Alles over Geschiedenis 018 2017

€5,45

De Da Vinci codex Leonardo’s geniaalste uitvindingen

De 18 grootste nepnieuwtjes Kunst als wapen in de Spaanse Burgeroorlog Het huzarenstukje van Michiel de Ruyter

de gehate koningin

M A IE

Medische instrumenten

STERREN VAN DE RUIMTEVAART

Ruimtepioniers van Copernicus tot Kuipers

ANKOR: DE VERLOREN STAD

FRANCISCO FRANCO

Het Khmer-rijk ging ten onder De langst regerende aan klimaatverandering dictator van Europa

BP

Het Beleg van Malta

Nr. 018

De wereldkaart in 1648

www.allesovergeschiedenis.com

€ 5,45

Antoinette

TE PAARD! UNIEK PAARDENSPEKTAKEL

19 & 20 AUGUSTUS TICKETS: NMM.NL

Op 19 & 20 augustus 2017 ontdekt u bij het NMM alles over de inzet van paarden in de krijgsmachten van vroeger en nu. Een uniek paardenspektakel met uitgebreide programmering voor jong én oud. Meer info & tickets op NMM.nl

84

Welkom bij uitgave achttien Als bepaalde politici tegenwoordig geconfronteerd worden met feiten die hen niet bevallen, bombarderen ze die simpelweg tot ‘nepnieuws’. Maar hoewel dat in veel gevallen onzin is, laten desinformatiecampagnes van verschillende regimes zien dat nepnieuws wel degelijk bestaat. We leven in een tijd waarin de feiten onderdoen voor emotie. En als je bepaalde aansprekende onjuistheden vaak genoeg herhaalt, krijgen ze de schijn van waarheid. Nepnieuws lijkt zodoende een verschijnsel van onze moderne tijd, maar in werkelijkheid is het van alle tijden. In ons grote artikel op pagina 76 bespreken we achttien van de langstlopende nepnieuwtjes die in de geschiedenis de ronde gedaan hebben. Het gaat doorgaans om wat luchtigere voorbeelden dan de moderne politiek. Maar desondanks zijn het mooie voorbeelden van de kritiekloze manier waarop mensen en media met ‘feiten’ kunnen omgaan. We gooien het over een heel andere boeg vanaf pagina 84. Deze maand is het 350 jaar geleden dat de Nederlandse vloot onder Michiel de Ruyter de Engelse vloothaven bij Chatham overviel. Het verhaal van deze ‘tocht naar Chatham’ leest als een spannend jongensboek. In een uitvoerig artikel beschrijven we niet alleen de voortgang van de vlootactie, maar ook de aanloop er naartoe. Wat dreef de regering van de Zeven Verenigde Provinciën ertoe om zo’n riskante actie op touw te zetten? En waarom reageerde de vermaarde Engelse marine zo traag en ineffectief bij het opzetten van een verdediging? Lees erover in ons spannende artikel over de tocht naar Chatham!

Uitgelicht 12

DE GEHATE KONINGIN

58

FRANCISCO FRANCO: HELD OF SCHURK?

76

DE 18 GROOTSTE NEPNIEUWTJES

Hoofdredacteur

Maak deel uit van de geschiedenis en praat mee:

Facebook

Twitter

/AllesOverGeschiedenis @aogeschiedenis

Kijk voor meer informatie op

www.allesovergeschiedenis.com

3

INHOUD Alles over Geschiedenis 18

Marie Antoinette

Ze was de meest gehate vrouw van Frankrijk en dreef met haar extravagante levenswijze het hele land naar de rand van de afgrond.

THEMA 22 De geschiedenis van de ruimtevaart. 24 Het heelal door de jaren heen

Ontdekkingen die de kijk op de hemel veranderden.

26 Hoe ontdek je een planeet?

12

De handleiding tot eeuwige roem.

28 Stephen Hawking

Vijf dingen die je nog niet wist over deze beroemde wetenschapper.

84

30 Soemerische astronomen

Wegbereiders van de moderne astronomie

32 Hall of Fame

Deze mannen en vrouwen – en een paar dieren – maakten ruimtereizen mogelijk.

34 In de schoenen van ...

Een astronaut aan boord van het ISS.

36 In vol ornaat Een kosmonaut.

FEATURES 38 Angkor

De verloren stad van Cambodja.

46 De wereld binnen handbereik

De wereldkaart van Joan Blaeu uit 1648 is de eerste waarop de ideeën van Copernicus zijn verwerkt.

52 Kunstenaars ten strijde

4

Schilders en schrijvers gebruikten hun artistieke talenten in de Spaanse burgeroorlog.

64 Da Vinci’s geniale uitvindingen

De werken van de kunstenaar die van alle markten thuis was.

76 Nepnieuws door de jaren heen Van bevers op de maan tot oude reuzen.

58

ELK NUMMER 06 Geschiedenis in beeld

De meest indrukwekkende beelden bij historische gebeurtenissen.

20 Wat als ...

Lodewijk XVI niet was geëxecuteerd?

58 Helden & schurken Francisco Franco.

62 Door de eeuwen heen Vreemdsoortige medische instrumenten.

76

72 Hoe was het in ... Florence, 1477.

52

74 Survivalgids voor tijdreizigers Zo overleef je het beleg van Malta, 1565.

84 Grootste slagen De tocht naar Chatham.

88 Leesvoer

Meer lezen? Probeer deze nieuwe boeken.

90 Agenda

De interessantste exposities van dit moment.

92 Vraag & antwoord Antwoord op prangende geschiedenisvragen.

94 Historie vs Hollywood The Book Thief.

38

95 Puzzel

Maak kans op mooie prijzen.

WIL JE NOG MEER GESCHIEDENIS? ZOMERACTIE: 5X ALLES OVER GESCHIEDENIS VOOR SLECHTS €15,-

64 50

6

Geschiedenis in beeld

GESCHIEDENIS IN BEELD

PARIJS ONDER WATER

De Franse hoofdstad lag volledig stil toen de Seine buiten zijn oevers trad. Tijdens de grote overstroming steeg het water tot acht meter boven het normale niveau en duizenden Parijzenaren moesten hun huis verlaten. Er werden houten loopbruggen aangelegd om van het ene gebouw naar het andere te komen. De schade in de stad liep op tot 400 miljoen franc, wat tegenwoordig neerkomt op meer dan een miljard euro.

© Alamy

21 JANUARI 1910

7

GESCHIEDENIS IN BEELD

EEN POLITIEKE VERSLAVING

China’s lange relatie met opium begon al in de zevende eeuw, toen de drug voor het eerst als medicijn werd gebruikt. Vanaf de zeventiende eeuw werd het gemengd met tabak en recreatief gebruikt. De Engelse Oost-Indische Compagnie zag een kans en begon de productie op te voeren. En de keizer de import aan banden wilde leggen, verklaarden de Britten hem de oorlog. Ze wonnen, en pas in de jaren 1950 kreeg China grip op de verwoestende opiumverslaving in het land.

CA. 1900

8

© Getty Images

Geschiedenis in beeld

9

GESCHIEDENIS IN BEELD

EEN VERSCHEURD LAND

Een jong Koreaans meisje vlucht met haar broertje op haar rug voor het oorlogsgeweld in haar verscheurde land. De Koreaanse oorlog begon in 1950 met een invasie van Zuid-Korea door het communistische noorden. De VS schoot het zuiden te hulp, waarna China troepen stuurde om Noord-Korea te steunen. Het werd een verwoestende oorlog die drie jaar duurde en naar schatting 2,5 miljoen burgers het leven kostte.

JUNI 1951

10

S L A I C E P S E Z E D T E M IS N N E NOG M E E R K 103 Wereldschokkende gebeurtenissen

De Grootste Veldslagen

Er zijn gebeurtenissen die de loop van de wereldgeschiedenis veranderden. Naast oorlogen en veldslagen is er ook aandacht voor rampen, uitvindingen en nieuwe inzichten. Van de Titanic tot D-Day en van de Zwarte Dood tot Einstein, lees het allemaal in 103 Wereldschok€9 kende gebeurtenissen. 164 p ,95 agina

In deze uitgave staan meer dan 60 slagen beschreven. Ontdek hoe een klein leger het soms kon winnen van een enorme overmacht en welke legerleiders er een potje van maakten. Lees alles over de bloedigste veldslagen ooit en de opkomst en val van Spanje als supermacht.

Amerikaanse Presidenten

De Grootste Schurken Aller Tijden

Lees in deze special alles over de Amerikaanse Presidenten, ontdek het verschil tussen democraten en republikeinen en kom achter de leukste en meest bizarre feiten rondom het presidentschap van de Verenigde Staten.

Ontdek hoe de grootste schurken uit het verleden hun snode plannen uitvoerden. Van corrupte Romeinse keizers die hun eigen hoofdstad afbrandden tot fascistische tirannen die de hele wereld wilden veroveren.

€9

148 p ,95 agina ’s

’s

€9

132 p ,95 agina ’s

€9

156 p ,95 agin a’s

Alles over Geschiedenis: de spannendste verhalen In deze speciale uitgave vertellen we de spannendste verhalen uit Alles over Geschiedenis met onder andere grootheden als Maarten Luther, Willem van Oranje en Karel de Grote. We hebben de beste verhalen gebundeld en geïllustreerd met mooie en indrukwekkende beelden!

€9

148 p ,95 agina ’s

BEST EL N U OP: W W W.FN L.N L/GESCHIEDENIS

DE

gehate koningin van Fr ankrijk

M A IE

ntoinette Hoe één koppige vrouw met haar passie voor de laatste mode en een extravagant bestedingspatroon een land naar de afgrond dreef.

T

wee witte paarden trokken een eenzame wagen door de straten van Parijs. Een razende menigte verdrong zich om een glimp op te vangen van de vrouw in de wagen. Haar handen waren gebonden, maar de vrouw had een rechte houding en keek om zich heen met een harde en trotse uitdrukking. Haar beroemde blonde haar was vroeg grijs geworden en haar ooit slanke en sterke figuur was uitgezakt door copieuze paleismaaltijden. Ze zat op de wagen als bevroren, terwijl de menigte beledigingen schreeuwde en om haar bloed riep. Haar naam was Marie Antoinette en ze was de voormalige koningin van Frankrijk. De wagen bereikte de Place de la Révolution en Marie Antoinette zag voor het eerst in lange tijd het paleis Tuileries, waar ze voor haar arrestatie gewoond had. Even doorbrak iets haar ijskoude houding. Tranen stroomden over haar gezicht en ze beefde over haar hele lichaam, maar al snel beheerste ze zichzelf weer. Ze onderdrukte de tranen, verborg haar emoties en stapte van de wagen. De witte katoenen jurk en simpele witte kap die ze droeg leken in niets op de pracht en praal waarom zij bekend stond. Maar zelfs zonder sieraden en kroon was het voor Marie Antoinette duidelijk dat zij nog altijd een koningin was. Ze was nooit iets anders geweest. Met opgeheven hoofd en een koninklijke houding liep ze richting de

12

Maar ze was ook heel levendig en energiek. Ze guillotine. Het was kwart over twaalf in de gaf weinig om boeken en kennis en zocht altijd middag toen zij haar hals op het blok legde. spanning op. En ze was er zeer bedreven in om Het mes werd losgelaten en in een fractie van mensen te laten doen wat ze wilde. De jonge een seconde kwam het leven van de meeste kroonprins van Frankrijk was daarentegen gehate vrouw van Frankrijk tot een einde. een stille, timide jongen met een streng Marie Antoinette werd vanaf haar geboorte godsdienstige inslag. Hij kende grote passies klaargestoomd en opgevoed om een koningin maar nog diepere angsten en hij liet te worden. Ze was het vijftiende zich makkelijk ompraten door luide, kind van de formidabele Heilige overtuigende persoonlijkheden. Roomse keizerin Maria Zijn nieuwe echtgenote paste Theresa, de enige vrouw die precies in die beschrijving. deze titel ooit zou dragen. Vanaf het moment dat Haar dochter moest “Lodewijk Marie Antoinette Versailles een brug slaan tussen vond eten in betrad, was ze omgeven de twee strijdende het openbaar door hovelingen die veel dynastieën van geen probleem. meer ervaring hadden dan Habsburg en Bourbon. Marie Antoinette zijzelf. Het waren machtige Maria Theresia was een had er de pest mensen die tegen alles geslepen diplomate en aan en at bij waren waar het meisje ze zorgde ervoor dat het symbool voor stond: een in Parijs gonsde van de voorkeur alliantie tussen Frankrijk en verhalen over haar mooie privé.” Oostenrijk. Het bleek voor haar jonge dochter. De Franse bovendien niet mogelijk om haar koning Lodewijk XV raakte positie te versterken op de manier overtuigd dat een huwelijk een die koninginnen doorgaans toekwam, goed idee zou zijn en regelde een namelijk het baren van een erfgenaam. Zij en bruiloft tussen de jonge aartshertogin en Lodewijk kregen de eerste zeven jaar van zijn kleinzoon en erfgenaam, de toekomstige hun huwelijk geen kinderen. Dit drukte Lodewijk XVI. ook zwaar op de jonge prins, die steeds De jonge aartshertogin was een mooi meisje, meer leek te krimpen onder de smalende met een slank figuur en glanzend blond haar.

Marie Antoinette

“Marie Antoinette werd vanaf haar geboorte klaargestoomd en opgevoed om een koningin te worden.”

13

HET ARISTOCRATISCHE MENU VIER SOEPEN

Rijstesoep, Scheiber, croutons met sla, croutons unis voor mevrouw P

TWEE HOOFDVOORGERECHTEN

Kogelbiefstuk met kool, kalfslende aan het spit P

ZESTIEN HOOFDGERECHTEN

Spaanse patés, gegrilde schapenkotelet, konijn aan het spit, kipvleugels à la Maréchale, kalkoenstukjes in consomme, schapenborst in spek met cichorei, gebakken kalkoen à la ravigotte, zwezerik en papillote, kalfskop sauce pointue, kiptartaar, varken aan het spit, gevogelte uit Caux in consomme, eend uit Rouen met sinaasappel, stoofschotel van gevogelte met rijst, kop blanquette met komkommer P

VIER HORS D’OEUVRES

Filet van konijn, kalfsborst, kalfsbeen in consomme, koude kalkoen P

ZES SOORTEN GEBR AAD

Kip, haan gepaneerd met ei, jonge haas, jonge kalkoen, fazant, konijn P

DESSERTS

Apfelstrudel, meringues met oranjebloesem-, rozen- of citroensmaak, macarons, ingelegd fruit, gesuikerde viooltjes

Menarumveann de Grof oud broooedp en groentes

14

“Marie Antoinette en Lodewijk kregen de eerste zeven jaar van hun huwelijk geen kinderen.”

Marie Antoinette blikken van de hovelingen. Krimpen was wel een centrale rol bij de vernietiging van de het laatste wat Marie Antoinette wilde. koninklijke autoriteit. De prinses kleedde zich om indruk te maken. Nadat het koninklijke paar eindelijk een Ze had een enorme collectie luxe zijden jurken, erfgenaam had gekregen, veranderde haar droeg geparfumeerde handschoenen, liep op karakter. De moeder Marie Antoinette was hoge hakken en maakte haarzelf een meter steeds meer een strenge en ingetogen vrouw in langer met haar uitgebreide kapsels. Ze brak plaats van een partygirl. Maar de verandering met een aantal hoftradities door make-up kwam te laat en de revolutionaire beweging, achterwege te laten en hoepelrokken links die buiten de paleismuren steeds meer aanhang te laten liggen. Ze droeg in plaats daarvan kreeg, had al besloten dat de koningin een simpele, vrouwelijke jurken die haar figuur onmens was. Het land zat diep in de schulden benadrukten. Haar kleding was een strategie en het gewone volk plukte daar de wrange om te overleven in Versailles. Ze verstuurde vruchten van. Marie Antoinette kreeg, dankzij er een simpele boodschap mee: “Ik haar extravagante bestedingspatroon, de kan doen en laten wat ik wil!” Die schuld van de financiële tekorten, wat boodschap sijpelde ook door in haar de bijnaam ‘Madame Déficit’ haar levensstijl. Terwijl haar opleverde. Er zat zeker een kern man al lag te slapen, vierde van waarheid in deze aanklacht. zij feest. De koningin gaf meer geld uit De oudere generatie dan welke andere inwoner “De koningin aan het hof vond het van Frankrijk ook. Haar was preutser natuurlijk allemaal favorieten kregen bovendien dan ze leek: ze maar niks. Een frivool, dure cadeaus en ze had een speciale dom meisje konden weigerde om haar adellijke mantel zodat ze wel aan, maar een vrienden belasting te laten ze gekleed kon ambitieuze en koppige betalen. De hofhouding was baden.” buitenlandse die gigantisch duur en buiten haar plaats niet wilde het paleis verhongerden kennen? Dat was een stuk mensen. gevaarlijker. Voordat ze Maar Marie Antoinette uit haar tienerjaren was had had haar eigen strijd te voeren. Marie Antoinette al de nodige Haar echtgenoot leed aan periodes vijanden gemaakt. Wat in eerste van zware depressie en had zich instantie nog roddels aan het hof waren, teruggetrokken uit de regering. Zodoende was kwam al snel buiten de paleismuren terecht. de koningin de enige die de autoriteit van de Verhalen over de koningin kwamen in de monarchie nog enigszins kon waarborgen. ‘libelles’ terecht, lasterlijke pamfletten die in Hoewel haar moeder haar altijd had aangeraden heel Frankrijk uitkwamen. Voor de lezers en om zich niet met politiek te bemoeien, bleek schrijvers van deze roddelblaadjes betekende Marie Antoinette een sterke politieke speler. het uitblijven van een erfgenaam dat Marie Maar zonder de steun van haar echtgenoot Antoinette vreemdging en haar overdadige moest ze in haar eentje opboksen tegen een kledingcollectie stak het volk extra diep in deze steeds minder trouwe volksvertegenwoordiging. hongerige tijden. Revolutionaire propagandisten Voor de buitenwereld leek ze ongenaakbaar, konden hun lol niet op met dit beeld van een maar van binnen was Marie Antoinette diep achterlijke, schaamteloze koningin en maakten ongerust over de opstand buiten het paleis. Ze er gretig gebruik van. Marie Antoinette wist deed haastig de nodige bezuinigingen in haar nog van niets, maar terwijl ze streed om haar levensstijl en verwijderde allerlei dure luxe positie in Versailles te veroveren, speelde zij artikelen uit haar privévertrekken.

De lievelingsdingen van een koningin

Extravagante aankopen die een natie tegen haar in het harnas joegen.

Kleding

LIVRE 258.000

S PER JA

AR

Officieel had Marie Antoinette een vast budget van 120.000 livres per jaar voor kleding en accessoires. In de praktijk ging ze daar geregeld behoorlijk overheen. Hoewel ze haar bestellingen had moeten beperken tot 36 jurken per zomer en nog eens 36 per winter, was het voor de modebewuste koningin nooit genoeg. De gehele kledingcollectie besloeg drie grote kamers van Versailles.

N 50 MEER DA

0.000 LIV

RE S

Hameau de la reine De koningin liet een compleet dorp nabouwen om te ontsnappen aan de stijve realiteit van het hofleven. Hameau de la Reine was een boerderij die in landelijke stijl was opgetrokken. Marie Antoinette, haar kinderen en vrienden verkleedden zich hier als eenvoudige boeren. Ze molken de koeien en schapen en vermaakten zich in de eenvoud van dit toevluchtsoord. De echte boeren verhongerden ondertussen op het platteland tussen de mislukte oogst.

De Revolutie nam Frankrijk over en het volk riep om het bloed van Marie Antoinette.

6 TOT 10

MILJOEN

LIVRES

Chateau de Saint-Cloud Toen ze in 1784 opnieuw zwanger bleek, overtuigde Marie Antoinette Lodewijk om dit extravagante paleis voor haar te kopen. De lucht in het stadje zou goed zijn voor de kinderen. De aankoop zelf kostte zo’n 6 miljoen livres, maar de koningin was nog niet tevreden. Ze stak miljoenen in het renoveren en herbouwen van de tuinen en delen van het gebouw. Het volk was geschokt over de onverantwoorde uitgaven én het feit dat een vrouw zelf bezit zou hebben.

15

Goede daden De mooie daden die de libelles wilden verhullen.

Opvang van daklozen

Hoewel de bouw van Hameau de la Reine werd gezien als de koningin die boertje speelde terwijl echte boeren doodgingen, bood het dorpje wel onderdak aan een aantal boerenfamilies die anders dakloos geweest waren. Voor deze mensen werden speciaal een aantal huisjes gebouwd en de families hadden werk en voedsel van de boerderij.

Het geliefde paar

Op het huwelijk van Marie Antoinette en Lodewijk in 1774 kwamen een aantal mensen om het leven toen vuurwerk een paniekbeweging in de massa veroorzaakte. Het pasgetrouwde stel doneerde een jaar lang al hun privé-inkomsten aan de families van de slachtoffers. Marie Antoinette was op dat moment nog zeer populair.

Sympathieke koningin

Het is zeer waarschijnlijk dat Marie Antoinette de beruchte uitspraak “laat ze cake eten!” nooit heeft gedaan als reactie op het broodtekort. Haar daadwerkelijke reactie op de hongersnood leest een stuk sympathieker: “Als we zien hoe hoe goed deze mensen ons behandelen ondanks hun eigen ellende, is het duidelijk dat wij meer dan ooit verplicht zijn om ons in te zetten voor hun geluk.”

Vrijgevige monarch

De koningin en haar man schonken allebei geld aan een aantal goede doelen. Lodewijk XVI stichtte bijvoorbeeld het Maison Philantropique en Marie Antoinette was beschermvrouwe van een organisatie die voor ouderen, blinden en weduwen werkte. Ze stichtte ook een tehuis voor ongehuwde moeders.

Offer voor het volk

Marie Antoinette had niet alleen medelijden met de hongerende boeren. Tijdens de hongersnood van 178788 verkocht het koningshuis veel van zijn servies en bestek om met de opbrengst graan te kopen voor de armen. Elke zondag hield de koningin een collecte onder de rijke bewoners van Versailles en in de moeilijkste tijden at ze zelf goedkoop brood van gerstemeel, zodat er meer geld gedoneerd kon worden.

Maar haar inspanningen werden grotendeels genegeerd. Op 4 juni 1789 sloeg het noodlot toe. De oudste zoon van Marie Antoinette en Lodewijk XVI, de kroonprins van Frankrijk, stierf. Het koninklijke paar was er kapot van: ze hadden zo lang gewacht op de geboorte van een erfgenaam en nu was het kind overleden. Het volk kon weinig sympathie opbrengen. De dood van een prins zou doorgaans aanleiding geweest zijn voor nationale rouw, maar het volk was te druk bezig met de hongersnood die hun eigen kinderen bedreigde. De koningin voelde zich hierdoor zwaar beledigd en gaf haar man het advies om zijn poot stijf te houden, hoeveel er ook om hervormingen geroepen werd. Voor een vrouw die haar hele leven in paleizen had geleefd en geloofde in de absolute autoriteit van de monarchie, ging de revolutie tegen alles in wat zij geloofde en waar zij voor had gewerkt. Als het niet goedschiks kon, dan moest er maar geweld aan te pas komen. De koningin had geen enkel begrip voor de rechtvaardige motivaties en de hoop die aan de revolutie ten grondslag lagen. Zij zag alleen de brute tactieken van de revolutionaire leiders en

16

Toen Lodewijk XVI de troon besteeg op 19-jarige leeftijd, zat Frankrijk al diep in de schulden.

door de Nationale Vergadering die nu ze wilde elk spoortje van de revolutie Parijs regeerde. De koning hoopte wegvagen. Zij zag geen opkomst dat de revolutie zou overwaaien van vrijheid, maar het ontstaan en besloot aan de eisen te van chaos. Ze besloot dat voldoen, in Versailles te de revolutie onderdrukt blijven en zich gedeisd te zou worden met Duitse “De dure houden. Maar op 5 oktober huursoldaten. jurken hadden trok een meute razende Marie Antoinette passende namen vrouwen naar het paleis geloofde in haar zoals ‘Opwinding om te demonstreren tegen diepste ziel dat het van het hart’ en voedseltekorten. Ze hadden volk goedaardig was één specifiek doel voor en dat zij de autoriteit ‘Ingehouden ogen en vochten zich een van de monarchie weer zuchten’.” weg het paleis in en door de zouden inzien als ze vele gangen, rechtstreeks naar geconfronteerd werden met de privévertrekken van Marie geweld. Het was een grote Antoinette. De vrouwen gaven misrekening. Het nieuws van letterlijk hun levens om Madame de aanval verspreidde zich als Déficit direct te confronteren met de een lopend vuurtje door Parijs en de werkelijkheid. revolutionairen besloten de wapens op te De koningin was intussen, blootsvoets en pakken. Op 14 juli bestormden zij de Bastille en halfnaakt, gevlucht naar de slaapkamer van er vloeide bloed in de straten van de hoofdstad. de koning. Ze bracht het er ter ternauwernood Royalisten verlieten de stad hals over kop, levend vanaf. De menigte verzamelde zich maar de vrouw die het grootste gevaar liep onder het balkon en eiste dat de koningin bleef aan de zijde van haar man. Ze moest zich zou vertonen. Marie Antoinette had nog toezien hoe de macht werd overgenomen

Marie Antoinette Marie Antoinette liet schilderijen van haar en haar familie maken waarin ze eenvoudige maar statige kleding droegen. Ze hoopte haar reputatie te verbeteren.

Schandalige krantenkoppen De anti-royalistische revolutionairen verslonden de leugens in de libelles als zoete koek.

AFFAIRES VAN DE KONINKLIJKE SLET

Het is gebleken dat de koningin negen maanden voor de geboorte van prins Louis Charles visite had van haar minnaar, graaf Exel von Fersen. Gezien de bekende bedproblematiek van de koning is de kans heel groot dat het kind een product is van de buitenechtelijke affaires van de losbandige Antoinette.

DE LESBISCHE AFFAIRES VAN DE SMERIGE KONINGIN

“De kosten van het hof waren enorm en buiten het paleis verhongerden mensen.” niet toegegeven aan de eisen van mensen die zij als inferieur zag, maar in dit geval had ze geen keuze. Samen met haar jonge zoontje en haar dochter verscheen zij op het balkon. Ze was niet nederig en verontschuldigde zich nergens voor, noch vroeg ze om genade. Ze leek bezeten door de ijzeren wil van een soldaat die zijn vijand in de ogen kijkt. Toen ze zich geconfronteerd zagen met deze trotse, onverzettelijke vrouw brulde de menigte een kreet die Marie Antoinette al jaren niet meer gehoord had: “Leve de koningin!” Maar de uitingen van steun voor de koninklijke familie hielden niet aan. Het hele gezin werd meegenomen naar het paleis Tuileries in Parijs. Effectief zaten ze gevangen in een gouden kooi. De koningin zakte weg in de bank van de koets en probeerde de blikken van de onbeheersbare menigte te ontwijken. Ze haatte het nieuwe paleis, want hoewel er eerder koningen hadden gewoond, was zíj er onder dwang naartoe gebracht. Ze was woedend over het feit dat de hele wereld nu kon zien dat het goddelijke recht van de koning was ingeperkt. Ze probeerde op geen enkele manier haar populariteit in de stad te vergroten.

Voor Marie Antoinette was één ding duidelijk: de meute had gewonnen. En ze was niet van plan om de gevangene te blijven van een groep die de chaos vertegenwoordigde. Na twee jaar strijd was dit de laatste druppel en de koningin begon een manier te zoeken om uit Parijs te ontsnappen. In 1791 werd de koninklijke familie in een gewone reiskoets de stad uit gesmokkeld, verkleed als gewone reizigers. Bepaald onopvallend was het rijtuig overigens niet, want Marie Antoinette wilde niet reizen zonder de nodige bagage. Het zwaar beladen voertuig met extra paarden trok al snel de aandacht. Bovendien had de koninklijke familie de herkenbaarste gezichten van heel Frankrijk en hun ontdekking was niet te voorkomen. Desondanks duurde het meer dan 320 kilometer voordat ze gestopt werden. De vernederde familie werd teruggestuurd naar Parijs. Stoffig, vermoeid en ogenschijnlijk ouder dan haar 35 jaar trok Marie Antoinette door de joelende menigte in de straten. Ze werd bespuugd, geslagen en geduwd. De monarchie had ervoor gekozen om haar volk te verlaten en het volk had nu een eigen beslissing getroffen: de monarchie zou ten einde komen.

Die Oostenrijkse vrouw is niet alleen vreemdgegaan met mannen! Bronnen in het paleis hebben onthuld dat de Antoinette ook veel bezocht wordt door vrouwelijke visite. De beruchte Engelse lesbische barones Sophie Farrell uit Bournemouth en Princesse de Lambelle zijn slechts twee van haar maîtresses.

DE INCEST EN LOSBANDIGHEID VAN DE WULPSE MARIE ZIJN ONTHULD De oud-koningin, weduwe Capet, is van ernstige feiten beschuldigd door het tribunaal. Zelfs buiten de verschillende orgies die zij in Versailles organiseerde, kennen de seksuele afwijkingen van de schandelijke vrouw blijkbaar geen grenzen. Er wordt gezegd dat zij zelfs haar eigen zoon, Louis Charles, heeft misbruikt. Zij weigert op de beschuldiging te reageren.

17

Het duistere lot van de Franse koningskinderen Na de executie van hun ouders lag het lot van de prins en prinses in handen van hun bewakers.

Lodewijk XVII

1785-95

Na de executie van zijn vader werd Lodewijk door de royalisten gezien als de ware koning van Frankrijk. Er waren allerlei plannen om hem te bevrijden uit Le Temple in Parijs. Om dit te voorkomen werd hij apart gehouden van zijn moeder en onder toezicht gesteld van Antoine Simon, een schoenmaker. Hoewel zijn vrouw, Marie-Jeanne, het kind met liefde behandelde, werd hij niet opgevoed als een prins. Sterk nog: hoofs gedrag werd ontmoedigd en het kind leerde alleen nog de taal van de straat. Toen de Simons Le Temple verlieten werd Lodewijk volgens de bronnen opgesloten in een donkere kamer. Hij kreeg eten aangereikt door de tralies, maar werd verder aan zijn lot overgelaten. De jonge jongen werd geregeld mishandeld door de bewakers en weigerde steeds meer om met mensen te praten. Tegen mei 1795 was hij ernstig ziek geworden en Lodewijk stierf eenzaam op 8 juni van dat jaar. Hij was tien jaar oud. Als doodsoorzaak werd lymfadenopathie, het opzetten van de lymfeklieren, aangewezen. Deze oorzaak is echter niet onomstreden, want deze aandoening is meestal niet dodelijk. Bovendien leed de jongen aan een langdurige ziekte, terwijl lymfadenopathie juist snel komt opzetten. Lodewijk werd begraven in een anoniem graf en toen er geruchten op gang kwamen dat het lichaam van een ander was, doken er honderden mensen op die zeiden dat zij de verdwenen prins waren. In 2000 werd echter een stoffelijk overschot met DNA geïdentificeerd als de jonge prins.

Marie Thérèse

18

1778-1851

Marie Thérèse was de enige koninklijke gevangene in Le Temple die de Terreur overleefde. Ze leed een eenzaam en saai bestaan in haar cel en vernam totaal geen nieuws over haar familieleden. Ze kon daarentegen wel horen hoe haar jongere broertje geregeld werd mishandeld. Ze wist niet meer dan dat haar vader dood was en kraste de woorden ‘Marie Thérèse is de ongelukkigste persoon van de wereld’ in de stenen muur van haar kamer. Toen de Terreur ten einde kwam, mocht ze het land verlaten. Ze was nog maar zestien toen ze naar Wenen gebracht werd. Later trouwde ze met haar neef Louis-Antoine en ging in ballingschap leven in Engeland. Na de restauratie van de Bourbons in 1814 ging Marie Thérèse terug naar Frankrijk. Toen Napoleon weer voet op Franse bodem zette in 1815, verzamelde de prinses soldaten tegen hem en weigerde om Bordeaux te verlaten. Napoleon noemde haar hierom ‘de enige vent in haar familie’. Na de dood van Lodewijk XVIII werd de echtgenoot van Marie Thérèse erfgenaam van de Franse troon. Maar door de Julirevolutie moest hij aftreden en wederom moest de prinses haar land verlaten. Ze stierf in Engeland op 72-jarige leeftijd, aan een longontsteking.

Marie Antoinette weigerde om aan ontsnappingsplannen te denken als haar man niet mee kon. Na de executie van de koning werd Marie Antoinette ‘de weduwe Capet’ genoemd.

Marie Antoinette De beul knipte het haar van de koningin af, zodat de guillotine beter zijn werk kon doen.

De koningin wist dat het nutteloos was om had geen privacy en er waren constante steun te zoeken in Frankrijk. De revolutie was mishandelingen en scheldpartijen. Onder deze buiten haar controle geraakt en de haat tegen slechte omstandigheden ging haar gezondheid haar persoon was opgelaaid tot een toppunt. achteruit en ze kreeg tuberculose. Maar de Ze besloot haar machtige familie om hulp slechte kleding, het schelden en de ziekte was te vragen en wist keizer Leopold II zo ver te niet het ergste. Het feit dat haar koninklijke krijgen om Frankrijk te bedreigen. Frankrijk identiteit en haar trots haar waren afgenomen reageerde met een oorlogsverklaring tegen was veel erger. De familie was niet langer Oostenrijk op 20 april 1792. De ‘Oostenrijkse koninklijk en kreeg de naam Capet. Zo kwam vrouw’ was toch al een gehate figuur, er een einde aan een lange lijn Franse maar nu hoorde ze ook nog eens koningen die meer dan duizend jaar bij de vijand. Buitenlandse lang hadden geregeerd. legers stroomden Frankrijk In december werd Lodewijk binnen en de dreiging XVI schuldig bevonden aan was duidelijk: als de hoogverraad en ter dood “Versailles koninklijke familie iets veroordeeld. Een maand stonk in deze overkwam, zou dat het later werd hij geëxecuteerd. periode enorm. Franse volk duur komen Hoewel het paar nooit echt De kamers van te staan. Maar het volk goed bij elkaar gepast had de koningin was net zo onverzettelijk en hoewel de geruchten waren voorzien als hun koningin. dat Marie Antoinette haar Marie Antoinette had heil bij andere mannen van bloemen, oorlog naar Frankrijk had gezocht misschien niet potpourri en gebracht en nu zou de helemaal onterecht waren, was parfums.” revolutie háár een oorlog Lodewijk wel de vader van haar bezorgen. Op 10 augustus kinderen. Ze hadden twintig jaar bestormde een gewapende van hun leven gedeeld en hij was de menigte het paleis en dwong de enige veilige haven die ze gekend had koning en koningin een klein hokje in onzekere tijden. Er is geen twijfel mogelijk binnen. Ze zaten daar vast terwijl de 900 dat zijn dood een enorme, droevige schok voor man sterke Zwitserse Garde werd afgeslacht. Marie Antoinette moet zijn geweest. Alle waardevolle spullen in het paleis werden Ze had altijd troost gevonden bij haar verzameld en op bureaus gelegd, terwijl het kinderen, maar in juli werd ook haar zoon koningspaar moest luisteren naar de discussies haar afgenomen. Uiteindelijk werd Marie over het uitroepen van een republiek en het Antoinette zelf bij de laatste overgebleven beëindigen van de monarchie. familieleden weggesleurd. Haar dochter Als Marie Antoinette al een hekel had en schoonzus bleven achter. De koningin aan Tuileries, was Le Temple nog een hel werd veroordeeld tot een maand eenzame op zichzelf. De koningin werd ontdaan opsluiting in een vochtige ondergrondse cel van alle luxe kleding en sieraden die haar in de Concíergerie. Ze werd constant bewaakt zo lang hadden gedefinieerd en ze werd en er was geen schijn van kans om te gruwelijk behandeld door haar bewakers. ontsnappen. Hoe dan ook hoefde ze niet lang Er werd rook in haar gezicht geblazen, ze te wachten op haar lot.

Op 14 oktober werd Marie Antoinette voor het Revolutionaire Tribunaal gesleept. De aanklachten waren meer een aanval op haar persoon dan op haar politieke rol. De titels van de libelles-roddelblaadjes werden tegen haar gebruikt alsof het feiten waren. Ze zou orgiën georganiseerd hebben in Versailles en zelf het bloedbad tegen de Zwitserse Garde opgezet hebben. Ze had Frans geld naar Oostenrijk laten stromen en, de walgelijkste aantijging, ze zou haar eigen zoontje misbruikt hebben. Op die laatste aanklacht weigerde de koningin simpelweg te reageren: “Als ik geen antwoord geef, dan is dat omdat ik het niet kan. Ik richt mij tot alle moeders in het aanwezige publiek.” Haar ongelooflijke kracht en wil om te trotseren was opmerkelijk, gezien de ellendige tijd die ze had doorgemaakt. Maar de uitspraak stond natuurlijk al vast voordat ze de kamer ooit betreden had: schuldig. Gedurende haar executie toonde Marie Antoinette tot het einde de moed en eigenschappen van een echte koningin. Maar dat was het hele probleem. Zij wás een koningin in elke zin van het woord. Ze was geboren om een koningin te zijn, opgevoed en opgeleid om een koningin te zijn en ze had haar hele leven de rol van een koningin vervuld. Maar Frankrijk wilde geen koningin meer. Haar levenloze lichaam werd op een wagen gegooid en haar hoofd tussen haar benen gelegd. Haar stoffelijk overschot kwam in een anoniem graf terecht. Toch zal de geschiedenis Marie Antoinette nooit vergeten als koningin van Frankrijk – gehaat, maar een koningin tot het einde.

© Joe Cummings; Alamy

Marie Antoinette had verwacht om levenslang opgesloten te worden en het doodsvonnis was een grote schok.

19

Wat als...

Lodewijk XVI de Revolutie had overleefd? FRANKRIJK, 1791

I

n juni 1791 vluchtte koning Lodewijk XVI met zijn vrouw Marie Antoinette en hun kinderen uit Parijs. In de stad woonden ze in een gouden kooi: het paleis Tuileries, waar ze waren opgesloten na hun ontvoering uit Versailles. De bestemming van de vluchtende koninklijke familie was Montmédy, waar een groep royalistische officieren klaarstond om de wapens op te nemen voor hun koning. Maar de vlucht mislukte en de familie werd ingerekend en teruggestuurd naar Parijs. Het ontsnappingsplan was te vaak uitgesteld door de weifelende koning. Bij aankomst in de plaats Varenne werd Lodewijk herkend door de postmeester Jean-Baptiste Drouet. Hun lot was bezegeld en de familieleden gingen stuk voor stuk een gruwelijke afloop tegemoet. Stel je een wereld voor waarin Drouet de koning niet herkent en waarin de familie haar gewaagde vluchtpoging doorzet. Ze ontmoeten de trouwe soldaten die hen opwachten in Montmédy en vinden veilig onderdak. Bewaakt door loyalisten en beschermd tegen achtervolging vat Lodewijk weer moed en versterkt zijn positie. Hij roept trouwe strijders op om zich bij hem te voegen en mannen die historisch gezien bij de Armée des Emigrés in het buitenland waren beland, rei-

zen naar Montmédy om de koning te dienen. Oostenrijk, de geboorteplaats van Marie Antoinette, biedt een toevluchtsoord aan, maar militaire hulp blijft uit. Lodewijk zoekt een manier om zijn toekomst als koning van Frankrijk te verzekeren. Het laatste wat hij wil, is een hof in ballingschap opzetten in Oostenrijk en hij slaat het voorstel af. Hij blijft in plaats daarvan in Montmédy, bij het contrarevolutionaire leger en maakt plannen om Frankrijk te heroveren. De Wetgevende Vergadering verklaart als reactie op de vlucht van de koninklijke familie dat de koning is afgezet. De leden van de Vergadering zijn zich er terdege van bewust dat de koning de nodige steun geniet buiten de grote steden. Ze verzamelen daarom hun troepen en bereiden zich voor op een aanval van het contrarevolutionaire leger van de koning. De strijd barst los als in 1793 de royalisten in de Vendée in opstand komen tegen de Republiek. Het republikeinse leger moet zich op die regio richten en de tijd is rijp voor een invasie vanuit Montmédy. Ondanks herhaaldelijke verzoeken om assistentie houdt het Heilige Roomse Rijk zich afzijdig. Oostenrijk is te druk bezig met het indammen van Russische expansie aan haar grenzen.

Het land wordt vervolgens verscheurd door een burgeroorlog van royalisten tegen republikeinen, net zoals een eeuw eerder in Engeland gebeurde. Maar koning Lodewijk XVI is een sterk boegbeeld voor zijn beweging en het tij begint zich langzaam maar zeker tegen de Republiek te keren. Er wordt hard gevochten en de veldtochten zijn lang en bloedig. Maar de republikeinse leiding is verdeeld door de individuele ambities van haar leden. Uiteindelijk winnen de royalisten de burgeroorlog. De revolutionaire leiders die de strijd overleven worden snel gearresteerd, berecht en ter dood veroordeeld. De opstand van de bevolking van de Vendée wordt gevierd als de lont in het contrarevolutionaire kruitvat. Hun moed was de opmaat naar de koninklijke restauratie. Lodewijk mag dan de oorlog gewonnen hebben en weer koning zijn, maar hij is nog altijd geen politiek meesterbrein. Hij wordt al snel omgeven door vertrouwelingen, waaronder de ambitieuze generaal Napoleon Bonaparte. De jaren daarop krijgt Bonaparte een reputatie als de ware macht achter de troon. Hij blijft trouw aan de zijde van de koning en zijn opvolger, Lodewijk XVII, en wordt gevierd als één van de machtigste politici die het Franse koninkrijk ooit gekend heeft.

Wat zou er anders zijn? 1800

l Huwelijk Napoleon en Marie Thérèse Napoleon verstevigt zijn positie. Door te trouwen met de dochter van de koning krijgt hij een plaats in het hart van Bourbon-familie. Het paar krijgt geen kinderen.

20

1800

l Huwelijk Lodewijk XVII en Catharina Paulowna Napoleon regelt een huwelijk tussen de kroonprins en een Russische prinses, waardoor Frankrijk en Rusland sterke bondgenoten worden. Ze kunnen Oostenrijk in de tang nemen.

1808

l Dood van Lodewijk XVI en kroning van zijn zoon Na lange jaren oorlog en revolutie sterft koning Lodewijk XVI. Napoleon wordt de tweede vader voor de jonge Lodewijk XVII en heeft zo enorme invloed op de koning.

1811

l De Slag bij Wenen Het Heilige Roomse Rijk probeert de dubbele bedreiging van Rusland en Frankrijk het hoofd te bieden. Bij Wenen komt het tot een beslissende slag. Keizer Frans II vlucht naar Scandinavië.

Wat als...

Lodewijk XVII wordt gedurende zijn regering steeds meer afhankelijk van Napoleon voor politiek advies.

l Frans-Russische strijd om de macht Tsaar Alexander wil het Oostenrijkse rijk niet compleet ontmantelen en raadt Lodewijk aan om voorzichtig te werk te gaan. De jonge koning luistert niet en al snel roept Rusland om het ontslag van Napoleon.

1814

l Invloed Napoleon slinkt Lodewijk XVII is net zo timide als zijn vader en vreest een nieuwe revolutie. Zonder officiële macht als regent kan Napoleon het Franse rijk niet consolideren of daadkrachtige actie ondernemen.

1815

l Frankrijk bedreigd Omdat Lodewijk bang is voor de woede van het volk als er oorlog uitbreekt, kan Napoleon zijn militaire spierballen niet laten zien. Het buitenland dreigt met een anti-Franse coalitie als Napoleon niet van zijn macht ontdaan wordt.

1816

l Napoleon met pensioen Na meer dan twee decennia treedt Napoleon met tegenzin af. De geschiedenis zal hem weergeven als een potentiële wereldveroveraar die door zijn timide koning en angst voor revolutie werd tegengehouden.

© Ian Hinley

1812

21

SA-1 was de eerste missie van het Apolloproject van de NASA. De raket werd op 27 oktober 1961 gelanceerd vanaf Cape Canaveral.

T R A A V RUITE omie n o r t s a & ar ocht na t De z oek en en r r e t s e n i e u w a n e t en pl

De Newtontelescoop is voor zover bekend de eerste werkende spiegeltelescoop.

Wubbo Ockels was de eerste Nederlandse staatsburger die een ruimtereis maakte. In 1985 bracht hij zeven dagen door in het ruimtelaboratorium Spacelab D-1. Een andere geboren Nederlander, Lodewijk van den Berg, was hem weliswaar voorgegaan, maar die was inmiddels Amerikaan.

22

© Alamy, Corbis, ESA

Edward H. White was de eerste Amerikaanse ruimtewandelaar. Hij was tevens uitgekozen voor de eerste Apollo-vlucht, maar tijdens een oefening vatte de capsule vlam. Hij en twee collega’s kwamen daarbij om.

Deze iconische foto van de aarde, gemaakt door de bemanning van de laatste Apollo-missie in 1972, is de laatste door mensen gemaakte foto van een volledige aarde. Alle foto’s hierna zijn door onbemande ruimtevaartuigen gemaakt.

In 1873 werd in de sterrenwacht USNO in Amerika de op dat moment grootste refractor geïnstalleerd. Hij had een diameter van 66 cm. 21 juli 1969: Edwin ‘Buzz’ Aldrin, de tweede man op de maan, salueert voor de Amerikaanse vlag.

Medewerkers van NASA en het ruimtevaartcentrum vieren de succesvolle landing van de ‘Eagle’ op de maan.

André Kuipers was de tweede Nederlandse astronaut. Tijdens zijn tweede ruimtereis, in 2011, kondigde hij vanuit het ISS de eerste plaat van het radioprogramma Top 2000 aan.

De eerste foto van het oppervlak van een komeet werd gemaakt door de Philae-lander na diens succesvolle landing op 13 november 2014.

Verbijsterde gezichten, enige seconden na de explosie van het ruimteveer Challenger, op 28 januari 1986. Alle zeven astronauten, waaronder de eerste burger (lerares Christa McAuliffe), komen om het leven. Amsterdam, gefotografeerd door Sentinel2B op 16 maart 2017. Met behulp van de Sentinelruimtetelescoop kan de Europese ruimtevaartorganisatie ESA onder meer de groei van steden in kaart brengen, bossen monitoren, vervuiling in meren opsporen en rampgebieden lokaliseren. © Alamy; Corbis

Galileo Galilei toont de werking van een telescoop.

Sounds Of Earth kun je een bijzondere elpee noemen. Deze gouden plaat met daarop geluids- en beeldimpressies van aarde, bevindt zich aan boord van beide Voyager-ruimtesondes die in 1977 werden gelanceerd.

23

Ruimtevaart

Het heelal door de jaren heen

DE SUPERNOVA VAN 1054 CHINA 1054

Toen er een heldere nieuwe ster verscheen in het sterrenbeeld dat we tegenwoordig Stier noemen, wisten de Chinese astronomen niet wat ze ervan moesten denken. De ‘gastster’, zoals ze hem noemden, was zo helder dat hij zelfs overdag te zien was. Tegenwoordig weten we dat het een krachtige explosie van een ster (supernova) betrof. De resten van deze supernova zijn nog steeds zichtbaar als de Krabnevel. Hierbinnen bevindt zich de pulsar. Toen deze regelmatige signalen in 1967 werden ontdekt, dachten astronomen eerst aan de mogelijkheid van buitenaards leven, maar dat idee werd snel verworpen.

De supernova leidde tot een gas­ en stofwolk die we tegenwoordig de Krabnevel noemen.

Tijdlijn ruimtevaart

● Galileo aanschouwt de manen van Jupiter Met zijn kleine, zelf­ ● Heliocentrisme ● De supernova van 1054 gebouwde telescoop Op zijn sterfbed Chinese astronomen bekijkt Galileo Galilei publiceert Nico­ ontdekken een nieuwe de manen van Jupiter laas Copernicus ster, of ‘nova’ in het terwijl ze om de de theorie dat sterrenbeeld Stier. Dit grote planeet heen de aarde om de Een portret van blijkt een supernova te zijn draaien. Hij bewijst zon draait. Dit zoge­ Copernicus die ontdekte dat niet alles rond de – een ontplofte ster. naamde heliocentris­ dat de aarde rond de 1054 aarde draait en dat me wordt beschouwd zon draait. Copernicus’ heliocen­ als ketterij. trisme echt bestaat. 1543 1610

750 V. CHR.

0

1000

1500

● De maan is ● voorspelbaar Oude Babyloniërs ontdekken dat de maan opkomt en ondergaat in een vaste cyclus die zich elke 18,6 jaar her­ De Babyloniërs haalt. 750 v.Chr. konden het opkomen en ondergaan van de maan voorspellen.

1600

Portret van Hans Lipperhey

1700

De komeet van Halley keert terug ENGELAND 1705

Deze foto van de komeet van Halley werd gemaakt in 1986.

24

Johannes (Hans) Lipperhey was een in Duitsland geboren lenzenslijper en brillenmaker die in het Zeeuwse Middelburg woonde en werkte. Hij maakte met behulp van een buis en twee glazen een instrument ‘omme verre te sien’. Naar alle waarschijnlijkheid had Lipperhey het idee afgekeken van zijn buurman, Sacharias Jansen, die ook brillenmaker was. In eerste instantie werd de ‘Hollandse kijker’ gebruikt voor militaire doeleinden. Twee jaar laten speurde Galileo er de hemel mee af.

● Zwaartekracht Isaac Newton publiceert zijn beroemde ‘Principia’ die de wetten van beweging en zwaartekracht beschrijven. Hij Isaac Newton bedacht verklaart daarmee het concept van de met terugwerkende zwaartekracht. kracht de Wetten van Kepler. 1687

● Wetten van Kepler ● Ontdekking Uitvinding van de De Duitse van Uranus telescoop astronoom William Her­ De Nederlandse Johannes Kepler schel ontdekt brillenmaker Hans publiceert zijn drie de zevende pla­ Lipperhey bouwt de wetten die de baan neet vanaf de eerste telescoop, een en bewegingen zon vanuit zijn eenvoudige refractor, Johannes Kepler van hemellichamen observatorium met kleine glazen. probeerde jarenlang beschrijven. in het Engelse Zijn uitvinding raakt tevergeefs de beweging 1609 Bath. 1781 snel bekend. 1608 van de planeten te verklaren.

In de zeventiende en achttiende eeuw stelden kometen de astronomen voor grote raadsels. Het was Edmund Halley die de door de jaren heen ontstane verhalen over en beeltenissen van verschillende kometen wist terug te brengen tot hetzelfde verschijnsel, namelijk dat deze zelfde komeet vaker dan één keer langs de aarde scheerde. Halley berekende dat de tijd tussen elke omloop 76 jaar bedroeg.

Uitvinding van de telescoop NEDERLAND 1608

● Ontdekking van de werkelijke afstand tot een ster Met het wiskundige principe van trigonometrische paral­ lax (verre objecten lijken te veranderen van positie wanneer bekeken vanuit een ander perspectief) berekent de Duitse astronoom Fried­ rich Bessel dat de ster 61 Cygni 10,3 lichtjaar ver staat. 1838

1800 ● Ontdekking van Neptunus Johan Godfried Galle ontdekt de achtste planeet vanaf de zon, gebaseerd op een voorspelling van de astronoom Le Verrier. 1846

RINGEN VAN SATURNUS NEDERLAND 1655

Wanneer de zon voor Saturnus schuift, zijn de ringen in al hun glorie te zien. Foto gemaakt door de ruimtesonde Cassini­Huygens.

De Nederlandse wetenschapper Christiaan Huygens richtte op 25 maart 1655 zijn telescoop op de planeet Saturnus en ontdekte dat de planeet een ring om zich heen heeft.

EERSTE MENS IN DE RUIMTE SOVJET-UNIE APRIL 1961

ACHTER DE MELKWEG VS 1923

Onze zon bevindt zich in de Melkweg, een spiraalvormig stelstel van 200 miljard sterren. Toen negentiende-eeuwse astronomen vage lichtslierten aan de hemel ontdekten, dachten ze dat het nevels waren. Ze konden in deze slierten namelijk geen afzonderlijke sterren ontdekken. Met behulp van een telescoop met een opening van 2,5 meter zag de astronoom Edwin Hubble in 1923 dat deze slierten wel degelijk afzonderlijke sterren bevatten. Bovendien bevonden zich deze sterren buiten ons eigen Melkwegstelsel.

Edwin Hubble ontdekte dat stelsels zoals deze (M101) zich miljoenen lichtjaren buiten ons Melkwegstelsel bevinden.

● Succesvolle raketlancering Een groep Duitse weten­ schappers onder leiding van Wernher von Braun weten twee raketten gevuld met vloeibare brandstof succesvol te lanceren. Dit zijn voor­ lopers van de latere V2­raketten van de nazi’s. 1934

1900

1920

● Geboorte van radioastronomie Radiogolven uit de ruimte, afkomstig van de zon, worden opgevangen door Karl Jansky van Bell Labs in New Jersey, VS. 1931

● De eerste satelliet De Sovjet­Unie lanceert Spoetnik 1, de eerste kunstmaan. Het land slaat hiermee zijn eerste slag in de ruimtewedloop met de VS. 1957

1940

● Lancering eerste Space Shuttle Het eerste her­ bruikbare ruim­ tevaartuig wordt gelanceerd door de VS. Het veer krijgt de naam Columbia mee. Apollo­veteraan John Young is de bevelhebber. 1981

1950

Astronomen luisteren tegenwoordig met behulp van gigantische schotels naar geluiden uit de ruimte.

Joeri Gagarin werd met diverse onderscheidingen gelauwerd, waaronder de titel van ‘Held van de Sovjet­Unie’.

1960 ● Eerste mens in de ruimte En weer slaat de Sovjet­ Unie zijn slag. Ditmaal brengt het de eerste mens in een baan om de aarde. Joeri Gagarin cirkelt wel­ geteld éénmaal rond onze planeet in zijn Vostok 1. 1961

Aldrin, gefotografeerd door Armstrong die zelf ook nog zichtbaar is in het vizier van Buzz.

● Zeven leefbare exoplaneten ontdekt Een team van wetenschappers uit Luik ontdekten rond de dwergster Trappist­1 zeven exoplaneten, waar­ van er op vier leven mogelijk zou kun­ nen zijn. 2016

● Ramp met de Challenger Het noodlot slaat toe voor NASA wanneer de Space Shuttle Challenger kort na de lancering ontploft. Alle zeven astronauten komen hierbij om. Aan boord is ook de eerste burger ooit, lerares Christa McAuliffe. 1986

1980

Lancering van de Space Shuttle Columbia op 2000 12 april 1981.

● Bouw van het ISS ● Eerste mens De bouw van het op de maan internationale ruim­ Eindelijk boeken de Ame­ testation ISS begint. rikanen ook een ruimte­ Het moet het groot­ vaartoverwinning. En wat ste bouwwerk wor­ voor één! Neil Armstrong den dat ooit in de en Edwin Aldrin zetten als ruimte is gebouwd. eerste mensen voet op In 2011 is hij klaar. een vreemd hemellichaam. 1998 1969

APOLLO 11 VS JULI 1969

Die andere, meer prestigieuze, wedstrijd werd wel door de Amerikanen gewonnen. Op 20 juli 1969 liepen er twee astronauten rond op het oppervlak van de maan. Neil Armstrong en Edwin ‘Buzz’ Aldrin hadden hun maanlander Eagle na een hachelijke daling veilig geparkeerd in de Zee der Stilte, zoals het landingsgebied werd genoemd. Ook bij het opstijgen vanaf de maan ging het bijna mis. De schakelaar die de motoren moest starten, was afgebroken. Dit werd verholpen door er een balpen in te steken.

Na de lancering van Spoetnik 1 brak er een ware ruimtewedloop uit tussen de VS en de SovjetUnie, met als inzet de eerste mens in de ruimte. De Sovjet-Unie won toen op 12 april 1961 Joeri Gagarin aan boord van de Vostok 1 werd gelanceerd. In deze kleine capsule voltooide de kosmonaut één rondje rond de aarde alvorens naar de aarde terug te keren. Iets minder dan een maand later lukte het ook de Amerikanen om een mens in de ruimte te krijgen. Volksheld Gagarin overleed overigens in 1968 als gevolg van een vliegongeluk.

2016

Je kunt het ISS met het blote oog waarnemen vanaf de aarde.

EXOPLANETEN ONTDEKT ZWITSERLAND 1995

Illustratie van een exoplaneet die om een dubbele ster heen draait.

In sciencefiction komen altijd planeten voor die buiten ons zonnestelsel liggen, maar de eerste zogenaamde exoplaneten werden pas in de jaren 90 ontdekt. Dit waren gigantische gasbollen die om hun ster heen cirkelden en die erg heet waren, sommige wel 1000 °C. De eerste planeten die om zonachtige sterren draaien werden in 1995 ontdekt. De NASA-ruimtetelescoop Kepler, die in 2009 werd gelanceerd, heeft wel duizenden exoplaneten ontdekt. Daar zitten ook mogelijk bewoonbare exemplaren tussen.

25

Ruimtevaart

HOE ONTDEK JE EEN PLANEET? URENLANG NAAR HET UNIVERSUM STAREN, HOPEND OP EEN NIEUWE ONTDEKKING. EUROPA, 18E EEUW. TELESCOOP VAN HERSCHEL Slechts twee planeten zijn officieel ontdekt: Uranus en Neptunus. Nou ja, drie, als je de dwergplaneet Pluto meetelt. De andere planeten zijn met het blote oog waar te nemen, en daarom al sinds mensenheugenis bekend. Door de uitvinding van de telescoop in de 17e eeuw hebben talloze nieuwsgierige wetenschappers en astronomen het luchtruim afgestruind naar onbekende fenomenen. Door deze uitvinding kregen mensen een hernieuwde interesse in de astronomie, waarbij er ook telkens nieuwe en betere instrumenten werden ontwikkeld. Eind 18e eeuw werd de planeet Uranus ontdekt door astronoom William Herschel: hij werd dan ook de eerste mens die officieel een planeet ontdekte.

DIT HEB JE NODIG

Stellage

De telescoop beschikte over een ombouw die vijftien meter de hoogte in ging. Om door de telescoop te kunnen kijken moest Herschell – en zelfs de Britse koning – helemaal omhoog klimmen.

Brandpuntsafstand

Dit is één van de grootste kenmerken van deze telescoop. Letterlijk. De telescoop was maar liefst twaalf meter lang en was vijftig jaar lang de grootste telescoop ter wereld.

Basis

Deze enorme telescoop werd bevestigd op een stevige en roterende basis. De telescoop had twee assen, die loodrecht op elkaar konden draaien.

Spiegels

De Herschelltelescoop gebruikte één spiegel met een diameter van 122 centimeter. Andere telescopen uit die tijd gebruikten een kleine diagonale spiegel, maar deze verminderde de lichtopbrengst.

Ontdekkingen

STOEL

Herschel gebruikte zijn telescoop voor het eerst op 28 augustus 1789. Die nacht ontdekte hij meteen een nieuwe maan van Saturnus. In diezelfde maand werd een tweede maan ontdekt.

DAGBOEK TELESCOOP

STERRENKAARTEN

LANTAARN

26

01

Flink studeren  In de achttiende eeuw was astronomie een complexe wetenschap. Je kunt niet zo maar een telescoop op het heelal richten en hopen dat je iets nieuws te zien krijgt. Een planeet ontdek je niet zomaar. Zorg dus dat je kennis over het heelal helemaal up-to-date is. Omdat astronomie zo snel verandert, moet je de grote denkers goed in de gaten houden.

02

Bouw je telescoop  Hoewel astronomie

snel aan populariteit wint, is het nog steeds een beginnende wetenschap. Telescopen zijn nog niet algemeen verkrijgbaar. Je moet vrienden worden met mensen die er een hebben, zodat je een telescoop kunt lenen, of je moet er zelf eentje bouwen. Herschel bouwde meer dan 400 telescopen tijdens zijn carrière, waarvan de meeste gewoon vanuit huis.

Er is leven op de zon Een aantal 18e- en 19e-eeuwse astronomen die binnen hun vakgebied naam hebben gemaakt, worden tegenwoordig bekritiseerd vanwege hun uitspraken omtrent buitenaards leven. Dezelfde William Herschel die Uranus ontdekte en gezien werd als een genie, geloofde dat zo’n beetje iedere planeet en ster in het universum bewoond werd door buitenaardse wezens. Hij zou zelfs bewijs hebben gevonden dat er leven was op de maan, en omschrijft het landschap “typisch Engels”. Hij meldde zelfs dat er wezens leefden op de zon, want: “het is net als andere planeten in ons zonnestelsel, waardoor we kunnen aannemen dat het zeer waarschijnlijk bewoond is door wezens wiens organen zich hebben aangepast aan de bijzondere eigenschappen van die enorme planeet.” Herschel stond daar niet alleen in. Percival Lowell, een astronoom uit het begin van de 20e eeuw, besteedde jaren aan het in kaart brengen van wat hij de ‘kanalen van Mars’ noemde. Hij dacht dat de zichtbare vlekken op de planeet gegraven waren door intelligent leven dat de planeet bewoonde.

4 BEROEMDE ASTRONOMEN

HIPPARCHUS

GRIEKENLAND, 190 V.CHR. - 120 V.CHR.

Hipparchus maakte de eerste sterrencatalogus en bedacht een manier om de helderheid van sterren te meten, die nog steeds gebruikt wordt.

NICOLAAS COPERNICUS

03

Naar boven turen Op het moment dat

Herschel Uranus ontdekte, was hij niet op zoek naar een nieuwe planeet. Hij was naar de sterren aan het kijken. En dan ben je wel in de buurt, natuurlijk. Steek tijd in het observeren naar de manieren waarop sterren zich gedragen. Hoe meer je bekend raakt met het gedrag van voorwerpen, des de eerder ontdek je afwijkingen. Maak hier ruim aantekeningen van in een wetenschappelijk dagboek.

04

Geluk hebben  Met een 18e-eeuwse

telescoop is het niet eenvoudig om een planeet de ontdekken. Sterker nog: planeten zijn net zulke wazige vlekken als sterren. Soms duurt het maanden of zelfs jaren voor je een nieuwe planeet ontdekt. Voor Herschel was het geen eureka-moment. Hij bestudeerde Uranus talloze keren voor hij tot de conclusie kwam dat het een planeet was.

KONINKLIJK PRUISEN, 1473 - 1543

Hoewel hij niet de eerste persoon was die zei dat de aarde rond de zon draaide werd de theorie van Copernicus een mijlpaal in de geschiedenis van de wetenschap.

TYCHO BRAHE

DENEMARKEN, 1546 - 1601

Voor de uitvinding van de telescoop ontwikkelde Brahe instrumenten waarmee astronomen nauwkeurige observaties konden maken.

de planeet een naam geven. En dat is soms knap lastig. Herschel noemde Uranus in eerste instantie ‘Georgium Sidus’ of ‘De ster van George’, naar koning George III. Dat viel niet goed bij de Fransen. Daarna stond de planeet enkele jaren te boek als Herschel, tot het de naam Uranus kreeg, gebaseerd op de Griekse en Romeinse mythologie.

06

Geniet van de faam  Een monumentale

ontdekking als deze is goed voor je populariteit. Net als Herschel kun je een ware beroemdheid, ‘astronoom des konings’ en zelfs geridderd worden. Natuurlijk zijn vanaf dat moment alle ogen op jou gericht. Berg die telescoop dus nog maar niet op, maar staar nog enkele jaren naar de sterren … en daar voorbij.

CHARLES MESSIER FRANKRIJK, 1730 - 1817

De ‘kometenjager’ Messier maakte één van de grootste en belangrijkste catalogi over objecten ver buiten ons zonnestelsel, waarmee ontelbare astronomen hun voordeel mee deden.

© Ed Crooks

05

Geef het een naam  Als ontdekker mag je

27

Ruimtevaart

5 dingen die je waarschijnlijk niet wist over…

STEPHEN HAWKING

DE BAANBREKENDE FYSICUS DIE DE WETENSCHAP POPULAIR HEEFT GEMAAKT 01 ZIJN SCHOOLPRESTATIES WAREN MIDDELMATIG

Hoewel Hawking nu gezien wordt als één van de grootste natuurkundigen van deze tijd, waren zijn cijfers op school niet al te best. Gelukkig zagen zijn leraren iets bijzonders in hem en stelden hem voor om toelatingsexamen te doen op Oxford. Daar was zijn score bijna perfect.

02

Zijn familie was excentriek

Hawkings ouders waren arm, maar woonden in een groot, rommelig huis dat in verschillende staten van verval verkeerde. Hun auto was een oude Londense taxi, ze aten al lezend in stilte hun maaltijden, hielden bijen in hun kelder en maakten zelf vuurwerk in hun kweekkas.

28

03

Succes kwam na de diagnose

Voor hij zijn diagnose kreeg, was Hawking geen toegewijde student – hij studeerde ongeveer een uurtje per dag. Hij vertelt: “Voor mijn diagnose was gesteld, verveelde ik me ontzettend.” Het nieuws dat hij nog maar een paar jaar te leven had, zorgde ervoor dat hij al zijn tijd in zijn onderzoek stak.

STEPHEN HAWKING NATIONALEIT: BRITS GEBOREN: 1942 Van jongs af aan

Korte had Hawking een bio voorliefde voor wiskunde,

wetenschap en ruimte. Hij combineerde die passies in de studie kosmologie aan de universiteit van Cambridge. Ondanks dat hij lijdt aan ALS heeft hij geweldige natuurkundige ontdekkingen gedaan, vooral op het gebied van zwarte gaten en relativiteit. Zijn bestseller, Een korte geschiedenis van de tijd, is meer dan 10 miljoen keer verkocht.

04

Hij gelooft in tijdreizen

Hawking is niet bang om sterke of ongebruikelijke uitspraken te doen wat betreft natuurkunde of kosmologie. Zo heeft hij gezegd dat hij gelooft dat in de toekomst mensen andere planeten zullen koloniseren en heeft hij drie theorieën uitgewerkt waarop mensen mogelijk door de tijd kunnen reizen.

05

Sceptisch over AI

Een robotrevolutie lijkt sciencefiction, maar Hawking denkt dat het mogelijk is. Hij heeft ontwikkelaars van kunstmatige intelligentie (AI) al gemaand meer onderzoek te doen naar de gevolgen. De ontwikkeling van AI kan een enorme mijlpaal zijn in de geschiedenis van de mens, maar ook de grootste misstap.

Nieuw voor m aar

€9,95

Bestel nu op: www.fnl.nl/vakantiefotos

Ruimtevaart

SOEMERISCHE ASTRONOMEN MAKEN DE WEG VRIJ VOOR MODERNE ASTRONOMIE 4000 V.CHR. – 2000 V.CHR.

Sinds het begin van de mensheid hebben beschavingen naar de hemel gekeken voor hun goden, goddelijke boodschappen, voorspellingen en als referentiepunt voor hun kalenders. Voor de Egyptenaren was de Melkweg niets meer dan de melk die uit een grote hemelkoe werd gegoten. Volgens de Maya’s werd het heelal gevormd door enorme kosmische bomen: een in het midden en vier op de hoeken, met takken die tot de hemel reikten en wortels die helemaal naar de onderwereld liepen. De primitieve stammen van India dachten dat de aarde werd gedragen door olifanten die op het schild van een schildpad stonden. Veel van die oude overtuigingen zijn al lang achterhaald, terwijl andere ideeën, zoals die van de Soemerische astronomen, verbazingwekkend accuraat blijken. Deze oude Mesopotamische beschaving was goed op de hoogte van de voorspelbaarheid van de hemellichamen, en wist de beweging van de zon en de maan te gebruiken om een betrouwbare kalender op te stellen. De Soemeriërs groepeerden de sterren in constellaties, waarvan velen nog steeds gebruikt worden in onze dierenriem. Ze waren zich zelfs bewust van de vijf planeten die vanaf aarde met het blote oog te zien zijn. Deze vroege astronomen gebruikten hun observaties om te weten wanneer de seizoenen veranderden en maakten bovendien astrologische voorspellingen.

30

De ontwikkeling van de kalender

De Soemeriërs behoorden tot de eerste samenlevingen die een kalender ontwikkelden. Die was gebaseerd op de maancyclus en bestond uit twaalf maanden van 28 dagen per jaar. Eens per vier jaar kwam er een maand bij, zodat de kalender weer synchroon liep met de seizoenen. De oude Egyptenaren, Grieken en Semieten hadden gelijksoortige kalenders. De Romeinen baseerden hun kalender ook op de maan, maar tegen de tijd dat Julius Caesar aan de macht kwam, begonnen de zomermaanden al in de lente. Hij corrigeerde deze fout met de Juliaanse kalender in 46 v.Chr. Die bestond uit 365 dagen per jaar en eens per vier jaar een extra dag.

Tabletten

De Soemeriërs ontwikkelden aan het einde van het vierde millennium voor Christus één van de eerste schriften: het spijkerschrift. Priesters gebruikten dit schrift om sterrenobservaties vast te leggen op kleitabletten, waarvan er veel bewaard zijn gebleven.

REIS NAAR DE STERREN

Mensen hebben altijd naar het heelal gekeken en manieren bedacht om te verklaren wat ze zagen, zowel mythologisch als praktisch. Astronomie, de oudste van de natuurwetenschappen, verklaarde onze omgeving en gaf de aarde en haar bewoners een plekje in het immense universum.

585 v.Chr. ZONSVERDUISTERING De Griek Thales van Milete gebruikt Babylonische methoden en voorspelt hiermee correct een volledige zonsverduistering. Zijn leerling Pythagoras vat het idee op dat de aarde rond is.

150 v.Chr. KOSMISCHE AFSTAND Hipparcus, de grootste astronoom uit deze periode, gebruikt trigonometrie om de afstand tussen de aarde en de maan te berekenen. Die berekening blijkt behoorlijk accuraat.

Magie

Nieuwe Maan

De Soemerische maand begon bij zonsondergang, op het moment dat de eerste boog van de Nieuwe Maan te zien was. Dagen begonnen en eindigden bij zonsondergang.

Astrolabia

Met dit eenvoudige instrument konden priesters de positie en beweging van de voor hun zichtbare sterren bepalen.

140 GEOCENTRISME Claudius Ptolemaeus vat de oude astronomie samen en omschrijft de aarde als middelpunt van het universum, waar de andere planeten omheen draaien.

Baru-priester

Religie en astronomie gingen hand in hand in de oude wereld. Priester-astronomen waren verantwoordelijk voor het bijhouden van de Soemerische kalender, maar ook voor het maken van astrologische voorspellingen. Ze geloofden dat ze met behulp van de sterren voorspellingen konden doen over de toekomst van stadstaten en de uitkomst van veldslagen. In persoonlijke voorspellingen geloofden ze echter niet.

1543 NIEUW PARADIGMA De Poolse astronoom Nicolaas Copernicus zet zich af tegen het geocentrische systeem van de Grieken en bedenkt dat alle planeten, dus ook de aarde, om de zon draaien.

1609 BELANGRIJKE VONDST Galileo maakt de eerste astronomische observaties met zijn telescoop. Hij ontdekt de kraters op de maan en de satellieten van Jupiter.

31

Ruimtevaart

Hall of Fame

STERREN VAN DE RUIMTE

Dit zijn de mannen en vrouwen (plus een hond en een aap) die ervoor zorgden dat wij de sprong naar de ruimte konden maken.

CHARLES ‘CHUCK’ YEAGER VS 1932-HEDEN De Amerikaanse piloot Charles ‘Chuck’ Yeager was de eerste mens die de geluidsbarrière doorbrak tijdens een horizontale vlucht. Op 14 oktober 1947 behaalde hij in de Bell X-1 van de Amerikaanse luchtmacht een snelheid van mach 1,015. Hij had het vliegtuig de naam van zijn vrouw gegeven, omdat zij er altijd voor zorgde dat hij ongeschonden thuis kwam.

Chuck Yeager poseert bij het vliegruig waarmee hij de geluidsbarrière doorbrak.

WERNHER VON BRAUN DUITSLAND/VS 1912-1977

De luchtballon van de gebroeders Montgolfier was 23 meter hoog en prachtig gedecoreerd.

GEBROEDERS MONTGOLFIER FRANKRIJK 1783 De Franse broers Joseph-Michel en JacquesÉtienne Montgolfier zijn de uitvinders van de heteluchtballon. Luchtvaartpionier JeanFrançois Pilâtre de Rozier maakte op 21 november 1783 in gezelschap van een legerofficier en een markies een geslaagde bemande vlucht in een Montgolfier-ballon. Koning Lodewijk XVI was aandachtig toeschouwer van dit schouwspel. In plaats van de officier en de markies hadden eigenlijk twee ter dood veroordeelde gevangenen aan boord moeten zijn, maar de adel vond dat deze prestatie op naam van hoger geplaatste lieden moest komen.

32

De tot Amerikaan genaturaliseerde Duitse wetenschapper Wernher von Braun is de uitvinder van de Saturnus V-raket, die werd gebruikt tijdens de Apollo-maanmissies. Voordat hij voor NASA ging werken was hij als raketgeleerde verantwoordelijk voor de V2-vernietigingswapens van nazi-Duitsland. Von Braun perfectioneerde de theorieën van de Russische raketgeleerde Tsiolkovski en de Amerikaan Robert Goddard voor het gebruik van vloeibare brandstof in raketten. Na de Tweede Wereldoorlog werd Von Braun niet veroordeeld voor zijn werk voor de nazi’s, maar werd hij samen met honderden andere wetenschappers naar de VS gehaald om daar verder te werken

Ondanks zijn controversiële verleden als SS’er kreeg Wernher von Braun in de VS alle ruimte voor zijn werk.

De proeven met Ham bereidden de weg voor bemande ruimtevluchten voor.

HAM, DE AAP VS 1956-1983 Ham was één van de honderden dieren die werden gebruikt bij ruimtevaartproeven, maar hij was wel de eerste die specifieke taken uitvoerde. In totaal werden er zes apen geselecteerd voor het Mercury-ruimtevaartproject. Dit project had als doel om een mens in een baan rond de aarde te laten vliegen. Ham kreeg pas een naam toen hij de testvlucht vrijwel ongeschonden had doorstaan. Zijn naam was afgeleid van Holloman Aerospace Medical Center. Het publiek kon hem tot aan zijn dood in 1983 bekijken in een dierentuin. Ook de Russen gebruikten dieren tijdens de beginperiode van de ruimtevaart. De bekendste is de hond Laika, die in de Spoetnik-2 de ruimte werd ingeschoten in 1957. Het dier overleed na een vierde baan om de aarde te hebben gemaakt aan de gevolgen van oververhitting.

“Houston, dit is de Zee der Stilte. The Eagle has landed.” Met deze woorden kwam een eind aan alle onzekerheid over of de mens er ooit in zou slagen om te landen op een vreemd hemellichaam. Het is 20 juli 1969. Zes uur later verlaat astronaut Neil Armstrong de maanlander en zet de allereerste voetafdruk op de maan. Even later volgt Edwin ‘Buzz’ Aldrin. Beide mannen brengen twee uur en een kwartier door op het maanoppervlak en verzamelen ruim twintig kilo aan materiaal. Daarna stijgt de Eagle op en koppelt zich aan het ruimtevaartuig, waarin piloot Michael Collins al die tijd zijn rondjes is blijven draaien. Op 24 juli landt het ruimteschip in de Stille Oceaan. De eerste maanlanding is een succes gebleken.

Otto Lilienthal zorgde ervoor dat er bij al zijn vluchten fotografen aanwezig waren.

OTTO LILIENTHAL DUITSLAND 1848-1896 De Duitser Otto Lilienthal was al op jonge leeftijd besmet door het vliegvirus. Zo probeerde hij samen met zijn broer om vleugels te bouwen die aan de armen bevestigd werden, maar tot een daadwerkelijke vlucht kwam het nooit. Om meer over de natuurkundige wetten achter het vliegen te leren, ging hij naar de technische school van Potsdam. In 1891 maakt hij zijn eerste zweefvlucht met een zelfgebouwd toestel. In zijn korte vliegcarrière maakte hij 2000 vluchten. Hij ontwierp daarnaast diverse vliegtoestellen, waaronder een ornithopter, een vliegtuig waarmee je via je armen met de vleugels klapt. Otto Lilienthal maakte zijn laatste vlucht op 9 augustus 1896. Hij raakte de controle over zijn toestel kwijt en stortte vanaf een hoogte van vijftien meter ter aarde. Hij overleed enkele uren later in een ziekenhuis.

Na haar landing was Teresjkova enige tijd bewusteloos. Een dag later was ze hersteld en deed ze de landing nog eens dunnetjes over voor de filmcamera’s.

Op het strand van Kitty Hawk maakt Orville Wright de eerste gemotoriseerde vlucht.

VALENTINA TERESJKOVA SOVJET-UNIE 1937-HEDEN

GEBROEDERS WRIGHT VS 1903

Nadat de Sovjet-Unie de eerste kunstmaan had gelanceerd en daarna ook de eerste mens, bleef de honger naar primeurs groot. Het land wilde ook de eerste vrouw in een baan om de aarde krijgen. Deze eer viel de 26-jarige textielarbeidster Valentina Teresjkova te beurt. Zij was een fervent parachutespringster en daardoor de aangewezen kandidaat. In de begindagen sprongen de kosmonauten vlak voor de landing nog uit het ruimevaartuig. Aan boord van de Vostok 6 maakte Teresjkova 48 rondjes rond de aarde en haar verblijf duurde in totaal drie dagen.

Wilbur en Orville Wright zijn de geschiedenis ingegaan als de bedenkers, bouwers en piloten van het allereerste gemotoriseerde vliegtuig. De broers waren van origine fietsenmakers met een fascinatie voor vliegen. Ze deden hun eerste pogingen met diverse modellen van zweefvliegtuigen. Later bouwden ze hun eigen propellers en motoren. De bediening werd gedaan met behulp van fietskettingen. Op 17 december 1903 voerden de broers vier succesvolle vluchten uit op het strand van Kitty Hawk. In de jaren die volgden perfectioneerden de broers hun vliegtuig verder en voerden nog vele vluchten uit.

JOERI GAGARIN SOVJET-UNIE 1934-1968

De eerste ruimtevlucht duurde slechts 108 minuten. Een rondje rond de aarde met een snelheid van 28.000 km/u duurde nog geen anderhalf uur.

De eerste mens die ooit een ruimtevlucht maakte, was de 27-jarige luchtmachtpiloot Joeri Gagarin. De Rus maakte op 12 april 1961 aan boord van de Vostok 1 een rondje om de aarde, alvorens veilig te landen. De kans van slagen werd vooraf niet hoog ingeschat, dus het nieuws van deze prestatie werd pas ruim na de succesvolle afloop bekend gemaakt. Wat volgde was een zes uur durende parade op het Rode Plein. Eeuwige roem werd zijn deel en hij bracht de rest van zijn leven door met rondreizen, om overal ter wereld te spreken over de schoonheid van de ruimtevaart. Zijn roem was voor de overheid zo kostbaar geworden, dat hij nooit meer een ruimtereis zou maken. Hij overleed op 34-jarige leeftijd tijdens een testvlucht met een Mig-straaljager.

Vlak voor de lancering van de Vostok 1 roept Gagarin: “Daar gaan we!” en geeft daarmee het startsein voor de ruimtewedloop.

© Corbis

APOLLO 11 VS/DE MAAN 1969

De bemanning van de Apollo 11. Neil Armstrong (links), Michael Collins (midden) en Buzz Aldrin (rechts).

33

Ruimtevaart

In de schoenen van ...

EEN ISS-ASTRONAUT BELANGRIJK WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK IN EEN ZWEVEND LAB. BAAN OM DE AARDE, CA. 2000

In 1998 werd het eerste onderdeel van het Internationale ruimte­ station ISS in een baan rond de aarde gebracht. In de dertien jaar die volgden zijn er nog eens 159 onderdelen aan toegevoegd, waarmee het ISS inmiddels het grootste kunstmatige object in de ruimte is. Hoewel het ISS bedoeld is voor observaties, laboratoriumonderzoeken en als uitvalsbasis voor toekomstige missies, is de rol van het ruimtestation aanzienlijk uitge­ breid. Het eerste lange verblijf, Expedition 1, begon op 2 november 2000 en duurde 136 dagen. Aangezien deze missie vooral bedoeld was om een aantal systemen te activeren, waren alle ogen op het station gericht. Sindsdien wordt het ISS continu bemand.

SPORTEN

Er is geen zwaartekracht aan boord van het ISS waardoor de spieren van de astronauten massa ver­ liezen en hun botten ontkalken. Genoeg beweging kan dit deels voorkomen. De eerste bemanning van het ISS had drie sportinstrumenten: een hometrainer, een lopende band en een set gewichten, speciaal ontworpen voor gebruik in de ruimte. De astronauten zijn verplicht om een paar keer per dag te sporten.

OPFRISSEN

Er was slechts één toilet aan boord van het ISS tijdens Expedition 1 en die was bijzonder lastig te gebruiken. Astronauten moesten zichzelf vastgespen en met een schakelaar de ventilator en zuiginstallatie bedienen. Hoewel er sinds de jaren 70 douches aanwezig waren in ruimtestations, bleek het gebruik ervan ontzettend bewerkelijk en tijd­ rovend. Op het ISS is dan ook geen douche aan­ wezig. De astronauten frissen zich op met een sterke waterstraal en vochtige doekjes.

AANVANG WERKDAG

De eerste bemanning van het ISS had ontzettend veel werk te verzetten. Ze moesten niet alleen appa­ ratuur uitpakken, maar waren ook verantwoordelijk voor het activeren van een flink aantal computer­ systemen. De commandant, Bill Shepherd, merkte op dat ze per werkdag van achttien uur maar liefst dertig uur aan werk moesten verzetten. Naast de opstartprocedures moesten latere bemanningen ook onderzoek verrichten, onderhoudswerkzaamheden uitvoeren en ruimtewandelingen maken.

34

Het toilet in de Zvevdamodule van het ISS.

LUNCHEN

Tegenwoordig hebben de astronauten aan boord van het ISS een ruime keuze aan voedsel. De eerste bewoners hadden minder geluk. Er is geen koelkast aan boord, dus vers voedsel moest eerst op. Alles wat op het menu stond was bevroren, gedroogd of gepasteuriseerd, het meeste vacuüm verpakt. Over het algemeen was het eten niet zo smakelijk, van­ wege de verminderde smaakbeleving in de ruimte. Daarbij lag de nadruk bij de eerste maaltijden vooral op het binnenkrijgen van de benodigde hoeveelheid calorieën en niet op de smaak.

GASTEN ONTVANGEN

In de vroege jaren van het ISS kwamen er regel­ matig gasten over de vloer. Expedition 1 ontving drie spaceshuttle­bemanningen en twee onbemande Progress­herbevoorradingsvoertuigen. Ze kwamen overigens niet voor de gezelligheid, maar leverden essentiële goederen af, zoals voorraden, appara­ tuur en nieuwe onderdelen voor het ruimtestation. Latere bemanningen ontvingen trouwens ook ‘ruim­ tetoeristen’, burgers die een retourtje ISS hadden gekocht.

VRIJE TIJD

Ieder bemanningslid van Expedition 1 kreeg een paar uur per dag aan vrije tijd, dat onmisbaar is voor diens gesteldheid, maar ook voor de onderlinge band tussen de bemanningsleden. Ze kregen twee uur tijd voor zichzelf, meestal voor ze gingen slapen. Op dat moment konden de astronauten mails lezen, bellen en films kijken. Op Expedition 1 keken de mannen films als 2010, het vervolg op 2001: A Space Odyssey.

SLAPEN

De bemanning volgde een strikt slaapschema. De slaapperiode ging in om 21:30 uur en duurde onge­ veer acht uur. Hoewel ieder bemanningslid zijn eigen vertrek had, moesten de gasten hun slaapzak­ ken aan de muur bevestigen. Vanwege het gebrek aan zwaartekracht moest iedere astronaut zichzelf goed insnoeren om te voorkomen dat ze gingen zweven en schade toebrachten aan apparatuur.

In de lage baan om de aarde van het ISS, is het risico op een botsing met puin best hoog. Dit ruimteaf­ val wordt vanaf de aarde gevolgd en de bemanning wordt gewaarschuwd als het in de buurt komt van het ruimtestation. Om het puin te ontwijken worden stuwraketten gebruikt om het ISS één of twee kilome­ ter hoger of later te laten vliegen. In de vroege jaren van het ISS kwamen deze ontwijkingsmanoeuvres vrij vaak voor. Tussen oktober 1999 en mei 2003 moesten er zeven worden uitgevoerd. Vanwege het gevaar moesten de eerste bemanningen altijd alert zijn en, indien nodig, klaar staan om het ISS Astronauten moesten zich aan te evacueren. de loopband vastmaken met bungeekoorden.

© Alamy

PUIN VERMIJDEN

35

Ruimtevaart VIZIER

In vol ornaat

DE RUSSISCHE RUIMTEVERSIE VAN DE ZONNEBRIL Dit pak beschikte over twee neerklapbare vizieren. De ene was helder, de tweede was voorzien van een gouden coating. Naast het toevoegen van een beetje kleur aan het anderszins saaie beige pak, had de gouden gloed ook een belangrijk doel. Dankzij de hoge reflectiewaarde van het materiaal reflecteert het schitteringen van de zon. Hoewel de Krechet-94 op veel punten verschilde van het Apolloruimtepak, beschikten ze beiden over een gouden vizier.

EEN KOSMONAUT SOVJET-UNIE JAREN 60

ACHTERKLEP VOOR DE RUIMTE-ONESIE Bij de Krechet-94 moest je via de rug instappen, in tegenstelling tot aarbij je vanuit het middel pakken waarbij instapt. Dat betekende dus ook dat de kosmonauten via een klep in de rug moesten instappen. In die tijd was het heel gewoon dat er ritsen gebruikt werden in ruimtepakken. Deze gingen echter vrij snel kapot en bleken niet betrouwbaar. De rugzak met het lifesupportsysteem werd ook opgeborgen in deze klep, dat met een hendel bij de elleboog te openen was.

ETEN EEN 100-MILJARDSTERRENMAALTIJD

SCHOUDERSTUKKEN MOBIEL GENOEG OM EEN VLAG TE PLANTEN

De allereerste mens in de ruimte, Yuri Gagarin, at onder andere tubes gepureerd vlees en chocoladepasta. Kosmonauten eind jaren 60 van de vorige eeuw hadden het iets beter. Het meeste voedsel was verpakt in blikken of plastic zakken. Drinken en soep zat echter nog steeds in tubes.

De schouderstukken van de Krechet94’s zijn ontwikkeld na veel testen en experimenteren. Het originele Krechetruimtepak had harde schouderscharnieren, die zowel het gezichtsveld als de mobiliteit hinderden. Bij de Krechet-94 was gekozen voor zachte schouderdraaipunten, waardoor hij meer bewegingsvrijheid bood. De mobiliteit liet echter nog steeds te wensen over. De Russische maanlander was daarom voorzien van een joystick die ook met pak aan bediend kon worden.

TORSO EEN GROTE SPRONG VOOR PAKKEN

RUGRING

© Kevin McGivern

DE LEVENSREDDENDE HOEPEL

36

Na een aantal (bijna-)rampen wilde de Sovjet-Unie er zeker van zijn dat hun kosmonauten op alles waren voorbereid. En ja, daar hoort ook vallen bij. Deze eenvoudige metalen hoepel op de rug van het pak kon daarbij van levensbelang blijken. Dankzij de hoepel kon een kosmonaut, wanneer die alleen op pad ging en op zijn of haar rug viel, opzij rollen en weer opstaan.

BEDIENINGSPANEEL PERFECT VOOR VERGEETACHTIGE KOSMONAUTEN Het belangrijkste bedieningspaneel vond je op de borst van het pak. Dat bleek de meest gebruiksvriendelijke locatie te zijn. Kosmonauten konden het paneel uitklappen wanneer ze het nodig hadden, en plat tegen de borst wegklappen als ze ermee klaar waren. Daardoor hadden ze het paneel altijd bij de hand. De bedieningselementen zijn vergelijkbaar met die van nu: de kosmonauten konden de status van het pak controleren en aanpassingen doen indien nodig.

De Krechet-94 was een trendsetter op het gebied van het ontwerp. Het was namelijk het eerste deels buigzame ruimtepak. De torso was hard en stevig, gemaakt van een aluminiumlegering, terwijl de benen en armen gemaakt waren van flexibele stof. Dit ontwerp voldeed erg goed en werd vanaf dat moment in verschillende Russische ruimtepakken gebruikt. Ook de Amerikaanse Extravehicular Mobility Unitpakken gebruikten dit ontwerp.

JOUW NIEUWS UIT 13 KRANTEN IN 1 APP TOPICS, NIEUWS VOOR JOUW NIEUWSGIERIGHEID ✓ Alle inhoud van 13 kwaliteitskranten ✓ Handige leeslijsten met jouw favoriete onderwerpen ✓ Nu standaard bij een krantenabonnement Ontdek Topics, samen met je favoriete krant, nu 1 maand gratis

1 MAAND

GRATIS TOPICS + KRANT

topics.nl/gratis

de

verloren stad van

CAMBODJA

De resten van een middeleeuwse beschaving lagen eeuwenlang verborgen, diep in de jungle van Cambodja. Totdat een ontdekkingsreiziger op een dag de parel van het oude Khmer-rijk herontdekte. 38

Angkor

D

e Franse journalist Henri Mouhot was in 1860 op ontdekkingsreis in de Cambodjaanse jungle, zo’n dertig kilometer ten noorden van het grote Tonle Sap-meer. Hij ontdekte een groot complex mysterieuze ruïnes. De muren, torens, standbeelden en friezen waren overgroeid door oude bomen en wortels. Voor Mouhot was het een openbaring “grootser dan alles wat de Grieken en Romeinen ons nagelaten hebben.” Hij stierf het jaar daarna, maar zijn dagboeken werden uitgegeven in het Frans en Engels en waren razend populair. Frankrijk – dat druk doende was zijn greep op zijn koloniale rijk in Indochina (nu Cambodja, Vietnam, Laos en Thailand) te verstevigen – nam het voortouw bij het blootleggen van een verloren beschaving. De tempels van deze beschaving behoren tot ‘s werelds meest uitgebreide religieuze complexen. Uit recent onderzoek naar de Khmer is gebleken dat de groei van dit machtige rijk begon in de achtste eeuw. In 802 werd Cambodja verenigd door de Khmer-koning Jayavarman II. Hij versloeg de Javaanse heersers van het gebied, noemde zijn rijk Kambuja (naar een oud rijk in Noord-India) en introduceerde de godsdienst van de ‘god-koning’ – de aardse tegenhanger van de Hindoe-god Shiva. Door nog meer veroveringen groeide Kambuja, totdat het ook het moderne Thailand besloeg, plus de helft van Laos en het zuidelijke deel van Vietnam. De hoofdstad van Kambuja, Yasodhapura, zou later beter bekend worden onder de naam Angkor, van het Sanskrit ‘nagara’ dat ‘stad’ of ‘hoofdstad’ betekent. Angkor ontwikkelde zich tot een aantal stadsdelen, elk gebouwd rond een grote tempel. Een machtig rijk heeft een machtig leger nodig en voor grote bouwprojecten is veel mankracht noodzakelijk. Jayavarman en zijn opvolgers veranderden de vlakte rond Angkor daarom in een enorme rijstverbouwingsindustrie.

Banteay Prel

Banteay Thom Prei Pasat

Rolous

Prol

Tonie Sngout

Krol Ko Neak Pean Oostelijke Baray

Tapeang Seng Kmeng Ak Yum

Oostelijk Mebon

Westelijke Baray Kas Ho

Westelijke Mebon

Prel Bateay Kdei

Ta Noreay

Bat Chum Kravan

Trapeang Ropou

Angkor Wat

De tempels van Angkor 39

Sanitair

Het leven in Angkor In 1296, tegen het einde van het Khmer-rijk reist Zhou Daguan naar het gebied als afgezant van de Chinese keizer. Hij beschrijft de publieke verschijningen van de koning van Angkor, maar zijn dagboek laat ook veel details zien van het dagelijkse leven in de stad.

Geboorte

“Zodra zij een kind gebaard hebben, maken de vrouwen van Angkor warme rijst klaar, die ze met zout vermengen. Vervolgens brengen ze de rijst bij zichzelf in en laten die een dag en een nacht zitten. Op deze manier heeft de geboorte geen ongewenste gevolgen. De rijst veroorzaakt een inkrimping die de vrouw weer praktisch een maagd maakt. Ik kon het nauwelijks geloven, maar ik was er getuige van.”

Badgewoonten

“Dit land is verschrikkelijk heet en je kunt geen dag doorbrengen zonder meermaals te baden. Zelfs ‘s nachts komt het geregeld voor dat je twee keer moet baden. In de huizen vind je geen bad, noch een wasbassin of een emmer. Maar doorgaans heeft elke familie een

zwembad. Soms delen twee of drie families er één. Iedereen – mannen en vrouwen – baadt naakt, waarbij de vrouwen hun geslacht

40

“Voor twee tot drie families wordt er een greppel gegraven, die zij bedekken met gras. Als de greppel vol is, wordt hij dichtgegooid en de families graven een nieuwe greppel. Nadat zij hun behoefte gedaan hebben, gaan de mensen steevast naar het bad om zich te wassen. Ze gebruiken daarvoor alleen hun linkerhand, want de rechterhand is om te eten. Als zij zien dat een Chinees zich na het doen van zijn behoefte afveegt met papier, lachen ze hem uit. Er zijn zelfs vrouwen die staand plassen: volslagen absurd.”

Kookgerei

“Gewone inwoners hebben wel een huis, maar geen tafels, stoelen, wasbakken of emmers. Ze gebruiken slechts een pot van aardewerk om rijst te koken. Verder hebben ze een aardewerken fornuis om sauzen te bereiden. De sauzen serveren ze in bepaalde boombladeren, die tot bekertjes gevouwen worden. Deze lekken ook niet als ze gevuld worden met een vloeistof. Ze gebruiken zelfs bladeren als lepeltjes en als ze klaar zijn met eten gooien ze deze weg. ‘s Nachts zijn er erg veel muggen en de inwoners gebruiken stoffen muggennetten.”

bedekken met de linkerhand als ze het water in lopen. Eens in de drie tot vier dagen gaan alle vrouwen in groepen baden in de rivier buiten de stad. Ze verzamelen zich daar bij duizenden in het water en zelfs de vrouwen uit de adellijke huizen doen mee aan deze groepsbaden.”

Koninklijke processie

“Als de koning het paleis verlaat, wordt hij voorgegaan door een escorte soldaten gevolgd door vaandels, wimpels en muziek. Tussen de driehonderd en vijfhonderd paleismaagden, gekleed in jurken met bladversiering en met bloemen in hun haar, dragen kaarsen en vormen een eigen troep in het escorte. De kaarsen zijn zelfs bij daglicht altijd aangestoken. Dan komen andere paleismaagden, die de gouden en zilveren koningsattributen dragen. Deze zijn van allerlei opmerkelijke ontwerpen en ik weet niet waar alle attributen toe dienen. Dan volgen de paleismaagden met speren en schilden. Zij zijn de privéwacht van de koningen en vormen ook een eigen troep. Vervolgens trekken er wagens versierd met goud en zilver voorbij. Ze worden voortgetrokken door paarden en geiten. De ministers en prinsen rijden allemaal op olifanten en hun ontelbare rode zonneschermen zie je al van verre komen. Daarna komen de vrouwen en de maîtresses van de koning, in draagstoelen of op paarden en olifanten. Ze hebben zeker honderd goudgevlekte parasols tegen de zon. Na hen komt de koning, staand op een olifant en met een waardevol zwaard in zijn hand. De slagtanden van de olifant zijn verguld en er zijn twintig witte parasols, gevlekt met goud en versierd met gouden handvatten. Rond de koning rijden andere troepen op olifanten om hem te beschermen.”

Angkor

Het beroemde glimlachende gezicht van de tempel Prasat Bayon.

De tempel Ta Prohm in Angkor is overgenomen door het oerwoud.

“De koningen bouwden tempels en paleizen en lieten beeldhouwwerken maken ter ere van hun voorouders, de goden en henzelf.” Om de wateraanvoer te beheersen gebruikte de Khmer-koningen tienduizenden arbeiders om kanalen en reservoirs te graven, de zogenaamde ‘barays’. In het regenseizoen verzamelde zich hier water uit de rivieren die naar het Tonle Sap-meer stroomden. In het droge seizoen werd dat water afgegeven om het land te irrigeren. In de loop van drie eeuwen kreeg Angkor in totaal drie barays, waarvan de westelijke met acht bij twee kilometer de grootste is. De zijden van het systeem werden verzegeld met lateriet, een kleisoort, en regelmatig werden de sedimenten gedregd. De god-koningen van Kambuja hadden blijkbaar meerdere functies in het openbare leven. Ze waren de belichaming van Shiva (de geest van de voorouders, de aarde en bron van vruchtbaarheid), maar ook van Vishnu (de beschermer van de schepping). Als nationale helden waren de koningen de belichaming van alle wereldlijke deugden: moed, kunstzinnigheid, seksualiteit en spiritualiteit. Na hun dood

werd hun tempel hun nieuwe symbolische lichaam. Het gebouw werd in een belangrijk ritueel tot leven gewekt en zo werd het verleden van het rijk met de toekomst gekoppeld. De cultus van de god-koning garandeerde niet alleen de autoriteit van de heerser, maar ook van de elite onder hem. Daardoor ontstond een opwaartse welvaartsstroom van het land naar de tempels en paleizen. Met hun goed geïrrigeerde rijstvelden konden de Khmer-koningen soldaten en arbeiders voeden. Op zijn hoogtepunt onderhield Angkor zo’n 750.000 mensen, die allemaal in een dunbevolkte stad ter grootte van New York leefden. Uiteindelijk zouden er zo’n honderd grote tempels zijn en daarnaast enorme aantallen houten paleizen en regeringsgebouwen die ondertussen vergaan zijn. De omtrekken van deze houten gebouwen worden wel steeds meer vastgelegd door onderzoek vanuit de lucht, bijvoorbeeld door archeoloog Roland Fletcher van de universiteit in Sydney.

41

De tempel van Angkor Wat Net als Europese kathedralen, vangt de tempel van Angkor Wat een religie in steen. Net als andere tempelsteden is de architectuur van Angkor Wat symbolisch voor het universum zoals dat in de OudIndische Hindoe-mythologie gezien wordt. Hoewel het Hindoeïsme in Cambodja tijdens de twaalfde eeuw werd ingehaald door boeddhisme, bleven de achterliggende symbolen ongewijzigd. De toegangs-

Vier kleinere hoektorens vormen een vierkant waarvan de zijden op het noorden, zuiden, oosten en westen liggen.

brug, een uitbreiding van het tempelterrein, is de enige toegang over de ‘oceaan van de kosmos’ die de tempel omgeeft

Terrassen en gesloten zuilengangen representeren het universum. Ze zijn gevuld met beelden over mythologische en historische thema’s.

Astronomie in steen

De tempels van Angkor zijn monumenten op kosmische schaal voor de universele godkoningen van de Khmer. Het universum is dan ook terug te zien in hun ontwerp en vooral in Angkor Wat zelf. Veel van de afmetingen uit de architectuur en de bas-reliëfs vormen astronomische figuren, zoals die in tweeduizend jaar oude Hindoe-tradities werden beschreven. Het aantal dagen in een maand en een jaar is terug te vinden, net als het aantal jaren in een tijdperk volgens Hindoes. De breedte van de gracht is bijvoorbeeld zo’n 432 Cambodjaanse cubits en dat correspondeert met het huidige tijdperk (de Kali yuga) van 432.000 jaar. Het hoofdaltaar vertegenwoordigt de aarde en daarom heeft één van zijn vijf lagen 360 stenen. Dat symboliseert de dagen in een maanjaar: twaalf keer dertig dagen. Andere lagen geven de verdeling van een jaar in twee ongelijke helften weer: van herfst tot lente is ongeveer acht dagen korter dan van lente tot herfst. Een extra steen geeft dit verschil weer en het is ook terug te vinden in Het karnen van de Melkzee. Er staan namelijk 92 devas en 88 asuras tegen elkaar in te trekken: een oneven verdeling.

42

De tempels zijn enorme kunstzinnige en technische prestaties. Ze zijn gemaakt van stenen die elk tot acht ton wegen. Ze werden uitgehakt in steengroeven ten noorden van de stad en daarna met olifanten naar rivierboten gesleept. Die brachten de stenen naar de stad, waar ze door arbeiders geschuurd werden totdat ze exact op hun plaats pasten. Ze werden op hun plaats gehouden met mes- en groefverbindingen en ijzeren palen. Geen twee blokken van de tempel zijn gelijk. Elk gebouw is gemaakt van een soort lappendeken van onregelmatige stenen. In deze stenen wanden werden ramen, deuren, bas-reliëfs en inscripties uitgehakt. Er werden zelf nep-

tegels gebeeldhouwd om plafonds te simuleren. Vijfhonderd jaar lang liet elke volgende koning nieuwe tempels, paleizen en beeldhouwwerken maken ter ere van zijn voorouders, de goden en hemzelf. Aanvankelijk – in de negende en tiende eeuw – lagen de barays om de tempelheuvels heen, zodat deze de mythische, door zeeën omgeven woonplaats van Shiva symboliseerden. De tempels dienden ook als koningsgraven. In latere ontwerpen werden de torens omgeven door binnenpleinen, grachten, galerijen met zuilengangen en hoektorens. Alles was bedekt met standbeelden en beeldhouwwerken. In 968 besteeg Jayavarman V de

Angkor De centrale toren van Angkor Wat representeert Meru, de berg in het midden van het Hindoeïstische universum. Hier woonde de god Vishnu.

Galerijen vol beeldhouwwerk betrekken het universum bij het rijk van de god-koning. Goden en demonen worden deel van de echte wereld.

De gracht staat symbool voor de oceaan van de kosmos uit de Indische mythologie. Het water werd aangevuld uit de barays (reservoirs) en rivieren.

In deze galerij is het indrukwekkende basreliëf Het karnen van de Melkzee te zien.

troon. Hij is een raadselachtige figuur en er is weinig over hem opgeschreven. De koning was slechts tien jaar oud toen hij aan de macht kwam en stond de eerste jaren onder toezicht van familie en ambtenaren. Deze rol van zijn opzichters is genoteerd in de inscripties op één van de mooiste tempels die Angkor rijk is: Banteay Srei, het Fort der Vrouwen. Het is zo genoemd om de vrouwelijke figuren die zijn torens sieren. Banteay Srei is een kleine, sierlijke tempel van roze zandsteen, zo’n 25 kilometer verwijderd van het hoofdcomplex van Angkor. De tempel werd aan de jungle onttrokken in 1914. Jayavarman V bouwde later nog meer pronk-

“Voor het eerst in de geschiedenis van Angkor werd de koning zelf weergegeven: op zijn oorlogsolifant, omgeven door een zee van parasols.”

gebouwen, zoals het koninklijke paleis dat tegenwoordig in het twaalfde-eeuwse Angkor Thorn ligt. Twee rechthoekige gebouwen, de noordelijke en zuidelijke Khleang, stammen ook uit zijn tijd, maar hun nut is onduidelijk. Er werd ook begonnen aan de bouw van een grote vijftraps tempelberg, Ta Keo, maar deze is nooit afgemaakt. De mooiste creatie in Angkor werd gebouwd door koning Suryavarman II, halverwege de twaalfde eeuw: Angkor Wat, de stadstempel. Het complex heeft negen torens en 800 meter aan bas-reliëfs vol koninklijke processies, veldslagen en optochten van slanke rondborstige dames. Het is één groot monument voor het

37 jaar lange bewind van de koning, met al zijn macht en veroveringen. Voor het eerst in de geschiedenis van Angkor werd de koning zelf weergegeven: op zijn oorlogsolifant, omgeven door een zee van parasols, die koninklijke symbolen waren. Het indrukwekkendste kunstwerk is het immense bas-reliëf dat bekendstaat als Het karnen van de Melkzee. Het werk is 48 meter lang en drie meter hoog, geplaatst in een lange smalle gang waardoor het hele stuk nooit in zijn geheel te zien is. Het reliëf is de verbeelding van een oeroude Hindoe-mythe. Vishnu weet demonen (asuras) en goden (devas) ertoe te overtuigen dat zij samenwerken om het elixir van het eeuwige leven voor

43

De tempel Ta Prohm in Angkor Thom is opgeslokt door boomwortels. Een glimlachende Boeddha, uitgehouwen uit de muren van Angkor Wat.

De stenen tempels en hun omgeving zijn het skelet van het oude Khmer-rijk en ze zijn goed te zien in de groene jungle. Wetenschappers gingen ervan uit dat de inwoners van de stad in huizen van hout en riet woonden, binnen de muren van de tempelcomplexen die het hart vormden van de hoofdstad. Het leek erop dat alle bewijs voor zulke huizen verdwenen was in de bodem van de jungle. In 2012 begon Roland Fletcher, archeoloog verbonden aan de Universiteit van Sydney, aan een nieuw project met de modernste waarnemingstechniek. Hij gebruikte ‘lidar’ (een soort laser radar) vanuit een vliegtuig. De laser schoot 150.000 lichtpulsen per seconde af op de grond en sensoren vingen de reflecties op. Zo ontstond een driedimensionale kaart van het gebied, die tot op minder dan twintig centimeter nauwkeurig was. Zelfs het dichte bladerdek van de jungle liet genoeg licht van de laser door om een verbluffend gedetailleerd beeld van de grond op te leveren. De kaart onthulde dat de tempels ooit omgeven waren door een enorm stadslandschap van straten, kanalen, vijvers, veldafzettingen en huizen. Maar de grootste ontdekking was Mahendrapavarta, de oude hoofdstad voordat het Khmer-rijk ontstond. Totdat de lidarkaart ontstond waren over deze stad alleen inscripties gevonden. Soortgelijke vondsten herdefiniëren de ligging van voorsteden zoals Phnom Kulen en Koh Ker. Van Angkor Thom en zijn omgeving werd eerst gedacht dat de stad maar zo’n negen vierkante kilometer besloeg. Op de lidarkaart bleek de tempel daar omgeven door een netwerk van kanalen, straten en dijken die de oppervlakte van de stad uitbreidden tot 35 vierkante kilometer. De tempels leken daardoor niet meer zozeer op subhoofdsteden maar op knooppunten van een waterstad die zo’n duizend vierkante kilometer besloeg. De resultaten zijn volgens Roland Fletcher zeer belangrijk voor een beter begrip van de opkomst en ondergang van deze oude beschaving.

44

De muren van de tempels zijn versierd met ontelbare beeldhouwwerken.

“Het waren enorme prestaties, maar voor het rijk van de Khmer was de inspanning te groot. De economie was leeggebloed.” hem te zoeken in de oceaan van de kosmos. Met een heilige berg als draaipunt en een vijfkoppige slang als touw karnen zij de zee, zodat uit het water het elixir ontstaat. Een generatie na de bouw van Ankor Wat was koning Jayavarman VII vastbesloten om de prestaties van zijn voorgangers in de schaduw te stellen. Hij bouwde de stad Angkor Thom, met zijn indrukwekkende gracht en de grote tempelcomplexen Preah Kai, Ta Prohm, Ta Som, Banteay Prei en tientallen andere grote gebouwen die mogelijk hostels of hospitalen waren voor pelgrims. Jayavarman VII bouwde meer dan al zijn voorgangers bij elkaar en elk project vereiste opnieuw een enorme mankracht en voedselvoorraden. Een inscriptie in Ta Prohm noemt 12.640 mensen die door 66.000 boeren van rijst voorzien werden. In de stenen decoraties van de boeddhistische tempel Bayon zijn tempelgangers, godheden, bloempatronen, enorme gezichten (mogelijk portretten van de koning) te zien. Op de Tonle Sap verwijst de af beelding van

een grote zeeslag naar bedreigingen door buitenlandse machten. Het waren enorme prestaties, maar voor het rijk van de Khmer was de inspanning te groot. De economie was leeggebloed, en door de omringende bossen kaal te slaan hadden de Khmer hun eigen ecologie gesloopt. De doodsteek voor het rijk kwam, volgens Roland Fletcher, door klimaatverandering. Op het noordelijke halfrond begon rond die tijd (vanaf het midden van de dertiende eeuw) de Kleine IJstijd, die zo’n 150 jaar aanhield. In 1431 werd de stad grotendeels verwoest door aanvallers uit Thailand. De koninklijke hofhouding nam zijn toevlucht tot Phnom Phen, de huidige hoofdstad van Cambodja, terwijl de machtige tempels van Angkor aan de jungle overgelaten werden. Eeuwen later dook de Fransman Mouhot op in het verlaten gebied. Zijn geestdriftige verslag van de grote ontdekking zette een restauratieproces in gang en tegenwoordig zijn de tempels van Angkor een wereldberoemde trekpleister.

© Thinkstock, Corbis, Khmer Archaeology Lidar Consortium, Sol90 Images

Door het bladerdek gezien

EXPO

NOG T.E.M. 31 AUGUSTUS 2017

Hoe maquilleerden dames zich tweeduizend jaar geleden? Welke sieraden droegen ze? Wat zat er in een Romeinse beautycase? Authentieke gebruiksvoorwerpen en educatieve films tonen je hoe vrouwen uit het oude Rome zich mooi maakten en verzorgden. Teksten van Romeinse auteurs en foto’s van Marc Lagrange brengen je in de ban van vrouwelijk schoon. Moderne vrouwen vertellen je over de manier waarop ze hun lichaam beleven.

Parfumflesje, 100-200 n.Chr. © Rijksmuseum van Oudheden, Leiden.

Timeless Beauty: maak je op voor een tijdloos mooie expositie! Voor kinderen is er een speciale audiogids. Ook kunnen ze deelnemen aan het creatieve atelier ‘Romeinse selfie’. Bezoek de expo met je vriendinnen en maak een scrub en lotion in de workshop ‘Natuurlijk mooi!’

GALLO-ROMEINS MUSEUM Kielenstraat 15, 3700 Tongeren • www.galloromeinsmuseum.be

De wereld binnen handbereik D E W E R E L D K A A R T U I T 16 4 8 VA N J O A N B L A E U

In de zeventiende eeuw was de firma Blaeu de grootste producent van kaarten en ander drukwerk. De wereldkaart van Joan Blaeu uit 1648 is de eerste waarop de ideeën van Copernicus zijn verwerkt. Deze vooruitstrevendheid was te danken aan de vestigingsplaats van het familiebedrijf: het tolerante Amsterdam.

A

msterdam had aan het begin van de zeventiende eeuw een ongekende aantrekkingskracht op scheepsbouwers en scheepslieden. De vele ontdekkings- en handelsreizen die vanuit Amsterdam naar Azië vertrokken, resulteerden in 1602 in de oprichting van de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC). De stad trok ook geleerden, kunstenaars en ambachtslieden aan, zoals Descartes, Anthonie van Leeuwenhoek, Joost van den Vondel en Pieter Cornelisz. Hooft. Het was omstreeks deze periode dat ook Willem Jansz. Blaeu zich vestigde in Amsterdam. Willem Jansz. Blaeu (1571-1638) was de zoon van een protestantse haringkoopman, maar had meer interesse in wetenschap dan in vis. Hij ging daarom in de leer bij de Deense astronoom Tycho Brahe, van wie hij alles leerde over astronomie. Terug in de Republiek legde hij zich in 1596 toe op het maken en verkopen van hemel- en aardglobes. Ook specialiseerde hij zich in het ontwikkelen van sterrenkundige instrumenten. In 1607 drukte Blaeu zijn eerste zeekaart en vijf jaar later drukte hij zijn eerste

46

kaarten van formaat, waaronder een kaart van de Zeventien Provinciën der Nederlanden, een kaart van Holland en een wereldkaart. De alleskunner Willem maakte zijn eigen instrumenten, ontdekte in de tussentijd twee sterren en gaf in 1617 een nieuwe druk uit van De Revolutionibus. Dit iconische boek van Copernicus werd voor het eerst gepubliceerd in 1543 toen Copernicus op zijn sterfbed lag. Het boek ging over het heliocentrisme. Copernicus stelde dat de zon het middelpunt van het heelal was en niet de aarde. Vlak na zijn overlijden was er weinig onrust over deze uitgave. Het werk werd gezien als een wiskundige hypothese en niet zozeer als een wetenschappelijk betoog. Toch waren astronomen uit die tijd wel nieuwsgierig naar het boek van Copernicus en er werd veel studie gewijd aan zijn theorieën. In 1609 deed Galileo Galilei met de net uitgevonden telescoop waarnemingen die de theorie van Copernicus indirect bevestigden. Zijn werk gaf een nieuwe impuls aan het debat over het heliocentrisme en langzaam werd deze theorie door steeds meer wetenschappers omarmd. Dit leidde dus in 1617 tot een herdruk van De Revo-

lutionibus, nadat het nog geen jaar daarvoor door de katholieke kerk verboden was geweest. Dat Willem dit boek toch kon herdrukken, was het gevolg van de vrijheid van drukpers in de Republiek, maar dat hij dit daadwerkelijk deed zegt vooral iets over het commercieel inzicht en het lef van Blaeu. Typisch Amsterdamse branie, zeggen we tegenwoordig, maar de stad en de mensen die er woonden waren altijd al vrij van geest, tolerant en ondernemend. De vraag kan gesteld worden of Blaeu dit gewaagde boek had kunnen of durven uitgeven in een andere stad, of zou hij daar als ketter zijn vervolgd? In 1633 werd Blaeu aangesteld als kaartenmaker van de VOC en als examinator van VOC-stuurlieden. Het was een zware baan maar bleek van groot belang voor de ontwikkeling van de cartografie. Blaeu zat dicht bij de bron, namelijk bij de kennis die van de zeelieden en schepen terugkwam naar Amsterdam. Op die manier kon hij reeds gedrukte kaarten en zeemansgidsen razendsnel verbeteren met de meest actuele informatie. Plaatsbepaling op zee was in die tijd lastig. Omdat de tijd werd geschat, was met name de lengtegraadbepaling

De wereldvisie van Blaeu

een behoorlijke klus. De lengtegraad vertelde je hoe ver oost of west je zat. Blaeu vertaalde zijn astronomiekennis direct naar bruikbare werken voor zeelieden en zodoende stimuleerde hij de zeevaart en de ontdekkingen van Nederlanders in met name de Oost. Willem Blaeu kon echter niet lang genieten van dit baantje, aangezien de alleskunner stierf in 1638. Het was aan zijn zonen om zijn naam te doen voortleven. Het zou een grote klus worden voor de zoons van Willem, Joan en Cornelis, om hun vader te evenaren. Cornelis kreeg hier helaas weinig kans voor, aangezien hij al overleed op 32-jarige leeftijd. Dit betekende dat de toekomst van het familiebedrijf in handen lag van Joan. Hij studeerde rechten (en een blauwe maandag wiskunde) in Leiden. Gelukkig bleek ook hij uitermate goed in het maken, drukken en uitgeven van kaarten. Hij trad in Willems voetsporen als kaartenmaker en examinator van stuurlieden bij de VOC. Ondanks dat Joan de nodige kennis had van wiskunde en astronomie, bleek hij op een bepaald punt toch anders in het bedrijf te staan dan zijn vader. Joan was commercieel, waar zijn vader wetenschappelijker was geweest. Hij richtte zich op populaire verkoopwaar zoals bijbels en drukte vanuit een protestante stad zelfs katholieke werken die hij, zij het onder een andere naam, in zijn winkels verkocht. Hij was een uitstekend manager die begreep waar vraag naar was en waar geld mee te verdienen was. Hij richtte zich op spectaculaire, grote uitgaves van globes en kaarten

DE W ER ELD K A A R T VA N BLAEU De wereldkaart van Joan Blaeu uit 1648 (zie volgende pagina’s) meet meer dan twee bij drie meter en kan worden beschouwd als sluitstuk op een halve eeuw ontdekkingsreizen. De kennis die terugkwam van zee is door Blaeu verwerkt in deze kaart en is behoorlijk volledig. Op het eerste gezicht zal het je niet opvallen omdat we het niet anders gewend zijn, maar de plaatsing van Europa als centraal middelpunt van de kaart is geen toeval. Blaeu toont de superioriteit van de Europese bevolking en doet er nog een schepje bovenop door niet-Europese volken af te beelden als kannibalen. Ook laat Blaeu zien dat de wetenschap leidend is. Hij verwerkte de hypotheses van grote wetenschappers die inzichten hadden opgedaan om tot deze kaart te komen. Ptolemaeus, Copernicus en Brahe hebben een plekje gekregen op de kaart, waarbij de conclusie van Copernicus boven in het midden van de kaart de meest prominente plek heeft gekregen.

en besteedde veel aandacht aan het esthetisch aspect. De kaarten waren voorzien van prachtige illustraties die in eigen zaak van de pers kwamen. Deze illustraties werden door externe ambachtslieden ingekleurd. Het werk van deze zelfstandigen gaf de kaarten een chique uitstraling en vooral de elite stond in de rij om te pronken met deze wereldse werken. Door de groeiende handel met Azië kwam de welvaart steeds meer op gang en kreeg Blaeu een kapitaalkrachtig koperspubliek. Wederom een overeenkomst met zijn vader. Blaeu trok zich niets aan van de protestantse kerk en drukte geschriften van ‘dissenders’ wat soms leidde tot een inval van de Amsterdamse schout. Dan werd een aantal boeken verbrand en kreeg Blaeu een fikse boete. Vervolgens ging hij weer vrolijk verder. Aan het grote succes van het familiebedrijf Blaeu kwam een noodlottig einde. Door een brand in een van de drukkerijen, ging in 1672 een deel van de kaarten en koperplaten volledig verloren. Joan stierf een jaar later op vijfenzeventig jarige leeftijd. Familievriend Joost van den Vondel, die inmiddels ook al hoogbejaard was, schreef een prachtig gedenkschrift op zijn graf. Hij roemt Blaeu om zijn kennis van de wereld eert hem door hem een Groot Man te noemen. ‘Hier sluimert BLAEU, gedrukt van dezen kleinen steen, Al’t aertrijk door bekent, hoe quam hij aen zijn endt? De gansche werrelt viel dien grooten man te kleen’.

P R O PA G A N D A E N P O L I T I E K E R E L AT I E S De kaart van Blaeu vertoont een stukje propaganda waarbij de Europese superioriteit flink wordt aangezet. Toch valt er ook bescheidenheid op te ontdekken. Het valt namelijk op dat de namen van Nederlandse ‘bezittingen’ overzee ontbreken. Zo staan Brazilië en Deshima, de Nederlandse handelsnederzetting in Japan, niet aangegeven op de kaart. Een verklaring hiervoor is de politieke context waarin je deze kaart moet plaatsen. De kaart is met het sluiten van de Vrede van Münster in 1648 opgedragen aan de leider van de Spaanse vredesdelegatie. Het zou kunnen dat er daarom geen nadruk is gelegd op tegenstellingen en de Nederlandse aanwezigheid overzee. Een beetje rekening houden met Spaanse sentimenten was dus gewenst, maar het moest wel duidelijk blijven wie er uiteindelijk het beste uit de Tachtigjarige Oorlog was gekomen. Op de kaart staan ook nauwelijks grenzen aangegeven. Dat komt omdat dit in die tijd niet met lijnen werd gedaan, maar met kleuren. En aangezien de kaart kleurloos was, waren de landsgrenzen slecht te herkennen. De kaart van Blaeu toont het toenmalige Nederland als sterke en grootse natie, die ook bereid was een beetje water bij de wijn te doen in het afbeelden van hun grootsheid om de buren te vriend te houden.

47

2.

3.

1. 

Joan Blaeu tekende in zijn kaart vier verschillende dieren die corresponderen met een van de vier elementen: een walvis (water), een adelaar (lucht), een brandende salamander (vuur) en een mol (aarde).

8.

5.

6.

2. 

Blaeu heeft een groot deel van de sterrenbeelden die wij nu nog steeds kennen afgebeeld, zoals de Grote Beer.

1.

1.

3. 

4. 

Blaeu is de eerste die op een wereldkaart het heliocentrisch model afbeeldt.

In de binnenlanden van Zuid-Amerika zijn inwoners van het ‘nieuwe’ continent als kannibalen afgebeeld.

48

“De kennis van de zeevaarders verwerkte Blaeu op zijn kaart.”

4.

De wereldvisie van Blaeu

2.

7.

5. 

Overal op de kaart zijn kleine scheepjes afgebeeld met de welbekende driekleur. De zeeslag links van Californië vond nooit plaats in het echt, maar kun je beschouwen als uiting van de dominantie van de Republiek in de 17e eeuw.

6. 

Blaeu geeft op zijn kaart van 1648 voor het eerst de namen Hollandia Nova en Zeelandia Nova aan de ontdekkingen van Abel Tasman en Francoys Visscher.

1.

1.

7. 

Bij Nova Zembla is een klein gestrand scheepje afgebeeld en een huisje getekend, ‘Het Behouden Huys’. Hier kwam Willem Barentsz met zijn bemanning in 1596 vast te zitten.

T ENTO ON ST ELLIN G BL A EU’ S W ER ELD IN K A A R T Dit artikel kwam mede tot stand dankzij Marleen Stavenuiter en Merel Luijendijk van Het Scheepvaartmuseum in Amsterdam. De tentoonstelling Blaeu’s wereld in kaart | meestercartograaf in de Gouden Eeuw, toont de imposante wereldkaart van Joan Blaeu. Deze is tot en met december 2017 te bezichtigen in Het Scheepvaartmuseum in Amsterdam.

8. 

Ook Blaeu veronderstelde – ten onrechte – dat Californië een eiland was.

49

Zomers leesplezier! 3X

4X

5X

5X

5X

5X

5X

6X

3X

BESTEL NU OP: WWW.FNL.NL/ZOMERACTIE

VOOR SLECHTS

,€15 Kortin

tot ma

gen

ar liefs t

58%

4X

12X

6X

4X

6X

4X

4X

4X

Deze actie is geldig t/m 14 juli 2017. Je abonneert tot wederopzegging en voor ten minste de actieperiode van het aangegeven aantal nummers. Na de actieperiode wordt het abonnement automatisch verlengd tegen het dan geldende standaardtarief. Belgische abonnees betalen eenmalig €2,50 extra verzendkosten.

Kunstenaars strijde ten

52

Toen in de zomer van 1936 de burgeroorlog uitbrak in Spanje, stelden kunstenaars en schrijvers hun creativiteit ter beschikking voor de goede zaak.

Kunstenaars ten strijde

Picasso’s Guernica ging de wereld over om geld in te zamelen voor de republikeinen. Daarna keerde het schilderij terug naar Spanje.

V

anaf de eerste helft van 1936 borrelde het in Spanje. De verkiezingen van februari had een linkse regering aan de macht gebracht, waardoor de macht van de bevoorrechten in gevaar kwamen. Een groep reactionaire legerofficieren besloot dat de regering omver werpen de beste manier was om de dreiging het hoofd te bieden. Een van de bedenkers, en tevens toekomstig leider, was generaal Francisco Franco. Hij en anderen bereiden een ‘pronunciamiento’ voor, een verklaring. In kernachtige bewoordingen zou het leger eenvoudigweg ‘verklaren’ dat de republikeinse regering was afgezet en het leger de touwtjes in handen had.

Dat was het plan. Toen de coup op 17 juli werd ingezet, bleek echter dat zowel de regering als het grootste deel van de Spanjaarden protesteerde. Het werd duidelijk dat de generaals gefaald hadden. Ze claimden het bestuur over delen van Spanje, maar de republikeinse regering bleef bestuurder over de rest van Spanje. En zo begon een bloedige burgeroorlog die ongeveer een half miljoen Spanjaarden het leven zou kosten. In het begin was het een Spaanse oorlog - en de strijd werd volledig op Spaans grondgebied uitgevochten - maar het trok al snel de aandacht van de hele wereld. Over de hele wereld leek het alsof de grote ideologische twisten van die tijd konden worden afgelezen aan de Spaanse burgeroorlog.

Of ze nu in Spanje woonden of daarbuiten, schrijvers en kunstenaars waren niet immuun voor de dramatische gebeurtenissen op het Iberische schiereiland. Sommigen waren zo geëmotioneerd dat ze de wapens oppakten en zich aansloten bij organisaties als de Internationale Brigade om de republiek te verdedigen. Anderen gebruikten hun artistieke en literaire talenten als wapens. Ze hoopten dat hun woorden en beelden het verschil konden maken in de beslechting van de strijd. De meerderheid hoopte hierdoor de generaals en het fascisme te verslaan. Bovendien hoopten veel kunstenaars dat hun kunst en literatuur een fundamentele politieke en sociale verandering, en wellicht zelfs een revolutie, kon veroorzaken.

53

Literatuur

De Spaanse Burgeroorlog was - veel meer dan de Eerste Wereldoorlog - een mediastrijd, waarbij journalisten en schrijvers uit eerste hand verslag deden.

T

oen bekend werd dat er een couppoging was geweest in Spanje, stuurden kranten wereldwijd journalisten om te schrijven over de oorlog. Andere schrijvers gingen op eigen initiatief naar Spanje, in de hoop en verwachting dat hun bijdragen de publieke opinie zouden beïnvloeden en daarmee de oorlog in een bepaalde richting konden sturen. In Spanje werkten ze onder de meest uitdagende omstandigheden, omdat hun bewegingsvrijheid flink aan banden was gelegd. Gevaarlijker was echter de kans om blootgesteld te worden aan geweld, dat niet beperkt was tot het front. Dit was een burgeroorlog, die werd uitgevochten aan het begin van het tijdperk der luchtbombardementen. Daarbij vielen ook de nodige burgerslachtoffers. Deze gevaren kwamen op gruwelijke wijze in beeld in het geval van de jonge Duitse fotojournalist Gerda Taro. Zij was waarschijnlijk de eerste vrouwelijke journalist die verslag deed van het front – met de dubieuze eer om ook de eerste vrouw te zijn die binnen die functie aan het front stierf. Ze vertrok samen met haar

Hemingway doet verslag vanaf het front.

partner, fotograaf Robert Capa, naar Spanje om de oorlog vanuit de republikeinse kant te fotograferen. Haar foto’s, waarop de gruwelen van de oorlog te zien zijn, werden door de internationale pers gepubliceerd tot aan haar dood in juli 1937. De Britse schrijver George Orwell verloor bijna zijn leven in Spanje. Orwell besloot in 1936 om naar Spanje af te reizen, om voor de Britse pers te schrijven. Er was geen enkele twijfel over zijn sympathieën voor de linkse republikeinse regering. Hij was diep onder de indruk van de revolutionaire sfeer die in Barcelona hing op het moment dat hij arriveerde. Het was direct duidelijk dat Orwell zich midden in de strijd bevond, waar grote sociale veranderingen plaatsvonden - de werkende klasse had de touwtjes in handen. Hij had al besloten om te wapen te gaan en voegde zich bij de revolutionaire groep POUM (Partido Obrero de Unificación Marxista, de Arbeiderspartij van de Marxistische Eenheid) om tegen Franco’s fascisten te strijden aan het front bij Aragon. Daar werd hij in de keel geschoten door een sluipschutter. Het is aan zijn lengte te danken dat dit hem niet fataal werd. Tijdens zijn verlof in Barcelona in mei 1937 werd Orwell

“Gerda Taro was de eerste vrouwelijke journalist die verslag deed vanaf het front en er ook het leven liet.”

Pro-Sovjetcommunisten dwongen Orwell om Spanje te ontvluchten. Direct na terugkeer in Engeland ondervond hij dat zijn idealen over de oorlog uit de gratie waren gevallen.

DE WEG NAAR BURGEROORLOG APRIL 1931

28 JUNI 1931

OKTOBER 1931

10 AUGUSTUS 1932

OKTOBER 1933

GEBOORTE VAN DE REPUBLIEK

ALGEMENE VERKIEZINGEN

HERVORMINGEN EN OPPOSITIE

SANJURJO’S OPSTAND

FASCISME IN SPANJE

Doordat de monarchistische kandidaten worden verslagen in de gemeenteraadsverkiezingen, treedt koning Alfons XIII af en wordt de Tweede Republiek uitgeroepen.

54

Er worden verkiezingen gehouden voor een nieuw parlement, de Cortes Generales. De socialisten komen als winnaars uit de bus.

Een linkse regeringscoalitie onder Manuel Azaña begint met hervormingen, die op hevige weerstand stuiten van zowel de kerk als het leger.

Een van de vele ontevreden officieren, generaal Sanjurjo, leidt een militaire coup om de republiek te vernietigen, maar slaagt daar niet in.

Een Spaanse fascistische partij wordt opgericht, de Falange Española, naar Italiaans en Duits voorbeeld. Aan het hoofd staat José Antonio Primo de Rivera.

Kunstenaars ten strijde

De Internationale Brigades Uit alle landen trokken mensen naar Spanje om voor de Republiek te vechten.

Het hoofdkwartier van de POUM in Barcelona in 1936. George Orwell is in de achtergrond van deze foto te zien.

Robert Capa en Gerda Taro in 1936. Een jaar later zou Taro gedood worden bij de Slag van Brunete.

zich bewust van de duistere politieke sfeer die er heerste. Er waren twee meningen over hoe te strijden in de oorlog. Anarchisten en andere revolutionaire groepen, zoals de POUM, wilden het gevecht aangaan, waarbij ze mensen opzweepten om zich in de strijd te mengen en een sociale revolutie op gang te brengen. Anderen wilden de revolutie uitstellen tot na de oorlog. Toen deze twee meningen botsten, schaarde Orwell zich achter de revolutionairen. De communistische gematigde zijde won deze burgeroorlog binnen de burgeroorlog. Orwell moest daarom Spanje ontvluchten, vrezend voor een gevangenisstraf. Eenmaal terug in Engeland schreef hij Saluut aan Catalonië, waarin hij niet alleen schrijft over zijn militaire ervaring in Spanje, maar ook over de politieke strijd die de republiek teisterde. Zijn minachting voor het communisme zou nooit weggaan.

De Amerikaanse schrijver Ernest Hemingway trok ook naar Spanje - een land dat hij goed kende en liefhad; hij stond zeer duidelijk achter de republikeinen. Naast zijn artikelen voor kranten en zijn toneelstuk De vijfde colonne, schreef Hemingway ook samen met John Dos Passos aan de film The Spanish Earth, die in 1937 uitkwam. De film werd geregisseerd door Joris Ivens en ingesproken door Orson Welles. Het is dan ook logisch dat er een duidelijke pro-republikeinse mening naar voren kwam. Het bekendste literaire vertoon van Hemingways oorlogservaring is zijn roman Voor wie de klok luidt, dat het fictieve verhaal vertelt van een Amerikaanse vrijwilliger bij de Internationale Brigades. Het boek werd uitgegeven in 1940 en werd drie jaar later verfilmd met Ingrid Bergman en Gary Cooper in de hoofdrollen. Ook Spaanse schrijvers lieten zich niet onbetuigd. Ze wilden hun steun betuigen aan de oorlog en de revolutie door hun woorden op het papier te zetten, waarbij ze literatuur gebruikten om hun punt te maken. Miguel Hernández was zo’n schrijver. Hij sloot zich vol overtuiging aan bij de Spaanse Communistische Partij. Hij probeerde een eenheid te scheppen onder de republikeinen, om de culturele en militaire verschillen op te heffen. Hij vocht mee en gaf poëzielezingen aan het front om het moreel op te vijzelen. Hij overleefde de oorlog, maar viel daarna in handen van Franco. Hij werd ter dood veroordeeld, maar overleed in 1942 in gevangenschap aan tuberculose.

De Spaanse Burgeroorlog trok meer internationale aandacht dan andere gebeurtenissen op dat moment. Van over de hele wereld waren mensen zo verbolgen over het feit dat Spaanse generaals aan de macht wilden komen en dat de regering er niet in slaagde om de democratie te redden, dat ze besloten te helpen. Veel van deze buitenlandse vrijwilligers sloten zich aan bij de Internationale Brigades. Communistische partijen stonden aan de basis van de Internationale Brigades. Deze partijen waren in veel landen actief en volgden het voorbeeld van de SovjetUnie. In landen als Groot-Brittannië, Frankrijk, Amerika en Australië ontstonden wervingsnetwerken, die vrijwilligers selecteerden, trainden en naar Spanje begeleidden. Omdat veel landen neutraal wilden blijven, moest het inzetten van vrijwilligers op een clandestine manier worden geregeld. Alles bij elkaar dienden ongeveer 40.000 vrijwilligers in de Internationale Brigades, veelal als strijders. Zo’n 700 vrijwilligers uit Nederland sloten zich bij de Internationale Brigades aan. Circa 300 hiervan overleefden de strijd. Bij terugkomst in Nederland werd hen het staatsburgerschap ontnomen, omdat ze bij een vreemde krijgsmacht hadden gevochten. In total stierven ongeveer 6000 buitenlandse vrijwilligers voor de republiek.

19 NOVEMBER 1933

OKTOBER 1934

SEPTEMBER 1935

16 FEBRUARI 1936

JULI 1936

RECHTS GRIJPT DE MACHT

OPSTAND IN ASTURIË

HET VOLKSFRONT

EEN LINKSE OVERWINNING

AFTELLEN NAAR OORLOG

Rechtse partijen zijn succesvol bij deze verkiezingen. De nieuwe coalitieregering begint met het ongedaan maken van de hervormingen van de vorige regering.

Een arbeidersrevolutie in Asturië in het noorden van Spanje, wordt de kop ingedrukt door militairen. Generaal Francisco Franco speelt hier een grote rol in.

Om de macht van de rechtse partijen te temperen, vormen de republikeinen, socialisten en communisten een coalitie, die bekend staat als het Volksfront.

Het Volksfront doet het goed tijdens de verkiezingen van 16 februari; de nieuwe regering gaat door met het maken van nieuwe hervormingsplannen.

Terwijl een aantal generaals (waaronder Francisco Franco) een coup plannen, zijn er veel geweldsmisdrijven en politieke moorden in Spanje.

55

Kunst & fotografie Nooit eerder was er zo’n krachtig gevoel dat kunst gebruikt kon en moest worden als wapen in de politieke strijd.

K

enmerkend aan de kunst die voortkwam uit de Spaanse Burgeroorlog is wel diens veelzijdigheid. In allerlei kunstvormen en stijlen, van schilderijen tot fotografie, toonden kunstenaars aan welke kant ze stonden. Dat was vooral het geval bij de republikeinen, waar de oorlog gepaard ging met veel creatieve activiteit. De van origine Spaanse kunstenaar Pablo Picasso woonde in Frankrijk op het moment dat de generaals hun coup uitvoerden. Zijn politieke voorkeur lag bij de republiek. Toen het Spaanse Paviljoen werd ontworpen voor de Wereldtentoonstelling in Parijs in 1937, werd Picasso gevraagd om daar een kunstwerk voor de ontwerpen. Het resultaat daarvan is misschien wel hét toonbeeld van de Spaanse Burgeroorlog geworden: het schilderij Guernica. Op het schilderij zie je het bombardement van de oude Baskische hoofdstad Guernica op 26 april 1937. Dit bombardement werd uitgevoerd door het Duitse Condorlegioen, waardoor de stad werd verwoest en een onbekend aantal onschuldige burgers werd gedood. Picasso koos ervoor het drama van Guernica niet op een realistische manier weer te geven. In plaats daarvan koos hij voor de abstracte

manier, met traditionele Spaanse onderwerpen als de stier en het paard in de hoofdrol. Zo verwoordde hij zijn walging over wat velen beschouwden als fascistisch barbarisme. Het schilderij zorgde voor flink wat opschudding, zowel op de Wereldtentoonstelling in Parijs als bij vertoningen tijdens andere exposities. Alleen die ophef was al een teken van het succes van het schilderij om de gruwelen van de oorlog in Spanje onder de aandacht te brengen. Volgens een anekdote zag een Duitse officier tijdens de oorlog een foto van het schilderij in Parijs. Hij vroeg aan Picasso of hij dat gedaan had, waarop Picasso antwoordde “Nee, dat heb jij gedaan.” Uiteindelijk werd het schilderij, na de dood van Franco en het herstel van de democratie in Spanje, in Madrid tentoongesteld, tot ergernis van veel mensen die vonden dat je kunst niet mocht gebruiken als politiek

17 JULI 1936

De coup, die door een aantal generaals gepland is, wordt vanuit het Spaanse deel van Marokko ingezet. Deze wordt snel gevolgd door militaire acties in Spanje zelf.

56

19-20 JULI 1936

SPANJE VERDEELD

De coup is succesvol in zuidelijke en noordelijke delen van Spanje, maar troepen die trouw zijn aan de regering gaan de strijd aan en weten de coup in Madrid en Barcelona af te houden.

wapen. In het begin werd het schilderij beschermd door bombestendig en kogelvrij glas, omdat het miljoenen nieuwsgierigen aantrok van over de hele wereld. Tegenwoordig beschouwen kunstliefhebbers het schilderij niet meer als aanklacht tegen het bombardement op Guernica, maar tegen de gruwelen van oorlog in het algemeen. Ook de Spanjaard Joan Miró liet werk zien in het Spaanse paviljoen in Parijs. Hij voelde zich verbonden met de surrealistische kunstenaars, maar koos ervoor een abstracte stijl te gebruiken om zijn pro-republikeinse visie te uiten. Hij vond het heel logisch om een moderne, progressieve politieke visie te uiten via kunstvormen die even modern als progressief waren. Hij en talloze kunstenaars met hem waren ervan overtuigd dat in de wanhopige strijd om het voortbestaan van de republiek, kunst niet alleen aantrekkelijk moest zijn voor de ontwikkelde elite, maar ook voor het gewone volk. Net als Guernica, was Miró’s werk voor de Wereldtentoonstelling een enorme muurschildering.

“Een foto laat ondubbelzinnig de waarheid zien, en leent zich dus goed voor het overbrengen van een boodschap.”

DE OPSTAND BEGINT OPSTAND IN MAROKKO

‘De Huilende Vrouw’ is gebaseerd op een figuur uit Guernica en een terugkerend item in Picasso’s werk.

30 JULI 1936

HITLER ALS REDDER

Omdat het er steeds meer op lijkt dat de coup zal falen, stuurt Hitler transportvliegtuigen om Franco’s ‘Leger van Afrika’ van Spaans Marokko naar Spanje te vliegen.

14 AUGUSTUS 1936

29 SEPTEMBER 1936

SLACHTING IN BADAJOZ

OPKOMST VAN FRANCO

Opstandelingen bezetten de stad Badajoz en richten een bloedbad aan onder de bevolking, omdat ze tegenstanders van de opstand zouden zijn.

Francisco Franco, die leiding had over het Spaanse Leger van Afrika, wordt hoofdcommandant en regeringsleider.

Kunstenaars ten strijde

Propagandaposters Kunstenaars en politici van beide kampen gebruikten posters ter propaganda

Dali’s ‘Weke constructie met gekookte bonen’ laat een destructief monster zien – de Burgeroorlog.

Het werk is bekend als De Maaier en laat een boer zien met een sikkel in de ene hand en de andere is een gebalde vuist. Miró was geboren in Barcelona en fervent aanhanger van de republikeinen, waarbij hij wenste dat Catalonië zelfstandig werd. Als kleiner project ontwierp Miró in Frankrijk een postzegel, met als achterliggende gedachte dat de opbrengst zou gaan naar de republiek. Dat plan ging niet door, maar de boodschap was duidelijk: de kunst van Miró moest onder de burgers verspreid worden. Ook fotografie kon een boodschap overbrengen aan miljoenen mensen. In zowel de Spaanse als de internationale pers zochten fotografen naar beelden die de bittere realiteit van de oorlog toonden. Een foto, waarvan je

kunt aannemen dat hij ondubbelzinnig de waarheid laat zien, leende zich goed voor het overbrengen van een boodschap en beïnvloeden van mensen. Fotografen kwamen, net als kunstenaars en schrijvers, van over de hele wereld naar Spanje. Onder die buitenlanders bevonden zich ook twee Duitsers, Hans Namuth en Georg Reisner. Net als Duitsers die bij de Internationale Brigade vochten, zagen Namuth en Reisner de Spaanse Burgeroorlog als middel om Franco te verslaan en een zege over het fascisme te behalen. Met een overwinning in Spanje zou ook Hitler aan het wankelen worden gebracht, met hopelijk een herstel van de democratie in Duitsland tot gevolg. De twee mannen werden namens het Franse tijdschrift Vu in juli 1936 naar Spanje gestuurd om verslag te doen van de Volksolympiade in Barcelona. Toen de burgeroorlog uitbrak bleven de mannen in Spanje, om de impact van de oorlog voor de Republikeinen te fotograferen.

Toen George Orwell en andere buitenlanders in Spanje arriveerden, viel hen de kleurrijke politieke posters die de straten sierden meteen op. Dat was vooral in republikeinse steden als Barcelona en Madrid het geval, en minder in steden binnen het fascistische gebied. Aangezien de ongeletterdheid in Spanje nog steeds hoog was, waren de posters een belangrijk communicatiemiddel. De posters moedigden de burgers vooral aan om te strijden. Met eenvoudige visuele middelen wilden ze duidelijk maken waar de oorlog voor stond, wie de vijand was en waarom hulp noodzakelijk was. Aan beide zijden moest duidelijk zijn dat ze alleen konden winnen als ze een eenheid vormden. Aan de kant van de ‘rebellen’ werd de nadruk gelegd op het gezamenlijk uitvoeren van acties met de fascistische en conservatieve troepen van Franco. De republikeinen legden de nadruk op de eenheid van antifascistische strijdmachten. In het republikeinse Spanje werd ook een sociale revolutie gepromoot, met name in de eerste weken van de oorlog toen de posterkunst spontaan groeide. De ontwerpers en drukkers benadrukten de verbondenheid van oorlog en revolutie. Posters lieten vrouwen aan het front zien of riepen boeren op om de revolutie te steunen.

12 OKTOBER 1936

26 APRIL 1937

3-8 MAY 1937

JULI-NOVEMBER 1938

1 APRIL 1939

RUSSISCHE HULP

BOMBARDEMENT OP GUERNICA

DE MEIDAGEN VAN BARCELONA

SLAG BIJ DE EBRO

FRANCO OVERWINT

Als tegenmaatregel tegen de militaire hulp die de opstandelingen bereikte, begint Rusland met het steunen van de republiek. Zo beschermen de Russen Madrid tegen de rebellen.

Het brute bombardement op de oude Baskische stad Guernica in het noorden van Spanje werd uitgevoerd door het Duitse Condor Legioen.

Spanningen in het republikeinse kamp lopen op als de gematigde en de revolutionaire troepen met elkaar op de vuist gaan in Barcelona.

De laatste grote strijd door de republikeinse troepen bij de Noord-Spaanse rivier Ebro wordt door Franco succesvol beantwoord met een tegenoffensief.

Na de overwinning op Madrid kan Franco op 1 april de overwinning voor de rebellen verkondigen. De oorlog is over, hoewel het lijden voor de overlevende republikeinen voortduurt.

© Alamy

Het Duitse Condorlegioen was in militair en logistiek opzicht zeer belangrijk voor de nationalisten.

57

O R N E E H D L E H N E K R U H ? SVCILLAIN &

Francisco Franco

De grote winnaar van de Spaanse Burgeroorlog werd Europa’s langst regerende dictator.

T

oen Francisco Franco Bahamonde op 20 november 1975 overleed, bezochten tienduizenden Spanjaarden het koninklijk paleis in Madrid om de opgebaarde dictator eer te betuigen. Het overlijden van de 82-jarige man was te verwachten, aangezien hij een maand eerder problemen met zijn toch al zwakke hart kreeg. Desondanks zorgde de dood van de zelfbenoemde caudillo – het Spaanse equivalent van de Führer – toch voor de nodige tranen. Waren het tranen van verdriet of opluchting? Hoewel de vlaggen halfstok hingen en de normale televisie- en radiouitzendingen werden gestaakt terwijl Spanje rouwde, was de mening onder het volk verdeeld. Sommige mensen maakten zich zorgen om de toekomst. “Vijanden van Spanje en de christelijke beschaving staan paraat”, aldus Franco op zijn sterfbed. Anderen waren gewoon blij: 39 jaar van absolute, autoritaire macht kwamen ten einde. Franco was een dictator als Adolf Hitler, Benito Mussolini, Joseph Stalin en António de Oliveira Salazar. Hij was alleen veel langer aan de macht gebleven dan hen en kon niet slechts worden aangeduid als een fascist. Zijn klim naar de macht was fenomenaal, vooral omdat Franco over het algemeen werd gezien als verlegen. Hij was een verlegen, eenzaam kind geweest, “teruggetrokken tot het punt van ijzige afstandelijkheid”, volgens biograaf en historicus Paul Preston. Maar weinig mensen meenden dat ze hem echt begrepen. Franco werd geboren op 4 december 1892 om 12:30 uur in de stad El Ferrol in het noordwesten van

58

Spanje. Het was een klein kereltje, waardoor hij een dankbaar doelwit was van pestkoppen. Franco had flink te lijden onder de scheiding van zijn ouders en zocht wanhopig goedkeuring van zijn vader, Nicolás Franco y Salgado Araújo. Hij voelde dat hij zijn oudere broer Nicolás, die de favoriete zoon was, nooit kon evenaren. Zelfs toen hij op 29 augustus 1907 bij het Spaanse leger ging, voelde hij de teleurstelling bij zijn vader. Voor zijn vader was hij maar “de andere zoon”. In het leger zag hij echter wel kans om te stijgen in de sociale ladder van de Spaanse samenleving. Ook in het leger staken ze de draak met zijn lengte en hoge stem. Franco, bijgenaamd Franquito – Kleine Franco – voltooide zijn legertraining in juli 1910 en stond te popelen om te helpen bij het beëindigen van de voortdurende koloniale oorlog in Marokko. Hij had een afkeer van de linkse activisten en zag op 6 februari 1912 zijn wens in vervulling gaan: hij mocht naar Afrika afreizen. Daar werkte hij zo hard dat hij op 33-jarige leeftijd Europa’s jongste generaal werd. In 1928 verliet Franco Marokko en trok naar Zaragoza, waar hij de leiding kreeg over de opnieuw gevestigde Militaire Academie. Maar het waren uiteindelijk de oncontroleerbare factoren binnen het turbulente politieke klimaat van Spanje die doorslaggevend zijn toekomst beïnvloedden. Toen de militaire dictatuur van Spanje in 1929 instortte en de gemeenteraadsverkiezingen in 1931 werden gewonnen door de linkse Republikeinen, had de oprichting van de Tweede Spaanse Republiek directe invloed op hem.

Helden & Schurken FRANCISCO FRANCO

Beslissend moment

Personeelsstop bij marine

Franco wilde bij de marine, om zo in de voetsporen van zijn oudere broer Nicolás (de favoriete zoon van zijn vader) te treden. Helaas voor hem: door het verlies van de Spaans-Amerikaanse oorlog was de Escuela de Administración Naval gedwongen om vanaf 1906 zeven jaar lang geen nieuwe rekruten te accepteren. Daarom ging Franco bij het Spaanse leger, waar hij zijn krachtige reputatie kon opbouwen.

1907

59

Beslissend moment

Franco ontmoet Adolf Hitler in het Franse stadje Hendaye om te praten over de mogelijke rol van Spanje in WO II.

Franco ontmoet Adolf Hitler Nadat Franco de burgeroorlog won en dictator werd, wist hij te voorkomen dat Spanje in de Tweede Wereldoorlog meegezogen werd. Hij maakte zelfs een afspraak met Hitler, maar de bespreking liep niet goed. De Führer zei achteraf dat hij liever een paar tanden liet trekken dan nogmaals met Franco af te spreken. Hij noemde Franco “geen held maar een kleine praatjesmaker.”

1940

De Nationalisten nemen Republikeinen gevangen tijdens de bloederige Spaanse Burgeroorlog.

Op dat moment werden politieke wonden geopend, waar vooral de katholieke kerk, het leger en de elite onder leden. Toen de linkse coalitie, het Volksfront, in 1936 de parlementsverkiezingen won, begonnen een aantal Spaanse generaals met het plannen van een militaire machtsovername. Ze dachten dat de coup zo gebeurd zou zijn, maar het bleek in werkelijkheid een heuse burgeroorlog te ontketenen, waarbij de traditionalisten en diegenen die sociale verandering wilden tegenover elkaar kwamen te staan. Franco – die naar de Canarische Eilanden was gestuurd door de regering die twijfelde aan zijn loyaliteit – hield zich in eerste instantie een beetje op de achtergrond, ondanks het feit dat hij een belangrijke militaire figuur was. Hij sloot zich in het begin niet bij de rebellen aan. Toen hij toch van mening veranderde, was een van zijn eerste stappen om zich aan te sluiten bij het Leger van Afrika in Marokko, dat hij later naar Spanje liet vliegen door Duitse transportvliegtuigen met luchtdekking van Italiaanse bommenwerpers. Zijn aanzien steeg zo sterk dat hij in 1937 door de nationalisten werd voorgedragen als opperbevelhebber: de ‘generalissimo’. Met de hulp van getrainde buitenlandse strijders en een verenigde rechtse groep kregen ze de Republikeinen langzaam klein. Franco werd uitgeroepen tot leider van de Spaanse staat en de overheid tot de oorlog werd gewonnen. Maar Franco had zijn eigen ideeën: hij bleef aan de macht.

60

“Franco gebruikte het woord ‘limpieza’ (zuivering) om zijn strategie te omschrijven” Hij had een bijzondere manier van denken. Zo had Franco gezworen om Spanje “koste wat kost” te redden van de marxisten. Toen verteld werd dat die belofte zou kunnen betekenen dat hij de helft van Spanje zou moeten neerschieten, glimlachte Franco en zei: “Ik herhaal, koste wat kost.” Volgens sommigen hield Franco de burgeroorlog zelfs opzettelijk langer in stand, zodat hij werk kon maken van het uitroeien van de Republikeinen terwijl Republikeinse steden als Barcelona, Valencia en Madrid één voor één vielen. Maar hoe langer hij vasthield aan zijn macht, hoe moeilijker het werd om van Franco af te komen. Franco gebruikte zijn eigen beeltenis op propagandaposters en was niet bang om extreme oorlogstactieken goed te keuren – op 26 april 1937 kwamen ongeveer 800 mensen om bij Duitse luchtbombardementen op de Baskische stad Guernica toen Hitler Spanje gebruikte als oefenterrein. Ook knipperde hij niet met de ogen toen hij toestond dat honderden liberalen, communisten, socialisten, intellectuelen, anarchisten en separatisten werden gedood tijdens la Represión Franquista, ofwel de franquistische repressie. Sterker nog: Franco gebruikte het woord ‘limpieza’ (zuivering) om

zijn strategie te beschrijven. Dit ging door tot ver na 1939, toen Spanje onder leiding kwam van Franco, en wordt verantwoordelijk geacht voor de dood van 200.000 mensen. Franco werkte veertien uur per dag aan zijn bureau, maar verwaarloosde zijn familie. Hij trouwde in 1923 met María del Carmen Polo y Martínez-Valdès, waarmee hij drie jaar later een dochter kreeg, María del Carmen – ook wel Carmencita. Toen de twee uit ballingschap uit Frankrijk terugkwamen, liet hij ze meer dan een uur wachten, omdat hij aan plannen bleef werken om Spanje opnieuw conservatief rooms-katholiek te maken. Tegen 1940 had Franco de diplomatieke erkenning van alle landen gekregen, met uitzondering van de Sovjet-Unie en Mexico. Hij had het Spaanse leger verkleind van een miljoen naar 250.000 soldaten en hij werd toegejuicht omdat Spanje zich niet met de Tweede Wereldoorlog bemoeide. Dat, samen met zijn wens om Joden te beschermen tegen de Asmogendheden, werd gezien als zijn grootste prestatie. In werkelijkheid had Franco op 23 oktober 1940 in het Franse Hendaye een ontmoeting met Hitler, die hij overigens ook

Helden & Schurken FRANCISCO FRANCO

Op deze foto, gemaakt in 1975, voert Franco een van zijn laatste inspecties van het Spaanse leger uit.

Beslissend moment

Valle de los Caídos Zoals zoveel dictators wilde ook Franco zichzelf in steen vereeuwigen. Hij zette duizenden Republikeinse gevangen soldaten in om Valle de los Caídos te bouwen – een monument om zichzelf te eren, maar ook om te gebruiken als begraafplaats voor 40.000 gevallen Nationalisten. De bouw duurde achttien jaar en werd in 1959 voltooid. Franco werd er na zijn dood begraven.

een uur liet wachten. Tijdens dat gesprek meldde Franco dat hij een deel van Frans Algerije en Frans Kameroen wilde. De Führer zou het daar niet mee eens zijn geweest. Volgens sommigen waren Franco’s eisen een vertragingstactiek waarmee hij tijd won om Spanje te stabiliseren en te herstellen, en de diplomatieke betrekkingen met de geallieerden te behouden. Anderen denken dat hij Hitlers wens voor Spaanse betrokkenheid overschatte. Hoe dan ook, de Führer was niet onder de indruk van de voorstellen van Franco, die zijn best deed om zichzelf positief in het daglicht te zetten. Zo stuurde hij de Spaanse Blauwe Divisie naar het Russische front, mocht Duitsland de Spaanse havens gebruiken en gaf Franco de SS zelfs een lijst met daarop de gegevens van 6000 Joden. Dit document werd in 2010 in de Spaanse archieven gevonden, maar er is nooit gebruik van gemaakt. Toen de oorlog voorbij was, zorgde Franco’s neutraliteit ervoor dat hij onaantastbaar bleef. Ook al is er in 1997 een elf pagina’s tellend document gevonden in het archief van het Ministerio de Asuntos Exteriores (ministerie van Buitenlandse Zaken) waarin stond dat hij honderd nazi’s asiel had aangeboden, was hij

vrij om verder te bouwen aan zijn ideale Spanje. Zo zorgde hij voor een gesloten economie, waarbij haast alle internationale handel werd afgesneden. Dat leidde tot jaren van voedselschaarste, waardoor ongeveer 200.000 mensen stierven van de honger. Toch was Franco’s positie niet in gevaar en hij werd zelfs versterkt door de Koude Oorlog. De Verenigde Staten had in 1946 het regime van Franco afgekeurd, maar ging in 1953 toch in gesprek met Spanje. Als gevolg daarvan ontstond het Pact van Madrid: Amerika bood economische en militaire hulp aan Spanje, en mocht in ruil daarvoor bommenwerpers en vliegdekschepen in en rond het land stationeren. Omdat de burgeroorlog was aangewend als kruistocht tegen het bolsjewisme, had Franco de volle steun van de katholieken, maar ook van de traditionalisten. Dat gaf Franco een gevoel van algemene erkenning – en hij genoot van die nieuwe status. Tegelijkertijd zocht hij steun van binnenuit. De politicus Lopez Rodo en de nieuwe technocraten koppelden Spanje in 1959 aan het Systeem van Bretton Woods, waarmee het een vaste wisselkoers kreeg van 60 pesetas voor een dollar. Daardoor kwam Spanje in de

jaren 60 tot bloei. Toch bleef het regime van Franco culturele activiteiten die afweken van de Spaanse traditie verbieden en wees hij de Baskische, Galicische en Catalaanse talen af als officiële talen. Twee ministers van het regime van Franco, die ook vertegenwoordigers waren van de conservatieve katholieke instelling Opus Dei, zetten commissies op die universiteiten moesten zuiveren van ‘ongepaste’ politieke of religieuze ideeën en wetenschappelijk onderwijs dat de Bijbel tegensprak. Er was geen kans op verandering via vrije verkiezingen: sinds 1947 was Franco regent voor het leven en het was aan hem om een opvolger te benoemen (hij koos Juan Carlos, de kleinzoon van koning Alfonso XIII). Naarmate de tijd verstreek, versoepelde het regime van Franco. Hij streek met de eer voor het investeren in overheid en industrie, en zelfs de perscensuur en de politiecontrole verminderden. Iedereen die het met hem eens was, zag zijn levensstandaard verbeteren. Maar voor de onderdrukte separatisten en degenen die wilden dat Spanje zijn diversiteit erkende, was het einde van Franco bevrijdend. Kort na Franco’s dood vormde Juan Carlos Spanje om tot de pluralistische democratie die het tot de dag van vandaag is.

© Alamy, Corbis

1959

61

Door de eeuwen

MEDISCHE INSTRUMENTEN

Het lijken martelwerktuigen, maar deze lugubere gereedschappen waren feitelijk ontworpen om mensenlevens te redden.

TREPAN C.A 6500 V.CHR.

Abu al-Qasim Al-Zahrawi 936-1013

Al-Zahrawi wijdde zijn leven aan de geneeskunde. Hij was voorstander van cauterisatie (het dichtbranden van wonden) en ontwikkelde meer dan 200 medische instrumenten, waaronder de verlostang, waardoor de kindersterfte bij geboortes drastisch daalde. Hij was ook de eerste arts die een buitenbaarmoederlijke zwangerschap omschreef en ontdekte dat hemofilie erfelijk is.

Als je last hebt van hoofdpijn, dan neem je een aspirientje, drink je een glas water en ben je meestal na een uur weer opgeknapt. In de Neolithische periode was het geneesmiddel iets minder prettig. Er werd een gaatje geboord in je schedel, waardoor het harde hersenvlies bloot kwam te liggen. Dit deden ze met een trepan, wat in die periode niet veel meer was dan een vuursteen, gebonden aan een houten stok. Trepanning wordt in sommige landen nog steeds gebruikt om geestesziekten te verhelpen.

Speculums bleven tot de 20e eeuw nagenoeg onveranderd qua ontwerp.

IJZEREN LONG 1928

De eerste ijzeren long was gemaakt met onderdelen van een stofzuiger.

Neolithische trepans werden gemaakt van vuursteen of haaientanden.

OSTEOTOOM 1830

“Tandpijn werd niet behandeld met antibiotica, maar door het trekken van de tanden met een extractietang.”

In het tijdperk voor de algehele narcose, waren amputaties ontzettend pijnlijk en bijzonder gevaarlijk. Botten versplinterden bij het zagen en ook het weefsel om de wond had flink te lijden onder de hamer en beitel of de tanden van de zaag. Chirurgen moesten een manier bedenken om de procedure te versnellen en het risico op complicaties verkleinen. Het resultaat was de osteotoom. Dat was een apparaat met een serie vlijmscherpe tanden aan een ketting die met de hand werden rondgedraaid. Je zou het de eerste kettingzaag kunnen noemen.

62

Dit waren de eerste apparaten waarmee patiënten kunstmatig in leven werden gehouden. Het werd vooral gebruikt bij poliopatiënten die door verlammingsverschijnselen moeite hadden met ademen. De ijzeren long bestond uit een luchtdichte kamer, verbonden aan een luchtpomp. Lucht werd de kamer in- en uitgezogen, waardoor de longen uitzetten en weer terugveerden. Daardoor ademde de patiënt. Veel poliopatiënten herstelden al goed na een paar minuten in een ijzeren long, terwijl andere patiënten de rest van hun leven in deze stalen cabine moesten verblijven.

De ketting was voorzien van scherpe tanden, die met gemak door bot zaagden.

SPECULUM 79 N. CHR.

Duizenden levens kwamen in dit jaar tot een einde tijdens de uitbarsting van de Vesuvius. De voorwerpen die uit de ruïnes van Pompeii zijn opgegraven bieden een ongekende blik in het leven van de Romeinse tijd. Zo werden ook de nodige medicijnen en medische instrumenten ontdekt, waaronder deze afschrikwekkend ogende speculum. De Romeinse gynaecologie was best wel primitief. Artsen waren van mening dat de baarmoeder kon gaan ‘rondzwerven’ in het vrouwenlichaam, waarbij het schade aanrichtte aan interne organen en hysterie veroorzaakte.

Door de eeuwen

Deze 16e eeuwse kogelverwijderaar was van staal gemaakt en aan de bovenzijde mooi versierd.

KOGEL VERWIJDERAAR 16E EEUW

REPOSITIEAPPARAAT 5E EEUW V. CHR.

Hippocrates werd gezien als de vader van de geneeskunde en omschreef de oudst-bekende manier om een ontwrichte schouder te behandelen. Hij ontwikkelde een ladder-achtig apparaat, waar de patiënt in werd geplaatst. Daarna werd de arm met aanzienlijke kracht omlaag getrokken. In de 16e eeuw bracht de koninklijke Franse arts Ambroise Paré deze methode weer opnieuw in gebruik. Vanaf dat moment is hij niet meer uit de medische wereld verdwenen.

Toen vanaf het begin van de 13e eeuw vuurwapens werden gebruikt om oorlogen mee te beslechten, veranderde dat het Ambroise hele systeem van Dit lange, klauwachtige Paré oorlogsvoering. instrument werd door 1510-1590 Tot de uitvinding de urinebuis naar de Deze chirurgijn werkte als veldarts van dit apparaat en had een aantal koningen onder blaas geschoven. De behandeling. Hij wordt gezien als pionier konden uitsluitend arts gebruikte de op het gebied van chirurgische ingrepen en kogels worden lithotoom vervolgens geneeskundige behandelingen op het slagveld. verwijderd die om kleine nierstenen te Zo ontdekte hij dat het beter is om wonden zich net onder pakken of om met het met terpentijn te behandelen dan ze dicht de huid bevonden. te branden. Ook heeft hij verschillende mesje in grotere stenen te instrumenten en prothesen De kogelverwijderaar snijden, zodat ze konden worden uitgevonden, waaronder ging dieper. Het bestaat uitgeplast. Dat gebeurde terwijl de kunstogen. uit een holle buis met een patiënt gewoon wakker was … en schroef, die je kon verlengen of ongetwijfeld helse pijnen doorstond! inkorten door hem via het hendeltje Patiënten konden bovendien aan de bovenkant te draaien. doodbloeden als de arts per Het instrument werd in de wond ongeluk de blaas beschadigde. geschoven, waarna de schroef in de kogel werd gedraaid. Zo kon de kogel worden verwijderd.

LITHOTOOM 1780

Hippocrates 460-370 V. CHR.

Dankzij de ladder van Hippocrates kon een ontwrichte schouder snel hersteld worden.

Deze Oud-Griekse geneesheer is wellicht de belangrijkste naam uit de geschiedenis van de geneeskunde. Hij stichtte een medische school op Kos, waarbij hij geneeskunde losmaakte van filosofie en magie en ervoor zorgde dat geneeskunde een vak apart werd. Vandaag de dag leggen artsen de Hippocratische Eed af, waarbij ze zweren patiënten geen kwaad te doen.

Deze 18e eeuwse lithotoom had een springveer en een mahoniehouten handvat.

EXTRACTIETANG 1800-1840

Als je bang bent voor de tandarts, ben je vast blij dat je niet in de 19e eeuw leeft! In plaats van het behandelen van tandpijn met antibiotica, werden geïnfecteerde tanden getrokken met een extractietang als deze. De klem werd om de tand geschroefd, waarna de hele tand eruit werd gedraaid. Alsof je een sleutel draait. Deze behandeling was zo extreem pijnlijk (verdovingen werden niet gebruikt) dat de patiënt vastgehouden of vastgebonden moesten worden.

BESNIJDENISSCHAAR 10E/11E EEUW

De middeleeuwse arts Abu al-Qasim al-Zahrawi veranderde de besnijdenis van een religieus ritueel naar een medische handeling. Hij vond verschillende medische instrumenten uit en was waarschijnlijk de eerste arts die scharen gebruikte bij operaties. Bij besnijdenissen vond hij een schaar prettiger, omdat deze de snede gelijkmatiger maakten. Deze tang is gemaakt van zilver en ivoor en komt waarschijnlijk uit Frankrijk.

De CT-scanners kunnen zelfs 3D-afbeeldingen maken van onze ingewanden.

CT SCANNER HEDEN

Dit is het neusje van de zalm van de moderne geneeskunde. Met de CT-scanner kunnen artsen gedetailleerde beelden maken van onze ingewanden. Oorspronkelijk is de CT-scanner ontworpen om de hersenen in beeld te brengen. Tijdens het eerste gebruik in 1971 werd er een hersentumor zichtbaar bij een 41-jarige patiënt. Tegenwoordig gebruiken artsen de scanner om verschillende delen van ons lichaam in beeld te brengen. Het werkt met röntgenstralen, die door een machine worden opgevangen en in een afbeelding worden omgezet.

© Alamy; Corbis; Getty Images

Al-Zahrawi revolutionatiseerde de manier waarop artsen werkten door veel nieuwe gereedschappen te ontwikkelen.

63

Da Vinci’s

UITVINDINGEN 64

Ontdek hoe de vindingrijkheid van deze geniale kunstenaar generaties lang de grootste geesten inspireerde.

S LEONARDO DA VINCI Italië, 1452-1519

Da Vinci werd op 15 april 1452 geboren in Toscane en werd de leerling van een beeldhouwer in Florence. Hier leerde hij het werk van een kunstenaar. Later zou hij zelf werken in Florence, Milaan, Venetië en Rome. Zijn werken en uitvindingen deed hij doorgaans in opdracht van machtige heren. Uiteindelijk trok hij op uitnodiging van de Franse koning naar Frankrijk, waar hij stierf in 1519.

Korte bio

ommige mensen zijn meesters in een bepaalde kunstvorm of wetenschap. De Renaissance kende een ongekende concentratie meesters in de schilder- en beeldhouwkunst, evenals architecten, uitvinders en wiskundigen. Maar één van hen leek in alles begaafd te zijn: Leonardo da Vinci. Er was geen kunst of vakgebied waar deze meesterlijke wetenschapper en kunstenaar zich tijdens zijn leven niet mee bezig heeft gehouden. Maar pas in de afgelopen honderd jaar zijn we de geheimen van zijn werk echt gaan doorgronden. Hoewel zijn werk als schilder over de hele wereld wordt bewonderd, met werken als de Mona Lisa, Het Laatste Avondmaal en De Verkondiging in zijn portfolio, is dit slechts een fractie van zijn ware talent. De notitieboekjes van Da Vinci bevatten pagina’s vol uitgebreide schetsen, opmerkingen, formules en ander werk. Alles is genoteerd in het, inmiddels iconische, gespiegelde handschrift van Da Vinci. De boeken geven een inkijk in de inspanningen van Da Vinci om de wereld om hem heen te doorgronden. Ze strekken van een gedetailleerde weergave van een foetus in de baarmoeder tot exacte plannen voor een vliegmachine. Waar velen de kunst en de wetenschap proberen te scheiden, waren ze volgens Da Vinci onlosmakelijk verbonden. Waar hij een theorie of een

uitvinding beschreef, voegde hij vrijwel altijd een tekening toe. Zijn talent als kunstenaar vulde zijn technische geest aan. Da Vinci-onderzoeker Fritjof Capra zei daarom: “Zijn wetenschap is niet te begrijpen zonder zijn kunst en zijn kunst niet zonder de wetenschap.” Als leidende figuur in de wetenschap en wiskunde ontwikkelde Da Vinci innovaties waar anderen decennia en soms zelfs eeuwen over deden. Hoewel de ideeën soms rudimentair en op dat moment nog onuitvoerbaar waren, vormden ze vaak de inspiratie voor latere volwaardige uitvindingen die de wereld zouden veranderen, zoals de zelfaangedreven kar, een vliegmachine en zelfs een robotridder. Waar Da Vinci’s geschetste ont werpen en notities niet direct overgenomen werden door volgende generaties, waren ze wel vaak de oorsprong van g rotere innovaties. Zo leidde zijn werk in veel gevallen tot uitvindingen waar hij zelf niet van had dur ven dromen. Zelfs een aantal van zijn minder praktische ideeën, zoals het ont werp voor een pantser voer tuig, werden herontdekt en bleken via andere wegen gerealiseerd. De moderne incarnatie van zulke ont werpen zouden vaak pas eeuwen na zijn leven werkelijk heid worden. De waarde van Da Vinci als leider in kunst en wetenschap is enorm.

65

DE ORNITOPTER

De eerste poging om een vliegmachine te bouwen

I

n de Codex over de vlucht der vogels, houdt Da Vinci zich bezig met vraagstukken over aerodynamica en presenteert manieren waarop mensen de natuurlijke vliegwijze van vogels kunnen nabootsen. Tussen 1488 en 1514 was hij geobsedeerd door het vliegen. Hij observeerde vogels en vleermuizen om de principes van hun vliegkunsten te doorgronden. Da Vinci schreef in de Codex: “De vogel is een instrument dat werkt volgens wiskundige wetten, een instrument dat de mens met al zijn bewegingen kan reproduceren.” De schetsen van de ornitopter laten een vliegmachine zien met één vleugelspan, aangedreven door de spierkracht van de piloot. Het toestel was ontworpen om het natuurlijke vliegmechanisme van vogels na te bootsen. Het werd bestuurd en aangedreven door één piloot, hangend onder de vleugeloverspanning. Hij kon de vleugels

Geïnspireerd door de natuur

Na zijn observaties van vogels en vleermuizen koos Da Vinci voor een vogelachtige vleugelspanne voor zijn ontwerp. Zo had de piloot zo veel mogelijk luchtweerstand en lift met de vleugels.

laten slaan met een constructie van hefbomen en overbrengingen. In theorie zou de vleugelslag zowel de voortstuwing als de nodige lift genereren die noodzakelijk zijn om te vliegen. De tekeningen van Da Vinci illustreren alleen het ‘skelet’ van de machine, zonder de bespanning. Waarschijnlijk wilde hij een stof of net gebruiken om de vleugels genoeg luchtweerstand te geven. Het is onduidelijk of Da Vinci ooit een ornitopter gebouwd en getest heeft. Tegenwoordig zijn de experts het erover eens dat de machine waarschijnlijk niet had gevlogen. Desondanks was het één van de vroegste geloofwaardige pogingen om het luchtruim te veroveren.

Als een vogel

Tuigje voor de piloot

De machine was ontworpen om zijn piloot met ritmische vleugelslagen de lucht in te krijgen.

De piloot van de ornitopter hing onder de overspanning van de vleugels, net als bij een moderne deltavlieger.

Pedaalkracht

Da Vinci had door dat een mens niet genoeg kracht kon leveren met alleen zijn armen. Daarom had de vliegmachine ook voetpedalen, zodat de piloot extra kracht kon uitoefenen met zijn benen.

“De machine is één van de vroegste geloofwaardige pogingen om te vliegen.” Een schets uit de vogel-codex.

Hoewel zijn pogingen om te vliegen in hun tijd opmerkelijk waren, had de machine vermoedelijk niet gewerkt.

66

Oordeel

Uiteindelijk was de ornitopter een praktische mislukking. Het is onwaarschijnlijk dat Da Vinci zijn machine ooit heeft zien vliegen. Hedendaagse experts zijn het aan de hand van de schetsen erover eens dat het toestel vrijwel zeker niet gewerkt had. Maar de ornitopter is wel één van de eerste stappen in de ontwikkeling van de menselijke luchtvaart. Da Vinci’s begrip en verwerking van kennis uit de natuur en zijn gebruik van natuurkunde geven het ontwerp een zekere geloofwaardigheid die daarvoor niet voorkwam.

Da Vinci’s Geniale Uitvindingen

DE ZELFAANGEDREVEN KAR Het eerste automobiele voertuig van de wereld

H

Een moderne nagebouwde zelfaangedreven kar.

oewel de tijd van interne verbrandingsmotoren en stoomketels nog lang op zich lieten wachten, wist Da Vinci in 1478 een volledig functioneel zelfaangedreven voertuig te ontwikkelen. Het is waarschijnlijk de vroegste voorloper van de moderne auto. Het ontwerp is gebaseerd op een opwindveer, vergelijkbaar met een stuk speelgoed. De krachtige veren werden opgespannen door de kar herhaaldelijk achteruit te duwen voordat hij losgelaten werd. Het voertuigje was zelfs programmeerbaar, door houten blokken op bepaalde intervals in de overbrengingen te plaatsen. Zo kon bepaald worden dat de kar op een bepaald moment een andere kant op moest draaien. Voor de toeschouwer leek het alsof de kar zijn eigen weg koos. De theorie bestaat dat Da Vinci met de kar geen hoger doel had dan het vermaken van publiek. Het feit dat er geen plaats is voor een chauffeur of een manier om vracht te plaatsen, wijst erop dat Da Vinci het voertuig niet als vervoersmiddel zag. De kar is nooit gebouwd tijdens het leven van Da Vinci en pas zeer recent nagemaakt aan de hand van de tekeningen. Wie weet hoe ver de onderzoeker was gekomen met de kar als hij de juiste middelen en voldoende tijd had gehad. Hoe dan ook leverde hij met dit ontwerp een voertuig af dat zijn tijd ver vooruit was.

Opwindmechaniek De veren die de wagen aandreven werden opgewonden door de kar een paar keer achteruit te duwen, net als bij moderne speelgoedauto’s.

Korte actieradius De wagen kon ongeveer veertig meter afleggen voordat de veren ontspannen waren. Vreemd genoeg kon de wagen alleen naar rechts keren.

Door houten blokken in de overbrengingen van de kar te plaatsen, kon je bepalen wanneer de wagen moest draaien.

Oordeel

Als men zich had gerealiseerd wat voor innovatie Da Vinci hiermee in handen had, was de kar misschien verder ontwikkeld en voor meer praktische doeleinden gebruikt dan vermaak. Hoewel de kar vrij grof was en nog ver verwijderd van een moderne auto, waren de mechanica die de kar aandreven revolutionair.

KOGELLAGERS Een kleine uitvinding met enorme invloed Hoewel ze niet belangrijk lijken, zijn kogellagers onmisbare onderdelen in allerlei grote machines. Da Vinci schetste verschillende toepassingen voor kleine metalen bolletjes in het verminderen van frictie tussen twee bewegende oppervlakken. Zo konden de vlakken sneller roteren zonder overmatige hitte of schade. Hij wilde deze kogellagers gebruiken voor zijn helikopter, omdat de benodigde rotatiesnelheid van de rotor alleen zo bereikt kon worden. Tegenwoordig zijn kogellagers onmisbaar voor apparaten met onderdelen die op grote snelheid moeten roteren.

Koers bepalen

Da Vinci schetste verschillende oplossingen om de frictie tussen twee bewegende delen te verminderen. Hij concludeerde dat de kogel daarvoor de beste vorm was.

Oordeel

Het feit dat kogellagers nog altijd gebruikt worden op vrijwel precies dezelfde manier zoals Da Vinci zich dat voorstelde, is een indrukwekkend bewijs van de genialiteit van de man en zijn uitvinding. Hoewel het kleine onderdeel niet genoeg was om de helikopter van Da Vinci van de grond te krijgen, is het één van zijn grootste uitvindingen.

67

KLOKKEN Geniale manieren om bij de tijd te blijven

Hoewel de uitvinding van de klok niet op zijn naam staat, deed Da Vinci een hoop werk voor het nauwkeuriger en betrouwbaarder maken van uurwerken. Tijdens de vijftiende eeuw gingen klokkenmakers veren gebruiken in plaats van gewichten om de tijd te meten. In 1490 gebruikte Da Vinci dat principe om een klok met twee Da Vinci droeg veel bij aan de losse mechanismen te presenteren: verbetering van uurwerken. eentje voor de uren en een de voor minuten. Da Vinci wordt als één van de eersten gezien die een fusee in zijn klokken gebruikte. Dit is een kegelDit ontwerp voor een vormige katrol die de trekkracht van nauwkeurigere klok de hoofdketting balanceert terwijl droeg veel bij aan het klokkenmakersvak. Zijn het mechanisme afloopt. Daardoor begrip van de fundamenwerd de klok veel nauwkeuriger. Hij ten van uurwerken had ontwikkelde ook een rudimentaire een belangrijke invloed wekker die werkte met water dat van op de andere werken van één reservoir naar een ander liep. Da Vinci en leverde innoEen serie katrollen trok de benen van vaties op waardoor wij de uitvinder omhoog op het moment tegenwoordig nog altijd weten hoe laat het is. dat hij wakker moest worden.

Oordeel

Deze vroege schets van een parachute paste de geringe kennis die men destijds over luchtweerstand had met succes toe.

DE PARACHUTE

Een vroege poging om veilig te vallen

In een marge van zijn notities schetste Da Vinci een klein poppetje, dat aan een piramidevormige constructie hing. Hij noteerde daarbij dat iemand, met voldoende linnendoek over de piramide gespannen, van praktisch elke hoogte kon springen en landen zonder verwondingen. Hoewel zijn ontwerp door een aantal latere uitvinders bestudeerd en aangepast is, lijkt de moderne parachute in weinig op de schets. Maar dat is een kwestie van uiterlijk: de principes van aerodynamica en luchtweerstand zijn net zo geldig bij deze piramide als bij moderne parachutes. Maar toen het ontwerp zo’n 500 jaar na dato werd nagebouwd en getest bleek één detail wel problematisch. De parachute werkte prima, maar het zware houten raamwerk kwam na de landing achter de springer aan.

68

Oordeel

Het zijn de gedachte en de theorie achter deze protoparachute die echt lof verdienen, niet de daadwerkelijke vorm. Desondanks is er een succesvolle test met de parachute gedaan.

DUIKPAK

Een pak om nieuwe werelden te ontdekken

In 1499 woonde Da Vinci in Venetië, een stad die bekendstaat om haar enorme netwerk kanalen. De uitvinder bedacht daar een manier om onderwater te kunnen ademen. Het duikpak dat hij bedacht, was gemaakt van varkensleer met rieten buizen die verbonden waren aan een drijvende duikklok. De buizen brachten lucht vanuit de klok naar de duiker. Zoals zoveel van zijn uitvindingen was het duikpak van Da Vinci zijn tijd zo ver vooruit, dat het eeuwen zou duren voordat iemand er echt iets mee kon. Daarna werd het concept verder ontwikkeld tot de duikuitrusting die wij nu kennen. Een ander concept uit hetzelfde onderzoek was het bewaren van lucht in een leren zak.

Oordeel

De basis van dit vroege duikpak zou nauwelijks aangepast worden toen het een paar eeuwen later gerepliceerd werd. Hoewel hij simpele materialen gebruikte, die later vervangen werden door betere grondstoffen, was de basis voor het overleven van mensen onderwater gelegd.

Het ontwerp van Da Vinci’s duikpak is getest en bewezen effectief.

Da Vinci’s Geniale Uitvindingen Veeraandrijving

Om de krachtige centrale veer op te winden waren vier mannen nodig. Als de veer werd losgelaten zou die de schroefvormige rotor op hoge snelheid laten draaien.

Snelle lift

Niet getest

Hoewel Da Vinci zegt dat hij het concept in kleinere modellen getest heeft, is het onwaarschijnlijk dat de helikopter op volle schaal gebouwd is.

De snelle rotatie van de schroef zou de lucht onder het toestel samendrukken en zo een stuwkolom opwekken, hopelijk met genoeg kracht om het toestel op te laten stijgen.

Stevig en licht

In zijn notities schreef de uitvinder dat de schroef van een versterkt linnen met ijzerdraad gemaakt moest worden. Dat zou genoeg luchtweerstand bieden en licht zijn.

DE HELIKOPTER Voorloper van de moderne wentelwiek

In onze moderne ogen ziet dit ontwerp er op zijn zachtst gezegd bijzonder uit, maar het is het vroegst bekende plan voor een aangedreven helikopter. De schroefvormige propeller werd van energie voorzien door een grote, krachtige veer. Die moest de schroef snel genoeg laten draaien om het gevaarte de lucht in te krijgen. De veer in het voertuig, dat beter bekend staat als de luchtschroef, moest opgedraaid worden door vier mannen. Het is onduidelijk of die op de helikopter moesten blijven staan terwijl het toestel opsteeg. Als de veer werd losgelaten, zou die de schroef op een hoge snelheid laten ronddraaien, zodat de lucht onder de schroef werd samengeperst. Dat zou genoeg lift opwekken om op te stijgen, net als bij moderne helikopters. Vermoedelijk

heeft Da Vinci het principe op kleine schaal getest, bijvoorbeeld in kinderspeelgoed, maar een groter prototype van linnen en ijzerdraad is nooit gemaakt. Net als zijn andere voorstellen voor vliegmachines was de luchtschroef effectief te zwaar om te vliegen. Wederom paste Da Vinci zijn kennis van aerodynamica en luchtweerstand toe in zijn zoektocht naar een manier om te vliegen. Hij vond zelfs de kogellager uit om de frictie die zijn helikopter noodlottig kon worden te overwinnen. Toen zijn notities over het toestel zo’n drie eeuwen later ontdekt werden, vormden ze de inspiratie en basis voor het werk van een nieuwe generatie luchtvaartpioniers. Het duurde nog tot de twintigste eeuw voordat de eerste moderne helikopter zou ontstaan.

“Zijn werk inspireerde een nieuwe generatie luchtvaartpioniers.”

Oordeel

Net als de ornitopter was de luchtschroef gedoemd te mislukken. Maar de methode achter het ontwerp was briljant voor zijn tijd. Da Vinci gebruikte principes die een paar eeuwen eerder door mede-genie Archimedes ontwikkeld waren en paste die toe. Zijn gebruik van de veer om een schroef aan te drijven is het zoveelste bewijs dat Da Vinci heel helder begreep hoe aerodynamica werkte.

69

HET ORGELKANON Meer vuurkracht in een kleiner formaat

T 

ijdens de Renaissance kregen vuurwapens en buskruit een steeds grotere rol op het slagveld. Naarmate de wapens geavanceerder werden, steeg de nauwkeurigheid en betrouwbaarheid. Da Vinci ontwikkelde de meeste van zijn beroemde wapens terwijl hij voor hertog Ludovica Sforza van Milaan werkte. Italië was in die periode geen verenigde staat zoals we die nu kennen, maar een verzameling stadstaten die in bittere conflicten betrokken waren. Bovendien werd Italië geregeld bedreigd van buitenaf, bijvoorbeeld door Frankrijk. Oorlog lag dus altijd op de loer en de ontwikkeling van wapentuig ging snel. Da Vinci zag de lange tijd die het koste om een kanon te herladen als een grote belemmering op het slagveld. Daarom ontwikkelde hij geschut met meerdere lopen, die sneller herladen konden worden.

Een aantal van deze ontwerpen waren zelfs achterladers, zodat de bemanning niet voor het kanon moest staan om te laden. Dat was veiliger en kostte minder tijd. Er is een ontwerp met drie roterende sets van elf vuurmonden die snel na elkaar afgevuurd, gekoeld en herladen konden worden. Dat verhoogde de vuursnelheid enorm. Een ander ontwerp laat een kanon met uitwaaierende lopen zien. Van dichtbij kon dit type dood Waaierpatroon en verderf zaaien als alle lopen De waaier moest het tegelijk werden afgevuurd op een schootsveld van dit kanon dichte slagorde. De wereld had zulke zo breed mogelijk maken. wapens nog niet gezien. Hoewel deze wapens geen machinegeweren zijn zoals wij die kennen, waren ze wel de opmaat naar een nieuwe manier van oorlog voeren. Hoewel hij in zijn hart een pacifist was, had Da Vinci ontwikkelingen ingeleid die het gezicht van de oorlog zouden veranderen.

Achterlader

De bemanning kon dit geschut aan de achterkant laden, wat half zo lang duurde als de traditionele manier.

Oordeel

Dit waaiergeschut kon een dichte slagorde in een bloedbad veranderen.

Da Vinci word vaak een pacifist genoemd, maar uiteindelijk zwichtte hij voor het feit dat de meeste kunstenaars in Italië ook militaire ingenieurs waren. Effectievere manieren om veel soldaten te doden leverden de ontwerper nou eenmaal geld op. Zijn ontwerpen waren gericht op het omzeilen van de zwakke punten van traditionele kanonnen: langzaam herladen en oververhitting.

DE ROBOTRIDDER

Een complexe machine als entertainment De mens bouwt tegenwoordig steeds complexere robots met steeds betere programmering. We werken zelfs naar kunstmatige intelligentie toe. Maar deze ontwikkelingen zijn niet uniek voor onze tijd. Da Vinci bouwde al een soort robot in 1495. Het apparaat had het uiterlijk van een ridder in plaatpantser, terwijl het binnenwerk bestond uit twee losse mechanismen van overbrengingen en katrollen. Beide systemen konden een aantal graden beweging

70

genereren. De ridder kon zo gaan zitten, staan en zelfs zijn helmvizier openen. Da Vinci gebruikte zijn kennis van de menselijke anatomie om de beweging de nodige natuurlijkheid mee te geven. De notities bij de robot zijn zo cryptisch dat wetenschappers pas heel recent hebben kunnen doorgronden hoe het systeem werkte. Vooral Mark Rosheim, expert op het gebied van robotica, heeft hier de hand in gehad.

Snelvuur

Drie losse rijen vuurmonden op een roterend frame. De batterijen konden snel achter elkaar afgevuurd, gekoeld en herladen worden.

“Da Vinci had ontwikkelingen ingeleid die het gezicht van de oorlog zouden veranderen.”

Oordeel

Er is waarschijnlijk geen beter bewijs van Da Vinci’s genialiteit te vinden dan deze robot. Ironisch, want wederom was de uitvinding voor niets diepers bedoeld dan eenvoudig vermaak. Jammer, als je bedenkt dat Da Vinci zelf nooit had kunnen voorspellen dat zijn ontwerp de inspiratie zou vormen voor ruim- De beweg ingen van de robot kwam en terobots en andere natuu rlijk over en het systee m kon volled ig auton oom beweg en. hoogstandjes.

Da Vinci’s Geniale Uitvindingen

DE TANK

Dik pantser

De buitenste huls van de tank stond onder een hoek, waardoor projectielen zouden afketsen. De laag ijzer is schuin immers dikker dan onder een rechte hoek.

Een vroege versie van een heel modern wapen

H

et ziet eruit als een ontwerp voor een fantasyfilm, maar dit is vermoedelijk de eerste uitwerking ooit van een pantservoertuig. Naast zijn nieuwe ontwerpen voor kanonnen was Da Vinci druk bezig met andere manieren om oorlogvoering te veranderen. Dit beschermde en zwaar bewapende voertuig was een grote stap in die richting. De tank heeft een buitenhuls die onder een hoek geplaatst is. Die huls beschermt vier wielen en een aantal kanonnen. De aandrijving werd geleverd door mannen die krukassen aan de wielen bedienden. Zij brachten het voertuig in stelling en openden dan zelf het vuur. Het ontwerp is controversieel, omdat er een grote fout in de aandrijving zit. Als de krukassen aan de wielen worden gebouwd zoals Da Vinci ze tekende, werken ze tegen elkaar in. De tank zou dus niet kunnen bewegen. Sommige experts beweren dat een perfectionist als Da Vinci zo’n fout nooit had laten staan en dat het dus wel opzettelijk moet zijn. De uitvinder wilde volgens deze interpretatie voorkomen dat zijn dodelijke machine ooit echt gebruikt zou worden.

Ontwerpfout

De wielen worden aangedreven door mannen die aan krukassen draaien. Maar inmiddels is bekend dat deze krukassen verkeerd zijn ingetekend: ze draaien tegen elkaar in.

Schootsveld

Het ontwerp voorzag in een schootsveld overal rondom de tank. Dat zou enorme schade kunnen aanrichten aan een vijandelijk leger, maar ook aan de eigen troepen.

Angstwekkend

Oordeel

Een schets van Da Vinci waarop is. zijn tankontwerp in actie te zien

Met moderne ogen bezien lijkt deze ‘tank’ niet eens op moderne pantservoertuigen zoals wie die kennen. Dat de tank van Da Vinci niet praktisch werd toegepast zegt dan ook genoeg. Maar gezien de middelen die Da Vinci ter beschikking had, is de tank een goed voorbeeld van zijn talent om een oplossing voor bepaalde problemen te bedenken.

De tank zou op het slagveld alle kanten op kunnen bewegen. Het zou een trage en logge, maar ook intimiderende tegenstander zijn geweest.

Mankracht

Da Vinci dacht eerst over paarden als aandrijving, maar hij was bang dat de dieren onvoorspelbaar gedrag zouden vertonen in de krappe tank. Uiteindelijk koos hij voor mankracht.

“Ondanks zijn grote potentieel is het ontwerp van de tank controversieel.”

DE INSPIRATIE VAN LEONARDO DA VINCI Tijdgenoten en opdrachtgevers

Een van de grootste Florentijnse kunstenaars van de vijftiende eeuw. Del Verrocchio was de leraar van de jonge Da Vinci. Vermoedelijk heeft Leonardo bijdragen geleverd en aanpassingen gedaan aan beroemde werken van zijn meester, zoals het beroemde Doop van Christus.

MICHELANGELO

De bijdragen die Michelangelo leverde aan de kunst van de Renaissance zijn niet te overschatten. Zijn bekendste werk is het monumentale plafond van de Sixtijnse Kapel in het Vaticaan. Da Vinci en Michelangelo hebben elkaar ontmoet in Florence, begin zestiende eeuw.

LUDOVICO SFORZA

Tijdens de jaren 1490 werd Ludovico hertog van Milaan. Da Vinci woonde en werkte toen al een tijdje in Noord-Italië en Sforza hield hem in dienst. Veel van het militaire werk van de uitvinder werd gedaan in opdracht van Sforza, die in die tijd veel veldtochten voerde.

FRANCESCO MELZI

Melzi was één van de grootste studenten van Da Vinci. Hij ging met de meester mee naar Frankrijk in diens laatste jaren. Melzi was de belangrijkste erfgenaam van Da Vinci en de executeur van zijn testament. Bovendien tekende hij het wereldberoemde portret van Da Vinci als oude man

© Look and Learn; Mary Evans; Nevit Dilmen; Thinkstock; Sémhur

DEL VERROCCHIO

71

Hoe was het in?

FLORENCE 1477 Onderwijs

Een goede opleiding was grotendeels afhankelijk van geld. Er waren geen openbare scholen en je kreeg je opleiding van een privéleraar. Deze gaven les in allerlei onderwerpen, zoals wetenschap, wiskunde, klassieke Griekse en Romeinse literatuur, kunst en etiquette.

Religie

De godsdienst in Florence was het katholicisme. De bouw van prachtige kerken en kathedralen door de hoge heren van de stad, was een manier om het prestige te vergroten. Maar het sterke katholieke geloof van de bewoners werd soms op de proef gesteld door de Pauselijke Staat, die geregeld lijnrecht tegenover de republiek Florence stond.

●

Florence Italië

F

De Florentijnse Republiek was tijdens de Renaissance een centrum van kunst en kennis. Een aantal van de meeste prestigieuze kunstenaars uit de geschiedenis leefden in deze stad.

lorence was één van de vijf grote stadstaten van Italië, samen met Milaan, Napels, Venetië en de Pauselijke Staat. Het was een prachtige, levendige stad en een van de grote drijfveren achter de Renaissance. Officieel was Florence een republiek, waar een klasse machtige handelsfamilies de dienst uitmaakte omdat ze het ambtelijke apparaat domineerden. In de praktijk was de stad eind vijftiende eeuw praktisch in handen van de Medici-dynastie. Het was Cosimo de’ Medici die de familie in eerste instantie in zijn machtige positie bracht. Net als een erfelijk koningschap ging zijn macht over op zijn zoon Pierro en daarna op diens zoon Lorenzo. In deze periode was het hoofd van de familie in principe gewoon een burger en inwoner van de republiek. Maar in de praktijk was het hoofd van de Medici-familie ook het

72

Een panoramafoto die de Basilica di Santa Maria del Fiore toont.

staatshoofd van Florence. Tegen 1475 had Lorenzo, die later ‘il Magnifico’ genoemd zou worden, zijn macht gevestigd en hij zorgde ervoor dat Florence een veilige haven voor kunstenaars en wetenschappers zou worden. Het was belangrijk om deze plaats van Florence op het Italiaanse politieke speelveld te handhaven, want de republiek kon op militair gebied niet op tegen zijn sterkere concurrenten. Hoewel het leven in de stad kleurrijk en interessant geweest moet zijn, was het een gevaarlijke tijd om in te leven. Italië was verdeeld in allerlei kleine stadstaten en de politieke situatie kon elk moment veranderen. Bondgenootschappen en verdragen werden gesloten en vervielen al snel weer. Ondertussen was er grote welvaart en kennis in Italië, waardoor de grote supermachten Spanje en Frankrijk geregeld binnenvielen om hun invloed te doen gelden.

Financiën

Voordat ze één van de grootste bankbedrijven van Europa werden, verdienden de Medici’s hun geld als kooplieden. Lorenzo had er geregeld moeite mee om zijn functies als feitelijk staatshoofd en directeur van de bank te verenigen. De Medicibank was namelijk onmisbaar voor de financiën van de Florentijnse overheid.

Bankieren was de belangrijkste bedrijfstak van Florence.

Leger

Florence had geen staand leger, net als de andere staten van Italië. De stad was daarom afhankelijk van huurlingen, die geregeld enorme sommen geld vroegen en vervolgens hun uiterste best deden om níet te hoeven vechten. Hierdoor was Italië relatief kwetsbaar voor buitenlandse mogendheden. Diplomatie was onmisbaar!

In dit beroemde schilderij van Paolo Uccello is de slag bij San Romano tussen Florence en Sienna weergegeven.

Industrie

De belangrijkste bedrijfstakken in Florence waren het bankwezen, kunst en de productie van stoffen en vooral wol. De verschillende nijverheden werden vertegenwoordigd door gildes die invloed uitoefenden op de politiek. Het textielgilde was het machtigste.

Kunst

Florence was het kloppende hart van de Renaissance. Brunelleschi, Michelangelo en Da Vinci werkten allemaal op bepaalde moment in de stad en Florence had de eerste openbare bibliotheek sinds de Klassieke Oudheid.

Een schilderij dat de Lorenzo de’Medici als beschermheer van de kunsten viert.

Leonardo da Vinci beleefde zijn jeugd in Florence.

Wapenschild van het huis Medici.

Maatschappij

De stad was verdeeld in klassen en rolpatronen voor mannen en vrouwen. Maar ook voor de lagere sociale klassen waren er mogelijkheden. Lorenzo bevorderde vaak mannen uit die klassen zodat hij op belangrijke ambten mensen had zitten die bij hem in het krijt stonden.

Lorenzo de’Medici keert terug naar Florence na vredesbesprekingen met Napels.

© Look and Learn; Alamy

Overheid

Florence was een republikeinse democratie, met allerlei verschillende regeringsraden. Je moest van een bepaalde sociale stand én leeftijd zijn om aan de regering deel te nemen. Lorenzo de’Medici was in feite het staatshoofd, maar hij profileerde zich als werknemer van stad en overheid.

73

Surviva l gi d s voor tijdreiziger s Beleg van Malta

T

egenwoordig roept Malta het beeld op van zonovergoten stranden en mediterrane steden. Maar in het jaar 1565 was het eiland het toneel van een van de meest bijzondere en heroische belegeringen in de geschiedenis. Het Ottomaanse rijk, onder leiding van Süleyman de Grote, had het Midden-Oosten al veroverd en voerde een heftige strijd om dominantie op de Middellandse Zee. Malta bleek echter een hardnekkige doorn om te trekken.

Als thuisbasis van de hospitaalridders was Malta een symbool van het Europese christendom. De Ottomanen hadden het naburige eiland Gozo al eerder aangevallen. Toen hadden ze een groot deel van de bevolking als slaaf meegenomen en nu wilden ze terugkomen om de klus voorgoed te klaren. Met het gevreesde leger in aantocht stelden de ridders van Malta zich op voor de verdediging. Ze waren veruit in de minderheid, maar bereid om te vechten tot het bittere einde.

FIG.01 Midd

Sicilië

Rantsoeneer je voedsel.  De Valette heeft alle gewassen laten oogsten en putten vergiftigd als tactiek van de verschroeide aarde. Draag een uniform.  Burgers in militaire kleren patrouilleren over de muren om de vijand te laten geloven dat er meer troepen zijn.

Begeef je in het heetst van de strijd.  De 70-jarige Jean de la Valette werpt zich persoonlijk in de hevigste gevechten om zijn troepen aan te moedigen. De hoop opgeven.  Een beleg is zwaar en uitputtend, en lijkt nooit te eindigen. Maar dit weegt even zwaar op de vijand.

Malta

WAAR TE VERBLIJVEN Er zijn weinig veilige plekken op een belegerd eiland. Waar je ook verblijft, voedsel is schaars en ziektes tieren welig. Maar er zijn enkele gevechtshaarden die je beter kunt vermijden. Het fort Sint-Elmo in de Grand Harbour zal een van de plekken zijn waar het meest gevochten wordt. De Ottomanen denken het fort makkelijk te kunnen innemen, maar de ridders houden het maar liefst dertig dagen vol, hoewel met grote verliezen. De forten Sint-Angelo en SintMichael zijn daarna aan de beurt, samen met de plaatsen Birgu en Senglea. Al deze plaatsen liggen aan de haven. In het binnenland zul je iets veiliger zijn, want na maanden van beleg en zware verliezen aan beide kanten lukt het de Ottomanen niet om het eiland te veroveren.

FIG.02

74

Do’s & don’ts

Draag je steentje bij.  Als het eiland wordt veroverd, is je leven hoe dan ook voorbij. Tijdens een beleg kan zelfs de kleinste daad een grote invloed hebben.

e Zee ellands

Tunesië

Malta, 1565

In paniek raken.  Als dorpelingen een vijandige standaard denken te zien, zorgt het voor paniek. Daardoor beschieten ze per ongeluk hun eigen troepen. Je post verlaten.  Door de trouw van de soldaten in fort Sint-Elmo kunnen de ridders de vijand een maand tegenhouden. Een zwakke maag hebben.  De Ottomanen nagelen onthoofde gevangenen aan kruisen die ze in de haven laten dobberen, en de ridders gebruiken de hoofden van hun vijanden als kanonskogels.

Survivalgids voor tijdreizigers BELEG VAN MALTA

Nuttige vriendschappen

Wie te vermijden

Jean Parisot de la Valette

De zeventig jaar oude grootmeester van de Orde van Sint-Jan (de hospitaalridders) is een levende legende, en precies de leider die je naast je wilt hebben tijdens een slag. Valette is het toonbeeld van een overlever. Hij werd op zijn achttiende al ridder en overleefde zelfs een jaar als galeislaaf. Ook was hij aanwezig bij het beleg van Rhodos in 1522. Hoewel hij Frans was, werd hij benoemd tot kapitein-generaal van de galeien van de Orde, een ambt dat meestal door een Italiaan werd bekleed. Ondanks zijn leeftijd is Valette de man die je aan je zijde wilt hebben tijdens het gevecht.

Dragut

FIG.03

Extra tip:

Valett geroemd e wordt alom , maar je indruk hoeft ge op hem en te staat be kend als maken. Hij e en b e s c de n m a n heidie noo breekt. Zolang je it een belofte la een goe de more at zien dat je le status en e en g hebt evech gaat, ku t niet uit de we n je zijn g verdiene respect n.

Bouw

Sterke muren zijn essentieel bij de verdediging. Mannen, vrouwen en kinderen helpen bij het repareren van beschadigde muren en poorten, en bij het maken van munitie.

FIG.04

Nuttige vaardigheden

Als je kunt vechten is dat mooi meegenomen, maar deze vaardigheden helpen je een lang beleg te overleven Spionage

Tijdens een beleg is het cruciaal dat je de volgende zet van je tegenstander ziet aankomen. Dankzij zijn netwerk van spionnen wist Valette op tijd dat de Ottomaanse invasiemacht onderweg was.

FIG.05

Medische kennis

FIG.06

Deze gerespecteerde en gevreesde moslimaanvoerder is van plan de stad in te nemen, en velen geloven dat het onmogelijk is om hem tegen te houden. Deze wrede krijger heeft zich met talloze overwinningen voor de Turken ruimschoots bewezen. Hij boezemt de christelijke verdedigers flink wat angst in, want hij staat bekend om zijn gruwelijke en meedogenloze tactieken. Als je je hoofd niet wilt verliezen, kun je deze man dus beter vermijden.

FIG.07

Ondanks de uiteindelijke overwinning voor de christenen waren de verliezen groot. De 8500 Maltese troepen streden tegen tot wel 40.000 Ottomanen. Iedere gewonde die je kunt oplappen voor de strijd is van belang.

75

HET GROOTSTE

NEPNIEUWS Griffins echte naam w as Levi Lyman en er bestond ge en ‘Lyceum of Nat ural History’.

ZEEMEERMIN GESPOT IN HAVEN VAN NEW YORK

Bestaan is officieel bevestigd

Deze griezel zou gevonden zijn in de kustwateren van Fiji en kwam in New York City aan in juli 1842. Hij werd aan wal gebracht door dr. J. Griffi n, lid van het ‘British Lyceum of Natural History’, die was overtuigd van het bestaan van zeemeerminnen. De ‘Feejee Mermaid’ ving de aandacht van P.T. Barnum, die het graag in zijn museum tentoon wilde stellen. Een klassiek plaatje van een zeemeermin werd gebruikt om de tentoonstelling aan te kondigen. Verschillende kranten kregen een ‘exclusief verhaal’ en schreven maar wat graag over de details van deze unieke vondst. De bezoekers aan deze snel in elkaar geknutselde tentoonstelling waren diep teleurgesteld. De zeemeermin was niets meer dan half aap, half vis. Later bekende Barnum dat het niet meer was dan een publiciteitsstunt. Griffin was ingehuurd als een figurant om zich voor te doen als naturalist. De Feejee was in werkelijkheid aan elkaar genaaid door Japanse vissers, die wel vaker ‘hybride’ schepsels maakten voor religieuze ceremonies

76

Van bevers op de maan tot oude reuzen. Laat de werkelijkheid voor wat hij is en lees over de achttien grootste hoaxes. DINSDAG 27 JUNI 2017

€2,10

ALLEMAAL PASTA!

Enorme spaghetti-oogst in Zwitserland Honderden belden de BBC om te vragen hoe ze spaghettibom en kweekten.

Geld groeit niet aan bomen – maar spaghetti wel, als je de BBC mag geloven. Dit ongelofelijke nieuws werd tijdens een televisieuitzending op 1 april 1957 uitgezonden, waarbij Richard Dimbleby het nieuws heel serieus bracht. De presentator van het programma Panorama legde uit hoe een zachte winter zorgde voor een rijke spaghetti-oogst op de oever van het Lugano-meer. Veel naïeve Britse kijkers geloofden het verhaal meteen. Je zag immers op foto’s dat mensen spaghetti van de bomen ‘oogsten’. Niemand twijfelde aan Dimbleby toen hij vermelde

dat alle spaghettislierten – dankzij jarenlang selectief kweken – even lang werden. Ongeveer acht miljoen mensen zagen de uitzending, en zelfs BBC directeur Ian Jacobs bekende dat hij moest nazoeken wat spaghetti eigenlijk was. De grap ging als een lopend vuurtje. De BBC probeerde de stunt later te overtreffen door in 1980 te melden dat de Big Ben overstapte naar digitaal. Of met een filmpje op YouTube over vliegende pinguïns in 2008. Goede pogingen, maar niet zo succesvol als de stunt uit 1957.

EXCLUSIEF HITLERS DAGBOEK GEVONDEN IN DRESDEN Lees de verwrongen gedachten van de Führer In april 1983 dacht het Duitse tijdschrift Stern dat ze de deal van de eeuw in handen hadden toen het zes miljoen dollar betaalde om Adolf Hitlers dagboeken te mogen publiceren. De redacteuren bij de Stern waren zo enthousiast over deze primeur dat ze niet eens te

rade gingen bij experts om de authenticiteit te onderzoeken. Een grote fout! De dagboeken ontsproten namelijk niet aan de pen van de Führer, maar waren het creatieve werk van Konrad Kajau, een vervalser uit Stuttgart, en journalist Gerd Heidemann, die claimde de dagboeken te hebben gevonden in Dresden. De Duitse overheid zag de humor er niet van in en gooide de beide mannen in het gevang.

Te mooi om waar te zijn. D e dagboeken bl eken vals en bovend ien slecht geschreven.

77

HET GROOTSTE

NEPNIEUWS

De monniken sloegen een slaatje uit de populariteit van de legende over koning Arthur .

BRUTALE MONNIK

Het graf van koning Arthur gevonden in Glastonbury Abbey Deze hoax gaat helemaal terug tot de twaalfde eeuw, toen de monniken in Glastonbury na een brand dringend geld nodig hadden. Ze waren bovendien jaloers op het ontwerp van Westminster Abbey. Ze bedachten daarom een verhaal om hun eigen status een boost te geven. Rond 1190 begonnen de monniken te verkondigen dat de resten van de legendarische koning Arthur en zijn vrouw Guinevere begraven lagen onder de abdijkerk. Een meesterzet: Glastonbury stond al bekend als heilige grond, dus mensen

geloofden het verhaal meteen. De legende hield eeuwenlang stand, zelfs nadat het klooster vernietigd werd tijdens de Reformatie. In 1981 leefde de hoax weer even op. Toen werd er bij een opgraving een loden kruis gevonden – naar verluidt dezelfde als die in Glastonbury oorspronkelijk het graf van koning Arthur kenmerkte. Achteraf bleek dat de vinder, Derek Mahoney, een kopie had gemaakt in de hoop wat geld te verdienen om schulden af te betalen.

Dode soldaat geeft invasieplannen prijs Hoaxes zijn niet altijd voor de lol. Soms kan nepnieuws hele militaire campagnes veranderen. In juli 1943 bereidden de geallieerden de invasie van Sicilië voor, om zo via Italië – de zachte onderbuik van de As-mogendheden – door te kunnen trekken naar het noorden. Om de Wehrmacht te misleiden werd er een briljant plan bedacht door luitenant Charles Cholmondeley en majoor Ewen Montagu. Operatie Mincemeat gebruikte het lichaam van een overleden man. Dit slachtoffer van een fatale longontsteking werd in het water gegooid; de stroming zou hem op de juiste plek in Italië laten aanspoelen met een koffertje vol informatie. Daarin stond geschreven dat de geallieerden bezig waren met een invasie De hoax ... en via Griekenland en Sardinië zouden stuurde veel binnenvallen in plaats van Sicilië. Het Duitse troepe zorgde voor verwarring en een nog n de verkeerde kant minder verdedigd Sicilië!

op

78

NIEUW GELOOF VEROVERT DE WERELD

Alexander van Paflagonië was één van de grootste oplichters ooit. Hij wilde snel beroemd en rijk worden. Daarom bedacht hij halverwege de tweede eeuw een nieuwe godsdienst, genaamd Glycon. Bij de cultus hoorde onder andere een god in de vorm van een slang en een huwelijk tussen zichzelf en de maan. De bizarre cultus werd omarmd door mensen die geloofden dat Alexander de zieken kon genezen en de doden tot leven kon wekken. Alexander nam zijn rol als profeet heel serieus. Hij begroef bronzen tabletten met cryptische aanwijzingen om ze later ‘bij toeval’ te vinden. Hoewel veel volgelingen de verhalen in eerste instantie geloofden, prikten ze snel door de leugens heen. Desondanks werd Alexander snel beroemd. Zelfs de Romeinse keizer Marcus Aurelius wilde hem ontmoeten voorafgaand aan een veldtocht.

LICHAAM VAN DRIE METER LANGE REUS GEVONDEN IN DE STAAT NEW YORK Enkele bouwvakkers gingen op 16 oktober 1869 aan het werk in Cardiff in de staat New York, toen ze iets opgroeven dat leek op het lichaam van een reusachtige mens. Die kwam bekend te staan als ‘Cardiff Giant’, en zorgde voor opschudding door heel Amerika. Volgens de Bijbel hadden er immers reuzen op aarde rondgelopen. Snel werd duidelijk dat het een stunt was van de New Yorkse tabakshandelaar en atheïst George Hull, die een punt wilde maken in een dispuut met een christelijke fundamentalist. Daarom liet hij een steenhouwer een enorme mensfiguur uithouwen en begraven. De stunt werd ontdekt door P.T. Barnum (van Barnum’s American Museum) die een replica maakte - en zo aantoonde dat de reus nep was.

Vrouw baart konijnen Toft zat kort vast voor frau de, maar werd sn el vrijgelaten.

Dit is misschien wel de meest bizarre hoax ooit. Het verhaal stamt uit de achttiende eeuw en speelt zich af in Godalming, Engeland. Dienstmeid Mary Toft beweerde verkracht te zijn door een gigantisch konijn en na een tijdje beviel ze van vijf dode konijnen. De lokale arts John Howard was bij de bevalling en stond versteld van de gebeurtenis. Hij maakte snel melding van het voorval bij andere artsen in zijn orde en zelfs koning George I stuurde twee mannen om het voorval te onderzoeken. Het nieuws verspreidde zich als een lopend vuurtje door het vroegmoderne Europa en de vrouw trok veel bekijks.

Door het voorval kreeg Toft haar ‘15 minutes of fame’, tot een Duitse arts de stekker uit de hele kermis trok en Toft ontmaskerde. Hij onderzocht één van de dode konijnen en ontdekte hooi en stro in diens uitwerpselen. Die kon dus niet in Toft gegroeid zijn. En daarmee kwam de waarheid aan het licht: Toft had de dieren in haar geslachtsdelen gestopt om er later ‘van te bevallen’. Toegegeven: het is Toft gelukt een heel land op stelten te zetten en zichzelf tot een beroemdheid te bombarderen – zeker toen ze in Londen onderzocht werd door de beste artsen van Engeland.

EINDELIJK BEWEZEN

LOCH NESS-MONSTER IS ECHT

Een van de meest legendarische folkloristische verhalen vormde de perfecte voedingsbodem voor een even befaamde hoax: het monster van Loch Ness. Hierin speelt ‘onomstotelijk bewijs’ uit 1934 de hoofdrol. Jager Marmaduke Weatherall was door de Daily Mail op pad gestuurd om de mythe van Loch Ness te onderzoeken. Hij beweerde voetafdrukken van het dier te hebben gevonden. Deze bleken vals te zijn, en Weatherall was het lachertje van het land. De jager zinde op wraak en riep daarop de hulp in van gynaecoloog Robert Wilson, ook bekend als ‘The Surgeon’. Wilson maakte deze authentiek ogende foto, bijgenaamd

‘de doktersfoto’. Sceptici waren meteen overtuigd van de valse bedoeling, maar pas in 1984 werd een artikel geplaatst in het British Journal Of Photography waarin uitgelegd werd dat het ‘monster’ in de foto niet meer dan twee meter lang kon zijn. Een klein zoogdier dus, of een watervogel. Een echte uitleg kwam er niet. Daarom bleven veel mensen geloven dat de foto echt was, tot in 1994 Weatheralls stiefzoon Christian Spurling bekende dat het beeld nep was. Daarmee kwam het verhaal tot een ontknoping, maar ondertussen zorgde Weatherall voor een enorme opleving van de legende - met alle toeristen die daar bij horen.

Op de foto zie je een hoofden nekvorm, gepl ak t op een kleine onderzeeboot

79

HET GROOTSTE

NEPNIEUWS

EERSTE FOTO VAN ELFJES GEMAAKT Wrights vader was één van de eerste gediplomeerd e elektrotechnis ch ingenieurs.

Dankzij de opkomst van de fotografie was het begin van de twintigste eeuw een broedplaats voor hoaxes. Een voorbeeld daarvan was deze korrelige zwart-witfoto van elfjes in Cottingley uit 1917. De nichtjes Elsie Wright en Frances Griffiths speelden net buiten Bradford met een camera. Toen de foto’s werden ontwikkeld, gebeurde er iets merkwaardigs, waardoor het leek of er elfjes in beeld waren. Het verhaal verspreidde zich snel, zeker toen niemand minder dan Sir Arthur Conan Doyle in Strand Magazine schreef over de echtheid van de foto’s. Zelfs foto-experts waren overtuigd van de echtheid van de foto’s, waarna het verhaal over de hele wereld faam verwierf. In de vreemde foto’s zie je de meisjes met kleine schepsels voor zich die lijken op kabouters en elfjes. Na de eerste ophef begonnen critici toch vragen te stellen bij de foto’s. De waarheid kwam pas in 1983 naar boven, toen de twee nichtjes hun verhaal deden. Het bleek dat de elfjes uit een kinderboek geknipt waren ... Spiritualisten over de hele wereld waren teleurgesteld. Het beeld mag dan nep zijn, maar het zorgde wel voor wat licht nieuws tijdens de donkere dagen van de Eerste Wereldoorlog.

ALIENAUTOPSIEFILM GELEKT

In 1995 lekte er een film uit waarop te zien was hoe een buitenaards wezen werd ontleed. Het werk van filmproducent Ray Santilli was zo overtuigend dat sommigen het als bewijs zagen van buitenaards leven. Maar al snel bogen forensisch experts zich over de film en ontkrachtten de authenticiteit. Volgens Volgens de experts hielden het verhaal de zogenaamde artsen was de gefilm hun gereedschappen de alien afkomst verkeerd vast en was het ig van het beruch wel heel toevallig dat te Roswell-inciden het beeld wat onscherp dat die in zo’n t in 1947. werd toen het in de buurt slechte staat was dat van het lichaam kwam. Toen hij niet toonbaar was. Santilli steeds terughoudender Datzelfde jaar kwam werd om de film aan andere experts er een Britse film waarin te laten zien, begon het verhaal het hele spektakel onder de loep scheuren te vertonen. Pas in 2006 werd genomen – met Santilli als bekende hij dat de film nep was. uitvoerend producent. De orginele Desondanks hield hij wel vol dat er film staat te boek als de grootste een originele film bestond, maar buitenaardse oplichterij tot nu toe.

808800

De nazi’s trapten in Daubmanns bedrog en maa kt van hem een ic en oon van het Derde Rijk.

Krijgsgevangene loopt 4800 km naar huis

In 1932 hing de schaduw van de Eerste Wereldoorlog nog steeds over Duitsland. De Fransen verzekerden Duitsland dat al hun krijgsgevangenen waren vrijgelaten. Toen Oskar Daubmann met zijn bijzondere verhaal op de proppen kwam, dook de pers er dus vol op. Daubmann vertelde dat hij een oorlogsveteraan was en zestien jaar in een Frans krijgsgevangenkamp

had gezeten. Hij was ontsnapt en liep vervolgens 4800 kilometer voor hij in Italië op de boot stapte en naar Duitsland voer. De Franse regering kon echter niets vinden van zijn bestaan. Het bleek te gaan om de beroepscrimineel Karl Hummel. Hij had het verhaal verzonnen om terug te kunnen keren naar zijn thuisland.

Mysterieuze graancirkels gemaakt door ufo’s

De eerste beschrijvingen els van graancirk stammen uit de 17e eeuw

Vanaf 1976 verschenen er door heel GrootBrittannië graancirkels. Een echt mysterie, tot in 1991 twee boeren verklaarden dat zij achter de stunts zaten. Een eenvoudige combinatie van touw en houten planken zorgen voor alle ophef. Doug Bower en Dave Chorley begonnen met het maken van een graancirkel in een overmoedige bui, na wat grootspraak in de pub, maar al snel pakten ze het groots aan. Buitenaardse wezens, spoken en zelfs God werden genoemd als maker, maar het bleken twee enthousiaste boeren te zijn die de indrukwekkende patronen maakten. Daarmee werd ontkracht dat ufo's graancirckels maakten.

MACHINE VERANDERD WATER IN GOUD

Vandaag de dag zou deze uitvinding vele wenkbrauwen doen fronsen, maar in 1897 stonden investeerders er voor in de rij. Volgens maker Prescott Ford Jernegan en zijn partner Charles Fisher kon deze machine normaal zout water veranderen in kostbaar goud. Mensen met meer geld dan verstand doken er vol op, waardoor de oplichters snel binnenliepen. Natuurlijk wilden investeerders het apparaat zien. Fisher plaatste daarom een aantal kisten in zee langs de kust. Iedere nacht stopte hij een beetje goud in de kisten, waardoor het leek alsof het zoute water in goud werd veranderd. Ze wisten dat het niet lang goed kon gaan, dus de twee oplichters lichtten hun hielen toen ze $200.000 hadden opgehaald.

Scheikundige dt Edward Sonsta 72 dat je beweerde in 18 ewater wel in iedere ton ze zou vinden. l een goudkorre den de er se ba op Hier idee. n hu mannen

Paus neemt Romeinse Rijk over

Keizer Constantijn liet in 313 in het Edict van Milaan vastleggen dat er vrijheid van religie bestond binnen het Romeinse Rijk. Dit maakte een einde aan de vervolging van christenen in het rijk. Niet verrassend dat deze keizer bij christenen niet meer stuk kon en er allerlei legendes ontstonden. Zo zou hij zich hebben laten dopen tot christen toen paus Silvester hem genas van lepra. Als dank gaf hij de keizerlijke, wereldlijke macht aan de paus. Deze ‘Donatie van Constantijn’ werd zelfs vastgelegd in een oorkonde, en pausen gebruikten het maar wat graag om hun macht te etaleren. Pas in 1440 werd door de Italiaanse Humanist Lorenzo Valla aangetoond dat het document vals was en pas in de achtste eeuw geschreven was, waarna de kerk de fraude moest opbiechten.

ONTBREKENDE SCHAKEL TUSSEN MENS EN AAP ONTDEKT Op het eerste gezicht is dit de meest geloofwaardige oplichting. Het kleine dorpje Piltdown stond in 1912 in het middelpunt van de belangstelling toen er een menselijke schedel werd gevonden in een grindgroeve. Nadat de schedel onderzocht was, verklaarden wetenschappers dat ‘Piltdown Man’ de ontbrekende schakel was in de evolutie van aap naar mens. Pas veertig jaar later werd nog eens kritisch naar de vondst gekeken. Na verder onderzoek bleek dat het een kaak was van een orang-oetang met de tanden van een chimpansee. Een slimme hoax, waarvan de dader tot op heden onbekend is.

818811

HET GROOTSTE Klinkt als oplichting

Echte gebeurtenissen die nep lijken, maar echt waar zijn.

USA ONDERZOEKT SUPERKRACHTEN

Een van de meest ongebruikelijke militaire experimenten ooit: het Pentagon investeert tussen 1972 en 1995 twintig miljoen dollar om te zien of mensen buitenzintuiglijke krachten bezitten. Mensen kregen locaties te zien die ze nooit hadden bezocht, voor ze werden gevraagd of ze gebeurtenissen konden waarnemen.

DRIJVENDE HONDENKENNEL

© Alamy, Rex Features, Thinkstock, Topfoto

Dit verhaal uit de jaren 60 is te vreemd voor woorden. Het beroemde koppel Elizabeth Taylor en Richard Burton kocht een jacht, speciaal voor hun honden. Gewoon, omdat de honden Engeland niet in mochten vanwege quarantaineregels..

82

DIER MET EENDENBEK BESTAAT ECHT

In 1799 ontdekte kapitein John Hunter een uniek dier. Zijn omschrijving rept over een dier met een eendenbek en de huid van een mol. Niemand geloofde zijn vreemde omschrijving – het werd simpelweg aan de kant geschoven.

NEPNIEUWS

BEVERS EN EENHOORNS ONTDEKT OP MAAN In 1835 werden zes artikelen geplaatst in de pas twee jaar bestaande New Yorkse krant The Sun, die een oplage had van rond de 9000 exemplaren. Hierin werd beweerd dat er een nederzetting was gevonden op de maan. Vreemd genoeg werd de nederzetting niet bevolkt door de standaard aliens, maar door eenhoorns, bevers en mensen met vleugels. De rivaliserende krant New York Herald zag zijn kans schoon en kopte: ‘The Astronomical Hoax Explained’. Maar de gekte had al zodanig om zich heen gegrepen dat alle aandacht naar het miraculeuze nieuws ging. Zo werd een nieuwe legende geboren. De geloofwaardigheid van het verhaal werd verhoogd doordat de naam van de vermaarde astronoom Sir John Herschel ermee verbonden was. Zijn nieuwste telescoop zou zo krachtig zijn dat hij het oppervlak van de maan tot in detail kon zien. Na zes afleveringen met de meest

Omdat de men sen geen telescop en hadden om he t verhaal te controleren, moesten ze het verhaa l wel geloven.

bizarre onthullingen stopte de verhalenreeks, omdat brand het observatorium van Herschel in Zuid-Afrika verwoest zou hebben. The Sun profiteerde in ieder geval enorm van de grap: de oplage was

inmiddels gestegen naar 20 duizend. Het verhaal leefde ongeveer vijf jaar voort, totdat de journalist achter de verhalen, Richard Adams Locke, bekende dat hij het als satire had bedoeld.

Beatles, Stones en Dylan vormen supergroep Dit bericht klonk veel mensen als muziek in de oren. In 1969 kondigde het tijdschrift Rolling Stone aan dat vier muziekgiganten hun krachten zouden bundelen op een nieuw album. The Masked Marauders zouden de grootste superband ooit worden, bestaande uit niemand minder dan Paul McCartney, John Lennon, Mick Jagger en Bob Dylan. Hoewel er wel een album verscheen door een band met die naam, hadden de vier grootheden er niets mee te maken. De nummers werden geschreven door een obscure band uit Californië. De drijvende kracht achter het project, recensent Greil Marcus, dekte zich in door te zeggen dat de sterren slechts om juridische redenen niet op het album vermeld stonden, niet vanwege hun gebrek aan betrokkenheid. Het album, met daarop negen tracks, ging tot 100,000 keer over de toonbank, waardoor het net niet in

de Billboard Hot 100 terecht kwam. Het was echter bedoeld als ludieke actie, en iedere koper kon het hele verhaal op de binnenhoes nalezen. Marcus begon zijn actie omdat hij de overdreven positieve recensies van

superbands beu was, en deze parodie was zijn reactie hierop. Missie geslaagd.

Het verhaal be gon met een neprec ensie en werd snel op gepikt door het grote publiek.

HET VERHAAL GAAT VERDER DEZE ZOMER! • Exclusieve interviews met de acteurs • Een kijkje achter de schermen • The making of the cliffhanger • Elke twee weken een nieuw nummer

VANAF

€3,95 per nummer en o.a. verkrijgbaar bij:

www.gtstmagazine.com

7 JULI

IN DE WINKELS

Royal Charles

Het pronkstuk van de Britse vloot, HMS Royal Charles, werd bij Chatham door de Nederlanders ingenomen en teruggebracht naar Hellevoetsluis. Hoewel het een mooie trofee en een machtig slagschip was, vonden Nederlandse experts dat het schip teveel diepgang had voor militair gebruik. De Royal Charles werd voor de sloop verkocht in 1673. Een deel van het schip is in bezit van het Rijksmuseum.

Branders

Met kleinere schepen vol brandbare materialen kon een houten slagschip snel in lichterlaaie worden gezet. De branders werden door een minimale bemanning richting het doel gestuurd en vervolgens zo goed mogelijk langszij gelegd in de hoop dat de brand zou overslaan.

Enterploegen

De Nederlandse enterploegen roeiden naar Engelse schepen toe in kleine roeiboten. Dat lijkt een riskante methode, maar als een schip snel genoeg benaderd werd, konden de kanonnen niet laag genoeg schieten om de roeiboot te raken. Bij Chatham was het hoe dan ook niet heel gevaarlijk, omdat de Engelse schepen met minimale bemanningen opgelegd waren.

84

DE TOCHT NAAR CHATHAM Charles V en Matthias

De Engelse schepen HMS Charles V en HMS Matthias waren eigenlijk ingenomen Nederlandse koopvaarders: de Carolus Quintus en de Gelderse Ruyter. Beide schepen werden gebruikt om de ondiepe wateren van de Medway te verdedigen tegen de Nederlandse vloot, maar zonder veel resultaat. De Charles V en Matthias werden allebei slachtoffer van Nederlandse branders.

D

ENGELAND, 9 – 14 JUNI 1667

e Britten mogen dan zingen dat ze de zee regeren, maar eind zeventiende eeuw hadden ze op dat gebied stevige concurrentie. De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden was op zee namelijk zeker net zo sterk en hoewel beide landen er een flink koloniaal netwerk op na hielden, lagen hun thuisbases vlakbij elkaar. Om de Engelse economie te beschermen nam het Engelse parlement een wet aan die bepaalde dat goederen naar Engeland alleen door Engelse schepen vervoerd mochten worden. Nederlandse schepen werden bovendien geënterd en ingenomen onder het voorwendsel van ‘controles’ op smokkelwaar. Dit was de oorzaak van de Eerste Engelse Zeeoorlog. De leiders van Nederland dachten net zo’n sterke vloot te hebben als de Engelsen en gingen de strijd aan. Het bleek een misrekening, want waar de Nederlandse vloot vooral uit omgebouwde handelsbodems bestond, hadden de Britten échte oorlogsschepen. De Eerste Zeeoorlog draaide uit op een Nederlandse nederlaag. Maar de vrede was ver te zoeken. In de koloniën ging de strijd gewoon door en over en weer werden schepen gekaapt. Toen de Engelsen een aantal forten in West-Afrika innamen, was dat de vonk voor de tweede Engelse Oorlog. Deze keer was de Nederlandse vloot beter uitgerust en zodoende beter in staat om de Engelsen het hoofd te bieden. De Engelse marine bleef wel in het voordeel bij de zware schepen. De Nederlandse vloot bestond voor een groter deel uit lichtere schepen met geringere diepgang. De strijd ging een tijd lang heen en weer. De Engelsen wonnen de Slag bij Lowestoft, waar de Nederlanders zeventien schepen verloren, waaronder het vlaggenschip De Eendracht. Dit ontplofte en nam admiraal Van Obdam mee de dood in. Er was een opvolger nodig voor het ambt van de opperbevelhebber van de vloot. De orangisten schoven Cornelis Tromp, zoon van zeeheld Maarten Tromp, naar voren. Hij had de juiste naam en had na Lowestoft een deel van de vloot weten te redden. Maar raadspensionaris Johan de Witt wilde geen orangist als admiraal. Het kwam hem dan ook prima uit dat Michiel de Ruyter rond die tijd terugkeerde van een strafexpeditie tegen de Engelse koloniën. De Ruyter werd opperbevelhebber en begon met het moderniseren van de vloottactiek. Er volgden verschillende zeeslagen, waaronder de enorme Vierdaagse Zeeslag die een grote Nederlandse overwinning vormde. Toch wisten de Engelsen hun vloot opnieuw uit te rusten. Tot doorslaggevend strategisch voordeel kwamen het voor geen van beiden, hoewel zowel in Amsterdam als in Londen de bodem van de schatkist in zicht kwam. Dat werd nog erger toen de Engelsen op 19 en 20 augustus 1666 een vloot koopvaardijschepen in de as legden. Nederland wilde vrede en dat kwam de Engelsen prima uit. Zij waren inmiddels zo blut dat hun grote slagschepen waren opgelegd. Maar rond de onderhandelingstafel traineerden de Engelsen de boel. Frankrijk was intussen de Spaanse Nederlanden binnengevallen en hoewel de Fransen officieel Nederlandse bondgenoten waren, had de regering geen zin in Frankrijk als buurland. Als de Engelsen de onderhandelingen konden rekken, zou Nederland gedwongen zijn slechtere voorwaarden te accepteren om de Franse dreiging aan te pakken. Johan de Witt had een middel nodig om de Engelsen snel tot een akkoord te dwingen. De raadspensionaris gaf de marine opdracht om een riskante aanval op de Engelse vloothaven bij Chatham uit te voeren. Het was een gevaarlijke onderneming die de vloot in een positie zou brengen waaruit geen weg terug was als de Engelsen haar de pas afsneden.

85

Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden

SCHEPEN 60 BRANDERS 12 MARINIERS 1500

01 De Nederlandse vloot

De Ruyter vertrekt op 4 juli uit Nederland en krijgt te horen dat de Zeeuwse en Friese vloten zich niet op tijd bij hem kunnen voegen. Op 6 juli arriveert de vloot bij de baai van de Theems en de volgende dag opent Cornelis de Witt, broer van de raadspensionaris en ‘gedeputeerde te velde’ van de Staten-Generaal, de geheime bevelen om Chatham aan te vallen.

02 Planning

De admiraals zien het plan niet zitten en velen tekenen fel bezwaar aan. Cornelis noteert in een rapport dat hij twijfelde of de bevelen wel opgevolgd zouden worden. Zelfs De Ruyter maakt zich niet echt sterk voor het plan en zegt alleen “bevel is bevel”. De volgende ochtend blijkt dat de admiraals zich met de bezwaren vooral wilden indekken. Nu deze op papier staan, zijn de meesten wel voor een riskante actie te porren.

MICHIEL DE RUYTER LEIDER

De nieuwste opperbevelhebber van de vloot. Sterk: Sterke tacticus, maar niet overtuigd van de aanval Zwak: Ondercommandanten niet eensgezind

05 De ketting

Bij Gillingham ligt de belangrijkste verdediging van Chatham: een zeebarrière van een enorme ketting, die wordt verdedigd door twee forten en verschillende schepen, waaronder HMS Charles V en HMS Matthias. Op 12 juni komen de Nederlanders aan bij de ketting en vallen elk schip aan dat ze kunnen raken. Charles V en Matthias worden door branders verwoest en een stuk verder wordt de zware HMS Royal Charles met minimaal verzet ingenomen.

KORPS MARINIERS HOOFDEENHEID

De mariniers waren kort tevoren opgericht op aandringen van De Ruyter. Sterk: Gespecialiseerd in gevechten van schip-tot-schip en amfibisch werk Zwak: Relatief kleine eenheid, alleen inzetten voor kleine taken

06 Jan van Brakel

BRANDER HOOFDWAPEN

‘Wegwerpschepen’ die een doelwit in lichterlaaie konden zetten. Sterk: Verwoestende werking op houten schepen Zwak: Gevaarlijk voor de bemanning

86

Traditioneel wordt gesteld dat kapitein Jan van Brakel met zijn schip De Vreede de ketting voor Chatham doorbrak. Later is daar de nodige twijfel over ontstaan. Recente onderzoeken hebben aangetoond dat het wel degelijk mogelijk was, maar dat De Eendracht een licht schip was en dat het mogelijk óver de ketting heen voer. Hoe dan ook was het een opzienbarende actie. Van Brakel had zijn schip vrijwillig beschikbaar gesteld om de aanval te leiden. Zijn bemanning had als enige Sheerness geplunderd en hun betoonde moed moest tot strafvermindering leiden.

07 Linieschepen

Toen de Engelse admiraal Monck doorhad hoever de Nederlanders al waren, liet hij zoveel mogelijk van de zware linieschepen bij Chatham afzinken om ze te beschermen. Toen De Ruyter langs het stevig schietende kasteel Upnor bij Chatham aankwam, viel hij de afgezonken schepen aan met branders. De HMS Royal James, HMS Royal London en HMS Royal Oak werden tot de waterlijn afgebrand. Verdere opvolging van de aanval vond De Ruyter onverantwoord. Zo kwamen HMS Katherine en het merendeel van de dokinstallaties er goed vanaf.

Grootste veldslagen DE TOCHT NAAR CHATHAM 03 Afleidingsmanoeuvre

04 Sheerness

Op 9 juli proberen de Nederlanders een aantal Engelse koopvaarders op de Theems in te nemen. Dat mislukt als de schepen zich tot voorbij Gravesend terugtrekken de baai in. De Engelsen weten nu dat de Nederlanders er zijn, maar ze zijn totaal onvoorbereid. Hun eskaders fregatten zijn gestationeerd in Harwich en Schotland en kunnen niet snel reageren. De Theems wordt enkel beschermd door een paar voormalige Nederlandse koopvaardijschepen.

De volgende dag vallen de Nederlanders het fort bij Sheerness aan. Dit wordt alleen verdedigd door het fregat HMS Unity, dat een beschieting door Nederlandse schepen niet kan voorkomen. Het fort moet zich overgeven als het wordt bestormd door 800 Nederlandse mariniers. Ondertussen geven allerlei verzamelde Engelse officieren tegenstrijdige bevelen. De situatie is voor de Engelsen volstrekt chaotisch.

Koninkrijk Engeland

SCHEPEN CA. 10 BRANDERS 3 FORTEN 3

01

02

NEDERLANDSE VLOOT

09

04

03 Sheerness

08

GEORGE MONCK LEIDER

Generaal-ter-zee, aangewezen om de basis bij Chatham te beschermen. Sterk: Capabele leider met de nodige ervaring. Zwak: Te weinig middelen voorhanden om Chatham te verdedigen.

05 06 Kasteel Upnor

ZWARE LINIESCHEPEN 07

HOOFDEENHEID

Chatham

De ruggengraat van de Engelse vloot. Opgelegd door geldgebrek. Sterk: Enorme vuurkracht. Deze schepen waren geduchte tegenstanders. Zwak: Niet gevechtsklaar door minimale bemanning.

KUSTFORTEN

08 Terugtrekken

Cornelis de Witt schatte de eigen verliezen later op vijftig mariniers en een paar branders. De Engelsen hadden dertien schepen verloren, grotendeels hun zwaarste linieschepen. Het was een enorme klap voor de Engelsen. Tijdens de gehele overval bleken zij niet in staat om een verdediging op touw te zetten. De Nederlanders trokken zich terug uit de Medway voordat ze problemen kregen met de getijdenstroom.

09 Vredesonderhandelingen

De financiële schade van de overval was zo’n 200.000 pond. Voor een toch al blut Engeland, dat bovendien de grote brand in Londen én de pest nog vers in geheugen had, was het de druppel die de emmer deed overlopen. Koning Karel I gaf zijn onderhandelaars opdracht om snel een vrede te tekenen. Zo behaalde de tocht naar Chatham precies het strategische doel waarvoor hij was opgezet.

HOOFDWAPEN

Deze moesten de nauwe wateren en de ketting van de Medway verdedigen. Sterk: Goed gebouwd en lastig te beschadigen Zwak: Forten stonden stil en waren voor bewegende schepen makkelijk te raken.

87

Leesvoer

BOEKEN Meer lezen? Probeer deze interessante titels.

Jheronimus Bosch Siggi Weidemann De Bossche kunstenaar Jeroen Bosch is één van de grote namen uit de Nederlandse kunstgeschiedenis. De paar dozijn kunstwerken die in musea hangen zijn grondig onderzocht op hun betekenis, maar de man zelf is een mysterie. Er zijn geen brieven of aantekeningen van zijn hand overgebleven en er zijn geen portretten van de schilder. Maar auteur Weidemann liet zich daardoor niet tegenhouden. Zijn levenslange fascinatie voor Bosch leverde een interessante biografie op. Aan de hand van archieven, kronieken en andere bronnen waarin Bosch genoemd wordt, reconstrueert hij de levensloop van de grote schilder. Daarbij worden aspecten van zijn werk gekoppeld aan ontwikkelingen in zijn leven, zodat de betekenis van zijn allegorische schilderijen beter geduid kunnen worden. Weidemann schrijft vlot en beeldend waardoor je geregeld het idee hebt dat Bosch en vooral de tijd waarin hij leefde, heel dichtbij zijn. Zo krijg je een iets betere indruk van de man, maar zijn werk speelt nog altijd de hoofdrol. www.omniboek.nl | € 27,50 | 384 pagina’s

Geen betere vriend Robert Weintraub Over de bijzondere band die zich tussen mensen en dieren kunnen ontwikkelen zijn al veel boeken geschreven. Maar de omstandigheden waarin de pointer Judy haar trouwe vriendschap toonde zijn wel heel bijzonder. In Geen betere vriend is te zien hoe deze hond, voormalig bemanningslid van een Britse kanonneerboot en officieel een krijgsgevangene van de Japanners, haar kampgenoten de moed gaf om dag na dag de hel van het Jappenkamp te doorstaan. Het is een aangrijpend verhaal, dat je vooral zal aanspreken als je ooit zelf een innige band met een hond hebt gehad. Maar het is daarbuiten ook een waardevolle beschrijving van de gruwelijke omstandigheden in de Jappenkampen op Sumatra. De vertaling is bovendien goed gelukt en het verhaal leest vlot weg. www.karakteruitgevers.nl | € 24,99 | 424 pagina’s

Tip van de redactie Peter Marinus

De mooiste boeken vertellen niet alleen over een bepaalde periode, maar laten je die tijd beleven. De waanzinnige veertiende eeuw van Barbara Tuchman voldoet exact aan die beschrijving. Tuchman beschrijft de veertiende eeuw als een verre spiegel van onze tijd, met oorlog, ziekte en economische ellende. Hoewel het boek het leven van een edelman als leidraad gebruikt, krijg je een prachtige inkijk in het leven van alledag. De waanzinnige veertiende eeuw is een absolute klassieker. www.singeluitgeverijen.nl | De waanzinnige veertiende eeuw | € 22,50

88

Exposities

AGENDA De interessantste exposities

Fotografie in de achttiende eeuw Rijksmuseum, Amsterdam www.rijksmuseum.nl

I

n de achttiende eeuw toonde het nieuwe magische medium van de fotografie een directere realiteit dan men daarvoor gewend was van schilderijen, tekeningen of gravures. De tentoonstelling New Realities laat zien hoe de eerste fotografen met de camera op pad gingen om de wereld te ontdekken. Ze legden hun persoonlijke leven vast, maar ook dat van onbekende volkeren in het verre Azië. Vroege röntgenopnamen en foto’s van botanische verzamelingen illustreren onder andere het gebruik van de fotografie in de wetenschappelijke wereld. Daarnaast bevat de collectie identificatiefoto’s van misdadigers en de eerste reclamecampagnes.

T/m 17 september 2017

De jaren 80: Doemdenkers en positivo’s Het Noordbrabants Museum, ’s-Hertogenbosch

1917 Totale oorlog in Vlaanderen Diverse locaties, Westhoek, Vlaanderen www.flandersfields.be/nl/1917

H

onderd jaar na de beruchte Mijnenslag en de Derde Slag bij Ieper/Passendale brengen de WO I-musea en -sites in de Zuidelijke Westhoek de gebeurtenissen van toen onder de aandacht. In zes nieuwe tentoonstellingen kun je kennismaken met treffende verhalen en getuigenissen. Zo vind je in het In Flanders Fields Museum in Ieper de overzichtsexpo met oorlogsfotografie van Hurley & Wilkins en hedendaagse herwerkte beelden van Alderman. Villa Zonnedaele in Zonnebeke vertelt over de wijze waarop het verwoeste landschap rond Passendale de strijd heeft beïnvloed. De archeologie van de Mijnenslag wordt gebracht in het nieuwe Bezoekerscentrum Het Heuvelland.

T/m 31 december 2017

90

D

e cultuurhistorische tentoonstelling De jaren 80: Doemdenkers en positivo’s brengt je langs de hoogte- en dieptepunten op het gebied van politiek & maatschappij, innovatie & techniek, milieu & gezondheid, muziek & mode, film & tv en sport. Objecten, foto’s, teksten, kleding, ingerichte decors en audiovisuele producties vertellen het verhaal van de jaren 80 in Nederland. Bekende Nederlanders verhalen op persoonlijke wijze over hun herinnering aan belangrijke gebeurtenissen en ontwikkelingen.

T/m 15 oktober 2017

Op 13

augus

openin

OPEN

tus:

g expo

& BLO

OT*

Rome & ins Fes tiva

l!

BADEN

In de expositie Bouwen om te Baden* zie je hoe de Romeinen de bouwkunst en de architectuur blijvend veranderden met de introductie van nieuwe materialen en technieken. Tot op de dag van vandaag bouwen we nog steeds met baksteen, leggen we dakpannen en plaatsen we vensterglas, * jaarkaart ook een Romeinse 2017 cadeau vinding.

bij uw eerste bezoek!

VRAAG & ANTWOORD Stel je vraag via

/AllesOverGeschiedenis of via

@aogeschiedenis

36 gevangenen hebben geprobeerd te ontsnappen. Ze werden allemaal gepakt of neergeschoten, verdronken of raakten vermist.

Waarom was het zo moeilijk om uit Alcatraz te ontsnappen? De Amerikaanse gevangenis Alcatraz werd in 1933 aangesloten bij het Federal Bureau of Prisons en werd al snel een van de beruchtste gevangenissen ter wereld. Deze zwaarbeveiligde rots lag meer dan twee

kilometer uit de kust bij San Francisco en werd met militaire strengheid en precisie bestuurd. Als je al aan de versterkte muren kon ontsnappen, moest je nog de zee over zien te komen. De sterke stromingen rond

het eiland maken het bijna onmogelijk om naar het vasteland te zwemmen. Een van de beroemdste gevangenen van Alcatraz was Al Capone, die er vierenhalf jaar zat opgesloten.

Zomaar een dag: 27 juni 1296 l Floris V sterft Na gevangen te zijn genomen door een groep ontevreden edelen wordt graaf Floris V van Holland bij het Muiderslot vermoord.

92

1358 l Republiek Ragusa Na een oorlog met Lodewijk I van Hongarije verliest Venetië veel van zijn bezittingen langs de Adriatische kust. Dankzij het Verdrag van Zara wordt Ragusa een onafhankelijke stadstaat onder bescherming van Hongarije.

1844 l Dood van een profeet Joseph Smith, stichter van de Mormoonse kerk, wordt in de gevangenis van Carthage, Illinois vermoord door een boze menigte. Als burgemeester liet Smith de drukkerij van een lokale, kritische krant vernietigen, en hij werd beschuldigd van polygamie.

1941 l Iași-pogrom De antisemitische regering van Roemenië geeft het bevel om de stad Iași te zuiveren van joden. Het wordt een van de grootste pogroms uit de geschiedenis. 13.266 joodse burgers worden vermoord.

Vraag & antwoord Wie regeerde het Macedonische rijk na Alexander de Grote? Toen Alexander de Grote in 323 v.Chr. stierf, liet hij een groot machtsvacuüm achter. Zijn halfbroer Philippus III werd koning van Macedonië, maar werd gezien als zwakzinnig en niet in staat te regeren. Alexanders zoon, Alexander IV, werd na zijn dood geboren en al op dertienjarige leeftijd vermoord door de ambitieuze generaal Kassander, die in Macedonië de macht greep.

HUGO SPERRLE

Het Legioen Condor traint in Ávila, Spanje.

Duits, 1885-1953

De aanvoerder van het Korte Legioen Condor was een veteraan uit WO I en bio stond bekend om zijn intimiderende uiterlijk. Hij was zo’n enge man dat Hitler hem meenam bij zijn ontmoeting met de Oostenrijkse kanselier Kurt Schuschnigg om hem onder druk te zetten zijn land bij het Derde Rijk aan te sluiten.

Wat was het Legioen Condor? De Spaanse Burgeroorlog werd door andere fascistische regeringen gebruikt als testplaats voor hun troepen, terwijl zij steun gaven aan Franco’s nationalisten. Het Legioen Condor was een Duits vrijwilligerslegioen met personeel uit de Luftwaffe

en de Wehrmacht, en beschikte onder meer over vier eskaders van bommenwerpers. De bekendste slag van het legioen was de aanval op de Baskische stad Guernica op 26 april 1937, die dood en verderf zaaide. 1654 mensen kwamen om.

Wat was de kortste oorlog ooit?

Alexanders ambitieuze generaals stichtten machtige dynastieën, die uiteindelijk werden veroverd door het Romeinse Rijk.

De Engels-Zanzibarese oorlog van 1896, die maar veertig minuten duurde, wordt meestal als de kortste oorlog in de geschiedenis gezien. De Britten mengden zich in een machtsstrijd in Zanzibar en eisten dat de sultan Khalid bin Barghash aftrad ten gunste van Hamud bin Mohammed. Toen hij weigerde, bestookte de Britse marine zijn paleis veertig minuten lang, tot de vlag van de sultan naar beneden werd gehaald en hij zich overgaf.

Elders in het rijk streden nog meer generaals om de macht – een strijd die bekendstaat als de Diadochenoorlogen. In 301 v.Chr. werd het rijk voorgoed verdeeld onder enkele machtige opvolgers, veelal voormalige generaals van Alexander. Ptolemaios heerste in Egypte, Lysimachos in Klein-Azië en Thracië, Kassander in Macedonië en Seleukos in het Midden-Oosten. De families groeiden uit tot machtige dynastieën, maar veel van deze koninkrijken moesten het uiteindelijk afleggen tegen het Romeinse Rijk.

1950 l Hulp voor Zuid-Korea De VN neemt Resolutie 83 aan, die lidstaten aanspoort om hulp te sturen naar Zuid-Korea, dat door het communistische noorden is aangevallen. Dezelfde dag stuurt president Harry Truman troepen richting Zuid-Korea.

Ondanks de korte duur van de oorlog stierven 500 mensen door het bombardement.

Ondanks de korte duur van de oorlog stierven 500 mensen door het bombardement.

1954 l Eerste Sovjet-kerncentrale In Obninsk, vlakbij Moskou, wordt de eerste kerncentrale van de Sovjet-Unie geopend.

1954 l Dictatuur in Guatemala Met steun van de CIA wordt in Guatemala de democratisch gekozen regering van Jacobo Árbenz Guzmán omver geworpen. Een militaire dictatuur grijpt de macht, met een 36 jaar durende burgeroorlog tot gevolg.

1971 l Einde van een rocktempel Het Fillmore East theater in New York, ook bekend als ‘de kerk van rock & roll’, sluit na slechts drie jaar de deuren. Talloze legendarische rockartiesten hebben er opgetreden. Eigenaar Bill Graham sluit de zaal omdat hij ontevreden is over de enorme groei en commercialisering van de concertindustrie.

93

D O O W Y LL O H Y R TO HFeIS iten versus fictie op het witte doek VS

THE BOOK THIEF

Regie: Brian Percival Hoofdrollen: Sophie Nélisse, Geoffrey Rush, Emily Watson Land van herkomst: VS, Duitsland Jaar: 2013

Hoe nazi-Duitsland werd omgetoverd tot fabeltjesland

Wat niet klopt ... 01

In nazi-Duitsland waren propagandaposters heel normaal. In de film zijn die ook goed te zien, zoals tijdens de boekverbrandingen. Een aantal daarvan, zoals de kritiek op mensen die rantsoenen opsparen, waren echter pas in gebruik genomen tijdens de oorlog en niet in de vooroorlogse periode waarin de film zich afspeelt.

94

WAT WEL KLOPT ... 02 

Het totale gebrek aan antisemitisme is niet representatief voor deze periode. De Joden waren al tot zondebok benoemd na de Duitse nederlaag in de Eerste Wereldoorlog. De nazi’s hadden bovendien al sinds de jaren 30 de macht, dus de anti-Joodse sentimenten waren alom vertegenwoordigd.

03 

De vrouw van de burgemeester betrapt Liesel op het stelen van boeken, om haar vervolgens toegang te verlenen tot haar persoonlijke bibliotheek. Het is onwaarschijnlijk dat de vrouw van een hooggeplaatste persoon het leven van zowel zichzelf als haar man op het spel zet voor een nieuwsgierig meisje, zeker gezien de politieke spanningen.

04 

Molching, de stad waar de film zich afspeelt, is een fictieve locatie. Het zou in de buurt van München liggen. De verzonnen locatie kon natuurlijk naar wens gevormd worden. De filmmakers hebben dankbaar gebruik gemaakt van dit feit door de duistere aspecten van het nazi-regime te verdoezelen.

Het neerzetten van de hoofdpersoon, Liesel, als een lid van de Hitlerjeugd is helemaal correct. Voor jonge kinderen, met name aan het einde van de jaren 30, was het ondenkbaar dat ze geen lid zouden zijn van deze beweging. Ze werden van jongs af aan klaargestoomd voor de nazipartij.

Prijsvraag

PRIJSVRAAG 1

2

3

4

11 15

5

6

12

8

13

16

17

22

18

23

10

From Here To Eternity

19

20

21

25

27

28

29

30

31 34

9 14

24

26

33

7

32

35

36

41

37

42

43

45

39

40

44

46

48

38

47

49

50

Breng de letters uit de overeenkomstig genummerde hokjes over naar de hokjes hieronder. Indien de kruiswoordpuzzel correct is opgelost, ontstaat er een trefwoord.

22

45

21

49

3

23

4

40

HORIZONTAAL 1 soldij, 4 pronkkastje, 9 verpleging, 11 vuursprank, 13 koude lekkernij, 15 vier weken voor Kerstmis, 17 boeket, 19 vrachtschip, 22 tegenstander, 23 niet geheel, 25 verschiet, 26 bijwoord, 27 komaan!, 28 uithangteken van een drogist, 29 leersoort, 30 zijrivier van de Maas, 31 spiraal, 32 Chinees edelgesteente, 33 laatste letter van het Griekse alfabet, 36 niet voor, 38 rivier in Frankrijk, 41 handel, 43 landtong, 44 aaneenhechten, 45 voeding, 47 dot, 48 zijrivier van de Donau, 49 papieren lantaarn, 50 wedspel.

VERTICAAL 2 klooster, 3 kortstondig, 4 aangehechte tak, 5 te koop (afk.), 6 wildebeest, 7 stoet, 8 Europeaan, 9 gebied, 10 schoorsteenzwart, 12 benedenzijde, 14 legeronderdeel, 15 plaats in Frankrijk, 16 Zuid-Amerikaanse vleermuis, 17 zich beperken tot, 18 zwakjes, 20 loterijbriefje, 21 in druppels neervallen, 23 lekkernij, 24 klappen geven, 34 individu, 35 grote roofvogel, 37 sluiting van een riem, 39 handvat, 40 luizenei, 42 haarversteviger, 44 kloosterzuster, 46 achter, 47 tegenover.

(complete en ongecensureerde editie)

Deze nieuwe editie van de beroemde roman uit 1951 is de complete en ongecensureerde versie. De passages waartegen de oorspronkelijke uitgever indertijd bezwaar maakte, inclusief homoseksueel getinte toespelingen, krachttermen en seksscènes, zijn hierin opgenomen. De briefwisseling tussen auteur en zijn redacteur, met daarin de discussie over het weglaten van die passages, is ook in deze unieke uitgave opgenomen. In deze indrukwekkende klassieker over het soldatenleven schetst James Jones de moed, de passie en de worsteling van mannen die leven aan de hand van een onuitgesproken erecode en in een onuitspreekbare wanhoop. Het verhaal speelt zich af in 1941, aan de vooravond van de Japanse aanval op Pearl Harbor en is losjes gebaseerd op Jones’ eigen ervaringen in het leger. Het boek werd in 1953 verfilmd met in de hoofdrollen onder anderen Burt Lancaster, Frank Sinatra, Montgomery Clift en Deborah Kerr. De film werd genomineerd voor dertien Oscars en wist er acht te verzilveren.

Stuur je antwoord in voor 1 augustus 2017 via www.allesovergeschiedenis. com/win. Vergeet niet je volledige naam en adres te vermelden.

95

Colofon

Klantenservice

Alles over Geschiedenis is een uitgave van Life Publications BV in licentie van Future Publishing Limited Uitgevers: Wien Feitz en Paul Lemmens Bezoekadres: Meijhorst 6010, 6537 KT Nijmegen Postbus 31331, 6503 CH Nijmegen Tel: 024-240 40 00 Website: www.allesovergeschiedenis.com ISSN: 1877-6191

Hoofdredactie Pascal Gerrits

Eindredactie Helga Kluiter

Redactie

Kristel Folmer, Jos Heijmans, Dennis van Houts, Mark IJsendoorn, Helga Kluiter, Peter Marinus

Met medewerking van

David Crookes, Catherine Curzon, Jack Griffiths, Merel Luijendijk, John Mann, Peter Monteath, Marleen Stavenuiter, Frances White, Tim Williamson

Afbeeldingen

Alamy, CG Textures, Corbis, Ed Crooks, Nevit Dilmen, Mary Evens, Getty Images, Look and Learn, Kevin McGivern, Sémhur, Sol 90, ThinkStock

Nieuwsredactie/persberichten

O.v.v. Redactie Alles over Geschiedenis Adresgegevens zie boven Tel: 024-240 41 40 E-mail: [email protected]

Vragen aan de redactie

E-mail: [email protected]

Vormgeving

Kijk voor de meest actuele aanbieding op

www.fnl.nl/allesovergeschiedenis • Profiteer van kortingen • Abonnement met cadeau • In huis nog voordat hij in de winkel ligt

Alicia Beumer, Nick Groenewold, Michiel Hautus

Druk

Habo DaCosta BV, Vianen

Website

Luc Kickken Email: [email protected]

Abonnementenservice

Tel: 0251-76 01 22 E-mail: [email protected]

Commercieel directeur Gerrit-Jan Bomhof

Accountmanager

Klantenservice Nederland De klantenservice in Nederland is bereikbaar via [email protected] of via Postbus 20, 1910 AA Uitgeest t.a.v. Klantenservice Alles over Geschiedenis. Telefonisch is de klantenservice bereikbaar op werkdagen van 9:00 tot 17:00 uur via telefoonnummer 0251-760122. Klantenservice België De klantenservice in België is bereikbaar via [email protected] of via Ambachtenlaan 21 Unit 2A, 3001 Heverlee t.a.v. Klantenservice Alles over Geschiedenis. Telefonisch is de klantenservice bereikbaar op werkdagen van 9:00 tot 17:00 uur via telefoonnummer 028085523. Het afsluiten van een abonnement kan telefonisch of via www.bladenbox.be.

96

Abonnementsprijzen Alles over Geschiedenis kost €5,45 per nummer. Het standaardtarief voor Alles over Geschiedenis is vanaf editie 17-2017 in Nederland €42,- en in België €44,- voor 10 nummers. Deze prijs geldt bij betaling via automatische incasso. Voor betaling per (digitale) factuur geldt een toeslag van €2,50. Abonnementen worden na een jaar automatisch verlengd tegen het dan geldende standaardtarief. Het opzeggen van een abonnement kan schriftelijk per post of e-mail of via www.aboland.nl of www. aboland.be. Vermeld voor een spoedig antwoord duidelijk de abonnee- en adresgegevens (zie adresetiket). Algemene voorwaarden De algemene voorwaarden zijn te vinden op de website www.fnl.nl. Deze voorwaarden zijn ook schriftelijk op te vragen bij Abonnementenland, Postbus 20, 1910 AA Uitgeest.

Marko Versteege Tel: 024-240 46 45 E-mail: [email protected]

Traffic/backoffice

Marko Versteege Tel: 024-240 46 45 E-mail: [email protected]

Marketing

Tetske Peeters Tel: 024-240 45 85 E-mail: [email protected]

Copyrights

Het auteursrecht op deze uitgave en op de daarin verschenen artikelen wordt door de uitgever voorbehouden. Voor de uit het Engelse ‘All about history’ overgenomen artikelen geldt dat het inhoudsrecht daarvan bij het copyright van het trademark ‘All about history‘ van Future Publishing Limited ligt, terwijl de vertaalrechten daarvan bij F&L Life Publications B.V., Nijmegen, Nederland berusten. Het verlenen van toestemming tot publicatie in de gedrukte uitgave houdt in dat de auteur de uitgever, met uitsluiting van ieder ander onherroepelijk machtigt de bij of krachtens de auteurswet door derden verschuldigde vergoedingen voor kopiëren te innen en dat de auteur alle rechten overdraagt aan de uitgever, tenzij anders bepaald. Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen, vermenigvuldigd of gekopieerd zonder uitdrukkelijke schriftelijke toestemming van de uitgever. De uitgever stelt zich niet aansprakelijk voor eventuele onjuistheden die in deze uitgave zouden kunnen voorkomen.

NIE UW

HOEVEEL WEET JIJ OVER JE HERSENEN?

IN DEZE SPECIAL: • Wat maakt jou een individu • Het verschil tussen het brein van een dictator en dat van jou • Ontdekkingen in de mentale gezondheidszorg • Dit heeft de wetenschap aan het licht gebracht

116 PAGI NA’S v

oor maar €9,95

Koop ‘m in de winkel of bestel snel op: WWW.FNL.NL/HETBREIN

Hoe ziet de toekomst eruit voor Alles over Geschiedenis?

1 augustus in de winkels

HITLER

ONTMOETING MET DE BORGIA

Maak kennis met de originele maffiafamilie

VREEDZAME STRIJD De geweldloze revolutie van Gandhi

MYTHEN EN SEKTES

Bizarre rituelen en geheimen van Rome

Geschiedenis van de spionage, Helden & schurken: Sigmund Freud, De bloedigste veldslagen van de geschiedenis, Een rondleiding over het Spaanse plein in Rome.

98

Aankondiging artikelen onder voorbehoud

Foto’s: Wikimedia Commons; MatthiasKabel

De opkomst van het kwaad

24 5 T/M 17 9 2 017