Andrea Erkert - Dzieci Potrzebuja Ciszy

Andrea Erkert
Dzieci potrzebują ciszy
Zabawy relaksacyjne
na wiosnę, lato, jesień i zimę
JEDNCSC
KIELCE 1999
Tytuł oryginału: Kinder brauchen Stille
Hntspannungsspiele tur Iriihling, Sommer, Hcrbst und Winter
Copyright -r 1998 by Don Bosco Verlag. Miinchen Copyright for the Polish edilion by Wydawnictwo „Jedność", Kielce 1999
Przekład z języka niemieckiego
Ryszard Zajączkowski
Redakcja i korekta książki
Ewa Bojara
Redakcja techniczna
Józef Bąkowski
ISBN 83-7224-030-2
Wydawnictwo „Jedność"
25-013 Kielce, ul. Jana Pawła II nr 4
tel. (0-41) 368-11-10
www.jednosc.com.pl
e-mail: iedakcjafrtjednosc.com.pl
Drodzy Czytelnicy!
W ostatnich latach zmieniła się sytuacja w wyposażeniu przed-
szkoli i szkół. Wielu wychowawców narzeka na coraz większe grupy
i klasy; wzrastająca liczba dzieci powoduje niedostosowania, a na-
wet patologiczne zachowania. Te pierwsze pojawiają się bardzo czę-
sto w dziedzinie społecznej. Należą do nich agresja, nerwowość, trud-
ności w kontaktach, brak koncentracji.
Niepożądane zjawiska w stosunkach społecznych kształtują się
często już w przedszkolu, ale przeważnie dopiero w okresie szkolnym
są dostrzegane przez rodziców jako trudności w osiąganiu pozytyw-
nych wyników w nauce i w innych dziedzinach. Problem ten może
przejawiać się wcześnie także w sferze fizycznej, na przykład jako za-
katarzenie, zaburzenia w przyjmowaniu pokarmów, zaburzenia mowy
lub snu, albo jako choroby oskrzeli prowadzące do astmy.
W prewencji zdrowotnej wychowawcy potrzebują szczególnej po-
mocy, aby zapobiec niestosownym zachowaniom. Taką pomocą
mogą być ćwiczenia relaksacyjne towarzyszące porom roku, ponie-
waż są w stanie wspomagać dzieci, aby odnalazły właściwą równo-
wagę między aktywnością a ciszą/odprężeniem. Równowaga ta
sprzyja zdecydowanie kształtowaniu się człowieka o harmonijnej
osobowości, dla którego niezwykła sytuacja lub stres nie są powo-
dem do „wychodzenia ze skóry" lub „utraty panowania nad sobą",
lecz który potrafi się opanować, a stawiane przed nim wymagania roz-
wiązywać spokojnie, ufając we własne siły. Aby osiągnąć taką rów-
nowagę, dzieci potrzebują specjalnie wydzielonego pomieszczenia,
gdzie będą mogły zażywać ciszy i spokoju. Dziecko musi mieć moż-
liwości wsłuchania i zagłębienia się w siebie, lepszego poznania sie-
bie i refleksji nad tym co przeżyte. Dorośli, którzy towarzyszą dzie-
ciom, powinni zawsze umożliwiać im tego rodzaju doświadczenia.
Jednocześnie w ten sposób przeciwstawiają się oni szeroko roz-
powszechnionej presji sukcesu. Poddawane są jej już najmłodsze
dzieci i nie ogranicza się ona tylko do dobrych ocen w szkole, ale
obejmuje też czas wolny: zajęcia plastyczne, muzyczne i sportowe.
Wychowawczynie szukają często ćwiczeń relaksacyjnych, których
celem jest uspokojenie rozkrzyczanej grupy dzieci. Jeśli więc prze-
życie ciszy ma wzmocnić koncentrację i wytrzymałość, to - moim zda-
niem - celem każdego relaksu jest, aby dzieci same odkryty swoje
zdolności. Wiele z nich może to zrobić bez żadnej pomocy, innym zaś
przychodzi to z trudem. I właśnie im potrzebne jest wsparcie w dro-
dze do samych siebie.
Moim zamiarem jest zachęcenie dorosłych, aby zyskali większą
pewność przy wprowadzaniu ćwiczeń relaksacyjnych z dziećmi
i w ciągu całego roku mogli sięgać do łatwych w realizacji pomysłów.
W książce tej zostały zebrane twórcze ćwiczenia relaksacyjne obej-
mujące cały rok. Prowadząc zajęcia jako wychowawczyni przedszkol-
na, mogłam wszystkie te ćwiczenia dokładnie wypróbować w pracy
z dziećmi.
W krótkiej części teoretycznej przedstawiam w zarysie znaczenie
świadomego przeżycia pór roku przez dzieci. Ponadto wskazuję na
ramowe warunki ćwiczeń wyciszających i relaksacyjnych oraz ich
różne metody.
Druga, obszerna część pracy zawiera 100 ćwiczeń relaksacyjnych
związanych z porami roku. W odniesieniu do każdej z nich przedsta-
wiam też całą jednostkę relaksacyjną, która zawiera fazy ruchu i wy-
ciszenia. Modele te mogą być przejęte i jednocześnie służyć jako
przykładowe jednostki relaksacyjne.
Wykorzystując podane propozycje w pracy pedagogicznej nie
można jednak zapominać o jednym: ćwiczenia relaksacyjne w cią-
gu całego roku powinny sprawiać zadowolenie dzieciom i dorosłym.
Andrea Erkert
Podstawy teoretyczne
Cztery pory roku
Wiosna, lato, jesień i zima to cztery etapy przyrodnicze w ciągu
roku. Ich nazwy wskazują na istotne zjawiska w naturze oraz prze-
mienne stawanie się i przemijanie.
Wiosna
Wiosną jesteśmy świadkami budzenia się przyrody do życia. Robi
się coraz cieplej, a dni stają się dłuższe. Ptaki wędrowne wracają z
południa. Na skraju dróg i na łące możemy odkryć różnobarwne
bogactwo kwitnących roślin. Dzieci, opatulone jeszcze w ciepłe ubra-
nia, mogą coraz dłużej przebywać na powietrzu. Także dorośli stają
się aktywniejsi i bardziej przedsiębiorczy. Wiele rodzin zabiera się do
wiosennych porządków, a podczas weekendu wszyscy wybierają się
chętnie na spacer lub przejażdżkę rowerową. W lesie lub na łące
można zauważyć zwierzęta, które obudziły się z zimowego snu, i za-
obserwować pracujące mrówki. Ludzie, którzy są szczególnie skłon-
ni do depresji, na wiosnę odczuwają znowu radość i odzyskują pozy-
tywne nastawienie do życia. Minęła już ciemna, przytłaczająca pora
roku i dlatego wielu ludziom jest łatwiej rozpromienić się i zrzucić
z serca różne ciężary. Na wiosnę świętujemy również Wielkanoc.
Pisklęta, zające, baranki, kurczaki, kaczki, kwiaty i pisanki są typo-
wymi symbolami związanymi z Wielkanocą i wiosną. Zgodnie ze starą
tradycją, stół wielkanocny jest obficie zastawiony, a dorośli ukrywa-
ją wielkanocne jajka i słodycze, z wielką radością i zapałem wyszu-
kiwane przez dzieci.
Lalo
Latem możemy zażywać kąpieli słonecznych i cieszyć się z łagod-
nego wiatru. Podczas wakacji można oddawać się ulubionym zaję-
ciom i uprawiać sport. Letnie temperatury zachęcają do wyjazdów
7
piknikowych oraz do kąpieli w morzu lub na pływalni. Dzieci mogą
szaleć na łące lub godzinami grzebać się w piasku. Podczas space-
rów można odkryć i zaobserwować rośliny i zwierzęta z najbliższej
okolicy. Długie, ciepłe letnie wieczory pozwalają spotykać się na
świeżym powietrzu. Kusi wtedy szczególnie atmosfera ulicznych
kawiarni, lodziarni i ogrodowych restauracji otwartych do późna
w nocy. Jest to też okazja by wspólnie z rodziną lub przyjaciółmi po-
siedzieć we własnym ogrodzie lub na balkonie i w ten sposób odzy-
skać utraconą zimą energię.
Podczas letniego urlopu nad morzem możemy zaobserwować od-
pływy i przypływy i uwrażliwić się tym samym na ruch wody w przy-
rodzie.
Jesień
Jesień przynosi, przez wielu zupełnie niezauważane, plony i ostat-
nie piękne słoneczne dni, które coraz bardziej ustępują dniom desz-
czowym, a nawet wichurom.
Wiatr zdmuchuje kolorowe liście z drzew i zachęca dzieci do pusz-
czania latawców. O tej porze roku obchodzimy dożynki i dzień św.
Marcina.
Wiele zwierząt przygotowuje się do zimowego snu i gromadzi zi-
mowe zapasy. Właśnie jesienią możemy poczynić interesujące obser-
wacje przyrody. Deszcze, mgły i burze robią na dzieciach szczególne
wrażenie. Skakanie do kałuż w obuwiu gumowym i w przeciwdesz-
czowym ubraniu sprawia maluchom wiele radości. Przypatrują się
one też pilnie dżdżownicom i innym malutkim stworzeniom. Jedno-
cześnie wiele dzieci z powodu złej pogody dłużej przebywa w domu
i wtedy właśnie odżywają prawie zapomniane zabawy.
Zima
Zimą dni są krótkie i już o piątej po południu jest ciemno. Do-
brze ogrzany pokój sprzyja teraz przyjemnemu wspólnemu przeby-
waniu. Otaczająca nas przyroda jest w stanie spoczynku. Wiele
zwierząt zapada w sen zimowy, a gałęzie drzew bezpłodnie wzno-
szą się w niebo.
Dzieci z utęsknieniem czekają na pierwszy śnieg, ale dość często
pada tylko deszcz ze śniegiem, co bynajmniej nie zachęca do wycho-
8
dzenia na dwór. Gdy wreszcie spadnie śnieg, dzieci chętnie obrzuca-
ją się śnieżkami. Lepią bałwana i jeżdżą na łyżwach. Czas w domu
można wykorzystać na czytanie dzieciom różnych historii lub oglą-
danie z nimi kolorowo ilustrowanych książek. Gorąca filiżanka cze-
kolady i zapalona świeca stwarzają miłą, przyjazną atmosferę.
Dzieci cieszą się z prezentów otrzymywanych na Mikołaja i pod
choinkę.
W okresie adwentu i Bożego Narodzenia w wielu rodzinach pie-
cze się ciasta i przygotowuje prezenty. Niejeden sklep nęci nasze pod-
niebienie zapachem świątecznych wypieków. Również woń świec za-
powiada zbliżające się święta.
Wraz z nastaniem Nowego Roku podejmuje się dobre postanowie-
nia.
Uważnie obserwując i badając przyrodę bardziej świadomie prze-
żywamy dokonujące się w ciągu roku zmiany. Wewnętrzną równowa-
gę możemy osiągnąć tylko wtedy, jeśli nie damy się ponieść naporo-
wi czasu. Człowiek sam jest częścią natury i jej corocznego rytmu.
Obserwowane zmiany pór roku oddziałują na wewnętrzne samopo-
czucie wielu ludzi.
Z każdą porą roku związane są też powracające wciąż wydarze-
nia i święta, a sam człowiek „rytmizuje" cały rok, odpowiednio do
zmian zachodzących w przyrodzie. Wiosna, lato, jesień i zima mogą
być wskaźnikiem „wewnętrznego" rytmu.
Z dziećmi przez rok
Młodszym dzieciom jest jeszcze trudno zrozumieć, jakie znacze-
nie mają pory roku dla ich życia. Dzieci nie przeżywają świadomie
praw natury. Pierwsze podstawowe doświadczenia czterech pór roku
i związanych z nimi zmian w przyrodzie odbierają wszystkimi zmy-
słami. Obserwują i odkrywają z zaciekawieniem, co dzieje na ze-
wnątrz i nie potrafią jeszcze, jak dorośli, świadomie umieścić się
w określonej porze roku. Zjawiska zachodzące w naturze można
9
uzmysłowić dzieciom przez ćwiczenia relaksacyjne przeprowadzane
w przedszkolu, w domu rodzinnym lub w szkole. Ćwiczenia te mogą
pomóc dzieciom świadomie obserwować zmiany dokonujące się
w przyrodzie. Dzieci przeżywają cztery pory roku w grupie lub w kla-
sie i w trakcie zabawy mogą dowiedzieć się o prawidłowościach wy-
stępujących w naturze. Ucząc znajomości czterech pór roku przeka-
zuje się jednocześnie ważną prawdę o życiu: wszystko ma swój czas
i każdy może być pewien, że po „ciemnych dniach" zimy pojawi się
znowu słońce i będzie się można cieszyć z nadejścia lata.
Wiele dzieci ma dziś coraz rzadziej okazję, aby intensywnie prze-
żywać cztery pory roku. Bezpośrednie doświadczenie natury jest
często utrudnione przez ruch uliczny, zwarte osiedla mieszkaniowe
nie posiadające w pobliżu lasów i łąk, przez oglądanie telewizji i ab-
sorbujące zabawki. Aby dzieci zrozumiały znaczenie wiosny, lata,
jesieni i zimy, muszą ich całościowo doświadczyć. Dopiero wtedy, gdy
same poczują się częścią natury i jej corocznych zmian, mogą dojść
do przekonania, że należy ją chronić i pielęgnować. W całościowych
doświadczeniach nie wystarczy tylko głowa, ale potrzebne jest całe
ciało. Dopiero wskutek bezpośrednich doświadczeń, przez słuchanie,
dotykanie, oglądanie, smakowanie i wąchanie, dzieci mogą zrozu-
mieć odwieczne prawo stawania się i przemijania.
Ćwiczenia relaksacyjne, zamknięte w corocznym cyklu, umożli-
wiają bezstresowe i całościowe uczenie się. Ponieważ wielu dzieciom
uczęszczającym do przedszkoli i szkół brak dziś spokoju i opanowa-
nia, wychowawczynie są zobowiązane, aby stale dbać o wprowadza-
nie momentów ciszy, spokoju i odprężenia. Nie powinno to być tylko
w ściśle określonych godzinach, aby nie było szkodliwe, lecz żeby
stanowiło naturalną część dnia w szkole lub w przedszkolu. Rytm
wyznaczony przez pory roku wyjątkowo dobrze nadaje się do podziału
roku w szkole lub w przedszkolu. W ten sposób dzieci, obserwując-
całoroczne zmiany w przyrodzie, mogą swobodnie i coraz bardziej
świadomie obserwować siebie i swoje otoczenie oraz gromadzić siły
do czekających je zadań. Dzięki ćwiczeniom na wyciszenie, odpowia-
dającym rocznemu cyklowi, ich uwaga będzie odwrócona od „sztucz-
nego" zewnętrznego świata ku rzeczywistości wewnętrznej. Dzięki
temu wiele dzieci będzie się mogło lepiej skoncentrować i całkowi-
cie poświęcić jednej sprawie.
10
Relaks z muzyką
Muzyka może wspomagać relaks. Nadają się do tego spokojne
i niezbyt skomplikowane fragmenty instrumentalne. (Wyjątek stano-
wią specjalne kasety muzyczne z tekstami relaksacyjnymi dla dzie-
ci). Podczas czytania lub opowiadania fantastycznej podróży w tle
może pobrzmiewać muzyka instrumentalna, która wypetnia świado-
mie robione przerwy w opowiadaniu i wtedy wysuwa się na pierw-
szy plan. Muzyka nadaje się do odprężenia szczególnie w pozycji le-
żącej. Przed jej słuchaniem dzieci otrzymują jedynie wskazówkę, że
mają zamknąć oczy i wyobrażać sobie coś pięknego. Fragmenty
muzyczne wybrane do tego rodzaju medytacji nie powinny być zbyt
długie. Odpowiednie są np. Marzenie Schumanna, Dla Elizy Beetho-
vena lub hiszpański utwór gitarowy Romanza. Te krótkie fragmenty
nadają się także dia młodszych, nie wyćwiczonych dzieci, które mają
niewielką zdolność uwagi i koncentracji.
Fragmenty muzyczne do zaśnięcia i relaksu, które zostały przygo-
towane specjalnie dla dzieci, są dostępne w sprzedaży na kasetach
lub płytach kompaktowych. Warto polecić choćby Dziecięcy kraj
marzeń Detleva Jóckera, Chodź ze mną do źródła Wolfganga Poeplau
i Ludgera Edelkóttera, Czas snu Edwina Evansa lub Symfonię serca
Karunesha. Takie łatwe, pogodne utwory instrumentalne stanowią
także doskonałą zachętę do snu dla małych dzieci. Łagodna muzy-
ka, wpływająca na dobre samopoczucie oraz odprężenie ciała, ducha,
duszy umożliwia pozbycie się stresu oraz pomaga w zachowaniu rów-
nowagi i spokoju dzieciom (i dorosłym).
Dobra muzyka relaksacyjna cechuje się tym, że jej tempo, ok. 60
uderzeń na minutę, jest dostosowane do pulsu w momencie odpo-
czynku. Przykładem może być muzyka medytacyjna Reiki Kamela.
Ten dłuższy fragment jest przeznaczony przede wszystkim dla dzie-
ci, które są już wprawione w ćwiczeniach relaksacyjnych.
W przypadku dzieci przedszkolnych należy zwrócić uwagę, aby
muzyczne odprężenie nie trwało dłużej niż pięć - sześć minut. Wy-
bór muzyki zależy też w dużej mierze od osobistych upodobań. Kto
nie lubi utworów klasycznych, może korzystać z muzyki medytacyj-
nej. W każdym razie wybrana muzyka powinna dawać radość i stwa-
rzać cichą, przyjazną atmosferę.
11
Ćwiczenia relaksacyjne w ciągu roku
Celem ćwiczeń relaksacyjnych jest przeżycie ciszy i wewnętrzne-
go ukojenia, nie zaś uczenie bezruchu. Jeśli ćwiczenia te przez kilka
tygodni regularnie przeprowadza się w grupie dzieci, można stwier-
dzić, że bawią się one intensywniej i z większą wytrwałością. Dzieci
mogą uczyć się lepszej koncentracji i relaksacji. Poprawie ulegają ich
wzajemne stosunki, a u poszczególnych dzieci zostaje wzmocniona
wiara w siebie i wyostrzone spojrzenie na to, co istotne.
Z ćwiczeniami relaksacyjnymi, zorientowanymi na tematy doty-
czące pór roku, można połączyć elementarne obserwacje dotyczące
przyrody i najbliższego otoczenia. Ćwiczenia relaksacyjne, w których
dokonuje się refleksji, czym obdarowała nas natura, pomagają
dzieciom obchodzić się z nią uważnie i delikatnie. Zebrane owoce na-
tury mogą być przechowywane w miejscu medytacji i zachęcać dzie-
ci. Szczególnie pięknym zwyczajem są „stoły pór roku", które
można spotkać w wielu niemieckich przedszkolach. W tym celu w wy-
branym miejscu stawia się stót przykryty miękkim materiałem, na
przykład aksamitem lub jedwabiem. Przy wyborze materiału trzeba
też zwrócić uwagę, aby jego kolor był odpowiedni do pory roku. Na
stole tym można położyć zebrane w danej porze roku dary natury. Stół
ubogacają dodatkowo wazony z kwiatami i gałązkami. Przez cały rok,
jako dekoracji, można używać też korzeni drzew i kamieni. Dekoru-
jąc i stale uzupełniając „stół pór roku" oraz kładąc na nim interesu-
jące znaleziska dzieci, uwrażliwia się je i uczy (w sposób zabawowy)
świadomego rozpoznawania natury w zmieniających się porach roku.
W każdym ćwiczeniu relaksacyjnym, niezależnie od tego czy jest
to ćwiczenie wyciszające, czy fantazyjna podróż, omawia się oraz in-
tensyfikuje bogate dziecięce przeżycia. Odprężenie fizyczne i wy-
ostrzenie jednego lub kilku organów zmysłów idą zawsze w parze.
W przypadku bardzo wielu ćwiczeń relaksacyjnych rozwija się ponad-
to motoryka oraz fantazja i kreatywność. We wszystkich ćwiczeniach
następuje odprężenie mięśni i wyłączenie myślenia. Dziecko może
w ten sposób uczyć się mentalnego pokonywania stresów. Często
można przez to pozytywnie wpłynąć na lekkie zaburzenia snu, mowy,
apetytu i choroby skóry, które powstają z powodu nerwicy. Fizyczne
i duchowe ćwiczenia relaksacyjne, dostosowane do sytuacji i wieku,
12
mogą prowadzić u dzieci do wyraźnego zmniejszenia niedostosowa-
nych zachowań i przyczyniać się do ich całkowitego zaniku. Dzieci
stają się mniej agresywne i lękliwe. Ćwiczenia wyciszające i relak-
sacyjne mogą wpłynąć na poprawę ich zdrowia i być prawdziwą
pomocą życiową. Nie stanowią one jednak żadnego panaceum! Je-
śli dzieci chorują duchowo i/lub fizycznie, należy koniecznie zasię-
gnąć porady i pomocy fachowców, takich jak psychologowie, pedia-
trzy itp., i przeprowadzić poważną rozmowę z rodzicami.
13
Postawa siedząca i leżąca
W postawie leżącej dzieci mogą się najtatwiej uczyć całkowitego
odprężenia i rozluźnienia mięśni. Ćwiczymy leżenie na plecach.
W tym celu lekko zgięte ręce leżą obok ciata, a nogi są trochę rozsta-
wione. Spadające na bok końce stóp sygnalizują wyraźnie odpręże-
nie. Takiej postawy dzieci uczą się najlepiej w formie zabawy, choć-
by przez następujące ćwiczenia na wyciszenie.
Liściowe dziecko
Materiał: liście lub papier ♦ Uczestnicy: 2-3 osoby ♦ Wiek: od 4 lat
Jedno dziecko leży na dywanie. Drugie przyklęka obok niego i przy-
krywa go wybranym materiałem. Leżące dziecko nie powinno się po-
ruszać, ale skoncentrować uwagę na oddychaniu i własnym ciele. Wresz-
cie trzecia osoba z grupy odkrywa przykryte dziecko.
Kolczasta piłka podczas podróży odkrywczej
Materiał: kolczasta piłka (gumowa pitka z czopami) lub piłka tenisowa
♦ Uczestnicy: 2 osoby ♦ Wiek: od 4 lat
Dziecko leżące na plecach w postawie relaksacyjnej, kolczastą piłką
lub piłką do masażu jest masowane przez drugie, siedzące obok niego
w kucki. Piłkę toczy się po całym ciele. Leżące dziecko powinno w my-
ślach śledzie jej drogę. Aby ruch był płynny, kolczasta piłka powinna
zawsze pozostawać w kontakcie z ciałem.
14
Rysowanie konturu ciała
Materiał: pisak i duży arkusz papieru ♦ Uczestnicy: 2 osoby
♦ Wiek: od 5 lat
Jedno dziecko leży w postawie relaksacyjnej na dużym arkuszu pa-
pieru. Inne odrysowuje pisakiem zarys jego ciała. Leżące dziecko po-
winno zamknąć oczy i w myślach śledzić drogę pisaka. W trakcie ćwi-
czenia należy raczej zachować ciszę. Wreszcie leżące dziecko może
otworzyć oczy, powoli wstać bokiem (w sposób spiralny) i obejrzeć swoją
podobiznę.
Podczas tych trzech ćwiczeń wyciszających na spostrzeganie ciała
dzieci mogą przeżyć przyjemne odprężenie wszystkich jego części.
Rzadziej spotyka się dzieci, które wolą leżeć raczej na boku lub na brzu-
chu, niż na plecach. Każdy z tych przypadków można zaakceptować. Nie
należy się upierać, aby podczas ćwiczeń wyciszających wszystkie dzie-
ci zamykały oczy i ściągały buty. Kto tego nie lubi, może postąpić ina-
czej.
Podczas siedzenia istnieją dwie możliwe postawy relaksacyjne. Dla
młodszych dzieci lepsza jest postawa królewska. Tułów i głowa są wte-
dy wyprostowane, ręce leżą na udach i nie dotykają się. Stopy stoją
mocno na ziemi. Aby ułatwić dziecku ćwiczenie postawy królewskiej,
można mu budować mosty myślowe: „Wyobraź sobie, jesteś królową
(królem), która powinna prosto i dumnie siedzieć na swym tronie, aby
przyjmować gości".
W przypadku postawy swobodnej, w tradycji treningów autogennych
zwanej postawą dorożkarza, dziecko siedzi na przedniej połowie krze-
sła. Nogi są trochę zgięte, a uda lekko rozwarte. Przedramiona i dłonie
nie stykają się i leżą spokojnie na udach. Tułów jest lekko pochylony do
przodu, a głowa zwisa swobodnie. Obie postawy nadają się do ćwiczeń
na wyciszenie w rodzinie lub w kręgu z całą grupą.
Do ćwiczeń relaksacyjnych —w postawie leżącej bądź stojącej -dzieci
powinny przynieść ze sobą przykrycie i, je...