dotąd nasze lotnictwo panuje na niebie Pustyni Zachodniej, czyli Egiptu Libii, no a flota Cunninghama to wielka potęga. Ile ona ma obecnie okrętów na Morzu Śródziemnym? - Cztery okręty liniowe, lotniskowiec, jedenaście krążowników, dwadzieścia siedem niszczycieli i dwadzieścia trzy okręty podwodne. - Istotnie, potęga. Nie zapominajmy jednak, że zarówno Cunningham, jak i Longmore opiekują się ponadto Maltą, a teraz przybyła im Grecja. Trzeba poza tym przez cały czas jednym okiem spoglądać na wiszystowską Syrię i niespokojny Irak. Zgadzam się jednak, że w obecnej sytuacji nie możemy dopuścić do tego, żeby jakaś głupia dywizja włoska nagle wylądowała na Krecie. Nie można więc wylewać łez z powodu brygady Chappela, zwłaszcza że Grecy zabrali z wyspy jedyną zmobilizowaną tam dywizję piechoty, pozostawiając tylko parę pojedynczych batalionów pospolitego ruszenia. - Oczywiście - potwierdził Smith. - Kreta jest niezbędna dla floty jako wysunięta baza do działań na Morzu Egejskim i na zachód, na Morzu Śródziemnym. Jest również niezbędna dla Longmore'a, który znajdzie tam dla swoich samolotów lotniska pośrednie pomiędzy Egiptem a Grecją. - Baza! Przez wielkie "B" - skrzywił się Wavell. - Właśnie nasz nieoceniony premier zapowiedział, że zatoka Suda ma się stać drugą Scapa Flow. Jakie tu może być porównanie do Scapa, portu wspaniale osłoniętego przez Orkady i rozbudowywanego od dziesiątków lat kosztem milionów funtów szterlingów? A tymczasem Kreta jest odległa o sześćset kilometrów od Egiptu, a Bóg wie ile tysięcy mil od Anglii. Nie ma na niej ani jednego kilometra kolei, ani jednego dźwigu w jej portach. I niby skąd mamy wziąć siły i środki do przerobienia Sudy na Scapa Flow? Jest to jedna z zupełnie niewykonalnych fantazji Churchilla, który najwidoczniej już zapomniał, że około roku temu niemiecki okręt po-dowodny spokojnie wszedł nawet do niedostępnej Scapa, storpedował liniowiec "Royal Oak", po czym cały i zdrowy wrócił do Kilonii. Dzięki uprzejmości ambasady niemieckiej w Atenach wiemy nawet, że porucznik Gunter Prien i cała załoga U-47 została udekorowana przez samego Hitlera. Od powyższej rozmowy upłynęły trzy miesiące. Był początek lutego, czyli środek zimy na Krecie, gdzie temperatura w ciągu dnia wynosiła "zaledwie" plus 15°C, a w nocy spadała "aż" do plus 7°. Tym niemniej szczyty gór Lefka Ori i Idi (o wysokości ponad 2500 m) nakryte były czapami śniegu. W takie to zimowe południe chorąży Wheaton wjeżdżał na motocyklu pomiędzy budynki zachodniego skraju Chanii. Na przebycie niecałych 20 km dzielących Maleme od Chanii zużył blisko godzinę z powodu fatalnego stanu jezdni na tej - nie tyle najlepszej, co jedynej teoretycznie asfaltowej drodze, przebiegającej wzdłuż całego północnego wybrzeża wyspy. Na skrzyżowaniu ulic zobaczył mniej więcej pięćdziesięcioletniego jegomościa, ubranego w odróżnieniu od większości Kreteńczyków w normalny strój europejski. W szczególności na widok płaszcza, zupełnie niewątpliwego burburry, Wheaton stanął i zapytał: - Przepraszam, czy pan.-przypadkiem nie mówi po angielsku? - Przypadkiem mówię nie gorzej od pana - odpowiedział osobnik w burburry. - Jest pan pierwszym spotkanym tu Kreteńczy kiem, który tak dobrze zna mój język. - Ten język jest tak samo pański, jak i mój. Nazywam się Fortescue, jestem lekarzem i od dwudziestu lat mieszkam w Chanii. Czym mogę służyć, rodaku? - Czy może mi pan powiedzieć, jak mam znaleźć w tym mieście brytyjskie dowództwo "Creforce"? - Niech pan jedzie prosto, później skręci w lewo w piątą ulicę, która się nazywa Halidon i prowadzi do starego portu. Przed portem, po prawej" stronie, zobaczy pan dużą białą willę, a przed nią wartownika i to będzie wasza przeklęta "Creforce".

- Dlaczego "przeklęta"? - Dużo by mówić. Niech pan w powrotnej drodze wstąpi do tej winiarni, to chętnie z panem porozmawiam. Trafi pan? Wheaton trafił i po upływie pół godziny siedział już z doktorem przy szklance wina "Krassi". - Skąd się pan wziął na Krecie? - zapytał najpierw. - To długa historia. Ożeniłem się z Kretenką, odziedziczyłem praktykę po jej ojcu, mam tu pracę, dom, rodzinę i wrosłem w tę wyspę z korzeniami. - A dlaczego przeklina pan "Creforce"? - To bardzo proste. W Pustyni Zachodniej i w Grecji, czyli na północ i na południe od Krety, trwają dwie kampanie wojenne. Na razie, jak wiem z komunikatów radiowych, Wavell pobił Crazianiego, wziął sto trzydzieści tysięcy jeńców i wyrzucił Włochów na granicę Trypolitanii. Również w Grecji generał Papagos wymiótł wojaków Mussoliniego z powrotem do Albanii. Pomimo to nie jestem optymistą, w szczególności zaś brytyjska obecność na naszej wyspie nie wróży nic dobrego. - Dlaczego? - Bo z pewnością to nie jest koniec, a jak już w tej części świata zacznie się wojna, to niechybnie Kreta na tym ucierpi. Wynika to z jej położenia geograficznego i jest, niestety, wielokrotnie potwierdzone przez historię. Kreta przegradza morskie szlaki komunikacyjne pomiędzy Libią a Grecją, Turcją i Sycylią'. Inaczej: zamyka przejście z południowej części Morza Śródziemnego do jego akwenu zachodniego, jak i do Mórz: Kreteńskiego, Jońskie-go i Egejskiego. Kto chce panować nad tymi komunikacjami, ten musi trzymać Kretę. Z tego właśnie powodu już od czasów starożytnych naszą wyspę atakowały i okupowały wszystkie mocarstwa zainteresowane tym europejsko-azjatycko-afrykańskim "korkiem" komunikacyjnym. - A co do tego ma nasza obecność na wyspie? - Nie bądź pan dzieckiem. Kręcicie się tu jak śmiecie w przerębli. Skutek jest taki, że strona przeciwna od czasu do czasu bombarduje z powietrza Bogu ducha winną Chanie, Sudę i inne miejscowości. A niech się tylko naszym noga powinie w Grecji czy na Pustyni, to może pan być pewny, że Włosi będą usiłowali zainstalować się na Krecie. - Gwiżdżemy na Włochów. - Widzę, że gwiżdżecie. Mniej więcej co miesiąc odjeżdża do Egiptu dowódca "Creforce", a zastępuje go nowy generał. Z takiej ciągłości dowodzenia można wnioskować o powadze waszego stosunku do Krety. I rzeczywiście: ustawiliście nad zatoką parę dział przeciwlotniczych, ale nie robicie nic dla wzmocnienia obronności wyspy. Przysyłaliście tu jakieś dowództwa i trochę wojska, ale całe to bractwo spija tylko "Krassi" i nauczyło się tańczyć "pentozali". - Nie ma pan racji. U nas, na lotnisku pod Maleme, zbudowaliśmy schron dla dowództwa, postawiliśmy baraki dla naszego personelu i rozpoczęliśmy konstrukcję paru ukrytych hangarów. - No, a samo lotnisko?' - Z tym jest rzeczywiście gorzej, ale nie z naszej winy. Nie mamy, poza kilkoma samochodami ciężarowymi, żadnych maszyn. Dlatego też istotnie bardzo marne pasy startowe musimy wydłużać, rozszerzać i wyrównywać po prostu łopatami. Usiłujemy werbować w okolicznych wsiach chłopów, ale oni nie kwapią się do roboty. Ci zaś, których się uda namówić, są takimi pracownikami, jak ja na przykład popem prawosławnym. Zna ich pan lepiej ode mnie. Chcieliśmy, dla zasilenia transportu, kupić chociażby muły, ale okazało się, że Grecy wszystkie zarekwirowali i wywieźli do Albanii. A teraz dziękuję za wino i rozmowę, muszę wracać do Maleme.

Chorąży kopnął starter i odjechał, podskakując na wybojach, zaś doktor Fortescue pozostał w Chanii i z upływem każdego tygodnia utwierdzał się w swoich pesymistycznych ocenach. Od listopada 1940 r. do kwietnia 1941 r. brytyjskimi jednostkami na Krecie dowodziło po kolei sześciu generałów i w związku z takim permanentnym przekazywaniem pałeczki nie można było dostrzec ani śladu jakiegoś postępu w pracach nad ulepszaniem obronności wyspy. W końcu marca natomiast - wraz ze wszystkimi mieszkańcami osiedli położonych nad zatoką Suda - doktor był świadkiem dramatu, na skutek którego zaczął rozważać, czy nie należałoby odesłać żony i dzieci do krewnych mieszkających w Aleksandrii. 26 marca wpadły mianowicie do zatoki z ogromną szybkością torpedowe ścigacze włoskie i wystrzeliły celne torpedy do stojącego na redzie brytyjskiego krążownika "York" oraz do zbiornikowca "Perykles". Tankowiec poszedł na dno, tak że tylko czubki masztów wyglądały nad lustro wody. "York" zdołał jeszcze dopłynąć do przybrzeżnej mielizny, na której osiadł, przechylony na jedną burtę. Uszkodzony, nie mógł już ani pływać, ani utrzymywać łączności z lotnictwem floty, co było jego głównym zadaniem, ale ciągle jeszcze mógł strzelać, toteż strzelał do ostatniego momentu bitwy o Kretę. Natomiast szóstka włoskich ścigaczy osłoniła się dymem i umknęła z zatoki, spod ognia dział "Yorka" i lądowej artylerii przeciwlotniczej. - Trzeba przyznać, że ci Włosi spisali się znakomicie - powiedział kilka dni później chorąży Whea-ton, z którym Fortescue spotykał się w Chanii od czasu do czasu. - Ale chyba pan już słyszał, że Cunnmgham odpłacił im za "York"? Dwudziestego ósmego marca w bitwie koło przylądka Matapan uszkodził największy włoski liniowiec "Vittorio Veneto" i utopił trzy krążowniki, wszystko razem kosztem jednego samolotu. Wie pan też prawdopodobnie, że nasz korpus ekspedycyjny jest już w Grecji? Doktor Fortescue nawet w najmniejszym stopniu nie ucieszył się tą ostatnią wiadomością. Podobny stosunek do tej sprawy wykazał jeszcze poprzednio sam generał Wavell, któremu decyzja Churchilla o wysłaniu wojsk brytyjskich do Grecji całkowicie zamąciła dotychczasowe plany. Ten grom z jasnego nieba spadł na głowę Naczelnego Dowódcy w pierwszej połowie lutego w jego kwaterze głównej w Kairze w momencie, kiedy właśnie wydawał sztabowi wytyczne do następnej operacji. - Poleciłem już generałowi 0'Connorowi, aby przejściowo zatrzymał się między Benghazi a Agedabią. Dziesiąta armia włoska jest zlikwidowana i nie zdoła się zregenerować. Zgrupowanie 0'Connora musi zaś odpocząć i uporządkować tyły, bo przecież w ciągu dwóch miesięcy przeszło osiemset kilometrów. Zamierzam zasilić "zgrupowanie cyrenajskie" brygadą czołgów, polską brygadą karpacką i dwiema dywizjami piechoty. Zaraz po dołączeniu tych wojsk do 0'Connora ma On uderzyć "na pewniaka", zdobyć Trypolis i dojść do granicy francuskiej Tunezji. Jakie będą pytania? -"Mam pytanie - zaczął kwatermistrz, generał Hutchinson, ale przerwał, ponieważ zapukano do drzwi i do gabinetu wszedł oficer oddziału operacyjnego, podpułkownik de Guingand. - Panie generale, przyleciał kurier z Londynu. Przywiózł dyrektywę Komitetu Szefów Sztabu oraz list od premiera. - Proszę o chwilę ciszy. Wavell otworzył koperty i zagłębił się w czytaniu. - Koniec z naszymi planami, panowie - rzekł po chwili. - Musimy wszystko odwrócić do góry- nogami. Wobec koncentracji wojsk niemieckich nad granicami Bułgarii i Jugosławii premier postanowił wysłać na pomoc Grekom korpus ekspedycyjny. W związku z tym po pierwsze: mamy przerwać ofensywę w Pustyni Zachodniej i tylko minimalnymi siłami ubezpieczyć port w Benghazi oraz całą "flankę egipską": Po drugie: skoncentrować w rejonie Aleksandrii możliwie najsilniejszy korpus ekspedycyjny, który w jak najkrótszym czasie ma być gotowy do transportu.

- Czy nie moglibyśmy najpierw wyrzucić Włochów z Afryki, a dopiero po tym wysłać wojsko do Grecji? - zapytał generał Smith. - Nie możemy. Zarówno dyrektywa, jak i list premiera są sformułowane w sposób wykluczający wszelką dyskusję. Ja też nie jestem szczęśliwy, generale. Premier odebrał nam perspektywę zwycięskiego zakończenia kampanii. Musimy zostawić sobie pod bokiem włoski cierń, który nie jest wprawdzie groźny, ale będzie nam doskwierał. Ód samego początku byłem przeciwnikiem wyprawy do Grecji, ale wojna jest narzędziem polityki i nie możemy jej prowadzić według własnego widzimisię. Dlatego też decyduję: po pierwsze, ubezpieczenie Benghazi oraz "flanki egipskiej" powierzyć cyrenajskiemu zgrupowaniu generała 0'Connora. Pozostanie w nim nowozelandzka dziewiąta dywizja piechoty i druga dywizja pancerna. Przedstawia ona, co prawda, wartość brygady, ale na razie wystarczy. Marszałek Longmore, według własnego uznania, pozostawi w rejonie Benghazi zgrupowanie lotnictwa dla wsparcia wojsk 0'Connora. Po drugie, pozostałe wielkie jednostki należy skoncentrować w najbliższym rejonie Aleksandrii. Dotyczy to dwóch dywizji australijskich, jednej nowozelandzkiej, polskiej brygady karpackiej, brygady pancernej, dwóch pułków artylerii pozadywizyjnej i służb. Proszę przystąpić do wydania rozkazów. Pytania? - Kto będzie dowódcą korpusu ekspedycyjnego? - Generał Maitland-Wilson. Dlatego też nazwiemy ten korpus zgrupowaniem "W". Piętnastego lutego generał Smith przyniósł do gabinetu Wavella projekty rozkazów, nad którymi jego sztab porządnie się napracował. Zastał tam, oprócz Naczelnego Dowódcy, bardzo zaaferowanego szefa oddziału wywiadowczego, generała Shearera. Wavell odebrał od szefa sztabu plik papierów, po czym - nie czytając ich - podarł na drobne kawałki i rzucił do kosza. - Jak mam to zrozumieć, sir? - zapytał zdumiony Smith. - A tak - i tu Wavell wskazał na Shearera - że w Trypolisie ląduje silny niemiecki korpus pancerny, którego czołowa dywizja jest już w styczności z wysuniętymi oddziałami 0'Connora pod Agedabią. Stwierdzono też bardzo poważne wzmocnienie lotnictwa nieprzyjacielskiego. Nastąpiła więc radykalna zmiana stosunku sił, wobec czego odwracam priorytety. Główne zadanie spada obecnie na barki zgrupowania cyrenajskiego, oczywiście kosztem zgrupowania "W". Na ekspedycję grecką pójdą: druga dywizja nowozelandzka Freyberga, szósta dywizja australijska Mackaya, brygada pancerna Charringtona, dwa pułki artylerii korpuśnej i niezbędne służby. Pozostałą dywizję australijską skierować natychmiast do zgrupowania 0'Connora, polską brygadę wrzucić do Tobruku, który uważam za zagrożony, a brytyjską szóstą dywizję piechoty, bez czternastej brygady piechoty, osadzić jako garnizon w Mersa Matruh. Kiedy po kilku godzinach szef sztabu znowu przyniósł rozkazy mające uruchomić "przetasowanie" wojsk, Wavell podpisał je, po czym zapytał: - Ilu naszych ludzi odejdzie ostatecznie do Grecji? - Razem z jednostkami służb, które już tam są, będzie w sumie trzydzieści sześć tysięcy wojska i dwadzieścia cztery tysiące personelu tyłów, służb i administracji. - Ależ to jest zupełnie karykaturalna proporcja "zębów" do "ogona"! - Wyniknęła ona z kalkulacji kwatermistrzostwa. Zechce pan generał wziąć pod uwagę, że korpus ma żyć i wojować w kraju nie tylko pozbawionym przemysłu, ale również komunikacji, przepraw, sieci łączności i tak dalej. - A swoją drogą nie zazdroszczę Wilsonowi - pokręcił głową obecny przy rozmowie generał Hutchinson.

ZGRUPOWANIE "W" ZMIENIA SIĘ W "CREFORCE" Dwudziestego szóstego kwietnia ewakuujący się indywidualnie kontradmirał Turle, morski attache przy brytyjskiej ambasadzie w Atenach, zupełnie przypadkiem natknął się na generała Wilsona pod Argos nad Zatoką Argolidzką na Peloponezie. Wielki i gruby dowódca zgrupowania "W", zwany popularnie "Jumbo", czyli "Słoń", oczekując na mający' go przewieźć na Kretę wodnosamolot, ukrył się w lasku oliwnym, a ponieważ było południe, w towarzystwie kontradmirała i paru oficerów sztabu zabrał się do spożycia improwizowanego lunchu. - I co? Diabli wzięli - powiedział "Jumbo", wychylając z apetytem łyk whisky. - Anp, wzięli - po.wtedział ponuro Turle. - Nie można przy tym powiedzieć, żeby nasza "przyjacielska pomoc" dla Grecji była skuteczna i długotrwała. - Kolejny niemiecki "blitzkrieg" - wmieszał się generał Stewart. - Od chwili kiedy Niemcy zaatakowali nas dziesiątego kwietnia, całe nasze działanie stało się jedynie i wyłącznie odwrotem. Już dwudziestego pierwszego Grecy skapitulowali na froncie Epiru, a generał Wavell rozmówił się w Atenach z królem greckim i z nowym premierem Tsouderosem i wydał1 rozkaz ewakuacji zgrupowania "W" na Kretę. Od tego dnia nasze dywizje, osłaniając się strażami tylnymi, maszerują częściowo do portów Attyki, głównie zaś do portów Peloponezu. Tak jak i my. - Attyka jest już odcięta od Peloponezu przez niemiecki desant spadochronowy, zrzucony dziś rano na Przesmyk Koryncki- poinformował Turle. - Większość moich wojsk jest już na Peloponezie - oznajmił spokojnie generał Wilson - a muszę powiedzieć, że jestem zbudowany postawą naszych żołnierzy. Trzymają się wręcz wspaniale i odgryzają Niemcom jak wilki. I to po czterystu pięćdziesięciu kilometrach nieustannego odwrotu, który jest z natury rzeczy wysoce demoralizującą formą działania! Ewakuacja rozpoczęła się trzy dni temu i większa część zgrupowania "W" jest już na Krecie. - Właśnie. Dlaczego na Krecie, a nie w Egipcie, gdzie wojska "osi", a głównie Niemcy, odebrały już całą Libię i oblegają Tobruk? - zapytał Stewart. .- Dlatego, że naszym następnym zadaniem będzie obrona Krety, i to "za wszelką cenę", jak napisał do Wavella Churchill. Część transportów ma zresztą iść wprost do Egiptu. , - Bardzo kategoryczne sformułowanie - zauważył kontradmirał Turle. - Z niektórych objawów można jednak wnioskować coś odmiennego. W odróżnieniu od premiera Naczelny Wódz brytyjskich sił zbrojnych, czyli londyński Komitet Szefów Sztabów, ocenia, że w najbliższej przyszłości. Kreta nie będzie zagrożona. - Jakie to są objawy? - Pierwszym jest dyrektywa Szefów Sztabów z osiemnastego kwietnia, odebrana przez Wavella w Atenach. Uderza w niej hierarchia postawionych mu zadań. Pierwsze: zwycięstwo w Libii. Drugie: ewakuacja sił zbrojnych z Grecji. Trzecie: zaopatrywanie Tobruku. A na końcu napisano dosłownie: "o Krecie będziemy myśleć później". Następnym objawem jest dyrektywa dotycząca ewakuacji z Grecji, adresowana przede wszystkim do admirała Cunninghama. Powiedziano w niej, że Kretę trzeba obecnie traktować jako "schronisko" dla wszystkich sił i środków, które uda się wywieźć z Grecji. Należy przy tym zastosować "dunkierkowską" procedurę ewakuacji. Chodzi mianowicie o zabranie z Grecji możliwie największej liczby ludzi kosztem całego ciężkiego sprzętu wojskowego. Oznacza to, że przed zaokrętowaniem należy porzucić, oczywiście zniszczoną, nie tylko całą artylerię i czołgi, ale również samochody, sprzęt radiotelegraficzny i zapasy amunicji. - Pierwsze: "zwycięstwo w Libii" - warknął Stewart. - Zorientowali się poniewczasie. A w lutym, kiedy to zwycięstwo było bardziej niż pewne, kazali Wavellowi stanąć i odebrali mu połowę sił na chimeryczną ekspedycję grecką. Można było z góry przewidzieć, że ta cała

wyprawa przyniesie tylko wstyd, straty i następną ewakuację bez śladu pożytku dla nikogo. Prócz Niemców. Punktualnie o godz. 21.30 wielki Sunderland siadł w zatoce u nabrzeża porciku Mili. Generałowie Wilson, Turle, Stewart i wszyscy towarzyszący im żołnierze wsiedli do samolotu. Przy wejściu stał bosman, który najpierw grzecznie salutował, a później odbierał od pasażerów bagaże i najspokojniej w świecie rzucał je do wody. pilot prawie do świtu czekał na przybywających jeszcze do portu żołnierzy, aż wreszcie załadował co najmniej 60 podróżnych, przekraczając dozwoloną normę. Z trudem oderwał się od wody, ale po godzinie lotu szczęśliwie posadził Sunderianda w zatoce Chanii. U nabrzeża powitał Wilsona generał piechoty morskiej, siódmy z rzędu dowódca "Creforce", Weston, przybyły do Chanii przed paroma dniami. Od razu zaprosił podróżnych na śniadanie do swojej mesy, a w czasie posiłku zaproponował Wilsonowi, aby przejął od niego dowództwo. - Nie mogę tego zrobić - odpowiedział Wilson. - Został pan przecież mianowany przez Naczelnego Dowódcę TDW. - Ale jest pan najstarszym stopniem generałem na wyspie i dowódcą tych żołnierzy, którzy od dwóch dni masowo przybywają z Grecji. W żadnym razie nie ośmieliłbym się na wydanie panu rozkazów ani na komenderowanie wojskami ponad jego głową. - Rozumiem pana sytuację. Rozwiążmy więc sprawę tak, że zorganizujemy duumwirat i będziemy dowodzić na spółkę -aż do rozstrzygnięcia zagadnienia przez Wavella. Na początek proszę mnie poinformować: jakie jednostki ma pan na Krecie, jakie zarządzenia wydał pan W stosunku do przybywających z Grecji żołnierzy i co pan przygotował na ich przyjęcie, a przędę wszystkim, gdzie kwateruje moje dowództwo zgrupowania "W"? - Dowództwo zgrupowania "W", poza osobą pana generała, w ogóle nie wylądowało na Krecie, tylko od razu odpłynęło do Egiptu, a razem z nim odjechał generał Mackay. Musimy więc wspólnie korzystać z pomocy mojego sztabu. Ponadto ewakuowano wprost do Egiptu szóstą brygadę piechoty z nowozelandzkiej drugiej dywizji piechoty, a w zamian za to bojowe wojsko przywieziono z Grecji setki robotników palestyńskich i cypryjskich. do jednostek wojsk lądowych na Krecie: już od pół roku stacjonuje tu dobra brytyjska czternasta brygada piechoty brygadiera Chappela, złożona z trzech regularnych batalionów. Brygadę tę przesunąłem do Iraklio, a nad zatoką Suda pozostawiłem na razie jeden jej oddział, to jest batalion strzelców walijskich. "Na razie", ponieważ zaczęła już przybywać z Port Saidu moja MNBDO. - Przepraszam, ale co znaczy ten skrót? - Rzeczywiście, w całym Imperium istnieje tylko ta jedna Marinę Naval Base Defence Organization.* - Jaki jest jej skład? - Jest to rodzaj brygady o bardzo złożonej strukturze organizacyjnej. Obejmuje ona dwie baterie trzycalowych armat przeciwlotniczych, jedną baterię lekkiej artylerii przeciwlotniczej, baterię artylerii nadbrzeżnej, baterię reflektorów, kompanię szturmową, kompanię łączności, kompanię transportową i szpital polowy. W sumie jest to bardziej artyleria obrony portu niż piechota, jakkolwiek wszyscy jej żołnierze, łącznie dwa tysiące, należą do elitarnego korpusu królewskiej piechoty morskiej. Muszę dodać, że w willi "Bella Kapina" mam pod opieką bardzo szczególną "jednostkę". Jest nią Jerzy II, król grecki, wraz ze swoim bratankiem, premierem i szczątkowym rządem, a w pobliżu osiedlił się sir Michael Palairet ze szczątkową ambasadą brytyjską * Jednostka obrony baz morskich (ang.).

i wcale nie szczątkową lady Palairet. A jeżeli już mowa o kłopotliwych osobach, to mamy na wyspie dobrych kilka tysięcy jeńców włoskich. Siedzą w obozach w górach i opiekują się nimi sami Grecy. - Nie utyją oni pod tą opieką. - Oj, nie utyją. A wracając do wojsk ewakuowanych z Grecji, to wystawiłem regulację ruchu, która kieruje Nowozelandczyków wzdłuż wybrzeża na zachód, a Australijczyków na wschód. Na zachodzie, w Platanias, znajduje się sztab brygadiera Hargesta. Na wschodzie, w Jeoriupolis, brygadiera Vaseya. Obydwaj zajmują się segregowaniem przybywających żołnierzy i odtwarzaniem macierzystych batalionów i brygad. Na przyjęcie przybyszów uruchomiliśmy kilka punktów wyżywienia. Jestem przy tym dosyć zaskoczony - kontynuował Weston - dobrym psychicznym stanem rozbitków. - A jak jest z dyscypliną? - Uważam, że nie najgorzej, chociaż nie idealnie, ale pamiętajmy, że to są ludzie z dominiów, tak zwani "żołnierze-wolni obywatele", mobilizowani w systemie milicyjnym. Słuchają rozkazów tylko swoich własnych oficerów i nie bardzo uznają nas, Anglików. Toteż pojedynczy żołnierze poszli indywidualnie, ale z karabinami, w góry, do wiosek, znęceni perspektywą napitku i damskiego towarzystwa. Wysyłam patrole żandarmów, ale jest ich niewielu, a ponadto brak środków transportu przydatnego w tych bezdrożach. Barwnym potwierdzeniem oceny, że dyscyplina nieco szwankowała, była przygoda księcia Piotra Greckiego, który w mundurze kapitana jadł właśnie obiad-w hoteliku przy rynku w Chanii. Po obiedzie wszedł do kawiarni, gdzie zobaczył trzech Australijczyków, którzy - z rewolwerami w ręku - ustawili pod ścianą, z rękoma do góry, wszystkich pożywiających się tam cywilów. - O co tu chodzi? - zapytał książę. - Aha, mówisz po angielsku! Jesteśmy ocalałymi rozbitkami z "Costa Rica . Przede wszystkim chcemy zastrzelić tego drania admirała, który gdzieś tu musi być. Po drugie, chcemy się wyspać, bo przemaszerowaliśmy przez całą Grecję i jesteśmy cholernie zmęczeni. Książę. Piotr wyraził całkowite zrozumienie dla "zmęczonych" (przy jawnym udziale wina) Australijczyków, podjął się zarezerwować dla nich sypialnię, poszedł do telefonu i połączył się z plutonem żandarmerii. - Jako Brytyjczycy nie mamy żadnych uprawnień w stosunku do Australijczyków - brzmiała odpowiedź. - Lepiej jednak przyjdźcie, ? zanim zacznie się strzelanina. Po chwili w drzwiach kawiarni ukazał się patrol żandarmów, biernie przyglądających się wydarzeniom. - Ach, to tak - powiedział przywódca. - Telefonowałeś po czerwone czapki. No to przyjrzyj się-dobrze! Australijczyk pokazał księciu nabój solidnego kalibru. - Zaraz będziesz miał kulę w brzuchu '- powiedział, po czym naładował rewolwer. Zanim jednak zdążył wystrzelić, członek domów królewskich greckiego i duńskiego dał szczupaka pod stół, waląc jednocześnie obydwiema nogami w podbrzusze napastnika, który z łoskotem przewrócił się na wznak. Pocisk przedziurawił ścianę, a na ten sygnał żandarmi puścili w ruch pałki gumowe i po chwili prowadzili już skutych awanturników do aresztu. Dwudziestego dziewiątego kwietnia wszedł do zatoki Suda ostatni okręt ewakuacyjny, krążownik "Ajax", na którym oprócz kilkuset żołnierzy przybył kontradmirał BaillieGrohman, odpowiedzialny z ramienia floty za ewakuację zgrupowania "W", oraz generał Bernard Freyberg, dowódca nowozelandzkiej 2 DP. Generał ten zignorował otrzymany na Peloponezie rozkaz, że ma odlecieć na Kretę razem z Wilsonem, i wytrwał w Monevasii dosłownie do nadejścia Niemców, aby osobiście dopilnować zaokrętowania ostatniego rzutu swojej dywizji. Freyberg pozostał w ten sposób wierny swojej renomie, zdobytej jeszcze w I

wojnie światowej, dzięki której uzyskał u Churchilla przydomek "Salamandra" i możliwie najwyższe odznaczenia bojowe, a w szczególności Krzyż Wiktorii i trzykrotnie Order Wyjątkowej Zasługi. Generał nosił na skórze pokwitowanie ceny, jaką zapłacił za owe odznaczenia, w postaci dwudziestu siedmiu blizn, ale zwykł skromnie mawiać, że należy tę liczbę dzielić przez dwa, ponieważ każdy pocisk pozostawia ślad wlotowy i wylotowy. - Wynika z tego - powiedział kiedyś Churchill - że był pan trafiony trzynaście i pół raza. - Prawie że tak - odpowiedział Freyberg. - To pół to było płytkie pchnięcie bagnetem. Freyberg zamierzał wyjechać do Egiptu, aby tam zebrać, uzupełnić i uporządkować swoją nadwerężoną dywizję. Nie zdążył jednak tego zrobić, ponieważ 30 kwietnia przyleciał do Maleme Wavell i zwołał do Platanias odprawę dowódców i oficerów sztabów. Konferencja odbywała się na tarasie willi zajętej przez sztab brygadiera Hargesta. W ogrodzie pachniały perskie bzy, tuż pod tarasem rozciągała się plaża, a po drugiej stronie widniały zielone stoki 850--metrowego wzgórza Monodhendri., które sztabowcy zdążyli już ochrzcić mianem "Signal Hill" (znaczące wzgórze). Wavell był tęgim i profesjonalnie wykształconym generałem, ale zarazem... poetą (wydał nawet zbiór wierszy). Zachwycił się więc wiosennym krajobrazem i powiedział do witającego go Hargesta: - Jakież to piękne wzgórze! - Tak jest - Hargest na to. - Bardzo precyzyjne rozgraniczenie dwóch wycinków taktycznych. Pd tej towarzyskiej dygresji Naczelny Dowódca odwołał na stronę generała Wilsona,. a do rozmowy z nim był przygotowany przez dwie przesłanki. Po pierwsze, przez raport Wilsona, w którym "Jumbo" nad wyraz sceptycznie oceniał perspektywę obrony Krety, po drugie miał w zanadrzu telegram Churchilla sugerujący, aby dowódcą "Creforce" mianować generała Freyberga. - "Jumbo" - zaczął Wavell - mam dla ciebie znacznie poważniejsze zadanie niż dowodzenie tą całą "Creforce". Jesteś mi koniecznie potrzebny w Kairze, chcę ci bowiem powierzyć opiekę nad wszystkimi sprawami Palestyny i Iraku. W tym momencie Wilsonowi spadł kamień z serca, czego jednak nie dał po sobie poznać, i odpowiedział z należytą godnością: - Wiesz, Archie, że jestem starym wojakiem, gotowym do wypełnienia nawet najtrudniejszych zadań. - To świetnie. Leć więc do Egiptu, gdzie dostaniesz szczegółowe informacje o sytuacji oraz moją dyrektywę operacyjną. Następnym rozmówcą był generał Freyberg. Wavell wziął go pod ramię i wyprowadził do ogrodu. - Generale - oznajmił - w kampanii greckiej pańska dywizja zachowywała się wręcz wspaniale, a było to przede wszystkim pańską osobistą zasługą. Wobec tego z pełnym zaufaniem mianuję pana dowódcą "Creforce" i stawiam panu zadanie bezwzględnego utrzymania wyspy w naszym ręku. Wiemy bowiem, że po upływie dwu - trzech tygodni należy oczekiwać natarcia niemieckiego. Trzeba się liczyć z desantem powietrznym co najmniej dywizji spadochroniarzy, a jednocześnie, lub ; zaraz po tym, z desantem morskim o sile dywizji piechoty. Nadarza się więc wyjątkowa okazja wybicia do nogi spadochroniarzy niemieckich, którzy przecież nie mają najmniejszych szans w bezpośrednim starciu z pańskimi Nowozelandczykami i Australijczykami. Będzie pan miał poza tym takie dobre wojsko, jak brygada Chappela i piechota morska Westona. - A co z desantem z morza? - zapytał Freyberg. - Flota Śródziemnomorska, szczególnie po zwycięstwie pod Matapan, w absolutny sposób panuje nad morskimi dostępami do Krety. Cunningham zapewnia, że utopi każdy statek, który

by próbował dopłynąć do wyspy. Jednym słowem: opanowanie Krety jest dla Niemców zupełnie beznadziejnym przedsięwzięciem. Freyberg nie pozwolił się jednak oczarować świetlaną perspektywą, odmalowaną-przez Wavella, i odpowiedział z powagą: - Nie mogę, oczywiście, odmówić przyjęcia tej odpowiedzialnej funkcji. Niemniej jednak uważam za swój elementarny obowiązek zameldować, że w świetle realiów zupełnie nie podzielam optymizmu pana generała. Mamy istotnie dobrych żołnierzy. Są oni jednak bardzo słabo uzbrojeni i brakuje im najbardziej niezbędnego ekwipunku. Nie mają nie tylko łopatek, ale mało kto ma płaszcz, koc, menażkę. Działa, czołgi, samochody, radiostacje, ciężka broń piechoty, kuchnie polowe, wszystko to zostało w Grecji na rozkaz naszych przełożonych. W rezultacie: piechota może wojować tak, jak przeciwko Zulusom, karabinami i bagnetami, a to stanowczo za mało na Niemców. Abstrahuję już od tego, że do obrony wyspy brakuje co najmniej kompletnej brygady piechoty, ale przede wszystkim nie ma artylerii polowej, no i czołgów, czołgów, czołgów, a to jest najskuteczniejsze lekarstwo na spadochroniarzy i na desant z morza. Zupełny brak środków transportu wyklucza jakąkolwiek koncepcję manewru nie mówiąc o tym, że w tej chwili nawet dowódcy brygad jeżdżą na rowerach względnie chodzą piechotą. Flota Cunninghama panuje na morzu! - dorzucił po chwili. - Słusznie. Ale wyłącznie w nocy, kiedy nie działa lotnictwo niemieckie. Widzieliśmy na Peloponezie, jak, to lotnictwo tępiło okręty, które- zmarudziły do świtu w portach załadowczych. Niemiecki desant morski ma więc wszelkie szanse wylądowania, jeżeli przyjdzie za dnia, pod parasolem własnego lotnictwa. Chyba że zdołamy osłonić myśliwcami działanie naszej floty. Dlatego więc, i nie tyko dlatego, postulatem pierwszej pilności jest osadzenie na Krecie co najmniej dwóch dywizjonów Hurricane'ów, ze stuprocentową rezerwą sprzętu. W razie gdyby pan generał nie był w stanie uzupełnić przedstawionych braków, to muszę zameldować, że według mojej oceny decyzję o obronie Krety należałoby poddać rewizji. - Prawda leży zwykle pośrodku - rzekł na to Wavell. - Mój pogląd jest może zbyt różowy, ale za to pana przesadnie ponury. Niemniej jednak wchodzę w pana położenie i obiecuję, że podrzucę panu ile się da piechoty, artylerii, czołgów, ekwipunku i żywności. Podejmuję się też zobowiązać Cunninghama, aby w żadnym razie nie wpuścił na Kretę desantu morskiego, już od tej chwili może pan na to liczyć. Gorzej jest z lotnictwem. Przyduszę Longmore'a, ale nie mogę przyrzec nic konkretnego. Tymczasem niech pan położy nacisk na maskowanie, schrony i artylerię przeciwlotniczą. Niech pan poleci swojemu sztabowi sporządzić wykaz waszych postulatów. - Panie generale, przecież ja nie mam żadnego sztabu. Muszę go dopiero zorganizować. Szefem zamierzam mianować brygadiera Stewarta, który o tym jeszcze nie wie. - Obejdziemy się bez notatki. Wracam do Kairu i od razu zajmę się realizacją moich obietnic. Niech pan tymczasem obejmie dowództwo i zorganizuje obronę w taki sposób, żeby "jerries" połamali sobie zęby na Krecie. Powodzenia i do zobaczenia. Niezwłocznie po powrocie Wavella do Kairu okazało się, że w paru odległych od siebie rejonach jego teatru działań zarysowały się bardzo poważne kryzysy. W Pustyni Zachodniej czołgi Rommla dotarły już do granicy Egiptu. W Iraku wybuchła rewolta i wojska Raszida Alego obiegły brytyjski węzeł lotnisk w Habbanii. Jednocześnie petainowska administracja w Syrii zaangażowała się do współpracy z hitlerowcami. Pojawiła się w Damaszku silna "misja" wojskową niemiecka, a na lotniskach pierwsze samoloty niemieckie. Wszystko to razem absorbowało i tak bardzo ograniczone siły i środki Naczelnego Dowódcy. Dla Krety pozostawały tylko niezmiernie ubogie resztki. Generał Wavell miał jednak zwyczaj dotrzymywania obietnic i wobec tego "podrzucił" Freybergowi na Kretę 3 bataliony piechoty, zorganizowaną baterię haubic górskich oraz około 50 pojedynczych dział, 6 czołgów średnich i 16 tankietek.

Każdy z tych "prezentów" wypada omówić. Mianowicie: tylko jeden z batalionów piechoty przybył do 14 BP, do Iraklio, przed niemieckim atakiem. Drugi zdążył (też do Iraklio) na przedostatni dzień boju. Trzeci, wyładowany w Sudzie w nocy z 26 na 27 maja, mógł być już użyty jedynie do osłony odwrotu. Przysłane pojedyncze działa to wyłącznie zdobyczny sprzęt włoski lub francuski, a do tego bez przyrządów celowniczych. Kanonierzy Freyberga musieli najdziwniejszymi sposobami improwizować nieudolne namiastki tych urządzeń. Co do czołgów, to okazało się, iż podwładni Wavella wypchnęli na Kretę graty, nie nadające się prawie do użytku. Zarówno średnie M1, jak i tankietki były maszynami przestarzałymi nawet jak na rok 1941, a ich stan techniczny był wręcz rozpaczliwy. Wszystkie niedomagania ujawniały się stopniowo, w miarę wyładowywania i rozdzielania przybywającego wojska oraz sprzętu, a niektóre za późno, bo dopiero w czasie walki. CREFORCE" PRZYGOTOWUJE SIE DO WALKI Po odlocie Wavella generał Freyberg przeprowadził rekonesans terenu, odwiedził niektóre bataliony Nowozelandczyków i Australijczyków, po czym zwołał na 3 maja odprawę, która się odbyła w obranym przez niego nowym stanowisku dowodzenia, mieszczącym się w amfiladzie... pieczar, usytuowanych pomiędzy wzgórzami na północny wschód od Chanii. Generał rozpoczął odprawę od przekazania zebranym dowódcom zadania, postawionego "Creforce" przez Naczelnego Dowódcę, a następnie powiedział: - Nie wiem, czy wszyscy panowie zastanowili się nad topografią tej wyspy. Krótko mówiąc, byłoby o wiele łatwiej bronić Krety, gdyby się ją obróciło o sto osiemdziesiąt stopni. Nie możemy, niestety, zastosować tego prostego rozwiązania i musimy się pogodzić z nieprzyjemnymi realiami. Otóż: wyspa jest grzbietem górskim, spadającym stromo do morza na wybrzeżu południowym, "patrzącym" w kierunku naszej bazy egipskiej. Jest natomiast gościnnie otwarta ku północy, ku Peloponezowi, czyli ku Niemcom. Stoki górskie są tu łagodne, obfitują w doliny i wobec tego wszystkie porty Krety są położone właśnie na północy, nie mówiąc o licznych łatwo dostępnych plażach. Odległość od Peloponezu pozwala nawet myśliwcom niemieckim na rejsy nad Kretę i z powrotem. Nie mogą tego dokonać nasze samoloty z Egiptu czy ż Libii. Muszą uzupełnić paliwo na Krecie albo bazować na niej. Ograniczenia wynikające z odległości dotyczą nie tylko samolotów, ale i okrętów. Ponieważ na wybrzeżu południowym nie ma portów, każdy okręt idący do nas z Egiptu musi opływać Kretę dookoła, bądź od wschodu przez cieśninę Kasos, bądź raczej od zachodu przez cieśninę Kithira. Obydwie są pułapkami, leżą bowiem w promieniu zasięgu myśliwców i nurkowców niemieckich. Ich lotniska otaczają półkolem Kretę, to znaczy i cały akwen Morza Kreteńskiego. Obszar ten jest więc dostępny dla nas wyłącznie w nocy. Dla pełnej jasności trzeba pamiętać o prymitywnym stanie portów i o braku samochodów. A jak jest z dokerami, komandorze Morse? - Wszyscy miejscowi ulotnili się jak kamfora po pierwszym bombardowaniu, ale to niewielka szkoda. Major Torr zwerbował ze dwie setki zawodowych dokerów spośród Australijczyków. Pracują bardzo wydajnie i odważnie, ale pomimo tego wyładowanie odbywa się niezmiernie wolno z powodu nieustannych nalotów niemieckich. Prawie codziennie topią nam w zatoce jakiś statek nie mówiąc o tych, które giną w czasie rejsu. Dlatego też admirał Cunningham postanowił powierzyć cały dowóz na Kretę szybkim okrętom wojennym, którym jednak nie wolno pokazać się na zagrożonym obszarze w ciągu dnia. - Komandorze Beamish, dlaczego pańskie lotnictwo pozostawia Niemcom taką swobodę działania?

- Sir, to, co odziedziczyłem po D'Albiacu, nie zasługuje na nazwę aż "lotnictwa". Niedobitki z Grecji liczą obecnie sześć Gladiatorów, sześć Hurricane'ów i dziewięć Blenheimów. Liczby te z każdym dniem się zmniejszają, ponieważ Niemcy niszczą mi samoloty na lotniskach, a poza tym maszyny rozbijają się na fatalnych pasach startowych Maleme i Iraklio. Właściwie liczą się tylko Hurricane'y, ponieważ ani Gladiatory, ani Blenheimy nie mają najmniejszej szansy w spotkaniu z Messerschmittami. Piloci dokazują cudów waleczności i wytrzymałości fizycznej, ale są bezradni wobec trzydziestotrzykrotnej przewagi myśliwców niemieckich. - Istnieje perspektywa, że ta proporcja zmieni się na naszą korzyść - powiedział Freyberg już tylko dla podniesienia ducha podwładnych, jako że sam przestawał w to wierzyć. - W każdym razie trzeba poprawić skuteczność ognia naszej broni przeciwlotniczej i z całą surowością przestrzegać nakazów maskowania. Tymczasem wracam do oceny sytuacji. Wiemy, żenatarcie niemieckie na wyspę będzie miało postać desantu spadochronowego i morskiego. Celem ataków muszą więc być przede wszystkim lotniska i porty. Mamy tu dwa lotniska, Maleme i Iraklio, oraz namiastkę lądowiska w Retimno. istnieją też trzy liczące się porty: zatoka Suda, Retimno i Iraklio. W sumie te cztery nazw geograficzne same przez się wyznaczają punkty terenu, które musimy za wszelką cenę obronić, i nie tylko obronić, ale wytępić do nogi te siły przeciwnika, którym by się udało wylądować na Krecie. Generał Weston najwyraźniej wychodził z takich samych założeń i dlatego nie wprowadzam żadnych zasadniczych zmian w zapoczątkowanym przez niego podziale sił, to jest ogólnie mówiąc: Chappei w Iraklio, Australijczycy na wschód od Chanii, Nowozelandczycy na zachód, gros MNBDO w rejonie zatoki Suda. Niezwłocznie wydam na piśmie szczegółowy rozkaz operacyjny, w którym od razu uwzględnię i rozdzielę przyrzeczone siły i środki wzmocnienia "Creforce". Stewart, czy może pan powiedzieć, ile wojska i jakiego zebrało się na Krecie po zakończeniu ewakuacji z Grecji? - Obawiam się - odpowiedział brygadier Stewart - że dokładnej liczby nie będzie mógł ustalić aż do końca świata żaden historyk. Mogę jednak ze znacznym przybliżeniem zameldować, że ma pan generał pod swoimi rozkazami około szesnastu tysięcy Brytyjczyków, wliczam tu czternastą brygadę piechoty i MNBDO, sześć i pół tysiąca Australijczyków i prawie osiem tysięcy Nowozelandczyków. Jeżeli do tego dodać sześciuset żołnierzy lotnictwa, to mamy tu jakieś trzydzieści jeden tysięcy ludzi, w tym do dwudziestu pięciu tysięcy wyszkolonych żołnierzy liniowych. Grecki pułkownik Fiprakis ocenia, że możemy ponadto liczyć na około dziesięć tysięcy Greków, wśród nich Kreteńczyków: żandarmów, terytorialnych batalionów i partyzantów. - Mam wątpliwości, czy możemy poważnie liczyć na tych sprzymierzeńców - zauważył Freyberg. - Czy są pytania? - Tak jest - odpowiedział szef sztabu. - Aprobowane przez pana generała ugrupowanie "Creforce" jest czysto linearne. Brakuje w nim ruchliwego, centralnie umieszczonego odwodu, nadającego się do zadania uderzenia w obranym przez pana generała miejscu i momencie. - Piękna myśl, ale zupełnie niewykonalna w naszych konkretnych warunkach, na które składa się kilka elementów. Po pierwsze, długość pasa obrony. Mierzona od Maleme do Iraklio wynosi ona w linii powietrznej ponad sto dwadzieścia kilometrów. Po drugie, zupełny brak samochodów. Po trzecie, kompletne bezdroża, uniemożliwiające wszelki manewr nawet w przypadku, gdybyśmy dysponowali samochodami. Niemniej jednak pozostawię w swoim ręku odwód. Zastrzegam mianowicie do swojej dyspozycji jedną brygadę nowozelandzkiej drugiej dywizji piechoty, przeznaczoną do kontrmanewru w zachodnim pasie obrony. Ponadto każdy z poszczególnych dowódców rejonów obrony powinien zorganizować własny odwód, ponieważ najlepszym sposobem na bicie spadochroniarzy jest natychmiastowe, zdecydowane uderzenie wręcz. Wiemy już z Grecji, jak panicznie boją się Niemcy naszych gallipolijskich bagnetów. Nie ma więcej pytań? No to dziękuję i do roboty.

- Dlaczego "gallipolijskie" bagnety? - zapytał podpułkownik Andrew podpułkownika Dittmera, razem z którym wyszedł z odprawy. - Nie wiesz? Bojiasze "dominialne" dywizje zachowały z pierwszej wojny długie bagnety, te same, którymi dziurawiły Turków na półwyspie Gallipoli. - Nie wiadomo, kto kogo bardziej podziurawił na tym Gallipoli. Ale, swoją drogą, nasz stary jest niekonsekwentny. Dzisiaj każe natychmiast kontratakować, a jeszcze wczoraj pouczał żołnierzy/żeby się nie uganiali z bagnetami za spadochroniarzami, tylko spokojnie siedzieli zamaskowani na stanowiskach ogniowych i celnie strzelali. Bądź tu mądry! A tymczasem brygadier Stewart wezwał porucznika Coxa i rozkazał: - Niech pan weźmie papier i pióro. Podyktuję wytyczne do rozkazu operacyjnego. Będę mówił tak, jak gdybym głośno myślał, a wy mi z tego wysmażycie dokument według wszelkich reguł sztabowych. Gotowe? Zaczynam od zachodniego krańca wyspy. Pierwsze: Pomiędzy "rogami smoka" leży na tym krańcu rybacki porćik Kastelli. W miasteczku jest trochę greckich żandarmów i "pułk" terytorialny. To wystarczy. Dowódcą mianujemy majora Beddinga, trzeba mu dodać ze dwóch poruczników i paru podoficerów. Drugie: Odcinek Maleme - Galatas, pod rozkazami brygadiera Putticka z jego nowozelandzką drugą dywizją piechoty. Najbardziej zwartą, całkowicie odtworzoną piątą brygadę piechoty Hargesta, z dwoma czołgami Ml, ma przeznaczyć do obrony lotniska Maleme i wybrzeża w jego rejonie. Improwizowana dziesiąta brygada piechoty pułkownika Kippenbergera będzie broniła wzgórz dokoła Galatas oraz Doliny Więzienia, osłaniając od południa Chanie i pośrednio ubezpieczając skrzydło piątej brygady piechoty. Pomiędzy dziesiątą brygadą piechoty a zachodnim skrajem Chanii stanie czwarta brygada piechoty Inglisa, wzmocniona dziesięcioma tankietkami. Użycie tej brygady zastrzec do dyspozycji dowódcy "Creforce", z wyjątkiem dwudziestego batalionu, który będzie odwodem Putticka. Artylerię drugiej dywizji piechoty będzie stanowić dziesięć lekkich dział polowych, osiem haubic, dwanaście armat przeciwlotniczych i dwa działa nabrzeżne. Przerwał na moment, spojrzał na porucznika Coxa, który pilnie notował, i ciągnął dalej: - Trzecie: Odcinek Chania - Suda - Akrotiri, podlegający generałowi Westonowi. Będzie miał wojsko bardzo różnorodnej maści. Batalion walijski, batalion nowozelandzkich "rangersów", batalion grecki, szesnasty i siedemnasty (zbiorowe i słabe) bataliony australijskie, swoja własną (MNBDO) kompanię saperów i silną, także własną, artylerię, to jest cały piętnasty pułk artylerii nabrzeżnej i drugi pułk artylerii przeciwlotniczej, razem pięćdziesiąt dział plus bateria reflektorów. Czwarte: Odcinek Retimno - Jeoriupolis, brygadiera Vaseya. Sa-m Vasey z dwoma batalionami swojej australijskiej dziewiętnastej brygady piechoty, kompanią saperów, dwoma działami nabrzeżnymi, dwoma armatkami przeciwpancernymi i sześcioma działami lekkimi niech zostanie w Jeoriupolis. W Retimno osadzi pozostałe dwa bataliony, wzmacniając to zgrupowanie dwoma batalionami greckimi, dwoma czołgami M1 i ośmioma działami. Piąte: Iraklio; tu oczywiście pozostanie Chappel z trzema batalionami swojej czternastej brygady piechoty. Dodamy mu, jak tylko przybędzie z Egiptu, dobry batalion Szkotów. Tymczasem wzmocnimy go batalionem australijskim i trzema greckimi, a także dwoma czołgami M1 i sześcioma tankietkami. Z artylerii damy mu cztery działa nabrzeżne, trzynaście lekkich i piętnaście przeciwlotniczych. Ponadto: po całej wyspie pętają się grupki artylerzystów bez dział, lotników bez samolotów, marynarzy bez okrętów i temu podobne. Polecić dowódcom odcinków, aby ich zbierali i wykorzystali w takich formach organizacyjnych, jakie sami uznają za najlepsze. Czy wszystko zrozumiałe? - spytał na zakończenie. - Niech pan idzie do "gabinetu" operacyjnego i razem z majorem Savillem zrobi z tej notatki precyzyjny i jasny rozkaz. Macie na to dwie godziny.

PRZECIWNIK PRZYGOTOWUJE SIE DO WALKI Dwudziestego drugiego kwietnia, kiedy ostateczne opanowanie Grecji przez Niemców było już kwestią dni, do luksusowej willi w Semmeringu pod Wiedniem, w której zainstalował się naczelny dowódca niemieckiego lotnictwa, przyjechało dwóch dygnitarzy. Byli nimi wzmiankowany naczelny dowódca, opasły marszałek Rzeszy Hermann Göring, w operetkowym, skomponowanym przez siebie samego mundurze, od góry do dołu obwieszonym orderami, oraz raczej szczupły i skromnie wyglądający generał lotnictwa Kurt Student, dowódca 11 korpusu powietrznodesantowego. Ta dobrana para wracała z audiencji, udzielonej jej przez samego Hitlera, w jego polowym stanowisku dowodzenia, mieszczącym się w specjalnym pociągu, ukrytym w tunelu w pobliżu granicy austriacko-jugosłowiańskiej. W Semmeringu oczekiwał już; wezwany tam przez Göringa, dowódca 4 Floty Lotniczej, generał Aleksander Löhr. - Odnie"ś!iśmy pełny sukces - zaczął Góring. - Führer całkowicie zaaprobował nasz wniosek pomimo tego, że poprzednio w ogóle nie planował opanowania Krety i zamierzał zadowolić się dotarciem do południowego brzegu Peloponezu. Już "nasz" wniosek - pomyślał Löhr. - Jeszcze sześć godzin temu ten serdel w ogóle nie przypuszczał, że Kreta ma dla nas jakiekolwiek znaczenie. Głośno zaś powiedział: - Osobiście pozwalam sobie być zachwycony trafną decyzją führera. Jednostki sił zbrojnych, zorganizowane i dowodzone przez pana marszałka, zupełnie samodzielnie opanują obiekt geograficzny o bardzo ważnym znaczeniu strategicznym. Z chwilą zdobycia Krety odbierzemy Anglikom wszelką możliwość bombardowania .rumuńskich terenów roponośnych w Ploesti. Jednocześnie ubezpieczymy ważną drogę wodną łączącą Dunaj, przez Dardanele i Kanał Koryncki, z adriatyckim wybrzeżem włoskim. Najważniejszym rezultatem będzie jednak osadzenie na Krecie naszego silnego lotnictwa, oznaczające koniec panowania floty brytyjskiej we wschodnim akwenie Morza Śródziemnego. Mało tego: lotnictwo to będzie mogło wydatnie wspierać ofensywę Rommla na Kair, Aleksandrię, Kanał Sueski. - Takie właśnie argumenty przedstawiłem führerowi, on zaś uznał je za słuszne i wobec tego rozkazał mi przeprowadzenie desantu na Krecie, nadając nawet od razu tej operacji kryptonim "Merkury" - rzekł Göring. - Generał Keitel przyrzekł, że lada dzień ukaże się dyrektywa Naczelnego Dowództwa, ale już w tej chwili mogę dać wam dość szczegółowe wytyczne. Trzeba bowiem, abyście natychmiast przystąpili nie tylko do teoretycznego planowania, ale i do budowy lotnisk, nadmorskich rejonów załadowczych i tak dalej. A więc krótko i węzłowato: najpóźniej do dwudziestego piątego maja należy całkowicie opanować Kretę. A oto wskazówki wykonawcze. Operacja rozpocznie się od desantu powietrznego i desantu morskiego. Pan, generale Löhr, jako dowódca Czwartej Floty Powietrznej odpowiada za przygotowanie i przeprowadzenie całego przedsięwzięcia. Będą panu podlegały dwa związki: jedenasty korpus powietrznodesantowy generała Kurta Studenta oraz ósmy korpus lotniczy generała Wolframa von Richthofena. Ósmy korpus jest "czysto" lotniczy. W przeddzień desantu będzie miał dwieście osiemdziesiąt bombowców, ponad sto pięćdziesiąt bombowców nurkujących Stuka, ponad dwieście myśliwców i pięćdziesiąt samolotów rozpoznawczych. Jedenasty korpus natomiast składa się z trzech różnych komponentów: spadochroniarzy, piechoty oraz własnego lotnictwa transportowego. Komponentem spadochronowym jest siódma dywizja spadochronowa generała Süssmana oraz samodzielny spadochronowy pułk szturmowy generała Meindla. Zwracam uwagę panów na fakt, że spadochroniarze są elitą Wehrmachtu, a pułk szturmowy elitą elit! Komu on to mówi? - pomyślał Student. - Przecież to ja dobierałem i szkoliłem spadochroniarzy. Ja organizowałem desanty na fortyfikacje i mosty holenderskie i belgijskie, ja skakałem z moimi spadochroniarzami rok temu w Holandii!

- Piechota - kontynuował Göring - to piąta dywizja górska generała Ringela. W razie potrzeby może zostać wzmocniona batalionem szóstej dywizji górskiej oraz czołgami z piątej dywizji pancernej. W komponencie transportowym jedenasty korpus dysponuje pięcioma setkami samolotów JU- 52 oraz osiemdziesięcioma szybowcami. Oczywiście większą część piątej dywizji górskiej trzeba będzie przewieźć na Kretę morzem, a w związku z tym feldmarszałek Keitel wyda rozkaz admirałowi akwenu południowo--wschodniego, Schusterowi, aby jak najbardziej lojalnie spełniał wszystkie postulaty pana generała. Z powierzchownego obliczenia zarysowuje się następujący przebieg operacji: trzonem uderzeniowym i naszym najmocniejszym atutem będzie dywizja Süssmana w składzie ponad dziesięciu tysięcy ludzi, którzy skoczą ze spadochronami, i wylądują na szybowcach. Po opanowaniu lotnisk przerzucimy mostem powietrznym pięć tysięcy strzelców górskich, a reszta ze sprzętem ciężkim, łącznie siedem tysięcy żołnierzy, osiągnie Kretę na statkach. Spadochroniarze skaczą pierwsi, aby jak najszybciej opanować lotniska i lądowiska, to podstawowy warunek powodzenia całej operacji. A teraz, natychmiast po zdobyciu przez nas Aten, proszę zainstalować tam swoje dowództwa i możliwie, najszybciej przedstawić mi kompletny plan operacji. Przez kilka następnych dni generał Löhr i generał Student analizowali oddzielnie wszystkie wchodzące w grę przesłanki planu, po czym spotkali się, już w Atenach, aby skonfrontować swoje wnioski. Okazało się wtedy, że koncepcje generałów były wręcz rozbieżne. Po długiej dyskusji, w której, oczywiście uczestniczył również generał von Richthofen, Löhr zakonkludował: - Generał Student jest nie tylko uznanym autorytetem, jeśli idzie o użycie desantów spadochronowych, ale ma za sobą pozytywne doświadczenia z kampanii czterdziestego roku. Nie chcę więc arbitralnie narzucać panu mojej koncepcji pomimo tego, że pańskie argumenty nie trafiają mi do przekonania. Pójdziemy więc do Göringa, bo ostatecznie to on odpowiada przed füihrerem za operację "Merkury". Niech rozstrzyga. - Jaki jest pana pogląd, Löhr? - zapytał Göring, kiedy już trzej generałowie stanęli przed jego okrągłym obliczem. - Podstawą mojego rozumowania jest stara niemiecka zasada koncentracji wysiłku w najważniejszym punkcie. Jestem więc zdania, że całość sił zarówno lotnictwa, jak desantu spadochronowego należy skupić na północno-zachodnim cyplu Krety, leżącym najbliżej Peloponezu. Myślę konkretnie o rejonie porciku Kastelli. Proponuję po potężnym przygotowaniu- lotniczym zrzucić na wspomniany wycinek terenu pułk szturmowy oraz całą siódmą dywizję spadochronową z zadaniem opanowania w pierwszych godzinach ataku obszernego przyczółka w rejonie Kastelli. Na ten przyczółek, częściowo samolotami, częściowo morzem, jak najszybciej przetransportować całą piątą dywizję górską. Byłaby to pierwsza faza operacji. Drugą fazę stanowiłoby natarcie, prowadzone w kierunku na wschód skupionymi siłami wszystkich spadochroniarzy i wszystkich strzelców górskich, przy pośrednim i bezpośrednim wsparciu całego lotnictwa. Celem natarcia ma być całkowite zniszczenie brytyjskiej załogi Krety, opanowanie wszystkich lotnisk i portów północnego wybrzeża, poczynając od Maleme i zatoki Suda, kończąc na Iraklio i wschodnim krańcu wyspy. Później nastąpiłaby trzecia faza, to jest oczyszczenie pozostałego terytorium wyspy i osadzenie garnizonów w taktycznie ważnych punktach. - Rozumiem - podsumował Göring. - Cały desant powietrzny i morski na zachodzie, a później konwencjonalne natarcie lądem ku wschodowi. Generał Student? - Podstawę mojej koncepcji - odpowiedział zapytany - stanowi sprawdzona już doktryna spadochroniarska streszczająca się do trzech nakazów: napaść, zaskoczyć, sparaliżować. Nie wyrzekam się oczywiście ani przygotowania, ani wsparcia lotniczego. Samo natarcie widzę

natomiast jako jednoczesny desant spadochroniarzy, a w ślad za nimi piechoty transportowanej samolotami i morzem, na szerokim froncie. Rzuciłbym desant jednocześnie na siedem punktów, to jest na Kastelli, Maleme, Chanie, Jeoriupolis, Retimno, Iraklio i Askifou. Jestem zupełnie pewien, że jednoczesne zasypanie całego pasa obrony brytyjskiej chmarą naszych wojsk doprowadzi do natychmiastowego i całkowitego sparaliżowania systemu dowodzenia i obrony przeciwnika. - Von Richthofen? - Opowiadam się za koncepcją generała Löhra już choćby tylko z tej przyczyny, że moje samoloty nie będą w stanie przygotować natarcia i wesprzeć boju wojsk lądowych na tak szerokim froncie, jak to proponuje generał Student. - No, a pan, generale Jeschonnek? - zwrócił się Göring do swojego szefa sztabu. - Sądzę, że należy zastosować rozwiązanie kompromisowe, zbudowane na podstawie zredukowanej i rozłożonej w czasie propozycji generała Studenta. Zredukowanej o tyle, żeby atakować nie siedem, ale cztery najważniejsze punkty: Maleme; Chanie, Retimno i Iraklio, to jest lotniska, porty i dowództwa. Przez rozłożenie w czasie'rozumiem taką organizację operacji, aby przed południem dnia "T" zaatakować cele w zachodniej części wyspy, a po południu we wschodniej. Przedział czasu pozwoli generałowi von Richthofenowi skupić wysiłek całego ósmego korpusu najpierw na zachodzie, a później na wschodzie. Kiedy zaś przyjdzie wspierać lądowy bój na wyspie, skoncentruje swoje siły tam, gdzie zajdzie potrzeba. Sądzę, że przy zastosowaniu mojego projektu i Löhr będzie syty, i Student cały, a ucierpią tylko Brytyjczycy. - Generale - zapytał marszałek von Richthofena - czy przy manewrze rozłożonym w podobny sposób w czasie i przestrzeni zdoła pan przygotować i wesprzeć cztery ataki? - Tak jest, podołam - zapewnił dowódca 8 korpusu. - W takim razie - oznajmił Göring - oświadczam, że się całkowicie zgadzam z propozycją generała Jeschonnka, którą należy traktować jako moją dyrektywę operacyjną. Dziękuję i zapraszam panów na obiad. Na 11 maja generał Student zarządził odprawę wszystkich swoich podwładnych aż do szczebla dowódców batalionów włącznie. Odbyła się w wielkiej sali konferencyjnej hotelu "Grandę Bretagne", gdzie kwaterował i pracował sztab 11 korpusu powietrznodesantowego. . , Treść odprawy została następnego dnia potwierdzona w postaci rozkazu operacyjnego. Generał otworzył odprawę rodzajem zaprzysiężenia wszystkich uczestników na zachowanie najgłębszej tajemnicy. Nie wiedział przy tym, że wszystkie zaszyfrowane w systemie "Enigma" najbardziej tajne radiogramy niemieckie są odczytywane przez brytyjski kontrsystem "Ultra Secret" i przekazywane do wiadomości Wavella, a przez niego - bez podania źródła - do Freyberga.* - Zadanie postawione nam przez Naczelne Dowództwo - rozpoczął Student - brzmi: jedenasty korpus powietrznodesantowy przy wsparciu ósmego korpusu lotniczego opanuje Kretę jako bazę niezbędną do prowadzenia kampanii lotniczej we wschodnim basenie Morza Śródziemnego. Siły nieprzyjaciela przedstawiają się następująco: na Krecie schroniły się ewakuowane tam słabiutkie niedobitki dwóch czy trzech dywizji greckich i około jednej dywizji, złożonej z również ewakuowanych z Grecji niedobitków wojsk nowozelandzkich i australijskich, dowodzonych przez osławionego generała Freyberga. Ludność Krety jest na ogół w stosunku do nas przyjaźnie nastrojona. Istnieją tam nawet grupy partyzantów, gotowych walczyć przeciwko Brytyjczykom po naszej stronie. Będą się ujawniać w odpo•

Por. Władysław K o z a c z u k, Złamany szyfr, Warszawa 1986.

wiedzi na ustalone hasło: "Major Bock". Generalna myśl przewodnia operacji "Merkury" jest taka: silne zgrupowania spadochroniarzy i strzelców opanują przez zaskoczenie wszystkie

lotniska i ważne portowe miasta na Krecie, stwarzając podstawę do przetransportowania na wyspę samolotami i statkami całości sił jedenastego korpusu, które w ostateczny sposób oczyszczą z nieprzyjaciela całe jej terytorium. Student przerwał na moment, popatrzył po twarzach zgromadzonych i za chwilę mówił dalej: - Wykonanie. Manewru dokonają trzy zgrupowania. Zachodniemu nadaję krypotnim "Kometa". Dowodzi nim generał Meindl. Skład: jego pułk szturmowy bez dwóch kompanii. Zadanie: opanować lotnisko Maleme, po czym atakować wzdłuż wybrzeża w kierunku wschodnim, współdziałając ze zgrupowaniem środkowym przy zdobywaniu Chanii i Sudy. Zgrupowanie "Kometa" desantuje przed południem dwudziestego maja. Środkowe zgrupowanie "Mars". Dowódca generał Süssman. Skład: siódma dywizja spadochronowa bez pierwszego pułku i batalionu drugiego pułku. W zamian dodaję dwie kompanie pułku szturmowego i pułk piątej dywizji górskiej. Zadanie: w pierwszej fazie, we współdziałaniu z grupą Meindla, opanować na swoim lewym skrzydle Chanie i Sudę. W drugiej fazie Retimno na prawym skrzydle. W związku z tym przed południem dwudziestego maja desantuje część zgrupowania, przeznaczona do ataku na Chanie i Sudę, to jest szturmowcy i siódma dywizja spadochronowa (bez pułku i batalionu). Wschodnia część zgrupowania, to jest drugi pułk spadochronowy bez batalionu, skoczy pod Retimno po południu dwudziestego maja. Z chwilą opanowania przez spadochroniarzy lądowiska pod tym miastem przyleci tam samolotami pułk piątej dywizji górskiej. Liczę na to, że po opanowaniu Retimno cała ta część zgrupowania generała Süssmana weźmie udział w boju o Chanie i Sudę. Wschodnie zgrupowanie "Orion". Dowodzi generał Ringel. Skład: jego austriacka piąta dywizja górska bez pułku, ale za to z batalionem czołgów oraz z pułkiem i batalionem, czyli czterema batalionami siódmej dywizji spadochronowej. Wytyczna do ataku jest taka: spadochroniarze skoczą w rejon Iraklio i tegoż dnia opanują istniejące tam lotnisko, na które zaraz przerzucimy samolotami część piątej dywizji górskiej. Pozostałe jednostki tej dywizji, jej artyleria oraz przydzielone czołgi przybędą morzem w trzecim rzucie do portu w Iraklio lub na wybraną-przez generała Ringela plażę w okolicy miasta. Od czternastego maja lotnictwo rozpocznie długofalowe "zmiękczanie" obrony wyspy, natomiast każdy desant, zarówno przedpołudniowy, jak i popołudniowy, będzie poprzedzony przez bardzo intensywne lokalne przygotowanie lotnicze. Stuki oraz Messerschmitty będą ponadto zastępować artylerię w czasie boju. A skoro mowa o lotnictwie, to oddaję głos dowódcy lotnictwa transportowego naszego korpusu. - Dla każdego jest zupełnie oczywiste - przemówił generał Conrad - że plan operacji jest złożony. Atakujemy cztery obiekty: Maleme i Chanie w pierwszej fazie, Retimno i Iraklio w drugiej. Poza tym każdy atak składa się z dwóch etapów: desantu szybowcowego i (lub) spadochronowego oraz przetransportowania samolotami strzelców górskich na lotniska opanowane w pierwszym etapie. Ponadto co najmniej w dwóch punktach nastąpi desant morski. Warunkiem powodzenia operacji jest więc punktualny i możliwie najlepiej przygotowany start z Grecji wszystkich trzech komponentów: spadochronowoszybowcowego, transportowanego powietrzem i transportowanego morzem. Dla stworzenia podstawy organizacyjnej opracowaliśmy wspólnie z szefem sztabu, pułkownikiem Schlemmem, i admirałem Schusterem tabelę chronologiczną. Określa ona, bardzo precyzyjnie trzy grupy czynności: czas, miejsce i sposób "ożenienia" jednostek wojsk z jednostkami lotnictwa i floty; czas, miejsce i sposób załadowania wojsk; czas, miejsce i sposób desantu na Krecie. Skończyłem. Proszę o rozdanie tabel adresatom. - Dziękuję. Głos ma kwatermistrz korpusu - powiedział generał Student. Podpułkownik Seibt zamiast odpowiedzieć otworzył tekę i rozdał dowódcom kwatermistrzowski załącznik do rozkazu operacyjnego. - Sehr gut - zakończył dowódca korpusu. - Rozumiem, że pytania mogą się narodzić dopiero po przestudiowaniu przez panów obydwu dokumentów. Na razie więc do widzenia.

Uczestnicy odprawy stuknęli obcasami i rozeszli się. W sali pozostał - oprócz gospodarzy szef sztabu 4 Floty Powietrznej, generał Korten. - Kurt - powiedział Korten do Studenta - zakładam się, że żadne z twoich zgrupowań nie będzie wojowało na Krecie w takim składzie, jaki dla niego przewidziałeś. - Niby dlaczego? - Bo mam przekonanie, że Jen "rozkład.jazdy" jest tak skomplikowany, że nie może "wystrzelić" w stu procentach. - A ja myślę, że jest prosty, jasny, logiczny i musi "wystrzelić". Przyjmuję zakład. Ile? - Sto marek. . - Przygotuj się na ten wydatek. Seibt, co ma oznaczać to kręcenie głową? - Kurz, panie generale. - Jaki znów kurz? - Na lotniskach. Jest ich siedem. Na żadnym nie ma porządnych pasów startowych. Goła ziemia. Nawet pojedynczy samolot wzbija ogromne tumany kurzu. A co będzie, kiedy jednocześnie będzie ich startować po sto i więcej? Próbowałem polewać wodą, a nawet olejem. Nie pomaga. Boję się, że muszą nastąpić opóźnienia w naszym "rozkładzie jazdy". - Bzdury. Trzymam zakład, Korten. W dniu 23 maja Student bez słowa wręczył Kortenowi stumarkowy banknot. PIERWSZY DZIEŃ BOJU O MALEME W ciągu paru tygodni, jakie minęły od wizyty Wavella, nastrój "Creforce" uległ znacznej poprawie. Minęło uczucie depresji po odwrocie i ewakuacji, żołnierzy ujęto w ramy organizacyjne i w karby dyscypliny, polepszyły się warunki bytowania. Generał Freyberg również otrząsnął się z pesymizmu, czego dowodem był jego meldunek do Wavella z 16 maja, zakończony słowami: "Wierzę, że przy pomocy floty utrzymamy Kretę". Sielankę mąciły jednak przybierające na sile ataki lotnictwa niemieckiego, skierowane głównie na port Sudy. 18 maja pośród zatoki sterczały już maszty 8 zatopionych statków. Tego samego dnia przyprowadzono do sztabu "Crefoce" dwóch zestrzelonych niemieckich lotników, wyłowionych z morza przez kreteńskich rybaków. Jeden z nich wygadał się przed zbawcami, że desant na Krecie nastąpi rano t 20 maja. Freyberg -zarządził oczywiście ostre pogotowie na ten dzień, a jednocześnie wezwał do siebie komandora Beamisha i powiedział mu: " - Pańskie ubogie lotnictwo robiło co mogło. Wiem, że piloci zestrzelili na pewno dwadzieścia trzy maszyny niemieckie, nie licząc dwudziestu "prawdopodobnych". Wiem też, że na obydwu lotniskach zostały w sumie trzy Hurricane'y i trzy Gladiatory. Nie chcę, aby te ostatnie samoloty zginęły razem z ich młodymi, walecznymi pilotami w pierwszych godzinach ataku. Niech je pan zaraz odeśle do Egiptu. - Rozkaz. Czy zamierza pan generał zniszczyć lotniska i czy mam wobec tego wycofać mój personel obsługi? - Nie. Oczekuję, że lotniska będą jeszcze potrzebne dla współdziałających z nami "egipskich" dywizjonów RAF. Freyberg nie domyślał się, że podejmując tę decyzję zasiał pierwsze ziarno klęski. A właśnie podpułkownik Andrew, dowódca 22 batalionu nowozelandzkiej 5 BP, od paru dni domagał się usunięcia z obrzeża lotniska Maleme namiotów i baraków zamieszkałych przez dowództwo i personel obsługi lotniska. Osiedle to fatalnie utrudniało ostrzał pasów startowych oraz bezpośrednią łączność między kompaniami. - Proszę mi przynajmniej podporządkować tych ludzi - przekonywał Andrew dowódcę dywizji. - Mogę ich przeszkolić i wykorzystać jako dodatkową kompanię piechoty, bo jest ich tam ze dwie setki. Przy okazji: elementarna logika wskazuje, że powinny mi podlegać dwa

działa nadbrzeżne i dywizjon artylerii przeciwlotniczej, usadowione wewnątrz mojego ośrodka obrony. - Wykluczone - odpowiedział brygadier Puttick. - Lotnicy podlegają bezpośrednio generałowi Freybergowi, zaś owa artyleria należyto MNBDO Weston nie chce nikomu podporządkować swoich pododdziałów, a Freyberg obchodzi się z nim jak z zepsutym jajkiem. Weston jest bowiem starszym od niego generałem, przy tym Anglikiem i od początku chodzi nadęty, że Wavell oddał go pod rozkazy Nowozelandczyka. 50 Brygadier Hargest uznał, że dla wykonania zadania obrony lotniska Maleme przez jego 5 BP wystarczy trzymanie samego wschodniego skraju tego obiektu, na wschodnim brzegu wyschłej rzeki Tavronitis, i osadził tam tylko jeden batalion, właśnie 22. Podpułkownik Andrew ugrupował zaś swoje wojsko w taki sposób, że na samym lotnisku zasiadła kompania C, a na południe od niej, nad brzegiem Tavronitis, kompania D. Rozgraniczenie pomiędzy kompaniami pierwszego rzutu przebiegało przez środek wspomnianego osiedla lotniczego, a na ich styku powstał nie ostrzeliwany przez nikogo korytarz "martwego pola". W drugim rzucie, za kompanią D, na wzgórzu 107, podpułkownik Andrew rozmieścił kompanię A oraz własne stanowisko dowodzenia. W tym samym rejonie stanęły, zamaskowane - o ironio! - oliwnymi gałęziami dwa czołgi Ml. Spośród 40 tysięcy żołnierzy "Creforce" na panującym nad lotniskiem wzgórzu znalazło się zatem 140 bagnetów. Nieco dalej na południe okopała się na stoku pagórka kompania B, a nad brzegiem morza, za kompanią C, pomiędzy wioskami Maleme i Pirgos - zamieniona w wojsko liniowe kompania dowodzenia. W sumie ośrodek obrony 22 batalionu podpułkownika Andrewa miał kształt zbliżony do pięcioboku. "Za plecami" czołowego batalionu, na południowy wschód od Pirgos, zajęły stanowiska dwa bataliony: 23 (ppłk Leckie) na północnym i 21 (ppłk Allen) na południowym skrzydle. W rejonie wsi Modion, nad morzem, Hargest postawił w roli piechoty słaby batalion saperów, a w Platanias, gdzie założył własne stanowisko dowodzenia, świetny 28 batalion Maorysów (ppłk Dittmer). Stanowisko to było odległe o 15 km od przedniego skraju obrony i znajdowało się za skrajnym prawym skrzydłem brygady, a nie - jakby należało - znacznie bliżej i w środku jej ugrupowania. Hitlerowcy byli punktualni. O godz. 6.45 dnia 20 maja stanowiska obronne Nowozelandczyków zostały gęsto obrzucone bombami. Pomimo imponujących efektów akustycznych i pirotechnicznych zadały one nieznaczne straty i w najmniejszym stopniu nie załamały ducha bojowego żołnierzy 5 BP. Jeszcze nie rozwiał się dym ostatniej bomby, kiedy ze świstem prujących powietrze skrzydeł zaczęły opadać na lotnisko Maleme i w koryto Tavronitis dziesiątki szybowców niemieckich. Część z nich roztrzaskiwała się przy lądowaniu. Część została od razu rozstrzelana na drzazgi ogniem Bofarsów i kaemów. Jednakże większość napastników ocalała i natychmiast zaatakowała wyznaczone im jeszcze w Grecji obiekty. Na( rejon obrony 5 BP spadł szturmowy pułk spadochronowy generała Meindla, który zamierzał opanować lotnisko przez koncentryczne uderzenie, idące jednocześnie od zachodu i od wschodu. Jako pierwszy lądował na szybowcach 1 batalion (bez kompanii) majora Kocha. - Pańskim zadaniem jest - rozkazał Kochowi Meindl 18 maja na odprawie - uchwycenie dogodnej podstawy taktycznej dla całego zachodniego zgrupowania pułku. Wyląduje pan i będzie atakował trzema grupami bojowymi. Lewa, północna, opanuje baterię armat przeciwlotniczych u ujścia Javronitis, po czym zdobędzie namioty i. baraki na wschodnim obrzeżu lotniska. Środkowa uchwyci most na rzece, weźmie udział w ataku na namioty, a później obydwie grupy bojowe razem z prawoskrzydłową, mającą najważniejsze zadania, winny wylądować po obydwu stronach wzgórza sto siedem, opanować je koncentrycznym atakiem od północnego i południowego zachodu i utrzymać aż do nadejścia

sił głównych. Z kierunku wschodniego uderzy bowiem na lotnisko zrzucony ze spadochronami trzeci batalion. Z kierunku zachodniego, w ślad za panem, będzie atakował czwarty batalion. Drugi batalion ubezpieczy od zachodu tyły pułku, a częścią sił zdobędzie Kastelli. Obydwa bataliony skoczą na zachodni brzeg Tavronitis, a ja osobiście z czwartym batalionem. Najlepiej powiódł się desant 2 i 4 batalionów, które skoczyły na zachodni brzeg Tavronitis i zebrały się jak na ćwiczeniach, nie spotykając w rejonie desantu ani jednego Nowozelandczyka. Częściowo udał się szybowcowy desant 1 batalionu. Zginęło wprawdzie i odniosło rany wielu strzelców - a wśród nich dowódca batalionu oraz wszyscy trzej dowódcy grup bojowych - uzyskano jednak niejakie sukcesy. Lewoskrzydłowa grupa zaskoczyła i wybiła 80 procent obsługi baterii przeciwlotniczej, kanonierzy nie mieli bowiem karabinów ani nawet granatów ręcznych. Środkowa opanowała most na Tavronitis i została powstrzymana dopiero na wschodnim brzegu. Prawoskrzydłową "zaczepiła się" o osławione osiedle lotnicze, ale utknęła u stóp wzgórza 107. Część mieszkańców osiedla chwyciła za broń i ostrzeliwując się wycofała się na wschód, część została wzięta do niewoli. Niemcy użyli jeńców jako tarczy przeciwko pociskom Nowozelandczyków, ci jednak nie wstrzymali ognia. . Natomiast ambitny plan koncentrycznego ataku na lotnisko został całkowicie przekreślony, gdyż stanowiący wschodnie ramię oskrzydlenia 3 batalion został wybity prawie do nogi łącznie, z dowódcą i wszystkimi oficerami. Strzelcy ci skoczyli bowiem na świetnie zamaskowane stanowiska batalionów drugiego rzutu, to jest 21, 23, i saperów, a nawet i Maorysów. Ofiarą ognia Boforsów padło od razu kilka samolotów transportowych, a do spadających z nieba spadochroniarzy Nowozelandczycy strzelali jak do kaczek. Sam podpułkownik Leckie zabił z rewolweru pięciu, a adiutant batalionu, kapitan Orwell, tylko dwóch, nie wstając za to wcale zza biurka. W samotne; fermie, w pobliżu ośrodka obrony 23 batalionu, mieścił się dywizyjny areszt. Odsiadywało tam karę względnie oczekiwało na wyrok kilkunastu awanturników. Na widok desantujących spadochroniarzy komendant aresztu, porucznik Roach, piorunem pootwierał wszystkie drzwi i wrzasnął: - Do broni, za broń, kierunek za mną, w tyraliery! Byli aresztanci, pomieszani z wartownikami, rzucili się na Niemców nie zważając, że zabijają zwiastunów "amnestii". Najgorszy los spotkał hitlerowców, którzy spadli na dachy i w uliczki wsi Maleme. Do żołnierzy nowozelandzkich przyłączyli się bowiem mieszkańcy wsi, szukający krwawego odwetu za kreteńską dywizję całkowicie zniszczoną w kampanii greckiej. Sam generał Meindl skoczył w koryto Tavronitis i prawie natychmiast dostał pocisk karabinowy najpierw w ramię, a potem w pierś. Ułożony w ukryciu wezwał do siebie oficera łączności z jedyną ocalałą radiostacją dowództwa. - Cóttsche - wystękał - zorganizuje pan w tym miejscu stanowisko dowodzenia. Ma pan zbierać i meldować mi wiadomości o sytuacji batalionów. Nawiąże pan łączność z korpusem. Niech pan tu wezwie majorów Gericke i Stenzlera. Pierwszy zameldował się Gericke, który dostał rozkaz wprowadzenia do ataku na lotnisko i wzgórze 107 swojego 4 batalionu. Stenzler zjawił się znacznie później. - Atak batalionów pierwszego i czwartego utknął gdzieś pośrodku lotniska, a straty są bardzo ciężkie - powiedział Meindl. - Wysłał pan kompanię do Kastelli? To niech pan zostawi jeszcze jedną do ubezpieczenia pułku od zachodu, a reszta niech atakuje. Powierzam panu dowodzenie pierwszym rzutem batalionów, to jest nad pierwszym, czwartym i oczywiście pańskim drugim, przy czym kierowanie całością pozostaje w moim ręku. Niech pan uporządkuje ten bałagan i stworzy wyraźny punkt ciężkości na południowym skrzydle. Musimy przed nocą wziąć to sto siedem.

Na wzgórzu 107 zaś podpułkownik Andrew skonstatował z zadowoleniem, że jego kompanie zdecydowanie powstrzymały pierwszy impet spadochroniarzy, tylko przeklęte osiedle wpadło w ręce hitlerowców i stało się dla 22 batalionu niebezpiecznym punktem, zagrażającym podważeniem całego systemu jego obrony. A właśnie natychmiast po desancie dominującym akcentem ataku stały się roje Messerschmittów i nurkujących )u 87. Pociski samolotów niszczyły i obezwładniały artylerię i moździerze Nowozelandczyków, przygważdżały do ziemi piechotę, rwały łączność i zupełnie wykluczały wszelki ruch na polu walki. Jednocześnie major Stenzler zabrał się do "uporządkowania bałaganu" i do reorganizacji natarcia strzelców, "których siły przedstawiały równowartość dwóch batalionów. Zarówno major, jak i jego podwładni w optymalny sposób wykorzystali wszystkie czynniki sprzyjające powodzeniu: współdziałanie z lotnictwem, organizację wsparcia przez ciężką broń piechoty, sukcesy osiągnięte poprzednio przez rzut szybowcowy oraz teren. Atakujące w taki sposób pododdziały poszukiwały słabych punktów w ugrupowaniu 22 batalionu, przesączały się pomiędzy rzadziutkimi gniazdami oporu, okrążały je i atakowały z tyłu. Powoli, krwawiąc, ale z fanatycznym uporem hitlerowcy wdzierali się na wschodni skraj lotniska i na stoki wzgórza. Około godz. 16 podpułkownik Andrew uznał, że jego batalionowi zagraża rozcięcie i zniszczenie i że nadszedł ,czas, aby dowódca brygady zorganizował kontratak. Wystrzelił więc biało-zielone rakiety, które - zgodnie z ustalonym kodem - sygnalizowały kryzysową sytuację. Linie telefoniczne łączące batalion z brygadą zostały w stu miejscach porwane przez bombardowanie, ale Andrew miał radiostację, za pomocą której udało się "złapać" brygadiera Hargesta. - Proszę, żeby Abel i Charlie wybrali się razem ze mną na wycieczkę, bo mi jest niedobrze zainterpelował Andrew niezbyt chytrym "żargonem sztabowym". - To niemożliwe - odpowiedział mu równie "sekretnie" Hargest - Abel i Charlie mają pełne ręce roboty z deszczem, który i na nich pada. Radź sobie sam. Nie jest tak źle, jak ci się wydaje. Słuchający rozmowy oficer sztabu podniósł jedną brew. Dlaczego stary odmawia kontrataku? - pomyślał. - Już od dawna żaden "deszcz" nie pada ani na 21,'ani na 23 batalion, czyli na Abla i Charliego. Lotnictwo też się jakoś przerzedziło. Andrew natomiast radził sobie sam, jak mu kazano, i rzucił do kontrataku pluton porucznika Donalda, do którego dołączyło kilku ochotników z baterii plot. Taranem manewru miały być dwa czołgi, a wsparciem artyleryjskim ogień paru Boforsów. Poprzedzany przez czołgi pluton ruszył w dolinę, w kierunku mostu, ale jeden z wozów zawrócił od razu z powodu awarii. Drugi, zupełnie jakby był ślepy i głuchy (a był głuchy, bo bez radia), wpakował się pomiędzy Niemców pod most i utknął w jakiejś dziurze. Początkowo hitlerowców ogarnęło przerażenie, ze wszystkich stron rozległy się paniczne okrzyki: "Panzer!", jednakże po chwili ze zdumieniem skonstatowali, że ów "Panzer" był zupełnie nieszkodliwym potworem i zaczęli bić do niego ze wszystkich możliwych broni. Po chwili maszyna stanęła w płomieniach, a z plutonu Donalda wróciło na stanowiska wyjściowe trzech rannych żołnierzy. W atakujących wstąpił nowy duch i w paru miejscach wyraźnie posunęli się naprzód, podpułkownik Andrew popadł natomiast w przesadny pesymizm i ocenił, że z batalionu pozostało mu co najwyżej 200 żołnierzy, mających przed sobą i pomiędzy sobą przeważające siły przeciwnika. O godz. 18 zameldował więc brygadierowi, że jeżeli ma uniknąć zupełnego zniszczenia, to musi się wycofać. - Jeżeli musisz, to musisz - zgodził się Hargest, nie sprawdzając przy tym słuszności tego wniosku.

Andrew wydał więc kompaniom A i B rozkaz, aby po zapadnięciu ciemności stopniowo wycofały się na wysokość batalionów drugiego rzutu. - A co będzie z kompaniami C i D? - ośmielił się zapytać jego zastępca, major Leggat. - Majorze, nie potrzebuję doradców. Znam swoje obowiązki. Wysłałem gońców do rejonu stanowisk tych kompanii, aby zawiadomili niedobitków, jeżeli się tam jacyś znajdą. Nie przypuszczam, by dotarli. Jesteśmy przecież od nich odcięci. Zapadł wieczór; kompanie A i B zaczęły powoli się wycofywać zupełnie nie niepokojone przez nieprzyjaciela. Podpułkownik Andrew przybył na nowe stanowisko dowodzenia ostatni, ponieważ jeszcze ze dwie godziny pozostawał samotnie na wzgórzu, by się osobiście przekonać, że wszyscy jego żołnierze zdołali wycofać się z raczej urojonej matni. Nieco przed tym brygadiera Hargesta ruszyło sumienie. - Dawson - powiedział do szefa sztabu - musimy jednak jakoś wesprzeć dwudziesty drugi batalion. Niech pan wyśle do rejonu wzgórza sto siedem po jednej kompanii z dwudziestego trzeciego i dwudziestego ósmego batalionu. Andrew już będzie wiedział, co z nimi począć. Natomiast kompanie C i D, uznane przez podpułkownika Andrewa za zniszczone, poniosły wprawdzie straty, ale pozostawały na swoich stanowiskach długo w noc z 20 na 21 maja właściwie już nie atakowane. Nie miały pomiędzy sobą łączności (Niemcy w osiedlu!), ani nie wiedziały o odwrocie ze wzgórza 107. Dopiero przed świtem ich dowódcy - każdy oddzielnie - ze zdumieniem dowiedzieli się o tym fakcie i na własną rękę postanowili dołączyć do batalionu. Żołnierze zdjęli buty i powiesili je na szyjach, żeby nie pobudzić Niemców chrapiących głośno w swoich wnękach strzeleckich. W podobny sposób porucznik lotnictwa Ramsay wyprowadził dużą grupę mieszkańców osiedla lotniczego i kanonierów MNBDO, na czele których z własnej inicjatywy bronił się skutecznie na stoku 107. Około północy zgłosił się w sztabie brygady major Leggat, wysłany tam przez podpułkownika Andrewa. Ku zdumieniu majora Hargest wyszedł do niego w Piżamie, bardzo zaspany. - O co chodzi? - zapytał ziewając. - Przyszedłem zameldować, że musieliśmy oddać Niemcom lotnisko Maleme. Brygadier nie posiadał się ze zdziwienia. - Jak to: "oddać"? Przecież posłałem wam dwie kompanie. Andrew powinien był kontratakować! W tym miejscu wtrącił się szef sztabu: - Sir, o godzinie osiemnastej dał pan dwudziestemu drugiemu batalionowi zgodę na opuszczenie pozycji nad lotniskiem. Rozkaz o wysłaniu dwóch kompanii przekazałem około dwudziestej pierwszej. Wyruszyły po dwudziestej pierwszej i zanim dotarły do rejonu wzgórza sto siedem, spotkały wycofujące się kompanie dwudziestego drugiego batalionu, wobec czego wróciły tam, skąd wyszły. - Piękne wykonanie rozkazów - zapienił się Hargest. Jaki rozkaz, takie wykonanie - pomyślał Dawson, tymczasem jednak brygadier uspokoił się. - Właściwie to nie stało się nic katastrofalnego. Lotnisko w Maleme nie ma już poważnego znaczenia. O wiele groźniejszy od desantu spadochroniarzy jest desant morski i musimy oszczędzać siły do jego odparcia. Ja kładę się spać, a pan niech wraca do Andrewa i powie mu, że dobrze wojował. Leggat odsalutował z ponurą miną, myśląc: Czy ten stary bałwan nie mógł nam dać dwóch kompanii wtedy, kiedy go Andrew prosił? Czy nie mógł kontratakować wszystkimi siłami brygady? Zmietlibyśmy cały szturmowy pułk z powierzchni ziemi! A po przeciwnej stronie lotniska gorączkujący i osłabiony Meindl nie wiedział nawet, że Nowozelandczycy opuścili wzgórze 107. Wydał więc Stenzlerowi rozkaz, aby od świtu 21 maja kontynuował ataki na ten decydujący punkt.

- Tymczasem jednak - powiedział - najważniejszym zadaniem jest gotowość do stanowczego odparcia kontrataku nieprzyjaciela. Wierzę wprawdzie w męstwo naszych spadochroniarzy, ale są oni przemęczeni i po prostu głodni. Gonimy przy tym resztkami amunicji, toteż nie ukrywam, że z niepokojem oczekuję ataku Nowozelandczyków. Chciałbym, żeby już nadszedł świt, a z nim Messerschmitty. Göttsche, czy są wreszcie meldunki od trzeciego batalionu? - Milczą jak zaklęci, panie generale. - A od Miirbego z Kastelli? - Nic, panie generale. - Jak poszło Siissmanowi i Ringelowi? - Zdaje się, że korpus sam nic nie wie. - A niech to wszyscy diabli! PIERWSZY DZIEŃ BOJU O CALATAS Generałowi Süssmanowi poszło zaś najdosłowniej katastrofalnie. Parę minut po starcie jego szybowiec rozleciał się w powietrzu, a kadłub wraz z załogą roztrzaskał się o skały wyspy Egina. Dowódca 7 DSpad zamierzał lądować w Dolinie Więzienia, około 5 km na południowy zachód od Galatas, co wynikało z jego planu, podanego podwładnym na odprawie w dniu 18 maja. Powiedział wtedy: - Dywizja bierze udział w dwóch przedsięwzięciach. To, którym ja dowodzę, nazywa się "Mars"i odbywa się w dwóch fazach. Pierwsza rozpocznie się o świcie dwudziestego maja. Dowodzi pułkownik Heidrich. Będzie miał swój trzeci pułk spadochronowy wzmocniony dwiema grupami bojowymi pułku szturmowego na szybowcach. Zadanie: skoczyć na południe od Galatas i w ciągu dwudziestego maja opanować Chanie i Sudę. Atak poprzedzi przygotowanie lotnicze oraz napad szturmowców w dolinie Chanii i na półwyspie Akrotiri. Po desancie trzeciego pułku spadochronowego skoczy jeszcze w rejonie więzienia, do mojej dyspozycji, dywizyjny batalion saperów. Druga faza rozpocznie się po południu. Będzie to atak pułkownika Sturma z jego drugim pułkiem spadochronowym bez batalionu. Zadaniem Sturma jest opanowanie lotniska i portu w Retimno. Na lotnisku tym wyląduje, przerzucony samolotami transportowymi, osiemdziesiąty piąty pułk piątej dywizji górskiej, po czym całe to zgrupowanie będzie współdziałało ze zgrupowaniem Heidricha. Do zgrupowania wschodniego "Orion" odchodzą: pierwszy pułk spadochronowy i batalion drugiego pułku spadochronowego. Zgrupowaniem dowodzi generał Ringel, który też wyda rozkazy. Ja będę w rejonie trzeciego pułku spadochronowego. Moim zastępcą mianuję pułkownika Heidricha. Wykonać. - Wyjaśnij, proszę - zwrócił się Heidrich do Süssmana, kiedy zostali sami - po co wyrzucamy szybowce tak daleko przed czoło mojego pułku? - Ten napad powinien stać się ciężkim ciosem, wymierzonym w sam mózg przeciwnika odpowiedział generał. - Grupa kapitana Altmanna jest wycelowana na maszt radiostacji, a grupa porucznika Gentza zniszczy baterię przeciwlotniczą u zachodniej nasady półwyspu. Mam wiadomość, że o-słania ona stanowisko dowodzenia Freyberga, na którego Gentz będzie polował. Nie spełniły się nadzieje Süssmana. Artyleria plot powitała nadciągające nad Akrotiri samoloty niemieckie skutecznym ogniem; rozpędziła je i zmusiła do przedwczesnego zwolnienia z holu szybowców Altmanna, które rozproszyły się po całym półwyspie. Po paru dniach wygłodniałe niedobitki same zgłosiły się do niewoli. 48 strzelców zginęło, a wśród 60 jeńców było 30 rannych. Strzelcy Gentza zaskoczyli i przejściowo opanowali baterię plot, natychmiast jednak kontratakował ich walijski batalion Westona z tankietkami 4 BP i w rezultacie porucznik

Gentz, w ciągu nocy z 20 na 21 maja, zdołał wyprowadzić do Doliny Więzienia 24 szturmowce. Lądowało ich 90. Jedynym konkretnym wynikiem napadu stał się rozkaz generała Freyberga, który - dosyć odruchowo -- oddał od razu 4 BP do dyspozycji brygadiera Putticka. Bataliony 3 pułku spadochronowego miały desantować w takich rejonach, aby od razu stworzyć ugrupowanie pozwalające na szybkie rozpoczęcie ataku na Chanie i Sudę. - Major Heilman z trzecim batalionem spełni rolę awangardy - brzmiał rozkaz pułkownika Heidricha. - Skoczy pomiędzy Galatas a Karatsos i opanuje te miejscowości wraz z przyległymi wzgórzami, stwarzając podstawę wyjściową dla ataku sił głównych. Będą to pierwszy i drugi bataliony desantujące w rejonie więzienia. Major Derpa z drugim batalionem na północ, a major von der Heydte z pierwszym na południe od drogi Alikianou-Chania. Desant ma być zwarty, zbiórka błyskawiczna, po czym obydwa bataliony razem uderzą na Chanie. W rzeczywistości samoloty transportowe zostały rozproszone przez artylerię plot tak, jak to było nad Akrotiri, i kompanie 2 i 3 batalionów skakały w bardzo od siebie odległych punktach. Dwie kompanie 3 batalionu spadły wprost na stanowiska obronne 10 BP i zostały w znacznym stopniu zniszczone. W największym porządku zebrał się dookoła więzienia tylko 1 batalion, który też niezwłocznie rozwinął się do ataku w kierunku Galatas. Do tego samego rejonu ściągnęła stopniowo część 2 batalionu, a sam Heidrich zainstalował stanowisko dowodzenia w obrębie więzienia. - Drugi batalion wyśle jedną kompanię pod Galatas na wzmocnienie Heilmana - rozkazał Heidrich. - Resztę batalionu zatrzymuję jako swój odwód. Von der Heydte i Heilman mają atakować i jak najszybciej opanować Galatas i otaczające wzgórza, bo siedzimy w kotlinie i nieprzyjaciel wręcz zagląda nam za kołnierze. Nieprzyjacielem tym był zaś nowozelandzki pułkownik Kippenberger, który poprzedniego dnia złożył dowódcy dywizji taki meldunek o sytuacji swojej 10 BP: - Na dobrą sprawę to ta zbieranina nie bardzo nawet zasługuje na nazwę brygady. Mam pod swoimi rozkazami: na północnym skrzydle^ od wybrzeża morskiego do wzgórz okalających Galatas, nowozelandzki kombinowany batalion podpułkownika Lewisa. Składa się z siedmiuset pięćdziesięciu żołnierzy, którzy nie mają pojęcia o boju piechoty, są to bowiem byli kanonierzy oraz żołnierze służb, na przykład kompania kierowców czy kompania "benzynowa". Na południe od baonu Lewisa, aż do starego fortu tureckiego, zajął stanowiska szósty batalion grecki pułkownika Gregorio. Jest to aż tysiąc czterystu ludzi, prawie wcale nie wyszkolonych i bardzo słabo uzbrojonych. Cała nadzieja w angielskim poruczniku Forresterze, który się zgłosił na ochotnika i zaproponował, że sam zajmie się tym batalionem. Podlega mi ponadto, choć .raczej teoretycznie, ósmy batalion grecki, wysunięty już poprzednio daleko na południe, aż do rejonu Alikianou. Tych dziewięciuset Greków nie ma jednak żadnego znaczenia dla systemu mojej obrony, mimo że bezwartościowego pułkownika Fiprakisa dubluje nasz wypróbowany major Wilson. Pomiędzy dwa bataliony greckie na północnym brzegu rezerwuaru Aghya postawiłem majora Russela z dywizjonem byłej kawalerii dywizyjnej. Nie są to wprawdzie piechurzy, jest ich tylko stu dziewięćdziesięciu, ale to bardzo wartościowa jednostka. - Co pan ma w odwodzie względnie w drugim rzucie obrony? - zapytał brygadier Puttick. - Mogę liczyć jedynie na dziewiętnasty nowozelandzki baon piechoty, rozwinięty poza szóstym baonem greckim na południowy wschód od Galatas. Nie jest to jednak mój batalion. Wchodzi w skład czwartej brygady piechoty, nie mogę go więc ruszyć bez zgody brygadiera I Inglisa. - Jak jest z ciężką bronią maszynową i artylerią?

- Jest półtora plutonu cekaemów nowozelandzkich. Grecy mają sześć starożytnych kaemów francuskich. Moja artyleria to trzy włoskie siedemdziesiątki-piątki bez przyrządów celowniczych i z małą liczbą pocisków. - Środki transportu? - Dwie półciężarówki na obsłużenie wszystkich potrzeb. - Jak więc ocenia pan sytuację swojej brygady? - Jako zupełnie dobrą - odpowiedział z całym przekonaniem Kippenberger. - Mamy wszelkie szanse na pobicie kilku batalionów spadochroniarzy. Przecież nie zaatakuje mnie cała dywizja, a za moimi plecami jest i pan, i generał Freyberg z silnym odwodem w ręku. Okazało się, że powyższa ocena była jak najbardziej realna. Wprawdzie 6 baon grecki na widok rojów desantujących spadochroniarzy zaczął się w nieładzie wycofywać ku górom, jednakże energiczny porucznik Forrester zdołał, prośbą i groźbą, skupić i zawrócić na pozycje parę setek najodważniejszych Greków. Do tej grupy mężnych potomków Achillesa dołączyły ochotniczo z okolicznych osiedli grupy partyzantów, wśród których było sporo kobiet i dzieci. Samego pułkownika Kippenbergera u wrót jego stanowiska dowodzenia przywitała seria pistoletu maszynowego. Pułkownik dał nura pod kaktusowy żywopłot. Skręcił przy tym boleśnie nogę w kostce, ale mimo to - mocno kulejąc - obszedł żywopłot i zlikwidował spadochroniarza, który wylądował w tak ważnym punkcie ugrupowania 10 BP. Do wieczora 20 maja jednostki Kippenbergera utrzymały w zasadzie wszystkie swoje stanowiska. Zdarzało się co prawda, że Niemcy przejściowo wypierali obrońców z tego lub innego wzgórza, ale za każdym razem pułkownik natychmiast organizował kontratak, który odrzucał spadochroniarzy ze znacznymi dla nich stratami, biorąc nawet kilka moździerzy i cekaemów. Znaczną rolę odegrał tu major Russell, który z własnej inicjatywy przyprowadził swoich kawalerzystów pod Galatas w najgorętsze ognisko boju. Pułkownik' Heidrich, obserwujący przebieg wydarzeń z głębi Doliny Więzienia, zrekapitulował pod wieczór całą sytuację, a przede wszystkim poniesione straty, i przekazał do Aten następujący meldunek: - Opór nieprzyjaciela o wiele silniejszy, niż oczekiwałam. Poniosłem bardzo poważne straty. Odczuwamy brak amunicji, a nawet żywności. Przechodzę do obrony. Czekam na współdziałanie Sturma spod Retimno, na amunicję i wsparcie lotnicze. Dowódcom batalionów rozkazał natomiast przerwać działania zaczepne i zająć stanowiska obronne sprzyjające skutecznemu odparciu kontrataku. - Jeżeli ten Freyberg uderzy czołgami i piechotą - powiedział do adiutanta - to koniec z nami. Nie mamy po prostu amunicji. Niech dywizyjny batalion saperów ubezpieczy pułk od południa. Niepokoi mnie ten kierunek. Heidrich nie bez powodu obawiał się zaczepnej reakcji przeciwnika; inicjatywa takiego właśnie działania narodziła się w umysłach dwóch bojowych brygadierów nowozelandzkich. Najpierw Inglis zwrócił się do dowódcy dywizji, któremu obecnie podle-gał. - Sir - powiedział - nadarza się okazja do zlikwidowania, po kolei, najpierw trzeciego pułku spadochronowego pod Galatas, a później pułku szturmowego pod Maleme. Proszę mi dać wszystkie czołgi, wesprzeć mnie całością artylerii i rozkazać, abym przekroczył stanowiska Kippenbergera i uderzył wszystkimi siłami czwartej brygady piechoty, ta jest osiemnastym, dziewiętnastym i dwudziestym baonami, na rozproszony i zmęczony niemiecki trzeci pułk spadochronowy. Oczywiście rozgromię go bez trudności, po czym zatoczę łuk ku północnemu zachodowi i wyjdę na południową flankę pułku szturmowego, na który jednocześnie musiałaby uderzyć od wschodu cała piąta brygada piechoty. Kippenberger poszedłby za mną w drugim rzucie.

- To jest bardzo interesująca propozycja - odpowiedział Puttick - ale sam rozumiesz, że na taki manewr całej dywizji muszę uzyskać zgodę generała Freyberga. Wracaj do swojej brygady, a ja tymczasem porozumiem się z dowódcą "Creforce". Inglis odsalutował i Odjechał, obecny zaś przy rozmowie szef sztabu dywizji zapytał Putticka: - Czy mam przygotować rozkazy? - Ależ nie. Nie warto nawet pytać Freyberga, który przecież w żadnym razie nie zgodzi się na ogołocenie całego wybrzeża. Projekt Inglisa to nieodpowiedzialna fantazja. Planuję zresztą inne rozwiązanie. Również i Kippenberger chce kontratakować. Prosi o wzmocnienie go piechotą i czołgami. Damy mu dwie kompanie z dziewiętnastego baonu i pluton tankietek, wszystko to z czwartej brygady piechoty. Wojsko Inglisa będzie więc kontratakować. Proszę poinformować obydwu brygadierów o mojej decyzji i przygotować rozkaz. - Co mam powiedzieć Inglisowi? - Że Freyberg nie akceptował jego planu. Ze swej strony również i podpułkownik Gentry nie spieszył się z wypełnieniem otrzymanych poleceń i w rezultacie wydarzenia pod Galatas stały się repliką sytuacji spod Maleme. Dwie kompanie 19 baonu oraz trzy tankietki przybyły do dyspozycji Kippenbergera dobrze po zapadnięciu ciemności. Dowódca 10 BP musiał więc tym razem zrezygnować z kontrataku. Opinię Kippenbergera w tej mierze podzielał brygadier Inglis, który przybył, aby zwierzyć się przyjacielowi z ogarniającego go zwątpienia. - Jeżeli Puttick i Freyberg zamierzają nadal bronić się biernie i nie chcą, czy też nie umieją, zorganizować śmiałego uderzenia siłami całej dywizji, to obawiam się o losy tej bitwy i naszych żołnierzy. - Trzymaj się, stary - odpowiedział Kippenberger. - My z tobą będziemy kontratakowali przy każdej okazji wciągniemy do tej zabawy naszych zaspanych wodzów. RETIMNO, IRAKLIO, KASTELLI Pułkownik Heidrich oczekiwał na pokrzepiające wiadomości od dowódcy 2 pspad spod Retimno i nigdy się ich nie doczekał, ponieważ desant Sturma powiódł się jeszcze gorzej niż jego własny. Można było przewidzieć taki rozwój wydarzeń, ponieważ już o 10 rano 20 maja pułkownik von Heyking, telefonował z lotniska Topolia do dowódcy lotnictwa transportowego 11 korpusu, generała Conrada: - Panie generale, z tego, co się tu dzieje, wynika, że trzeba koniecznie zmienić plan ataków bombowców i myśliwców na rejony Retimno i Iraklio. - Dlaczego? Niby co się takiego dzieje? - Kurz wzbijany przez startujące i lądujące samoloty zupełnie uniemożliwia dotrzymania terminarza odlotów maszyn ze spadochroniarzami pierwszego i drugiego pułku. Wystąpią znaczne opóźnienia, a w konsekwencji powstaną niedopuszczalne przerwy pomiędzy lotniczym przygotowaniem desantu a skokiem spadochroniarzy. - Rozumiem. Spróbuję przekonać generała von Richthofena, ale boję się, że nic z tego nie wyniknie. Jest za późno na wprowadzenie zmian w takim skomplikowanym rozkładzie lotów. Rzeczywiście nic się nie dało poprawić i po przygotowaniu lotniczym nastąpiła bardzo długa przerwa. Popołudniowa faza desantu była od razu osłabiona w sensie taktycznym. Plan ataku pułkownika Sturma brzmiał jak następuje: - Zamierzam atakować jednocześnie lotnisko i port Retimno. W związku z tym wykonać desant trzema zgrupowaniami w jednej linii. Na wschodnim skrzydle major Kroh z pierwszym baonem skoczy na północny wschód od lotniska i uderzy na nie wprost przed siebie. Ja sam, z drugą kompanią i kompanią dowodzenia, desantuję w środku i atakuję lotnisko od zachodu. Kapitan Wiedemann z trzecim batalionem stanowi zachodnie skrzydło. Po wylądowaniu uderzy na Retimno, opanuje miasto oraz port i utrzyma te punkty jako

podstawę wyjściową do natarcia w kierunku Sudy. Wyruszymy tam natychmiast po przybyciu strzelców górskich, którzy wylądują na opanowanym przez nas lotnisku. Wykonanie tego optymistycznego planu zostało od początku zamącone przez ciąg wydarzeń. Najpierw więc ostrzeżona artyleria plot obrońców przywitała samoloty tak celnym ogniem, że strąciła 7 maszyn, a parę innych zapaliło się w powietrzu. Ich pasażerowie spadali jak kamienie z żagwiami płonących spadochronów nad głową. Ocalała ogromna większość samolotów transportowych przyleciała od zachodu, wzdłuż wybrzeża, w nadmiernie rozciągniętej kolumnie. Zarówno ogień, jak i rozproszenie kolumny w czasie i przestrzeni sprawiły, że poszczególne pododdziały zrzucano niekoniecznie w takim porządku i w takich punktach terenu, jak to nakazywał plan Sturma. Na wschodnim skrzydle major Kroh wylądował z kilkoma strzelcami 3 kompanii o wiele kilometrów za daleko na wschód i na czele garstki żołnierzy zaczął wędrować ku zachodowi. Uspokoił się nieco na Widok spadochroniarzy, skaczących z samolotów Wzdłuż jego osi marszu. - Która kompania? HS zagadnął pierwszą napotkaną grupę. - Dziesiąta - zameldował raźno zapytany. - A wy? - Dwunasta - wyszczerzył zęby piegowaty rudzielec. Major zaklął jak szewc. Dziesiąta i dwunasta kompania należały do trzeciego baonu Wiedemanna i powinny były desantować na przeciwległym skrzydle. Podporządkował sobie napotkanych żołnierzy. Po policzeniu okazało się, że znalazł tylko ułamki dwóch (cudzych) kompanii. Od lotniska Retimno dzieliło ^o ciągle parę dobrych kilometrów. Zachodni wiatr niósł stamtąd bulgotanie intensywnej strzelaniny. To Australijczycy niszczyli spadochroniarzy pierwszej i czwartej kompanii pierwszego baonu. Kilkudziesięciu szczęściarzy, którzy zeskoczyli poza zasięgiem ich gallipolijskich bagnetów, przywarło do wschodnich stoków wzgórza "A" zamiast atakować, W 4 kompanii zginęli zresztą od razu wszyscy oficerowie. Wzgórze "A" nie dostało tak dziwnej nazwy od geografów. Ochrzcił je australijski podpułkownik Campbell, dowódca węzła obrony Retimno. Uznał on bowiem, że dostępy do lotniska oraz plaż położonych na wschód od Retimno najskuteczniej zamykają trzy okalające ten rejon wzgórza, które - dla ułatwienia rozkazodawstwa - nazwał "A", "B" i "D". Na wschodnim wzgórzu "A" usadowił kompanię kapitana Channella ze swojego własnego australijskiego batalionu N. 2/1, wspieraną przez ogień 4 ckm i 6 dział. Zachodniego wzgórza "B" bronił również australijski batalion N. 2/11, z 4 ckm i 2 działami, pod dowództwem majora Sandovera. Sam Campbell z 2/1 baonem bez kompanii, ale z 2 czołgami Ml, zasiadł na środkowym wzgórzu "D" usytuowanym na południe od "A" i "B". Główna pozycja obrony miała zatem kształt trójkąta o podstawie mierzącej (wzdłuż wybrzeża) ok. 5 km. Pomiędzy australijskie punkty oporu Campbell wstawił 4 batalion grecki, a 5 baon - w rejonie wsi Pigi, na południe od wzgórza "D", jako swój odwód. Obronę Retimno powierzył budzącemu zaufanie batalionowi żandarmerii greckiej. Na zachodnim skrzydle niekompletny 3 baon spadochroniarzy skoczył w czystym polu obok wsi Platanias i od razu dostał się pod boczny ogień pozycji Sandovera. Nie zrażony tym major Wiedemann ruszył w kierunku Retimno, zajął nie bronioną wieś Perivolia, ale jak tylko wysunął nos w kierunku miasta, natknął się na gęsty ogień żandarmerii greckiej. Wiedemann przycupnął wtedy w Perivolii, okopał się na wszystkie strony świata, ale szczególnie silnie na wzgórzu "C" (tej litery brakowało nam dotychczas w abecadle Campbella). Najgorzej powiodło się pułkownikowi Sturmowi. Wylądował wprawdzie dokładnie tam gdzie zamierzał, na północ od wzgórza "B", ale najpóźniej i z bardzo niewielką garstką

spadochroniarzy. Od razu też został beznadziejnie przygwożdżony do ziemi przez ogień 2/11 baonu. Australijczycy tymczasem zareagowali aktywnie i ostro. Najpierw Campbell wydał rozkaz: - Kapitanie Moriarty! Bierz swoją kompanię i obydwa czołgi zlikwiduj tych łobuzów, którzy skoczyli na wzgórze "A". Zdezelowane graty pancerne nie zdołały (podobnie jak i pod Maleme) dojechać do nieprzyjaciela, ale wystarczył huk silników, a przede wszystkim grzmiące "hura!" i błysk bagnetów Australijczyków Moriarty'ego, do których przyłączyli się żołnierze Channella. Skutek był taki, że major Kroh spotkał pod murami fabryki oliwy (na wschód od wzgórza "A") wycofujące się dość panicznie resztki swoich dwóch kompanii, Moriarty zaś tryumfalnie przyprowadził do Campbella kilkudziesięciu jeńców. Kroh zaklął po raz drugi, po czym - podobnie jak Wiedemann w Perivolii - zamknął się z tym co miał w obrębie fabryki oliwy. Z biegiem czasu zebrał tam siły rzędu batalionu, gdyż dołączyło jeszcze kilkudziesięciu pogubionych w terenie spadochroniarzy z różnych kompanii. Campbell uderzył na wschód, Sarrdover zaś na północ i po trochu wybrał "jak raki z saka" prawie wszystkich Niemców ze środkowego zgrupowania, a rano 21 maja patrol Australijczyków przyprowadził przed oblicze Sandovera bohatera znad Kanału Korynckiego, ponurego pułkownika Sturma. W kieszeni kombinezonu jednego z jeńców znaleziono kod sygnałów do porozumiewania się z lotnictwem. A właśnie pojawił się nad stanowiskami 2/11 baonu niemiecki samolot rozpoznawczy. Major Sandover polecił przerwać ogień i zwrócił się do kapitana Honnera, który znał niemiecki: - Wyłóż na próbę sygnał: "zbombardować Perivolię". Niemiec zakołysał skrźydłami ha"inafc, na znak że zumiał, i nie minęło pół godziny, jak nad Perivolią zatoczyła koło eskadra Stukasów i pomiędzy budynkami zaczęły wyskakiwać gejzery wybuchów. Australijczycy rżeli z radości jak konie i skwitowali lotników sygnałem: "dziękujemy, dobra robota", podczas gdy w Perivolii wściekły Wiedemann sygnalizował gwałtownie: "bombardujecie swoich, właściwy cel to wzgórze kilometr na wschód". Nie pomogło. Po powrocie na lotnisko dowódca eskadry zatelefonował jednak do dowództwa 8 korpusu: - Pod Retimno dzieje się coś dziwnego. Zupełnie nie, można odróżnić naszych od Brytyjczyków. Wydaje się, że to obydwie strony wykładają sygnały. W ciągu najbliższych dni owa "zabawa" powtórzyła się wielokrotnie nie tylko pod Retimno, ale pod Iraklio. Przebieg boju o Iraklio był niejako repliką wydarzeń pod Retimno z tą różnicą, że po obydwu stronach występowały większe siły. Pamiętamy bowiem, że generał Student powierzył zdobycie tego najlepszego portu i lotniska zgrupowaniu "Orion", które (w zamiarze) miało osiągnąć rozmiary wzmocnionej dywizji. Po stronie brytyjskiej broniła się tam 14 BP brygadiera Chappela (baony: 2 Yorks i Lancasters, 2 Leicester i 2 Black Watch), wzmocniona przez dodanie australijskiego baonu N. 2/4 i trzech baonów I greckich, a także czołgów (2 S/11 i 6 tankietek) i dość silnej artylerii. Rzutem spadochronowym, który miał opanować lotnisko dla austriackich strzelców górskich transportowanych samolotami oraz port dla morskiego komponentu desantu, dowodził pułkownik Brauer, mający pod swoimi rozkazami własny 1 pspad, 2 baon 2 pspad oraz część dywizyjnego baonu broni ciężkiej. Przed startem pułkownik rozkazał: - Desant w jednym rzucie, czterema batalionami w linii. Kapitan Burkhardt z drugim baonem skoczy na południowy skraj lotniska i zdobędzie je, oskrzydlając z obydwu stron. Major Schulz z trzecim baonem ma desantować na południowy zachód od Iraklio, opanować miasto i port, ubezpieczyć je i włączyć się od zachodu do ataku na lotnisko. Major Waither z pierwszym baonem skoczy w rejonie radiostacji Curnes na wschód od lotniska, zdobędzie ją i

zaatakuje lotnisko od wschodu, drugi batalion drugiego pułku spadochronowego desantuje półtora kilometra na zachód od miasta z zadaniem ubezpieczenia pierwszego pułku spadochronowego z tego kierunku. Ja skoczę na czele pierwszego baonu. Pesymistyczne wróżby pułkownika von Heykinga sprawdziły się również i pod Iraklio. Mało tego, że zrzut ciągnął się przez 3 godziny i na skutek tego Brytyjczycy zestrzelili 15 samolotów transportowych, ale na lotnisku załadowczym w Grecji musiało pozostać aż 600 strzelców 2 baonu 2 pspad. Stali się oni nazajutrz cennym odwodem dla generała Studenta, ale na razie zabrakło ich Brauerowi pod Iraklio. Kapitan Burkhardt zaatakował lotnisko dwiema grupami bojowymi od południowego wschodu i zachodu. Poniósł poważne straty już przy lądowaniu, postał zdziesiątkowany ogniem w czasie próby ataku i wykończony przez koncentryczny kontratak dwóch kompanii Brytyjczyków, z których każdą prowadził pluton tankietek. Nocą zdołał zebrać w wąwozie 60 pozostałych przy życiu spadochroniarzy. Stracił w tym boju prawie 500 ludzi. Major Schulz nie poniósł aż tak ciężkich strat, ale został odrzucony spod murów Iraklio przez grecką załogę miasta i z niedobitkami wycofał się na zrzutowisko, organizując obronę. Najpóźniej desantował Brauer z 1 batalionem. Spadochroniarze majora Walthera zawładnęli (nie bronioną i zniszczoną) radiostacją w Gurnes, po czym Brauer przekonany, że Burkhard zdobył już lotnisko, pomaszerował w tym kierunku ubezpieczony przez szpicę porucznika Bliichera. Chappel od początku obserwował ten manewr, wobec czego Brauer, zaskoczony przez gwałtowny ogień Black Watchów i wszystkich dział, stracił wielu ludzi i wycofał się z powrotem do Gurnes. Blücher poległ. Ostatni meldunek pułkownika Campbella z Retimno informował o następujących faktach: na cmentarzu w pobliżu wzgórza "D" pochowano 550 spadochroniarzy. W tzw. klatce dli jeńców zebrało się ich 501, a we wspólnym szpitału obok 147 Australijczyków leżało 252 Niemców (praktycznie też jeńców). 26 maja major Kroh z niewidoma ludźmi uciekł z fabryki oliwy, jedynym więc żywym i zdrowym (głodnym i osłabionym, ale zajadłym) przeciwnikiem Campbella pozostał zamknięty w murach Perivolii major Wiedemann z niedobitkami 3 baonu. Straty hitlerowców pod Iraklio były tego samego rzędu co pod Retimno z tą różnicą, że suma zabitych spadochroniarzy znacznie przewyższała liczbę wziętych do niewoli. Samodzielny ośrodek oporu istniał również na przeciwległym', zachodnim krańcu wyspy. Był nim wspomniany już porcik Kastelli. Wyznaczony na dowódcę ośrodka major Bedding meldował się 18 maja u brygadiera Hargesta, któremu podlegał. - Jaka jest twoja sytuacja? - zapytał brygadier. - Mam około tysiąca Kreteńczyków, dobrych wojaków, którzy wykazują wiele zapału, ale są bardzo nędznie uzbrojeni. Podzieliłem ich na dwa bataliony i wcale niezłe podszkoliłem, tylko nie umiałem ich nauczyć, jak mają strzelać bez amunicji. Po przeciwnej stronie major Stenzler, wysyłając porucznika Mürbe z zadaniem obsadzenia Kastelli, przypomniał mu o haśle rozpoznawczym dla przyjaznych partyzantów kreteńskich. Kiedy więc Mürbe zbliżając się na czele kompanii do Kastelli zobaczył grupę ludzi w długich butach, czarnych bufiastych spodniach i szerokich czerwonych pasach, podniósł rękę do góry, wołając: - 'Major Bock, major Bock! Odpowiedziała mu salwa. Mürbe padł zabity na miejscu, a spoza wzgórz leżących po obydwu stronach drogi zaszarżował z dzikim wrzaskiem tłum Kreteńczyków, uzbrojonych w starożytne strzelby, widły, noże, siekiery, ale nie zwracających najmniejszej uwagi na ogień. Spośród 74 żołnierzy kompanii ocalało 27, których major Bedding - dla ich własnego bezpieczeństwa - zamknął w miejscowym więzieniu. Dopiero 24 maja lotnictwo niemieckie zbombardowało Kastelli, a w dym wybuchów uderzył 95 bata-? Non saperów górskich, wzmocniony baterią dział ppanc i wspierany przez Stukasy. Kreteńczycy - używający zdobycznej broni niemieckiej - walczyli do ostatniego naboju i

opanowanie miasta kosztowało saperów trzy doby, wiele krwi i amunicji. 27 maja hitlerowcy rozstrzelali na rynku 200 zakładników. NOWE DECYZJE I ICH SKUTKI Nastrój, jaki panował wieczorem 20.maja w dowództwach Löhra i Studenta w Atenach, można określić jako grobowy. - Generalna klapa - zagaił Student odprawę dowódców i sztabu. - Süssmann zabity, Meindl ciężko ranny. (Sturm jeszcze nie był jeńcem, ale o tym, że nim został, Student i tak nie wiedział do końca bitwy). - Żadne ze zgrupowań nie wykonało postawionego mu zadania. Heidrich jest beznadziejnie zakorkowany w Dolinie Więzienia. Nie mamy wiadomości spod Retimno ani Iraklio, ale z meldunku lotników wynika, że nie jest tam dobrze. Jedynie z tego, co nadaje Göttsche, można dojrzeć maleńki promyk światła pod Maleme. Co pan chce powiedzieć, Reinhardt? - Czy nie rozkaże pan generał, aby przystąpić do. planowania ewakuacji naszych wojsk z Krety? - Pan jest chyba chory, majorze? Powiedziałem ..promyk światła pod Maleme" i dlatego rozkazuję, aby skupić tam główny wysiłek. Najpierw spadochroniarze: pułkownik Ramcke odleci jutro rano pod Maleme i zluzuje tam rannego Meindla. Przed odlotem zorganizuje desant, także na Maleme, sześciuset spadochroniarzy drugiego pułku, którzy nocują na lotnisku Topolia. W pierwszej kolejności zrzucić kompanię przeciwpancerną kapitana Schmitta. Tę część decyzji traktować jako bezwzględny rozkaz. To, co powiem dalej, zrealizować w formie ostrego pogotowia. Wykonanie nastąpi na sygnał. Więc: zamierzam dwudziestego pierwszego maja przetransportować samolotami na lotnisko Maleme co najmniej pułk piątej dywizji górskiej, po czym, w możliwie najkrótszym czasie, całą dywizję. Ale generał Ringel poleci na Kretę od razu i obejmie dowództwo nad całym zgrupowaniem zachodnim, to jest pułkami Ramckego i Heidricha, oraz, oczywiście, oddziałami własnej piątej dywizji. Komponent morski, to jest obydwie flotylle admirała Schustera, zaokrętuje dwa baony piątej dywizji górskiej, jej artylerię plot, ppanc, samochody oraz czołgi, i będzie gotowy do wyruszenia z Milo dwudziestego pierwszego maja rano. Uzgodnijcie sobie szczegóły pomiędzy piechurami, lotnikami i marynarzami, a tymczasem przyślijcie tu kapitana Kleye.. Ten ceniony przez przełożonych pilot przed kilkoma dniami wypił o jedną szklankę "Ouzo" za wiele, a konsekwencją był raport pewnego gestapowca na temat jego publicznych "antypartyjnych" wypowiedzi. Od tego dnia kapitan przebywał w sztabie 11 korpusu bez funkcji, w stanie niełaski i zagrożenia. - Kleye - powiedział Student - ma pan okazję do zrehabilitowania się. Poleci pan o pierwszym brzasku na lotnisko Maleme. Zadanie: chcę wiedzieć, czy mogą tam lądować i startować stamtąd Ju 52 transportujące strzelców górskich. Ponadto zawiezie pan Meindlowi amunicję i dowie się od niego o położeniu. Wracać jak najprędzej i meldować mi o wszystkich aspektach sytuacji pod Maleme. Nazajutrz jeszcze przed godz. 9 Kleye stanął przed 'Studentem. - Opowiadaj, jak tam jest - zawołał niecierpliwie generał. - Melduję, że lądowanie na lotnisku Maleme i start z niego nie są łatwe, ale są możliwe, czego dowodem jest moja obecność. - Na czym polega trudność? - Po pierwsze, lotnisko jest "zaśmiecone" wrakami szybowców i zestrzelonych samolotów. Po drugie, jest ostrzeliwane, rzadkim co prawda, pośrednim ogniem artylerii. Ale południowo-zachodnia część lotniska leży w martwym polu, a ponadto można użyć jako lotniska twardej i gładkiej plaży na zachód od ujścia Tavronitis.

- Jak jest sytuacja bojowa? - Bataliony pułku szturmowego wyszły na wschodni skraj lotniska i na wzgórze sto siedem. Nieprzyjaciel siedzi na wzgórzach dalej na wschód i nie obserwuje bezpośrednio lotniska. - Czy Ramcke już tam przyleciał? Jak się miewa Meindl? Jakie ma straty? - Ramckego jeszcze nie było. Meindl ma przestrzelone ramię i pierś, jest bardzo słaby, ale pełen ducha bojowego i pogardy dla dowództwa brytyjskiego. Stracił dużo ludzi/chyba prawie połowę pułku. - Skąd ta pogarda dla nieprzyjaciela? - Meindl mówi, że Nowozelandczycy biją się doskonale, ale ich dowódcy nie mają pojęcia o taktyce. Zupełnie nie docenili znaczenia wzgórza sto siedem, a przecież jego posiadanie przesądza o możliwości korzystania z lotniska. Druga sprawa to zupełna bierność przeciwnika. - Pańska obecność oznacza ponadto, że nieprzyjaciel nie zniszczył ani nie zaminował lotniska. Dziękuję, Kleye. - Tu Student demonstracyjnie podarł i wyrzucił do kosza raport gestapowca. - Niech pan wraca do swojej eskadry. Dostanie pan Ritterkreuz. Decyzja generała Studenta równała się wywróceniu do góry nogami całego planu operacji, nic więc dziwnego, że przy jej wykonaniu zamącony został porządek przybywania na Kretę poszczególnych jednostek. We właściwej kolejności wylądowało na plaży parę samolotów z amunicją i prawie jednocześnie skoczył na zachód od Tavronitis porucznik Schmitt ze swoimi "łowcami czołgów". Od razu znalazł Meindla, który mu rozkazał: - Masz motocykle? Wyślij natychmiast patrol do Kastelli, niech mi powiedzą, co się dzieje u Mürbiego. Połowę swoich "łowców" wyślij do Gericke, połowę do Stenzlera. W tym samym momencie zameldował się pilot, porucznik von Könitz. - Mam rozkaz natychmiast ewakuować pana generała do Aten. Dowództwo pułku obejmie pułkownik Ramcke, który już tu powinien być. - Rozkaz to rozkaz, zwłaszcza że czuję się -nienajlepiej. Göttsche, znajdź Ramckego i wprowadź go w sytuację. Dopiero jednak około godz. 18 porucznik mógł pobiec na spotkanie spadochroniarzy desantujących na zachód od Tavronitis i bez trudności rozpoznał niedużego, ale zgoła kwadratowego pułkownika Ramckego, witając go okrzykiem: - Dzięki Bogu, to wreszcie pan pułkownik! - Pan jest oczywiście Göttsche. Jakie tu jest położenie? - Z pułku pozostały dwa przetrzebione bataliony. Pierwszy i trzeci nie istnieją. Ich niedobitki rozdzielono pomiędzy drugi i czwarty baony. Drugi baon jest obecnie na wzgórzu sto siedem, a czwarty z powodzeniem atakuje wieś Pirgos. Natomiast od dwu godzin lądują samoloty z oddziałami, piątej dywizji górskiej. Muszę podkreślić wielką brawurę pilotów. Osiemnaście Ju 52, mniej lub bardziej uszkodzonych, zostało na lotnisku, ale ze czterdzieści odleciało z powrotem. Dotychczas wylądował juz dowódca setnego pułku górskiego, pułkownik Utz, ze sztabem, i stopniowo przybywa pierwszy z jego batalionów. Ponadto przyleciał major Snowatski grupą specjalistów, uruchomił dwa zdobyczne czołgi i zaprzągł je do oczyszczania lotniska. Jest także kapitan marynarki, który organizuje na plaży przyjęcie rzutu morskiego. -'? Rozumiem. Ja za to przyprowadziłem batalion drugiego pułku spadochronowego. Połowa skoczyła razem ze mną, dwie kompanie zrzucono już około piętnastej na wschód od Pirgtos. Czy wiadomo, co się z nimi dzieje? - Niestety, tak. Porucznik Nagele wyprowadził do Pirgos osiemdziesięciu ludzi. Reszta spadła wprost na Nowozelandczyków. Przepadli bezpowrotnie. Dobrze, że to był pomysł Studenta, a nie mój'- pomyślał Ramcke, a do Göttschego powiedział: =============================================================

- Niech mi pan tu ściągnie na dwudziestą Utza, Gericke, Stenzlera. Wydam im rozkaz bojowy, a tymczasem zorientuję się w terenie. Na ogół panuje tu niezły bałagan. Możemy z niego wybrnąć, zorganizować natarcia na Chanie, ale tylko pod warunkiem, że nieprzyjaciel nie uderzy w ciągu tej nocy i nie odbierze nam lotniska. - Już generał Meindl obawiał się kontrataku, a jednak poprzednia noc przeszła spokojnie zauważył Göttsche. Noc zaś przeszła spokojnie między innymi dlatego, że generał Freyberg był - w przedziwny sposób - znacznie lepiej zorientowany w sytuacji nieprzyjaciela niż własnych wojsk. Koronnym dowodem takiej nieświadomości był jego meldunek do Wavella z wieczora 20 maja kończący się zdaniem: - O ile mi wiadomo, lotniska w Retimno, Iraklio i Maleme Oraz obydwa porty są w naszym ręku". Odpowiedzialny za lotnisko Maleme brygadier Puttick liczył na aktywną reakcję ze strony dowódcy 5 BP. Brygadier Hargest wolał jednak "oszczędzać siły" i zdał się na inicjatywę dowódców batalionów. Ci zaś uradzili kolektywnie, że najlepiej spełnią zadanie, broniąc pasywnie poprzednich stanowisk 21 i 23 baonów. 22 baon stanął w drugim rzucie. Informacja'o utraceniu Maleme dotarła do generała Freyberga dopiero rano 21 maja wraz ze świadomością, że niemieckie samoloty transportowe rozpoczęły intensywne wykorzystywanie lotniska. Dowódca "Creforce", obserwując to ze wzgórza w rejonie Chanii, zwrócił się do towarzyszącego ma szefa sztaby: - Musimy na to zareagować. Proszę zwołać na godzinę szesnastą odprawę dowódców brygad całego zgrupowania zachodniego. Otwierając odprawę Freyberg .zwrócił się przede wszystkim do Hargesta, który miał pod Maleme styczność z nieprzyjacielem i poprzednio sam zaproponował dowódcy dywizji, że po zapadnięciu ciemności odbierze wzgórze 107 i wschodni skraj lotniska. - James, jakich sił potrzebujesz do wykonania twojego zamiaru? - zapytał. - Wystarczą mi dwa wypoczęte bataliony, pluton czołgów i wsparcie artylerii dywizyjnej. Zamierzam użyć do ataku moich bojowych Maorysów, to jest dwudziestego ósmego baonu. Baony dwudziesty pierwszy, dwudziesty drugi i dwudziesty trzeci są zmęczone, proszę więc o czołgi i o dwudziesty baon podpułkownika Burrowsa. - Dlaczego właśnie ten? - Bo stoi najbliżej, w Kladiso, dziesięć kilometrów od podstawy wyjściowej. - Nie mogę oddać dwudziestego baonu - wtrącił się brygadier Puttick. - Burrows strzeże plaż na wschód od Chahii. Dostaliśmy przecież z Kairu osi rzężenie, że należy nocą oczekiwać desantu z morza. - To prawda. Zrobimy więc tak: mamy w Jeoriupolis niezaangażowany australijski 2/7 baon podpułkownika Walkera, Wyślemy z Sudy naszą jedyną kompanię transportową, która przewiezie Australijczyków do Kladiso; Walker zluzuje tam Burrowsa, poza tym te same samochody podrzucą dwudziesty baon do rejonu wyjściowego. Czy są sprzeciwy? Nie słyszę. Brygadierze Stewart, proszę sporządzić i przekazać terminarz dla kompanii transportowej i dla zainteresowanych batalionów. Hargest, gdzie i kiedy chcesz wydać swój rozkaz bojowy? - W Platanias, o dziewiętnastej. - Kiedy rozpoczniesz kontratak? - Gotowość na dwudziestą drugą, wyruszenie, na mój sygnał, przewiduję o dwudziestej drugiej trzydzieści. - Dobrze. Czy są pytania? Nie ma. Pomyślnych łowów, James. Pytań nie było, ale brygadier Inglis, powracający z odprawy razem z Kippenbergerem, nie posiadał się /.oburzenia. - Gdyby wczoraj Puttick posłuchał mojej rady, to nie mielibyśmy dziś Niemców ani w Maleme, ani pod Galatas. Moglibyśmy skierować brygadę, albo dwie, na Retimno i Iraklio i

całą bitwę o Kretę mielibyśmy z głowy. A to, co dzisiaj wykombinowali, świadczy o nieznajomości elementarnych zasad taktyki - Istotnie -.potaknął Kippenberger. - Zamiast uderzyć kułakiem, pukają rozstawionymi palcami. -Można by bez trudu skupić nie dwa, ale cztery albo nawet pięć batalionów, i nie pluton, ale pełną kompanie czołgów. - Nie tylko to. Już sam cel kontrataku został fałszywie określony. Hargest, a z nim Freyberg, z góry ograniczają się od odzyskania wzgórza sto siedem i ? Pirgos, zamiast jednoznacznie powiedzieć, że należy pobić na głowę Niemców, którzy wylądowali pod Maleme. Ale, oczywiście, nie wystarczą do tego dwa bataliony. - Słusznie - zgodził się znów Kippenberger. - Fałszywie obrany cel działania, niedostateczna siła uderzenia, ale za to niebywale skomplikowana procedura montażu kontrataku. Tylko jedna okoliczność usprawiedliwia w pewnym stopniu tę niewydarzoną decyzję, mianowicie zagrożenie z morza. - Nic nie usprawiedliwia - wybuchnął Inglis. - Nie ma żadnego zagrożenia z morza. Nasze okręty będą, jak co nocy, na Morzu Kreteńskim. Cunningham dotrzyma obietnicy i nie przepuści na Kretę ani jednego okrętu niemieckiego. To nie Puttick ani Hargest! Hargest zaś wyglądał bez końca w Platanias Burrowsa i jego 20 baonu. Podpułkownik Dittmer już od dawna rozwinął swoich Maorysów na podstawie wyjściowej. Na zachodnim skraju wsi oczekiwał i również porucznik Farran z trzema czołgami. Wściekłość Maorysów, którzy miotali najstraszniejsze przekleństwa pod adresem spóźniającego się 20 baonu, została rozładowana przez kolosalny pokaz pirotechniki, jaki rozpoczął się około godz. 22.40 na morzu w odległości 18 mil na północ od Chanii - Flota Śródziemnomorska dopadła flotyllę niemiecką, usiłującą przewieźć na Kretę jednostki 5 DG. - A nie mówiłem - walił pięścią w stół brygadier Inglis na swoim stanowisku dowodzenia ale ani Freyberg, ani Puttick nie wysnuli z-tego wydarzenia żadnego wniosku co do kontrataku! Borrows przyjechał do Platanias o godz. 2.15 (czyli już 22 maja). - A gdzie pański batalion? - zawołał Hargest. - Dwie kompanie jadą za mną i będą tu za pół godziny - odpowiedział pułkownik Burrows. Australijczycy nie zluzowali jeszcze pozostałych trzech (razem z kompanią dowodzenia). Proponuję, żeby zaczynać kontratak z tym, co jest na miejscu, reszta batalionu dołączy. Proszę tylko o rozkaz. - Rozkaz jest najprostszy na świecie. Atakujemy okrakiem wzdłuż drogi Platanias-Malerhe. Farran z czołgami w środku, drogą, Dittmer wzgórzami na południe od drogi, na wzgórze sto siedem. Pański batalion pomiędzy drogą a wybrzeżem z żądaniem: zdobyć Pirgos, później Maleme, wyjść na wschodni skraj lotniska. Ale niech pan poczeka. Dawson, proszę mnie połączyć z dowódcą dywizji. Halo, Edward. Mogę ruszyć dopiero po trzeciej. Uważam, że to zbyt późno. Czy nie lepiej odłożyć wszystko na jutro wieczór? - Nie - odpowiedział Puttick - przedstawienie ma się odbyć. - Słyszał pan? - zapytał Hargest Burrowsa. - Niech pan melduje, jak tylko rozwiną się pańskie dwie kompanie. Kontratak wyruszył o godz. 3.30 i jego początek był nawet obiecujący. Prowadzeni przez walecznych dowódców batalionów brunatni i biali Nowozelandczycy atakowali z męstwem i rozmachem. Szczególny postrach wzbudzali wśród Niemców Maorysi, strzelający w biegu z biodra i bezlitośnie kłujący bagnetami, a atakujący z tradycyjnym, narodowym okkrzykiem bojowym: "aa, aa!" Kapitan Upham, dowódca kompanii 20 baonu (który w tym ataku zarobił Victoria Cross), opowiadał później:

- Zaskoczyliśmy Niemców bez butów i bez spodni. Byli zupełnie bezradni. Widzieliśmy tylko ich tłuste tyłki, doskonale nadające się do kłucia bagnetami. Gdybyśmy mieli jeszcze godzinę ciemności, to zachodni skraj lotniska byłby nasz. Zabrakło jednak właśnie tej godziny. W chwili kiedy Maorysi dotarli do połowy stoków wzgórza 107, a 20 baon opanował Pirgos i wychodził na wschodnie obrzeże lotniska, nadszedł świt, a od tej chwili głównym czynnikiem boju stało się znowu lotnictwo niemieckie, po czym pułkownik Ramcke wprowadził pułk 5 DG. Nowozelandczycy zabili wprawdzie, głównie bagnetami, dziesiątki spadochroniarzy i wzięli całą gromadę jeńców, ale w ostatecznym wyniku znaleźli się z powrotem na rubieży Wyjściowej. Wróciło ich znacznie mniej niż wyruszyło, a zyskali tylko tyle, że odroczyli zamierzony atak niemiecki o niewiele godzin. Również i tym razem piechota nie miała żadnej pociechy z czołgów. Wyraźne powodzenie odniosła tej nocy Flota Śródziemnomorska. Cunningham wiedział o wyruszeniu z Milo dwóch konwojów nieprzyjacielskich i w odpowiednim czasie wysłał na Morze Kreteńskie dwie flotylle. Kontradmirał Glennie z trzema krążownikami i czterema niszczycielami dopadł niemiecki konwój Nr 1, złożony z 16 kabotażowych stateczków greckich, eskortowanych przez włoski niszczyciel '"Lupo". W ciągu dwóch godzin okręty Royal Navy hulały pomiędzy nieszczęsnymi "kaika-mi", topiąc je i rozpędzając. "Lupo" dostał 18 trafień. Niedobitki zawróciły do Grecji. Nieco gorzej, ale ostatecznie z takim samym skutkiem dla "Creforce", powiodło się flotylli kontradmirała Kinga (dwa krążowniki i cztery niszczyciąle). Dopiero, wczesnym rankiem 22 maja King dojrzał z daleka wychodzący z Milo konwój Nr 2. Nie zdołał okaleczyć go tak dotkliwie jak to zrobił Glennie, zdążył jednak zatopić jeden z drugim statek, reszta zaś pośpiesznie uciekła do Milo. Bój na Morzu Kreteńskim kosztował jednak Flotę Śródziemnomorską bardzo drogo. Samoloty von Richthofena zaatakowały jej okręty powracające już w biały dzień przez cieśninę Kithira, zatopiły 3 niszczyciele oraz poważnie uszkodziły okręt liniowy i aż 3 krążowniki. A w Atenach generał Löhr wezwał admirała Schustera i powiedział: - Churchill ogłosił urbi et orbi przez BBC, jakoby Cunningham zatopił nam dwadzieścia statków i wysłał na dno morza cztery tysiące Niemców. Co mam zameldować Göringowi? Proszę o dokładne liczby. - Dokładne liczby są pocieszające. Straciliśmy dziesięć mało co wartych statków greckich. Straty w ludziach wynoszą trzystu czterech strzelców górskich utopionych względnie zaginionych bez wieści. Liczę na to, że część tych ostatnich znajdzie się na Krecie'. - Niemniej jednak - powiedział Löhr do obecnego przy rozmowie generała Studenta - nie możemy sobie już pozwolić na dalsze próby transportowania wojsk i sprzętu drogą morską. POCZĄTEK KOŃCA Zgodnie z oceną generała Löhra dowódca 11 korpusu wydał generałowi Conradowi i Ringelowi wytyczną: - Trzeba jak najszybciej przerzucić piątą dywizję górską samolotami na lotnisko Maleme. Jest to najważniejsze spośród wszystkich obecnych zadań lotnictwa transportowego. - Czy mam przez to rozumieć, że nawet kosztem zaopatrywania naszych zgrupowań, walczących pod Galatas, Retimno i Iraklio? - zapytał Conrad. E"- Tak właśnie masz to rozumieć. - Rozkaz - odsalutował Conrad i zaczął działać. Od 22 maja codziennie wysiadały w Maleme pododdziały dywizji w takim rytmie, że rankiem 25 maja mógł zameldować Studentowi:

- Ringel ma już na Krecie praktycznie całą swoją Piątą dywizję górską łącznie z artylerią i baonem motocyklistów. Maleme bez przesady możemy już ?nazywać naszą bazą na Krecie pomimo tego, że cała operacja kosztowała nas setkę. Ju 52 rozbitych lub uszkodzonych przy lądowaniu. Wyprzedzając wypadki dodamy, że trzy dni później, 28 maja, komandor Bartels zameldował o wyładowaniu w Kastelli dwóch czołgów. Przetransportowano je - wyjątkowo - morzem, szybkim statkiem, w biały dzień i pod nieustającą osłoną Messerschmittów). Conrad wymienił nazwisko Ringeia, gdyż generał ten, wraz z całym swoim dowództwem, pod wieczór 22 maja przybył do Maleme. Sam Löhr żegnał swojego austriackiego ziomka na lotnisku, przypominając mu zadania: - Masz zabezpieczyć bazę w Maleme, opanować 'zatokę Suda,- następnie wyzwolić z opresji spadochroniarzy pod Retimno i Iraklio i wreszcie okupować całą wyspę. Powodzenia, Ringel. Po rozejrzeniu się w sytuacji brodaty dowódca 5 DG wydał w rozmowie z oficerami sztabu następującą ocenę: - Spadochroniarze przy udziale setnego pułku górskiego zdecydowanie odrzucili kontratak, są pewni siebie. Jednakże, właśnie w związku z nocnym bojem, powstało niedopuszczalne przemieszanie związków. Trzeba więc zaprowadzić porządek w ugrupowaniu, a przede wszystkim ustalić rozsądną organizację dowodzenia. W konsekwencji, na odprawie dowódców, wydał taki rozkaz: - Chcę pobić zachodnie zgrupowanie nieprzyjaciela, rozwinięte w obronie na zachód i na południe I od Chanii, nie dopuścić do wycofania się tego zgrupowania na Retimno. W tym celu zamierzam częścią sił atakować czołowo wzdłuż wybrzeża i jednocześnie oskrzydlić nieprzyjaciela od południa. W związku z tym zarządzam następującą organizację dowodzenia. Pułkownik Ramcke obejmie pułk szturmowy, składający się ze wszystkich spadochroniarzy, .zorganizowany w dwa baony: Stenzlera i Gericke. , Będzie pań atakował czołowo, po obydwu stronach drogi Maleme-Chania. Pułkownik Utz z trzema baonami piątej dywizji górskiej wykona manewr 'oskrzydlający, pofałdowanym terenem na południe od drogi, grzbietem i południowymi stokami Monodhendri. Pułkownika Wittmana mianuję dowódcą ?całej artylerii mojego zgrupowania. Pułkownik Schatwe ze swoim dziewięćdziesiątym piątym baonem saperów górskich ubezpieczy natarcie z kierunku zachodniego, wyśle rozpoznanie do Kastelli. W ciągu nocy przegrupować jednostki i zebrać je w rejonach Wyjściowych. Meldować osiągnięcie gotowości, początek ataku na rozkaz. I I do oficera operacyjnego: - Nawiązać łączność z Heidrichem w Dolinie Więzienia, zawiadomić go, że mi podlega. I Tego samego dnia 22 maja, po wschodniej stronie Wzgórza Monodhendri, przeciwnik Ringeia, generał Freyberg, również podjął decyzję i przekazał ją brygadierowi Puttickowi: - Kontratak się nie udał, bo wyruszył zbyt późno i był za słaby. Zawiniłem sam, bo obawiałem się desantu z morza. Dziś wieczorem powtórzymy kontratak całością sił piątej brygady piechoty, wzmocnionej dwoma świeżymi batalionami oraz wszystkimi czołgami. Wracaj na swoje stanowisko dowodzenia i natychmiast zajmij się organizacją tego manewru. - Rozkaz, sir - odpowiedział ochoczo Puttick. -"Tym razem będzie kontratak z prawdziwego zdarzenia. Ręczę, że odzyskamy lotnisko Maleme. Po czym odjechał, ale po drodze wstąpił do dowództwa 4 BP, gdzie się dowiedział, że w Dolinie Więzienia nieprzyjaciel energicznie atakował Galatas, a jednocześnie skierował jakieś zgrupowanie na Stalos, wieś położoną na północnych stokach Monodhendri. Odruchowo ocenił, że jest to manewr oskrzydlający, mający na celu rozdzielenie 4 i 5 BP. Kiedy zaś poinformował Hargesta o zamierzonym kontrataku, dowódca 5 BP stanowczo zaprotestował: - Moje bataliony są tak zmęczone i wstrząśnięte dzisiejszym niepowodzeniem, że nie można nawet marzyć, aby je ponownie rzucić do natarcia.

Puttick natychmiast zatelefonował do Freyberga: -- Sir, okazało się, że przekazana mi decyzja jest zupełnie niewykonalna z obiektywnych przyczyn. Mało tego, uważam za konieczne wycofanie piątej brygady piechoty na nową pozycję nad korytem rzeki Platanias. - Ta "rzeka" jest równie sucha jak Tavronitis. A jakież są te obiektywne przyczyny? - Wyczerpanie żołnierzy i zarysowujące się zagrożenie styku pomiędzy czwartą a piątą brygadą piechoty. Zaczepna inicjatywa dowódcy "Creforce" okazała się równie efemeryczna jak zapał Putticka. - Jesteś bliżej wojsk i lepiej ode mnie wyczuwasz , sytuację. Akceptuję więc twój wniosek i niech wobec tego Hargest odeśle do Inglisa dwudziesty baon. o Słuchając tej rozmowy porucznik Cox ze zdziwieniem zadał sobie dwa pytania: Z jakiego powodu są tak przemęczone i wstrząśnięte 21 i 23 baony, które przecież nie brały udziału w kontrataku? I dlaczego nie wysyła się choćby patrolu w celu sprawdzenia wiadomości o rzekomym zagrożeniu, tylko podejmuje się spontaniczną decyzję, oznaczającą ostateczne podarowanie Niemcom lotniska w Maleme? Ale - pomyślał Cox - jestem tylko porucznikiem rezerwy i nie mogę być mądrzejszy od generałów. Aby się dowiedzieć, na czym polegało owo zagrożenie, należy cofnąć się o jedną dobę i przenieść się w Dolinę Więzienia, w której 21 maja żadna ze stron niczego nie osiągnęła. Obydwaj przeciwnicy byli z tej sytuacji niezadowoleni i obydwaj postanowili atakować. Wieczorem pułkownik Heidrich wydał Więc swoim dowódcom batalionów nowy rozkaz bojowy: - Mam wiadomość, że pułk szturmowy opanował lotnisko w Maleme i że lądują tam oddziały piątej dywizji górskiej. Również i my musimy przerwać niegodną spadochroniarzy "wojnę pozycyjną". Dlatego też major Heilman sformuje z resztek swoje-8o trzeciego baonu i z kompanii saperów grupę bojową. Pańskim zadaniem jest nawiązanie bezpośredniej styczności Z naszymi wojskami idącymi z Maleme na Chanie. Brytyjczyków, których mamy przed sobą, obejdzie pan od zachodu i pójdzie bezdrożami, szukając tej styczności między Monodhendri a Stalos i dalej na zachód. Pański wymarsz poprzedzi, a tym samym ubezpieczy i zamaskuje, atak drugiego baonu, starym szlakiem Galatas. Pierwszy baon zostanie na miejscu jako mój odwód. Pytania? - Od dwóch dni nie zrzucono nam ani jednego naboju, nie mówiąc już o żywności. Nie mam prawie wcale amunicji - zameldował dowódca 2 baonu major Derpa. - Von der Heydte. Przekaże pan drugiemu baonowi trzy czwarte posiadanej przez pierwszy baon amunicji. Czy to pana zadowala, Derpa? - Jeżeli mam być szczery, to nie. Atak powtórzony tymi samymi siłami, w tym samym czasie i takim samym sposobem nie rokuje perspektyw powodzenia i skończy się wielkimi stratami. - Tchórz pana obleciał - wybuchnął Heidrich. Stary zawodowy oficer aż zbladł z obrazy. - Jeszcze nikt i nigdy nie widział, żeby major Derpa stchórzył. Chodzi mi o życie moich żołnierzy. Jeżeli pan pułkownik tak stawia sprawę, to rozkaz wykonam. Niewiele godzin później zwłoki majora przyniesiono spod. Galatas na noszach i pochowano na założonym w okolicy więzienia cmentarzu spadochroniarzy. Atak Derpy w dniu 22 maja został opóźniony, ponieważ pułkownik Kippenberger uprzedził go, rzucając do ataku dwie kompanie z zamiarem odzyskania pozycji częściowo utraconej pierwszego dnia przez Greków. Po trzech godzinach kompanie te zostały odrzucone na stanowiska wyjściowe, tracąc tuzin żołnierzy, ale przyprowadzając paru jeńców wraz ze zdobytym moździerzem i trzema cekaemami. Zaraz po tym nastąpiła riposta Derpy, który przy wsparciu moździerzy i lotnictwa uderzył całym batalionem na froncie szerokości 700 m. Spadochroniarze uzyskali początkowo powodzenie i zadali poważne straty kombinowanemu batalionowi, który - nie zaprzestając walk - zaczął się wycofywać. Kippenberger poprowadził wówczas wąwozem kompanię porucznika Carsona, zamierzając zaskoczyć spadochroniarzy kontratakiem w ich zachodnie skrzydło. Zanim jednak zdołał zająć stanowisko Wyjściowe, usłyszał i zobaczył przedziwne zjawisko: na przeciwległe, wschodnie skrzydło Niemców rzuciła się pędem i z nieludzkim wrzaskiem wielka wataha Greków. Na jej czele biegł,

wymachując rewolwerem, porucznik Forrester,- bez hełmu, w szortach i bardzo długiej tropikalnej bluzie, a za nim tłum mężczyzn, kobiet, a nawet dzieci, wszystkim zaś towarzyszyło stado ujadających kundli, tego. już było za wiele dla spadochroniarzy, którzy jeszcze przed chwilą zaciekle atakowali dobrze uzbrojonych żołnierzy nowozelandzkich po prostu zawrócili. W uciekli. Kompanie Kippenbergera powróciły na dawne stanowiska obronne. W czasie kiedy się to działo, major Heilmann wyprowadził swoją grupę bojową w pobliże Stalos. 10 BP zameldowała o tym Puttickowi, który - jak wiemy - uznał, że tych 150 spadochroniarzy zagraża całej, jego dywizji. - Okropne niebezpieczeństwo - drwił później Kippenberger – dwudziestego trzeciego maja rano ci "jerries" ośmielili się wejść do Stalos i natychmiast przepędziły ich stamtąd moje patrole. Ale nawet odważny Kippenberger miał powody do niepokoju. Straty kombinowanego baonu sięgały już 25 procent, a kawalerii Russela 30 procent. Najbardziej przykry był meldunek lekarza, majora Lömasa: - Konstatuję objawy upadku ducha u naszych ludzi, jednego lekko rannego odprowadza teraz na punkt opatrunkowy dwóch albo i trzech kolegów, którzy się zupełnie nie kwapią do powrotu. Rano 23 maja Kippenberger zameldował dowódcy dywizji o stanie brygady i dostał od niego rozkaz zluzowania kombinowanego baonu przez 18 baon z 4 BP. Pojechał więc do Inglisa, zawiadomił go o tej decyzji, a przy okazji powiedział: - Słuchaj, Lindsay. Oddałeś mi już baony osiemnasty i dziewiętnasty, a sam zostałeś z jedynym dwudziestym baonem, przemęczonym i zdeprymowanym po nieudanym ataku na Maleme. Proponuję, żebyśmy zlikwidowali dziesiątą brygadę piechoty, która już nie zasługuje na nazwę brygady, i połączyli nasze siły pod twoim dowództwem w jednolitą czwartą brygadę. . - A co ty będziesz robił? - Jako twój zastępca będę dowodził oddziałami pierwszego rzutu, to jest osiemnastym baonem na północnym, dziewiętnastym na południowym skrzydle i zasiloną Grekami kawalerią Russella pomiędzy nimi. W drugim rzucie postawimy zluzowany kombinowany baon, w odwodzie będzie dwudziesty. - Zgoda trzeba tylko, żeby nasz układ opracowała dywizja. . Dywizja akceptowała układ i zameldowała o zmianie do sztabu "Creforce". wiadomość odebrał major Saville, który po odłożeniu słuchawki powiedział: - Poszczególne bataliony są ciągle przerzucane je jednej brygady do drugiej i z powrotem. Teraz .zniknęła nam cała brygada. Zaczynam się już gubić wobec takiego traktowania spraw organizacji dowodzenia. Biedny Saville nie przeczuwał, że był to dopiero łagodny początek łamigłówek organizacyjnych. '' Wszystko to działo się 23 maja, a do tego czasu bataliony 5 BP, zgodnie z otrzymanym rozkazem, Opuściły dotychczasowe pozycje i poczynając od :nocy z 22 na 23 maja wycofały się najpierw na linię |koryta Platanias, nie zatrzymały się tam jednak prawie wcale, ponieważ Hargest uznał, że nowa pozycja Kie nadaje się do obrony. Kapitan Dawson przyniósł podpułkownikowi Dittmerowi rozkaz ubezpieczenia odwrotu pozostałych batalionów brygady. Waleczny dowódca 28 baonu poczerwieniał ze złości. - Powiedz swojemu brygadierowi - krzyknął do Dawsona - że nadużywanie Maorysów jest co najmniej nieprzyzwoitością. Wczoraj w pierwszym rzucie ataku, dziś w ostatnim rzucie odwrotu, podczas gdy ludzie Łęckiego i Allena siedzą bez ruchu! Podczas wykonywania zadania Dittmer trzykrotnie powstrzymywał Niemców w momentach, kiedy naciskali na Maorysów zbyt zuchwale. Spadochroniarze Ramckego wykorzystywali zaś w tym boju w charakterze dział towarzyszących, parę zdobycznych Boforsów, do których "zaprzęgli" Volkswageny.

23 maja rano generał Ringel wysłał do Aten meldunek, który można by streścić: "na zachodzie bez zmian", co okazało się nieprawdą, ponieważ zmiany posypały się jak z rogu obfitości. Od świtu zaczęły znowu lądować kolejne Ju 52, przywożąc upragnione baterie artylerii górskiej, zaopatrzenie bojówce i pierwsze kompanie 85 psg. Około godz. 8.00 szef łączności zameldował generałowi: - Udało się nawiązać łączność radiową z Heidrihem w Dolinie Więzienia. Prosi usilnie o amunicję i żywność. Jeszcze poprzednio wszystkie zgrupowania bojowe zameldowały o osiągnięciu gotowości i o tejże godz. 8.00 dowódca 5 DG wydał rozkaz: "naprzód", po czym zaczęły napływać jak najbardziej różowe wiadomości. Wprawdzie na nadmorskim skrzydle spadochroniarze Ramckego, opóźniani przez Maorysów, nie posuwali się "za darmo", niemniej jednak w ciągu dnia weszli do Platanias i dotarli do brzegu rzeki o tej samej nazwie. Ramcke dwukrotnie składał "tryumfalne" meldunki. Najpierw: Baon Gericke zdobył dwa porzucone działa, bez zamków i przyrządów celowniczych. I po krótkiej przerwie: Baon Stenzlera zdobył trzy działa, w. takim samym stanie. Nowozelandczycy nie mięli środków transportu do ewakuowania tych armat. Wykształceni zawodowcy, Ringel, Ramcke i Utz, doceniali znaczenie silnego punktu taktycznego, jakim było Monodhendri, owo wzgurze pozwalające na daleką obserwację i ostrzał we wszystkich kierunkach. - To będzie ciężki orzech do zgryzienia - powiedział Ringel do Ramckego - Monodhendri decyduje wręcz o losie bitwy o Kretę. Nowozelandczycy bezwarunkowo będą więc twardo bronić tego punktu. Nie wolno panu pchać się czołowo wzdłuż. Północnych stoków, dopóki strzelcy górscy Utza nie oskrzydlą tej przeszkody od południa i dwustronnym atakiem nie opanują grzbietu. Toteż generała Ringela po prostu "zatkało", kiedy w połowie dnia usłyszał telefoniczny meldunek pułkownika Utza: - Mój pierwszy baon jest już, na szczycie Monodhendri. - Gratuluję, Utz. To nadzwyczajne. Musiałeś stoczyć bardzo ciężki bój? - Nie stoczyłem prawie żadnego boju. Na górze były tylko drobne patrole, które przepędziliśmy bez kłopotu. To jest zdumiewające, ale nieprzyjaciel zupełnie nie bronił tej pozycji. Zamierzam natychmiast " nawiązać osobistą styczność z Heidrichem. Zadowolony z pochwały przełożonego Utz wsiadł do przyczepy motocykla, po kozich ścieżkach lub wręcz bezdrożem objechał Monodhendri od południa i niebawem znalazł się przed dowództwem Heidricha w rejonie więzienia. Na widok niemieckiego oficera wojsk lądowych pułkownik Heidrich , z wrażenia ledwo zdołał wykrztusić: - Jak to dobrze, że pan tu przyjechał! - A dla udokumentowania swego zachwytu poczęstował Utza przedostatnim ze swoich cygar i zaprosil go na obiad z przypalonej kury. Od tej chwili niemieckie zgrupowanie zachodnie stanowiło jednolity blok. Nazajutrz od świtu Ringel kontynuował nafarqije zgodnie ze swoim planem, przedłużył tylko południowe, obchodzące skrzydło przez Wprowadzenie 85 psg, który wylądował w ciągu 23 maja. Jego dowódca, pułkownik Krakau, otrzymał rozkaz: - Twoim zadaniem jest głęboki manewr oskrzydlający. Obejdziesz Monodhendri od południa i jako pierwszy przedmiot opanujesz Alikianou. Siedzi tam jakiś niewielki oddział grecki. Po zdobyciu miasteczka ruszysz na wschód, zatoczysz wielki łuk ku północy i uderzysz na Chanie od południowego wschodu. "Czerwone kółko na mapie", jak pułkownik Kippenberger nazwał grecki 8 baon, okazało się jednak bardzo istotnym elementem walki. Pułkownik Krakau na długo utknął pod twardo bronionym Alikianou, nie zdobył .go, tylko opłynął - i to dopiero 26 maja - a wobec tego nie odegrał swojej roli w tej fazie manewru.

Na pozostałych kierunkach 24 maja hitlerowcy osiągnęli podstawy wyjściowe do ataku na ostatnią pozycję osłaniającą Chanie, rozpoznali tę pozycję i nawiązali z nią styczność bojową. Pozycją zaś była rubież broniona od początku bitwy przez brygadę Kippenbergera. Wojska połączonych 10 i 4 BP były na niej ugrupowane według planu uzgodnionego przez obydwu brygadierów 23 maja, tyle tylko, że za ich plecami stanęła wycofana spod Maleme 5 BP. Na północnym skrzydle spadochroniarze Ramckego doszli do styczności z 18 baonem podpułkownika Graya pomiędzy wybrzeżem a stokami wzgórz na wschód od Stalos. W prawo od nich 100 psg | 'dwoma baonami w pierwszym rzucie stanął lewym I skrzydłem również naprzeciw 18 baonu, prawym zaś celował w kawalerię Russella.. Frontem na północ, w styczności z 19 baonem podpułkownika Blackburna. rozwinęły się pozostałości 3 pspad Heidricha. 25 maja natarcie niemieckie rozpoczęło się późno. Przyczyniło się do tego niepowodzenie 85 psg pod Alikianou, ogień pół utopionego -"Yorka", który uporczywie bił w skrzydło Ramckiego do końca nocy z 26 na 27 maja, najbardziej zaś oczekiwanie na nurkujące Ju 87. Ostatecznie hitlerowcy ruszyli do ataku po godz. 16.00. Głównym ich atutem było - tak jak pod Maleme - wsparcie lotnictwa, uzupełnione przez ogień moździerzy i artylerii pułkownika Wittmana. Nowozelandczycy bili się z determinacją, ale w ostatecznym wyniku Niemcy powoli spychali ich ku wschodowi. Pułkownik Kippenberger dwoił się i troił. Nakazywał i osobiście prowadził kontrataki, wzmocnił pierwszy rzut pozostałością kombinowanego baonu, a pod wieczór, za zgodą Inglisa, jeszcze i 20 baonem miał tylko 2 kompanie, a w końcu nawet orkiestrą 4 BP i. muzykantami teatru żołnierskiego "Kiwi". Kiedy na skrzydle 18 baonu powolne wycofywanie t się zaczęło przybierać formę ucieczki, pułkownik stanął na ścieżce i zatrzymał żołnierzy. Do pułkownika przyłączył się starszy sierżant Sullivan z 18 baonu i pomagał mu bardzo skutecznie do chwili kiedy, ni z owego spokojnie zameldował: - Bardzo mi przykro", sir, ale muszę już odejść. - Zwariowałeś? -- zapytał oburzony Kippenberger. Sullivan zamiast odpowiedzi podniósł połę koszuli i pokazał czyściutką dziurkę od pocisku w środku brzucha. Dałem mu papierosa i nie spodziewałem się, że go jeszcze kiedyś zobaczę. Ale zobaczyłem, po trzech latach, we Włoszech"- wspominał potem pułkownik. Zapadł zmrok i wydawało się już, że natarcie zostało powstrzymane, kiedy nadbiegł goniec z meldunkiem od majora Russella, że nieprzyjaciel wdarł się do Galatas. Kippenberger znajdował się bezpośrednio na północny wschód od miasteczka i tam zameldowały-się u niego przysłane przez lnglisa posiłki. Najpierw porucznik Farran (ten spod Maleme) z dwoma czołgami, później dwie kompanie 23 baonu. Kippenberger od razu wysłał Farrana z zadaniem rozpoznania sytuacji w Galatas, a tymczasem wydał rozkaz dowódcom kompanii: ,,Odbierzemy Galatas kontratakiem! Każdą kompanię poprowadzi jeden czołg, a piechota pójdzie gęsiego po obu stronach drogi. Manson, po prawej stronie, Harvey po lewej". Zaklekotały gąsienice powracających czołgów. Farran krzyknął z wieży: - Galatas roi się od Niemców! - Czy możesz wprowadzić tam atakujące kompanie? - Oczywiście mogę, ale mam dwóch ludzi rannych. Czy są ochotnicy na zmianę? Natychmiast zgłosiło się dwóch żołnierzy i Farrin zorganizował "kurs broni pancernej", przejeżdżając tam i z powrotem po 100 metrów, po czym podniósł załogę na duchu słowami: - Sami rozumiecie, że wplątaliście się w ryzykowny interes. Ochotnik Ferry odpowiedział na to: - Bardzo mi to odpowiada. Mam po wyżej uszu h tej beznadziejnej bijatyki pod niebem czarnym od samolotów. Muszę poza tym odpłacić Niemcom za paru zabitych przyjaciół. Czołgi ruszyły z łoskotem, a za nimi;; wielkim impetem i krzykiem pobiegły i uderzyły na bagnety obydwie kompanie. Do szturmujących przyłączyły się po drodze rozeźlone grupki

żołnierzy z 18,20 i kombinowanego baonów, a wśród nich porucznik Forrester, bojowy przywódca G reków. Kontratak miał wręcz niespodziewane powodzenie - 2 baon 100 psg był całkowicie zaskoczony I i z ogromnymi stratami wyrzucony z Galatas. Obydwa czołgi Farrana zostały zniszczone, ale świetnie I "zdały egzamin, siejąc wśród strzelców górskich spustoszenie i panikę. Zwycięskie kompanie 23 baonu ugrupowały się do obrony zdobytego osiedla. Na-I przeciwko nich zdeprymowany pułkownik Utz na gwałt usiłował zorganizować opór na wzgórzach na zachód od Galatas. Nagła cisza napadła na polu walki. To pierwsze zdecydowane niepowodzenie Niemców w bitwie o Kretę wyraźnie podniosło ducha Obrońców Galatas w szczególności Inglis i Kippenberger chcieli "iść za ciosem" i nowym kontratakiem odzyskać wzgórza na północny zachód od osiedla. Od razu ściągnęli do przykrytego plandeką rowu (czyli do stanowiska dowodzenia Inglisa) podpułkownika Dittmera i poprosili o przybycie dowódcę dywizji, a tymczasem Inglis zapytał Dittmera: - Czy twoi Maorysi są jeszcze zdolni do ataku, George? Dittmer podrapał się w głowę. - W dwudziestym ósmym baonie zostało czterystu porządnie zmęczonych Maorysów. Ale jeżeli trzeba, to pójdą. Brygadier Puttick, swoim zwyczajem, nie pofatygował się osobiście, ale wyręczył się podpułkownikiem Gentryrn, którego pierwsze i ostanie słowo brzmiało ,,nie '. - Dywizja nie może ryzykować ostatnich zdolnych do walki batalionów. Brygadier zdecydował, że piąta brygada piechoty obsadzi grzbiet Daratsos. Na południe od niej stanie dwubatalionowa dziewiętnasta brygada piechoty brygadiera Vaseya, a czwarta brygada ma w ciągu nocy przejść do odwodu, do rejonu na wschód od Daratsos. - Gentry palcem wskazał to miejsce na mapie. Rozkaz został wykonany, na skutek czego sierżant Burghartswiezer z 100 psg, który na czele plutonu ostrożniutko wszedł rano 26 maja do Galatas, wysłał do pułkownika Utza zdumiewający meldunek: - Galatas opuszczone przez nieprzyjaciela. Na ulicach pełno trupów naszych żołnierzy. Są też i ranni, nasi i brytyjscy, oraz dwa spalone czołgi. Wśród pozostałych rannych był i porucznik Farrin Rano 26 maja dwóch generałów wypowiedziało jednocześnie jedno i to samo zdanie, tyle że każdy z nich użył diametralnie odmiennej tonacji. Generałami byli - z jednej strony Chanii Ringel, a z drugiej Feryberg. Zdanie zaś brzmiało: - Nie ulega wątpliwości, że nadchodzi koniec bitwy o Kretę. ZMAGANIA DOCHODZĄ DO KRESU Pesymistyczna ocena sytuacji powstała w umyśle generała Freyberga po meldunku złożonym mu przez brygadiera Putticka w nocy z 25 na 26 maja. Puttick rozmawiał poprzednio z brygadierem Hargestem, który przedstawił mu swój pogląd: - Odbicie Galatas nie może zmienić faktu, że nasi żołnierze są już zupełnie wyczerpani i zdemoralizowani. Jedynym rozsądnym rozwiązaniem może być tylko ewakuacja ,do Egiptu. Na twoim miejscu pominąłbym w meldunku epizod Galatas, bo stary gotów wpaść w optymizm i uprzeć się przy dalszym wojowaniu na tej przeklętej wyspie. Puttick podzielał stanowisko Hargesta, usłuchał więc jego rady i przedstawił Freybergowi sytuację w sposób niezupełnie prawdziwy, ale za to ponury. Wystarczyło to dowódcy "Creforce" do podjęcia decyzji o ewakuacji. Musiał jednak do czasu zachować ten zamiar w sekrecie, a nawet zamaskować go pozorami aktywności, ponieważ właśnie londyński

Komitet "Szefów Sztabów zaczął żądać od generała Wavella posiłków dla Krety, Churchill zaś zasypywał go (adresowanymi również do Freyberga) depeszami, podniecającymi do walki i informującymi, 'że "cały świat patrzy na waszą wspaniałą bitwę". Ożywił się więc również popychany w ten sposób generał Wavell. Jedynym materialnym przejawem jego działalności było wysłanie do Sudy na 3 niszczycielach batalionu komandosów podpułkownika Laycocka, poza tym ograniczał się do udzielania dobrych rad w rodzaju: "kontratakujcie pod Chanią" lub "cofajcie się, opóźniając, na Retimno", z czego sobie Freyberg nic nie robił. Przybyłym do Sudy w nocy z 26 na 27 maja komandosom rozkazał na przykład od razu wrzucić cały ciężki sprzęt do morza. Od nocy z 25 na 26 maja generał Freyberg prowadził działalność w dwu kierunkach. Pierwszym było uzyskanie od Wavella rozkazu ewakuacji "Creforce" do Egiptu. Zadanie to Freyberg zrealizował wysyłając w krótkich odstępach czasu i stopniowaną pod względem treści serię radiogramów. Tak więc z radiogramu z nocy z 25 na 26 maja Wavell wyczytał, że z "Creforce" jest źle, ale jeszcze nie wszystko stracone. Natomiast radiogram z 26 maja zaczynał się już od słów: "Z przykrością jestem zmuszony zameldować, że sytuacja jest beznadziejna", a kończył retoryczną ozdobą w duchu: "jeżeli koniecznie trzeba, to gotowi jesteśmy się poświęcić", ale 27 maja Freyberg meldował, że obrona Chanii została przełamana i wojska cofają się w nieładzie (co niezupełnie było zgodne z prawdą). Przyciśnięty w ten sposób do muru Wavell najpierw postanowił, że już nie wyśle na Kretę, na pewną zagładę, ani jednej kompanii. Po drugie, zwrócił się do Churchilla z prośbą o zgodę na opuszczenie Krety, ale jeszcze przed odebraniem odpowiedzi 27 maja udzielił Freybergowi zezwolenia na odwrót. - To jest decyzja o znaczeniu strategicznym, więc może jednak, poczekajmy na opinię Londynu - zaoponował generał Smith. . - Nie poczekamy. Na Krecie giną ludzie, a mnie i tak już nic nie pomoże. Lada dzień przyjdzie na moje miejsce nowy generał - odpowiedział Wavell. - I to wcale nie z powodu Krety. - A za co? - Winston wymawiał mi, że nasze wojska słabo się biły w Somali, czego dowodem są ich małe straty. Odpowiedziałem, że wysoki rachunek od rzeźnika nie jest wskaźnikiem dobrej taktyki, i nie może mi darować tego zdania. Drugim kierunkiem działalności Freyberga stało się przesuwanie na szachownicy batalionów i dowódców. 26 maja wydał swojemu sztabowi zarzązenie: - W rejonie Sudy stoją dwa nienaruszone baony, walijski i "rangersi", oraz spieszony dywizjon huzaów northumberlandzkich. Niech Weston sformuje tych oddziałów brygadę i odda ją Puttickowi zamian za zlikwidowaną dziesiątą brygadę piechoty. - Jak się będzie nazywała ta brygada i kto nią będzie dowodził? - zapytał szef sztabu. - Po prostu ,,Nowa Brygada”. Jej dowódcą będzie Inglis, a czwartą brygadę piechoty obejmie Kippenberger. - A co z Westonem, który zostanie właściwe bez wojska? - Mianuję go dowódcą Zgrupowania Zachodniego. - Czyli drugiej dywizji piechoty z jej brygadami czwartą, piątą, dziewiętnastą i Nową? - Nie tylko. Są przecież komandosi, różne jednostki MNBDO. Proszę nie dyskutować, tylko wydać rozkazy. Nie trzeba było czekać na skutki tak operatywnej organizacji dowodzenia. Najpierw Puttick poczuł się urażony faktem, że mu postawiono nad głową Westona. Kiedy więc podpułkownik Gentry w nocy z 26 na 27 maja zameldował, że nie może odnaleźć tego generała, powiedział mu: - Mała szkoda, krótki żal. Obejdziemy się i nadal bez pośrednika między nami a Freybergiem. Nakazuję odwrót na skróconą linię od Sudy na północy do Tiskalarii na

południu. Na prawym skrzydle stanie dziewiętnasta brygada piechoty, w lewo od niej piąta brygada piechoty, wzmocniona przez dziewiętnasty batalion piechoty. Komandosi osłonią odwrót. Czwarta brygada piechoty pozostanie w odwodzie. o Generał Freyberg, który 26 maja przeniósł się do Sudy, nie tylko pobłogosławił tę decyzję, ale nazajutrz wydał wytyczne do odwrotu na Sfakian, powierzając jego organizację Westonowi. Generał ten również zupełnie nie kwapił się do nawiązania kontaktu z Puttickiem, wyekspediował natomiast jednostki przeznaczone dla Nowej Brygady na zachodnie skraje Chanii. - Zadanie postawi wam brygadier Inglis. Macic jeszcze przed sobą piątą i dziewiętnastą brygady, piechoty, zatrzymajcie się więc za nimi - powie-: dział do podpułkownika Duncana, dowódcy Walijczyków, który miał poprowadzić te oddziały. Duncan minął się z baonami Putticka, które już -odeszły na linię Sudy. Brygadier Inglis też nie znalazł swojego nowego wojska, którego szukał w rejonie Sudy. W rezultacie trzy jednostki, nie połączone pod wspólnym dowództwem, zamiast na brygady Putticka trafiły na Niemców i zostały zaskoczone. Żołnierze bronili się tam, gdzie zalegli, i dopiero późną nocą z 27 na 28 maja ok. 350 - spośród 1200 - zdołało przebić się z okrążenia do Sudy, trzymanej jeszcze przez pluton saperów. Nowa Brygada przestała istnieć, zanim się jeszcze sformowała. Rano 28 maja generał Weston wydał pisemny rozkaz do odwrotu. Dokument ten nosił charakter akademicki, ponieważ Freyberg w drodze do Sfakianu poinformował o swojej decyzji Putticka, który zaraz polecił podpułkownikowi Gentry, aby zanalizował warunki terenowe. - Sfakian leży na południowym wybrzeżu, prawie wprost na południe od Sudy. Nie ma tam portu, jest tylko niewielka plaża... - zaczął referować Gentry. - To wszystko wiem, interesują mnie odległości t rzeźba terenu - przerwał niecierpliwie Puttick. - W prostej linii odległość z Sudy do Sfakianu mierzy trzydzieści dwa kilometry, ale droga meandruje i faluje, tak że w rzeczywistości jest, czterdzieści pięć kilometrów. Wyraz "droga" nie jest właściwy, jest to bowiem kozia ścieżka, prowadząca wąwozem i między grzbietami górskimi, sięgającymi wysokości tysiąca1 pięciuset metrów na wschodzie i dwu tysięcy dwustu metrów na zachodzie. Kończy się nad urwiskiem i do Sfakianu można zejść tylko pieszo, zakosami, wąskim i stromym żlebem. - Rozumiem. Wysłać natychmiast dobry pluton Australijczyków z zadaniem ubezpieczenia plaży Sfakiah. Czwarta brygada piechoty przejdzie do Stilos i ma trzymać te wrota, przez które wchodzi się na tę ścieżkę. Piąta i dziewiętnasta brygady piechoty wraz z baonem komandosów będą broniły pozycji pod Sudą do odwołania, po czym mają opóźniać przez Stilos, Babali Khani i Askifou - rozkazał Puttick. . Podpułkownik Centry nie zameldował, że opisaną ścieżką ciekły już od paru dni strumyki ludzi które stopniowo zamieniały się w szeroką, rwącą rzekę. Oczywiście na czele znaleźli się ci, którzy najmniej zasłużyli na ewakuację bądź ze względów obiektywnych nie mogli być ewakuowani: nigdzie nie walczący "Szwejkowie", zbiegli z portów robotnicy cypryjscy i palestyńscy, tłumy miejscowej ludności. Najwcześniej, bo już 22 maja, dotarły do Sfakian pewne osoby, których przybycie było zorganizowane przez podpułkownika Blunta, brytyjskiego attache wojskowego przy rządzie greckim. 14 maja przygotował on na piśmie i rozdał zainteresowanym szczegółowy plan ewakuacji. Grecki szef protokołu, pułkownik Levidis, wymógł na Bluncie, że osoby te zostały podzielone na dwie grupy: "królewską", w której poza Jerzym II znalazł się książę Piotr, premier Tsouderos i paru dygnitarzy greckich, oraz "ambasadorską", z sir Michaelem, lady Palairet oraz personelem ambasady. Obydwie grupy wymaszerowały z Chanii pod eskortą plutonu Nowozelandczyków już w momencie lądowania szybowców Altmanna i dwie doby szły na przełaj przez góry, ostrzelane

raz i drugi przez Niemców i więcej razy przez partyzantów. Całe towarzystwo dobrnęło szczęśliwie - choć w podartych butach i na spuchniętych nogach - przez Sfakian do Aghia Roumeli, skąd w nocy z 22 na 23 maja -zabrał je brytyjski niszczyciel "Decoy". Generał Freyberg, po uzyskaniu zgody na odwrót i uregulowaniu taktycznej strony manewru, 28 maja powędrował do Sfakian, gdzie zainstalował - znowu w pieczarze - swoje dowództwo. Od razu wydał szereg zarządzeń. - Keith - zwrócił się do brygadiera Stewarta - pierwszym i najważniejszym zadaniem jest nawiązanie nieustającej łączności z okrętami, które już są w drodze do Sfakian. Po drugie, przygotujcie rozkazy do zaokrętowania, przy czym absolutne pierwszeństwo mają zwarte jednostki bojowe. Dostęp do plaży obstawić kordonem kompanii ochrony sztabu. Mają strzelać do każdego, kto by się bez upoważnienia pchał na okręt. - Yes, sir - odpowiedział Stewart, a w cichości ducha pomyślał: Co jak co, ale organizowanie ewakuacji po nieudanych ekspedycjach to nasza specjalność. Mamy wprawę. Generał Ringel natomiast, po wycofaniu się Putticka z pozycji Calatas, 26 maja złożył następujący meldunek przybyłemu w przeddzień na Kretę generałowi Studentowi: - Nadszedł moment rozgromienia głównych sił brytyjskich, skupionych pomiędzy Chanią a Sudą. Zamierzam je oskrzydlić od południa. Ramcke z pułkiem szturmowym, a na południe od niego Utz z setnym pułkiem strzelców górskich będą nadal atakowali wzdłuż wybrzeża przez Chanie na Sudę. Płytkie oskrzydlenie od Calatas na Chanie wykona Heidrich; wschodnie skrzydło jego oddziałów przedłuży ostatnio przybyły sto czterdziesty pierwszy pułk strzelców górskich. Osiemdziesiąty piąty pułk strzelców górskich nadal poprowadzi głębokie obejście przez góry. Na wypadek gdyby przeciwnik usiłował wycofać się na Retimno, organizuję całkowicie zmotoryzowaną grupę pościgową pułkownika Wittmana, której dodam obiecane czołgi natychmiast po ich przybyciu. Zaraz po południu 27 maja wkroczył do Chanii major von der Heydte na czele 1 batalionu, który stanowił obecnie całą siłę 3 pspad. Kierunek jego ataku prowadził przez korytarz opuszczony przez nieprzyjaciela. Żołnierze słyszeli wprawdzie odgłosy intensywnej walki, jednak - jak zapisał von der Heydte - był to bardziej spacer niż atak. Stracili jednego rannego, wymienili zaledwie parę strzałów i już byli na wolnym od nieprzyjaciela wybrzeżu zatoki na wschodnim skraju miasta. Spadochroniarze zatknęli na najwyższym dachu hitlerowską flagę, zajęli najlepsze wille, zrzucili przepocone kombinezony i zaczęli się pławić w morzu. W tym momencie na wieży minaretu w centrum miasta wyskoczyła flaga ze swastyką niewątpliwy sygnał, że Niemcy weszli do miasta również i od zachodu. Na ten widok porucznik Ąbratis powiedział z rezygnacją: - Skończyła się bitwa o Chanie, teraz zacznie się bitwa o najlepsze kwatery. Prawym sąsiadem baonu 3 pspad był nie ostrzelany 141 psg. Idący na czele 1 baon majora Forstera podszedł nieostrożnie do stanowisk batalionów 19 i 5 BP, zaczajonych na pozycji Sudy. Z najbliższej odległości, prosto w twarz, uderzyła strzelców górskich potężna salwa, w ślad za którą rzuciły się pędem, z wielkim krzykiem i błyskiem bagnetów, trzy bataliony: australijski, nowozelandzki, a przede wszystkim Maorysi-z ich przerażającym "aa, aa!". Batalion Forstera stracił co najmniej całą kompanię wykłutą bagnetami i uciekł w panice, kryjąc się za plecami sił głównych pułku, które pułkownik Jais rozwinął obronnie w odległości półtora kilometra na zachód od pozycji Sudy. - Ci "jerries" dostali dobrze po nosie - powiedział brygadier Hargest do brygadiera Vaseya. Mamy przed sobą spokojny wieczór i noc. Niepokoi mnie tylko to! Tu Hargest zwrócił lornetkę na południe, gdzie w odległości paru kilometrów widać było kolumienki piechoty przesączające się bez przerwy górami. - Przypuszczalnie - odpowiedział Vasey - nieprzyjaciel usiłuje odciąć nam drogę na Sfakian. Proponuj żebyśmy się w ciągu nocy po cichutku wycofali na następną pozycję opóźniania, do rejonu Stilos.

- Masz rację. Trzeba tylko zamaskować odejście wypadami. Każdy z nas uderzy Jedną kompanią. Zgoda? - Zgoda - odpowiedzieć jednocześnie brygadier Vasey i dowódca komandosów podpułkownik Laycock. EWAKUACJA, KAPITULACJA I EPILOG Nieprzyjaciel nie usiłował odcinać drogi na Sfakian z tego powodu, że Ringel - z dużą pewnością siebie, ale za to błędnie - przypisał Freybergowi inny, jego zdaniem jedyny możliwy wariant ewakuacji. Kiedy rano 28 maja pułkownik Jais zameldował mu o zniknięciu przeciwnika z pozycji Sudy, dowódca 5 DC oznajmił: - Nie ulega wątpliwości, że jego główne siły wycofują się wzdłuż wybrzeża na Retimno. Potrafili przy tym tak dobrze zamaskować manewr, że lotnictwo nie wykryło odchodzących kolumn i nadal widziało tylko zgrupowanie pod Retimno i Iraklio. Pułkowniku Wittman, ruszy pan ze swoją grupą pościgową na Retimno, rozpozna, dokąd odeszły główne siły Freyberga, i nawiąże z nimi styczność bojową. W ślad za panem pójdzie cała dywizja bez setnego pułku strzelców górskich, któremu stawiam zadanie: rozpoznać i oczyścić z nieprzyjaciela teren po obu stronach drogi prowadzącej z Sudy do Sfakian i oczyścić południowe wybrzeże w tamtym rejonie. Z pewnością wyłapiecie tam sporo maruderów. - Oczywiście mogę liczyć na porządne wsparcie przez Ju 87 - zapytał Wittman. - Nie - odpowiedział Ringel. - Od wczoraj ósmy korpus wycofuje nurkowce znad Krety. Potrzebne są pilnie na jakimś innym teatrze działań. - Czyżby inwazja na Wyspy Brytyjskie? - Nie wiem. Nie traćmy czasu na zgadywanie. Jechać! (Nurkowce były oczywiście przerzucone na północny wschód wobec przygotowywanej prze Hitlera napaści na Związek Radziecki). - To się nazywa "oczyszczanie terenu"? - warknął do adiutanta pułkownik Utz, kiedy 28 maja pod Stilos, a później pod Babali Khani, natknął się na opór i kontrataki całych batalionów rzekomych maruderów, w brudnych i podartych bluzach i szortach, ale ciągle pełnych bojowego wigoru. Nazajutrz znów puszczono mu obficie krew, już w wąwozie górskim pod Vries, i wtedy zameldował, że ma przed sobą główne siły Freyberga. Lotnictwo potwierdziło, że okręty ewakuują wojska brytyjskie ze Sfakian. Zaangażowany pod Retimno Ringel nie mógł już zasilić Utza, który jeszcze 30 i 31 maja musiał stoczyć ostre boje pod Askifos i Imbros. Patrol, wysłany okólną drogą górami, wyszedł wprawdzie na plażę w pobliżu Sfakian, został tam jednak wybity do nogi przez 20 baon Kippenbergera. Bataliony 100 psg osiągnęły wybrzeże po południu 1 czerwca długo po tym, jak ostatni okręt ewakuacyjny zniknął za horyzontem, ale zagarnęły tłum jeńców, a wśród nich 900 cywilnych robotników portowych. W wąwozie.(nazwanym przez Freyberga "via do-lorosa") straż tylna musiała opóźniać odwrót tzw. sposobem szufladkowym, tzn. że znajdujące się w styczności bataliony wycofywały się poza horyzont, na którym rozwinęły się inne, po czym następowała zmiana zadań. Los chciał, że ostatni "barani skok" przypadł australijskiemu 2/7 batalionowi, który - po wykonaniu zadania - miał zejść na plażę, aby się tam zaokrętować. Wejście do żlebu było jednak kompletnie zatarasowane przez zwarty tłum uzbrojonych "szwejków", którzy z całą premedytacją zagrodzili Australijczykom przejście. - Otwórzmy sobie drogę bagnetami - zaproponował podpułkownikowi Walkerowi major Marshall. - Nie. Wprawdzie to dranie, ale jednak rodacy. Dosyć krwi polało się już na Krecie. Za mną, przejdziemy do Sfakian górami - zadecydował dowódca batalionu. Nieprzewidzianie trudna wspinaczka trwała ponad dobę i major Marshall wspominał później:

- Po osiągnięciu krawędzi wiszącej nad plażą przeżyliśmy straszliwe rozczarowanie, Wywołane przez dźwięk wciąganych kotwic. Wszystkie nasze wysiłki i cała żołnierska sprawność nie przydały się na nic! Podpułkownik Walker, któremu na plaży wręczono rozkaz kapitulacji, wydany przez ewakuowanego już generała Westona, wspiął się z powrotem do wsi Komithades w towarzystwie żołnierza z białą flagą i poddał batalion spotkanemu tam majorowi Schrankowi z 100 psg. - Co tu robi na Krecie Australia? - zapytał Schrank. - A co robi Austria? - odpowiedział pytaniem na pytanie Walker. Podpułkownik Kippenberger, który 28 maja powiedział, że jest bezwstydnie zadowolony z decyzji o ewakuacji, 30 maja prowadził 230 swoich strzelców do punktu załadowania. Pozostali mieli się zaokrętować -i jeżeli zdążą - w drugim rzucie. Pułkownik wspominał te chwile z goryczą: - Maszerowaliśmy ścieżką wzdłuż szpaleru ludzi, mających nadzieję, że zaokrętują się razem z nami. Niektórzy błagali o zabranie ich, inni tylko patrzyli kamiennymi oczami tak, że czuliśmy się głęboko zawstydzeni. Po wejściu na pokład niszczyciela poczęstowano ich kanapkami, a młody marynarz nalewał do kubków gorące kakao, przygadując: - I znowu bezpiecznie pod skrzydełkiem Royal Navy! Komandor Morse, który pełnił funkcję komendanta "portu", złożył - już w Aleksandrii - taki meldunek o przebiegu ewakuacji: "Plaża Sfakian ma jedną zaletę. Leży na południowym wybrzeżu, okręty ewakuacyjne płynęły wprost do Egiptu i nie musiały przebijać się przez groźne cieśniny. Pozą tym miała jednak wiele wad. Był to rodzaj ograniczonej platformy, przez którą przewinęło się do 20 000 ludzi. Trwało nieustanne oddziaływanie nieprzyjaciela, zarówno z powietrza, jak i z lądu. Warunki zaokrętowania - jak najgorsze, okręty nie mogły podejść do brzegu i żołnierzy trzeba było dowozić barkami. Nie przypuszczałem nawet, aby flota była w stanie ewakuować więcej niż parę setek ludzi, a tymczasem – poczynając od nocy z 28 na 29 maja do nocy z 31 maja na 1 czerwca - zaokrętowano i wywieziono 12 500 żołnierzy. Był to dowód pełnego poświęcenia i sprawnego działania floty. Generalicję ewakuowały wodnosamoloty. Freybergz brygadierami odleciał wieczorem 30 maja. Weston, już pod nosem Niemców, 1 czerwca". Drugim punktem ewakuacyjnym był port Iraklio. Walcząca tam zwycięska 14 BP nie odczuwała potrzeby odwrotu. Mało tego, że mocno trzymała w garści port i lotnisko i dusiła w okrążeniu wygłodzonych niedobitków pułku Brauera, ale 28 maja została dodatkowo wzmocniona przez przysłany z Egiptu szkocki baon Argyll and Sutherland. Bitwa została jednak przegrana nie pod Iraklio, tylko pod Maleme i 28 maja brygadier Chappel dostał bezpośrednio z Kairu - rozkaz ewakuacji w ciągu nocy z 28 na 29 maja. Zaokrętowanie w porcie Iraklio odbyło się w warunkach bez porównania dogodniejszych niż w Sfakian: ładowano zwarte, zdyscyplinowane oddziały, nie było tłumów, zamętu ani nacisku ze strony nieprzyjaciela. Okręty podchodziły bezpośrednio do nabrzeża i odpłynęły w jednym rejsie. Wszystkie te sprzyjające okoliczności nie uchroniły jednak 14 BP od katastrofy; flotylla w drodze do Aleksandrii musiała przejść przez cieśninę Kasos i tam dopadło ją lotnictwo von Richthofena. Spośród 4000 zaokrętowanych żołnierzy 800 zginęło lub odniosło rany. Wśród rannych był sam kontradmirał Rawlison. Utonęły 2 niszczyciele; 2 krążowniki i 1 niszczyciel doznały ciężkich uszkodzeń. Najdłużej walczyło na Krecie zgrupowanie podpułkownika Campbella pod Retimno. Nie miało ono łączności z "Creforce" (z braku szyfrów) i musiało polegać na wiadomościach podawanych przez BBC, tyle że w nocy z 27 na 28 maja wylądowała tam barka z Sudy z niewielką ilością zaopatrzenia, a dowodzący nią porucznik marynarki Haig przekazał Campbellowi dziwną informację:

- Nie wracam już do Sudy. Mam rozkaz pomaszerować wraz z załogą na południowe wybrzeże, do jakiegoś Sfakian. , Pomimo ponurych przeczuć Campbell postanowił wykończyć "na czysto" swoją robotę i jeszcze 29 maja zaatakował gniazdo oporu w Perivolii, ale zajadli spadochroniarze Wiedemańna odparli go, zadając straty. Wieść o odwrocie spod Sudy nadeszła zaś o świcie 30 maja w postaci meldunku od placówki kaprala Younga: - Od zachodu idą na Retimno dwa czołgi niemieckie i ze trzystu motocyklistów. Grecy uciekli w góry. - Jak wyglądamy z amunicją i z żywnością? - zapytał Campbell kwatermistrza. - Co najwyżej na jedną dobę, sir. - No to koniec. Przerwać ogień. Scott, weź białą flagę i pójdziesz za mną. Majorze Sandover, przygotuj bataliony do kapitulacji. Ma się ona odbyć w porządku i z godnością. Ale kto chce, może iść w góry i ratować się na własną rękę. Osobiście uważam za swój obowiązek połknąć tę pigułkę do końca. Pół godziny później pułkownik Wittmann zameldował przybyłemu pod Retimno Studentowi: - Bardzo wytworny pułkownik poddał się nam wraz z siedmiuset żołnierzami. Uwolniliśmy okrążonego Wiedemanna i wyzwoliliśmy pięciuset jeńców ze zrozpaczonym Sturmem na czele. Mówi, że Australijczycy obchodzili się z nimi bardzo przyzwoicie. Spośród żołnierzy Campbella, którzy "wybrali wolność", zdołało dopłynąć do Egiptu 15 oficerów i 50 szeregowych. W Rzymie zaś Mussolini, na wiadomość o upadku Chanii, chwycił za telefon i krzyknął do szefa sztabu Commando Supremo: - Generale Cavalerro! Niemcy ponownie odbierają należną nam chwałę, wyprzedzając nas na Krecie. Wysłać natychmiast do Sitii najszybszymi okrętami wzmocniony pułk "alpinich". Niech zdobędą Iraklio. Pod wieczór 30 maja motocykliści Wittmana, już daleko na wschód od Irakjio, napotkali maszerującą kolumnę Włochów, którzy nie zdążyli uszczknąć nawet ułamka "liścia wawrzynu", bowiem w tym właśnie momencie generał Student rzekł do pułkownika Wittmana: - No, spełniliśmy zadanie. Operacja "Merkury" jest zwycięsko zakończona. Ale pewno się pan ze mną zgodzi, że Brytyjczycy przegrali bitwę raczej własnej winy. - Chciałbym podsumować wszystkie straty poniesione w bitwie o Kretę - zagaił generał Wavell konferencję, odbywającą się w połowie czerwca w jego sztabie w Kairze. - Najpierw pytanie: ilu żołnierzy ewakuowano z Krety? - W przybliżeniu: dwanaście tysięcy pięciuset ze Sfakian, plus cztery tysiące z Iraklio, minus pięciuset [zabitych w czasie rejsu. W sumie okrągło szesnaście [tysięcy, to jest prawie połowę wojska walczącego na Krecie - odparł kontradmirał Bailie-Grohman. - Połowa wojska! Wynika stąd, że procentowo [Grecja i Kreta kosztowały nas więcej niż ekspedycja po Francji, zakończona rok temu ewakuacją z Dunkierki. A jakie straty poniosła w sumie twoja flota, Andrew? - Straciliśmy bezpowrotnie w zatopionych trzy [krążowniki i sześć niszczycieli. Niemcy uszkodziłi ponadto jeden lotniskowiec, trzy okręty liniowe, [sześć krążowników i siedem niszczycieli. Zginęło dwa tysiące marynarzy. Reasumując, utraciliśmy pa-howanie na Morzu Śródziemnym co najmniej' na [przeciąg paru miesięcy - oświadczył admirał Cun-riingham. - Ile samolotów kosztowała Kreta, marszałku? - Na pozór niedużo, bo czterdzieści sześć, ale przy naszym ubóstwie... - zaczął Longmore. - No tak. Jakie są straty "Crefórce", Freyberg? - W zabitych ponad tysiąc siedmiuset na Krecie, pięciuset w czasie ewakuacji, razem dwa tysiące dwustu. W rannych ponad tysiąc siedmiuset. Do niewoli dostało się dwanaście tysięcy czterystu żołnierzy, ale część rannych wróci do szeregów. - Wróci albo nie - parsknął Wavell. - Jak pan ocenia straty niemieckie?

- Co najmniej siedemnaście tysięcy w zabitych i rannych. Freyberg przesadził na własną chwałę dwu i pół-krotnie. Prawie tego samego, dnia generałowie Löhr, Student, Richthofen i Ringel otrzymali z rąk Hitlera miecze i brylanty do swoich Ritterkreuzów, ale przed tym również złożyli dokładny raport o przebiegu bitwy. Rubryka "straty własne" wymieniała 4000 zabitych, 2600 rannych, 17 zaginionych bez wieści, razem 6617, a wśród nich 4500 spadochroniarzy. Nie wliczono załóg 184 utraconych samolotów. Po zakończeniu uroczystości Hitler oznajmił Studentowi: - Pomimo waszego zwycięstwa Kreta udowodniła, że skończyła się epoka spadochroniarzy. Podstawowym warunkiem ich powodzenia jest zaskoczenie, na które już więcej nie można liczyć. W rezultacie istniejące dywizje spadochronowe zachowały tylko swoją dumną nazwę: "Fallschirmjager", ale w rzeczywistości stały się - może tylko elitarną - piechotą. Optymistyczny Churchill wysnuł w tej materii wręcz przeciwny wniosek. Pomimo tego że Wavell już ledwo dyszał w Pustyni Zachodniej, premier wygłosił perorę na posiedzeniu Komitetu Szefów Sztabów: - Okazało się, że dywizje spadochronowe stanowią niezwykle groźny i operatywny instrument zwycięstwa. Planujemy powrót na kontynent Europy, musimy więc niezwłocznie przystąpić do organizowania i szkolenia co najmniej jednego korpusu spadochronowego. Zobowiązuję się namówić do tego samego naszych amerykańskich przyjaciół. Słowa Churchilla sprawdziły się w 1944 i 1945 r. Po opisanej konferencji Wavell pozostał sam na sam z admirałem Cunninghamem i zwierzył mu się: - Między nami mówiąc, odczuwam ciężki kociokwik po tej Krecie. Doszedłem do przekonania, że stoczyliśmy niewłaściwą bitwę, w niewłaściwym czasie i niewłaściwym miejscu. Gdyby nie było ekspedycji greckiej, a w konsekwencji bitwy o Kretę, to już dawno bylibyśmy na zachodniej granicy Trypolitanii. - Nie mogę ci odmówić słuszności, ale ja staram się widzieć również i dobre strony każdego wydarzenia. - Według mnie ta cała awantura ma wyłącznie złe strony. - Niezupełnie. Po pierwsze, pokazaliśmy Hitlerowi, że nie może mieć za darmo wszystkiego, co mu się żywnie podoba, i utoczyliśmy mu sporo, krwi. Po drugie, pewnie uznasz to za paradoks, ale jestem zdania, że ewakuacja z Krety była rozwiązaniem optymalnym. Pomyśl, co by nastąpiło, gdyby Freyberg zdołał utrzymać pozycję pod Chanią? Bitwa zamieniłaby się w długotrwałą kampanię pozycyjną i to dopiero byłaby pompa ssąca dla naszych sił i środków. A po trzecie, to i tak wygramy kampanię w Pustyni Zachodniej. - Nie zgadzam się, Andrew. Patrzmy prawdzie w oczy. Abstrahuję od faktu, że Freyberg mógł bez trudu wygrać tę bitwę, ale, trawestując Moliera, utrzymuję, że "licho nam kazało" w ogóle pchać się do Grecji. Teraz Niemcy osadzą na Krecie lotnictwo i będą bić w naszą flankę, aż się będzie kurzyło. - Mogli je tam osadzić bez względu na ekspedycję grecką - zareplikował admirał. Dalszy ciąg rozmowy odbył się pod koniec 1943 r. w Londynie. W Klubie Armii i Marynarki Wojennej spotkali się na lunchu pierwszy lord admiralicji Cunningham i przybyły na parę dni do stolicy wicekról Indii, generał Wavell. - Czy pamiętasz, wspaniały lordzie, naszą kairską rozmowę z czerwca czterdziestego pierwszego? - zapytał Wavell. - Który z nas miał rację? - Trochę obydwaj, a trochę żaden, wspaniały majestacie - odpowiedział Cunningham. - W każdym razie w Pustyni Zachodniej nie ma już nawet jednego Włocha ani Niemca. Okazało się też, że Kreta nie przydała się Hitlerowi na nic. Nie osadził na niej lotnictwa, nie zagroził

naszej "flance egipskiej", a tylko musi tam utrzymywać garnizon w postaci jakichś bardzo trzeciorzędnych wojsk. Na dobrą sprawę są to jeńcy, którzy nie ośmielają się wysunąć nosa poza mury Chanii i Iraklio, bo na wyspie panują partyzanci, którzy się nie pieszczą z okupantami. - I wzajemnie - odpowiedział Wavell. - Po zajęciu wyspy hitlerowcy okrutnie mścili się na Kreteńczykach, którzy najciężej zapłacili za nasze awantury ekspedycyjne. Poza tym zapomniałeś o jednym drobiazgu: zdobycie przez Niemców Krety uszło nam na sucho tylko dlatego, że Hitler nie miał ani głowy, ani sił dla jakiejś Krety. - Co racja to racja, majestacie. Proponuję więc, żebyśmy się napili szampana za nasze spotkanie. Oni mają tu jeszcze parę butelek "Pommery-Greno". - Przednia myśl. Twoje zdrowie, Andrew. - Twoje zdrowie, Archie.