Alles over Geschiedenis 017 2017

€5,45 Karl Marx

Held van het volk of bedenker van een moorddadige ideologie?

De grootste oplichters ooit Hoe heel Nederland voor de nazi’s werkte De laatste opleving van het Romeinse Rijk

De zanddemonen van de Zijderoute

BLOEDIGE BOUDICCA

PIONIERS VAN HET WILDE WESTEN

De wraaktocht van een Leven op de grens van Keltische koningin tegen Rome de beschaafde wereld

GEVAARLIJK LEKKER

De raarste en gevaarlijkste historische delicatessen

www.allesovergeschiedenis.com

Wat als het Zuiden de Burgeroorlog had gewonnen?

BP

5 schokkende feiten over slavenhandel

Nr. 017

€ 5,45

De wonderbaarlijke reizen van

76

Welkom bij uitgave zeventien De manier waarop onze wereld en ons tijdperk in elkaar zitten, hebben grote invloed op de manier waarop wij naar de geschiedenis kijken. De Venetiaanse koopman Marco Polo maakte in de dertiende eeuw een wereldreis en schreef daarover het beroemde reisverslag Il Milione. Hij ging van Venetië via Jeruzalem en Centraal-Azië naar China! Er werd lang gedacht dat dit verslag grotendeels verzonnen was. Maar naarmate er meer onderzoek werd gedaan bleek dat Polo dingen beschreef die hij niet kon weten zonder ze echt in het oosten gezien en gehoord te hebben. Zelfs in onze tijd is het een indrukwekkende reis, maar toch is het door onze moderne bril lastig om de enormiteit ervan te overzien. Met een vliegtuig en ander openbaar vervoer zou je zo’n reis immers in een paar weken kunnen maken. Maar voor Marco Polo was het letterlijk een reis die verder ging dan de rand van zijn wereldkaart. Hij was jarenlang onderweg. Lees over zijn opmerkelijke belevenissen vanaf pagina 12. De wereld waarin wij leven is het resultaat van wat voor ons gebeurd is: onze geschiedenis. Maar door die relatie van oorzaak en gevolg is het makkelijk uit het oog te verliezen dat de geschiedenis niet vaststond. Daarom is “Wat was er gebeurd als ...?” zo leuk om over na te denken. In deze Alles over Geschiedenis hebben we een heel intrigerende vraag: wat als de zuidelijke staten de Amerikaanse Burgeroorlog hadden gewonnen? Hoe de Burgeroorlog in werkelijkheid afliep was een essentieel hoofdstuk in het wereldwijd afschaffen van slavernij. En natuurlijk zijn de Verenigde Staten alleen door de uitkomst van deze oorlog nog verenigd. Lees “Wat als ...?” en speculeer mee vanaf pagina 76.

Uitgelicht 12

De reizen van Marco Polo

22

De Gotische Oorlog

52

Karl Marx: held of schurk?

Hoofdredacteur

Maak deel uit van de geschiedenis en praat mee:

Facebook

Twitter

/AllesOverGeschiedenis @aogeschiedenis

Kijk voor meer informatie op

www.allesovergeschiedenis.com

3

INHOUD Alles over Geschiedenis 17

Marco Polo

Een Venetiaanse handelsreiziger maakte een enorme wereldreis naar het paleis van de Mongoolse keizer en schreef een beroemd reisverslag.

THEMA 24 De geschiedenis van internationale handel.

12

26 Handel door de geschiedenis

Een tijdlijn vol ondernemerschap.

28 In de schoenen van ...

40

Een handelaar op de Zijderoute.

30 5 feitjes

De trans-Atlantische slavenhandel.

32 Onder de loep ...

Een warenhuis in de negentiende eeuw.

34 Hall of Fame

Deze mensen waren drijvende krachten in de wereldhandel.

36 Doe-het-zelf

Maak een wereldberoemd frisdrankmerk.

38 In vol ornaat

Een Venetiaanse koopman.

FEATURES 40 Fout in de oorlog

Van jodenjager tot moffenslager: de vormen en de prijs van collaboratie.

56 Boudicca tegen Rome

De bloedige opstand van een Keltenkoningin.

4

66 De frontier

Hoe was het echte leven in het Wilde Westen?

80 De tien grootste oplichters

Deze charlatans drukten hun stempel op de geschiedenis.

64

ELK NUMMER 06 Geschiedenis in beeld

De meest indrukwekkende beelden bij historische gebeurtenissen.

22 Kroegweetjes

De Gotische Oorlog 535-554

52 Helden & schurken Karl Marx

64 Door de eeuwen heen De raarste en gevaarlijkste delicatessen.

52

74 Zo maak je ...

Chuckwagon Buffalo Stew

76 Wat als…

66

Het Zuiden de Amerikaanse Burgeroorlog had gewonnen?

88 Leesvoer

Meer lezen? Probeer deze nieuwe boeken.

90 Agenda

De interessantste exposities van dit moment.

92 Vraag & antwoord Antwoord op prangende geschiedenisvragen.

94 Historie vs Hollywood Fury

95 Puzzel

Win één van de titels uit ons WO II-boekenpakket.

56 WIL JE MEER GESCHIEDENIS? NEEM EEN ABONNEMENT EN KRIJG 10 NUMMERS PLUS SPECIALPAKKET VOOR 47.50 EURO! Pag. 50

22

6

Geschiedenis in beeld

GESCHIEDENIS IN BEELD

BRITTEN STEMMEN VOOR BLIJVEN

Britten vieren de uitslag van een EG-lidmaatschapreferendum. Groot-Brittannië trad in 1973 toe tot de Europese Gemeenschap onder de conservatieve regering van Edward Heath. Onderdeel van het verkiezingsmanifest van Labour in 1974 was een referendum over het lidmaatschap. De opkomst was 65 procent, en 67 procent stemde voor, Dit was het eerste landelijke referendum van het Verenigd Koninkrijk.

© TopFoto

1975

7

8

Geschiedenis in beeld

GESCHIEDENIS IN BEELD

BONNIE & CLYDE NEERGESCHOTEN

De auto van het beruchte criminele duo werd doorzeefd met 167 kogels. Bonnie Parker en Clyde Barrow werden op 23 mei 1934 door de politie in een hinderlaag gelokt. Het tweetal reed in een gestolen Ford V8 over de Louisiana State Highway. De politie achtervolgde hen al maanden en werd getipt dat ze richting Bienville Parish reisden. De agenten verstopten zich in de struiken langs de weg voor ze het vuur openden.

© TopFoto

1934

9

Geschiedenis in beeld

GESCHIEDENIS IN BEELD

BEURSHANDEL IN HET ANALOGE TIJDPERK

Een gewone werkdag op de New York Stock Exchange. Bij het woord ‘effectenbeurs’ denken we tegenwoordig aan een gebouw vol computers en grote schermen met aandelenkoersen en andere financiële gegevens. Maar voor de komst van het digitale tijdperk ging het er heel anders aan toe. Verkopen en aankopen ging via orderbriefjes en de koersontwikkelingen werden weergegeven op een scherm dat met de hand van nieuwe informatie voorzien moest worden.

10

Foto: Library of Congress

SEPTEMBER 1963

NIE UW

HOEVEEL WEET JIJ OVER JE HERSENEN?

IN DEZE SPECIAL: • Wat maakt jou een individu • Het verschil tussen het brein van een dictator en dat van jou • Ontdekkingen in de mentale gezondheidszorg • Dit heeft de wetenschap aan het licht gebracht

116 PAGI NA’S v

oor maar €9,95

Koop ‘m in de winkel of bestel snel op: WWW.FNL.NL/HETBREIN

12

Reizen naar het hof van Koeblai Khan Marco Polo bezocht exotische plekken en beleefde fantastische avonturen, die andere mensen maar moeilijk konden geloven!

M

arco Polo groeide op als een gewone jongen in Venetië en werd later door zijn vader en oom meegenomen naar Azië, waar hij de machtigste man ter wereld ontmoette. Bij hem ging Marco 17 jaar in dienst, waarna hij naar huis terugkeerde en zijn verhaal opschreef – wat uiteindelijk het beroemdste reisverhaal uit de geschiedenis zou worden. Het is een buitengewoon verhaal, dat bovendien grotendeels waargebeurd is. Wat het meest opmerkelijk is: het kwam voort uit een opeenstapeling van toevalligheden. In 1253, in het jaar voor Marco’s geboorte, vertrokken vader Niccolò en oom Matteo uit Venetië naar Constantinopel, de hoofdstad van het oostelijke deel van het Romeinse Rijk. De stad werd door keizer Constantijn omgedoopt tot een christelijke stad en was inmiddels de zetel van het orthodoxe christendom, de tegenhanger van het katholieke Rome. Constantinopel was echter in verval, en de economie werd vooral gedomineerd door buitenlandse handelaren. Met name de

Venetianen waren er bijzonder actief. Met een scheepslading goederen wilden Niccolò en Matteo hun handelswaar omwisselen voor juwelen. Na zes jaar van winstgevende handel – waarschijnlijk onwetend over de geboorte van Marco – trokken ze verder naar de Krim, waar ze met hun juwelen Russisch graan, was, gezouten vis en Baltisch amber kochten. Dit waren destijds populaire goederen in Europa. De mannen ontdekten dat de twee Venetiaanse handelsposten, Soldaia (het tegenwoordige Soedak) en Caffa (Feodosija) zich net binnen de grenzen van het nieuwe Mongoolse rijk bevonden. De Krim was in 1238 veroverd door de Mongolen en maakte onderdeel uit van de zogeheten Gouden Horde, het westerse deel van een rijk dat zich van Rusland tot China uitstrekte. Om hun rivalen te ontlopen reisden ze duizend kilometer naar het oosten, naar de lokale hoofdstad Sarai: een nederzetting langs de Wolga die bestond uit tenten en wagens. Na nog een succesvol jaar besloten ze dat het tijd was om huiswaarts te keren. Maar op dat moment ontdekten ze dat de rivalise-

rende stadstaat Genua erin geslaagd was om de Venetianen uit Constantinopel te verjagen. Ze konden maar via één weg terugkeren. Oostwaarts, naar Bukhara, om vervolgens helemaal via Afghanistan om te reizen. Er was echter een burgeroorlog uitgebroken tussen de Mongoolse staten, waardoor ze drie jaar vastzaten in Bukhara. Daar ontmoetten de twee mannen de gezant van een Mongoolse heerser uit Perzië. Die was verbaasd dat hij twee ‘Latijnen’ leerde kennen, die bovendien inmiddels goed Mongools spraken. Hij spoorde de twee mannen aan helemaal naar China te reizen, waar zijn heer en meester, Dzjengis’ kleinzoon Koeblai, ze goed zou onthalen. “Heren”, zei hij volgens Marco, “jullie zullen er veel winst en eer uit behalen.” Ze zouden niet de eerste Europeanen zijn die de weg over de Mongoolse pony-express aflegden, maar hun twee voorgangers – beiden priester – reisden naar Mongolië in plaats van China. Bij hun aankomst in Koeblais hoofdstad Xanadu werden de Polo’s warm onthaald. Ze hadden bovendien geluk: Koeblai had een

1

Marco Polo’s Venetië

Venetië, ooit een klein moerasdorp, was in de Middeleeuwen uitgegroeid tot een indrukwekkende stad vol paleizen, kanalen en grote kerken. Marco, waarschijnlijk geboren in 1254, groeide op in een mooi koopmanshuis in de buurt van de Rialtobrug. De stad beschikte over een vloot die heer en meester was over de oostelijke Middellandse Zee. Venetië had ze een flink rijk opgebouwd met koloniën, havens en tientallen eilanden voor de Adriatische kust, plus Kreta. handelaren Venetiaanse enclaves trokken

14

van Griekenland tot Constantinopel en verder naar het oosten, over de Zwarte Zee tot de Krim. Daar gaven twee nederzettingen toegang tot de Russische waterwegen, de Don en de Wolga. En van hieruit kon je doorreizen naar heel Azië. In 1238 viel de Krim in handen van een nieuwe leider: Dzjengis Khan. Dertig jaar na zijn dood werd diens rijk bestuurd door zijn familie, en iedereen moest rekenschap afleggen aan Dzjengis’ kleinzoon, Koeblai Khan. Die verbleef ongeveer 6000 kilometer verderop in het noorden van China.

christelijke vertegenwoordiging nodig als tegenwicht voor de invloed van de lokale religies. De leider verzocht de twee handelaren om naar huis te keren en terug te komen met honderd priesters en wat heilige olie uit Jeruzalem (wellicht om te gebruiken als talisman). Hij gaf ze een gouden vrijgeleidebrief waarmee ze veilig via de keizerlijke postwegen door het Mongoolse rijk konden reizen. Drie jaar later arriveerden de broers weer in Venetië – het was 1269. Ze waren zestien jaar lang weggeweest en ontdekten dat Niccolò’s vrouw was overleden en Marco was opgegroeid tot een goed opgeleide jongen van vijftien jaar oud, klaar om de wereld te ontdekken. Twee jaar later, in september 1271, vertrokken vader en oom met Marco naar Jeruzalem om heilige olie te verkrijgen. Bij toeval was een prelaat uit hun regio, Tebaldo Visconti, tot paus Gregorius X benoemd. In de hoop dat heel China zich tot het christendom zou bekeren schreef de paus haastig een brief naar Koeblai, om aan te dringen op bekering. Hij stuurde ook twee – geen honderd – priesters op pad, die al snel terugkwamen.

Marco Polo De reis werd al snel spannend. Er was overal oorlog: de moslims vochten tegen de kruisvaarders, Mongoolse subrijken vochten tegen elkaar. Hun gouden vrijgeleidebrief was geen garantie meer voor een veilige doorgang. Ze besloten problemen te vermijden door via Oost-Turkije, Irak en Perzië naar de haven van Hormuz te reizen. De exacte route is niet helemaal duidelijk, want op het moment dat Marco zijn verhalen liet optekenen, was zijn herinnering vervaagd en hij was zelf geen betrouwbare getuige. In zijn verslag zitten echter veel waarheden. Hij vertelt bijvoorbeeld over een achtervolging door een roversbende die bekend stond als Caraunas en geregeerd werden door ene koning Nogodar. Feitelijk verwijst dit naar een aantal Mongoolse grensstrijders onder de naam Qaragunas en hun leider Negüder. Het was een wispelturig clubje, dat de ene keer heel trouw was aan de Mongoolse leider, dan weer rebels en wild plunderend. Hormuz was een grote haven en het was er ontzettend heet – tijdens een samoem-wind zou je er levend kunnen verbranden. Wellicht hoopten de drie Polo’s naar India te kunnen

varen, maar ze besloten een landroute te nemen. Ze trokken zich terug naar het noordoosten, via het tegenwoordige Iran, waar ze hoorden over de moordlustige moslimsekte ‘hashashin’ (de oorsprong van het Engelse ‘assassin’), genoemd naar hun vermeende gewoonte om hasj te gebruiken. Marco vertelt kleurrijke verhalen over gedrogeerde jongemannen die werden meegenomen naar een mooie tuin waar ze werden verleid door dames die “zingen en spelen en flirten en de mannen op alle mogelijke manieren liefkozen” voor ze eropuit gestuurd werden om te moorden. Het hoofdkwartier van deze moordenaars, Alamut lag echter 700 kilometer uit de route van Marco Polo. Bovendien hadden de Mongolen Alamut en de Assassijnen al in 1257 vernietigd. In Afghanistan vertelt Marco over de stad Balkh, die twee keer door Dzjengis Khan werd vernield, maar nu herrezen was als “een mooie en grootse stad.” Hij laat ook zien dat hij oog heeft voor vrouwelijk schoon. In een bepaald gebied valt hem op dat de mensen er aantrekkelijk zijn, “vooral de vrouwen, die knapper zijn dan wie ook.”

En ook in een ander gebied worden vrouwen omschreven die hun kleding opvullen met katoenen broeken “om hun heupen breder te doen lijken.” De reis ging verder door wat nu bekendstaat als de Wachan-corridor. De tocht door deze corridor in het Pamirgebergte was een bekende route naar China, maar ook een lastige en indrukwekkende. Gletsjers stromen omlaag vanaf pieken van 6000 meter hoog en het was er (volgens Marco)

1

Xanadu

Xanadu (Koeblais Shang Du, ‘Bovenste Hoofdstad’) was gebouwd in de stijl van de Chinese hoofdsteden – vierkant, met een buitenmuur die de drie steden hierbinnen omringt. Het noordelijke deel was open gebied. Het binnenste deel werd ingenomen door het paleis.

Marco was ongeveer 21 jaar oud toen hij Koeblai Khan ontmoette. Hij zou zeventien jaar in dienst blijven van de keizer.

16

Marco Polo zo koud dat er geen vogels vlogen. Hij volgde de Wachan-rivier door een gebied van eeuwige sneeuw, waar schapen leefden met hoorns van anderhalve meter in de breedte. De schapen zouden in 1840 naar hem vernoemd worden: Ovis Poli, het Marco Polo-schaap. Hij vond het heerlijk, zo hoog in de bergen, omdat hij door de zuivere lucht geen last had van een niet nader genoemd kwaaltje. Na het afdalen van de 5000 meter hoge Wakhjirpas moeten Marco en zijn ooms – waarschijnlijk vergezeld door een flink aantal paarden, kamelen, yaks en gidsen – zijn aangekomen bij de karavanserai van het tegenwoordige Taxkorgan, zo’n 250 kilometer ten zuiden van Kashgar. Marco vermeldt niets over dit deel van de reis, ondanks het smalle pad, de kolkende rivier en wankele bruggen van de Gez Defile en de eenzame, ijzige vlakte van Muztagh Ata, ook wel de Vader der IJsbergen genoemd. In zijn geheugen stonden de tuinen, wijngaarden en landgoederen van Kashgar centraal, de eerste grote stad binnen de huidige landsgrenzen van China. Het was toen – en nu nog steeds – het territorium van de Turkse Oeigoeren. Marco’s mening was duidelijk: “Het is een ellendig, gierig volk dat smerig voedsel eet en nog smeriger spul drinkt.” In werkelijkheid was het een ontwikkeld volk dat een eigen schrift had ontwikkeld en wiens geleerden in heel Azië in hoog aanzien stonden. Ten oosten van Kashgar lag het dode hart van Azië: het Tarimbekken vol grind en zandduinen, met vlakten zo groot als landen – de woestijnen van de Taklamakan, Lop, Gobi en Kumtag. Er groeit niets behalve af en toe een kameeldoorn. Daarom is er ook weinig leven, op zandvliegen, teken en een schamele populatie wilde kamelen na. Marco voert de spanning op en spreekt over zandgeesten en demonische stemmen die mannen naar hun graf roepen. Geen enkele middeleeuwse reiziger zou de woestenij hebben doorkruist. Er lag namelijk een mooie route langs het zuiden, die later bekend zou komen te staan als de Zijderoute. Die leidde je van oase naar oase, gevoed door rivieren die omlaag stroomden vanuit de Kunlunbergen. Marco noemt steden als Yarkan, Khotan en Charchan, die nog steeds bestaan. Andere zijn verzwolgen door het stuivende zand, zoals Lou Lan. Diens herontdekte ruïnes zijn tegenwoordig verboden terrein, omdat China er in de buurt nucleaire wapens test. Dit is het uiterste westen van China, en dat was het ook in Koeblais tijd. Vanaf hier begon Marco aan de lange reis richting Xanadu, het middelpunt van het Mongoolse rijk. Maar Koeblais macht in het westen van zijn rijk – door Marco

“Groot Turkije” genoemd – was zwak. Een groot deel van het gebied was onder controle van Koeblais rebellerende neef, Kaidu, die veertig jaar lang een doorn in Koeblais oog zou zijn. Marco vertelt een goed verhaal over Kaidu en zijn knappe dochter, Aijaruc (dat Heldere Maan zou betekenen volgens Marco, maar eigenlijk Maanlicht betekent). Ze was zo groot – “bijna als een reuzin” – sterk en dapper dat geen man haar kon evenaren. Kaidu was gek op haar en wilde haar uithuwelijken, maar ze weigerde keer op keer. Ze wilde alleen met een man trouwen die haar met worstelen kon verslaan. Iedere uitdager moest honderd paarden inzetten op de weddenschap. Na honderd uitdagingen had Aijaruc 10.000 paarden. Toen arriveerde een rijke en machtige prins, die duizend paarden bood. Ze worstelden. Zij won. Vervolgens nam Kaidu haar mee op veldtochten, waar ze haar mannetje stond en op de vijand afvloog ‘zoals een havik zich op een vogel stort.’ Is dit verhaal waar? Een beetje. Mongoolse vrouwen waren inderdaad taai en Kaidu had zeker een favoriete dochter, maar haar naam was Kutulun. In het oostelijk deel van de woestijn passeerde Marco het westelijke deel van de Chinese Muur, die duizend jaar eerder was gebouwd om nomaden zoals de Mongolen buiten de deur te houden. Echt indrukwekkend zal het er in de ogen van Marco niet hebben uitgezien. De muur was gemaakt van riet en aarde en was al een halve eeuw verlaten. De Mongolen heersten aan beide zijden van de muur. Als hij er al aandacht aan schonk, vond hij de muur het vermelden niet waard. Inmiddels moet het rond de lente van 1275 zijn geweest. Marco en zijn gezelschap waren goed opgemerkt. Boodschappers reden vooruit om te melden dat er buitenlanders in aantocht waren – Mongools sprekende buitenlanders, met een gouden vrijgeleide, zonder twijfel de ‘Latijnen’ die tien jaar eerder aan het hof van Koeblai verbleven. Bewakers reden “een volle veertig dagen” om hen te ontmoeten en te begeleiden naar Xanadu, waar Koeblai verbleef. Rond deze tijd, wellicht omdat de omgeving groener werd, schreef Marco over twee dieren. De eerste omschrijving gaat over een ruig soort vee, dat Marco met enige overdrijving ‘zo groot als olifanten’ noemde. Dit is de eerste westerse omschrijving van de jak, die toen nog onbekend was in Europa. Het tweede dier is een hert zo groot als een hond, door Marco een “heel mooi schepsel” genoemd. Dit is een muskushert, die met een klier in de nek muskus verspreiden – een geliefd ingrediënt bij parfumeurs. Hij noemt het beest zelfs bij zijn Mongoolse naam, gudderi – khüder in modern Mongools.

“Marco ondernam minstens vijf grote reizen naar de uithoeken van Koeblais Chinese rijk.”

Het echte ‘lustpaleis’

Marco omschreef een ‘stokkenpaleis’ in Xanadu, wat ook in Coleridge’s gedicht terugkomt: “In Xanadu did Kubla Khan / A stately pleasure dome decree.” Omdat het gedicht verwijst naar een droom, kan het paleis gemakkelijk worden afgedaan als een legende. Toch omschrijft Marco een echt gebouw. Met ‘stokken’ bedoelt Marco bamboe, dat uit het semi-tropische Yunnan afkomstig is – door Koeblai veroverd in 1253. De bamboe werd in de lengte doorgesneden tot overlappende, vijftien meter grote ‘dakpannen’ die samen een gewelfd dak vormden. Om ervoor te zorgen dat het dak niet zou wegwaaien, werd het op zijn plek gehouden met – in Marco’s woorden – ‘200 zijden koorden’. Waarschijnlijk werd het paleis in de zomer gebruikt als jachtplek, maar het echte doel was politiek. Het stond symbool voor de twee culturen van Koeblai: Mongools en Chinees. Het combineerde de stijl van een makkelijk te ontmantelen Mongoolse tent (zodat het ‘s winters opgeslagen kon worden) met Chinese materialen en technieken.

17

Halverwege het huidige China kwam Marco aan in Yinchuan, ooit de hoofdstad van de Tangoeten in een rijk dat bekend stond als de Westelijke Xia, tot het in 1227 door Dzjengis Khan vernietigd werd. Marco’s omschrijving is niet helemaal juist, maar komt in de buurt. Hij leerde de Mongoolse naam voor Yinchuan (Egrigaia in zijn tekst, Eriqaya in het Mongools) en de naam van de lokale bergketen (Helan Shan, dat hij Calachan noemt). Daarna reisde hij over het Ordosplateau van Binnen-Mongolië door dorpjes en landbouwvelden, naar een plaats “van vele ambachten om de keizerlijke troepen te voorzien van middelen.” Dit was Xuanhua, gelegen aan de hoofdweg van het huidige Beijing naar wat destijds de Mongoolse grens was. Hier kon hij rechtsaf naar Beijing zijn gaan, Koeblais nieuwe hoofdstad, of linksaf naar Xanadu, Koeblais voormalige hoofdstad en huidige zomerverblijf. Het was zomer, dus zijn gidsen wisten dat hun heer in Xanadu verbleef. Er was nog maar 250 kilometer te gaan. Xanadu is een afgeleide van de Chinese naam Shang Du, ‘Bovenste Hoofdstad,’ terwijl Beijing, een afgeleide van Dadu, de ‘Grote Hoofdstad. Zo schreef Samuel Taylor het in 1797 in een beroemd gedicht: In Xanadu did Kubla Khan A stately pleasure dome decree Where Alph the sacred river ran Through caverns measureless to man Down to a sunless sea.

1

In het Nederlands vertaald: In Xanadu heeft Kubla Khan het besluit genomen / tot bouw van een statig lustpaleis / daar, waar Aleph, de heilige rivier, kon stromen / door grotten, waar geen mens kon komen / naar een zee zo koud als ijs. Er was inderdaad een ‘lust-paleis’ in Xanadu, maar geen grotten of Aleph. En de Stille Oceaan was 400 kilometer verderop. Xanadu ligt op de Mongoolse Hoogvlakte, met glooiende graslanden en lage heuvels. In Marco’s tijd had deze in Chinese stijl gebouwde stad 120.000 inwoners. De toegangsweg was de zogeheten ‘koninklijke weg’, omgeven door een flinke hoeveelheid vilten tenten, paarden, kamelen en handelaren. Marco, zijn vader en oom werden door de hoofdpoort geleid naar “een schitterend marmeren paleis” voor een audiëntie met Koeblai. Hij was blij om zijn ‘Latijnse’ vrienden weer te zien. Marco voelde grote bewondering voor “de machtigste man die ooit heeft rondgelopen.” Ze knielden, wierpen zich voor zijn voeten, stonden op en vertelden over hun reis. Ze overhandigden de heerser de brief van de paus, alsook de heilige olie. Daarop vroeg Koeblai naar Marco. “Sire,” zei Niccolò, “hij is mijn zoon en uw leenman”, waarna hij Marco overdroeg aan Koeblais hof. “Ook hij is welkom”, zei Koeblai, waarna een dienstverband van 17 jaar begon. In die periode stond Marco net zo dichtbij de keizer

Marco Polo

Marco’s invloed

als zijn hofhouding. Dichterbij zelfs, omdat Koeblai hem zag als onpartijdige bron van informatie, onaangetast door de rivaliserende groepen binnen het hof. Omdat hij de Mongoolse taal machtig was, ondernam Marco minstens vijf grote reizen naar de uithoeken van Koeblais Chinese rijk – waarschijnlijk om informatie te vergaren over buitenlanders en minderheden. Hij was vrijwel zeker lid van de keshig van de keizer, zijn 12.000 man sterke persoonlijke leger aan lijfwachten. Later schreef hij zijn avonturen op, gericht op de christelijke Europese lezers. Daarin vertelde hij overigens niet waarom hij op pad werd gestuurd. Tussen zijn reizen door beleefde hij het hof in al zijn pracht. Hij begeleidde Koeblai tijdens zijn reizen tussen Xanadu en zijn nieuwe hoofdstad Beijing, een reis van drie weken, waarbij Koeblai in een speciaal ontworpen kamer verbleef die door vier olifanten werd gedragen. Beijing werd de nieuwe hoofdstad, omdat het erg belangrijk was voor de verovering en overheersing van China. De stad was zo’n beetje vanaf de grond herbouwd nadat Dzjengis Khan, de grootvader van Koeblai, de stad met de grond gelijk had gemaakt. Ontelbare hallen, schatkamers, overlegkamers en appartementen omringden een audiëntiezaal waar 6000 gasten ontvangen konden worden. In parken om het paleis graasden herten en gazelles. Het hofleven draaide om 150 oude

rituelen, onder toezicht van vier overheidsinstanties en een Raad van Rituelen. Andere afdelingen huisvestten 17.000 geleerden. De drie belangrijkste staatsfeesten betroffen de verjaardag van Khan eind september, Nieuwjaarsdag en de lentejacht.

“Koeblai zag Marco als een onafhankelijke bron van informatie.” Voor Nieuwjaarsdag en Khans verjaardag kwamen geschenken van heinde en ver. Paarden, olifanten en kamelen paradeerden, duizenden mensen gingen in het wit gekleed (dit bracht geluk) en raakten met hun voorhoofd de grond aan. Iedereen schoof aan voor een groots feest, waarbij de keizer en zijn entourage op een verhoogd platform zaten. Ze werden bediend door helpers die servetten in hun mond stopten, zodat “hun adem of geur de gerechten of dranken van de Heer niet zouden bezoedelen.”

Op 1 maart hield Koeblai toezicht op een enorme jachtpartij. In veertig dagen werd er over zo’n 500 kilometer gejaagd. Marco schrijft over 14.000 jagers en 10.000 valkeniers (hoewel de aantallen waarschijnlijk overdreven zijn) met giervalken, adelaars, slechtvalken en haviken, gevolgd door 2000 mastiff-achtige honden, allen jagend op hazen, vossen, herten, zwijnen en zelfs wolven. ‘s Nachts kampeerde de keizer in het midden van een tentendorp, met zijn enorme tent in het midden. Deze tent was gevoerd met bont van hermelijnen en marters en was waterdicht gemaakt met tijgerhuiden. Overdag verbleef de keizer in zijn enorme kamer, gedragen door vier olifanten. Marco omschrijft de aanblik: “En soms, tijdens de rit, wanneer de keizer vanuit zijn kamer spreekt met zijn baronnen, roept iemand: ‘Sire! Kijk naar kraanvogels!’. De keizer laat daarop het dak van zijn kamer openen. Wanneer hij de kraanvogels spot, stuurt hij één van zijn giervalken op pad.” Marco’s leven aan het hof eindigde in 1292. Koeblai was oud, dik en in slechte gezondheid. Marco, diens vader en oom vreesden voor hun toekomst onder een nieuwe heerser. Koeblai liet hen met tegenzin vertrekken over de zee, als begeleiders van een prinses die was uitgehuwelijkt aan één van Koeblais familieleden in Perzië. Ze kwamen weer thuis in 1296, twee jaar na de dood van Koeblai.

© Alamy, Joe Cummings, Sol 90 Images

Marco’s boek was vluchtig gedicteerd terwijl hij in 1299 krijgsgevangene was in Genua. Het boek Il Milione wordt Boek der miljoenen wonderen genoemd, of eenvoudigweg De Reizen van Marco Polo. Omdat de boekdrukkunst nog niet was uitgevonden, werd het ‘uitgegeven’ door schrijvers en vertalers. Het origineel is verloren gegaan en kopieën zijn aangetast door toevoegingen, verwijderingen en fouten. Omdat er geen andere informatie over de reizen beschikbaar is, zijn mensen de Reizen gaan zien als een verzameling verzinsels. Het duurde ongeveer twee eeuwen voor het boek populair werd. Toen ontdekten steeds meer reizigers dat Marco de waarheid vertelde. Eind vijftiende eeuw gingen veel Europeanen op ontdekkingsreis naar het Verre Oosten, op zoek naar handelsmogelijkheden met Zuidoost-Azië en het Chinese vasteland, bekend als Cathay (Cataia, zoals Marco het gebied noemde, naar het Mongoolse ‘Khiatad’). Toen de Portugezen de vaarroute om ZuidAfrika heen openden, vertrok Christoffel Columbus westwaarts over de Atlantische Oceaan om een kortere route naar China te vinden. Hij liet zich hierbij inspireren door de verhalen van Marco en een kaart die gebaseerd was op zijn verhalen. De Portugezen waren tevreden met hun eigen Afrikaanse route en wezen Columbus af. De Spaanse heersers, Ferdinand en Isabella, steunden zijn idee wel. Het resultaat: Columbus ontdekte in 1492 dat de oceaan niet helemaal tot China liep. Er lag nog een continent tussen!

19

VENETIË Het beginpunt. Het was al een van Europa’s rijkste steden, maar de welvaart van Venetië groeide sneller dan ooit. Zijn gouden dukaat werd de belangrijkste munteenheid van Europa. De Polo’s, een familie van handelaren, maakten volop gebruik van de kansen.

CONSTANTINOPEL

Deze stad werd in 1258 verwoest door de Mongolen en krabbelde langzaam weer op. Marco noemt het ‘Baudas’, en spreekt over de ‘grote stroom van handelaren ... met zijden stoffen en gouden brokaat.’

JERUZALEM

BAGDAD

De voormalige kruisvaarderstad was nu in handen van de moslims, maar zij stonden wel toe dat christenen de stad betraden. Zo konden de Polo’s heilige olie halen bij het Heilige Graf, zoals verzocht door Koeblai.

HORMUZ

Reis naar China Marco’s route liep van Venetië naar Jeruzalem, door SaudiArabië en Afghanistan, over het Pamirgebergte naar China en via de woestijnen van Xinjiang naar Xanadu.

20

Marco beschrijft schepen uit India vol ‘specerijen en kostbare stenen, parels ... olifantentanden en vele andere goederen.’ Afgemat door hitte en een ‘gewelddadige zuivering’ veroorzaakt door dadelwijn, keren de Polo’s weer noordwaarts.

Koeblais eerste hoofdstad heette oorspronkelijk Kaipingfu (Marco’s Chemeinfu) en werd in 1263 hernoemd naar Shang Du (‘Bovenste Hoofdstad’), twaalf jaar voor Marco er arriveerde.

XANADU BEIJING

KASHGAR ‘Cascar’ – Kashi in het Chinees – was de eerste grote stad in het rijk van Koeblai. De inwoners ‘vereren Mohammed ... en leven van handel en ambachten; ze hebben schitterende tuinen en wijngaarden en mooie landgoederen.’

Deze nieuwe uitvalsbasis voor Koeblai stond bekend als Dadu (‘Grote Hoofdstad’) in het Chinees, en in het Turks als Khanbaliq, ‘De Stad van de Khans’. Marco noemde het Cambaluc.

DUNHUANG De stad staat bekend om duizend versierde boeddhistische grotten die in de periode 400-1100 gemaakt zijn. Marco vermeldt ze niet. Hij noemt de stad ‘Sachiu’, van het Chinese Sha Zhou, ofwel ‘Zandgebied.’

HANGZHOU Q UANZHO

heenreis terugreis

LEGENDA

21

Kroegweetjes

ITALIAANS SCHIEREILAND, 535-554

De Gotische oorlog

Tijdlijn 476

488 Odoacer, een voormalige Romeinse legerofficier, zet keizer Romulus Augustulus af en roept zichzelf uit tot heerser van Italië. Hij maakt een eind aan het WestRomeinse Rijk.

22

493 Keizer Zeno van het Byzantijnse (Oost-) Romeinse Rijk stuurt de Gotische leider Theoderik om Italië te heroveren. Dit leidt tot een oorlog van vier jaar.

536-540

527 Theoderik en Odoacer sluiten een wapenstilstand, maar Theoderik vermoordt Odoacer tijdens het feestbanket en regeert 34 jaar over Italië.

Justinianus I wordt keizer van het Byzantijnse Rijk en begint een strijd om het verloren westelijke deel van het oude Romeinse Rijk te heroveren.

Justinianus’ generaals, Belisarius en Narses, veroveren enkele belangrijke steden, maar Belisarius krijgt ruzie met Justinianus en wordt teruggeroepen naar Constantinopel.

Kroegweetjes DE GOTISCHE OORLOG Wat was het?

Toen Justinianus I de Byzantijnse keizer werd in 527, werd het Italiaanse schiereiland al sinds de val van Rome geregeerd door de Goten. Justinianus wilde het oude gebied van het Romeinse Rijk veroveren. Daarom viel hij tegelijkertijd aan vanuit zowel het noorden als het zuiden. De Goten konden niet beide zijden verdedigen, dus het zuidelijke leger, geleid door generaal Belisarius, trok op vanuit Sicilië om Rome in te nemen. De Goten versleten in die tijd vier leiders door onderlinge ruzies en moorden, voor ze uiteindelijk in 541 Totila benoemden als leider. Het tij keerde en Totila heroverde Florence, gevolgd door Napels. Totila koos ervoor om het sterk verdedigde Rome over te slaan en viel in plaats daarvan het zuiden aan, waar minder Romeinse garnizoenen aanwezig waren. Hij vernietigde de verdedigingswerken van iedere stad, maar toonde genade voor de inwoners. Hij hoopte hen zo voor zijn zaak te kunnen winnen. Nu waren juist de Byzantijnen verdeeld, omdat Justinianus gelijktijdig streed tegen de Perzen. In 545 eindigde deze oorlog met een wapenstilstand, zodat de legers van Justinianus zich weer volledig op de Goten konden richten.

Wist je dat?

De Byzantijnse historicus Procopius beweerde dat Justinianus tijdens zijn bewind een biljoen mensen vermoordde. Het ware cijfer ligt waarschijnlijk rond ‘slechts’ vijf miljoen.

Wat waren de gevolgen?

Hoewel Justinianus de Goten uiteindelijk versloeg, was de voortdurende oorlog funest voor zijn rijk. Twintig jaar oorlog voeren maakte landbouw haast onmogelijk en hongersnood teisterde het platteland. Tienduizenden stierven de hongerdood en de stad Rome lag in puin – de aquaducten waren vernietigd door de Goten en de populatie was afgenomen van ruim een miljoen tot 32.000. De meeste leden van de Romeinse senaat werden geëxecuteerd als wraak voor de dood van Totila, die in de strijd was gesneuveld. In een paar jaar tijd was driekwart van de stad verlaten, waarbij grote delen binnen de stadsmuren langzaam dichtgroeiden met gras. Italië was zo uitgeput door de oorlog dat het Byzantijnse Rijk het niet lang kon volhouden. Justinianus overleed in 565, en binnen drie jaar vielen de Germaanse Lombarden binnen vanuit het noorden. De Byzantijnen wisten een paar kustplaatsen te verdedigen, omdat die via de zee bevoorraad konden worden, maar het oude Romeinse Italië was voor altijd verdwenen.

Wie deden mee? Justinianus I

ca. 482 – 14 november 565 De keizer van het Oost-Romeinse Rijk wilde het Oude Romeinse Rijk herstellen. Zijn overwinning kostte hem zijn rijk.

Flavius Belisarius 541

541-542 Totila wordt koning van de Oostgoten. Nu Belisarius buitenspel staat en het Byzantijnse Rijk ook bedreigd wordt door de Perzen, herovert hij het grootste deel van Italië.

Builenpest breekt uit in Constantinopel en het oostelijke MiddellandseZeegebied, waardoor minstens tien miljoen mensen sterven.

ca. 505 – ca. maart 565 Opperbevelhebber van Justinianus’ invasiemacht voor Italië. Belisarius kreeg zelden de versterkingen waar hij om vroeg.

552 Totila wordt gedood in de Slag bij Taginae. In het jaar erop verslaat Narses de laatste Oostgotische soldaten in de Slag bij Mons Lactarius.

Baduila, aka Totila

Onbekend – 552 Totila was de meest succesvolle Oostgotische leider tijdens de oorlog. Hij kwam om het leven in de Slag bij Taginae.

23

Op een normale weekdag werkten er 50.000 mensen in de Twin Towers van het World Trade Center.

Een man verkoopt zijn waren op een bazaar in Afghanistan.

Handel & commercie

De geschiedenis van kopen, verkopen en ruilen.

De Portuguese ontdekkingsreiziger Vasco da Gama was de eerste Europeaan die India bereikte via zee.

24

Oxford Street in Londen is de drukste winkelstraat in Europa, met ongeveer 500.000 bezoekers per dag.

Magie

Het biljet van £1 werd op 11 maart 1988 ongeldig verklaard. Wollebrant Geleyns de Jongh was een Nederlandse ‘expat’ en directeur van een VOC-handelspost in Perzië.

Inwoners van Washington DC wachten op soep tijdens de Grote Depressie van 1930.

Zhang Qians missies tijdens de tweede eeuw v.Chr. stelde China open voor andere delen van de wereld.

John Maynard Keynes is één van de invloedrijkste economische denkers van de afgelopen eeuwen.

Toen de financiële crisis Amerika trof in 1907, brak er paniek uit in New York City.

© Alamy, Rex Features, Getty Images

Meer dan elf miljoen Afrikanen werden met geweld ontheemd en aan de andere kant van de oceaan verhandeld als slaaf.

25

Handel

Handel en commercie door de eeuwen heen Alexander de Grote verovert Perzië GRIEKENLAND 336 VC

De zeeroute (in blauw) hielp het verspreiden van de Zijderoute, die daardoor rijkte van Midden-Europa tot het huidige Australië.

ONTSTAAN ZIJDEROUTE IN AZIË

WERELDWIJD 138 V.C.

De Zijderoute is een ontzettend belangrijke historische handelsroute die een culturele brug sloeg tussen China, India, Perzië, Italië en Griekenland. Het kreeg zijn naam in 1877, dankzij de populariteit van Chinese zijde. De route werd ongeveer 1600 jaar gebruikt en is aangelegd door Zhang Qian tijdens de Han Dynastie. De route was niet alleen goed voor de internationale handel, maar ook voor de verspreiding van kunst en religie over de hele wereld. Het zorgde bovendien voor vrede tussen de vele landen die van de route gebruik maakten.

Tijdlijn van handel ● Eerste valuta De oudste valuta komt in de vorm van goudstaven. Deze staan bekend als kostbaar en werden gebruikt in Egypte en Mesopotamië. 3000 v.Chr.

● Concept van bankieren In Babylonië, tegenwoordig Irak, lenen priesters geld uit de schatkist van de tempel aan mensen buiten de kerk. Dit is de eerste vorm van bankieren ter wereld. 1750 v.Chr.

3000 BCE

1500 BCE

● Londens handelscentrum Rond dit moment heeft Londen zichzelf ontwikkeld tot een welvarend handelscentrum in het middelpunt van het Romeinse wegennet in Brittannië. 150

0

Alexander staat bekend om zijn militaire kunde, maar hielp ook de multinationale handel een handje. ● Eduard III verklaart Florentijnse bankiers failliet Eduard III van Engeland besluit dat hij zijn schuld aan Bardi en Peruzzi niet terugbetaalt. Daardoor gaan de twee Florentijnse bankiersfamilies failliet. 1345

500

1000

● Drukke economie ● China ontwikkeld ● Oude Egypgenaren in Ebla papiergeld maken handelsroutes Er is al een levendige De Chinezen ontwikHatsjepsoet, de commerciële kelden papiergeld om vijfde farao van de economie in het hun muntensysteem te achttiende Dynastie tegenwoordige Syrië. vervangen. Dit aspect van Egypte, herstelt Deze wordt versterkt van het Chinese leven handelsroutes om door een strict maakte diepe indruk op wierook en mirre te Hatsjepsoet stuurt soldaten militair regime. Marco Polo tijdens zijn kopen. op handelstentoonstellingen 2400 v.Chr. rondreis. 900 1478 v.Chr. naar Poent.

26

In de 50 jaar dat hij koning was, herstelde Eduard de koninklijke autoriteit. Hij maakte het begin van de Honderdjarige Oorlog mee.

1300

● Eerste moderne bank opent De eerste moderne bank wordt geopend in Venetië (de Banco della Piazza di Rialto) voor overschrijvingen en veilige deposito’s. 1587

1550

● Italië bedenkt boekhouden ● Engeland Noord-Italiaanse bankiers gebruikt munten bedenken een eenvoudige Voor het eerst vorm van boekhouden. worden in Deze vorm van dubbel Engeland munten boekhouden ontwikkelde geslagen. zich tot de huidige manier 1562 van boekhouden. De Song-dynastie 1300 introduceert het eerste papiergeld, Jiaozis genaamd.

Portugal gebruikt slaven op Braziliaanse suikerplantages BRAZILIË 1510

De Portugezen waren de eersten die de Nieuwe Wereld lieten kennismaken met slavernij. Rederijen brachten in allerijl zo veel mogelijk slaven naar Zuid-Amerika – voornamelijke Brazilië – waar ze verkocht werden als werkkracht op plantages voor koffie, tabak, cacao en suiker en in goudmijnen. Kinderen van slaven werden automatisch ook slaaf, om gratis te werken voor de rest van hun leven. De slavenhandel door Nederland werd pas verboden in 1814 – slavernij zelf werd pas in 1863 afgeschaft.

Alexander de Grote is bekend vanwege zijn militaire carrière. Hij veroverde vele gebieden, tot hij over een rijk heerste van Griekenland tot Egypte en Noordwest-India. Naast het feit dat hij meer dan zeventig steden oprichtte, zorgde Alexander ook voor de eerste vorm van multinationale handel. Hij koppelde gebieden met elkaar die duizenden kilometers van elkaar verwijderd waren door een universele taal en cultuur te introduceren. Alexander zelf nam ook buitenlandse gebruiken over om de behoeftes van elke regio binnen zijn rijk beter te kunnen begrijpen.

Verenigde Oost-Indische Compagnie opgericht NEDERLAND 1602

Johan van Oldenbarneveldt was een druk man. Hij zorgde ervoor dat de VOC in 1602 het levenslicht zag.

De VOC werd in 1602 opgericht en was destijds het grootste handelsbedrijf ter wereld. Het was de eerste naamloze vennootschap met vrij verhandelbare aandelen. Het richtte een netwerk op met Azië. De VOC had haar eigen munten, want in Azië was nauwelijks vraag naar Europese producten, afgezien van wapens, wetenschappelijke instrumenten en medische handboeken. Ze had een eigen leger en oorlogsschepen. Op het hoogtepunt had de VOC 25.000 werknemers in Azië en 3000 in Nederland.

Magie Opening van het Panamakanaal PANAMA 15 AUGUSTUS 1914

De stoommachine van Watt werd gevuld met kool. Je zag het type overal opduiken tijdens de Industriële Revolutie.

Voor het Panamakanaal werd geopend, moesten schepen tussen de havens van New York en San Francisco maar liefst 19.000 kilometer varen. Dat kostte ze ongeveer 67 dagen. Na de aanleg van het kanaal (die 33 jaar duurde) was de afstand nog maar 6500 kilometer. Daardoor besloten veel meer schepen naar San Francisco af te varen, wat de handel in het gebied een enorme impuls gaf. Nu nog wordt er meer dan 280 miljoen ton vervoerd door het kanaal, wat nog verder zal toenemen nu de capaciteit van het Panamakanaal dankzij nieuwe sluizen en kanalen is verdubbeld.

DE INDUSTRIËLE REVOLUTIE WERELDWIJD 1760

● Eerste trein rijdt ● Inkomstenbelasting De eerste trein Naar het idee van Dr. in Europa rijdt Beeke, de deken van tussen Londen Bristol, introduceert en Birmingham, premier William zodat goederen Pitt jr. het concept makkelijk vervoerd inkomstenbelasting. kunnen worden. Zo kan de staat De eerste trein in wapens en uitrusting Na drie jaar werd Pitts’ Nederland rijdt betalen voor de Inkomstenbelasting in 1839, tussen Tweede Coalitieoorlog. afgeschaft door zijn Amsterdam en 1799 opvolger, Henry Addington. Haarlem. 1837

1600 ● Goud gevonden Brazilië Zodra goud wordt gevonden in dit grote ZuidAmerikaanse land, ontstaat de eerste Amerikaanse ‘gold rush’. 1693

Veel van de eerste treinen werden gebouwd in een bouwplaats in Camden.

1850

1800 ● Jefferson zet embargo op export Thomas Jefferson besluit om een embargo in te stellen op alle exportproducten om de economie van Frankrijk en Engeland te schaden. 1807

Gigantische schepen kunnen via het kanaal varen. Dit verkort de reis enorm.

● Het systeem van Bretton Woods Er werd al sinds 1944 aan dit financieeleconomisch systeem gewerkt. Het levert een akkoord op tussen 44 landen dat handel moet stimuleren en oorlogen en depressies moet voorkomen. 1946

1900

1950

● ● Het Cobden-Chevalier ● De VS introduceert verdrag wordt voltooid papiergeld Dit is de eerste internationale Na het stoppen met de handelsovereenkomst en Demand Notes, die werden hij wordt gesloten tussen gebruikt om de burgeroorlog Frankrijk en Groot-Brittannië. te financieren, komt het ConHet baant de weg voor een gres met Legal Tender Notes, Deze briefjes staan bekend als reeks gelijksoortige verdragen die nationaal gebruikt mogen ‘greenbacks’, vernoemd naar de tussen andere Europese worden als legaal betaalvroegere groene Demand Notes. landen. 1860 middel. 25 februari 1862

Op deze dag in 1929 maakte Amerika de grootste beurscrash in diens geschiedenis mee. Het stortte de hele wereld in de Grote Depressie, waardoor alle westerse geïndustrialiseerde landen zwaar getroffen werden. Het bracht de economische welvaart van de jaren 20 tot een abrupt einde. In feite had Amerika meer geproduceerd dan het nodig had en werd er door de middenklasse te veel geriskeerd op de beurs. Het zorgde voor 13 miljoen werkelozen.

Vandaag de dag vervoeren vrachtschepen zo’n 3500 containers per reis.

2000

2015

De Euro wordt in gebruik genomen Vanaf deze dag is de Euro het enige geldige betaalmiddel in twaalf EU-landen, waardoor valuta die al honderden jaren gebruikt worden waardeloos zijn. 1 januari 2002

World Trade Organisation ZWITSERLAND 1 JANUARI 1995

Wall Street Crash USA 24 OKTOBER 1929

Toen Wall Street crashte, trokken honderden werknemers de straat op om te protesteren.

● Scheepscontainers uitgevonden De Amerikaan Malcolm McLean bedacht de scheepscontainer, waarmee de transportkosten van goederen flink werden verlaagd. 1956

Hier zie je het Paleis der Naties in Genève, waar de WTO inmiddels meer dan 160 lidstaten kent.

Hoewel de World Trade Organisation (WTO) pas in 1995 werd opgericht, bestaat zijn handelssysteem al sinds 1940. Simpel gezegd houdt de WTO de regels van handelen tussen de landen in te gaten. Het heeft als doel om de handel te liberaliseren en overheden te helpen in het onderhandelen, zodat er eerlijke overeenkomsten ontstaan. Ook heeft de WTO als taak om handelsbelemmeringen op te werpen, die belangrijk zijn als er risico is op verspreiding van ziektes of de smokkel van illegale goederen. Zo kunnen economieën gezond blijven.

© Thinkstock

Hoewel het lastig is om een exacte datum aan de Industriële Revolutie te hangen, is het een heel belangrijk moment geweest. De revolutie zorgde voor veel verbeteringen in de landbouw, het transport, de communicatie en (natuurlijk) de industrie. Er vonden verschillende wetenschappelijke doorbraken en technologische innovaties plaats die de wereld veranderden. Hierdoor werd de ijzer- en koolproductie verhoogd, waardoor de economie op verschillende vlakken groeide. Fabrieken konden meer produceren, terwijl handelsroutes een definitieve vorm kregen in wegen, treinsporen en kanalen. Dat zorgde voor een enorme stimulans in de wereldwijde handel.

27

Handel

Een dag in het leven van

EEN HANDELAAR OP DE ZIJDEROUTE GELD VERDIENEN LANGS DEZE OUDE HANDELSROUTE, TAKLAMAKANWOESTIJN, CHINA, 629 De Zijderoute is nog steeds een van de langste handelsroutes ooit. Hij liep van de rijke oostelijke stad Chang’an (China), ver voorbij de horizon naar Kashgar, verder naar het westen richting India, Iran, Constantinopel, Damascus en uiteindelijk Rome. Ondanks de naam was zijde slechts een klein onderdeel van de handel. De grootse karavanen van kooplieden trokken door woestijnen en over met sneeuw bedekte bergtoppen. Edelstenen, kostbare metalen, specerijen en wierook werden verhandeld op de route. Bereisde verkopers riskeerden aanvallen van bandieten en trotseerden de elementen.

AANBID DE GOD VAN JE KEUZE

Er werd meer verspreid op de Zijderoute dan alleen waardevolle goederen. Religies en levensbeschouwingen werden ook verspreid. Boeddhisme, jodendom en christendom, alsook zoroastrisme, manicheïsme en nestorianisme verspreidden zich over de route. Iedere overtuiging had weer een andere manier van verering. Reizigers die elkaar ontmoetten, predikten over de voordelen van hun eigen geloof.

BEPAK DE KAMELEN

Succes hebben op de Zijderoute betekende dat je goederen goedkoop inkocht in eigen land en dan naar een ander land reisde, waar diezelfde goederen schaars en dus kostbaar waren. Rollen zijde, zakken vol specerijen en andere kostbaarheden werden allemaal op de ruggen van de kamelen gehesen.

WEER OVERVALLEN AF

Bandieten speurden naar kostbaarheden die op de route vervoerd werden. Veel kooplieden droegen daarom wapens om zichzelf te kunnen verdedigen. Bronzen wapens werden vaak verhandeld en konden dus ook door de kooplieden gedragen worden. Door het dreigende gevaar weken de karavanen steeds vaker van het hoofdpad af.

28

Religie was een belangrijk onderdeel voor veel reizigers op de Zijderoute, zoals je ziet aan de Boeddhistische kunst in de Mogao-grotten in Dunhuang.

Magie

LAAT JE KAARTJE ACHTER

Reizigers over de Zijderoute lieten vaak hun aanwezigheid blijken in het landschap waar ze doorheen reisden. Indo-Europese Sogdiërs houwden rotsen uit in Pakistan, reizigers schilderden op grotwanden in Mogao en bouwden de indrukwekkende grottempels in de provincie Subei. Veel grotten bevatten beelden of kleurrijke schilderingen van Boeddha.

SPOT DE ZANDDEMONEN

Zandstormen maakten de onherbergzame omgeving nog gevaarlijker. Zandduinen werden door harde winden omgevormd tot zandstormen. Daarin was het onmogelijk om vooruit te kijken, zodat er markeerpunten in het zand werden geslagen om de juiste reisrichting te bepalen wanneer de storm ging liggen. Het geluid van de wind deed de reizigers denken aan zanddemonen.

HANDELSVERGADERING

Door de woestijn heen lagen oasestadjes als Dunhuang, thuisbasis van de Mogao-grotten, en herkenningspunten zoals de stenen toren van Tashkurgan. Zij werden hotspots voor groepen handelaren. Hier werd ook belangrijke informatie uitgewisseld, bijvoorbeeld of er deals konden worden gesloten met groepen die in de buurt waren, en gevaren die ze konden verwachten.

SLUIT EEN DEAL

Als je gehoord had dat een groep reizigers in de buurt was die mogelijk geïnteresseerd waren in je spullen, kon je van richting veranderen om hen te ontmoeten. De groepen ontmoetten elkaar in een open ruimte waar de goederen geïnspecteerd konden worden. Als die in orde werden bevonden, kon er gehandeld worden – zijde kon bijvoorbeeld geruild worden voor goud, zilver en juwelen.

BEDTIJD

Na een lange dag reizen werd gezocht naar een rustplek. De karavaan werd warm gehouden met vuurtjes en de maaltijden waren eenvoudig: vlees en rijst. Water, indien schaars, werd gerantsoeneerd. De kamelen kregen het laatst te drinken, aangezien ze minder nodig hadden dan de mensen.

De ruïnes van het Tashkurgan-fort kunnen bezocht worden. Ze waren een belangrijke ontmoetingsplek voor

© Corbis

Een negende-eeuws fresco van de muren van de Bezeklik Duizend Boeddha Grotten, nabij Turfan,

29

Handel

5 schokkende feiten over ...

DE TRANSATLANTISCHE SLAVEN- HANDEL DE GRUWELIJKE SCHENDING VAN MENSENRECHTEN IN DE DRIEHOEKSHANDEL, 1540-1888

01

EEN OP DE VIJF OVERLEEFDE DE REIS NIET De omstandigheden op de slavenschepen waren erbarmelijk. Velen overleefden de reis van zes tot acht weken niet. Ze werden opeengepakt in het scheepsruim, waar iedere slaaf slechts 1,20 meter ruimte had. Ziektes verspreidden zich razendsnel!

© Alamy

80% van de slaven Tenen van slaven Sommige Ontsnapte slaven 02 03 ging naar landen werden afgehakt 04 hadden een zwaarder 05 stamhoofden buiten de VS zodat ze niet vluchtten leven dan gevangen slaven verkochten hun mensen

30

Volgens veel verhalen draaide de slavenhandel vooral om NoordAmerika, en dan met name de Verenigde Staten. Daar werden echter slechts 450.000 van de 10,7 miljoen slaven aan het werk gezet tussen 1525 en 1866. Zuid-Amerika en de Caribische gebied waren geduchtere slavenbestemmingen.

Een wreed voorbeeld van pseudowetenschap: iedere slaaf die probeerde te ontsnappen zou leiden aan de psychische stoornis ‘drapetomanie’. ‘Dysaesthesia aethiopica’ was een benaming voor luiheid onder zwarte slaven. Om te voorkomen dat slaven ontsnapten, werd de grote teen vaak afgekapt.

Als een slaaf wist te ontsnappen, werden vaak honden ingezet om hem op te jagen en te vangen. Eenmaal gevangen werd hij gestraft met honderden zweepslagen en slechter behandeld dan daarvoor. Slaagde een slaaf in zijn ontsnapping? Dan begon de zoektocht naar voedsel en een slaapplek.

De slavenhandel vond vooral aan de westkust van Afrika plaats, van Senegal tot Angola, maar zo’n beetje het hele continent had er last van. In totaal werden 17 miljoen Afrikanen uit hun thuisland geplukt en verkocht als slaven. Sommige stamhoofden verkochten zelfs hun eigen mensen voor hun eigen winst.

KOM VAREN EN VEILEN IN HET RIJK DER DUIZEND EILANDEN EN BELEEF DE GESCHIEDENIS Ooit voeren er duizenden vaartuigen in het Rijk der Duizend Eilanden. Het vervoer van groenten door tuinders, schippers en handelaren ging volledig over het water. Daarom werd het kloppend hart van de tuinbouw in dit gebied ‘de groenteveiling de Broeker Veiling’ boven het water gebouwd. Dagelijks voeren hier 150 schuiten onder de veilingklok door en werd er met een druk op de knop bepaald wat een jaar werk waard was. Vandaag kunt u de geschiedenis van dichtbij ervaren, maak een vaartocht door het laatste deel van het Rijk der Duizend Eilanden, neem plaats in de veilingbanken van het prachtige veilinggebouw en zet met een druk op de knop zelf de wijzer van de authentieke veilingklok stil. Spannend en leerzaam voor alle leeftijden!

Bezoekadres:

Museumweg 2 1721 BW Broek op Langedijk

T: 0226 313 807 [email protected] www.broekerveiling.nl

Handel Dakterras

Vanaf ongeveer 1920 vond je op het dak een terrastuin, cafe’s, midgetgolfbanen en een schietvereniging voor vrouwen. Het warenhuis bood een geweldig uitzicht over Londen en werd een hotspot voor ontspanning na een dag winkelen.

VROEG WARENHUIS

Pianoforte-afdeling

VAN SHOPPEN ALS NOODZAKELIJK KWAAD TOT VRIJETIJDSBESTEDING, BEGIN 20E EEUW Paraplu-afdeling

Tijdens de Industriële Revolutie werden fabrieken, kolenmijnen en scheepswerven overal uit de grond gestampt. Dit tijdperk zag ook een andere vernieuwing: het warenhuis. Dankzij de bloeiende economie ontstond een nieuwe middenklasse, waarmee ook een nieuw soort consument ontstond. Die had veel te besteden en genoeg vrije tijd. Het warenhuis zorgde voor een toegankelijke manier voor welgestelde vrouwen om veilig te winkelen, zonder het gezelschap van mannen. Het eerste warenhuis was Harding Howell & Co’s Grand Fashionable Magazine in Pall Mall, Londen, dat geopend werd in 1796. Het was onderverdeeld in vier afdelingen: bont en waaiers, fournituren, juwelen en uurwerken, en hoeden. Tegen het einde van de negentiende eeuw hadden alle grote Britse steden levendige warenhuizen. Het oudste Nederlandse warenhuis is de Winkel van Sinkel in Amsterdam, die in 1821 de deuren opende. Harrods, ‘s werelds bekendste luxe warenhuis, opende in 1834. Maar het was een andere keten die de manier van winkelen voorgoed veranderde. Selfridges aan Oxford Street opende zijn deuren in 1909. De winkel was opgericht door de Amerikaanse entrepreneur Harry Gordon Selfridge, met als doel om winkelen van klusje te promoveren tot een bron van vermaak en ontspanning. De winkel had honderd afdelingen, waar ‘iedereen welkom was’, en zijn innovatieve marketingcampagnes werden wereldwijd overgenomen.

32

Kostuumafdeling

Winkelassistent

Deze medewerkers werden opgeleid om klanten te helpen, op een nietopdringerige manier. De diensten waren lang en afmattend. Tijdens drukke periodes werd er verwacht dat je tijdens openingstijden, van 8 uur ‘s ochtends tot 10 uur ‘s avonds, in de winkel werkte. Daarna moest je de voorraden aanvullen. Het werk werd omschreven als ‘de laagste vorm van leven’.

Hoeden

Magie

Porseleinafdeling

Selfridges had zijn succes te danken aan de Britse liefde voor thee. Theemagnaat John Musker was investeerder voor de winkel. Dankzij de populariteit van thee kwamen allerlei thee-gerelateerde producten in zwang. Denk aan theepotten, kopjes, schotels en suikerpotjes.

Boekenwinkel

Linnenafdeling

One-stop shopping

Andere afdelingen waren bijvoorbeeld de lees- en schrijfkamer, speciale ontvangstruimten voor Franse, Duitse, Amerikaanse en ‘koloniale’ klanten, en een stiltekamer met zacht licht en luie stoelen. Zo werden klanten zo lang mogelijk in de winkel gehouden.

Herenkleding

Kleermakers

Etalages

Dameslaarzen

Selfridges was één van de eerste winkels die zijn ramen gebruikte als middel om klanten de winkel in te lokken. Daarvoor was dat de taak van de winkelier. Die stond in de deuropening om klanten naar binnen te halen. De mooi aangeklede etalages waren een minder agressieve manier om dat te bereiken.

Blouses

Parfumbalie

© Sol90 images

Juwelier

De uiterst winstgevende parfumbalie was heel centraal geplaatst op de begane grond – je kon er simpelweg niet omheen. De producten stonden op een display, zodat ze uitgebreid bekeken en geprobeerd konden worden.

33

Handel

Hall of Fame

HANDELSPIONIERS

Zo lang mensen communiceren drijven ze al handel met elkaar. In dit artikel stellen we een aantal historische handelspioniers voor, van de oprichters van de Zijderoute tot aanbieders van ruimtereizen. Zhang Qian is bekend als de cartograaf van de Zijderoute.

ZHANG QIAN CHINA 200 - 114 V.CHR.

Als diplomaat en ambtenaar tijdens de Handynastie bracht Qian de verschillende wegen van de Zijderoute in kaart. Dit enorme handelsnetwerk verbond China met India, Afrika en delen van Europa. Hij kreeg de opdracht voor de kaart van keizer Wudi in 138 v.Chr. en slaagde in zijn missie ondanks tien jaar in de gevangenis. Qian verzamelde bovendien veel informatie over India, Oezbekistan en Afghanistan.

JOHN MAYNARD KEYNES ENGELAND 1883-1946

Keynes wordt breed erkend als één van de invloedrijkste economen van de twintigste eeuw. Keynes en zijn Amerikaanse partner Harry Dexter White speelden een sleutelrol bij Keynes was een leidende kracht in de opzet van de oprichting Bretton Woods. van het systeem van Bretton Woods in 1946. Dit systeem werd ingesteld om economische crises te voorkomen en daarmee de voedingsbodem voor extreme ideologieën te verkleinen. Als deel van het systeem werden ook het Internationaal Monetair Fonds en de Wereldbank opgericht.

ELON MUSK ZUID-AFRIKA 1971-NU

Musk staat vooral bekend om zijn oprichting van allerlei futuristische bedrijven, zoals Space Exploration Technologies, een aanbieder van commerciële ruimtereizen. Maar hij is in deze Hall of Fame opgenomen voor de oprichting van PayPal, een systeem voor veilig online betalen van goederen. De dienst werd uiteindelijk overgenomen door eBay voor 1,5 miljard dollar en zou de standaard worden voor online betalingsdiensten.

JOHN CABOT ITALIË 1450-1500

Cabot was de eerste Europeaan die Amerika verkende sinds de Vikingen.

34

John Cabot was van geboorte een Italiaan: Giovanni Caboto. Zijn reis naar Noord-Amerika in 1497 wordt gezien als de eerste reis van een Europeaan naar Amerika sinds de “Musk is Vikingen. Hij bracht Newfoundland ook bekend om en grote delen zijn bedrijf Tesla, van de Noordeen vooruitstrevende Amerikaanse kust in kaart en baande producent van daarmee de weg elektrische auto’s.” voor veel latere handelsbetrekkingen en kolonisatie.

Elon Musk is de bedenker van het PayPal-systeem.

ADAM SMITH ENGELAND 1723-1790

“Het beroemde boek van Adam Smith was binnen zes maanden uitverkocht.”

JACQUES COEUR FRANKRIJK 1395-1456

Deze Fransman was een rijke en ondernemende handelaar en is één van de oprichters van De oprichting van de handelsroute tussen handelsroutes droeg Frankrijk en het Nabije sterk bij aan de welvaart Oosten. Via die route van Frankrijk. kwamen stoffen, zijde, juwelen en specerijen het land binnen. De charismatische Coeur wist het vertrouwen van koning Karel VII te winnen en kreeg zo de nodige belangrijke ambten, waaronder muntmeester en schatbewaarder. Hij kon de welvaart van het land daardoor ontwikkelen.

GERTRUDE BELL ENGELAND 1868-1926

Naast haar werk als ambtenaar, archeoloog en zelfs spion wordt Bell werd ook wel de Gertrude Bell vrouwelijke Lawrence of herdacht voor Arabia genoemd. haar hulp bij het opbouwen van de moderne staat Irak na de Eerste Wereldoorlog. Ze trok handelsbanden aan en hielp bij het bestuur van het land. Ze wordt ook wel omschreven als “één van de weinige vertegenwoordigers van de Britse koning die enigszins positief herdacht wordt door Arabieren.”

Deze wereldberoemde filosoof en econoom wordt gezien als de vader van economie als een academische discipline. Smith staat vooral bekend om het schrijven van An Inquiry Into The Nature And Causes Of The Wealth Of Nations. Dit boek bestudeerde de verdeling van arbeidskracht en vrije markten in ‘beschaafde’ naties en had grote invloed op de latere beslissingen van leiders. Smith was een voorstander van vrije handel boven regulatie van de commercie. Dit zou volgens hem tot toenemende welvaart leiden voor alle individuen. Hoewel zijn theorieën later sterk polariseerden, leeft zijn naam voort in het invloedrijke Adam Smith Institute.

ELI HECKSCHER ZWEDEN 1879-1952

Omidyar is rijk geworden dankzij zijn uitvinding: de veilingsite eBay.

PIERRE OMIDYAR FRANKRIJK 1967-NU

Omidyar is de oprichter van de onlineveilingsite eBay. Het was een revolutie in de manier waarop mensen goederen zochten, verkochten en aanschaften via het internet. Omidyar werkte voor zijn uitvinding bij Macintosh en Apple. Drie jaar na de oprichting had eBay 2,1 miljoen leden en genereerde een omzet van 750 miljoen dollar. Omidyar staat tegenwoordig op plaats 57 van de lijst met rijkste mensen ter wereld, met een vermogen van 8,5 miljard dollar.

De naam Eli Heckscher zal voor altijd bekend zijn naast die van zijn pupil, de econoom Bertil Ohlin. Samen presenteerden zij een studie met bewijsvoering Heckscher schreef voor de voordelen samen met Bertil Ohlin van vrijhandel. Hun de beroemde Heckscherhypothese was dat de Ohlin Theorie. handelsvoordelen van bepaalde landen voortkwamen uit verschillende productiefactoren. Dit werd later bekend als de Heckscher-Olin Theorie. Het werk werd later vaak aangehaald door andere voorstanders van vrije handel.

VASCA DA GAMA PORTUGAL 1460-1524

De eerste man die een zeeroute tussen Europa en India ontdekte. Het was een ontdekking die een hoop invloed zou hebben. In 1497 kreeg Da Gama van de Portugese kroon opdracht om een maritieme route naar het oosten te vinden. Hij slaagde hierin door rond Afrika te varen. Hij vestigde handelsposten in India, voerde oorlog tegen moslims en Indiërs en legde het fundament voor het wereldwijde specerijenimperium van Portugal.

“Terwijl hij handelsroutes ontdekte, voerde Da Gama ook oorlog tegen moslims.”

Da Gama opende de eerste zeeroute tussen Europa en Azië.

35

Handel

Doe-het-zelf

MAAK EEN STERK MERK VEROVER DE WERELD MET EEN PERFECT PRODUCT VS, 20E EEUW Aan het begin van de twintigste eeuw waren blanke kolonisten uitgewaaierd over het Noord-Amerikaanse continent, van de Atlantische tot de Stille Oceaan. Toen de grote spoorwegen eenmaal ontstaan waren, volgden allerlei bedrijven. De Verenigde Staten werd een droomomgeving voor enthousiaste ondernemers. Er waren constante stromen van vraag en aanbod, maar om de markt écht te veroveren moest een bedrijf met een nieuw product komen. Het moest nog niet eerder vertoond zijn en een breed publiek aanspreken.

Smaak

KWALITEITEN VAN EEN GOED PRODUCT Concept Het eindconcept moet betaalbaar zijn en voldoen aan alle strenge eisen die aan nieuwe producten gesteld worden.

De smaak van een aankomend product is essentieel. Een geheim recept is een populaire keuze voor drankjes.

Etiket Klanten kopen producten die er aantrekkelijk en leuk uitzien. Bedenk iets levendigs, vrolijks en toegankelijks.

Design Frisdrankblikjes moeten in massa geproduceerd worden en gemaakt zijn van een materiaal dat niet reageert met de inhoud.

WAT JE NODIG HEBT

Variaties Als een product zijn nieuwigheid verliest, kan de klant ermee verveeld raken. Dan moeten er variaties en spin-offs komen!

GLADDE MARKETINGAFDELING

DORSTIGE CONSUMENTEN FLINK OPSTARTKAPITAAL EFFICIËNT TRANSPORTNETWERK

01 

Verken je publiek  De klant is koning, zo

GEHEIM RECEPT

36

luidt een oud spreekwoord. Onderzoek daarom goed hoe de markt eruit ziet voordat je een nieuw topmerk lanceert. Er is altijd een gat in de markt om uit te buiten met een nieuw product! Zorg bovendien dat je bevoorrading in orde is voor de lancering: je wilt niet dat de voorraad niet strekt.

02 

Bedenk een pakkende naam  Je

product moet een naam hebben die vriendelijk maar ook een beetje gek klinkt. Hij moet opvallen op straat. Coca-Cola nam bijvoorbeeld eerst afstand van zijn verleden met alcohol en cocaïne. De naam moet blijven hangen in het hoofd van de klant en er goed uitzien op advertenties.

Hoe je niet op concurrentie reageert In 1985 werd Coca-Cola ongerust over de concurrentie van andere merken. Ondanks prima verkoopcijfers stopte het bedrijf met haar oude merk en lanceerde ‘New Coke’. Het drankje had Coca-Cola klaar moeten maken voor de toekomst, maar draaide uit op een complete flop. De klanten waren woedend over het afschaffen van de oude colasmaak en wilden de originele versie terug. Coca-Cola gaf toe en draaide haar beslissing terug. De rampzalige beslissing was veroorzaakt door de

recente groei van Pepsi. Dit bedrijf was Coca-Cola gaan bestrijden op eigen terrein en begon langzaam maar zeker op de verkoopcijfers in te lopen. De ontwikkeling van een nieuwe smaak leek een logische stap, zeker aangezien Pepsi het onder jongeren goed deed. Maar Coca-Cola had de sterke, zelfs emotionele band van de Amerikaanse klanten met hun originele merk onderschat. Tegenwoordig verkoopt het bedrijf dagelijks 1,8 miljard drankjes per dag over de hele wereld. Never change a winning team.

4 BEROEMDE ONDERNEMERS

JOHN D. ROCKEFELLER 1839-1937, VS

De oprichter van Standard Oil. Rockefeller werd één van de rijkste mannen ter wereld en veroorzaakte een revolutie in de olie-industrie van Amerika.

ASA RIGGS CANDLER

03 

Maak reclame voor je merk 

Coca-Cola gaf in 2012 3,5 miljard dollar uit aan advertenties. In de jongste dagen van het bedrijf waren de advertenties vooral gebaseerd op patriottische beelden, wat goed werkte om de Amerikaanse klant te binden. Het is bovendien goed om milieuzorgen meteen uit de weg te ruimen.

04 

Zoek commerciële partners  Naast

andere bedrijven achter je scharen kan het lonen om de lokale politiek te overtuigen. Coca-Cola maakte zowel met onafhankelijke bedrijven als plaatselijke overheden afspraken. Zij hielpen het concern van de grond. Het is bovendien heel voordelig om een grote naam uit de sport- of muziekwereld achter je merk te krijgen.

1851-1929, VS

Candler groeide op op een boerderij voordat hij een zakenman werd. Hij kocht de formule voor Coca-Cola en verdiende er een fortuin mee.

MADAM CJ WALKER 1867-1919, VS

Walker was de eerste zwarte Amerikaanse vrouw die miljonair werd. Ze had een succesvol bedrijf in cosmetica.

tjes zijn een prima promotiemiddel en het mysterie van een geheim recept doet het ook goed. Pas op dat je niet ‘je ziel verkoopt’ en plak in het begin je merknaam op allerlei merchandise van kalenders tot klokken. Door veel geld en energie aan zulke marketing te besteden creëer je naamsbekendheid.

06 

Wereldwijd succes  Als je het eenmaal gemaakt hebt in je eigen land, is het tijd om de rest van de wereld te veroveren. Als het goed is heb je nu genoeg geld om je netwerk en infrastructuur uit te breiden. Bovendien zijn de meeste concurrenten uit de markt gedrukt, dus niets kan je megamerk nog tegenhouden. Tenzij je te veel hooi op je vork neemt en in elkaar klapt.

CATERINA FAKE 1969-NU, VS

Deze Amerikaanse zakenvrouw is één van de oprichters van de fotohostingsite Flickr. Tegenwoordig wordt ze geregeld genoemd in lijsten van de honderd invloedrijkste mensen.

© Ed Crooks

05 

Speel in op trends  Gratis proefmonster-

37

Handel

BELANGRIJKE VRIENDEN

KOMPAS

ALS EEN ZWAARD NIET GENOEG IS

OP TIJD OP DE JUISTE PLAATS

Het was een goed idee om uit de familiepolitiek van de verschillende steden te blijven. Maar als je toch in een conflict getrokken werd, was het goed om de machtigste kant te kiezen. Italië was een verzameling onafhankelijke stadstaten die allemaal streden om macht. Een goed contact met een machtige familie of politieke partij kon de carrière van een koopman maken.

Een goede handelaar kende de beste handelsroutes. Venetië had een handelsnetwerk tussen het Heilige Roomse Rijk en het Byzantijnse Rijk en had daarom de voorkeur van veel handelaars die tussen oost en west werkten. De concurrentie was natuurlijk wel groot. Een koopman moest op zijn tellen passen als hij de concurrent voor wilde blijven.

CONTACT MET KRUISVAARDERS

SPAARGELD

GELD VERDIENEN IN HET HEILIGE LAND

IN GEVAL VAN NOOD Een slechte oogst of epidemieën lagen altijd op de loer. Een slimme koopman zorgde daarom voor veilig opgeborgen spaargeld. Het was bovendien handig om een draagbare reserve te hebben, want als handelaar moest je altijd klaar zijn om je zaak te verkassen als andere gebieden betere kansen boden.

De kruistochten waren tijdens de dertiende eeuw nog in volle gang en Italiaanse kooplieden zagen in het conflict mogelijkheden om geld te verdienen. Voor het vervoer van de vele soldaten en paarden naar het oosten waren veel schepen nodig en het aanbieden van vervoer en bevoorrading was gouden handel.

IN

Vol ornaat

DE LAATSTE MODE STRAK IN HET PAK

ITALIË 13E EEUW

VOOR ZELFVERDEDIGING Italië was een chaotische lappendeken van kleine stadstaten. Een handelaar moest zichzelf kunnen verdedigen als hij onderweg was. De bedreigingen liepen van losgeslagen huursoldaten en boze concurrenten tot eenvoudige rovers die geld en waren wilden stelen. Een dolk of een zwaard konden je leven redden als je ermee om kon gaan.

SPECERIJEN

DE PEST MIJDEN

ZIJN GEWICHT IN GOUD WAARD

DE ZIEKTE LAG OP DE LOER

Venetië had goede verbindingen met de moslimwereld, die graag wilde handelen met het westen. Stoffen, specerijen, graan, wijn en zout waren populaire luxeartikelen. De handel met het oosten was één van de belangrijkste inkomstenbronnen in Italië en die werd nog groter na de opening van de Zijderoute.

38

ZWAARD

Door zijn handelsnetwerk werd Venetië één van de grootste steden van Europa. Zo’n grote bevolking met een constante toestroom buitenlandse kooplieden maakte het risico op epidemieën enorm. De Zwarte Dood zou later rampen aanrichten in Europa en veel industrieën lamleggen.

© Kevin McGivern

EEN VENETIAANSE KOOPMAN

Een betrouwbare en succesvolle koopman zou zich zo net mogelijk kleden in het bijzijn van klanten. Afgezien van heel rijke mensen was dertiende-eeuwse mode relatief eenvoudig. Mannen en vrouwen droegen droegen simpele tunieken met linnen hemden en braies (een broek) of een maillot.

Uit de schaduw

Nieuw licht op Afrikaanse bedienden bij Weesper notabelen De spraakmakende tentoonstelling in het monumentale stadhuis van Weesp. Rijke families hebben in de achttiende eeuw wel vaker een Afrikaanse bediende. Tientallen schilderijen van dergelijke taferelen uit heel Europa zijn bekend. Nederland en zo ook Weesp vormen hierin geen uitzondering. In deze wisseltentoonstelling worden vier notabelen met hun Afrikaanse bediende belicht. Weesp is een prachtige vestingstad met een rijke historie. Een plaats met vele tientallen monumenten van de vroegere nijverheid en de verdedigingswerken. Museum Weesp is gevestigd in het monumentale achttiende-eeuwse stadhuis dat een bezoek meer dan waard is. Museum Weesp is open op woensdag t/m zondag van 13.30 tot 17.00 uur. Expositie ‘Uit de schaduw’ is te bezichtigen t/m 31 augustus 2017. Entree Museumkaart gratis, of volwassenen € 5,00 en kinderen € 3,00. Voor meer informatie over speciale lezingen en rondleidingen in het stadhuis, zie www.museumweesp.nl

s ed i m a e beeb z icgh e s e rt elraan uvfo nd l l e n s t . i d ieon e vt i m J aLho es a t o rmz e t rreenm n,e n e r uIm o ro, r . u s t eF p de y acuofm läl elne . s u m s en Ar ), dBil w a d ees aT- eisnedrt g i b t , Ghrl eC ifeecl xhtaens e x t e n h p r aM o gi d n c r i s� ac uen hseenzf nhd e � � eü r ns. tÜ sbpl i crh e e r i n ext ac e s chh e n , um . ge kan sfo n lg ich e er ss ie sie es g

Door Mark IJsendoorn

Van jodenjagers tot moffenslagers: de vele vormen van collaboratie en de prijs die ervoor werd betaald. 40

Fout in de oorlog

Het centrum van Nijmegen werd in 1944 door de geallieerden gebombardeerd.

W

anneer op 22 februari 1944 de stofwolken in het centrum van Nijmegen optrekken na een heftig bombardement, vindt politieman Marinus Verstappen dat er iets drastisch moet gebeuren. Het irriteert hem mateloos dat honderden goede Nijmegenaren dakloos zijn geworden, terwijl er nog steeds joden in de stad zijn die ongestoord in een huis wonen. Maar deze joden zijn met niet-joodse vrouwen getrouwd en mogen daardoor volgens Duitse verordening niet worden gedeporteerd. Marinus bedenkt daarom een doortrapte list. Hij stuurt een ondergeschikte agent ’s

ort W e i nd D em (Sch e r e si lr m ba hen do erk De ) u s W h Ip isc Buc gen rem ein i s o t d e a L t n rs bä ml en, auf s de m mehr mus, (e losoph te, u t a e i e t n i eVig ebilde ) aus d ber Pr n Ph t ist w n e e h i t g g , L x s e we isc r Te Latein ore urd m (selb orum�, Nim röm e w D s g . l e L d a su es ro un für cht d ip um et m ile 32) s Cice füg e h n s c h u c r e z) or t au ilen au i z, Z stelle ung na l t i mer us bon a g e qu bs ft ib as ib an Z m est, hri er A t, d hre h c fin t c h c S s S c i i a ni nd (er er utl quisqu dipisc d u r 2 e o a d s 3 : g l 1 a er s o ch ah en ur, orr bt e n jedo itik Wortw t p i l e ein g o t e k P r c u e h h e e q t c s e n r uc h na n Wo te erin satz �N et, con t es a nac e der t r s b e m b i d a A en e mei agm an den or sit, teren g liebt, s Schm r die F e ei en ol ige . B. weil en, wa ia d : �Des W st will Ein t, z , u h x q e c , m ng lb fa .T tell em. s t o. g em ipsu rsetzu ner se ll, ein s fe i on w e i r g e v b o i w s l d t Ü n o e d eu um zt un ...]. erz ihn hab t eind wurde , benut it [ m l h e h v Sc d et ic nt pen den , Ke t un sich n erwend tty e d f r t i r e d v v ch fo hr st Ash hre Sc egt in tra mal läs n m n s i h e E i i li st et .� weis [...] zum er n um ras ext s e t T l t e r e s r L h i i e a p t a Tex irm ebzig J llen. D te beis Kyrill F e der e h i t r si lisc über s vorzus er Web s fü der Re e t eng t x i dies von s Te itte t se si Tex ftschn or, auf onen de nahmen ie Web d v i s ri T rat GAu eriert Sch tionen e , t �The ) i m s l n u a e s e i s d an um ie Ip og Var e Tr Lorem s, s s des L en sie i e s t d b i den sches fin texte u e gi uf Bas l r i l e s i ä d a rus mmet F texte lin n, h B a l � e y D ti nd tz bes Bli on Bob nsä e m h o .c eic �� v tor gin chen/Z n a h ra a-C e Sp r e �and

avonds laat langs de huizen van de joden in kwestie om hen te waarschuwen voor een op handen zijnde razzia. De dankbare slachtoffers pakken hun spullen en verlaten hun huis om ergens onder te duiken. Ze vervloeken hun pech wanneer ze stuk voor stuk worden aangehouden door de politie. Voor joden geldt een avondklok, en dus worden de mannen opgepakt en naar het bureau gebracht. Daar eist Verstappen hun papieren, die hij voor hun ogen verscheurt. Zonder identiteitsbewijs kunnen de mannen niet aantonen dat ze gemengd gehuwde joden zijn. De volgende dag worden ze door Verstappen naar Westerbork gestuurd.

Fouter dan Marinus Verstappen zul je ze niet snel vinden. Hij was lid van de NSB én de SS, en gaf leiding aan een fanatieke groep jodenjagers, de Nijmeegse Politieke Politie. De straf die hij na de oorlog kreeg, achttien jaar cel, is een schrale troost voor zijn slachtoffers. Maar lang niet alle ‘foute’ Nederlanders begingen zulke overduidelijke misdaden. Collaboratie kwam in alle vormen en maten, van jodenhatende SS’ers tot lokale slagers die toevallig Duitse klanten hadden. En toen de oorlog eenmaal voorbij was, veranderden ze van misdadigers in slachtoffers van gruwelijke misstanden.

41

es n le , il ch fa ig in eut de nd ur d, ei t w or m f e u nd sh n n. we n A re lle r h e i Ja ste es es t i d ), d se ig zu n bz or uf ne um t v a ie io ps ib e , I e t g tt vor ra m xt �� e ni te re ll dte in e n i o ä L F in ng er ne sl io an es et Bl ha nd en, Tr sch mm om a-C �a ch n. ie si sti r.c e eld zei che s r e o a e f ru b at y A hl ors pr s n a e la Th usw n M nst i u A fü

r

dy

Idealisme en opportunisme

NSB’ers en de politie tijdens de Tweede Wereldoorlog. “Hou zee!” werd de gebruikelijke groet binnen de NSB. De kreet werd geassocieerd met het roemrijke maritieme verleden van Nederland.

D

e Nationaal-Socialistische Beweging, onder leiding van Anton Mussert, was eigenlijk al op zijn retour toen Duitsland in 1940 Nederland binnenviel. Maar hoewel de beweging in politiek opzicht een kleine minderheid vormde, leek de toekomst onder Duits gezag rooskleurig. Zeker na mei 1940 zagen veel mensen lidmaatschap als een goede carrièremove. Binnen enkele maanden verdubbelde het aantal NSB-leden naar 60.000. Deze baantjesjagers werden door de oudgedienden

42

schertsend ‘meikevers’ genoemd, maar ongelijk hadden ze niet. Al snel zou blijken dat de Duitsers dankbaar gebruik maakte van Nederlandse nationaal-socialisten. Mussert verwachtte dat hij op korte termijn minister-president zou worden van een onafhankelijk Nederland binnen de Duitse statenbond. Maar hij viste achter het net. Rijkscommissaris Arthur Seyss-Inquart hield de NSB-leider lang aan het lijntje, maar had nooit de intentie om de fascistische beweging de macht in handen te geven. Adolf Hitler

zelf besloot uiteindelijk dat de in Nederland gehate NSB nooit een voor Duitsland nuttige regering zou kunnen vormen. Hoewel de NSB nooit aan de macht kwam in Nederland, speelden de partijleden wel een belangrijke rol in de nieuwe orde van SeyssInquart. De rijkscommissaris wist dat hij fanatieke NSB’ers nodig had om grip te krijgen op de Nederlandse overheidsdiensten. De bezetter voerde doorlopend zuiveringen uit in het ambtenarenapparaat, en ontslagen ambtenaren werden vervangen door Nederlandse

Fout in de oorlog nationaal-socialisten. Zo werden een aantal burgemeesters vervangen door NSB’ers die trouw waren aan de nazi’s. Ook politieagenten die weigerden de eed van trouw af te leggen of later als ‘niet meewerkend’ werden beschouwd, werden ontslagen. In de belangrijkste gemeenten kwamen pro-Duitse NSB’ers aan de top van de politiekorpsen. De politie vervulde een ware sleutelrol in de vervolging van Nederlandse joden. In de loop van 1943 werden binnen politiekorpsen in grote steden speciale eenheden gevormd, met als taak het opsporen en arresteren van joden en het in beslag nemen van joodse bezittingen. Ze vielen onder de Sipo (Sicherheitspolizei) en de SD (Sicherheitsdienst) en hadden namen als Bureau Joodse Zaken in Amsterdam, Groep X in Rotterdam en de Politieke Politie in Nijmegen. Deze politiediensten werden grotendeels bemand met aanhangers van de NSB. De jacht op joden werd voor hen al snel de normaalste zaak van de wereld. Deze gehate agenten werden gedreven door meer dan nazi-idealisme, want de jodenjacht werd in 1943 behoorlijk lucratief. Voor iedere arrestatie kregen agenten een premie die door de SD werd betaald. Dat begon met enkele guldens. Maar naarmate het aantal arrestaties afnam – juist door de brute effectiviteit van de vervolging in Nederland – werden die premies flink hoger, tot wel veertig gulden per jood. En niet alleen de premies maakten dit werk lucratief. Politiekorpsen grepen hun kans om zich te verrijken met de bezittingen van joodse burgers in hun stad. In combinatie met het felle antisemitisme zorgden deze financiële prikkels voor enorm fanatieke groepen jodenjagers. Een van de beruchtste voorbeelden is de Colonne Henneicke in Amsterdam. Deze groep premiejagers, die overigens niet onder de politie viel, wist met bruut fanatisme in een half jaar 8500 joden op te pakken. Maar ook de politiediensten zetten alle mogelijke middelen in. Joodse burgers werden om de kleinste vergrijpen van de straat geplukt en gedeporteerd, en ondergedoken joden werden dankzij informanten opgespoord. En als er geen vrijwillige verklikkers waren, dan werd er wel iemand opgepakt voor een ondervraging. Geweld werd daarbij niet geschuwd. Zeker nadat in 1942 de Duitse regels voor verhoor werden versoepeld gooiden deze agenten alle remmen los. Zo getuigde een vriend van een joodse ondernemer in Nijmegen dat hij tijdens een politieverhoor bewusteloos werd geslagen, omdat hij een bijdehand antwoord gaf op de vraag of hij ‘de smerige rotjood Prins’ kende.

DE SS IN DE LAGE LANDEN

Dek Omdat de SS in Duitsland maar beperkt o mocht rekruteren voor de Waffen-SS, Wor rativ e V tfü wierf de organisatie actief vrijwilligers in (S gun i bezette gebieden. Aanvankelijk gebeurde c h m g w gnett e r f u e dit in België en Nederland via nationale i n ibu z) und rde g , auf legioenen, die door rechtse partijen 1 : sb e 3 ono ipsum bilde Lore werden opgericht om de Duitse bezetter 2 ( e r r m t a Pol ( te paaien. In België was er een Vlaams Ips us iti ster A um et selbs um d t k m Legioen, opgericht door het Vlaamsn a b e ) e a s m aus rs lor ch atz l Nationaal Verbond, en een Waals u a u d Wor , t n m twa d Sch Zeile m�, Li em meh ein Legioen, opgericht door de Waalse e i s t e r b hl rbä n Ein splinterpartij Rex. Het Vrijwilligerslegioen ode iftst 32) de er Pr nd ige Wort e i r s Nederland werd voorgesteld door Arnold eg aus röm mus, Sch ller F r i bt agm Meijer van het Zwart Front, maar in feite sC isc o. g rei (e es i s tMet meteen ondergebracht bij de eSS. gar bung cero. hen P , qu . Tex ente h t, e D het verhaal dat deze legioenen i n a d ide strijd pis dolor z. B. rinne nicht ach e er Tex zouden aangaan met het bolsjewisme , r ci c auc wisten ze flink wat vrijwilligers vel em ips an de n jed das g htes t hte trekken. kei n A i i L o l imannen Vooral NSB’ers en andere e b t die nen t [... um, qu bsa ch d lt au at ] , e zich konden vinden in de boodschap van i t . c , ut der wei ad z �N hf Übe d WIM HENNEICKE olo l e zich ü het natio naal-socialisme, schreven n a c e rJODENJAGER equ lich r d s s r e f e s die avontuur etz e p n S a sit in. Maar ook jonge mannen n t s t S c h m h i h mAMSTERDAM, u ng: , am orro Z eaan t r a c h m e r1909-1944 zochten en wilden ontsnappen und l l ede e r z e � q D t u c z ---------------------------------, e ist n, w hte is rigide, verzuilde samenleving, s W con K e n v o n werden t u werdu mgeboren [ . .Henn sec in e i t w e m a n n d Wim s verleid. . ] . � eicke t, e n e i n e vader t dhad e rNederlan . D b e nlegioenen i h neen Duitse i h r al deze Uiteindelijk werden r s ren g et T e x Ed,s maar ie u l e h ä t de elb ibt e en bl eef t z uzelf statel ab s s t oos. Tijdens officieel deel van SS. S Inctotaal z t D ede hri d i e n g loorl r T Nederlandse m hij klusjes voore n de wSD en s t w s i s cog deed streden ongeveer 22.000 i e c s f i r s t Duitseh roofbank ex e tty h ehij voor W e b mannen nic ll, ei ille en en 17.000 Belgische p e n n Twerkte F i r de s i t t linide e m nfa h x t e t s Rosen m a thal &aCo. Waffen-SS, en vane hen T eveel g t het u n Lippmann, l v eHenn eicke c b e izijn enaar x i e L d n t i i l eidde de Hausraterfassungsstell e, r etr t ü deu h, oostfront gestuurd.e s sisp iduidelijkn v wen S G A u Inmiddels c a tig f übetrokkene lwas h r die bofficieel i e een groep was s e tbelastd e t dat de Waffen-SS s nauw f t s e r s ien roven w n Vhet iregistreren a h m r K y r sinw e i s l emet i van u e s , njodenvervolgingen n e bij de gruwelijke r c b i ef de a rbezittingen. Ash il en so i a t h n i t tToenzde gDuitsers Oost-Europa. f v o nover l i s c h i njoodse a u f Hoewel d o g e ner weinig J e i e r n s 1943o neen maart premiesysteem individuele soldaten bekend vor ahren d, e is, is het ( a l in i e voor ehet n voppakken v o n B adat r s i sdezer ipraktijken e r t d eaan inovoerden s T ust onwaarschijnlijk um o r , zvan ran B o b voorbij r uveran d e sgingen. d i e R e g e l joden, e derde Henn eicke zijn l s niet-Duitse S p r SS’ers a s l uf e Dy i s cben del imensenjagers. W Lie t f ü r inseen a die n. hes erat d e s e b s i t groep Lee chen/ lan, be i de eerde ben e dDe ongedisciplin h Z tsp L nen ser � o r ejaarolang y l a s t i meen half e a k e i c h e i e r f T h e T terroriseerde des m I met n a t van Amsterdam ind nsä i mdee straten en p s o e F t s teerde r.c n ze� ode T h e meedogenl le um), o m ozeä ltactieken r B l i s i ehan y gib B u joodse slachtoffers l iopn te sporen. m Are v e r n d t e x om Ahalf d u In een jaar arresteerden t e xze t swa a-C te sch te u . joden, h l fder dathze i e d 8500 a ndaar a i zon e e nin g l i d waren. n Mbevoegd n�� e nfeite voor � a n De o r s voerde Col onn e Henn eicke een d e e K tiestrijd r efell e con currenu n s t z emet i c hhet Bureau e Joodse Zaken vans p derAmsterdamse ach n, politie, dat even eens op eden premies . werd uit was. Op 30 september 1943 Amsterdam ' juden rein’ verklaard en werd de groep on tbon den. Op 8 december 1944 werd Wim Henn eicke geliquideerd door het verzet.

43

er e di e r Lo s au r r e n le and n, e ei rl ach es de t n ie spr ib lle , g i ch t, w n a me ere st nf tig e i u it lb , e de rd , We se ill ein wu rd o t m f e er w t u in en ch end Ash n n. b ni rw n hre lle er ha n ich l ve t i Ja ste ies es e g d u d s a s , z ) i m a st en tr ebz vor uf nen um t a o s e b t

Da Ni e g

Verraad of burgerplicht? Hoe heel Nederland voor de Duitsers werkte.

D

e grens tussen goed en fout was niet altijd even duidelijk. Na de bevrijding werd iedere vorm van collaboratie in principe als strafbaar gezien, maar volgens die norm had heel Nederland veroordeeld kunnen worden. Slechts een piepkleine minderheid van de bevolking verzette zich op een actieve manier. De rest van het volk deed aan ‘passief verzet’, zoals dat heette. In verzetsgedichten en monologen op Radio Oranje werd dit metaforisch omschreven als het tarten van de beukende golven van het nazisme. De bevolking moest simpelweg volhouden tot de bondgenoten het land zouden bevrijden. Maar intussen werkten de meeste Nederlanders wel voor de bezetter. De overheid was een van de grootste werkgevers in Nederland en binnen de overheidsdiensten werd collaboratie vrijwel meteen officieel beleid. De directie van de Nederlandse Spoorwegen liet zijn medewerkers al in mei 1940 weten dat ze moesten samenwerken met de nieuwe machthebbers om de dienstverlening aan het publiek in stand te houden. Van die dienst maakten de Duitsers vervolgens uitvoerig gebruik. Vanaf 1942 begonnen de transporten van Amsterdam naar Westerbork te rijden, vol joodse families. De NS faciliteerde deze transporten en verdiende er flink aan. De situatie in Westerbork, een modelkamp, was relatief ‘aangenaam’. Maar duizenden joden werden van hieruit doorgesluisd naar vernietigingskampen als Auschwitz en Sobibor. Ook de politie erkende de bezetter als nieuwe autoriteit. SS-chef Hanns Rauter

44

De hoofdstraat in kamp Westerbork.

Gevangenen leggen een nieuwe spoorlijn naar Westerbork.

n eder w t s ch komm ng na u e b h i c e s ut te chr as De der S n Wor o e t e s i d me ür lan uch f ieder , die a n i t e l t i n as g s La inner r cht, d echte e i n e r ent g. s ga us o. Fragm a gibt e e n g e i ro Ein Zeil ue por h an Lore q c e i N l � t , atz deu ipsum n Abs e Seyss m d e n r o a r, dol z. B. ctetu e , qui Text, s t n s o e g: t, c uam , ame etzun t s quisq i r s e b n, .]. Ü dolor keine quia it [.. h l c e u v t es a sci selbs gibt r adipi e n n e i r se et eite rz um racht e t �Des W m m h h c il ch i en S h, we er na c d der d a , f t n b ei ch n lie will, st si s n wille e ä l b a Es n, hn h [...].� telle s t und i t s i s e f al hmerz utig en m e t es Sc d s n r i e e m. um n we xt z o nicht e v T n der und set i rde a wann u r w t e L t ndet Firma n Tex e s e verwe e h i c d e zt nglis m ihr benut u , Die e t n n e e v Jahr rd, K nitte h bzig Ashfo c e s i t s if über d Schr n u seit n e fttyp Schri Rijkscommissaris Arthur Seyss-Inquart streefde naar volledige collaboratie van Nederlandse instanties en bedrijven.

dwong in 1940 alle Nederlandse agenten een loyaliteitsverklaring te tekenen. Uit angst hun baan te verliezen stemden de meeste agenten daarmee in. Dit soort collaboratie onder dwang kwam meer voor, zoals bij de Telegraaf. Nog steeds krijgt de krant kritiek op haar rol in de oorlog. De uitgever, Hak Holdert, had nationaal-socialistische banden en drukte pro-Duitse bladen. Maar de redactie van de krant zelf bleef de Duitsers jaren een doorn in het oog, tot de hoofdredacteur werd vervangen en deze onder druk pro-Duitse artikelen plaatste. Ook het bedrijfsleven werkte massaal voor de Duitsers. Daarbij was geen sprake van dwang, maar simpele ondernemingszin. Voor veel bedrijven werd het Duitse regime de grootste betalende klant, en die werd niet zomaar om ideologische redenen geweigerd. Meer dan 20.000 Nederlandse bedrijven, zowel groot als klein, accepteerden Duitse orders. Enkele grote namen profiteerden f link van de Duitse oorlogsindustrie. Zo maakte Philips elektronica voor Duitse tanks en vliegtuigen, leverden Fokker en DAF oorlogsmaterieel voor het Duitse

Fout in de oorlog

ren basie m u s p n em I ische f Lor u n i a e , t e a n tt dem l hrbändige Vigne n s e u p a p e et Tru e m m ebild (erst us de g , a s u ) e t m d s i Pr wur elb sop um (s Liber s , � p Philo m i u n r e o h l und c ma mis st w um et ext i des rö T ) 2 r 3 bonor e n, le o. D z, Zei Latei Cicer s e s t r Absat h e ec ll Lo ftste nach h für c g u n a u Schri ib a gilt Schre , das eilen t Z h n c oder i a rn ch est, q es ga eutli m d a u h q c gibt s ui edo sci ern j orro q p e adipi u , q erinn e r N u � t nen ecte satz h kei , cons den Ab c t e u m a a es ac sit, der n gibt , dolor t n e b e r r n li Weite Schme wille s � D e sHOLDERT HAK e t s l b i el we e r sDE fach, , wann BAAS TELEGRAAF n n s e i nVAN i e e l , l tste will e en SALATIGA, g fes i h a b e n 1870-1944 t em. Di u w e d n n o i v ---------------------------------e ex nd n i c h t(roepnaam r d e uHol esen T u‘Hak’) Hendrik dert i w d t t e z d t van hr e n ulid r w e n op Java werdv e geboren , bwas ten nd Sc n u e K n , e d een Amsterdamse drukkersfamilie. p io for iftty A s hbegon ariat h reigen V In 1894 hij Szijn c n e l e r ie a drukkerij, .g Int 1902 i n vkocht u m i hElsevier ie Tr e s i l n t e hij de dagbladen e x De Tel egraaf e i nend D e rtT, waar hij i s e fder o r u s s i s c h e De Couran bijzon w s l ie (als succesvoll van t Fä b e i sepkran ten s c hmaakte. i l l timme i s r e Binn en enkelKeyjaren was hij de b r für dte f ükran grootste ten uitgever R e g e l van r . c o m B l i n r e d to Nederlanvd. on on leger en produceerde Staatsmijnen yall ainn a1932 h a n g i n � � v d e Hol derts zoon werd t i C (nu DSM) vliegtuigbrandstof voor de bs n W eNSB, re alid van de waardoor y Apa rache e p h Luftwaffe. Nederlandse aannemers S T e s r de Hol dert tijdens er T i m e de bezetting � a nvrij bouwden bovendien overal in Europa e lldegde ak od f e l p h gemakkelijk con tacten binn en s a t sw Lee bunkers en vlieg velden voor de nazi’s. Aan A uOmdat de nazi-top. hij dacht h e n ,dat c i e z e dit alles werd veel geld verdiend, en een rs zijn bedrijf kon profiteren M ohiervan bijkomstig voordeel was dat werknemers van deze bedrijven niet voor dwangarbeid naar Duitsland werden gestuurd. Niet al deze collaboratie werd na de oorlog meteen als ‘fout’ bestempeld. Koningin Wilhelmina prees het spoorwegpersoneel zelfs voor het doen van hun ‘vaderlandse plicht’. Omdat het spoor een van de pijlers van de economie was, moesten alle treinen blijven rijden, inclusief het (lucratieve) jodentransport. Deze dubbele standaard kwam ook terug in de strafprocessen. Toen de Nederlandse overheid na de bevrijding begon af te rekenen met collaborateurs, bleven de grootste bedrijven buiten schot. Ze waren te belangrijk voor de wederopbouw en hadden zogenaamd hun vaderlandse plicht gedaan door Duitse orders te accepteren. Kleine ondernemers en andere particuliere burgers kwamen er minder gemakkelijk vanaf.

had hij geen bezwaar tegen het nationaal-socialisme. Hol dert gaf finan ciël e steun aan de NSB en drukte in opdracht van de Duitsers enkel e pro-Duitse bladen. Het l eek er zelfs even op dat Hol dert De Tel egraaf zou verkopen aan de Duitsers, maar die deal ketste af op de verkoopprijs.

45

n au e be . D al f i t r r ei en gek n e s bo en 60 Wa lig kt f en mba nz un fe t, e n. d so rd ic 7 h e ve wi me ne 0 rb e d nt t re ur s, ch ch en er . fa l an l d t sc

un

g

r e di e r Lo n r ile Ze uam n isq ur, s qu et o ect t e n b ns gi lle , h i co w en ac ig er st nf it elb , ei eut de s l nd ur , l ei t w ord er wi en cht nde shf um . i e n A ab n en rw n re ch l ve t i Jah ell ser t

wa

si

r

he

te

Voor de bijl

De onmenselijke prijs voor landverraad.

O

p 19 september 1944 verjoegen Poolse troepen de Duitsers uit Axel en mocht het Zeeuwse stadje eindelijk van de vrijheid proeven. Vreugde en woede gingen hand in hand. Huizen van NSB’ers werden bestormd en in brand gestoken terwijl de bewoners ervan werden mishandeld. Ook ontstond een verbitterde jacht op ‘moffenmeiden’, vrouwen waarvan werd gedacht dat ze intiem waren geweest met Duitsers. Slachtoffers werden kaalgeknipt en gebrandmerkt. Overal in het bevrijde gebied speelden zich soortgelijke taferelen af. In heel Nederland bestond al jaren een opgekropte haat jegens de NSB, de SS en iedereen die zich met hen inliet. De gedachte aan toekomstige wraak bood een uitlaatklep. Via verzetsbladen en Radio Oranje werden lugubere fantasieën gedeeld over de zogenaamde ‘bijltjesdag’, een dag van vergelding. Het is een klein wonder dat er na de bevrijding geen duizenden collaborateurs in lynchpartijen zijn vermoord. In België en Frankrijk gebeurde dat bijvoorbeeld wel, met zo’n duizend slachtoffers in België en mogelijk het zevenvoudige in Frankrijk. Maar dat wil niet zeggen dat collaborateurs er in Nederland gemakkelijk vanaf kwamen. Naarmate de Duitsers zich steeds verder terugtrokken, nam het in Londen bedachte Militair Gezag (MG) officieel de macht in het bevrijde gebied over. Dit tijdelijke militaire bestuur moest het land zuiveren van verraders en de orde handhaven. Er was slechts één probleem: het MG had wel officieren maar geen troepen. De daadwerkelijke arrestaties van ‘landverraders’ die in bevrijde gebieden meteen van start gingen, werden gedaan door verzetsgroepen. Om hun in feite wetteloze acties te legaliseren werden ze samengebundeld in de Binnenlandse Strijdkrachten (BS), waar prins Bernhard officieel bevelhebber van werd. Van het MG mochten alleen NSB-leden en SS’ers worden gearresteerd, maar het verzet negeerde die instructie vanaf het begin en arresteerde iedereen die enigszins verdacht was. Deze verzetsgroepen groepen waren in de maanden van de bevrijding trouwens flink gegroeid. Onder de nieuwelingen waren ook veel ex-NSB’ers die

46

NSB’ers en ‘moffenmeiden’ worden door de BS door de straten van Deventer geparadeerd.

op een bijzonder gunstig moment tot inkeer waren gekomen. De periode tijdens en na de bevrijding kenmerkte zich door enorme zuiveringen en arrestatiegolven, waarbij de verzetsgroepen ongestoord hun gang gingen. Er heerste complete chaos. In enkele Brabantse steden opereerden nep-politiekorpsen en roversbenden die in naam van het verzet willekeurig mensen arresteerden en beroofden. In Drenthe en Groningen, waar veel NSB-families naartoe waren gevlucht toen het zuiden van Nederland werd bevrijd, gingen arrestaties gepaard met veel geweld. Mensen werden vernederd en mishandeld, en er vielen doden. In de wanorde werden veel vergissingen gemaakt, waardoor ook onschuldige burgers werden opgesloten. Al snel kelderde de po-

pulariteit van de BS, die bekend kwamen te staan als de ‘Gestapo van de prins’. Bestaande gevangenissen waren lang niet genoeg om de tienduizenden door de BS opgepakte ‘verraders’ vast te zetten. Overal doken geïmproviseerde gevangenkampen op, in lege fabrieken, schoolgebouwen en zelfs verlaten woonwijken. Ook maakte het verzet dankbaar gebruik van achtergelaten Duitse kazernes en concentratiekampen. Het merendeel van de kampen bestond slechts enkele maanden, maar de grootste bleven tot in 1949 bestaan. Daar zaten mensen jarenlang zonder proces opgesloten, met onder hen honderden kinderen en duizenden onschuldigen. De omstandigheden in de meeste kampen waren erbarmelijk. Vaak werden ze bewaakt door leden van de BS, verzetslieden die nog wel

Fout in de oorlog

acht en Wehrm h c s t u e d rtem on der chanisie onflikt v e K m r e m d e e h d rasc Nach 1941 wur ls auf führt. a e g d Bis Mitte n e g g e e i i gen ngskr pa vorw n Feldzü Eroberu e t r m in Euro h e ü d f n e e rg, iert g h beruh Luxembu konzentr , e , d n Vormarsc n e a z l r r u k nd Niede rden in iechenla ien, die r g G l e d Polen wu B n , u n ge ssawien k, Norwe nd Elsa , Jugosl u s h c g i Dänemar r e u r b k Luxem rt. eil Fran tpolen, gegliede s n e i W e d e r G r o �t . t h z c et Rei en und bes bhängig Deutsche a h s c n i i erobert e R en t. schen en wurd sgebeute vom Deut u t a i m h c Lothring n i e l urd haft n ebiete w d wirtsc egen de g n u s t d h n Andere G c a s rr erst wurden gen behe des Wid d n n e u n o s e Regierun r l Pe onel r Oppositi ogen ode ächtigte z d e r g e n v a Juden, r e mus beit h tion sozialis wangsar Z r Kapitula u z r , National e t d p p n e o l v h war uf die g versc ngriff a itannien A r p l a n m ä �i n �b e o h r c G s . ener m deut rmordet verblieb 0) bis zu 4 g 9 i sofort e 1 z i n n i e u J s land iten, ichs (22. ) Deutsch n der Br 1 e 4 t 9 Frankre l 1 a i h n h u c ur 2. J tler i o n ( 2het Dieses D u narresteert Adolf Hi j e tland e rtot. de Overal verzet, omgedoopt n r oinwhet g e S e b g ü s n g e e i houtje collaborateurs. g k e i t g e g Binnenlandse Strijdkrachten, K reigen der c h e r op scheiden festi t d n n e a europäis t t i S m s , wohl s .[ 4 ] hurchill n g r o �e r ltkriege o e v W das von C r n a e w t Zwei den t wurde, führte auf des l r h e c angeführ V i e R n e eg. sche g für d ungskri he Deut t c h s c i i t Bedeutun n s i r l e ia n en V ionalsoz ereits i als ein B . R t S f S Das nat a d r U e e K on egen di treibend erung v s b l o a r E i Krieg g e r b e da e ng d er gilt orstellu m er si e V d e n i i d [5 ] H i t l , r t e e s ickel mpf hatt emitismu iterentw s e i w t n � A n Mein Ka e , t Os logie betonte aum im ssenideo r a e R d e i , w s �L e b e n s r u r nism Imme ialdarwi nüpfte. ngs- und k u r z e n v ä g s mit Soz r u wism als E sches ibolsche um Ural z s i �g e r m a n i b o und Ant r a p �G o r u s e onnte nftige er Ost macht k ein kü r er, dass h e r W ü f r den. h de sraum ehrt wer Vormarsc w e r Siedlung g e b D a ] s 6 tmal e g r i f f .[ skau ers o M Reich� b r o v r 1941/42 im Winte

MAX BLOKZIJL STEM VAN HET NATIONAALSOCIALISME DEN HAAG, 1884-1946 ---------------------------------De Haagse zanger en journalist Max Bl okzijl werd tijdens de oorl og een van de beken dste collaborateurs in Nederlan d. Hij raakte al in de jaren 1930 geïn teresseerd in het nationaal-socialisme. Zijn politieke gezin dheid en zijn lidmaatschap van de NSB hiel d hij geheim, om zijn baan bij het Algemeen Handelsblad niet in gevaar te brengen. Nadat Nederlan d in mei 1940 werd bezet door Duitslan d durfde hij wel voor zijn nationaal-socialistische ideeën uit te komen. Tijdens de bezetting werkte hij bij het naziDepartemen t voor Volksvoorlichting en Kunsten, en werd hij met een eigen radioprogramma de stem van het nationaal-socialisme. Van wege zijn grote beken dheid werd Bl okzijl na de oorl og al s een voorbeel d gestel d en kreeg hij een bijzon der zware straf. Enkel voor het verspreiden van nazi-propagan da werd hij ter dood veroordeel d. Het vonnis werd op 16 maart 1946 uitgevoerd.

Een kaalgeschoren vrouw, verdacht van collaboratie, wordt op 1 mei 1945 publiekelijk vernederd.

47

e Wa ili kt gt f ze und fen , ic 7 . me hne 0 nt t rc s, h

e n le m ua sq ur, et es ct t b en gi ll , n wi ach f ig st n t lb , ei deu de l n ur ,

60

een appeltje te schillen hadden met collaborateurs. Gevangenen werden stelselmatig mishandeld en verwaarloosd. Het beruchte imago van Vught en Westerbork werd ook na de oorlog nog waargemaakt. Gevangenen lagen in volgepropte barakken op een dun laagje stro, vaak zonder deken. Ongedierte tierde er welig. Mannen werden om de minste vergrijpen afgeranseld en vrouwen werden seksueel geïntimideerd en vernederd. Omdat een groot deel van het land nog herstellende was van de hongerwinter, waren weinig mensen bereid voedsel te ‘verspillen’ aan landverraders. Bewakers hielden het goede eten voor zichzelf en gevangenen moesten het doen met restjes. Honderden mensen stierven van de honger of door een gebrek aan medische zorg. In sommige kampen ontstonden vormen van prostitutie waarbij vrouwen van bewakers extra eten kregen in ruil voor seks. De misstanden in de Nederlandse gevangenkampen deden niet onder voor die in Duitse concentratiekampen. Dat kwam al snel aan het licht, maar het volk lag er niet wakker van. De publieke opinie was na de oorlog behoorlijk verhard. Aanpak van de misstanden vanuit de overheid kwam maar heel langzaam op gang. Het overgrote deel van de kampbewakers – veelal ‘verzetshelden’ – is nooit berecht. De minderheid die wel een vonnis kreeg, moest een geldboete betalen of kreeg een voorwaardelijke straf. Vanaf het bevrijdingsjaar werden individuele collaborateurs een voor een berecht. Meer dan 64.000 vonnissen werden uitgesproken, en er werden tienduizenden gevangenisstraffen opgelegd. Maar veel verdachten zaten al meer dan een jaar opgesloten in de helse kampen voordat ze ook maar een tenlastelegging kregen. De zwaarte van de straffen was sterk afhankelijk van de rechtbank waar een verdachte toevallig voor stond, waardoor zeer ongelijke straffen zijn uitgedeeld. Van zo’n zestigduizend Nederlanders werd zonder proces de nationaliteit afgenomen omdat zij of hun echtgenoot hadden gediend in een Duitse krijgsmacht of staatsdienst, zoals de SS. Naarmate de jaren verstreken verminderde de haat en vond de overheid zijn barmhartigheid. De schandelijke situatie in de kampen had inmiddels voor enig schuldgevoel gezorgd. De vonnissen werden milder en er werd gratie verleend. Een flink aantal collaborateurs die zich tijdens de oorlog ernstig had misdragen, kreeg zo relatief lage straffen. De meeste doodsvonnissen zijn uiteindelijk niet uitgevoerd, maar omgezet in levenslang. In 1949 sloot eindelijk het laatste kamp bij Vught de deuren. Van de honderdduizend mensen die in 1945 als collaborateurs in kampen waren opgesloten, zaten er tien jaar later nog slechts 365 in de gevangenis.

igte verdächt s chleppt, zialismu s o r s e l v a n g o i �i Nat anmä oder urden pl w n e n gezogen o n s a r e Per h t r von ngsarbei nnien wa a t i r zur Zwa �b o Gr Juni rmordet. chs (22. i e r k n sofort e a ie nrlFogr oo ff auf d t uDlDeae tnniaoa o o rcselhoezu ginrgien n iv A g er s n e der Kapi in cijfn d s uts s zzuu m deer in g e n1 9 4 1 ) D e u t s c h l aers 1 9 4 0 ) b i 15iv 0.0 Juni in c ij fuerrospäischer i o n--( 2-2-.00 S o w j e t u n -g-es chatlte enn ba-tae-lr-a-r-r-es-eta-ti b -i-ear e -u-res-c-hdo-hora-l-det-e-Bn--v D s e e i n z i g G es ch at te S --------Dies . a a n ta chills r r e u n l h a g rr C 9 e es 8 g ta .0 s 00 s vonti es d oo r d e B Si.tl. e.r. . 150.00 Krieg . . . . . . 0. Aian etanl, colldaab t olf H r B or brse rinAgdev atneu ü der e g l e h g angen A a ntta , w o n in coelliatb o rate u s i gl k 1945 nva ngger o �e r kampen o rs v in ge S t a n d f e6 r a w n kafm d e19 4 5 98.000 4 .0 pren in rde, 0 u 0 ü w t r g . h . . . . . eutun a n g e f üAan tal von Das dneisrsenB e d ] n 4 e .[ d s i e e g h A e c a ltkri m i t e n t sn ta l v on n is eseint e. n. . W.e . . . . . s. c.h.e . R e i c h 6 w Z s e d . . . . . . . 4.000 15f 4 Deut Verlau . . . . stische i l R als a S i S z d o U s a l a e a n i ta A n d a o l n i m ta en t n l m en sese g eod na n in deatda gdtegde deoodo stfrkr d st ra Kr a] feeHkgir.teelge r g i l t n e d e 5 . . . . . . . t .[ r g e i f ü h 39 r k i n . . . 15. 4. ngs u s t t h i c e i r n e r B V eoerde dood t. e i nUeui itntg geev stira de Kraf v oe rd e d oo effnen der b e r d st t ra ff s en . . . V s.t.e l. l u n g r o . e i0 a l . . e i d a b12 d . . . s. t.e.n �. 0 mpf hatte er . . 3. 9. a e aa m im O Ktt u a r iesnscchha s n M eGge e b mit at te a an tavl odonden �L in ede mpen er sie b e r u n gn ta l d od en, in dieka m o ka e m d Er p n en . . . . . . l 1949 n t w i c k e l t e o . o. g. i.e ,. 12 . 0 . 0. Rassenid e iart ewararein het la m u s , wJa s u m i sste mp wordt wis J a a r wa adrianr w i nat ge h et la at st ekaka i botoenl s c h e tsl Aonrd Sozial d m n p u w o n t e 49 t ge slr tismus e ot en b. e.t. . . 19 d e i . . w Antisemi Immer Ural . m . u e z t f p s ü i a b verkn um Osteurop r e lungsra d s e s i a S d , d r e es s- un rmanisch gänzung e r E �g o r s �G l a s r künftige rsch de a n m i r e o V r fü Der 2 g r i f f .[ 6 ] r 1941/4 e e b t n � i h W c i Re . e im t werden t konnt r h h c e a w m e r g h b We ls a u erstma a k s o M vor

Beeld: Fotolia, Nationaal Archief Archief, BundesArchiv, KEN, CC BY-SA 3.0

48

Scadeau P E CbijIeen A Ljaarabonnement PAKKET

10x

+ specialpakket van €

9

voor3,30

€47,5

0

• Een jaar lang Alles over Geschiedenis automatisch op je deurmat • Ontvang het Alles over Geschiedenis specialpakket t.w.v. €38,80 cadeau • Bespaar tot bijna 50% ten opzichte van de winkelprijs

Bestel nu op:

www.fnl.nl/geschiedenisabo Deze actie is geldig tot 11 juli 2017 of zolang de voorraad strekt. Je abonneert tot wederopzegging en voor ten minste de actieperiode van 10 nummers. Na de actieperiode wordt het abonnement automatisch verlengd tegen het dan geldende standaardtarief.

N E D L E H & N S E K N I R A U L VSCILH Beslissend moment

Karl Marx Ontdek hoe de vader van het communisme en één van de grootste denkers van de 19e eeuw de wereld voor altijd veranderde, ten goede of ten kwade.

I

n 1845 werd de Duitse activist, schrijver en econoom Karl Marx uit Parijs verbannen. De stad was het Europese centrum van politieke discussie en meningsvorming, maar Marx moest haar verlaten terwijl hij er nog geen twee jaar had gewoond. De Franse overheid en de Pruisische adel waren namelijk gepikeerd over zijn toespraken en theorieën over het falen van kapitalisme als economisch systeem. Ze hoopten de politieke invloed van Marx door hem te verbannen de das om te doen, maar dat bleek een flinke misrekening. Zijn verlangen naar politieke hervorming werd alleen maar sterker, net als het geloof dat er verandering nodig was om mensen in harmonie te laten leven. Zelfs op een zekere afstand was voor Marx één ding glashelder: er zat een revolutie aan te komen. Toen hij in oktober 1843 naar Parijs trok werd Marx al snel één van de belangrijkste radicale denkers. Zijn ervaringen bij de Jong-Hegelianen, een groep Duitse intellectuelen en volgelingen van de controversiële filosoof Georg Wilhelm Friedrich Hegel, hadden Marx veranderd in een socialist met revolutionaire kijk op het politieke

52

systeem. Hij was een humanist, die geloofde dat de maatschappij alleen kon functioneren als de enorme kloof tussen de werkende klasse (het proletariaat) en de rijke bovenklasse (de bourgeoisie) gedicht kon worden. Daarmee was het zaad voor het communisme geplant in de geest van Marx. Hij verdeed zijn tijd niet in Parijs en was al snel redacteur van de linkse Parijse krant Deutsch-Französische Jahrbücher, die zich ten doel stelde om Duitse en Franse socialisten te verenigen. Marx geloofde er steeds vaster in dat het proletariaat de daadwerkelijke macht had in de maatschappij en dat alleen deze klasse een nieuw tijdperk van sociale gelijkheid kon inluiden. Maar hij gebruikte zijn platform nooit om de verenigde socialisten op te roepen tot gewelddadige acties om verandering teweeg te brengen. Hij voorspelde daarentegen wel dat er massale gewapende opstanden en revoluties zouden volgen. Voor iemand met genoeg invloed kan dat al snel een selffulfilling prophecy worden. Naarmate zijn faam en beruchtheid groter werden, leerde hij één van zijn belangrijkste bondgenoten kennen: de Duitse socialist Friedrich

Verloving met Von Westphalen

In de herfst van 1836 maakte Marx één van de meest controversiële en belangrijkste beslissingen van zijn hele leven: hij vroeg Jenny von Westphalen ten huwelijk. De twee kenden elkaar al sinds hun kinderjaren, maar het feit bleef dat Jenny een populaire, hoogopgeleide barones was. Ze maakte deel uit van de Pruisische elite en de verloving met Marx was een ongewenste vermenging van de klassen.

1836

Helden & Schurken KARL MARX

“Het ging hem niet alleen om de hervorming van de maatschappelijke lagen, maar om de hele volkseconomie.”

Das Kapital werd de belangrijkste prestatie van Marx. Het is een genadeloze deconstructie van het kapitalisme en zijn economische zwaktepunten.

53

Marx had een enorme invloed op het socialisme en het ontstaan van modern communisme. Op dit monument in Moskou staat “Proletariërs aller landen verenigt u!” Dit was de laatste zin van het Communistisch Manifest.

Engels. Zij zouden samen de Marxistische theorie zouden pas na zijn dood in de jaren 30 gepubliceerd worden, maar de ideeën werden door Marx vormen. Naast zijn gedreven samenwerking met al volop geventileerd tijdens debatten en bijeenEngels was Marx nu ook hoofdredacteur van komsten in Parijs. In propaganeen radicale krant en hij nam deel aan publieke da van zijn tegenstandebatten. Bovendien coördineerde hij de actiders werd Marx viteiten van een politieke partij waarvan afgeschilderd hij zelf feitelijk het belangrijkste en inals een anarvloedrijkste lid was. Toch had hij ook chist, maar Beslissend tijd om de economische aspecten moment Marx van zijn politieke overtuiging te Het Communistisch stond onderzoeken. Het ging hem niet Manifest daar ver alleen om de hervorming van de Hoewel Marx al vaak had meegewerkt vanaf. maatschappelijke lagen, maar om aan pamfletten, was het Communistisch Hij de hele volkseconomie. Manifest de eerste keer dat er werk verscheen met zijn naam erop. Het bleek wilde In 1844 schrijft Marx de zoeen provocerend document dat het juist genaamde Parijse of Economische kapitalisme grondig doorzaagde en duidelijk toonde hoe de klassenstrijd maaten Filisofische Manuscripten. Deze in stand gehouden werd. schappelijvatten zijn humanistische concept 1848 ke stabiliteit van het communisme samen en bein plaats van schrijven de idee van de werkende man een opstand die die verpletterd wordt onder het ongelijke in bloedvergieten kapitalisme. Deze ongelijke verdeling zou volzou eindigen. gens de manuscripten vervangen moeten worden De betrekkingen van Marx met extreemlinkse voor een gelijkvloerse maatschappij waarin het idealen waren voor de Pruisische aristocratie niet verenigde volk samen excelleert. De geschriften

54

te verkroppen. Zij verzochten de Franse regering om de socialist uit te zetten, en zo geschiedde. Samen met zijn vrouw vertrok Marx naar Brussel, waar hij de volgende twee jaar zou wonen. Maar zijn ballingschap van zijn zelfgekozen thuis maakte Marx alleen maar nog vuriger en hij leverde in snel tempo geschreven werk af, zoals Die Deutsche Ideologie (1846) en Das Elend der Philosophie (1847). Deze werken waren beschouwingen op de staat van de politieke wereld, maar er was een probleem. Om België binnen te komen had Marx beloofd om geen verdere provocerende literatuur te publiceren, dus moest hij zijn werk onopvallend uitbrengen. Zijn invloed bleef desondanks onverminderd in heel Europa. De impact die Marx en Engels hadden zou nog eens enorm toenemen met de publicatie van een van de krachtigste politieke pamfletten in de geschiedenis: het Communistisch Manifest. Het werk op zich was, in ware Marxistische stijl, een scherp verwoorde oproep om in opstand te komen én een filosofische analyse van de moderne klassenstrijd. De ideeën waren duidelijk: de bourgeoisie vergiftigde de maatschappij en dat kon niet langer getolereerd worden. “De bour-

Helden & Schurken KARL MARX

Beslissend moment

Tijdens zijn leven bleef Marx altijd een toegewijde echtgenoot en vader. Helaas bereikten maar drie van zijn zeven kinderen de volwassen leeftijd.

Das kapital

Das Kapital zou Marx’ tweede en invloedrijkste werk worden. Het boek vormde een diepere theoretische aanpak van de klassenverdeling in kapitalistische naties. Hij liet zien hoe de kapitalistische productiemethode negatieve economische effecten had en de klassenverdeling in stand hield.

1867

Marx was één van de meest uitgesproken figuren binnen het socialisme. Hierdoor werd hij meermaals gedwongen te vluchten en een nieuwe woonplaats te zoeken.

geoisie is niet in staat te heersen, omdat zij niet in staat is haar slaaf het bestaan zelf binnen zijn slavernij te verzekeren, omdat zij gedwongen is hem in een toestand te laten verzinken waarin zij hem moet voeden, in plaats van door hem gevoed te worden. De maatschappij kan niet meer onder haar leven, d.w.z. haar leven kan niet meer samengaan met de maatschappij.” Voor Marx en Engels was het manifest een verwoording van het hart van het communisme: de gelijkheid van alle mensen. “De proletariërs hebben daarbij niets te verliezen dan hun ketenen. Zij hebben een wereld te winnen.” Marx was geobsedeerd door het belang van economie en zijn gedachtegoed zou later de functie van het communisme in de Sovjet-Unie beïnvloeden. In hetzelfde jaar dat het manifest uitkwam werd Europa opgeschud door een serie politieke rellen en opstanden die de Revoluties van 1848 genoemd worden. In Frankrijk werd opnieuw een republiek opgericht. Was de inmiddels aanzienlijke politieke invloed van Marx een oorzaak van deze gewelddadige opstanden? Het is mogelijk, maar niet heel waarschijnlijk. De spanningen die tot de revoluties van 1848 leidden waren al

decennia lang aan het opbouwen en Marx had zichzelf altijd tegen gewelddadige hervorming uitgesproken. Maar ondanks zijn pacifisme wees de Belgische regering Marx specifiek aan als politiek ongewenst. Wederom moest hij vluchten uit een woonplaats en hij vertrok met zijn vrouw en kinderen naar Londen. Maar net als zijn vorige vlucht kon ook dit gedwongen vertrek hem niet van zijn werk afhouden. Vanuit een armoedige flat in Soho wist hij een scheuring in de Bond der Communisten te voorkomen, die anders geleid had tot een gewelddadige beweging om de aristocratie tot medewerking te dwingen. Marx wilde een golf van verandering teweegbrengen via het bestuderen van de economie en maatschappelijke structuren. Hij was een radicaal maar ook een humanist en als zodanig had hij geen behoefte aan bloedvergieten in de naam van het socialisme. Hij leefde inmiddels in grote armoede in Soho met zijn vrouw en dochters, maar Marx weigerde zijn principes te laten varen. In deze periode, terwijl hij nog altijd de Bond bewaakte en geregeld columns schreef in de New York Tribune

De dood van zijn vrouw en oudste dochter wierpen een schaduw over zijn laatste jaren. Deze verliezen hadden zonder twijfel een slechte invloed op zijn gezondheid.

en de Washington Post, begon Marx aan zijn bekendste werk: Das Kapital. Zijn plan was om een driedelige analyse van de economische en sociale zwakke punten van het kapitalisme te schrijven. Het eerste deel verscheen in 1867 en Marx bleef tot zijn dood werken aan de volgende delen van zijn literaire kolossus. Hij bleef de humanistische kant van het communisme representeren tot de laatste tien jaar van zijn leven. In die periode werd zijn gezondheid snel slechter en Marx werd minder actief. De dood van zijn vrouw in 1881 en zijn oudste dochter Jenny Caroline in 1883 maakten de situatie nog slechter. Hij kwam dat laatste sterfgeval niet meer te boven en overleed slechts een paar maanden later. Marx was in zijn laatste jaren een levende legende geworden: een radicaal die inspireerde tot grote verandering, maar zich tegen geweld uitsprak. Zijn werk zou de fundering leggen voor communisme als beweging en hoewel hij zijn werk nooit gerealiseerd zag, zou zijn radicale hart verder slaan in de vele socialistische naties die na zijn dood ontstonden. Of hij zo blij zou zijn geweest met de daaruit opbloeiende dictaturen is de vraag.

55

BOUDICCA ROME tegen

Tijdens haar vastberaden wraakveldtocht veroorzaakte deze Keltische koningin de dood van duizenden Romeinen en het rijk gaf Brittannië bijna op. 56

Opstand van Boudicca erwijl koningin Boudicca van het Icenivolk nog in rouw was na de dood van haar man Prasutagus, bestormde een groep Romeinse soldaten haar huis. De gewapende mannen sleurden de koningin en haar twee dochters de straat op. In het het volle zicht van haar volk werd zij gegeseld alsof ze een eenvoudige slavin was, terwijl haar twee jonge dochters werden verkracht. Toen het geweld ten einde was, begon de ellende voor de Iceni nog maar net. De bezittingen van hun belangrijkste stamhoofden werden in beslag genomen. Boudicca was buiten zichzelf van woede en verzamelde haar volk voor een veldtocht. Niets zou haar wraak in de weg staan! De oorzaak van de Romeinse wreedheden lag in het testament van de overleden koning Prasutagus. Om zijn trouw aan Rome te tonen liet hij de helft van zijn koninkrijk na aan de keizer. De andere helft ging naar zijn jonge dochters. Het was een liefdevolle daad die gruwelijke gevolgen zou hebben. Volgens de Romeinse wet kwamen overeenkomsten met onderworpen koningen namelijk ten einde met hun dood. Hun land zou dan dus overgaan in Romeins territorium. Doorgaans vond zo’n overgang van een stammenmonarchie naar de Romeinse regering met veel minder geweld plaats. Zo hoopten de Romeinen de trouwe aanhang van hun nieuwe burgers te verzekeren. Maar Prasutagus had de Romeinen diep beledigd door te denken dat hij een groot deel van zijn gebied aan zijn eigen kinderen kon geven. Een reactie moest wel volgen, maar de bruutheid van die reactie was uniek en had vooral te maken met het feit dat Prasutagus’ kinderen vrouwen waren. Hoewel er onder de Keltische Britten relatief veel machtige vrouwen waren, was de gedachte aan een regerende vrouw voor de patriarchale Romeinen volkomen absurd. Met hun mishandelingen aan het adres van Boudicca en haar dochters wilden zij duidelijk maken dat ze het niet zouden dulden. Het duurde niet lang voordat duizenden Britten hadden gehoord van de Iceni-opstand en de gruwelijkheden die Boudicca en haar familie moesten doorstaan. De Romeinen hadden Brittannië minder dan twintig jaar geleden veroverd, in 43 n.Chr. tijdens de regering van keizer Claudius. De onderdrukking van de bevolking door keizerlijke ambtenaren had een hoop onvrede veroorzaakt over het hele eiland. In de jaren na de verovering werden de meeste opstandigen lid van het guerrillaleger van Caratacus, de koning van de Catuvellauni-stam. Na de zware nederlaag die zijn leger had geleden tijdens de aanvankelijke invasie, had Caratacus geleerd dat je de legioenen van Rome niet in het open veld moest bestrijden. In plaats daarvan gebruikte hij kennis van de omgeving om een succesvolle guerrilla te voeren.

Caratacus vluchtte naar het hof van koningin Hoewel de Iceni officieel bondgenoten van de Romeinen waren, namen ook zij Cartimandua van de Brigantes en hoopte op deel aan een kleine opstand onderdak. De koningin gaf echter geen in het jaar 48. Gouverneur hulp aan deze rivaliserende koning. Publius Ostorius Scapula In plaats daarvan leverde ze besloot in dat jaar tot een hem uit aan de Romeinen om draconische maatregel om hun vertrouwen te winnen. andere Britten bij Caratacus De prijs die ze betaalde was weg te houden: hij liet zijn dat ze een hoop respect soldaten de huizen van alle verloor van haar eigen Iceni doorzoeken naar wapens. volk, evenals dat van haar Dat was teveel voor de trotse echtgenoot Venutius. Kelten en zij kwamen, samen met Het groeiende leger van Catuvellauni- en Coritani-krijgers in Boudicca was aldus dé bestemming opstand. Ze bleken wederom voor ontevreden Britse krijgers kansloos tegen het Romeinse geworden en ze pikte steeds leger, dat hun heuvelfort meer troepen op naarmate bestormde en alle rebellen haar leger naar het gebied afslachtte. van de Trinovantes trok. De Iceni hadden dus Net als de Iceni kenden reden genoeg om zich ook de Trinovantes een achter hun opstandige grote antipathie tegen de koningin te scharen. Maar de Romeinen. Hoewel krijgers Gouden munten andere Britse stammen sloten uit allerlei Britse stammen van de Iceni. zich bij hen aan om een andere deel uitmaakten van de opstand, reden: er was geen ander rebellenleger meer waren de Iceni en Trinovantes verreweg in de meerderheid. Beide stammen waren zo te vinden. In het jaar 51 zette Scapula zijn gedreven dat het leger een volksverhuizing veldtocht tegen de opstand voort en besloot werd. De krijgers werden gevolgd door de bron van het probleem aan te pakken: wagens met hun families en bezittingen. De koning Caratacus. De Romeinen wisten Iceni en Trinovantes zetten alles op het spel hem te dwingen tot een open gevecht en om hun eer te herstellen. dat betekende het einde van zijn leger.

“Regerende vrouwen waren een absurd concept voor Romeinen.” DE ROMEINEN

GAIUS SUETONIUS PAULINUS

Toen Paulinus gouverneur van Brittannië werd in 58 n.Chr. had hij al een succesvolle carrière als generaal achter zich. Achttien jaar eerder was hij de eerste Romein die met een leger over het Atlasgebergte in Noord-Afrika trok.

GNAEUS JULIUS AGRICOLA

Agricola was nog maar een militaire tribunus onder Paulinus tijdens de opstand van Boudicca. Maar zijn aanwezigheid bij het conflict was de belangrijkste reden dat zijn schoonzoon Tacitus verslag deed van de opstand.

PETILIUS CERIALIS

Cerialis was een jonge en dappere bevelhebber toen hij voor het eerst in de kronieken genoemd werd als legatus van het IXe legioen. Ondanks zijn rampzalige prestaties tegen Boudicca wist hij het tot gouverneur van Brittannië te schoppen.

5

Samen met vrouwen, kinderen en ouderen was de Britse horde misschien wel 100.000 man sterk, met een harde kern van tienduizenden krijgers. Boudicca was ervan overtuigd dat ze met deze macht gemakkelijk de Romeinse respons het hoofd kon bieden. Haar eerste doel was de stad Camulodunum. Het was een voor de hand liggende keuze, want de stad moest de nieuwe hoofdstad van de Romeinse provincie worden – wat meteen ook de belangrijkste reden was voor de aanwezigheid van de Trinovantes. Camulodunum was ooit de hoofdstad van de Trinovantes geweest, totdat Rome er in 50 n.Chr. een nederzetting voor veteranen van maakte. Het vruchtbare land rond de stad was nodig om de veteranen van grond te voorzien, dus het werd onteigend. Als sterke bondgenoten van de Romeinen werd de adel van de Trinovantes nog eens extra beloond, met lidmaatschappen in de priestergenootschappen zoals de Augustales. Als priesters van de vergoddelijkte Romeinse keizers was het de

taak van de Augustales om de bouw van een grote tempel voor Claudius in Camulodunum te coördineren. Om de bouw van de tempel en het verbouwen van de stad tot een Romeinse colonia te financieren, leenden de Romeinse staat en de steenrijke Romein Seneca een hoop geld aan de Trinovantes. Maar de procurator (minister van financiën) van de provincie, Catus Decianus, had recent geëist dat alle leningen aan de stam onmiddellijk volledig terugbetaald moesten worden. Anders zou het geld met geweld teruggehaald worden. Na een lange periode van zware belastingen was met dit ultimatum de maat vol. De Trinovantes beëindigden hun bondgenootschap met Rome. Toen de bewoners van Camulodunum nieuws ontvingen over de naderende horde van Boudicca, vroegen zij de procurator in Londinium om hulp. De gouverneur, Gaius Suetonius Paulinus, was op veldtocht in het westen en dus was procurator Decianus de hoogste aanwezig functionaris. Maar de procurator was geen militair bevelhebber en hij

Het leger van Boudicca trekt moordend en plunderd door Londinium. Niemand wordt gespaard.

kon het garnizoen slechts versterken met 200 slecht bewapende troepen. Niet veel later zou de financieel functionaris naar Gallië vluchten, in diskrediet geraakt omdat hij de slechte behandeling van de Iceni en Trinovantes had goedgekeurd. Wat de inwoners van Camulodunum nog niet wisten, was dat het IXe legioen onder Quintus Petillius Cerialis al op weg was om Boudicca te onderscheppen voor zij de stad kon bereiken. In zijn haast om de Britten de pas af te snijden liet Cerialis het na om eerst de boel te verkennen. Daardoor realiseerde hij zich niet dat hij in de val gelopen was. Britse krijgers doken op aan alle kanten en van de 2000 man van Cerialis’ strijders brachten maar 500 het er levend vanaf. Het verslagen legioen vluchtte naar een klein fort en Boudicca trok verder richting de stad. Camulodunum had nog geen eigen vestingswerken en de inwoners keken ontzet toe hoe het Keltische leger zonder enige tegenstand de stad binnenstroomde. Boudicca gaf het bevel om de stad te verwoesten en al snel stonden tientallen gebouwen in lichterlaaie terwijl duizenden mensen in de straten werden afgeslacht. De overlevenden trokken zich met het kleine garnizoen terug in de enorme tempel van Claudius, waar ze de Britten twee dagen wisten af te houden. Aan het einde van de tweede dag werd het gebouw ingenomen en iedereen die zich in de gehate tempel bevond werd vermoord. Camulodunum was een veranderd in een vlammenzee vol lijken. Uit de ruïnes van de stad roofden Boudicca en haar troepen alles bij elkaar wat ze konden dragen en vervolgens trokken ze verder naar de handelsplaats Londinium. De Romeinen hadden nu goede hoop, want gouverneur Paulinus was gearriveerd met een ruiterescorte. Het optimisme sloeg echter om in wanhoop toen Paulinus al snel weer vertrok. Om de stad zo snel mogelijk te bereiken was hij voor zijn leger uit gereden met een kleine groep. Maar hij was zo zwaar in de minderheid dat hij besloot om eerst zijn leger samen te trekken en dan pas de strijd aan te gaan op een slagveld waar Boudicca’s grote leger geen voordeel zou hebben.

De weg naar de opstand 55 – 54 v.Chr.

Julius Caesar valt meermaals Brittannië binnen. Het zijn de eerste gewelddadige conflicten tussen Romeinen en Britten. Hoewel zijn invasies (naar eigen zeggen) succes hebben, worden er geen nederzettingen gebouwd.

5

40 n.Chr.

De poging van keizer Caligula om Brittannië aan te vallen mislukt. Wat er precies gebeurde is niet bekend, maar schijnbaar liet de keizer zijn troepen schelpen verzamelen als ‘plundergoed uit zee.’

43 n.Chr.

De Romeinen veroveren Brittannië. Hoewel Aulus Plautius het bevel voert, wacht hij met het claimen van de overwinning geduldig op keizer Claudius, zodat die de lauweren kan oogsten.

48 n.Chr.

Gouverneur Publius Ostorius Scapula onderdrukt een opstand door een deel van de Icenistam. Zij zijn boos over het zonder aanleiding doorzoeken van hun huizen op wapens.

50 n.Chr.

De colonia van Camulodunum wordt gesticht op de plaats van de hoofdstad van de Trinovantes. De plaatselijke adel krijgt de taak om een tempel voor Claudius te bouwen.

Opstand van Boudicca Toen de Britten Londinium bereikten was de stad vrijwel verlaten. De weinige aanwezige Romeinen werden zonder genade afgeslacht en keizerlijke gebouwen werden aangestoken. Er werden gruwelijke wreedheden gepleegd op Romeinse edelvrouwen die nog in de stad waren. Mogelijk ging het om specifieke wraak voor Boudicca en haar dochters, maar het verminken van gezichten en borsten, gevolgd door het spietsen op palen kan niet goedgepraat worden. Nadat Londinium geplunderd en verwoest was ging de horde verder richting een klein stadje, Verulamium, en daarna volgden zij de straat die tegenwoordig ‘Watling Street’ heet richting de ultieme confrontatie met gouverneur Paulinus. Boudicca liet daarbij een spoor van vernieling achter zich, terwijl er mogelijk zo’n 70.000 Romeinen en geromaniseerde Britten werden vermoord. Het leger onder Paulinus was net teruggekeerd van een succesvolle veldtocht naar het eiland Mona voor de kust van Wales. Als hart van het druïdische geloof van de Britten was dit eiland een belangrijk doelwit voor de Romeinen. De Keltische priesters waren belangrijke voorvechters geweest van praktisch elke Keltische opstand tegen de Romeinen in Gallië en Brittannië. Paulinus nam het daarom op zich om het eiland te veroveren en elke priester die zijn troepen konden vinden af te slachten. Na dit druïdenbloedbad waren zijn legioenen vol motivatie om de opstandige Britten van Boudicca weg te vagen. Paulinus had enkel het XXe, delen van het XIVe en de resten van verslagen IXe legioen onder zijn commando. Het leger was maar 10.000 man sterk. Als ook het IIe zich bij hem had kunnen voegen, waren het wat meer troepen geweest, maar de commandant van het IIe legioen wist zijn eenheid niet bij Paulinus aan te sluiten. Boudicca had daarentegen een horde van mogelijk meer dan 200.000 mensen bij zich. Desondanks had Paulinus een aanzienlijk voordeel: zijn mannen waren allemaal geharde, goed getrainde en gedisciplineerde veteranen. Toen Boudicca hun stelling bereikte, stonden de Romeinen vermoedelijk opgesteld bij Manduessedum, tegenwoordig het kleine dorpje Mancetter. Paulinus had een ideale

51 n.Chr.

Rebellenleider Caratacus wordt verslagen door gouverneur Scapula. Een negen jaar durende guerrillacampagne komt daarmee ten einde. Caratacus zoekt zijn toevlucht bij de Brigantes maar wordt uitgeleverd.

54 n.Chr.

DE STAMMEN

ICENI

Locatie: Norfolk Leider: Boudicca Deze stam zijn mogelijk de Cenimagni die Julius Caesar na zijn invasie van 55 v.Chr. beschreef. Afgezien van een kleine opstand in 48 n.Chr. waren de Iceni tot de opstand van Boudicca een trouw onderworpen koninkrijk.

TRINOVANTES

Locatie: Essex, Suffolk en delen van het Londense stadgebied. Leider: Gouverneur Paulinus Tegen de tijd van de opstand waren de Trinovantes een ingeburgerd deel van de Romeinse provincie Brittannië geworden. De stam werd woest om de bouw van de dure colonia Camulodunum.

BRIGANTES

Locatie: Noord-Engeland en de Midlands Leider: Cartimandua De Romeinen hadden een voordelige alliantie met koningin Cartimandua. Haar grote territorium vormde een barrière tussen de Romeinse provincie en vijandige stammen in het noorden.

LEVEN ONDER DE ROMEINEN

Nero volgt Claudius op als keizer van Rome. Er volgt een onrustige periode bij de antiRomeinse fractie van de Brigantes. Zij willen de machtswisseling uitbuiten.

Romeinen landen in Kent, aangevoerd door Julius Caesar. Afbeelding begin twintigste eeuw.

57 n.Chr.

Koningin Cartimandua van de Brigantes en haar anti-Romeinse man Venutius scheiden. De koningin vraagt de Romeinen om hulp om het leger van haar opstandige ex te verslaan.

60 n.Chr.

Het leven onder Romeinse heerschappij was vooral in de eerste tien jaar na de verovering niet eenvoudig. Vroeger regeerde één koning over een volk, maar de Romeinen hadden zowel een gouverneur als een procurator. Deze ambtenaren onderdrukten de Britten zonder genade. Ze moesten zware belastingen betalen om voor de invasie van hun eigen thuisland te betalen. Bovendien waren er allerlei peperdure bouwprojecten gaande. De militaire macht van de Britten werd verkleind door jonge krijgers bij de Romeinse legers in te lijven. Bij sommige stammen werden de huizen doorzocht en alle wapens werden in beslag genomen. Voor bepaalde trouwe onderworpen koningen en adel was de overheersing zeer voordelig, want zij profiteerden van de Mediterrane handel.

Het leger van Paulinus bestormt het eiland Mona en slacht alle aanwezige druïden af. Aan het einde van de veldtocht hoort de gouverneur dat Boudicca in opstand is gekomen.

69 n.Chr.

De opstandige Brigantes buiten de chaos in Rome tijdens het Vierkeizerjaar uit. Venutius valt aan maar wordt verslagen door de Romeinen. Ze weten Cartimandua te redden, maar het koninkrijk valt.

59

Boudicca’s a’s strijd De koningin van de Iceni trok door het land in haar wraaktocht. 1 Oproep voor de opstand 4 Slag bij Watling Street Boudicca’s horde komt tegenover het Romeinse leger te staan bij Manduessedum. Het slagveld is gekozen door gouverneur Gaius Suetonius Paulinus. De locatie minimaliseert het numerieke overwicht van de Britten.

Wanneer Boudicca haar volk oproept om in opstand te komen, sluiten zich krijgers vanuit heel Brittannië bij haar aan. De koningin leidt haar leger naar het zuiden om zich aan te sluiten bij de sterke Trinovantes. Samen trekken ze op richting Camulodunum.

Schild

De ronding van het Romeinse schild zorgt voor een betere dekking en maakt het mogelijk om de bekende testudo-formatie aan te nemen.

2 IXe legioen in de val

Zodra Petillius Cerialis hoort van de opstand, mobiliseert hij zijn IXe legioen om Boudicca te onderscheppen. In zijn haast om Camulodunum te bereiken voert hij geen goede verkenning uit en zijn legioen loopt in een hinderlaag.

3 Drie steden verwoest

Vrijwel zonder tegenstand marcheert het leger van Boudicca door Camulodunum, Londinium en Verulamium. Meer dan 30.000 Romeinse burgers worden afgeslacht en de steden grotendeels verbrand. Boudicca volgt daarna Watling Street om het oprukkende Romeinse leger te confronteren.

■ Romeinen ■ Britten

Boudicca en haar dochters voerden de rebellen aan.

60

Boudicca en haar leger vermoordden duizenden burgers voordat ze werden verslagen door het Romeinse leger.

Opstand van Boudicca

Romeinen tegen de Kelten Helm

Romeinse legionairs droegen een bronzen helm genaamd ‘galea’. Hoewel sommige Britten ook helmen hadden, droeg het merendeel van hen geen bescherming.

Speer

Beide legers gebruikten speren en werpspiezen, maar de Romeinse ‘pilum’ was beter ontworpen. De schacht van de pilum moest breken of buigen nadat een doel was geraakt. Zo kon de tegenstander de speer niet opnieuw gebruiken en schilden met een paar gebogen, vastzittende pila waren praktisch nutteloos.

Pantser

De Kelten droegen praktisch geen pantser en beschilderden hun lichamen met blauwe kleurstof voor het gevecht. Romeinen waren daarentegen zwaar beschermd door metalen platen en scheenbeschermers.

Een weergave van Boudicca, de koningin van de Iceni-stam.

Zwaard

Het Romeinse korte zwaard was extreem handig in dicht op elkaar gedrukte formaties. Het langere Keltische wapen was juist in die situatie zo goed als nutteloos.

“De Iceni en Trinovantes zetten alles op het spel om hun eer te herstellen.” 61

positie gekozen, met een bos achter zijn leger en hellingen die de flanken beschermden. De cohorten van de legioenen vormden het midden van zijn linie, terwijl auxiliaonderdelen op de vleugels stonden. Tegenover hen verzamelden zich de losse groepen krijgers van Boudicca, die met haar dochters in een strijdwagen voor de linies langsreed. De koningin deed een gepassioneerde toespraak over de onderdrukking door de Romeinen en het leed dat haar was aangedaan. Paulinus stak intussen ook een donderpreek af en herinnerde de legionairs aan hun training. Hun professionele instelling was veel belangrijker dan grote aantallen. Toen de slag eenmaal begon, bleken de strijdwagens van de Britten zeer effectief. Ze richtten een hoop schade aan met hun boogschutters. Maar het treffen van de infanterielinies maakte al snel duidelijk dat de overwinning naar de Romeinen zou gaan. Hun

“Boudicca gaf het bevel om de stad te verwoesten.” formatie, vastgehouden met betere training en discipline dwong de lichtgepantserde Britten in fuiken, waar ze van alle kanten werden neergestoken. Toen de Britten uiteindelijk op de vlucht sloegen, kwamen ze vast te zitten tegen hun eigen wagenkolonne. Niets ontsnapte levend aan de achtervolgende Romeinse stoomwals. Vrouwen, kinderen en zelfs de lastdieren van Britse volksverhuizing werden afgemaakt. De legende vertelt dat Boudicca vergif innam om niet levend in Romeinse handen te vallen. Hoewel ze uiteindelijk geen militair succes behaalde, nam zij haar wraak door duizenden Romeinen te laten vermoorden en

meerdere steden te verwoesten. De schade was zo groot dat keizer Nero zelfs overwoog om de kwetsbare provincie op te geven. Het kostte meer geld om Brittannië te verdedigen dan de provincie ooit kon opleveren. Zonder de overwinning van Paulinus was er nooit een Romeins Brittannië geweest. De gouverneur ging na de overwinning door met de logische conclusie van zijn veldtocht: de Iceni en Trinovantes werden hard bestraft totdat ze grondig onderworpen waren. Boudicca mag dan haar wraak gehad hebben, maar feit is dat haar volk na haar dood alleen maar nog harder bestraft werd voor haar opstand tegen het Romeinse Rijk.

De slag bij Watling Street Rampzalige aftocht

In het dicht op elkaar gedrukte strijdgewoel zijn de Britten met hun lange wapens niet opgewassen tegen de korte gladius van de Romeinen. Veel Britten worden neergestoken in het gedrang terwijl de rest steeds verder moet wijken. Als het rebellenleger eindelijk op de vlucht slaat, komen de overlevenden vast te zitten op hun eigen barricade.

Strijdwagens

De Britse strijdwagens staan opgesteld voor de groepen krijgers en bewegen zich sneller. Daarom beginnen zij al lang voor het hoofdgevecht de Romeinen te beschieten. Hoewel de pijlen en werpspiezen de nodige slachtoffers eisen, houden de Romeinen stand tot het Britse voetvolk de strijd aangaat.

In de meerderheid

Romeinse tegenaanval

Als de Britten vlakbij zijn, gooien de Romeinen hun speren en stormen met getrokken zwaard zélf de laatste passen op de Britten af. In de samengeperste massa is hun korte gladius gruwelijk efficiënt.

62

© Alamy; Thinkstock; Look & Learn

De Romeinen staan bovenaan een lichte glooiing met beboste heuvels aan weerszijden. De enorme massa’s Britse krijgers worden samengedrukt als in een trechter. Hun overweldigende aantallen tellen nauwelijks nog. De Romeinen wachten de frontale aanval rustig af: de vijand speelt hen in de kaart.

Vesting Königstein

Vesting Königstein

Onverslaanbaar vanuit de hoogte De Vesting Königstein ligt op de enorme tafelberg ‘Lilienstein’ in Saksen. Het fungeert sinds de 15e eeuw als een poortwachter voor de hoofdstad Dresden. Dit is het hoogst gelegen kasteel van Duitsland. Het ligt zo hoog dat bij mist of lage bewolking de fortificaties boven de wolken uitsteken. Geen enkele vijand wist deze vesting ooit te veroveren. Het was ook een vluchtplek voor de koning, opbergplaats van kunstschatten en gevangenis voor officieren in WO II.

Königstein is een compleet vestingdorp met kazernes, opslagplaatsen en kerk. De kazerne, op het bijna 10 hectare grootte complex, is de oudste van heel Duitsland. Het huisvest momenteel een dependance van het nationale militaire museum in Dresden. De hoge muren geven vergezichten op de Elbe, het nationale park Sächsische Schweiz en Tsjechië. Levensader was de 152 meter diepe waterbron. Het bronnenhuis bestaat nog steeds en op de bovenste verdieping zijn enkele kamers te huur voor een bijzondere overnachtingsbelevenis in de vesting. Schlosserland Sachsen beheert bijna 50 topkastelen. Deze zijn 10 dagen onbeperkt te bezoeken met de ‘Schlosserlandkaart’. Deze kaart kost voor 2 volwassenen met kinderen tot 15 jaar slechts 35 euro totaal. Stap in de wereld van ridders en lakeien. www.schloesserland-sachsen.de

Foto’s Schlosserland Sachsen

Bij naderend onheil kon het Saksische koningshuis zich hier veilig terug te trekken. De diepe kelders boden ook in moderne tijden bescherming. Toen de oorlogsbombardementen begonnen werden de enorme kunstcollecties uit Dresden in Königstein opgeborgen. Dit is de reden dat de kunstschatten ongeschonden bleven tijdens het grote bombardement op Dresden in 1945. In WO II verbleven hier hoge officieren. Generaal Winkelman, de Nederlandse bevelhebber in 1940, was hier geruime tijd krijgsgevangene.

Waterbron levensader

Ridderburcht Kriebstein.

Slot Augustusburg, ‘Koning’ van het Erzgebirge.

Slot Hartenfels in Torgau met eerste kerk van Luther.

Het Barokke jachtslot Moritzburg.

Door de eeuwen

DELICATESSEN

Van gebakken beverstaart tot levensgevaarlijke kogelvis; in dit artikel stellen we je de meest gewilde delicatessen van de geschiedenis voor.

HAGGIS 800 V.CHR.

Door zijn giftigheid is fugu het enige gerecht dat de keizer van Japan absoluut niet mag eten.

FUGU CA. 10.000 V.CHR.

Dit is de gevaarlijkste delicatesse op de hele lijst. Fugu, oftewel kogelvis, is zelfs tegenwoordig nog een populaire bestelling in Japanse restaurants. Het recept stamt uit het Jomon-tijdperk van de Japanse geschiedenis en is zo gevaarlijk dat het twee keer zelfs verboden is geweest. Fugu wordt voor het eerst genoemd in een westerse tekst in 1774 als kapitein Cook beschrijft hoe sommige van zijn bemanningsleden ziek worden na het eten van de vis. Als het gerecht niet goed wordt bereid, bestaat de kans op een tetrodotoxinevergifting die 1200 keer dodelijker is dan blauwzuur.

Hoewel dit gerecht sterk geassocieerd wordt met Schotland, heeft het waarschijnlijk een veel langere geschiedenis. Een soortgelijke maaltijd bestond vermoedelijk al in het oude Griekenland en is pas met de Vikingen naar Schotland gekomen. Het gerecht bestaat uit een schapenmaag gevuld met andere organen van het dier, zoals hart, longen en lever. Traditioneel wordt het opgediend met aardappels en rapen. Tegenwoordig is haggis typisch Schots en elk jaar op 25 januari wordt de Schotse dichter Robert Burns herdacht met het gedicht Address to a haggis. Buiten Amerika is schildpaddensoep ook een populair gerecht in China.

AMBERGRIJS VROEGE MIDDELEEUWEN

RELMUIS CA. 285-476

De Romeinen kenden een aantal eigenaardige gerechten, zoals struisvogelragout en ‘garum’, een mengsel van visingewanden en bloed. Maar de beroemdste Romeinse delicatesse was de relmuis. Zowel de Romeinen als de Etrusken aten deze beestjes, die eerst vetgemest werden voor consumptie. De relmuizen werden doorgaans gevuld met varkensgehakt, pijnboompitten en verschillende kruiden. Ze werden dichtgenaaid en vervolgens gebakken in de oven. Het gerecht werd gegarneerd met honing en klaprooszaad.

Deze beestjes waren een graag gegeten onderdeel van Romeinse feestmaaltijden.

64

De vreemde naam stamt van het oud-Noorse ‘haggw’, wat ‘hakken’ betekent. De ingrediënten moesten immers in kleine stukjes gehakt worden.

SCHILDPADSOEP

Als je niet beter weet zou deze doffe, wasachtige substantie gewoon een stuk troep zijn dat op het strand aanspoelt. Maar mensen die ambergrijs kennen, weten dat een klont van dit spul je rijk kan maken. Heel bot gezegd is ambergrijs niets anders dan walvispoep. Nadat het is uitgescheiden drijft het vaak jaren rond op de oceanen voor het aanspoelt. Tegen die tijd is de stank er allang vanaf en heeft het een complex – sommige zeggen magisch – aroma gekregen. Het werd gebruikt in de middeleeuwse Arabische keuken en werd later ook door Europeanen gebruikt. Een pond ambergrijs levert nog altijd zo’n 8000 dollar op.

17E EEUW

Een van de bekendste gerechten van de Amerikaanse geschiedenis. Schildpadsoep wordt bij elke presidentiële inauguratie geserveerd, evenals op de eerste rit van transcontinentale treinen en waarschijnlijk in een bepaalde vorm ook tijdens de eerste Thanksgiving-viering. Van een grote bijtschildpad wordt gezegd dat die zeven verschillende soorten vlees heeft, die respectievelijk lijken op varken, kip, rund, garnalen, kalf, vis en geit. Het gerecht werd zo populair dat er neprecepten werden bedacht zodat iedereen van de soep kon genieten. In de jaren 1920 bracht Campbell’s het zelfs in blik uit. Tegenwoordig is de soep op veel plaatsen verboden, maar hij wordt nog wel geserveerd in Minnesota en New Orleans.

Een portie eieren met ambergrijs was naar verluidt de favoriete lunch van Charles II van Engeland.

Door de eeuwen

Amerikaanse indianen genoten al eeuwen lang van geroosterde beverstaart. Ze waren makkelijk te krijgen, bevatten veel calorieen en bovendien smaakte het prima. Maar toen de Europeanen kwamen en indianen tot het christendom gingen bekeren, werden de nieuwe kerkgangers met een probleem geconfronteerd: ze mochten geen bever eten in de vastenperiode. Op zoek naar een omweg vroeg de bisschop van Québec zijn meerderen toestemming om beverstaart te classificeren als vis. Het zag er toch al uit alsof het schubben had en rook ook visachtig. De kerk stemde in en al snel stond beverstaart elke vrijdag op het menu. De beverbevolking raakte snel uitgedund na de komst van de Europeanen in Amerika. Tegenwoordig zijn de dieren bij wet beschermd.

Alexander Kurakin RUSLAND 1752-1818

De Russische ambassadeur in Frankrijk is vermoedelijk degene die serveren ‘a la Russe’ naar Europa bracht. Hierbij worden verschillende gangen van een menu één voor één uitgeserveerd naar de gasten. Deze methode verving al snel het serveren ‘a la Française’ waarbij alles ineens werd geserveerd.

“Van een grote bijtschildpad wordt gezegd dat die zeven verschillende soorten vlees heeft, die respectievelijk lijken op varken, kip, rund, garnalen, kalf, vis en geit.” Buiten de Linzer Torte zijn er ook Linzer Augen, koekjes die gebaseerd zijn op de taart.

LINZER TORTE 1653

Deze delicatesse uit de Oostenrijkse stad Linz is het oudste taartrecept ter wereld. Met zijn typische roostertje bovenop en de notenvulling met een vleugje kaneel en citroenschil is het een lokale favoriet gebleven sinds de taart voor het eerst gebakken werd. Hoewel de taart zijn naam heeft ontleend aan Linz, stamt het recept uit een Italiaans 17e-eeuws kookboek uit Verona. Het recept kwam in Frans I Oostenrijk terecht waar de taart in FRANKRIJK 1494-1547 massa geproduceerd werd. Tegen De nederige truffel was al een 1850 had de taart ook de VS paar eeuwen uit de gratie toen Frans I van Frankrijk hem herintroduceerde bereikt en werd hij wereldwijd in de Europese adellijke keuken. In zijn populair. koninkrijk, maar vooral op de Parijse markten, werden truffels al snel weer populair. Tegelijk daalde daarmee de populariteit van oosterse specerijen.

De Britse Raj bracht veel nieuwe delicatessen naar Engeland. Het eerste curryrestaurant ging open in 1809.

De goanna was een delicatesse van de aboriginals, die verder vooral ‘karol’-planten aten.

GOANNA 16E EEUW

De oorspronkelijke bewoners van Australië kenden een aantal verschillende gerechten voor de Europese kolonisatie. Hun dieet bestond onder meer uit insecten, groenten, buideldieren, vis, alen, vogels, buidelratten en kikkers. Bovendien was een plant genaamd ‘karol’ populair. Maar de échte delicatesse voor Aboriginals was het gele vet van de varanen die ‘goanna’ genoemd werden door kolonisten. Het dier kwam in de mythologie van Aboriginals voor als de Dirawong, een spiritueel dier.

Het gerecht leek het meeste op aspic, met stukjes vlees in gelei.

KEDGEREE

18E EEUW

Door de uitbreiding van het Britse Rijk kwamen steeds meer exotische gerechten naar Engeland. Een mooi voorbeeld was kedgeree, dat geïntroduceerd werd door de Engelse Oostindische Compagnie. Het gerecht stond tot de 19e eeuw geregeld op Britse ontbijttafels. Het was een mengsel van vis, eieren en gekookte rijst, gebaseerd op het Indiase gerecht khichri dat al in de 14e eeuw bekend was. Kedgeree bleef populair, en niet alleen voor het ontbijt. Tijdens WO II werd het aangeraden tijdens de jaren dat voedsel op rantsoen was.

KALFSPOTENGELEI 19E EEUW

Tijdens de 19e eeuw was dit wereldwijd een zeer populair recept. Aan de basis stond een fond getrokken van kalfspootjes. De gelei zelfs was nogal smaakloos en werd daarom geserveerd met suiker en specerijen. In Victoriaans Engeland werd het gerecht vaak als geneesmiddel voorgeschreven. Het lijkt op een 14e-eeuws gerecht genaamd Ptcha, dat vooral bekend werd door Duitse Joden die naar de VS emigreerden. Ptcha was vrij populair aan beide kanten van Atlantische Oceaan, maar is tegenwoordig relatief onbekend.

© Alamy

BEVERSTAART 17E EEUW

65

Als we Hollywood mogen geloven, was het Wilde Westen een wetteloze wildernis vol schietgrage cowboys en bloeddorstige indianen, maar hoe zag het leven van de bewoners van de Amerikaanse Frontier er werkelijk uit?

66

Het leven in het Wilde Westen

H

et ware verhaal van het Wilde Westen gaat niet over bandieten die in het wilde weg om zich heen schieten en indianenstammen die afgelegen nederzettingen plunderen. Het is het verhaal over de transformatie van een ongetemd gebied tot een modern land. Een land waarin een groep mensen de wildernis probeerde te ontginnen, terwijl een andere groep de onstuitbare opmars van de vooruitgang weigerde te accepteren. Het is het verhaal van de Nieuwe Wereld, die een nieuwe wereldmacht werd. Het is een fascinerende geschiedenis, maar dankzij spaghettiwesterns en kinderspel gaat de waarheid schuil onder dikke lagen fantasie en romantiek. Het Wilde Westen was geen kortstondig moment in de Amerikaanse geschiedenis. Het was een eeuw vol geweld, armoede, nieuwe mogelijkheden en snelle groei. Het was de tijd van markante persoonlijkheden, zoals de wetsdienaar en wetsovertreder Wild Bill Hickock en het Siouxopperhoofd Crazy Horse, maar ook een tijd met beslissende momenten,

zoals de bloederige Amerikaans-Indiaanse oorlogen. Dit alles sprak sterk tot de verbeelding van volgende generaties. Tegelijk was het in sommige opzichten ook een saaie periode, waarin een aanvankelijk klein groepje kolonisten een land in bezit nam dat binnen enkele jaren tijd meer dan twee keer zo groot was geworden. Het was een tijd waarin mensen probeerden een veilig nieuw bestaan op te bouwen op de weidse vlakten van hun nieuwe thuis. Het begon allemaal in 1803. Toen kocht de derde president van de Verenigde Staten, Thomas Jefferson, voor een bedrag van tachtig miljoen franc de Franse kolonie Louisiana, een gebied van 2,1 miljoen vierkante kilometer. Op 1 april van dat jaar kwamen Jefferson en Napoléon Bonaparte bijeen om de overeenkomst te ondertekenen. In december werd het gebied opengesteld voor kolonisten. In een tijdsbestek van slechts twaalf maanden was het grondgebied van de Verenigde Staten met 140 procent toegenomen. En daarmee was van het ene op het andere moment de Amerikaanse Frontier geboren.

67

De industrialisatie volgde de First Transcontinental Railroad op de voet, en daarmee werd de wildernis getemd.

D

e Pacific Railroad begon als een idee van een Amerikaanse zakenman, dr. Hartwell Carver. In 1832 schreef Carver een artikel in de New York Courier and Enquirer waarin hij zijn ambitieuze plannen uiteenzette. Volgens hem was het hoog tijd dat de oost- en westkust van de Verenigde Staten via het spoor met elkaar verbonden werden. De kosten van deze onderneming waren zo gigantisch dat de meeste investeerders ervoor terugschrokken, maar Carver liet zich door niets weerhouden. In 1847 presenteerde hij zijn plan in een document, getiteld A Proposal For A Charter To Build A Railroad From Lake Michigan To The Pacific Ocean (Voorstel voor een concessie voor de aanleg van een spoorweg van het Michiganmeer naar de Grote Oceaan), dat hij aan het Congres voorlegde in de hoop dat de overheid het project zou financieren. Hij werkte samen met de ingenieur Theodore Judah, dankzij wie er al gauw een concreet ontwerp voor de eerste transcontinentale spoorweg van de VS op tafel lag. Het zou nog zes jaar duren voor de ambtelijke molens werkelijk begonnen te draaien, maar uiteindelijk zou het Huis van Afgevaardigden opdracht geven tot de zogeheten Pacific Railroad Surveys (een drie jaar durend

68

OREGON PROMONTORY SUMMIT

OMAHA

Een foto van Robert McGee, die als kind werd gescalpeerd door een Siouxopperhoofd.

SACRAMENTO

ONBEHEERD onderzoek naar de beste GEBIED route voor de spoorweg). Dat dit onderzoek zoveel NEW MEXICO De spoorweg kwam niet tijd in beslag nam, had verder dan Omaha, in Een foto van Robert McGee, die als een goede reden, want Nebraska. Daar begon de UTAH kind werd gescalpeerd door een Siouxer moest meer dan een Union Pacific Railroad opperhoofd. Company met de aanleg miljoen vierkante kilometer van een nieuwe spoorlijn. MEXICO Amerikaanse wildernis in kaart worden gebracht. onder wie veel Chinezen en Ieren die in het Het Congres keurde in 1862 en 1864 de Pacific westen een nieuw bestaan wilden opbouwen. Railroad Acts goed. Deze wetten waren van Maar hoe reageerden de inheemse cruciaal belang voor de spoorweg, want zij indianenvolkeren op deze ruggengraat van garandeerden dat de spoorwegmaatschappijen de industrialisatie, die dwars door hun werden gesteund met staatsobligaties en leefgebied werd aangelegd? Eén stam, de grond, zolang de aanleg van de spoorlijn Pawnee, verwelkomde de aanleg van de door de wildernis maar voldoende voortgang spoorweg op zijn land, maar andere volkeren boekte. Er was echter meer nodig dan geld waren duidelijk minder enthousiast. Zo en land om de bijna 3200 kilometer lange voerden de Sioux regelmatig aanvallen uit op spoorlijn aan te leggen. De spoorwegnederzettingen, die spoorwegmaatschappijen naar gelang de bouw van de hadden arbeiders nodig spoorweg vorderde, steeds – veel arbeiders. Naast verder oprukten. Toen op 10 mei Amerikaanse arbeiders De Amerikaans e cowboy 1869 in Utah het laatste stuk waren de bedrijven die Denk je dat cow boys een Amerikaanse uit vin rails werd vastgenageld, was de bij de bouw betrokken ding zijn? Dan heb je het mis. Hu First Transcontinental Railroad afhankelijk van grote n voorlopers waren de Mexicaan se ‘vaqueros’. 3069 kilometer lang. aantallen immigranten, Zij leerden de Ameri kanen alles wat een veedrijve r moest weten.

Het leven in het Wilde Westen

Bankover vallen

vallen mee

het Wilde Zeker, er zijn in roofd, maar be en nk ba n ste We n. Tussen de zel e urd be dat ge zelfs maar er zijn 00 1870 en 19 overvallen nk ba lle twaalf succesvo indruk wekkend. erg t Nie . est we ge

Nadat in 1862 de eerste Pacific Railroad Act van kracht werd, kregen twee bedrijven – de Union Pacific Railroad en Central Pacific – opdracht de spoorweg zo snel mogelijk aan te leggen. De twee bedrijven begonnen bijna 3200 kilometer van elkaar af en probeerden elkaar zo snel mogelijk ergens halverwege het land te ontmoeten. Om twee redenen mondde dit uit in een spannende, zeven jaar durende race. Ten eerste was er van tevoren geen vast ontmoetingspunt vastgesteld, en ten tweede had het Congres bepaald dat de spoorwegmaatschappijen voor elke mijl (1,6 kilometer) die ze aanlegden 2590 hectare land

Union Pacific Railroad Company Directeur

Dr Thomas Clark Durant

en een bedrag van 48.000 dollar ontvingen. De landconcessie werd in de aangepaste wet uit 1864 nog eens verdubbeld. Terwijl Central Pacific zich moeizaam in oostelijke richting een weg baande door de bergen van de Sierra Nevada, schoot Union Pacific vanaf de Missouri in westelijke richting veel sneller op. Na het einde van de Amerikaanse Burgeroorlog in 1865 kwam de bouw van de twee lijnen in een stroomversnelling. Toen de twee spoorlijnen elkaar eindelijk ontmoetten, bij Promontory Point in Utah in 1869, had de Union Pacific een bijna twee keer zo lange afstand afgelegd als zijn concurrent.

Central Pacific Railroad Company Directeur

Het plan

Leland Stanford

De aanleg van een spoorlijn van het oostelijke eindpunt aan de Missouri naar de Promontory Summit in Utah Territory.

Were they successful?

Ja, de Union Pacific legde in bijna drie jaar 1746 kilometer spoor meer dan de twee andere bedrijven samen.

Het plan

De aanleg van een spoorlijn in oostelijke richting, van Sacramento naar Promontory Summit, Utah.

Is het plan geslaagd?

Ja, de Central Pacific slaagde erin 1110 kilometer rails te leggen, die aansloot op het gedeelte dat door Union Pacific was aangelegd.

Naarmate steeds meer kolonisten doordrongen in het Wilde Westen, bloeiden overal in het land nieuwe bedrijfstakken op. De mensen die de roep van het westen volgden, hadden onder andere deze beroepen: Functie-eisen

Een klassieke cowboy moest een ervaren ruiter zijn, met een goed richtingsgevoel. Hij moest vee kunnen vangen met een lasso en brandmerken.

Functie-eisen

Functie-eisen

Uitdagingen

Uitdagingen

Een goed richtingsgevoel, inzicht in cartografie, goed met een mes om kunnen gaan om dieren te villen. Gevaarlijke omstandigheden, aanvallen door wilde dieren en vijandige indianen.

Wist je dat ...

ze alle mogelijke dieren vingen om aan de explosief groeiende vraag naar bont te voldoen, van wolven tot bevers?

Goede sociale vaardigheden, ervaring met het tappen en schenken van dranken, ervaring met vuurwapens. Vechtpartijen tussen dronken klanten. Als er vuurwapens werden gebruikt, was het erg onvoorspelbaar waar de kogels terecht zouden komen.

Wist je dat ...

saloondeuren’ geen verzinsel van Hollywood zijn? Veel saloons hadden inderdaad deze typische deuren.

Uitdagingen

Een kleine groep cowboys (meestal een man of twaalf) had onderweg de verantwoordelijkheid voor soms wel drieduizend runderen. Ook lagen er vaak veedieven op de loer.

Wist je dat ...

cowboys een ongeschreven erecode volgden? Zo bestegen ze nooit het paard van een ander zonder eerst toestemming te vragen, en zwaaiden ze nooit naar iemand die te paard zat.

69

Columbia River •

Fort Vancouver •

Oregon City

Soda Springs

De Soda Springs waren bereikbaar via een korte omweg vanaf Fort Bridger. De bronnen waren al tientallen jaren vóór het ontstaan van het Oregon Trail een populaire pleisterplaats voor rondtrekkende indianenstammen en pelsjagers. De bronnen waren als gevolg van vulkanische activiteit van nature koolzuurhoudend. Er werden geneeskrachtige eigenschappen aan toegeschreven en ze waren erg geliefd om in te baden.

• John Day River

Allang voor de officiële stichting van de stad in 1842 werd er handel gedreven tussen kolonisten en vreedzame indianenstammen. Het was een natuurlijke pleisterplaats en dankzij de vele pioniers die een nieuw leven probeerden op te bouwen, kwam Oregon City tot grote bloei.

• Fort Boise Three Island Crossing •

South Pass •

• Snake River

Independence Rock •

Whitman Mission

• Fort Laramie

De Whitman Mission werd in 1836 opgericht om landverhuizers en leden van een plaatselijke indianenstam, de Cayuse, te ondersteunen met de bevoorrading en geneeskundige hulp. In 1847 bezweken de meeste indianen tijdens een mazelenepidemie. Uit wraak vermoordden de overgebleven indianen de nog in leven zijnde blanken en werd de missiepost platgebrand.

Fort Laramie

Fort Laramie was een van de eerste grote forten langs het Oregon Trail en daarmee een erg belangrijke tussenstop op het eerste deel van de route. Het werd gebouwd in 1834 om de kolonisten te bevoorraden en beschermen op hun lange weg naar Oregon City.

• San Francisco

Indianenkampen

Het Oregon Trail liep door het gebied van twee grote stammen, de Cheyenne en de Pawnee. De pioniers waren erg bang voor aanvallen van de indianen, maar die kwamen slechts zelden voor. Meestal verliepen ontmoetingen vriendelijk. De indianen hielpen de reizigers en dreven handel.

Het Oregon Trail liep niet alleen maar door onbewoond gebied. Langs de route lagen tientallen forten en handelsposten, waar reizigers nieuwe voorraden konden inslaan.

Het Oregon Trail werd uitgestippeld door pelsjagers en speelt een belangrijke rol in de Amerikaanse geschiedenis. Voordat de reis naar het westen sneller en veiliger werd dankzij de aanleg van de First Transcontinental Railroad, was het Oregon Trail de snelste route van Missouri aan de rand van de Frontier naar Oregon aan de Amerikaanse westkust. Deze 3500 kilometer lange route liep door zes staten, en het in kaart brengen ervan duurde dertig jaar.

70

Het leven in het Wilde Westen

1

E

Het ontstaan van het Oregon Trail De totstandkoming van het Oregon Trail nam ongeveer dertig jaar in beslag. Het werd gevormd door een groot aantal kortere routes die door verschillende pelsjagers waren verkend en in kaart gebracht. Deze werden vervolgens met elkaar verbonden om een traject door een groot deel van de Frontier te creëren. Independence in Missouri werd een belangrijk vertrekpunt voor het Trail omdat hier zoveel mormonen aan de reis begonnen.

• Fort Kearny • Fort Leavenworth The Rocks

Courthouse Rock en Jailhouse Rock behoorden tot de eerste grote mijlpalen die reizigers op de tocht naar het westen in zicht kregen. Deze twee grote rotsformaties liggen dicht bij de Platte River, maar zijn sinds de jaren van het Wilde Westen sterk geërodeerd.

De stichters van de (uiteindelijk verwoeste) Whitman Mission, Marcus en Narcissa Whitman, behoorden tot de eersten die in 1836 gebruik maakten van het Oregon Trail.

1

Het aantal mensen dat in 1847 gezamenlijk op weg ging over het Oregon Trail, de eerste grote groep die gebruik maakte van de route.

24 KM

De afstand die een huifkar dagelijks moest afleggen om de tocht van oost naar west in de gemiddelde tijd – vier tot zes maanden – te volbrengen.

Per schip via Kaap Hoorn duurde reis naar de westkust ongeveer een jaar. Daarom was het Oregon Trail populair bij reizigers en landverhuizers.

Ook al was het een populaire route, toch was het Oregon Trail niet makkelijk begaanbaar. De meeste huifkarren gebruikten trage maar robuuste trekdieren zoals ossen in plaats van paarden.

Jarenlang was de route alleen Soms reisden huifkarren alleen, Het westen was gewelddadig bruikbaar voor mensen te voet maar uit veiligheidsoverwegingen Er zijn wel revolverduels en of te paard, maar vanaf 1836 vormden ze meestal karavanen. gevechten geweest, maar de kans was hij ook begaanbaar voor Ondanks de wildwestverhalen dat je aan ontberingen bezweek in de wildernis was veel groter dan huifkarren met brede wielen. kwam het zelden voor dat ze dat je door een blauwe boon werd Dat betekende dat ook hele door indianen werden aangevalgetroffen. gezinnen, veefokkers, boeren len. De indianen kwamen wel met en zakenlieden van de route de reizigers op het Oregon Trail gebruik gingen maken om in contact, maar waren vooral zich in het westen te vestigen. In 1843, tijdens de geïnteresseerd in het drijven van handel. Als er al eerste grote trek over het Oregon Trail, reisden sprake was van aanvallen, dan was dat meestal op meer dan duizend missionarissen via deze route. eenzame huifkarren die toevallig het pad kruisten Ook trokken ongeveer zestigduizend mormonen van een groep krijgers op rooftocht. Op het Oregon over het Trail van Missouri naar Utah in het Trail zijn naar schatting twintigduizend mensen westen. In januari 1848 werd het land bevangen gestorven, maar de overgrote meerderheid bezweek door de goudkoorts en werd het Oregon Trail de aan ziekten, niet als gevolg van geweld. Zelfs een belangrijkste route voor mensen uit het oosten die goed geneesbare ziekte als dysenterie kon in de hun geluk wilden beproeven op de goudvelden. wildernis tot de dood leiden.

Het is waar dat huifkarren bij het vallen van de avond een cirkel vormden, maar deze was vooral bedoeld als een geïmproviseerde kraal waarbinnen het vee veilig kon grazen, en minder als verdediging tegen indianen.

71

Wat waren de belangrijkste indianenstammen van het Wilde Westen? Gebied: Arizona, New Mexico, Colorado, Texas and Oklahoma Belangrijkste rivalen: Mexicaanse kolonisten, Amerikaanse kolonisten en de Comanche. In de geschiedenis van het Wilde Westen is geen ander indianenvolk in zo’n kwaad daglicht gesteld als de Apachen, maar nog altijd is dit een van de interessantste inheemse culturen. De Apachen werden in films en literatuur afgeschilderd als bloeddorstige wilden, maar voerden in feite gewoon oorlog op hun eigen manier. Groepen Apachen op rooftocht voerden geen aanvallen op kolonisten uit omdat ze dat zo leuk vonden. Apachekrijgers geloofden dat openlijke oorlogsvoering oneervol was, omdat daar onschuldige slachtoffers bij konden vallen. In de Apachecultuur stonden agrarische vaardigheden niet centraal, zoals bij hun buren – de Navajo – het geval was. In plaats daarvan hechtten zij grote waarde aan iemands behendigheid als jager en krijger.

Gebied: Oklahoma Belangrijkste rivalen: Osage, Sioux. Eind achttiende eeuw leefden de Pawnee vreedzaam zij aan zij met Franse kolonisten. De Fransen benaderden de Nieuwe Wereld veel pragmatischer dan de Amerikanen en gebruikten hun goede contacten met de indianen om de bonthandel op te zetten. Nadat Louisiana aan de VS was verkocht en de Fransen zich terugtrokken, hadden de Pawnee aanvankelijk weinig contact met de Amerikaanse kolonisten. Dankzij dit isolement hadden de Pawnee minder te lijden van de besmettelijke ziekten die andere stammen decimeerden. Later intensiveerden de contacten toch en vanaf 1859 nam het aantal Pawnee af van ongeveer 12.000 naar zo’n 3000 mensen.

Gebied: Het noorden van de VS en het Zuiden van Canada. Belangrijkste rivalen: Pawnee, Cheyenne De Sioux (‘kleine slangen’) waren een van de machtigste indianenvolkeren van de Grote Vlakten. Ze waren onderverdeeld in zeven substammen, maar stonden algemeen bekend onder twee andere namen: de Lakota en de Dakota. De Sioux waren zowel jagers als boeren, maar waren erg afhankelijk van de bizonkuddes die over de Grote Vlakten zwierven. Deze dieren werden grotendeels uitgeroeid door de Amerikaanse kolonisten en de Sioux werden gedwongen om in reservaten te gaan leven, waar hun leven drastisch veranderde.

72

Hoe waren de indianenvolkeren werkelijk? En kwamen ze net zoveel in contact met cowboys als we denken? Het zal niemand verbazen dat de indianenstammen niet erg blij waren met de blanke kolonisten die hun gebieden binnendrongen. Hun vijandigheid was begrijpelijk. De komst van Christoffel Columbus en andere Europese ontdekkingsreizigers had rampzalige gevolgen gehad voor de indianenvolkeren. Alleen al de komst van Columbus had tot honderdduizenden doden geleid. In de loop van de negentiende eeuw werden de verhoudingen tussen de indianen en de oprukkende kolonisten bijna elk jaar slechter. De aanleg van de First Continental Railroad in de jaren zestig van de negentiende eeuw was aanleiding tot grote conflicten, omdat met de spoorlijn duizenden kolonisten uit Engeland, Ierland en andere landen meekwamen die een nieuw leven probeerden op te bouwen in het westen. Het kwam tot gewelddadige botsingen met de meer oorlogszuchtige stammen en daarbij vielen vaak grote aantallen slachtoffers. Deze botsingen begonnen met de komst van de

eerste Amerikaanse kolonisten en duurden tot het einde van de negentiende eeuw. Ze worden de Amerikaans-Indiaanse Oorlogen genoemd. Gewapende conflicten met de meer krijgshaftige stammen zoals de Sioux werden meestal niet uitgevochten met cowboys, maar met het Amerikaanse leger, dat een einde probeerde te maken aan de rooftochten die een integraal onderdeel uitmaakten van veel indiaanse culturen. De cowboys – veedrijvers die enorme kuddes van de fokkerijen naar verzamelplaatsen als Dodge City brachten – kwamen wel in contact met de indianen, maar meestal alleen als ze met hun kuddes onderweg waren. Nadat in 1830 de Indian Removal Act van kracht werd, moesten de indianenstammen in reservaten gaan wonen om land vrij te maken voor steeds weer nieuwe kolonisten. De omstandigheden in de reservaten waren erg slecht en voor de indianen vormden de duizenden runderen die over de vlaktes werden gedreven een bijna onweerstaanbare verleiding.

Een foto van Robert McGee, die als kind werd gescalpeerd door een Siouxopperhoofd.

Het leven in het Wilde Westen

en Gevechten met indian

niet De kolonisten werden n door voortdurend aangevalle s op het de indianen. De reiziger r kans mee en liep l Trai Oregon dan ten ziek aan te overlijden r indianen. tijdens een aanval doo

In werkelijkheid kwamen vuurgevechten en schietpartijen zoals die in Westerns te zien zijn, slechts zelden voor.

Een Apache met een strijkinstrument. De Apaches waren lang niet zo wreed als in films en literatuur werd gesuggereerd.

Het indianenopperhoofd Sitting Bull wordt gevangengenomen in South Dakota, 1890.

Als je Hollywood mag geloven, met al zijn prachtig geënsceneerde vuurgevechten en bloederige hinderlagen, was het Wilde Westen wetteloos en levensgevaarlijk. In werkelijkheid was het tegenovergestelde het geval. In de wildernis waren geweren en pistolen onmisbaar. Mensen moesten zich kunnen verdedigen tegen bandieten, vijandige indianen en wilde dieren, maar in de negentiende-eeuwse veefokkersstadjes en andere nederzettingen waren de wapenwetten strenger dan in het huidige Amerika. In de meeste stadjes was het strikt verboden om vuurwapens te dragen. Buiten een stad of dorp stond vaak een bord met de tekst: ‘Laat uw revolvers achter bij het politiebureau. U krijgt een reçu.’ Alleen wetsdienaars, sheriffs of US Marshals, hadden het recht om wapens te dragen in de stad. De meesten van hen deinsden er niet voor terug hun wapen te trekken om hun woorden kracht bij te zetten. Vanzelfsprekend maakten wetten alleen een kans als iemand bereid was ze af te dwingen. Sommige stadjes, zoals Dodge City, waren in twee sterk verschillende districten verdeeld. De ene kant van de stad had zijn eigen sheriffs die de vrede bewaarden. In saloons en bordelen werd wangedrag niet getolereerd. Maar aan de ‘verkeerde kant van het spoor’ ging het er een

stuk ruiger aan toe. Hier stond bijvoorbeeld het Red Light House, een bordeel waar het er zo wild aan toe ging dat zelfs de dames gewapend waren. Het handhaven van de wet was niet altijd even makkelijk, maar er waren in het Wilde Westen mensen genoeg die iets te verliezen hadden, en zij namen de wet serieus. In de nederzettingen en stadjes die als paddenstoelen uit de grond schoten werd de orde officieel bewaakt door sheriffs die door de regering waren benoemd, maar soms ook door met privégeld ingehuurde ‘handhavers’. In feite waren dit huurlingen, die werden aangenomen omdat ze bedreven waren in het ombrengen van mensen, en niet omdat ze zo graag het algemeen belang wilden dienen. Vanaf de jaren zeventig van de negentiende eeuw, toen afgelegen stadjes een voor een werden aangesloten op het spoorwegnetwerk, werden deze huurmoordenaars geleidelijk door officiële sheriffs vervangen. Dergelijke huurlingen bewezen hun nut vooral elders in het westen, waar ze werden ingezet om karavanen met huifkarren te beschermen en onderlinge conflicten tussen landverhuizers te voorkomen. Ze werden ook ingezet om de orde te bewaren in mijnwerkersnederzettingen. De meeste grote geweldsuitbarstingen vonden echter plaats tussen indianenstammen en het leger.

© Alamy; Abigail Daker

Volgens de verhalen was het Wilde Westen bezaaid met de lijken van revolverhelden, maar in werkelijkheid ging het er een stuk beschaafder aan toe.

73

Zo maak je

CHUCKWAGON BUFFALO STEW COWBOYGERECHT VS, 1866 – 1886 Ingrediënten

• 400 gram pintobonen (ofwel kievitsbonen) • Een scheut olijfolie • 900 gram buffel- of rundvlees • 2 stukken selderij • 2 wortels • 1 grote witte ui • 2 eetlepels paprikapoeder • ¼ eetlepel cayennepeper • Water • Runderbouillon of fond • Zout en peper • Een paar plakken bacon (naar keuze)

T

oen de Amerikaanse Burgeroorlog in 1865 ten einde kwam, steeg de prijs van rundvlees enorm. Om aan de stijgende vraag te voldoen werden enorme kuddes rundvee over de Great Plains naar de noordelijke staten gedreven. De mannen die dit werk deden waren de beroemde cowboys. Het waren hardwerkende kerels die de hele dag zwaar lichamelijk werk deden, zoals het invangen van runderen. Het merendeel van de dag zaten ze in het zadel. Hun eten bestond grotendeels uit gedroogd vlees en bonen, met groente uit blik en vers gevangen wild. De zogenaamde ‘chuck wagon’ trok heen en weer tussen de kampen van de cowboys om ze van eten te voorzien. Er werden vooral vleesstoofpotten gemaakt in grote gietijzeren pannen met pootjes die op kampvuren werden geplaatst.

74

Wist je dat? De cowboy ontstond in Spaans Mexico, waar het beroep ‘vaquero’ genoemd werd. Een ‘vaca’ is een koe.

BEREIDINGSWIJZE

01  Spoel de pintobonen af en laat ze in een kom ruim water een nacht lang weken. Je kunt deze stap ook overslaan en ingeblikte bonen gebruiken. 02  De stoofpot kun je het beste bereiden in een grote gietijzeren kookpot met een deksel. Als je in de open lucht bent, maak je een kampvuur aan om op te koken. 03  Als je het met een moderne keuken moet doen, verwarm je een oven voor op 180 graden en gebruik je verder een grote stoofschaal. 04  Snij het vlees in flinke stukken, snij de wortels en selderij fijn en hak de ui in grove stukken. 05  Terwijl je kookpot opwarmt of de stoofschaal op de kachelplaat staat, verhit je wat olie. Schroei het vlees dicht en voeg daarna de groenten toe voor een paar minuten.

06  Voeg de kruiden toe aan het mengsel en daarna de gesneden tomaten. Verwarm dit alles een tijdje, maar blijf roeren. Vul de pan of schaal daarna met een 50/50-verhouding water en fond. Zorg dat je mengsel net onder staat en laat het een paar minuten sudderen. 07  De chefs met een gietijzeren pot kunnen de hele boel nu zo’n anderhalf uur laten sudderen boven het kampvuur. Roer het gerecht af en toe om en laat het vocht een stuk inkoken. Het is klaar als het vlees mals is. Koks met een keuken doen het deksel op de stoofschaal en zetten die anderhalf uur in de oven. 08  Voor een extra bite kun je voor het serveren bacon uitbakken, in stukjes snijden en ook nog door de schotel roeren. 09  Serveer met lekker hete koffie en knapperig brood. Voor een authentieke maaltijd kun je biscuitbroodjes toevoegen in plaats van brood.

‘Wereldveroveraar te paard’

GENGHIS KHAN VEROVERT NEDERLAND

Een unieke tentoonstelling met zeldzame topstukken; meer dan 200 schatten uit het Inner Mongolia Museum. Nooit eerder buiten Mongolië te zien, nu dus wel. Kijk voor meer info op NMM.nl

Wat als...

De zuidelijke staten hadden gewonnen? AMERIKAANSE BURGEROORLOG, 1865

PROFESSOR AARON SHEEHAN-DEAN

Aaron SheehanDean is professor in Southern Studies aan de universiteit van Louisiana. Hij heeft boeken geschreven zoals Why Confederates Fought: Family and Nation in Civil War Virginia en de Concise Historical Atlas of the U.S. Civil War. Bovendien heeft hij verschillende andere titels geredigeerd. Sheehan-Dean geeft les over de VS in de negentiende eeuw, waaronder de Burgeroorlog, de Reconstructie na de oorlog en algemene geschiedenis van het zuiden.

Wat was er gebeurd als de zuidelijke staten de burgeroorlog hadden gewonnen? De Burgeroorlog resulteerde in twee grote ontwikkelingen: het bewaren van de Unie en de emancipatie van de slaven. Als de Unie niet bewaard was gebleven, dat wil zeggen als het land in tweeën was gescheurd, is het waarschijnlijk dat ook andere regio’s de kans hadden gegrepen om zich af te splitsen van het noorden of het zuiden. Dat zou zeker tot een onafhankelijk midwesten hebben geleid en ook het gebied van Californië tot de staat Washington was waarschijnlijk een eigen staat geworden. Maar zelfs van de zuidelijke staten zouden afsplitsingen plaatsvinden. Het oosten van Tennessee was bijvoorbeeld sterk voor de Unie en zou na een zuidelijke overwinning waarschijnlijk niet bij het zuiden willen horen. In de aanloop naar de secessie was dit zelfs één van de grote twistpunten: waar zou het ophouden? Ik vermoed dat het een tijdje door was gegaan en dat er allerlei kleinere autonome republieken waren ontstaan op het Noord-Amerikaanse continent. Dus in plaats van de VS waren er allerlei kleinere landen geweest in Amerika? Ja. De VS beslaat een groter gebied dan continentaal Europa. Er is geen enkele reden waarom het niet uit 45 onafhankelijke republieken zou kunnen bestaan. We kijken tegenwoordig naar de vorm van de VS en zien het als onvermijdelijk dat het land van de Atlantische tot de Stille Oceaan zou strekken. Maar eigenlijk is er niets wat dat onvermijdelijk zou maken. Zou de slavernij wel zijn afgeschaft? Deze vraag heeft wereldwijde gevolgen. De slavernij zou op de eerste plaats niet beëindigd zijn in 1863. Er is geen reden om aan te nemen dat het zuiden bij een overwinning (niet eens door het noorden in te nemen, maar door de zelfstandigheid van het zuiden te garanderen) de slavernij vrijwillig zou afschaffen gedurende de negentiende eeuw.

76

Het is mogelijk dat de wereldopinie ergens in de twintigste eeuw zich zo fel hiertegen zou keren dat het zuiden wel uit eigen beweging de slaven zou bevrijden, maar zelfs dat is moeilijk voor te stellen. Die weigering zou gevolgen hebben in andere delen van de wereld, zoals Brazilië of de Britse koloniën, waar de slavernij pas werd afgeschaft na de Amerikaanse Burgeroorlog. Zonder dat schrikwekkende voorbeeld zouden die mogendheden mogelijk ervoor kiezen om slavernij in stand te houden. Zo zou een twintigste eeuw ontstaan waarin slavenarbeid een integraal onderdeel is van de werkverdeling, de sociale en politieke structuren van grote landen in het westelijk halfrond. Zouden een permanent verdeeld noorden en zuiden economisch opbloeien? Vanuit een Frans en Brits perspectief was de opsplitsing van de VS prima. Beide wereldrijken hadden dan een zucht van verlichting geslaakt, want tegen 1860 had de VS al de grootste economie ter wereld. Het noorden en het zuiden kwamen daarentegen niet eens in de buurt. Het zuiden zou afhankelijk zijn van grote hoeveelheden geïmporteerde goederen. Het noorden was vlakbij en had die goederen, dus het is mogelijk dat de twee een overeenkomst zouden sluiten. Maar met het kwade bloed dat door de oorlog was gezet, is het waarschijnlijker dat het zuiden handelsovereenkomsten met Europese mogendheden zou sluiten. Voor de oorlog in 1860 was het zuiden welvarend en productief. Maar het was duidelijk dat de weg die het noorden was ingeslagen, richting zwaardere industrialisatie en verstedelijking, de toekomst had. Tegen 1890 of 1900 zou het wel duidelijk moeten zijn dat het baseren van de economie op landbouwgoederen (zoals de katoen, rijst, suiker en tabak van het zuiden) geen goede strategie voor de lange termijn was. Zou Amerika hebben meegevochten in WO I? Als het zuiden handelsovereenkomsten met Engeland zou

‘‘

Wat als...

Het lot van Lincoln was zeer nauw verbonden met het verloop van de oorlog. Het verschil tussen een goede president of een slechte president was afhankelijk van de prestaties van het leger.

’’

Met een nederlaag voor het noorden was president Lincoln niet als één van de beste maar juist als een heel slechte president de geschiedenisboeken in gegaan.

77

hebben, zou dat de relatie tussen het noorden en Engeland mogelijk doen verzuren. Daardoor zou het noorden misschien niet meehelpen. Of het zuiden met zijn losse handelsbanden met Europa zich verplicht zou voelen om deel te nemen, is moeilijk te zeggen. Hun assistentie zou lang niet zoveel waard zijn zonder de industriële basis van het noorden. Dat was juist waarom de hulp van de VS zo waardevol bleek tijdens de Eerste Wereldoorlog: de gecombineerde economische macht van de complete VS en zijn industriële capaciteiten. De Amerikaanse inmenging in WO I zou er dus heel anders hebben uitgezien. Wat voor invloed zou een zuidelijke overwinning op Engeland als dominante wereldmacht hebben? Tijdens de Burgeroorlog probeerde de Engelse regering zich in te zetten voor vrede in Amerika, vermoedelijk met hun eigen belangen in het achterhoofd. Engeland stond in september 1862 op het punt om de Confederatie (het zuiden) als staat te erkennen. Alleen de Slag bij Antietam weerhield ze daarvan. Engeland wilde vooral de handelsbanden weer aanhalen: er moest weer katoen van Amerika naar Engeland stromen, want het katoenembargo begon echt pijn te doen. Bovendien was een verzwakt noorden op de lange termijn voor Engeland misschien niet zo slecht geweest. De overwinning van de Unie (het noorden) wordt gezien als een grote invloed op sociale hervormingen in Groot-Brittannië in de jaren 1860, waaronder de versoepeling van stemrecht. Zonder deze overwinning voor de democratie zouden zulke ontwikkelingen niet of pas veel later plaats hebben gevonden. Wat waren de keerpunten tijdens de Burgeroorlog? De twee grote overwinningen bij Gettysburg en Vicksburg waren essentieel. Ze haalden de wind uit de zeilen van de vredesbeweging die vroeg in 1863 sterk was geworden. De democraten (die vrede wilden met het zuiden) hadden in

“Als Lincoln niet was herkozen, had McClellan waarschijnlijk vrede gesloten met het zuiden.”

Wat zou er anders zijn? Echte tijdlijn

l Beschieting Fort Sumter De Confederatie opent het vuur op het Unie-garnizoen van Fort Sumter bij Charleston in South Carolina. Het wordt ook wel ‘het schot dat de wereld hoorde’ genoemd. 12 april 1861

Grenspatrouilles tussen het noorden en de Confederatie zouden sterk kunnen lijken op de grens tussen de VS en Mexico tegenwoordig.

de herfst van 1862 de nodige congreszetels gewonnen en in 1863 zat president Lincoln met zeer ontevreden kiezers. De overwinningen gaven mensen weer moed. Een ander keerpunt was de herfst van 1864 toen Lincoln dacht hij niet herverkozen zou worden. Hij dacht dat de oud-generaal George McClellan – nu de Democratische kandidaat – verkozen zou worden, met onderhandelingen om de oorlog te beëindigen als belangrijkste verkiezingspunt. McClellan zou de slavenemancipatie waarschijnlijk laten varen. De overwinningen van generaal Sherman bij Atlanta en admiraal Farragut in de Mobile Bay brachten de Unie en de Republikeinen uiteindelijk redding. Lincoln werd herverkozen en hij was nog altijd president toen het zuiden capituleerde. Als Lincoln geen tweede termijn had mogen regeren, was de oorlog waarschijnlijk heel anders geëindigd. Hoe was de oorlog zonder Lincoln gelopen? Van alle generaals uit de Burgeroorlog was McClellan niet de meest sympathieke, maar hij was door de Democraten gekozen als presidentskandidaat, met vredesonderhandelingen als platform. Hoewel McClellan zelf zo veel mogelijk afstand nam van dat aspect van zijn verkiezingsprogramma, zou de partij hem vanaf zijn inauguratie zwaar onder druk hebben gezet om te gaan onderhandelen met het zuiden. Maar zonder de overwinningen onder Lincoln was de oorlog nog niet voorbij l Slag bij Gettysburg l Slag bij Vicksburg Generaal Gordon Meade Het laatste zuidelijke bolverslaat Lee in de driewerk aan de Mississippidaagse slag bij Gettysburg rivier geeft zich over aan en beëindigt een invasie de Unie. De Confederatie van het noorden. is in tweeën gesplitst. 1 juli 1863 4 juli 1863

Echte tijdlijn

1861 l Secessie van het zuiden Een aantal zuidelijke staten, zoals Florida, Alabama en Georgia, splitsen zich af van de Unie en zetten zo de Amerikaanse Burgeroorlog in gang. Januari 1861

78

l Burgeroorlog In heel Noord-Amerika breken gevechten uit, waaronder de bloedigste eendaagse slag van Amerika: Antietam. Meer dan 22.000 soldaten worden gedood, verwond of raken vermist. Juni 1861 – december 1862

l Emancipatie Lincoln geeft de ‘Emancipation Proclamation’ uit, waarmee de afschaffing van slavernij het einddoel van de oorlog wordt. 1 januari 1863

Alternatieve tijdlijn

Wat als... Hoe de wereld had kunnen veranderen l Verenigde Staten Het noorden blijft een belangrijke regionale machthebber. Maar met verzuurde betrekkingen met Europa is het onwaarschijnlijk dat ze deelnemen aan WO I.

Rusland bouwt sterke banden op met het noorden, maar wordt zelf sterker omdat Amerika niet verenigd is.

Het zuiden zou het moeilijk hebben om op te boksen tegen het geïndustrialiseerde noorden. In hun afhankelijkheid van import halen ze handelsbanden met Europa aan.

Brazilië

Zonder emancipatie van de slaven in NoordAmerika zou de slavernij in Zuid-Amerikaanse landen zoals Brazilië gehandhaafd blijven tot in de twintigste eeuw.

Zou een land als Rusland de nieuwe wereldmacht van de twintigste eeuw worden? Rusland is een prima voorbeeld, omdat het de horigheid van boeren had afgeschaft in 1861. Rusland was dan ook een vurige voorstander van de Unie en heeft er geen moment over nagedacht om het zuiden te erkennen. Lincoln zag een soort vriendelijke rivaliteit tussen de Amerikaanse en Russische

Europa

De Britse en Franse koloniale rijken worden een stuk machtiger en groter zonder een overwinning voor de Unie.

wereldrijken. Hij sprak dan ook van twee machten voor het goede die hun invloed vanuit oost en west over de wereld zouden verspreiden. Als het zuiden de oorlog gewonnen had, was het noorden natuurlijk een stuk zwakker geweest dan de historische VS. Zodoende zouden andere wereldmachten zoals de Britten en de Fransen veel langer hun invloed kunnen laten gelden naast Rusland. Hoe zou de moderne wereld er uitzien? Dit hangt vooral af van de toekomst van de slavernij. De slavenbevolking probeerde het slavernijsysteem in Noord-Amerika al van begin af aan te bestrijden, toen nog onder het Spaanse Rijk. Maar er hangt veel af van hun mate van succes. Als het zuiden de oorlog had gewonnen, was het land zonder twijfel zeer scherp op zijn slaven gaan letten. Er zouden strengere wetten, regels en handhaving volgen. De belangrijkste vraag is of het Britse rijk hierdoor nu ook harder op slavernij in onder andere India zou gaan inzetten. De overwinning van het zuiden zou immers een aanmoediging zijn geweest om zulke systemen in stand te houden. De vooruitzichten voor de toekomst veranderen daardoor ingrijpend. Historisch gezien is de behandeling van arbeiders – eerst in het westen en later ook in het oosten – tijdens de tweede helft van de negentiende eeuw steeds beter geworden. Met een zuidelijke overwinning die andere wereldrijken zou aanmoedigen om de slavernij als rendabele strategie te behouden, was de schaal van leefkwaliteit voor arbeiders eerder naar de andere kant uitgeslagen.

l Offensief Het begin van een enorm gecoördineerd offensief van alle Unielegers, met als doel het overstrekken van de zuidelijke linies. 4 mei 1864

l President McClellan Democraat George McClellan wordt president van de Unie en vervangt Lincoln, die in ongenade geraakt is door nederlagen bij Gettysburg en Vicksburg. 8 november 1864

Een zuidelijke overwinning geeft het Britse rijk een excuus om gewoon verder te gaan met slavernij in Afrika en India.

Rusland

Geconfedereerde Staten

Houdt dat ook in dat Lincoln niet vermoord zou zijn? Gezien de haat van John Wilkes Booth tegen Lincoln, had hij het waarschijnlijk heerlijk gevonden om te zien hoe de kiezer een geblameerde Lincoln liet vallen. Er is dan geen reden meer om Lincoln nog te vermoorden. Lincoln was vervolgens de geschiedenis ingegaan als één van de slechtste (in plaats van beste) presidenten van de VS, die de Burgeroorlog rampzalig liet aflopen. Het lot van Lincoln is zeer nauw verbonden met het verloop van de oorlog. Het verschil tussen een goede president of een slechte president was afhankelijk van de prestaties van het leger.

l Herverkiezing Lincoln Lincoln verslaat de Democraat McClellan, waardoor hij verder kan vechten voor een overwinning in plaats van ‘slechts’ vrede. 8 november 1864

Engeland

l De moord op Lincoln President Lincoln wordt neergeschoten door John Wilkes Booth en sterft de volgende ochtend. Maar door zijn vastberadenheid wordt de slavernij in december afgeschaft. 14 april 1865

l Lee geeft zich over Generaal Lee geeft zijn leger over aan generaal Grant. Andere zuidelijke legers geven zich de maand daarna over en de oorlog komt tot een eind. 9 april 1865

l Vrede Het noorden wil vrede met het zuiden en maakt een einde aan de gevechten. De Unie en Confederatie worden twee gescheiden naties. Het zuiden handhaaft de slavernij. Mei 1865

De deelname van de sterke Verenigde Staten is een belangrijke bijdrage aan het sneller beëindigen van van WO I. De Duitsers sluiten een wapenstilstand in november 1918. April 1917

l Internationale betrekkingen l Eerste Wereldoorlog Tegen 1900 heeft het zuiden Zonder Verenigde Staten is het stevige handelsbanden opgeonwaarschijnlijk dat het noorden bouwd met Europa, terwijl het of zuiden apart aan WO I deelwelvarende noorden bitter is nemen. Het ontbreekt de geallitegenover Engeland en een eerden daardoor aan hulp om de alliantie heeft met Rusland. strijd voor 1919 te beëindigen. 1900 April 1917

© Alamy

geweest. Generaal Grant had buiten Petersburg nog altijd tegenover Lee gestaan. De kans bestaat dat McClellan opdracht zou geven om het offensief te staken om daarna onderhandelingen te initiëren, maar dat zou erg moeilijk zijn geweest. Er waren immers grote offers gebracht om zover te komen en vredesbesprekingen zouden die offers voor niets maken. McClellan zou mogelijk wat steun hebben gekregen van militairen die hem nog kenden van zijn tijd als opperbevelhebber, maar die steun zou vervliegen als hij over vrede zou beginnen. Het is zeer waarschijnlijk dat McClellan de slavenemancipatie zou laten vallen. Maar zelfs als de slavernij toch was afgeschaft, had hij een veel snellere reconstructie van het zuiden voorgestaan waar de slaven weinig voordeel bij zouden hebben.

79

10GROOTSTE

Het verhaal van Frank Abagnale werd verfilmd. Leonardo DiCaprio speelt Abagnale in Catch Me If You Can.

OPLICHTERS Of ze anderen nou oplichtten voor geld, een kroon, prestige of simpelweg voor de adrenalinekick; dit zijn de oplichters die hun eigen stempel op de geschiedenis drukten.

H

et leven kan mensen naar plek­ ken brengen die ze voorheen voor onmogelijk hielden. Voor de meesten betekent dit hard werken, een reputatie opbou­ wen en onderhouden, maar anderen kiezen voor een andere weg. Voor hen betekent dit het verzinnen van een verhaal dat hen een positie op­ levert die ze anders nooit gekregen zouden hebben. Het is de snelle weg naar succes, beruchtheid, of, in sommige gevallen, beide. Door de geschiedenis heen zijn er men­ sen geweest die de schijn op wisten te houden. Door spectaculaire leugens te vertellen wisten ze anderen wijs te maken dat ze hoger op de sociale ladder stonden dan ze werkelijk zou­ den staan als men hun achtergrond en diploma’s zou checken. Door iemand anders te worden kunnen ze sympathie en aandacht krijgen. Ze kunnen ook spectaculaire misdaden plegen. Ontmoet de tien grootste oplichters: de acteurs die op de meest onbeschaamde manier grote beroering wisten te veroor­ zaken. De mensen in dit artikel vertegen­ woordigen slechts een klein percentage van oplichters, maar ze hebben allen een indruk­ wekkend verhaal. Zo waren er fraudeurs

80

die beweerden van koninklijke bloede te zijn, mannen die uit hebzucht handelden en vrouwen die een luxeleven leidden dankzij hun leugens. Die leugens leidden tot situaties die uit de hand dreigden te lopen. Sommigen leken hun eigen verhalen zelfs te geloven en over anderen zijn films gemaakt. Deze mensen hebben ook op een of andere manier het verloop van de geschiedenis beïnvloed. We bekijken hoe Ferdinand Demara 13 levens redde, hoe Frank Abagnale zijn ervaring in frauderen kon gebruiken om de Amerikaanse overheid te helpen bij de bestrijding van fraudeurs en hoe Anna Anderson en Lambert Simnel de toekomst van Rusland en Engeland pro­ beerden te veranderen. De oplichter Grigori Otrepjev lukte dit in Rusland. Door gebruik te maken van vertrouwen, probeerden ze hun eigen bestaan of zelfs de wereld te veranderen. Ook maken ze het leven van historici moeilijker: als Lam­ bert Simnel niet ontmaskerd was als een oplichter, was de identiteit van de echte graaf van Warwick onduidelijk gebleven. We voeren je langs de oplichters die zich met sluwheid, onbeschaamdheid en uitgesproken arrogantie voordeden als iemand anders, voor financiële beloning, om een land te regeren of om de loop van de geschiedenis te veranderen.

Frank Abagnale deed zich voor als een piloot, een arts en een advocaat.

10 grootste oplichters

DE VALSEMUNTER EN PILOOT DIE EEN HOLLYWOODHIT WERD

“Voor zijn 18e verjaardag had hij naar schatting meer dan 1,6 miljoen kilometer gevlogen, op meer dan 250 vluchten naar 26 landen.”

Frank Abagnale VS, 1948

• SCORE •

Sluwheid: Brutaliteit: Media-aandacht: Succes:

DE GOUDEN TIJD VAN DE LUCHTVAART

Abagnale pleegde zijn misdaden in een tijd dat vliegen bereikbaarder werd voor de massa. De jaren 1950 en 1960 worden vaak gezien als de gloriedagen van het vliegreizen. Passagiers kregen perfecte service en snelle controles, en hoewel de vluchten betaalbaarder werden voor de gewone man, waren ze nog duur genoeg om als luxe gezien te worden. In deze tijd hing er nog een zweem van mystiek rond vliegen; piloot was een benijdbaar beroep.

Deze gouden tijd kwam voort uit de tijd tussen de Wereldoorlogen in, toen de techniek met sprongen vooruit ging en de luchtvaartindustrie erg efficiënt werd. Het was de tijd van grote uitvindingen (zoals de Ford Tri-motor) en baanbrekende gebeurtenissen, zoals de eerste non-stop solovlucht over de Atlantische Oceaan door Charles Lindbergh, in 1927. De vliegtuigen werden ook steeds krachtiger. In de jaren 1930 werd de straalmotor uitgevonden, wat een enorme stap vooruit voor de luchtvaart betekende.

Tijdens Frank Abagnale’s jeugd werd zijn vader duizenden dollars armer door de creditcard­ fraude van zijn zoon. Frank ging op zestien­ jarige leeftijd het huis uit en bleef de wet over­ treden door persoonlijke cheques te verzilveren ondanks dat hij rood stond. Hij bedacht dat kassiers uiteindelijk achterdochtig zouden wor­ den, tenzij hij er respectabel uitzag. Onder een valse naam belde hij de vliegmaatschappij Pan American World Airways en zei dat hij een van hun piloten was en hij zijn pilotenuniform kwijt was. Hij vroeg om een vervangend uniform en kreeg deze al snel. Met een nep­vliegbrevet en een vervalste identiteitskaart ging Abagnale volledig op in zijn nieuwe personage. Hij probeerde ach­ ter zoveel mogelijk details van het vliegen te komen, om zo geloofwaardiger over te komen. In het begin deed hij alsof hij een student was die onderzoek naar Pan Am deed en later ging hij uit met stewardessen. Hij werd zo overtui­ gend dat hij andere piloten zover wist te krijgen dat ze hem gratis naar verre bestemmingen lie­ ten meevliegen, als hij ‘niet aan het werk was’. Voor zijn 18e verjaardag had hij naar schatting meer dan 1,6 miljoen kilometer gevlogen, op meer dan 250 vluchten naar 26 landen. Het duurde niet lang voordat Pan Am de waarheid ontdekte. Dit hield hem geenszins tegen in zijn oplichterij: hij werd elf maanden lang een arts onder de naam ‘Frank Williams’. Hij dook weer de boeken in om meer over zijn ‘beroep’ te leren en werd later gepromoveerd tot supervisor tijdens de nachtdienst. Hij stopte er uiteindelijk mee toen een verpleegkundige hem zei dat er een ‘blauwe baby’ op de afdeling lag en hij niet wist dat dit betekende dat de baby stervende was wegens zuurstofgebrek. Daarna zorgde Frank ervoor dat zijn volgende ‘beroepen’ minder om leven en dood draaiden. Hij werd een assistent­docent sociologie aan de Brigham Young Universiteit en nam de naam ‘Robert Black’ aan om een baan als advocaat te krijgen. Dankzij een vervalst rechtendiploma van Harvard kon hij het advocatenexamen in Loui­ siana halen. Hij vertrok naar Frankrijk, waar hij meer dan 300.000 dollar vergaarde door Franse banken op te lichten. In 1969, op 21­jarige leef­ tijd, werd hij gearresteerd en tot een jaar gevan­ genisstraf veroordeeld. Het werden zes maanden onder de afschuwelijke omstandigheden van de gevangenis van Perpignan. Abagnale kreeg uiteindelijk in de VS 12 jaar gevangenisstraf wegens meervoudige fraude. Na vijf jaar werd hij vrijgelaten, waarop de Amerikaanse regering hem vroeg om hen te helpen bij onderzoek naar fraude.

81

AL OP 10-JARIGE LEEFTIJD WERD ZIJN IDENTITEIT VERVALST OM DE ENGELSE TROON TE GRIJPEN Lambert Simnel Engeland, 1477 – 1535

Op 22 augustus 1485 werd Richard III verslagen door Henry VII tijdens de Slag om Bosworth. Henry werd daardoor koning van Engeland. Dit wakkerde de haat aan onder de leden van de verliezende partij en leidde tot een Yorkistische opstand, geleid door John de la Pole, de graaf van Lincoln. Op dat moment was Lambert Simnel een onschuldige tienjarige zoon van een meubelmaker in Oxford. Maar een priester, Richard Symonds, vond dat Simnel op de twee zoons van Edward IV leek, die beiden verdwenen waren toen Richard III de troon innam. Hoewel ze wellicht vermoord waren, bleven de geruchten rondgaan dat ze nog steeds leefden. Het idee was dat Simnel zich voor zou doen als een van die twee zonen; Richard van York. Symonds’ plannen veranderden toen hij valse geruchten hoorde dat de graaf van Warwick gestorven was in de Tower of

DE PRINSEN IN DE TOWER

Edward V van Engeland en Richard Shrewsbury waren de laatste twee overlevende zonen van Edward IV van Engeland. Hun beschermer en oom, Richard, hertog van Gloucester, stuurde hen naar de Tower of London toen ze respectievelijk 12 en 9 jaar waren, waarschijnlijk vóór de kroning van Edward. Hun beschermheer nam zelf de troon in en werd Richard III. De twee jongens verdwenen rond 1483 en men nam aan dat ze vermoord waren. Dankzij de rondzingende geruchten dat ze nog in leven waren, kon Richard Symonds een poging wagen om Lambert Simnel de rollen van Richard, hertog van York, en daarna de graaf van Warwick aan te laten nemen.

82

London. De priester dacht dat hij Simnel kon presenteren als Warwick, dus nam hij hem mee naar Ierland, waar de jongen in 1487 gekroond werd tot koning Edward VI. Henry VII was verbaasd en boos. Hij paradeerde de echte graaf van Warwick door de straten van Londen om te bewijzen dat Simnel een oplichter was, maar het haalde niets uit. De hertogin van Bourgondië, dochter van Edward IV en vijand van Henry VII, stuurde troepen naar Ierland om de claim van Simnel en Symonds kracht bij te zetten. Daarnaast verhuisde de graaf van Lincoln naar Ierland. Omdat hij dacht dat hij de Engelse koning kon verslaan, ging Lincoln met zijn leger naar Furness in Lancashire. Hij reisde naar het zuiden en vocht tegen het Lancaster­leger in de Slag bij Stoke Field op 16 juni 1487. Maar het Yorkistenleger werd verslagen, Lincoln sneuvelde en de Tudor­dynastie werd gesticht. Gelukkig was de koning Simnel genadig; hij kreeg uiteindelijk gratie en een baantje in de koninklijke keuken.

• SCORE •

Sluwheid: Brutaliteit: Media-aandacht: Succes:

10 grootste oplichters

DE MAN DIE BEWEERDE UIT TAIWAN TE KOMEN

George Psalmanazar Frankrijk, 1679 – 1763

George Psalmanazar beweerde de eerste For­ mosiër te zijn die Europa bezocht (dus de eerste persoon uit Formosa, het huidige Taiwan). In feite was hij nog nooit in Azië geweest. Dit was niet zijn eerste leu­ gen. In Frankrijk had hij gedaan alsof hij een Ierse pelgrim op weg naar Rome was. Later, toen de Fransen doorkregen dat hij geen druppel Iers bloed had, beweerde hij een katholieke bekeerling uit Japan te zijn. Zijn zwendel kwam aan het licht toen hij op zijn Japanse taalvaardigheid werd

• SCORE •

Sluwheid: Brutaliteit: Media-aandacht: Succes:

getest. Hij besloot toen de identiteit aan te nemen van iemand uit een land waarvan hij dacht dat niemand het zou kennen. Hij sprak een verzon­ nen taal, aanbad de zon en maan en volgde een vreemde kalender. In Engeland werd hij beroemd onder mensen die graag meer over het exotische land wilden horen. Hij schreef zelfs een boek over Formosa, met tekst­ fragmenten uit verschillende boeken en hij dikte het nog wat aan. Iedereen die zijn werk las, zou denken dat Formosiërs naakt rondliepen, slangen aten en zelfs hun vrouwen opaten als deze wegliepen. Hij gaf in zijn memoires toe alles verzonnen te hebben, maar tegen die tijd was hij al een gerespec­ teerd theologisch essayist geworden.

ALS ARTS REDDE HIJ MENIG LEVEN TIJDENS EEN OORLOG, ZONDER ENIGE MEDISCHE KENNIS Ferdinand Waldo Demara Jr. VS, 1921 – 1982

Zover degenen die hem ontmoetten wisten, had Ferdinand Waldo Demara een indrukwekkende staat van dienst. Deze menselijke kameleon was op verschillende momenten in zijn leven een chirurg, docent, marineofficier, assistent gevangenisbewaarder, ziekenhuisbeveiliger, advocaat, redacteur en een kankeronderzoeker. Ook was hij een Trappist en Benedictijner monnik. Om deze rollen te kunnen spelen, verzon hij een identiteit die paste bij de situatie waar hij zich in terecht had laten komen en leende daarvoor de identiteit van levende personen. Zijn brutaalste misleiding werd hem uiteindelijk fataal. Tijdens de Koreaanse Oorlog nam hij de identiteit aan van de Canadese arts Joseph Cyr. In 1951 werkte hij enkele maanden op de torpedojager Cayuga. Met behulp van een medisch studieboek voerde hij operaties uit op soldaten. Hij haalde zelfs een kogel uit iemands borst. Hij redde zo 13 levens en werd als een held gezien, maar de resulterende media­aandacht zorgde ervoor dat hij ontmaskerd werd als oplichter. Demara’s verhaal was zo verbazingwekkend dat Tony Curtis hem vertolkte in de film The Great Impostor.

DE KOREAANSE OORLOG

Na het einde van WOII werd Korea in tweeën gedeeld. Het noorden viel onder het stalinistische, door de Russen gesteunde regime van Kim Il-Sung. Het zuiden had een rechtse, door de VS gesteunde regering. Op 25 juni viel Noord-Korea het zuiden binnen in een poging het land te herenigen, waarbij ze de buitenwijken van Seoel bereikten. Met steun van de VN greep de VS in en zond Amerikaanse troepen om het invasieleger terug te dringen. Er werd onmiddellijk vooruitgang geboekt en tegen april 1951 was Seoel veilig. Noord-Koreaanse steden en industriegebieden werden gebombardeerd, hun boten werden tot zinken gebracht en zelfs de steun van China aan Noord-Korea hielp niets. De gevechten gingen door tot 27 juli 1953, toen er een wapenstilstand gesloten werd. Dit akkoord was het begin van de gedemilitariseerde zone tussen de Korea’s. Omdat er nooit een echt vredesverdrag is getekend tussen de landen, zijn ze technisch gezien nog steeds in oorlog.

• SCORE •

Sluwheid: Brutaliteit: Media-aandacht: Succes:

83

“Otrepjev was één van de drie oplichters die zeiden de jongste zoon van Ivan de Verschrikkelijke te zijn.”

HIJ SPEELDE DE ROL VAN DE ZOON VAN IVAN DE VERSCHRIKKELIJKE EN WERD TSAAR Grigori Otrepjev Rusland, 1581 – 1606

Toen de zoon van Ivan de Verschrikkelijke, tsarevitsj Dmitri Ivanovitsj, in 1591 op achtjarige leeftijd overleed, braken er gewelddadige rellen uit omdat men dacht dat hij vermoord was. Maar er staken geruchten de kop op dat er per ongeluk iemand anders vermoord was en dat de echte Dmitri had weten te ontsnappen. Dit gaf oplichters de mogelijkheid om naar voren te komen. Grigori Otrepjev was slechts één van de in totaal drie oplichters die beweerden de jongste zoon van Ivan de Verschrikkelijke te zijn. Op 21 juli 1605, na het verzamelen van een leger en het vechten in twee veldslagen,

84

nam hij de rol van de tsarenzoon aan en werd later bekend als Valse Dmitri I. Hij wist Fjodor II van Rusland tijdens een paleiscoup af te zetten en werd daardoor de nieuwe tsaar van Rusland. Omdat hij op de tsarevitsj leek, werd hij geaccepteerd. Voor een klein jaar werd hij tsaar in de tijd die bekend zou worden als de ‘Tijd der Troebelen’, de periode tussen de dood van de laatste Russische tsaar uit de Roerik­dynastie en de stichting van de Romanov­dynastie in 1613. Toen hij probeerde om Rusland te bekeren tot het katholicisme, werd dit zijn ondergang. Geruchten over de bekering leidden tot een opstand en uiteindelijk zijn dood in het Kremlin, op 17 mei 1606.

• SCORE •

Sluwheid: Brutaliteit: Media-aandacht: Succes:

Grigori Otrepjev wist tsaar van Rusland te worden, dankzij zijn gelijkenis met de zoon van Ivan de Verschrikkelijke.

10 grootste oplichters

HET DIENSTMEISJE DAT PRINSES WERD Mary Baker Engeland, 1791 – 1864

In 1817 werd in de straten bij Bristol een jonge vrouw gevonden die exotische kleren droeg en een vreemde taal sprak. Ze zei dat ze prinses Kara­ boe heette. De lokale autoriteiten sloten haar op, omdat ze dachten dat ze een bedelaar was. In de gevangenis beweerde ze dat ze gevan­ gen was genomen door piraten, maar ze op een of andere manier had weten te ontsnappen en naar de Britse kust had kunnen zwemmen. Ze verklaarde ook dat ze een prinses van het eiland Jevasoe in de Indische Ocean te zijn. Haar onge­ wone gedrag zorgde ervoor dat ze door velen geloofd werd. Na haar vrijlating werd ze zelfs een lokale beroemdheid. Ze zwom naakt en was handig met pijl en boog. Ananassen noemde ze

ook zo, in plaats van het Engelse ‘pineapples’, en zei dat dat de vruchten van haar thuisland waren. Ze dronk wel thee, maar pas nadat ze met één hand over haar ogen gebeden had, en sliep liever op de vloer dan in een comfortabel bed. Het portret dat van haar werd getekend en afgedrukt in de Bristol Journal, werd haar onder­ gang. Het werd gezien door een pensionhoudster die haar herkende als Mary Baker, een schoen­ poetsersdochter uit Devon. Toen ze dakloos was geraakt en genoeg had van het dienst­ meisjesbestaan, had ze haar eigen taaltje en verhaal verzonnen.

• SCORE •

Sluwheid: Brutaliteit: Media-aandacht: Succes:

DE MAN DIE DE EIFFELTOREN TWEEMAAL VERKOCHT Victor Lustig

Oostenrijk-Hongarije, 1890 – 1947

Victor Lustig was een beruchte oplich­ ter die het meest waardevolle bezit van Frankrijk wist te verkopen: de Eiffeltoren in het hart van Parijs. Maar dit was niet genoeg voor hem. Hij probeerde hem brutaalweg nog een keer te verkopen. Victor Lustig werd geboren in wat nu Tsjechië heet. In 1925 zag hij dat de Eiffeltoren, die in 1889 was gebouwd, het naoorlogse Frankrijk een fortuin kostte aan onderhoud. Dus deed hij zich voor als de vicedirecteur­generaal van het Franse ministerie van Post en Telegrafie en nodigde als zodanig vijf schroot­ handelaren uit. Hij bood aan de toren aan één van hen te verkopen en vroeg de handelaren om geheimhouding om publieke onrust te voorkomen. Lustig had zijn hoop vooral op één man gevestigd; de starter André Poisson, die wan­ hopig erkenning zocht in een stad waarin hij zich buitengesloten voelde. Poisson gaf Lustig een tas met geld en claimde vervolgens zijn 7000 ton staal. Maar de autoriteiten zeiden niks te weten van de deal en Poisson schaamde zich teveel om aangifte te doen. Lustig keerde enkele weken later terug om dezelfde truc uit te halen. Maar dit keer ging het slachtoffer naar de politie. Lus­ tig wist maar net te ontkomen aan een arrestatie.

• SCORE •

Sluwheid: Brutaliteit: Media-aandacht: Succes:

DE BOUW VAN DE EIFFELTOREN

De Eiffeltoren, vernoemd naar de ingenieur Gustave Eiffel, werd in 1889 in Parijs voltooid en diende als de grote entree van de Wereldtentoonstelling van dat jaar. Het plan om de toren te bouwen was niet onverdeeld populair: architecten en leden van de kunstkringen in Parijs maakten bezwaar op artistieke gronden. Maar toen de 300 meter hoge (dankzij de toevoeging van een antenne, is hij sinds 1957 324 meter hoog) toren van ijzeren rasterwerk eenmaal stond, waren velen van hen om. Het ontwerp voor de toren kwam van Stephen Sauvestre. De bouw duurde vijf jaar en de toren was tot 1930 het hoogste door mensen gemaakte gebouw ter wereld.

85

DE ARME SOLDAAT DIE EEN SPECTACULAIRE ROOF PLEEGDE Wilhelm Voigt

• SCORE •

Sluwheid: Brutaliteit: Media-aandacht: Succes:

Duitsland, 1849 – 1922

Een werkeloze Duitse schoenmaker kocht delen van een militair kapiteinsuniform van verschillende tweedehands kledingwinkels en begon aan een stunt die zo brutaal was dat dat de Britten hem aangrepen als voorbeeld van Duitse gehoorzaamheid. Voigt bezocht op 16 oktober 1906 een plaatselijke legerkazerne en beval een sergeant en vier grenadiers om hem te volgen. Ze volgden. Hij verzamelde nog eens zes soldaten, stuurde de sergeant weg en nam met zijn kersverse troepen de trein naar Köpenick, waar ze het stadhuis in marcheerden. Hij arresteerde de leider en penningmeester van de stadsautoriteiten en beval de politie om orde en gezag te handhaven. Ook moesten ze alle telefoongesprekken naar

Berlijn bij het plaatselijke postkantoor stoppen. Het volgende deel van zijn plan was nog gedurfder: met een strak gezicht beval hij de penningmeester hem 4002 mark te geven. Terwijl de grenadiers de gearresteerde mannen naar Berlijn brachten voor ondervraging, en de rest een half uur de wacht moest houden, ging hij naar het station. Hij trok zijn uniform uit, stak zich in burgerkleding en vertrok met het geld. Maar het duurde niet lang voor de lange arm der wet hem inhaalde. Hij werd veroordeeld tot vier jaar gevangenisstraf, waarvan hij er twee uit zou zitten. Keizer Wilhelm verleende hem in 1908 gratie en Voigt werd een beroemdheid die zijn gedurfde stunt op het toneel naspeelde.

HIJ VERKOCHT AANDELEN IN POYAIS, EEN NIET-BESTAAND LAND Gregor MacGregor

MacGregor stuurde zelfs hoopvolle arbeiders op fatale reizen naar het fictieve land.

Engeland, 1786 – 1845

MacGregor voerde een van de meest verba­ zingwekkende zwendelpraktijken ooit uit, toen de soldaat in 1820 terug kwam van de strijd tegen de onafhankelijkheidsbewegingen in Zuid­Amerika. Hij vertelde fantastische verha­ len over een nieuw land. Een land dat hij zelf verzonnen had. Hij vertelde tegen ieder­ een die het maar wilde horen dat hij prins was geworden van een geweldig nieuw land, Poyais genaamd. Vervol­ gens moedigde hij men­ sen aan om hun spaargeld in obligaties te beleggen. Dat geld, beweerde hij, zou de overvloed aan natuurlijke hulpbron­ nen in Poyais helpen ontginnen. Hij haalde

• SCORE •

Sluwheid: Brutaliteit: Media-aandacht: Succes:

86

Een van de valse obligaties die MacGregor uitgaf in naam van Poyais.

mensen niet alleen met gemak over om hem hun geld te geven, maar zelfs om te overwe­ gen naar het verzonnen land te emigreren. Hij zei dat dit land bij de Zwarte Rivier lag, in wat nu Honduras heet. MacGregor werd gehol­ pen door het feit dat Groot­Brittannië dankzij de industriële revolutie een enorme economi­ sche voorspoed kende, waardoor veel mensen rijk werden en vaste banen hadden. Op winst beluste investeerders keken over de grenzen, op zoek naar hogere opbrengsten. MacGregor sloeg op het juiste moment toe. Hij bood staatsobligaties van Poyais aan met een rentepercentage van zes procent: twee keer de rente die de Britse overheid beloofde. Hij maakte indruk op investeerders met over­ dadige banketten, wist de aandacht van hoog­ waardigheidsbekleders te trekken en verzamel­ de in vele jaren honderdduizenden ponden. Hij stuurde honderden kolonisten die naar Poyais wilden emigreren per schip naar Zuid­Ameri­ ka, terwijl hij wist dat het een enkele reis naar de hel zou zijn. Toen de kolonisten arriveer­ den, waren ze ontzet door de omstandigheden

die ze aantroffen. Er waren geen huizen, geen wegen en zelfs geen haven om in aan te meren. Ziektes en interne strijd verscheurden de kolonisten en velen van hen stierven. Voordat de waarheid aan het licht kwam, was MacGregor in Frankrijk, waar hij zijn zwendel voortzette en zichzelf nu presenteerde als het staatshoofd van Poyais. Hij wist hiermee weder­ om veel geld te verzamelen. Hij werd uiteindelijk voor het gerecht gesleept in Frankrijk, maar werd vrijgesproken. Toen hij terugkeerde naar Londen, zette hij zijn zwendel voort en bleef dit, in afgezwakte vorm, minstens tot 1837 doen. In 1839 verhuisde hij naar Venezuela en hij stierf in 1845 in Caracas.

HET MEISJE DAT BEWEERDE DE DOCHTER VAN DE LAATSTE TSAAR VAN RUSLAND TE ZIJN Anna Anderson Polen, 1896 – 1984

Op 18 mei 1868 werd bij St. Petersburg Nikolai Aleksandrovitsj Romanov geboren. In 1894 volgde hij zijn vader, tsaar Alexander III, op en trouwde in datzelfde jaar met prinses Alexandra van HessenDarmstadt. Het paar kreeg vier dochters en een zoon. Tsaar Nicolaas was een van de zwakkere tsaren. Hij had moeite met de macht die hem gegeven was en maakte fouten. Zijn land raakte in 1904 in oorlog met Japan toen Rusland wegens expansiedrift Mantsjoerije binnentrok. De nederlaag veroorzaakte massale rellen en stakingen en de publieke opinie begon zich tegen de tsaar te keren. Nadat de tsaar, in een poging de vrede te bewaren, een grondwet en parlement ingesteld had, ging hij tijdens WO I een bondgenootschap aan met Frankrijk en Groot-Brittannië, maar zijn land leed zware verliezen. Door de armoede die hard toesloeg onder de bevolking en de opstanden in Sint-Petersburg (dat sinds 1914 Petrograd heette), werd Nicolaas feitelijk gedwongen om af te treden. Hij en zijn familie werden gevangen gezet en door een groep bolsjewieken geëxecuteerd. Deze groep werd geleid door een zekere Vladimir Lenin, die uiteindelijk het land door een van zijn roerigste perioden zou leiden.

DE DRIE SLECHTSTE OPLICHTERS JOICE HETH

Zwendelpoging: Doen alsof ze de verzorgster was geweest van George Washington, de eerste president van de VS. Heth heeft dit zelf nooit beweerd; het was de Amerikaanse show- en zakenman Phineas Taylor Barnum, stichter van het Barnum and Bailey Circus. Hij had Heth gekocht en promootte haar als de slaaf van Augustine Washington, de vader van George Washington, en beweerde dat ze de eerste persoon was die hem aangekleed had. Bovendien zei Barnum, toen hij haar in 1835 tentoonstelde, dat ze 161 jaar oud was. Barnum gaf de leugen pas toe toen autopsie uitwees dat Heth bij haar overlijden in 1861 waarschijnlijk niet ouder dan 80 was geweest.

PAUS JOHANNA

Zwendelpoging: Het verbergen van haar geslacht. Hoewel moderne wetenschappers zeggen dat het verhaal fictie is, wordt er gezegd dat paus Johanna enkele jaren als paus regeerde, tussen 853 en 855 n.Chr., ondanks dat ze vrouw was. Volgens de legende reed ze verkleed als man op een paard van de St. Pieterskerk in het Vaticaan naar het Lateranenpaleis, toen ze plotseling stopte en beviel van een kind. Dat dit haar metgezellen schokte, is te begrijpen. Er is echter geen bewijs van het bestaan van paus Johanna, en de hardnekkige legende werd in 1601 door paus Clemens VIII als onwaar bestempeld. Desondanks is er zowel in 1972 als in 2009 een film over haar uitgebracht, beide met de titel Pope Joan.

DAVID HAMPTON

• SCORE •

Sluwheid: Brutaliteit: Media-aandacht: Succes:

Zwendelpoging: De zoon van Sidney Poitier spelen. Door te doen alsof de oscarwinnende acteur Sidney Poitier zijn vader was en dat deze hem had verlaten, wist Hampton in de kringen van zeer invloedrijke mensen, zoals modeontwerper Calvin Klein, te komen. Hij gebruikte zijn schijnbare band met Poitier om geld en hulp te vragen. Een van de slachtoffers was Osborn Elliot, decaan aan de Columbia School voor Journalistiek, die Hampton in bed vond met een man die hij het huis van de decaan had binnengesmokkeld. Toen zijn zwendel uiteenviel, werd Hampton door de rechtbank veroordeeld tot het terugbetalen van $4500 aan zijn gedupeerden.

© Look and Learn; Alamy; Corbis; Getty

DE LAATSTE RUSSISCHE TSAAR

Als jonge vrouw probeerde Anna Anderson in 1920 zelfmoord te plegen door vanaf een brug in het Landwehrkanaal in Berlijn te springen. Ze werd gered maar weigerde haar naam prijs te geven, dus nadat ze naar een psychiatrisch ziekenhuis gestuurd was, kreeg ze daar de naam Mevrouw Onbekend. Twee jaar later beweerde ze dat ze groothertogin Anastasia van Rusland was. Dit was een verrassende bewering. Men ging er vanuit dat Anastasia in juli 1918, samen met andere leden van de verbannen koninklijke familie en hun personeel, was doodgeschoten door bolsjewistische revolutionairen. De bewering dat ze de jongste dochter van de tsaar was, gered was en naar het veilige Roemenië was gebracht, zou betekenen dat ze de erfgename van het Huis Romanov was. Familieleden van Anastasia wezen het verhaal af en noemden Anderson een oplichtster. Maar dit weerhield de pers er niet van te speculeren en medestanders wezen op gelijkenissen tussen de twee, zoals dezelfde aangeboren voetafwijking. Men zei dat Anderson littekens op haar lichaam had, die bewijs waren van de wonden die ze in 1918 opgelopen zou hebben. Uit een particulier onderzoek uit 1927 bleek dat Anderson eigenlijk een Poolse fabrieksarbeidster was, Franziska Schanzkowska genaamd. Maar Anderson bleef desondanks tot aan haar dood volhouden dat ze Anastasia was. Pas in 1990, toen de lichamen van de tsaar, de tsarin en hun vijf kinderen gevonden werden, kon de mythe ontkracht worden. DNA­onderzoek naar de lichamen van de tsarenfamilie en Anderson bewezen dat er geen familieband was tussen haar en de tsaar.

10 grootste oplichters

87

Leesvoer

BOEKEN Meer lezen? Probeer deze interessante titels. DE TWEEDE WERELDOORLOG RICHARD OVERY Bij een boek met de titel De Tweede Wereldoorlog is mijn eerste reactie: “maar welk deel dan?” Over ‘de oorlog’ zijn immers al hele bibliotheken volgeschreven. Maar wanneer je het boek van Richard Overy openslaat, wordt de intentie al snel duidelijk. De Tweede Wereldoorlog is namelijk een boek dat vooral uitblinkt door de grote hoeveelheid mooi beeld materiaal en de overzichtelijke beknoptheid. Overy geeft een overzicht in vogelvlucht van de oorlog, met op iedere twee pagina’s een belangrijke gebeurtenis, operatie of veldslag. Alle strijdtonelen komen daarbij aan bod, dus als je kennis niet verder reikt dan Normandië en Stalingrad heeft Overy genoeg cognitieve traktaties voor je. Het overzicht is verre van compleet, maar voor geïnteresseerden die de stof nog niet van buiten kennen is De Tweede Wereldoorlog een mooi en aansprekend boek. www.kok.nl | €34,99 | 257 pagina’s

DE GOUDEN EEUW VAN ROME ANTON VAN HOOFF Vaak wordt het bewind van de eerste Romeinse keizer Augustus genoemd als een gouden tijdperk van vrede en welvaart, waarna Rome al snel weer verviel in intrige en machtsstrijd. Maar er is nog een periode die al in de Oudheid als een gouden eeuw werd aangeduid, namelijk die van de adoptief keizers. Tussen 96 en 180 n.Chr. werd het rijk bestuurd door vijf ‘goede keizers’ die stuk voor stuk waren geadopteerd. De laatste daarvan, Marcus Aurelius, werd opgevolgd door zijn biologische zoon Commodus. Daarmee werd het gouden tijdperk vervangen door – in de woorden van de Romeinse schrijver Cassius Dio – een tijd van roestig ijzer. In zijn boek over deze periode beaamt classicus Anton van Hooff dat het hele rijk een tijd van welvaart beleefde, en een periode zonder burgeroorlog en machtsstrijd in de hoofdstad. Maar hij laat ook zien dat er aan deze gouden eeuw al roestige randjes zaten en het zeker geen onbewogen tijd was. Van Hooff schrijft vooral een geschiedenis van keizers, en vraagt zich daarbij af waar deze adoptiefkeizers hun goede reputatie precies aan te danken hadden. Naast de interessante insteek is deze keizerlijke geschiedenis vooral dankzij van Hooffs informele schrijfstijl erg prettig om te lezen. www.ambonanthos.nl | €19,99 | 263 pagina’s

Tip van de redactie Mark IJsendoorn

Het is bijna idioot dat veel mensen de Middeleeuwen – een periode van duizend jaar – in zijn geheel zien als een tijd van achteruitgang. Het boek Cultuurgeschiedenis van de Middeleeuwen biedt een tegengeluid. In rijk geïllustreerde hoofdstukken stellen verschillende auteurs enkele wijdverbreide misvattingen aan de kaak over onder meer wetenschap en cultuur, hygiëne en religie. www.wbooks.com | Cultuurgeschiedenis van de Middeleeuwen

88

Maak kennis met

Bevrijding van de Veluwe HET JONGSTE INITIATIEF OMTRENT DE TWEEDE WERELDOORLOG

Afbeeldingenbron: Reinier Hardonk, CODA Apeldoorn, www.coda-apeldoorn.nl. Bevrijding van de Veluwe heeft zich ingespannen om deze advertentie zo correct mogelijk samen te stellen. Het is echter mogelijk dat er fouten in zijn van technische of inhoudelijke aard.

N I EU W O N LIN : M U S EU E M

De Veluwe, een prachtig natuurgebied van ongeveer 1000 km² met een rijke historie. Maar naast de natuur is de Veluwe ook het theater geweest voor belangrijke gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Wij nemen u graag terug in de tijd op een unieke en interactieve wijze.

Bevrijding van de Veluwe is het creatieve initiatief van drie jongemannen met een échte passie voor de Tweede Wereldoorlog. Bevrijding van de Veluwe is géén bedrijf, stichting of organisatie die winst op wat voor manier dan ook probeert te halen uit dit eigentijdse initiatief.

www.bevrijdingvandeveluwe.nl [email protected] facebook.com/bevrijdingvandeveluwe

Heeft u dezelfde interesse in het bewaren van verhalen uit de Tweede Wereldoorlog? Uw verhalen, voorwerpen of documenten over de Veluwe kunnen ons helpen om de geschiedenis levend te houden. Wij nodigen u van harte uit om eens een kijkje te nemen op onze website.

Exposities

AGENDA De interessantste exposities

T HE GR EAT LI AO Drents Museum, Assen www.drentsmuseum.nl

I

n Assen is een uitgebreide archeologische tentoonstelling te bezoeken over een van de meest bijzondere Chinese rijken. In het gebied aan weerszijden van de Liao-rivier stichtte een nomadische groep herders met de naam Khitan de Liao-dynastie. Een bundeling van kleine nomadische stammen groeide uit tot een machtig rijk bestaand uit meerdere volken. De tentoonstelling geeft een prachtig beeld van de cultuur van de Liao aan de hand van recente archeologische vondsten uit de 10e en 11e eeuw, van de pracht en praal van de elite tot objecten uit het dagelijks leven.

T/m 29 oktober 2017

R EMBR A NDT EN JA N SIX. DE ETS EN DE V RIENDSCH A P Museum Het Rembrandthuis, Amsterdam www.rembrandthuis.nl

E

én van de beroemdste verhalen uit de zeventiende eeuw betreft de vriendschap tussen Jan Six en Rembrandt van Rijn. Deze band kwam tot uitdrukking in een intiem portret van Jan lezend bij het raam, dat wordt gezien als een hoogtepunt in Rembrandts grafische werk. De tentoonstelling schetst het beeld van een vriendschap in de hoogtijdagen van de zeventiende eeuw en het meesterschap dat op ultieme wijze tot uitdrukking kwam in de ets.

T/m 3 september 2017

90

DE W ER EL D VA N DE VOC Nationaal Archief, Den Haag www.gahetna.nl

E

en groot deel van het archief van de VOC is bewaard gebleven en in beheer van het Nationaal Archief. Daarin is heel wat meer te vinden dan saaie boekhouding: boeiende landkaarten, prachtige tekeningen en unieke scheepsjournalen zijn slechts enkele van de pronkstukken. Voor onderzoekers is dat natuurlijk allemaal toegankelijk, maar met een eigen tentoonstelling geeft het Nationaal Archief ook een breder publiek de kans deze bijzondere archiefstukken te bewonderen.

T/m 7 januari 2018

W EU NI

VAN DE MAKERS VAN

132 PAGIN A VOOR ’S

€9,95

Ontdek hoe de grootste schurken uit het verleden hun snode plannen uitvoerden. Van corrupte Romeinse keizers die hun eigen hoofdstad afbrandden tot fascistische tirannen die de hele wereld wilden veroveren. Bovendien staan de spannendste verhalen over de levens van dictators, veroveraars en grote criminelen in De Grootste Schurken Aller Tijden. Leuk voor jong én oud!

Vanaf 18 april in de winkel of bestel nu al op:

WWW.FNL.NL/GROOTSTESCHURKEN

VRAAG & ANTWOORD Stel je vraag via

/AllesOverGeschiedenis of via

@aogeschiedenis

ANDREW JACKSON Amerikaans, 1767-1845

De zevende president van de VS was een held uit de oorlog van 1812, maar was ook verantwoordelijk voor de Indian Removal Act in 1830. Onder zijn bewind werden de Cherokee-indianen onder dwang verplaatst. Tijdens de lange mars, die bekend kwam te staan als de Trail of Tears, stierven 6000 indianen.

korte bio

Het reservaat van de Sioux omvatte een groot deel van het huidige South-Dakota.

Kafka werd beïnvloed door het socialisme en een moeizame relatie met zijn vader.

Hoe was het leven in een indianenreservaat?

Wat betekent ‘kafkaësk’?

haalde weinig uit, want stamhoofden drongen aan op collectief bezit en hadden niet de behoefte om landbouwers te worden op de manier die de Amerikaanse overheid voorstelde. Samen met de uitroeiing van de bizon waren de reservaten verantwoordelijk voor het verdwijnen van de traditionele indiaanse levensstijl. Naarmate de blanke kolonisten verder westwaarts trokken, werden de reservaten nog kleiner en kwamen stammen in conflict met elkaar om land en voorraden. De reservaten bestaan nog steeds, maar er zijn hervormingen geweest om er meer leefbare omgevingen van te maken.

Tijdens de Amerikaans-Indiaanse oorlogen joegen de Europese kolonisten de indianen stelselmatig van hun eigen land om ze te verplaatsen naar indianenreservaten. Dit beleid begon in 1830 met de Indian Removal Act. 80.000 indianen werden naar de westzijde van de rivier de Mississippi verplaatst. Daarmee werden de nomadische stammen naar een gebied verbannen dat totaal niet geschikt was voor hun manier van leven, waardoor de levensstandaard ernstig verslechterde. De Dawes Act probeerde daar in 1887 verandering in te brengen door iedere (overgebleven) indianenfamilie 65 hectare land te geven. Dit

‘Kafkaësk’ verwijst naar de Tsjechische schrijver Franz Kafka. Zijn werk staat bekend om een opvallend contrast tussen zijn realistische schrijfstijl en de surrealistische context die hij beschrijft. Zijn bekendste werken zijn De Gedaanteverwisseling en Het Proces. Een belangrijke thema in Kafka’s boeken is de ontworteling van de mens in de moderne tijd, en zijn verhalen hebben altijd een nachtmerrieachtige, vervreemdende sfeer. Het woord ‘kafkaësk’ verwijst vooral naar die kenmerken. Het weerspiegelt een gevoel van machteloosheid in een onbegrijpelijke, onpersoonlijke moderne wereld.

Zomaar een dag: 16 mei 1204 l Boudewijn I van Constantinopel De Vlaamse graaf Boudewijn wordt de eerste keizer van het kortstondige Latijnse Keizerrijk, dat door leiders van de vierde kruistocht is gesticht.

92

1770 l Marie Antoinette trouwt Marie Antoinette, dochter van de Oostenrijkse keizerin, trouwt op 14-jarige leeftijd met de jonge, Franse kroonprins Lodewijk Augustus, die later koning van Frankrijk wordt.

1891 l Elektronische mijlpaal De Internationale Elektrotechnische Tentoonstelling in Frankfurt levert een technologische mijlpaal: met behulp van wisselstroom wordt energie over een enorme afstand getransporteerd.

Vraag & antwoord

Wie was Peter de Grote? Peter de Grote is een van de belangrijkste heersers in de Russische geschiedenis. Hij werd tsaar op de prille leeftijd van tien jaar, en tijdens zijn bewind moderniseerde hij Rusland zodat het een heuse wereldmacht werd. Dit bereikte hij door een serie hervormingen door te voeren, geïnspireerd op het militair en cultureel meer ontwikkelde West-Europa. Hij verbeterde het Russische leger en riep de Russische marine in het leven. Een reeks veroveringen in Estland, Letland, Finland en Turkije volgde. De stad SintPetersburg is naar hem vernoemd en hij wordt nog steeds geroemd als groot heerser.

Peter heerste samen met zijn oudere broer Ivan V, die door een geestelijke beperking niet in staat was alleen te regeren.

Wat was de reconquista?

Granada, het laatste emiraat in Spanje, viel in 1492.

Aan het begin van de Middeleeuwen kwam het Iberische schiereiland grotendeels in bezit van islamitische koninkrijken. Maar na verloop van tijd begonnen christelijke koninkrijken weer gebied te heroveren op de moslims, en de oorlog duurde eeuwen voort. De Moren verschenen voor het eerst in Iberië in 711, toen het kalifaat van de Umayyaden het Visigotische koninkrijk op het schiereiland veroverde. De eerste serieuze dreiging van een christelijke vorst kwam van Karel de Grote, en al snel werd de strijd tegen de moslims in Iberië een heilige oorlog. Het duurde nog eeuwen voordat de christenen aan de winnende hand kwamen. Pas in 1469 was het schiereiland verenigd onder een enkel christelijk bewind, waarna de laatste islamitische rijken werden veroverd.

1926 l De laatste sultan Mehmed VI, de laatste sultan van het Ottomaanse Rijk, sterft in ballingschap.

1929 l Eerste Oscars De eerste uitreiking van de Academy Awards vindt plaats in Hollywood. Hoewel veel fans de sterren en filmmakers opwachten voor het hotel waar de ceremonie wordt gehouden, wordt deze niet uitgezonden.

1966 l Culturele Revolutie Met Mao Zedongs notificatie van 16 mei begint in China de een revolutionaire beweging die bekend staat als de Culturele Revolutie. De jeugd in China vormt massaal Rode Gardes die gewelddadige zuiveringen uitvoeren in naam van Mao.

1969 l Veneraprogramma De Venera 5, een Russische onbemande ruimtesonde, landt op Venus. Het Russische programma onthult veel waardevolle informatie over de planeet.

93

D O O W Y LL O H IE R HFeISiteTO n versus fictie op het witte doek VS

FURY

Regie: David Ayer Hoofdrollen: Brad Pitt, Logan Lerman, Shia LeBeouf, Michael Peña, Jon Bernthal Land van herkomst: VS, GB Jaar: 2014

Toont deze intense en duistere actiefilm werkelijk de verschrikkingen van een oorlog?

Wat niet klopt ... 01

02

In de film ontbreekt elke vorm van gevechtstechniek, zowel aan Duitse als Amerikaanse kant. Het gebrek aan ondersteuning vanuit de lucht tijdens een Amerikaanse grondaanval en het onvermogen van het Duitse bataljon om de gestrande tank uit te schakelen zijn hier opvallende voorbeelden van.

03

Dat het personage van Pitt regelmatig schiet met een Duitse StG 44 is hoogst onwaarschijnlijk. Het waren ongebruikelijke wapens en ammunitie en reserveonderdelen moesten bijeengeschraapt worden vanaf het slagveld. Tanksoldaten gaven daarom de voorkeur aan compactere wapens.

04

De film stelt dat Amerikaanse tanks op individuele basis kansloos waren tegen geavanceerdere Duitse tanks. Maar in de nadagen van de oorlog werd dat gat steeds kleiner. Zwaardere tanks en betere munitie gaven de Amerikanen een betere kans. Bovendien was de Sherman eenvoudiger en efficiënter.

Fury brengt de emotionele en fysieke tol van een oorlog uitstekend in beeld. De personages leiden aan extreme stemmingswisselingen en PTSS als gevolg van de verschrikkingen die ze hebben meegemaakt. Oorlogsveteranen waren onder de indruk van de manier waarop de film dit verbeeldde.

© Rex Features

Tijdens het duel met de Tiger-tank had het de ‘Fury’ in werkelijkheid weinig moeite gekost om het frontale pantser van de Tiger op zo’n korte afstand te doorboren. De ‘Fury’ was een Sherman ‘Easy-Eight’-model met een lang 76mm-kanon en dat kon van dichtbij vrijwel elk Duits pantser aan.

WAT WEL KLOPT ...

94

Prijsvraag

PRIJSVRAAG 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12 13

14

15

17

18

23

19

24

20

25

32

34

40

22 27

28

30

33

39

21 26

29 31

16

35

41

36

42

45

43

46

37

38

44

47

48 49

50

Breng de letters uit de overeenkomstig genummerde hokjes over naar de hokjes hieronder. Indien de kruiswoordpuzzel correct is opgelost, ontstaat er een trefwoord.

19

16

36

17

35

3

21

43

HORIZONTAAL 1 weetal, 7 peuter, 12 verhaal over iemands leven, 13 kletskous, 15 onheil, 17 tijdrekening, 18 daar, 19 afscheiding, 21 lidwoord, 22 akkoord, 23 dampen, 25 losgeraakte draad, 27 tegen de kosten opwegen, 29 trek, 30 reisbenodigdheid, 31 beginstreep, 34 deel van Azië, 36 pijnlijk gevolg, 39 gevangeniskamertje, 40 vanwege, 42 haarversteviger, 43 dit is (afk.), 44 Spaanse uitroep, 45 geheel van streek, 47 gluurder, 48 vaartuig, 49 moment, 50 gevaarlijk.

24

46

VERTICAAL 1 wacht, 2 vleessoort, 3 laagtij worden, 4 melkklier, 5 zangnoot, 6 kaartterm, 7 onbekend vliegend voorwerp, 8 afstammeling, 9 slechte adem, 10 felgekleurde kegel op de rijweg, 11 maaltijd bereiden, 14 de bodem omwoelen, 16 snaarinstrument, 19 heerszuchtig, 20 kookgerei, 24 hoog aanzien, 25 tocht, 26 dunne plank, 28 grootmoeder, 31 padvinder, 32 onophoudelijk, 33 geroosterd brood, 35 oma (Fries), 36 niks, 37 Russische brandewijn, 38 aanvankelijk, 41 land in Afrika, 43 smelting van ijs, 46 vals, 47 vod.

Boekenpakket Tweede Wereldoorlog In d eze u itgave g even w e e en p akket boeken o ver h et t hema Tweede Wereldoorlog weg. Oorlog in het Westen v an J ames H olland i s h et magistrale e erste d eel v an e en trilogie o ver d e o orlog i n WestEuropa. H et e erste d eel g aat z eer gedetailleerd i n o p d e s trijd i n d e jaren 1939-41. G een d etail w ordt overgeslagen, z odat o ok d e s trijd i n Noord-Afrika e n o p d e A tlantische Oceaan w ordt b eschreven. Drugs in het Derde Rijk v an N orman Oh ler gooit h et o ver e en h eel a ndere b oeg. In d it me eslepende b oek w ordt d e rol v an d rugs e n p epmiddelen i n nazi-Duitsland b eschreven. Oh ler beschrijft o p l uchtige w ijze h oe v eel leden v an d e n azileiding v erslaafd waren a an a llerlei s ubstanties e n h oe gewone s oldaten p epmiddelen k regen tijdens l ange b litzkriegmarsen. Voor de v isueel i ngestelden h ebben w e d e beeldband De Tweede Wereldoorlog van R ichard O very. D eze c omplete beeldgeschiedenis v an WO I I i n al z ijn a specten i s e en p rachtige en k leurrijke i ntroductie i n h et onderwerp.

Stuur je antwoord in voor 27 juni 2017 via www.allesovergeschiedenis.com/ win. Uit de juiste inzendingen trekken we drie winnaars die elk één van deze titels mogen ontvangen.

95

Colofon

Klantenservice

Alles over Geschiedenis is een uitgave van Life Publications BV in licentie van Future Publishing Limited Uitgevers: Wien Feitz en Paul Lemmens Bezoekadres: Meijhorst 6010, 6537 KT Nijmegen Postbus 31331, 6503 CH Nijmegen Tel: 024-240 40 00 Website: www.allesovergeschiedenis.com ISSN: 1877-6191

Hoofdredactie Pascal Gerrits

Eindredactie Helga Kluiter

Redactie

Kristel Folmer, Jos Heijmans, Dennis van Houts, Mark IJsendoorn, Helga Kluiter, Peter Marinus

Met medewerking van

Erich B. Anderson, Johnathan O’Callahan, David Crookes, John Man, Dom Reseigh-Lincoln

Afbeeldingen

Alamy, Corbis, Getty, Look And Learn, Mary Evans, Sol90, ThinkStock, Bundesarchiv, Library of Congress

Nieuwsredactie/persberichten

O.v.v. Redactie Alles over Geschiedenis Adresgegevens zie boven Tel: 024-240 41 40 E-mail: [email protected]

Vragen aan de redactie

E-mail: [email protected]

Vormgeving

Alicia Beumer, Tom Gerrits, Nick Groenewold, Michiel Hautus, Rob Hermens

Habo DaCosta BV, Vianen

www.fnl.nl/allesovergeschiedenis

Luc Kickken Email: [email protected]

• Profiteer van kortingen • Abonnement met cadeau • In huis nog voordat hij in de winkel ligt Klantenservice Nederland De klantenservice in Nederland is bereikbaar via [email protected] of via Postbus 20, 1910 AA Uitgeest t.a.v. Klantenservice Alles over Geschiedenis. Telefonisch is de klantenservice bereikbaar op werkdagen van 9:00 tot 17:00 uur via telefoonnummer 0251-760122. Klantenservice België De klantenservice in België is bereikbaar via [email protected] of via Ambachtenlaan 21 Unit 2A, 3001 Heverlee t.a.v. Klantenservice Alles over Geschiedenis. Telefonisch is de klantenservice bereikbaar op werkdagen van 9:00 tot 17:00 uur via telefoonnummer 028085523. Het afsluiten van een abonnement kan telefonisch of via www.bladenbox.be.

96

Druk

Kijk voor de meest actuele aanbieding op

Abonnementsprijzen Alles over Geschiedenis kost €5,45 per nummer. Het standaardtarief voor Alles over Geschiedenis is vanaf editie 17-2017 in Nederland €42,- en in België €44,- voor 10 nummers. Deze prijs geldt bij betaling via automatische incasso. Voor betaling per (digitale) factuur geldt een toeslag van €2,50. Abonnementen worden na een jaar automatisch verlengd tegen het dan geldende standaardtarief. Het opzeggen van een abonnement kan schriftelijk per post of e-mail of via www.aboland.nl of www. aboland.be. Vermeld voor een spoedig antwoord duidelijk de abonnee- en adresgegevens (zie adresetiket). Algemene voorwaarden De algemene voorwaarden zijn te vinden op de website www.fnl.nl. Deze voorwaarden zijn ook schriftelijk op te vragen bij Abonnementenland, Postbus 20, 1910 AA Uitgeest.

Website

Abonnementenservice

Tel: 0251-76 01 22 E-mail: [email protected]

Commercieel directeur Gerrit-Jan Bomhof

Accountmanager

Marko Versteege Tel: 024-240 46 45 E-mail: [email protected]

Traffic/backoffice

Marko Versteege Tel: 024-240 46 45 E-mail: [email protected]

Marketing

Tetske Peeters Tel: 024-240 45 85 E-mail: [email protected]

Copyrights

Het auteursrecht op deze uitgave en op de daarin verschenen artikelen wordt door de uitgever voorbehouden. Voor de uit het Engelse ‘All about history’ overgenomen artikelen geldt dat het inhoudsrecht daarvan bij het copyright van het trademark ‘All about history‘ van Future Publishing Limited ligt, terwijl de vertaalrechten daarvan bij F&L Life Publications B.V., Nijmegen, Nederland berusten. Het verlenen van toestemming tot publicatie in de gedrukte uitgave houdt in dat de auteur de uitgever, met uitsluiting van ieder ander onherroepelijk machtigt de bij of krachtens de auteurswet door derden verschuldigde vergoedingen voor kopiëren te innen en dat de auteur alle rechten overdraagt aan de uitgever, tenzij anders bepaald. Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen, vermenigvuldigd of gekopieerd zonder uitdrukkelijke schriftelijke toestemming van de uitgever. De uitgever stelt zich niet aansprakelijk voor eventuele onjuistheden die in deze uitgave zouden kunnen voorkomen.

www.fnl.nl is vernieuwd!

Hiermee wordt het nog leuker én makkelijker om je magazines online te bestellen. Om dit te vieren hebben we een aantal scherpe kortingsacties.

Neem snel een kijkje en ontdek jouw voordeel op www.fnl.nl

Hoe ziet de toekomst eruit voor Alles over Geschiedenis?

De gehate koningin van Frankrijk

DA VINCI

Het geniale werk van deze uitvinder en kunstenaar.

ANGKOR

De verloren stad die in de jungle van Cambodja verborgen lag.

KUNSTENAARSOORLOG De schrijvers en schilders die vochten in de Spaanse Burgeroorlog.

Plus: Geschiedenis van de ruimtevaart, Wat als ... Lodewijk XVI de Franse Revolutie had overleefd?, De opvallendste gevallen van bedrog, Helden & schurken: Francisco Franco.

98

Aankondiging artikelen onder voorbehoud

Marie Antoinette

Foto’s: Bundesarchiv, Wikimedia Commons; Bjørn Christian Tørrissen

27 juni in de winkels

24 5 T/M 17 9 2017

NEW PRODUCTIONS PRESENTEERT

Fotografie: Joris van Bennekom

VANAF MA. 15 MEI KAARTVERKOOP NIEUWE SPEELPERIODE

NÚ T/M DECEMBER (45 cpm)

SOLDAATVANORANJE.NL | 0900 - 1353 theaterhangaar

| vliegveld valkenburg | katwijk