Autobiografia t 4

JOANNA CHMIELEWSKA

AUTOBIOGRAFIA TOM IV TRZECIA MŁODOŚĆ

WARSZAWA 1994

Żyj sam i pozwól żyć innym.

O ile sobie dokładnie przypominam, potworne, kamienne drzwi w lochach zamknięto na „Ben Hurze” i krótka, acz pełna wysiłku scena stała się dla mnie źródłem inspiracji. Uparłam się wykombinować coś, co w czasach współczesnych mogłoby doprowadzić do podobnego wydarzenia, i w ten sposób, ustaliwszy środek, zaczęłam tworzyć Całe zdanie nieboszczyka dwukierunkowo, do przodu i do tyłu. Część objawiła mi się w drodze do pracy, codziennie po kawałku, a część w Charlottenlund, na leśnej alejce, wiodącej na wyścigi. W Charlottenlund powstały wszystkie rozmowy z cieciem i odżałować nie mogę, że nie zapisałam piwnicznych konwersacji od razu, bo później, mimo szalonych wysiłków, nie zdołałam odtworzyć ich równie pięknie. Te z lasku były tak atrakcyjne, że zanim się zdążyłam obejrzeć, już przekraczałam bramę wyścigowego ogrodzenia, po czym zaczynałam być mocno zajęta czym innym, przepadło zatem, a szkoda. W jakimś momencie rozwoju wizji uświadomiłam sobie, że wychodzi mi książka. Wtedy właśnie w liście do Ani napisałam streszczenie, wstrzymałam się z decyzją w kwestii zakończenia, a za to przystąpiłam do sprawdzania realiów. W Danii, przy pomocy Alicji, zdołałam osiągnąć tylko jeden rezultat, mianowicie wiedzę, że kawa kwitnie czerwono. Trochę to było jakby niedostateczne. Poza tym pytanie, kiedy kwitnie, mam na myśli porę roku, drzewa migdałowe na Sycylii ruszają w styczniu, a diabli ją wiedzą, tę kawę, w jakim miesiącu tworzy efekty kolorystyczne. Dałam sobie spokój z kawą i wróciłam do kraju. Tu dopiero rozpoczęłam działalność rzetelną. Przede wszystkim poleciałam do ambasady brazylijskiej, gdzie natknęłam się na attache kulturalnego, który mówił po francusku. Zastosowałam metodę wypróbowaną, wyjaśniłam, o co mi chodzi, zaczynając od podstaw, czyli terenu. Attache kulturalny, mały, czarny, zaokrąglony ogólnie i jakiś taki bardzo gładki, wysłuchał z wielkim zainteresowaniem i rzekł: — Aha, pani mówi o okolicach Paranagui! — Co pan powie? — zdziwiłam się ogromnie, bo nawet nie mogłam sobie w tym momencie przypomnieć, gdzie dokładnie leży Paranagua. Attache kulturalny, ożywiając się z chwili na chwilę i niemal roztkliwiając, wyjaśnił mi, że Brazylia jest duża i rzadko kto zna całą, ale przypadkowo on się w tych okolicach Paranagui urodził i wychował, dzięki czemu może służyć informacjami. Moim wyobrażeniom nie przeczył wcale, wręcz przeciwnie, uzupełnił je, dał mi prospekty, zdjęcia, liczne obrazki, które wpędziły mnie w stan osłupienia. Wyraźnie z nich wynikało, iż prawa strona Brazylii, czyli wybrzeże Atlantyku akurat w tym miejscu, wygląda dokładnie tak, jakbym najpierw ja je wymyśliła, a potem oni wykonali zgodnie z moimi potrzebami. Zatoka nawet istniała, przy niej zaś duża wiocha, a może nawet całe miasto, Antonina. Jedno, co mi samodzielnie nie przyszło do głowy, to ten pociąg na wspornikach, wijący się po górach. Pozwoliłam sobie zerżnąć go z podobizny. Ucieszyłam się nadzwyczajnie, bo na razie wszystko mi się zgadzało, i poszłam dalej. Przypadkiem wypadały właśnie Targi Poznańskie. Umówiłam się tam z tym Brazylijczykiem, stoisko na Targach bowiem dysponowało większą ilością obrazków niż ambasada, i pojechałam z Jerzym, moim starszym synem. Sprawy służbowe załatwiłam, dostałam kawy, zielonego sedesu nie zdołałam przy okazji wycyganić, chociaż chciałam nawet za niego zapłacić, po czym zaczęliśmy wracać. Planu miasta oczywiście przy sobie nie miałam, a Poznań do jazdy nigdy nie był łatwy. Część jednych kierunków ruchu przejechałam tyłem, zaplątaliśmy się w różne zakazy, mojego syna zgniewało i zaczął mnie pilotować wedle mapki w atlasie samochodowym. — Teraz w prawo — mówił stanowczo. — Bardzo dobrze. Teraz w lewo. A teraz prosto, na nic nie patrzeć i niczym się nie dać zmącić!

Wyjechałam prosto i w poprzek przed sobą ujrzałam łęgi i ugory nad Wartą. — Naprawdę prosto i niczym się nie dać zmącić? — spytałam z powątpiewaniem. Dziecko oderwało wzrok od mapki, popatrzyło i zmieniło zdanie. Po dość długim czasie, mimo wszystko i wbrew wszelkim przeszkodom, udało nam się opuścić miasto. Wróciwszy do Warszawy, natychmiast poleciałam do Zbyszka Krasnodębskiego, przyjaciela Alicji i mojego kolegi po fachu, tego samego, u którego była z kontrolną wizytą grupa Überfallkommando, kapitana żeglugi wielkiej. Zbyszek o jachtach lubił rozmawiać, temat był mu bliski, wiedzę miał olbrzymią, ale musiałam chyba wywierać na niego silny wpływ, bo po czterech przeszło godzinach pogawędki też zaczął liczyć ropę na wanny. Nie wiem, czy mu to nie zostało… Zaraz potem wkroczył w sprawę mój młodszy syn, Robert. Pneumatycznie wysuwana armata była jego osobistym pomysłem, uparł się przy niej, twierdził, że taki jacht bez armaty w ogóle nie może istnieć, zrobił nawet bardzo porządne rysunki techniczne, rzut i przekrój pionowy. O tym, że zamki nad Loarą stoją na wapieniu, wiedziałam od lat. Wapień jest higroskopijny, znałam jego właściwości z racji świeżo porzuconego zawodu, na Chaumont zdecydowałam się tylko dlatego, że pasował mi zrujnowany murek dookoła. W każdym razie wtedy był zrujnowany, może teraz go odnowili. Z tajemniczego źródła pochodziła pewność, że istnieje równikowy pas ciszy, a wiosną wiatry na Atlantyku wieją w prawą stronę. Niewykluczone, iż po prostu w szkole uczyłam się geografii i rozmaite informacje, wpadając mi jednym uchem, a wylatując drugim, po drodze pozostawiły jakiś ślad w umyśle. Co nie przeszkadzało, że za szydełko Alicja zrobiła mi awanturę. — Idiotka! — natrząsała się przez telefon. — Szydełkiem dłubać! No i co z tego, że nasiąknięte, głupia jesteś! Szydełkiem, cha, cha! Po czym zadzwoniła ponownie i wszystko odszczekała, ponieważ w duńskiej prasie ukazał się artykuł o facecie, który z jakiejś piwnicy przedłubał się antenką od radia. W Danii wierzy się w słowo pisane. — Hau, hau — powiedziała ze skruchą. — Twoje szydełko jest jednak solidniejsze. Odwołuję zarzuty. Szydełko oczywiście posiadałam i posiadam do tej pory. Plastykowe. Szal z białego akrylu robiłam sobie autentycznie, a Joanna — Anita rzeczywiście usiłowała tłumaczyć na duński Krokodyla z kraju Karoliny. Z tym też połączyły się pierepały dodatkowe, o mój Boże, dlaczego to wszystko ciągle przytrafiało się na kupie? Albo nic, albo cały galimatias razem! Joanna — Anita urodziła Jasia, a Henryk wpadł w szał szczęścia, bo marzył o potomku.. Urodziła w luksusach rozszalałych, które dla ofiar naszego ówczesnego ustroju mogły być tylko przedmiotem dzikiej zawiści, bo wszystko za darmo, Kasa Chorych, a tu guziczki i przyciski, ze ściany wyjeżdża stolik do posiłków, gra zdalnie sterowane radio, szklaneczka z napojem wskakuje do ręki i nadbiega uśmiechnięta pielęgniarka. Już widzę te rzeczy w naszej służbie zdrowia. Wróciła do domu, nie służba zdrowia, tylko Joanna — Anita, i od razu zabrała się do roboty, o hodowli niemowląt nie mając zielonego pojęcia. Ze względu na tłumaczenie bywałam tam często. — Słuchaj, on się drze w nocy — powiedziała zmartwiona Joanna — Anita. — Sucho ma, najedzony, może wiesz, o co mu chodzi? Przyjrzałam się dziecku, też nie znawczyni, ale ostatecznie moich dwóch wyżyło. — Przypuszczam, że chce pić. — Jak to, pić, przecież mleko…

— Mleko to jest pożywienie konkretne — przerwałam stanowczo. — Tu jest powietrze suche jak pieprz, kaloryfery macie, dziecko musi dostać coś do picia. Najlepiej słaby rumianek z odrobiną cukru. Joanna — Anita upewniła się, że wiem, co mówię, kazała mi przysiąc, że moi obaj pili rumianek, i poleciała do kuchni parzyć ziółka. Ze szklanką w dłoni wróciła na górę, ale nie zdążyła Jasia napoić, bo Henryk dostał amoku. Zaprezentował temperament obcy Skandynawii. a szczególnie Duńczykom, zrobił awanturę zgoła korsykańską. Wykrzykiwał, że usiłujemy dziecko otruć, po jego trupie, nie pozwoli, lekarza…!!! Joanna — Anita, żeby go uspokoić, sama wypiła całą szklankę rumianku, nie pomogło, lekarz został wezwany. Nazajutrz Henryk przepraszał mnie we wszystkich możliwych językach z głęboką skruchą, bo przyszedł lekarz i kazał dać dziecku rumianku. Później przyjechała z Polski Stasia, opiekunka Joanny — Anity jeszcze z jej dzieciństwa, zajęła się Jasiem i wszelkie problemy upadły. Z tłumaczenia Krokodyla nic nie wyszło, duński język okazał się za mało elastyczny. Nieboszczyk zaś, żeby już raz z nim skończyć, miał swój delikatny dalszy ciąg. Chyba w dwa lata po ukazaniu się książki Lucyna z wielką uciechą zawiadomiła mnie. że przyjechał z Brazylii jakiś znajomy facet i przyleciał do niej pełen podziwu. zmieszanego ze zgrozą. — No, no! — powiedział. — Ale ta twoja siostrzenica jest odważna! Lucyna zainteresowała się natychmiast. Facet wyjaśnił dokładniej. Był tam i widział. Okazało się, że znów trafiłam. Osobnik sam stwierdził, iż cała tamtejsza okolica skorumpowana jest radykalnie, a w miejscu przeze mnie wskazanym znajduje się rezydencja szefa, prawie identycznie taka, jak opisałam. Stanowi centralny punkt wszystkiego co nielegalne, narkotyki, hazard, handel żywym towarem i diabli wiedzą, co tam jeszcze, policję i w ogóle wszelką władzę mają w kieszeni, ujawniłam przestępcze tajemnice i tylko patrzeć, jak mi łeb ukręcą. Nie przejęłam się specjalnie, a łba, jak widać, do dziś mi nie ukręcili. I to pomimo że za tłumaczenie złapał się także Brazylijczyk, z tym że znów mu nie wyszło. Czas jakiś krążyła między nami korespondencja, dowiedziałam się z niej, że dla czytelnika brazylijskiego bohaterka jest za stara i za mało piękna, odpisałam, że jak dla mnie, ona może mieć szesnaście lat i przerastać urodą Miss Universum. potem jednakże okazało się, że nie pasują także polskie realia, a związek nie całkowicie małżeński czytelnikowi brazylijskiemu wyda się niemoralny. Poszłam na ustępstwo, zgodziłam się na ślub, też nie pomogło i tłumaczenie się wściekło. Teraz należy wziąć do ręki Upiorny legat. Co prawda, chronologicznie biorąc, wykańczałam Lesia, ale wydarzenia życiowe znalazły swoje odbicie w Upiornym legacie z tego prostego powodu, że najpierw coś musiało nastąpić, a dopiero potem mogłam to opisać. Twórczość i egzystencja odrobinę mijały mi się w czasie. Przy okazji uczynię skok do przodu i nie pożałuję sobie informacji, że Upiorny legat nie został przyjęty do druku. Odrzuciła go cenzura, jako utwór niemoralny, niemoralność zaś polegała na tym, że przestępcy byli ludźmi sympatycznymi i nie zostali na końcu ukarani. Musiałam trochę zmienić i przestawić ich na inny paragraf, taki więcej ulgowy. Wdzieranie się w kłębowisko wydarzeń można chyba zacząć od znaczków. W jakimś momencie na manię filatelistyczną zapadły moje dzieci. Jerzy bardziej. Robert w mniejszym stopniu, zarazili mnie i mojego ojca, potem dzieciom przeszło, a ojcu i mnie zostało. Nasza mania zresztą była wtórną, recydywa można powiedzieć, oj ciec zbierał w młodości, a ja miałam dziadka. Na klasyki, rzecz jasna, nikt z nas nie posiadał pieniędzy, rzuciłam się zatem na współczesność, najpierw faunę i florę, a potem ochronę środowiska. Jerzy uczepił się poczty lotniczej i koni, ojcu było wszystko jedno.

No i proszę, z rozgoryczeniem sobie wspominam, że nawet znaczków nie umiałam kraść! Potworne. Pamiątkową popielniczkę z kawiarni w Luwrze zdobyłam tylko dzięki temu, że ukradł ją Wojtek. Nie nosiła znamion muzealnych, była duża, plastykowa, czerwona, z białym napisem „Carlsberg”, ale pochodziła z Luwru i cześć. Rozbiłam ją później, celując w głowę własnego dziecka. Znaczki natomiast… Obydwoje z ojcem poddaliśmy się pazerności straszliwej i zachowywaliśmy się skandalicznie. Ojciec zaczepiał ministrów na korytarzach instytucji, podrywał sprzątaczki, umizgiwał się do sekretarek, ja zaś znęcałam się nad osobami znajomymi i obcymi, także redakcjami wydawnictw, wyrywając im z rąk korespondencję. Gdzie to było, nie mam pojęcia, radio, telewizja, jakieś biuro projektów, czy może prasa, w każdym razie przyleciałam tam do znajomej osoby po znaczki, osoby akurat w pokoju nie było, plątała się gdzieś po budynku, za to w uchylonej szufladzie wypatrzyłam kopertę z wyciętymi znaczkami. Chęć kradzieży zakwitła we mnie od razu, ale z właściwym sobie talentem do tej sztuki, zamiast sięgnąć ręką, popędziłam szukać osoby. Znalazłam ją, uzyskałam zezwolenie na przywłaszczenie skarbu, wróciłam do uchylonej szuflady i okazało się, że koperty już nie ma, bo rąbnął ją przez ten czas ktoś przytomniejszy ode mnie. Moja matka i Lucyna przeczytały tysiące listów do „Lata z radiem” i tysiące odpowiedzi na konkursy dla dzieci, bo stanowiło 10 warunek uzyskania znaczków z kopert. Po konkursach moja matka powiedziała, że naprawdę już nie wie, jak się pisze słowo „król”. Jakaś prawidłowa odpowiedź miała brzmieć: „Żwirek i Muchomorek”, nie wiem, co to było, ale przeistoczyło się w „Żwirko i Wigurek”. Pierwsze moje zdobycze można umiejscowić w czasie, wypadły wtedy, kiedy piosenkę roku stanowiła „Una paloma blanca”, w korespondencji do „Lata z radiem” występowała jako „Lula palona blanka”, „Napalona Blanka”, „Ula i Blanka”, „Palona bianka” i tym podobne, wszystkiego nie pamiętam. Podobno poprzedniego roku rekordy pobił Jerzy Gondol znad Wisły, jeśli ktoś nie wie, co to jest, wyjaśniam, że tytuł prawidłowy brzmiał: „Gondolierzy znad Wisły”. Sama już nie wiem, gdzie wetknąć historię pęsetki filatelistycznej, ale chyba załatwię ją od razu, bo wtedy właśnie miała swój początek. Dokonam kolejnej dygresji do przodu. Nie zamierzam wdawać się w metafizykę, spirytyzm i życie pozagrobowe, ale coś z tych rzeczy obiło się o mnie za sprawą ojca. Przystępując do zbierania znaczków, kupiłam dwie jednakowe pęsetki, jedną ojcu, drugą sobie, i posługiwaliśmy się nimi ustawicznie. Ojciec kolekcję w zasadzie miał u mnie, przychodził, donosił łupy, dopingował mnie i sprawdzał, co mi się udało uzupełnić. Kasowane musiały pochodzić z drapieżnych polowań, hańbą byłoby kupić, i taka, na przykład, bułgarska seria warzyw i owoców, warta, wedle cennika, cztery złote i pięćdziesiąt groszy, zdobyta z kopert, dostarczyła nam doznań upojnych. Podczas którejś wizyty ojciec zabrał moją pęsetkę. Używał jej, potem wetknął do kieszeni i poszedł. Zdenerwowało mnie to, bo bez przyrządu byłam jak bez ręki, poleciałam na Niepodległości, odebrałam skarb, ale pomyślałam, że na wszelki wypadek należy mieć coś zapasowego. Udałam się do sklepu i wyszło na jaw, że takich pęsetek jak te nasze już nie ma. Nie produkują. Są inne, odrobinę gorsze. Tamte, doskonałe, robione były z wyjątkowo sprężystej stali, kształt miały jakiś taki poręczny i w ogóle stanowiły ideał, te gorsze też były dobre, ale już nie tak. Kupiłam gorszą i z ciekawości, przy różnych okazjach, zaczęłam sprawdzać po świecie. Równie świetnych, jak te nasze pierwsze, nie było nigdzie, ani w Wiedniu, ani w Kopenhadze, ani w Paryżu, ani w Berlinie. Jakieś piętnaście lat później ojciec miał wylew, pomijam już to, że pani doktór z przychodni stwierdziła anginę, bo potem przyszedł prawdziwy lekarz, postawił właściwą diagnozę i dał skierowanie do szpitala. Ojca podleczyli, wrócił do domu, ale prosperował trochę niemrawo. Znaczkami się już prawie nie zajmował i pęsetki nie używał,

leżała gdzieś tam w szufladzie, zamieniłam ją zatem na tę zapasową, ojcu było wszystko jedno, i w ten sposób miałam w domu dwie jednakowe. Przyszli do mnie goście, tacy jednorazowi, właściwie obce osoby, posiedzieli, napili się kawy i poszli. Zaraz potem stwierdziłam, że jedna pęsetka zniknęła. Cholera, ukradli…? Niewątpliwie były to jednostki uczciwe, ale mogli zrobić to, co przedtem ojciec, bawić się przedmiotem i odruchowo schować do kieszeni. Zdenerwowałam się, przeszukałam wszystko, całą część mieszkania ze znaczkami, centymetr po centymetrze, brylantu bym tak nie szukała, bo wiedziałam, że odkupić sobie tego cudu nie zdołam. Zdejmowałam poduchy z kanapy i obmacywałam zakamarki. Nie było siły, świętość przepadła. Po następnych dwóch latach ojciec umarł. W przeddzień pogrzebu siedziałam na fotelu, tym od teściowej, przy niskim stole, po przeciwnej stronie siedziały na kanapie trzy dorosłe, pełnoletnie, trzeźwe osoby, była to właśnie ta część mieszkania, którą tak przeszukiwałam, rozmawialiśmy, ustalając różne kwestie rodzinno–organizacyjne, i nagle coś brzęknęło pode mną na podłodze. Schyliłam się, zobaczyłam, że upadła pęsetka, podniosłam ją, położyłam na stole i oniemiałam. Na stole leżały dwie. Stanowczo twierdzę, że mój ojciec, człowiek o złotym sercu, który tak bezgranicznie pragnął, żeby w rodzinie panowała zgoda i żeby wszyscy byli zadowoleni, z tamtego świata dostarczył mi zaginioną pęsetkę. Wszyscy inni mogą sobie myśleć na ten temat, co im się żywnie podoba. Wracając do chronologii, znów widzę, że wszystko działo się równocześnie. Zbierałam znaczki. Zbierałam suche zielska. Poszukiwałam tego małego z dnem. Systematycznie bywałam na służewieckich wyścigach. Grałam w brydża i w pokera. Pisałam książkę. I do tego jeszcze zaczęłam zbierać bursztyn nad morzem. Kiedy zahaftowałam płyciny w drzwiach zewnętrznych i łazienkowych krzyżykowym haftem, w ogóle nie potrafię sobie przypomnieć. Przy okazji haftu diabeł ukradł mi igłę z nitką. Już wyjaśniam. Mówi się, nie mogąc czegoś znaleźć, „diabeł ogonem nakrył”. Otóż nic podobnego, wcale nie ogon tu działa, diabeł zwyczajnie kradnie. Myślmy logicznie, te wszystkie cyrografy na rozstajnych drogach, te rozmaite układy z siłą nieczystą, te wymagania… Zawiera się z diabłem umowę, ponieważ czegoś się od niego chce i diabeł ma to dostarczyć. Skąd niby ma brać? W sklepie nie kupi. Kradnie zatem po prostu w jednym miejscu, żeby zanieść w drugie. Haft krzyżykowy miałam rozpoczęty. Siedziałam przy maszynie, zabrakło mi pomysłu, musiałam się zastanowić. Przy pracy umysłowej lubię mieć zajęte ręce, przeniosłam się zatem na kanapę, gdzie leżała szmata z haftem. i nawlokłam igłę długą pomarańczową nitką. W tym momencie zadzwonił telefon. Zostawiłam rękodzieło, odbyłam rozmowę. pomyślałam o herbacie, poszłam do kuchni, nalałam sobie zimnej, wróciłam do pokoju, postawiłam szklankę na biurku i znów ujęłam haft. Igły z nitką nie było. Podniosłam się, potrząsnęłam gałganem,obejrzałam kanapę, obejrzałam siedzenie. bo mogła się przyczepić. Ubrana byłam w niebieski szlafrok, pomarańczowe musiało z nim kontrastować. Nic z niczym nie kontrastowało, igły z nitką nadal nie było. Zastanowiłam się. gdzie byłam i co robiłam, zaraz, telefon… Podeszłam do telefonu, uważnie popatrzyłam na aparat i okolice. Herbata… W kuchni wiedziałam już, że to diabeł. „Czekaj, ty świnio”, pomyślałam mściwie. „A otóż teraz ci się nie uda, za dobrze wiem, co robił. Będziesz musiał oddać, ciekawe jak…” Wróciłam do pokoju i stanęłam w drzwiach. Igła z długą pomarańczową nitką leżała na środku podłogi. Nikt we mnie nie wmówi, że mogłam ją przeoczyć, bo wychodząc do kuchni, jeszcze raz spojrzałam w kierunku okna i na podłodze nic nie leżało. Kto zatem inny miałby się wdać w tę

imprezę jak nie diabeł…? Co do brydża i pokera, uprawiało tę rozrywkę towarzystwo wyścigowe, czasem u mnie, a czasem u Baśki. Baśka z Pawłem stanowili ustabilizowaną parę, rzecz jasna nie był to Paweł Zosi, tylko zupełnie inny osobnik. Paweł, syn Zosi. wystąpił w dwóch utworach: Wszystko czerwone i Tajemnica, w Upiornym legacie go nie ruszyłam. Bez tego Upiornego legatu chyba się tu nie obejdzie. W pokera graliśmy po nikłej stawce dziesięciu groszy, posługując się elementami zastępczymi, bo nikt nie miał tyle drobnych. Były to malutkie wyczerpane bateryjki do aparatów słuchowych, które ktoś skądś przyniósł, zostały uratowane od wyrzucenia na śmietnik i nadawały się doskonale. Trochę nam ten poker wychodził dziwnie i raczej chyba nietypowo. Rundki po podwójnej stawce stanowiły dodatkową atrakcję i zwiększały emocje, należało zatem pilnować, żeby nam nie przepadły. Sprawdzenie karety albo pokera było obowiązkiem. Nie posunęliśmy się do wydawania okrzyków w rodzaju „cha, cha, mam karetę!”, ale szczęśliwy posiadacz musiał jakoś o niej dać znać i czynił to za pomocą przebijania. Jeśli ktoś mówił: „Przebijam o dwanaście złotych i czterdzieści groszy”. wiadomo było. o co chodzi i poświęcał się najbardziej wygrany. Sumy powyżej dwustu złotych wręczaliśmy sobie wzajemnie w postaci rewersów i pod koniec tego rozpustnego okresu na piśmie byłam wygrana osiem i pół miliona złotych. W gotówce przegrana chyba ze trzysta. Moje starsze dziecko uczestniczyło w hazardzie od czasu do czasu, młodsze natomiast pyskowało, aż echo niosło, spadł na nie bowiem obowiązek dostarczania nam herbaty. Gościnność posunęłam znacznie dalej nit swymi czasy Joanna — Anita i jedyny składnik poczęstunku stanowiła herbata, jak kto chciał to nawet z cukrem, a Baśka przytomnie poszła za moim przykładem. Do gospodarstwa domowego obie miałyśmy nabożeństwo jednakowe. Przy okazji zawiadamiam, że Baśka występuje także epizodycznie w Tajemnicy. Odruchowo napisałam tam prawdę, rozeszła się później z Pawłem i związała z Andrzejem, który zajmował się produkcją miniaturek broni palnej, historycznej i współczesnej, i nawet przez jakiś czas z przyjemnością współpracował z nim Robert. Andrzej jest tam wspomniany wprawdzie tylko marginesowo, ale osoba dociekliwa może się poczuć zdziwiona nagłą zamianą imion. W tamtych to właśnie czasach, któregoś wyścigowego dnia, przyjechał po mnie na Służewiec Donato Widocznie mój odzyskany garbus stał akurat w jakimś warsztacie. Znalazł się w szponach hazardu pierwszy raz w życiu, Donat, nie garbus, Baśki akurat nie było, Paweł przegrywał samotnie. Obydwoje byliśmy bardzo do tyłu. podetknęłam Donatowi program pod nos i pokazałam palcem przedostatnią gonitwę. — Patrz i typuj! — rozkazałam. — Jesteś tu pierwszy raz. Donat nie odróżniał imion koni od nazwisk jeźdźców. — Orsk mi się podoba — oznajmił po namyśle. — I Sałagaj. Orsk to było imię konia, Sałagaj — nazwisko dżokeja. Na Orsku jedyny chyba raz w życiu jechał akurat jakiś Kostropiec, uczeń albo amator. Na czym jechał wtedy Sałagaj, nawet nie pamiętam. Popędziłam do Pawła. — Paweł, Donat tu jest pierwszy raz w życiu zawiadomiłam go pośpiesznie. — wymyślił Orska z Sałagajem. jeden trzy… Paweł już wyciągał z kieszeni dziesięć złotych. — Gramy, ale już! Za ostatnie dwadzieścia złotych zagraliśmy do spółki i to jeden trzy oczywiście przyszło. Fuks potęmy, bo kto grał Kostrupca…?! Zapłacili pięćset siedemdziesiąt złotych. wzbogaciliśmy się z miejsca, a Donat dostał pięćdziesiąt siedem złotych. dziesięć procent za typy. — Wiecie. Ze to całkiem niezła impreza — rzekł, zdziwiony. — Nic nie zainwestowałem i dostałem pieniądze!

Z tych pięćdziesięciu siedmiu złotych postawił w ostatniej gonitwie dwadzieścia i oczywiście przegrał. Trzydzieści siedem złotych mu zostało, bardzo sobie chwalił rozrywkę. ale wolał się od niej trzymać z daleka. Pokera natomiast urozmaiciło nam wydarzenie dość osobliwe. Graliśmy sobie spokojnie, ktoś zadzwonił do drzwi, otworzyłam i ujrzałam milicjanta. Młody był, sympatyczny i spytał o mojego starszego syna. Zaprosiłam go do pokoju, w pierwszej chwili usiłował być tajemniczy, ale obejrzał sobie apartament, towarzystwo, napój wyskokowy w szklankach, pulę na stole, złożoną z dużej ilości dziesięciogroszówek oraz mnóstwa tych baterii dla głuchoniemych, i zmiękł. Wyjawił sekret. Gliny dostały anonim, jakoby mój syn handlował dolarami pod PKO. Oburzyłam się śmiertelnie. — Dzieciątko, handlujesz zielonymi i nic z tego nie masz?! — wykrzyknęłam, zgorszona. — Czyś zgłupiał całkiem? Skoro już popełniasz wykroczenie, może byś chociaż jaki majątek zyskał?! — No widzisz, mamunia, może ja nie mam talentu? — zmartwił się Jerzy. — Weź się za coś innego — poradziła zachęcająco Baśka. — Co byś myślał o rozboju? Takie napady w ciemnej ulicy? Milicjant porzucił kwestie służbowe, herbaty się napił, w pokera na baterie grać nie chciał, pogawędził z nami o różnych rozrywkach i rozstaliśmy się w wielkiej przyjaźni. Autor donosu nas nie interesował i nawet o niego nie spytaliśmy. A, właśnie…! Przypomniał mi się mój zabieg pedagogiczny z wcześniejszych lat, nastąpiło to chyba w rok po rozwodzie. Wracając do domu, spotkałam na schodach naszego dzielnicowego i czym prędzej zaprosiłam go do siebie. Pogawędziliśmy przyjacielsko. — O pani synach jeszcze na razie nic złego nie wiadomo — rzekł między innymi. — Ale muszę pani poradzić… Niech ich pani zabierze z tej szkoły. Robert zaczął właśnie pierwszą klasę i obaj chodzili do szkoły na Grottgera. Dolny Mokotów zamieszkiwała w tamtym czasie dawna czerniakowska żulia. Radę potraktowałam poważnie. — Zabrać ich, oczywiście zabiorę — powiedziałam. — Przeniosę na Wiktorską. Ale do pana mam prośbę. W razie gdyby któryś z pańskich kolegów złapał moje dzieci na czymś nieodpowiednim, uprzejmie proszę zdrowo przyłożyć im pałą. — Pierwszy raz w życiu coś takiego słyszę — zdziwił się dzielnicowy. — To są chłopcy — wyjaśniłam. — Diabli wiedzą, co im do głowy strzeli. Byłoby dobrze, gdyby od samego początku poznali blaski i nędze życia chuligana. Dopiero w wiele lat później wyszło na jaw, że gliny moją prośbę spełniły. Każdy z moich synów raz w życiu dostał pałą i żadnemu to się nie spodobało. Chuliganami nie zostali mimo licznych świetlanych przykładów. Wracając jeszcze do wyścigów, popełniłam wtedy jedną z lepszych głupot. Szła nagrodowa arabska gonitwa, złożona z dziesięciu, a może nawet jedenastu koni, w niej zaś cztery stajnie. Co to jest stajnia, wyjaśniałam już dwa razy, w dwóch utworach, w Wyścigach i Florencji, córce Diabła, ale mogę wyjaśnić i trzeci. W żadnym razie nie chodzi tu o budynek mieszkalny dla koni. Stajnia w znaczeniu organizacyjnym jest to jakaś ilość koni przynależna do jednego trenera i przez niego trenowana i na ogół trener puszcza w gonitwie jednego ze swoich koni. Czasem się zdarza, że do jednej gonitwy zapisuje swoje dwa, lecą razem dwa konie jednego trenera, z jednej stajni, i wtedy mówi się po prostu, że idzie stajnia. W tamtej arabskiej gonitwie czterech trenerów zapisało po dwa konie i dlatego szły cztery stajnie. Z reguły, w imprezach poważnych, jeden z takich stajennych koni szedł na lidera dla tego drugiego. Prowadził, męczył się, potem odpadał, przeważnie zresztą był nieco gorszy i nikt go

nie grał, zdarzało się jednak, że świetna forma i doskonała jazda pozwalały mu dociągnąć do celownika. Wtedy przychodziła stajnia i na ogół płacili bardzo dużo. Już porządniej wyjaśnić nie potrafię. Baśka grała stajnie z zasady, ja z nieco mniejszym uporem. Zagrała wtedy te cztery stajnie i weszłam do jej porządków w jednej czwartej, czyli po pięć złotych. Wręczywszy jej dwie dychy, zaczęłam się zastanawiać, co by tu zagrać poważnie. Uparcie z całej tej watahy wychodziły mi dwa konie, dwójka i dziewiątka. Już się na nie decydowałam, kiedy przypomniało mi się, że to przecież stajnia, a stajnie już gram z Baśką po pięć złotych. Zatem nie, coś innego. Coś do tej dwójki… Wybierałam bez przekonania, dochodziłam do dziewiątki, dwa dziewięć! A, nie, to stajnia… Dobierałam do dziewiątki, wychodziła mi dwójka, znów to samo. Nie będę grała stajni, bo już gram z Baśką… Czysty obłęd! W rezultacie zagrałam jakieś głupoty, starannie omijając porządek dwa dziewięć, który pchał mi się nachalnie. Przyszło dwa dziewięć i za dwadzieścia złotych zapłacili tysiąc siedemset dwadzieścia. I na co mi było pamiętać, że gram stajnie z Baśką? Nie mogła mnie wtedy rąbnąć chwilowa skleroza…? Co do sztandaru, przypominam, że Upiorny legat należy trzymać w ręku, otwarty na właściwej stronie, Teresa i Tadeusz przysłali mi zamówienie z Kanady. Malowidło wykonałam i sztandar został nawet tam u nich wyhaftowany, podobno bardzo ładnie wyszedł. Perypetie z tym związane opisałam uczciwie i naprawdę, a rozumiem, że w to uwierzyć najtrudniej, znalazłam wtedy w jakimś sklepie różowy papier toaletowy, fakturą znacznie odbiegający od papieru ściernego. Sama takiego luksusu bym nie wymyśliła, nawet moja wyobraźnia tak daleko nie sięga. Zdaje się, że panował w owym czasie Gomułka. Małe z dnem potrzebne mi było do napisania powieści. Mogę ją tu streścić, chociaż źle świadczy o moich zdolnościach przewidywania. Otóż doszłam do wniosku, że w literaturze science fiction istnieje luka. Wszyscy opisują inny świat, niepodobny do współczesnego, to wspaniały, to okropny, ale zawsze ustabilizowany, nikt natomiast nie zajmuje się momentem przełomowym. Nikt nie pisze, jak do tej odmiany świata doszło, najwyżej napomyka, omijając detale. Postanowiłam zatem lukę wypełnić. Miało być tak, że konflikt ogólnoświatowy narasta i trzecia wojna światowa wisi na włosku. Po każdej stronie ktoś już maca czerwony guzik, ludność przemieszcza się zgodnie z przekonaniami. Różni od nas uciekają, różni do nas przyjeżdżają i osiedlają się, następuje wymieszanie narodowości, granicę ideologiczną zaś, diabli wiedzą dlaczego, stanowią nasze Ziemie Zachodnie. Tam szaleje kapitalizm, tu socjalizm rozkwita niczym róży kwiat, a konflikt rośnie i już wiadomo, że w razie czego jedna noga z życiem nie ujdzie i wyginą nawet karaluchy. Równocześnie po naszej stronie pracuje grupa uczonych. Młodych i pełnych zapału. Odkryli właśnie nieznany składnik promieniowania kosmicznego, który to składnik doskonale daje się wykorzystać do zmiany czegoś tam w budowie atomu. Zmieniony atom zaś to zmieniony pierwiastek, zmienione w ogóle wszystko, dzięki czemu jedne materie, ciała stałe i płynne, rzecz jasna nieżywe, można dowolnie przeistaczać w całkiem inne, też oczywiście martwe. W żywe białko wplątywać się nie miałam zamiaru. Grupa młodych uczonych, zorientowana w sytuacji wszechświatowej, wiedziona szlachetną myślą, pracuje w dzikim pośpiechu i właśnie do łapania i kierowania w upatrzoną stronę promieni kosmicznych niezbędne było to małe z dnem. Małe po to, żeby łatwo je było transportować z miejsca na miejsce i ewentualnie przekrzywiać, a dno do odbijania. Uczeni nie śpią, nie jedzą, konflikt narasta, te palce na guzikach dostają drgawek, przeprowadzane są liczne

próby w wielkiej tajemnicy, nie wszystko się udaje, to czyjeś gacie wysypują się nogawkami spodni, przemienione w piasek, to sedesy, transportowane do sklepu, okazują się być wykonane z kryształu, to talerze w knajpie robią się z gumy i tak dalej, przychodzi wreszcie straszna chwila, guziki zostają przyciśnięte i konflikt wybucha. Trzecia wojna rozpoczęta! Nie darmo jednak młodzi uczeni wyrzekli się snu i posiłków. Samolot z bombą atomową leci, możliwe, że obecnie leciałaby sama bomba, ale w czasie kiedy obmyślałam utwór, musiał być samolot, ściśle biorąc leci ich kilka w dwie przeciwne strony, wypuszczają tę cholerną bombę, może być wodorowa, mnie wszystko jedno, bomba wali o ziemię… I nic. Wszystkie wypuszczone bomby walą o ziemię i nic. Nie wybuchają, leżą sobie. Wybucha za to zaskoczenie totalne. Właściwe służby z obłędem w oczach pędzą do tych bomb, badają przyczynę niewypału i okazuje się, że w miejsce uranu znajduje się w nich cukier kryształ rafinowany. Zamiast ciężkiej wody zaś, na przykład, ocet. Wszystkie kolejne bomby prezentują to samo zjawisko, zdenerwowani władcy zatem ruszają bronie mniej radykalne, rozmaite rakiety ziemia–woda–powietrze i tym podobne środki niszczenia, pociski lecą, padają i znów nic. Zamiast produktów wybuchowych służby specjalne znajdują sól kuchenną. Zważywszy zaopatrzenie kwitnącego socjalizmu, ludność wiejska i miejska czyha na bomby z cukrem i solą, tęsknym okiem wypatrując nieprzyjacielskich samolotów. Samoloty jednakże przestają latać, pojazdy w ogóle przestają jeździć, paliwo bowiem przemienia się w olej jadalny rzepakowy. Wysiada łączność wszelka, wojna na odległość staje się niemożliwa, wrogie armie, chcąc nie chcąc, gromadzą się blisko siebie, miejsce bitwy też wymyśliłam, miały to być błota pińskie i też nie wiem dlaczego. Broń palna przestaje działać, bo proch, dawno temu wymyślony, przeistoczył się w pieprz drobno zmielony i takąż kawę. Artykułami spożywczymi posługiwałam się z tej przyczyny, że tylko o nich wiem na pewno, iż nie chcą wybuchać. Zaczyna się wojna na broń białą i ręczną, armie zdzierają szable i halabardy ze ścian muzeów, z rąk chłopców wyrywają proce, kawałka gumki do majtek nigdzie nie można już dostać, nikt nie ma szelek, bo wszystkie są zużyte w charakterze uzbrojenia, ogólny płacz i zgrzytanie zębów. Łącznicy docierają na właściwe miejsca wyłącznie konno, na rowerach i wrotkach, grzęznąc w poleskich bagnach. Robi się to w końcu całkowicie nieznośne i panujący po tych dwóch przeciwnych stronach idą po rozum do głowy. Walkę należy rozstrzygnąć w sposób prosty, dostępny bez pomocy technicznych, wytypuje się zatem po trzech z każdej strony, jeden to będzie główny dowódca armii, drugi aktualny prezydent, czy tam sekretarz, a trzeci zwyczajny człowiek z ulicy, spotkają się osobiście i przystąpią do mordobicia. Która strona zwycięży, ta zapanuje nad światem. Wygrywamy, oczywiście, stosunkiem dwa do jednego… Jak widać, nie zgadłam. Nie przyszło mi do głowy, że elementem przełomowym stanie się mur berliński… Prześliczna ta powieść nigdy nie została napisana z braku małego z dnem, ale bardzo długo nie traciłam nadziei i udało mi się nią ogłuszyć ładne parę osób. Częściowo także i siebie. W tego pokera, częściej jednak w brydża, grywałam także w straży pożarnej na Chłodnej, tam bowiem przyjaciel Pawła, też wyścigowiec, niejaki Wiesiek, prowadził klub. Z zawodu był ogólnie kulturalno–oświatowym i szczerze wątpię, czy kiedykolwiek widziałam tam bodaj jednego strażaka. Za to stał fortepian. Moje ataki wątroby wciąż się jeszcze przytrafiały i pomagało mi na nie wyłącznie leżenie na brzuchu, jedyna pozycja, jaka pozwalała to świństwo przetrzymać. Czasami dolegliwość pojawiała się przy brydżu, przerywanie gry byłoby nietaktowne i niesmaczne, kontynuowałam zatem rozrywkę, leżąc na brzuchu na fortepianie, partnerzy przysuwali tylko stolik trochę bliżej instrumentu i po paru rozdaniach mogłam już wracać do pozycji normalnej.

Jako pilot, Wiesiek był genialny. Zdarzało nam się jeździć w jakieś obce mi miejsca, interesy w tych miejscach przeważnie miewała Baśka, Wiesiek pilotował i czynił to absolutnie bezbłędnie. Ponadto przyczynił się do sukcesu mojego syna na wyścigach. Pracę kulturalno—oświatową uprawiał także z młodszym personelem jeżdżącym i od niego zależały rozrywki i czas wolny rozmaitych uczniów, praktykantów i chłopaków stajennych. Zasługiwali mu się wszyscy, udzielając zakulisowych informacji, mało kłamliwych. Ile warte są takie zakulisowe informacje, wyraźnie napisałam w obu końskich utworach i nie ma co tu się powtarzać, kiedyś jednak przytrafiła się śmieszna sytuacja. Szła gonitwa złożona z dziewięciu koni. Tuż przed dzwonkiem stali sobie we trzech, Wiesiek, Paweł i mój syn, Wiesiek ponuro wpatrywał się w program, wreszcie rzekł znienacka: — Tu ma przyjść cztery, sześć, osiem… W tym momencie zabrzmiał dzwonek, oznaczający zakończenie gry. Jerzy rzucił się do jedynej kasy, przed którą nie stała kolejka, i była to kasa dwustuzłotowa. Zdążył krzyknąć ostatnie słowa informatora. — Sześć osiem! Przyszło sześć osiem i moje dziecko wygrało jedenaście tysięcy dwieście złotych, co było sumą szaloną, grało bowiem z tego pośpiechu dziesięciokrotną stawką. Mamuni dał w prezencie dwa tysiące i z całego sezonu wyszedł ładnie do przodu. Ani Wiesiek natomiast, ani Paweł, w ogóle tego nie grali. Co do bursztynu, to wtedy właśnie w urodzajną glebę mojego zachwycającego charakteru padły pierwsze ziarna szaleństwa. Nie wiem, jaka to była pora roku, późna jesień albo wczesna wiosna, może listopad, a może marzec. Wybrałam się do Sopotu, do Domu Pracy Twórczej ZaiKS–u, wyłącznie z upodobania do morza i bez żadnych wyższych celów. Latałam, rzecz oczywista, po plaży, to do Gdyni, to do Gdańska, tłoku wielkiego nie było, ale systematycznie latał tam także jakiś nieco kulejący facet. Spotykaliśmy się ustawicznie i w końcu zaczęliśmy ze sobą rozmawiać. Powiedział, że złamał nogę i po zdjęciu gipsu zalecono mu rehabilitację w postaci spacerów. No więc spaceruje, a dla dopingu zbiera bursztyn. — Jaki bursztyn? — spytałam podejrzliwie i z lekkim politowaniem. — Gdzie pan tu ma bursztyn? Bursztyn to jest w ogóle mit i legenda! — Co też pani mówi, on tu jest, tylko mały — odparł na to i pokazał mi pudełko od zapałek pełne okruchów, z których największy miał rozmiar fasoli. Reszta zbliżała się do ziarenek drobnego grochu. Przyjrzałam się temu najpierw z niedowierzaniem, potem z zainteresowaniem, potem zaś sama zaczęłam rozglądać się po piasku i śmieciach. Wypatrzyłam wreszcie coś, co nie było ani szkłem, ani kamieniem, ani złudzeniem optycznym, tyle że wielkością z trudem sięgało łebka od szpilki krawieckiej. Zachęciło mnie. Po trzech dniach też miałam już pudełko od zapałek w połowie wypełnione skarbem i z kolei zaczęłam przemyśliwać nad wyjściem z domu o świcie. Bursztyn skojarzył mi się z grzybami, na grzyby chodzi się o wschodzie słońca, z zasłyszanych informacji wynikało, iż bursztyn posiada podobne właściwości, też należy go szukać o wschodzie słońca. Innych wiadomości nie miałam i nie wpływały na mnie warunki atmosferyczne. Facet z nogą, stwierdzam to po namyśle, musiał mi wypaść w listopadzie, bo potem pojechałam do ZAiKS–u drugi raz, właśnie wczesną wiosną. Kiedy wracałam, zaczął się Romans wszechczasów. Zanim jednakże wróciłam, ten wschód słońca uczepił się mnie jak wściekły. Trochę głupio mi było startować o kompromitujące nieludzkiej porze, szczególnie że nie wiedziałam, co zrobić z drzwiami. Na noc je zamykano, otwierano o poranku, gdzieś około wpół do siódmej, a może

nawet później, klucz tkwił wprawdzie w zamku i wyjść mogłam, kiedy mi się spodobało, ale w żaden sposób nie zdołałabym przekręcić go od zewnątrz. Bałam się jakiejś draki gdyby się okazało, że drzwi są otwarte, bo może ktoś zaniedbał zamknięcia na noc, mogły wybuchnąć pretensje i całe śledztwo, nie zamierzałam przyznawać się publicznie do wygłupów i tak wśród wahań i chęci przełożyłam wschód słońca z piątej trzydzieści na szóstą trzydzieści. Wyszłam bez przeszkód. Akurat cichł sztorm i morze się uspokajało. Poleciałam pod molo. Woda chlupotała w kałuży, własnym oczom nie wierząc, ujrzałam w niej kawałki bursztynu dorastające nawet grubego grochu, przykucnęłam i w tym momencie fala przyturlała mi prosto do rąk bursztynową bryłkę o średnicy przeszło dwóch centymetrów. Emocja omal mnie nie zadławiła, z roziskrzonym wzrokiem, z wysitkiem symulując spokój i opanowanie, wypatrywałam dalej, okruchy rozmiarów grubego grochu trafiały się często, zbliżyłam się wreszcie do jakiegoś faceta, który stał pod słupem z patykiem w ręku. Przyjrzałam mu się. Patykiem podgarniał ku sobie chlupoczące w wodzie śmieci. Powiedział coś o bursztynie, nie pamiętam już co, zapamiętałam za to komunikat, że on stoi tu już od szóstej, bo akurat w tym miejscu wyrzuca. Po czym sięgnął do kieszeni i pokazał mi swoje łupy. Jak Boga kocham, miał pełną kieszeń bursztynów jak kartofle! I pomyśleć, że wybierałam się tu o wpół do szóstej, było nakichać na drzwi, zdobyłabym coś takiego…! Zelżyłam się w głębi duszy najgorszymi słowy, jakie mi przyszły na myśl, i w jednej chwili zapadłam na trwały amok bursztynowy, który miał swój obfity dalszy ciąg i zdaje się, że w kilkanaście lat później wyciągnął mnie z zawału. Będzie o tym jeszcze dużo… Owej to wiosny, wracając z Sopotu, wykonałam dokładnie to, co opisałam w Romansie wszechczasów, mianowicie zabuksowałam się w leśnym błocie na mur i na amen. Wyjechać w końcu wyjechałam, ale przy tej okazji wykończyłam silnik, który i tak już chodził na ostatnich nogach, i rzeczywiście odstawiłam pojazd do remontu. Coś było tylko nie tak z porą roku, bo primo, w lesie rosły jakieś kwiatki, a secundo, jeszcze mi ten silnik robili, kiedy rozpoczął się proces zabójców Gerharda, więc marzec odpada, musiało być później. Gadanie na temat tego zabójstwa zirytowało mnie do tego stopnia, że poprosiłam Anię o załatwienie mi karty wstępu na salę sądową. Narzeczony córki rąbnął przyszłego teścia, co za bzdura, nie wierzyłam w taki idiotyzm, to nie ta sfera, na tym poziomie nie rozstrzyga się kontrowersji rodzinnych za pomocą majchra, musiało w tym coś tkwić i chciałam zrozumieć co. Od razu wyznam, że nie powiem, co zrozumiałam, bo nie będę się wyrażać, ale dla mojej osobistej egzystencji cała sprawa miała znaczenie zasadnicze. Romans wszechczasów można w tym momencie odłożyć na półkę albo zwrócić do wypożyczalni, jedyne bowiem co się dalej zgadzało to fakt, że wstrząsającego blondyna ujrzałam w autobusie komunikacji miejskiej, pomyślałam na jego temat to, co napisałam, i cześć. Reszta wyglądała zupełnie inaczej. Nie miał co mi wpadać w oko po raz drugi, bo sytuacja w ogóle nie pozwoliła mi się od niego odczepić. Wysiadł z autobusu na przystanku przed sądem i leciał przed siebie jak z pieprzem. Wyrobiwszy w sobie stanowczy pogląd, że jest dziennikarzem i też leci na proces, wydedukowałam z tego pośpiechu, iż musi być już późno, później, niż mi się wydawało, i leciałam również, omal nie wpadając pod samochody. Rzeczywiście, było późno, wdarłam się do sali sądowej i zajęłam procesem. Złośliwość losu sprawiła, że w przerwie musiałam zadzwonić. Popędziłam do automatu, zdaje się, że na parterze, mogę w końcu takich drobiazgów nie pamiętać, skoro z automatu telefonicznego w sądzie korzystałam raz w życiu, ujrzałam, że jest zajęty, ktoś rozmawia, obok

zaś stoi blondyn z autobusu. Stoi to stoi. Bóg z nim. Podeszłam do oszklonych drzwi kabiny z telefonem i zajrzałam. — Ja też czekam na telefon — zwrócił mi uwagę blondyn, bardzo grzecznie. — Domyślam się — odparłam na to. — I wcale nie pcham pierwsza, chciałam tylko sprawdzić płeć tej osoby w środku. Kobiety gadają dłużej. Blondyn cofnął się z ukłonem, czekaliśmy, diabeł mnie podkusił, żeby się do niego odezwać. Poranna pogoń za nim rozśmieszyła mnie, zaczęłam mówić na ten temat, w połowie wypowiedzi uświadomiłam sobie, że wyjawiam tu własne intymne tajemnice, usiłowałam wykręcić kota ogonem i wyszło mi coś przeraźliwie głupiego. Nie zdążyłam pogrążyć się głębiej, bo osoba z kabiny oddaliła się, co do jej płci, można mnie zabić, a nie przypomnę sobie, blondyn zaś ustąpił mi pierwszeństwa. Uczynił stosowny gest. — Przecież panu zależało na kolejności? — zdziwiłam się. — Nie, nie śpieszy mi się — odparł. — Ja tylko tak dla zasady… Już sam gest, ukłon, ton głosu oraz inne drobiazgi wystarczyły, żeby go ocenić. Facet nieskazitelnie wychowany… W mgnieniu oka przypomniała mi się scena sprzed lat. Siedzieliśmy w ogródkowej kawiarni „Europejskiego” we czworo, Janka z Donatem, mój mąż i ja, panował ogólny tłok, do naszego stolika podszedł jakiś facet, ukłonił się i spytał, czy może zabrać jedno krzesło. Mógł, oczywiście, piąte krzesło nie było nam potrzebne, proszę bardzo. Podziękował i dopiero wtedy tego krzesła dotknął. Obie z Janka spojrzałyśmy na siebie, wypowiedzi żadne nie padły, ale zrozumiałyśmy się doskonale i kiwnęłyśmy głowami jak na komendę. Jezus Marto, w ogólnym zdziczeniu nareszcie jeden naprawdę dobrze wychowany człowiek…! Identycznego wrażenia doznałam przy tym telefonie. Miałam zajęte, wyszłam, przepuściłam go, on też miał zajęte, tkwiliśmy tam dłuższą chwilę. Wróciliśmy na salę sądową oddzielnie, on siedział gdzie indziej, ja gdzie indziej, nic się nie działo. To znaczy owszem, działo się dużo, odbywał się proces, mam na myśli, że nic się nie działo w dziedzinie nawiązywania kontaktów osobistych. Jakim sposobem i w jakim momencie zaczęliśmy rozmawiać, nie umiem sobie przypomnieć. Prawdopodobnie nastąpiło to w drzwiach, w tłoku, w chwili wychodzenia, kiedy wszyscy rozmawiali ze wszystkimi, dzieląc się wrażeniami i poglądami. Zapewne powiedziałam coś do niego, może on powiedział coś do mnie, w każdym razie nazajutrz mi się ukłonił i ludzkie słowa z naszych ust wyszły. W momencie opuszczania budynku schodziliśmy po schodach razem i usłyszałam od niego coś, od czego omal z tych schodów nie zleciałam. Co to było, pojęcia już teraz nie mam, ale pojęłam nagle, że rozmaite zakulisowe tajemnice stanu są dla niego chlebem powszednim. Tajemnice, rozmaitego autoramentu i dość ogłuszające, węszyłam w naszej cudownej rzeczywistości już od dłuższego czasu. Jakieś bagno zaczynało mi chlupotać pod nogami, ale polityka zawsze była obca mojej duszy i nie zamierzałam się w nią wdawać. Z drugiej jednakże strony mój stosunek do tajemnic stawał się coraz bardziej drapieżny i agresywny, chciałam je poznawać, wyjaśniać, dziko i namiętnie chciałam rozumieć i wiedzieć na pewno. Własnych dedukcji i rozmaitych domysłów miałam po dziurki w nosie, żadnych przypuszczeń, spragniona byłam faktów i prawdy. I tu mi nagle blondyn ekstra gatunku daje do zrozumienia, że on wszystko wie…! Wygląd zewnętrzny osobnika wyjął mi z ręki wszelką broń. Zdążyłam zauważyć przez te dwa dni, że nie ja jedna oceniam go wysoko, damy o dużej rozpiętości wieku wyraźnie ku niemu grawitowały, nie upadłam na głowę, żeby się rozpychać w tym ścisku, poza tym nie było siły, facet o takiej aparycji w życiu nie uwierzyłby, że nie jest podrywany w celach damsko–męskich,

co miałam zrobić, nieszczęsna? Poddać się od razu i zrezygnować z góry? Stracić taką okazję? A chała, jeszcze czego! Nie strzymałam rzecz jasna, wyłupałam prawdę. Zanim zdążyliśmy opuścić gmach i wyjść na ulicę, powiadomiłam go o przyczynach, dla których pogawędka z nim stanowi marzenie mojego życia. Zdaję sobie sprawę, że baby muszą za nim latać, ma już zapewne tego powyżej uszu, nie chcę robić za babę, chcę zadawać pytania i otrzymywać odpowiedzi. Pierwszy raz w ogóle spotykam człowieka, który przyznaje się, że coś wie, wszyscy inni wtajemniczeni wypierają się w żywe kamienie, ten jeden to skarb! A pewnie, że gdyby był koślawy, zezowaty, łysy… Chociaż nie… Wcale to nie jest takie pewne. Będzie dygresja. W jakichś celach poleciałam do Komendy Głównej MO. Możliwe, że czepiałam się napadu na Jasnej, a możliwe, że chodziło mi o coś innego, wszystko jedno, grunt, że poleciałam, umówiona z panem majorem, ówczesnym rzecznikiem prasowym. Weszłam do sekretariatu. W sekretariacie, jak sama nazwa wskazuje, powinna siedzieć sekretarka i na to byłam nastawiona. Tymczasem nic podobnego, w sekretariacie siedział sekretarz, młodzieniec tak wstrząsającej urody, że oko mi zbielało. Mało, że piękny, to jeszcze w garniturze co najmniej od londyńskiego krawca. Poderwał się zza biurka, drzwi do gabinetu pana majora wskazał mi z ukłonem zgoła wersalskim, błysnął urodą, szał ciał i uprzęży. O mało nie zapomniałam, po co przyszłam, jedyne, co mi pozwoliło ocalić resztki równowagi, to różnica wieku, ja byłam jakby odrobinę starsza… W gabinecie przyjął mnie pan major, nieduży, chudziutki, z odstającymi uszami i oczkami jak koraliki z czarnych jagódek. Zaczęliśmy rozmawiać. Z ręką na sercu mogę przysiąc, że w całym moim życiorysie nie przypominam sobie równie uroczego faceta! Błyskotliwy, absolutnie komunikatywny, bezpośredni, o inteligencji olśniewającej, ze znakomitym poczuciem humoru, z jakąś ogromną bystrością umysłu, pełen życzliwości i zrozumienia, reagujący w pół słowa! Znałam go od lat, przyjaźń między nami panowała od urodzenia! Odbyliśmy długą pogawędkę od serca, wyszłam oczarowana, przekonana głęboko, iż rozmawiałam z najwspanialszym mężczyzną świata, i nagle uświadomiłam sobie, że ten cudownie piękny sekretarz przy swoim niewydarzonym zewnętrznie zwierzchniku w ogóle znikł. Przestał się liczyć, przestał istnieć. Gdzie mu było do pana majora, pana majora gotowa byłam poślubić zaraz, sekretarza w żadnym wypadku! Zatem gwarantować nie mogę. Może jednak nie tylko powierzchowność mojego wymarzonego blondyna wchodziła tu w grę. Faktem jest, że uczepiłam się go pazurami i zębami dopiero w chwili, kiedy te cholerne tajemnice wystawiły pysk. Wymarzony blondyn w pierwszej chwili otrząsnął się i zaprotestował. Oznajmił, że jest człowiekiem zajętym i nie ma czasu na głupoty. W ogóle nie ma czasu. Zaparłam się zadnimi łapami i wymogłam jedno spotkanie w kawiarni „Luna” na końcu ulicy Gagarina. Tym sposobem, z wielką energią i nie mniejszym wysiłkiem, sama i z własnej inicjatywy, wrąbałam się w najokropniejszą pomyłkę całego życia… Poprzedni gniot bez wątpienia oddalił się ode mnie i przestał ciążyć. Bez Wojtka, a za to z odzyskanym ulubionym garbusem, wyraźnie czułam trzepoczące u ramion nieduże, ale dziarskie skrzydełka. Aczkolwiek nic samo z siebie nie zrobiło się łatwe i proste, to jednak świat zbliżył się jakby i stanął otworem. Rolę zgryzot przyjęły na siebie moje dzieci. Wprawdzie mój starszy syn z wielkim ogniem protestuje przeciwko występowaniu w niniejszym utworze, zwracając mi uwagę, że nie piszę jego życiorysu, tylko własną biografię, trudno jednakże pominąć elementy tak istotne jak obecna

na każdym kroku progenitura. Ponadto dzięki niemu miałam dwa genialne pomysły, którymi zamierzam się pochwalić. Mój młodszy syn nic nie mówi tylko dlatego, że nie ma pojęcia, co piszę, książki jeszcze do niego nie dotarły. Jerzy był już na studiach. Sprawa jego matury wyskoczyła zaraz po moim powrocie z Danii… Chwileczkę, trochę mi się myli. Musiało to być pomiędzy moimi pobytami w Danii, bo przypominam sobie, że w czasie rozruchów wiosennych w sześćdziesiątym ósmym roku przez trzy dni nie wypuściłam go z samochodu, wożąc wszędzie, a przez pozostały czas twardo trzymając w domu. — Maturę w tym roku robisz, kochane dziecko ~~ Przypomniałam mu bezlitośnie. — Ojczyzny tą metodą nie zbawicie, a ustrój jest i tak nie do naprawienia. Żadnych patriotyzmów, resztę życia spaskudzisz sobie po moim trupie. Dziecko było niezadowolone i usiłowało wymknąć mi się jakoś spod ręki, ale trzy doby mogłam poświęcić. Nie wyrzucili go ze szkoły. W kwestii matury musiałam zapewne nieco później wyrazić jakiś niepokój, bo mój syn zgasił mnie z miejsca. — Mamunia, nie truj — rzekł stanowczo. — Ja ci obiecuję, że zdam i dostanę się na studia na podstawie egzaminu, wystarczy? No to nie zawracaj mi głowy i się nie wtrącaj. Uwierzyłam mu i odczepiłam się od razu. Maturę istotnie zdał doskonale, pozostała sprawa studiów. Śmieszność sytuacji polegała między innymi na tym, że wybierał się na wydział łączności, gdzie stanowisko dziekana piastował jego rodzony dziadek. Wiadomo było, że mój teść, ze swoją obsesją na tle kumoterstwa, palcem o palec dla niego nie stuknie, prędzej wyprze się pokrewieństwa i odżegna z krzykiem, musiał zatem poczynić starania we własnym zakresie. Zabrałam Roberta i pojechałam do Bułgarii. Kiedy wróciłam, Jerzy był już przyjęty na Politechnikę i rzeczywiście nastąpiło to na podstawie anonimowego egzaminu pisemnego, najpierw oceniono prace, a potem otwarto koperty z nazwiskami. Moje drogie dzieciątko znalazło się na drugim miejscu od góry i teść dostał istnego szału. O wpół do szóstej rano wyrwał go ze snu wiadomością o sukcesie, po czym przystąpił do wyrywania ze snu rodziny i znajomych, chwaląc się wnukiem. To mi przypomina, że też się miałam pochwalić. Muszę wrócić do chwil wcześniejszych, kiedy to, jeszcze w szkole średniej, mój syn życzył sobie dorównać bananowym kumplom. Środków na ten zbożny cel domagał się ode mnie i w końcu straciłam cierpliwość. — Wiesz co, kochane dzieciątko — rzekłam do niego zgryźliwie, odwracając się od jakiejś roboty, prawdopodobnie od maszyny. — Przypominasz mi takiego głupkowatego faceta, który upiera się czerpać wodę z malutkiej błotnistej kałuży. Wody już tam nie ma, samo błoto zostało, a on w tym gmera. Tymczasem za plecami ma ocean i jakby się tak odwrócił tyłem do przodu… Dziecko zastanowiło się głęboko. — Znaczy, mamunia, ta kałuża to ty? — Tak jest! — przyświadczyłam z energią. — Aten ocean to świat! Obraz do mojego syna przemówił. Obrócił się tyłem do przodu i w parę miesięcy był już bogatszy ode mnie. Nie handlował dolarami, tylko zaczął dawać korepetycje, które stawały się wówczas zajęciem bardzo intratnym. Miał talent wykładowczy, matematykę opanował w pełni, najgorsze ćwoki po tej nauce dostawały piątki i powodzenie zyskał szalone. Powiedzmy sobie szczerze i bez obłudy, że na ten piękny pomysł z kałużą wpadłam przypadkiem, wcale nie wiedziałam przedtem, iż taka wielka mądrość z moich ust wychodzi. Co prawda, zasługa dziecka też w tym istnieje, ale do dziś pozostałam pełna podziwu dla siebie. Drugiego rozumnego dzieła dokonałam nieco później i już w pełni świadomie.

Istniał w moim domu koszmarny problem z łazienką. W ścianie pomiędzy nią a moim pokojem znajdowało się okno, zwane świetlikiem, oszklone i otwierane, przepuszczające swobodnie nie tylko światło, ale także dźwięki. Robert udręk nie przyczyniał, o sześć lat młodszy, chodził spać wcześniej niż ja, Jerzy jednakże lubił nocne życie. Błagałam, żeby najpierw się umył, a potem dopiero siedział do upojenia, bez skutku, kąpał się dopiero przed snem. Tymczasem mój tapczan ustawiony był tak, że blask z łazienki świecił mi prosto w oczy, zaś odgłos lejącej się wody szarpał uszy. Słuchu nie miałam, ale głucha nie byłam. Z dnia na dzień rosło piekło na ziemi, zaczęły wybuchać wściekłe awantury, bo dzieciątko odziedziczyło charakter przodków tak po mieczu, jak po kądzieli, poczuwszy wreszcie, że lada chwila odrąbię mu łeb siekierą i pojmując, iż będzie to usługa wzajemna, udałam się po rozum do głowy. Zażądałam, żeby kupił i przyniósł do domu jakikolwiek materiał izolacyjny, płytę pilśniową miękką, płytę wiórową, styropian, co mu pod rękę wpadnie, i przybił to na tym cholernym świetliku. Nie od razu kochane dziecko poszło na ustępstwo, odruchowo próbowało wymóc to na mnie, ale zdołałam mu wyjaśnić, iż przedmiot posiada swój ciężar i nie ja ćwiczyłam kulturystykę. W momencie kiedy dziecio– i matkobójstwo już wisiało w powietrzu, ugiął się, zdobył z tych luksusowych przedmiotów płytę wiórową, przytargał ją do domu i przybił do ramy. Zgrzytając zębami i trochę krzywo, ale nigdy nie byłam drobiazgowa. Uroda płyty mi nie przeszkadzała, jej obecność zaś spełniła wszelkie oczekiwania. Jak nożem uciął, skończyły się kontrowersje i atmosfera zapanowała zgoła niebiańska. Za to wystąpiły drobne komplikacje z samochodem. Jerzy, jak każdy normalny syn, też go chciał używać i od czasu do czasu pozwalałam mu na to. Skutki przeklęłam w żywe kamienie. Wyszłam z domu o poranku, gdzieś umówiona, wsiadłam, ruszyłam bezmyślnie i z miejsca poczułam, że coś nie gra. Podjechałam metr dalej, żeby się usunąć ze środka jezdni, wysiadłam, popatrzyłam i okazało się, że stoję na czterech obręczach. Wszystkie koła siedziały. Nie musiałam się długo zastanawiać, zaraz za moim podwórzem znajdował się znajomy warsztat wulkanizacyjny, popędziłam tam, wróciłam z wulkanizatorem, zdecydowaliśmy się pod— pompować tyle, żebym zdołała objechać budynki dookoła i dotrzeć do warsztatu, i przystąpiliśmy do dzieła. Moja pompka była trochę zepsuta i nie dawała się wkręcić do wentyla, należało przytrzymywać ją ręką, i to z całej siły. Przyodziana byłam wytwornie, wulkanizator pompował, ja zaś trzymałam, siedząc w kucki prawie na środku ulicy w eleganckim płaszczyku, w czarnym kapeluszu, w długich rękawiczkach i w szpilkach z krokodyla, i wszyscy przy nas zwalniali, nawet bez potrzeby. Podpompował trochę, przejechałam ten malutki kawałek, po czym okazało się, że wszystko jest w porządku, dętki całe, a wentyle trzymają. Udałam się na miasto, nic z tego nie pojmując, wróciłam i wreszcie wyszło na jaw, iż był to dowcip kumpli mojego syna, skierowany nie przeciwko mnie, tylko przeciwko niemu. Czymś im się naraził. O mało mnie szlag nie trafił na myśl, że przez cały czas mojego trzymania on spał w domu i mogłam go zatrudnić, a nie wygłupiać się samej. Robert wprowadził urozmaicenie, wymyślając sobie odmienną drogę życiową. Postanowił zostać proletariuszem. Oznajmił, że cała rodzina wstyd mu przynosi, ojciec z wyższym wykształceniem, matka z wyższym wykształceniem, brat z wyższym wykształceniem, nawet ciotki… on jeden będzie ratował honor familijny. Nie będzie się uczył i cześć. Chodził do tego technikum budowlanego, ale robił, co mógł, zęby nie odnosić korzyści naukowych, a jeśli jakieś zyskał, krył je starannie. Udało mu się osiągnąć sukces, do trzeciej klasy nie zdał, został w drugiej. Rwałam włosy z głowy, nie wiedząc, co z tym fantem zrobić, szczególnie że moja matka i Lucyna dokładały swoje, mianowicie wmawiały we mnie, iż moje dziecko uczestniczy w

handlu kradzionymi częściami samochodowymi. Skąd im to przyszło do głowy, pojęcia nie mam, przypuszczam, że sam im ten świetny pomysł podsunął dla draki. — Ty nawet nie wiesz, że masz w piwnicy złodziejski magazyn — mówiła do mnie moja matka grobowo. Przeczyłam zażarcie, ogniem ziejąc, aż w końcu doprowadziła mnie do tego, że poszłam do tej przeklętej piwnicy. Wyprzątnięta była elegancko, części samochodowych nie zawierała żadnych, stał tam za to stół z przykręconym imadłem i leżała deska na podpórce, służąca do ćwiczeń gimnastycznych. Zrobiłam rodzinie awanturę za rzucanie kalumnii na niewinne dziecko, ale w kwestii nauki nie posunęło to sprawy do przodu. Wyrzucili go wreszcie z tego technikum budowlanego, wpadłam w rozpacz i poczułam wyraźny przymus definitywnego rozstrzygnięcia problemu. — Nie chcesz się uczyć, na pasożyta w domu ja się nie zgadzam, jazda do pracy! A proszę bardzo, do pracy pójdzie nader chętnie, dawno już chciał iść do pracy, tylko myśmy mu głupio nie pozwalali. Co będzie robił, jego rzecz i mam się nie wtrącać, bo on wie lepiej. W pierwszej kolejności wykombinował sobie OHP i wspominać już nawet nie chcę tej upiornej chwili, kiedy wiozłam na dworzec własne dziecko, udające się w Bieszczady niczym na katorgę. Wytrzymałam w każdym razie do końca, popłakałam się dopiero, kiedy pociąg ruszył, dziecko zaś wróciło po trzech dniach całe i zdrowe, chociaż ogromnie niezadowolone z życia. Ruszę nieco do przodu, bo epopeja proletariacka kochanego dzieciątka przebiegała wysoce logicznie i prawidłowo. Najpierw zatrudnił się na stacji Warszawa–Towarowa przy rozładunku wagonów i po powrocie do domu bywał tak uchetany, że już nawet nic nie mówił. Potem przyjęto go do pracy przy transporcie w rzeźni miejskiej, gdzie przytłukł sobie rękę zamrożonym świńskim ryjem, co go tak zdegustowało, że po wyleczeniu ręki przeniósł się do remontówki, do robót rozbiórkowych na uniwersytecie. To było szczęście bez granic, dali mu w garść wielki młot, kazali rozwalać kawał muru i jeszcze za to płacili, sama przyjemność! Trwała ta radość aż do listopada, kiedy popsuła się pogoda i zajęcia na świeżym powietrzu zrobiły się jakby nieco uciążliwe. Wówczas wkroczył w sprawę przyjaciel mojego ojca, starszy pan, uwielbiający moje dziecko więcej niż własne z przyczyn nikomu nie znanych. Załatwił mu pracę w biurze projektów, gdzie przyjęto go jako takiego przynieś–podaj–ozamiataj, ale już po dwóch tygodniach zrobili mu jakiś egzamin wewnętrzny i przenieśli na stanowisko kreślarza. Kreślić ten młody upiór umiał znakomicie, do tego miał silne upodobania mechaniczne, złapali go sanitarni. Nieszczęściem jednak istniały jakieś przepisy, które, z racji wieku, kazały mu uzupełnić wykształcenie, i biedne dziecko musiało zapisać się do korespondencyjnej szkoły dla pracujących. Odwalał tę szkołę z dużą niechęcią aż do chwili, kiedy zajęła się tym narzeczona. Na moje delikatne pytanie, jak mu idzie nauka, odpowiadał, że jego rzecz i co mnie obchodzi, do narzeczonej zaś usprawiedliwiał się przez telefon z każdego obniżonego stopnia. Nie wtrącałam się, niech będzie narzeczona, najwyraźniej w świecie przejęła moje obowiązki, bardzo dobrze. Bez żadnych kłopotów dociągnął do matury. Osobiście przepisywałam na maszynie pracę z historii na temat: „Stosunki polsko–ruskie w średniowieczu” i sama kołowacizny dostałam od potwornej ilości Jarosławów i Świętopełków, wyrzynających się wzajemnie do nogi. Dziecko maturę zrobiło. Ze względu na narzeczoną, mieszkającą w Pruszkowie, zatrudnił się w Ursusie, tam zaś od razu wypchnęli go na dwuletnie studium pomaturalne w dziedzinie chłodnictwa. Odwalił to studium. Na klęczkach żebrałam, żeby poszedł na Politechnikę, dwa lata ma za sobą, przyjmą go na trzeci rok z uśmiechem na ustach, a otóż nie. Nie i nie, nie pójdzie. Twardo życzył sobie być

proletariuszem, nie bacząc, że i tak większość możliwości została mu odebrana. O mało przez niego nie zwariowałam. W następnym etapie jego kariery, a wybiegam tu już bardzo do przodu, dostałam z Algierii rozpaczliwy list, treści mniej więcej takiej: „Matka, rany boskie, przyślij książki dla studentów z piątego roku!!!” Nic nie powiedziałam, książki wysłałam i odetchnęłam z ulgą. Koniec na razie tych wyskoków w przyszłość, wracam do chwili bieżącej i blondyna wszechczasów. Na samym wstępie okropny numer zrobiła mi Lucyna. W celu przedstawienia rodzinie nowego amanta zawlokłam go na działkę, gdzie moja matka i Lucyna urzędowały nieprzerwanie od wczesnej wiosny do późnej jesieni. Lucyna spojrzała tylko raz i odciągnęła mnie na stronę. — Milicja, MSW czy kontrwywiad? — spytała z wielkim zainteresowaniem. — A bo co? — spytałam nawzajem, podejrzliwie. — Skąd wiesz? — Głupia jesteś, to przecież widać… Nie dość, że sama w siebie wmawiałam, to jeszcze i ona! Przepadło. Uwierzyłam święcie w służby specjalne, żeby to piorun trafił! Nie dam głowy, czy się w nim zakochałam, ale fascynacja to była na pewno. Denerwująca i uciążliwa w najwyższym stopniu, co znosiłam równocześnie z trudem i zachwytem, w pełni godnym szesnastoletniej gęsi. Zrozumieć w każdym razie od samego początku nie mogłam nic. Uparcie twierdził, że nie ma czasu, po czym, zaczynając już od kawiarni „Luna”, o tym czasie najwyraźniej w świecie zapomniał. To ja w końcu musiałam wracać do domu, a nie on. Odwoziłam go z sądu na Dąbrowskiego, gdzie się podobno bardzo śpieszył, samochód już z warsztatu odebrałam, siedzieliśmy w tym samochodzie rozmawiając, fotel kierowcy gryzł mnie w tyłek, bo byłam gdzieś tam umówiona i miałam jakieś obowiązki, i w rezultacie nie jemu, a mnie zaczęło brakować czasu. Szarpała mną dzika rozterka, bo tam nawalam, a tu przecież nie zmarnuję tego skarbu, którym jestem obdarzana… Poczucia czasu to on nie miał kompletnie, ale tego odkrycia dokonałam odrobinę później, przy okazji spotkania z Anią. Faktem jest, że wypowiedziałam do niej wówczas e uroczyście kretyńskie słowa: „Dla mnie on nie ^a wad!”, co mi po wielu latach wytknęła. Ale, ostatecznie, każdy ma prawo do głupoty… 2 Anią byłam umówiona u mnie w godzinach popołudniowych, przedtem zaś obydwoje z Markiem pojechaliśmy nad jakąś rzeczkę myć samochód. Utknęłam w zagajnikach gdzieś w okolicy Wilgi, zostałam bardzo zganiona za brak szczotki, rzeczywiście, szczotkę zgubiłam pod działką na Żwirki i Wigury przy poprzednim myciu i zapomniałam o niej, Marek przystąpił do generalnych porządków w pojeździe, ja zaś rychło zaczęłam spoglądać na zegarek. Myślałam przedtem, że to całe mycie nie zajmie więcej niż dwie godziny, nie jeżdżę w końcu autobusem z przyczepą, tymczasem okazało się, że on jest pedantycznie porządny i lubi solidną robotę. Chryste Panie…! W dodatku zaczął coś naprawiać, chyba rączkę od wiaderka, okręcał ją sznurkiem precyzyjnie, raz koło razu, do dziś staje mi w oczach ten widok i moje wnętrze ponownie dostaje nerwowych drgawek. Nie wytrzymałam wreszcie, zdobyłam się na posunięcie rozpaczliwe. — Nie chcę cię poganiać — powiedziałam delikatnie — ale obawiam się, że od trzech kwadransów Ania czeka u mnie w domu… Uczynił mi wyrzut, że nie powiedziałam tego od razu. Nie wypominałam, że mówiłam ojej wizycie od początku, i już po czterdziestu minutach mogliśmy ruszyć w drogę powrotną.

Ani, rzecz jasna, już nie było, rzeczywiście czekała przeszło godzinę, zaniepokoiła się, pojechała do domu, prosząc o telefon, bo miała obawy, że coś musiało się stać. Oczywiście zawróciłam z miejsca i udaliśmy się do niej, przepraszając z całej siły. Wtedy to właśnie zaczęłam węszyć u Marka ten brak poczucia czasu, ale samej sobie nie byłam zdolna uwierzyć, bo jak można nie mieć poczucia czegoś, co się tak strasznie ceni. jedyną jednostką, która miała na niego trzeźwe spojrzenie i oceniła go prawidłowo od pierwszej chwili, był Jerzy. Ja zaś, zamiast wziąć pod uwagę i starannie rozpatrzeć zdanie własnego inteligentnego syna, złożyłam je na karb różnicy charakterów. Kretynka. Uparłszy się wierzyć w jego boskość, zaślepiam i ogłuchłam na wszelkie objawy tej boskości przeczące, a było ich tyle, że urobiłam się niczym koń za pługiem i górnik na przodku. Już w samych początkach jechaliśmy dokądś we troje, a może nawet we czworo, z moimi dziećmi, tylko Marek znał drogę i dojeżdżając Dolną do Belwederskiej, niepewna, który pas mam wybrać, spytałam: — W prawo, w lewo czy prosto? — Nie, nie! — odparł na to w pośpiechu uwielbiany mężczyzna. Diabli wiedzą, jak wtedy pojechaliśmy, miałam zielone światło i nie mogłam parkować na skrzyżowaniu, chyba prosto i okazało się, że źle. — Matka — rzekło do mnie później nietaktownie przytomne dziecko — nie wmówisz we mnie, że człowiek, który na pytanie „w prawo, w lewo czy prosto” odpowiada „nie, nie”, dysponuje bodaj odrobiną inteligencji. Miał rację i w głębi duszy wiedziałam o tym doskonale, ale na głos nie przyznałabym się do tej wiedzy za żadne skarby świata. Upór w kwestii upragnionego przez całe życie blondyna skamieniał we ronię na beton i granit. Proszę, proszę, przyznaję się dobrowolnie, co mi kto potem ma wytykać. No tak, ale z drugiej strony prezentował zalety i umiejętności dla mnie wstrząsające. Już chociażby bioprądy! Rzeczywiście je wydzielał i wystarczało, że położył rękę na jakimkolwiek bolącym miejscu, obojętne, na głowie, na zreumatyzowanym ramieniu czy na kręgosłupie, a ból łagodniał i mijał. Nie była to sprawa uczuć i autosugestii, bo na własne oczy widziałam, jak uspokoił rozszalałego konia, położywszy mu rękę na szyi, a koń, aczkolwiek był klaczą, to jednak wątpię, czy płonął miłością do niego. Okoniu zresztą będzie później. Widział w ciemnościach, nie koń, Marek, koń może też, ale nie o to chodzi w tej chwili. Umiał łowić ryby, znów Marek, a nie koń, i na litość boską, niech się odczepię wreszcie od tego konia! Miał talenty manualne, umiał naprawić wszystko, a do tego był oburęczny, co mnie szalenie bawiło. Umiał pływać, wiosłował jak szatan, ogień palić i drzewo rąbać potrafił lepiej ode mnie, znał się na broni palnej, strzelał jak snajper… No, to akurat wstrząsało mną umiarkowanie. Też umiem strzelać, szczególnie z broni długiej, bo od krótkiej szybko mi ręka drętwieje. Nauczyłam się już w chwili, kiedy w wieku lat czternastu pierwszy raz w życiu ujęłam karabin. Nie twierdzę, że celowałam z niego w określony punkt niebios, ale łatwo pojęłam w czym rzecz i zdołałam później zastosować tę wiedzę w praktyce. Strzelałam przy Wojtku, na milicyjnej strzelnicy i do kawałka papieru w lesie, wychodziło mi nieźle, z Markiem zaś usuwałam tą nieco osobliwą metodą sople lodu z dachu sąsiedniego budynku i na co grubszych mogłam bez trudu wystrzelić monogram. Cienkie padały od jednej breneki. W obliczu wszystkich poważnych zalet cóż znaczyły jakieś drobne wady! A jednak… Nasz pierwszy wyjazd, a było tych podróży zatrzęsienie, odbył się dziwnie i należało wyciągnąć z niego wnioski, przypominam jednakże któryś już raz, iż fascynacja bóstwem i własne pobożne życzenią odebrały mi szansę posługiwania się umysłem. Mieliśmy wyjechać o

dziewiątej rano. O czwartej po południu zaczęłam być zdenerwowana, bo mniej więcej co dwie godziny dowiadywałam się przez telefon, że on się odrobinę spóźni. Wyjechaliśmy o dziewiętnastej piętnaście tylko dlatego, że się przy tym uparłam. Marek proponował przełożenie początku eskapady na następny poranek, ale obawa, że jutro będzie tak samo, kazała mi nie ryzykować. Podjechaliśmy jeszcze pod jego dom, bo, oczywiście, lecąc do mnie nie wziął rzeczy, i prawie o zachodzie słońca ruszyliśmy w plenery na ślepo. E tam. Co będę teraz szklić. Przeżycia to były wzruszające i cudownie piękne. Spóźnienie przebaczyłam mu od razu, w ciepły letni wieczór wjechałam do lasu, zdaje się, że była to Puszcza Biała za Wyszkowem, przy moim boku konglomerat wszystkich tych facetów z Olimpu razem wziętych, wymarzony i upragniony, wiek mi się obniżył, czułam w sobie nie więcej niż siedemnaście lat, w ogóle samo szczęście! A tak przy okazji… Jeśli ktoś pisze, iż usłyszał łopot skrzydeł sowy, możemy być spokojni, że w życiu sowy nie widział. Jaki łopot, sam chyba łopotał, sowa przepływa bezszelestnie, można ją zobaczyć, ale przenigdy usłyszeć! Leci bez najmniejszego szmeru i wygląda jak duch. Znaleźliśmy sobie wtedy miejsce na skraju lasu, na jakiejś łące nad kanałem melioracyjnym, w którym płynęła kryształowo czysta woda. Wiem, że trudno w to uwierzyć, ale fakt jest faktem, najlepszy dowód, że żyję, bo z tej wody robiliśmy herbatę. I w tym wszystkim coś mi się zaczęło delikatnie nie zgadzać. Kto w końcu nie miał czasu, on czy ja? Kto pełnień wracać do obowiązków, wypełniających życie bez reszty? A tu oto po trzech dniach nie on, tylko ja musiałam pchać się z powrotem do Warszawy, jakoś tam byłam poumawiana służbowo, robota mi tkwiła w maszynie, nie mogłam sobie pozwalać w tym momencie na zbyt długie wakacje, on zaś prezentował pełnię swobody i chętnie siedziałby nad tym kanałem jeszcze ze dwa tygodnie. Dziwny Jakiś był ten jego brak czasu… Następnie, już w lipcu, znów pojechaliśmy na krótki wypad na Mazury. Wyobrażałam sobie w każdym razie, że będzie krótki, skoro on nie ma czasu, niedobrze mi się już robi od tego czasu. Na samym wstępie Marek złamał nogę… No i proszę. Dopiero po latach zaczęłam się zastanawiać, że coś tu nie gra. Sprawność fizyczna zaliczała się do jego zalet potężnie i też wprawiała mnie w bałwochwalczy podziw, ale zaraz, chwileczkę, dziwna to jakaś była sprawność fizyczna. To nie ja, do pioruna, potknęłam się na schodach w Hali Mirowskiej, nie ja stłukłam sobie goleń tak, że trzeba było jechać do pogotowia, nie ja złamałam nogę na pierwszym napotkanym dołku, nie ja rąbnęłam w stolik z telewizorem w ZAiKS–ie… Faktem jest, że goiło się na nim jak na psie, albo i lepiej, ale ustawicznie robił sobie coś złego. Na tym polega sprawność fizyczna…? Niech ja pierzem porosnę… Trafił na dołek i złamał sobie kości śródstopia od razu pierwszego wieczoru, przy poszukiwaniu miejsca na biwak. Do złamania w pierwszej chwili się nie przyznał, dopiero później wyjawił rodzaj dolegliwości. Zaniepokojona, proponowałam powrót do Warszawy albo wizytę u jakiegoś lekarza, ale nie chciał, powiedział, że on wie lepiej, albo mu się zrośnie samo, albo będzie gangrena i oderżną mu całą kończynę. Czarująca perspektywa. Zrosło mu się samo a w trakcie tego zrastania chodził boso i łowił na podrywkę, ja zaś musiałam trafiać tyłem kajaka w upatrzone oczka w trzcinach. Najpierw podejrzliwie sprawdził, czy w ogóle umiem wiosłować, a potem w wymaganiach porzucił wszelkie granice. Skoro umiem, powinnam umieć perfekt, obojętne, gdzie mam oczy. z przodu głowy czy z tyłu. To samo zresztą było z samochodem. Jeśli już go prowadzę, niech prowadzę jak cyrkówka, o żadnych niemożliwościach nie ma mowy. Garbus był dobry do tych rzeczy, cierpliwie zniósł wszystko, ale na mostku w dzikiej puszczy rurę wydechową jednak urwałam. Na biwaku nad

jeziorem prawym tylnym kołem wpadłam w dół po śmieciach i wygięłam błotnik, łatwo chyba zgadnąć, że nie cofałam się w zarośla dobrowolnie, tylko pod przymusem. Ten gatunek radości spotykał mnie na każdym kroku. Znaleźliśmy się na małej wyspie, mieliśmy ją na własność i poczułam się jak Onassisowa. Samochód zostawiłam na lądzie, na parkingu obok pola namiotowego, dopływałam do niego kajakiem i jechałam w las po zaopatrzenie. Piechotą nie leciałam, bo nie o spacery chodziło i szkoda mi było czasu, do upatrzonego miejsca miałam prawie trzy kilometry, zbierałam tam poziomki, maliny i czarne jagody i wracałam na wyspę. Posiłki składały się zasadniczo z dwóch elementów, ryb i tych uzbieranych owoców z mlekiem skondensowanym i cukrem, a od czasu do czasu kupowaliśmy chleb. W drugą stronę wyprawialiśmy się po opał, bo wyspa była nieduża, porośnięta wysokimi drzewami i suszu na niej rychło brakło. Do biwaku Marek był idealny, odwalał całą robotę z myciem garnków na czele, patroszył ryby, raz tylko stracił trochę cierpliwość, kiedy do oczyszczenia miał sto czterdzieści uklejek, a noc zapadła i musiał to robić przy latarce. Pretensje żywił do mnie, chociaż poczucia czasu nie miał on, a nie ja. Zajęty by w ogóle bez sekundy przerwy, choroby nerwowej można było od tego dostać, bo na chwilę spokojnie nie usiadł, aż w końcu odpływałam na dmuchanym materacu, żeby na to nie patrzeć. Sensu ta pracowitość nie miała za grosz, ostatniego dnia przed odjazdem zaczął robić stół do wkopania w ziemię, zdążył wykończyć dwie nogi. Ale węgorze łapał i umiał wędzić. Ukradły nam te węgorze trzy wędki, na szczęście były to wędki z leszczyny, wędziska Marek traktował wzgardliwie i nie zabrał ani jednego, twierdził, że każdy las jest pełen stosownego surowca i chyba miał rację. Wielbiłam go do tego stopnia, że obojętnym wzrokiem! spoglądałam na czarne liszki na liściach olchy i godziłam się być pogryziona przez czerwone mrówki. Ogólnie biorąc, w lesie przez całe życie czułam się doskonale, mogłam spędzać noce pod gołym niebem, nie dostawałam żadnych katarów, ogień palić umiałam i bardzo lubiłam, jeść mogłam byle co, ale denerwowała mnie okropnie ciasnota namiotu i konieczność włażenia do niego na czworakach. W dodatku ustawicznie musiałam myć nogi, bo mój wymarzeniec był patologicznie czysty, sam kąpał się czterdzieści razy na dzień i bez przerwy robił pranie. Uwielbiał brzechtać się w wodzie. Diabli wiedzą, dlaczego za skarby świata nie chciał przyznać się do tego upodobania i wymyślał preteksty, żeby móc się tej wody trzymać. Dziw zgoła, że nie szorował każdego patyczka, przeznaczonego na ognisko, ale wszystko inne owszem. Przerwałam tę sielankę, bo musiałam przyjechać do Warszawy po korektę Lesia, wróciłam nazajutrz doceniłam chwilową siedzibę. Lato było akurat przeraźliwie upalne, miasto przypominało piec, na stałym lądzie, nawet nad jeziorem, ciężko było wytrzymać, wyspa natomiast dawała chłód i przewiew. Istny raj! Zaczynała mnie tylko niepokoić kwestia czasu, siedzieliśmy na niej już drugi miesiąc, a miał to być krótki wypad. Wybierałam się do Danii, należało pozałatwiać formalności… Przełamałam uczucia i zdecydowałam o powrocie. Trafiłam zdumiewająco świetnie, pierwszy raz od dwóch miesięcy pogoda zaczęła się psuć, szła burza, niebo na horyzoncie zmieniało kolor. Nic mi to jakoś nie powiedziało i mój stan zdrowia bardzo mnie zaskoczył. Marek zwijał biwak całkowicie samodzielnie, bez najmniejszej mojej pomocy, ja zaś siedziałam na pieńku, ciężko chora, wszystko mnie bolało, marzyłam, żeby się położyć, i głównie zajęta byłam tłumieniem jęków. Dopiero kiedy przed oczyma duszy utrwalił mi się obraz wielkiego, miękkiego, ciepłego futra, którym można się okręcić dookoła, zrozumiałam, co mi jest. Oczywiście odezwał się nabyty w Danii reumatyzm. Myślałam, że pozbyłam się go definitywnie w Bułgarii, ale okazało się, że nie, jakieś resztki mnie złapały. I tak długo to wytrzymał, prawie dwa miesiące nad wodą… Ucieszyłam się z rozpoznania, wciąż jednak byłam

niezdolna do życia, przepłynęliśmy na ląd, siedziałam przy kierownicy z zaciśniętymi zębami 1 czekałam, aż on poupycha rzeczy w samochodzie, a robił to bardzo porządnie. Ja bym powrzucała byle Jak… Ruszyliśmy wreszcie ku Warszawie i stan zdrowia zaczął mi się gwałtownie poprawiać, z każdym Kilometrem czułam się lepiej, na miejsce dojechałam Prawie bez żadnych dolegliwości. Po czym znów przeżyłam trudne chwile i zostałam wykończona chlebem. Postanowiłam zawieźć Alicji parę drobnostek, które mogły jej sprawić przyjemność, i w skład tych drobnostek wchodził chleb. Taki zwyczajny, świeży, okrągły bochenek. Pieczywo w Danii występowało w tamtych czasach w postaci bułek o konsystencji waty i razowego chleba w plasterkach. Wszyscy rodacy marzyli o naszym zwyczajnym chlebie, nie tylko Alicja. Lekkomyślnie, jak idiotka, wyjawiłam swoje pragnienie Markowi. On zaś uparł się je zaspokoić. Tropikalny upał rozkwitł na nowo, burza w ogóle wybuchła tylko na Mazurach, w Warszawie nikt nie widział nawet kropli deszczu, pogoda była zgoła dobijająca. Załatwiłam wszystko w ciągu jednego dnia, kupiłam co trzeba, tylko świeżego chleba nie mogłam dostać. Pojechałam do Super Samu, nie było, pojechałam na Polną, też nie było, do piekarni na Racławickiej, chała. Marek podróżował ze mną. Zorientowałam się już, że o tej porze dnia świeżego chleba nie znajdę nigdzie, ale on uparł się spełnić moją fanaberię i przepędzał mnie dalej i dalej. W jakimś miejscu uzyskaliśmy informację, że świeży chleb może będzie w piekarni w Wilanowie, nie chciałam już tam jechać, miałam dość, zrezygnowałam. Alicja wcale się nie czepiała, pomysł był mój, mogłam dać spokój. Od wczoraj zdążyłam odebrać zawizowany paszport, kupić bilet kolejowy, załatwić pieniądze i zezwolenie na wywóz w banku, dokonać różnych zakupów, umówić się w warsztacie, że na czas nieobecności zostawię samochód, nie pamiętam co jeszcze, ale uzbierało się dużo, cały czas jeżdżąc, wszystko w pośpiechu, koń by nie wytrzymał. Pociąg miałam o osiemnastej trzydzieści i jeszcze nie byłam spakowana. Zrobiłam się półprzytomna, straciłam wszelkie siły, chciałam wrócić do domu, umyć się, ochłodzić, odpocząć bodaj odrobinę, zostałam za to ciężko potępiona, bo jak to, rezygnuję.—.?! Trzeba walczyć do końca! Niech to piorun strzeli, pojechałam do tego cholernego Wilanowa, wigoru dodała mi śmiertelna nienawiść do wszelkiego pieczywa. W Wilanowie wyszło na jego, upiorny chleb był, świeży, jeszcze ciepły. Marek pakował moją walizkę, umiał pakować, może nawet nieco za dobrze, znalazła się w niej między innymi moja maszyna do pisania, i na peronie urwało się jej ucho. Mimo doskonałej jakości, nie była przewidziana na trzydzieści kilo. Po drodze na dworzec pozbyłam się samochodu, dalej służyła taksówka, rezultat walki z chlebem i konfliktów Marka z czasem był taki, że wsiadłam do wagonu i w tym momencie pociąg ruszył. Marek wyskoczył w biegu. Jako romans, takie chwile są niezapomniane… Do Danii wybierałam się z przyczyn zupełnie okropnych i niechętnie o tym piszę, ale faktu ominąć nie zdołam. Thorkild już od ubiegłej jesieni był ciężko chory, miał jakąś niesłychanie rzadką przypadłość, zanik trombocytów, chyba z dodatkowymi komplikacjami, bo lekarz w średnim wieku twierdził, że spotyka się z czymś takim po raz drugi w życiu. Alicja popadała w coraz gorszy stan, obie z Zosią mogłyśmy się tylko martwić, wiosną postanowiłam, że tam Pojadę, legalne pieniądze miałam i zaproszenie nie było mi potrzebne, zanim jednak załatwiłam paszport, Thorkild umarł. Zrobiło się jeszcze gorzej. Alicja nie życzyła sobie żadnych wizyt, ale przez telefon prezentowała coś takiego, że obie byłyśmy przerażone. Nie przejawiała wprawdzie nigdy samobójczych skłonności, teraz jednakże najwyraźniej w świecie przestała być podobna do samej siebie. Zgodnie uznałyśmy, że nie można jej tak zostawić, na wet wbrew jej życzeniom jedna z nas musi jechać, albo Zosia, albo ja. Zosia

nie mogła, ja owszem, i w rezultacie zrobiłam jej to świństwo. Ale daję słowo, że nie przez głupią złośliwość, tylko ze zmartwienia. Alicje szlag trafił nie tyle dlatego, że przyjechałam, ile z tej przyczyny, że obie z Zosią uznałyśmy ją jakoby za kretynkę, która sama nie wie, czego chce. Tłumaczyłam ze skruchą, jakie wrażenie robiła przez telefon, nie pomogło, wypominała mi nietaktowne natręctwo jeszcze przez długie lata. Możliwe jednak, i taką miałam cichą nadzieję, iż wściekłość na mnie oderwała jej psychikę od nieszczęścia chociaż trochę, potulnie zatem godziłam się być sobaczona za dwie osoby. Z grzeczności potraktowała chleb życzliwie, chociaż po podróży przestał być taki nadzwyczajnie świeży. Zamieszkałam w atelier, ale nie pamiętam, czy rzeczywiście spałam na katafalku… Zaraz, wszystko mi się myli. Może w atelier tylko pracowałam, postawiwszy maszynę na małym stoliku na dole, a spałam w ostatnim pokoju za salonem. W każdym razie z całą pewnością razem z Alicją mieszkała już Stasia, ta sama. która przedtem opiekowała się Jasiem u Joanny–Anity, a potem w wyniku różnych kontrowersji porzuciła Hvidovre i przeniosła się od Birkerød, i z całą pewnością zalęgło mi się Wszystko czerwone. Książkę do ręki można wziąć, ale ostrzegam, że wszystko jest w niej dokładnie przemieszane. Już znacznie wcześniej Alicja powiedziała do mnie z furią: — Słuchaj, czy ty byś się nie mogła ode mnie odczepić? Czy na całym świecie nie ma w ogóle żadnych ludzi, tylko ja jedna? Zejdź ze mnie, do cholery odwal się i przestań o mnie pisać! Niepewnie i bez przekonania obiecałam jej, że spróbuję. Niestety, wtedy właśnie któregoś wieczoru wracałam do domu ze stacji kolejowej, ciemno już było, szłam wzdłuż żywopłocików, murków, skarpek, wylizanych trawniczków i na jednym takim trawniczku przed czyimś domem paliła się lampa. Niska, czerwona, z kloszem czarnym z wierzchu, dawała wokół krąg purpurowego światła… Bez żadnego własnego udziału ujrzałam nagle nogi siedzących dookoła niej osób, górne części osób tonęły w ciemnościach i nie było siły, jedna sztuka została w tym mroku zadźgana. Zanim dotarłam do Alicji, a odgradzały mnie od niej wszystkiego trzy posesje, treść utworu miałam gotową. Mocno spłoszona, nieśmiało zaczęłam błagać o pozwolenie użycia jej jeszcze raz. W pierwszej chwili odmówiła gwałtownie, potem zmiękła, zgodziła się w końcu, ale z zastrzeżeniami. Mam możliwie dużo pozmieniać, przenieść akcję gdzie indziej, niech to nie będzie tak wyraźnie ona i Birkerød! No dobrze, obiecałam, że zrobię, co mogę. Po ukazaniu się książki zadzwoniła i rzuciła się na mnie z pazurami. Nic jej się tam nie zgadza, pokręciłam wszystko, zgłupiałam chyba, nie tak było…! Przecież sama chciałaś, żebym pozmieniała! — Przypomniałam jej z jękiem. — Ja chciałam? — zdziwiła się Alicja. — To zupełnie bez sensu. Trzeba było nie słuchać! Dzięki tym wymuszonym na mnie machinacjom t już w tej chwili nie wie, co wymyśliłam, a co było naprawdę. Z całą pewnością znalazłam się kiedyś u Alicji razem z Zosią i Pawłem, z całą pewnością natknęłam się na Elżbietę, z całą pewnością tam Edek, który w rzeczywistości miał na imię Zenek i był kiedy indziej, z całą pewnością w ogródku leżały kupy ziemi pochodzące z fundamentów atelier i z całą pewnością grałam z Pawłem w Tivoli w ruletkę na zasadzie przeczekiwania. Niekoniecznie przytrafiło się to wszystko razem, możliwe, że pozbierałam wydarzenia rozproszone w czasie, czego na miast z całą pewnością nie było, to lampy. Alicja zgrozą powiedziała, że niech ją ręka boska broni przed takim prezentem. Z bohaterami sprawę uzgodniłam, Alicja zaś po krótkim czasie dała się wciągnąć w temat. Zainteresowało ją to wreszcie, sama rzucała mi ofiary na żer.

— Słuchaj, są jeszcze tacy jedni, chcą do mnie przyjechać — mówiła w zamyśleniu. — Ja na nich akurat nie mam ochoty. Trujemy czy strzelamy…? Niektórych osób zabroniła używać. — Ale Hani i Zbyszkowi daj spokój. Mogą się zdenerwować, Zbyszek jest chory na serce… Dałam spokój, po czym Hania i Zbyszek, rezydujący w Warszawie, obrazili się, że zostali zlekceważeni i pominięci. Żałowałam tego z całego serca, bo doskonale mi pasowali. Kategoryczny protest zgłosiła Stasia. Nie zgodziła się wystąpić w utworze za nic, za żadne skarby świata, musiałam się jej wyrzec i narobiła mi kłopotu. Wzrostem idealnie nadawała się do wybuchowe szafki, z szafki zrezygnować nie mogłam, należało znaleźć kogoś innego i w rezultacie, padło na Bobusia, który w naturze był bardzo przystojnym facetem normalnego męskiego wzrostu i zachowałam mu tylko charakter. Z nim, rzecz jasna, sprawy nie uzgadniałam obie z Alicją miałyśmy nadzieję, że się nie rozpozna, niestety, nadzieja okazała się złudna. Podobno odgadł, że o niego chodziło. To się nazywa samokrytycyzm…! Biała Glista też była prawdziwa, bo niby dlaczego nie, ale istniała w Warszawie, Bobusia wcale nie znała i w życiu nie widziała na oczy, za to napaskudziła koło pióra drugiej Alicji, żonie Witka, mordercy z Podejrzanych. Alicja Witka specjalnie mnie prosiła, żeby tej zarazie zrobić coś złego. Pan Muldgaard operował językiem, który stworzyłam z pieczołowicie pozbieranych przykładów, jakimi służono mi tam w obie strony. Nie sposób oddać rozmowy, którą odbyli Thorkild z Henrykiem Joanny–Anity, kiedy po polsku usiłowali znaleźć słowo „owca”… Alicja trzymała się doskonale, no, prawie doskonale, w czym, być może, miała swój udział Stasia. W czasie choroby Thorkilda opiekowała się nią bez mała jak matka, dbała o zakupy, gotowała posiłki i zmuszała ją do jedzenia. Różnice zdań pomiędzy nimi pojawiły się później, na tle ogrodu, bo każda miała swoje poglądy, Stasia posiadała w dodatku osobiste doświadczenie, ale jednak ogród należał do Alicji… Na manię ogrodniczą, rzetelną i naukowo podbudowaną, Alicja zapadła dopiero po śmierci Thorkilda. Przedtem o grzebaniu w ziemi nie miała pojęcia, a florę znała w postaci siedmiu czerwonych róż prosto z kwiaciarni. Wypiera się tego obecnie zadnimi łapami, ale przyjechała w rok i parę miesięcy później do Warszawy i poskarżyła się nam, Zosi i mnie, że zmarniały jej kartofle. — Jakie kartofle? — spytałyśmy równocześnie z wielkim zainteresowaniem. A otóż posadziła na wiosnę trochę kartofli, tak sobie, dla draki, żeby zobaczyć, co z tego wyniknie, przez całe lato te kartofle pięknie rosły, a teraz choroba jakaś zaraza na nie padła, bo całkiem zwiędli zżółkły i zczerniały. Zostały z nich obrzydliwe badyle… — I co zrobiłaś? — spytałyśmy, znów równocześnie. — Spaliłam oczywiście. Jeszcze by mi się ta zaraza rozeszła… — A kartofle? — Co kartofle? Przecież mówię o kartoflach! — Kartofle wykopałaś? — Jakie kartofle? Co miałam wykopać? Wyszło na jaw, że za kartofle uważała te małe zielone kulki, które rosły na naci. Dziwiła się i martwiła, że nie dojrzały… Teraz twierdzi, że zrobiła sobie takie dowcip i naigrywała się z nas, ale obie z Zosią mogłyśmy z czystym sumieniem przysięgać, iż prawdą były zielone kulki. Tak wyglądała jej wiedza o rolnictwie i ogrodnictwie. W dwanaście lat później ogród Alicji opisywała prasa i specjalnie przyjeżdżano robić zdjęcia. Potraktowała sprawę poważnie, obłożyła się literaturą W rozmaitych językach, nawiązała odpowiednie stosunki z fachowcami, przeprowadziła rozmaite eksperymenty i teraz ja w razie potrzeby zasięgam jej rady, W dodatku okazało się, że ma szczęśliwą rękę i cokolwiek posadzi,

rośnie to jak głupie. Jukka u niej zakwitła, wystawione na taras fuksje szaleją nawet w poprzewracanych przez wiatr doniczkach, sekwoja już ją przerosła. Doprowadziła swój ogród do stanu wstrząsającego, wiosną zaś orgia tulipanów zgoła oślepia. Spytałam ją kiedyś z szacunkiem, czy wygrzebuje z ziemi cebulki. — Zgłupiałaś! — wykrzyknęła na to. — Trzy tysiące cebulek będę co roku wygrzebywała i sadziła? przecież bym zwariowała od tego! Rosną same i nie mają pretensji. Kłopot pojawia się tylko, kiedy chce posadzić jakąś nową roślinę, bo gdziekolwiek wetknie łopatę, wszędzie natyka się na cebulki, nie ma już ani kawałka wolnego miejsca. Ostatnio proponowałam jej dość zgryźliwie, żeby zużytkowała środek ścieżki, bo tylko tam z pewnością tulipany jeszcze nie siedzą. Zdaje się, że znów przesadnie uczepiłam się Alicji. Zaraz z nią skończę, ale przypomniał mi się właśnie jej rekord w dziedzinie gubienia rozmaitych rzeczy. Zgubić potrafiła wszystko, a jako osiągnięcie szczytowe wystąpił pręt od firanek z salonu, długości sześć metrów. Nie jest to przedmiot, mieszczący się wszędzie. Nie tylko Alicja, ale także wszyscy goście przeszukiwali cały dom i ogród, bez rezultatu. Gdzie, na litość boską, na tak, bądź co bądź, ograniczonej przestrzeni mogło się podziać sztywne sześciometrowe żelastwo, jest nie do pojęcia i nikt nie mógł tej zguby zrozumieć. Pręt jednakże przepadł i już. Nie odnalazł się do tej pory. Wróciłam z tej Danii z połową książki wprost w ramiona Marka i ustabilizowałam swoją egzystencję przy boku wymarzonego blondyna. Kretynka tysiąclecia… Nie pił, nie palił, nie umiał tańczyć i nie grał w brydża. Przystosowałam się. Za to w listopadzie pojechaliśmy nad morze, znów do ZAiKS–u w Sopocie. Bursztyn, o tak! Powiedział o tym bursztynie coś takiego, że mnie w środku zassało. W czterdziestym roku znalazł się na Mierzei, nie były to czasy turystyczne, sam jeden pałętał się po brzegu, tkwił w jakichś służbach, może w UB, Lucyna miała rację. O ile nie łgał, bo szczerze mówiąc, w jego gadanie dawno przestałam wierzyć… Nikt mu nie zabraniał wstępu nigdzie. Bursztyn leżał, ludzką ręką nie tknięty i można go było zbierać, ile się chciało, trochę zatem zbierał i potem nawet obrabiał. Wiedział, jak to się robi… Przytomność prawie utraciłam, przez Nowy Dwór Gdański pojechaliśmy na Mierzeję i w Krynicy Morskiej podjechałam do portu. Wyprysnęłam z samochodu, dzień był piękny, słoneczko świeciło, spojrzałam z góry na plażę i oko mi zbielało. Wzdłuż brzegu ciągnęła się lśniąca, złocista smuga, od której bił blask… — A ona zbiera bursztyn w pudełko od zapałek..! — zaśmiał się Marek z politowaniem. Jakiś fragment umysłu od razu przypomniał Kaziuńcia z Energoprojektu, który o swojej żonie mówił: „Bo ona coś tam, ha, ha, ha…”, ale zdusiłam wspomnienie i nie poświęciłam mu uwagi. Jak oszalała popędziłam do smugi. Bursztynów nadających się wyłącznie do wgniatania w ciasto albo zalewania spirytusem miałam w efekcie chyba z pięć kilo. Teraz już mniej, bo porozdawałam. Każdego większego znalezionego kawałka nie będę opisywać, bo zrobiłoby się z tego cc jeszcze gorszego niż konie. Dość, że następnej wiosny ugrzęźliśmy w Piaskach, u Jadwigi i Waldemara, którzy pod postacią pani Wandy i pana Jonatana wystąpili w Wielkich zasługach. Teraz muszę się cofnąć. Całą autobiografię piszę właściwie po to, żeby odpowiedzieć hurtem na wszystkie pytania, dotyczące książek, i nie mogę pominąć dzieci i młodzieży. W jakimś momencie, parę lat wcześniej, namówiono mnie do napisania powieści dla młodzieży. Kto namawiał, nie pamiętam, ale wyszło z tego Zwyczajne życie, po nim zaś Większy kawałek świata. Co do Większego kawałka świata, to Heniek, mój kuzyn, obsobaczył mnie za skandaliczne pomyłki, mianowicie trzciny na Darginie rosną w innym miejscu, niż napisałam, to

po pierwsze, po drugie zaś, ciemną nocą wypłynęłam na jezioro w Piławkach i wrażenia są mi znane osobiście. Gdyby nie to, że na pomoście mój mąż i Donat zapalili papierosy, pętałabym się po tej wodzie chyba do rana, bo głos niesie myląco, ale nie o to chodzi w tej chwili. W Większym kawałku świata objawiła mi się Janeczka. Stanęła ta upiorna dziewczynka za Tereską i z miejsca zrobiła się tak straszliwie realna i prawdziwa, że sama już nie wiem, znam ją czy nie. Obydwoje z Pawełkiem wymknęli mi się z rąk, pisząc o nich nie panuję nad tekstem, okropne dzieci robią, co im się podoba, a ja to mogę tylko rejestrować. W dodatku Chaber jest autentyczny, miałam z nim kontakt bezpośredni, tyle że jego losy potoczyły się trochę inaczej, przeszedł w ręce prawdziwego myśliwego. Wielkie zasługi uległy się na Mierzei, krajobraz się zgadza, z mrowiskiem włącznie, a rozwalony cmentarz oglądałam na własne oczy. Nieco wcześniej wybuchła na tym tle cała afera i niemal konflikt międzynarodowy, bo przyjeżdżający z NRD Niemcy zgłosili pretensje i złożyli skargę na ludność miejscową, która jakoby sprofanowała miejsce na złość i dla pahańbienia. Ludność miejscowa zaprotestowała z oburzeniem, twierdząc, że oni sami rozwalali, zapewne szukając czegoś, a może specjalnie, dla prowokacji. Kwestia została rozstrzygnięta na szczeblach niedostępnych społeczeństwu, a cmentarz uporządkowali harcerze. Marek był dobry w różne dziwne klocki. Raz wypłynął na Zalew na połów ryb z Waldemarem i dziadkiem i potem był przez nich usilnie zachęcany do powtórki. Namawiali go z wielką mocą, pełni szacunku dla jego umiejętności, więc widocznie rzeczywiście potrafił. Nie chciał jednak, nie wiem dlaczego. Wymyślał rozmaite inne rzeczy, negatywnie ocenił gospodarkę leśną na całej Mierzei i zasygnalizował chęć zatrudnienia się tam w charakterze leśnika. Pomysł poparłam gorąco, z wielką radością spędziłabym nad morzem cały okrągły rok, gotowa nawet przyrządzać obiady, ale nie zrealizował go, poprzestając na gadaniu. Krytykował Waldemara, który wykańczał dom, Marka zdaniem nieudolnie, aż mnie to zgniewało i zaproponowałam, żeby mu pomógł i pokazał jak trzeba. Też nie chciał. Nie chcieć mógł, miał prawo, ale wobec tego czego się czepiał? Moje idiotyczne skłonności, głębokie przekonanie, że jeśli coś jest źle i trzeba to natychmiast naprawiać, przeszkadzały mi znosić jego krytyki spokojnie, w dodatku wcale nie uważałam, że Waldemar zasługuje na potępienie, jego dom, do licha, niech robi, jak chce i jak mu wygodnie, a że trochę niedokładnie, to co to szkodzi? Strzelał z tego nie będzie. Pedanteria przez całe życie omijała mnie szerokim łukiem. Dopiero znacznie później zrozumiałam, że Marek prezentował szkołę partyjną. Miliony zebrań, potężna ilość gadania i żadnej konkretnej roboty. Nazywało się to „działalnością”, niech nas ręka boska broni przed działalnością, już Dickens opisał zjawisko w książce p.t. Nasz wspólny przyjaciel i nic się pod tym względem od tamtych czasów nie zmieniło. W Warszawie natomiast od samego początku usiłowałam wedrzeć się w te jakieś krew w żyłach mrożące, potężne tajemnice i wydarzenia wagi światowej którymi żyło moje bóstwo. Sama siebie uznałam za niedorozwiniętą kretynkę, ponieważ nic z tego nie mogłam zrozumieć. Wyszło mi, że cała ta wiekopomna praca ogranicza się do jednej sprawy sądowej rzędu pyskówki, bo dwie panie poszarpały się trochę za kudły koło Super Samu. Małżonkiem jednej z tych pań, a konkubentem drugiej, był facet nawet interesujący, tyle że z obcego mi środowiska. Sensu ta cała sprawa sądowa nie miała kompletnie i nikt poza Markiem nie traktował jej poważnie, on zaś twierdził, iż tą przedziwną, krętą i skomplikowaną drogą zmierza do oczyszczenia szeregów partyjnych i MSW z niepożądanych naleciałości. Pokazywał mi potworną ilość pism, skierowanych do najwyższych władz, dumny był z nich niezmiernie, chociaż na żadne nie dostał odpowiedzi. Mimo to, miały jakoby spowodować rewolucję w owych oczyszczanych szeregach.

Na mnie ta cała głupkowata heca odbiła się w sposób osobliwy. Mąż–konkubent nawiązał ze mną pogawędkę na korytarzu sądowym, zorientował się, że należę do obozu przeciwnika i zabronił mi w tym sądzie bywać. Idiotyzm doskonały. Nie uwzględniłam zakazu, bo usilnie starałam się odnaleźć w tej mierzwie jakieś racjonalne ziarenko, zastosował zatem represję i zaczął mi rżnąć opony. Zrobiła się z tego draka, bo nie siedziałam przecież cicho w obliczu chuligańskich wybryków. Kupiłąm szóste koło i nawiązałam ścisłe kontakty z milicją. Osobnik zaczął do mnie dzwonić o rozmaitych porach doby, stosując przez telefon liczne groźby karalne i posługując się językiem nie do przyjęcia nawet dla budowlańców i architektów. Wulgarny prymitywizm poniżej dna. Nie wdawałam się w konwersację, przestałam nawet słuchać, nagrywając tylko te monologi na taśmę, czego domagał się Marek, który poza tym okazał się bezsilny. Głębokie rozczarowanie dyplomatycznie ukryłam. Przyjemnego charakteru to ten facet nie miał pewno, awanturnik niewątpliwy, co jednakże moimi oponami chciał zwojować, pojęcia nie mam. Też w końcu posiadał samochód i dziwię się, że dalszy ciąg nie przyszedł mu do głowy. Rozgrywające się wówczas sceny zostały częściowo opisane w Upiornym legacie. Nie wszystkie oczywiście. Kiedyś o drugiej w nocy mój prześladowca zaproponował, żebym wyszła na spacer, bo on tu czeka na dole z drągiem w ręku i łeb mi rozbije. Marka miałam akurat pod ręką, wyszliśmy, tyle że innymi drzwiami, ale nikogo z żadnym drągiem nie było. Zgniewało mnie w końcu to wszystko, bo poziom całości był przygnębiająco denny, i zareagowałam właściwie. Wystąpiłam z propozycją, Marek łatwo dał się przekonać, numer samochodu przeciwnika z łatwością ustalił Robert, zawsze chętny rozrywkom, pojechałam gdzie trzeba i podziurawione zostały wszystkie cztery wrogie opony. Chce, proszę bardzo, niech ma, skoro tak to lubi. Wróciłam do domu i w godzinę później miałam zachwycający telefon, wyjątkowo z przyjemnością wysłuchałam przemówienia, poszkodowany o mało się nie zatchnął z furii, przy czym dodatkowo w jego głosie dźwięczała wyraźna rozpacz, widocznie zamierzał gdzieś jechać. Walka na opony skończyła się jak nożem uciął. Absolutnie nic więcej z tego nie wynikło i cała ta strasznie ważna działalność wydała mi się bzdurą, jakiej świat nie widział. Za to skutek towarzyszący był zupełnie okropny. Zanim jeszcze upewniliśmy się, że przeciwnik porzucił moje opony bezpowrotnie, Marek usiłował złapać go na gorącym uczynku i przepuścić przez sąd. Uwielbiał procesy i głęboko wierzył w sprawiedliwość, co niepokoiło mnie od początku, jak się okazuje, słusznie. W encyklopedii znacznie później przeczytałam, iż skłonność do pieniactwa sądowego jest jednym z objawów paranoi. O mój Boże… Czatowanie na sprawcę skończyło się nader idiotycznie, mianowicie mój superman dał się pobić. Nie było mnie przy tym, siedziałam w mieszkaniu, podobno flekowanie nastąpiło z zaskoczenia, a dokonał go kuzyn jakiejś panienki, mieszkającej w domu obok. Panienka twierdziła, iż osobnik czatuje na nią. Takiego nagromadzenia bredni sama z siebie w życiu bym nie wymyśliła. O drugiej w nocy w podróży do szpitala bielańskiego pobiłam wszelkie rekordy, bo przejęłam się okropnie. Leżało mu się potem w tym szpitalu całkiem nieźle i nawet dość rozrywkowo, bo co zdrowsi pacjenci urządzali sobie w nocy na korytarzu wyścigi karaluchów. Stawka była zawsze liczna, jak te zwierzątka zaznaczali, pojęcia nie mam, ale podobno każdy miał swojego i grali na nie jak w totalizatora. Swojej opinii o tych wszystkich wydarzeniach Przezornie nie wyjawiłam, zaproponowałam za to wyjazd w demoludy.

Pieniądze miałam, bo Niemcy spróbowali tłumaczyć Krokodyla z kraju Karoliny, tłumaczenie im nie zerwali umowę i zapłacili jakieś kary. Wymyśliłam wycieczkę w kółko, przez NRD do Czechosłowacji, stamtąd z powrotem do Polski. Marek zaprotestował ze względów finansowych. Żył z renty inwalidzkiej i też wyglądało to jakoś dziwnie, bo miał tę rentę jako zwyczajny człowiek, a nie były pracownik służb specjalnych, uszkodzony w trakcie zajęć zawodowych. I nawet nie jako były dziennikarz. Studium dziennikarskie podobno ukończył, w redakcji pracował, w dodatku była to ta sama gazeta, dla którejś niegdyś Alicja robiła grafikę i której zatrudniony był jej szwagier, w dodatku słyszałam, jak jedna facetka, fotoreporter, wspominała owe czasy wspólnej z nim pracy w prasie, musiało być w tym coś z prawdy. Ale do Związku Dziennikarzy nie należał, wobec czego został skrzywdzony, służby specjalne zaś wyrolowały go koncertowo. Inwalidztwo jakoby wzięło się stąd, że w młodym wieku dostał po łbie na autostradzie pod Braniewem i miał uszkodzony kręgosłup. Pracował jeszcze potem dość długo, ale zdrowie zaczęło mu generalnie szwankować, więc przeszedł na rentę. Stosowne dokumenty i zaświadczenia pogubił, niczego nie mógł udowodnić, służby się go wyparły, ukochana partia wykantowała i wylądował na twardym. Tyle zdołałam się dowiedzieć, nader mętnie i niejasno, i diabli wiedzą, ile w tym było prawdy, a ile pobożnych życzeń. Językiem operował dziwnym i wysoce pokrętnym, chciałam koniecznie przeczyta, chociaż jeden z pisanych przez niego artykułów przejrzałam skrupulatnie w Bibliotece Narodowej cztery roczniki owej gazety i nie znalazłam ani jednego zdania podpisanego jego inicjałami. Nie uwierzę, że pisał, dopóki mi się tego nie udowodni czarno na białym. Strzelać umiał, to pewne. Prawa jazdy nie miał, bo kiedyś wydało mu się niepotrzebne, więc się go pozbył. Kajak niegdyś posiadał, ale nie miał co z nim zrobić w Warszawie, więc też się go pozbył. Broni palnej używać nie zamierzał, zatem się jej pozbył… no nie, miał wiatrówkę… żony się pozbył, mieszkania się pozbył, rany boskie, czego ten człowiek się nie pozbył…? Słowa bym nie powiedziała, bo każdy ma prawo do pecha w życiu, gdybym dzień w dzień nie słyszała pouczeń na temat przezorności, umiejętności przewidywania, zabezpieczania się, skutecznego wykorzystywania naszych układów i tym podobnych głupot. No rzeczywiście, sam stanowił najlepszy przykład… Moją lekkomyślność potępiał z siłą prasy hydraulicznej, swoich synów zaś starał się odseparować od moich, żeby ich ci moi nie zdemoralizowali. Zważywszy, iż jeden z moich synów mieszka obecnie we własnej willi, a drugi robi karierę w Kanadzie, takiej demoralizacji każdemu życzyć… Inna rzecz, że pewne podstawy miał i sama mu ich dostarczałam. Wybrałam się z nim i jego synami gdzieś w Polskę bez oleju silnikowego i bez pieniędzy, bo takie numery jak pożyczanie forsy od obcej baby w sklepie stanowiły dla mnie chleb powszedni. W tym wypadku jednakże poszły oszczędności jego dzieci z książeczek PKO i wprawdzie im to zwróciłam, ale Marek idiotyzmu nie mógł mi darować. Może i rzeczywiście się zdenerwował, w przeciwieństwie do mnie. Wszelkie spostrzeżenia i poglądy negatywne dusiłam w sobie z energią godną podziwu, bo mi na nim zależało szaleńczo. Zastrzeżenia w kwestii kosztów zagranicznej wycieczki rozumiałam doskonale. Za skarby świata nie życzył sobie naśladować Wojtka, czemu trudno się dziwić. No dobrze, ale nie mogłam przecież rezygnować ze wszystkiego przez jego kretyńską sytuację, dyplomatycznie zatem wmówiłam w niego pożyczkę, cztery i pół tysiąca, dokładnie tyle, ile wolno było wymieniać. Ja wymieniać nie musiałam, mogłam zwyczajnie podjąć z konta czeskiego i niemieckiego honoraria, nie był to żaden szał, ale wystarczało. Zgodził się w końcu, pojechaliśmy. Trafiliśmy akurat na ten okres, kiedy NRD zabezpieczała swoje towary i nie pozwalała nic wywozić. Nie na handel jechałam, więc co mnie to obchodziło,

za to z dużą uciechą oglądałam widoki przy granicy. Na polankach leśnych koło parkingów stały elegancko poustawiane długie rzędy starych butów, męskich, damskich i dziecinnych, bo turyści najwidoczniej liczyli na to, że jedynego obuwia Niemcy im z nóg zdzierać nie będą. Potem się okazało, że owszem, zdzierali. Interesowała mnie kwestia przepisu prawnego, o którym słyszałam, a wedle którego primo, całe honorarium demokratyczne miałam obowiązek upłynnić poza granicami kraju, a secundo, za połowę tej sumy miałam prawo nabyć i przewieźć dowolne towary bez cła. Byłam ciekawa, czy to prawda, pytałam każdego, kto mi wpadł pod rękę, ale nikt nie umiał na to pytanie autorytatywnie odpowiedzieć. Żadne graniczne problemy dotychczas mnie nie dotykały, może dlatego, że niczego rażącego nie woziłam, ale postanowiłam rozwikłać sprawę przy pierwszej okazji. Zaczęliśmy od Berlina. Miasto było kompletnie rozkopane i składało się głównie z objazdów, do rozkopanych miast miałam w ogóle ślepy fart, Berlin, Wiedeń, Praga czeska, nawet w Ottawie trafiłam na rozkopy… W Berlinie uciążliwości na jezdni zostały przynajmniej zrekompensowane meczem piłki nożnej. Z wydaniem honorarium miałam duże kłopoty, wszelkie dostępne towary bowiem stanowiły wyłącznie import z Polski. Całą resztę Niemcy przezornie usunęli z zasięgu szponów turystycznych. Spędziliśmy tam dwa dni i drugiego dnia po południu przestałam rozumieć sytuację, bo metropolia wyludniła się kompletnie. Żywego ducha na ulicach, byłam jedynym jeżdżącym samochodem. Nie pojmując zjawiska, zaczęłam je wykorzystywać, jeździłam wbrew zakazom, robiłam, co mi się spodobało, rozglądając się za milicją, nic, ani jednej sztuki. Zatrzymałam się wreszcie pod jakimś oszklonym pawilonem w środku miasta, potrzebne nam były informacje, gliny siedziały wewnątrz i dawały się dostrzec przez szybę. Marek poszedł zadawać pytania, ja zaś, popatrzywszy wokół siebie, stwierdziłam, iż stoję dokładnie pod kategorycznym zakazem zatrzymywania. Pies z kulawą nogą nie zwracał na mnie uwagi. Od razu wyszło na jaw, iż odbywa się właśnie mecz piłki nożnej NRD–RFN i to jest przyczyna niezwykłej pustki na ulicach. Milicyjne monitory nastawione były na stadion, gliny siedziały wpatrzone w ekran, całe miasto tkwiło przed telewizorami i tylko od czasu do czasu z różnych stron dobiegały przeciągłe zbiorowe wrzaski. Wykorzystałam wydarzenie do końca i objechałam Berlin w sposób całkowicie dowolny. Następny postój mieliśmy w Miśni. Tak miejsce, jak i doznania prywatne okazały się tam znacznie barwniejsze. Zarekomendowano nam hotel „Pod Złotym Lwem”, mieszczący się przy malutkiej starej uliczce, której nawet zakaz wjazdu był niepotrzebny, bo samochód się w niej nie mieścił. Na początku uliczki znajdował się placyk, podjechałam tam i zatrzymałam się przed jakimś budynkiem, a Marek zaczął wywlekać bagaże. Natychmiast pojawiły się dwie gliny i wlepiły mi mandat. Nie wiem, czy zdołam opisać topografie bez pomocy rysunku, był to bowiem idiotyzm dużej klasy. Wjeżdżało się na placyk tak jakby w prawym dolnym narożniku, prosto widać było ulicę odchodzącą, dalej, zaopatrzoną w znak: „Zakaz wjazdu, jeden kierunek ruchu w przeciwną stronę”. Nie wybierałam się tam. Po tej samej stronie co znak znajdował się budynek z miejscem na parking, po lewej stronie budynku zaczynało się dojście do „Złotego Lwa”, bliżej zaś, też na lewo, pod ścianą zabudowy, istniał drugi parking, na cztery samochody, całkowicie zajęty. Kolejna ulica szła w lewo wzdłuż dolnego skraju i placyku. Gliny wyjaśniły mi uprzejmie, że jednym ruchem złamałam dwa przepisy równocześnie. Primo, nie ma wjazdu na placyk od tej dolnej strony, wjechałam pod włos, secundo zaś, zaparkowałam pod bankiem, gdzie jest w ogóle zakaz zatrzymywania. Mam zapłacić dziesięć

marek i wynosić się stąd natychmiast. Jak nigdy nie kłócę się z glinami, tak z tamtymi się pokłóciłam. Co do banku, nie zamierzałam się sprzeczać, okna budowli były zakratowane, odwrotny kierunek ruchu natomiast oburzył mnie śmiertelnie. Znak stoi na początku ulicy, a nie placyku, w ulicę się nie pchałam, zakazu wjazdu na placyk nie ma, co za granda?! Wyjaśnili mi grzecznie, że owszem, jest, znak dotyczy placyku, a jechać wolno wyłącznie w tę ulicę na lewo, tu zaś dojeżdża się od przeciwnej strony właśnie tą jedną, oznakowaną kierunkiem ruchu. No dobrze, a gdzie, do cholery, postój przed hotelem, tu jest hotel, psia jego nędza!? A postój dozwolony znajduje się tu, gdzie stoją te cztery samochody… Przestałam się awanturować, zapłaciłam dziesięć marek i zażądałam zezwolenia na parkowanie tu jeszcze przez kwadrans, żeby chłop zdążył wyjąć i przenieść bagaże. Mogą zostać i patrzeć, czy się nie włamuję do banku. Jak ja z nimi rozmawiałam, do licha, przecież nie znam niemieckiego…! Utargowali na dziesięć minut, wypadło marka za minutę, rzeczywiście zostali i dopilnowali punktualności. Hotel znajdował się o parę kroków, Marek toboły przeniósł, wrócił i w tym momencie zwolniło się jedno z tych czterech zajętych miejsc. Zaproponowałam, że ustawię się tam od razu, odległość wynosiła pięć metrów. A otóż nie, tak nie wolno, mam odjechać i wjechać na cholerny placyk prawidłowo. Ordnung muss się! — Pośpiesz się — powiedział Marek. — Ja to miejsce zatrzymam, po moim trupie ktoś tu wjedzie. Gliny nadal stały i twardo pilnowały porządku. Wycofałam się spod banku, ruszyłam tą ulicą w lewo. Rozumiałam doskonale, że muszę po prostu objechać ten cały kawał zabudowy i z jakiejś ulicy dalej skręcić w prawo, w kierunku placyku. Tak zrobiłam, skręciłam w prawo raz, potem drugi, śpieszyłam się, przy kitowałam, odległości mi się skurczyły i najzwyczajniej w świecie przeoczyłam nędzny, wąski i słabo widoczny, skręt ku placykowi. Jedne kierunki ruchu trzymały mnie uparcie i ni z tego, ni z owego znalazłam się na podzamkowym dziedzińcu. Wielki był, na środku wznosiła się jakaś drewniana budowla w bardzo złym stanie, a wszystkie odchodzące od niego ulice zaopatrzone były w czarowny znak „jeden kierunek ruchu w przeciwną stronę”, z wyjątkiem jednej, ta zaś wiodła wprost w zamkową bramę. Zrobiło mi się ciemno w oczach. Objechałam zrujnowaną budowlę dookoła co najmniej ze sześć razy. W rozpaczy przyszło mi na myśl, że chyba zostawię tu samochód i wrócę do hotelu na piechotę. Pojęcia nie miałam, jak się stamtąd wyplątać, zdawałam sobie sprawę z upływu czasu, rany boskie, istna pułapka! Pojawiły się trzy ludzkie istoty, dwie stare baby i jeden stary chłop. Podjechałam ku nim, zamajaczyła mi jakaś możliwość ratunku. Desperacko i gwałtownie zażądałam informacji, nazwą hotelu operowałam dwujęzycznie, „Golden Lion”, wykrzykiwałam. Zrozumieli, w dodatku wiedzieli, o co chodzi z tymi zakazami wjazdu, kiwali głowami ze współczuciem i próbowali mi wytłumaczyć, że mam jechać na zamek. Nie wierzyłam. W rezultacie chłop wsiadł i obiecał, że mnie wypilotuje z tego okropnego miejsca. Owszem, wjechałam na zamek. Objechałam jakieś mury, wydostałam się z miasta, znalazłam się nad Łabą, wielkim łukiem zawróciłam ku Miśni, dotarłam wreszcie do cholernego placyku. Marek stał przed wolnym miejscem parkingowym bardzo blady i czynił jakieś gesty, pomachałam mu uspokajająco ręką, skręciłam w tę ulicę w lewo, potem w prawo, potem znów w prawo, po czym ponownie przeoczyłam skręt do placyku. Gdyby nie siedzący koło mnie chłop, który wydał ostrzegawczy okrzyk, odbyłabym jeszcze raz tę całą turę. Zdążyłam przyhamować, wróciłam tyłem, skręciłam… Nie było mnie dwadzieścia pięć minut. Marek dostał rozstroju nerwowego, usiłował zgadnąć, co się ze mną mogło stać. Nie katastrofa, bo byłoby coś słychać, zrobiłam coś głupiego,

spotkałam następne gliny, pokłóciłam się z nimi, zabrali mnie do aresztu. Zepsuł mi się samochód. Co jeszcze, na litość boską…?! Może nagle zwariowałam i udałam się w drogę powrotną do Warszawy… Stanowczo twierdził, że przeżył jedne z najgorszych dwudziestu minut w życiu. Możliwe. Widocznie musiał później rozładować stres, bo późnym wieczorem zrobił mi karczemną i zdumiewającą awanturę, której słuchałam w osłupieniu. Wymyślał mi mianowicie za kretyński pomysł tej wycieczki w demoludy, w której ponosi same straty finansowe i moralne. Szczególnie te finansowe mnie ogłupiły, bo miałam silne wrażenie, że jeśli istotnie traci, to są to moje pieniądze, a zwrotu z pewnością nie zażądam. Co mu za różnica…? Cały czas operował uciążliwością stosunków ze mną, istny kamień u szyi dla niego stanowię, powinien zostawić mnie tutaj, wsiąść do pociągu i wracać do kraju! Nie liczę się z nim wcale, szargam jego uczucia, rujnuję go materialnie i zagarniam na własne potrzeby jego bezcenny czas! Więcej tego było, ale już nie wszystko pamiętam. Byłam najświęciej przekonana, że zwariował, dzięki czemu zdenerwowałam się znacznie mniej, niż powinnam. Głównie zajmowały mnie starania, żeby reagować taktownie i nie wypomnieć mu przypadkiem pomieszania podstaw materialnych, bo w końcu sama w niego tę pożyczkę wmówiłam, on wcale nie chciał. Robił mi już drugą awanturę, pierwszą odpracował na wyspie, sobacząc mnie za brak chleba, ale wtedy czułam się winna, bo tego chleba z Warszawy rzeczywiście nie przywiozłam. Teraz zaś otumanił mnie doszczętnie. Awantura nie miała żadnych konsekwencji. Wykonał ją i cześć, nazajutrz wszystko wróciło do równowagi. Kupiliśmy japoński magnetofon i parę innych drobiazgów, z porcelanowych pamiątek musieliśmy Zrezygnować, bo sklep dla turystów w okresie turystycznym był oczywiście zamknięty, opuściliśmy „Złotego Lwa” i ruszyliśmy do Czechosłowacji. Na granicy rozegrała się scena całkowicie niepojęta. Zakupy, mimo przeszkód, jednak jakieś zrobiliśmy. Obydwoje mieliśmy na nogach nowe obuwie, gdzieś trafiliśmy na import z Francji, miałam ten magnetofon, Marek jakieś dekoracyjne dyrdymały tekstylne, nie pamiętam co jeszcze, ale zdobyłam także elektryczny sandalon. Tak się to nazywało, wielki but na dwie nogi razem, stanowiący zarazem termofor. Kupiłam go dla Lucyny, której nogi strasznie marzły przy pracy. Na granicy niemiecki celnik zadał nam w pełni zrozumiałe pytanie: — Was haben Sie gekauft? Marek otworzył usta, żeby mu odpowiedzieć z namysłem i porządnie, ale nie zdążył wydać głosu. Wystawiłam głowę przez okno i odparłam beztrosko: — Elektrische Sandalon. — Was…? — spytał celnik ze śmiertelnym zdumieniem. Z lekkim wysiłkiem powstrzymałam się od odpowiedzi „kapusta i kwas”, bo naleciałości z dzieciństwa pozostają człowiekowi na długo, i powtórzyłam: — Elektrische Sandalon für meine Tante. Celnik patrzył na mnie przez chwilę z osłupieniem na twarzy, po czym dostał amoku. Wezwał czterech kolegów, wszyscy pokazywali mnie palcami i piali ze śmiechu. — Elektrische Sandalon für seine Tante, cha cha cha i cha cha cha! Zły duch ich opętał. Trzymali się za brzuchy i ocierali łzy z oczu. W czym to śmieszne tkwiło, w sandalonie czy w mojej ciotce, nie dowiedziałam się. Marek usiłował powiedzieć coś jeszcze, nie dopuścili go do słowa, zaczęli machać rękami. — Weiter fahren, weiter fahren…!

No to pojechałam, bo niby co miałam zrobić, nawiązywać z nimi stosunki towarzyskie? Z całym nabojem znaleźliśmy się w Pradze czeskiej, gdzie moje bóstwo skompromitowało się ostatecznie. W Czechosłowacji nagminnie nabywałam rękawiczki, do czego zdążyłam już przywyknąć, z tym że zakupów dokonywałam w rozmaitych miejscach. Tym razem postawiłam samochód na jakimś parkingu o dwie ulice od Waclawskich Namesti i poszliśmy w kierunku Staromiejskiego placu, a przynajmniej tak mi się wydaje. Trochę już znałam Pragę, chociaż, oczywiście, żadnych nazw ulic nie pamiętałam. Najpierw w narożnym sklepie ze szkłem kupiliśmy szklany dzwonek dla cioci Jadzi, która uwielbiała rozmaite duperele, potem poszliśmy dalej i znaleźliśmy mały sklepik z rękawiczkami, zamknięty z powodu przerwy obiadowej. Postanowiliśmy wrócić tu później, poszliśmy gdzie indziej, pojęcia nie mam dokąd, możliwe, że kupowaliśmy coś jeszcze, oglądaliśmy zabytki, pętaliśmy się wszędzie i późnym popołudniem znaleźliśmy się znów przy samochodzie. Zdaje się, że nawet jeździliśmy gdzieś i na ten parking dotarliśmy drugi raz. No i wyskoczyła sprawa sklepu z rękawiczkami. Po licznych wrażeniach majaczyło mi się, że znajduje się on na prawo i trzeba iść przez widoczną blisko bramę. Marek był innego zdania, zgodził się iść w prawo mały kawałek, po czym zawrócił i nakłonił mnie, żeby iść w lewo. Szczycił się swoją doskonałą orientacją w terenie i twierdził, że sklep z rękawiczkami łatwo znajdzie. Na lewym kierunku nie było go nigdzie, oblecieliśmy zatem różne ulice prosto i do tyłu. Mniej więcej po godzinie nóg nie czułam, bliska byłam śmiertelnego zejścia, zbuntowałam się i odmówiłam ponownego penetrowania kierunku na lewo. Marek był wściekły tak, że bałam się odzywać, zresztą nie dopuszczał mnie go głosu, przy pierwszej sylabie wybuchając awanturą. W porządku, zamknęłam gębę, chce, niech leci, niech obleci Hradczany i wykąpie się w Wełtawie, ja mam dosyć, poczekam w samochodzie. Poleciał oczywiście i sklepu nie znalazł. Przez czas oczekiwania ochłonęłam nieco, odzyskałam zdrowe zmysły, przemyślałam kwestię i po jego powrocie rzekłam łagodnym głosem: — Może ja jestem głupia i nie mam poczucia kierunku, ale pięć razy szliśmy w strony proponowane przez ciebie. Zrób mi grzeczność i raz chodźmy w stronę proponowaną przeze mnie, już chociażby po to, żeby mi udowodnić pomyłkę. Zgodził się, udowodni mi chętnie, niech się przekonam, że wychodzą ze mnie same kretyństwa. Poszliśmy przez bramę. Szedł z oporem i jeszcze usiłował zawrócić mnie z drogi, bo przecież widzę, że tu sklepu nie ma! Uparłam się, po kilkunastu krokach ukazał się z dala narożny sklep ze szkłem. — Tu kupowaliśmy dzwonek — przypomniałam delikatnie. Marek nic już nie mówił, na następnej ulicy znaleźliśmy sklep z rękawiczkami. Nie wytykałam, żeby znów nie szargać tych jego delikatnych uczuć. Z dużym zapałem zajęłam się zakupami, oczekując co najmniej pochwały. W drodze powrotnej wyjaśniłam: — Otóż sam mi każesz myśleć. No więc myślałam. Pamiętałam, że zaczęliśmy od tej bramy i jako pierwszy wpadł nam w oko sklep ze szkłem. Sklep z rękawiczkami był dalej, szliśmy w tę samą stronę, dopiero potem zmieniliśmy kierunek i dzielnicę. Tyle sobie przypomniałam i dlatego pchałam się tutaj. Na co zgłosił pretensję, że nie powiedziałam tego od razu. Zwróciłam mu uwagę, że nie dopuszczał mnie do słowa. A otóż nic podobnego, rozumne słowa dopuszczał, nie życzył sobie tylko wysłuchiwać głupot, należało powiedzieć to, co mówię teraz, a nie mącić, to ja go zmyliłam i w ogóle zrobiłam świństwo, ukrywając to, co pamiętam! Perfidne! Oraz wredne.

Nie było już co węszyć, musiałam pogodzić się z odkryciem. On nie mógł być winien, nie mógł popełnić błędu, jeśli się pomylił i z czymś nawalił, bezwzględnie zawinił kto inny. Na jego superjakości żadna skaza nie miała prawa się pojawić! Wyłącznie z głupoty wierzyłam przedtem w jego całe gadanie, jak to spragniony jest krytyki od osób bliskich. Oczekuje od nich wytykania błędów i ukazywania wad w wielce szlachetnym celu poprawy. Dusza, mądrzejsza od umysłu, powstrzymała mnie od spełnienia tych życzeń. De facto nie trawił nawet cienia krytyki, gdyby znał moje prawdziwe zdanie o nim, nie pokazałby mi się na oczy. Nie zamierzałam się na to narażać, chciałam mieć akurat tego blondyna i twardo eksponowałam jego zalety, wady upychając po kątach. Mnóstwo osób uważało mnie za beznadziejną idiotkę. Pojechaliśmy jeszcze potem do Bratysławy i okolic, po czym wróciliśmy do Polski. W czasie całej drogi powrotnej wydarzenia ulegały stopniowemu odwróceniu i w Warszawie okazało się, że to ja nawaliłam radykalnie w kwestii sklepu z rękawiczkami i nader głupio nie umiałam go znaleźć. Gdzieś chyba w tamtym czasie zmieniłam samochód. Dorżniętego garbusa sprzedałam i kupiłam Volkswagena 1500 limuzynę, używaną, ale w bardzo dobrym stanie. Po czym bardzo szybko dowiedziałam się, co to znaczy, że stanowi ona najmniej udany typ Volkswagena. Miało to dwa bagażniki, silnik udeptany gdzieś w głębi, żeby zmienić świece, należało wetknąć rękę po łokieć i jeszcze mieć siłę w palcach, promień skrętu wymagający placu Defilad i było nieco wołowate. Grunt jednak, że jeździło. No i teraz wyraźnie widzę, że w chronologii pogubiłam się kompletnie… Najwyższy czas na Boczne drogi, które zaniedbałam skandalicznie i niedopuszczalnie. Cała podróż z Teresą odbyła się jeszcze garbusem, co widać na zdjęciach. Przyjechawszy z Kanady po raz drugi, zapragnęła zwiedzić kawałki kraju, których dotychczas nie widziała, po czym wszystko odbyło się prawie tak, jak zostało opisane. Z tym że opisu dokonałam nieco później i znów przez Lucynę. — Wszystkich obrabiasz, a nas jakoś wcale — rzekła do mnie z urazą. Ruszyłam zatem rodzinę. Sensacyjna akcja zmusiła mnie do ominięcia drobnych wydarzeń towarzyszących, jak, na przykład, krótkiego pobytu w Zakopanem, gdzie nad Morskim Okiem moja matka musiała uwierzyć nam na słowo, iż w dole znajduje się woda, gęsta mgła bowiem zasłaniała wszystko, albo okropnych scen w rozmaitych restauracjach. We Wrocławiu wszystkie dostałyśmy tak straszliwego ataku śmiechu, że zaraził się nim personel i goście, gdzie indziej zaś, oczywiście nie wiem gdzie, wpadłam w przedburzową furię i bez mała zmieniłam osobowość kelnerki. Ogólnie biorąc jednak, miałam do nich cały czas anielską cierpliwość, co ze zdumieniem stwierdziła nawet Teresa. Wtedy właśnie, w czasie tej podróży, nastąpił jeden z wypadków, świadczących, że jeździć należy nie na przepisy ruchu, tylko na duszę. Od katastrofy pod Pasłękiem zawsze już jeździłam na duszę z całkiem niezłym skutkiem. Tym razem jechałam sobie spokojnie, na idealnym luzie, słoneczko świeciło, pogoda była piękna, widoczność doskonała, szosa prawie pusta. Przed sobą miałam łagodny zakręt w prawo, prawie łuk, środek zakrętu zasłaniały jakieś zarośla i zabudowania, ale za nimi widać było dalszy ciąg trasy, też pusty i pozbawiony pułapek. Słuchając pogawędki rodzinnych bab, nie zdając sobie sprawy z tego, co czynię, całkowicie bezmyślnie zwolniłam przed zakrętem tak, że zeszłam do dwójki. — Dlaczego się zatrzymujesz? — zainteresowała się Lucyna. Gęby nie zdążyłam otworzyć, bo w tym momencie zza roślinności wyleciała ciężarówka z przyczepą, ścinająca ten zakręt prawie po lewym poboczu. Gdybym znajdowała się trzy metry

dalej, zmiotłoby mnie z szosy w charakterze rozmazanych szczątków. Nie ma przepisu, że przed łagodnym zakrętem należy się zatrzymywać, nawet zbytnio zwalniać nikt nie przykazuje, sprawę załatwiła moja dusza, a nie ja. — No właśnie — odpowiedziałam Lucynie i pojechałam dalej. Parę innych wypadków mogę załatwić od razu, będzie to dygresja w czasie, ale przynajmniej na temat. Marcina dopadło wojsko, wzięli go chyba na rok, ale jednostkę na szczęście miał w Warszawie, nikt nie postanowił robić z niego komandosa, przepustki dostawał często i służba przebiegała mu ulgowo. Graliśmy w brydża u Baśki do ostatniej chwili, obiecałam, że go odwiozę i na dwudziestą zdąży, obietnicy dotrzymałam, Jechaliśmy ulicą Dąbrowskiego ku Wołoskiej. Była zima, zwały śniegu leżały wszędzie,’ na Dąbrowskiego wyrobiły się głębokie koleiny. Jechałam niezbyt szybko, rozmawialiśmy, prawie nie zwracałam uwagi na otoczenie, zresztą miasto było puste, lewym chodnikiem szło tylko jakichś trzech facetów. Dojeżdżając do facetów, wciąż zajęta gadaniem, ni z tego, ni z owego zaczęłam przebijać się w prawo przez potężny śniegowy wał, porzucając wygodne koleiny. — Można wiedzieć, co robisz? — zainteresował się Marcin. — Nie wiem — zdążyłam odpowiedzieć, po czym faceci wyjaśnili sytuację. Dwóch z nich popchnęło trzeciego i ten trzeci: wyłożył się elegancko w poprzek jezdni, dwadzieścia centymetrów przed moim kołem. Łeb miał akurat na lewej koleinie i gdybym jechała prosto, przejechałabym przez ten jego głupi globus bezapelacyjnie i absolutnie, bo na dwudziestu centymetrach nie zahamuje ; nikt przy szybkości powyżej dziesięciu kilometrów na godzinę. A ja jechałam czterdzieści. Oba moje lewej koła, rozdyźdując śnieg, przejechały dziesięć centymetrów za leżącą w koleinie głową i nic się nie stało. Przy okazji stwierdziliśmy, że wszyscy trzej faceci są kompletnie pijani. — Miałaś przeczucie? — spytał Marcin. — To nie ja, to moja dusza — odparłam i podjęłam przerwaną na chwilę rozmowę. Kiedyś, w jakimś miejscu, na jakiejś szosie, jechałam za starą warszawą, widoczność istniała, chociaż była lekka mgiełka, niegroźna w dzień. Warszawa leciała stówą, Ja za nią też, dookoła nic się nie działo, moją duszę jednakże nagle tknęło. Zajmowała się sprawą ledwie przez dwie sekundy, ale wystarczyło. Kierowca warszawy znienacka, bez żadnego widocznego powodu, stanął na hamulcu, dusza sprawiła, że ja też. Zatrzymałam się pięć centymetrów za jego zderzakiem. Poderwał samochód i uciekł, skręcając w bok, nie goniłam go, chociaż stan pojazdu wyraźnie wskazywał, że chciał sobie odremontować karoserię na koszt PZU. Przy moim współudziale. A chała. Jechałam ze Śródmieścia na Mokotów o drugiej w nocy przez kompletnie puste miasto. Dojeżdżałam do Pięknej, światła działały, miałam zielone, nikt nie uwierzy, że jechałam powolutku. I słusznie. A jednak przed Piękną i tym zielonym światłem nagle gwałtownie zwolniłam, po czym przed samym nosem dmuchnął mi mercedes, lecący w prawo, z Pięknej w Koszykową, na czerwonym świetle, z szybkością właściwą dla straży pożarnej. Wyliczyłam sobie z dużą. satysfakcją, że gdybym jechała normalnie, trafiłby mnie w sam środek lewego boku. Raz przeżyłam chwilę straszliwą i może wtedy dusza zajęta była czymś innym. A może wiedziała, co będzie, i uważała, że nie ma potrzeby zawracać sobie głowy. Jechałam Wisłostradą ku północy, gołoledzi nie było, tylko marznąca mżawka i nieco śnieżnego błota. Też niezłe. Ciemność panowała i pustka zupełna, za sobą, bardzo daleko, widziałam w lusterku jakieś jedne

reflektory, przede mną nie jechało nic. Na liczniku miałam równo pięćdziesiąt pięć. Chyba to było gdzieś w okolicach Tamki, kiedy w zaroślach po lewej stronie dostrzegłam ruch, jakiś człowiek leciał biegiem ku jezdni, w dodatku przed nim znajdowało się przejście dla pieszych. Działo się to metrów przede mną i w ułamku sekundy wiedziałam, że nie zdołam zrobić nic, przejadę go po prostu muszę go przejechać, jeśli zacznę hamować, obróci mnie i gwizdnę go kuprem, nie ma wyjścia! Zdjęłam nogę z gazu i zdrętwiałam, a nieuchronna konieczność zadławiła we mnie wszystko. Człowiek wypadł na jezdnię i zatrzymał się ja wryty. Przejechałam o dwadzieścia centymetrów . niego, jeszcze pogroził mi pięścią. Gotowa byłam zatrzymać się i paść mu na szyję albo do nóg, z wdzięczności za to zatrzymanie, poślubić go nawet, perła nie facet, nie samobójca! Nie czekał na moje podziękowanie, popędził ku Wiśle, mam nadzieję, nie zamierzał się utopić. Raz miałam głupich pasażerów. Pojechałam do Kazimierza na odpust, namówiona przez kumpli fachu, i nazajutrz wracałam, wioząc oprócz jednego kolegi także jakieś jego znajome małżeństwo, starszych państwa w średnim wieku. Pojęcia nie mam,, którędy jechałam, wyruszyłam już po ciemku, przejeżdżałam przez teren zabudowany, po kocich łbach może to była wieś. Przed sobą zobaczyłam długie, światła pojazdu, który robił coś dziwnego, świecił przede mną, a nie po swojej stronie szosy. Zamrugałam na niego, zwolniłam, świecił nadal prosto oczy, przestałam widzieć cokolwiek, zdenerwowała się, podjechałam powoli i okazało się, że ten bydlak stoi po lewej stronie drogi z włączonymi długim, światłami. Zatrzymałam się obok, odzyskałam wzrok, ujrzałam, iż stoi przed wjazdem na podwórze, a jacyś ludzie pętają się wokół samochodu, w tym kierowca. W pierwszej chwili, zaskoczona, zwróciłam się d niego grzecznie, acz z oburzeniem, informując, popełnia czyn wysoce naganny. Niech sobie stoi, gdzie chce, ale niech przynajmniej zredukuje światła i przestanie oślepiać! Coś mi na to odpyskowali, ordynarnie i zuchwale, kazali mi się, elegancko mówiąc, odpalantować. Szlag mnie trafił okropny w jednym mgnieniu oka, szaleństwo we mnie błysnęło, złapać cokolwiek, wytłuc im te reflektory, walić po ryjach, bezczelnych i głupich! Już byłam na zewnątrz samochodu, kumpel złapał mnie za kieckę. — Daj spokój, jedźmy, niech ich cholera bierze… Opamiętałam się z wysiłkiem. Rąbnęłam barwnym zdaniem czystej krwi budowlanej, możliwe, że nieco rozbudowanym, z pewnością pełnym potężnych emocji, wsiadłam z powrotem i wyprysnęłam do przodu. No i ci państwo z tyłu obrazili się na mnie śmiertelnie i na wieki. Jak to można się tak wyrażać, powiedzieli później z wielkim zgorszeniem, gdzie ja się wychowałam. Z taką osobą nie chcą mieć do czynienia. Zaćmienie umysłu chyba mieli, każdy normalny człowiek tysiąc razy woli, żeby kierowca pozbywał się stresu za pomocą wypowiedzi dowolnej treści, niż wyładowywał doznania na pedale gazu. Gdybym nie wypuściła z siebie bodaj odrobiny tej pary pod ciśnieniem, nie jest wykluczone, że w ślepej furii wylądowałabym na pierwszym drzewie albo na skipię telegraficznym, a tak, proszę, pojechałam bezpiecznie. Mój kumpel usiłował im to wytłumaczyć, jednakże bez rezultatu. Gdzie oni mieli rozum…? Zaraz, chwileczkę, zaplątałam się w te historie samochodowe, a, prawda, chodziło mi o duszę. Uratowała mi życie setki razy, wszystkich wypadków nie Pamiętam i na razie dam jej spokój. Wracając do Bocznych dróg, spotkałam w tej podróży, raz w życiu, milicjanta, który chciał mnie oszukać. Gdzie to było, nie pamiętam, może w Bieczu, a może gdzie indziej. Z podporządkowanej drogi wyjeżdżałam na główną, zwolniłam uczciwie, z lewej miałam ciężarówkę. Ciężarówka też zwolniła, niemal się zatrzymała. Ewidentnie przysługiwało jej

pierwszeństwo, ale zdążyłam pomyśleć, że kierowca o tym, nie wie, nie zwrócił uwagi na znaki, mnie ma z prawej i usiłuje pojazd z prawej przepuścić. Mam garbusa, zanim on się zastanowi, co robić, będę daleko. Dmuchnęłam, skręciłam i w lusterku widziałam, że pięćdziesiąt metrów za mną ciężarówka dopiero rusza. Zaraz potem zatrzymałam się w środku miasta, poszłam do sklepu, wróciłam, wsiadłam i obok pojawił się milicjant. — Pani wymusiła pierwszeństwo na skrzyżowaniu — powiadomił mnie bardzo grzecznie. Miał rację, wykorzystałam sytuację i pojechałam wbrew przepisom, sięgnęłam do torebki, gotowa zapłacić mandat, ale nie zamierzałam pozostawić po sobie wrażenia idiotki. Wyjaśniłam, co mną kierowało, i zwróciłam mu uwagę, że o wymuszaniu w ogól nie może być mowy, tamten stał… W tym miejscu milicjant się wygłupił. Wyrwało mu się, że kierowca ciężarówki naskarżył, uczynił przy tym mimowolny ruch głową, spojrzałam w lusterko, ciężarówka stała za mną, a kierowca wystawiał z szoferki łeb. Wetknęłam portfel z powrotem do torebki, bo od razu mną miotnęło. — W takim razie nie płacę — powiedziałam zimno. — Proszę skierować sprawę do kolegium, a jakby się dało, to nawet do sądu. Z przyjemnością powiem publicznie, co myślę o kierowcach ciężarówek! Milicjant się zgodził, bo niby co mógł zrobić innego, zakuć mnie w kajdany…? Przepisał sobie starannie moje wszystkie dokumenty, załatwił co trzeba i pożegnaliśmy się uprzejmie. Plątałam się tam jeszcze trochę po różnych ulicach i w parę minut później Lucyna zwróciła mi uwagę na podejrzanie doskonałą komitywę władzy z kierowcą ciężarówki. Konferowali poufnie, wyraźnie zmartwieni. — Bardzo dobrze, że mu nie zapłaciłaś — powiedziała z satysfakcją. — Niech pęknę, jeśli nie usiłowali wyrwać paru złotych na wódkę! Scena miała miejsce dwadzieścia trzy lata temu. Wezwania do kolegium nie dostałam do tej pory. Jak już wspomniałam, coś podobnego nastąpiło tylko raz. Ze trzysta razy natomiast padaliśmy sobie ze służbą ruchu w kochające objęcia. Boczne drogi napisałam, nie byłam pewna, jak rodzina je przyjmie, i miałam lekkie obawy. Niepotrzebnie, Lucyna, oceniwszy utwór, rzekła do mnie z wyraźnym rozczarowaniem: — Phi, tak nas łagodnie potraktowałaś… Ucieszyłam się i zaraz potem napisałam Studnie przodków. No i tu zaczęła się polka z tygrysem. Byłam chora… Muszę się cofnąć duży kawałek, bo wszystkie te pierepały zazębiają się ze sobą. Nieco wcześniej przyjechała ze Związku Radzieckiego Helena Rachlina i zadzwoniła do mnie, przedstawiając się jako zagorzała czytelniczka. Znalazła się w Polsce tylko dlatego, że jej tatuś, zasłużony artista Sawieckowo Sajuza, przyjechał do nas na koncerty i dostał zawału. Helenę puszczono do ojca, który najpierw leżał w szpitalu, a potem odbywał rekonwalescencję w Konstancinie, przebywała tu trzy miesiące i przez ten czas nauczyła się języka. Nie będzie miała do mnie pretensji, jeśli napiszę o niej prawdę, wariatka jest to przecudowna, której obie z Alicją do pięt nie sięgamy. Historyk sztuki, tłumaczka ze słowackiego, przewodnik po kijowskich zabytkach i nie wiem co tam jeszcze, polski język opanowała dosyć dziwnie, ale z wielkim talentem, potrafiła tworzyć nowe słowa, zgodnie z jego duchem. Po rosyjsku i po ukraińsku mówiła tak pięknie, barwnie i bogato, że nawet ja to rozumiałam. Za to miała przerażający zwyczaj stawiać, otoczenie w obliczu faktów dokonanych i potem bij człowieku głową w ścianę, szaleństwa Heleny trzeba było nadrabiać. Parę razy urządziła mnie zupełnie potwornie, ale nie mam o to pretensji, bo w końcu rozrywki, nawet męczące, zawsze są użyteczne.

Zaprzyjaźniłyśmy się w błyskawicznym tempie i od razu zaprosiła nas do siebie, do Kijowa, a także na Krym, gdzie tatuś, z racji zasług, posiadał podwójną daczę. Koniecznie musimy przyjechać i ona zaraz załatwi nam w ambasadzie stosowne papiery. — Helena — powiedziałam w rozpaczy — uspokój się, ja nie potrzebuję zaproszenia, nawet do was! Całe demoludy stoją przede mną otworem, odczep się od tej ambasady! Przyjedziemy bez niczego! E tam, mogłam mówić do ściany, Helena się uparła. Zawlokła nas do ruskiej ambasady i tam nastąpiło coś, czego do dzisiejszego dnia nie rozumiem. Przyjął nas ruski kulturalno–oświatowy… pardon chciałam powiedzieć ataché kulturalny, nie wiem, czy mogę wymienić jego nazwisko, bo diabli wiedzą, się tam u nich teraz dzieje. Chociaż… Tyle lat… Niech będzie, Jackiewiczius, Litwin, mówiący po polsku jak rdzenny warszawiak. Obie z Heleną powiedziałyśmy „dzień dobry”, pewne. Zdaje się, że na tym się nasze wypowiedzi skończyły, rozmawiali ze sobą jedynie panowie, Jackiewiczius i Marek. Tematem konwersacji były prawie wyłącznie przedwojenne litewskie sery, sama jeszcze je pamiętałam, i przedwojenne litewskie wędliny, cienko krojone. Pożegnaliśmy się wśród rewerencji, po czym, wychodząc, Marek powiedział do mnie: — No to będziemy mieli indywidualne wizy. — Przepraszam cię bardzo, można wiedzieć, z czego to wnioskujesz? — spytałam w delikatnym osłupieniu. — Z tych serów czy z wędzonki z dzika? — A to zobaczysz… Zobaczyć, zobaczyłam, ale należy to już do kolejnego tematu, ruskiej epopei, którą zajmę się później. Na razie wracam do tygrysa. Helena wyjechała, jej tatuś jeszcze został, przychodził do zdrowia, nawiązaliśmy znajomość. Nadeszła zima. Tatuś też miał odjeżdżać, porzucił Konstancin, na ostatnie dni zamieszkał w „Bristolu”, pieniądze dostał, załatwiał liczne zakupy oraz jakieś formalności w swojej ambasadzie. Służyłam jako komunikacja, woziłam go po całym mieście i zaczęłam łapać lekką grypkę. Gdybym pożarła wieczorem aspirynę i dwa dni spokojnie posiedziała w domu, nic by mi nie było, choroby się mnie nie imały już od wielu lat, ale wszystko ma swoje granice. Z tymi początkami grypy jeździłam i marzłam w samochodzie przez całe godziny oczekiwania, Marek był bezlitosny, uważał, że muszę wytrzymać do ostatniej chwili, ja zresztą również nie lubiłam się poddawać, w rezultacie wykończyłam się do reszty. W przeddzień odlotu tatusia, czekając pod ruską ambasadą, zaczęłam bez mała tracić przytomność. Do hotelu jeszcze dojechałam, po czym wróciłam do domu i kres moich możliwości objawił się wyraźnie. Na lotnisko Marek odwiózł tatusia taksówką, a ja sobie zwyczajnie padłam. Leżałam chora, teraz już zadowolona z życia, i czytałam Newerlego Leśne morze, nie po raz pierwszy zresztą. Może miała na to wpływ wysoka gorączka, ale uczepiłam się tygrysa ussuryjskiego jak rzep psiego ogona. Tygrys i tygrys, nie jestem pewna, czy nie żądałam, żeby mi go Marek przyprowadził do pokoju. Nie w malignie, cóż znowu, wyłącznie z rozszalałej chęci zetknięcia się ze zwierzątkiem bezpośrednio. Ledwo wylazłam z łóżka, zawlokłam go do ogrodu zoologicznego. Tygrys ussuryjski tam egzystował, a do tego była luta zima i trzaskający mróz. Przed klatką staliśmy we dwoje, a oprócz nas, z drugiej strony, facet z małym dzieckiem, ubranym w czerwone paletko. W klatce rozgrywała się scena, którą bez trudu potrafię ubrać w słowa i gotowa jestem przysięgać, że nie mylę się na włos. Tygrys chodził tam i z powrotem, waląc się ogonem po bokach, w kącie zaś leżała tygrysica. Była idealnie spokojna, w przeciwieństwie do małżonka.

— Po co to ścierrrrrwo tu stoi! — warczał tygrys z furią. — Niech on zabierze tego bachorrrrra! Nie wytrzymam skurrrrrczybyka! Won stąd! — Ale daj spokój — mitygowała tygrysica łagodząco. — On zaraz pójdzie. Nie denerwuj się, nie patrz w tamtą stronę… — Nie mogę nie patrzeć! W oczy bije! Zeżrrrrę tego gnoja! — Nie można, słuchaj, opanuj się, jeszcze krótka chwila… — Po cholerrrrrę on tu przylazł! Niech go ktoś zabierze! Szlag mnie trrrafi…! — Nic nic, kochanie, zaraz będzie spokój… Było to tak przeraźliwie wyraźne, tak jasne, że oszalałam z zachwytu. Nie obchodziliśmy tygrysa wcale, denerwowało go to czerwone dziecko. Z najwyższym trudem Marek oderwał mnie od żelaznych prętów, ale niewiele mu z tego przyszło, bo zaraz obok znajdował się wybieg dla tygrysów, z fosą, i bawiły się tam małe tygrysięta. W różnym wieku, jedne od drugich o rok starsze. Fosa zamarzła na kamień, z czego tygrysięta nie zdawały sobie sprawy, nie były przyzwyczajone do lodu i ślizgawka je zaskoczyła. Boże, co się tam działo! Nie ma słów, żeby opisać ten widok. Skakały na siebie wzajemnie i jechały z impetem przez całą długość, łapy im się rozjeżdżały we wszystkie strony, ślizgały się na uszach i ogonach, nie umiały się rozplatać i robiły z siebie jedno kłębowisko. Koniec ze mną nastąpił, w nosie miałam wszystkie grypy i anginy świata, godziłam się na zapalenie płuc dla jedynego w dziejach przedstawienia. Nie wiem, jak długo tam stałam, płacząc i kwicząc ze śmiechu, zabrana zostałam siłą, wróciłam wreszcie do domu i nic mi nie było. Grypa nie wróciła, nie polubiła mnie widocznie. Od tygrysa jednakże odczepić się nie zdołałam i załatwię go do końca, aczkolwiek kolejne z nim spotkanie należy do następnej podróży. Nie szkodzi, potem go pominę. W lecie znaleźliśmy się w Dvur Kralove, wcale nie w lecie, tylko na jesieni… we czworo, Marek, Jerzy, jego narzeczona Iwona i ja. W Dvur Kralove organizowano właśnie i urządzano Zoo—Safari, nieludzko rozległy ogród zoologiczny. Jeszcze nie było skończone, jeździć się nie dało, poszliśmy w te plenery na piechotę. Natknęliśmy się na lwa, który leżał przy samym ogrodzeniu klatki i aksamitny beżowy tyłek wystawał mu przez pręty. Chęć poklepania go w tę wystającą część ogarnęła mnie z siłą cyklonu, osoby towarzyszące wyperswadowały mi pomysł za pomocą Presji fizycznej. — Tyś chyba zwariowała, czy ty sobie zdajesz sprawę, jak takie dzikie zwierzę reaguje…?! — Mamunia, masz za dużo rączek i chcesz się jednej pozbyć…? — Jakiej rączki, jakie zwierzę, on leżał tyłem, łeb miał z tamtej strony! — kłóciłam się zażarcie. — Nie chciałam go klepać po łbie, tylko po tyłku! — Mrugnąć nawet nie zdążysz…! Różne głupoty gadali, wlokąc mnie gdzie indziej. Nie twierdzę wcale, że ogólnie w kwestii tygrysa ussuryjskiego zachowałam zdrowe zmysły, może miałam atak wariactwa. Tygrys nam się, oczywiście, napatoczył i tu już wmurowało mnie w alejkę. Głaskać go ani klepać nie próbowałam, bo leżał za daleko. Spał. Marek jednakże, być może w przypływie rozpaczy i obaw, że wrócę do lwa, zdecydował się udowodnić mi tę reakcję dzikich zwierząt. Wybrał ze żwiru na ścieżce kilka malutkich kamyczków i rzucił nimi w śpiącego błogo tygrysa. No rzeczywiście, dzikie zwierzę zareagowało. Tygrys się obudził, pomyślał chwilę, ziewnął, po czym przewrócił się na grzbiet i trochę potarzał, wydając z siebie jakieś takie: uuuuaaaachch! Łagodne i leniwe. Mogłam być ośmiornicą i zdążyć wyjąć spomiędzy prętów wszystkie macki, a nie tylko jedną rękę. Następnie, najwyraźniej w świecie potwornie znudzony, ułożył się na boku, rozwarł paszczękę i wziął do pyska swoją tylną nogę. Noga tygrysa była bardzo duża, w paszczy znikła tak, jakby

jej wcale nie było, co wprawiło mnie w podziw i zachwyt bez granic. O nie, nie dałam się stamtąd odciągnąć. Trwałam przy tych prętach, uczepiona żelastwa jak małpa, z oczami poza terenem głowy, szczęśliwa, olśniona, i przejęta zachłannie, aż skądś z daleka rozległ się terkot małego traktorka. Był to wózeczek, rozwożący żarcie. Tygrys się zainteresował, uważnie prześledził wzrokiem przejazd zaopatrzenia, po czym podniósł się, stanął na tylnych łapach i przednimi wsparł się o mur, odgradzający go od sąsiada. Patrzył za wózeczkiem. I wtedy wreszcie doznałam satysfakcji ostatecznej i niebiańskiej i uspokoiłam się. Porzucony już dawno zawód wyuczony pozostawił mi różne umiejętności, w tym miarę w oku. Starannie przeliczyłam sobie wysokość ogrodzenia i stosunek do niego tygrysa. Wyprostowany na tylnych łapach miał przeszło cztery i pół metra wysokości! No i pytam się grzecznie: jak ja go mogłam nie zużytkować…?! Skoro już tkwię w tych ogrodach zoologicznych… Co do nosorożców, nie pamiętam, gdzie ustawiały się w kolejce do kąpieli, w Toronto czy w Dvur Kralove, natomiast hipopotamy z całą pewnością dążyły do jeziorka właśnie tam. Nad malutką sadzawką stały trzy sztuki, nie budzące najmniejszych wątpliwości, że są rodziną. Tatuś, mamusia i dziecko. Stały na brzegu, tatuś czynił kroczek do przodu i nieruchomiał. Po odpowiednim namyśle i odczekaniu takiż kroczek czyniła mamusia. Następnie kroczek czyniło dziecko. Długą chwilę nie działo się nic. Po czym tatuś czynił kroczek. Po przerwie mamusia szła w jego ślady. Dziecko, odczekawszy z szacunkiem, równało z rodzicami. Znów długo nic. Tatuś czynił kroczek… Patrzyliśmy na to w milczeniu, absolutnie zafascynowani, nie wiem jak długo, może z godzinę. Odezwała się narzeczona mojego syna. — One się ścigają, które pierwsze wejdzie do wody — powiedziała z odrobiną powątpiewania. Przypuszczam, że w tym momencie zaakceptowałam ją w pełni jako przyszłą synową, teraz zaś znów spróbuję wrócić na właściwe miejsce. A propos, chociaż to może wtręt bez sensu. Jedna kretynka na wyścigach, dowiedziawszy się, iż mój syn się żeni, powiedziała z jadowitą i radosną słodyczą: — Och, to pani będzie babcią…? No i co z tego? Sama teraz jest babcią i niech się martwi o siebie, dla mnie problem babciostwa nigdy nie istniał i nadal nie istnieje. Mogę być nawet prababcią, gdyby ktoś sobie tego życzył. Wracam zatem do chronologii. Zmiłuj się, Panie, na czym ja stanęłam…? A, właśnie, na tygrysie. Napisałam Studnie przodków i miłosierna Opatrzność sprawiła, że Teresa była wtedy w Kanadzie. Przyjechała ponownie dopiero po dość długim czasie, kiedy cała wściekłość już jej przeszła. Bezpośrednio po utworze udusiłaby mnie zapewne gołymi rękami. Lucyna chichotała z szatańską uciechą, a mojej matce było wszystko jedno. Ojciec i ciocia Jadzia od początku czuli się rozbawieni i nie zgłaszali żadnych pretensji. Za to odniosłam sukces uboczny, z tym że odniosłam go chyba już po Bocznych drogach. Do sołtysa, czy jak się tam wtedy ta władza nazywała, w Tończy przyleciał ktoś z książką i strasznym pyskiem, wyrażając oburzenie, iż oszkalowałam wieś. Żywo poruszony sołtys w wybuchu energii szarpnął społeczeństwem i cała posiadłość mojej prababci została elegancko uporządkowana. Rozwaloną bramę zdjęto ze zdemolowanych zawiasów, coś więcej prawdopodobnie zrobiono, bo kiedy byłam tam następnym razem wszystko wyglądało bez porównania porządniej. Myśl, że wywarłam wpływ na estetykę kraju, ogromnie podniosła mnie na duchu.

Uczciwie muszę przyznać, że przy obu utworach Marek był mi wielką pomocą. Sposób otwierania produktu wybuchowego pochodził od niego, narzędzia, jakimi posługują się leśnicy, okazały się mu bliskie i doskonale znane, parę innych drobiazgów też wzięłam od niego, znał nawet zaplecze cyrku. Uwierzyłam wtedy w tę jego niezwykłą przeszłość i przynależność do bardzo dziwnych służb i tym bardziej usiłowałam wydoić z niego szczegóły techniczne. Podejrzewam, że tajemnice wszelkie uwielbiał jeszcze bardziej niż ja i żyć bez nich nie mógł wcale. Miał zupełnie upiorny zwyczaj utrzymywania w sekrecie wszystkiego, co tylko się dało, i gdyby zdołał, ukrywałby nawet dzień tygodnia i rok bieżący. Klinicznym przykładem stał się dla mnie plastykowy kanisterek na wodę. Przyniósł mi kiedyś takie coś. Kanister trzylitrowy, biały, prześliczny, upragniony. — Skąd to masz?! — wykrzyknęłam z całego serca. — Jest takie miejsce… — odparł tajemniczo. Nie dopytywałam się, żeby nie być natrętna, a diabli wiedzą, może „takie miejsce” to jest parszywy biały dom na rondzie Nowego Światu, może zakład produkcyjny, upłynniający wyroby na lewo, może sklep w samym środku MSW, może przemytnik pracujący w wywiadzie… Krótko potem wyszło na jaw, iż tajemniczym miejscem jest kiosk obok Super Samu, w którym sama nabyłam bez najmniejszych problemów i za zwyczajne pieniądze jeszcze trzy identyczne naczynia. Szczerze wyznam, że o mało mnie wtedy szlag nie trafił. Naczynia zaś były niezbędne. Zaczęło się strasznie dawno temu… Zaczęło się jeszcze dawniej temu i właśnie to napiszę. Na studiach byłam. Nie jestem pewna, na pierwszym roku czy drugim, w każdym razie w początkach. Zaprowadzono nas do filtrów miejskich. Przypuszczam, że teraz powinnam zażądać od Wydawnictwa, żeby cały poniższy fragment został wydrukowany na tłusto, wersalikami, a może zgoła pozłocony. W filtrach miejskich znalazłam się dokładnie czterdzieści dwa lata temu. I już wtedy wszyscy pracownicy, fachowcy, ludzie, którzy w tych filtrach spędzili życie, każdy oddzielnie i wszyscy razem, prywatnie i służbowo, poinformowali nas, że jeśli filtry nie zostaną rozbudowane, Warszawie zabraknie wody. Nie jest to kwestia ujęcia i zanieczyszczenia Wisły, tylko dwóch rodzajów działania, o ile tak to można określić. Istnieją mianowicie filtry pośpieszne i filtry powolne. Filtry pośpieszne zatrzymują wszelkie zanieczyszczenia grubsze, filtry powolne zaś składają się z grubej warstwy piasku z czymś tam jeszcze, która to warstwa oczyszcza wodę ostatecznie i dokładnie, ale bardzo powoli. Woda powinna przez nią kapać, kroplami, potem ewentualnie, a może przedtem, nie będę się upierać, dostaje jakieś środki odkażające i zaczyna nadawać się do picia. Nie było mnie w filtrach ostatnimi czasy, ale jestem święcie przekonana, że ta kapiąca woda obecnie leci ciurkiem. Gdyby kapała, wodę miałoby Śródmieście, Mokotów, Żoliborz, bliska Praga i Wola. Nikt więcej. Łatwo zgadnąć, iż przyśpieszenie powolnego filtrowania niweczy jakość cieczy, i prawie mogę powiedzieć, że jestem tego świadkiem. Dla odkażenia dowala się jej podwójną, a może nawet potrójną ilość produktów bakteriobójczych, rozmaitych chlorów, fenolów, kto wie, czy nie formaliny, zamiast przystosować rozmiary i wydajność filtrów dla dużego miasta. Przez czterdzieści dwa lata było na to dość czasu i należało zrezygnować może z budowy ekskluzywnych ośrodków wypoczynkowych dla elity rządzącej, a zamiast tego załatwić filtry. Nie było to zresztą jedyne miejsce, w którym elita rządząca., niezupełnie miniona, wykazała się wysokimi walorami umysłu i charakteru. Z przyjemnością określę ich mianem trucicieli i z

radosną nadzieją zacznę czekać na wytoczenie mi sprawy sądowej, bo wówczas, dla udowodnienia swoich racji, będą musieli napić się wody z kranu. Siedziałam przy maszynie, zajęta pracą, i zachciało mi się herbaty. Wciąż myśląc o tekście, udałam się do kuchni, nalałam sobie herbaty, ze szklanką w ręku ruszyłam do pokoju i po drodze trochę się napiłam. Zatrzymałam się w powrocie do biurka, otrzeźwiałam jakby i ze wstrętem zastanowiłam się, czego też w roztargnieniu mogłam sobie nalać i skąd mi się wzięły w domu te śmierdzące pomyje. Zawróciłam do kuchni, wylałam ciecz do zlewu, bardzo uważnie nalałam sobie herbaty, spróbowałam i okazało się, że jednak poprzednio również nalałam sobie herbaty. Ponownie zużytkowałam zlewozmywak, wyciągnęłam drugi czajnik, zagotowałam mazowszankę, zaparzyłam nową esencję, odczekałam, nalałam tego do szklanki i tym razem okazało się, iż piję doskonałą herbatę. Nigdy potem nie zaryzykowałam herbaty na wodzie z kranu. A przypominam, że piłam herbatę na wodzie z rzek, jezior i wsiowych studni. Żadna nie dorównywała temu czemuś, czym uszczęśliwiła nas wysoce opiekuńcza, inteligentna i przewidująca władza za pomocą płynu w instalacji wodociągowej. Do przynoszenia czystej wody na górę niezbędne były odpowiednie zasobniki i dlaczego Marek robił; wielki sekret z faktu, iż sprzedaje je kiosk obok Super Samu, pojęcia nie mam. Przypuszczam, że jako i posiadacz tajemnic czuł się ważniejszy. Poza tym, besserwiser był z niego pierwszego gatunku. Na wyrywanie mi z ręki cebulki, którą nie tak się kroi, tylko inaczej, godziłam się łatwo, w innych dziedzinach wychodziło gorzej. Pouczenia w samochodzie bardzo długo znosiłam z anielską cierpliwością, chociaż ciarki latały mi po całej anatomii. W końcu nie wytrzymałam. — Słuchaj, kochanie — rzekłam subtelnie. —: Wiesz, jeżdżę od dziewięciu lat i tak na logikę biorąc, można się spodziewać, że umiem operować rączką biegów, przywykłam trochę do kierunkowskazów, orientuję się, że najpierw należy zapalić silnik, a potem dopiero ruszać i w prawo skręcam z prawego pasa, a nie z lewego. Wiem także, iż nie należy walić taranem w inne samochody na jezdni. Nie musisz mnie tak pilnować i przypominać o każdym ruchu, i będę ci bardzo wdzięczna, jeśli tego zaniechasz. Odparł na to, że w ten sposób mi pomaga. Anatomia ścierpła mi silniej. — Nie, nie pomagasz — skorygowałam z determinacją. — Mimo wszystko, to ja prowadzę ten samochód, a nie ty, i takie uwagi przeszkadzają. Odporna jestem wprawdzie, ale jednak. Spróbuj nie wydawać; mi poleceń w rodzaju „zjedź na lewo, zwalniaj teraz, wyprzedź go, przepuść tamtego, teraz skręcaj” i tak dalej i zobaczymy, co z tego wyniknie. Może jednak zdołam przez to miasto przejechać bezpiecznie. Posprzeczał się ze mną jeszcze trochę, wyjaśniając, że ma odruch uczynności, niech to piorun strzeli, dał się wreszcie nie tyle przekonać, ile uprosić, po czym przez jeden dzień był spokój. Drugiego dnia zaczął na nowo. Przetrzymywałam z zaciśniętymi zębami, czasem udawało mi się nie zwracać uwagi na jego gadanie, po paru tygodniach zaś ponownie wygłosiłam przemówienie. Znów pomogło na jedną dobę i odtąd, można powiedzieć, weszło w zwyczaj, że on swoje, a ja swoje, z tym że o zamknięcie gęby prosiłam coraz częściej. Rezultaty osiągałam mierne. W dodatku od pierwszej chwili zaczął z niego wychodzić brutalny egocentryzm. W słowach szlachetność prezentował nadziemską zgoła, nadludzką i rozszalałą, cały papier świata, z toaletowym włącznie, można by zapisać gadaniem, jak to człowiek przyzwoity powinien się liczyć z innymi, szanować cudze uczucia i cudzy czas, pamiętać o społeczeństwie, usługi świadczyć same, a broń Boże nie utrudniać i nie przeszkadzać. Czyny za to…

Cały ogon klientów potrafił trzymać w sklepie, zgrzyt zębów społeczeństwa na ulicy było słychać, kiedy wybierał sobie najpiękniejszy bochenek chleba i najrówniejszą ćwiartkę masła. Dużo go obchodziło, że ludzie stoją i przeczekują eksplozje jego poczucia estetyki, ten szacunek dla cudzych uczuć i cudzego czasu, przytłamszony pod podłogą, jakoś w tych okolicznościach nawet nie popiskiwał. A niechby tak spróbował powybrzydzać ktoś stojący przed nim…! W samochodzie objawiało się to samo, jeśli szukaliśmy numeru ulicy, miejsca na parking, zaginionego sklepu, miałam jechać wolniutko przy krawężniku i co mnie obchodzi ten za mną, któremu przeszkadzam. Jeśli zatrąbił, bydlę był i kretyn, niech się powiesi! Ten przed nami natomiast, zwalniający, niepewny, też szukający czegoś, to był gbur ordynarny i sobek wstrętny, który nie liczył się, jak świnia ostatnia, z tym, że nam przeszkadza! Ech, te krowy Kalego… Nie, nie omawiałam z nim tej kwestii porządnie. Próbowałam, oczywiście, nie podobało mi się to, sama” zakamieniała egoistka, nie miałam nic przeciwko; działaniu na własną korzyść, primo jednakże bez przesady, dajmy odetchnąć także tym innym, a secundo, bez obłudnego gadania! Miejmy w końcu odwagę przyznać się do własnych wad! Jeśli jednak—usiłowałam coś na ten temat powiedzieć, albo od razu złościł się i odsądzał mnie od czci i wiary, wypisz wymaluj ten dowcip o ruskich, który chyba powinnam zacytować, bo nie wszyscy muszą pamiętać. W skrócie: zrobiono konkurs, USA i ZSRR, kto ma szczęśliwsze społeczeństwo. Rozstrzygały komputery. Padło pytanie w USA, ile osób wypada na jeden samochód, komputer odpowiedział, że jeden i pół, padło to samo pytanie w ZSRR, komputer wyświetlił tysiąc pięćset. Padło drugie, ile par butów wypadaj na jednostkę ludzką, komputer w USA pokazał nią, siedem i pół pary. Na komputerze ruskim, długich zgrzytach i ćwierkaniach, ukazało się zdanie: „A wy Murzynów męczycie!” No i to właśnie miałam, już po drugim zdaniu na temat egocentryzmu dowiadywałam się, że na łące pod zagajnikiem trzeba mnie było pchać. Głupiał z tego człowiek doszczętnie, nie, przepraszam, nie człowiek, zakochana kretynka… Albo też stosował drugi rodzaj reakcji, mianowicie1; nagle nie miał już ani sekundy czasu, robił się strasznie chory, nawalała mu wątroba i kręgosłup i musiał natychmiast lecieć do domu, żeby podjąć leczenie. Ani razu nie udało mi się przeprowadzić rzeczowej, przyzwoitej dyskusji, szczególnie że, kiedy egzystowaliśmy w zgodzie i szczęściu, żal mi było paskudzić atmosferę. Rezygnowałam z krytyki dobrowolnie. À propos łąki pod zagajnikiem… Wszystkich naszych podróży nie zdołam porządnie ulokować w czasie, bo myli mi się ich kolejność, za to doskonale pamiętam, do której należy który idiotyzm. Nie mam pojęcia, co mi się wtedy stało w samochód. Wyjeżdżali na wakacje Marka synowie, znajdujący się wiekowo akurat w połowie drogi pomiędzy moimi, mieli jechać nad jezioro pod namiot, częściowo sami, a częściowo z ojcem. Wiozłam ich z całym bagażem, wyruszaliśmy oczywiście później, niż było planowane, przejechałam równe dwieście kilometrów, odbiłam z szosy byle gdzie, bo zrobił się wieczór, postanowili zabiwakować, i znalazłam się w miejscu, jakiego w ogóle nie ma na świecie. Olbrzymia łąka, całkowicie pusta, gdzieś na samym horyzoncie nikły ślad zabudowań, mały pagórek z zagajnikiem, prześliczna rzeczka, wijąca się wśród trawy, i widoczne w wielkim oddaleniu potężne stado gęsi. Nic więcej. Cisza tam panowała i spokój tak niebiańskie, że wysiadłam z samochodu i oznajmiłam, iż dalej nie jadę. Nigdzie. Także nie wracam do domu. Tu zostanę do końca życia, a jakby się dało, to nawet na całą wieczność. Panowie nie mieli nic przeciwko pozostaniu w tym raju do jutra, względnie do pojutrza. Rozbili namiot. Nie ciekawiło mnie, co sobie o mnie pomyślą, nie brałam udziału w pracy, polazłam nad rzeczkę i pławiłam się w nadprzyrodzonym relaksie. Możliwe, że nazbierałam

trochę drewna na opał, bo zbieranie suchego drewna zawsze zaliczało się do moich ulubionych zajęć, ale z pewnością więcej ze mnie pożytku nie było. Rozleniwienie spadło chyba i na nich, nie przypominam sobie bowiem jakichś gejzerów energii. W chwili odjazdu zaś okazało się, że starter nie działa i cześć. Wszystko inne było w porządku. Łąka miała taki wpływ, że nawet się nie przejęłam, ruszyłam zwyczajnie na pych, trzech facetów przyłożyło się rzetelnie, silnik złapał, zastartował, pojechałam, eksperymentalnie zgasiłam go potem na szosie, przekręciłam kluczyk, starter zareagował normalnie, zapaliło i do tej pory nie wiem, dlaczego na łące to urządzenie miało fanaberie. Może też to rozleniwienie… No dobrze, niech już odpracuję ten wojaż do końca. Zastopowaliśmy nad Okminem, było to chyba ostatnie czyste jezioro w Polsce, własność wsi. Słowo daję, na czterech metrach głębokości kamyczki na dnie doskonale dawały się obejrzeć. Z jakichś powodów jednakże wszyscy zgodnie uznali, że można znaleźć jeszcze lepsze miejsce, i nazajutrz pojechaliśmy; dalej. Ściśle biorąc, nie jestem pewna, czy było to dalej, czy gdzieś w bok. Okmin jest to małe jezioro, leżącej w pobliżu Suwałk, jaką trasą nas diabli ponieśli, nie umiem sobie przypomnieć. Pchaliśmy się w puszcze mazurskie, plącze mi się w pamięci Biały Bór, który na mapie znajduje się zupełnie gdzie indziej, Marek pilotował, pamiętał, że gdzieś tam było pięknie, odludnie, cudowne miejsca nad wodą, zapomniał tylko o jednym drobiazgu, mianowicie, że od czasów, kiedy się tam pałętał, minęło dwadzieścia lat. Odludzie przeistoczyło się w hałaśliwe pola namiotowe, w pięknych miejscach zaś ustawiono zapory i zakazy wszelkiego autoramentu. Jechałam dalej, wrąbałam się w środek lasu, usiłowałam wejść piechotą w głąb dzikiej puszczy, nóg udało mi się nie połamać, ale komarów, nie wytrzymałam. Przybłąkał się łoś. Gdzieś zdołałam zawrócić, co nie było już takie proste, bo nie miałam garbusa, tylko tę limuzynę 1500. Pan i władca, bardzo niezadowolony, wiódł mnie dalej, drogi skończyły się całkowicie, jechałam przez leśne wertepy i bezdroża, zapadła ciemność, wreszcie, nad jakimś jeziorem, odmówiłam usług. W reflektorach ukazywał mi się miałki piasek i liczne pieńki, czternastą godzinę spędzałam przy kierownicy, zjechałam nad starą bindugę i grzecznie wyjaśniłam, że potrzebny mi jest wschód słońca. Fanaberia taka, kierowca lubi coś widzieć. Północ minęła już parę chwil temu. Zostaliśmy przy tej starej bindudze, czekając świtu. O rybach nie było co marzyć, jezioro zapchano drewnem, które musiało tam leżeć kilka lat, bo zmurszało kompletnie, zmieniło florę bakteryjną i ryby zdechły albo wyniosły się gdzie indziej. Rozpaliliśmy ognisko, Marek był wściekły, nie miał na kogo zwalić winy za przeciwności, jego synowie padli i zasnęli byle gdzie, trzymałam się lepiej i dokonałam jednego ze swoich bardziej błyskotliwych dzieł. Mianowicie postanowiłam oderżnąć śliczny talerzyk od ściętego grubego świerka. Wolno mi było posługiwać się piłą, już wcześniej Marek sprawdził, czy potrafię. Owszem, potrafiłam. Z dużym zapałem, przy blasku ognia, przystąpiłam do rżnięcia pnia. Trochę jednak ten świerk był za świeży. Miał w sobie żywicę, która się szybko rozgrzała i wyeksponowała lepkość. W połowie drogi piła zaklinowała się na mur, koniec pieśni i cześć pracy, bobry chyba wzywać, żeby przegryzły. Stal z drewnem utworzyła monolit. Byłam zmuszona przyznać się do przestępstwa, cichutkim i żałosnym szeptem wyznałam, że, niestety, coś chyba źle mi wyszło, nie mogę tego ruszyć. Marek wpadł w furię, nie odezwał się ani słowem, ale wstąpiły w niego siły nadludzkie. Zapewne jakoś tę furię musiał wyładować. Ruszył piłę, rżnął dalej, nie żeby mi sprawić przyjemność talerzykiem, tylko nie miał innego wyjścia, jeśli chciał odzyskać narzędzie. Patrzyłam na to w podziwie, bo do pięt mu nie sięgały piły mechaniczne i elektryczne, trociny tylko pryskały na wszystkie strony, a woń mogła uzdrowić całe sanatorium dla gruźlików. No proszę, męska ręka, bóstwo moje uwielbiane…

Przerżnął, nie zabił mnie, słońce wzeszło. Obejrzałam teren przed nami i w duchu złożyłam sobie serdeczne gratulacje za upór w kwestii widoczności. Przejechałam jednak i wydostałam się na cywilizowane nawierzchnie, ale podziw dla siebie miałam chyba niewiele mniejszy niż dla niego. W każdym razie wykonałam zadanie i wzorowo spełniłam obowiązki, wygrzebaliśmy się z tej dziczy. Piękna była, fakt, tylko trochę jakby niewygodna. Koło południa wróciliśmy nad Okmin. Postawiłam samochód byle gdzie pod krzakiem i pozwoliłam sobie na utratę sił. Po przeszło dobie terenowej jazdy i emocjach na bindudze uważałam, że mam prawo i nieco odpocząć. Wówczas moje szczęście krytycznym? wzrokiem obejrzało pojazd i grzecznie, naprawdę grzecznie, acz może z naciskiem, poprosiło mnie,, żebym go ustawiła trochę inaczej, bo tak krzywo to. nieładnie. Nie miał umiaru ten człowiek… Dostałam niemrawego szału, odmówiłam wszelkich usług, zapowiedziałam, że pod karą śmierci do wieczora tego pudła nie ruszę, padłam na dmuchany materac i w ciągu trzech sekund zasnęłam absolutnym, kamiennym, martwym bykiem. Pojęcia nie mam, który z nich mi ten materac nadmuchał, Marek w każdym razie miał dość rozumu, żeby się chwilowo odczepić. Po czterech godzinach wstałam i bardzo chętnie spełniłam jego życzenie, chociaż nie trawię pedanterii. Odrobinę później bóstwo znów zaprezentowało zalety, które ugruntowały mój podziw. Mieliśmy krypę na pagaje, pożyczoną od jakiegoś chłopa, do tej krypy Marek zrobił maszt z suchej sosenki, uczepił moje prześcieradło kąpielowe i przemienił krypę w żaglówkę. No dobrze, pod wiatr iść nie chciała i ciężko było halsować, ale z wiatrem pruła jak szatan. No i właśnie, w jakiś czas potem przestałam rozumieć cokolwiek. Zdawało mi się, że on umie sobie dawać radę z żaglem, tak zresztą twierdził, po czym znaleźliśmy się nad Zalewem Zegrzyńskim, gdzie normalną, prawdziwą żaglówkę posiadał Donat. Nie wiem jaki typ, nie znam się na tym kompletnie, ale tych płacht miała dwie. Donata nie było, pojechaliśmy z Janka, która nie kryła swojego braku umiejętności. Nie przeszkadzało mi to, Marek przecież miał te rzeczy w małym palcu, wsiadłam z pełnym zaufaniem. Wiatr był i trochę fali. Znać się, nie znam, ale trzymałam kiedyś w ręku i ster i żagiel. Jak Boga kocham, pewniej bym się czuła, gdybym znalazła się na tej łajbie sama. To, co wyprawiali obydwoje z Janka, przechodziło ludzkie pojęcie, z krzykiem zażądałam natychmiastowego powrotu, okazało się, że zmiana kierunku grozi potwornym niebezpieczeństwem, a pewnie, byłam identycznego zdania, trzeba to umieć wykonać. Cud boski zwyczajny, że nie udało im się mnie utopić. Potem się dowiedziałam, że zawiniła Janka, bo coś tam źle robiła, z wysiłkiem powstrzymałam na ustach pytanie, po cholerę ją w takim razie zatrudnił? Podobno sam potrafił poprowadzić „Dar Pomorza”. Umiał zatem w końcu czy nie…? Za to przy wiosłach pokazał wielką klasę. Wypłynęliśmy na pagaje dość daleko, jezioro było wąskie i długie, wracaliśmy pod wiatr. Siedziałam na rufie, rozmawialiśmy na jakieś atrakcyjne tematy i nagle uświadomiłam sobie, że płyniemy tak już przeszło godzinę, trzciny biegną do tyłu, on cały czas wiosłuje, pod wiatr i pod falę, mówi do mnie i nawet mu się oddech nie zmienia. Rany boskie, jakby nic nie robił, maszyna nie człowiek! Mowę mi odjęło, uprzejmie pytam, jak ja mogłam zawracać sobie głowę drobnymi wadami w obliczu takiej doskonałości…? Nad tym Okminem przeżywałam chwile kontrastowe. Tu podziw, zachwyt oraz inne takie, mężczyzna przy moim boku diament czysty i perła bez skazy, kochający w dodatku, a z drugiej strony o wpół do czwartej rano wyrywał mnie ze snu łomot potworny. Dźwięki ogłuszające i brzękliwe, wszyscy wiedzą, jak głos po wodzie niesie, ludność wiejska otóż wypływała na jezioro i płoszyła ryby, waląc młotkiem w patelnie i naśladując perkusję przykrywami od , saganów. Jezus Mario, choroby nerwowej można było dostać. A mówiłam, że ryby wlokły się po moim całym życiorysie!

Pomijam już to, że ustawicznie musiałam myć nogi, bo z zakurzonymi do namiotu nie wolno było wejść, ale dosiedzieliśmy tam do września. Od czternastego roku życia nie byłam już wprawdzie przesadnie delikatna, mimo to wieczorny prysznic w temperaturze czterech stopni powyżej zera jakoś przestał mi sprawiać przyjemność. Znów zażądałam powrotu, dosyć tych spartańskich warunków, w Warszawie mam co robić. Ostatniego wieczoru przed planowanym odjazdem Marek podstępnie i perfidnie spytał, czy chcę na kolację kurczaka, upieczonego na rożnie. Tego kurczaka nie przebaczę mu do końca życia. W życiu nie piekłam drobiu na rożnie, szczególnie w plenerze, bażanta w popiele owszem, a kurczaka na rożnie akurat nie i do widzenia. Chciałam, pewnie, dlaczego nie miałam chcieć? Poszedł do wsi, nabył młodego kogutka… Kolację spożyliśmy o drugiej w nocy, a i to jeszcze podlec był twardy. Koguta mam na myśli. Całe odium spadło na mnie, o co chodzi, przecież sama chciałam! Jasny piorun, o nie, nie położyłam uszu po sobie, zbuntowałam się tym razem, wyraźnie wyłupałam, że to on wiedział, jak to pieczenie wygląda, a nie ja, trzeba mnie było uprzedzić albo w ogóle nie zadawać głupich pytań, spyta, na przykład, czy chcę zobaczyć, jak żywa ośmiornica wypuszcza sepię, no jasne, kto by nie chciał, a potem się okaże, że w tym celu musimy jechać do Australii i znów będzie, że sama chciałam! Zdawał sobie sprawę ze skutków, gówno denne, nie zgadzam się ponosić odpowiedzialności!!! Na co usłyszałam, że jest zwolennikiem nauki empirycznej. Proszę bardzo, niech sama zobaczę, jak wyglądają rezultaty nieprzemyślanych decyzji. Wyjaśniłam z kolei, że nie chodzę już do szkoły, nie angażowałam sobie nauczyciela, tylko wręcz przeciwnie, pokłóciliśmy się i w wyniku całego konfliktu opuściliśmy Okmin o szóstej po południu, chociaż w planach była dziesiąta rano. Ratunku. Zwijanie biwaku też nie zaliczało się do moich umiejętności, mimo doświadczeń obozowych sprzed lat nie znałam się na tym, nigdzie nie jest powiedziane, że muszę się znać na wszystkim, poza tym od wieków miałam zwyczaj wrzucać wszystko do samochodu jak popadnie i wcale nie musiało to być porządnie zapakowane. Zamyka się drzwiczki i bagażnik i po krzyku. Żeby nie było nieporozumień, wyjaśniam, iż tkwiliśmy tam sami, jego synowie dawno odjechali i nie brali udziału ani w żeglowaniu na prześcieradle, ani w kogucie. Co do synów, to starszy powiedział kiedyś, w głębokiej zadumie i tonem bardzo melancholijnym: — Ciekawa rzecz, co w tym tkwi. Jak ojca nie ma, to człowiek nie ma nic do roboty, jak ojciec jest, to chwili oddechu nie można złapać… Po odjeździe znad Okmina odgadłam, że ta obłędna pracowitość musi mieć podłoże nerwicowe. Zatrzymaliśmy się gdzieś po drodze, bo Marek postanowił umyć samochód, żeby takim brudnym nie wjeżdżać do Warszawy. Słońce już zaczynało zachodzić. Mył pudło nad jakimś kolejnym jeziorem, przy czym kłóciliśmy się cały czas, tyle że nad wyraz kulturalnie. Mył je i mył, w końcu dał spokój reszcie i ograniczył się do przedniej szyby. Wycierał ją, nie szyba to była, tylko górski kryształ, nic równie czystego nie istniało na świecie, nie szkodzi, oblewał wodą ponownie i apiać wycierał. Nie strzymałam, nie lubię jeździć po ciemku, i wszystko we mnie zawiązywało się na supeł. — Nie chcę się wtrącać, kochanie — powiedziałam głosem anioła — ale niekoniecznie trzeba przetrzeć tę szybę na wylot… Wtedy się wreszcie opamiętał. Na marginesie, mogę pisać o nim, co mi się spodoba, bo z pewnością tego utworu nie przeczyta. Nie wiem, co w tym jest, ale przynależni do mnie mężczyźni nie znosili mojej twórczości jednakowo, bez względu na różnice charakterów… Nie potrafię sobie przypomnieć, kiedy i przy jakiej okazji znalazłam się pierwszy raz na Wielkiej Pardubickiej. Wiadomo, że odbywa się ta gonitwa na jesieni, dokładnie wtedy, kiedy na

służewieckim torze leci Wielka Warszawska. Musiałam chyba pojechać specjalnie i byliśmy wtedy sami, dopiero następnym razem zabrałam dzieci. Tor był ciężki, padły trzy konie i jeden dżokej. Do Wiednia za to udałam się bez Marka. Muszę te wszystkie wyjazdy pozałatwiać, żeby dojść wreszcie do Związku Radzieckiego. Możliwe, że chronologia nieco okuleje, ale ruski wojaż miał w sobie elementy, wynikłe z wcześniejszych doświadczeń. Dat nie pamiętam, niech już zatem odpracuję temat hurtem. Pojechaliśmy wtedy do tego Wiednia we troje, z Jerzym i jego narzeczoną. Wyjazd nastąpił zgodnie z planem, o poranku, co było możliwe, bo Marek nie brał w tym udziału. Narzeczona przyjechała ze Śródmieścia, Jerzy otworzył jej drzwi i powiedział do mnie: — Mamunia, to co ona ma na głowie, to jest podróżne uczesanie… Popatrzyłam i od razu przypomniała mi się podobna koafiura, którą widziałam w Kopenhadze. Na Strogecie, zatłoczonym z racji okresu turystycznego, szło przede mną w tłumie coś, co wyglądało jak ogromna pozłocona dynia. Lśniło w słońcu tak, że raziło w oczy. Dogoniłam to z ciekawości, chciałam sprawdzić, co to jest. Facet miał ondulację, włosy koloru jasnej słomy, poskręcane w grajcarki, sterczące wokół głowy we wszystkie strony. Moja przyszła synowa tym się od niego różniła, że akurat zrobiona była na rudo, poza tym uroda pozwalała jej na wszelkie dziwolągi i w każdym jej było do twarzy. Umówieni byliśmy z Hildą Holinovą w Bratysławie, że przyjedziemy koło piątej na obiad. Zdążyłabym bez trudu, gdyby nie to, że w Cieszynie złapali dwa mosty przemytników, cofnęli wszystkich kolejno i czekaliśmy na przejazd przeszło dwie i pół godziny. Kontrolowano nas trzy minuty, po czym postarałam się od razu wyprzedzić cały transport ciężarowy, żeby mi się te wielkie pudła nie plątały przed nosem na górskich zakrętach. Udał mi się ten manewr, wyszłam na prowadzenie i jechałam sobie spokojnie, zadowolona, bez zbytniego pośpiechu, osiemdziesiątką, bo na ten obiad i tak już byliśmy spóźnieni. Coś mnie nagle zaczęło doganiać. Usłyszałam klakson, spojrzałam w lusterko i za sobą ujrzałam istnego potwora. Docisnęłam lekko, bo nie po to użerałam się przedtem z wyprzedzaniem, żeby teraz pchała się przede mnie jakaś monstrualna ciężarowa, która zablokuje drogę i zniweczy mi wszelką widoczność. Odskoczyłam nieco, pokonałam zakręt, po czym, na kawałku prostej, potwór znów mnie zaczął doganiać. Przyśpieszyłam. Wielka kobyła nadal znajdowała się tuż za mną. Przyśpieszyłam porządniej… Co wyprawiałam w tym przejeździe przez góry, ludzkie słowo nie opisze. Włos się jeży. Przejeżdżałam ciągłą linię, wyprzedzałam na trzeciego i w miejscach niewidocznych, także pod górkę, rozmaite szataństwa czyniłam, żeby uciec temu za mną, bo najzwyczajniej w świecie zaczęłam się bać. Gonił mnie z uporem. Machnęłam już ręką na własne pierwszeństwo, chętnie bym go puściła do przodu, ale nie mogłam się na to zdobyć ze strachu, poza tym zalęgło się we mnie silne podejrzenie, że on ma na celu głupie złośliwości. Wyjdzie na prowadzenie i zacznie się wlec czterdziestką, będzie mi zajeżdżał drogę, diabli wiedzą co jeszcze, może mnie puknie w samochód i zepchnie z trasy. Na zakrętach, pod górkę i przy tym wyprzedzaniu na trzeciego udawało mi się nieco oderwać od przeciwnika, na prostej mnie dochodził. Paniką zaraziłam dzieci. Iwona z tyłu żałosnym głosem twierdziła, że ma już wyłącznie wielkie plecy poza terenem samochodu i on w te jej plecy celuje. Jerzy na rozjeździe rzekł z niepokojem: — Matka, głowę daję, że on miał skręcić do Pragi, ale specjalnie za nami pojechał na Bratysławę. Puść go może… — Chętnie, dzieciątko — odparłam smętnie. — Tylko szkopuł w tym, że ja się go cholernie boję. — Wszyscy się boją…

Zaczęło się zmierzchać. Bałam się coraz bardziej. Opuściliśmy łańcuch górski, uciekałam teraz po równym i płaskim, dusząc pedał do dechy. Wreszcie ujrzałam przed sobą po prawej mnóstwo świateł, stację benzynową z warsztatem, dalej gospodę ludową z wielkim parkingiem, dużą ilość samochodów, z determinacją pomyślałam, że tutaj, wśród ludzi, monstrum nie zrobi mi chyba nic złego, gwałtownie zjechałam w prawo, na wszelki wypadek opuszczając szosę, i zatrzymałam się. Potwór z rzęgotem przeleciał obok, też zwolnił i pięćdziesiąt metrów dalej stanął na parkingu przed gospodą ludową. Gdybym nie bała się go tak przeraźliwie i bezsensownie, wy siadłabym i złożyła gratulacje kierowcy. Genialny facet! W końcu ja jechałam osobowym volkswagenem, który świetnie chodzi po górach, on zaś pruł TIR–em gigantycznych rozmiarów! Zasługiwał na szczery podziw. Gdzie mi było jednakże do uprzejmych wyrazów, wykorzystałam sytuację, dokitowałam i uciekłam. Dzięki tej całej przerażającej zabawie spóźniliśmy się na obiad do Hildy zaledwie czterdzieści pięć minut… W Wiedniu mieliśmy spędzić cztery dni, w skład których wchodziła sobota i niedziela. Do załatwienia wszystkich spraw pozostał czwartek i piątek. Z zaplanowanych i wypełnionych obowiązków pamiętam tylko zakup znaczków, wizytę u przyjaciół i pobyt na torze kłusaków, ale było tego znacznie więcej i śpieszyłam się bez chwili przerwy. Jedyną ulgę stanowił parking. Zamieszkaliśmy u jakiejś facetki, która wynajmowała Polakom piękny apartament z łazienką, bardzo tanio, z nie znanej mi przyczyny. Malowane to mieszkanie było w sposób niezwykły. Delikatny, kremowy kolorek, niby wszystko gładko, ale przy zmianie oświetlenia pojawiały się w tym małe różyczki. Sama bym chciała mieć coś takiego, okazało się to jednak niemożliwe, bo malarz, specjalista od takich sztuk, już umarł. Za to przed samym domem na parkingu istniało wolne miejsce, co zakrawało na cud. Wracałam śmiertelnie zmęczona, podjeżdżałam pod budynek, z reguły późnym wieczorem, i miejsce było, jakby specjalnie na nas czekało. Błogosławieństwo wstrząsające, nie musieliśmy po całym dniu pośpiechu lecieć jeszcze kilometr albo i dwa. nie pojmowałam zjawiska, ale korzystałam z niego z radosną ulgą. Ostatniego dnia pobytu okazało się, że parkowałam przed kościołem, na miejscu zarezerwowanym dla biskupa. Wiedeń był rozkopany radykalnie. Pilotował mnie Jerzy, który już tam bywał, coś mu się jednak przez te wykopki i objazdy pozmieniało i rezultaty nas prawie dobiły. Na zwykłe pytanie: „W prawo, w lewo czy prosto?” usłyszałam odpowiedź: — Należało skręcić tam, gdzie było rozkopane, więc teraz już wola boska. Czekaj, zaraz się połapię… Nie mogłam czekać na środku jezdni, wybrałam środkowy pas, który wydał mi się najbezpieczniejszy, po czym okazało się, że powinnam była jechać prawym. Lewy i środkowy wiodły do tunelu. Dwie godziny wracałam w to samo miejsce, żeby pojechać prawym i przedostać się na drugą stronę Dunaju. Pomijam już to, że nad sklepem filatelistycznym przejechałam cztery razy, zanim przyszło nam do głowy, że może mieści się on w podziemnym centrum handlowym. Głodni byliśmy potwornie, bo na jedzenie brakowało czasu. W piątek wieczorem postanowiliśmy zrobić zakupy spożywcze na dwa dni, żeby nie tracić forsy w restauracjach. Weszliśmy do wielkiego sklepu, nie ma znaczenia którego, popatrzyliśmy na wędliny, oko nam zbielało i poprosiliśmy ekspedientkę o trzy czwarte kilo wszystkiego po trochu, jak leci. No i ona zaczęła nam to ważyć… Mnie zaś zaczęło się robić ciemno w oczach. Dogodziłam sobie już w sklepie filatelistycznym, gdzie kupowałam ściśle określone walory z różnych krajów. Zajęło to półtorej godziny, stałam cały czas i omal trupem nie padłam, ale nie ośmieliłam się usiąść, bo uważałam, że byłoby to nieprzyzwoite. Na skutek moich wymagań sprzedawczyni dźwiga potężne klasery, z

każdego wyjmuje po dwie albo trzy sztuki, szarpie się z ciężarami, a ja mam sobie wypoczywać w fotelu. Nieładnie. Odstałam zatem swoje i w tym sklepie spożywczym życia już we mnie nie było. Ekspedientka zaś, spełniając nasze życzenie, każdy plasterek wędliny z zegarmistrzowską precyzją układała na oddzielnym pergaminie, ślicznie to wyglądało, owszem, ale trwało w nieskończoność. — Czy ona nie może okazać trochę niedbalstwa? — spytałam z jękiem w ojczystym języku. — Nie może — odparta stanowczo Iwona. — To jest uczennica, a tamta baba obok patrzy jej na ręce. Dotrzymałam do czterdziestu deko, po czym poprosiłam, żeby dała sobie spokój z rozmaitością w plasterkach i resztę uzupełniła pasztetówką w kawałku. Od lady odeszłam jeszcze żywa. Pozostała część sklepu była samoobsługowa, pojęcia nie mam, i co kupiliśmy, ale dwulitrową butlę wina z całą pewnością. Trzymałam ją jeszcze w ręku, kiedy rąbnęła mnie wątroba, czego można się było spodziewać. — Weź to ode mnie, dzieciątko, weź to ode mnie! — zażądałam rozpaczliwym szeptem. Dzieciątko zdążyło, flacha się nie stłukła, atak przeczekałam, jak zwykle, w skamieniałym bezruchu, po czym, już w domu, moja przyszła synowa, złota? dziewczyna, wykonała zachwycające kanapeczki, których nie mogłam jeść i o mało się nie popłakałam i z żalu. Odpoczęłam nieco dopiero na wyścigach, gdzie;;, poczułam się jak u siebie w domu i gdzie, jak takie tępe cepy, obydwoje z Jerzym nie graliśmy typów Iwony, a można było nieźle się wzbogacić… W drodze powrotnej pokazałam dużą klasę. Dziwie się bardzo, że oni to wytrzymali, ta młodzież; musiała mieć stalowe nerwy. Wyjechaliśmy o dwunastej, obie granice przeszły ulgowo, ale od Katowic; zaczęła się mgiełka. — Matka, leć za nim, co się będziesz obcyndalać — poradził mój syn. — Na sępa! Wyprzedzał nas duży fiat, który miał chyba światła przeciwmgielne. Przyśpieszyłam, jechałam za nim i, sto dwadzieścia pięć, jeszcze przed Częstochową skręcił gdzieś w bok, ale już się przyzwyczaiłam do szybkości. Prułam przed siebie samodzielnie i zawiadamiałam dzieci, co widzę, a należy delikatnie zauważyć, że w ciemnościach miewam omamy. Duże drzewo rosło na środku jezdni. Wiadukt opierał się jedną podporą w połowie szosy. Wszyscy z przeciwka jechali moim pasem, a nie swoim. I tak dalej. Oglądałam te widoki i leciałam ciągle te sto dwadzieścia pięć, a oni to znieśli bez wielkiego wrażenia! Zważywszy jednak, iż jeden znajomy facet widział przed sobą zakonnika nadnaturalnych rozmiarów, maszerującego szosą przed samochodem, bez względu na szybkość, nie było jeszcze ze mną najgorzej. O wpół do dziewiątej znaleźliśmy się w domu. Następną podróż do Pardubic odbyliśmy wszyscy razem. Mój syn, potraktowawszy poważnie komunikat o kałuży i oceanie, finansowo był już całkowicie samowystarczalny. Uzgodniliśmy, że on płaci w Polsce, ja zaś poza granicami kraju, opływałam bowiem w czeskie korony za Lesia. Nieco wcześniej spotkał mnie zaszczyt wielkiej miary, Lesio wyszedł w Bratysławie w olbrzymim nakładzie, jako zachęcający dodatek do subskrypcji na dzieła natury ideologicznej, i na wszelkie wydatki mogłam sobie pozwalać. Tym bardziej popełniony na wyścigach idiotyzm wołał o pomstę do nieba. Wydarzenia na torze opisałam porządnie i uczciwie w dziele pod tytułem Wyścigi. Dokładnie tak to wyglądało. Stojący obok mnie Marek nie uwierzył, że Chaloupka przeszedł Wielki Taxis, a upiorny obcy program rzeczywiście podtykano mi pięć razy, od czego wpadłam w furię, zamiast

go obejrzeć i wyciągnąć sensowne wnioski. I naprawdę miałam dosyć Pieniędzy, żeby zagrać w kółko zaznaczone w nim konie. No trudno, kogo pan Bóg chce skarać, temu „ rozum odbiera… Wszystkich perypetii natury prywatnej nie będę już wspominać, bo się od tego człowiekowi coś robi. ‘; Marek i Jerzy nie trawili się wzajemnie i chociaż starali się tego nie ujawniać zbyt jaskrawo, to jednak wciąż wyskakiwały jakieś głupie zadrażnienia. Łagodzenie ich i unikanie sytuacji konfliktowych wyszło mi nie tylko nosem, ale zgoła czubkiem głowy. No i znów widzę, że temat mnie przepchnął za daleko i muszę się cofnąć ładne parę kroków. Kataklizm w moim domu i ślub Roberta, wydarzenia wstrząsające, acz rozmaitej natury, nastąpiły wcześniej… Na miejscu warsztatu wulkanizacyjnego i różnych zrujnowanych szop wzniesiono wysokościowce, zmieniając tym całkowicie równowagę wodną całego terenu. Mój dom zaczął pękać. Ściśle biorąc, zaczął się jakby oddalać od sąsiedniego budynku, z którym miał wspólną ścianę. Nie powinien był mieć. Powinien posiadać własną, zdylatowaną od sąsiada, posadowioną na oddzielnym fundamencie. Brak tej własnej ściany, podejrzewam, że ukradzionej jeszcze przed wojną, albo może w czterdziestym szóstym roku, przy ruchach gruntu spowodował odchodzenie murów od siebie. Budynek zawsze pęka od góry, najśmieszniej zatem wyglądał strych, a zaraz potem moje mieszkanie. Strop wyłaził ze ściany poprzecznej, zaś od ulicy i od podwórza robiła się w pionie coraz szersza szpara. Doszło w końcu do tego, że przez tę szparę nie tylko lał deszcz, ale silniejszy podmuch wiatru wmiatał mi do pokoju śmieci z podwórza. Zaradziłam temu, zatkałam ją watą do uszczelniania okien i wiało już samo świeże powietrze bez niepożądanych dodatków. Kwestią bezpieczeństwa nie musiałam się przejmować, już wcześniej bowiem stwierdziłam, że stropy Ackermanna oparte są na ścianach podłużnych, z poprzecznych mogą sobie wyłazić, ile im się spodoba i nic mi się na głowę nie zawali, najwyżej zyskam bezpośredni kontakt z sąsiadami. Trochę mnie tylko denerwował gruz, sypiący się dość obficie, domagałam się nawet od administracji jakiegoś przeciwdziałania, doskonale wiedząc, że sprawa jest beznadziejna, bo niby co mieli zrobić? Właściwie powinni byli obniżyć czynsz, ale tak racjonalne działanie nie leżało w możliwościach ani instytucji, ani ustroju. Torbę z gruzem ustawiłam na biurku pani administratorki wyłącznie dla przyjemności, a nie z nadzieją na skutek. Nastąpił jednak jakiś rewolucyjny przełom i po dziesięciu latach wahań, strusiej polityki i sprzecznych decyzji podjęte zostało dzieło wielkie, mianowicie generalny remont całej budowli, frontu i oficyny, z doprowadzeniem centralnego ogrzewania i ciepłej wody włącznie. Wpadło mi właśnie w ręce pismo urzędowe, w którym wyjaśniam przyczyny niedotrzymania terminu na Studnie przodków. Chętnie je zacytuję. „…od samego początku bieżącego roku w moim domu trwa generalny remont. W obliczu permanentnie pracujących na różnych piętrach co najmniej dwóch świdrów pneumatycznych, nie mówiąc już o innych atrakcjach, warunki pracy miałam utrudnione. Na wielokrotne prośby o odpowiednie mieszkanie zastępcze tak w ADM, jak i w Urzędzie Dzielnicowym odpowiedziano mi propozycją przeniesienia się do tak zwanego budynku rotacyjnego, pozbawionego cywilizowanych urządzeń sanitarnych. Wspólne WC i prysznic na korytarzu — a zatem warunki zbliżone do warunków bytowania elementu nie pożądanego w stolicy. Nie przypominam sobie żadnego przestępstwa, przez którego popełnienie zasługiwałabym na tego rodzaju karę, odmówiłam zatem przeprowadzki. … remont wszedł na teren mojego mieszkania, przez co znalazłam się w oku cyklonu. Znajduję się w nim nadal, ściśle uzależniona od postępu prac budowlanych…

…na marginesie komunikuję, że w budynku rotacyjnym są pluskwy”. Między nami mówiąc, na teren mojego mieszkania remont wdarł się na samym końcu, wyłącznie dzięki temu, że porozumienie z budowlaną klasą robotniczą osiągałam z łatwością. Gorzej mi wyszło porozumienie ze sobą i zdaje się, że zgłupiałam w owym momencie kompletnie, głupota zaś objawiła się ? następująco: Sąsiadów obok nie było, tuż przed wybuchem orgii budowlanej zdążyli wynieść się do mieszkania spółdzielczego i lokal po nich stał pustką. Kierownik robót przydzielił mi go jako magazyn na meble. Nie był to apartament obszerny, jeden pokój zaledwie, przydział uzyskałam jakoś znienacka, znajdowaliśmy się w domu tylko we dwoje z Robertem i w szaleńczym pośpiechu rozpoczęliśmy przenosiny. Możliwe, że pomógł nam ktoś obcy, a może zrobiliśmy to sami, w każdym razie jako pierwsza przejechała szafa na odzież i została ustawiona drzwiami do ściany. Pewne jest, że w tym momencie nie myślałam w ogóle, bo gdyby błysnęła we mnie bodaj iskra zastanowienia, nie pozbawiłabym się dobrowolnie całej garderoby. Na blisko trzy miesiące zostałam w jednej spódnicy i jednym swetrze, reszta zaś stała mi się niedostępna, nie dość bowiem, że szafa stała tyłem, to jeszcze zagrodziły ją inne fragmenty umeblowania, upychane byle jak, jedne na drugie, bez najmniejszego sensu. Ile wysiłku kosztowało nas potem przedostać się przez to rumowisko do rozmaitych przedmiotów, ludzkie pojęcie przechodzi. W ten sposób zamieszkałam nagle na placu budowy, co od razu odmłodziło mnie o dwadzieścia lat. W pracach remontowych wzięłam żywy udział, częściowo z własnej woli, a częściowo pod przymusem, bo, rzecz jasna, w radosne szaleństwo włączył się Marek, który lenistwo tępił bezlitośnie. Sama zresztą byłam zdania, iż jeśli i tak nie mam się gdzie podziać, lepiej już coś robić dla przyśpieszenia sprawy. W usuwaniu największych zwałów gruzu uczestniczyłam osobiście, w towarzystwie robotnika, który między innymi rozbierał piece, i obydwoje wykazaliśmy się dużym racjonalizmem. On wywalał zawartość wanienki za okno, po czym wystawiał głowę i ryczał: — Uważać tam!!! Ja zaś ograniczałam się do wystawiania głowy bez krzyków, patrząc tylko, czy w kogoś nie trafiłam. I rzeczywiście, raz mi się udało. Dwóch facetów w trakcie rozmowy zatrzymało się w bramie akurat pod moim oknem, ale nie doznali uszczerbku na zdrowiu, bo wysypywałam właśnie sadze z przewodu kominowego. Gruzu w ogóle była ilość potworna, nie tylko bowiem robili całą instalację centralnego ogrzewania, ale także wymieniali stolarkę zewnętrzną. Przez jakiś czas mieszkaliśmy bez ścian, z doskonałym widokiem na świat. Lokalizacja miejsc do spania zmieniała się z dnia na dzień i któregoś wieczoru, kiedy już prawie zasypiałam, wrócił do domu Robert. Usłyszałam, że chodzi po mieszkaniu i mamrocze pod nosem: — Gdzie, do ciężkiej cholery, podziało się moje łóżko…? Jego wersalkę istotnie trudno było znaleźć, bo nie dość, że została wciśnięta pomiędzy mój tapczan i ścianę pod oknem, to jeszcze zasłaniała ją wielka płyta pilśniowa twarda, laminowana. Wyginała się, tworzyła jakby tunel, w który należało się wczołgać od strony nóg. Nazajutrz znalazła się już gdzie indziej, tak płyta, jak i wersalka, i coś na nich leżało. Jerzy spał przez tydzień jednakowo, z nogami w pokoju, a głową w przedpokoju, ja zaś na tapczanie ustawionym dokładnie na środku mieszkania, na jakimś tajemniczym podwyższeniu, nie pamiętam, z czego złożonym. Wchodziłam na legowisko po stołku i brakowało mi tylko sześciu gromnic dookoła. Organizacja pracy została ustabilizowana od początku. Klasa robotnicza zaczynała o siódmej rano, odwalała swoje i o piętnastej trzydzieści opuszczała budynek. O szesnastej przystępował do zajęć Marek i, niestety, ja. Mój były zawód okazał się bezcenny.

Najpierw uratowałam glazurę w łazience. Remont odbywał się w zasadzie na koszt państwowy, za niektóre luksusy jednakże lokatorzy musieli płacić. Do owych luksusów zaliczały się umywalki. Nie używałam umywalki w łazience od samego początku, bo rura w ścianie była pęknięta i ciekło z niej do sąsiadów piętro niżej, ujęcie zostało zatem zaszpuntowane na zawsze. Przywykłam do mycia się nad wanną do tego stopnia, że nie potrafię umyć twarzy nad umywalką, nie zalewając wodą całego pomieszczenia, moje dzieci zaś pod tym względem nie stroiły grymasów. Umywalka była nam niepotrzebna, odmówiłam dokonania zakupu, a hydraulicy uznali, że zapewne ze skąpstwa. Kiedy zatem wystąpiła kwestia przeprowadzenia rury ciepłej wody i pojawiła się konieczność skucia glazury, moją propozycję przejścia w ścianie powyżej potraktowali niezbyt życzliwie. Trwałam przy swoim, bo wiedziałam doskonale, że ta piekielna glazura została położona na cemencie 450, takim na konstrukcje mostowe, i przy zdejmowaniu nie ocaleje ani jedna płytka. Wśród objawów uporu pokazałam palcem. — Tędy pan pójdzie — powiedziałam. — Tutaj nad płytkami i zejdzie pan prosto do kranu. Do skucia tylko ten kawałek, dwie sztuki. Hydraulik pomyślał chwilę. — To nam się nie opłaca — rzekł stanowczo. — Bardzo dobrze — pochwaliłam. — A za ile by się panom opłaciło? Znów trochę myślał. — Tysiąc złotych — oznajmił wreszcie, patrząc podejrzliwie, jak też zareaguje moje skąpstwo. Skąpstwo zaaprobowało sumę bez chwili wahania, co wzbudziło w ekipie wyraźne zdumienie. Zawiadomiłam ich przy tym, że oddzielnie dopłacam za jakość. W rezultacie wpadli w zapał i zrobili wszystko jak trzeba, bardzo porządnie, a kosztowała mnie ta fanaberia tysiąc trzysta złotych. Kiedy z kolei przyszli kominiarze i oznajmili, iż muszą w mojej łazience wykuć dwie dziury, jedną wyżej, a drugą akurat w glazurze, bo potrzebne są przewody wentylacyjne, od razu zapytałam, za ile im się opłaci podłączyć do starych przewodów kominowych, pozostałych po piecach. Nie pchali się do utrudnień, usiłowali we mnie wmówić, że stare przewody idą obok, a oni muszą w łazience… — Niech ml pan nie truje tych bzdetów — rzekłam grzecznie, zdecydowana na wszystko, bo w owym momencie moje mieszkanie już było prawie skończone. — Skosikiem pan sobie pójdzie od parteru na drugie, a z pierwszego na strych. Nie ‘ma o czym mówić. — O, pani się zna? — zdziwili się. — Pani może budowlaniec? — Budowlaniec. — No, jak tak, to co innego… W rezultacie za moje trzysta złotych poszli kuć bruzdy w betonowych słupach u sąsiadów z dołu. Sąsiadom nie robiło to różnicy, bo primo, wynieśli się, a secundo, ich lokal stanowił jeszcze jedno gruzowisko. Główny dowcip jednakże leżał w tym, że znakomity projekt remontu nie przewidywał likwidacji pęknięcia. Pani projektant, można powiedzieć moja koleżanka po byłym fachu, musiała chyba zgłupieć doszczętnie i w ogóle nie obejrzała obiektu, niemożliwe bowiem, żeby przy oglądaniu przeoczyła rozszerzającą się ku górze szczelinę. Murarz usiłował dostosować się do projektu i zarzucić ją tynkiem, nabrał zaprawy na kielnię i chlapnął. Stałam akurat obok. — Panie, panu to przecież na ulicę wylatuje! — powiedziałam z irytacją. Zaniepokoił się. — Niemożliwe!

— No to niech pan sam zobaczy. Chlapnął ponownie i wychylił się przez balkon, oglądając lecącą pecynę. Przyłączył się do nas Marek. Obaj przez długą chwilę gapili się na usuwaną z domu zaprawę, z pół wanienki tak wyrzucili, aż wreszcie murarz oprzytomniał. — No, to jest przecież niemożliwa rzecz! — powiedział trochę bezradnie, a trochę z oburzeniem. — No pewnie, że niemożliwa! — rozzłościłam się. — Od początku mówię, że trzeba osiatkować! Gdzie kierownik?! Kierownik robót przyznał mi pełną słuszność i zakłopotał się. Siatki nie miał, nie została przewidziana. Zmiany można było dokonać za pomocą prostego wpisu do dziennika budowy, ale skąd wziąć materiał…? W rezultacie wspólnymi siłami rąbnęliśmy zwój siatki Ledóchowskiego z sąsiedniej budowy i sama przywiozłam ją samochodem. Potem przewiozłam jeszcze potężny kłąb kabla dla elektryków i zapanowała między nami pełna przyjaźń. Do osiatkowania całego mojego mieszkania na okrągło przystąpił razem z murarzem Marek, co dało efekt nadprogramowy. Obaj stali na pomościku, murarz łypał okiem i ambicja nim szarpała. Nie będzie tu byle neptek robił lepiej od starego fachowca! Uczciwie muszę przyznać, że tak doskonałego ułożenia siatki z wyrobionym za nią prawidłowym luzem nie widziałam nigdy w życiu. Zaprzyjaźnieni byliśmy w końcu z całą ekipą budowlaną i chłopak od hydraulików z czystej sympatii rąbnął dla mnie rurę od wychodka z budowanego właśnie w pobliżu hotelu PZPR. Nie zamierzałam oszczędzać akurat na kawałku plastykowej rury, kupiłabym ją chętnie, gdyby nie to, że nie można jej było nigdzie dostać za żadne pieniądze. Rezerwuar miałam, sedes również, ale połączenie między tymi elementami nie istniało wcale. Pod koniec remontu wybuchła batalia o rury gazowe. Nie miałam ochoty pozbywać się bezpowrotnie Piecyka w łazience, znałam swój kraj, zblatowani hydraulicy od razu przeprowadzili mi wodę przez piecyk i miał on zostać. Co za tym idzie, musiały zostać i rury, idące od gazomierza. Nie ulega wątpliwości, że zyskałam sobie opinię wariatki, zabraniając usuwać je spod sufitu i upierając się, iż stanowią dla mnie zachwycający przedmiot dekoracyjny. Lubię rury, gust mam taki, mieszkanie bez rur to w ogóle nie mieszkanie. Prawdy powiedzieć nie mogłam, bo musiałabym po raz drugi starać się o zgodę gazowni i załatwiać inne podobne dyrdymały. Odcięto wprawdzie owe rury od gazomierza, ale natychmiast po odbiorze robót wtajemniczony w sprawę hydraulik przyspawał je z powrotem. Dzięki czemu trwające całymi tygodniami braki ciepłej wody nie zatruwały mi życia w łazience, a kwestia zmywania w kuchni nigdy nie spędzała mi snu z powiek. Przez jakiś czas, chyba ze dwa tygodnie, mieszkałam na jednym metrze kwadratowym, z osiągnięć cywilizacji dysponując wyłącznie prądem elektrycznym. Gazu i wody nie było wcale, zostały chwilowo odcięte. Nieszczęśliwym zbiegiem okoliczności działali właśnie u mnie malarze, wodę musieli donosić z okolicy, a klej gotowali w moim czajniku na maszynce elektrycznej, ustawionej na parapecie okiennym. Wodę na herbatę gotowałam w rondelku. Przypuszczam, że kupiłabym drugi czajnik, ale czajników w tamtych czasach nie było i uwolniłam się od kleju malarskiego dopiero długo potem. Pech jakiś straszliwy sprawił, że w pełnym rozkwicie tego całego szataństwa przyszła do mnie zrozpaczona czytelniczka. Przyjechała skądś, spoza Warszawy, zwierzyć się z nieszczęść i błagać o radę. Przyjęłam ją w kuchni, gdzie spędziłyśmy prawie całą noc, ku wściekłości Jerzego, śpiącego połowicznie w przedpokoju. Izolacji nie było żadnej, drzwi wewnętrzne miałam powyjmowane z zawiasów, nic do jedzenia, żadnych naczyń, uchetana już byłam tak, że nie rozumiałam, co się do mnie mówi, ona zaś rzeczywiście znajdowała się w sytuacji okropnej i

raczej beznadziejnej. Możliwe, że istniała dla niej jakaś rada, ale w stanie otępienia absolutnego nie umiałam jej znaleźć. Przenocować jej nie mogłam, chyba że na kawałku zagruzowanej podłogi, pieniędzy już nie miałam, bo wydatkowane na remont sumy doprowadziły mnie do zera. Żal mi jej było serdecznie, ale na tym kończyły się moje możliwości i do dziś mnie ta sprawa dręczy. Nie wiem nawet, czy dziewczyna jeszcze żyje, bo w grę wchodziły tam także kwestie zdrowotne. Musiała mieć naprawdę generalny niefart życiowy, jeśli trafiła do mnie w momencie najgorszym z możliwych. Pieniądze mi wyszły, bo za jakość dopłacałam uczciwie, co zostało docenione. Posadzkarze ułożyli mi klepki bez mała jak w przedwojennym pałacu, przez całe mieszkanie, bez żadnego progu. Do kuchni przewidziane były płytki PCV w upiornie jadowitym zielonym kolorze. Znów pojechaliśmy z kierownikiem na inną budowę i wymieniliśmy odpowiednią ilość tego okropieństwa na coś ludzkiego. Posadzkarz od tego PCV tak się tym wzruszył, że sam zaproponował ułożenie płytek w kuchni na skos, żeby stanowiły pendant do jodełki w przedpokoju. Na bani znajdował się niezłej, gdyby był trzeźwy, z pewnością nie zgłosiłby tej straszliwej propozycji, ja zaś przenigdy nie ośmieliłabym się z czymś takim wystąpić. Doskonale zdawałam sobie sprawę z czekających go trudności, zamiast uwalić kwadraty zwyczajnie i równo, musiał ciąć dziesiątki trójkącików przy wszystkich ścianach, istny obłęd! Skoro jednak sam zaczął, chwyciłam go za słowo, a on honorowo własną propozycję zrealizował. Najgorsza ze wszystkiego okazała się kołomyja z drzwiami. Malowałam je niegdyś olejną farbą własnoręcznie i od razu wyszło na jaw, że poprzednie malowanie było ostatnim możliwym. Warstwa farby zrobiła się zbyt gruba, następne pociągnięcia powodowały odstawanie i odpadanie wszystkiego i trzeba je było przeszmerglować, zdzierając całość prawie do żywego drewna. Szmergiel jak szmergiel, najlepiej działał mały nóż kuchenny. Zagnałam do tej katorżniczej pracy własne dzieci bez żadnego miłosierdzia, pot kapał im z czoła, aż się kałuże robiły, i nie mówili o mnie inaczej jak „ten gestapowiec”. Zeskrobali jednak i mogłam przystąpić do malowania, przy czym za skarby świata nie zdołam sobie przypomnieć, dlaczego robiłam to ja, a nie ekipa remontowa. Obawiam się, że zasadniczy wpływ na dzieło miał Marek. Na jedynej dostępnej mi spódnicy występowało wszystko. Wapno, cement, farba klejowa, farba olejna, kurz, trochę sadzy i rozmaite produkty spożywcze, bo na tym parapecie okiennym jakoś mi się niewygodnie gospodarowało. Gruz wbijał się we mnie, na głowie mogłam sobie zasiać rzepę i posadzić kartofle. Myć się, myłam, nawet często, łazienka w zasadzie nadawała się do użytku i poza okresami całkowitego braku wody korzystaliśmy z niej bez przeszkód, ale co z tego, skoro w dziesięć minut po umyciu na nowo człowiek robił się brudny. Ataku histerii dostałam zaledwie cztery razy. Za pierwszym właśnie cisnęłam w Jerzego popielniczką z Luwru. Dziecko zdążyło wykonać unik, popielniczka rąbnęła w ścianę i rozleciała się na drobne kawałki. Za drugim razem popłakałam się rzewnymi łzami, bo Marek kazał mi szmerglować listwy podłogowe, pełne zadziorów. Gdybym miała rękawiczki, zajęcie byłoby całkiem znośne, rękawiczkami jednakże nie dysponowałam i drzazgi z drewna wbijały mi się w ręce, a ten potwór jeszcze mnie poganiał. Trzeci atak nastąpił pierwszego wieczoru po zakończeniu u mnie wszystkich robót. Klasa robotnicza opuściła lokal definitywnie, mieszkanie zostało wyglansowane, usiadłam przy kuchennym stole i spróbowałam złapać oddech. W tym momencie Marek zapytał mnie, czy może oderwać dwie płytki PCV, te przy futrynie drzwiowej, bo są tak brzydko przycięte, mają co najmniej dwa milimetry niepotrzebnego luzu… Wpadłam w szał nieopanowany i urządziłam straszliwą awanturę. Był zbrodniarzem, który usiłuje wpędzić mnie w nowy remont, złoczyńcą, katem, sadystą, nie pamiętam czym jeszcze, odmówiłam zgody nawet na wykręcenie żarówki w lampie, przysięgłam, że go zabiję. Zniósł to

jakoś spokojnie, nazajutrz zaś bez najmniejszych oporów przyznałam, że istotnie, te dwie płytki szpecą olśniewająco piękną całość i proszę bardzo, niech je sobie odrywa, ile zechce. Sam doszedł do wniosku, że na propozycję wybrał chyba niewłaściwą chwilę, skorzystał z mojego przyzwolenia i przerobił jeszcze niedostatecznie wypieszczoną płytkę pod zlewozmywakiem. Na samym końcu wymyślił coś jeszcze gorszego. Zabrakło gniazdka przy drzwiach kuchennych i uznał, że warto je zrobić od razu, przewód od mufy schodzi po futrynie, poprowadzi go kawałeczek w bok i osadzi to gniazdko… To, co wyczyniałam, przeszło nawet mnie samą. Ze strasznym krzykiem: „Nie zniosę więcej gruzu!!!” uciekłam z domu. Marek doprowadził przewód bez przeszkód, zaś wykuta przez niego bruzda miała pięć centymetrów długości, pół centymetra szerokości i wysypała się z niej łyżeczka od herbaty tynku. Reszta szału objawiła się we mnie w nowej postaci. Mieszkanie, z odmalowaną stolarką i polakierowaną podłogą, lśniło, siejąc blaski wręcz na całą dzielnicę, w żadnym wypadku nie można było zapełnić go starymi, śmiertelnie brudnymi meblami, kurzącymi się u sąsiadów. Pokój sąsiadów musiałam jednak opróżnić szybko, bo kiedyś wreszcie powinna tam wejść ekipa remontowa. Amok doprowadził mnie do stanu, w którym wszystkie rozbierane meble w kawałkach, a także pomniejsze sztuki w całości, pchałam do wanny i szorowałam ryżową szczotką, wrzącą wodą i proszkiem do prania. Potok mydlin płynął kaskadami po schodach, bo takiej, na przykład, szafy ubraniowej i trzymetrowych gzymsów nie zdołałam zmieścić w łazience. Pozazdrościła mi Lucyna, a może wariactwo było zaraźliwe, poleciała do domu i zrobiła to samo u siebie, zdecydowanie rozjaśniając wszystkie regały na książki. Narobiła się niczym wół w ornym polu, twierdziła, że to przeze mnie, i miała pretensję. Następnie administracja zrobiła mi ciężką krzywdę. Na okres remontu lokatorzy zostali zwolnieni z płacenia czynszu, co miało swój sens, bo budowla na mieszkanie się nie nadawała. Szczególnie wielkie dziury zamiast ścian zewnętrznych robiły duże wrażenie. A i tak łaska Opatrzności nad nami czuwała, bo mimo końca października pogoda cały czas była piękna, słoneczna i ciepła, nawet w nocy dawało się wytrzymać. No dobrze, zwolnieni to zwolnieni, przyjęłam to do wiadomości i płacenia zaniechałam. Należy zauważyć, że pomiędzy administracją a mną już od dawna istniały kontrowersje i nie wszystkie spowodowała ADM. Rachunków przeważnie nie płaciłam w terminie z tego prostego powodu, że szkoda mi było czasu. Aż do piętnastego każdego miesiąca na pocztach stały straszliwe ogony, miałam co robić i bez nich, a egzystencja kolejkowa nigdy nie wydawała mi się upojnym szczęściem. Płaciłam zatem później, po dwudziestym, czasem w ogóle zapominałam i płaciłam hurtem z opóźnieniem kilkumiesięcznym, czasem płaciłam do przodu, żeby mieć z głowy i nie obciążać sobie pamięci. Niekiedy buntowałam się na tle braku wody i walącego mi się na głowę gruzu, niekiedy mnie po prostu nie było i sprawę rachunków zaniedbywałam. Nie zliczę pism, które przychodziły do mnie z nakazami płacenia, karami i odsetkami za zwłokę, z tym że wprowadzały urozmaicenia dość osobliwe. Parę razy przysłano mi groźby i ostrzeżenia już po zapłaceniu zaległości. Dwukrotnie zapowiadano sprawę sądową za czynsz sąsiadki z budynku obok. Raz przez pomyłkę przysłano komornika, który opieczętował lodówkę, co w najmniejszym stopniu nie przeszkadzało jej użytkować, pomyłka zaś wyjaśniła się nazajutrz. Rekord stanowił dokument, nad którym usiadłam z ciekawości. Napisane tam było, że mam natychmiast zapłacić niżej wymienioną sumę, bo inaczej zaskarżą mnie do sądu i spowodują eksmisję. Sądem i eksmisją nie przejęłam się zbytnio, ale zainteresowała mnie suma. Skąd też ją wzięto…? Spróbowałam policzyć, bez rezultatu, nie zgadzało się nic. Nawet gdybym istotnie nie płaciła czynszu przez cztery miesiące, co akurat nie

miało miejsca, też wypadało inaczej. Dodawałam kary za zwłokę, wyliczałam odsetki, ciągle mi wychodziło co innego. Zaintrygowało mnie to tak. że poleciałam nazajutrz do ADM, dotarłam do właściwej panienki i spytałam, na czym się opierała, dokonując swoich obliczeń. Panienka, bardzo nadęta i niechętna, wyciągnęła moje akta i okazało się, że do końca roku mam sześćset złotych nadpłaty. Był, chwalić Boga, październik. Nic już nie powiedziałam, panienka łaskawie raczyła przebaczyć mi swój błąd, źródła nie ukazała, ja zaś zadzwoniłam do głównej księgowej instytucji. — Proszę pani — powiedziałam uprzejmie — chciałabym zadać pani pytanie. Nie mam przesadnych wymagań, ale czy nie mogłaby pani zatrudnić u siebie osób, które opanowały trzy działania arytmetyczne? O czterech nie mówię, to może za wiele, ale te trzy…? — Ach, proszę pani! — odparła mi na to przygnębiona kobieta. — To jest moje marzenie od lat, całkowicie nie do zrealizowania! No i co mogłam zrobić? Czepiać się i pogłębiać jej stres…? Zazwyczaj te gróźb i obelg pełne pisma wyrzucałam od razu, szczególnie jeśli dopisane w nich były długi innych lokatorów, w końcu jednak straciłam cierpliwość. Nie przeze mnie młodzież chodziła na wagary zamiast na lekcje matematyki! Kiedy zatem w miesiąc po remoncie przyszedł kolejny dokument, znów grożący mi komornikiem za niepłacenie przez ubiegłe cztery miesiące, wpadłam znienacka w dziką furię. Pismo wyjęłam ze skrzynki, wychodząc z domu, otworzyłam je w samochodzie pod czerwonym światłem i trafił mnie szlag. Zawróciłam z miejsca, nie bacząc na przepisy ruchu, i pojechałam wprost do PGM–u. Napęczniała do szaleństwa, postanowiłam zrobić im wreszcie takie piekło, jakiego jeszcze nie było. Przeszkody dla mnie nie istniały, przez sekretarkę dyrektora przeszłam jak przez powietrze. I tu zaczęła się krzywda. Dyrektor tylko spojrzał, z ust zdążyłam wypuścić pół pierwszego zdania, resztę mi odebrał. Zaczął się giąć w ukłonach, przepraszać za pomyłkę, wezwał winowajczynię, obsobaczył ją w moich oczach i uszach, pismo podarł w strzępy i wrzucił do kosza. Potworne, zniweczył mi wszelkie szansę na awanturę! Przysięgam na kolanach, o mało nie pękłam! Całe szaleństwo zamierzałam rozładować na nim, zgadł czy co, ale wykończył mnie doszczętnie. Jedynej ulgi, bardzo zresztą nędznej, doznałam zgłaszając jadowitą prośbę, żeby może następne pisma spróbowali utrzymywać w tonie odrobinę mniej obelżywym. Była to z pewnością jedna z najgorszych chwil w moim życiu i wątpię, czy zdołam ją administracji kiedykolwiek przebaczyć. Dodatkowy efekt remontu wypadł całkowicie odmiennie i dość osobliwie, przysparzając mi tak doznań, jak doświadczeń i każdemu życzę spróbować. Rura centralnego ogrzewania szła sobie po ścianie i wichajster do zakręcania miałam akurat przed nosem. Widok to był przygnębiający, pomijając już fakt, że elementy zakręcające są w naszych instalacjach unieruchomione na mur i o żadnym kręceniu nie ma mowy. Druga rura, znacznie większych rozmiarów, potężny bałwan kanalizacyjny z kolankiem, straszył mnie w kuchni i wyraźnie czułam lęgnącą się pod jego wpływem nerwicę. Zgniewało mnie to. Postanowiłam widokom zaradzić. Namiętność do zbierania wszelkich zielsk istniała we mnie od wczesnego dzieciństwa. Dałam jej teraz ujście. Obie rury przyozdobiłam pękami wszystkiego, co mi wpadło pod rękę, z każdego pleneru wracałam zapchanym florą samochodem, zasuszone ozdoby wyglądały bez porównania lepiej niż instalacje sanitarne, rozwój manii nastąpił i pchnął mnie do dalszych działań. W podróży z Markiem przez Czechosłowację trafiłam na jakieś muzeum folklorystyczne, gdzie wisiały pająki ze słomy, podobne do naszych. Zainspirowały mnie. Słomę na dekoracje zdobyłam, wycinając ją nożyczkami po jednym źdźble, na sekundę przed rozpoczęciem żniw, w

domu używałam nożyc do cięcia stali, pożyczonych od Roberta. Z pająków przerzuciłam się na płaskie dekoracje ścienne, aż doszło do tego, że Klub Nauczyciela na Hożej zrobił wystawę tego całego szaleństwa. Jak wiadomo, stresy skracają życie. Podobno przeciwwagę stanowią antystresy. Jeśli człowiek spojrzy znienacka na coś bardzo ładnego, doznaje pozytywnego miniwstrząsu, który mu to życie przedłuża. Kto chce, niech wierzy, osobiście stwierdziłam, że ilekroć rzuciłam okiem od kuchennego stołu na ścianę przedpokoju, gdzie wisiała jedna z pstrokatych dekoracji, robiło mi się przyjemnie. Robi mi się przyjemnie nadal, aczkolwiek dekoracja nieco się przy—kurzyła, poza tym jest to kwestia gustu. Mnie się podoba ścienny pagaj, kogoś innego może zachwycać zdechła mysz. Proszę bardzo, niech patrzy na mysz. Teraz będzie dygresja pouczająca. Te wszystkie nasze kaloryfery, których nie można , zakręcać, odkręcać i w ogóle regulować, to nie jest tylko kwestia techniczna. Technicznie owszem, przed głupawymi manipulacjami zostały zabezpieczone radykalnie, zakrętki żadna ludzka siła nie ruszy, a gdyby ktoś się wyjątkowo zaparł, uzyska rezultat w postaci powodzi. Z urządzenia będzie mu się lał strumień ukropu i może najwyżej robić pod grzejnikiem permanentną przepierkę. I wcale nie o to chodzi. Rozwiązanie sprawy zostało wymyślone w ramach ustroju i stanowi jeden z licznych przykładów piramidalnego łgarstwa. Wszystko dla człowieka, radosne życie w pełni swobody, wolność aż nam uszami tryska, troska o naród szaleje niczym pożar prerii. De facto naród został ubezwłasnowolniony pod każdym względem, także ogrzewania, indywidualne potrzeby jednostki wyrzucono na śmietnik, człowiek przestał się liczyć i został potraktowany jak bezrozumne bydlę. Nie będzie taka jedna z drugą swołocz kręciła wichajstrami, potrzebami i odczuciami niech się wypcha, jak mu za gorąco, niech sobie otworzy okno, jak mu za zimno, niech włoży sweter, a poza tym niech nie zawraca głowy. Generalne przyjęcie poziomu umysłowego poniżej krowy znalazło swój wyraz w centralnym ogrzewaniu. I co? I myśmy tego nie zauważyli? Pogodziliśmy się z tym? Ech, proszę społeczeństwa, to niby na co zasługujemy…? I druga kwestia w ramach tej samej dygresji. Zbierałam te zielska tak samo jak słomę, wycinając nożyczkami po jednym źdźble, wybierając najpiękniejsze, i w drodze powrotnej nie mieściłam się razem z roślinnością w samochodzie. Zastanowiłam się wreszcie, co by było, gdybym tak cięła trawę sierpem, za pomocą nożyczek mogłam wykarmić jedną krowę, za pomocą sierpa wykarmiłabym może całe stado…? Kto chce, niech sobie wyciąga wnioski, a o ludności wiejskiej będzie jeszcze dalej. Zaraz po remoncie Robert postanowił się ożenić. Ściśle biorąc, postanowienie objawił już wcześniej, ale odmówiłam zezwolenia na piśmie, a nie miał jeszcze dwudziestu jeden lat. Narzeczoną aprobowałam w pełni, byłam jej serdecznie wdzięczna za jego maturę, znałam jednakże swoją rodzinę w obie strony i wolałam nie brać na siebie odpowiedzialności. — Kochane dzieci — rzekłam szczerze — bardzo chcę, żebyście wzięli ślub, jestem za, ale papierka nie dam. Żenić się może tylko człowiek dorosły, a człowiekowi dorosłemu papierki niepotrzebne. Mam wielką nadzieję, że doczekacie właściwej chwili, nie zmieniając decyzji. Anka, narzeczona, zrozumiała chyba, co mówię, Robert miał do mnie trochę urazy, ślub cywilny w każdym razie wzięli na jesieni, już po jego dwudziestych pierwszych urodzinach. Kościelny następnego roku późną wiosną, bo czekali z nim na przyjazd Teresy. Przy obu ceremoniach pojawiły się okoliczności towarzyszące, które waham się określić konkretnym przymiotnikiem. Na ślubie cywilnym mój ojciec złamał rękę. Uroczystość odbywała się w pałacyku Szustra, śnieg już leżał, śliskie zwały otaczały budowlę, ojciec potknął się na tym i upadł.

Od razu zaczęło być śmiesznie i przyznam się chyba, że do rodziny pretensje miałam. Możliwe, że poczułam się nieco skołowana, odbywał się, ostatecznie, ślub mojego własnego syna, impreza wydawała mi się dość istotna, powinnam w niej uczestniczyć jakoś porządnie, tymczasem ktoś musiał zająć się ojcem i odwieźć go do pogotowia. Ojciec, na szczęście, zaparł się, że na ślubie będzie obecny, choćby miał trupem ‘paść, mogłam zatem być obecna i ja, co zaś działo się potem, pojęcia nie mam, bo odjechałam. Żadnej z bab rodzinnych nawet do głowy nie przyszło, że mogłyby same sprawę załatwić, zostawiając mi trochę luzu dla dziecka, ale uczciwie mówiąc, mnie też to do głowy nie przyszło. Zawiozłam ojca do szpitala, rentgen wykazał, iż złamanie było najprzyjemniejsze z możliwych, równiutkie, w poprzek, bez przemieszczeń, wzięli ojca w gips i wróciliśmy na Niepodległości chyba na koniec skromnej uczty. Ślub kościelny wypadł znacznie huczniej, wesele przewidziane było w Pruszkowie, wyprawiał je wuj panny młodej we własnym domu z ogrodem. Kościół wybrano w parafii pana młodego, świętego Michała na Mokotowie, co wzruszyło szczególnie Teresę, bo sama też tam brała ślub. Na tym kościelnym ślubie znienacka pojawiła się Bożenka, ta z Władysławowa, żona Włodka, obecnie już rezydująca w Warszawie, ze łzami w oczach i siniakiem na twarzy. Oznajmiła, że Włodek ją pobił. Nie dziwiłam się jej przybyciu, bo Roberta od dzieciństwa bardzo lubiła, komunikatem o pobiciu za to poczułam się nieco ogłuszona, Włodka znałam bowiem jako przedwojennego dżentelmena. Nie można było zostawić jej odłogiem w tym opłakanym stanie, na poczekaniu zdecydowałam się zabrać ją na wesele i zdołałam upchnąć w którymś samochodzie. .Twierdziła później, że miała wstrząs mózgu i kazała mi świadczyć o tym na sprawie rozwodowej. Nie spełniłam jej życzenia, przeszkodziła mi w tym wrodzona prawdomówność, cały czas miałam w oczach ogniste polki i oberki, które wywijała ochoczo, i wstrząs mózgu jakoś mi do nich nie pasował. Obraziła się na mnie na zawsze. Rodzinne baby zirytowały mnie ostatecznie, ponieważ już o drugiej chciały wracać do domu. Ja zaś nie chciałam, przeciwnie, chciałam zostać, panem młodym na tym weselu był mój syn, nie żeni się syna codziennie, raz można było zostawić mnie w spokoju, dorosłe były wszystkie i w pełni sprawne, to nie, siedziały na schodach jak wyrzut sumienia, nadęte, niezadowolone, i truły, ilekroć pojawiałam się w pobliżu. W pobliżu pojawiałam się często, bo willa wuja to nie był zamek o stu komnatach, nie wytrzymałam z nimi i w końcu uległam, postanawiając, że wrócę. I tak zrobiłam, odwalając trasę w obie strony w potokach ulewnego deszczu. Że też mi nie przyszło do głowy rąbnąć sobie kielicha, urżnąć się nawet rzetelnie, nikt by się wtedy nie czepiał o odwożenie… Zaćmienie umysłowe, nic innego. Robert zamieszkał w Ursusie u żony, a Związek Literatów zaczął przydzielać spółdzielcze kawalerki. Nikt ich nie chciał brać, bo żaden pisarz w wieku produkcyjnym w kawalerce się nie zmieści, chyba że podusi rodzinę, a i tak na książki zabraknie mu miejsca. Wzięłam jedną dla dziecka, mieściła się na Ursynowie, budynek był już na ukończeniu i przenieśli się tam dość szybko. No i moje młodsze dziecko wprawiło mnie w podziw. Własną ręką wykończyło kuchnię, produkując szafki na górze i na dole, pełną obudowę, do której nawet Marek nie mógł się przyczepić. Bez mała godna była tych duńskich milionerów i z trudnością wierzyłam własnym oczom. Uprzednio bowiem przez długie wcześniejsze lata i we własnym domu żadnej roboty nie mogłam się doprosić. Robert zakołkował w kuchni haki na stolnicę, miałam stolnicę, ciekawe, swoją drogą, co się z nią stało, bo już dawno jej nie mam… Kiedy zleciała czwarty raz, rozzłościłam się, wzięłam go za rękę, zawlokłam do pokoju i pokazałam kinkiety na ścianie.

— Kołkowałam te kinkiety, jak miałeś osiem lat — powiedziałam złym głosem. — Spróbuj je ruszyć. Podobno matka głupia, a ty wszystko umiesz, fachowiec jesteś. Stolnica leży w brytfankach. Kto tu głupi, a kto fachowiec? Dziecko ujęło się ambicją, kiedy w czasie remontu usiłowano wyrwać haki do stolnicy, naruszyła się ściana i obleciał z niej tynk w przedpokoju. Następnie, zapewne siłą rozpędu, aczkolwiek po długiej przerwie, zrobił z drewna stołek kuchenny, istne cudo. Mój zachwyt i korzyść z mebla trwały krótko, ponieważ, znów przy remoncie, do naszego stołka klasa robotnicza przykręciła krajzegę i cięła klepki podłogowe dla całego budynku. Stołek nie wytrzymał, w tym całym zamieszaniu nie został potraktowany właściwie, Robert się obraził i odmówił naprawiania, chociaż krajzega, jako taka, zachwyciła go bez granic. Prawdziwą klasę jednakże pokazał dopiero we własnym mieszkaniu przy tych szafkach. Stwierdzenie, iż nie posiada dwóch lewych rąk, sprawiło mi ulgę niezmierną… Wszystkich ślubów moich dzieci nie będę załatwiać za jednym zamachem. Najwyższy już czas zająć się Związkiem Radzieckim. Zacząć muszę od wstępu, który będzie długi i rozbudowany, nader istotnym elementem ruskiej podróży okazał się bowiem jeden cykl spotkań autorskich. Spotkania dotychczas zaniedbywałam w niniejszej twórczości i chętnie zaniedbywałabym nadal, ale mam wrażenie, że się nie da. Budzą we mnie uczucia wysoce kontrastowe, zamierzałam je ukryć, żeby nie zrażać do siebie czytelników ostatecznie i radykalnie, chyba nie zdołam, rany boskie… No dobrze powiem wyraźnie. Z jednej strony jest to doping, inspiracja, powód do chluby, zachęta do pisania, ludzkie zainteresowanie, sympatia, życzliwość podtrzymują autora na duchu, sama przyjemność. Z drugiej, szczerze wyznam, że wolę łupać kamienie na szosie… Pisarze wiedzą, czytelnicy nie muszą, wyjaśniam zatem, skąd się bierze ciężar tej straszliwej pracy, oczywiście pod warunkiem, że się ją traktuje poważnie. Za każdym razem jest to indywidualny improwizowany występ, co najmniej półtoragodzinny, dostosowany do widowni. Najpierw należy spojrzeć, kto na tej widowni siedzi, błyskawicznie ocenić słuchaczy i zorientować się, czego mogą chcieć i co do nich trafi. Potem podać to coś w możliwie atrakcyjnej formie. Kto nie rozumie, co mówię, niech sam spróbuje. Rozpiętość słuchaczy na spotkaniach nie ma granic. Kiedyś wrąbano mnie z zaskoczenia w dwie szkoły zbiorcze na Zamojszczyźnie. W salach gimnastycznych, gdzie echo niosło i słowa nie można było zrozumieć, siedział wielki tłum dzieci, które nigdy w życiu nie przeczytały ani jednej książki. Nie żeby mojej, co tam moje, w ogóle żadnej. Miałam w nich wzbudzić zainteresowanie lekturą, a proszę, proszę, wrogowi nie życzyć… Inna sprawa, że wracając z jednej z tych szkół przydzieloną furgonetką, odniosłam korzyść osobistą natury politycznej. Tamtejszy sekretarz partii, na lekkiej bani, wyszlochiwał mi w kamizelkę przemówienie, które pozwolę sobie streścić. … Na co tym chłopom pieniądze, każdy ma milion w banku, milion w tapczanie, nie wiedzą, co z tym robić, przepić nie dadzą rady, a sto tysięcy ton zboża swoją drogą zatęchło. Pszenicę sprowadzamy z Kanady, kto tu na głowę upadł, naszej by wystarczyło na pół Europy, a kto ma ją szuflować? Chłop palcem nie kiwnie, nie chce mu się, ona leży i gnije, bo elewatorów nie ma! Hutę „Katowice” zrobiliśmy, szlag żeby ją trafił, zamiast elewatory budować, dwadzieścia ton przewiać ręcznie to jeszcze, ale te setki tysięcy…? Państwo niby kupiło, na zmarnowanie, ani magazynów, ani wialni, na gnój wszystko idzie, ludziom się roboty odechciewa… Powyższy fragment uprzejmie proszę zapamiętać.

Odwrotnej strony poziomu słuchaczy i czytelników już nie będę szczegółowo omawiać, wystarczy taki, na przykład, Związek Literatów. Pośrodku działo się różnie. Kiedyś, w jakiejś świetlicy, ujrzałam dorosłą młodzież męską, co mnie zdumiało śmiertelnie, bo ta część społeczeństwa wyżej ceni pół litra i wdzięczne panienki niż strawę duchową. Spotkanie się odbyło, nawet mile przyjęte, na zakończenie zaś poprosiłam o zadawanie ewentualnych pytań. Skorzystali, pytanie mieli jedno: jaki będzie wynik meczu? Okazało się, że czekali w tej świetlicy na mecz Polska–Argentyna albo może Polska–ktoś tam inny. Mojego gadania mogli wysłuchać, dlaczego nie, jak człowiek czeka, to mu wszystko jedno… — Jeden cztery dla nas — odpowiedziałam bez sekundy namysłu, pojęcia nie mając, co mówię. Wybuchnęli śmiechem, wysoko oceniając dowcip. Wynik owego meczu okazał się zgodny z moją odpowiedzią, mam nadzieję, że pozostawiłam po sobie Wielki szacunek. Uczciwie wyznaję, iż był to najczystszy przypadek i efekt idealnej bezmyślności. jeden spotkało mnie wielkie szczęście, a działo się to w jakimś pałacu, w kawiarni. Wiadomo powszechnie, że nic tak w spotkaniu nie pomaga, jak pytania czytelników, nawet jeśli padają w kółko te same. No i tam jeden czytelnik na samym początku spytał, czy mógłby trochę tych pytań pozadawać. Ucieszyłam się, proszę bardzo, niech zadaje. Okazało się, że ma je spisane na kartce w ilości sztuk czterdzieści dwie i całe spotkanie polegało na udzielaniu odpowiedzi. Pozostałe osoby przeniosły zainteresowanie ze mnie na niego, mniej ciekawiło je, co odpowiem, niż to, o co on jeszcze zapyta. Z całą pewnością był to najłatwiejszy występ w całej mojej karierze. Nie o spotkania jednakże generalnie tu idzie, tylko o jeden wyjazd. Zaczynałam od Skarżyska–Kamiennej i potem miałam dalszy ciąg, ułożony w wielkie koło. Jechałam sobie spokojnie, w drugą stronę przeleciała olbrzymia wywrotka i nagle przestałam widzieć. Zahamowałam dość gwałtownie, przez moment nie rozumiałam, co się stało, przednia szyba poszła w drobną pepitkę, Marek ją wygniótł na zewnątrz, zobaczyłam, świat na nowo. — Kamień z ładunku — powiedział. — Coś wiózł, miał za dużo, przeładowany… W ataku furii zgrzytnęłam zębami i zawróciłam i bez słowa. Dogoniłam go po dwóch minutach, zdaje się, że biłam jakieś rekordy i przekroczyłam granice, możliwości volkswagena. Zajechałam mu drogę i zmusiłam do zatrzymania. Konwersację toczył Marek, bo ja nie byłam zdolna do wypowiadania ludzkich słów. Oparłam się o maskę i zapaliłam papierosa, patrząc wzrokiem gorgony. Kierowca był młody, sympatyczny i robił dobre wrażenie. Przyzwoity facet. Przejął się bardzo, przysiągł, że nie ma nadwagi, ładunek sypki, ale sami możemy zobaczyć, nie leci. Jeśli strzeliło, to spod koła, a za to on nie może odpowiadać. Marek sprawdził, rzeczywiście, chłopak mówił prawdę, musiało strzelić spod koła. Zdusiłam w sobie chęć rozszarpania go na sztuki. Nie było wiadomo, co robić, miałam dziesięć umówionych spotkań, pierwsze za dwie godziny. Jeśli wrócę teraz do Warszawy, nawalę wszędzie. Zdecydowaliśmy się jechać dalej bez szyby. Pogoda była piękna, do Skarżyska–Kamiennej dojechałam w terminie, nieco brudniejsza niż zwykle, ale nikt na to nie zwrócił uwagi. Dali nam w prezencie wielki kawał pleksiglasu i w czasie mojego występu Marek zdążył go zamontować. Przywiązał sznurkiem i zapewnił, że wytrzyma. I rzeczywiście, całe trzysta pięćdziesiąt kilometrów objazdu wytrzymał do tego stopnia, że zapomniałabym o nim kompletnie, gdyby nie to, że gwizdał. Pod koniec drogi przywykłam nawet i do gwizdania, leciałam ulubioną szybkością, sto pięć, a tworzywo ani drgnęło. Zalęgła się w nas nowa myśl.

Tego właśnie lata wybieraliśmy się do Związku Radzieckiego, najpierw do Kijowa, potem na Krym, a potem jeszcze gorzej. Uznaliśmy, że nie ma tego złego, co by na dobre nie wyszło, zabierzemy ze sobą pleksiglas jako warstwę ochronną, bo diabli wiedzą, co się na tych ruskich drogach dzieje. Szybę wstawiłam w Zielonce, w ruskiej ambasadzie zaś sprawdziły się słowa Marka. Na bazie litewskiego sera i cienko krojonej wędliny dostaliśmy indywidualne wizy z fotografiami, z zezwoleniem na przekraczanie granicy w dowolnym miejscu, bez żadnych wyznaczonych tras i noclegów, bez ograniczeń w czasie, w dodatku bez kolejki, chociaż na korytarzu w ambasadzie siedział ogon interesantów. Zrozumieć tego nie mogłam, ale wizę wzięłam. Przez Związek Radziecki przejeżdżałam już raz, trasą na Zaleszczyki, w drodze do Bułgarii, i pewną wiedzę posiadałam. Zabrali mi cytryny, a jedni moi znajomi, udając się w tym samym kierunku, siedzieli przed granicą i gotowali na ognisku sześćdziesiąt jajek na twardo, bo surowych wwozić nie było wolno. Teraz byłam już mądra. Rzecz oczywista, zadzwoniłam przedtem do Heleny i spytałam, co przywieźć. Helena zażądała dwóch stojących krucyfiksów i dwudziestu krzyżyków, wedle jej określenia, „napierśnych”, ponadto miałam zabrać od kogoś z ambasady partytury dla jej ojca. Było tam Verbum nobile. Straszny dwór. Hrabina i coś jeszcze, gruba paczka, elegancko opakowana w gazetę. Włożyłam ją luzem do bagażnika, krucyfiksy wepchnęłam zwyczajnie do walizki, a krzyżyki napierśne miałam w torebce. Dodatkowo wiozłam ze sobą Lesia po słowacku z obrazkami Jana Meissnera i w obliczu obrazków tekst tracił znaczenie. Było to coś absolutnie prześlicznego. Książkę zabrałam dla uzasadnienia wyjazdu przez Użgorod i wizyty w Bratysławie i na myśl mi nie przyszło, że okaże się skarbem bezcennym. Ruska kontrola celna odbywała się zawsze w trzy osoby. Jeden celnik rozmawiał z ofiarą i oglądał dokumenty, drugi gmerał w bagażach, a trzeci stał z boku i czekał, kiedy kontrolowanemu w oku błyśnie. Na mnie ta metoda nie działała z bardzo prostego powodu, mianowicie natychmiast po zapakowaniu rzeczy zapominałam gruntownie, co mam i gdzie. Nie miało potrzeby mi błyskać. Na pytanie o frukty odpowiedziałam od razu, że o nie! Żadnych fruktów! Już raz mi zabrali, taka głupia nie jestem, żeby frukty wozić! No dobrze, to co mam jeszcze? Do rzeczy osobistych nie zaliczały mi się partytury, pokazałam je, celnik widocznie muzykalny nie był, bo patrzył z dużym powątpiewaniem i wyraźnie się wahał, co z tym szpiegowskim szyfrem zrobić. Drugi otworzył moją walizkę, spojrzał na kieckę, pod którą spoczywały krucyfiksy, otworzył moją torebkę, zajrzał do niej, przyglądałam mu się z jadowitą satysfakcją, bo wiedziałam, jaki mam tam śmietnik, krucyfiksy i krzyżyki wyleciały mi z pamięci, zirytowały mnie natomiast głupie pytania, dlaczego nie mam książeczki walutowej i po co pcham się na Słowację. Pokazałam Lesia, wyjaśniając, iż posiadam honoraria, a w Bratysławie będę załatwiać interesy. No i tu nastąpił koniec kontroli celnej. Celnik wezwał pięciu kolegów, wszyscy oglądali rysunki Meissnera i chichotali, przestały ich ciekawić moje walizki, dali spokój partyturom, oddali mi książkę i kazali jechać, życząc szczęśliwej podróży. Zaraz potem dowiedziałam się, że dewocjonalia są kategorycznie wzbronione i wwożąc je, popełniłam straszne przestępstwo. Nie miałam o tym najmniejszego pojęcia. Podobno w najlepszym razie nie wpuściliby nas wcale, w najgorszym zaś odesłali na Sybir. O ścięciu toporem na miejscu nie było mowy. Wizerunek kraju zaczął nam się rysować już na pierwszym etapie. Do Kijowa jest kawałek drogi, byliśmy głodni, postanowiliśmy wstąpić gdzieś na coś w rodzaju obiadu. Napatoczyła się

czajnia, no dobrze, herbata herbatą, ale może do jedzenia też coś tam mają. Mieli, mięso z kartoflami i kiszonym ogórkiem. Naród siedział przy szklankach, których zawartość bardzo mnie zdziwiła. Taka herbata…? Kolorek jak na polskiej wsi, doskonale słomkowy, a ile się człowiek naczytał o ruskich samowarach i znakomitej, mocnej, pachnącej herbacie, co za jakaś okropna zmiana… Herbata, akurat. Pili w tych szklankach samogon. Mięso z kartoflami dostaliśmy, kartofle dało się zjeść, do mięsa natomiast brakowało odpowiedniej paszczęki. Rąbanka to była w kawałkach, konsystencji takiej, że najpierw należało dać ją do pogryzienia psu, a potem można się było zastanowić. Za ścisłą kolejność wydarzeń ręczyć nie mogę, bo przytrafiało się tam tyle wszystkiego, że tylko dziennik podróży jakoś by to uporządkował. Zaczęłam chyba od wykrywania tajemnic. Gęsty szpaler wysokiej roślinności, rosnącej wzdłuż szos, zirytował mnie od razu. Jechało się jak w korytarzu, brak pleneru po bokach mógł człowieka wpędzić w klaustrofobię. Uzgodniliśmy między sobą, że może to tak specjalnie, żeby ten parszywy szpieg nie mógł robić zdjęć w czasie jazdy. Nie oparłam się ciekawości, zatrzymałam samochód, poszłam zajrzeć za tę ścianę. Ujrzałam olbrzymi łan pszenicy i nic więcej, aż po horyzont. Nie wystarczyło mi, zajrzałam w innym miejscu. Po horyzont rozciągało się dla odmiany pole kukurydzy. W trzecim miejscu rósł sad brzoskwiniowy podobnych rozmiarów. Ukrywanie tych elementów przyrody przed wrogim okiem wydało nam się wątpliwe, po namyśle zdołaliśmy odgadnąć, iż wysoki mur zieleni stanowi najzwyczajniejszą w świecie zimową ochronę przed zaspami śnieżnymi. No owszem, w tej roli miał nawet jakiś głębszy sens. O nawierzchniach też się człowiek nasłuchał, dzięki czemu przekroczyliśmy granicę z pleksiglasem na szybie. Błogosławiłam kamień z polskiej szosy, bo zanim jeszcze dojechałam do Kijowa, rąbnęło mnie coś w ten pleksiglas tak, że na kawałku pękł. Szyby już bym nie miała. Jeździliśmy z nim dalej, aż udało nam się zgubić go na Krymie. Od nawierzchni istotnie można było wpaść w nerwicę. Zawierały w sobie wszystko i dostarczały niespodzianek, asfalt, na przykład, idealnie gładki, ciągnący się kilometrami, już się do niego przywykało, po czym znienacka pojawiała się wyrwa, niczym nie oznakowana, znakomita do łamania resorów. Dziurę w Żytomierzu trzy razy upierałam się ominąć i trzy razy wpadałam w nią co najmniej jednym kołem, a plątałam się po niej w poszukiwaniu stacji benzynowej. Na dwudziestym piątym kilometrze nieprzerwanego przełomu dostałam histerii, było to po odjeździe z Krymu, pleksiglasu już nie miałam, uciekałam ciężarówkom, którym spod kół walił istny grad kamieni, szosa składała się wyłącznie z dziur, usiłowałam je omijać, nic z tego, samochód jęczał, po szybie grzechotało i nagle poczułam, że mam dosyć. Zjechałam na pobocze, zatrzymałam się i oświadczyłam, że dalej nie jadę. Amoku tym razem dostałam na spokojnie. Nic nie robiłam, żadnej awantury. Siedziałam przy kierownicy z mocnym i niewzruszonym postanowieniem. Nie jadę dalej, tu zostanę do końca życia i reszta mnie nie interesuje. Odsiedziałam tak co najmniej kwadrans, Marek przeczekiwał cierpliwie, po czym oczywiście pojechałam dalej, bo niby co innego można było zrobić. Zapewne łatwiej zniosłabym ten przełom, gdyby nie ruskie znaki drogowe, które już wcześniej pozbawiły mnie równowagi. Aż do Kijowa nic jeszcze o nich nie wiedziałam i traktowałam je jak prawdziwe znaki drogowe. W Kijowie zaczęła się polka z przytupem. Musieliśmy pojechać do hotelu „Moskwa”, żeby wymienić czeki na gotówkę, pieniędzy już nie miałam, pożyczyłam od Heleny, a czeki podróżne wymieniano tylko w hotelu „Moskwa” i nigdzie więcej. Trzy dni, wśród parkanów, rusztowań i wykopków, błąkałam się wokół budowli, nie mogąc do niej dojechać, jedyna ulica bowiem zaopatrzona była w znak „jeden kierunek ruchu w przeciwną stronę”. Trzeciego dnia

ujrzałam milicjanta, stojącego pod znakiem. Rzuciłam się na niego z krzykiem: „Którędy do hotelu?!!!” — A tędy — odparł na to, wskazując ulicę pod włos. — Jak to…? — zdumiałam się. — A znak…? No i okazało się, że znak chwilowo nie obowiązuje. Do hotelu prowadziły dwie ulice i wówczas owszem, obowiązywał, ale jedną z nich rozkopano i wjeżdża się tą drugą, znak zaś stoi nadal, bo jak się skończą wykopki, znów będzie ważny, więc po co go ruszać albo zasłaniać. Każdy rozumny człowiek, nie widząc innej drogi, pojedzie tędy, a głupie niech sobie robią, co chcą. Później wyszedł na jaw ciąg dalszy i zrozumiałam całość. Otóż ruskie znaki drogowe miały trojaki charakter. Obowiązywały aktualnie. Obowiązywały wcześniej, teraz już nie, ale zaniedbano ich usunięcia. Będą obowiązywały za jakiś czas, ale postawiono je wcześniej, bo tak wyszło. W dodatku pierwszy rodzaj też miał cechy specyficzne. Niby ważny, ale działał tylko w niektórych godzinach i dniach albo dotyczył tylko niektórych samochodów, innych zaś nie, i nic na ten temat nie było napisane. Za skarby świata człowiek nie wiedział, co właściwie robi i czy popełnia wykroczenie. Podpuszczona przez Marka, przestałam je szanować i moja psychika kierowcy zareagowała na to wielkim niezadowoleniem. Benzynę kupowaliśmy wyłącznie żółtą, wysokooktanową, bo na pierwszym gatunku niebieskiej zawory waliły mi tak, że grzmot się rozlegał dookoła. Nabywało się ją na talony, tę żółtą, talony zaś znajdowały się w sprzedaży w miejscach niezwykłych i możliwie niestosownych. Rekord stanowił sklep rybny. Po co im w ogóle były te talony, pojąć nie sposób, bo w benzynie mogli się kąpać, a marnowali jaz lekceważeniem godnym podziwu. Stał facet ze szlauchem, napełniał bak, potem gapił się na coś i lał na ziemię, takie sceny oglądałam dziesiątki razy. Przypuszczam, że operowano talonami w ramach ogólno—ustrojowej troski o człowieka… Pompy z żółtą benzyną usytuowane były w odległości mniej więcej pięciuset kilometrów od siebie i pierwszym naszym zakupem były kanistry. Od tej ruskiej podróży zawsze już woziłam w samochodzie kanister z benzyną. W Kijowie oczywiście oglądaliśmy zabytki, dzięki Helenie bez kolejki, ale za to wyłącznie od góry. Zbity tłum, łeb przy łbie, zasłaniał wszystko niżej. Nie narzekam, góra też prezentowała się atrakcyjnie. Między jednym a drugim obiektem turystycznym spytaliśmy, co się znajduje w tym takim szarym dwupiętrowym budynku, tuż koło grobu Mazepy. — A to takie, nie wiem, czy was interesuje, muzeum, no… rękodzjełanła — odparła Helena. — Takie ludowe, artisticzne… Interesowało nas, weszliśmy do środka, w mgnieniu oka straciłam przytomność umysłu i dostałam tak zwanego małpiego rozumu. Wyrzucona zostałam stamtąd jako ostatnia osoba, a i to jeszcze szukali mnie po zakamarkach, bo usiłowałam się ukryć, z nadzieją, że zamkną mnie tam na całą noc i będę mogła sobie powolutku, spokojnie, w upojeniu, oglądać eksponaty, zapamiętywać, a może nawet przerysuję. Aparatu fotograficznego przy sobie nie mieliśmy, a katalogami nie dysponowali. Ceramika i drewno to była mięta, za to hafty i tkaniny…! W przekroju historycznym, poczynając od szesnastego wieku aż po czasy współczesne, wisiały tam i leżały osiągnięcia rękodzielnicze całego rejonu, połtawskie, mołdawskie, rosyjskie, ukraińskie, białoruskie, huculskie, szał i orgia…! Na słowa silić się nie będę, nie da się tych arcydzieł opisać, trzeba je zobaczyć. Od pobytu w tym muzeum zaczęłam haftować i zaraziłam moją matkę, która przypomniała sobie talenty z młodości.

I tam, w całym tym budynku, na dwóch piętrach, znajdowało się, oprócz nas, może ze sześć osób… Kultura kulturą, a kłopoty z pożywieniem pojawiły się rychło. Helena pracowała, nie w obiadach widziała sens życia i nie zamierzaliśmy pod tym względem siedzieć jej na głowie. W zasadzie byliśmy samowystarczalni. Restauracje wprawdzie odpadały w przedbiegach, ale istniały sklepy spożywcze, w których zakupów dokonywał Marek, bo ja się szybko zbuntowałam. Co do knajp, wszystkie, od czajni przy drodze aż do wytwornych lokali hotelowych, odznaczały się dwiema identycznymi cechami. Na kelnara czekało się trzy razy dłużej niż u nas w okresie najgorszych błędów i wypaczeń, zaś serwowane mięsko uparcie wymagało psa. No, można było jeść pielmienie i bliny… Ale trzy godziny na każdy posiłek to była strata czasu idiotyczna i daliśmy sobie z tym spokój od razu. Sklepy spożywcze zaś z reguły dostarczały doznań upojnych. Śmierdziały nieziemsko. Paliłam papierosy, doskonały węch straciłam już dawno, mimo to żołądek łomotał mi o zęby. I nie tylko we wnętrzu sklepu, już samo przechodzenie obok wymagało samozaparcia, bo czarowny aromat buchał z drzwi i wzbogacał powietrze wokół. Usiłowałam wstrzymywać oddech, ale jak długo można…? Nie do pojęcia było, że wrażliwy na wonie Marek w ogóle to wytrzymywał, chyba sił mu dodawała miłość do ustroju, mało, że wchodził do owych przybytków, to jeszcze przedłużał pobyt w nich, domagając się opakowań. Nie wiem, za kogo był uważany, ale doprowadził do tego, że na sam jego widok ekspedientki z paniką w oczach wyrywały spod lady jakieś papierki. Ludność miejscowa takich głupich wymagań nie miała. Z wielkim zainteresowaniem przyglądałam się, jak dziewczyna upychała po kieszeniach nabyte w sklepie czereśnie, jak facet niósł za zadnie nogi dwa kurczaki luzem, jak drugiemu wypadało z rąk kilo śledzi z beczki, owiniętych w strzęp makulatury rozmiaru, uczciwie i bez przesady, kartki z zeszytu. Co za cholerna jakaś, dlaczego ten ustrój tak nie lubił opakowań…? I w tym wszystkim mieli doskonały chleb i rybki w puszkach, jakich nigdzie poza Związkiem Radzieckim nie jadłam. Skumbria w oliwie, poezja…! Mieli także żółty ser i słodycze. Pod koniec pobytu postanowiliśmy zrobić u Heleny kolację, długo szukaliśmy czegoś, co by wyglądało estetycznie, zarazem będąc jadalne, i w rezultacie kolacja składała się z dwóch tortów i wytrawnego wina. Owoce też były, ale objawiły się w drodze na Krym, więc zajmę się nimi we właściwej chwili. Na razie ruszyła epopeja toaletowa. Na pierwszy wstrząsający wychodek trafiłam w kijowskim ogrodzie zoologicznym. Jak wiadomo, im wyższa kultura, im więcej człowieczeństwa w narodzie, tym właściwszy stosunek do zwierząt. Gdybym z tego miała wnioskować, człowieczeństwa odmówiłabym im całkowicie, pozostawię zatem ten temat odłogiem i będę się trzymać urządzeń teoretycznie sanitarnych. W ogrodzie zoologicznym znajdowało się urocze pomieszczenie, do którego dostęp zagradzały zwały papieru, powiedzmy, że toaletowego, używanego. I nie tylko papieru. Dalej były kolejowe łapy w kabinkach, zaopatrzonych w drzwi do pasa, wahadłowe, jak w wejściu do saloonu na Dzikim Zachodzie. Kanalizacji to nie miało. Zainteresowałam się zagadnieniem dziko i zachłannie, kilka wyjaśnień usłyszałam od razu, a na końcu wyciągnęłam wnioski. Nie omieszkam ich zaprezentować we właściwej chwili. Pod ogrodem zoologicznym nas okradli. Dostali się do samochodu, siłą opuszczając szybę i psując kołowrót do zamykania, i rąbnęli z tylnego siedzenia teczkę Marka, bardzo wypchaną. Spodziewali się w niej zapewne skarbów, tymczasem zawierała apteczkę i jedyną pociechę dla złodziei mógł stanowić spirytus salicylowy, który przypuszczam, że wypili. No i składany parasol, przedmiot ceniony wysoko. O kradzieży nie zawiadomiliśmy żadnych władz, bo

nazajutrz zamierzaliśmy wyjechać, a dochodzenie zatrzymałoby nas na miejscu jeszcze ze dwa tygodnie, nie dając zresztą żadnego rezultatu. Na Krym podążyliśmy prawie równocześnie z Heleną. „Prawie” oznaczało różnicę jednej doby, jej wołga nie była jeszcze gotowa. Remontem pojazdu zajmowała się osobiście Irina, kuzynka Heleny, z zawodu kierowca i mechanik samochodowy, Helena zaś z tryumfem pochwaliła się swoją przezornością. Wracając z Polski, przywiozła olbrzymią ilość pornografii w postaci breloczków, długopisów i tym podobnych dyrdymałów, nabywanych na bazarze Różyckiego. Wyłącznie ten towar pozwolił im obu, jej i Irinie, uzyskać pomoc ludzką przy remoncie i zdobyć części zamienne, bez pornografii samochód byłby w proszku. Wymagał jeszcze wykończenia tapicerki, Irina obiecywała jeden dzień, umówiliśmy się na trasie i ruszyliśmy na razie sami. Zdaje się, że najpierw trafiliśmy na renklody. Baby siedziały przy szosie z koszykami owoców, zatrzymałam samochód, poszliśmy kupować. Zielone były jakieś, z powątpiewaniem nabyliśmy kilogram i spróbowaliśmy od razu, wracając do samochodu na drugą stronę szosy. Po czym jak rażeni piorunem zawróciliśmy, popędziliśmy z powrotem do bab i dokupiliśmy jeszcze dwa kilo. Po renklodach pojawiła się morwa. Drzewa morwowe rosły po obu stronach szosy, zbierało się owoce za pomocą podłożenia płachty i potrząśnięcia gałęziami. Jadałam już morwę, bardzo lubiłam, czegoś podobnego jednak nie mogłam się spodziewać, jakaś ambrozja, a nie zwykłe owoce, cała byłam nimi u—pstrzona, bo leciały z góry i rozmazywały się człowiekowi na głowie, plecach i gorsie. Marek przeżywał chyba dreszcz szczęścia, bo już miał przed sobą perspektywę obfitego prania. Nie jechałam wyznaczonymi trasami, Charków był nam potrzebny jak dziura w moście. Od Heleny uzyskałam informację, jak mam skrócić drogę i ścinając ostry dziób, pojechać przez Karłowkę wprost do Krasnogradu. Informacja była może nieco mglista. Tam nie ma drogowskazu — powiedziała z troską. — Za Połtawą skręcisz koło takiego dużego krzaka… Duże krzaki rosły bujnie wzdłuż całej trasy, a jednak, ku własnemu zdumieniu, trafiłam. W Karłowce był hotel, w którym najpierw nie chcieli nas przyjąć, bo nie mieliśmy delegacji służbowych, a potem za trzy ruble i sześćdziesiąt kopiejek dali normalny pokój z łazienką i toaletą. Helena z Iriną oraz Igorem pojawili się o poranku. Igor, syn Heleny, wówczas dwunastoletni, był chłopcem do tego stopnia grzecznym, że prawie się go nie zauważało, czasem tylko stawał się odrobinę kompromitujący. Dyplomacja dziecku była obca, jawnie dziwił się, po co mu prysznic… Dalej znów ruszyliśmy różnie, bo jednak oni musieli się trochę przespać, a myśmy zwiedzali po drodze, co nam pod rękę wpadło. Diabli nas ponieśli nad Morze Azowskie, do Gleniczewska, i to już zaczęło być COŚ. Znów hotel i pokój z łazienką za dwa ruble i czterdzieści kopiejek i w tym hotelu śmierdziało. Imponująco i przeraźliwie, jeszcze gorzej niż w sklepach, z tym że nie rybami, a jajkami. Naukowo mówiąc, siarkowodorem. Aromat był to upiorny, zniechęcał do oddychania, zaczęliśmy robić różne sztuki, otwieraliśmy okna, spuszczaliśmy wodę, odkręcaliśmy krany, bo może to śmierdzące zejdzie, wszystko bez skutku. Śmierdziało także dookoła i wreszcie Marek przypomniał sobie, iż nie są to zbuki z łońskiego roku, tylko prawdziwy siarkowodór. Jakieś źródła tam istnieją, jakieś zakłady przemysłowe, coś z tym robią i nie ma siły, śmierdzieć musi. No dobrze, musi to musi, człowiek potrafi przywyknąć do wszystkiego. Pojechaliśmy na plażę.

Tłum wielki zebrał się wokół, bo stanowiliśmy sensację, innostrańcy tam nie bywali. Ruski naród serdeczny, zaprzyjaźnili się z nami wszyscy, jeden Sybirak opowiadał, zmartwiony, że w wieku czterdziestu lat przeszedł na emeryturę, bo taki przepis, zdrów jest jak byk i pełen sił, nie ma co robić i posiada za dużo pieniędzy. Na Syberii się dobrze zarabia. Co on ma za to kupować? Przydział na samochód odpada, bo już raz w życiu dostał, daczę wybudował dawno, no, pierścionki dla żony nabywa spod lady… Morze Azowskie składa się z soli i meduz. Wielkie, twarde, sprężyste, zalegały warstwami i trzeba je było rozkopywać, żeby wejść dalej w wodę. W celu zanurzenia się do pasa należało przejść więcej niż pół kilometra, bo płaskie dno ciągnęło się w nieskończoność. Po trzech takich spacerach w gęstym roztworze soli nogi odmówiły mi posłuszeństwa. Oceniłam miejscowość jako raj dla matek z dziećmi, żadne się nie utopi, choćby się nawet uparło, a do tego będą chyba nieźle zakonserwowane. Spędziwszy tam jeden dzień i jedną noc, wróciliśmy na właściwą trasę. Na skrzyżowaniu z główną szosą gliny już na nas czekały. Pogawędkę mogę podać tylko fonetycznie. — A wy z kuda? — spytali surowo. — A my z Gienicziewska — przyznaliśmy się bez oporu. — A pacziemu wy w Gienicziewsku? Tam innostrańcom nie lzia! — A nam lzia! — odparliśmy dumnie, prezentując wizy z obfitością zezwoleń. Miały te wizy magiczną moc. Gliny obejrzały je dokładnie, także do góry nogami, zwróciły, po czym wszyscy chłopcy zasalutowali grzecznie, życzyli szczęśliwej podróży i wyjawili, że czekali tu na nas specjalnie, bo ktoś z tej zaprzyjaźnionej plaży doniósł, iż plączą się tam jednostki podejrzane. Zaraz, chwileczkę, już widzę, że zgubiłam kolejność wydarzeń. Zapomniałam napisać o świni i o Dniepropetrowsku. Gdzieś po drodze z Kijowa na Krym zirytowały te ich zakazy i uparłam się sprawdzić, dlaczego piękna, asfaltowa szosa, wiodąca dokądś w dal, jest zamknięta dla ruchu. Co tam mają na końcu, że zabraniają jechać, ośrodek wojskowy, obóz koncentracyjny, kopalnię złota, tajemnicę jakąś, krew w żyłach mrożącą…? Skręciłam, pojechałam, Marek nie protestował. Szosa szła prosto wśród ornych pól. Dookoła, aż po horyzont, nie było ani jednego zabudowania, nawet szopy, nic kompletnie, najmniejszego śladu obecności ludzkiej, poza uprawną roślinnością, która sama się nie uprawiała. Na siedemnastym kilometrze ujrzałam nagle istotę żywą, mianowicie wielką świnię, która szła sobie poboczem w tym samym kierunku co ja. Przyhamowałam, oczom nie wierząc. Skąd, na litość boską, w takim miejscu wzięła się samotna świnia, ile kilometrów to zwierzę przeszło, nie była chuda, skąd, wypasiona i w doskonałym stanie. Nie zwracała na mnie żadnej uwagi, maszerowała bez pośpiechu, na zupełnym bezludziu, zadowolona z życia. Po dwudziestu pięciu kilometrach szosa skończyła się kartofliskiem. Niczego więcej tam nie było, koniec asfaltu i dalej redliny. Zawróciłam, po drodze stwierdziłam, że świnia idzie dalej, i ogłuszona nieco, zrezygnowałam z odkrywania tajemnic Związku Radzieckiego. W Dniepropetrowsku zatrzymaliśmy się na chwilę, bo Marek chciał się zorientować, czy nie odnajdzie śladów jakiegoś krewnego, który już po wojnie w tej okolicy egzystował. Nie zorientował się w niczym, bo był to, i zapewne jest nadal, okręg przemysłowy. Po kwadransie, uduszona prawie na śmierć, oznajmiłam wielkim głosem, że człowiek ma prawo ratować życie i odjeżdżam stąd bez względu na wszystko. Powietrza nie było tam wcale, wyłącznie cuchnąca zawiesina, ograniczająca widoczność do dwudziestu metrów. Nasz cały Górny Śląsk to istny raj różami pachnący, w porównaniu z tym ruskim piekłem. No tak, troska o człowieka pracy…

Po kawałku, ale w dość szybkim tempie, docierało do mnie monstrualne łgarstwo, na którym ten cały interes był oparty. Takiego ohydnego oszustwa, tak obrzydliwie załganego ustroju nie było w dziejach świata, a specjalnie to potem sprawdzałam. Ten Lenin musiał być nienormalny… Takiego drobiazgu jak burza nie będę już eksponować, z ustrojem nie miała nic wspólnego, aczkolwiek w pełni była godna rozmiarów kraju. Z Heleną znów umówieni byliśmy na jakimś wielkim skrzyżowaniu, zdołałam tam dojechać, po czym już tylko czekałam, w podziwie oglądając zjawisko atmosferyczne. W Simferopolu znów pojawiły się owoce. Miałam czerwone obuwie i nogi, bo w wiśniach brodziło się po kostki, leciały z drzew, nikogo nie obchodziły, nikt się nimi nie zajmował, myślałam, że jest to normalna klęska urodzaju, ale Helena zapewniła mnie, że tak bywa co roku. Przypuszczam, że komentarzem do tej ekonomii można by wypełnić całe dzieło naukowe. Dojechaliśmy wreszcie do Jałty, a stamtąd do Mischoru, gdzie znajdowała się ta jej podwójna dacza. Dobiliśmy na miejsce wieczorem i okazało się, że dla nas pokój jest, owszem, czeka, ale poza tym nie ma już miejsca na ani jedną osobę. W zapraszaniu gości Helena opamiętania nie miała żadnego, nawet dach był zajęty, obie z Iriną spały w samochodzie. Co gorsza, w planach były jeszcze cztery sztuki, które miały przyjechać nieco później. Jackiewiczius z ambasady z synem i niejaka pani Stefania z siostrą z Warszawy. W sprawy organizacyjne wolałam się nie wdawać, bo nie czułam się na siłach przeciwdziałać szaleństwom Heleny i uciekłam nad Moi Czarne. Przyjrzałam mu się z wielkim zainteresowaniem. Cały brzeg morski składał się z ogrodzonych fragmentów, tworzących obiekty ekskluzywne. Były tam plaże dla dostojników państwowych, plaże dla dostojników partyjnych, plaże dla zasłużonych działaczy, plaże dla młodzieży komsomolskiej, dla przodowników pracy, dla działaczy kultury i diabli wiedzą,; dla kogo jeszcze. Dopiero na samym końcu znajdowała się dzika plaża dla zwyczajnej swołoczy. Helena z zapałem proponowała nam karty wstępu, gdzie zechcemy, zapewniała, że załatwi je bez trudu. Zdążyłam się już połapać w sytuacji i podziękowałam; grzecznie i zgryźliwie. — Mam gdzieś karty wstępu. Nie zawracaj sobie] głowy, musiałabym zgłupieć do reszty, żeby się tam pchać. Rzecz polegała na tym, że owe eleganckie plaże i miały drobny mankament. Od drugiej do czwartej stawały się nieczynne, wyganiano naród i zamykana obiekty. Na własne oczy widziałam, jak gruba cieciowa w białym fartuchu przeszukiwała zakamarki {zaglądała pod ławki, czyjej się tam gdzieś jaki podlec nie utaił. Nie miałam chęci być wyganiana i spokój nie chodziliśmy na plażę dla swołoczy, czynną bez i przeszkód dzień i noc. Tą plażą dla swołoczy osobiście naraziłam Związek Radziecki na duże koszty. Obiekty poodgradzane były od siebie na lądzie i niskimi płotkami, w morzu zaś falochronami, wchodzącymi daleko w głąb wody. Na dziką plażę szło się najpierw duży kawałek zagrodzonym brzegiem, potem dopiero schodziło w dół i trzeba było cofnąć się ze sto metrów. Któregoś dnia wybieraliśmy się już do domu. Nagle stwierdziliśmy, że nie chce nam się latać tam i z powrotem, postanowiliśmy zatem pójść wprost, przez plaże dla zasłużonych, po falochronach. Wyjdziemy, to dobrze, a jak nie, najwyżej kupimy sobie lody i wrócimy jak zwykle. Poszliśmy, przeszkód żadnych nie było, a na końcu przy otwartej furteczce siedziała cieciowa, powiedzieliśmy „do swidania” i opuściliśmy morski brzeg. Spodobała nam się ta droga. Nazajutrz uczyniliśmy to samo, ale warunki uległy zmianie, cieciowej nie było, a furtka okazała się zamknięta. Zamknięta to zamknięta, dwa niskie płotki, wielkie mecyje. Kiedy przełaziliśmy przez drugi, cieciowa już leciała, gruba, zziajana, w rozpiętym fartuchu, zapewne jeszcze nigdy w życiu nie

wracała w tym tempie na swoje stanowisko pracy. Nie czekaliśmy na nią, sforsowawszy bez trudu ogrodzenie, poszliśmy zwyczajnie do domu. Teraz będę wyjątkowo ścisła i dokładna. Następnego dnia zeszliśmy na plażę za kwadrans jedenasta, o dziesiątej czterdzieści pięć przed południem, i widok objawił się nam następujący: Ekipa robocza wbijała właśnie w morskie dno piąty kolejny słup. Cztery już stały, a pomiędzy trzema pierwszymi rozciągnięta była siatka trzymetrowej wysokości, odgradzająca nieodwołalnie dziką plażę od tych ucywilizowanych. Reakcja władz na nasz stosunek do płotków okazała się błyskawiczna. Za którymś powrotem postanowiliśmy dla odmiany zjeść obiad w ogromnej restauracji ogródkowej, Którą mieliśmy po drodze. W furtce stała kolejka, nie wiadomo do czego, bo wewnątrz widać było wolne stoliki. Usiedliśmy przy jednym, nadleciała kelnerka i oznajmiła, że nie wolno siadać, dopóki nie jest sprzątnięte, a w ogóle to chyba widzimy, że stoi kolejka. Idiotyzm. Zrezygnowaliśmy z obiadu, poprzestając na posiłku w domu. Nazajutrz jednak znów nas zaczęło korcić. Kolejka w furtce nie stała, wszystkie stoliki były zajęte, ale przy kilku znajdowały się wolne miejsca. Spytaliśmy, grzecznie, czy możemy się dosiąść, a proszę bardzo, ruski człowiek nie miał zastrzeżeń. Nadleciała kelnerka z krzykiem, że nie wolno się dosiadać. Jezu, i co za kraj…! Szlag mnie trafił, bo byłam głodna, i zażądałam kierowniczki. Przyleciała kierowniczka. Pięknym polsko–ruskim językiem wygłosiłam do niej całe przemówienie. — Czto eto takoj? — spytałam z ognistą furią. — My innostrańcy, my turisty, my chaczieli pakuszać, tu nie Izia, tam nie lzia, co to ma być, do ciężkiej cholery?! Co to jest, restauracja czy więzienie?! Kak u was można zjeść obiad?! Wtaroj dzień pakuszać nie lzia!!! — Adin mamient — odparła na to pośpiesznie i łagodząco. — Nicziewo, adin mamient… Chwyciła nas za ręce i zaprowadziła pod pergolkę, osłoniętą ścianką zieleni, gdzie stały dwa stoliczki. Wezwała kelnerkę, mówiącą po polsku. To się nazywało: pełna równość i demokracja… Obsłużeni zostaliśmy błyskawicznie, co oczywiście nie znaczy, że mięso dało się zjeść. Co oni wyprawiali z tym mięsem i dlaczego, na litość boską, z takim ? uporem przyrządzali je na twardo…? Opowiedzieliśmy o wydarzeniu po powrocie do domu i Jackiewiczius, który już zdążył przyjechać, ogromnie się wzruszył. — To ja jutro idę z wami — oznajmił stanowczo. — Będę udawał Polaka i może też mi się uda zjeść obiad. Zabrał syna, człowieka zresztą dorosłego, zabronił mu się odzywać i pod pergolkę zostaliśmy zaprowadzeni wszyscy razem. Kelner tym razem był zwyczajny, nie poliglota, mówił po rusku, Jackiewiczius twardo mówił po polsku, po rusku nie umiał, i dziwne mogło się tylko wydawać, że tak doskonale wszystko rozumie. Obiad, w każdym razie, udało nam się zjeść normalnie, bez tych osobliwych szykan. Krótko po naszym przyjeździe objawił się znów donosiciel. Dość niezwykłe było to ich donosicielstwo, odbywało się jawnie. Przychodził taki do delikwenta i komunikował, iż doniósł na niego, ów obszczekany zaś miał obowiązek bić się w piersi ze słowy: „Ty charoszyj czieławiek, ja swołocz, ubij mienia”. Do Heleny też przyszedł, informując, iż doniósł na nią, jakoby nielegalnie przetrzymywała u siebie cudzoziemców, to znaczy nas. Helena odparła na to dumnie i z triumfem, iż znajdujemy się u niej legalniej niż ona sama, po czym, wieczorem, wszyscy razem piliśmy w altanie kradzione wino, dostarczone przez donosiciela.

Rewolucja, którą zapoczątkowałam w kiosku spożywczym, została szybko stłumiona. Stałam w ogonku po razowy chleb, ekspedientka zaś załatwiała jakieś swoje sprawy od tyłu. zgłosiłam protest, co jest, do pioruna, ekspedientka ma obsługiwać klientów, a nie odbywać konferencje z osobami postronnymi na zapleczu! Ucieszyło mnie społeczeństwo, wielce oburzone na moje uwagi, bo jakże to, my się byczymy na urlopie, a ona przecież pracuje! Fakt, że źle pracuje, jakoś do niech nie docierał i powolutku mi się podnosić włosy na głowie. No i wychodki… W Jałcie zrozumiałam wreszcie ów album z domami kultury, oglądany przed laty. Dobrze widziałam i zgadzało się wszystko. sanitariatów nie mieli naprawdę. Napisałam już o tym w utworze pod tytułem Zbieg okoliczności, ale mogę powtórzyć. Otóż w Jałcie publiczny wychodek istniał jeden, co sprawdziłam porządnie, należał do teatru, i mieścił się na zewnątrz, w ogrodzie, miał postać drewnianej budy i był zabity deskami na krzyż. Oprócz i tego w plenerze spotkałam jeszcze jeden, na terenie i wypieszczonego parku kultury, budowla stanowiła coś w rodzaju rozbudowanej sławojki i nie tylko nie była zabita deskami, ale w ogóle nie posiadała żadnych drzwi. Upiorny papier toaletowy, konsystencją zbliżony do szmergla, nawet bywał i dekorował wszystko. Używany, rzecz jasna… Wysypywał się z ustawionych gdzieniegdzie drucianych koszy, tonęła w nim każda restauracja, każde miejsce, przeznaczone na sanitariat, wrażeń, jakich dostarczał, nie muszę chyba opisywać. Mógł człowiekowi obrzydzić ten cały kraj doszczętnie. W wyciągnięciu wniosków dopomogła mi plaża, a ściśle biorąc, absolutny zakaz przynoszenia na nią ze sobą czegokolwiek do jedzenia. Otóż, na moje oko, brak drzwi w wychodkach był fragmentem akcji antyszpiegowskiej. Nie będzie się ta świnia mogła zamknąć, odizolować i wrzucić mikrofilmu do rezerwuaru, nie będzie mogła w ogóle zrobić nic, wszyscy wszystko widzą, żadnych ułatwień dla szpiegów! A druga świnia nie zdoła tego mikrofilmu wyjąć. Nie mówiąc już o tym, że wszelka chęć odosobnienia musi być podejrzana. Co do papieru toaletowego natomiast, to miał on ścisły związek z zakazami plażowymi i brał się z założenia, że społeczeństwo to bydło i umysłowo pozostaje na bydlęcym poziomie. Pierwszy sygnał pojawił mi się już przed laty, w Bułgarii. Nie ma sposobu wyjaśnić pewnych rzeczy na przykład krowie i tak samo nie wyjaśni się ludziom, czego nie należy wrzucać do sedesu. Owe rzekomo zbyt małe przekroje rur kanalizacyjnych osobiście uważam za kretyństwo przygnębiające, jeżeli okazały się zbyt małe, czemuż ich, do wszystkich diabłów, nie zmienili? Po cholerę ciągle robili takie same, powtarzając błąd w nowym budownictwie? Słowa prawdy w tym nie ma, rury mieli normalne, ale naród mógłby tam wrzucać wszystko, od kości z tej rąbanki poczynając, a na połamanej szafie kończąc, i co by z tego wynikło? Same kłopoty! Z plażą było to samo. Nie wyjaśni się motłochowi, że papier, butelki, skorupki po jajkach, kości z kurczaka, łupiny fruktów różnych oraz inne pozostałości pożywienia to nie jest akurat to, co powinno zdobić morski brzeg. A gdyby śmiecili i zostawili po sobie chlew, kto miałby sprzątać? Na ile zdołałam się zorientować, usługi stanowiły rodzaj hańby i żadna z tych potęg, piastujących władzę w furteczkach, za skarby świata nie zgodziłaby się na takie upokorzenie! Każda cieciowa była dyktatorem i rządziła społeczeństwem. Scenę w jakimś muzeum archeologicznym oglądałam wzrokiem osłupiałym i usiłowałam zrozumieć, co widzę, a nie było to łatwe. Wisiała tam na wprost wejścia wielka tablica informacyjna. Stanowiła rodzaj mapy, a różnokolorowe światełka na niej wskazywały, co, gdzie i kiedy znaleziono. Wszedł chłopak, może dwudziestoletni, zbliżył się do tablicy, zapalił ją i zaczął się w skupieniu przyglądać. Nadleciała cieciowa, jak zwykle gruba ropucha w białym fartuchu, chyba specjalnie dobierali je figurą, i rzuciła się na niego z pyskiem jak krokodyl, bo nie, wolno dotykać obiektów muzealnych. Chłopak u siłował wyjaśnić, że chciał zobaczyć tablicę, uzyskaj jakąś informację,

zorientować się w znaleziskach, niczego nie dotykał, zapalił tylko światełka. Nie pomogło, ropucha popędziła po wsparcie i wróciła z panią kustosz, identycznej tak postury, jak umysłowości. Dwie harpie runęły na chłopaka z jazgotem i pazurami, nie wytrzymał nawałnicy, dał spokój wiedzy i uciekł. Związek Radziecki zaczai mi się wówczas wydawać przerażający śmiertelnie. Z wychodkami, zwracam uprzejmie uwagę, jeszcze nie skończyłam i nadal w nich siedzę. Przypomniał mi się jeden nasz, w porównaniu z ruskimi niewątpliwie cudownie piękny, ale posiadający cechy oryginalne. Znajdował się w obiekcie zabytkowym, gdzie jedna moja przyjaciółka uczestniczyła w jakiejś konferencji, chyba bibliotekarzy. Zwizytowała toaletę, W ogromnej sali, na środku, na podwyższeniu, niczym tron, stał sobie sedes, dookoła zaś, w trzech ścianach, widniało sześcioro drzwi. Nie było wiadomo, czy są zamknięte i od której strony, a ręką do klamki sięgnąć się nie dało. Przypominam, iż nie był to podrzędny dworzec kolejowy, tylko miejsce, kulturą na wszystkie strony tryskające. Przychodzi mi właśnie do głowy, możliwe, że rychło w czas, iż miniony ustrój, nie wiadomo, dlaczego zwany komunistycznym i chyba lepiej do niego pasuje dyktatura proletariatu… ostro i konsekwentnie zmierzający do zbydlęcenia społeczeństw, sprawę urządzeń sanitarnych traktował jak czynnik wspomagający. W końcu świni albo krowie jest wszystko jedno… Helena łazienki miała jeszcze nie wykończone, ale komórki z prysznicem można było używać. Ciepła woda leciała ze zbiornika na dachu. Wychodek natomiast… No dobrze, napiszę po kolei, najpierw okoliczności towarzyszące. Helena miała zarządczynię, niejaką Szurę. Była to zdecydowanie przechodzona kurtyzana w średnim wieku, pełna ognia i wigoru. Występowała na ogół w stroju dwojakim, albo suknia do ziemi i wielki kapelusz, albo kostium bikini. Szczupła nie była, o nie, za to nader uwodzicielska, co stanowiło jeden element wydarzenia. Drugim był wychodek, stojący luzem w zieleni, ale skanalizowany. Drzwi miał, kompletne, tyle że nie było w nich haczyka i nijak się nie zamykały. Tuż przed przyjazdem Jackiewicziusa zdenerwowana Helena kazała przykręcić haczyk, co zostało wykonane, z tym że do zamykających manipulacji nikt miejscowy nie był przyzwyczajony. No i pod koniec pobytu zaprzyjaźniony już z nami Jackiewiczius zwierzył nam się, że jego syn miał straszne przeżycie. Udał się mianowicie do owej toalety i otworzył drzwi bez przeszkód, w środku zaś siedziała Szura, której użycie haczyka nawet na myśl nie przyszło. Uśmiechnięta i nastrojona ogromnie towarzysko. Syn Jackiewicziusa najpierw zmartwiał, potem zaś, cofając się gwałtownie, wymamrotał: — Izwinitie, pażałstia… — Nicziewo, nicziewo — odparła na to Szura zalotnie, zachęcająco kiwając głową. Syn Jackiewicziusa, osobnik blisko trzydziestoletni, poczuł się tym tak wstrząśnięty, że popędził do ojca i wypłakał mu swój wstrząs na łonie. Wyjaśnijmy przyczyny, dla których zamknięcie nie było używane, rozwiązując Jackiewicziusowi zagadkę, przez co doznał dużej ulgi. Przedtem nabrał obaw, iż dama stosuje taki rodzaj aktywnego podrywania i bał się tam pójść. Odwoziłam go do Symferopola na samolot i po drodze znów przytrafiała się osobliwość. Wstąpiliśmy do knajpy na obiad. Była to elegancka restauracja papierem toaletowym zawalona jak każda, ale akurat nie w tym rzecz. Kelner nawiązał z nami pogawędkę, ucieszył się, że jesteśmy z Polski i poprosił o przysługę. Miał u nas kumpla, z którym stracił kontakt, adres znał, zdaje się, że także numer telefonu, chciał ten kontakt na nowo nawiązać, przy okazji ; posyłając mu butelkę wódki. Proszę bardzo, nie mieliśmy żadnych zastrzeżeń. Z wdzięczności przyniósł nam butelkę wina na koszt firmy, tego wina nie wypiliśmy od razu i okazało się to okropnym

błędem. Sama się do niego przyczyniłam. Prowadząc samochód, nie używałam alkoholu, wygłupiłam się } przez praworządność. Zabroniłam otwierać flachę, bo do ust nie wezmę, a niby z jakiej racji mam być pokrzywdzona, w rezultacie otworzyliśmy ją dopiero w domu, wieczorem. Wino nazywało się „Aksamit Ukrainy” i w pełni na swoją nazwę zasługiwało. Czerwone wytrawne. Piłam różne wina, włoskie, francuskie, hiszpańskie, lubię wytrawne, ale takiego arcydzieła, musze przyznać, w ustach nie miałam. Fantazja nie wino! Chcieliśmy koniecznie kupić tego więcej, przywieźć zapas do kraju, myśleliśmy, że dostaniemy bez problemu, tymczasem chała, szukaliśmy wszędzie po drodze, w sklepach i restauracjach, bez rezultatu. Nikt nie słyszał o „Aksamicie Ukrainy”, a w końcu piłam to osobiście i miałam pewność, że istnieje. Do dziś dnia nie rozumiem zjawiska, niemożliwe przecież, żeby taki duży kraj wyprodukował jedną butelkę wina, którą dysponował wyłącznie kelner na Krymie! Gdybyśmy poznali jakość napoju od razu. spytalibyśmy go, skąd się to bierze. Pomijam już fakt, że nie znam innego państwa, w którym człowiek dostawałby wino w prezencie od kelnera w knajpie… Helena, jak już mówiłam, wariatka doskonała, postanowiła pokazać nam Panoramę Sewastopolską. Wzbronione to było absolutnie, Sewastopol w zeszłym wieku występował jako port wojenny i noga innostrańca nie miała prawa tam stanąć. Nawet prom przepływał obok tylko w nocy i w odległości kilometra od brzegu, jeśli zaś ktoś miejscowy chciał się zaokrętować, względnie wysiąść, transportowano go łodzią. Czysty obłęd. O nas w ogóle nie mogło być mowy. Helena jednakże zdecydowała się zaryzykować. Kazała nam tylko trzymać gęby zamknięte i nie odzywać się ani słowem, pojechaliśmy jej wołgą, z Iriną. Nie pchałam się specjalnie do Panoramy Sewastopolskiej, nie miałam pojęcia, co to jest, wiedziałam, że istnieje i tyle. Może nawet jechałam trochę niechętnie, a już z pewnością bez zapału. Warunki atmosferyczne wyprowadziły mnie z równowagi do reszty. Znajdowałam się na Krymie, pojechałam w letniej kiecce, nie biorąc żadnego sweterka, po czym cztery i pół godziny czekaliśmy pod wiatą z przeciekającym dachem, na dzikim wichrze i w potokach ulewnego deszczu. Zaciskałam zęby, żeby się przypadkiem nie odezwać, i o mało mnie szlag nie trafił, a gdzie miałam w owych chwilach kulturę i sztukę, lepiej nie mówić. Po czym obejrzałam Panoramę i uroczyście oświadczam, że warto było czekać nawet i trzy razy dłużej. Oni musieli chyba upaść na głowę, żeby takie arcydzieło ukrywać przed światem! Jak dotąd nie spotkałam u nas ani jednej osoby, która by to oglądała, i możliwe, że wiedza o Panoramie Sewastopolskiej nie jest rozpowszechniona. Na wszelki wypadek napiszę to, co słyszałam od Heleny i co zrozumiałam z gadania przewodnika. W czasie wojny Stalin kazał to dzieło sztuki uratować. Zrobiono zdjęcia, dokonano szczegółowej inwentaryzacji, rozmontowano całość i załadowano na siedemnaście krążowników. Z tych siedemnastu krążowników ocalały dwa. Po wojnie Stalin polecił dzieło odtworzyć, bo szczęśliwie ocalała także inwentaryzacja. Z całego Związku Radzieckiego wydłubano dwudziestu siedmiu najlepszych malarzy–realistów i oznajmiono im, że wrócą do domu, jak Panorama Sewastopolska odzyska pierwotną postać. Wrócić do domu widocznie chcieli, bo postarali się rzetelnie. Obchodziło się ją dookoła po galeryjce. Rzeźba, martwa natura i malarstwo przemieszane zostały ze sobą tak dokładnie, że przez chwilę zastanawiałam się, czy zaprzęgnięte do wozu konie przypadkiem nie są żywe. Zważywszy bezruch, uznałam, że jednak zaliczają się do obrazów. Całość stanowiła arcydzieło, dech zapierające. Ocalałe na tych dwóch krążownikach kawałki umieszczone były oddzielnie, w korytarzach niżej. Jest w tej Panoramie fragment, gdzie

dziewczyna, niejaka Dunia Ukrainka, postać historyczna, znana z wojny krymskiej, podaje klęczącemu żołnierzowi wodę w cebrzyku. Dwa cebrzyki ma na nosidłach, odwrócona jest prawie tyłem, ręką czyni lekki ruch, podsuwając mu naczynie. W korytarzu na dole wisi obraz, na którym owa Dunia widoczna jest tylko do kawałka pleców, nosiłki widać i ramiona, tył głowy i kawałek policzka, i z tej drobnej cząstki można niemal odgadnąć całą resztę, czuje się ruch ręki, prawie wiadomo, że tam musi klęczeć pijący wodę żołnierz! Różne muzea oglądałam, na sztuce mogę się nie znać, ale to jest genialne! A do tego jeszcze ich przewodnicy…! Co za kraj cholerny, mieścić w sobie takie okropieństwa i takie osiągnięcia! Przewodnicy też stanowili dzieło sztuki, mówili językiem tak pięknym i czystym, że prawie wszystko rozumiałam, w zafascynowaniu gapiłam się na takiego jednego do tego stopnia, że w końcu zaczął mówić do mnie. Uświadomiłam to sobie dopiero po długiej chwili i wpadłam w popłoch, nie daj Boże jeszcze się do mnie odezwie wprost i co niby mam wtedy zrobić?! Udawać niemowę…?! Zeszłam mu z oczu, kryjąc się za ludźmi, i dotrwałam do końca, nie rozpoznana jako wróg. W drodze powrotnej wstąpiliśmy na obiad. W owym miejscu, w samym środku gór, znajdowały się trzy elementy: mała cerkiewka w remoncie, zastawiona rusztowaniami, ruiny strażnicy turecko–tatarskiej i restauracja. Szosa piękna, ale komunikacji żadnej, można przyjeżdżać samochodami albo przyjść piechotą i na własne oczy widziałam turystów z plecakami, maszerujących ku knajpie. Restauracja mnie znów ogłuszyła. Wielkie okno w półkole, widok z niego aż do morza na horyzoncie, stoły z blatami z jednego pnia drzewa, wypisz wymaluj takie talerzyki, jakie chciałam odciąć od świerka na bindudze, tyle że nieco większe, o średnicy prawie półtora metra, kelner w czarnym garniturze, w białej koszuli, z serwetką przez rękę, wprost Europa! Muchy pod szyją mu brakowało. Podano baraninę. Skrzywiłam się nieco, bo nie lubię baraniny, po czym sama zbaraniałam. To nie była żadna baranina, to w ogóle nie było mięso, to była poezja, rozpływająca się w ustach, w życiu czegoś podobnego nie jadłam, a już na pewno nie spodziewałam się w kraju rąbanki dla psa. Zamówiliśmy jeszcze coś, trójkątne nadziewane pierogi, okazało się tego za dużo, przeszło połowę zabraliśmy do domu, piliśmy wino i napój firmowy. Siedziało nas tam pięć sztuk, Helena, Igor, Irina i my obydwoje, i za tę ucztę zapłaciliśmy niecałe piętnaście rubli. Matko jedyna moja, co za kraj…! Z drugiej zaś strony… Spodobało nam się na tym Krymie i chcieliśmy zostać tydzień dłużej. Oczywiście należało załatwić to z władzami, coś przedłużyć, nie pamiętam już co, wizy. jako takie, czy tylko zezwolenie na pobyt w Mischorze. Komunikat, że chcemy posiedzieć dłużej, bo nam się tu podoba, nie wchodził w rachubę, upodobania jednostki ludzkiej nie stanowiły argumentu. Zastanawialiśmy się nad powodem pozostania racjonalnym w oczach władz, ja mam być chora czy zepsuł nam się samochód. Zdecydowaliśmy się na samochód, bo diabli wiedzą, jeśli będę chora, jeszcze kto przyjdzie sprawdzić, czy leżę w łóżku. Pani milicjantka, władczyni rzędu królowej Saby, łaskawie udzieliła zgody na naprawę pojazdu, trwało to parę godzin, rozmawiał z nimi wyłącznie Marek, ja nie umiałam. Przy okazji popełnił głupotę bezdenną, mianowicie spytał, czy możemy jechać do Fieodozji. Przy szosie do Fieodozji, górskiej, krętej i podobno skomplikowanej, leżały agaty, z których Helena miała jeden na biurku. Pozazdrościłam jej szaleńczo, mania zbierania wszystkiego krzyknęła we mnie wielkim głosem, też chciałam. Pytanie okazało się kretyństwem, odpowiedź oczywiście uzyskał odmowną i już przepadło, nie mogliśmy się wygłupiać. Należało pojechać zwyczajnie, bez zadawania idiotycznych pytań, najwyżej zawróciliby nas z drogi.

Z drogi zawracali łagodnie. Wybrałam się do Bakczysaraju, przeoczyłam drogowskaz, starannie ukryty w gęstym listowiu, w koronie drzewa, i gliny złapały mnie parę kilometrów dalej. — A wy kuda? — spytali grzecznie i wręcz żartobliwie. — My do Bakczysaraja — odparliśmy chórem. — A Bakczysaraj to tam — pouczyli nas, pokazując palcem. — A wy do Sewastopola, a tam innostrańcom nie lzia! Zawróciłam, Bakczysaraj rozczarował mnie okropnie, bieda z nędzą tam panowały, nic nie zostało z atmosfery. Przy okazji trafiliśmy na budowlę, podobną do stodoły, w której znajdował się skład amfor i sarkofagów. Amfory, od malutkich jak pudełko zapałek do potworów wielkości szafy, leżały zwalone na kupę po kątach, co do sarkofagów zaś, dwa wieka poniewierały się za oknem, w pokrzywach. Dbałość o zabytki wydawała mi się mocno zbliżona do dbałości o człowieka. Helena dostarczyła rozrywki dodatkowej. Jackiewicziusa już nie było, pozostał chyba jego syn, zwolniło się jedno miejsce, na które miała przyjechać pani Stefania w dwie osoby. Tuż przedtem Helena uciekła do Kijowa, zostawiając w zastępstwie jednego z przyjaciół, i stamtąd zadzwoniła z komunikatem, iż pani Stefania przyjeżdża do Symferopola nazajutrz o wczesnym poranku i róbmy sobie, co chcemy, ale trzeba ją odebrać z dworca i jakoś ulokować. Odmówiłam wyjazdu o czwartej rano, z naciskiem podkreślając fakt, że nie znam ani pani Stefanii, ani dworca kolejowego w Simferopolu. Na poświęcenie zdecydował się przyjaciel Heleny, szkopuł jednakże leżał w tym, że pierwszy trolejbus z Jałty przyjeżdżał do Symferopola kwadrans później niż pociąg. Niej wiadomo było, co pani Stefania przez ten czas może; zrobić, jeżyk znała doskonale, gdyby, nie daj Boże, zdobyła się na ruchliwość i przedsiębiorczość, za ginęłaby zapewne bezpowrotnie, bo do Heleny w Mischorze naprawdę ciężko było trafić. Przyjaciel Heleny rozwikłał sprawę przez telefon, co wprawiło mnie w podziw i zdumienie. Urządzenie działało bezbłędnie i można było bez trudu dodzwonić się nawet do informacji, do czego we własnym kraju doprawdy nie byłam przyzwyczajona, ponadto sposób załatwiania w życiu nie przyszedłby mi do głowy. Podszywając się pod jakąś tajemniczą władzę i i komunikując, że wysyła swojego człowieka, doprowadził do tego, że w chwili nadejścia pociągu we właściwym miejscu na peronie czekała umundurowana i usztywniona służbowo funkcjonariuszka, gotowa do przejęcia opieki nad dwiema podróżnymi. Na szczęście pociąg się spóźnił i przyjaciel Heleny, podszywając się z kolei pod swojego człowieka, zdążył dopaść pani Stefanii, zanim opuściła dworzec. W Jałcie byłam świadkiem straszliwej sceny, która później pozwoliła mi przewidzieć przyszłość, niczym w jasnowidzeniu. O nienawiści pomiędzy Gruzją i Rosją słyszałam mnóstwo razy i prawie od każdego, wszyscy o niej gadali, istniała z pewnością, a przyczyny jej były i liczne, od pochodzenia Stalina zaczynając, a na gruzińskim umiłowaniu wolności kończąc. Nie zajmowałam się specjalnie tym tematem i trochę ml umknął z pamięci. Znalazłszy się w jałtańskim porcie, postanowiliśmy zjeść bliny. Usiadłam przy jednym z długich stołów na świeżym powietrzu, a Marek stanął w ogonku do kasy i barowego okienka. Gapiłam się bezmyślnie na wodę i ludzi wokół i nagle dotarło do mnie, że przy sąsiednim stole dzieje się coś dziwnego. Siedziały tam cztery osoby, może pięć, wśród nich zaś dorosły facet, słowiański blondyn, i dziesięcio– albo dwunastoletnia ciemnowłosa dziewczynka. Rozmowy w ogólnym gwarze nie słyszałam, a gdybym nawet słyszała, też bym nie zrozumiała, ale konkretne słowa nie były potrzebne.

Między facetem i dziewczynką strzelały iskry wysokiego napięcia, on miał zaciśnięte szczęki i mord w oczach, ona wściekłą determinację i dziki upór na twarzy. Grzeczni byli przy tym obydwoje, nie wymyślali sobie, nie podnosili głosu, ale szalejącą nad drewnianym stołem nienawiść można było rąbać toporem. Nic nie pojmując, wpatrywałam się w nich z dreszczem zgrozy na plecach, zdumiona i zaskoczona śmiertelnie, zastanawiając się, co też takiego okropnego to dziecko owemu facetowi zrobiło, aż do chwili, kiedy nadeszła z półmiskiem matka dziewczynki. Podobna była do niej bardzo, też starała się być uprzejma w taki sam sposób, na hamulcach, grzeczny syk żmii wydobywał się jej z ust. Ujrzałam zrośnięte brwi na pięknej twarzy i w tym samym momencie doznałam olśnienia. Jezus Mario, objawiła się przede mną ta osławiona międzynarodowa nienawiść! Widać było, że najchętniej pomordowaliby się wzajemnie bez sekundy zwłoki, było to zgoła przerażające, nie potrafiłam oderwać od nich zafascynowanego wzroku, w gadaniu o gruzińsko–ruskich uczuciach nie istniał nawet cień przesady, koszmar to był jakiś i szaleństwo! Od tamtej potwornej sceny moje poglądy zaczęły stabilizować i zdaje się, że byłam pierwszą osoba, która ośmieliła się twierdzić, iż ten moloch na wschodzie rychło się rozleci. Mam na to świadków, wszyscy uważali mnie za kretynkę, otumanioną optymizmem, nie mającą pojęcia o polityce. Co do polityki, w pełni zgadzałam się z opinią, przypominałam tylko delikatnie, że mam za to pojęcie o ludziach. No i proszę, na czyje wyszło…? Porzuciwszy wreszcie Krym, popłynęliśmy promem do Odessy, stamtąd zaś ruszyliśmy dalej, w kierunku mniej więcej na Uźgorod. W hotelach Inturista zapłaciliśmy raz dwadzieścia cztery ruble za dobę, a raz trzydzieści sześć. Rozpiętość cen zgoła hinduska, tu parias, a tu radża. W jakimś hotelu podrzędnym, za dwa ruble z groszami, recepcjonistka błagała, żebyśmy odjechali przed ósmą rano, bo może przyjść kontrola, a tu innostrańcom nie wolno. Przyjęła nas w ogóle tylko dlatego, że sama pochodziła z Polski. Poza Inturistem, wszędzie pytano nas o delegacje służbowe, prywatny człowiek po tym kraju nie jeździ i po hotelach się nie plącze, może on szpieg albo uciekł z więzienia… Kolejności dalszych przeżyć, wysoce kontrastowych, już nie pamiętam, ale nie ma ona większego znaczenia. Z całą pewnością w jakimś miejscu przejechałam granicę nieprzekraczalną dla cudzoziemców i znalazłam się na terenach, które od blisko dwudziestu lat nie oglądały obcokrajowca. Pojęcia nie mam, gdzie to było. Z przeznaczonej turystom szosy zjechałam w sobotę późnym wieczorem. Istniał dla innostrańców zakaz podróżowania w nocy i w niedzielę i w zbożnym mniemaniu, że zastraszone głupki zastosują się do ukazu, gliny schodziły ze stanowisk. Doczekałam właściwej chwili i skręciłam w kraj, a ruską mapę samochodową mieliśmy od Heleny. Chyba zaraz nazajutrz znalazłam się na kompletnie pustej szosie, zakręcającej daleko pod lasem, zaś w połowie drogi do lasu sterczał szlaban i budka wartownicza. Szlaban był akurat podniesiony, tyłem do mnie stał wartownik z karabinem i trzymał sznurek. Z przeciwka nadjeżdżała ciężarówka. Pomyślałam, że wpatrzony w ciężarówkę strażnik, opuści mi ten drąg akurat na dach, docisnęłam ostrzej i przeleciałam, po czym, oddalając się, ujrzałam w lusterku następujący widok: Szlaban był opuszczony, ciężarówka stała przed nim. Z szoferki wylazł kierowca, wartownik trzymał w ręku wycelowany karabin. Obaj gapili się za mną w bezruchu i robili wrażenie doszczętnie ogłupionych. Niepewna, czy facet nie strzeli, przyśpieszyłam i zniknęłam im z oczu na zakręcie pod lasem. Mam wrażenie, że przedarłam się tamtędy wyłącznie dzięki zaskoczeniu. Okolica była przepiękna i wyjątkowo postanowiliśmy zabiwakować w plenerze. Możliwe, że wpływ na to miał widok tak zwanego gościńca, który pojawił się znienacka na całkowitym

odludziu. Hotel, motel, dom wczasowy, zajazd, nie wiadomo, jak to nazwać, wyglądał tak, że najpierw zatrzymałam samochód, a potem podjechałam bliżej. Za rozległą kwitnącą łąką, na tle czarnej ściany lasu, wznosił się złocisty budynek z lśniącego w słońcu drewna, piętrowy, ze spadzistym dachem i szerokim okapem, pod którym już stały stoły z wielkich pni. Jeszcze nie był całkowicie wykończony. Pachniał żywicą, w dole za nim słychać było szemrzący strumyk, istny raj, omal nie postanowiłam zostać tu 1 poczekać, aż będzie otwarty, odjechałam z wielkim m i zgodziłam się na nocleg w lesie. Zakazów żadnych nie było, bez trudu wybraliśmy sobie piękne miejsce, nie zwracające uwagi na drobny fakt, że pod wieczór pogoda się popsuła i zaczaił mżyć deszczyk. Marek wyciągnął namiot, a ja przystąpiłam do rozpalania ognia. Rozpalać ognisko umiałam od dawna, nawet z mokrego drewna, nawet jedną zapałką, tam zaś, na leśnej polance, leżały całe sagi, idealnie wysuszone, dookoła zaś poniewierały się drzazgi i szczapki suche! jak pieprz. Nikła mżawka nie zdążyła ich zmoczyć, materiałem opałowym dysponowałam w ilościach dowolnych, a mimo to po godzinie ognisko wciąż jeszcze nie chciało się palić. Marek się na mnie rozzłościł. — Głupiego ognia nie umiesz rozpalić?! Żadnego deszczu nie ma, zwykła wilgoć! — To pal sam — powiedziałam z irytacją. — Mnie to źle wychodzi i nic nie rozumiem. Nadęty i pełen potępienia, złapał się za ten ogień z identycznym skutkiem. Zaczęło nas to intrygować, co się dzieje, do licha, suche drewno za skarby świata nie chce się palić! Rozpaliliśmy wreszcie potężne ognisko z mokrych i świeżych gałęzi sosnowych, po czym przystąpiliśmy do eksperymentów, bo odporność na ogień tych suchych drzazg była nie do pojęcia. Nie tylko same nie chciały się palić, gorzej, malutka wiązka suchych szczapek gasiła rozhajcowany na trzy metry w górę płomień, który od razu malał, zdychał i trzeba go było pośpiesznie ratować. Markowi zaczęło świtać, skupił się w sobie, połaził po terenie, popatrzył, pomacał i odgadł. Przechodził tamtędy rurociąg naftowy. Nie było żadnych zakazów palenia ognia, za to całe drewno, wszystkie te potężne sągi i ścięte pnie zostały nasycone środkiem ognioodpornym, zdolnym ugasić pożar Rzymu. Czegoś podobnego nigdy i nigdzie nie widziałam, pięć razy skuteczniejszy niż piana z gaśnic! Produkt bezcenny, wynalazek olśniewający i takie osiągnięcie techniczne te ruskie ukrywały przed światem, zamiast eksportować za ciężkie pieniądze, jednak musieli mieć źle w głowie. Zdaje się, że już następnego dnia jechaliśmy przez jakieś osiedle, może to była duża wieś, a może małe miasteczko. Czyste, uporządkowane, ładne domki w ogródkach kwitnących żółtymi daliami, ogródki duże, prawie jak działki rolnicze, asfalt gładki i bez dziur, przyjemny spokój tam panował i jechałam powoli, napawając się błogością. Nagle ujrzałam przed sobą coś, co wyglądało jak bitwa pod Grunwaldem. Wokół drewnianego, pomalowanego na zielono baraczku szalała burza nad Azją. Dziki tłum ludzi kopał się po kostkach, szarpał za łby i siłą pchał do baraczku. Zaciekawiło mnie to, widziałam już w Kijowie poczwórny ogon przez dwa piętra domu towarowego, przejść nie można było, cud, że się wzajemnie nie pospychali ze schodów, i była to kolejka do enerdowskich rannych kapci. Pomyślałam teraz, że może w tym zielonym baraczku rozdają brylanty jak gęsie jaja, zatrzymałam samochód i poszłam sprawdzić, ostrożnie obchodząc rozżartą tłuszczę. Okazało się, że sprzedawali tam normalne, niezupełnie dojrzałe pomidory. Nic więcej. Zastanowiłam się nad porą roku, był sierpień… Krótko potem znaleźliśmy się nad Dniestrem, zresztą, jak powiedziałam, przy kolejności wydarzeń nie będę się upierać. Znów odludzie, pejzaże wielkiej urody, most, owszem, trafiliśmy na drewniany most, nietknięty remontem od czasów przedwojennych, nie miałam odwagi po nim

przejeżdżać, ruszyłam szukać a innej drogi. Rzeka nas zachwyciła, czysta jak kryształ, daję słowo, nie kłamię i nie byłam pijana, ryby się w niej rzucały wielkie jak rekiny, oko na zbielało, świeżej ryby nie widzieliśmy od początku pobytu. Znów się zatrzymałam, rozejrzeliśmy się, do brzegu dobił akurat jakiś chłop łódką na pagaj. Rzuciliśmy się ku niemu. — Panie, czy tu można gdzieś dostać ryby…?! Chłop z namysłem popatrzył na zegarek. — Tiepier niet — odparł współczująco. — Bo bar tylko do szóstej otwarty. — Ale jaki bar, ryby z rzeki czy nie można dostać? Może ktoś tu łowi? Chłop zdziwił się i prawie zgorszył. — A kto by łowił i po czorta, skoro do baru przywożą… Ręce nam opadły. Przy najbliższej okazji spytałam Helenę, nie pamiętam, przez telefon czy osobiście: — Helena, czy jest u was jakiś zakaz łowienia ryb w Dniestrze? — No coś ty? — zaśmiała się Helena. — Możesz łowić, ile chcesz, nawet karty rybackiej nie potrzebujesz! — A jest jakiś zakaz hodowania pomidorów we, własnych ogródkach? — A skąd, żadnego nie ma! Skąd ci takie rzeczy przyszły do głowy? Jęknęłam. — To dlaczego, na litość boską, oni się pchaj do sklepu, zamiast wyhodować u siebie? Ogródki mają jak marzenie! Urodzajna ziemia! Ryby w Dniestrze aż się proszą…! — A bo widzisz — wytłumaczyła mi Helena — złapać rybę czy wyhodować pomidora to jest praca. A w ogonku do sklepu człowiek się byczy. Chryste Panie…! W tej bitwie pod Racławicami człowiek się byczy…!!! Jechaliśmy przez Mołdawię i Ukrainę. Najżyźniejsze ziemie Europy. I ci ludzie z ogródkami czekali na dostawy owoców i warzyw… Przejechawszy pod tajemniczym szlabanem, zniknęłam glinom z horyzontu na całe trzy dni. Mogli mnie dopaść, volkswagen rzucał się w oczy i niekiedy nawet budził sensację, ale każdy milicjant na mój widok odwracał się tyłem i pilnie patrzył w inną stronę. Z całą pewnością żaden nie wiedział, co z tym fantem zrobić, i każdy miał nadzieję, że zaraz odjadę, sprawiając kłopot komu innemu. Bez przeszkód dotarłam do Użgorodu, gdzie spotkało mnie już ostatnie ruskie szczęście. Mianowicie jedyna ulica, prowadząca ku granicy, zaopatrzona była w znienawidzony znak: jeden kierunek ruchu w przeciwną stronę. Zrobiło mi się ciemno w oczach, Marek zareagował prawidłowo. — Co cię obchodzi, jedź! Ze wszystkich zakazów najtrudniej łamać właśnie ten jeden. Nie nauczyłam się omijać go beztrosko, pod włos wjeżdżałam ostrożnie i nieufnie. Tym razem jednak dostałam piany w ustach, krzyknęłam strasznym głosem tylko dwa słowa i przykitowałam, aż mi iskry poszły spod kół. I okazało się, że tak należało postąpić. Po co stał znak, nie wiadomo, nikt się nie pchał do udzielania wyjaśnień. Byłam jedynym samochodem na granicy. Celniczka usiłowała okazać surowość, ale najpierw zdetonował ją nieco Marek, prezentując wiertarkę, którą ostał w prezencie i która się od razu popsuła, a popodetknęłam jej Lesia. Znów musiałam uzasadnić przejazd przez Czechosłowację. Otworzyła książkę, trafiła na obrazki, zachichotała, pomachała ręki na resztę personelu, wszyscy razem poświęcili się lekturze, po czym skończyła się kontrola celna. Postanowiłam wozić Lesia wszędzie, przez wszystkiej granice.

No i przyznam się. W końcu cieszyliśmy się tam i swobodą, jakiej nie każdy doświadcza, mogliśmy sobie pozwalać na różne fanaberie, a jednak, mimo wszystko, kiedy otwierały się przed nami kolejne szlabany, z siłą trąby powietrznej pchały mi się na usta słowa: — Wyrwaliśmy się z komunistycznego piekła.. W powietrzu to się czuje. Nic nie poradzę. Czeski celnik po drugiej stronie nie fatygował się nawet oglądaniem dokumentów. Z radosnym uśmiechem na twarzy przepędził nas za pomocą machania ręką. No i proszę, od razu się okazało, że przesadna wolność jest szkodliwa i pada ludziom na mózg. Mając wreszcie do wyboru dowolne drogi, wrąbałam się w pieszy szlak turystyczny, nie wiadomo po co, bo mgiełka zasłaniała górskie widoki. Kiedy z góry zaczęła zjeżdżać dostawcza furgonetka, musiałam się cofnąć wielki kawał, do jedynego szerszego miejsca! w którym się można było minąć. Uparłszy się nieco, mogłabym wypełnić Związkiem Radzieckim powieść–rzekę. No dobrze, napiszę jeszcze o futrach i odczepię się od nich. O futrach opowiadała mi Helena. Myśliwi w tajdze i tundrze uprawiają swój zawód, od wieków, od pokoleń, z dziada pradziada. Polują,!; uzyskują skóry i sprzedają je. Metody sprzedawania mają ustalone raz na zawsze, zaczynają od najgorszego i kończą na najpiękniejszym i najdroższym, Kiedyś ten handel odbywał się w faktoriach, po rewolucji faktorie przemianowano na punkty skupu, ale dla owych łowców pozostały faktoriami. Przychodził taki ze swoim łupem i wyciągał na początek wyliniałą wiewiórkę, no dobrze, ustalano piąty gatunek, płacono grosze, myśliwy wyciągał coś już trochę lepszego, wyższy gatunek, wyższa cena, stopniowo dochodził do srebrnego lisa wielkiej urody. Pierwszy gatunek, cena najwyższa. W porządku, brał pieniądze, po czym dumnie wyciągał lisa jeszcze piękniejszego, i tu okazywało się, że więcej za niego nie dostanie, też pierwszy gatunek, cena taka sama jak poprzednia. A nie, to mu się nie podobało. Z triumfem pokazywał kolejne futro, szał zupełny, cudo nie lis, królowa angielska takiego nie ma, i jak to, ma to nie być droższe? Nie to nie, szedł do drugiego punktu skupu, tam powtarzało się to samo, szedł do trzeciego, bez zmian. Uznawał, że jest to zmowa faktorzystów i rezygnował ze sprzedaży, myśliwy też człowiek, zostawi lisa dla siebie, czapkę z niego zrobi. Zabierał lisa, szedł w tundrę, po czym wracał bez futra. Zgubił je, nie wolno mu zgubić? Na małym kawałku północy były Związek Radziecki graniczy z Norwegią. Istnieje tam podobno przejście dla reniferów, wszystkim myśliwym znane lepiej niż zwierzętom. W ten sposób i tą drogą najpiękniejsze futra przechodziły do Europy, co spowodowało w końcu wielką akcję prasową, niepokój ogólnokrajowy i liczne propozycje, żeby może jednak uelastycznić ceny. Zrobić gatunek ekstra, gatunek super i tak dalej, odpowiednio płacąc. Po długim namyśle władze odpowiedziały odmownie, motywując decyzję obawą, że z tej elastyczności mogłyby wyniknąć rozmaite nadużycia, oszustwa i krętactwa, a nie Boże, jeszcze by się na tym ktoś wzbogacił, obojętne, złodziej czy myśliwy. Zostało po staremu i nadal najpiękniejsze futra opuszczały kraj nielegalnie. Całe to futrzane kretyństwo stanowi wysoce pouczający przyczynek do ustroju… Zaraz, chwileczkę, całkowicie się od nich odczuje tak od razu nie mogę. Pomijam już taką drobnostkę jak wizyta w Warszawie przewodniczącego ukraińskiego związku pisarzy, który przywiózł zaprzyjaźnionemu dziennikarzowi pięciogwiazdkowy koniak, elegancko zapakowany w Izwiestii. Cham bowiem daje prezent luzem, kulturnyj czieławiek zawija w gazetę. Po opakowaniach sklepowych nic mnie już nie zdziwi. Ale przybył do nas także ruski dziennikarz, znajomy Ani i jej męża, obła tany w świecie, prosto z podróży po Europie i Stanach Zjednoczonych. Polski język znał doskonale, zabrali go do kabaretu, rozumiał wszystko, łapał najsubtelniejsze aluzje, bawił się świetnie, ocenił odwagę imprezy.

— U nas by to było niemożliwe — rzekł szczerze, zamyślił się następnie i dodał: — Ale wiecie… tym bardziej jedno mnie dziwi. U was ludzie nie czytają. — Jak to, nie czytają? — zdumieli się Ania z mężem. — No, książek nie czytają. — Ludzie u nas książek nie czytają…? Z czego to wnioskujesz?! — Chodziłem tu po księgarniach i sam widziałem na własne oczy — odparł ruski z naganą i lekkim zgorszeniem. — Półki pełne towaru, a w sklepie osiem, dziesięć osób, prawie pusto. U nas, jak mają przywieźć książki, to trzy dni wcześniej kolejka pod księgarnią stoi! Może jestem ograniczona umysłowo, ale takich rozmiarów indoktrynacji pojąć nie potrafię. Ani i jej mężowi mowę odjęło. A zdawałoby się, że facet jest inteligentny i zdążył poznać normalny świat… Opowieści o Związku Radzieckim zabrzmiały jednak tak barwnie i zachęcająco, że Jerzy nam pozazdrościł i też zapragnął tam jechać. Dla załatwienia wyjazdu udał się do ruskiej ambasady. Niestety, porę wybrał nieodpowiednią, było już po dziesiątej wieczorem, nikt mu nie otwierał i urwał kołatkę z drzwi. — Jezus Mario, dzieciątko, czy byłeś pijany? — spytałam nazajutrz, odbierając mu łup. — A ty myślałaś, mamunia, że poszedłbym tam na trzeźwo? — odparło dziecko ze zdziwieniem. Pamiątkową kołatkę posiadam do tej pory… Po dwóch miesiącach podróży miałam już chęć wrócić do domu, ale z Markiem takie numery nie przechodziły. Ledwo zdążyłam wjechać w ojczyste granice, zaproponował biwak w plenerze. No dobrze, niech będzie, zatrzymaliśmy się gdzieś w rejonie Puszczy Kozienickiej, gdzie to było, nie wiem, ale miejsce zostało przeze mnie dokładnie opisane w Ślepym szczęściu. Trafiliśmy na rzeczkę, w której żyły raki, do Warszawy przywieźliśmy dwadzieścia sześć sztuk i chyba tylko konieczność dowiezienia ich w stanie żywym spowodowała nasz powrót, i to się nazywało, Ze on nie ma czasu. Jak on nie miał czasu, to ja jestem chiński mandaryn. Jerzy skończył studia i zrobił dyplom, od czego o mato nie zwariowałam. Panujące u nas obecnie szaleństwo telefoniczne znam doskonale. Mieliśmy przedtem system oparty na Ericssonie, pan Gierek postanowił uszczęśliwić społeczeństwo przejściem na licencję francuską. Do ostatniego tchu mój teść protestował przeciwko decyzji i wiedział, co robi, ale poszedł na emeryturę i już nie zdołał sprzeciwiać się skutecznie. Trzeba trafu, że mój syn z tejże właśnie licencji francuski robił dyplom, a jego pracę dyplomową osobiście p; pisywałam na maszynie. Nie głupsze od dziadka dziecko już wtedy powiedziało: — Matka, jak to wprowadzą, to się możemy pożegnać z łącznością. Szczyt głupoty, bajzel się zrobi w tych telefonach, jakiego sobie wyobrazić nie możesz. Prorocze słowa to były. Wprowadzili. Decydenci jak z koziego ogona waltornia. Nie od tego jednakże byłam bliska obłędu, tylko, od cholernej pracy, która nie miała prawa zawierać w sobie ani jednego błędu literowego. Musiała być] czysta jak łza, a taśmy korekcyjne jeszcze wtedy, w tym kraju nie istniały, a jeśli nawet istniały, ja nie miałam do nich dostępu. W pocie czoła przepisywać łam niektóre strony po cztery razy, warcząc i plując jadem, najbardziej zaś dokopał mi rejestr buforowy, w którym z tajemniczych przyczyn ustawicznie robiłam błędy. Dziecko obok wyło głosem głodnego wilka. Uroczyście zapewniam, że chwile to były nielekkie. Od wczesnej wiosny następnego roku ugrzęzłam na Mierzei i znów siedziałabym tam Bóg wie jak długo, bo Markowi się z powrotem nie śpieszyło;?! gdyby przed pierwszym maja nie przyszła

karta rozpaczliwej treści. Wynikało z niej, że mój starszy syn za miesiąc bierze ślub, a zaraz potem wyjeżdża do Algierii na dwa lata. Wróciłam czym prędzej, mocno spłoszona. Zważywszy jednak, iż nastąpiły nieco później zjawiska natury metafizycznej, muszę się cofnąć odrobinę, do ich początków. Tuż przedtem wybuchła zima stulecia, którą powitałam najgłupiej, jak mogłam. Ustawiając któregoś dnia samochód na parkingu, pomyślałam, że trzeba uszczelki posmarować gliceryną, bo jest mokro i w razie gdyby złapał mróz, wszystkie mi szlag trafi. Glicerynę miałam w domu, nie chciało mi się latać po piętrach, postanowiłam pamiętać o niej nazajutrz, kiedy będę schodzić. Nazajutrz zaś było już siedemnaście stopni mrozu i mój samochód zimę stulecia przestał na parkingu w charakterze bryły lodu. Jerzy poszedł na bal sylwestrowy, a pierwszego stycznia w południe zadzwonił Robert z informacją, że braciszek ma zapalenie płuc i leży u mojej matki na Niepodległości. Zadzwoniłam do pogotowia i dowiedziałam się, że jeżdżą jeszcze dwie karetki, właśnie odkopywane przez wojsko. Zadzwoniłam zatem do mojej szwagierki, Jadwigi. Jadwiga była jedynym lekarzem, obdarzonym zaufaniem przez całą rodzinę, ale nawet gdyby nie, o żadnym innym nie było co marzyć. Sytuacja z taksówkami przypominała średniowiecze, tyle samo ich jeździło i wtedy. Jadwiga i tak już przyszła z Sadyby do swojego szpitala piechotą, bo miała akurat dyżur, obiecała teraz, że tak samo przyjdzie na Niepodległości. Uzgodniłam z nią godzinę i też tam poleciałam. Jerzy trząsł się w gorączce około czterdziestu stopni, nad nim siedziała zrozpaczona Iwona i nikt nie wiedział, co robić. W dodatku budynek został zamknięty od frontu na stałe, pozostało tylko przejście przez podwórze i żeby się tam dostać, należało oblatywać dookoła dwa bloki. Bałam się, że Jadwiga nie trafi; Pilnowałam zegarka bardziej niż dziecka, O właściwej porze zeszłam, żeby ją doprowadzić. Znalazłyśmy się wzajemnie, przeszłyśmy przez podwórze, trwało to ledwie parę minut, ale kiedy weszłyśmy do mieszkania, Lucyna z moją matką zmieniały Jerzemu kompletnie mokrą pościel. Zaczął się pocić, zaledwie znikłam za drzwiami, czyli w momencie zbliżania się Jadwigi. Temperatura runęła mu w dół. Kiedyś już jedna rozmowa telefoniczna z nią wyleczyła mi rozstrój żołądka na poczekaniu i bez żadnych medykamentów, potwierdził się zatem mój pogląd, iż moja szwagierka wydziela z siebie jakieś lecznicze fluidy, działające nawet na odległość. Jerzego w każdym razie wyleczyła, zanim zdążyła go dotknąć, poza tym okazało się, że nie jest to żadne zapalenie płuc, tylko zwyczajne przeziębienie^ W pół roku później odbyły się jednego dnia dwa śluby, cywilny i kościelny, oraz huczne wesele. Wynajęto na nie lokal nad Wisłą i natężenie dźwięków zniosły z łatwością tylko dwie osoby, babcia panny młodej i dziadek pana młodego, obydwoje głusi. Jedyną pociechę stanowił widok Iwony, która z całą pewnością była najpiękniejszą panną młodą, ją w życiu widziałam. Następnie moje dziecko pojechało do Algierii małym fiatem, razem z kumplem, też nieźle wyrośniętym. Co w tej podróży przeżyli, to już ich na zawsze. W Alpach postanowili skrócić sobie drogę, dzięki czemu jechali o sześć godzin dłużej, na jakimś po i namiotowym wbijali śledzie za pomocą siekiery, Marsylii zaś okazało się, że miejsc na promie już nie ma. Rezerwacji w okresie letnim nie dokonywano. W kasie były jeszcze bilety na następny prom, od—pływający czternastego, tymczasem jedenastego powinni znaleźć się w Algierze. Spróbowali wedrzeć się jako pasażerowie dodatkowi, z rezerwy, ale od razu wyszło na jaw, że pierwszeństwo mają ci z biletami na czternastego. Wrócili do kasy po bilety, na czternastego już zabrakło, mogli kupić na siedemnastego. Odpłynęli wreszcie arabskim promem nie do Algieru tylko do Bidżai, dwieście kilometrów na wschód. Na Morzu Śródziemnym akurat szalał sztorm, nic o tym nie wiedzieli, bo noc przespali snem kamiennym w przechowalni bagażu, co wyszło im tylko na dobre. Opuścili przechowalnię dopiero nazajutrz, przed przybiciem do brzegu, i mój syn zapewnił, że miejsca

tak, elegancko mówiąc, zarzyganego jak ten cały prom, nie widział jeszcze nigdy w życiu. Dotarli wreszcie do Algieru na ostatnich groszach i ostatnich kroplach benzyny. Wyjazd nastąpił we wrześniu, w grudniu zaś zadzwonił telefon. — Matka, nic nie mów, tylko słuchaj, bo nie mam pieniędzy na telefon — powiedziało dziecko z tamtej strony. — Od dwóch tygodni mam zakaźną żółtaczkę. Przylatuję jutro, załatw co trzeba. Informacja była wysoce dopingująca. Załatwiłam łóżko w szpitalu zakaźnym. Zapowiedziałam rodzinie, że nikogo na lotnisko nie zabieram, wywlokłam z szafy kożuch Jerzego, wiedziałam, że przyleci w letniej marynareczce, bo jego jesienna kurtka odbywała właśnie podróż w tamtą stronę i znajdowała się w połowie drogi, a u nas było czternaście stopni mrozu. Nabyłam rivanol w dużych ilościach. Mojej synowej zabroniłam ruszać bodaj jednym krokiem w kierunku Okęcia, była w ciąży i zamierzała urodzić gdzieś w okolicach Nowego Roku, kontakt z żółtaczką nie był dla niej wskazany. Jej ojciec, człowiek przytomny, Przywiązał się na stałe do informacji LOT–u i udzielał nam ostatnich wiadomości z placu boju. Lucyna uparła się, że też chce być na lotnisku. — Możesz sobie być — powiedziałam bezlitośnie — na własną odpowiedzialność i własnymi siłami. O mnie zapomnij. — Mam cię w nosie, potrafię sama pójść i — odparła z urazą. Niech jej będzie, niech sobie chodzi i wraca beze mnie. Zajęta byłam dzieckiem, niepokoiłam się o synową i na resztę rodziny nie miałam w sobie miejsca. Nazajutrz uwierzyłam w telepatię, granitowo, nieodwołalnie i na mur. Znajdowaliśmy się w domu we troje, Iwona, Marek i ja. Samolot miał przylecieć o szesnastej. Iwona po naszym odjeździe na lotnisko miała wrócić do domu taksówką, siedziała u mnie, bo nie mogąc jechać z nami, chciała przynajmniej być blisko imprezy do ostatniej chwili. Bohdan, jej ojciec, zadzwonił z komunikatem, że samolot się spóźni i wyląduje o siedemnastej trzydzieści, powiedzieli mu to właśnie przed trzema minutami. Marek zamierzał jeszcze wyjść na chwilę, coś załatwić i wrócić. Przez opóźnienie samolotu czasu mieliśmy dużo, bo dochodziła zaledwie trzecia. Obie z Iwoną siedziałyśmy spokojnie na kanapie przy stole, Marek sposobił się do wyjścia. Ni z tego, ni z owego dostał nagle najprawdziwszej histerii. Nawet awantury robił zawsze na spokojnie, tym razem wpadł w jakiś amok. — Zadzwoń natychmiast do informacji! — wrzeszczał. — No to co, że Bohdan, dwie dziwy siec przy telefonie, nic nie mają do roboty, słuchawki mogą wziąć do ręki…!!! Zdumiona i zaskoczona, uznałam, że musiał nagle zwariować. Z szaleńcem nie będę się sprzeczali wzruszyłam ramionami i zadzwoniłam. — Ach, nie — powiedziała pani na lotnisku.— Najmocniej przepraszamy, to była błędna informacja. Samolot wyląduje o czasie, o szesnastej. Marka wymiotło, wrócił rzeczywiście po kilkunasto minutach, wylecieliśmy z domu wszyscy razem. Zostawiłam Iwonę własnemu losowi, urodziła się w końcu w tym mieście i umiała się po nim poruszać. Wsiadłam do samochodu, wyjechałam z zatoczki. — A teraz nic do mnie nie mów — powiedziałam do Marka. — Nie odzywaj się ani słowem. Tuż przed Puławską zaczął coś gadać. Nie wiem co. — Milczeć…!!! — ryknęłam na niego okropnym głosem. Zamilkł posłusznie i nie podejmował prób konwersacji. Jechałam jak do pożaru. Wyprzedzałam na trzeciego, przejeżdżałam ciągłą linię, przelatywałam na czerwonym świetle, szał mnie jakiś opętał. W tablicy rozdzielczej miałam zegar, który dobrze chodził, pokazywał godzinę piętnastą trzydzieści pięć. Wiedziałam doskonale, że przy odrobinie starań od siebie z

domu na lotnisko jadę siedem i pół minuty, samolot ląduje prawie za pół godziny, potem jest odprawa pasażerów, trwa to co najmniej kwadrans, mam czasu do diabła i trochę. Zastanawiałam się, po jaką cholerę tak się wściekle śpieszę, i jechałam dalej bez zmian. Lucyna mieszkała na Żwirki i Wigury i na lotnisko miała dziesięć minut drogi piechotą. Wyszła z domu o wpół do czwartej i nagle złapała się na tym, że leci z wywieszonym językiem, w rozchamranym futrze — zgrzana i spocona, zastanawiała się, po co tak leci, przecież ma mnóstwo czasu, spróbowała zwolnić, ale pchało ją i leciała dalej. Wpadła do hali przylotów i ujrzała za szybą Jerzego w letnim ubranku, jak przechadzał się tam i powrotem. „Jeżeli te cholery zaraz nie przyjadą, włożę na niego moje futro!”, postanowiła z determinacją i w tym momencie popukałam ją w ramię. Samolot przyleciał o czterdzieści minut wcześniej, niż było przewidziane, i zaraz powiem dlaczego, tylko skończę z Jerzym. Żółty był, owszem, ale również opalony, więc żółtość nie rzucała się w oczy, szczególnie że w hali przylotów świeciło słabe światło. Zrobił jeszcze przyjemny wyraz twarzy do celnika, wyszedł i już nie postawił bagażu na podłodze, tylko go upuścił. Podróżował trzydzieści sześć godzin z przyczyn przedziwnych. Nasze samoloty latały tam i z powrotem różnymi trasami. Ten miał lecieć następującą: Warszawa, Budapeszt, Tunis, Algier, Warszawa. Z Warszawy wystartował zgodnie z planem, po czym nie wiadomo dlaczego, poleciał przez Rzym. W Rzymie był strajk i zatrzymali go tam na przeszło sześć godzin. Poleciał następnie do Algieru, wypuścił część pasażerów, zabrał innych, w tym moje dziecko, i poleciał do Tunisu. Tam załoga odmówiła dalszego lotu bez odpoczynku, bo przekroczyli już szesnaście godzin, wszyscy zatem przenocowali w jakimś hotelu na koszt firmy. Następnie wystartowali z Tunisu i starannie omijając Budapeszt, przylecieli do Warszawy. Stąd wynikła kołomyja w czasie, nikt nie był pewien, co zrobią z Budapesztem, i plany zmieniły się w trakcie lotu. Załoga miała już dosyć tej podróży, a Jerzy tym bardziej, dodatkowo bowiem przejechał pół Algierii w poprzek, wyruszając z Oranu. Najbardziej musieli się tym wszystkim ucieszyć pasażerowie do Budapesztu, którzy odbyli piękny wojaż przez północną Afrykę i wrócili do punktu wyjścia. Atak telepatii mieliśmy wszyscy, bo niczym innym nie da się wytłumaczyć bezsensownego pośpiechu. Jerzy oczywiście wiedział, że przylecieli wcześniej, nikogo z rodziny nie zobaczył, nie wiedział, co robić, i wpadł w niemrawą rozpacz. Do mrawej nie był zdolny. Wiozłam go przez miasto, najpierw do domu, przy czym się upierał, a potem do szpitala, i byłam święcie przekonana, że wpadł w malignę. — Jak tu ślicznie — mówił rozlazłym i pełnym zachwytu głosem, patrząc na rozdyźdaną brudnym śniegiem Warszawę. — Jak tu porządnie… Jak tu czysto… Wątroba rzuciła mu się na mózg. Dopiero znacznie później zrozumiałam, że był zupełnie przytomny… Następnie przeżyłam chwile wyjątkowo wesołe. Zakaźna żółtaczka, to, ostatecznie, nic takiego. Poród, sam w sobie, jest w ogóle drobnostką. Ale zakaźna żółtaczka i poród razem jest to konglomerat, którego można życzyć wyłącznie śmiertelnemu wrogowi. Karolina urodziła się tuż przed Sylwestrem, od czego mój syn wyzdrowiał w mgnieniu oka i radykalnie. Wrócił do Algierii, a Iwona z dzieckiem pojechała do niego po ośmiu miesiącach. Dla urozmaicenia Robert rozwiódł się z Anką, która została nam w rodzinie jako moja kościelna synowa, co już wyjaśniałam w utworze pod tytułem Zbieg okoliczności, ale mogę wyjaśnić jeszcze raz.

Wymyślił to mój ojciec. Krótko po moim rozwodzie, kiedy jeszcze mój mąż bywał z wizytą u swoich dzieci, ojciec któregoś dnia zapytał: — Czy kościelny dzisiaj przyjdzie? Godzina spojrzała na niego ze zdumieniem. — Jaki kościelny? — No, mój kościelny zięć — odparł ojciec z chęcią. — Rozwiódł się z moją córką, ale nie przecież unieważnienia kościelnego ślubu? Jako kościelny zięć został. Na tej samej zasadzie kościelną synową została Anka. Nieco później poślubiła Maćka, którego z kolei uznałam za swojego kościelnego zięcia, ich dziecko, zaś, Agata, jest moją kościelną wnuczką. Robert zostawił byłej żonie mieszkanie i wyniósł się na Grochów, co właściwie zamierzałam pominąć jako drobiazg niegodzien wzmianki, ale już widzę, że nie da rady, bo za dużo tu się łączy ze sobą. Jakiś czas wcześniej umarła ciotka Stacha, siostra mojej babci po mieczu. Jej mieszkanie, pokój z kuchnią, wykupił Jerzy, ściśle biorąc zapłacił za nie i ciotka zapisała mu je w testamencie, rzecz jasna jeszcze za życia. Umarła, kiedy tkwił w Algierii, mieszkał tam zatem Robert po rozwodzie, odwalając przy okazji cały remont. Altruistycznie, bo ledwo skończył, ożenił się z Zosią i wyniósł do Pruszkowa. W detale wydarzeń ponurych i smutnych nie będę się wdawać, ale muszę wyjawić, że w tym czasie mniej więcej czasie umarł mój ojciec. Nie leżał szpitalu, prosperował sobie w domu i umarł w ciągu piętnastu minut, w ramionach ukochanej żony, nim zdążyło przyjechać pogotowie. Po śmierci, oprócz mojej pęsetki, załatwił także sprawę zgody w rodzinie. Ciotka Stacha zostawiła po sobie spadek w postaci dwunastu bonów po tysiąc złotych, podlegających co kwartał losowaniu. Odziedziczyło je troje siostrzeńców, ciocia Jadzia, mój ojciec i stryjek Jurek. Miał je na przechowaniu ojciec, który uwielbiał sprawdzać wyniki losowań i inne takie rzeczy, chodził na pocztę, porównywał numery i miał z tego frajdę. Po jego śmierci okazało się nagle, że nikt nie wie, gdzie je trzymał. Oprócz mojej matki, Lucyny i mnie, była także na Niepodległości ciocia Jadzia. Siedziałyśmy w kuchni usiłując uporządkować papiery, niezbędne dla załatwienia formalności pogrzebowych, i wyskoczyła sprawa owych bonów. Moja matka zdenerwowała się, poprzynosiła kolejno wszystkie szuflady z biurka, przeszukałyśmy je, bez rezultatu. Ojciec po pierwszym wylewie mógł mieć rozmaite pomysły, mógł schować je wszędzie, mógł je także zgubić, Lucyna wytknęła, że nie należało mu ich zostawiać, ciocia Jadzia ze łzami w oczach usprawiedliwiała się, że nie chciała mu robić przykrości, bonów zaś jak nie było, tak nie było. Suma dwunastu tysięcy ogromem nie przerażała, ale istniały aspekty dodatkowe. Moja matka ponuro wysunęła supozycję, że zostanie posądzona o przywłaszczenie sobie całości, ani ciocia Jadzia, ani stryjek Jurek nie upomnieliby się nigdy w życiu, nie życzyła sobie jednak znosić ciężaru podejrzeń. Ciocia Jadzia pojechała do domu, gadanie o bonach pozostało, przeniosłyśmy się, teraz już we trzy, do pokoju. Zgniewała mnie ta hopa, na nowo zaczęłam przeszukiwać biurko, porządnie i szczegółowo, papierek po papierku. Znalazłam mnóstwo przedziwnych rzeczy, w tym cztery szczęki ojca i przedwojenną kasetkę kosmetyczną z tańczącą parą góralską na wieczku i zaklinowanym lusterkiem w środku, wzruszył mnie widok przedmiotu z dzieciństwa, bonów jednakże nie było. Przeszukałam parę innych miejsc, bez rezultatu. Zapowiedziałam kontynuację poszukiwań i też poszłam do domu. Lucyna nocowała na Niepodległości i wydarzenie znam z jej opowieści. Była tak wstrząśnięta, że chyba nic nie ubarwiała. Twierdziła, że w nocy, bez żadnego racjonalnego powodu obudziła się, wstała, wyciągnęła z szuflady ową przedwojenną kasetkę i nic kompletnie nie myśląc,

przystąpiła do psucia przedmiotu. Własnymi narzędziami do manikiuru zaczęła wydłubywać lusterko, głęboko przekonana, że niszczy kasetkę, nie wiedziała bowiem, że powinno się ono odchylać z natury. W dodatku nie miała pojęcia, po co to czyni, i z uporem twierdziła, że w głowie nie świtała jej ani jedna myśl. Obdrapała nieco drewnianą ramkę, lusterko odchyliło się nagle i zza niego wypadły zaginione bony. Wszyscy zgodnie doszli do wniosku, że Lucynę natchnął ojciec, który chciał uniknąć niesnasek w rodzinie. Moja matka doznała ulgi niebotycznej. Następnie, w kilka tygodni po pogrzebie, ojciec mi się przyśnił. Szanując uczucia osób czytających, prawie żadnych snów dotychczas tu nie opisywałam, ale tym razem wyłamię się z zasady. Ojciec mianowicie pojawił się nagle przede mną w jakimś plenerze, wyglądał doskonale, poczułam się zaskoczona, bo wiedziałam przecież, że umarł, pytanie, skąd się wziął, wydało mi się nietaktowne, zaczęłam coś bąkać niepewnie, ale ojciec sam nawiązał do tematu. — Wiesz — powiedział z lekkim zakłopotaniem — pozwolono mi odwiedzić rodzinę… Wyszło, że tak jakby za dobre sprawowanie. Poczułam się zwolniona z taktu. — Tato, i jak ci tam jest? — spytałam chciwie. Ojciec rozpromienił się tak, że wręcz zaczął z niego bić blask. — Ach, słuchaj! — powiedział z bezgranicznym zachwytem. — Jakie tam ryby…! I na tych rybach sen się skończył, ale głębokie przekonanie, że ojciec na tamtym świecie czuje się szczęśliwy, pozostało mi na zawsze… W jakimś momencie, chyba nieco wcześniej, rozrywek zaczął dostarczać młodszy syn Marka, Sławek, i najwyższy już czas, żebym ruszyła Dzikie białko. Książka w dużym stopniu powstała pod wpływem Marka, co nie oznacza oczywiście, że nakłaniał mnie do pisania. Wręcz przeciwnie, nakłaniał mnie do Wszystkiego innego, robienia porządków, dbałości o koafiurę, działań społecznych i tak dalej. Nie, źle mówię, nie nakłaniał mnie, tylko ganił mój brak zapału w tych wszystkich dziedzinach oraz wytykał i potępiał gruntowne desinteressement. Orientowałam się już mniej więcej, co on sam robi, i byłam zdania, że coś jednak należy zostawić harcerzom w młodszym wieku. Przeprowadzanie przez ulicę staruszek, noszenie im zakupów, naprawianie zamków w drzwiach emerytom i pisanie podań nigdy nie było dla mnie celem życia i zgadzam się być; za to potępiana nawet publicznie. Wolałam pisać książki, nie mówiąc o czytaniu, każdy w końcu ma prawo do głupkowatych fanaberii. Dzikie białko było wynikiem jego namiętności do krytyki. Pochwał skąpił jak harpagon, za to wszystko co złe wyzwalało gejzery. Sama zapewne nie zwróciłabym uwagi na rozmaite idiotyzmy, ale on je wyłapywał z talentem, w dodatku prezentował wyjątkowe upodobanie do katastrofizmu i dwukrotnie wmówił we mnie koniec świata. Raz miał nastąpić w siedemdziesiątym drugim roku, a drugi raz nieco później, ale nie pamiętam kiedy. Sprzedawane w sklepie pożywienie dawno już powinno było wytruć całą ludzkość, kraj zaś nie zamienił się jeszcze w jałową pustynię chyba tylko przez pomyłkę i przeoczenie. Inna sprawa, że wszystkie zawarte w utworze kretyństwa były autentyczne i znów należy wziąć książkę do ręki, bo nie będę jej przepisywać. Potwierdzam w pełni „post scriptum” umieszczone na ostatniej stronie i mogę tylko dodać, że świństwo z mięsem to też prawda. Rzeczywiście różni dostojnicy zaopatrywali się w rzeźni. Kury i koguty z zielonymi ogonami, które oglądałam na własne osłupiałe oczy, w naturze obrosły w liczne okoliczności towarzyszące.

Zaczęło się od tego, że Sławek, młodszy syn Marka, poszedł na weterynarię i ujawnił miłość do koni. Do spółki z jakimś kumplem nabył klacz, półkrewkę dobrego pochodzenia, i w ten sposób stał się posiadaczem połowy konia. Właściwie w drugiej ręce powinno się teraz trzymać Florencję, córkę Diabla, tu się bowiem rozpoczyna jej prawdziwa historia. Owe pół konia oźrebiło się, urodziło klaczkę i Sławek dokonał zamiany, oddał swoją połowę konia za całe źrebiątko i przeistoczył się w pełnego właściciela Frezji, która posłużyła jako pierwowzór Florencji. Zmieniłam jej tylko pochodzenie, uczyniłam folblutem i dołożyłam wyścigową karierę. Oprócz Frezji, Sławek posiadał narzeczoną, też miłośniczkę koni, która miała własnego wałacha. Przez jakiś czas trzy konie przebywały razem, Cynia, matka Frezji, Frezja i Zuch, ówże wałach, później Cynie jej właściciel zabrał gdzie indziej i towarzystwo dla siebie stanowiły już tylko Frezja i Zuch. Rzecz jasna, konie musiały mieszkać w odpowiednim miejscu. Sławek z narzeczoną trzymali je w posiadłości pani magister, właśnie wśród tych kogutów, niedaleko Warszawy. Chyba jechało się na Radziejowice, ale już nie pamiętam którędy. Nie chcę tu specjalnie szkalować Sławka, zdaje się jednak, że do boty nadawał się tak samo jak ja do opery. Siano i zgniło, bo go nie przewrócił i nie zgrabił, coś tam diabli wzięli, bo nie miał kto się tym zająć, i z panią magister tworzyli zgrany duet. Konie z tego z życiem właściwie tylko dzięki nam, Markowi i mnie. Dość rychło pani magister i Sławek popadli w jakieś kontrowersje, które odbiły się na niewinnych stworzeniach. Nie pamiętam szczegółów, za to ciężko zapomnieć rezultat. Przez miesiąc konie stały w szopie, zamkniętej na klucz, nie wyprowadzane wcale, karmione przez okienko owsianą słomą. Zrozpaczony Sławek nie umiał sobie z tym poradzić, nie śmiał włamać się do szopy, rozmaite perypetie były tak Idiotyczne, że to się w głowie nie mieści. Rozwijał akcję nie do uwierzenia niemrawą i bezskuteczną i chyba na martwieniu się poprzestawał, aż wreszcie dotarto do niego, że ukochana Frezja zdechnie. Na komisyjne włamanie już się zdecydował, ale potrzebny był weterynarz. Weterynarza miał, od początku zajmował się tymi końmi doktor Okoński, lekarz między innymi służewiecki, mieszkający wówczas na Derenie wyścigów. Znał Frezję od urodzenia i należało go sprowadzić. Kiedy przyjechaliśmy na wyścigi, możliwe, że z mojej inicjatywy, bo końmi denerwowałam się szaleńczo i w pouczającej bierności, jaką stosował Marek, nie wytrwałam, Sławek siedział na ławeczce przed domem doktora. Nie jestem pewna, czy udało mi stłumić zniecierpliwienie, z całą pewnością zapytałam, dlaczego tu siedzi i co ma być dalej. Okazało się, ze doktora Okońskiego nie ma, nikt nie wie, gdzie jest i kiedy wróci, Sławek zatem czeka. Siedzi na tyłku i czeka, gotów tak czekać do uśmiechniętej śmierci, bez żadnej myśli w głowie, wypełnionej wyłącznie tępym przygnębieniem. Marek usiłował wykrzesać z niego cokolwiek, ale zabiegi pedagogiczne były tu akurat nie najważniejsze i chyba mu w nich przeszkodziłam, sam zresztą szybko stwierdził, za zanim Sławek się ruszy, zdążą zdechnąć wszystkie konie świata. Zajęliśmy się sprawą sami i znaleźliśmy żonę doktora, która udzieliła wieści zgrozę budzącej. Mianowicie doktor jutro o ósmej rano odlatuje do Anglii, do domu wróci tylko po to, żeby się zapakować, teraz zaś przebywa w posiadłości Japończyka, gdzieś pod Warszawą. Sławek wprawdzie gotów był rzucać się pod koła startującego samolotu, ale nie wydało nam się to najlepszym rozwiązaniem. Ktoś wiedział, gdzie znajduje się ta posiadłość Japończyka, trafiłam tam. Słońce zniżało się ku zachodowi. Doktor Okoński, poinformowany o sytuacji, przejął się bardzo, porzucił stadninę Japończyka i od razu pojechał do pani magister. Konie były w stanie, którego opisywać nie będę, bo na samo wspomnienie coś mi się robi. Sławek się popłakał, co stanowiło reakcję właściwą, acz mało skuteczną. Doktor zaordynował

terapię. Wiadomo już było, że z panią magister należy zerwać wszelkie kontakty, majaczy mi się zresztą, że sprzedała swoje gospodarstwo i znajdował się tam nowy właściciel, który nic z tej końskiej historii nie pojmował, w każdym razie inne miejsce już świtało na horyzoncie. Przy pomocy Marka Sławek wypertraktował stajenkę u chłopa w Truskawiu, pod Puszczą Kampinoską, konie należało tam przetransportować. Przejście na własnych nogach odpadało bezapelacyjnie, potrzebna była furgonetka. Nie wdawałam się już w te poczynania osobiście. Sławek też miał znajomości na Służewcu, zdopingowany stanem ukochanej klaczy, załatwił co trzeba i oba konie zostały przewiezione. Kiedy przyjechałam do Truskawia pod wieczór, Frezja jeszcze była mokra ze zdenerwowania i miała gorączkę, ale nazajutrz jej przeszło. Zuch, po pierwsze wałach, a po drugie starszy, zniósł podróż spokojniej. Rzecz oczywista, już po miesiącu konie wróciły do zdrowia i odzyskały kondycję. Frezja odzyskała ją nawet nieco przesadnie. Na mnie padło. Marek ze Sławkiem urządzali stajenkę i siedzieli na dachu, narzeczona Sławka objeżdżała konie, odjechała na Zuchu, Frezja została w stajni sama. Nie była przyzwyczajona do samotności, domagała się towarzystwa. Nie pomógł cukier, w nosie miała świeżą trawkę, jabłuszka, marchewkę, dostała szału zupełnego, rżąc, aż echo szło po lesie, usiłowała roznieść budynek. Wierzgała waląc w ścianę zadnimi nogami, drewniany żłób wzięła pod kopyta i roztrzaskała w drzazgi, próbowała skoczyć przez małe okienko. Kiedy zaczepiła przednią nogą o drabinkę do siana i zawisła na niej, poleciałam po pomoc, bo własnymi siłami konia nie podniosę, a mogła sobie tę nogę złamać. Wyprowadzili ją na podwórze, szalała dalej, Sławek bał się do niej podejść. Wtedy właśnie Marek wkroczył energicznie, zdołał ją przytrzymać za pysk i położyć jej rękę na szyi. Patrzyłam na to własnymi oczami. W ciągu dziesięciu sekund dzika furia przeistoczyła się w grzeczną i cichutką owieczkę… Dalsza jego działalność pedagogiczna w pełni przypadła mi do gustu. Postanowił pokazać Sławkowi, skąd się bierze tanie siano dla koni. Park Narodowy za grosze wydzierżawiał leśne łąki, były nierówne, żadna kosiarka nie mogła na nie wjechać i kosić je należało ręcznie. Nikt nie chciał. Marek wydzierżawił siedem hektarów, z czego cztery stanowiły wręcz podstawę do Sonetów Krymskich, rosła tam nawet żubrówka. Późną wiosnę, całe lato i wczesną jesień spędziłam na zajęciach rolniczych, w upojeniu przewracałam i grabiłam siano, grabie Marek wykonał własnoręcznie, nie ważyły nic. W dodatku raz w życiu wreszcie miałam do dyspozycji łąkę, po której mogłam chodzić, ile chciałam, Markowi deptanie jakoś nie przeszkadzało. Chodziłam zatem i nożyczkami wycinałam po jednym źdźble co ozdobniejsze trawy. Z Truskawia pochodziła większość dekoracji na rury w moim mieszkaniu. Rezultaty tego zamysłu pedagogicznego okazały się liczne i urozmaicone. Lato ogólnie było deszczowe. Schnące siano woli słońce, samo z siebie nie chciało przystosować się do aury. Marek się uparł. Wyzuta już wówczas z pierwotnej fascynacji i pełna ukrywanych zastrzeżeń, patrzyłam na niego w podziwie. Nie dość, że machał kosą, jakby nic nie robił, cienia wysiłku w nim nie było, to jeszcze omijał zdrewniałe badyle i szczaw, wybierał roślinność najpiękniejszą. Metodę suszenia wykombinował genialną, zrobił jakby dachy z folii, wspartej na drągach, długie zwały siana, zabezpieczone przed deszczem, a za to przewiewane wiatrem, schły aż miło. Na końcu uzyskał siedem stogów, z czego jeden rozmiarów potwornych, całą żywinę Truskawia mógł tym wykarmić, co nagle zostało dostrzeżone przez okoliczną ludność. W początkach tych sianokosów przyszło do nas dwóch chłopów, młodych i bykowatych. Przyjrzeli się sceptycznie i podejrzliwie, upewnili się, że istotnie on zamierza skosić łąkę, pokręcili głowami.

— Za siedemset złotych dniówki bym tego do ręki nie wziął — rzekł jeden wzgardliwie, wskazując kosę. Marek odparł mu na to, że sarn bierze za darmo. Z grzeczności nie wyjawili wprost, że mają go za półgłówka, wzruszyli ramionami i poszli sobie. Kiedy stogi już stały i pachniały miętą i żubrówka, wszyscy okoliczni rolnicy przychodzili je kupować. Proponowali najwyższą cenę, Marek miał szansę, nieźle się wzbogacić, nie sprzedał, natomiast wytknął im, że mogli sami, nic im nie stało na przeszkodzie. Pouczający przykład przemówił, chociaż nie tam, gdzie był skierowany, w Sławku ani drgnęło, za to miejscowi chłopi następnego roku wydzierżawili wszystkie łąki i ozdobnej trawy do wycinania z wysiłkiem musiałam szukać po lesie. Stopniowo poczyniłam spostrzeżenia osobiste. Stogi, rzecz jasna, należało przewieźć w pobliże stajni. Odległość wynosiła dwa i pół kilometra i poproszono o tę usługę chłopa, mieszkającego tuż przy szosie, zaraz za barem. Drabiniasty wóz stał na podwórzu, w stajni znajdowały się dwa konie, chłop siedział na ławeczce i patrzył w dal. Usłyszał tylko o przewiezieniu siana, nie spytał ile, nie spytał skąd dokąd, nie zainteresował się wysokością zarobku, od razu oznajmił, że mu się nie opłaca. Obojętne, co to ma być i za jaką sumę, nie opłaca mu się i cześć. Nie pamiętam, czym w końcu to siano przywieźli, chyba traktorem z dwiema przyczepami, ale zainteresowałam się stanowczym chłopem. Od początku czerwca aż do października przyjeżdżałam tam prawie codziennie o najrozmaitszych godzinach. Przejeżdżałam obok i widziałam go, siedzącego na ławeczce przed domem o ósmej rano, o dziesiątej, o dwunastej, o czwartej po południu o siódmej wieczorem i nawet o wpół do dziewiątej! Później już nie. Spędzał na tej ławeczce całe życie; i nie opłacało mu się zaprząc koni i przejechać za pieniądze dwa razy po pięć kilometrów… Zainteresowałam się kwestią żywiej. Jeździłam do Truskawia także autobusem i w tym autobusie napotykałam baby, wiozące z miasta zakupy. Były to jajka, włoszczyzna, kapusta, cebula, marchew i inne podobne produkty, specjalnie sprawdzałam, gdzie te baby wysiądą, bo może mieszkają jakoś po miejsku. Nic podobnego, wysiadały wśród pól uprawnych i szły do domków z ogrodami, ciągnącymi się aż pod las, normalne gospodarstwa wiejskie to były, tyle że nie z chałupą, a z elegancką willą. Pewnie też im się nie opłacało uprawiać warzyw i hodować kur, wypisz wymaluj Związek Radziecki. Z różnicą na naszą korzyść, w celu dokonania zakupów w sklepie nie musiały te truskawickie baby brać udziału w bitwie pod Racławicami. Właściciel wynajętej stajni narzekał okropnie na swój los, bo nie mógł dostać koksu. Zwróciliśmy mu uwagę, że zaraz za ścianą budynku leży ze dwie tony pięknego orzecha, tyle że wymieszane z rozmaitym śmieciem. Wzruszył ramionami. — A kto by tam to wybierał! — rzekł z niechęcią. Wtedy wreszcie ugruntowałam w sobie poglądy i zaczęłam twierdzić, że panujący ustrój rozpadnie się z hukiem, bo coś tak kretyńskiego nie może długo istnieć. Marek przeczył gwałtownie, obdarzając mnie mianem idiotki politycznej… to znaczy nie, broń Boże, nie używał nigdy tak prostych i jednoznacznych określeń. Moje zidiocenie udowadniał metodami wyszukanie naukowymi, zmuszając mnie do wyciągania niepochlebnych wniosków. Wyciągnęłam akurat odwrotne, niż sobie życzył. Inne osoby, wzdychając, przypominały mi, że z prawej strony istnieje zasadnicza przeszkoda, ale po scenie w Jałcie wiedziałam już, co im odpowiadać. Wracając jeszcze do koni, wszystkie sztuki, przypisane Florencji, wyczyniała Frezja osobiście. Nie ośmieliłabym się czegoś podobnego sama wymyślić. Skoczna była wyjątkowo, lubiła skakać, do upatrzonej przeszkody skręcała znienacka i jeźdźcy z niej lecieli szerokim łukiem na prawo i na lewo. Siły w dodatku miała niespożyte i doskonale nadawała się do Wielkiej Pardubickiej, ale jej wszystkie możliwości Sławek najzwyczajniej w świecie zmarnował. Nie trenował jej wcale w

obawie, że się zmęczy. Frezja się zmęczy, nie on. Sam był gotów bez mała na plecach ją nosić. Zdaje się, że do tej pory ta klacz robi, co chce, przez nikogo do niczego nie przymuszana. Jedno wydarzenie w tym Truskawiu, wysoce rozrywkowe, nie miało związku z rolnictwem. Trzeba trafu, że murarz, który w czasie remontu wyrzucał u mnie zaprawę na ulicę, a potem kładł siatkę, tam właśnie mieszkał. Jego brat miał już porządny dom, murarz posiadał działkę tuż obok i postanowił też sobie coś przyzwoitego wybudować. Zaplanowane jednak było wesele bratanicy, wstrzymał się zatem trochę i wypożyczył swój teren na salę balową. Postawiono wiatę, wbijając słupy w grunt, ułożono deski do tańca, wesele odpracowano hucznie i ogniście, po czym murarz prowizorkę rozebrał i przystąpił do kopania fundamentów. Pierwsze, co wykopał, to pocisk armatni ze szklanym zapalnikiem. Nie znam się na broni palnej, szczególnie grubszego kalibru, ale tak mi to określono, czy on armatni, ręczyć nie mogę, natomiast szklany zapalnik jest pewny. Murarz zatem wykopał jeden, a zaraz za nim następny. W dalszej kolejności przyjechało wojsko, ludność miejscową ewakuowano do puszczy, saperzy zaś wydobyli tych pocisków chyba ze sto sztuk, wszystkie w pełni sprawne, w doskonałym stanie i ze szklanymi zapalnikami. W jakiś czas murarz z bratem przypomnieli sobie, że brat przyjmował w czasie powstania zrzut. Ich przy tym nie było. Zrzut zawierał właśnie te pociski, ci brat przyjął, gdzieś ukrył i zaraz potem zginął. Nikt nie wiedział, gdzie podział przyjęte skarby, nie znaleziono ich wówczas i tajemnica wykryła się dopiero teraz. Nie dość, że dziarskie wesele odtańczono na pociskach, to jeszcze wbijano pomiędzy nie słupy wiatę. Cały Truskaw nie wyleciał w powietrze tylko dlatego, że nie było mu przeznaczone… Marek znęcał się nade mną w sposób odrobinę chyba nietypowy. Przyznam się, chociaż prawie mi głupio, bo wplątywał w te udręki osoby najdoskonalej niewinne, które teraz, dowiedziawszy się, iż służyły jako narzędzie tortur, poczują się jeszcze głupiej. Dobitnie wyjaśniam, że osób nie czepiam się wcale. Rzecz dotyczyła spotkań autorskich. Jeździł ze mną na wszystkie, głęboko przekonany, że poświęca się dla mojego dobra, no owszem, mogłam nie przejmować się samochodem, w razie czego umiał go naprawić, ale na tym korzyści się kończyły. Reszta wychodziła mi bokiem i do tej pory na wspomnienie owych przeżyć zęby same zaczynają mi zgrzytać. O spotkaniach autorskich już napisałam i wszyscy powinni wiedzieć, że stanowią rodzaj pracy godny niemal przekleństwa: bodajbyś cudze dzieci uczył! Po każdym, sądzę, że głównie na skutek napięcia, robiłam się głodna jak dzikie zwierzę. Nerwowo rozglądałam się za restauracją, usiąść spokojnie i zjeść coś konkretnego, najlepiej mięso, dostać to gotowe, podetknięte pod nos, on zaś proponował mi herbatniki w hotelowym pokoju. Herbatników nie lubiłam nigdy, a po tamtym okresie znienawidziłam je żywiołowo. Dokładał do nich czasem topiony serek, wyciskając mi łzy z oczu. Restauracje potępiał i z reguły stawiał na swoim, może dlatego, że nie miałam siły walczyć o knajpę z dewolajem. Nie dość na tym. Po drugim albo trzecim spotkaniu, bo na ogół leciało to ciągiem i kończyło się wieczorem, wszystkim osobom z bibliotek, szkół, klubów i domów kultury z grzeczności proponował odnalezienie do domów. Nikomu by to nie przyszło do ;owy samodzielnie, wszyscy zdawali sobie sprawę, ; odwaliłam ciężką robotę i mam prawo być zmęczona, ale z propozycji korzystano, ja zaś, głodna śmiertelnie, wykończona doszczętnie, błąkałam się w ciemności po obcych miastach w charakterze kierowcy. Z majaczącymi w perspektywie herbatnikami, ;by one zdechły… Nigdy nie byłam taka świnia, żeby ludzkiej istoty gdzieś nie odwieźć, zazwyczaj robiłam to bardzo chętnie, ale w tych akurat okolicznościach odbiegały mnie razem uczynność i upodobanie do samochodu. Później, po kolacji, po odrobinie wytchnienia, proszę bardzo, ale nie

przedtem! Skóra na mnie cierpła szczególnie wtedy, kiedy padał deszcz, a osoby mieszkały na dalekich przedmieściach, bo wiedziałam, że w takiej sytuacji wycieczki z pewnością nie uniknę. Stawiał mnie zawsze w obliczu faktu dokonanego i protest byłby niegrzecznością nie do przyjęcia. Mówiłam o tym, oczywiście, po to człowiek powiada organ mowy, żeby się porozumieć. Bez skutku, nie wierzył mi, czy co, nie rozumiał, co mówię… Zależało mu podobno, żebym tak doskonale wyglądała w ludzkich oczach, poza tym żal mu było tych osób i nie mógł patrzeć, jak się męczą, moje ohydny sobkostwo tępił i usiłował wyplenić, o mój Boże. Przypominałam delikatnie, że osoby męczą się codziennie beze mnie i jakoś trafiają do pracy i do domu, trasę znają, a ja padam na pysk. Zdarzało się, że przyznawał mi nawet trochę racji, po czym następnym razem, było to samo. W rezultacie znacznie mniej zmęczona bywałam i bez niego i wcale nie pragnęłam jego towarzystwa przy pracy. Co mi wcale nie przeszkadzało marzyć; o podróży z nim przez całą Europę, z tym że, uczciwie mówiąc, nie miłość mnie pchała. Chciałam mu pokazać niektóre cechy kapitalizmu i poziom ludzkiej egzystencji, żeby mógł sam porównać z naszym czarownym ustrojem. Ogólnie biorąc, jak teraz widzę, nie nadawałam; się nie tylko na żonę, ale nawet na kobietę… Mam wrażenie, że mniej więcej w tamtym czasie wybuchł stan wojenny. Osobiście ucieszyłam się nim, ogromnie z nader prostej przyczyny. Mianowicie trzynastego o poranku podniosłam słuchawkę i okazało się, że telefon nie działa, wściekłość ogarnęła mnie od razu, znów będę latać po sąsiadach, dzwonić do i biura napraw, wykłócać się i użerać z tym draństwem, szlag ciężki niech to trafi! Na szczęście, zanim zdążyłam rozpocząć obrzydliwą akcję, dowiedziałam się przez radio, iż jest to zjawisko ogólnokrajowe, nie dotknęło mnie indywidualnie i nie muszę nic robić. Ulgi doznałam wielkiej i generałowi Jaruzelskiemu byłam szczerze wdzięczna. Na marginesie pragnę zauważyć, iż stan wojenny ujawnił jedno zjawisko dodatkowe. Udałam się na miasto i wpadłam w osłupienie. Ujrzałam prawie puste autobusy i tramwaje, puste sklepy, żadnego tłoku nigdzie, żadnych kolejek, nie rozumiałam wprawdzie, co widzę, ale czym prędzej skorzystałam z okazji i prawdopodobnie coś kupiłam. Później dopiero wykryłam źródło i przyczynę niezwykłego oblicza miasta. Stan wojenny wprowadził zakaz podróżowania na jakąś tam odległość i w celu udania się dokądkolwiek należało starać się o zezwolenie. Do Warszawy nie przyjechało po prostu całe województwo i reszta kraju, pętali się po niej wyłącznie stali mieszkańcy. Olśniło mnie przypomnienie faktu, że Warszawa jest obliczona na określoną ilość ludzi, około półtora miliona, i dla tego półtora miliona wszystkiego wystarcza. Jeśli jednak dzień w dzień przyjeżdża dodatkowo drugie tyle, albo nawet jeszcze więcej, i ten cały tłum korzysta z miejskich urządzeń, nie ma siły, wszystkiego musi brakować.. Powstrzymałam się przed wyciąganiem wniosków radykalnych, nie posunęłam się do myśli o zaminowaniu dróg dojazdowych i wysadzaniu w powietrze nadjeżdżających pociągów, ale chyba pożałowałam, że ten stan wojenny kiedyś się skończy. Na razie trwał sobie spokojnie, kiedy z Algierii przyjechała Iwona z Karoliną. Oczywiście miały wracać. Iwona dysponowała jednym nie wykorzystanym biletem lotniczym w tamtą stronę, kontrahentom przysługiwały jakieś przejazdy, nazwisko i pierwszą literę imienia miałyśmy jednakowe, pojawiła się dla mnie okazja darmowej podróży. Zdecydowałam się lecieć do Algierii. Zarazem wstąpiło we mnie złe i uparłam się lecieć bez zaproszenia. Zaproszenie od nich miałam, ukryłam je. Zaczęłam od Związku Literatów.

— Oczywiście, proszę bardzo — powiedziała pani w komisji wyjazdów zagranicznych. — Musi pani tylko napisać podanie. Jaką książkę pani pisze, wydawnictwo, numer umowy, treść utworu, miejsce akcji, przewidywany tytuł… — Tak jest, proszę pani — przerwałam jej bardzo uprzejmie. — Będę pisała o dwojgu dzieciach, które zaginęły na terenie Afryki, a tytuł będzie W pustyni i w puszczy. Pani przyjrzała mi się z lekkim wyrzutem, po czym poradziła, żebym poszła do rzecznika wojennego w Ministerstwie Kultury. Poszłam, dlaczego nie. Rzecznik usłyszał nazwisko, szybko poszukał w pamięci i rzekł: — A, to pani są te wszystkie podania o samochód…? To nie, to już pani nie musi pisać następnego… Nie wiem, co i jak załatwiono, obiecałam tylko, że wrócę, nie ucieknę z kraju na zawsze i nie wezmę udziału w żadnych wrogich poczynaniach. Paszport miałam odebrać w „Pagarcie”, który nagle stał się filią biura paszportowego. Ktoś z czymś nawalił, paszport spóźnił się o miesiąc, chociaż od początku października leżał gotowy. Wyleciałyśmy obie z Iwoną drugiego listopada. Cała ta podróż godna była bez mała Związku Radzieckiego i szkoda byłoby cokolwiek przeoczyć. Spróbuje jakoś po kolei. Przede wszystkim Iwona przyjechała do kraju, żeby zrobić prawo jazdy. Zrobiła je w ciągu miesiąca. Nigdy nie przyznała się, ile łapówki musiała wyasygnować, ale dla instruktora stanowiła element o tyle ulgowy, że w Polsce nie zamierzała przejechać samodzielnie nawet jednego metra, o czym doskonale wiedział. Do tego prawa jazdy za chwilę wrócę, bo przysporzyło nam dużo emocji. Przyleciałam do tego Algieru i w pierwszej kolejności poznałam drogę przez Khemis Milianę. Duża rzecz. Można teraz spokojnie wziąć do ręki Skarby i poczytać sobie o wrażeniach Janeczki i Pawełka, wydłubałam je z siebie. Jest to koszmar, nie droga, chociaż może nie jest, tylko była, bo ostatnio widziałam, że ją nieco prostowali. Mimo całego jej okropieństwa, trochę za nią tęsknię… Skarby uprzejmie proszę przeczytać, wszystko tam się zgadza, ta Algieria mi wyszła i dlatego zapewne tę książkę wyjątkowo lubię. Nikt wprawdzie nie rozwalił kamieniołomu, ale bez trudu można to było uczynić. Przy okazji mogę się zwierzyć z przeżyć własnych, nie w Algierii, tylko w Warszawie. Zważywszy, iż nigdy nie byłam chłopcem i nie strzelałam z klucza, z kalichlorku ani z innych podobnych produktów, materiał wybuchowy sprawił mi kłopoty. Beznadziejnych bredni pisać nie zamierzałam. Zażądałam informacji od Marka, który miał w tej dziedzinie duże doświadczenie, proszę bardzo, pobłażliwie posłużył wiadomościami i radami. Nabyłam co trzeba, przygotowałam mieszaninę wybuchową i na wszelki wypadek pojechałam na działkę wypróbować ją. Śnieg leżał głęboki, przyleciały do mnie wszystkie mieszkające tam koty, poczęstowałam je mielonką, wejść do środka nie mogłam, bo furtka się nie otwierała, wrzucałam kawałki mielonki jak najdalej i trzeba było widzieć, jak koty chodzą po śniegu. Opisać tego nie sposób. Dały sobie radę jednakże i mogłam przystąpić do zaplanowanych zajęć. Lont mi wyszedł, owszem. Palił się jak należy, dopalał się do materiału wybuchowego i do widzenia. Gasło, wybuchać nie chciało. Zakłopotałam się, wróciłam do domu, przystąpiłam do nowych prób. Bez rezultatu. Doszło do tego, że piorunującą mieszaninę z całej siły waliłam młotkiem na schodach i też nic. Z pazurami rzuciłam się na Marka, co nakręcił, do cholery, ja się nie wybieram pod biały dom, tylko piszę książkę:.’ Sam zaczął próbować, też się zakłopotał, po czym stwierdził, że obecne zapałki są do niczego. Nie nadają się do niszczącego użytku. Przyniósł stare zapałki sztormowe. Ile się namęczyliśmy,

żeby wysadzić w powietrze wieczko pudełka po kawie, ludzkie pojęcie przechodzi, ale rezultat w końcu udało nam się osiągnąć i mogłam się uspokoić. W Algierii na samym wstępie mój syn powiedział: — Matka, rany Boga żywego, pojeździ] z nią, ona będzie woziła dzieci, musi się nauczyć! Rozumiałam go doskonale. Spróbowałam pojeździć z moją synową w charakterze instruktora. Ci ludzie muszą mieć kamienną psychikę i stalowe nerwy. Iwona prowadziła bardzo spokojnie, bez żadnych wygłupów, ale miała jedną wadę, mianowicie osobliwą niechęć do pedału hamulca. Nie lubiła go. Nakłonienie jej, żeby go przycisnęła, stanowiło herkulesową pracę. Spocona, roztrzęsiona i wykończona nerwowo, zaproponowałam wreszcie: — Wiesz co, pojeździj po prostu w kółko i postaraj się podjeżdżać pod dom, a ja będę patrzyła z okna. Dzieci mieszkały wtedy w Mahdii, w bloku stojącym przy szosie, na drugim piętrze. Podjazd wyglądał w ten sposób, że trzeba było z tej szosy przelotowej skręcić ostro w prawo i wjechać na dodatkowe, równoległe pasmo. Nic szczególnego, wszystko w normie. Iwona zgodziła się na moją propozycję. Przyglądałam się tym manewrom z okna. Skręciła, owszem, ale wstręt do pedału hamulca spowodował, że udała się prosto w parkan przed szkołą. Zdołała zatrzymać na styk, cofnęła się, wjechała na dziedziniec szkolny, wykonała olbrzymie koło i podjechała pod dom. Łagodnie, chociaż trochę gromko, poprosiłam, żeby spróbowała zmieścić się w skręcie od razu, nie wykorzystując szkoły. Zastosowała się, znów zastopowała tuż przed parkanem, cofnęła samochód dalej i podjechała pod dom. Kolejny raz z parkanem dała sobie spokój całkowicie, od razu wjechała do szkoły… Bardzo zmartwiona, powiedziałam o tym Jerzemu. Przystąpiliśmy do nauki wspólnymi siłami. Wracaliśmy do Mahdii z Tiaretu, Iwona prowadziła, spokojnym głosem udzielaliśmy instrukcji. — Ciężarówka przed tobą, z przeciwka coś jedzie, musisz to przepuścić. Nie zmieścisz się, przyhamuj. Ciężarówka przed tobą, już powinnaś zwalniać. Ciężarówka… HAMULEC…!!! Ryk wydaliśmy z siebie zgodnie i równocześnie. Iwona zdążyła. — W tym samochodzie do nauki ledwo dotknęłam, już stało — powiedziała z urazą. — Ten pedał jakoś źle działa. Nauczyła się w końcu jeździć, aczkolwiek przedtem, skręcając na skos pod górę, do wilajatu, zrobiła korek na pół miasta, a w liście do mnie napisała następujące słowa: „Ten policjant na rynku, który przedtem był bardzo uprzejmy, teraz, jak nadjeżdżam, spluwa, rzuca czapką o ziemię i schodzi ze skrzyżowania…” Ogólnie biorąc, sposób jazdy w Algierii ma swoją specyfikę, o czym wiedzą tylko ci, którzy tam byli. W zetknięciu z innym samochodem przede wszystkim sprawdza się, czy Arab za kierownicą patrzy. Jeśli patrzy, jedzie się niezależnie od przepisów ruchu, jeśli nie patrzy, nie jedzie się, bez względu na wszystko. Osoby, które zlekceważyły tę zasadę, klepały potem pojazd. Przedtem (dzieci mieszkały kolejno w Oranie i w Tlerasen i wszystkie te rejony zwiedziłam. Nie pojmuję Camusa,, napisał, że Oran jest brzydki. Gdzie ten człowiek miał oczy, jaki brzydki, czarujące, malownicze miasto! Zachwycił mnie. W Tlemsen Iwona karmiła dwadzieścia kotów, oswoiły się wszystkie, dzień w dzień rozwalały się po meblach, wiedziały tylko, że noce mają spędzać na zewnątrz. Te same obyczaje, to znaczy nie własne noclegi na zewnątrz, tylko karmienie zwierzątek, zachowała potem jej następczyni, też żona kontrahenta. W Mahdii poznałam Sasiego. Był to młody Arab, który kochał Polskę i Polaków, przemyśliwał nawet nad znalezieniem sobie polskiej żony, ale udało mu się wytłumaczyć, że żadna polska dziewczyna nie przywyknie do gotowania obiadów w pozycji klęczącej. Telewizor u nich stał na pół ściany, a ogień twardo na poziomie podłogi. Mamusia Sasiego, dama

postępowa, pokazywała mi, jak się maluje oczy henną w proszku, czyniła to jednym gestem bez lustra, a po francusku mówiła na pewno lepiej ode mnie. Prawdę mówiąc, w kwestii języków jedyną pociechę stanowiły dla mnie moje dzieci. Jerzy pojechał do Algierii, znając jako tako niemiecki, francuskiego uczył się przedtem trzy miesiące. Na miejscu przyłożył się nieco, słownik czytał sobie do poduszki i kiedy tam przyjechałam, francuski znał już perfekt. Prawie trzyletnia Karolina, najgrzeczniejsze dziecko, jakie w życiu spotkałam, niepojętym sposobem, wchodząc gdziekolwiek, sama z siebie wiedziała, co ma powiedzieć, „dzień dobry” czy „bonjour”. Mahdia leży na płaskowyżu za łańcuchem Atlasvi, tuż przy sawannach. Jak wygląda krajobraz, widać na zdjęciu. Wyjeżdżałam z dzieckiem w plener, usiłując znaleźć odrobinę zieleni i raz mnie ustrzeliła rzetelnie. Wracałyśmy już, usłyszałam, że moja wnuczka mówi do mnie dziwne słowo. — Niepsiejecialaba — głosiła mi nad uchem. — Niepsiejecialaba. Niepsiejecialaba… Co ona mówi, na litość boską?! Zaczęła to mówić z silnym naciskiem. Nie rozumiałam, co ma na myśli, aż do chwili, kiedy zauważyłam wreszcie Araba. Szedł bokiem, daleko od drogi i nawet gdybym chciała go przejechać, pewnie by mi się nie udało. Arabskie nowe budownictwo wstrząsnęło mną potężnie, nasze przy nim to szwajcarski zegarek. Parę słów na ten temat, samą świętą prawdę, napisałam już w Skarbach, mogę dodać kilka szczegółów. Szpary na zewnątrz w miejscu osadzenia okien w mieszkaniu moich dzieci miały po cztery centymetry, klatkę schodową specjalnie sprawdziłam. Przez całe dwa piętra każdy stopień miał inną wysokość, nie było dwóch jednakowych, a jeśli nawet, z pewnością nie obok siebie. Należało schodzić ostrożnie, raz noga leciała w dół, raz niespodziewanie zostawała pod zębami, a poręcz się chwiała. Była to budowla nowoczesna, osiągnięcie ustroju. Poglądy mi się kształtowały coraz porządniej, obrastając wnioskami. Mogłam uznać głupowaty argument, że w różnych krajach naszego obozu wszystko wygląda podobnie, graniczymy bowiem ze sobą, należymy do tej samej grupy etnicznej, my, bracia Słowianie, wywarliśmy wpływ nawet na Niemców demokratycznych, a zaraza poszła od ruskich i stąd wspólnota idiotyzmów. Ale Algieria z nami nie graniczy, a słowiańskiej duszy nie dostrzegłam w żadnym Arabie. Przyczyna generalnego kretyństwa musi być zatem inna. Objawy były znajome i miały może nawet większą intensywność. Znalazłam się tam w listopadzie, czyli w okresie jesienno—zimowym, i tkwiłam na poziomie powyżej Zakopanego. Popadywał sobie deszcz. Gdzieś musiał lać porządniej, bo jadąc do Algieru, wjechaliśmy w powódź. Szosą płynęła rzeka głębokości powyżej osi kół, na skrajach stały arabskie dzieci i pokazywały, gdzie kończy się asfalt, o zatrzymaniu się nie było mowy. Popatrzyłam, skąd się ta woda bierze. Z położonego wyżej wielkiego obszaru winnicy walił strumień gęstej cieczy w kolorze ciemnobeżowym, więcej w tym było gliny niż płynu. — Słuchaj, dzieciątko, dlaczego oni tego jakoś nie odwodnia? — spytałam z irytacją. — Nie zrobią normalnej melioracji? — A po co, mamunia? — odparło dziecko sarkastycznie. — Przecież takie powodzie bywają tylko dwa razy do roku, a poza tym jest sucho. Po co się mają wysilać? Ich w ogóle już niedługo nie będzie wcale, pustynia się przesuwa i piasek zasypie wszystko. Miał chyba rację. Jadąc wtedy, widziałam przy szosie pole prosa. Kiedy jechałam tą samą drogą w półtora roku później, żadnego prosa nie było. Pole zasnuwał piasek, długimi językami podchodzący prawie do asfaltu. Nie wiem, jak teraz, może zasypał także szosę. Dawne francuskie fermy szły w ruinę, prześliczne wille w zieleni rozpadały się stopniowo, uprawiana niegdyś ziemia ugorowała. Dobrze im zrobił ten ustrój…

Żarcie było, owszem. Nawet mięso. Z naciskiem i zgrozą stwierdzam, że w tym kraju baranów na własne oczy widziałam baraninę importowaną z Nowej Zelandii. Pieczęcie miała na sobie. Poza baraniną, istniała konina i wołowina, wędlin, rzecz jasna, żadnych, za to był drób. Wiązały się z nim zjawiska tajemnicze. Iwona dokonywała zakupów drobiowych przeważnie w tym samym sklepie, o ile owo pomieszczenie można w ogóle nazwać sklepem, i raz, bez racjonalnych przyczyn, dostałyśmy w prezencie półtora kilo kurzych szczątków, były to wątróbki, skrzydełka i szyjki. Arab nie chciał za to pieniędzy i nie domagał się żadnych innych świadczeń, co było zupełnie nie do pojęcia, ale nie przeszkodziło w spożyciu podarunku. Orgia owoców szalała i przy okazji ich nabywania zrobiłam z siebie głupią. Uparłam się sama wybrać granaty na straganie. Sprzedawca nic nie mówił, patr2ył z politowaniem, po czym wyrzucił z torby te wybrane przeze mnie i napchał innych, moim zdaniem, znacznie brzydszych. No dobrze, postanowiłam nie protestować i zobaczyć, co z tego wyniknie, zażądałam tylko, żeby zostawił jeden mój, najpiękniejszy. Zgodził się, wzruszając ramionami, chcę, niech mam. W domu sprawdziliśmy. Te brzydkie, wybrane przez niego, były rarytasem i ambrozją, na takie zapewne skusiła się Persefona, w życiu podobnych nie jadłam. Ten mój piękny natomiast stanowił ocet siedmiu złodziei. Nigdy już więcej nie pchałam się do samodzielnego wyboru. Z jednego drzewa w pomarańczowym sadzie ukradłyśmy pomarańczę. Nie żeby zalęgły się w nas nagle skłonności złodziejskie, tylko pomarańcza prosto z drzewa wydała nam się elementem szalenie egzotycznym, spragnione byłyśmy nietypowego przeżycia, moja synowa i ja. Ściśle biorąc, podpuściłyśmy Karolinę i niewinne dziecko rąbnęło owoc, nie zdając sobie sprawy z tego, co czyni. Zdobycz okazała się kwaśna upiornie, ale skoro była kradziona, musiałyśmy ją zjeść, inaczej postępek byłby zbyt przyzwoity. Nie było kompletnie żółtego sera. a w dziedzinie jajek panowało jakieś szaleństwo. Skoro istniały kraju kury, powinny być i jajka, tymczasem kiedy przywożono jajka do galerii, czyli państwowego domu towarowego, wokół rozgrywało się coś bardzo podobnego do batalii o ruskie pomidory, tyle że w szerszym zakresie. Tłum trwał na stanowisku także po dokonaniu zakupu, w celach wyłącznie towarzyskich, i zdarzało się, że jajka dla Iwony kupował policjant. Na marginesie, kolejki wszędzie stały dwie, w jednej kobiety, w drugiej mężczyźni, i załatwiano klientów jak u nas inwalidów i rencistów, na zmianę, jedna sztuka z jednej strony, druga z drugiej. Wypadało to bardzo korzystnie dla nas, bo chłopów było bez porównania więcej. A jajka, jako takie, rzeczywiście były wszędzie, tylko te prywatne miały dwa razy wyższą cenę. W żarciu, ogólnie biorąc, można się było tarzać, z artykułów przemysłowych natomiast Algieria posiadała własny makaron, bardzo dobry zresztą. Cała reszta natomiast pochodziła w nikłym procencie z importu państwowego, w potężnym zaś z prywatnego przemytu. Ceny na bazarach, mocno przypominających nasz dawny bazar Różyckiego, były takie, że dla nabycia, na przykład, ręczników opłacało się pojechać do Stanów Zjednoczonych. A już do Francji z pewnością. O częściach samochodowych nie było co marzyć, wszystko leciało z Polski i przy okazji wysyłania, posługując się między innymi Sasim, zrobiłam na naszym Okęciu duże przedstawienie. Będzie o tym później, i znów ktoś potem powie, że wymyślam nierealne sytuacje i nieprawdopodobne wydarzenia, a co ja tu mam do wymyślania w obliczu rzeczywistości…? Kwestię mienia przesiedleńczego również opisałam w Skarbach, nic tam nie zełgałam i. nie ma w tekście żadnej przesady. Cholerną listę sama przepisywałam sześć razy w dwóch językach, po polsku i po francusku, i nie na handel te wszystkie rzeczy były potrzebne, tylko do użytku osobistego. Czego człowiek nie przywiózł, tego nie miał. Na handel wiozło się starą odzież, którą

tamtejszy naród kupował z zapałem, bo, w porównaniu z cenami u nich, kosztowała grosze. Naszym kontrahentom zaś te grosze pozwalały dotrwać do pierwszej wypłaty, która zazwyczaj spóźniała się trzy albo cztery miesiące. „Polservice” dawał zaliczkę na jeden. W czasie zwiedzania Tlemsen, Oranu i okolic ustawicznie natykaliśmy się na jakąś straszną, ponurą mordę, przylepioną na wszystkich murach w postaci wielkiego plakatu. Dzieci uczyniły niespokojną supozycję, iż jest to może list gończy w rodzaju „zbiegły Murzyn wymordował całą rodzinę, ktokolwiek widziałby…” i tak dalej, niepewnie rozglądaliśmy się nawet dookoła, po czym okazało się, iż uczczono w ten sposób wizytę jakiegoś zaprzyjaźnionego dostojnika państwowego. Pojęcia nie mam, kto to był, ale morda mogła się przyśnić. Na zdjęciach mamy ją dlatego, że wisiała wszędzie i nie było sposobu jej ominąć. Trzęsienie ziemi nastąpiło wieczorem. Siedziałam na kanapie w salonie dzieci, Jerzy stał obok, Iwona znajdowała się u sąsiadów piętro niżej, Karolina spała. Rozmawialiśmy. Obok domu przejechała szosą jakaś wielka ciężarowa, chrzęszcząc i łomocząc, zatrzęsło się wszystko, ciężarowa oddaliła się, ale wszystko trzęsło się nadal, w tym kanapa pode mi Pomyślałam, że musiał to być jakiś wyjątkowy twór, skoro budynek wpadł w taki rezonans, podejrzanie długotrwały. Brzęczały szklanki na stole. — No i co to ma być, dzieciątko? — spytałam z urazą. — Trzęsienie ziemi, mamunia — odparło dzieciątko smętnie. Prawie nie uwierzyłam. — Wygłupiasz się? — A skąd. Naprawdę trzęsienie ziemi. Nie wiem, co zrobić, lecieć po Iwonę czy wynieść Karolinę do samochodu. Na wszelki wypadek włożę buty. Włożył te buty, chociaż trząść się przestało. Dowiedziałam się wtedy, że w zasadzie należy czekać i na drugi wstrząs, który nastąpi albo nie. Jeśli nie, kolejne trzęsienie ziemi przyjdzie kiedy indziej i nie ma problemu, jeśli zaś tak, po tym drugim wstrząsie z pewnością będzie trzeci, przy którym wszystko zacznie się walić. Odczekaliśmy trochę, drugiego wstrząsu nie było, Iwona, nieco blada, wróciła od sąsiadów. Przeżycie miała lepsze, bo od tamtej strony słychać było ryk] ziemi, który od naszej zagłuszyła ciężarówka. Na mieście zapanowała Sodoma i Gomora, bo ludność, wrzeszcząc, wyległa na ulice i długo jeszcze miotałam się z krzykiem. Zjawisko oceniłam jako bardzo dziwaczne i trochę śmieszne. Pojechaliśmy z Jerzym do Algieru odwieźć na samolot żonę kontrahenta. Kontrahent oczywiście też jechał. Żona przed odlotem musiała jeszcze wstąpić do naszej ambasady, umówiona była na dziesiątą rano, wyjazd zatem nastąpił o strasznym świcie, koło szóstej. Do prawdziwego świtu było zresztą daleko, świat tonął w ciemnościach. W górach szalała zamieć śnieżna i w najwyższym punkcie przejazdu, na zakręcie, Jerzy złapał koło. Na szczęście było to miejsce trochę poszerzone, miało kawałek pobocza, chociaż nie jestem pewna, czy z prawej strony było gdzie postawić nogę. Oni obaj wyskoczyli, zmieniali to koło sześć minut w kompletnej czerni, bo nie mieli latarki, i zdumieniem napełnił ich fakt, że nic nie widząc, zdołali jednym gestem wrzucić zapasowe na śruby. Kiedy mój syn wsiadł z powrotem do samochodu, trząsł się z zimna do tego stopnia, że nie zdołał utrzymać w ręku zakrętki od termosu z gorącą herbatą. Wylał tę herbatę sobie i mnie na kolana. W Algierze świeciło piękne słoneczko i kwitły kwiaty. Kontrahentowa zdążyła, odpracowała ambasadę, odleciała punktualnie, zaczęliśmy wracać. Od zmian ciśnienia i tego świeżego poranka rozbolała mnie głowa. Pomyślałam, że trzeba zjeść proszek. Nie lubię lekarstw, na myśli się skończyło, ale głowa łupała mnie coraz bardziej, znów pomyślałam zatem, że zjem proszek. Proszki od bólu głowy miałam przy sobie, woziłam je zawsze po całym świecie, herbata

znajdowała się w termosie, nic nie stało na przeszkodzie, żeby to świństwo zażyć. Coraz intensywniej myślałam, że powinnam zjeść nawet dwa proszki i nadal nie sięgałam po nie z niechęci do medykamentów. Mój syn z kumplem zaczęli planować postój w jakimś miasteczku po drodze, była tani kawiarnia ogródkowa, mogliśmy napić się kawy. Pomyślałam, że zjem proszek w kawiarni. Dojechaliśmy na miejsce, okazało się, że w okresie zimowym kawiarnia jest nieczynna. Na przeciwległym rogu istniał bar, weszliśmy do baru. Wszystko wyglądało prawie jak u nas, może tylko nieco bardziej obskurnie, i za ladą stał Arab. Szarpał wajchy ekspresu, pirzgał filiżaneczkami metalowej ladzie, serwował kawkę. Dostałam płyn w naczyniu rozmiarów dużej szpulki na nici, spróbowałam i oniemiałam. Takiej kawy nie spotkałam nigdzie, nawet n Sycylii. Jak oni to robili? Była to kawa zgoła niebiańska, o straszliwej mocy i cudownym smaku, musiał mieć na to wpływ zarówno gatunek, jak i sposób palenia, nie mówiąc o zaparzaniu. Wypiłam tego połowę, resztę oddałam Jerzemu. — Masz, dzieciątko, duży jesteś, może ci nie szkodzi… W ciągu dziesięciu minut bez żadnych proszkom głowa przestała mnie boleć całkowicie. Upieram się, że ta arabska kawa z podrzędnego baru pobiła wszelkie światowe rekordy. Przez cały czas czekaliśmy na wiadomość od Roberta, Zosia bowiem lada chwila miała urodzić. Łączność telefoniczna w Algierii nie kwitła, porozumiewać się można było tylko korespondencyjnie, a i to szwankowało z racji osobliwych poglądów roznosicieli. Kiedyś jeden, nie wiem już, w której miejscowości, wszystkie listy pchał do jednej skrzynki, całkowicie niedostępnej, bo jej właściciel wyjechał. Stwierdzono to, kiedy włamali się do niej nasi, od paru miesięcy niecierpliwie oczekujący słowa z kraju. Inny dla odmiany, w Oranie, całą korespondencję kilkupiętrowego budynku przynosił jednej kontrahentowej, budzącej w nim zachwyt nieopisany. Tłusta blondynka, szczyt urody! Poznawszy te metody działania, cała zakontraktowana Polonia przesyłała listy ludźmi i każdy jadący tam albo z powrotem wiózł dodatkową torbę pełną papieru. Robert przysłał wreszcie depeszę z informacją, źć ‘ urodziła się moja druga wnuczka, Monika. Zarazem, już w liście, rozpaczliwym krzykiem zażądał proszku do prania dla niemowląt, co mnie do reszty wykończyło językowo. Nie wiadomo, dlaczego nigdy nie zdołałam zapamiętać, jak jest po francusku „proszek do prania” i do dziś tego nie wiem, bo w moim starym słowniku takie pojęcie nie istnieje. Korek na mutonierze znam z doświadczenia. Pojechaliśmy z kolei po Bohdana, ojca Iwony, który miał się ze mną wymienić. On przylatywał, ja odjeżdżałam, z tym że nie odjeżdżałam zwyczajnie, jak normalny człowiek, tylko zupełnie inaczej. Zdaje się, że przywieźliśmy kogoś, kto odlatywał, nie pamiętam już, kto to był, w każdym razie musieliśmy znaleźć się na lotnisku odpowiednio wcześniej, po czym zostało nam za dużo czasu. Jerzy zdecydował się skoczyć do miasta i wrócić o właściwej porze, coś tam w Algierze było do załatwienia. Ruszyliśmy. Z Algieru na lotnisko są trzydzieści trzy kilometry, trasą szybkiego ruchu w godzinę można obrócić. Po dwudziestu minutach mieliśmy za sobą przejechane pięćdziesiąt metrów. Zbite kłębowisko samochodów, lusterko przy lusterku i zderzak przy zderzaku, trwało prawie w bezruchu. — Słuchaj, dzieciątko, może tam się przytrafiła jakaś katastrofa? — powiedziałam z niepokojem. — Tak jest, mamunia — odparło dziecko ponuro. — Katastrofa przytrafiła im się dwadzieścia siedem lat temu i trwa do tej pory.

Wiadomo już było, że z wizyty w mieście nici, zaczęliśmy wracać. Po następnym kwadransie Jerzemu udało się wbić na siłę pomiędzy inne pojazdy, Przedostał się na pas w odwrotnym kierunku i na lotnisko zdążyliśmy akurat w chwili, kiedy Bohdan wychodził. À propos dzieciątka, tak zwracałam się do moich synów i nie ma na to żadnego zakazu, ale Karolina w pierwszej chwili urządziła ryk straszliwy. — On nie jest twoje dzieciątko! — wrzeszczał^ szlochając rzewnymi łzami. — On jest mój tatuś!!!^ Z wielkim trudem udało się jej wytłumaczyć, jedno drugiemu nie przeszkadza, jej tatuś jest dzieciątkiem swojej mamuni i żaden porządek nie ulega zakłóceniu. Po trzech dniach pogodziła się z sytuacją. Duża polka z moją podróżą powrotną zaczęła się odrobinę wcześniej. Pierwszy akt sztuki stanowili pakowanie. Przyjechałam tam z jedną walizką. Na nabyłam różne interesujące rzeczy, wśród nich półtora kilo grubej wełny na sweter, który od razu zaczęłam robić, wielki pleciony kosz, trzy pary arabskich gumiaków na futrze… zaraz, trzy…? Miałyśmy je wszystkie, moja matka, Lucyna, ciocia Jadzia i jaj A jednak uparcie pamiętam trzy, może czwartą i przywiózł kto inny…? Wszystko jedno, trzy też . starczyły. Wielki ludowy wazon z gliny nie wypalonej, tylko suszonej na słońcu, dwa kilo migdałów rodzynki i cynamon w laskach, jadalne żołędzie, które piekło się podobnie jak kasztany i którymi wypełniony był ów wazon… Reszty już sobie nie zdołam przypomnieć, wiem tylko, czym uzupełniałam bagaż po drodze. W każdym razie nie miałam ani ziarnka kawy i ani kawałka skóry, zasadniczych produktów, przywożonych wtedy do Polski. Miałam za to potężny kawał kory z dębu korkowego, który moje dzieci przywlokły z lasu… No właśnie, ta kora zachwyciła mnie do szaleństwa. Dzieci w łazience miały brodzik, z odpływu brodzika śmierdziało, korka do zatkania nie było, postanowiłam im zrobić. Kazałam Jerzemu oderżnąć kawał, możliwe, że odrzynałam także własnoręcznie, ten kawał należało najpierw ugotować w wodzie i dopiero potem obrabiać. Wetknęłam produkt do garnka z wodą, zaczęło się gotować. Rzecz jasna, nie stałam nad palnikiem, wyszłam z kuchni, wróciłam po jakimś czasie i ujrzałam niepokojące zjawisko. Kawał drewna okropnie wystawał, wcale nie był zanurzony. Nic nie pomyślałam, tylko spróbowałam wepchnąć go głębiej. I dopiero w tym momencie uświadomiłam sobie, co to jest korek. Musiałam użyć całej siły, żeby zagłębić drania w garnku, ledwo puściłam, wyskoczył natychmiast. Zmartwiłam się, bo co to za gotowanie na powierzchni wody, użyłam przykrywki, bez skutku. Nie było na niego sposobu, nie chciał się zanurzyć i koniec. Ugotował się chyba jednak, bo korek do brodzika zrobiłam, pasował i spełnił swoje zadanie, ów przedmiot jednakże, który za skarby świata nie pozwalał się utopić, wprawił mnie w istną euforię. Musiałam go zabrać do domu, raczej gotowa byłam sama nie jechać, niż zostawić cudowny pagaj w Afryce. Zaparłam się, że bez korka nie wracam. Dzieci zaczęły traktować mnie łagodnie, dokładnie jak wariata, który mógłby wpaść w stan niebezpieczny dla otoczenia. Łatwo zgadnąć, iż upragnione łupy nie mieściły mi się w walizce, pożyczyli mi zatem swój podróżny wór na kółkach, można go było nieść w pozycji poziomej albo ciągnąć w pionowej. Wełnę i napoczęty sweter wepchnęłam do ludowego kosza, zapewne umieściłam w nim coś więcej, pakowny był, tylko mało stabilny, trochę zbyt łatwo się Przewracał. Zdaje się, że trzymałam w nim także ósme tyki i jaśka, przez całe życie prawie wszędzie jeździłam z jaśkiem, szczególnie jeśli miałam w planach urozmaicone noclegi, bo z poduszkami w hotelach różnie bywa. O pudełku od butów, wypełnionym suchym zielskiem,

głównie ostami, i przyczepionym do kłódki wora, już nawet nie wspominam, chociaż w transporcie przeszkadzało przeraźliwie… Wracać postanowiłam nietypowo, miałam bowiem interesy w Paryżu i w RFN i te interesy chciałam przy okazji załatwić. Paryskie sprawy miały charakter filatelistyczny. Zamierzałam nabyć aktualne katalogi, których w Polsce nie można było dostać za żadne pieniądze, i miarę możności uzupełnić kolekcję znaczków. W RFN natomiast mogłam odzyskać pieniądze. Był to wówczas czas jedyny kraj, wymieniający wszystkie waluty świata, także marki demokratyczne, których miała dosyć dużo. Pochodziły z honorariów, na dobrą sprawę nie służyły niczemu i nie wiadomo było, co z nimi robić. Można było, oczywiście, wydać je w NRD, ale po pierwsze na co, a po drugie nie lubiłam NRD i miałam chęci tego kraju odwiedzać. Zaplanowałam sobie zatem podróż dość skomplikowaną. Promem z Algieru do Marsylii, dalej pociągami, do Paryża, potem do RFN, miasto robiło mi różnicy, w każdym razie w grę wchodziła Norymberga, bo uparłam się ominąć NRD i do Polski wjechać przez Pragę czeską. Majaczyły mi się rękawiczki. Przyzwyczajona do samochodu, zlekceważyłam bagaż i nie przyszło mi na myśl, że on nie zechce sam za mną lecieć. — Mamunia, ty sobie nie dasz rady — powiedział z troską Jerzy przy pakowaniu. — E tam! — odparłam lekkomyślnie. — Jakoś się przepchnę. Nie idę przecież piechotą! Dziecko miało więcej rozumu niż głupia gropa. Dać sobie radę, dałam, oczywiście, ale nigdy więcej już się tak nie wygłupiłam… Sam początek już był problemem, prom do Marsylii odpływał bowiem nazajutrz po przylocie samolotu z Polski i przyjeździe Bohdana. Jerzy pracował, nie mógłby mnie odwieźć, nie mówiąc o tym, że w apartamencie dzieci na dwie dodatkowe osoby brakowało mebli i miejsca. Musiałam zostać w Algierze. Na tę jedną noc zostałam ulokowana u znajomego rodaka, bo takie tam panowały zwyczaje. Hotele arabskie nie nadawały się do użytku, bywało, że po ścianach biegały skorpiony, pomieszkiwało się po sobie wzajemnie i każdy każdemu w tej dziedzinie służył pomocą. Znajomy rodak mieszkał na pierwszym piętrze, winda w tym domu istniała, na szóstym też mieszkali nasi. Mój prom odpływał o pierwszej, rodak szedł rano do pracy, uzgodniliśmy, że zamknę mieszkanie i klucze odniosę żonie kontrahenta na to szóste piętro. Nic szczególnego. Od razu wyznam, że przez pomyłkę zabrałam mu ręcznik, który zwróciłam dopiero w Warszawie. Bardzo lubię przebywać sama w różnych obcych miastach, tu jednak istniały dwa drobne kłopociki. Primo, wszystkie nazwy ulic wypisane były robaczkami, secundo zaś, plan Algieru, książkowy, stanowił dzieło kuriozalne. Czegoś podobnego nie potrafiłabym sama z siebie wymyślić. Nie dość, że strony w nim szły w jakiejś dziwnej kolejności, po trzydziestej czwartej była od razu czterdziesta, po pięćdziesiątej piątej następowała sześćdziesiąta, po czternastej dwudziesta, zaczynał się ten cały interes nie od pierwszej, tylko od jedenastej, Dwudziestej trzeciej i dwudziestej piątej nie było wcale istniał także ogólny plan całości, a jakby tego było mało, generalnie prezentowało to wszystko lustrzane odbicie rzeczywistości. Udało się to stwierdzić przez morski brzeg, który na planie szedł odwrotnie niż w naturze. Za pomocą tego dzieła moje dzieci usiłowały poruszać się po mieście. Ja też. Oni poznali w końcu Algier z praktyki, ja nie zdążyłam. Trzęsienie ziemi następnego poranka przespałam i dowiedziałam się o nim od ludzi. Podobno było dość porządne. Zwiozłam bagaż na parter, urzędował tam cieć, zostawiłam toboły pod jego opieką i pojechałam na szóste piętro oddać klucze. Winda miała właściwość szczególną, mianowicie jadąc, zaczynała kiwać się w pionie. Falującym ruchem unosiła się w górę i opadała w dół, w górę jednak więcej, tak, że stopniowo

pokonywała piętra, ale im wyżej, tym było gorzej, amplituda gwałtownie rosła. Koło piątego miała już przeszło metr. Przetrzymałam, wysiadłam na szóstym i na myśl, że będę nią wracać na dół, zrobiło mi się niewyraźnie. Zejść piechotą nie honor, ja z Polski, tchórzliwa rezygnacja niedopuszczalna, o rany boskie, co zrobić…? Kto nie rozumie, niech sam spróbuje, tu polska dusza, a tu gibnięcia upiorne i nie wiadomo, czy się bydlę w tym ruchu ku dołowi zatrzyma. Tocząc wewnętrzny pojedynek, zostawiłam klucze i problem sam się rozwiązał. Ktoś mi tę windę ukradł, ściągając ją w dół. Ucieszyłam się jak rzadko i zwolniona z dbałości o honor, z dużą ulgą zeszłam po schodach. Moje dwa główne bagaże, walizka i wór, ważyły razem trzydzieści pięć i pół kilo. Poszłam szukać taksówki. Deszcz lał porządnie i wytrwale, żadnych taksówek nie było nigdzie, jeszcze gorzej niż u nas. Czas uchodził. Zdenerwowało mnie to wszystko razem, zastosowałam metodę wypróbowaną. Gdzie się znajdowałam, Bóg raczy wiedzieć, tkwiłam na jakimś placu, obok zaś stała policja z radiowozem. Udałam się do nich i zażądałam, żeby mnie odwieźli do portu, bo za pół godziny mam prom do Marsylii, a ciężarów nosić nie dam rady. Pomysł, że mieliby mnie wozić osobiście, przeraził ich tak, że w trzy minuty złapali taksówkę. Złapali oczywiście naszym, warszawskim sposobem, zatrzymali zajętą na bazie pytania „pan może na Żoliborz…?”, uzgodnili trasę i wepchnęli mnie do środka. Taksówkarz odwiózł pasażera i pojechał ze mną do domu rodaka. Ulica, bardzo wąska i jednokierunkowa, szła ostro w dół. Miejsca na parking nie było żadnego. Zanim kierowca, nie bardzo młody i słabo wyrośnięty, wyniósł i ulokował moje bagaże, korek na pół miasta już trąbił z zapałem. Udało nam się wreszcie odjechać, zostałam dowieziona do portu, kierowca przeniósł ciężary jeszcze dwadzieścia metrów dalej, ustawił przed wejściem do budynku i zmył się czym prędzej. Tu wyszła na jaw okropność. Liczyłam na tragarzy, tymczasem okazało się, że owszem, tragarze są, ale na górze. Na prom wchodzi się z wysokiego piętra, tam jest wszystko, na dole nie ma nic. Mam się wtarabanić z tym całym nabojem po schodach… Nie bacząc, na kogo trafiam, i zapomniawszy, gdzie jestem, gwałtownie zaczęłam domagać się pomocy. Arabscy młodzieńcy, bardzo zakłopotani i zmieszani, odwracali się tyłem i popadali W głuchotę. Trwałam przy swoim, presja psychiczna ma potężną siłę, osiągnęłam rezultat. Jakiś Arab, nieco starszy od młodzieńców, bardzo europejski, w normalnym garniturze, z parasolem przewieszonym przez rękę, nie wytrzymał, chwycił moje toboły i popędził na górę. Złapałam kosz i popędziłam za nim, ledwo mogąc nadążyć, bo leciał jakby goniły go rozżarte tygrysy. Dogoniłam go na górze, rzucił toboły i uciekł. Tempo usługi zrozumiałam dopiero po chwili zastanowienia. Przypomniałam sobie, że to Algier obyczaje arabskie wzbraniają nosić cokolwiek za kobietę. Jest to w ogóle świństwo i obelga, nieszczęsny człowiek zachował się jak ostatni cham oraz bydlę, hańbił siebie i mnie, śpieszył się szaleńczo zapewne w obawie, że mógłby go zobaczyć ktoś znajomy. Nie poczułam się zelżona, przeciwnie, doznałam kolejnej ulgi. O tragarzy spytałam pierwszą osobę, jaka mi wpadła pod rękę, bo na razie mój bagaż leżał na środku podłogi u stóp Arabki w ciąży. Osobą był facet, który od razu okazał mi życzliwe zainteresowanie, sam znalazł tragarza i wolne miejsce w poczekalni, upchnął mnie w fotelu i obiecał, że wszystkiego dopilnuje. Tragarz chwycił walizkę i wór i gdzieś z tym odbiegł. Przy okazji wyszło na jaw, że przyjechałam na godzinę przyjścia promu, a nie odejścia, czasu mam zatem od groma i trochę. Odetchnęłam, wyciągnęłam z kosza robotę na drutach i pomyślałam, że bardzo dobrze, niech piorun strzeli resztę bagażu, jeśli zginie, przynajmniej pojadę dalej bez obciążenia. Nie zginął, mignął ml w oczach przy kontroli celnej, a potem znalazłam go w kabinie razem z tragarzem, pilnującym wynagrodzenia. Płynęłam „Liberte”, wielką luksusową francuską kobyłą.

Na Morzu Śródziemnym znów szalał sztorm. Jednostka morska zapadała się w dół, szła w górę, zatrzymywała się na chwilę i otrząsała, po czym znów leciała w dół. Przeszkadzało mi trochę tylko to otrząsanie, wyrywało bowiem ze snu, całą resztę przyjmowałam nie tylko spokojnie, ale nawet z ogromną satysfakcją i bez najmniejszej trwogi. Doskonale pamiętałam o tym kawale kory z dębu korkowego i jego sprawdzonych właściwościach, utopić się, nie utopię, to pewne. Zawsze człowiek powinien coś takiego ze sobą wozić… Przez dzienną część drogi oczywiście robiłam sweter. Dopłynęłam do Marsylii chyba koło południa i postawiłam nogę na europejskim gruncie. Z całą pewnością Marsylia nie przypomina Warszawy i Prowansja do Mazowsza nie jest zbyt podobna, a jednak poczułam się nagle u .siebie. We własnym świecie, prawie we własnym domu. Było to tak silne, że chyba dopiero w tym momencie dotarła do mnie różnica w obyczajach i sposobach egzystencji arabskich i naszych. Co za cholera z tym całym Mahometem, nie wspominając o Allachu, skąd im się wziął kretyński pogląd, że kobieta jest czymś znacznie poniżej bydlęcia? Co prawda, osobiście o wiele wyżej stawiam uczucia psie od ludzkich, ale taka krowa, owca, koza…? Świat dla mężczyzn. A proszę bardzo, niech tam jadą i siedzą. Oprócz tego powinny pojechać wszystkie frajerki, spragnione mariażu z Arabem. W Marsylii znów spotkała mnie radosna niespodzianka. Bilet miałam, nie tylko do Paryża, ale nawet do Forbach na granicy, za to brakowało mi miejscówki. Torpeda już stała, odjazd miała za chwilę, wymagała miejscówek. Ulokowałam bagaż w wagonie, nie ja, tragarz, i poleciałam do kasy. Komputer, niech to szlag trafi, sprawdzał wszystko, nie przyśpieszył, z rozgoryczeniem pozwoliłam sobie ogłosić, że ta maszyna pracuje jak chora krowa, zyskałam pełną aprobatę otoczenia i pomyślałam, że znów bagaż odjedzie beze mnie. No trudno, wola boska, właściwie powinnam już być przyzwyczajona… Wsiadłam jako ostatnia osoba i w tym momencie pociąg ruszył. Miałam miejsce przy oknie, ciasno było dosyć, ale nie szkodzi, wyciągnęłam z kosza sweter i zabrałam się do roboty. Drutem cały czas zaczepiałam siedzącego obok Araba, który na terenie Europy był innym człowiekiem, nic mu mój drut nie przeszkadzał, skąd, uwielbiał być zaczepiany. Pozwoliłam postawić sobie kawę i naleśnika z nadzieniem z kasztanów, bo pamiętałam, że w Paryżu będę wysiadać… A pewnie, że nosił w Paryżu moje toboły. Niezbyt daleko, bo wózeczki stały pod nosem: Wepchnął mnie jeszcze do taksówki. No i od razu zrobiłam głupstwo, pojechałam do polskiego hotelu na Lauriston. Dałam się zmącić i sama się sobie dziwię. Cała algierska Polonia, w tym moje dzieci, wmawiała we mnie, że to taki świetny hotel, z dostępem do kuchni i czajnika, można sobie robić herbatę, a wszystko razem bardzo tanie. Nie pomyślałam, że kuchnia mi potrzebna jak dziura w moście, posiłków z całą pewnością przyrządzać nie będę, i zdecydowałam się skorzystać z tych dobrodziejstw. W recepcji siedział rodak, który od razu oznajmił, że nie ma miejsc i może mnie ulokować razem z jedną panią, która tu przebywa na stypendium, a w ogóle to jest hotel czegoś od kultury, może UNESCO, a może naszego ministerstwa, z irytacji ogłuchłam i nie wiem, co mówił, byle kogo z ulicy tu się nie przyjmuje. Ukryłam fakt, że do tej kultury miałam jakieś prawa, od wspólnoty z panią pociemniało mi w oczach, oddaliłabym się stamtąd natychmiast, ale jak idiotka zwolniłam taksówkę i moje bagaże już stały w środku. Ponadto dowiedziałam się, że w Paryżu nigdzie nie dostanę miejsca, w żadnym hotelu, miasto jest zatłoczone i cześć. Przyczyn tego najazdu nie dociekałam, może rozpoczęła się nowa wędrówka ludów, a może całe Stany Zjednoczone przeniosły się do Francji.

Godzina była niezła, kwadrans po jedenastej, podróżowałam półtorej doby, byłam śmiertelnie zmęczona i wściekła. Zdecydowałam się zostać na jedną noc, toboły musiałam zabrać do pokoju, polski dżentelmen nie zgodził się na pozostawienie ich w recepcji. Odporny był, nie drgnął nawet, kiedy wlokłam je po schodach do windy. Cholera, raz trafiłam na chama i to musiał być Polak! Ze złości wróciła mi duża część sił. Umyłam się i wyleciałam na miasto, bo prawie uwierzyłam w jego gadanie na temat tłoku w Paryżu. Pojechałam na plac Republiki, bo ceny w tamtej okolicy znałam doskonale, okazało się, że wolnych pokoi w hotelach jest skolko ugodno, zarezerwowałam jeden, nadmiar Arabów nie zwrócił na siebie mojej uwagi, ponieważ akurat byłam do nich przyzwyczajona, wróciłam na Lauriston przed pierwszą i przeprosiłam tę panią, której mnie dokwaterowano. Pani mi na to wyjawiła, że wolne pokoje są i tutaj, ile chcąc, a pan recepcjonista najzwyczajniej w świecie zrobił jej na złość. Znieść nie może, że ona tu mieszka na stypendium i płaci dwadzieścia franków za dobę, więc szykanuje, ile zdoła. Rozwścieczyłam się jeszcze bardziej, ale do rana wytrzymałam. Nazajutrz złapałam taksówkę i przeniosłam się na plac Republiki, gdzie razem ze śniadaniem płaciłam tyle samo co na Lauriston bez śniadania. Co prawda, miejsca na nogi po ustawieniu tobołów trochę brakowało, ale nie przyjechałam tam tańczyć. Obliczyłam później, że w ciągu pięciu dni przeszłam dwadzieścia pięć kilometrów, przeważnie z ciężarami. Torba z katalogami filatelistycznymi ważyła jedenaście kilo. W środku pobytu wypadła mi niedziela, wymyśliłam doskonałą formę odpoczynku, mianowicie poszłam na spacer po Paryżu. Torebki stawowe kostek u nóg wysiadły ml wprawdzie radykalnie, ale za to na ulicy Mazariniego natknęłam się na wystawę szlifierza kamieni szlachetnych. Sklep był zamknięty, wystawa jednak doskonale widoczna. Stałam przed nią i cierpiałam za miliony, dziw, że nie zaczęłam pisać nowego Pana Tadeusza. Leżała, tam rozcięta na pół, podświetlona od środka, wielka grota ametystowa. Średnicę miała, specjalnie postarałam się to wyliczyć, około metra dziesięciu, a dzioby ametystowe wewnątrz były jak pięść. Przyszło mi wtedy do głowy, że ten świat stworzony jest dla oczu, nie ubiorę się przecież w takie wielkie bałwany, choćby najpiękniejsze, mogę je najwyżej oglądać. Co zobaczymy, to nasze. A biedne, nieszczęśliwe społeczeństwo, zamknięte granicami ustroju, pozbawione szans, nic nie widzi, nigdzie nie pojedzie, niczego nie obejrzy… Łzy miałam w oczach z żalu nad narodem, a co do ustroju, chyba właśnie w owym momencie zalęgła się we mnie szczera nienawiść. I pomyśleć, że jeszcze jakieś głupy po świecie usiłowały walczyć o komunizm, głowę daję, że ani jeden nie oglądał tego komunizmu z bliska. Inna rzecz, że nie był to żaden komunizm, tylko ohydne, świńskie łgarstwo, i o tym chyba już wszyscy wiedzą. A swoją drogą zdumiewa jeden drobiazg. Jak tym marksistom–leninistom mogło nie przyjść do głowy, że fakt zamknięcia granic o czymś świadczy. Pazurami i zębami pilnuje się, żeby ci wszyscy uszczęśliwieni nie pouciekali ze swojego raju, ku czemu wykazują wielką ochotę. Ciekawe, że nic to owym pożal się Boże komunistom nie dało do myślenia… W dalszej podróży najpierw wysiadłam we Frankfurcie, gdzie bagaż nosił mi były oficer francuskiej marynarki wojennej i gdzie zmieniłam pieniądze, potem w Norymberdze, bo skoro już tam byłam, chciałam chociaż spojrzeć, następnie zaś nawiązałam przyjacielskie stosunki z niemiecką policją. Pociąg do Pragi czeskiej odchodził o północy, o tej porze dworzec nie działał już w pełni i tragarzy nie było, a na peron należało wejść po schodach. Stan posiadania mi się powiększył… Pomijając zakupy racjonalne i zaplanowane, gdziekolwiek się znalazłam, wszędzie dokupywałam dwie rzeczy. Wodę kolońską i koperty. Wodę dla Lucyny, która koniecznie chciała

zwykłą, bez zapachu lawendy, wąchałam, wydawało mi się, że lawendy nie ma, kupowałam, znów wąchałam i dochodziłam do wniosku, że jednak lawenda jest. Kupowałam zatem następną i razem wziąwszy, miałam jej pięć butelek, wszystkie duże. Co do kopert natomiast, zewsząd wysyłałam kawałki korespondencji do dzieci, żeby ich uspokoić w kwestii dawania sobie rady. Kupowałam całe opakowanie, sto sztuk, utykałam je tak, że nie mogłam ich potem znaleźć, i przy kolejnej okazji kupowałam następne. Mój bagaż osiągnął wagę pięćdziesięciu siedmiu i pół kilo i składał się „już z sześciu sztuk, bo dodatkowo kupiłam jeszcze dla Lucyny koc–szlafrok. Dała mi przed wyjazdem pięćdziesiąt marek i kazała sobie kupić cokolwiek po uważaniu. Na koc natknęłam się przypadkiem, Lucyna stanęła obok i oznajmiła, że to jest to. Istotnie, okazał się później zakupem wyjątkowo udanym. Wracając do norymberskiego dworca o północy, otworzyłam skrytkę bagażową, wywlokłam z niej swoje mienie po jednej sztuce i rozejrzałam się dookoła. Z osobników płci męskiej najlepsze wrażenie robili dwaj policjanci na służbie, zwróciłam się do nich bez chwili wahania: — Das ist zu viel für eine Dame — rzekłam z naciskiem, wskazując majdan. Popatrzyli na mnie niepewnie, jeden uniósł walizkę, stęknął i od razu zrozumieli, co mam na myśli. Zajęli się mną niczym skarbem bezcennym. Przetransportowali do poczekalni pierwszej klasy, ostrzegając przed klasą trzecią, postarali się o numer peronu, toru i pociągu, wnieśli toboły do wagonu i ułożyli na półkach, wszystko wśród wzajemnych rewerencji. Tym sposobem udało mi się raz w życiu wsiąść do pociągu pod eskortą. Przy okazji odbyliśmy pogawędkę na tematy polityczno–gospodarcze. — U was w Polsce jest głód — powiedzieli. — Nic podobnego! — obraziłam się patriotycznie. — Czy ja źle wyglądam? W tym momencie uświadomiłam sobie, jak wyglądam. Dziewiątego dnia podróży, brudna, uchetana, z mokrymi strąkami zwisającymi na twarz, bo deszcz padał wszędzie, czym prędzej zmieniłam zdanie i spytałam, czy wyglądam na zagłodzoną. Po jakiemu z nimi rozmawiałam, znów nie mam pojęcia, ale zrozumieliśmy się doskonale. W Pradze napatoczył się najpierw Czech z Ameryki, a potem normalni tragarze. Jeden z litości przewiózł mnie przez cały peron wózkiem bagażowym. Czekając na godzinę odjazdu pociągu, nie zwiedzałam już miasta, siedziałam w kawiarni i robiłam sweter, wieczorem zaś wsiadłam do wagonu w rannych pantoflach, kabylskich, złotem haftowanych. Lampy świeciły na peronie, złoto lśniło w ich blasku przeraźliwie, każdy wchodzący pasażer spoglądał natychmiast na moje nogi, ale było mi już wszystko jedno. O czeskiej kontroli celnej już napisałam, to wtedy właśnie czeski celnik trafił na jedyne miejsce, gdzie miałam pieniądze. Granice w ogóle pojawiły się dopiero, kiedy wjechałam do naszego, kochającego się wzajemnie nad życie obozu, przedtem nie pamiętałam o ich istnieniu. Polska kontrola przebiegła następująco: — Co pani wiezie? — spytał nasz celnik. Zaczynałam mieć trochę dosyć tej podróży, bo jeszcze dodatkowo okazało się, że we własnym kraju muszę zmienić wagon. — Naprawdę mam panu wszystko wymieniać? — spytałam beznadziejnie. — Dużo mam. Jadalne żołędzie, wodę kolońską… — A, nie — przerwał mi od razu. — Mnie chodzi o to, czy ma pani jakieś pisma wywrotowe. Zastanowiłam się. — Jeżeli kawałki starej Kobiety i życia są pismem wywrotowym, to owszem. Innej literatury nie posiadam. No, jeszcze katalogi filatelistyczne… Machnął ręką i dał sobie ze mną spokój. Szczęśliwie dojechałam do Warszawy, zabrałam torebkę i oddaliłam się w tych rannych pantoflach. Resztą zajął się Marek. W niektórych sytuacjach był naprawdę bardzo dobry.

Następne udałam się do „Pagartu” zwrócić paszport. Długiej kolejki nie było, ale i tak odczekałam swoje, bo nie było także panienki z drugiej strony okienka. Przyszła wreszcie, w pełni gotowa do występu przed kamerą, wzięła ode mnie paszport, oddaliła się, wróciła i rzekła tonem absolutnego potępienia: — Pani miała wrócić drugiego listopada! — Ja, proszę pani, wyjechałam drugiego listopada — odparłam, na razie łagodnie. — Mogłam wrócić od razu tym samym samolotem, ale to nie o to chodziło. — Pani musi napisać pismo wyjaśniające! Łagodność wybiegła ze mnie ostrym sprintem. Szlag mnie trafił. — Pismo, proszę pani, to niech napisze ten, przez kogo mój paszport się spóźnił, przyczyniając mi kłopotów — powiedziałam głosem spod koła polarnego. — To po pierwsze, a po drugie może mi pani wcale nie zwracać dowodu osobistego. Mnie nie zależy, chętnie będę prosperowała na paszporcie. Panienka się jakby zachłysnęła, znów odbiegła, wróciła po długiej chwili, bardzo nadęta i pełna urazy, i bez słowa położyła przede mną dowód osobisty. No i proszę, okazało się, że mogę go odzyskać bez żadnych pism. Postanowienie, że nie poddam się idiotycznym szykanom, musiało ze mnie nieźle promieniować. Szkoda, że reszta społeczeństwa nie poszła w moje ślady… Od razu po powrocie zajęłam się interesami, niech to grom spali. Na jednym arabskim straganie wpadło nam w oko coś, co wywarło wpływ na duży fragment mojej egzystencji. Były to połyskujące, plastykowe jakby listki, zauważyła je chyba Iwona, którą interesowały wszelkie przedmioty dekoracyjne, komu zaś strzeliło do głowy, żeby posłużyć się nimi w celach zarobkowych, nie pamiętam. Nie mnie, to pewne. Dzieci kupiły tego dwadzieścia sztuk i rozpoczęły agitację. — Mamunia, co ci zależy —^ powiedział mój syn. — Pogadaj z jakim rzemieślnikiem, może się uda coś wykombinować. Tanie to barachło, a w hurcie może być jeszcze tańsze. Dałam się namówić z wielką łatwością, aczkolwiek sukcesów nie przewidywałam. Dwadzieścia listków zabrałam ze sobą i w Warszawie wkroczyłam na nową drogę życia. W pierwszej kolejności niezbędny był, rzecz jasna, rzemieślnik, w ostateczności artysta. Zaczęłam szukać rzemieślników metodą, zdawałoby się, najprostszą. W sklepach sprzedawano dzieła rąk ludzkich w rodzaju kolczyków, broszek, naszyjniczków i innych przedmiotów ozdobnych, ktoś to wykonywał, do produktów przyczepione były metki twórców. Z tych metek skorzystałam. Wdarłam się w ten sposób w samo życie, mocno bagienne, bo z miejsca okazało się, iż nazwiska i adresy owych rzemieślników stanowią mit i legendę. Zwiedziłam najprzedziwniejsze miejsca, w których rzekomo egzystowali, śladu tam po nich nie było i nikt nic nie wiedział. Telefony należały do jakichś innych osób, które nie chciały ze mną rozmawiać. Zamiast poczuć zniechęcenie, uparłam się i postanowiłam dotrzeć do sedna rzeczy, bo zaczęło mnie to intrygować. Od razu powiem, że w wirze późniejszych wydarzeń sedno rzeczy mi umknęło i dlatego nie ma w mojej twórczości kryminału o rzemieślnikach. Kolejny, wyszukany tą samą metodą, producent miał adres na ulicy Madalińskiego, blisko domu mojej matki. Udałam się tam przy okazji rodzinnej wizyty, znalazłam budynek i mieszkanie, rzemieślnik istniał, co mnie nawet zdziwiło, na drzwiach zaś wisiała kartka: „Urlop do szóstego stycznia”. Poszłam tam ponownie siódmego. W zimie wcześnie robi się ciemno, przez wizjer ujrzałam wewnątrz światło, ucieszyłam się, że rzemieślnik jest, ponadto usłyszałam jakieś szmery, chyba

ktoś z kimś rozmawiał. Zadzwoniłam. Szmery ucichły, a światło zgasło. Zdziwiłam się i zadzwoniłam drugi raz. Nic, cisza grobowa. Nieco mnie to zdezorientowało, odsunęłam się trochę, wsparłam o poręcz klatki schodowej, zapaliłam papierosa i zaczęłam się zastanawiać, co z tym fantem zrobić. Wrócić do domu i posłużyć się telefonem? Przyjść po raz trzeci kiedy indziej? Poczekać…? Twórczych pomysłów nie miałam, ze trzy minuty upłynęły, światło w wizjerze pojawiło się ponownie. Ucieszyłam się, można powiedzieć, bezmyślnie, wyrzuciłam papierosa i znów zaczęłam dzwonić. Jedno postanowienie powzięłam, skoro w środku ktoś jest, nie odejdę, dopóki mi nie otworzy. Prawdę mówiąc, było to pierwsze miejsce łatwo dostępne, zgodne z metką, wyglądające na prawdziwe. Po czwartym dzwonku otworzył mi wreszcie jakiś facet. Normalny człowiek, przyzwoicie ubrany, robiący dobre wrażenie. Przeprosiłam grzecznie, wyjaśniłam, że mam interes do rzemieślnika i chciałabym chwilę porozmawiać. Musiałam wydać mu się nieszkodliwa, bo wpuścił mnie do wnętrza. W mieszkaniu znajdował się drugi facet, niewątpliwie pan domu, bo występował w szlafroku i z obwiązanym gardłem. Na tapczanie leżała elegancka pościel, na szafce obok stały lekarstwa, angina rzucała się w oczy. Wirusy i bakterie nie miały na mnie wpływu, przeprosiłam jeszcze raz i zaczęłam wyjaśniać sprawę, zaczynając od beztroskiego komunikatu, że na interesach znam się tyle co kura na pieprzu, ale kto wie, może coś z tego wyniknie. Panowie orientują się lepiej. Panowie wysłuchali mojego przemówienia i obejrzeli zademonstrowany towar. Gość po namyśle wybrał sobie osiem sztuk i dał mi za nie sto złotych, na które chuchnęłam trzy razy, przyjąwszy je z wielką radością. Pan domu długo nic nie mówił, po czym podjął decyzję. — Biorę — rzekł stanowczo. — Ale musi być tego parę tysięcy sztuk, co najmniej sześć. Za dwa tygodnie dostawa, głównie te białe i różowe. Osiem złotych sztuka. Zważywszy, iż listki ze straganu po wszystkich przeliczeniach dinary–franki–dolary–złotówki wypadły nam po dwa złote, interes uznałam za doskonały. Za dwa tygodnie miał wrócić Bohdan, mógł je przywieźć. Uzgodniłam sprawę i poszłam do domu bardzo zadowolona, myśl jednakże, iż należałoby może zawrzeć jakąś umowę albo wziąć zadatek, nawet nie zaświtała mi w głowie. Dostałam numer telefonu inny niż na metce, poproszono mnie, żebym przed wizytą zadzwoniła, bo tu się nie otwiera obcym osobom. No owszem, zauważyłam to. Atmosfera panowała pełna taktu i kultury, ale było w niej coś, co przebiło się nawet przez moją tępotę. Na jaki geszeft trafiłam, pojęcia nie mam do dziś, nie wątpię jednak, że musiał być duży. Udręk dzieci, które w Algierii zaczęły szukać hurtownika, już nie będę opisywać. Bohdan przyjechał po trzech tygodniach, a nie po dwóch, i przywiózł wór tego śmiecia. Oclił porządnie, jak należy, przy czym musiał się zdrowo uprzeć, bo nikt na lotnisku nie wiedział, jak to traktować. Rzemieślnik jednakże oclić nakazał i chciał dostać kopie kwitów celnych. Nie wypadło drogo. Mając już towar w domu, zadzwoniłam pod uzyskany numer telefonu. Zgadzało się, rzemieślnik był. Oznajmił, że zmienił zdanie, rozpoczął już inną produkcję i listków nie bierze. Rezygnuje. Ręce mi opadły. Cholernych listków miałam w domu jedenaście tysięcy, bo u hurtownika dzieci znalazły jakieś inne atrakcyjne kolory i dokupiły więcej, zapożyczając się po przyjaciołach. Interes załatwiłam rekordowo, własnego syna podprowadziłam na skraj bankructwa, co ja mam z tym świństwem teraz zrobić, na litość boską…?!!! Od razu wyznam, że miałam życie zatrute tym cholerstwem przez dwa lata, świątek piątek i niedzielę. Rad udzielali mi wszyscy. Dałam ogłoszenie do prasy, pojawiło się zainteresowanie, listki nadawały się doskonale do kolczyków i do naszywania na rozmaite fragmenty odzieży,

miały dziurki, ponadto zaczęły właśnie wchodzić w modę we Francji. Kłopot leżał w tym, że najwięcej miałam białych, a kupcy chcieli kolorowe, białe nie szły same, tylko w połączeniu z innymi. Z krzykiem wysłałam list do dzieci, żeby ktoś przywiózł kolorowe. Ktoś przywiózł. Szaleństwo się rozkręcało, jakaś osoba wymyśliła, żeby sprzedawać to na „Skrze”. Z rozpaczy poszłam na pomysł, czułam się odpowiedzialna za całą tę okropną imprezę, a sytuację miałam o tyle korzystną, że zaraz na prawo od wejścia młodzieńcy sprzedawali książki. Robili mi miejsce na stolik turystyczny i krzesełko, a ja za to podpisywałam im książki, kiedy nikt nie widział. Z autografem szły o sto złotych drożej. Punkt był znakomity, powodzenie miałam imponujące i przy okazji dokonałam odkrycia, że uwielbiam handlować na straganie. W rezultacie zrobiła się z tego znakomita, acz męcząca zabawa. Wykonywałam klientkom całe zestawienia kolorystyczne, odpustowe to było przeraźliwie i doskonale jarmarczne, ale bardzo ładne i dekoracyjne. Któryś kolejny kupiec–rzemieślnik, bo rzemieślnicy nagle się znaleźli, poradził mi z dobrego serca, żeby robić gotowe kolczyki, dokooptowałam Maćka, z którym pracowałam jeszcze w Energoprojekcie. Maciek miał uprawnienia plastyczne i występuje w Szajce bez końca. Przystąpiliśmy do złocenia i srebrzenia drutu i produkcji kolczyków. Trzy baby poleciały przekłuć sobie uszy. Szło nam to nie tylko na „Skrze”, także w sklepach, bo umieliśmy robić cudownie piękne tablice reklamowe, czas mieliśmy gruntownie wypełniony liczeniem towaru na sztuki, od czego bez trudu można było oślepnąć, oraz wyciąganiem miedzianego drutu z przewodów elektrycznych. Marek w imprezie nie brał udziału, bo był przeciwny z niewyjaśnionych przyczyn, jego dzieci owszem, z dużym zapałem, ściśle biorąc, starszy syn z żoną. Do listków doszły wkrótce dwa rodzaje muszelek, raz przyjechał ten nabój wymieszany dokładnie i niech się schowa Kopciuszek, w rozdzielaniu uczestniczyła nawet moja matka, której sprawiało to zresztą niezłą uciechę, o mało co nie zatrudniliśmy księgowego. Kiedyś dziewczyna kupowała tego tysiąc pięćset sztuk w potokach ulewnego deszczu, na kolczyki rzucała się z obłędem w oczach cała NRD na wakacjach. Wariactwo zapchało mnie gruntownie i o pracy zawodowej nawet nie miałam kiedy pomyśleć. Sklęsło to całe szaleństwo dopiero, kiedy w hurtowniach algierskich skończył się wybór, przestali to produkować, bo zapewne moda we Francji mijała. Kołomyja z listkami uniemożliwiła mi pierwotny zamiar odkrycia tajemnic owego rzemieślnika z Madalińskiego. Jeśli idzie o korzyści, zarobiłam na tym interesie sto pięć dolarów, straciłam natomiast szansę na kryminał o przestępstwach gospodarczych. Przysypany świecącym draństwem świat znikł mi z oczu, ale rezultat ostateczny miał swój sens. Postanowiłam nigdy więcej nie próbować żadnych interesów… Po moim powrocie z Algierii pojechało tam na kontrakty mnóstwo znajomych osób. Sama ich namawiałam w ramach prywatnej wojny z „Polservicem”. „Polservice” nie robił nic poza pobieraniem wysokich opłat, tymczasem na miejscu na własne oczy ujrzałam gwałtowną potrzebę prawdziwych fachowców. Arabowie domagali się budowlańców, „Polservice” w Warszawie oczekiwał potężnych łapówek, pojechawszy tam, mogłam zostać zatrudniona z miejsca, ale szczerze mówiąc, nie chciało mi się wracać do porzuconego już zawodu, za to z radością przystąpiłam do wypychania kogo tylko się dało. Łapówek dostarczano mi dobrowolnie, raz kontrahenci przyszli z butelką koniaku, który wytrąbiliśmy na poczekaniu, nie całą, trochę zostało, a raz przyniesiono mi wielką flachę whisky. W szczegóły załatwiania, zajęta listkami, nie wdawałam się przesadnie i do dziś ich nie znam, ale „Polservice” dostał piany na ustach, co sprawiło mi niebiańską satysfakcję.

Wśród tego całego towarzystwa pojechał do Algierii Donat, mąż Janki, Andrzej, mąż Bożenki, i moje własne dziecko, Robert, mąż Zosi. Ściśle biorąc, kontrakt dostała Zosia, technik architektury, ale pojechali wszyscy razem, zabierając ośmiomiesięczną Monikę. Samochód wysłali frachtem, co do mienia, nie jestem pewna, ale przez tydzień w moim przedpokoju trzeba było przeciskać się przy ścianie, bo środek zajmowały opakowania. We dwóch z Markiem obijali drewniane skrzynie płaskownikiem stalowym, czego domagały się jakieś przepisy, i sytuacja u mnie w domu mocno przypominała czasy remontu. Robert chciał wyjechać, mówiąc do mnie bardzo rozsądne słowa: — Matka, ja lubię pracować. I chcę. Ale jak mam robić i całą robotę chować do szuflady, to już mi się odechciewa, w tym kraju pracy nikt nie szanuje, ja chcę jechać tam, gdzie ta robota będzie miała sens. Rozumiałam go doskonale, chociaż myślałam, że trochę przesadza, co wyznaję ze skruchą. Dopiero później, kiedy wysyłałam mu jakieś dodatkowe dokumenty, szukając ich, natrafiłam na mnóstwo rozmaitych pochwał, wyróżnień i nawet nagród po dwa tysiące złotych za różne usprawnienia, wynalazki i inne podobne sukcesy, przy prawie każdym zaś załączone było pisemko treści niejako ekspiacyjnej. Sam chyba rozumie, że tego doskonałego projektu na razie nie możemy wprowadzić w życie z przyczyn natury ogólnej. Nie dziwię mu się, mnie by się też odechciało starań. Pojechali i zamieszkali razem z Jerzym i Iwoną, co było okropnym błędem, ale Arabowie primo, nie przydzielali technikom oddzielnych mieszkań, a secundo, uwielbiali związki rodzinne. Jerzy przeniósł się z Mahdii do Tiaretu i w tym miejscu znów należy chwycić Skarby, bo topografia została tam opisana dokładnie, dużą jej część zaś widać na’ zdjęciach. W szczegóły wydarzeń, które tam później nastąpiły, nie będę się wdawać, ponieważ jest to moja biografia, a nie moich dzieci. Swoją, jak chcą, niech sobie sami piszą. W każdym razie po pani miesiącach Zosia z Moniką wróciły, zatrudniony zaś został Robert. Projektował urządzenia sanitarne i wtedy to właśnie dobiegi mnie z Afryki rozpaczliwy krzyk „przyślij książki dla studentów z piątego roku!!!” Zdaje się, że w ogóle moje dzieci robiły tam dość niezwykłe rzeczy, Jerzy, elektronik i telefoniarz z zawodu, nie mający pojęcia o budownictwie, zajmował w budowlanym biurze projektów stanowisko głównego elektryka, od Roberta zaś przyszedł komunikat, że nie wie, co będzie. Projektuje urządzenia sanitarne w meczecie, nie ma założeń i nie jest pewien, jak potraktować wychodek, ma to być ustrojstwo niezbędne czy też przeciwnie, świętokradztwo, za które go ukamienują. Wybrnął z problemu za pomocą korespondencji z arabskim ministerstwem wyznań religijnych. Osiągnięcia językowe miał niezłe. Znał angielski. Kiedy wyjeżdżał, na klęczkach żebrałam, żeby sobie zapisał fonetycznie francuskie słowa: „Tam stoi mój brat, który zapłaci”, bezwzględnie potrzebne w konwersacji z tragarzem. Zapisał na marginesie gazety. Nieco później usiłował nabyć w sklepie sześćdziesiąt oczu i pół kilo suszonych źrenic, nie wiem, dlaczego mu to wypadało tak jakoś optycznie, miało to być oczywiście sześćdziesiąt jajek i pół kilo suszonych śliwek. Po odebraniu i rozbiciu samochodu, zlekceważył wtedy zasadę „patrzeć, czy Arab patrzy”, zwrócił się do mechanika słowy: — Robić twarz. Potem iść, ja gniazdko, ty gniazdko. Trudno się dziwić, że arabski mechanik zbaraniał. Chodziło o to, żeby najpierw odklepać przód, a potem uzgodnić cenę. W trzy miesiące później jednakże służył za tłumacza nowym kontrahentom. Mówiłam, że niektóre cechy dzieci, na szczęście, odziedziczyły po ojcu, a nie po matce. Teraz zaś sama już nie wiem, jak przedstawić wydarzenia zupełnie koszmarne, żeby nie dobiły ani mnie, ani czytelników. Upiorne chwile dla całej rodziny. Z drugiej jednakże strony

trzeba przyznać, że Lucyna nawet z ostatnich, wręcz potwornych, momentów życia potrafiła wydłubać śmieszność… W lecie Jerzy, Iwona i Karolina przyjechali na urlop, posiedzieli miesiąc i odjechali. Rodzina odprowadzała ich na lotnisko. Obie z Lucyną stałyśmy na widokowym tarasie w okropnym upale i wpatrując się w samolot, który nie ruszał do startu, chociaż godzina odlotu dawno minęła, a pasażerowie siedzieli w środku. Tkwiło to pudło dość daleko, lornetki przy sobie nie miałam, coś tam przy nim robiono i nie można było rozpoznać co. Po godzinie przechyliłam się przez poręcz i spytałam żołnierza WOP–u na dole, czy przypadkiem nie wie, dlaczego ta kobyła nie odlatuje. Żołnierz przypadkiem wiedział. — Naprawiają jakieś drobne uszkodzenie — rzekł uspokajająco. Wróciłam z tym komunikatem do Lucyny. Przyglądałyśmy się nadal z wytężeniem. — Na moje oko, przylepiają plastrem to światełko na dole — powiedziałam z melancholijnym powątpiewaniem. — Pewnie im odpadło. — Wkręcają żarówkę — skorygowała Lucyna. — Nic nie robią koło kół, więc nie podwozie — dodałam pocieszająco. Należy zauważyć, że katastrofa „Kopernika” już była i nie napisałam o niej dotychczas ani słowa, bo zginął wtedy Krzysio Gajda, ukochany przyjaciel Jerzego, dla mnie jak trzecie dziecko. Resztki ówczesnego szoku zostały we mnie do dziś i nie będę się nad tym rozwodzić. W każdym razie czekałyśmy na tym tarasie dwie i pół godziny, aż samolot wreszcie odleciał. W odpowiedniej chwili dokonałam zabiegu dyplomatycznego. Zadzwoniłam do informacji LOT–u i spytałam słodkim głosem: — Przepraszam bardzo, czy samolot z Algieru przylatuje punktualnie czy też będzie spóźniony? — Nie, ląduje o czasie — odparła uprzejmie pani z tamtej strony. Zadzwoniłam do Lucyny. — Leci już nazad i ląduje o czasie — oznajmiłam. — Znaczy, tam wylądował szczęśliwie i zwyczajnie wraca. Lucyna do histerii była ostatnia na świecie, ale ulga w jej głosie, kiedy podziękowała mi za informację, wyskakiwała ze słuchawki. No i nie wiem, czy zdenerwowanie i napięcie wyzwoliły w niej chorobę, czy inne były przyczyny, ale zaczęło się zaraz nazajutrz. Lucyna już leżała, była u niej moja matka, rzecz jasna zadzwoniły nie do żadnego lekarza i nie do pogotowia, tylko do mnie. O mój Boże, dlaczego…?! Niby co mogłam zrobić innego, jak nie zadzwonić do Jadwigi, która przyjechała na Żwirki i Wigury i chyba od razu miała złe przeczucia, bo wykopała Lucynę do szpitala. W tym miejscu powinien się zacząć krwawy kryminał na tle służby zdrowia. Lucyna leżała na Cegłowskiej, gdzie gronkowiec złocisty przestał już chyba szaleć po kilkunastu latach rozrywek własnych, zastąpiły go elementy, rzekłabym, ludzkie. Pomijam już drobiazgi w postaci igły do punkcji rozmiaru drutu do wełny numer cztery i pół z tępym końcem, zakrwawionej pościeli nie zmienianej przez trzy tygodnie, osób w agonii, lokowanych o metr od pozostałych chorych, którym czkawka konających znakomicie poprawiała samopoczucie, pomijam inne podobne luksusy, ale nowotwór złośliwy rozpoznano u niej dopiero po pięciu miesiącach. No i wtedy już było za późno. Usiłowano zrobić operację, oczywiście. Dowiedziałam się o rezultatach. — Jedna masa rakowa — powiedziała do mnie pani doktor szczerze i otwarcie. — Nawet nie próbowałam, pacjentka wykrwawiłaby się pod nożem. Za dwa miesiące zacznie być ciężko.

W tym miejscu mój okropny charakter eksplodował. Umysł nie brał w tym udziału. Jeżeli coś jest źle, trzeba temu zaradzić, natychmiast znaleźć wyjście z sytuacji beznadziejnej. Komunikatu nie przyjęłam do wiadomości, gwałtownie zaczęłam szukać tego wyjścia. O doktorze Rybczyńskim słyszałam. Podawano mi konkretne przykłady wyleczenia przez niego raka z przerzutami. Mieszkał w Poznaniu, dostałam adres, napisałam, potem zaczęłam jeździć. Wyjazdy o szóstej rano stanowiły radość dodatkową, ponadto usiłowałam okłamywać Lucynę, która trzymała się życia pazurami i też nie przyjmowała do wiadomości swojego stanu, chociaż doskonale wiedziała, co jej jest. Nie leżała w szpitalu cały czas, wracała do domu, nie do siebie, tylko na Niepodległości, na Cegłowską była wożona wyłącznie na punkcje, Marek skombinował skądś porządną igłę, personel szpitalny błagał, żebyśmy ją wypożyczali także dla innych pacjentów, proszę bardzo, nie byliśmy takie świnie, żeby odmówić. Reszty nie wytrzymałam, napisałam pismo do dyrekcji szpitala, rozpoczynając awanturę, przy czym głównie rąbnął mnie poziom poniżej średniowiecza. W piętnastym wieku konających pacjentów odgradzano od pozostałych parawanem, wynalazek chiński, znany od dość dawna, obecnie nie stosuje się nawet tego, jesteśmy o krok od wywlekania ich za nogi i porzucania pod parkanem, żeby sobie doszli. Przyszedłszy do Lucyny, byłam świadkiem zejścia chorej, przy której siedział wyłącznie mąż, Lucynę zabrałam na korytarz, sama nie mogłam już znieść jej agonii, chociaż byłam zdrowa jak bydlę, napisałam to wszystko, plus drobiazgi, wymienione wyżej. Dostałam odpowiedź, w której pan dyrektor zapewnił mnie, iż pościel chorej została zmieniona. Od szaleńczej rozróby powstrzymała mnie Lucyna. — Ja tu leżę, a nie ty — rzekła stanowczo. — I mnie się będą czepiać, tak jak ten młody rozjuszony byk… Rozjuszonym bykiem był pan doktor. Rzeczywiście, duży i młody. Moje pismo dało dodatkowy rezultat, kolejną dochodzącą nieboszczkę usunięto z pokoju. — Wpadł tu wściekły — opowiadała Lucyna, chichocząc z satysfakcją. — Mało go szlag nie trafił, piana mu z pyska leciała. Wymyślał mi, że jestem nieuspołeczniona, babę zabrali stąd przeze mnie, położyli pod drzwiami jego pokoju i on całą noc spać nie mógł… Mógł się pan doktor cieszyć, że nie trafił z awanturą na chwilę mojej wizyty, dostałby po mordzie jak rzadko kto. Zdenerwowana się zrobiłam. Niemniej dalszego ciągu zaniechałam na żądanie Lucyny i o mało się nie udławiłam gwałtownie tłumionymi emocjami. Co do doktora Rybczyńskiego, był to lekarz, który całe życie poświęcił szukaniu lekarstwa na raka. Czytałam rodzaj dokumentacji, ze zdjęciami rentgenowskimi, z której wyraźnie wynikało, że wyleczył pięćdziesiąt cztery przypadki, w tym siebie. Pod jego drzwiami spotkałam faceta, który stanowczo twierdził, że jego ojciec żyje wyłącznie dzięki doktorowi Rybczyńskiemu, dwie znajome osoby na własne oczy oglądały chłopaka, który rok wcześniej został do doktora wniesiony na noszach, a rok później grał w siatkówkę, może to wszystko być mitem, legendą, złudnym mirażem i fatamorganą, ale gdyby prawdziwy był bodaj jeden tylko przypadek, należało chyba doktorowi umożliwić i ułatwić badania. Tymczasem zabroniono mu praktyki. Temu, kto zabronił, z całego serca życzę nowotworu złośliwego. Przypuszczam, że doktor Rybczyński już nie żyje, bo wtedy miał przeszło osiemdziesiąt lat. Szkoda. Nie wiem, czy jego terapia pomogła, ale Lucyna przeżyła jeszcze pół roku, a nie dwa miesiące, i prawie do końca czuła się zdumiewająco dobrze. Nawet miała apetyt. Dopiero ostatnie trzy tygodnie… Kiedy sprawa zrobiła się ewidentnie beznadziejna, wyznaję, że dałam spokój i przerzuciłam się na dzieci.

W Algierii działy się jakieś okropności, echa wydarzeń dobiegały mnie ostro. Okropności w zasadzie miały charakter prywatny i dość powiedzieć, że Panu Bogu dziękowałam za wszystko, co Robert w dzieciństwie zeżarł brudnymi rękami i z podłogi. Na bakterie był uodporniony. Żywił się w arabskich knajpach, czego żaden normalny człowiek nie wytrzyma, cud Zwyczajny, że mu nie zaszkodziło. W dodatku miał katatastrofę, w czasie jazdy odłamał mu się drążek kierownicy, łaska Opatrzności, że nastąpiło to już na dole, kiedy zjechał z gór drogą na Khemis Milianę, i padło na zbocze, a nie na przepaść. Więcej tam było koszmarów rozmaitej natury i zdaje się, że zaczynałam być bardziej zdenerwowana. Od paru tygodni załatwiałam już drugi wyjazd do Algierii i wlokłam ze sobą Marka, któremu chciałam pokazać Europę. Pieniądze mi jakby trochę wychodziły, raz w życiu zdecydowałam się na przemyt, możliwe, że moja odporność nieco zdechła. Buntowniczo postanowiłam przewieźć dwa namioty, jeden w całości, osobiście, drugi zaś kawałkami, poprzez inne jadące osoby. Znajomi kontrahenci chętnie brali co popadło, została mi płachta, którą usiłowałam wtrynić Jance. Owszem, dziś przyznaje, że musiała wtedy zgłupieć, ale nasza czterdziestoletnia przyjaźń zaczęła się kruszyć. Odmówiła mi z dzikim krzykiem bez żadnego racjonalnego powodu, bo sama płachta nie budziła niczyich zastrzeżeń. Zdziwiłam się i poczułam dotknięta, lekko na razie, dopadłam innego kontrahenta, wtryniłam mu szmatę i oczywiście we właściwej chwili znalazłam się na lotnisku, żeby patrzeć, co z tego wyniknie. Kontrahent to mięta, przeszedł bez niczego, ale moja przyjaciółka wykonała numer ogłuszający. Załatwiona już, po kontroli celnej, z bagażami na taśmie, podeszła do tylnej lady, do jakichś znajomych osób, wzięła od nich torbę z obfitą zawartością i z radosnym uśmiechem na ustach udała się do wyjścia. Zrobiło mi się ciemno w oczach. O kamerach, kontrolujących wówczas podróżnych, nie wiem jak teraz i nic mnie to nie obchodzi, wiedziałam doskonale. Można coś wziąć po kontroli, oczywiście, leci się z tym do celnika, krzycząc: „Proszę pana, jeszcze to!”, ale wziąć i zmyć się… Był to najlepszy sposób, żeby człowieka zatrzymali i odebrali mu paszport. Tkwiłam przy ladzie, starając się okiem nie mrugnąć, nie zwrócić na nią niczyjej uwagi, lazła powoli, jak na złość, pies z kulawą nogą się nią nie zainteresował, przeszła. Okazało się, że jestem spocona… Uzyskałam wiadomość, że Robert mieszka w samochodzie. O kontrowersjach pomiędzy moimi dziećmi wiedziałam, nie byłam zdziwiona, ale Janka z Donatem mieli trzypokojowy domek. Ja bym Krzysztofa w samochodzie nie zostawiła… Razem wziąwszy, tu Lucyna, tam dzieci, chyba trochę straciłam równowagę. Z Lucyną sprawa przepadła, pojawiły się przerzuty na mózg. Zostawiłam ją mojej matce i wyjechałam, zdaje się, że z zaciśniętymi zębami. Najgorsze mamy za sobą. Lot do Algierii już znałam. Siedziałam sobie spokojnie od strony północnej, Marek obok mnie, jak zginąć, to razem, więc sama przyjemność, i nagle, godzinę przed lądowaniem, zorientowałam się, że coś ta woda chlupie za blisko. Spojrzałam na skrzydło, rany boskie, hamujemy… Rozejrzałam się dookoła, może jakaś wyspa, co tam się pałęta, Sardynia, Korsyka…? Nic z tych rzeczy, Morze Śródziemne jak kryształ i żadnego lądu, Chryste Panie, wodujemy…! Zdążyłam pomyśleć, że jest lato, ciepło i z zimna szlag nas nie trafi. Zanim spojrzałam na lewo i ujrzałam lotnisko w Algierze, przeżyłam trudne chwile. Bydlak piekielny przyleciał godzinę wcześniej.

Wyjechał po nas Robert. Cały poprzedni tydzień spędził na naprawie samochodu, miał fiata combi, starał się z całej siły, na lotnisko, oczywiście, spóźnił się, bo też nie wiedział, że wylądujemy przed czasem. Na widok dziecka, doskonale zdrowego, czarnego jak małpa, ulgi doznałam bez granic, ruszyliśmy do Tiaretu. Drogą przez Khemis Milianę. Dostatecznie długo jeździłam samochodem, żeby wyczuć, co się dzieje. Miał zwichrowane przednie zawieszenie. Ciągnął sto czterdzieści, owszem, ale działo się to dokładnie na granicy bezpieczeństwa. Nie zamierzałam robić za kretynke, musiałam zastosować dyplomację. Na tych jelitach baranich w górach poprosiłam, żeby zwolnił, bo chciałam pooglądać i Markowi pokazać malownicze pejzaże, dobre dziecko chętnie spełniło moje życzenie, wraków dookoła leżało tyle, że było co podziwiać. Dopiero na sawannach, w połowie drogi, wyjawiłam, co myślę. — Już pokazałeś, że prowadzić potrafisz i nie musisz więcej. Cały przód ci idzie bokiem. Zostaw uprzejmie mały zapasik i zejdź do stu dwudziestu, bo mnie to denerwuje. Dorzynasz podwozie, a na co to komu? — Bo nie zdążyłem zrobić wszystkiego — usprawiedliwiło się dziecko. — A ten placek taki duży… Zwolnił jednak i wszystkim ulżyło. Potem już jeździł normalnie. Klepany w pośpiechu samochód wyglądał jednakże jak psu z gardła wyjęty i z góry było wiadomo, że po powrocie do kraju zacznę wysyłać fragmenty karoserii. Zaraz po naszym przyjeździe nadeszło sirocco, a równocześnie poszłam załatwiać sprawy. Do miasta podrzucił mnie Jerzy, odpracowałam co trzeba i wyruszyłam w drogę powrotną do domu. Tiaretu tak zupełnie na pamięć jeszcze nie znałam, byłam tam ledwie parę razy, wyłącznie samochodem. Osiedla kontrahentów znajdowały się na peryferiach, planu miasta nikt nie miał i na oczy go nie widziałam. Zabłądziłam natychmiast. Najpierw zawróciłam z kierunku na osiedle, gdzie mieszkali Bożenka z Andrzejem, Waldek Chlebowski i jeszcze parę innych osób. Potem cofnęłam się na widok sklepu z pieczywem, bo to na pewno nie było to. Zawahałam się na rozwidleniu ulic i weszłam w niewłaściwą. Wróciłam prawie na rynek i zaczęłam na nowo. Wściekły upał dobijał, sirocco sypało piaskiem w oczy i zgrzytało w zębach, ubrana byłam elegancko, w spódnicę uszytą własnoręcznie ze spodni Tadeusza i bluzkę bez przesadnego dekoltu, nowe klapki odrzynały mi palec u nogi. Wyraźnie poczułam, że lada chwila zacznę toczyć pianę z pyska, kiedy czwarty raz znalazłam się w tym samym miejscu, obok posterunku policji, straciłam cierpliwość i podjęłam męską decyzję. Weszłam do nich i zażądałam pomocy. Policja jak policja, na całym świecie taka sama. Trochę kłopotu ze mną mieli, oznajmiłam bowiem, że nie wiem, dokąd idę, nie znam adresu własnego syna, ale ma to być osiedle za torem kolejowym, koło drogi na Mahdię i blisko cmentarza. Pozastanawiali się trochę, plan miasta wisiał na ścianie, stanowił tajemnicę służbową, i w rezultacie odwieźli mnie aż na ów mały placyk, opisany w Skarbach, tuż obok domu Janki i Donata. Do dzieci miałam stamtąd parę kroków. Dzieci ucieszyły się bardzo. — No proszę, ledwo mamunia przyjechała, już ją policja przywiozła — powiedzieli dość melancholijnie. Następnie wygłupiłam się ze spacerem. Co mi Strzeliło do głowy, żeby iść na przechadzkę w Afryce, W lipcu, w samo południe, po terenie pozbawionym cienia, nie wiem i dziś jeszcze na to wspomnienie ogarnia mnie zgroza. W dodatku zabrałam ze sobą Karolinę, która miała więcej rozumu i protestowała gwałtownie, namówiłam ją podstępem, wydając okrzyki w rodzaju: „O, jaka wspaniała dziura, jaka wielka rura w tej dziurze!” Każde dziecko chce zobaczyć wielką rurę w dziurze, poszła zatem i przestała ryczeć.

Nie był to długi spacer. W odległości może dwustu metrów rosło jedno jedyne drzewo, dotarłam do niego, postałam trochę w cieniu i uświadomiłam sobie, co robię. Na Sycylii w lecie panuje na plaży temperatura siedemdziesięciu stopni, tu musiało być więcej. Ruszyłam z powrotem. Dokładnie zrozumiałam, co oznacza określenie „mordercze słońce”… Pogodzona z losem Karolina szła za mną, śpiewając coś pod nosem. Pomyślałam, że silne jest to dziecko wyjątkowo, możliwe, że mojego trupa jakoś za nogi dowlecze do domu, dzięki czemu dzieci dowiedzą się, że zostały sierotkami. Przyzwyczajona była do klimatu od ósmego miesiąca życia… Wróciłam żywa i doświadczenie osobiste niewiele mnie nauczyło. Zaraz potem postanowiłam zrobić dekorację ścienną z suchego zielska, surowca miałam dużo, zamiast słomy użyłam gałęzi z drzewka cierniowego, i wykonałam ozdobę w ogródku, siedząc na upiornym słońcu trzy i pół godziny. Nad obłąkańcami naprawdę czuwa miłosierna Opatrzność, nic mi nie było, ledwo mi się skóra z pleców złuszczyła bez szkody dla zdrowia. Nie wiem, co robił Marek. Zirytował mnie prawie od samego początku, bo rzekomo zainteresowany światem, wcale nie chciał oglądać Algierii. Nie ciekawiła go. No owszem, atmosfera ogólnie była trudna, ale brednie, jakie do mnie wygadywał, przerosły ją zdecydowanie. Proponował, żeby dać sobie spokój z Europą i wracać prosto do Polski, po czym zaraz nazajutrz jechać do Danii, gdzie spodziewała się nas Alicja. Pytałam, jak sobie wyobraża kwestie paszportowe, na co odpowiadał, że o co chodzi, mamy przecież paszporty, wizy i całą resztę, wjedziemy i wyjedziemy. Ogłuszył mnie tak, że nie mogłam sobie przypomnieć nazwy elementu, wykluczającego tę swobodę ruchów, mianowicie karty przekroczenia granicy, jak wiadomo, w tamtych czasach ważniejszej niż paszport. Na wszelki wypadek, pewna, że coś tu nie gra, nie zgodziłam się na idiotyczną propozycję. Na spacer poszliśmy, oczywiście. O wpół do siódmej rano, bo istotnie była to jedyna rozsądna pora, dokładnie trasą Janeczki i Pawełka. Już wtedy chyba zaczęła mi się rysować cała książka. W perypetie z dziećmi też nie będę się wdawać, bo było to coś okropnego, w każdym razie pokłóciliśmy się potężnie. Bardzo nadęci, jechaliśmy wszyscy razem, to znaczy Jerzy z Iwoną i Karoliną i my obydwoje, oni do Belgii, my do Danii, na ten sam prom do Marsylii. Samochód był zacieniony, miał osłony na szyby, jedyny promień słońca padał jakoś z ukosa i trafiał wprost w moją stopę. Przysięgłabym, że mam ją przepaloną na wylot, oglądałam miejsce z niepokojem, oczekując oparzeń trzeciego stopnia, zdumiona byłam, nie widząc żadnych zmian. Karolina pobiła wszelkie rekordy grzeczności. Wyjazd z Tiarę tu nastąpił o szóstej rano, prom się spóźnił, był to ten gorszy, arabski, odpłynęliśmy dopiero późnym wieczorem, prawie cały dzień spędziliśmy w obskurnej, zatłoczonej poczekalni, do Marsylii dobiliśmy dopiero przed wieczorem następnego dnia i przez cały ten czas dziecko nawet nie miauknęło. Bawiło się i przyglądało wszystkiemu dookoła, zadowolone z życia, bez najmniejszych grymasów, czegoś podobnego naprawdę nie widziałam nigdy 1 nigdzie, całe szczęście, że później ta grzeczność jej Przeszła, bo inaczej wyrosłaby chyba na jednostkę nienormalną. W poczekalni promowej natknęłam się na tego samego faceta, który poprzednio elegancko się mną zaopiekował. Przypomniałam mu się czym prędzej, dzięki niemu wsiedliśmy na prom bez kolejki, przy okazji zaś wyszło na jaw, iż jest to tajniak wysokiej rangi, reprezentujący tamtejsze MSW. Dzieci coś mówiły między sobą, że mamunia ma osobliwe znajomości, ale nie były niezadowolone. Ogólnie ta podróż była dla mnie niefartowna jak rzadko i uczciwie muszę przyznać, że nie wszystko spowodował Marek. Z całą pewnością przyczynił się do zerwania stosunków rodzinnych na blisko rok, prezentując fochy w Marsylii, bo mój syn był dla niego niegrzeczny,

wielkie mecyje, wszyscy z wyjątkiem Karoliny byli dla siebie wzajemnie niegrzeczni, ale okropna reszta była moim dziełem własnym. Wcale się sobie nie dziwię. Możliwe, że zdenerwowałam go dodatkowo, zniknąwszy mu z oczu na zamku d’If. Nie zamierzałam się ukrywać, zeszłam zwyczajnie na dół, gdzie rozbijała się fala, dla ochłody. On w tym czasie poleciał coś sprawdzić i też znikł mi z oczu, ale jemu wolno było znikać, mnie nie, a ile w końcu można czekać na rozpalonym dziedzińcu, znów straciłam cierpliwość, a ze stanowiska pępka świata zepchnęłam go już wcześniej. Nagromadziło mi się tyle stresów, że musiałam trochę zająć się sobą. Poszłam pod wodotrysk, wróciłam, on już czekał i oczywiście zrobił mi awanturę, nie wiedział, gdzie mnie szukać, a mogłam się wszak utopić. Im dalej, tym było gorzej. Zmusił mnie do oglądania muzeum okrętów, niech szlag trafi okręty, chciałam sobie spokojnie posiedzieć w byle której knajpie, przy stoliku z widokiem na port, przy białym winie, to nie, takich rozrywek nie uznawał, wino wypiłam, dławiąc się prawie z pośpiechu, po czym znalazłam się na targu czosnkowym. Czosnku w ogóle nie znoszę. Dopadł mnie pech. Zaproponowałam racjonalną metodę zwiedzania miasta i okolic, mianowicie autobusem. W końcu było nam wszystko jedno, co zobaczymy i w jakiej kolejności, byle obejrzeć możliwie dużo, a wycieczki komunikacją miejską, pustą i wygodną, znakomicie służą temu celowi. No dobrze, pojechaliśmy dokądś, wróciliśmy w pobliże śródmieścia i autobus się zatrzymał. — Koniec trasy — powiedział kierowca. — Zjeżdżam do zajezdni. — Jak to? — oburzyłam się. — O tej porze? Szósta godzina! — No właśnie, szósta, ja pracuję do szóstej. Ten autobus dłużej nie chodzi. Możliwe, że chodził jakiś inny autobus, ale do hotelu wróciliśmy taksówką. Następny numer wywinęłam w Awinionie. —Znów wymyśliłam autobus, pejzaże Prowansji warte są oglądania z każdej strony, uroki natury prawie zaczęły już łagodzić stan mojej psychiki, kiedy autobus zatrzymał się w górach na skrzyżowaniu dróg. Byliśmy jedynymi pasażerami. — Czy państwo jadą do Saint Agnan? — spytał kierowca. — Nie — odparłam. — Wracamy do Awinionu. — Ale ja jadę do Saint Agnan. — Nic nie szkodzi, pojedziemy do Saint Agnan, a potem wrócimy. — Ale ja nie wracam. Ten autobus zostaje w Saint Agnan. Tam garażuje. O rany boskie, znów to samo! Spytałam, czym, wobec tego, możemy dojechać do Awinionu. Okazało się, że niczym, chyba że wezwiemy w Saint Agnan taksówkę. Ale można też iść piechotą, na skróty. Awinion prawie było z tej góry widać, zdecydowaliśmy się na pieszą wycieczkę. Było o wiele dalej, niż wydawało się w pierwszej chwili, wplątaliśmy się w rozległą dzielnicę prywatnych posiadłości, klapki znów mi zaczęły odrzynać palec, na domiar złego zaś wszystko ogrodzone było kamiennymi murami a między nimi same jezdnie bez żadnych chodników. Zaczynałam mieć tego dość. Z jednej rezydencji wyjeżdżała facetka samochodem. Musiała być z tych biedniejszych, bo otwierała bramę ręcznie, a nie elektronicznie. Nie wytrzymałam, podeszłam do niej, grzecznie spytałam, czy nie jedzie przypadkiem do Awinionu, bo nam diabli wzięli autobus, a trasa na piechotę wydaje się nieco uciążliwa. Przyjrzała nam się z uwagą, nie wyglądaliśmy na złoczyńców, nie byliśmy brudni, kiwnęła głową i powiedziała, że proszę bardzo, chętnie nas podrzuci. Dojechaliśmy z nią aż do mostu, dzięki czemu ciągle posiadam wszystkie palce u nóg. W Paryżu, jeśli chodzi o autobusy, przeoczyłam tylko właściwy przystanek i wracaliśmy wielki kawał, akurat w pośpiechu. Za to okradli mnie w metrze. Szajka złodziei zrobiła sztuczny tłok i rąbnęli mi z koszyczka portmonetkę, w której z głupoty miałam wszystkie pieniądze.

Marek stanął na wysokości zadania, prawie dogonił złodzieja, który rzucił mu pod nogi łup, niestety, pozbawiony zawartości. Odzyskałam portmonetkę, sto franków i trochę drobnych, reszta przepadła. Pogoń rozpoczęła się za późno, podobno dlatego, że udzielałam informacji wyłącznie po francusku. Został nam zaskórniak Marka, hotel mieliśmy zapłacony na trzy dni do przodu i bilety dalej, znów musiałam pchać się do RFN, żeby odzyskać pieniądze. Marek mnie głodził, nie wiem, może za karę, apetyczne pożywienie oceniał jako podejrzane, zniechęcał mnie do kanapek, na sałatki się otrząsał, w brukselskim wesołym miasteczku proponował mi ciasteczko z brzoskwinią, ja zaś, po trzech dniach przesadnego umiarkowania, spragniona byłam mięsa. Na linię z pewnością zrobiło mi to doskonale, na charakter gorzej. W Kolonii znów zaczęłam dysponować własnymi pieniędzmi i wtedy nagle ten rozszalały apetyt wrócił do normy. Poza tym zachowywał się nieznośnie, Marek, nie apetyt, niecierpliwił się i awanturował bezustannie, wyrywał mi z ręki plan miasta, nie pozwalając odczytać maczkiem pisanych nazw ulic i zorientować się w stronach świata, obarczona byłam odpowiedzialnością za zmiany komunikacji w Brukseli, za dworzec kolejowy na rzymskich szczątkach w Kolonii i diabli wiedzą, za co jeszcze. Przetrzymywałam z zaciśniętymi zębami i dążyłam do Alicji, żeby tam wreszcie trochę odpocząć. Przez cholernego paryskiego złodzieja przyjechaliśmy do Birkerød o tydzień wcześniej, niż zostało uzgodnione. Alicji nie było, pojechała do Lund, gdzie mieszkał Turę, na szczęście w domu rezydowała Stasia, która akurat zdążyła uprasować całą pościel. Alicja wróciła nazajutrz i zaczęłam oddychać lżej z bardzo prostego powodu, mianowicie zostawiłam ich obydwoje i uciekłam na wyścigi. Marek nie popuścił, w stosunku do mnie utrzymywał atmosferę bezapelacyjnego potępienia, do dziś nie wiem dlaczego. Nie podobało mu się nic i Dania była brudna. Na pytanie, jakiego słowa użyje w odniesieniu do własnego kraju, jeśli tam mu jest brudno, nie odpowiedział, za to miał pretensję, że Pawełek mu zeżarł banany. Pawełek był w pełni zdolny zeżreć całą miejscowość i nie był to oczywiście Paweł Zosi, tylko całkiem inny Pawełek. Po tygodniu przyszedł list od mojej matki z informacją, że Lucyna umarła i mam natychmiast wracać. Znów nie miał na mnie wpływu fakt, iż od chwili napisania listu do chwili jego otrzymania upłynęły ze trzy tygodnie i Lucyna już jest pochowana, przyjęłam korespondencję jak komunikat bieżący, polecieliśmy do portu i nazajutrz odpłynęliśmy promem do Świnoujścia. Histerii dostałam wówczas absolutnej i doskonałej, jak nigdy w życiu. Siedziałam w jadalni, głodna śmiertelnie, i rzewnymi łzami płakałam wprost w kurze wątróbki. Pachniały przepięknie, wyglądały niebiańsko apetycznie i ani jeden kawałek nie chciał mi przejść przez gardło. Strumienie ciekły mi z oczu i musiałam sobie gębę zasłaniać, bo budziłam wyraźną podejrzliwość kelnera. Do Marka straciłam wtedy serce prawie bezpowrotnie. Nie wiem, co by na jego miejscu zrobił przyzwoity człowiek i prawdziwy mężczyzna. Może by wlał we mnie bombę koniaku, może spróbował dociec, co mi się stało i o co mi właściwie chodzi, może cokolwiek. Nic z tego nie uczynił. Siedział jak głaz i symbol potępienia i milczał z silną naganą. Pierwszy raz w dorosłym życiu kropnęłam się spać jak stałam, nie myjąc nóg ani zębów, z rozmazanym makijażem na twarzy i co gorsza, do rana wcale mi nie przeszło. Przekształciło się w furię. O mój Boże, a cóż za potwór wtedy do tej Polski wracał…! W Awinionie bez najmniejszego trudu kupiliśmy bilety razem z miejscówkami na pociągi relacji Paryż–Bruksela–Kolonia–Kopenhaga. Co prawda w Rødby pociąg z promu nam uciekł i goniliśmy go po torze kolejowym, a za nami leciało dwóch celników, spragnionych kontroli dokumentów, ale to już nie ma większego znaczenia. W Świnoujściu nie było sposobu

dowiedzieć się o rozkład jazdy Szczecin–Warszawa, nie mówiąc o jakiejkolwiek rezerwacji. A on mi wmawiał wyższość tego ustroju nad tamtym…! Ponura i wściekła, wyglądałam po drodze przez okno i zastanawiałam się, dlaczego ten mój kraj jest taki ohydny. Gdziekolwiek widzę plener, ludzką ręką nie tknięty, jest on cudownie piękny i bije na głowę liczne widoki rozmaitych obcych terenów, jeśli ludzka ręka coś tknęła, z miejsca robi się to obrzydliwe. Jak się to dzieje, do licha, ktoś się specjalnie stara, czy co? W czym rzecz…? Pociąg zatrzymał się pod semaforem przy jakimś obiekcie, bez wątpienia przemysłowym. Magazyn to był chyba. Stał długą chwilę i miałam czas na porównania. Takie same magazyny w Danii, w Niemczech, nawet we Francji, nie mówiąc o Holandii, widywałam czyściutkie i ładne, budynki pomalowane na wesołe kolorki, niebieskie, czerwone, żółte, uprzątnięte podwórze, beczki po smole, też w barwach rozrywkowych, równiutko ułożone, ustawione estetycznie, ogrodzenie porządne, zgoła eleganckie… Tu natomiast oglądałam szarą kobyłę z brudnymi oknami, odpadającym tynkiem, pełną czarnych smug i zacieków, te same beczki po smole poniewierające się wszędzie, czarne jak symbol ciężkiej żałoby, na dziedzińcu jeden rozległy śmietnik, na widok ogrodzenia zaś najlepiej było powiesić się od razu. Pociąg ruszył. Odwalałam dalej tę racjonalną pracę umysłową, dotychczas zaniedbywaną, pojawił się bowiem inny rodzaj obiektów, domki mieszkalne, wille jednorodzinne, posiadłości w plenerze. O Jezu. Pomijając przygnębiającą brzydotę większości budynków, doceniając fakt, że zostały pieczołowicie przyozdobione kapslami od piwa, potłuczoną ceramiką, kratkami w wymyślne wywijasy, no dobrze, niech im będzie, wszystkie miały cechy wspólne. Resztki rozwłóczonego budulca przed frontem, dziurawe miednice i połamane drewno, no i te ogrodzenia cudowne, walące się parkany, siatki połatane drutem kolczastym, rozszalałe dżungle zielska, wszystko dumnie wystawione na widok publiczny, w pełni dostępne zachwyconym oczom. Co za ekshibicjonizm cholerny, żadnego żywopłociku, żadnej osłony, nic, egzystencja jak na patelni! I to wszędzie, skąd im się bierze takie upodobanie do sceny…? Na każdym budynku zacieki, złe tynki dajemy, złe izolacje, nieszczelne rynny, cała robota wykończeniowa odwalona na od… tego, jak by tu elegancko powiedzieć… no, niedbale. Większość różnych całości składa się ze szczegółów… Uroda budynków, szczególnie tych dodatkowych, różnych szopek, drewutni, kurników, nie wspominając o chlewikach i oborach, wzbudziła we mnie nowe uczucie i nowy silny zamiar. Ruszę w Polskę i będę lać po mordzie wszystkich architektów powiatowych jak leci. Oni udzielają zezwoleń na budowę, ich obowiązkiem jest dbałość nie tylko o przepisy BHP i pepoż, ale także o estetykę kraju, każdy się stara we własnym zakresie i efekt starań oglądam sobie właśnie po drodze… Przyjechałam do Warszawy w stanie szaleństwa. Upał panował wściekły przez cały czas, nie wiem, jak się to mogło stać, ale zaczęłam od wizyty u mojej matki, która już przyszła do siebie po pogrzebie Lucyny i zdziwiła się, że wróciłam, i natknęłam się tam na Jankę. — Nie mów nikomu, że jestem — powiedziałam ponuro. — Tyle mojego, że nikt nie wie ó moim powrocie i będę miała tydzień spokoju. Do domu dotarliśmy po dziesiątej, w pierwszej kolejności odkręciłam kran, okazało się, że nie ma wody. Nic, ani kropli, czajnik suchy jak pieprz. Straciłam cechy ludzkie, zelżyłam Marksa, Engelsa, Lenina, Stalina i Dzierżyńskiego. Marek zażądał wiaderka, przyniesie tej wody, skąd, u diabła, miałam mu wziąć wiaderko, miałam jedno, gdzieś przepadło, półprzytomna z furii zaczęłam wywlekać sagany i szukać butelek, Marek awanturował się w przedpokoju, bo to wiaderko powinno być, tylko nie wiadomo gdzie, moja wina, jestem bałaganiara, i w tym momencie zadzwonił telefon. Bożenka. Dowiedziała się właśnie, że już jestem…

Należało nie podnosić słuchawki, najpierw załatwić sprawę wody, ale podniosłam z głupoty i przepadło. Bożenka do telefonów miała ślepy fart. Jeśli smażyłam jajecznicę, w pośpiechu wybiegałam z domu, zaczynałam spożywać gorący posiłek, jeden na tydzień, wtykałam głowę pod kran i w takich chwilach dzwonił telefon, mogłam być granitowe pewna, że to Bożenka. Ucinała sobie pogawędkę, okazje wybierając bezbłędnie. Teraz pobiła rekord. Dochodzi wpół do jedenastej, weszłam do domu przed chwilą po dwumiesięcznej podróży, wody nie ma, upał prawie nie zelżał, Marek mi przy drzwiach tupie nogami, żądając naczyń i sznurka, żeby związać ucha od tych saganów, a ona mi truje o swoim szwagrze. Szwagier owszem, był postacią barwną i dostarczał rozrywek, ale, na litość boską, nie w tej chwili przecież…!!! Odstawiłam ją od piersi, krótko wyjaśniając sytuację, zaspokoiłam Marka i zadzwoniłam do Janki, bezlitośnie wyrywając ją z pierwszego snu i sobacząc ciężko za komunikat o moim powrocie. I to akurat do Bożenki, o której wiadomo było, że zadzwoni natychmiast. Rozzłościła się, chociaż próbowała usprawiedliwić, bo Bożenka zadzwoniła do niej, wywlekając ją z wanny, jej ślepy fart telefoniczny działał na wszystkie strony, coś zaczęła o szwagrze, nie wytrzymała i powiedziała o mnie, żeby skrócić rozmowę. Wywinęła mi ten numer wprawdzie zaledwie drugi raz w życiu, ale w tym wypadku zastąpił salwę z katiuszy. Pokłóciłyśmy się potężnie. Jeszcze bym to strawiła, nawet po płachcie namiotowej i Robercie, ale ona od razu zadzwoniła do Bożenki i powiedziała, że zrobiłam jej piekielną awanturę za ujawnienie mojego powrotu. Uczyniła to wprawdzie w formie wyrzutu, bo kto widział dzwonić do mnie tak od razu, ale Bożenka odebrała inaczej i obraziła się śmiertelnie. Parę lat musiało przelecieć, zanim źródła afrontów powychodziły na jaw i stosunki towarzyskie odzyskały równowagę. Nasza wieloletnia przyjaźń jednakże się rozpadła. Zarazem w szybkim tempie rozlatywał się związek z blondynem wszechczasów. Jakieś głupstwo musiał zrobić, bo jęły mnie napastować przez telefon tajemnicze damy, operujące językiem, który przez usta by nie przeszedł chyba nawet dawnemu wrogowi, temu od rżnięcia opon. Jako oręża, używały telefonu. Straciłam cierpliwość do reszty, okowy dyplomacji pękły we mnie z hukiem i zrobiłam wreszcie naprawdę porządną awanturę. Wpędził mnie w rynsztok, szastając bezmyślnie moim numerem telefonu, a teraz nie umie uciąć dziwacznej i obrzydliwej afery, co za znajomości w ogóle posiada! Przy okazji wyłupałam całą prawdę na temat swojej opinii o nim, w pełni świadoma skutków. Poczucie sprawiedliwości zostawiłam sobie na użytek własny, bo w końcu, co tu ukrywać, sama się pchałam i dobrowolnie udawałam idiotkę, nikt mnie nie zmuszał, a w tym wieku człowiek powinien wiedzieć, co robi. Widziały gały, co brały. Zepchnięte z postumentu bóstwo nie wytrzymało i poszło sobie w siną dal, zostawiając mnie z rozbabranym mieszkaniem Lucyny i błędnymi poglądami na tle Katynia. Najśmieszniejsze było to, że wcale nie chciałam się go pozbywać, niby dlaczego miałabym się do tego nie przyznać, wręcz przeciwnie, chciałam go trzymać pazurami przy sobie, żeby robić dalsze awantury. Odpracować czternaście lat potulnej cierpliwości i wypomnieć wszystkie łgarstwa. Miał dość rozumu, żeby uciec od tego szczęścia i ocalić życie. Tym sposobem pozbyłam się blondyna wszechczasów i przystąpiłam do likwidacji mieszkania Lucyny. Nie miałam pojęcia, czy w ogóle należało to do moich obowiązków. Mieszkanie było spółdzielcze lokatorskie i krążyły pogłoski, jakoby moja matka mogła je odziedziczyć. Moja matka nie chciała, to po pierwsze, po drugie zaś tę właśnie sprawę Marek podobno próbował załatwić, osiągając ten tylko skutek, że spółdzielnia zaczęła się mnie czepiać. Usunęłam rzeczy Lucyny, przede wszystkim książki, których część w ogóle była moja, a pomagał mi Witek, mąż Małgosi, tej samej, która przed laty zleciała z górnego miejsca w wagonie sypialnym, córki Jadwigi. Niech mu Pan Bóg da zdrowie, bo nie powiem, co bym zdołała zrobić bez niego. Przy

okazji rozbierania na kawałki szafy siła wyższa odcięła mi kawałek palca, ale apteka była blisko i odcięty kawałek przyrósł z powrotem. Drugie błogosławieństwo stanowiła ciocia Jadzia, przydawało się jej wszystko i połowę kłopotów zdjęła mi z głowy. Uchetałam się jak dziki osioł, resztę śmieci zatem zostawiłam już własnemu losowi, niezdolna do latania z ciężarami przez dwa pietra. Zsypu śmieciowego tam nie było, a wyrzucanie przez okno wydawało mi się nietaktem. Spadek po sobie, na szczęście niewielki, Lucyna zdołała zabrać ze sobą do grobu, co nie każdemu się udaje. Pieniądze miała na kontach, złotówkowym dolarowym, upoważnienia żadnego nie zostawiła, teoretycznie dziedziczyły po niej siostry. Teresa chętnie się zrzekła, ale oficjalne zrzeczenie musiałoby przejść przez notariusza, co w Kanadzie wypadało drożej, niż cały spadek był wart, moja matka odebrała tylko z ZUS–u koszty pogrzebu, a na resztę machnęła ręką. Ja tym bardziej, odpadło mi całe załatwianie. Spółdzielnia jednakże nie popuściła. Udałam się do nich, żeby oddać klucze, ale owych kluczy nie przyjęto. Powiadomiono mnie, że mieszkanie musi zostać odebrane komisyjnie, ma być uprzątnięte i odnowione, w idealnym stanie, i komisja oceni. Na pytanie, kto ma odnawiać, odpowiedziano mi, że ten kto ma klucze. Nie chciało mi się z nimi dyskutować, wzruszyłam ramionami i poszłam sobie. Po paru miesiącach dostałam pismo, utrzymane w tonie groźby, w którym żądano kluczy i wypełnienia wszystkich obowiązków, bo inaczej wytoczy mi się sprawę sądową. Akurat jechałam na Kubę, miałam wielką ochotę zabrać klucze ze sobą i wysłać je z Hawany, ale stłumiłam chęć rozrywki przez rozum, co będę latać po obcym mieście i szukać poczty, tam gorąco. Załatwiłam rzecz w Polsce. Klucze zapakowałam porządnie i odesłałam przesyłką poleconą, dołączając korespondencję, wyjaśniającą w punktach, iż po pierwsze, nigdy w tym lokalu nie byłam zameldowana, po drugie, nigdy w nim nie mieszkałam, po trzecie, nie jestem spadkobierczynią lokatorki, po czwarte, prawdziwi spadkobiercy kładą lachę na spadku i nie ma czego im odbierać, po piąte, kluczami dysponowałam z czystej uczynności, bo donosiłam chorej osobie różne rzeczy do szpitala, po szóste zaś, klucze już raz przyniosłam, a szanowni państwo nie chcieli ich przyjąć. Ogólnie cała sprawa nic mnie nie obchodzi i proszę się ode mnie odchromolić. Później dowiedziałam się od ludzi, że spółdzielnie i ADM–y uprawiają tę działalność nagminnie. Odzyskują lokal za nic i jeszcze usiłują zwalić na kogoś koszty odnawiań i remontów, stosując metodę zastraszenia. Podobno niektórzy dają się narwać, przerażeni samą myślą o sprawie sądowej. Doszłam do wniosku, że społeczeństwo dało się ogłupić ostatecznie. A w ogóle w natłoku wydarzeń okropnych i przygnębiających, znów skopałam chronologię. Najpierw uzupełnię drobne przeoczenie. Kiedy wracałam z Algierii pierwszy raz, z tym uciążliwym bagażem, wiozłam w nim także arabską cebulę od dzieci dla Lucyny, nie do zjedzenia, tylko na działkę. Cebula już była chyba nieco przechodzona, bo zaczynała wyrastać i śmierdziała nieziemsko. Siedziałam wieczorem na Gare de 1’Est, czekałam na pociąg, późno się zrobiło, zmęczona byłam śmiertelnie i aż do Frankfurtu bez pieniędzy, ale kiedy uświadomiłam sobie nagle, co robię, wyrośniętą i śmierdzącą cebulę wiozę przez pół Europy, zaczęłam się tak okropnie śmiać, że łzy mi ciekły z oczu i ludzie się za mną oglądali. Nie miałam czym zasłonić sobie twarzy i pewnie mnie wzięli za wariatkę, co wydało mi się jeszcze śmieszniejsze. Następnie, już po śmierci Lucyny, zaginął Robert. Krótko po naszym powrocie pojechała do niego Zosia z Moniką, przy czym nie pamiętam, kiedy wysyłałam do niego fragmenty karoserii, przed jej wyjazdem czy po. W każdym razie wysyłałam je w lecie, tego jestem pewna, bo na wakacjach w Polsce przebywał Sasi. Atrapę,

błotniki i drzwiczki udało mi się kupić przez warsztat, zapłaciłam podwójną cenę, ale innego sposobu nie było i coś z tego, błotnik albo drzwiczki, do dziś mam w piwnicy. Resztę wypchnęłam. Zamierzałam wysłać jadącymi właśnie kontrahentami, co stanowiło metodę najprostszą, ale nowi kontrahenci, śmiertelnie przestraszeni własnym wyjazdem, odmówili. Nie pomogły tłumaczenia, że nic im za to nie grozi, przedmioty jadą legalnie, zgłoszone i oclone, Arabowie nie mają do nich żadnych zastrzeżeń, mój syn odbierze je na lotnisku, wszystko na nic, w panice nie rozumieli, co się do nich mówi. Akurat przyszedł do mnie Sasi, zakłopotany własnymi problemami. Spytał, jak ma przewieźć kupione w Warszawie marynarki. — Włóż na siebie — poradziłam w roztargnieniu. — Wszystkie cztery? — przeraził się Sasi. — A, nie. Jedną. No, może dwie… Zajęta byłam karoserią, olśniło mnie, postanowiłam mu wtrynić. Sasi nie protestował, ucieszył się nawet, że wracając potem do Tiaretu Robert odwiezie go do Mahdii. Sam miał jedną walizkę, proszę bardzo, mógł do niej dołożyć dwie paki z blachami. Na wszelki wypadek w przeddzień pojechałam na lotnisko i omówiłam kwestię z kierownikiem zmiany, wyjaśniając, że to nie Sasi szmugluje sobie części samochodowe, tylko ja je wysyłam do syna–kontrahenta i sama zapłacę cło. Wszystko zatem było w porządku, uzgodnione i legalne. Kontrahenci, w liczbie dwóch, lecieli tym samym samolotem co Sasi. Zostali odprawieni, przyszła kolej na Sasiego z blachami. Okazało się, że jako cudzoziemiec nadwagę musi zapłacić w dolarach, wypadło przeszło dziewięćdziesiąt, zmartwiłam się, nie nosiłam przy sobie walut obcych. Panienka przy odprawie miała ludzkie uczucia, rozumiała, o co chodzi, całe samochody w częściach jechały ludźmi do Afryki, złapała jednego z odprawianych kontrahentów, wydarła mu z ręki paszport i bilet, kontrahent zgłupiał, panienka dopisała mu blachy, nie zważając na jego protesty popędziłam płacić nadwagę w złotówkach. Sasi czekał cierpliwie, kontrahent, bardzo blady, odżegnywał się od podejrzanego szataństwa i wykrzykiwał, że w Algerii za nic nie odpowiada. Wszystko razem trwało dość długo, bo do kasy stał ogon, Sasi był ostatni, przyszła nowa celniczka, zainteresowało ją, dlaczego Arab wiezie cudzą karoserię, Sasi ze zdenerwowania zaczął mówić po arabsku i pokazywał palcem w moim kierunku. Celniczka wreszcie przyszła do mnie. Wyjaśniłam, co mogłam, podkreślając, że zostało to uzgodnione z kierownikiem zmiany. — Z którym? — spytała nieufnie. — A bo ja wiem, z którym? Taki wysoki, przystojny… — Oni wszyscy piękni — powiedziała ponuro, zawahała się i machnęła ręką. W tym całym zamieszaniu na walizkę Sasiego nikt w ogóle nie zwrócił uwagi, marynarki mu przeszły bez słowa. Blachy odjechały na taśmie. Przedarłam się przez wartownika i poleciałam płacić cło na własny dowód osobisty już po starcie samolotu. Robert blachy i Sasiego odebrał, tchórzliwych kontrahentów zaś wyekspediował w dalszą drogę taksówką. Jechali gdzieś na południe, nie pamiętam, do jakiej miejscowości, w każdym razie po tej stronie Sahary, a komunikacja autobusowa nie stwarzała wielkich nadziei. Usiłowałam się dowiedzieć w czasie pobytu, czy algierskie autobusy mają jakiś rozkład jazdy, okazało się, że owszem, ale trzymają się go z dokładnością do półtorej doby. Gdyby zabrali jego blachy, odwiózłby ich sam, a na autobus czekałby Sasi. Następnie, jak powiedziałam, znikł. Zosia i Monika już tam były, wszyscy razem pojechali na urlop do Francji, po czym ślad po nich zaginął. Do Algierii nie wrócili, do Polski nie przyjechali, nikt nie wiedział, co się z nimi stało. Marek, z właściwym sobie optymizmem, suponował, że Robert zaangażował się do Legii Cudzoziemskiej albo handlował narkotykami i siedzi w

więzieniu. Zosia i Monika zapewne też. Zniosłam te pocieszające prognozy, bo chodziły po mnie właściwe przeczucia. I rzeczywiście, po paru miesiącach moje dziecko objawiło się w Kanadzie. Załatwił wyjazd we Francji, Kanada go zaaprobowała, dostał darmowy przejazd, mieszkanie, część mebli, półroczny zasiłek na naukę języka, potrzebną mu jak dziura w moście, a potem pracę. W ukochanym zawodzie, przy produkcji narzędzi precyzyjnych. Kiedy leciałam na Kubę, miałam już jego adres w Hamiltonie. Na Kubę zostałam wysłana służbowo. Odbywał się tam kongres kryminalistów, pardon, pisarzy utworów kryminalnych, zaproszone były demoludy, Ameryka Środkowa i Południowa i parę osób z boku. Przypuszczam, że nikt od nas nie chciał jechać, wytypowano zatem mnie. Zgodziłam się bez namysłu, zapomniałam bowiem zupełnie, że leci się tam przez Trójkąt Bermudzki. Trójkąta Bermudzkiego boję się panicznie i niech mi nikt nie wmawia, że tam nic nie ma. Sama stwierdziłam, że jest, i zaraz o tym napiszę. Wyjeżdżałam w pośpiechu, ministerstwo załatwiło sprawę tak idiotycznie, jak tylko mogło, nie udzieliło żadnych informacji, nie przydzieliło mi żadnej waluty, pieniądze w postaci kubańskich peso wzięłam z własnego konta, bo inaczej leciałabym bez grosza. Wiedziałam tylko, że po drodze mam Pragę czeską, podjęłam zatem także korony. W dolarach nie miałam nic, nawet bilonu nie tknęłam, bo po co mi waluty wymienialne na trasie Warszawa–Praga–Hawana. Nie wiozłam ani jednej własnej książki, głównie starałam się pamiętać o kostiumie kąpielowym. Co do książek zresztą, sama ich nie miałam, bo wtedy jeszcze nie było żadnych wznowień. W Pradze okazało się, że tranzytem lecą dwie osoby, jakiś nasz chłopak do Panamy i ja. Chłopak z kolei nie miał ani grosza w czeskich pieniądzach, na następny samolot czekaliśmy do wieczora, pętając się po mieście, stawiałam mu piwo i skromne pożywienie. Między lądowanie w Montrealu zaskoczyło mnie kompletnie, dla odmiany chłopak stawiał mi napój i dał w prezencie trzydzieści pięć centów, bo uparłam się skorzystać z okazji i wysłać kartkę do dzieci. Oczekiwanie trwało krótko, polecieliśmy dalej. Pogoda od początku była cudownie piękna, czyste niebo, żywe słońce, które niepojętym sposobem wzeszło dwa razy, wszystko fajnie. I nagle, ni z tego, ni z owego, samolot wszedł w mgłę. Gęste mleko na wysokości prawie dziesięciu kilometrów, wata we wszystkie strony, w górę, w dół, do przodu i do tyłu. Przyglądałam się temu przez chwilę, zdumiona i prawie oburzona. — No i co to ma znaczyć? — spytałam z pretensją, wskazując widok za oknem. — Nie wie pani? — zdziwił się chłopak. — Trójkąt Bermudzki. Jezus Mario…!!! Włosy stanęły mi dęba na głowie i o mało się nie udusiłam. — Czy pan jest pewien, że lecimy do przodu? — spytałam w panice. — Niby się nie przechyla, ale w Trójkącie Bermudzkim to nigdy nie wiadomo… Z zaciśniętymi zębami zaczęłam liczyć kilometry. Szybkość znałam, podawali ją, zegarek miałam na ręku, szedł normalnie, obliczyłam, że rozciągała się ta mgła na przestrzeni tysiąca dwustu kilometrów. Za dużo jak dla mnie… Ulgi, jakiej doznałam, ujrzawszy wreszcie w dole ocean i wyspy, opisać nie sposób. Kubę już prawie było widać, wyspy i woda wokół nich wyglądały jak reklamowy obrazek, kolory wydały mi się zgoła sztuczne, od jaśniutkiego seledynu do ciemnego fioletu, poprzez wszystkie odcienie błękitu i zieleni. Spytałam, co to jest i skąd się bierze, przekonana, że jakieś glony tworzą na wodzie te barwy. Chłopak leciał do Panamy już któryś tam raz, obeznany był ze zjawiskiem, odparł, że nic podobnego, żadne glony, po prostu różny piasek na różnych głębokościach

prześwituje przez kryształowo czystą wodę. Informacja okazała się prawdziwa, zobaczyłam to później z bliska i osobiście w to weszłam. Na miejscu wyszły na jaw różne rzeczy. Po pierwsze kubańskimi peso mogłam się wypchać i wytapetować, cudzoziemcy na Kubie płacą w dolarach. Ewentualnie mogą mieć specjalne środki płatnicze, coś jak nasze dawne bony, używane w Peweksach, powinnam była dostać je w Warszawie, ale, jak powiedziałam, ministerstwo sprawę załatwiło świetnie. Na marginesie chcę skromnie zauważyć, że imponująca wartość waluty krajów socjalistycznych od początku świadczyła o doskonałej stabilności gospodarczej ustroju… Po drugie, byłam osobą oficjalną, jedynym przedstawicielem PRL, i na kongresie powinnam wygłosić przemówienie. Przemówienie, proszę bardzo, w tym miejscu oporów nie miałam. Po trzecie, literatura polska na Kubie skończyła się na Mickiewiczu i Quo vadis i nikt tam na oczy nie widział żadnej naszej książki. A nie, przepraszam, w ambasadzie mieli jeszcze W pustyni i w puszczy. Dostałam tłumaczkę, Beatricze, młodą Murzynkę o najpiękniejszych oczach, jakie w ogóle mogły istnieć na świecie. W ogóle była bardzo ładna, na głowie miała czterdzieści dwa warkoczyki, nie liczyłam ich, rzecz jasna, tylko zwyczajnie spytałam ją o ilość. Poza tym była arystokratką, jej prababka została przywieziona na Kubę jako niewolnica prosto z Afryki i nigdy w rodzinie nie zaistniały żadne związki z jakąkolwiek inną rasą niż rzetelnie czarną. Przeżycia osobiste miałam wstrząsające, jedno po drugim, w dodatku o mało nie spowodowałam wojny polsko–kubańskiej, a za to zacieśniłam stosunki bułgarsko–kubańskie. Chyba wdam się w to tematycznie, lekceważąc chronologię. Oracji oficjalnych wygłosiłam dwie. Pierwsza przeszła ulgowo, odpracowałam ją na spotkaniu literatów, dziennikarzy i tłumaczy i wszystkim się bardzo podobała. Potem jednakże nastąpiło zbiegowisko u ministra kultury i znów byłam zmuszona reprezentować kraj. Kubańscy tłumacze są wytresowani, walą tekst, jak słyszą. Beatricze była szara na twarzy, ale tłumaczyła porządnie, zdanie po zdaniu, hiszpański to nie chiński, można się w nim połapać. Ja zaś nie powiedziałam nic nadzwyczajnego, zorientowana już nieco w ich tematyce, zaproponowałam tylko z czystej życzliwości, żeby po dwudziestu siedmiu latach odczepili się może wreszcie od tego szpiegostwa i czujności ideologicznej i rozszerzyli wachlarz zainteresowań. Myśmy to już zrobili i nic się nie dzieje. Zważywszy panujący właśnie stan wojenny, mogłam się im nie wydać w pełni wiarygodna, to przyznaje. Pana ministra poderwało, z ogniem w oczach wykrzyczał płomienną replikę, spotkanie przeistoczyło się bez mała w wiec agitacyjny. Cały kongres zaczął mnie omijać szerokim łukiem aż do chwili, kiedy okazało się, że jestem w przyjaźni z Siemionowem, który zresztą, moim zdaniem, świetnie pisze. Objawy przyjaźni dały się zauważyć przy sposobności zagubienia przeze mnie przywiezionych papierosów, nie mogłam ich znaleźć i coś musiałam sobie kupić. Za peso dostępne mi były tylko popularne bez filtra, zgniewało mnie, poleciałam do Siemionowa i zażądałam, żeby mi kupił jakieś amerykańskie. — Wy tu macie przekłady — rzekłam właściwym sobie pięknym polsko–ruskim językiem. — Wy tu macie jakieś dzięgi, kupcie mi w ramach przyjaźni polsko–radzieckiej, a ja wam potem oddam czieriez Helenę. Nie wiem, co z tego zrozumiał, ale papierosy kupił i ofiarował mi w charakterze suwenira, po czym kongres na nowo zaczął ze mną rozmawiać. Swoje zresztą później odnalazłam. Faux–pas jednakże został popełniony i postanowiłam go odkręcić. Na party w ambasadzie wdałam się w pogawędkę z naszym ambasadorem i dwoma kubańskimi wiceministrami, którzy czas jakiś przebywali u nas i polski język znali całkiem dobrze. Usiłowałam wyjaśnić im, co miałam na myśli, i zaszczepić im własne poglądy, następnie zaś Beatricze rzekła do mnie na stronie:

— Ja pani nie chcę martwić i nie wiem, co pani mówiła, ale wasz ambasador wyglądał, jakby go miała za chwilę trafić apopleksja… Nawet się zastanowiłam, którędy będziemy tę wojnę prowadzić, bo geograficznie mogły istnieć kłopoty. Ambasadora jednak szlag nie trafił i najzupełniej żywy i zdrowy domagał się ode mnie załatwienia sprawy książek. Niech sobie robię, co chcę, ale niech ktoś tu wreszcie przyśle współczesną literaturę, bo aż wstyd nic nie mieć, a oficjalnymi drogami jednej litery nie można się doprosić. A pewnie, ministerstwa wszak nie po to egzystują, żeby cokolwiek robić. Stosunki bułgarsko—kubańskie zacieśniłam przypadkiem. Był na kongresie facet, pisarz, który zachwycił mnie od pierwszego wejrzenia. Nie oglądam telewizji, ale dwukrotnie zdarzyło mi się natknąć u kogoś na odcinek „Izaury”, stwierdziłam, że Izaura miała zeza i zauważyłam Leoncia. Śliczny był z tym wąsikiem, idealnie typowy, i wypisz wymaluj identycznie wyglądał kubański pisarz. Jak dla mnie, zszedł prosto z ekranu i nie ukrywałam zdania. — Nich pani przestanie z tym Leonciem! — błagała mnie Beatricze. — Bo ja już sama zapominam, jak on się naprawdę nazywa i też zaczynam mówić „Leoncio”. Dowiedziałam się, że oni mają tam podobno doskonałe lody, jakoś nie miałam kiedy ich spróbować, aż wreszcie przyszła luźna chwila. Siedziałam w jadalni hotelowej, Beatricze nie było, wolny stół dla kongresu pozwalał na fanaberie, przypomniałam sobie o lodach. Przy stoliku pod ścianą siedzieli we dwóch, bułgarski pisarz i Leoncio. Po jakiemu rozmawiali. Bóg raczy wiedzieć, zdaje się, że obaj znali angielski w tym samym zakresie co ja. Poszłam do Leoncia. Z łatwością zrozumiał, że czegoś chcę, nie wiedział tylko czego. Gele, mówiłam, ice, glass, iskrem soda, co mi się wyrwało po duńsku, sama już nie wiem, jakich słów używałam, bez skutku. Leoncio popadał w rozpacz, ja też, zwróciłam się do Bułgara: — No pomóżcie mi — poprosiłam. — Zmrzlinu chciałam. Bułgar był gruby i dobroduszny. Ucieszył się, że rozumie. — Ja wam pamagu — zapewnił i odwrócił się do Leoncia. — Ona takie chaczieła, o…! Wywalił jęzor i z rozmachem oblizał parę razy własną dłoń. — Aaaaa…! —krzyknął Leoncio, uszczęśliwiony. — Gelado… No i masz, gelado. Takie proste słowo nie przyszło mi do głowy. Dostałam te lody i rzeczywiście okazały się znakomite. Warto było zbliżać ku sobie Bułgara z Kubańczykiem. Z przeżyć prywatnych, do dziś jestem chora na muszlę. Własnoręcznie udawało mi się zbierać tylko takie mniejsze, leżące na głębokości metra do półtora, przeważnie zakopane w piasku, bo w przeciwieństwie do bursztynu muszle są ciężkie i spokojna woda nie daje im rady. Te wielkie, przeze mnie upragnione, spoczywają pięćdziesiąt metrów głębiej i wyciągane bywają tylko przez poławiaczy albo, przypadkiem, przez rybaków. Pojechałam z Beatricze na Varadero, kongres miał do dyspozycji samochody, na plaży ujrzałam chłopczyka z muszlą, trzymał ją pod koszulą i pokazywał ukradkiem. Była cudownie piękna, wielka, ale młoda, w idealnym stanie, chciał za nią ileś dolarów, pięć, piętnaście, a może pięćdziesiąt, ewentualnie buty. Skąd, na litość boską, miałam wziąć buty, oddać własne klapki…? Pomijam już to, że na plaży byłam boso… Pomyślałam, że przyślę mu z Polski wszystkie buty moich synów, zrobiłam się półprzytomna, popędziłam po Beatricze, żeby przetłumaczyła propozycję, wróciłyśmy po paru minutach. Chłopczyk już był załatwiony, złapała go policja, bo nie wolno na Kubie handlować muszlami. Jeden policjant pilnował przestępcy, który obmywał nogi z piasku pod pompą, drugi szedł w głąb lądu, wymachując muszlą. Byłabym go dopadła, wydarła mu skarb, niekoniecznie przemocą, z wszelką policją dotychczas umiałam się dogadać, już ruszyłam ku niemu, ale powstrzymała mnie Beatricze. — Niech się pani opamięta! — poprosiła rozpaczliwie. — Niech się pani zastanowi, co pani robi, pani wyjedzie, a ja tu zostanę…!

Zrozumiałam ją, ustrój był nam wspólny, wpatrzona w policjanta zachłannym wzrokiem, prawie płacząc, dałam spokój i do dziś tego odżałować nie mogę! Wszyscy chyba pojmują, że muszla kupiona zwyczajnie w sklepie to nie to samo… No właśnie, a propos ustroju. Hotele były w porządku, pohiltonowskie, nie zdewastowane, łazienki–szał, wanny wpuszczane w podłogę, klimatyzacja… To, że u mnie w pokoju klimatyzacja zaczęła grzać i śmierdzieć, stanowi drobiazg niegodzien uwagi, zmieniono mi pokój od razu na inny, na tym samym piętrze, żebym nie musiała się daleko przenosić. W jadalni na dole zimno było jak w psiarni, sama przyjemność, ustrój objawił się tuż obok, oczywiście w wychodku. Specjalnie poszłam sprawdzić i z miejsca skojarzył mi się z barem „Frykas” w naszym Super Samie. Te same uroki, podobny stan. Zainteresowałam się tymi na mieście. Pewnie, że Związku Radzieckiego nie sięgały, ale ustrój z nich można było odgadnąć od pierwszego wejrzenia. Przypominam uprzejmie, że Kuba z nami nie graniczy… Zdaje się, że kwitły u nich akurat nasze lata pięćdziesiąte. Żaden Kubańczyk nie miał prawa wejść do żadnego hotelu, chyba że był zatrudniony i miał specjalne zezwolenie, w wejściu pilnował wykidajło i nawet ja w nim dostrzegłam tajniaka. Nie wolno było pytać, gdzie mieszka ta brodata… pardon, Fidel Castro. Mieli kartki, na te kartki mogli kupić rocznie cztery pary majtek i dwie pary butów, innych produktów nie pamiętam. Salony z wolną sprzedażą prezentowały ceny wielokrotnie wyższe i nikogo nie było na to stać. Wydawnictwa nie miały papieru. Stara Hawana zaczynała się sypać, nie tknięta remontem od Zatoki Świn, wszędzie widziałam oblatujące tynki, wyrwane z zawiasów okna i drzwi, oberwane balkony, cudowne koronkowe hiszpańskie budownictwo w ruinie. Dawne kafejki, restauracyjki i sklepiki na przedmieściach pozabijane deskami, co robiło wrażenie miasta po zarazie. Ogony do własnych owoców, jak u nas do arbuzów, obok stoiska kapiące obfitością, wyłącznie za dolary. Nawet byłam zadowolona, że tych dolarów nie wzięłam, bo dokonałam przeliczeń i wyszło mi, że jest to najdroższy kraj świata. Nie umarłam na mieście z pragnienia wyłącznie dzięki Beatricze. Albo kazała mi się nie odzywać i udawać Kubankę, albo wykrzykiwała, że Polonia to jest socjalista, komunista, rewolucjonista i mam prawo wypić mechito za peso. W życiu nie byłam taką rewolucjonistką jak wtedy, ale dla ratowania życia zgadzałam się być czymkolwiek. Niszczyli tę zachwycającą wyspę wszelkimi siłami. Gdziekolwiek pojawiał się jakiś ślad przemysłu, jakiekolwiek roboty, pozostawała po nich ziemia jak po wybuchu nuklearnym. Zniweczona roślinność, połamane kikuty uschniętych drzew, czarny grunt, wyjałowiony doszczętnie. Jakiś głupek dumnie pokazywał mi na autostradzie pozostawione na pamiątkę przejazdy z budkami, gdzie się kiedyś płaciło, i tłumaczył, że proszę jak im dobrze, dawniej jeździli autostradą za pieniądze, teraz jeżdżą za darmo. Beatricze, na szczęście, akurat obok nie było i nie mogłam mvi zwrócić uwagi, że niegdyś tę autostradę ktoś utrzymywał w idealnym stanie, a teraz widzę dziury łatane polskim asfaltem, smoła z niego tryska na czubki palm kokosowych. Jeszcze trochę i będą mieli ruski przełom. Statystycznie sto sześćdziesiąt osób dziennie uciekało z tego raju łódkami na Florydę. Nikt jakoś nie uciekał z Florydy na Kubę, żeby wyrwać się z kapitalistycznego piekła, aczkolwiek Amerykanie wcale nie pilnowali. Interesowały mnie kokosy, które leciały z palm przy samej szosie i rozbijały się o ziemię, postanowiłam znaleźć sobie kilka słabo popękanych. Z żoną czeskiego pisarza i Beatricze pojechałam na Varadero, kokosami zamierzałam zająć się w drodze powrotnej i nawet namówiłam do tego Czeszkę. Pomysł jej się spodobał. Wynajęłyśmy kabinę nad basenikiem, zamknęłyśmy w niej rzeczy i poszłyśmy na plażę. Wszystko było świetnie aż do chwili, kiedy należało wracać. W czeskiej ambasadzie miało się

odbyć jakieś party, a może nawet ważniejsza uroczystość, żona pisarza umówiona była o określonej godzinie, dołożyłyśmy odrobinę czasu na te kokosy i ruszyłyśmy ku kabinie. Kabina była zamknięta, klucza gościom nie dawano, bo istniał tylko jeden do wszystkich drzwi Zaczęłyśmy szukać faceta z kluczem. Nie było go nigdzie, reszta obsługi obiektu okazywała lekkie zmieszanie i wreszcie Beatricze zdobyła informację. Facet się urżnął i zgubił ów klucz, możliwe, że wpadł mu do wody, albo co. Zażądałyśmy otwarcia drzwi jakimkolwiek innym sposobem, przy czym, ze zrozumiałych względów, największą energię wykazywała Czeszka. Czekając spełnienia naszych żądań, nerwowo siedziałyśmy na ławeczce w cieniu. Przyszło dwóch młodych facetów, obejrzeli drzwi, zajrzeli do środka przez rozstaw między listwami i zaproponowali, żeby poczekać, aż ten od klucza wytrzeźwieje. Czeszka zaprotestowała bardzo gwałtownie. Faceci oddalili się i wrócili po bardzo długim czasie, przynosząc ze sobą łyżkę, widelec, śrubokręt i zdaje się, że klucz do konserw. Przystąpili do prób otwarcia. Przyglądałam się im, rzewnie myśląc, że pierwszy lepszy polski chuligan otworzyłby te drzwi z listew jednym celnym kopem, oni zaś wykazują niemrawość bez granic, wygląda na to, że Fidel Castro złagodził obyczaje… Czeszka popadała w rosnącą frustrację, faceci gmerali przy drzwiach widelcem, Beatricze poleciała robić awanturę. Przyszedł jeszcze jeden, nieco starszy, teraz wysilali się we trzech. Pomyślałam z kolei, że minister kultury miał rację, zakres przestępczości jest u nich ograniczony, włamania się nie przytrafiają. Po półtorej godzinie otwarto zaporę, wyrywając drzwi z zawiasów. Kokosy mi się wściekły, bo nie miałam już serca przypominać o nich półprzytomnej ze zdenerwowania kobiecie. Mąż czekał na schodkach hotelu w wytwornym stroju i bardzo blady. Był święcie przekonany, że miałyśmy katastrofę i żony żywej już nie zobaczy. Minęła go jak meteor, pędząc do pokoju, żeby się chociaż przebrać. Przyjechałam tam w porze deszczowej, która objawiała się tym, że co drugi dzień nadchodziła burza i ulewa, potem zaś znów na czystym niebie szalało żywe słońce. Przed kolejną burzą wybrałam się na spacer. Dlaczego akurat w tropikach decydowałam się na przechadzki w najbardziej nieodpowiednich chwilach, pojęcia nie mam, wiedziałam, że źle robię, ale coś mnie pchało. Wyszłam, pomyślawszy z nadzieją: „Może co ukradnę…” Uświadomiłam sobie osobliwą myśl, rozbawiła mnie i zastanowiłam się, skąd się wzięła. Odgadłam sama siebie od razu, w planach miałam kawałek kaktusa. Rosło tego wszędzie pełno i kłopot leżał tylko w rozmiarach kawałków, z których najskromniejsze mogły zająć pół walizki. Znalazłam jednak coś małego i obecnie to coś wyrosło u mnie już powyżej półtora metra, nawet kwitnie, spaceru zatem nie żałuję, aczkolwiek poniechałam go w pośpiechu natychmiast po dokonaniu kradzieży. U nas pogoda przedburzowa bywa dobijająca, a co mówić na Kubie. Atmosfera gniotła prasą hydrauliczną, czarna chmura właziła na niebo, potem zerwał się wściekły wicher, potem lunęło. Byłam już blisko hotelu, ale zdążyło mnie dopaść, równie dobrze mogłam wykąpać się w morzu, jak stałam, w kiecce i w pantoflach. Zielska z ogrodu Hemingwaya nie musiałam kraść, dostałam w prezencie. Węgierka się nim zachwyciła, jej tłumaczka postarała się wyrwać trochę, przy okazji i dla mnie. Trzymało się dwa lata, potem uschło, nie wytrzymało naszych kaloryferów. Z willi Hemingwaya zrobiono muzeum bardzo inteligentnie. Nie wchodzi się do środka, ogląda się wszystko przez okna, obchodząc dom dookoła, dzięki czemu nic się nie niszczy. Obejrzałam i stanowczo twierdzę, iż jeśli będę miała takie warunki pracy, też zdołam dostać nagrodę Nobla. Nie będę miała, dodatkowo potrzebna jest troskliwa żona…

Pod koniec pobytu straciłam Beatricze, bo przyjechał ktoś z naszego MHZ–tu i skrzydła mi u ramion urosły. Nie musiałam się już hamować ze względu na nią. Cały park samochodowy taksówek oficjalnych wprawdzie dla mnie odpadł, bo wszystkie jeździły za dolary, znalazłam sobie jednakże prywatnego, za peso, którymi dysponowałam w obfitości, i obydwoje byliśmy bardzo zadowoleni. Zwiedziłam i obejrzałam, co mogłam i tylko z braku czasu nie pojechałam w poprzek, na Karałby. Rozmawialiśmy językiem tajemniczym, on wykrzykiwał: Grando, grando!, ja zaś nie byłam pewna, czy ma na myśli, że to takie wielkie, czy też, że straszna granda. Skłonna byłam przyjąć drugą ewentualność z tej racji, że oglądaliśmy właśnie nowoczesne budowle rządowe. Wtedy właśnie poczyniłam spostrzeżenia co do stanu starej Hawany oraz upewniłam się, że Beatricze mówiła świętą prawdę. Od niej bowiem dowiedziałam się, że Kubańczycy są czyści, Europejczycy zaś śmierdzą, z czego najbardziej ruskie. Rzeczywiście, potrafiła wywęszyć ruskich po drugiej stronie ulicy, bez mała jak WOP–owski pies. Sprawdzałyśmy, zgadzało się, musiała ich rozpoznawać węchem, bo na oko się nie dało. Tak straszliwej mieszaniny ras i narodowości nie spotkałam nigdzie indziej, od białych do czarnych, poprzez wszystkie możliwe kolory i odcienie, plątało się tam wszystko. I uczciwie przyznaję, że zachwyciła mnie równość absolutna, sama przestałam dostrzegać kolor skóry, istniało w atmosferze coś takiego jak u nas w odniesieniu do Polaków, kogo obchodzi, czy ktoś jest blondyn, szatyn czy łysy, co za różnica? Żadna. Wielkie zwycięstwo Kuby nad rasizmem, chociaż znając ustrój, nie mogę gwarantować za jego prawdziwość i trwałość. Czystość sprawiała, że nędza nie rzucała się w oczy. Wlazłam do warsztatu samochodowego w starej Hawanie, nie było to nic reprezentacyjnego i jak Boga kocham, wszyscy mechanicy mieli na sobie czyste spodnie i czyste koszule. Beatricze twierdziła, że Kubańczyk kąpie się trzy razy dziennie, w warunkach wyjątkowo nie sprzyjających dwa razy, i za skarby świata nie włoży na siebie tego, co zdjął przed kąpielą. Zważywszy klimat, rozumiem ich w pełni. Odleciałam z Kuby przy pogodzie jeszcze piękniejszej niż przy podróży w tamtą stronę. Coś .podobnego rzadko się zdarza, z reguły w czasie lotu widzi się gdzieś jakieś chmurki, mgiełki i smugi. Tym razem nie było nic, od Hawany przez Montreal i Pragę pogoda jak dzwon, idealnie czyste niebo i przezroczyste powietrze, w Nowym Jorku mogłam budynki policzyć, nad Kanadą oglądałam krowy na łąkach i znaki drogowe na autostradach, i w cholernym Trójkącie Bermudzkim samolot znów wszedł w mgłę prawie w tym samym miejscu i leciał w mleku osiemset pięćdziesiąt kilometrów, co znów starannie obliczyłam, i co? I tam ma nic nie być? Akurat! Lecąc z Pragi i zbliżając się już do Warszawy, patrzyłam do przodu i nareszcie zobaczyłam chmurę. Po przeraźliwie słonecznej pogodzie na jednej trzeciej kuli ziemskiej widok sprawił mi przyjemność, nareszcie jakaś odmiana. Przyglądałam się. przyglądałam i powolutku ogarniała mnie zgroza. To nie była żadna chmura. To był nasz osobisty, warszawski smog. Patrzyłam na to z wysokości dziewięciu kilometrów i próbowałam ocenić rozmiary. Warstwa ciemnoszarego pyłu wznosiła się na wysokość jednego kilometra i rozciągała na obszarze nie tylko miasta, ale także województwa. Trwała sobie nieruchomo, nadzwyczajnie zadowolona z zakazu palenia papierosów na peronach dworców kolejowych. Samolot zniżył się i wylądował w samym środku tego świeżego powietrza. Od razu przyszła mi na myśl wspaniała, szlachetna akcja dla zdrowia, zakaz palenia papierosów gdzie popadnie, bo przeszkadzają niepalącym. Dziwni ci niepalący, przeszkadzają im papierosy, a z radością oddychają rozkoszną wonią spalin wokół autobusów komunikacji miejskiej, każda śmieciarka to dla nich jak różany ogród, każda wywrotka to aromat niebiański, a już kominy „Siekierek”, huty „Warszawa”, Żerania, wyziewy Tarchomina, nie wspominając o

miejscach wyjątkowo atrakcyjnych,—jak Tarnobrzeg, Górny Śląsk, huta „Katowice”, to bez wątpienia samo szczęście i zdrowie. Tam dopiero pełną piersią mogą sobie odetchnąć! W oczach ciemnieje. Zrobić cokolwiek, bo tego co trzeba szanowni decydenci zrobić nie potrafią. Pozorować jakiekolwiek działanie, udawać pracę, żeby się nikt nie czepiał, żeby nadal utrzymać stołki i koryto. Ile złego narobiły nam kretyńskie zarządzenia, kiedy ten cały naród wreszcie oprzytomnieje, pytam się grzecznie…?! Zaraz, chwileczkę. Miałam się na razie nie wdawać w politykę… Zupełnie zapomniałam napisać, że po zerwaniu z Markiem pojechałam na Mierzeję i dostałam zawału. Pojęcia zielonego nie miałam, że to zawal, dziwił mnie ostry ból w sercu, ale myślałam, że wynika ze względów uczuciowych i byłam wściekła. Dzień w dzień błąkałam się po zlodowaciałej plaży i czekałam, żeby mi wreszcie przeszło. Przeszło, kiedy kra pękła i podeszło do brzegu całe złoże bursztynowe. Co się tam wówczas działo, nie będę teraz opisywać, bo zamierzam zrobić z tego całą książkę. W każdym razie dokładnie zrozumiałam, jak można umrzeć z zimna, nie ma to jak doświadczenie osobiste. Mnóstwo razy czytałam, że jacyś tam rozbitkowie na łódeczce poumierali z zimna w dwa dni i pojąć tego nie mogłam, jak oni to zrobili, dostali galopującego zapalenia płuc, czy co…? Wtedy to wreszcie do mnie dotarło, wracając do domu, wyraźnie czułam, jak mi lodowacieje szpik w kościach, zamieniłam się w kawał drewna, blisko miałam, a gdyby tak dalej…? Zrozumiałam, zgodziłam się, że można umrzeć z zimna, i to nawet dosyć szybko. Wracając do chwili bieżącej, myli mi się kolejność wydarzeń. Chyba jednak najpierw moje dzieci wróciły z Algierii i po siedmiu latach na nowo zaczęły egzystować w Polsce. Pierwsze, wysoce skomplikowane perypetie, wynikłe z braku rozeznania w sytuacji krajowej, zakończyły się szczęśliwie i mój syn kupił sobie pieczarkarnię na Siekierkach. Zmiłuj się, Panie, nade mną. A, nie. Już wiem, przypomniało mi się. Przedtem zawiozłam moją matkę do Kanady. Przypomniało mi się dlatego, że na dwie godziny przed naszym odlotem kochane dziecko zadzwoniło i zażądało ode mnie budowlańca. Przytomnego i z sensem. — Czyś zgłupiał? — spytałam, rozzłoszczona. — Nie mogłeś wczoraj powiedzieć? Za dwie godziny mam samolot! — Wczoraj nie było wiadomo — odparto dziecko stanowczo. — Daj budowlańca natychmiast! Cud chyba sprawił, że złapałam Edmunda, z którym pracowałam na Domu Chłopa. Miałam jego telefon, ale nie widziałam go od lat. Nie mając czasu nic wyjaśnić, rzuciłam go Jerzemu na pożarcie i zajęłam się moją matką. Moja matka po śmierci Lucyny podupadła straszliwie, bo przestała jeść. Straciła apetyt i nie było sposobu, żeby wmusić w nią pożywienie. Schudła przerażająco i prezentowała melancholię zgoła chorobliwą, objawiającą się słowami: — To dziecko to mnie zapomni… Wpatrywała się w dal wzrokiem, od którego ręce opadały, i mówiła: — Tego dziecka to ja już nigdy nie zobaczę… „To dziecko” to była Monika, córka Roberta. Po paru tygodniach cmentarnych prognoz nie wytrzymałam. — A otóż właśnie zobaczysz! — powiedziałam ze złością i zadzwoniłam do Teresy. Teresa wpadła w panikę, ale zaproszenie przysłała, na dokładkę i dla mnie. A mówiłam wyraźnie, że ja zaproszenia nie potrzebuję! Teraz, zdaje się, będzie dygresja za dygresją. Zaproszenia rzeczywiście nie potrzebowałam. Jeszcze za czasów Marka i niewątpliwie przy jego pomocy przeprowadziłam półroczną batalię na

tle tych cholernych zaproszeń, które wydawały mi się obelżywe i haniebne. Byłam człowiekiem dorosłym, samowystarczalnym, normalnym, nie karanym, pracującym, odpowiedzialnym za własne czyny. Z jakiej racji miałam zamieniać się w ubezwłasnowolnione tępadło, z jakiej racji mój wyjazd do innego kraju miał być uzależniony od możliwości, chęci, sytuacji jakiejkolwiek innej osoby?! Posiadałam własne pieniądze, legalne, nie kradzione, miałam prawo je wywieźć i za nie żyć, z jakiej piekielnej racji ktoś mógłby przypuszczać, że wyjadę bez grosza i zacznę kraść po domach towarowych?! Dostanę zaćmienia umysłu z chwilą odebrania paszportu, czy co…?! Awanturowałam się na piśmie przez sześć miesięcy, pisząc w końcu obraźliwe listy do ministerstwa spraw wewnętrznych i czyniąc w nich uwagi w rodzaju „godność ludzka, o ile orientuje się pan, co to pojęcie znaczy”… i tak dalej, Marek się włączył, nie wiem jak, ale wojna dała rezultat. Otrzymałam stosowny dokument, przez biuro paszportowe witany zawsze jakby z urazą, ale honorowany, i wyjeżdżałam bez zaproszeń. Paszport musiałam jednakże odbierać za każdym razem we właściwym terytorialnie okienku. Na Mokotowie istniało jedno na sto pięćdziesiąt tysięcy mieszkańców i rozgrywały się tam sceny dantejskie, jakich inne dzielnice nawet nie potrafiły sobie wyobrazić. Lecąc do Danii, odebrałam go za trzecim podejściem, stanąwszy w ogonku kwadrans po piątej rano. Społeczeństwo kłębiło się dookoła mnie. Siedziałam na ławce, jakaś facetka obok skarżyła się, że czeka tu już trzeci raz, wyjeżdża z dzieckiem, musiała przynieść ze szkoły zaświadczenie, że dziecko ma wakacje. Okazało się, że zaświadczenie ze szkoły nie wystarcza, musi je poświadczyć kuratorium, następnie okazało się, że kuratorium za mało, potrzebny jest papier z ministerstwa oświaty… Nie wytrzymałam. — Czy pani się to nie wydaje haniebne, że musi pani latać po zaświadczenia? — spytałam złym głosem. — Przecież powinien wystarczyć pani podpis, czy pani nie czuje, że to jest obelga? Wszyscy mamy jakiś honor, jakąś twarz, pluje się nam w tę twarz! Pani tego tak nie odczuwa? Baba zamilkła. Społeczeństwo popatrzyło na mnie wzrokiem najdoskonalej baranim. Odsunęli się ode mnie, bo może jakaś prowokatorka… Niech to piorun strzeli. Każdy ma taki rząd, na jaki zasługuje. Razem z zaproszeniem Teresa przysłała rozpaczliwe polecenie: — Żebyś się nie ważyła wysyłać jej tu samej! Masz też przyjechać! Akurat nie miałam w planach Kanady, ale zdecydowałam się na poświęcenie, bo przy okazji mogłam zobaczyć własne dziecko. Zaproszenie, skoro już przyszło, wykorzystałam racjonalnie, mianowicie załatwiłam wszystko przez „Orbis”, dopłacając drobne kwoty i unikając ogonów. Czysty luksus. Przypuszczam, że ten wyjazd uratował mojej matce parę lat życia. Kiedy leciałyśmy w tamtą stronę, dziewczyny w samolocie żebrały: — Proszę pani, chuda szyneczka, proszę pani, pierś indyka… Moja matka nie i nie! Żadnych szyneczek, mleka! Ukradły komuś mleko, bo miały wyliczone. Po montrealskim lotnisku latałam, szukając mleka, za zimne było, gorącej wody… Ubaw miałam na dwadzieścia cztery fajerki. Kiedy zaś wracałyśmy, moja matka dobrowolnie pożarła pół mojego obiadu. Teresa na widok swojej siostry najpierw cofnęła się w popłochu, a potem poleciała uprzedzić Tadeusza, żeby nie padł trupem na miejscu. Drobne fragmenty tamtego naszego pobytu zawarte są w Szajce bez końca, trochę dołożę. W naturze pierwsze, co uczyniłam, to udałam się na spacer…

No nie, nie przesadzajmy, nie na spacer, tylko poszłam do sklepu piechotą. Nie zdawałam sobie sprawy z tego, co robię, nie spojrzałam przedtem na równoleżnik i Kanada wydawała mi się krajem północnym. Tymczasem każdy może zobaczyć, że leży na tej samej szerokości geograficznej co południowa Francja i północne Włochy, a straszna północ nad Zatoką Hudsona to jest mniej więcej nasz Gdańsk. Z Ottawy pod krąg polarny ładny kawałek drogi, i to nawet w linii prostej. Wygłupiłam się zatem i poszłam. Wczesnym popołudniem, chyba około drugiej, w najgorszy upał. Droga do sklepu, aczkolwiek wiodła przez dzielnicę willową, w niepojęty sposób unikała cienia. Drzewa rosły, dlaczego nie, ale musiałabym skradać się pod budynkami, żeby z nich skorzystać. Tam’ i z powrotem w pełnym słońcu, wróciłam żywa, co jest dość dziwne, ale wyglądałam jak upiór. Pomyślałam, że do trzech razy sztuka, nie kusić losu, nad czwartym spacerem w tropikach będę się długo zastanawiać… Już po tygodniu zawlokłam moją matkę do Hamiltonu, obie z Moniką zajęły się sobą wzajemnie i miałam ją z głowy. Robert zdążył już zrezygnować ze swojego ukochanego samochodu, trzytonowej kobyły, która mu się ciągle psuła, i miał normalnego plymoutha. Zawiózł nas nad Niagarę. Nie wiem, jak oni robią zdjęcia wodospadu. Na naszych nic nie widać, pył wodny zasłania wszystko. Pojechaliśmy ponownie, usiłując trafić na kierunek wiatru z Kanady do Stanów, nic z tego, ciągle wiało ku nam. Podejrzewam, że fotograficy siedzą tam bez przerwy, czekając na chwilę, kiedy wionie odwrotnie. Wtedy właśnie, w Toronto, trafiliśmy na kuśnierza, u którego musiała zostać popełniona zbrodnia. Wrażenie było tak silne, że o mało nie pojechaliśmy do policji i stąd wzięła mi się cała Szajka bez końca, Do dziś nie jestem pewna, czy jakiś trup tam nie leżał naprawdę. W Ottawie ze zdumieniem stwierdziłam, iż w samym środku miasta znajduje się wielka ferma rolniczo–hodowlana i produkty z tej fermy badane są co dwa tygodnie dla sprawdzenia, czy nie ma w nich zanieczyszczeń. Poleciałam tam, oczywiście. Między innymi znalazłam chlewnię. Mówi się u nas, że świnie śmierdzą, mamy kłopoty z lokalizacją chlewni, bo woń przeszkadza ludziom. Jeżeli w tej kanadyjskiej chlewni coś śmierdziało, to prędzej ja tym świniom niż świnie mnie. W idealnie czystym budynku czułam lekki zapach siana i nic poza tym, oglądałam zaś sielankę. Rozwalone maciory spały, a prosięta bawiły się w pełnej koegzystencji z kotami. Świnie wcale nie muszą śmierdzieć i wcale nie lubią być brudne. Świnie są spragnione wody, kochają wilgoć, jeżeli jedyną wilgoć stanowi gnojówka, pchają się do gnojówki, ale wcale nie jest to największe szczęście ich życia. Uwielbiają być myte, u nas myje się je miotłą, chętnie taplają się w czystej wodzie, owszem, lubią błoto, chłodzi je, ale nie musi to być błoto z gnojem. Brudni są ludzie, a nie świnie, to ludzie nie dbają o usuwanie mierzwy. Czyste świnie każdy może sobie obejrzeć na wystawie rolniczej, która odbywa się co roku na Służewcu, na terenie wyścigów. No, średnio czyste, bo żadnych urządzeń mechanicznych tam nie ma, robota odbywa się ręcznie, w perfumerię chlew się nie zamienia, ale o czymś przekonać się można. Co do wiatrów w Kanadzie, to zaraz pierwszego wieczoru po przyjeździe wieszałam Teresie bieliznę na balkonie. Kazała mi przypiąć drewnianymi klipsami, uznałam, że przesadza i zlekceważyłam polecenie. Żadnego wiatru nie było, a mokre szmaty trzymały się doskonale. Nazajutrz Teresa wyrwała mnie ze snu awanturą, że zgubiłam jej nowe majtki. Nie przypięłam i wiatr je zwiał, niech sobie teraz robię, co chcę, ale mam je znaleźć, drogie były, nie będzie przeze mnie ponosiła takich strat! No dobrze, wyszłam na balkon, dmuchnęłam dymem z papierosa, sprawdziłam kierunek wiania i metoda okazała się skuteczna. Zjechałam czternaście pięter w dół, poszłam we właściwą stronę i proszę, majtki Teresy leżały na samym środku parkingu w postaci foremnego stożka. Co było niezwykłe, to to, że nikt ich nie przejechał.

Teresa na samym początku usiłowała mnie wykończyć, zmuszając do zżerania wszystkiego, co zostawało na półmiskach, bo nie będzie wyrzucać. U—legałam trzy dni, czwartego zaproponowałam, żeby sama zjadła. Nie może. Bardzo dobrze, ja też nie mogę. Postawiłam się twardo i udało mi się nie umrzeć z przejedzenia. Temperatura dobijała, lato akurat było bardzo gorące. Teresa z Tadeuszem klimatyzacji w żadnym domu nie mieli, bo do upałów byli przyzwyczajeni, trzydzieści pięć stopni w cieniu podobało im się, mnie wręcz przeciwnie. Tadeusz zaziębiał się od byle czego, dwadzieścia pięć stopni to był już prawie mróz, a lekki powiewek wokół głowy mógł spowodować zapalenie płuc. W domku nad jeziorem z dobrego serca odciągał mnie od wentylatora, żeby mi ten przeciąg nie zaszkodził. Ponadto obie siostry co drugi dzień zabierały mnie na stronę. — Nie wytrzymam z tą Teresą! — mówiła gwałtownym szeptem moja matka. — Słuchaj, nie wytrzymam z twoją matką! — zawiadamiała nerwowo Teresa. Tadeusz wytrzymywał wszystko i chyba nawet doskonale się bawił. Mojej matce dokopało głównie jedzenie, Teresa bowiem, zrezygnowawszy ze mnie, zaczęła ją energicznie dokarmiać i miała rację. Moja matka powolutku odzyskiwała apetyt i znów odciągała mnie na stronę. — Kup mi tej lepszej śmietanki, tylko tak, żeby Teresa nie widziała — prosiła. — Kup mi tej tłustszej szynki, tylko żeby Teresa nie widziała… Kupowałam oczywiście, Teresa widziała to doskonale i odciągała mnie na stronę. — Słuchaj, ja twojej matce nie żałuję — mówiła z troską. — Ale przecież jej zaszkodzi! Najtłustsza śmietanka, trzydzieści osiem procent…! — Nic się nie martw, nie zaszkodzi jej nic, na co ma ochotę, i zje z przyjemnością — pocieszałam ją. — U nas się jada takie świństwa, że wszystko wasze to mięta. Nie miałam jednakże łatwego życia. W Ottawie należało pilnować, żeby nie było przeciągów. Nad jeziorem należało oszczędzać prąd, bo był bardzo drogi, i konsekwentnie należało oszczędzać wodę, bo była na prąd. Z papierosami usiłowałam się ograniczać, bo Tadeusz miał astmę. Nikt się chyba nie zdziwi, że po powrocie do domu zamknęłam się sama w mieszkaniu, otworzyłam okna na przestrzał, zapaliłam wszystkie światła, zapaliłam dwa papierosy naraz i odkręciłam cztery krany. Komary nigdy nie wykazywały w stosunku do mnie nadmiernego upodobania, gryzły zwyczajnie, bez przesady. Stwierdziłam to już wcześniej, u Alicji, która wybierała się na Grenlandię. Ostrzeżono ją, że tam są straszne komary, zaniepokoiła się, komary przyczyniały jej zgryzot. Stałyśmy obie w jej ogrodzie na samym końcu i rzeczywiście, po krótkiej chwili wokół niej kłębiła się cała chmara tego draństwa. Koło mnie, dwa metry dalej, latał jeden. — A widzisz! — powiedziała z triumfem, bo przedtem imputowałam jej przesadę. Uszyła sobie specjalny strój przeciwkomarowy z tiulu, takiego na welony. Składał się z szarawarów i bluzy, wszystko przeraźliwie bufiaste, przymarszczone do ostatecznych granic, sterczące daleko od osoby w środku. Strój zdał egzamin, na próbę poszła w nim do ogrodu. — No i proszę! — oznajmiła z satysfakcją. Siadały te świnie wszędzie, żaden nie mógł dosięgnąć! Ale wyobraź sobie, jeden skorzystał z okazji, schyliłam się, spodnie się opięły i ten jeden z refleksem natychmiast ugryzł mnie w tyłek. Komary kanadyjskie trochę utrudniały życie, wieczorem wzbraniały wyjścia z domu. Wszystkie okna i drzwi miały siatki, wewnątrz był spokój, za to gorąco. Gryzły i w dzień, co tu ukrywać, z wielkiego maliniaka wracałam wprawdzie z łupem, ale pokąsana na wszystkie strony. Jednakże uroda całości przebijała nawet komary. Teresa i Tadeusz mieli najpiękniejszy kawałek jeziora, wiosła w łódce nie ważyły nic, można było życie spędzać na wodzie. Moja matka dostał fioła na tle drzew, stawała pod każdym i kazała obliczać, ile razy w nim się zmieści. Gdyby jeszcze zamontować w domu klimatyzator, byłby to raj na ziemi.

Osobiście poznałam naśliczniejsze zwierzątko świata i też na jego tle dostałam fioła. Był to czipmanek. Nie znam pisowni słowa i w ogóle nie wiem, co to jest, ale z pewnością gatunek chomika. Dzikie to było, mieszkało w lesie, oswajało się w ciągu paru dni i już po tygodniu wystarczało o poranku brzęknąć drzwiami na ganek, żeby pędziło z lasu wielkimi skokami po orzeszki. Jadło z ręki, pchało pyszczek w zaciśniętą dłoń, żeby wydłubać pestki słonecznika, łaziło po człowieku i ogólnie było cudem absolutnym. Jako pierwszy pojawił się Pikuś, którego rozpoznawałam po odgryzionym ogonie, potem było ich więcej, Filuś, Filutek i kilka bezimiennych. Wykończyły mnie, bo usiłowałam utrzymać jakąś sprawiedliwość, pilnując, żeby te większe nie krzywdziły mniejszych, musiały przecież i te mniejsze zrobić sobie jakieś zapasy na zimę, nie chciały zrozumieć, co się do nich mówi, i roboty z nimi miałam powyżej uszu. Drugim niezwykłym stworzeniem był grandhok. Też nie wiem, jak się to pisze, w dodatku nie wiem, jak wygląda. Dwukrotnie z szaloną szybkością uciekła przede mną wielka kupa ciemnoszarego futra, która przedtem zeżarła Teresie wszystkie nagietki. Ile się naszukałam po rozmaitych encyklopediach i atlasach, ludzkie pojęcie przechodzi, grandhoka nie znalazłam, a widziałam go na własne oczy, chociaż trochę niewyraźnie, i wiem z pewnością, że istnieje. Tam właśnie, w tej Kanadzie, dowiedziałam się ostatecznie, co mam myśleć o własnym kraju i przedziwnych łgarstwach Marka. Tadeusz miał dużo lektury, w tym kopie rozmaitych dokumentów, także rezultaty badań katyńskich, i przez dwa miesiące czytałam to z wypiekami na twarzy, niczym powieść sensacyjną. Katynia już przebaczyć nie mogłam, Marek wpierał we mnie, że wie wszystko, zna całą prawdę, bo do Katynia trafił jego rodzony ojciec, który potem uciekł z jakiegoś transportu. Uwierzyłam mu i zrobiłam z siebie kretynkę. Co nim kierowało, na litość boską…?! Lektura była wysoce atrakcyjna pod każdym względem. Między innymi znalazłam dyrektora departamentu w MHZ–cie, który zawarł transakcję wprost znakomitą, dającą nam lekką ręką kilkadziesiąt milionów dolarów strat, za żałosną łapówkę w postaci dwóch tygodni na Lazurowym Wybrzeżu razem z żoną i dzieckiem. Hochsztapler z Pupki Wąskotorowej, rozpacz ogarnia, gdyby chociaż dostał coś poważnego…! Całe szczęście, że nie zapamiętałam jego nazwiska, podałabym je teraz, on pewnie jeszcze żyje, bo pluskwy mają twarde zdrowie, i sprawę sądową miałabym jak w banku. Dużo tam było dokumentów ściśle tajnych, rąbniętych z naszego MSW. Przerażające ześwinienie sfer rządzących strzelało z nich fajerwerkami. Marek musiał mieć trafne przeczucia i silny instynkt samozachowawczy, skoro zszedł mi z oczu i wymknął się z pazurów, bo pewnie bym mu oczy wydrapała. Kiedy wysuwałam rozmaite, jak się okazało słuszne, supozycje, tępił mnie, przydeptywał i odsądzał od czci i wiary, przecząc i protestując przeciwko insynuacjom. Do dziś nie wiem, oszukiwał mnie świadomie czy sam został oszukany, okazując się jeszcze większym półgłówkiem niż ja. Przy sposobności wykryłam, że cała jego wspaniała wiedza pochodziła z biuletynów partyjnych. No dobrze, wracam do Kanady. Raz zostałam sama wypuszczona na miasto. Chciałam zwiedzić najgorsze dzielnice Ottawy, taki ichni Targówek albo dawny Czerniaków. Tadeusz po namyśle stwierdził, iż siedzibą elementu jest Bank Street, pojechałam tam, znalazłam cudowny sklep z wełną i ani jednego bandziora. Gorszy gatunek ulicy objawił się tym, że była rozkopana, ale do rozkopów w obcych miastach byłam już przyzwyczajona gruntownie. Zanim wróciłam do domu, rodzina zdążyła się pokłócić, bo Teresa zrobiła sobie dowcip, że pewnie zabłądziłam, a moja matka potraktowała to poważnie i odmówiła spożycia kolacji. Nie wiem, co by było, gdyby nie moje dzieci, które stanowiły dla Teresy wytchnienie i ratunek. I odwrotnie. Dwóch pełnych miesięcy nikt by nie wytrzymał, nasz pobyt u jednych dostarczał ulgi

tym drugim. Co nie przeszkodziło, że przy naszym odjeździe popłakały się obie, i Teresa, i Monika. Odjazd wypadł dziwnie, za długo już widocznie podróżowałam w sposób normalny. Na lotnisku wyszło na jaw, że nie ma nas na liście pasażerów, chociaż rezerwacja została potwierdzona we właściwym terminie. Pominiętych w ten sam sposób było jedenaście sztuk. Nikt nie wiedział, co zrobić, aż z litości zgodziły się zabrać nas czeskie linie. Ucieszyłam się nawet, lubię latać przez Pragę. Przerażona sytuacją Teresa musiała odjechać, bo o szóstej miała ostatni autobus do Ottawy, zostawiłam moją matkę z bagażami na wózeczku i popędziłam załatwiać. Należało się śpieszyć, czeski samolot odlatywał wcześniej niż nasz, przebukowałam się na nich i wróciłam do hali. Mojej matki w ustalonym miejscu nie było. Zrobiło mi się słabo. Obleciałam, co mogłam, dworzec lotniczy w Montrealu jest wielki, nie znałam go, pojęcia nie miałam, gdzie jej szukać. Samolot odlatywał za dwadzieścia minut. Przyszło mi na myśl, że może się źle poczuła, zabrali ją do Jakiegoś punktu sanitarnego, diabli wiedzą, gdzie to może być. Biegiem wróciłam do biura naszego przedstawicielstwa, zażądałam pomocy, możliwe, że z rozpaczliwym jękiem, dwóch naszych chłopaków przejęło się, obiecali, że zaraz ją znajdą. Zapomniałam, jak moja matka wygląda i co ma na sobie. Co przeżyłam, to moje. Znaleźli ją po paru minutach, razem wypadł mi kwadrans, z pewnością jeden z najgorszych w życiu. Stała sobie spokojnie, wsparta na wózeczku, pod nieczynną kasą naszego LOT–u, uznawszy miejsce za najbardziej właściwe. Zasłaniał ją tłum ludzi, napis „LOT” był mały i prawie niewidoczny. Samolot czekał, zdążyłyśmy wsiąść. Korzyść z tego odniosłam również, przez dwa dni pożywienie nie przechodziło mi przez gardło, myślę, że schudłam co najmniej pół kilo. W Pradze okazało się, że samolot do Warszawy mamy natychmiast, ale bagaż przejechać nie zdąży. Możemy zatem lecieć od razu bez bagażu albo czekać do wieczora na następny rejs. Gdybym miała pieniądze, z przyjemnością pokazałabym mojej matce Pragę czeską, ale, rzecz jasna, koron czeskich do Kanady nie brałam. Zdecydowałam się zatem nakichać na bagaż i lecieć już. Z pięciu toreb podróżnych razem z nami przyjechały trzy, dwie odebrałam wieczorem. Nazajutrz moja matka powiadomiła mnie ponuro, że czeskie celniczki ukradły jej kiecki. Ile tych kiecek było, trzy czy cztery, nie jestem już pewna, dostała je od Teresy i pokochała, a teraz ich nie ma. Torby leżały w Pradze cały dzień, złodziejstwo tam widocznie panuje. Zmartwiłam się i obiecałam, że jej odkupię, niezadowolona z decyzji rozstania się z bagażem i oburzona na te cholerne celniczki, które wykazały się jedną tylko zaletą, a mianowicie dobrym gustem. Czeskie celniczki od razu najgoręcej przepraszam. Trzy nowe kiecki przywiozłam mojej matce z Kopenhagi. Zarazem przywiozłam jej produkty spożywcze, bo okazało się, że nasze, po kanadyjskich, są niejadalne. Kiedy leciałam do Danii, mój bagaż nie przekraczał czterech i pół kilo, w drodze powrotnej miałam nadwagę. Sprawdziłam specjalnie, pożywienie mojej mamusi ważyło dwanaście kilogramów. Załatwię sprawę do końca. Mniej więcej w rok później przyszłam na Niepodległości i moja matka otworzyła mi drzwi z dziwnym wyrazem twarzy. — Co się stało? — spytałam podejrzliwie i z niepokojem. — Zaraz zobaczysz — odparła. — Chodź i popatrz. Weszłam do pokoju. Na tapczanie leżały jej sukienki, wyglądające znajomo. Nie zrozumiałam, co to znaczy.

— I co to ma być? — spytałam ze zdumieniem. — Czy to nie są przypadkiem te kiecki od Teresy, które ukradli ci w Pradze? Skąd się tu wzięły? Moja matka ze skruchą wskazała wersalkę. — Tam były… Ogłuszyła mnie całkiem. Jak mogły tam być, skoro przyjechały z Kanady? Kto je schował, na Boga?! Same weszły podstępem i ukryły się przed światem?! Moja matka przyznała się, że uczyniła to osobiście. Rozpakowała się natychmiast po przyjeździe i posprzątała. Dlaczego w połowie sierpnia letnie kiecki wepchnęła do wersalki, zamiast powiesić je w szafie, było nie do pojęcia, w dodatku zapomniała o tym tak dokładnie, jakby miała przerwę w życiorysie. Sama uwierzyła w kradzież. Uznałam za słuszne rozgłosić sprawę kiecek na wszystkie strony, żeby przynajmniej zwrócić honor czeskim celniczkom, niesprawiedliwie skrzywdzonym. Oczywiście ominęłam tu mnóstwo drobnostek. Nie napisałam, jak Teresa pozbawiła swoją siostrę szlafroka, jak zleciała na dach szopy stojącej nad jeziorem, jak moja matka czaiła się na nas z siekierą na stromym zboczu, nie w celach zbrodniczych, tylko wręcz przeciwnie, ale na jedno wychodzi, jak wywlokłam Roberta na kłusaki w Toronto, jak ganiałyśmy się z Teresą dookoła jednej ściany w mieszkaniu, nie mogąc się znaleźć, i tysiąca innych dyrdymałów. Ale ma to być autobiografia, a nie dalszy ciąg Bocznych dróg i Studni przodków, a z samych drobiazgów wyszłaby cała książka. Zważywszy ilość ominięć, Szajkę bez końca należy przeczytać, jeśli nie całą, to przynajmniej fragment kanadyjski. W dalszych wydarzeniach mogę się mniej więcej połapać tylko wedle stempli w starym paszporcie. Wynika z nich, że kolejny urlop spędziłam w pieczarkarni… Mój syn, nabywszy pieczarkarnię, wybrnął przy pomocy Edmunda z problemów budowlanych, część jednej z hal produkcyjnych przeistoczył w mieszkanie, lokal wyszedł pięknie, salon w najwyższym miejscu miał cztery osiemdziesiąt, co doskonale korespondowało ze wzrostem dzieci, pozałatwiał co trzeba i rozpoczął hodowlę. Jego mamunia wpadła w obłęd i przystąpiła do zbierania. Namiętności do zbierania grzybów nie kryłam nigdy, dzięki niej udało mi się nawet zabłądzić w Puszczy Kampinoskiej, na malutkim kawałku, który znałam doskonale. Chyba o tym napiszę. Będzie dygresja. Udałam się na grzyby w pochmurny dzień wczesnej jesieni. Owszem, do Puszczy Kampinoskiej, ale nie był to żaden rezerwat ani Park Narodowy, tylko okolice Truskawia, zagajniki na łąkach i skraj lasu, prostokąt ograniczony drogami tuż pod Małym Truskawiem. Teren znałam pierwszorzędnie, bo tam właśnie Marek produkował siano dla koni. Grzyby znalazłam, oczywiście, połaziłam parę godzin i zaczęłam wracać drogą z Małego Truskawia do dużego, do pętli autobusowej. Przyszło mi na myśl, żeby porzucić drogę i iść lasem równolegle, bo na grzyby jest urodzaj i może jeszcze co znajdę. Co pomyślałam, to zrobiłam. Deszcz siąpił, ubrana byłam w nieprzemakalną fufajkę, na głowie miałam kaptur, który opadał na oczy i ograniczał widoczność. Tyle widziałam, co pod nogami. Po jakimś czasie przypomniało mi się, że gdzieś tu jest bagno, grząskie rozlewisko leśnej rzeczki, i nie przejdę przez to inaczej, jak tylko drogą. Skręciłam do drogi, która powinna być blisko. Po trzech kwadransach musiałam pogodzić się ze stwierdzeniem, że nie mam pojęcia, gdzie jestem. Rozśmieszyło mnie to, bo zabłądzić na takim nędznym kawałku znajomego lasu jest to kretyństwo zupełne. Znajdowałam się na skraju puszczy, po stronie Izabelina i Lasek, dwadzieścia kilometrów kniei odpadało, w najgorszym wypadku mogłam mieć przed sobą pięć. Wszędzie tam są drogi, nie przekroczyłam żadnej…

Wiadomo, co należy robić, jak się zabłądzi w lesie. Iść prosto. Umiem w lesie iść prosto, niech się nikomu nie wydaje, że nie, nawet omijając gąszcze i okrążając bagienka. Zaczęłam iść prosto, zbierając tylko te grzyby, które mi się napatoczyły po drodze. Szłam tak potwornie długo, że zalęgło się we mnie powątpiewanie, czy rzeczywiście nie przelazłam przez żadną drogę, bo może jednak którąś przeoczyłam. Las był mi trochę obcy. Dotarłam wreszcie do drogi, doznałam dużej ulgi i zaczęłam się zastanawiać, co to za trasa i w którą stronę nią iść. Podeszłam dokładnie pod kątem prostym. Rozejrzałam się, z prawej dalszy ciąg zasłaniały krzaki, kierunek w lewo wydał mi się bardziej zachęcający. Poszłam w lewo. Deszcz ciągle siąpił, zbliżał się zmierzch. Pomacałam zapałki w kieszeni, czy mi nie zamokły, i pomyślałam, że nocą rozpalę sobie na środku ogienek i poczekam przy nim do świtu. Na razie jednak widoczność była niezła, szłam bez pośpiechu i wypatrywałam grzybów. Wreszcie las się skończył i ujrzałam ludzkie domy. Zapukałam do jednego z pierwszych i zadałam klasyczne pytanie: — Przepraszam bardzo, czy pani nie wie, gdzie ja jestem? Okazało się, że w Lipkowie. Zanim jeszcze nadjechał autobus, odgadłam, co uczyniłam. Najpierw szłam prosto przez las w kierunku odwrotnym do dużego Truskawia, idealnie równolegle do jednej z dróg, potem wyszłam na trasę Mały Truskaw–Lipków sto metrów od wsi i udałam się do Lipkowa trzy i pół kilometra dalej. Gdybym zajrzała za te krzaki z prawej strony, ujrzałabym wiatę na skrzyżowaniu… Ciekawiło mnie jednak, jak ja to zrobiłam i w którym miejscu udało mi się tak artystycznie zabłądzić. Nie zliczę, ile razy usiłowałam odnaleźć zapamiętany kawałek terenu, jakby wał, rzadziej porośnięty, kurki tam były, bez rezultatu. Ani tego nie znalazłam, ani nie zdołałam zabłądzić po raz drugi. W pieczarkarni błądzenie nie wchodziło w rachubę. Całą jesień, zimę i wiosnę maniacko zbierałam pieczarki, zyskując pełną fachowość i niezłą kondycję. Nie jest to zajęcie dla osób słabowitych. Pieczarki rosną w miękkim torfie, podeprzeć się nie ma jak, a trzeba sięgać na metr w głąb, pracuje się wyłącznie mięśniami nóg i pleców. Szły na eksport, więc należało się z nimi delikatnie obchodzić. Wracałam niekiedy o drugiej w nocy, uchetana do ostateczności, i nic, poza osobistym upodobaniem, nie zmuszało mnie do tych katorżniczych wysiłków. Dziecko było nawet zadowolone, wykazywałam się bowiem większą dbałością o towar niż obce zbieraczki. Raz udało mi się zlecieć z maszynerii, bo straciłam już siły, ale nic sobie złego nie zrobiłam poza stłuczeniem kolana i łokcia. W lecie zaczęła się psia epopeja. Na początku psów było trzy, Dingo, Szogun i Sunia, odziedziczone po poprzednim właścicielu. Wszystko kundle i wszystkie czarne. Dingo był wielki, ale już stary, Szogun, średniego wzrostu, stanowił skrzyżowanie jamnika z całą resztą ras, Sunia, znajda, była najmniejsza i najczujniejsza, posłuszna przy tym i grzeczna. Dingo, w młodości ostry, na starość lubił przytulać się do człowieka i opowiadać o wszystkim, co się zdarzyło. Szogun bez trudu mógł wykończyć kompanię komandosów. Jakiś podlec w początkach jego życia przyuczył go łapać kopaną piłkę. Psu się to spodobało, jako bramkarz stał się bezbłędny, do sportu zaś miał siły niespożyte. Przez cały dzień bez przerwy kazał sobie kopać cokolwiek, przynosił i kładł pod nogami każdemu bez wyboru kawałki węgla i „drewna, kamienie, piłki, niedojrzałe jabłka, połamaną lalkę, co popadło, i czekał na wykop. Jeśli upatrzony partner się ociągał, Szogun drapał łapą po nodze. Proszę bardzo, niech ktoś spróbuje kopać kawałki węgla białym, letnim pantoflem, niech trafia w kamień bosą stopą w sandałku, wrogowi nie życzę. Ręką rzucać ten upiorny pies nie pozwalał, jeśli ktoś się schylał, chwytał przedmiot w zęby i odchylał głowę, odebranie mu tego stanowiło sztukę prawie niewykonalną. Robotnicy płci męskiej, szczególnie co młodsi, witali rozrywkę przychylnie, lubili sobie pokopać, teoretyczna piłka razem z Szogunem wracała jak bumerang i można było

zabawiać się w nieskończoność, ale mój syn nie był tym zachwycony. Pies dezorganizował robotę, a zamęczyć mógł wszystkich na śmierć. Wczesną wiosną przybyło czwarte zwierzątko, Simka. Moja synowa kupiła na „Skrze” coś czarnego, malutkiego, co urodą prawie dorównywało czipmankowi. Rasy ratlero–pinczer, na myszy i szczury, nie miało wyłupiastych oczu, nie trzęsło się, sylwetką zaś stanowiło idealną miniaturę prawdziwego dobermana. Mój syn w pierwszej chwili postanowił zrobić z Simki psa podwórzowego, żeby polował na te myszy i szczury, skończyło się zaś na tym, że nosił ją za koszulą i tak z nim jeździła samochodem. Robiła, co chciała, rozpuszczana przez wszystkich jak dziadowski bicz, Sunia uznała ją za własne dziecko, pozostałe psy słowem się nie odzywały, kiedy bezczelnie wyżerała im z miski kawałki mięsa. Wdzięk miała bezkonkurencyjny. Tak przedstawiała się sprawa w dziedzinie fauny, kiedy dzieci postanowiły jechać na urlop. Produkcja w tym momencie nie szła, był to czas na czyszczenie hal i rozmaite porządki. Na gospodarstwie zostawałam ja, do spółki z Bohdanem, ojcem Iwony. — Mamunia, może tu przyniosą szczeniaczka — powiedziały dzieci tuż przed odjazdem. — Niech mamunia go weźmie, jest umówione. To wilczek. Szczeniaczek, może być. Ze szczeniaczkiem dam sobie radę. Obiecałam, że wezmę. Przypuszczam, że Opatrzność postanowiła doświadczyć mnie rzetelnie i sprawdzić, ile wytrzymam. Katusze wystartowały od samego początku i pobiegły żwawym truchtem, nabierając rozpędu. Już pierwszego dnia zginęła Simka. Nie było jej nigdzie, nikt jej nie widział. Małe to, głupie, sześciomiesięczne zaledwie, Jezus Mario, mogła wydostać się za ogrodzenie, piekielny Szogun wszystkim psom pokazał drogę, mogło ją coś przejechać na ulicy! Wpadłam w rozpacz, oblatywałam okolicę, personel fizyczny porzucił pracę i też zaczął szukać, jeden z pracowników zeznał, że była rano, jadł śniadanie i nakarmił ją salcesonem, Boże drogi, może jej zaszkodziło, może gdzieś zdycha! Dostałam rozstroju nerwowego. Szukałam po sąsiadach, pytałam ludzi, łamałam ręce i rwałam włosy z głowy, aż się wreszcie mała zołza znalazła. Spała martwym bykiem w jednym boksie po pieczarkach, w hali ciemno, torf czarny, pies czarny, nie było jej widać, a na wszelkie wabienie i krzyki ogłuchła dokładnie. Pozostałe psy wiedziały doskonale, gdzie ona jest, ale nie powiedziały ani słowa. Nie zdążyłam odetchnąć po okropnych przeżyciach, bo nazajutrz przyprowadzono szczeniaczka. Od razu nabrałam złych przeczuć. Szczeniaczkiem okazała się sześciomiesięczna suka, owczarek alzacki, Karo. Należała przedtem do Węgra, który teraz opuszczał Polskę i pozbywał się psa, nie rozumiała po polsku ani słowa, wychowywała się dotychczas w zamkniętym mieszkaniu i nagła zmiana wszystkiego zestresowała ją do obłąkaństwa. Przywieźli ją i poszli. Zainteresowały się nią wszystkie psy, ona zaś bała się ich śmiertelnie i próbowała odczepić się od towarzystwa. Usiadłam na dachu składu opałowego, czekając cierpliwie i nawołując ją chwilami anielskim głosem. Gdzieś po godzinie podeszła i pozwoliła się pogłaskać. Potem znalazła drogę do domu, wpadła do salono–kuchni i położyła się pod szafką z garnkami. Naczynia stały mi się niedostępne. Przeleżała tak dwa dni, patrząc na mnie wzrokiem, od którego serce pękało. W oczach miała bezgraniczną, rozpaczliwą nadzieję, że wreszcie zrobię coś, co unormuje sytuację, może znajdę i przyprowadzę pana, może w ogóle sprawię cud. Czułam się jak bydlę, które zawodzi wszelkie nadzieje, ale musiałam stanowić sedno życia, bo trzymała się mnie jak rzep. Ledwo ruszyłam ku łazience, porzuciła szafkę z garnkami i zdążała przede mną, uwalała się koło sedesu, bałam się wodę spuścić, żeby się pies nie zdenerwował, zrezygnowałam z patelni, co mi przyszło o tyle łatwo, że straciłam apetyt. Jeść, chwalić Boga,

jadła, chociaż bez zapału. Wyrzuciłam na dwór pozostałe psy, z wyjątkiem Simki, która przybiegała i przyglądała się jej z daleka. Po dwóch dniach przyjechał Bohdan i zwolnił mnie z posterunku. Jakiś czas siedzieliśmy nad nią w kucki, tłumacząc, że nic się nie dzieje, babcia pójdzie, ale dziadek zostanie, dziadek też jest dobry pies. Wariactwo nas opętało, ale Karo Bohdana zaaprobowała. Wróciłam po jednej dobie, Karo już była na zewnątrz, zaczynała ostrożnie wychodzić z domu i bawić się z Simką. Zobaczyła mnie i powitała. Ludzie powylatywali z hal i okoliczni mieszkańcy ze swoich domów, nie pojmując, co się dzieje, przekonani, że wdarty się jakieś obce zwierzęta, może wściekłe. Dzikie piekło rozpętało się na dziedzińcu, pogryzły się wzajemnie wszystkie psy, torby, które niosłam, poszły w strzępy. Do domu dotrzeć nie mogłam, bo Karo nie przestawała okazywać radości. Podobnie, przy kolejnej zmianie, powitała Bohdana. Zaczęliśmy dokładnie uzgadniać godzinę przyjścia, osoba obecna zabierała psy na drugą stronę domu i zabawiała je jakoś, a osoba przybyła zakradała się od tyłu na palcach. Z reguły człowiek coś przynosił i nie miał wolnej ręki, żeby się od tego tajfunu opędzić, Karo zaraziła resztę towarzystwa, Szogun skakał na wysokość twarzy i lizał, Simka właziła do torby, Dingo pchał się pod nogi i zaczynał opowiadać, Karo robiła takie wrażenie, jakby jej było dziesięć sztuk. Piekło na ziemi. Jedyny ulgowy sposób to było zakraść się do domu od tyłu i pokazać się im w drzwiach mieszkania, już po drugiej stronie, od wewnętrznego dziedzińca, dysponując swobodnie obiema rękami. Chyba już po tygodniu Karo zadomowiła się i poczuła u siebie. I zaczęła pokazywać, co potrafi. Uznawane w pełni były tylko dwie osoby, Bohdan i ja, później przyjęła jeszcze do rodziny moją matkę, która przyszła z wizytą do psów, przynosząc kiszkę pasztetową. Cięła ją nożyczkami i rozdawała sprawiedliwie, pójścia po nóż odmówiłam, bo osłabłam z ulgi i straciłam siły. Napawałam się chwilą błogości, kiedy to wszystko kłębiło się na niej, a nie na mnie. Moja matka zawsze była psiara. Karo poszczekała na nią tylko w pierwszej chwili, krótko i bez przekonania, po czym pokochała ją trwale. Cała reszta istot ludzkich stanowiła stado wrogów, których powinno się szybko zagryźć. Zębów prezentowała tak ze sto dwadzieścia, stawiała na grzbiecie sztywną szczotkę od łba do ogona i nie pozwalała już sobie bruździć. Jeśli Szogun zabierał piłeczkę albo kwaśne jabłko, z miejsca reagowała zębami. Ludzie bali się przechodzić przez dziedziniec, z całą pewnością nikt obcy nie wszedł przez furtkę, a nie miała jeszcze siedmiu miesięcy. Jedna Simeczka cieszyła się względami bez zastrzeżeń, bawiły się w sposób, który przyprawiał mnie o palpitacje, bez opamiętania żadnego, jedna duża, druga mała, bałam się śmiertelnie, że tej małej stanie się coś złego po prostu z rozpędu, i latałam za nimi, usiłując hamować przesadę. Pomijam już, że spały w tym samym pokoju co ja, w sypialni dzieci. Karo pod biurkiem Jerzego, a Simka w nogach łóżka. Łóżko było niskim materacem, o poranku Karo tylko czekała, żebym bodaj mrugnęła jednym okiem, szczęśliwa bez granic, że już nie śpię, startowała jak z katapulty, podawała mi wszystkie cztery łapy, właziła w herbatę, oblizywała z rozmachem, po czym obie zaczynały się bawić na mnie, traktując materac jak teren rozrywkowy. Bohdan sypiał w pokoju Karoliny, ustaliliśmy legowiska, żeby sobie nie zawracać głowy pościelą, i wówczas Karo mieszkała pod biurkiem panienki, a Simka właziła w kopertę kołdry. Reszta odbywała się bez zmian. Bohdan przeżył ciężkie chwile, któregoś wieczoru ujrzał bowiem, że psica jest okropnie zakrwawiona, głowa, grzbiet łapy… Jezus Mario, co się stało?! Anie się nie stało, Karo wytarzała się w wiśniach. Przez Sunie o mało nie zwariowałam. Karo była już za duża na szczeniaka, Sunia jej nie przyjęła przyjaźnie, dziabnęła zębem przy pierwszej okazji, Karo się przestraszyła, potulnie

usiłowała zejść z drogi, ale zdarzyło się to tylko raz, na samym początku. Potem już sama zaczynała atakować. Sunia była szczenna, zatem agresywna, w rezultacie znienawidziły się śmiertelnie i musiałam bezustannie pilnować separacji. Zapowiedziałam w końcu Bohdanowi, że jeśli nie zrobią jakiejś zagrody, ucieknę i nie wrócę. Postawili solidne ogrodzenie dookoła budy, Suni przestrzeni wystarczało, bo już była dość nieruchawa, ale Karo pamiętała, że ona tam jest, i atakowały się wzajemnie przez sztachety. Odciągałam rozwścieczoną zarazę w obawie, że rozwalą cały parkan. Simeczka skorzystała z wolnej chwili i znalazła sobie nową rozrywkę, mianowicie kurczaki sąsiadów. Przelazła dziurą za ogrodzenie i oszalała z zachwytu. Tak cudownej zabawki dotychczas nie miała, samo się rusza, piszczy, pierzaste, wpadła w euforię, kurczaki zaś oszalały z przerażenia. Żadnego nawet nie drasnęła, ale pokaleczyły się w ucieczce, należało ją złapać, wymykała się z rąk, wpadłam głową do rowu, usiłując ją zatrzymać, znów personel fizyczny wziął udział w polowaniu. Złapana wreszcie, jeszcze się wyrywała. Ukarałam ją strasznie, mianowicie zamknęłam w sypialni, gdzie, zmęczona zapewne tą wyjątkowo piękną zabawą, natychmiast zasnęła na łóżku. Raz zbiłam drągiem wszystkie psy, uznały to za świetny pomysł i pchały się do mnie, rozradowane. Karo odebrała mi drąg i bawiły się nim obłe z Simką. Chyba nie miałam silnej ręki, rozpuściłam tę zgraję do ostateczności, ale zawsze byłam zdania, że pies powinien mieć więcej praw niż człowiek, jest bowiem jednostką zdecydowanie szlachetniejszą. Pod koniec miesiąca, przed powrotem dzieci, postanowiliśmy posprzątać i wezwałam na pomoc moją Henię, wysokiej klasy fachowca od sprzątania. Henia bała się psicy panicznie. Wpuściłam ją od tyłu, psy wyrzuciłam na dwór, okazało się, że Henia zapomniała o roboczej odzieży. — Szkoda kiecki, pani Heniu — powiedziałam. — Niech pani włoży ten mój rzęch, to i tak brudne, potem się upierze. Henia włożyła mój domowy strój, w którym chodziłam cały czas. Sprzątała w domu, siedziałam na ławce na dziedzińcu, Simka właziła mi na głowę, Karo leżała pod nogami. Henia okrężną drogą poszła do śmietnika i wracała przez dziedziniec, starając się do nas nie zbliżać. Karo się nagle zainteresowała. Spojrzała na nią z uwagą, odwróciła głowę i popatrzyła na mnie, potem znów na Henię w mojej kiecce i znów na mnie. Najwyraźniej w świecie nie mogła zrozumieć zjawiska, rozdwoiłam się. Podniosła się i podbiegła do Heni. Henia zatrzymała się i stała jak posąg, bez tchu i bez słowa. Karo porządnie obwąchała kieckę, zapach się zgadzał, wszystko w porządku, kiwnęła głową i wróciła do mnie. Mogłam sobie istnieć w dwóch osobach, skoro tak mi się spodobało, nie miała zastrzeżeń. Jedyna metoda na nią to było stawiać ją wobec faktów dokonanych. Obcy gość musiał znaleźć się w domu bez jej wiedzy i siedzieć w fotelu, wówczas, wpuszczona, zgadzała się darować mu życie, niewskazane było jednakże, żeby się podnosił. Mógł się ruszyć dopiero po długim czasie. W pewnym stopniu pogodziła się z Marią, moją przyjaciółką, tą z Wyścigów, która przyszła na wiśnie. Została obszczekana rzetelnie, ale miała prawo wyjść z domu i udać się do części ogrodowej. Karo bawiła się z Simką i tylko od czasu do czasu przypominała, że jednak jest tu obca osoba. Obydwoje z Bohdanem z dużą uciechą oczekiwaliśmy chwili, kiedy pies nie wpuści do domu państwa. Co też istotnie nastąpiło. Dzieci wróciły z urlopu i też musiały się zakraść od tyłu. Zabawiana na wewnętrznym dziedzińcu Karo wpadła do mieszkania, kiedy już siedzieli. Zdenerwowała się okropnie, postawiła szczotkę na grzbiecie, ale coś tu było niedobrze. Prawdopodobnie woń domu i woń nowych wrogów pasowały do siebie, zdezorientowało ją to do tego stopnia, że uciekła na zewnątrz i nie chciała wrócić. Spędziła noc na dworze, a do mieszkania weszła ponownie dopiero

nazajutrz, kiedy przyjechałam i siedziałam przy stole, blisko otwartych drzwi. Wkroczyła na ugiętych łapach i ułożyła się pod moim krzesłem. Nie mówiła już nic, przeleżała tak ze dwie godziny, po czym ostrożnie wyczołgała się, podsunęła do Jerzego, obwąchała go i polizała po ręku. Uznała przodownika stada. O samej Karo mogłabym napisać całą książkę, bo do tej pory jest z nią sto pociech i ciężki krzyż pański. W każdym razie w tajemniczy sposób potrafiła rozpoznawać rodzinę, Teresę i Tadeusza powitała bardzo łagodnie, a na Lilkę nawet nie szczeknęła. Na samym początku pieczarkarskiej kariery, jeszcze na jesieni, mojego syna spotkało nieszczęście. Nabył obiekt razem z personelem, w tym znakomitym zarządzającym, fachowcem, odwalającym trzy czwarte roboty. I ten zarządzający umarł nagle na serce na kombajnie z mierzwą. Akurat obie z Marią przyszłyśmy tam z wizytą. Zadzwoniłam do furtki, ktoś otworzył brzęczykiem, weszłyśmy, przez dziedziniec leciała biegiem Iwona. — Jezus Mario, mamo, pan Stanisław chyba umarł — powiedziała, okropnie zdenerwowana. — Lecę do telefonu dzwonić po pogotowie! — Gdzie to jest?! — krzyknęła Maria i też zaczęła lecieć w przeciwną stronę. — Pokaż mi, gdzie to jest! Leciałam za nią na drugą stronę budynku, pan Stanisław tkwił na kombajnie w jakiejś niepokojącej pozycji, ludzie stali dookoła. Maria zdarła z siebie kurtkę, wlazła na kombajn, zażądała pomocy, wlazł za nią pan Józef, ułożyli pana Stanisława i zaczęła mu robić masaż serca. Bez rezultatu. Nie wiem, czy gdziekolwiek wyjawiłam jej zawód, jest mianowicie doktorem medycyny. Uchetała się nieziemsko, później się okazało, że w ogóle niepotrzebnie, było za późno, pan Stanisław umarł dziesięć minut wcześniej, niż myślałyśmy. Iwona widziała go przez okno, dość szybko zauważyła, że się nie rusza i jest jakiś bezwładny, wybiegła z domu, zorientowała się w sytuacji i popędziła do telefonu. Te dziesięć minut jednakże musiało upłynąć. W zamieszaniu Maria znikła mi z oczu. Znalazłam ją w salonie, siedziała na kanapie zielona na twarzy. Poczułam wyrzuty sumienia, że pozwoliłam jej wleźć na ten kombajn, nawet ją zachęcałam, znalazłam koniak i wlałam w nią to jedyne lekarstwo, jakie mi przyszło do głowy. Po kwadransie odzyskała normalne barwy. Po śmierci pana Stanisława cała robota spadła na Jerzego. Drugiego dobrego zarządcy nie znalazł i dzień pracy trwał mu od piątej rano do północy. Iwonie wychodziło podobnie. Wytrzymali przeszło dwa lata, po czym moje dziecko wróciło do własnego zawodu. Moja matka znów mi zaczęła robić kanadyjskie sztuki. Znów ją to dziecko miało zapomnieć, znów chodziły po niej drzewa nad jeziorem Teresy, znów produkty jadalne znajdowały się tylko w Kanadzie. Wybierałam się do Kanady, owszem, ale nieco później, na kongres IBC Cambridge, nie mogłam jeździć co chwila. Tak szaleńczo jednak pragnęła się tam znaleźć, że nawet gotowa była jechać sama. — Ale jak mam jechać, to w czerwcu — powiedziała do mnie. — Później nie jadę. Był koniec maja, już po dwudziestym piątym. — Czy ty sobie nie zdajesz sprawy, w jakim kraju żyjesz? — spytałam z rozgoryczeniem. — Jakim cudem ja ci to mam załatwić przez miesiąc?! Moja matka nie wiedziała, jakim cudem, ale jechać chciała bezgranicznie i cześć. Zadzwoniłam do Teresy, zaproszenie przyleciało w ciągu trzech dni, przysłane człowiekiem. Teresa usiłowała protestować, bo parę miesięcy wcześniej Tadeusz miał wylew, który zagroził oku, wyszedł z tego, ale wymagał opieki, próbowała przestawić swoją siostrę na jakąś inną porę, może na przyszły rok. Nie kryłam stanu mojej matki i chyba otwarcie powiedziałam, że w

przyszłym roku ona może być już niezdolna do żadnych podróży. Na dobrą sprawę którąś z nich musiałam poświecić, albo moją matkę, albo Teresę, zdecydowałam się na Teresę. I dokopałam jej potężnie. Święcie przekonana o beznadziejności wysiłków, zaczęłam załatwiać, żeby sobie nie mieć nic do wyrzucenia. I nastąpiło coś nieprawdopodobnego. Paszport mojej matki wyrwałam z biura paszportowego już po zamknięciu okienka, co się nigdy nie zdarza. W ambasadzie kanadyjskiej stałam godzinę, podczas gdy normalnie ludność koczowała tam po trzy dni. — Jakoś dziwnie mało ludzi dzisiaj — poinformował mnie cieć w drzwiach. W LOCIE nie było nikogo. Samotna panienka siedziała w rezerwacji, samotna panienka w kasie biletowej. Dowiedziałam się, że jest jeszcze kilka miejsc na dwudziestego czwartego czerwca, mogę kupić bilety. Nie miałam przy sobie sześciu milionów, tyle to wtedy kosztowało, panienka w rezerwacji poradziła, żeby wypisać bilet, zostawić i jechać po pieniądze, w ten sposób będę już miała miejsce zapewnione. Poszłam za jej radą, obróciłam w pół godziny. W LOCIE kłębił się tłum dziki, wszystkie panienki były oblężone, przedarłam się do lady i wypisany bilet odebrałam bez kolejki. W banku znalazłam się w piątek, ujrzałam ogon na trzy godziny stania, jeśli nie lepiej, przypadkiem dowiedziałam się, że nazajutrz wypada pracująca sobota. Przyjechałam w sobotę, spędziłam w tym banku dziesięć minut, wyszłam z pieniędzmi i zezwoleniem na wywóz. Nic z tego nie mogłam zrozumieć, co się dzieje, na litość boską?! Tajemnicza siła załatwia wyjazd mojej matki! Odleciała dwudziestego czwartego czerwca, akurat w sam dzień imienin. Zrobiłam, co mogłam, pięć stewardess było nią zajęte, bagażowy chodził koło niej jak koło śmierdzącego jajka, obcy chłopak zobowiązał się do pilnowania jej bagażu w Montrealu i zobowiązania dotrzymał. Miałam nadzieję, że poleci luksusowo. Chwilę przedtem, kiedy siedziała jeszcze w hali odlotów, powiedziała do mnie: — Moja córko, ja ci bardzo dziękuję. Przeraziłam się, co jej znowu zrobiłam złego, święci pańscy?! — O co chodzi? — spytałam podejrzliwie. — Co się znów stało? Coś jest nie w porządku? Przecież chciałaś lecieć! — Nic się nie stało, chciałam lecieć i bardzo ci dziękuję. Zgłupiałam do reszty i nie mogłam zrozumieć, co ona do mnie mówi. Zrobiłam, jak chciała, załatwiłam wszystko, leci, gdzie to jakieś moje przestępstwo…?! — To jest najpiękniejszy prezent imieninowy, jaki w życiu dostałam — powiedziała moja matka uroczyście. — I naprawdę jestem ci bardzo wdzięczna. Z dużym trudem i nie od razu zdołałam uwierzyć, że raz wreszcie udało mi się własną matkę uszczęśliwić. Po wszystkich minionych latach straciłam nadzieję na taki sukces. W dodatku dostałam potem od niej z Kanady list, w którym nie było żadnych okropności, wręcz przeciwnie, zawierał same wyrazy pogody i zadowolenia. Czytałam go ze śmiertelnym zdumieniem i zastanawiałam się, jak też Teresa to przetrzymuje. Teresa powiedziała później, że odpracowała jeden z najgorszych okresów życia, wliczając w to nawet lata wojny… Następnie poleciałam na ten kongres IBC do Toronto. Za długo już podróżowałam normalnie i coś się musiało przytrafić. Leciałam SAS–em i od tamtego czasu SAS–em nie latam, zanim polecę ponownie odczekam kilka lat z nadzieją, że o mnie zapomną. W drodze powrotnej uciekłam im z samolotu. W tamtą stronę jednakże było znacznie śmieszniej. Międzylądowanie nastąpiło w Kopenhadze, zmienialiśmy samolot. Czekałam sobie spokojnie, chociaż pora odlotu mijała,

spóźniali się jakoś, aż przyszedł facet i grzecznie spytał, czy zgodzę się lecieć następnym samolotem, bo zepsuł się komputer i nie mogą sobie dać rady. Zwrócą mi za to dwieście dolarów. Dwieście dolarów też pieniądz. Zastanowiłam się nad sytuacją, która wyglądała następująco: Robert akurat zmieniał mieszkanie. Nie znałam jeszcze ani jego nowego adresu, ani numeru telefonu. Uzgodnione było, że wyjedzie po mnie na lotnisko w Toronto, lecę SAS–em, godzina wiadoma. Jeśli się spóźnię, mogą nastąpić komplikacje, bo kongres zaczyna się dopiero za trzy dni. Zgodziłam się jednak na tę zmianę, poprosiłam tylko z naciskiem, żeby we właściwej chwili puścili przez głośnik informację dla niego, niech go wezwą do okienka i wytłumaczą, czym lecę. Ależ oczywiście, wezwą, nie ma sprawy. Godzina nie minęła, kiedy znów przylecieli i powiedzieli, że mam doskonały samolot już, od razu, ale przez Londyn. Nie robiło mi to wielkiej różnicy, proszę bardzo, mogłam lecieć przez Londyn. W Londynie znalazłam się wcześniej niż wiadomość o mnie i panienka w odprawie puściła najpierw pasażerów do Tokio. Po czym okazało się, że na samolot do Toronto już nie zdążę, choćby się wszyscy skichali, bo trzeba jechać na inny terminal. Spytano mnie, czy koniecznie muszę lecieć dzisiaj, uparłam się, że tak. No więc dobrze, mogę dzisiaj, ale do Bostonu. Pomyślałam, że w każdym razie znajdę się już po drugiej stronie Atlantyku i wyraziłam zgodę na Boston. Zaczęło mnie ciekawić, co mi zaproponują w Bostonie, Jokohamę czy Vancouver. Jeśli Vancouver, lecę, przynajmniej będę już w Kanadzie. Miałam jeszcze tyle rozumu, żeby się w samolocie rozebrać. Pozdejmowałam z siebie, co mogłam, wysiadłam boso, w jednej spódnicy i bluzce, bo już wiedziałam, co mnie czeka. Nie myliłam się, suchy upał rąbnął, jakby otwarto nagle przede mną piec hutniczy, potem się dowiedziałam, że przyszedł właśnie wiatr z Newady i przywiał takie coś. Ci w Bostonie przezorniejsi już byli niż Londyn, przewieźli mnie szybko na inny terminal, obejrzałam Boston po drodze, nawet mi się spodobał, po czym okazało się, że dalszych urozmaiceń nie będzie, mam samolot do Toronto. W Toronto znalazłam się kwadrans przed północą, spóźniona sześć godzin. Roberta nie było. Ciekawiło mnie, gdzie też może znajdować się mój bagaż, który poleciał normalnie. Przez czysty przypadek, sądzę, że z racji tej szczególnej opieki Opatrzności, natknęłam się w serwisie na Polkę, z którą porozumienie nie nastręczało trudności. Wyjaśniłam całą sprawę. — O Boże! — powiedziała dziewczyna. — Pani bagaż leży na trzecim terminalu, tam, gdzie ląduje SAS. Jest autobus, niech pani prędko jedzie, bo oni tam są czynni tylko do północy, może pani jeszcze zdążyć A ja przez ten czas znajdę pani syna. Pojechałam, odebrałam bagaż w ostatniej sekundzie, wróciłam. Dziewczyna też o północy kończyła pracę, czekała tylko na mnie. Roberta znalazła przez informację, zawiadomiła go, że przyleciałam, i on już po mnie jedzie. Na lotnisku do niego krzyczeli, oczywiście, tyle że nie na terminalu SAS–u, a tam, gdzie lądują brytyjskie linie lotnicze, bo wiadomość przyszła z Londynu. Dokładnie trzy kilometry dalej. Dzieci czekały o szóstej, zginęłam, wrócili do domu i zadzwonili do Warszawy. W moim mieszkaniu znajdowała się akurat Julita, siostrzenica Marti, obecnie współwydawca niniejszego dzielą, wyrwali ją ze snu o drugiej w nocy i powiadomili o moim zniknięciu. Julita na szczęście nie wpadła w histerię i nie zaczęła dzwonić po rodzinie, zmartwiła się we własnym zakresie. O wpół do siódmej rano została ponownie rozbudzona komunikatem, że się znalazłam. Zaczął się kongres, przyjechałam do hotelu i od razu zrobiłam zamieszanie. Nastąpiła jakaś pomyłka w wysyłanych wcześniej formularzach i przydzielono mi pokój do spółki z jedną panią. Zaprotestowałam z całej siły. Z całą pewnością podkreślałam pokój pojedynczy, mowy nie było,

żebym zostawiła tę kwestię odłogiem, nienawidzę wspólnych mieszkań. Byłam przekonana, że za ten pojedynczy zapłaciłam, coś pokręcono i powiadomiono mnie, że muszę dopłacić sześćset dolarów, potem, że trzysta, potem, że nic, a potem wszystko się do reszty pogmatwało. Zgniewało mnie to, zadzwoniłam do Elżbiety i spadłam jej na głowę. Jej mąż, Stefan, już nie żył, umarł dokładnie wtedy, kiedy obie z moją matką leciałyśmy pierwszy raz do Kanady, Teresa przyjechała na ottawskie lotnisko prawie prosto z pogrzebu. Wiedziałam, że jest chory, miałam nadzieję, że go jeszcze zobaczymy żywego, chciałam lecieć wcześniej, ale nie było miejsc i dostałyśmy bilety na późniejszy termin. Teraz Elżbieta miała mieszkanie chwilowo puste, bo jej córka, też Monika, wyjechała na wakacje, został tylko narzeczony, do którego odniosłam się odrobinę podejrzliwie, bo nie pił piwa, nie palił, nie jadł lodów, po wykładzinie dywanowej chodził boso i w ogóle był za porządny. Spokój miał trwać krótko i Elżbieta zaczynała już mieć urwanie głowy, planowana była bowiem uroczystość z okazji którejś rocznicy ślubu jej rodziców. Wedle wyliczeń wychodzi mi, że pięćdziesiątej, złote wesele. Jeszcze tylko mnie jej brakowało. Pomieszkałam trzy dni i wyniosłam się jednak do hotelu z elementarnej przyzwoitości, do Elżbiety nazajutrz przyjeżdżała rodzina, w hotelu zaś okazało się, że mam dopłacić tylko czterdzieści pięć dolarów. Na to ustępstwo mogłam pójść. Kongres trwał tydzień, zostałam w Kanadzie miesiąc. Więcej czasu spędziłam u własnych dzieci niż u Teresy, co wydaje się dość zrozumiałe. Moja wnuczka, Monika, trenowała karate i nie była to żadna fanaberia, tylko ponura konieczność. No, ponura jak ponura, dla Moniki radosna. W Kanadzie porywają dzieci. Myślałam, że w opowieściach o tym istnieje dużo przesady, otóż nic podobnego, jest to sama święta prawda. Tylko w czasie mojego pobytu porwano sześcioro, widziałam zdjęcia w prasie, na murach i w telewizji. Porwane ofiary wywożone są do Stanów w celach przerażających, dla zboczeńców i na części zamienne. Chowane w luksusowych warunkach, dostarczają w razie potrzeby odpowiedniego organu, wszyscy już o tym wiedzą, ale nie wydaje mi się, żeby proceder został ukrócony. Porwanie odbywało się zawsze w sposób niezauważalny, bez krzyku i awantur. Mowy nie było, żeby porywacz gonił uciekające dziecko. Po to było potrzebne karate Moniki, już w wieku ośmiu lat umiała zrobić śmieszny ruch łokciem, zaskakująco silny, trafiający w tak zwany dołek, który to ruch na moment odbierał dech. A nie chodziło przecież o to, żeby tego porywacza zabiła, tylko żeby zyskała chwilę na ucieczkę. Tuż przed moim przyjazdem słynna stała się historia chłopczyka, który uratował dziewczynkę. Była to jego przyjaciółka, starsza nieco, chyba ośmioletnia, chłopczyk miał pięć albo sześć lat. Rzucił się na porywacza jak prawdziwie niegrzeczny bachor, wrzeszcząc, gryząc, drapiąc i kopiąc po goleniach. Facet nie wytrzymał, zostawił dziewczynkę i uciekł. Zdenerwowana Zosia rozsądnie uznała, że nie może prowadzać dziecka za rękę przez całe życie, musi je zabezpieczyć jakoś inaczej. Wymyślili karate. Monika przyjęła pomysł z zapałem, okazała się uzdolniona, obecnie doszła już do czerwonego pasa i dostała złoty medal na eliminacjach w Ottawie. Możliwe, że rozpoczęłam w stosunku do niej drobną demoralizację. Znów wywlokłam Roberta na kłusaki, z tym że tym razem pojechały także obie panienki. Cud sprawił, że wyszliśmy z tego interesu po sto dwadzieścia dolarów do przodu, bo inaczej Zosia chyba by mi nie darowała. Za to moja wnuczka zapłonęła do imprezy żywym ogniem. Nie zamieszkałabym w Kanadzie na zawsze za żadne skarby świata, szczególnie w Ontario. Pomijam już klimat, bo, ostatecznie, istnieje klimatyzacja, ale oni musieli zgłupieć. Jadą na zakazach. Musiałam sobie zapisać, czego w Kanadzie nie wolno, bo nie sposób było zapamiętać.

Nie wolno zatem: Palić papierosów prawie nigdzie. Pić alkoholu w miejscach publicznych. Jeździć powyżej setki nawet na kompletnie pustej autostradzie. Wyrzucać śmieci, kiedy się chce, tylko w określonych dniach i godzinach. Uprawiać hazardu. Mieć prawdziwej choinki na Boże Narodzenie, wyłącznie sztuczną, chyba że we własnym domu. Bić dzieci. Nabywać i spożywać alkoholu przed jedenastą rano, wypisz wymaluj jak u nas w minionym ustroju. Miejscem publicznym jest wszystko z wyjątkiem restauracji i własnego mieszkania. Nie można, na przykład, napić się piwa do kiełbasek nad jeziorem, policja chodzi i sprawdza. Zrobiłam krzywdę własnemu dziecku, bo gliny złapały moją puszkę piwa, już otwartą i napoczętą, i nie przyłupali kary tylko dlatego, że była jedna, o czym z całym przekonaniem zapewnił ich Robert. Na szczęście nie wiedział, że mam zadołowaną jeszcze i drugą, której nie było widać. Facet na ulicy przyłożył klapsa swojemu niegrzecznemu dziecku, drugi facet, obcy, przypadkowo przechodzący, oskarżył go, że bije dzieci. Szczęśliwy ojciec miał sprawę sądową i zapłacił karę. Śmieci od Teresy znad jeziora dowieźliśmy chyba do Hamiltonu, bo nad rowem do spalania wisiał napis, że wyrzucać można dopiero jutro od szóstej rano. Wariactwo. Poza tym muszę przyznać, że takich grubych bab, jak w Kanadzie, nie widziałam nawet w Związku Radzieckim. Prezentowały przy tym abnegację rozczulającą. Młoda dama, dwa metry obwodu w talii, robi sobie zakupy w stroju swobodnym, od góry bluzeczka typu rzęch, spodenki na tyłku w czarno–białą kratkę, z tych, co mają się zwężać do kolan, ale na niej nie mają gdzie się zwężać, do tego trumniaki dokładnie takie jak kapcie, które po powrocie do domu wyrzuciłam na śmietnik. W poprzednim domu Roberta i Zosi mieszkała facetka, która zajmowała dokładnie połowę dziewięcioosobowej windy. Usiłowałam być dobrze wychowana, ale nie udało mi się, nie mogłam od niej oczu oderwać. Właściwie trudno im się dziwić, żarcie mają doskonałe, człowiek rąbie z łakomstwa. Tyje się przeważnie od jedzenia, na głupie złudzenia nie ma tu miejsca. Wracaliśmy z dziećmi którejś niedzieli z jakiejś wycieczki krajoznawczej, uzgodniliśmy pomiędzy sobą, że nie chce nam się w domu gotować obiadu, wstąpimy zatem na posiłek gdziekolwiek po drodze. Wszyscy byliśmy głodni, przytrafiła się knajpa dla kierowców, podjechaliśmy na parking. Restauracja okazała się bardzo ładna, obok miała nawet sklepik z pamiątkami, za osiem i pół dolara można było jeść, co się chce, plus kawa i herbata w ilościach dowolnych. Zachowaliśmy się jak normalni ludzie, każdy wziął sobie jakieś mięsko, kartofelki, sałatki, apetyczne to było, wybór dość duży, obok dań głównych stał deser, tort czekoladowy z bitą śmietaną. W połowie naszego posiłku weszła baba, jedna z tych lepszych, natychmiast zaciekawiło nas, co będzie jadła, i postanowiliśmy podejrzeć. Siedziała blisko. Jedliśmy możliwie wolno, wpatrując się w obiekt doświadczalny wręcz w oszołomieniu. Kiedy wychodziliśmy, napoczynała właśnie czwarty kopiasty talerz pożywienia. Nie wiem, czy pożarła piąty, ale za tort na deser mogę dać głowę, nie pożałowała sobie, to pewne. No i od czego była gruba…? Odjeżdżałam stamtąd też dosyć dziwnie. Postanowiłam wysiąść w Kopenhadze i zostać w Danii chociaż parę dni, co okazało się wzbronione. Istniała jakaś urnowa pomiędzy SAS–em i LOT–em, do Kanady i z powrotem należało lecieć jednym ciągiem, przerywanie podróży kosztowało dodatkowe pieniądze. Zbuntowałam się, bo z jakiej racji mam być zmuszana do latania tym, czym nie chcę. Nie lecę ruskim struplem, pamiętałam „Kopernika”, nie tak dawno był las Kabacki, mogę być zdenerwowana i dostać histerii. A jeśli mnie zmuszą…

— Matka, ja bym chciał, żeby mnie zmusili — ucieszył się Robert. — Już bym im zrobił takie przedstawienie, że do końca życia woziliby mnie za darmo! Karetka z Tworek by czekała na lotnisku i potem już bym miał trwałą nerwicę i odszkodowanie. Zrób, żeby cię zmusili! Akurat nie chciałam, wolałam uciec. W tym celu musiałam podróżować wyłącznie z bagażem podręcznym. Zostawiłam sobie najmniejszą torbę, wiedząc, że Alicja pożyczy mi wszystko, szlafrok, ręcznik i ranne pantofle, wepchnęłam do tej torby same niezbędne rzeczy, a resztę wysłałam przez usługę polonijną „Paczki do Polski”. Usługa działała doskonale, wszystko przyleciało do Warszawy wcześniej niż ja i czekało w moim przedpokoju. Bagaż miałam naprawdę nieduży, a jednak raz w życiu zostałam wreszcie skontrolowana. Doniósł na mnie rentgen. Celnik bardzo grzecznie zatrzymał moją torbę i powiedział, że mam w niej przedmiot podejrzany, takie coś długie, żelazne. Zaskoczył mnie, co, na litość boską, mogę mieć długiego, żelaznego…? Miecz…? Nie kupowałam miecza. Może klucze, nie, klucze krótkie, a poza tym mam je w torebce… Nagle zgadłam. Nożyce krawieckie z ząbkami dla cioci Jadzi! Kupiłam je w ostatniej chwili i już nie zdołały polecieć firmą polonijną. — Ja źle mówię po angielsku, ale już wiem, co to jest — powiedziałam do celnika. — Nie znam tej nazwy, ale to jest takie, o…! Złapałam go za kołnierzyk i wykonałam energiczne ciach, ciach, ciach, wspomagając gest słowem. Celnik na to oznajmił, że po angielsku mówię świetnie, ale on to chce zobaczyć. Moją torbę pakował Robert, który miał w tym kierunku duże uzdolnienia, pomyślałam, że nie zamknę jej potem i połowa rzeczy zostanie mi na wierzchu, nożyczki jednakże musiałam pokazać. Wygrzebaliśmy je z dużym wysiłkiem, celnik poleciał z nimi do rentgena, rentgen powiedział, że tak, o to chodziło. Celnik też był zdolny, pomógł mi, wspólnymi siłami zdołaliśmy torbę zamknąć. W Kopenhadze odebrałam moje dwieście dolarów za Londyn i Boston i pojechałam do Alicji, nie czekając, aż mnie zaczną wzywać przez wszystkie głośniki, bo mogłabym nie wytrzymać nerwowo. A poza tym nie chciało mi się tkwić na Kastrupie trzy godziny. SAS się później nie czepiał, ale nie wątpię, że naraziłam się im na długo. Na Alicję rzuciłam się pełna zachwytu. — Alicja, jakie piękne kobiety są w tej Danii! Jakie eleganckie, jakie zadbane…! — Słuchaj, skąd ty jedziesz? — spytała Alicja podejrzliwie. — Z Kanady. — A, z Kanady… Rozumiem. Zmianę ustroju powitałam też u niej. Siedziałyśmy przed telewizorem i patrzyłyśmy jak demolud w postaci NRD przełazi przez mur berliński. — No to wreszcie ruszyło i teraz pójdzie lawina — powiedziałam z satysfakcją. — Głupia jesteś! — zdenerwowała się Alicja. — Pójdą, owszem, ruskie czołgi! Akurat, oni na to pozwolą! Optymistka! — A zobaczysz — zapewniłam ją. — Oni też się rozlecą. Ten cały ustrój diabli wezmą. Nie dyskutowała ze mną, bo co będzie z kretynką się sprzeczać. Dalszych jej spostrzeżeń i wniosków już nie znam, bo wyjechałam i kolejne wydarzenia oglądała beze mnie. Nie wątpię, że dość rychło połapała się w sytuacji. Odpracuję już tę Kanadę, chociaż wybiegam przez nią mocno do przodu, omijając wcześniejsze wydarzenia, niektóre najzupełniej okropne. Nieszczęścia załatwię później hurtem, żeby nikogo nie przygnębiać przesadnie i długofalowo.

Trzeci raz diabli mnie tam ponieśli na targi książki. No nie, nie diabli, zostałam zaproszona w celu składania autografów oraz występów w środkach masowego przekazu. Tym razem podróżowałam prawie normalnie, jeśli nie liczyć turbulencji atmosferycznych akurat w chwili, kiedy jechały wózki z pożywieniem. Na kolana zleciały mi dwa stosy szklanek i trzy butelki z napojami, w ręku trzymałam pomidorka, kiedy przestało trząść, okazało się, że trzymam sam ogonek. Interesowało mnie, gdzie podziała się reszta, bo miałam na sobie nową spódnicę, a siedzenie na pomidorku mogło jej nie wyjść na zdrowie. Jednak nie, nie miałam go pod odwłokiem, przepadł gdzie indziej. Duża polka zaczęła się dopiero na miejscu. Mieli tam na mnie czekać faceci z targów książki, nie znaliśmy się wzajemnie, uzgodnione zatem zostało, że będą się plątać po sali z dużym napisem „Joanna Chmielewska”. No dobrze, może być. Tymczasem Murzyn z kontroli paszportowej ni z tego, ni z owego wpędził mnie do „Imigration”. Mój stosunek do Murzynów stał się niezdecydowany. Jeden wyświadczył mi przysługę w paryskim metrze, informując o kradzieży, bez niego nie odzyskałabym nawet portmonetki, drugi zaś zatruł życie w Kanadzie. Diabli wiedzą, dlaczego mu się nie spodobałam, chociaż wyraźnie mówiłam, że przyjechałam na dwa tygodnie podpisywać własne książki. Może nie lubił czytać. W „Imigration” odczekałam dwie i pół godziny, cierpiąc katusze. Gorąco panowało upiorne, nie było na czym usiąść, nie wolno było palić, pić mi się chciało jak na pustyni. Nie czekałam spokojnie, o nie, poleciałam się kłócić w dwóch językach równocześnie, owszem, zgodzili się ze mną, że to jakaś pomyłka, ale nie było siły, pomyłkę musiałam wyjaśnić w okienku. Każda osoba sterczała przy ladzie całe wieki, zorientowałam się, że w ogonku stoją ruskie, kolorowi i dwoje Maltańczyków. Nie małe pieski, tylko jednostki ludzkie z Malty. Przyjechali do Kanady na dwa tygodnie ferii i nie mogli zrozumieć, co robią w „Imigration”. To akurat umiałam im wyjaśnić, Malta miała czerwone paszporty, prawie jak Związek Radziecki, Murzyn widocznie kierował się kolorem. Przyszła wreszcie moja kolej, przed okienkiem spędziłam minutę, pomyłka była oczywista, ale co z tego, już się zrobiło za późno. Czekający na mnie faceci dawno sobie poszli, przekonani, że nie przyjechałam. Uratować mnie mogło tylko dziecko, zadzwoniłam do Roberta. — Bardzo mi przykro, dzieciątko — powiedziałam. — Myślałam, że raz przejdzie ulgowo, ale nic z tego. Wsiadaj w pudło i przyjeżdżaj po mamunię. Odebrałam bagaż, zagarnęłam wózeczek, zdjęłam futrzaną kurtkę Iwony, którą mi pożyczyła, bo moje palto było za mało eleganckie, poszłam do baru i nareszcie mogłam usiąść. Dostałam piwo, zapaliłam papierosa i przystąpiłam do pracy myślowej. Zaczęłam się zastanawiać, jak zawiadomić targi książki, że jednak jestem. Nie miałam do nich żadnego dojścia. Uznałam, że muszę zadzwonić do Warszawy, poprosić Iwonę, żeby poszła do mnie do domu, znalazła telefon ich warszawskiej sekretarki, zadzwoniła do sekretarki podając jej telefon Roberta, żeby sekretarka zadzwoniła do Kanady i podała im ten telefon, żeby oni mogli zadzwonić do mnie. Innej drogi nie znalazłam. W chwili kiedy usiłowałam wyliczyć czas, dodając po sześć godzin w obie strony, ujrzałam nagle jakiegoś faceta, który błąkał się między ludźmi,, trzymając przed sobą wielki kawał papieru. Tknęło mnie przeczucie, zerwałam się ze stołka i poleciałam przeczytać treść. Oczywiście, Chmielewska! — Czy pan ma źle w głowie? — spytałam surowo. — Co pan tu robi z tym plakatem, przecież wszyscy ludzie wyszli już trzy godziny temu, a innego samolotu z Polski nie ma. Nie zauważył pan, że nie przyjechałam? Ucieszył się nadzwyczajnie i odparł, że właśnie, zauważył, poleciał do telefonu dzwonić do swoich szefów, a oni mu kazali wrócić na lotnisko i dalej czekać. No więc czeka, bo niby co ma zrobić innego?

Czekaliśmy teraz obydwoje, bo Robert już jechał i nie mogłam go zawrócić. W rezultacie pierwsze dwa dni spędziłam u dzieci w Hamiltonie, potem zaś przeniosłam się do Toronto, co było o tyle pozbawione sensu, że kiedy mieszkałam w Hamiltonie, targi odbywały się w Toronto, kiedy zaś zamieszkałam w Toronto, przeniosły się do Hamiltonu. Ustawicznie byłam wożona tam i z powrotem. Po tych dwóch dniach do Toronto zawiozły mnie dzieci, które jechały do Ottawy, Monika miała tam bowiem eliminacje w karate. Hotel miałam podobno zarezerwowany. Był to hotel polski, świeżutko otwarty. Właścicielka przyszła do ośrodka polonijnego i poprosiła, żeby jej przysłać klientów. Ośrodek chętnie się zgodził, przysłano mnie. Podjechaliśmy, elegancka dzielnica willowa na łagodnej pochyłości, od razu zaczęłam patrzeć z powątpiewaniem, bo kwiecia wprawdzie dużo, ale komunikacji żadnej, żadnego sklepu, żadnego kiosku, same wille w zieleni, a do zwyczajnej ulicy z autobusami co najmniej dwa kilometry. Znaleźliśmy właściwą budowlę. W środku paliło się światło, ale na tym kończył się ślad człowieka. Wszystko było zamknięte na głucho, zaczęliśmy dzwonić, bez skutku, dzwonki było nawet słychać wewnątrz, ale żadna ludzka istota się nie objawiła. Dziwne dosyć, jak na hotel. — Tam ktoś wszystkich zamordował, a światło zostawił dla niepoznaki — powiedziała Monika, bądź co bądź wnuczka kryminalistki. Robert obszedł budynek dookoła. — Matka, tu naprawdę nikogo nie ma — zameldował. — Ani jednego samochodu, pusty parking. Co robimy? — Awanturę — zdecydowałam. — Ładnie bym wyglądała, gdybym przyjechała taksówką. Jedziemy tam do nich i będę się czepiać. — A gdzie to jest? — A skąd ja mam to wiedzieć? Gdzieś w środku miasta. Jak znajdziesz polską dzielnicę, to już trafimy. Takie niebieskie mają na zewnątrz, rozpoznam oczami. Zbrojny w tę nad wyraz dokładną informację, Robert jednakże trafił. Awanturę zrobiłam niewielką, od razu zaczęli dzwonić po innych obiektach i zaproponowali mi polski motel. W porządku, może być motel. Dzieci odjechały do Ottawy, do motelu zostałam dowieziona służbowo. Znów mnie tknęły złe przeczucia, bo na pytanie, czy będę mogła dostać do pokoju herbatę, facet w recepcji odparł, że tak, oczywiście, ma tu czajnik. A jakiś bar albo restauracja…? A jest restauracja, tu zaraz na rogu. Polska. No dobrze, zostałam tam. Pokój miał klimatyzację nieco wybrakowaną, grzała i chłodziła, ale nie wymieniała powietrza, dla wywietrzenia musiałam otworzyć drzwi na korytarz. Dodatkowym mankamentem było umeblowanie, tapczan, fotelik, stolik i lampa, dla jednej osoby wystarczające w zupełności, ale jakoś nie najszczęśliwiej rozmieszczone. Lampa stała w kącie za tapczanem, stolik z fotelikiem pod ścianą po drugiej stronie, przy stoliku było ciemno, a przy lampie nie było na czym usiąść. Przenieść fotelik… Nic z tego, nie mieścił się, musiałabym odsuwać tapczan. Pełna wątpliwości, zrezygnowałam z przemeblowania apartamentu i udałam się na kolację. Restauracja była bardzo piękna, serwowała doskonały wikt, ale też miała wadę, mianowicie funkcjonowała dopiero od dwunastej. Targi zaczynały się o dziesiątej, nie upieram się przy obfitych śniadaniach, coś bym jednak może zjadła przed całym dniem pracy. Nie pasowało organizacyjnie. Wróciłam do pokoju i poprosiłam o herbatę.

Przyszła duża facetka i przyniosła mi ją w potężnym fajansowym garnku. Zawiadomiła mnie przy tym, że to ostatnia, więcej nie ma, kawę posiadają, a o herbacie zapomnieli, jutro rano muszą kupić. Miałam nadzieję, że sklep otworzą wcześniej, niż ja wyjdę. Spróbowałam płynu. I to był już ostatni gwóźdź do trumny. Herbata, jako herbata, okazała się nawet dobra, ale zdołałam to ocenić z pewnym trudem, bo była słodka i z cebulą. Już cukru w herbacie nie trawię, a co tu mówić o cebuli. Nie mogłam zażądać zamiany, bo zawczasu zostałam poinformowana, że to ostatnia. Wylałam ją do sedesu, medykamenty, które akurat spożywałam, popiłam piwem i podjęłam męską decyzję. Kiedy przyjechali po mnie nazajutrz rano, byłam już spakowana. — Proszę szanownych panów — powiedziałam w polskim ośrodku. — Czy tu, w Toronto, nie ma kanadyjskich hoteli? Ja wcale nie muszę mieszkać w polskim, nie pcham się do „Waldorff– Astorii”, ale, do cholery, może znajdźcie jednak coś normalnego! Znaleźli, zamieszkałam w normalnym hotelu z restauracją i widokiem na jezioro, z góry rezygnując z samodzielnego poruszania się po mieście. Blisko miałam tylko na plażę, ale akurat był listopad, więc nie skorzystałam. No i teraz znów się cofnę do tych wcześniejszych wydarzeń. No dobrze, załatwię okropne. Późną wiosną Teresa z Tadeuszem przyjechali do Polski, po raz pierwszy razem, żeby zobaczyć, jak tu jest, bo zamierzali wrócić na stałe. Tadeusz upierał się, że chce umrzeć na ojczystej ziemi. Mieszkali u mojej matki, na Niepodległości. Ze dwa tygodnie już byli, kiedy wyjechałam na cztery dni. Anka, moja kościelna synowa, i Maciek, mój kościelny zięć, wymyślili wyjazd w Bory Tucholskie, do Tlenia, na ryby, do ośrodka wakacyjnego dla młodzieży, o tej porze roku jeszcze pustego. Maria dostała szału na tle tych ryb, namówiła mnie, pojechałyśmy razem. Wynajęliśmy całe piętro w jednym skrzydle, bo było nas tam sześcioro. Anka, Maciek, Agata, mamusia Anki i my obie. Wygodnie było mieć oddzielne pokoje, szczególnie że wejścia do nich prowadziły także z długiego, wspólnego balkonu—tarasu. Sposób łowienia ryb przez Marię opisałam w Tajemnicy, naprawdę siedziała na pomościku z wędką w ręku i pod parasolką. Jednego wieczoru zrobiliśmy sobie ognisko nad rzeczką, nazajutrz po południu zaś Maria umyła samochód. Pomagałam jej trochę, potem już byłam niepotrzebna, zostawiłam ją przy wycieraniu do sucha i poszłam do domu. Na korytarzu natknęłam się na Maćka, który zaproponował, żeby pograć w ping–ponga. Sala gimnastyczna ze stołem ping–pongowym znajdowała się na parterze i miała całą ścianę oszkloną. Ustaliliśmy między sobą, że później Anka pokaże Marii, gdzie to jest, i obie tam przyjdą. Zaczęliśmy grać. Graliśmy bardzo długo już przy zapalonym świetle, Anka z Marią nie przyszły, co mnie trochę dziwiło, zmęczyłam się w końcu, oddaliśmy rakiety jakiejś młodzieży, której pałętało się tam parę sztuk, i wróciłam na górę. Zapaliłam światło w pokoju i przez balkon poszłam do Marii, bo mnóstwo rzeczy miałyśmy wspólnych, grzałkę, termos, herbatę i tym podobne. Coś z tego było mi potrzebne. Maria siedziała przy stole i rozwiązywała moją krzyżówkę. Podniosła głowę i spojrzała na mnie. — GDZIE ty byłaś…?!!! — wrzasnęła głosem, który zawierał w sobie rozpaczliwy jęk. Zdziwiłam się. — Na dole, graliśmy z Maćkiem w ping–ponga, myślałam, że też przyjdziesz. Dlaczego nie przyszłaś? Anka ci miała pokazać. — Jezus Mario — powiedziała Maria i całkiem osłabła.

Okazało się, że po wytarciu samochodu przyszła na górę i spotkała babcię. — Gdzie są wszyscy? — spytała. — Śpią — odparła matka Anki. Maria nie miała powodu nie wierzyć. Z balkonu zobaczyła nogi Anki na łóżku, uwierzyła tym bardziej, chociaż zdziwiło ją trochę, że tak wcześnie całe towarzystwo poszło spać, cichutko weszła do mojego pokoju, zabrała termos i wróciła do siebie. Po czym zastanowiła się, że jakoś chyba nie widziała mnie śpiącej. Weszła do mnie jeszcze raz i popatrzyła uważniej. Nie było mnie. Obejrzała drugie łóżko i znów poszła do siebie. Zawahała się, uznała, że coś się nie zgadza, niemożliwe przecież, żeby mnie nie było, skoro śpię, chyba źle widziała. Znów wróciła do mojego pokoju i obmacała oba łóżka. Wróciła do siebie. Ponownie doszła do wniosku, że musiała mnie przeoczyć, wróciła do mnie… Sześć razy tak wracała, obmacywała łóżka, zaglądała pod spód, zaglądała do szafy, ciągle przekonana, że umykam jej oczom. Zdenerwowała się potwornie, siedziała nad tą krzyżówką i co jakiś czas zaglądała do mnie, bo może jednak jestem, tylko ona mnie nie widzi. — Dlaczego, na litość boską, nie zapaliłaś światła? — spytałam z wyrzutem. — Żeby cię nie obudzić — odparła. — Co przeżyłam, to ludzkie pojęcie przechodzi, naprawdę byłam pewna, że musiałam zwariować, ty tam śpisz, a ja cię nie widzę! Oszczędziłaby sobie tych przeżyć, gdyby zrealizowała pierwotny zamiar. Po umyciu samochodu chciała pójść nad rzeczkę i spojrzeć, czy nie ma nas na miejscu wczorajszego ogniska. Musiałaby przejść obok sali gimnastycznej i przez wielką szybę zobaczyłaby Maćka i mnie. Poszła jednak najpierw na górę, spotkała babcię i już przepadło. Jadąc do Warszawy, przez całą drogę opowiadała mi o sprawach zupełnie potwornych, mianowicie o śmierci wszystkich swoich bliskich, krewnych i przyjaciół. Wspominała choroby, zgony i pogrzeby całej rodziny. Dałam się wpędzić w nastrój i wytrzymałam bardzo długo, ale wreszcie mnie to zaintrygowało. — Cóżeś sobie za temat znalazła? — spytałam podejrzliwie i z lekkim niesmakiem. — No właśnie sama nie wiem — odparła z zakłopotaniem. — Tak mi się jakoś pcha, nie rozumiem, co mi się stało. Nie mogę się od tego uwolnić. Dawno już wiedziałam, że istnieje telepatia. Wróciłam do domu, zauważyłam, że sekretarka mruga, włączyłam ją. Tomira podała mi dwie kolejne informacje, jedną, że Tadeusz jest chory i drugą, że zmarł nagle. Przez moment zastanawiałam się, czy nie była przypadkiem pijana… Nie była pijana, Tadeusz rzeczywiście umarł w ciągu dziesięciu minut. Jedyną pociechę dla wstrząśniętej rodziny stanowił fakt, że umarł jako człowiek szczęśliwy. Sam to powiedział do Tomiry, która siedziała obok, wyznał, że czuje się szczęśliwy i w pół godziny później już nie żył. Nastąpiła gwałtowna, bardzo głęboka zapaść, pogotowie przyjechało za późno. Chciał umrzeć w Polsce i spełniło się jego życzenie. Potem umarła ciocia Jadzia. Leżała w domu, miała dochodzącą pielęgniarkę, oszukiwaliśmy ją do końca, wmawiając, że tego raka sobie wymyśliła. Zetknęłam się wówczas po czterdziestu dziewięciu latach z moją stryjeczną siostrą, Jagusią, tą, która w wieku dziewięciu miesięcy usiłowała dorwać się do kurczątek. Umarł także stryjek Jurek. Mojego stryjecznego brata, Michała, ujrzałam pierwszy raz jako człowieka dorosłego i widywałam wyłącznie na pogrzebach. Teraz będzie jeszcze gorzej, bo moja matka dokopała sobie wreszcie tą głodówką i zaczęła być rzetelnie chora,. Sprowadziłam jej do domu całą Akademię Medyczną, pielęgniarki miała na okrągło. Chciała mieć jeszcze i Teresę, awanturowała się, że Teresa nie przyjeżdża i kazała szybciej załatwiać.

Teresa zdecydowała się wrócić do Polski na zawsze. Po śmierci Tadeusza musiała oczywiście jechać do Kanady i pozałatwiać tam wszystko, a następnie poczynić odpowiednie starania u nas. Złożyłam jedenaście wizyt w rozmaitych instytucjach, na trzy tygodnie wyłączając się z życia, ponieważ nasze przepisy administracyjne wykluczają się wzajemnie, instytucje zaś, kierujące się nimi, starannie unikają bezpośredniego kontaktu ze sobą. Nie było sposobu, żeby Teresę zameldować na stałe, bez . stałego meldunku nie mogła dostać obywatelstwa, a bez obywatelstwa nie mogła zostać zameldowana na stałe, błędne koło. Musiała przesłać notarialnie przetłumaczone zaświadczenie o niekaralności. Z Urzędu Dzielnicowego wyrywałam akt zgonu Tadeusza, przy okazji wyszło na jaw przedziwne zarządzenie, mianowicie akt zgonu może dostać tylko osoba, która ten zgon zgłaszała, komu innemu nie dadzą. Czysty przypadek sprawił, że tą osobą byłam ja, równie dobrze mogła to być Tomira, stała obok, a co by było, gdybym tymczasem umarła…? Przebiłam się przez wszystkie idiotyzmy chyba tylko z wściekłości oraz dzięki temu, że w Urzędzie Dzielnicowym pracuje jedna inteligentna kobieta, odróżniająca tureckiego aferzystę od kanadyjskiej starszej pani na pierwszy rzut oka. Obiecałam jej, że nie napiszę, jak się nazywa. Teresa wreszcie przyjechała i znalazła się w kraju niejako w kawałkach. Zameldowana była u mnie. praktycznie mieszkała u mojej matki, jej” rzeczy zaś leżały w garażu moich dzieci w Konstancinie. Zaczęłyśmy szukać mieszkania dla niej. Na kartę stałego pobytu mogła kupić tylko hipoteczne, spółdzielcze odpadało, w chwili kiedy znalazła doskonałe hipoteczne, okazało się, że tydzień wcześniej przepis uległ zmianie i może kupić tylko spółdzielcze. Zwyczajny obłęd. Moja matka umarła w chwili, kiedy pierwszy tom autobiografii poszedł do druku i nie będę się nad tym rozwodzić. Przy okazji pragnę grzecznie wtrącić się w rozmaite krytyki. Unikam ich z wielką starannością, żeby sobie nie paskudzić samopoczucia, ale czasem coś mi zostanie wepchnięte. Dziwię —się twierdzeniu, jakobym prezentowała przesadną fantazję w dziedzinie operowania zbiegiem okoliczności i przypadkiem, i gdzie, na Boga, chował się człowiek, który żywi takie poglądy? Spędził życie zamknięty w piwnicy…? W mieszkaniowe sprawy Teresy włączony był znajomy adwokat. Człowiek zajęty, wyrwał trochę czasu z grzeczności, coś z nim musiałam załatwić z papierem w ręku, zaproponowałam, że po prostu wpadnę do niego do domu. — Ale ja mieszkam na Ursynowie — powiedział. — Trudno tu trafić i nie ma dojazdu pod dom. Umówmy się w jakimś łatwym miejscu. — Bardzo dobrze — zgodziłam się. — Ja tam będę i zadzwonię. Pogawędka, może dziwna, była w pełni zrozumiała. W odpowiednim czasie znalazłam się u Maćka, mojego kumpla. Oznajmiłam, że posiedzę tu pół godziny, bo dopiero za pół godziny mam dzwonić do mecenasa, żeby się z nim umówić w jakimś miejscu, łatwym do znalezienia. — Na cmentarzu — zaproponował Tadzio, dorosły syn Maćka. — Cmentarz każdy znajdzie. Nie miałam nic przeciwko cmentarzowi. We właściwej chwili zadzwoniłam. — No to uzgodnijmy miejsce, panie mecenasie — powiedziałam. — Ja tu jestem na Ursynowie, blisko Dolinki Służewieckiej. — Ja też — powiedział mecenas. — Na ulicy Mozarta. — Ja też. — Siedem be. — Ja też. — O Jezu — powiedziałam. — Mieszkania trzydzieści cztery. Tu już pana nie ma.

— Nie. Mieszkania sześćdziesiąt dwa. Tadzio dostał ataku śmiechu. — Możemy popukać w ścianę, to on nas usłyszy i odpuka. Balkon ma obok… Nie odgrywaliśmy sceny balkonowej, zeszliśmy na dół i spotkaliśmy się przed drzwiami. Niech mi nikt nie wmawia, że głupie przypadki trzeba wymyślać. Na marginesie, powyższy adres nie jest prawdziwy i w ogóle nie ma sensu. Prawdziwy ukryłam, bo może mecenas nie życzyłby sobie go ujawniać, ale działo się to tuż obok i wyglądało dokładnie tak, jak napisałam. A propos Ursynowa… Dzieci sprzedały pieczarkarnię, ale psia epopeja nie uległa zakończeniu. Zamieszkali w wynajętym mieszkaniu na Ursynowie, zabierając ze sobą Karo. Simka już nie żyła, zjadła coś szkodliwego i nie udało się jej uratować, pozostałe psy były przywiązane do miejsca. Kiedy wyjechali na zimowy urlop, znalazłam się u nich, razem z psicą, z dwóch powodów. Primo, pozbawiony państwa pies mniejszy stres przeżywa we własnym domu, secundo, stanowczo wolę wchodzić na dwa niskie piętra niż na trzy wysokie. Pierwszego wieczoru wyszłam z nią na spacer, ciemno było, oczywiście, poszłam kawałek byle gdzie i bezmyślnie, zdecydowałam się wracać i okazało się nagle, że nie wiem, gdzie dzieci mieszkają. Rozejrzałam się, beznadziejna sprawa, wszystko wygląda jednakowo. Mogłabym wchodzić do każdego domu po kolei i sprawdzać listy lokatorów, ale, niestety, zapomniałam nazwiska ludzi, od których mieszkanie zostało wynajęte. Nie było siły, zdałam się na psa. Popuściłam smycz i powiedziałam: — Karunia, do domu! Doprowadziła mnie bezbłędnie, chociaż po drodze usiłowała zwiedzić dwa śmietniki. Potem już zwracałam uwagę, którędy idę i gdzie zostawiam właściwy budynek. Mieszkali na tym Ursynowie dwa lata, budując sobie dom w Konstancinie, dokładnie w miejscu, gdzie zawrócili, pojechawszy na poślubny spacer. Nastąpiło to czystym przypadkiem, ale uznane zostało za omen. Karo czuła się nieszczęśliwa, bo robotników nie wolno było pogryźć. Denerwowała się szaleńczo. Wprowadzili się w końcu, ale mnóstwo tam jeszcze zostało do wykończenia, obcy ludzie ciągle pracowali, kręcili się i wreszcie tego nie wytrzymała. Złożyło się tak głupio, że została sama z robotnikami. Jerzy był w pracy, Karolina w szkole, Iwona pojechała do sklepu, Karo uznała, że jest niedobrze, to nie jej dom, tylko tych jakichś facetów, wydostała się za ogrodzenie i poszła szukać państwa. Wieczorem dzieci objechały cały Konstancin, bez skutku, kazałam jechać do pieczarkarni i na Ursynów, byli i tam, Karuni nie znaleźli. Rozpacz zapanowała kompletna. Iwona z Karoliną odlatywały nazajutrz do Francji, wyjechały po południu pod przymusem, płacząc rzewnymi łzami. Dopiero o ósmej wieczorem Jerzy powiadomił mnie przez telefon, że Karo się znalazła. Sąsiadka z ich domu na Ursynowie zadzwoniła i powiedziała, że przed jej drzwiami siedzi pies i podaje łapę. Jej zdaniem, jest to Karo. Pojechał po nią, oszalała ze szczęścia, w drodze powrotnej zawadził o weterynarza, bo miała zdarte poduszki łap. Przeszła tę całą drogę pętląc, przepłynęła jakąś gnojówkę, ale szukaniem państwa musiała być bardzo zajęta, bo nie pogryzła się z żadnymi psami. Przyjechałyśmy do Konstancina obie z Marią zaraz następnego dnia. Jerzy na widok Marii wydał z siebie wielki krzyk: — O Boże, fachowiec zrobi opatrunek!!! Maria, rzecz jasna, opatrunki założyła. Karo była grzeczna jak aniołek, nie pisnęła nawet, posłusznie podawała do bandażowania wszystkie cztery łapy, uszy miała ciasno przy głowie. Zastanawiałam się, co ona sobie myśli. Uważa, że nawaliła i teraz jest w ten sposób ukarana, czy też wie, że są to zabiegi lecznicze. Okazało się później, że to

drugie, rozumiała, że jest leczona, i od tamtego dnia zaczęła witać Marię jak ukochanego członka rodziny. Drugi raz uciekła w okolicznościach odmiennych. Została zawieziona do narzeczonego na drugi koniec Konstancina, Jerzy zostawił ją tam i pojechał do sklepu. Z miejsca psica porzuciła kawalera, wydostała się z ogrodzenia, do tej pory nikt nie wie jak, i poszła za panem. Była jednakże w nie sprzyjającym stanie, gdzieś po drodze zabradziażyła się z psami i przepadła. Szukała jej prasa, radio, telewizja i konstancińska policja. Jeździłyśmy po całym Konstancinie, bo różne dzieci donosiły, że gdzieś tam widziały gromadę psów. Iwona z Karoliną oblatywały rozmaite wertepy. Znów bez rezultatu. Ósmego dnia Jerzy z Iwoną siedzieli w domu tak zmartwieni, że z rozpaczy wypili butelkę słodkiego szampana. Nagle szczęknęła klamka, drzwi się otworzyły i do salonu wkroczyła Karo, na ugiętych łapach, z podkulonym ogonem, wychudzona, brudna jak świnia, skruszona, ale szczęśliwa. Głodna była nieziemsko, Iwona karmiła ją sześć razy dziennie po trochu, żeby jej nie zaszkodziło, na wygląd zewnętrzny pomogła jej dopiero trzecia kąpiel. Po czym, już w lecie, odbyła sobie krótką wycieczkę, wyleciała na szosę i wpadła pod samochód. Przy okazji pragnę zauważyć, że tylko ześwinieni barbarzyńcy przejeżdżają zwierzęta. Jedną tylną nogę miała złamaną, drugą głęboko zranioną, obie z Iwoną nosiłyśmy ją w kołderce, zamieszkałam w Konstancinie, bo Jerzy musiał pojechać po Karolinę, która przemieszczała się znad morza na Mazury i gdzieś tam zostawała sama. Psica wytresowała się błyskawicznie, wiedziała, że po każdym sikaniu ma wracać na kołderkę, latałyśmy za nią z tą kołderką jak oszalałe, noszenie jej się nawet dość spodobało. Nam nie, ważyła przeszło czterdzieści kilogramów. Iwona uwierzyła wtedy w bioprądy. Maria przyjechała z wizytą do psa i przywiozła ze sobą bioterapeutkę, panią Wandę. — Ja uwierzę, że pani Wanda ma bioprądy, kiedy zobaczę, jak ją Karo powita — powiedziała sceptycznie moja synowa. Maria weszła do salonu. Trzymałam Karo za szyję i wrzeszczałam rozpaczliwie: — Zostaw w cholerę te buty, chodź tu do tego psa, bo ona mi się wyrywa!!! Maria podeszła, przykucnęła, Karo popiskiwała ze szczęścia, pani Wanda podeszła z drugiej strony, postała chwilę, potem też przykucnęła. Karo spojrzała na nią, zastanowiła się, podczołgała bliżej i polizała ją po ręku. — No, no — powiedziała Iwona z podziwem. — Czegoś takiego jeszcze nie było. I nie dlatego tak się zachowała, że była chora, nic z tych rzeczy, tylne łapy nie zmieniły jej charakteru. Drugiego dnia uszkodziła sobie usztywniający stelaż. To była nasza wina, nie należało pozwolić jej włazić samej na stopień tarasu. Musiała znów jechać do lecznicy, Bohdan przyjechał taksówką, Karunię na kołderce trzeba było wnieść do bagażnika, do pomocy był jeszcze i kierowca, więc na osobę przypadło tylko około dziesięciu kilo. Rzecz jasna, kierowcę natychmiast spróbowała zaatakować i mowy nie było, żeby trzymał kołderkę od strony łba. Co do bagażnika, żeby uniknąć nieporozumień, zawiadamiam, że jest to bagażnik Forda Sierry, cały oszklony, i Karo uważa go za swoją prywatną własność. Jeśli stoi otworem, wskakuje tam dobrowolnie, leży na podwyższeniu i pilnuje świata wokół. Jako wiadomość z ostatniej chwili występuje szczeniaczek. Moje dzieci wzięły sześciotygodniowego owczarka belgijskiego i głównym problemem stało się pilnowanie, żeby go Karunia nie zeżarła. Nie miała nigdy własnych dzieci, nie może się oszczenić i uczuć macierzyńskich posiada tyle samo co ja. Dopiero trzeciego dnia zaczęła się z nim bawić, co stwarza pewne nadzieje.

Tak naprawdę w zmianę ustroju uwierzyłam dopiero na widok automatów w kasynie Grand Hotelu. Pomijając przyjemność osobistą, nareszcie mogłam pograć na nich we własnym kraju za polskie złote, stały się jednym ze źródeł inspiracji dla utworu pod tytułem Tajemnica. Drugim źródłem był sen. Przyśnił mi się kryminał krew w żyłach mrożący, niestety, żeby to grom spalił, bez zakończenia. Niemniej oczu jeszcze nie zdążyłam otworzyć, kiedy poderwałam się z łóżka i jak stałam, boso i w nocnej koszuli, runęłam do maszyny. Zapisałam sen bardzo porządnie, acz w pośpiechu, i teraz już podłożę się ostatecznie, bo wszyscy zobaczą, jak potrafiłam spaskudzić doskonały pomysł. Podam dosłownie tekst, przechowywany przez całe lata. Nie zgubiłam go, dziwne, ale prawdziwe. „Zaczęło się od krzyku mojej mamusi. — Jadzia mieszka tam — powiedziała i wskazała budynek trochę z prawej, prawie naprzeciwko. — Usłyszy nas. Jadziu!!! Wrzasnęła głosem straszliwym i ten krzyk odbił się echem od budowli dookoła, skłębił się, zmienił, zabrzmiał jak ostrzeżenie. Teren wyglądał następująco: wokół stały wysokościowce, brzydkie, zaniedbane, pudełkowate, z mnóstwem małych okien. Na dole znajdowała się jakby parcela, z baraczkiem z lewej, ogrodzona siatką, śmietnikowata, nierówna, udeptana. W kącie wznosiła się jakaś ruinka przysypana ziemią, porosła zielskiem, tworząca pagórek. Widać w niej było dziury, jakby wejścia do piwnic czy loszków, zawalone i zasypane. W tej ruince, pod pagórkiem, powinno być coś, na co nie zwracano uwagi. Coś ważnego. Tajemniczego. Groźnego. Kryjówka? Przejście…? Baraczek i udeptana parcela to był jakby wybieg dla dzieci. Dom Dziecka. Trochę poprawczak. W baraczku administracja albo może punkt sanitarny. Na końcu parceli, za siatką, rosły nędzne drzewka. Krzyk mojej mamusi spowodował okropne zamieszanie. Zewsząd wyroili się ludzie, męty społeczne, jakieś moralnie podupadłe jednostki i grupy, które potraktowały hałas jak ostrzeżenie, może przed policją, przed jakąś nagonką, może jako nakaz opuszczenia terenu, diabli wiedzą. Uciekali w pośpiechu, część właziła na górę po budynku, drabina przeciwpożarowa, zrujnowany mur, coś, po czym można było się wdrapać. Pod drzewkiem naprzeciwko siedział hippis z hippiską, on był goły i w futrze, ona miała na sobie halkę i ozdobną, złocistą narzutę, podartą i brudną. Też się zerwali i przebiegli, inaczej niż inni ludzie, bliżej nas, na tę stronę baraczku. Znaleźli się przy siatce. Dzieci wylazły na wybieg. Ogólnie biorąc, była noc albo wieczór, raczej ciemno, to znaczy dookoła ciemno i światło latarń. Szara ta ciemność i szare to światło, ale dawało głębokie czarne cienie. Nie wiadomo, dlaczego dzieci wylazły o tej porze, ale to też przez ten krzyk mojej mamusi. Łaziły czwórkami, obojętnie, z lekkim jakby zaciekawieniem, niemrawym i apatycznym. Jeden chłopczyk nazywał się Suszko. Dzieci miały zwyczaj naśmiewać się z niego, szurając nogami jego nazwisko. Szły, szurały rytmicznie w kłębach kurzu i mamrotały pod nosem, z czego wychodziło razem takie szeleszczące Suszsz–ko, Suszsz–ko, tak, jak się nogami robi pociąg. Ten hippis w futrze poprosił je, żeby mu zrobiły Suszsz–ko, i dzieci natychmiast zaczęły rytmicznie szurać, dwie grupy, jedna czwórkami, a druga parami. Hippis stał przy siatce w potwornych tumanach kurzu, na twarzy miał wyraz niebiańskiej ekstazy i słuchał. Hippiską stała obok niego z przymkniętymi oczami i najdoskonalszą, bezgraniczną obojętnością wobec wszystkiego. Ten chłopczyk, Suszko, gdzieś zginął. Zginął już wcześniej i o tym się nie mówiło, chyba zginął poprzedniego dnia. Dzieci przestały szurać, bo przyszła jego matka, rozlazły się gdzieś,

została tylko jedna dziewczynka. Hippis z hippiską odsunęli się trochę, ale ciągle stali przy siatce, nieco dalej, w cieniu, prawie niewidoczni. Matka Suszki była chyba trochę szmyrgnięta, rozmawiała z tą dziewczynką, pokazywała w kierunku ruinki, wiedziała o czymś starannie ukrywanym. Miało to związek ze zniknięciem chłopczyka. Była zrozpaczona, przerażona, mówiła szeptem. Nagle odeszła, a dziewczynka została przy siatce. Wiadomo było, że teraz ta dziewczynka wie coś, czego nie wie nikt inny, i tylko ona mogłaby to powiedzieć. To było bardzo ważne. Dziewczynka nie zdawała sobie sprawy z wagi informacji, pozostała obojętna. Stała tuż przy baraczku, obok plamy głębokiego cienia. Zamierzaliśmy do niej podejść, zapytać, co ta matka mówiła, bo tylko to mogłoby wyjaśnić tajemnicę i chłopczyka, i ruinki, i tego czegoś okropnego, o co w ogóle chodziło. Też staliśmy w cieniu przy wejściu do baraczku. Skądś pojawił się nagle facet. Pędził skokami z głębi parceli ku dziewczynce, wyskoczył z cienia, widział przedtem jej rozmowę z matką. Był w kapeluszu i w jesionce, wszystko miał szare, w średnim wieku, dość nabity w sobie, z szeroką gębą i szerokim nosem. W oczach i na twarzy miał mord, pędził bezszelestnie, żeby tę dziewczynkę natychmiast zabić, udusić, żeby nie zdążyła nic powiedzieć. Pokazaliśmy się mu znienacka, wychodząc z cienia. Zastopowało go w miejscu, zmienił krok, podbiegł do dziewczynki, mizdrząc się i wijąc, pokazywał jej palec, jakoby skaleczony. Rzeczywiście, na palcu miał czerwoną plamkę, pomyślałam, kiedy zdążył ją zrobić, pomazał ten palec flamastrem wcześniej czy dopiero w tej chwili, na prawdziwe skaleczenie to nie wyglądało. Mówił, że tu mają apteczkę, może ona pokaże, opatrzy go. Dziewczynka się nie przejęła, ale poczuła się ważna. Pokazała mvi wejście do baraczku od strony parceli, poszła kilka kroków w tamtą stronę, ale ciągle była widoczna. Postanowiliśmy na nią zaczekać. Oddaliliśmy się trochę, może patrzyliśmy gdzie indziej, kiedy spojrzeliśmy ponownie, dziewczynka leżała przy siatce tam, gdzie przedtem stała, nieżywa albo konająca. To nie mógł być ten facet, musiał ją zabić ktoś inny, za wszelką cenę należało go rozpoznać. Marek wpadł do wnętrza baraczku, zostałam przy siatce, hippis i hippiską w tym momencie uciekli. Oni widzieli wszystko, wiedzieli, kto zabił dziewczynkę, uciekli, żeby nie być świadkami”. Tyle zdążyłam zapisać, po czym dołożyłam majaczące w tle wnioski i dodatkowe informacje. Ten chłopczyk zajrzał do ruinki i powiedział matce, co tam zobaczył. Matka była solidnie pomylona, uciekła ze szpitala i dlatego jej gadania nikt nie brał pod uwagę. Wszystko razem zaś miało atmosferę absolutnej grozy. Sen był o tyle bez sensu, że w życiu moja matka nie wydałaby z siebie publicznie takiego krzyku. Nosiłam się z tą całą okropnością ładne parę lat. aż wreszcie przekształciłam w Tajemnicę. Wszyscy widzą. że atmosferze do tej wyśnionej daleko i nie mogłam się przecież wdawać w mordowanie niewinnych dzieci, bo to już chyba byłaby przesada. Trzecim źródłem była tajemnica jako taka. W umoralniające dywagacje też się wdawać nie będę. Ale jeżeli coś jest pieczołowicie ukrywane, znaczy to na ogół, że śmierdzi. Życie potwierdziło pogląd, który nareszcie mogłam rozgłosić publicznie. Zatrzęsienie jest w tym utworze przeoczeń, pomyłek i nieścisłości. Czuję się zmuszona dołożyć aneks, w którym skoryguję wszystko hurtem. Jedno tylko skoryguję od razu. Otóż doktór Kazior żyje. Dostałam od niego właśnie list, który ucieszył mnie szaleńczo. Doktora przepraszać będę bezpośrednio, a tego cepa, który wmówił we mnie jego śmierć, z przyjemnością udusiłabym gołymi rękami. Kto to mógł być? Nie przypomnę sobie w żaden

sposób, a on się z pewnością nie przyzna. Pociechę stanowi myśl, że z reguły osoby uśmiercone za życia mają przed sobą długie lata, co daj Panie Boże, amen. I tym optymistycznym akcentem…