Chomatowska Beata - Palac Biografia intymna

„Bu d o wa p rzez Związek So cjalis ty czn y ch Rep u b lik Rad zieck ich Pałacu Ku ltu ry i Nau k i w s to licy Po ls k i Lu d o wej w Wars zawie jes t wy d arzen iem tak wielk im i tak g łęb o k im, n iep o d o b n a o d razu p rzewid zieć ws zy s tk ich n as tęp s tw, k tó re o n o wy wo ła”. J an M in o rs k i, O projekcie szkicowym Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie, „Arch itek tu ra” 1 9 5 2 , n r 7 – 8 , s . 1 6 7 .

Więcej n a: www.eb o o k 4 all.p l

1. Łącznik Braci b y ło czterech , jak w b aś n iach z mo rałem. Dwaj s tars i – zd o ln i. Trzeci – zwy czajn y , mo że d lateg o że ś red n i. Najmło d s zy d o p iero s ię zap o wiad ał. Po s tars zy ch ś lad zag in ął. O ś ro d k o wy m zap o mn ian o . Os tatn i u miał s ię zn aleźć. J ed en my ś lał, że wy b u d u je w s talin o ws k iej M o s k wie n ajwięk s zy p ałac n a ś wiecie. Ro s jan ie wy ró żn ili p ro jek t, ale g d y p rzy jech ał p raco wać n a rzecz ich o jczy zn y , u zn ali, że s zp ieg , i ws ad zili d o tiu rmy . Po tem ro zs trzelali. Dru g i za mu n d u r p o ls k ieg o o ficera d o s tał o d n ich k u lk ę w p o ty licę. Wrzu co n o g o razem z in n y mi d o jamy w ch ark o ws k im les ie. Najmło d s zy we wrześ n iu trzy d zies teg o d ziewiąteg o p o g n ał d o p u n k tu p o b ro ń . „Ży d łak ó w n ie p o trzeb u jemy ”, p ry ch n ął d o n ieg o u mu n d u ro wan y p atrio ta z k o mis ji mo b ilizacy jn ej. Gd y b y s ię u p arł, p ewn ie d o s tałb y k arab in . Bratu p rzecież d ali. Ale o n miał s wó j h o n o r. Kilk a lat wcześ n iej, g d y n a p o litech n ice k o led zy z mieczy k ami w k lap ach mary n arek u s iło wali g o zag n ać d o ty ln ej częś ci s ali, wy wrzes zczał im n a całe g ard ło : „Czu ję s ię Po lak iem! Ub liża mi, że n ie mo g ę u s iąś ć, g d zie ch cę!”. Ty m razem ty lk o o b ró cił s ię n a p ięcie. Imio n a jak z d o b rej mies zczań s k iej ro d zin y : Ro man , Grzeg o rz, Alek s an d er i n ajmło d s zy J ó zef, n azy wan y Ko ciem. Ch ło p ak i wy ro s ły d o ro d n e i k rzep k ie n a k efirach wy rab ian y ch p rzez b ab k ę, k tó ra – jak g ło s iła ro d zin n a leg en d a – p rzy wio zła d o Wars zawy z ro d zin n eg o Pu tig o rs k a recep tu rę i s p ecjaln e g rzy b k i d o fermen tacji. In teres ro zró s ł s ię b ły s k awiczn ie – o d k io s k u w Og ro d zie Sas k im, p rzez Pierws zy Sp ecjaln y Zak ład Kefiro wy Klau d ii Sig alin y p rzy Kró lews k iej 3 1 , wab iący k lien tó w g ip s o wy m mo d elem g ó r Kau k azu n a wy s tawie, p o p ijaln ię n a M ars załk o ws k iej, ró g Wilczej, i d ru g i zak ład , p rzy Żelazn ej, g d zie d la o d mian y s p rzed awan o ró żn e ro d zaje mlek a i ś mietan y . Ro d zin a p o rząd n a, mies zk ająca w eleg an ck iej częś ci Śró d mieś cia, jak wiele p o d o b n y ch – in telig en ck ich , ześ wiecczo n y ch ,. Ty lk o mło d zi Sig alin o wie mo g lib y p o d ś p iewy wać w trak cie ws p ó ln y ch zab aw, g d y n ik t n ie s ły s zał: „Ko ci, k o ci łap ci, p o jed ziem d o b ab ci,

Ty lk o an i s łó wk a, b o b ab cia Ży d ó wk a”. Leczn iczy k efir s tał s ię s ły n n y , k u p o wan o g o n a p o tęg ę w Wars zawie, Ło d zi, Otwo ck u , a n awet za g ran icą. Klau d ia Sig alin a miała d ry g d o rek lamy . J es zcze n im jej wy ró b trafił n a ry n ek , s two rzy ła wo k ó ł n ieg o leg en d ę. Plo tk o wan o , że właś cicielk a zak ład u wy k rad ła k efiro we g rzy b k i k au k as k iej s zaman ce, więc to war p ierws za k las a, z g waran cją au ten ty czn o ś ci.. By wzmo cn ić arg u men tację, b ab k a Sig alin a wy d awała b ro s zu ry , w k tó ry ch med y czn e au to ry tety zach walały zd ro wo tn e właś ciwo ś ci firmo wan y ch p rzez n ią p ro d u k tó w. Ro zważn ie lo k o wała zy s k i – wied ziała, że n ic n ie zap ewn ia tak iej s to p y zwro tu jak o d p o wied n ia ed u k acja k o lejn y ch p o k o leń . Sy n M ich ał zo s tał d en ty s tą, a ch o ć p rak ty k a w zawo d zie in teres o wała g o mn iej n iż k iero wan ie ro d zin n ą firmą (ju ż p rzy p ierws zy m p acjen cie p o jął, że jes t zb y t wrażliwy , b y u czes tn iczy ć w ty ch męk ach ), wzo rem matk i n ie żało wał ś ro d k ó w, b y wy k s ztałcić włas n ą s zó s tk ę. Dwó ch n ajs tars zy ch zo s tało arch itek tami, n ajmło d s zy wy b rał p rawo , ale n ie s p o d o b ało mu s ię tam i też p o s tan o wił zo s tać arch itek tem. By ły jes zcze d wie có rk i, An n a i Eu g en ia. Pierws za z n ich zn ik n ęła ro d zin ie z o czu n a zaws ze g d zieś n a tras ie Ums ch lag p latz – Treb lin k a, k tó rą jech ała z matk ą. Eu g en ii u d ało s ię wy lo s o wać ży cie. Wy s zła z g etta i p o d p rzy b ran y m n azwis k iem u k ry wała s ię n a Sas k iej Kęp ie . No i ś red n i, ab s o lwen t wy d ziału ch emii, ale ten , ch o ć też p rzeży ł, o d p o czątk u n iewiele zn aczy w tej o p o wieś ci. W b aś n iach z b raćmi w ro li g łó wn ej zwy k le b y wa tak , że lo s n ajh o jn iej o b d aro wu je n ie ty ch s tars zy ch , zap o b ieg liwy ch i d o b rze s ię zap o wiad ający ch , ci s tars i b o wiem, zap o b ieg liwi i d o b rze s ię zap o wiad ający g in ą g d zieś p o d ro d ze, a lo s n ajh o jn iej o b d aro wu je n ajmło d s zeg o . Ch o ćb y z p o czątk u n ic n a to n ie ws k azy wało .

Wspólnicy Ro man i Grzeg o rz, u ro d zen i w o d s tęp ie ro k u , o d d zieck a trzy mają s ię razem. Uch o d zą za p racu s ió w – ju ż n a s tu d iach p ró b o wali zarab iać, p rzy mierzali s ię d o k o n k u rs ó w. Ro man wiąże s ię zawo d o wo z n ieco s tars zy m o d s ieb ie J erzy m Gelb ard em, malarzem i arch itek tem, tak że p o ch o d zący m ze s p o lo n izo wan ej ży d o ws k iej ro d zin y z trad y cjami. Gelb ard wró cił d o Wars zawy p o p o b y cie w Pary żu wy czu lo n y n a n o we ten d en cje w b ran ży . Zak ład ają razem b iu ro p ro jek to we. J ak o p raco wn ik d o łącza Grzeg o rz. Na rajzb retach s p ó łk i Gelb ard -Sig alin k ró lu ją z p o czątk u g mach y u ży teczn o ś ci p u b liczn ej. Sy p ią s ię za n ie n ag ro d y , lecz tró jk a au to ró w d o s trzeg a ro s n ącą k o n iu n k tu rę n a lu k s u s o we b u d o wn ictwo d la p ry watn y ch in wes to ró w

i celu je w ten s eg men t, licząc, że o k aże s ię p ewn iejs zy m źró d łem zy s k ó w.

Przed s ięb io rczo ś ć Klau d ii Sig alin y w p o łączen iu z d ry g iem d o rek lamy s zy b k o p rzy n io s ła o wo ce: k efiro we p rzed s ięwzięcie ro zras tało s ię, p o ws tawały k o lejn e p u n k ty s p rzed aży . Wars zawiacy s to ją w o g o n k u d o firmo weg o k io s k u w Alejach Ujazd o ws k ich , b y n ab y ć s ły n n e mleczn e p ro d u k ty mark i Sig alin .

Ich s p ecjaln o ś cią, o p artą n a p ary s k ich d o ś wiad czen iach Gelb ard a, s tają s ię ch arak tery s ty czn e tró jb o czn e wy k u s ze o d fro n tu , częs to b ieg n ące p rzez całą wy s o k o ś ć elewacji. Bo g aty m zlecen io d awco m ro związan ie o d razu p rzy p ad a d o g u s tu , b o zwięk s za p rzes trzeń p rzezn aczo n ą n a wy n ajem i p o zwala d o d atk o wo d o ś wietlić mies zk an ia – rzecz n ie b ez zn aczen ia w zwartej ś ró d miejs k iej zab u d o wie. Z p o czątk iem lat trzy d zies ty ch in tratn e zlecen ia d la s p ó łk i Gelb ard -Sig alin (ch o ć właś ciwiej b y ło b y mó wić: Gelb ard -Sig alin o wie) s y p ią s ię ju ż jak z ręk awa. Ten , k to

d y s p o n u je o d p o wied n imi ś ro d k ami, a ch ce u d o wo d n ić, że jes t mo d n y , zg łas za s ię d o ich b iu ra n a Ho żej 2 9 . Uk o ro n o wan iem k ariery jes t zlecen ie n a o p raco wan ie wn ętrz lu k s u s o weg o lo k alu ro zry wk o weg o Ad ria, o twarteg o u ro czy ś cie 7 lu teg o 1 9 3 1 ro k u . Sig alin o wie b ry lu ją w to warzy s twie, wś ró d lu d zi b izn es u i arty s tó w. Wars zawiacy p o k azu ją ich s o b ie, g d y w to warzy s twie Gelb ard a i jeg o żo n y , ek s cen try czn ej Belli Hertz, k rążą p o mieś cie n o wiu tk ą tatrą – z p remiery n a rau t, z p rzy jęcia n a wy s tawę. Z d wó ch Sig alin ó w więcej s p len d o ró w s p ad a n a Ro man a, jak o ws p ó ln ik a Gelb ard a, ch o ć to Grzeg o rz jes t u zn awan y za n ajzd o ln iejs zeg o w ro d zin ie. Po ra s ię p rzek o n ać, ile jes t wart b ez b rata. Najlep iej za g ran icą. Og ło s zo n o właś n ie k o n k u rs n a p ro jek t Pałacu Rad – to d o s k o n ała o k azja.

Wyzwanie Pałac Grzeg o rza n ie p rzy p o min a ty p o weg o p ałacu . Na jed n y m ze s zk icó w, w p o d łu żn y m p rzek ro ju , wy g ląd a raczej jak k ato wick i Sp o d ek alb o k tó raś z n ieis tn iejący ch jes zcze wó wczas k o n s tru k cji in ży n iera Dav id a Geig era, p o s iad acza p aten tu p o zwalająceg o wzn o s ić p o d wies zan e k o p u ły o d u ży ch ro zp ięto ś ciach . Tak że mak ieta zas k ak u je: o d wró co n y elip ty czn y s to żek g ra tu p ierws zo p lan o wą ro lę, ale to warzy s zy mu k ilk a in n y ch b u d y n k ó w, w ty m jed en wieżo wiec o raz p o d łu żn y o b iek t k o jarzący s ię z wielo p iętro wy m g arażem. Ty lk o p atrzeć, jak cała g ru p a wzb ije s ię w p o wietrze, o rb itu jąc wo k ó ł Ziemi, n iczy m p lan ity z u to p ijn y ch p o my s łó w Kazimierza M alewicza. Ko s miczn a p ro p o zy cja mu s iała s ię s p o d o b ać, s k o ro Rad a Bu d o wy Pałacu Rad o cen iająca p ro jek ty g mach u , n ad es łan e n a ro zp is an y w 1 9 3 1 ro k u p o wtó rn y k o n k u rs (p ierws zeg o n ie ro zs trzy g n ięto ), zak walifik o wała ją d o ś cis łeg o fin ału , a n as tęp n ie zak u p iła. W k o ń cu M ajak o ws k i, p o eta p o d ziwian y p rzez Stalin a, k ilk a lat wcześ n iej p is ał: „wś ró d n ieb ies k ich s fer wiemy ju ż że n ie ma b o g a i wiara n ic n ie zn aczy , k ażd y p ro letariu s z p o win ien iś ć d o p lan etariu m” 1 . Og łas zając k o n k u rs n a p ro jek t Pałacu Rad , o rg an izato rzy o k reś lili g o n u d n y m mian em „cen tru m ad min is tracy jn o -k o n g res o weg o p rzy Ko mitecie Cen traln y m Związk u So cjalis ty czn y ch Rep u b lik Rad zieck ich ”. To , że ch o d zi o b u d y n ek zg o ła in n eg o k alib ru , b y ło jas n e ju ż w g ru d n iu 1 9 2 2 ro k u , g d y p o d czas Zjazd u Rad ZSRR zas łu żo n y d ziałacz b o ls zewick i Sierg iej Kiro w p o rwał zg ro mad zo n y ch p o s tu latem wzn ies ien ia rep rezen tacy jn ej b u d o wli, k tó ra p rzy ćmi rezy d en cje b u rżu jó w i ary s to k racji i p o mieś ci d eleg ató w ws zy s tk ich rep u b lik ro zras tająceg o s ię p ań s twa.

„Pałac Rad n awet zewn ętrzn ie n ie p o win ien mieć n ic ws p ó ln eg o z fas ad ami p arlamen tó w o d ch o d ząceg o ś wiata. Po win ien b y ć zems tą wład zy p o g ard zan y ch , zaco fan y ch n ieg d y ś ro b o tn ik ó w i ch ło p ó w n ad b u rżu azy jn y m Zach o d em, b u d o wlą, k tó rej n as i wro g o wie n ie mo g lib y s o b ie wy o b razić n awet we ś n ie. Ten g mach p o win ien s tać s ię wid o my m zn ak iem p rzy s złej p o tęg i, triu mfu k o mu n izmu n ie ty lk o u n as , ale i n a Zach o d zie. Pałac Rad trzeb a zb u d o wać p o to , żeb y właś n ie tam wcielić w s k ład Związk u So wieck ieg o o s tatn ią rep u b lik ę!” 2 , mó wił w u n ies ien iu , a to warzy s ze n ag ro d zili g o o k las k ami.

Rad zieccy p rzy wó d cy p artii p o d czas n arad y 2 czerwca 1 9 3 1 zd ecy d o wali, że cerk iew Ch ry s tu s a Zb awiciela mu s i u s tąp ić miejs ca Pałaco wi Rad . Dwa mies iące p ó źn iej, 1 8 s ierp n ia, zaczęto ją b u rzy ć.

Decy zja, g d zie zb u d o wać Pałac, zap ad a b ez s p o ró w. Ws zy s cy s ą zg o d n i, że s y mb o liczn ie n ajlep iej n ad aje s ię p rzy leg ający d o Kremla p lac Czerto p o le z g ig an ty czn ą ś wiąty n ią – cerk wią Ch ry s tu s a Zb awiciela, k tó rą k azał wzn ieś ć car Alek s an d er I jak o wo tu m d zięk czy n n e za u rato wan ie k raju p rzed Nap o leo n em. Teraz, zg o d n ie z wo lą Stalin a, d u ch o we cen tru m cars k iej Ro s ji, o k reś lan e z p rzek ąs em jak o

„wielk i s amo war”, mu s i u s tąp ić miejs ca Pałaco wi Rad , o ś ro d k o wi p ań s twa p ro letariu s zy . Cerk iew, d ek o ro wan a p rzez n ajzd o ln iejs zy ch arty s tó w, b y ła b u d o wan a p rzez czterd zieś ci cztery lata. W p o wietrze n ato mias t wy leciała w ciąg u k ilk u d zies ięciu s ek u n d , ch o ć n ie p o d d ała s ię b ez walk i – d o p iero d ru g i wy b u ch ro zwalił jej g ru b e mu ry o g o ło co n e wcześ n iej z ws zy s tk ieg o , co miało jak ąk o lwiek warto ś ć. Wy wó zk a ceg ieł p o trwa b lis k o ro k . Wład ze rad zieck iej Ro s ji ro b ią, co mo g ą, b y wieś ć o k o n k u rs ie ro zn io s ła s ię p o ś wiecie i s p o tk ała z n ależy ty m o d d źwięk iem. Grzeg o rz Sig alin , arch itek t p o p u larn y w Wars zawie, lecz zu p ełn ie n iezn an y w ś wiecie, mu s iał wied zieć, n a co s ię p o ry wa. W ry walizacji o Pałac k o n k u ren tami b ęd ą ju ż n ie k o led zy z p res tiżo weg o Wy d ziału Arch itek tu ry wars zaws k iej Po litech n ik i, lecz międ zy n aro d o wa czo łó wk a twó rcó w. Żad n emu z n ich n ie p rzes zk ad za, że w ten s p o s ó b mo g ą s ię p rzy czy n ić d o ś wiato weg o triu mfu k o mu n izmu . Grzeg o rz też s p ecjaln ie s ię ty m n ie zamartwia. W d wu d zies ty m ro k u , g d y miał o s iemn aś cie lat, ch ciał b ić b o ls zewik a i razem z b ratem n a o ch o tn ik a ws tąp ił d o b atalio n u o b ro n y p rzeciwlo tn iczej. Batalio n czek ał n a b o ls zewik ó w n a Po lu M o k o to ws k im, lecz ci n ie d o tarli d o Wars zawy . J ak o d o ro s ły , p o d o b n ie jak wielu zafas cy n o wan y ch mo d ern izmem arch itek tó w z k ręg u s to łeczn ej awan g ard y , s y mp aty zu je z lewicą.

Trojka Nie p o ry wa s ię jed n ak n a Pałac s am. Au to ró w p ro jek tu jes t trzech : wy s tąp ili p o d g o d łem Tro jk a i flag ą fran cu s k ą. Ten d ru g i to b lis k i k o leg a Hen ry k Blu m, n a g ru n cie wars zaws k im k o n k u ren t p o fach u , d o s p ó łk i z Lu cjan em Ko rn g o ld em p ro jek tu jący lu k s u s o we k amien ice d la zamo żn y ch in wes to ró w. Dla tak ieg o wy zwan ia jed n ak warto p o łączy ć s iły , n ie o g ląd ając s ię n a in teres y n a ry n k u k rajo wy m. Trzeci, Berto ld Lu b etk in , o d g ry wa w cały m p rzed s ięwzięciu ro lę lid era. Zan im zaczął wzn o s ić g mach y d la lu d zi, zas ły n ął jak o p ro jek tan t b u d o wli d la zwierząt – d zięk i p ro tek cji s ir J u lian a Hu x ley a, b rata p is arza Ald o u s a, p o wierzo n o mu zap ro jek to wan ie d o mk u d la g o ry li w lo n d y ń s k im zo o . Ko n s tru k cję wzn ies io n o n a p lan ie k o ła – Lu b etk in , mimo zap atrzen ia w p ro s te lin ie fo rs o wan e p rzez n ied o ś cig łeg o Le Co rb u s iera, u wielb ia o k rąg łe k s ztałty . Po ch o d ził ze Ws ch o d u , lecz s zy k o wał s ię d o k ariery n a Zach o d zie. Ch o ć d o p iero co p rzek ro czy ł trzy d zies tk ę, miał ju ż s wo je b iu ro arch itek to n iczn e w Lo n d y n ie i mó g ł p o s zczy cić s ię p rak ty k ą

u

s ameg o

Au g u s te’a Perreta o raz zn ajo mo ś cią z Wilh elmem

Wo rrin g erem,

wp ły wo wy m h is to ry k iem s ztu k i, u ch o d zący m za g łó wn eg o men to ra Co rb u . Najp rawd o p o d o b n iej to właś n ie k tó ry ś z ty ch p atro n ó w zach ęcił mło d eg o au to ra, b y wziął u d ział w mo s k iews k ich zmag an iach – n awet jeś li n ie wy g ra, b ęd zie mó g ł s ię s p rawd zić, ry walizu jąc z u zn an y mi arch itek tami. Uro d zo n y w Ty flis ie (d ziś Tb ilis i) w zas y milo wan ej zamo żn ej ży d o ws k iej ro d zin ie Lu b etk in łatwo zn ajd u je ws p ó ln y języ k ze s wo im ró wieś n ik iem Grzeg o rzem J ak u b em Aaro n em Sig alin em, p o to mk iem Klau d ii, p rzed s ięb io rczej k o b iety z Kau k azu . Zn ają s ię z czas ó w s tu d ió w: p ielg rzy mu jący p o eu ro p ejs k ich u czeln iach i p raco wn iach Berto ld s p ęd ził d wa lata n a Po litech n ice Wars zaws k iej. Po za ty m też czu je s ię k o mu n is tą. Go rąco wierzy , że p ro jek to wan y b u d y n ek p o win ien b y ć n arzęd ziem n ap rawy s p o łeczn ej, ś ro d k iem d o s two rzen ia p ań s twa, w k tó ry m – jak mawia Bill Hay wo o d , d o rad ca b o ls zewik ó w – „n ic n ie jes t za d o b re d la zwy k ły ch lu d zi” 3 .

Wśród gwiazd Zag ran iczn i au to rzy zg łas zają d wad zieś cia cztery p ro jek ty Pałacu n a s to s ześ ćd zies iąt n ad es łan y ch . Stalin mo że b y ć zad o wo lo n y – u d ziałem w k o n k u rs ie n ie p o g ard ziły tak ie tu zy , jak Walter Gro p iu s , Au g u s te Perret, Erich M en d els o h n i Han s Po elzig . Le Co rb u s ier jes t tak p ewien , że wy g ra, iż p rezen tu jąc s wó j p o my s ł, d aje p rawd ziwy s h o w: d wó jk a jeg o ws p ó łp raco wn ik ó w w tan eczn y ch p ląs ach u n o s i p rześ cierad ło n ad s to łem z mak ietą, o n zaś , miło ś n ik mu zy k i, p rzy g ry wa im n a k o n trab as ie. Co rb u , ch o ć w k o mu n izm n ie u wierzy ł, też p rzech o d ził fazę fas cy n acji Związk iem Rad zieck im i jeg o s to licą, o k tó rej p is ał jak o „fab ry ce p lan ó w, Ziemi Ob iecan ej tech n ik ó w” 4 . J es t jed y n y m zach o d n im arch itek tem mo d ern is tą, k tó reg o rad zieccy to warzy s ze zap ro s ili d o M o s k wy , b y n ad zo ro wał tam b u d o wę g mach u Cen tro s o ju zu s weg o au to rs twa; co więcej, p o s tan o wili zas ięg n ąć o p in ii M is trza n a temat całk o witej p rzeb u d o wy mias ta. Dzien n ik „Prawd a” an o n s u jący p rzy jazd Co rb u s iera n a czo łó wce p ierws zej s tro n y („p rzy b y ł d o n as n ajzd o ln iejs zy p rzed s tawiciel zaawan s o wan ej my ś li arch itek to n iczn ej Eu ro p y ”), tłu my p rag n ące d o s tać s ię n a wy k ład – ws zy s tk o to mile łech ta p ró żn o ś ć Szwajcara, k tó ry d o p iero co mu s iał p rzełk n ąć g o rzk ą p ig u łk ę: ju ry k o n k u rs u n a p ro jek t p ałacu Lig i Naro d ó w w Gen ewie o d rzu ciło jeg o p ro p o zy cję n a rzecz b ard ziej zach o wawczeg o ro związan ia.

„M o je p race p o k o n ały b lo k ad ę. J es tem s ławn y , jes tem p o p u larn y !” 5 , zap is u je z triu mfem w d zien n ik u . Ścis k a d ło n ie o ficjelo m, b rata s ię z miejs co wy mi arch itek tami, zwied za M o s k wę i jej n ajb liżs zą o k o licę, o czy wiś cie w as y ś cie g o s p o d arzy . M u zy czn o -teatraln y s p ek tak l o d b ija s ię s zero k im ech em. Po d czas p ierws zeg o etap u k o n k u rs u n ie u d aje s ię wy ło n ić zwy cięzcy , ale ży czliwi d o n o s zą Co rb u , że jeg o p ro jek t wy warł n a ws zy s tk ich o g ro mn e wrażen ie. Gig an ty czn a s k ala, o d p o wiad ająca amb icjo m s o wieck ieg o imp eriu m, d la k tó rej o s iąg n ięcia arch itek t n ie zawah ałb y s ię wy b u rzy ć jes zcze p o ło wy d zieln icy : g łó wn e au d y to riu m d la p iętn as tu ty s ięcy o s ó b , małe d la s ześ ciu i p ó ł ty s iąca, zewn ętrzn a p latfo rma d la p ięćd zies ięciu ty s ięcy . Ak u s ty k a d o p raco wan a d o p erfek cji. Dwa n ajważn iejs ze o b iek ty , o g ląd an e w p o mn iejs zen iu n a mak iecie, p rzy wo d zą n a my ś l ro zp łatan e in s tru men ty s my czk o we: p latfo rmę o p as an o p arab o liczn y m łu k iem s łu żący m za ramp ę d la p ies zy ch , wy ch o d zące zaś z n iej p ręty , jak s tru n y , p o d trzy mu ją d ach . Żad n y ch k latek s ch o d o wy ch ! Au to r p rzy jmu je wieś ci o zach wy tach jak o co ś n ajzu p ełn iej o czy wis teg o i ju ż wid zi s ię w d ru g im etap ie – jeś li n ie w ro li zwy cięzcy , to p rzy n ajmn iej wś ró d fin alis tó w. Gd y 2 8 g ru d n ia 1 9 3 2 ro k u o g łas zają wy n ik i, mu s i b y ć p rzek o n an y , że s ię p o my lił, zwłas zcza że d ecy zja b rzmi p o d o b n ie jak ta p o d jęta w k o n k u rs ie n a p ałac Lig i Naro d ó w. J u ry , k tó remu fo rmaln ie p rzewo d n iczy zas łu żo n y b o ls zewik p o ls k ieg o p o ch o d zen ia Gleb Krzy żan o ws k i, ch o ć i tak ws zy s cy wied zą, że n ajważn iejs zy m czło n k iem teg o g remiu m jes t „d y k tato r Stalin ”, jak n azy wa g o ty g o d n ik „Time”, n ie wy b rało jed n ej, n ajlep s zej p ro p o zy cji, zamias t teg o ws k azu jąc trzy p ro jek ty , k tó re wzb u d ziły n ajwięk s ze u zn an ie: Bo ry s a M ich ajło wicza J o fan a, Iwan a Żó łto ws k ieg o o raz Hecto ra Hamilto n a, d wu d zies to o ś mio letn ieg o b ry ty js k ieg o arch itek ta z New J ers ey , zas k o czo n eg o werd y k tem n ie mn iej o d Co rb u . Ws zy s tk ie p ro jek ty trad y cy jn e w wy razie, k las y cy zu jące, jak za zło ty ch lat d awn ej cars k iej Ro s ji. Ciąg d als zy jes t łatwy d o p rzewid zen ia – alb o trzecia ru n d a, alb o p ań s two wa in terwen cja, k o mp ro mis ze ws k azan iem n a s zk ic, k tó ry b u d zi n ajmn iej k o n tro wers ji. Czy li wy g ry wają p rzeciętn i, zu p ełn ie jak w Gen ewie.

Le Co rb u s ier z mo d elem Pałacu Rad wed le p ro jek tu s wo jeg o au to rs twa. J es t p ewien , że Ro s jan ie o g ło s zą g o zwy cięzcą k o n k u rs u . Nie d o p u s zcza d o s ieb ie my ś li, że ju ry mo g ło b y zad ecy d o wać in aczej.

Le Co rb u s ier o b raża s ię n a M o s k wę. Ale o n a ju ż g o n ie p o trzeb u je. Łazar

Kag an o wicz, p rawa ręk a Stalin a i p ierws zy s ek retarz p artii w mieś cie, o d p o wied zialn y za n ajważn iejs ze in wes ty cje b u d o wlan e, b u rk n ie, że s ied zib a Cen tro s o ju zu wy g ląd a jak „tłu s ta macio ra n a malu tk ich n ó żk ach ” 6 . Za p o ś red n ictwem tej s amej g azety , k tó ra k ilk a lat wcześ n iej n a czo łó wce o zn ajmiała o p rzy b y ciu d o rad zieck iej s to licy p ap ieża mo d ern izmu , to warzy s ze d ają mu n ad to wy raźn ie d o zro zu mien ia, co s ąd zą o awan g ard o wy ch p o my s łach : „Co rb u s iery zm – to wy two rzo n y jak o ś cią materiału es tety zm s zczy tó w b u rżu azji, u czu cio wo wch łan iającej ty lk o jed n o : ro zk o s zo wan ie s ię ch wilą. To zn o wu fo rma g eo metry czn a. Sejf d la h y p erwy rafin o wan y ch o s o b n ik ó w, o d g ro d zo n y ch o d ś wiata s zk łami au to mo b ilo wemi » zjad aczy p rzes trzen i« – d o m feu d ałó w ws p ó łczes n y ch . To p u n k t k u lmin acy jn y o g o ło cen ia, zrzeczen ie s ię h is to rii, p o d p o rząd k o wan ie s ię materiało wi, k u lt materiału – fety s zy zm. Z teg o s tan o wis k a jed en k ro k ty lk o d o p s y ch o lo g iczn eg o s tan u tro g lo d y ty 7 ”. Z tej p ers p ek ty wy wy ró żn ien ie d la p ro jek tu Grzeg o rza Sig alin a i jeg o d wó ch ws p ó łp raco wn ik ó w, in s p iro wan y ch ty m s amy m s p o s o b em my ś len ia, zak rawa n a p o my łk ę lu b zło ś liwy żart.

Pomnik Niełatwo s p ełn ić ży czen ia k o mis ji k o n k u rs o wej, k tó ra o czek u je, że Pałac b ęd zie s ię o d zn aczał mo n u men taln o ś cią i „o d zwiercied lał d u ch a czas ó w, s tając s ię zarazem arch itek to n iczn y m s y mb o lem mias ta 8 ”. W miarę p recy zy jn ie o k reś lo n o ty lk o wy mag an ia d ające s ię u jąć w liczb ach : p rzes trzeń p o zwalająca n a zg ro mad zen ie d wu d zies tu p ięciu ty s ięcy o s ó b , tak b y u mo żliwić im jed n o cześ n ie s wo b o d n e p rzemies zczan ie s ię, d wa wielk ie au d y to ria, cztery d o d atk o we h ale k o n feren cy jn e, zap lecze d la ad min is tracji. Res zta p o zo s taje n iewiad o mą – ju ry mu s i d o s to s o wać s ię d o p referen cji Stalin a, k tó reg o zamy s ły tru d n o p rzen ik n ąć. Na ws zelk i wy p ad ek s p rawo zd an ie z k o n k u rs u k ry ty k u je „n aiwn y s y mb o lizm 9 ”, czy li b u d y n k i w k s ztałcie g lo b u s ó w, p ięcio ramien n y ch g wiazd , s ierp ó w i mło tó w czy p iramid , ale ró wn ież u ty litarn e p ro jek ty w d u ch u mo d ern izmu , b o „Pałac So wietó w n ie jes t mas zy n ą 1 0 ”. Po raz p ierws zy w o d n ies ien iu d o ty ch o s tatn ich p ad a o k reś len ie: „wro g ie”, a wś ró d mętn y ch d als zy ch ro zważań wy b ija s ię jed en k o n k ret: p rzy s zły g mach p o win ien b y ć u trzy man y w n o wy m s ty lu p ro letariack im. J ak miałb y wy g ląd ać ó w s ty l, n ie wy jawio n o , o g ran iczając s ię d o o g ó ln ik ó w w ro d zaju :

„w arch itek tu rze ZSRR n ajwy b itn iejs zą ro lę p o win ien g rać s am czło wiek ”, „d zieła s ztu k i k las y czn ej p o win n y zes p o lić s ię z g mach em, jak jeg o częś ci o rg an iczn e”, „ro związan ie arch itek to n iczn e tak ieg o g mach u , jak Pałac So wietó w, p o win n o b y ć o rien to wan e n ie ty lk o n a d ziś lu b ju tro , lecz i n a p rzy s zło ś ć 1 1 ”. Pełn iące fu n k cję tu b y wład z „Izwies tia” p o d p o wiad ają, b y czerp ać in s p irację z wzo ró w g reck ich i rzy ms k ich . Zap o wied ź n o weg o n u rtu n azwan eg o s o crealizmem. Gd y zaczn ie o b o wiązy wać jak o d o k try n a, Le Co rb u s ier i jeg o n aś lad o wcy n ie b ęd ą ju ż mieli czeg o s zu k ać w Związk u Rad zieck im. Latem 1 9 3 2 ro k u Stalin p rzeg ląd a p ro jek ty k o n k u rs o we i wy d aje o s tateczn y werd y k t. Pałac zap ro jek tu je Bo ry s J o fan . „Ten ciemn o o k i, czarn o wło s y , żo n aty , lecz b ezd zietn y mężczy zn a jes t jed n y m z n ajb ard ziej h o łu b io n y ch arch itek tó w n o weg o rad zieck ieg o p ań s twa”, d o n o s i ty g o d n ik „Time”, in fo rmu jąc d alej, że J o fan mies zk a w n o wo czes n y m cztero p o k o jo wy m ap artamen cie w cen tru m mias ta i p łaci zań „ty lk o 6 0 ru b li mies ięczn ie 1 2 ”. Fach u u czy ł s ię w Rzy mie, g d zie p o d jeg o o k iem ro zp lan o wan o ży d o ws k i cmen tarz n a p rzed mieś ciach – n a p lan ie k o ła, o to czo n y k o lu mn ad ami, a więc n awiązu jący d o k las y k i. Pierws zy s zk ic Pałacu au to rs twa J o fan a p rzed s tawia k o mp lek s b u d y n k ó w. Uwag ę zwraca wś ró d n ich s p o d ek p o d o b n y d o jak iejś ro b o czej wers ji p ro jek tu Tro jk i, lecz cen traln e miejs ce zajmu je wieża o trzech taras ach w p o d iu m, wy żej p ro s ta jak rak ieta k o s miczn a. Na s amy m s zczy cie zd o b i ją fig u ra „wy zwo lo n eg o p ro letariu s za”. J ed n a z rąk o weg o p rzed s tawiciela lu d u , u ch wy co n eg o w p o zie zn an ej z rzy ms k ich p o s ąg ó w, wy p ro s to wan a, s ięg a w d al, d ru g a d zierży co ś , co wy g ląd a jak wiązk a p ło mien i (tru d n o p o zb y ć s ię s k o jarzeń z p ro letariu s zem w ro li latarn i mo rs k iej). Zg o d n ie z s u g es tią Rad y Bu d o wy , zwy cięs k a p ro p o zy cja miała zy s k ać n a warto ś ci, jeś li w jej d o celo wy m k s ztałcie wy k o rzy s ta s ię „n ajlep s ze częś ci p ro jek tó w in n y ch arch itek tó w” 1 3 , k tó rzy ró wn ież mo g ą s ię włączy ć w d als zy p ro ces twó rczy . Ch ętn y d o ws p ó łp racy o k azu je s ię ak ad emik Wład imir Szczu k o , k tó ry d o s p ó łk i z Wład imirem Gelfreich em p rzerab ia p o my s ł J o fan a. Na u s zczeg ó ło wio n ej wers ji p ro jek tu wieża zb liży ła s ię k u s p o d k o wi, p rzeo b rażo n emu teraz w co ś p rzy p o min ająceg o to rt, i zwęziła s ię k u g ó rze n a k s ztałt teles k o p u , a p ro letariu s z zg u b ił g d zieś s wó j o limp ijs k i lu b mo że rewo lu cy jn y o g ień . W trzecim p o d ejś ciu wieża jes t n iżs za i s k ład a s ię wy łączn ie z taras ó w, a w n ajn iżs zy m u mies zczo n o mo n u men taln e wejś cie z u jętą n a p lan ie łu k u k o lu mn ad ą. Pro letariu s z (n ad al p o zb awio n y g ad żetó w) s k ro mn ie p rzy s iad ł n a czu b k u .

Po d o k ład n y m p rzes tu d io wan iu ws zy s tk ich wers ji Stalin b ierze k artk ę p ap ieru i k reś li in s tru k cje. Wieża mu s i b y ć o d s u n ięta o d p o zo s tały ch b u d y n k ó w i p rzy p o min ać k o lu mn ę. M a d o ró wn ać wy s o k o ś cią wieży Eiffla, a jes zcze lep iej, g d y b y ją p rzewy żs zy ła. Na s zczy cie p o win n y s ię zn aleźć lek k o p o d ś wietlo n e s ierp i mło t, a g d zieś p o międ zy alb o p rzed n imi – p o mn ik i Len in a, M ark s a i En g els a. „Pałac So wietó w jes t p o mn ik iem Len in a. Nie ma więc co s ię b ać wy s o k o ś ci. Dajmy s ię jej p o rwać!” 1 4 , zach ęca Przy wó d ca Naro d u p o d czas jed n eg o z wy s tąp ień . Au to rzy czu ją s ię o ś mielen i i Pałac zaczy n a ro s n ąć jak n a d ro żd żach . Po czątk o wo miał d wieś cie s ześ ćd zies iąt metró w, teraz d o b ija d o cztery s tu s ześ ćd zies ięciu . W o s tateczn ej wers ji, zap rezen to wan ej ś wiatu w marcu 1 9 3 4 ro k u , cało ś ć wy g ląd a ju ż jak p aro d ia Emp ire State Bu ild in g z fig u rą Kin g Ko n g a n a s zczy cie – wid o k p o d o b n y d o teg o , k tó ry o d n ied awn a b u d zi g ro zę n a ek ran ach k in . Sam Len in mierzy o s iemd zies iąt metró w, n iemal o p o ło wę p rzewy żs zając Statu ę Wo ln o ś ci. „Pałac Rad , zwień czo n y s tatu ą Iljicza, n iezmien n ie b ęd zie s tać n a b rzeg u rzek i M o s k wy . Lu d zie b ęd ą s ię ro d zić – p o k o len ie za p o k o len iem, ży ć s zczęś liwy m ży ciem, s tarzeć s ię p o mału , lecz zn an y im z lu b ian y ch k s iążek lat d ziecin n y ch Pałac Rad b ęd zie wciąż s tać – tak i s am, jak im g o u jrzy my w n ajb liżs zy ch latach . Stu lecia n ie p o zo s tawią n a n im s wo ich ś lad ó w, zb u d u jmy g o tak , b y – n ie s tarzejąc s ię – s tał wieczn ie. To p rzecież p o mn ik Len in a! 1 5 ”, p is ze Nik o łaj Ataro w w k s iążce p o ś więco n ej Pałaco wi.

J ak wid ać z ry s u n k o weg o p o ró wn an ia o p u b lik o wan eg o w mag azy n ie „Zmian a” n a p o czątk u 1 9 3 0 ro k u , Pałac Rad miał b y ć n ajwięk s zy , n ajws p an ials zy i p rzy ćmić ws zy s tk ie wzn ies io n e d o tąd b u d o wle ś wiata.

Emil Wierzb ick i w „Arch itek tu rze i Bu d o wn ictwie”, p iś mie relacjo n u jący m n a b ieżąco p o s zczeg ó ln e etap y k o n k u rs u n a Pałac, zau waża: „W tej fo rmie n ie jes t o n » Pałacem So wietó w« , u wień czo n y m p o s ąg iem s y mb o liczn eg o p ro letariu s za, ale – p o mn ik iem Len in a, p o mn ik iem, w k tó reg o wn ętrzu mieś ci s ię » Pałac So wietó w« ”. I d alej, n a p o d s tawie in fo rmacji p rzek azan y ch p rzez o rg an izato ró w: „Wn ętrza g mach u o trzy mają d ek o racje o n ieb y wały m p rzep y ch u . Ws zy s tk ie n ajp ięk n iejs ze o d mian y k amien i Uralu , Kau k azu , Sy b erii, Ałtaju i Pamiru b ęd ą wy zy s k an e d la p o k ry cia ś cian i p ilas tró w k o lu mn . Wielk ie p o wierzch n ie zajmą fres k i. (...) Nie jes t jes zcze zad ecy d o wan e, z jak ieg o materiału s tan ie p o s ąg Len in a. Najwięk s ze b o d aj s zan s e ma p ro jek t p o k ry cia jeg o p o wierzch n i s reb rzy s tą, p o lero wan ą b lach ą z ch ro mo wej s tali. By łab y to zap ewn e p ierws za p ró b a u ży cia teg o p ar ex cellen ce mo d ern is ty czn eg o materiału , zamias t o d wieczn eg o b rązu ” 1 6 .

Zach o d n i

mo d ern iś ci,

u czes tn icy

k o n g res ó w

n o wo czes n ej

arch itek tu ry ,

o b s erwu ją tę metamo rfo zę z b ezp ieczn ej o d leg ło ś ci. Iry tacja, k tó rą wy wo łał wy n ik k o n k u rs u , mies za s ię teraz z g ro zą i ro zb awien iem. J es zcze ch y b a n ie w p ełn i czu ją, co s ię ś więci. W p ierws zy m o d ru ch u , ro zżalen i ty m, że zn ó w, jak w Gen ewie, wy g rały zach o wawcze p ro jek ty , Le Co rb u s ier i k ry ty k arch itek tu ry Sig fried Gied io n ś lą Stalin o wi teleg ram, zło żo n y z s amy ch d u ży ch liter, o zn ajmiając, że ich CIRPAC (Co mité in tern atio n al p o u r la rés o lu tio n d es p ro b lèmes d e l’arch itectu re co n temp o rain e) „też g u s tu je w k las y ce, d lateg o p is zemy d o Was w tak i s p o s ó b ” 1 7 . Od p o wied zi b rak , lecz n ajwięk s zy p rzeg ran y , Le Co rb u s ier, jes zcze d łu g o n ie d aje za wy g ran ą. „Decy zja jes t o b razą d u ch a Rewo lu cji i p lan u p ięcio letn ieg o !”, wy rwie mu s ię. W zło ś ci p rzy p o min a s o b ie d rewn ian ą arch itek tu rę mo s k iews k ich p rzed mieś ć i zap is u je w d zien n ik u , że s o wieck ie s p o łeczeń s two , wy ch o wan e w tak iej trad y cji, n ie b y ło zd o ln e an i o d p o wied n io p rzy g o to wan e d o właś ciweg o o d b io ru awan g ard o wy ch d zieł. J ed n y m s ło wem, n ie s ą g o warci. „Bezn ad ziejn ie p rzeciętn i, ws teczn i i d ek ad en ccy ”. W k o lejn y m liś cie Gied io n , ty m razem d o s p ó łk i z in n ą g wiazd ą mo d ern y , wp ły wo wy m h o len d ers k im u rb an is tą Co rn elis em v an Ees teren em, p rezen tu ją p rzy wó d cy So wietó w wy mo wn y fo to mo n taż. Przed s tawia o n b erliń s k ą fab ry k ę w s ty lu art d éco z ro k u 1 9 2 9 i k las y cy zu jący k o ś ció ł z h as łem „mo d ern ”, p rzed k tó ry m d o k lejo n o s ło wo „p s eu d o ”, o raz s zk ic p ro p o zy cji au to rs twa Hecto ra Hamilto n a, jed y n eg o p rzed s tawiciela Zach o d u u h o n o ro wan eg o n ag ro d ą, z d o p is k iem p rzed s tawiający m k wo tę, jak ą za p ro jek t zap łaco n o . Nies tety , ch o ć mo że raczej n a s zczęś cie d la n ad awcó w, wiad o mo ś ć zawieru s zy s ię g d zieś w p ap ierach i Stalin n ie zwró ci n a n ią u wag i.

Prezy d en t Wars zawy Stefan Starzy ń s k i o b jaś n ia ws p ó łp raco wn ik o m i czło n k o m p o ls k ieg o rząd u p lan y ro zb u d o wy s to licy . Trzy man y p rzezeń ws k aźn ik d o ty k a b u d y n k u d o złu d zen ia p rzy p o min ająceg o Pałac Ku ltu ry i Nau k i, o k tó reg o is tn ien iu n ik o mu z o b ecn y ch n awet s ię n ie ś n i. Ob iek t ze zd jęcia to Wieża Niep o d leg ło ś ci p ro jek tu J u liu s za Nag ó rs k ieg o , k tó ra miała s tan ąć p rzy ro n d zie Was zy n g to n a.

Kilk a mies ięcy p ó źn iej n ag ro d zo n y w d ru g im etap ie k o n k u rs u Hecto r Hamilto n ze zd u mien iem d o wiad u je s ię, że n ag ro d a zo s tała co fn ięta b ez wy jaś n ień . Ru s za d o s ąd u , lecz ró wn ie d o b rze mó g łb y p is ać n a Berd y czó w. Po d y s k u s jach mo d ern iś ci zg ad zają s ię, b y ich n ajb liżs zy k o n g res , n a k tó ry m zo s tan ą s fo rmu ło wan e n ajważn iejs ze zas ad y arch itek tu ry XX wiek u , zamias t w M o s k wie, o d b y ł s ię n a n eu traln y m teren ie – p ły n ący m z M ars y lii d o Grecji s tatk u o n azwie Patris .

In n a s ława, Fran k Llo y d Wrig h t, p o częs tu je jes zcze Ko n g res Arch itek tó w So wieck ich b o n mo tem o Pałacu : „Ta s tru k tu ra – mam n ad zieję, wy łączn ie p ro p o n o wan a – b ęd zie d o p rzy jęcia jed y n ie, jeś li u zn amy ją za ws p ó łczes n ą wers ję ś więteg o J erzeg o walcząceg o ze s mo k iem 1 8 ”.

W Wars zawie p ierws za wizja Pałacu ro d zi s ię o k o ło 1 9 3 4 ro k u , n a fali mo cars two wy ch tęs k n o t Dru g iej Rzeczy p o s p o litej. Na zach o wan ej w zb io rach Naro d o weg o Arch iwu m Cy fro weg o fo to g rafii p rezy d en t Wars zawy Stefan Starzy ń s k i – w to warzy s twie p rezy d en ta Ig n aceg o M o ś cick ieg o i w o to czen iu ws p ó łp raco wn ik ó w – ze ws k aźn ik iem w d ło n i p o ch y la s ię n ad wielk ą mak ietą. Na p ierws zy m p lan ie lek k o zamazan e s y lwety wieżo wcó w i o b iek tu p rzy p o min ająceg o wielk i o b elis k . Na d ru g im, p rzed s tawiający m cały k o mp lek s zab u d o wań p o p ras k iej s tro n ie Wis ły , w p rzed łu żen iu mo s tu Po n iato ws k ieg o , wid ać wy raźn ie s y lwetę Pałacu , n a ty le p o d o b n ą d o Pałacu Ku ltu ry i Nau k i, że o d ru ch o wo ch ce s ię s p rawd zić d atę zd jęcia. Ty mczas em ws zy s tk o s ię zg ad za – to marzec 1 9 3 6 ro k u , a p rzed s tawiciele wład z p rzy b y li właś n ie n a o twarcie wy s tawy „Wars zawa p rzy s zło ś ci” w M u zeu m Naro d o wy m. Arch itek t

J u liu s z

Nag ó rs k i,

ab s o lwen t

Po litech n ik i

Wars zaws k iej i Éco le n atio n ale s u p érieu re d es b eau x -arts w Pary żu , zn an y d o tąd g łó wn ie jak o ws p ó łau to r u trzy man eg o w n eo k las y cy s ty czn y m s ty lu p ro jek tu h o telu Po lo n ia o raz wy s tro ju wn ętrz Ban k u Cu k ro wn ictwa p rzy Karo wej, d u mn y ze s wej wy o b raźn i, p rzed s tawia d ecy d en to m p ro jek t związan y z p rzewid y wan ą n a 1 9 4 4 ro k Wy s tawą Świato wą, n a k tó rą d o Wars zawy miał n ap ły n ąć k ilk u milio n o wy tłu m z całeg o ś wiata. Wy zn aczo n o p o d n ią trzy d zieś ci trzy h ek tary n a Sas k iej Kęp ie. Au to r, n ie p rzejmu jąc s ię tru d n o ś ciami g o s p o d arczy mi, n ak reś lił wizję wy k o rzy s tan ia w jed n ak o wy m s to p n iu o b u b rzeg ó w Wis ły ,

p o międ zy wałem rzeczn y m, aleją Piłs u d s k ieg o d o lin ii ś red n ico wej a p o lami p o d ru g iej s tro n ie p o rtu Pras k ieg o . Pro to ty p Pałacu jes t b iały , wy s mu k ły . Us tawio n o g o w p rawy m d o ln y m ro g u map y , p rzy ro n d zie Was zy n g to n a. M a w p ro jek cie p o mp aty czn ą i zn amien n ą n azwę „Wieża Niep o d leg ło ś ci”, n awiązu jącą d o p rzy p ad ającej ro k wcześ n iej ro czn icy 2 5 -lecia p o ws tan ia n iep o d leg łeg o p ań s twa p o ls k ieg o , d o k tó rej o d n o s i s ię wy s tawa. Ko n cep cja Wy s tawy Świato wej, tak s amo jak p ełen ro zmach u p lan p rzeb u d o wy całeg o cen tru m Wars zawy , w Eu ro p ie n ieu ch ro n n ie zmierzającej k u wo jn ie ma wy miar s y mb o liczn y – jes t d emo n s tracją s iły . Prezy d en ck i ws k aźn ik d o ty k a czu b k a ig licy , celu jąc d alej n a ws ch ó d , g d zie ma s ię zn aleźć s tad io n . No wo p o ws tałe p awilo n y , g mach y , teren y rek reacy jn e i aleje b ęd ą p o łączo n e s y s temem p o d ziemn y ch tu n eli, a b rzeg i rzek i – trzema n o wy mi mo s tami. Op ró cz Wieży Niep o d leg ło ś ci n ad d zieln icą b ęd ą g ó ro wać in n e elemen ty wy s o k o ś cio we, w ty m d wie wieże-o b elis k i in s p iro wan e wieżą Eiffla. J es zcze b ard ziej imp o n u jąco p ra-Pałac p rezen tu je s ię n a p ers p ek ty wie teren ó w wy s tawo wy ch p rzy g o to wan ej n a p o d s tawie p ro jek tu Nag ó rs k ieg o w 1 9 3 8 ro k u . J ak to b y wa z Pałacami, p rzez d wa lata u ró s ł i s p o tężn iał, u p o d o b n iając s ię d o wielk iej rak iety k o s miczn ej. Ry s o wn ik a p o n io s ła fan tazja, p rzes k alo wał ws zy s tk o , co s ię d ało , b y o g ląd ający ch k rzep iły o b razy p rzy s złej p o tęg i. Wieża Niep o d leg ło ś ci jes t wieżo wcem w s ty lu art d éco , wy s o k im n a d wieś cie metró w i zwień czo n y m n ad ajn ik iem rad io wy m. Nies tety , p o jawia s ię ty lk o n a mak iecie i w jed n ej z wers ji p ro jek tu (p ełn ej d o k u men tacji tej wers ji n ie u d ało s ię o d n aleźć). Po d o b n ie jak mo s k iews k i p o my s ł Grzeg o rza Sig alin a i jeg o d wó ch ws p ó ln ik ó w, n ig d y n ie wy jd zie p o za s zk ice n a d es ce k reś lars k iej. Pierws za z p ró b g en eraln y ch zap o wiad ający ch to , co d o p iero ma s ię o b jawić.

Oskarżony

Przy g o d a z Pałacem zach ęci Berto ld a Lu b etk in a, b y włączy ć d o in n y ch p rzed s ięwzięć n ajzd o ln iejs zeg o z b raci Sig alin ó w. Grzeg o rz, d o s p ó łk i z in n y m ws p ó łp raco wn ik iem o n azwis k u Pilich o ws k i, b ierze u d ział w k o n k u rs ie n a g mach s zp itala i amb u lato riu m w b ry ty js k im Scarb o ro u g h , p ro p o n u jąc lek k ie p awilo n y ws p arte n a s łu p ach . Razem p ro jek tu ją tak że k o mp let meb li d o g ab in etu jak ieg o ś b ry ty js k ieg o d y rek to ra, międ zy in n y mi p rzemy ś ln e o b ro to we b iu rk o z wmo n to wan y m w n ie b ark iem. Ciąg n ie g o jed n ak g d zie in d ziej. Ro k p o p rzy jęciu p ro jek tu Bo ry s a J o fan a, a d wa lata p o k o n k u rs ie n a Pałac Rad Rad a Ko mis arzy Lu d o wy ch ZSRR ws p ó ln ie z Ko mitetem Cen traln y m u ch wala g en eraln y p lan p rzeb u d o wy M o s k wy . Cen tru m mias ta ma s ię zmien ić w zab u d o wan e s o crealis ty czn y mi g mach ami tło d la Pałacu , z o s iami wid o k o wy mi w p o s taci wielk ich arterii. Na wieś ć o ty m Grzeg o rz razem z Hen ry k iem Blu mem ru s za d o M o s k wy . Zn iech ęco n y p ró b ami u d o wad n ian ia s wo jeg o talen tu w Wielk iej Bry tan ii, u p atru je w in wes ty cjach p lan o wan y ch p rzez Stalin a zawo d o wej s zan s y : d o p rac an g ażo wan o wó wczas s etk i arch itek tó w, b u d o wn iczy ch i in ży n ieró w. Wed łu g relacji zn ajo mej o b u arch itek tó w J ó zefy Sen io r, p rzy jeżd żają d o Kraju Rad w 1 9 3 5 ro k u , n ieleg aln ie, i zaczy n ają s ię s tarać o o b y watels two rad zieck ie. Grzeg o rz mimo b rak u o b y watels twa zn ajd u je p racę w p ań s two wy m b iu rze p ro jek to wy m o d p o wied zialn y m za p rzy s zły k s ztałt mias ta. Ro d zin a Sig alin ó w ma n ad zieję, że Grzeg o rza wy wiezio n o n a Sy b erię, i ch o ć s łu ch o n im zag in ął, jed n ak u d ało mu s ię p rzeży ć i mo że p ewn eg o d n ia wró ci. Nie wraca jed n ak . Pró b o wali s ię czeg o ś d o wied zieć, lecz b ezs k u teczn ie. Do p iero k ilk a lat temu , g d y o twarto ro s y js k ie arch iwa, o k azało s ię, że Grzeg o rz Sig alin zo s tał n ajp rawd o p o d o b n iej ares zto wan y n a p o d s tawie fałs zy weg o d o n o s u i n as tęp n ie s traco n y . Kied y to s ię s tało ? Is tn ieją ró żn e wers je: wed le jed n ej Grzeg o rz Sig alin u miera ro k p o p rzy b y ciu d o M o s k wy 1 9 . An d rzej Sk alimo ws k i, au to r p rzy g o to wy wan ej d o d ru k u b io g rafii J ó zefa Sig alin a, za Po ls k im Sło wn ik iem Bio g raficzn y m p o d aje, że Grzeg o rz zo s tał ro zs trzelan y w 1 9 3 8 ro k u w więzien iu n a Łu b ian ce. Ty mczas em Tad eu s z M ró wczy ń s k i, au to r „Wo jen n ej lis ty s trat arch itek tó w wars zaws k ich ” o d n o to wał, że Grzeg o rz Sig alin u marł w 1 9 4 3 ro k u w s o wieck im łag rze. Nietru d n o n ato mias t zg ad n ąć, k to zatwierd ził n a n ieg o wy ro k . M o s k wą rząd zi ju ż wó wczas n iep o d zieln ie Łazar Kag an o wicz. To o n , z zawo d u s zewc, jak o s tern ik

mo s k iews k ich b o ls zewik ó w, wzo ro wo lo jaln y wo b ec Stalin a, n ad zo ru je p ro jek t p rzeb u d o wy rad zieck iej s to licy . Nazy wan y „żelazn y m Łazarzem”, s ły n ie z p ło mien n y ch p rzemó wień , w k tó ry ch p o d k reś la k o n ieczn o ś ć wzmo żen ia d ziałań zmierzający ch d o wy k ry cia i u k aran ia „zag ran iczn y ch s zp ieg ó w” i „s ab o taży s tó w” u k ry wający ch s ię w b o ls zewick ich s zereg ach . Gd y zab iera g ło s w trak cie zjazd ó w, arch itek ci k u lą s ię n a k rzes łach , d rżąc, b y p rzy p ad k iem n ie p ad ło ich n azwis k o . Grzeg o rz Sig alin id ealn ie n ad aje s ię n a o fiarę. Kag an o wicz zap ro wad za n o we p o rząd k i w rad zieck iej s to licy , ze s zczeg ó ln y m u p o d o b an iem b u rząc d zies iątk i zab y tk o wy ch cerk wi. Nie u zn aje s p rzeciwu . Op o zy cjo n iś ci w n ajlep s zy m wy p ad k u trafiają n a Sy b ir. So crealizm p rzy p ad ł mu d o g u s tu . Os o b iś cie zleca, b y g mach Teatru Armii Czerwo n ej zb u d o wan o w k s ztałcie p ięcio ramien n ej g wiazd y , ig n o ru jąc u wag i, że tak a k o n s tru k cja n iek o rzy s tn ie wp ły n ie n a ak u s ty k ę. Po d czas ro zmo wy arch itek tó w rad zieck ich z Wiaczes ławem M ich ajło wiczem M o ło to wem k tó ry ś z n ich zaczy n a d y s k u s ję o s ty lu Ern s ta M ay a. Zg ro mad zen i wy b rzy d zają, że jed en z czo ło wy ch p rzed s tawicieli zd eg en ero wan ej s ztu k i Zach o d u p o mag ał Ro s jan o m wzn o s ić o s ied la mies zk an io we. „Szk o d a, że g o wy p u ś ciliś my . Trzeb a g o b y ło p o s ad zić n a d zies ięć lat” 2 0 , wark n ie w o d p o wied zi M o ło to w. Hen ry k Blu m zd o ła u mk n ąć, p o d o b n ie jak Ern s t M ay . Nap iętn o wan y jak o k o mu n is ta, aż d o wy b u ch u wo jn y n ie b ęd zie mó g ł zn aleźć żad n ej p racy w Wars zawie. M ik o łaj Ko lli, ws p ó łau to r p ro jek tu Cen tro s o ju zu , wy k o n u jący d la Le Co rb u s iera ry s u n k i k o n s tru k cy jn e, p o d czas zjazd ó w rad zieck ich arch itek tó w n a ws zelk i wy p ad ek trzy ma s ię z d ala o d h o n o ro wej try b u n y .

Kocio Najmło d s zeg o z Sig alin ó w ciąg n ie d o ry s o wan ia, tak jak Grzeg o rza i Ro man a. Po matu rze w p ry watn y m Gimn azju m M ęs k im Kreczmara ma zd awać n a arch itek tu rę n a Po litech n ice Wars zaws k iej. Przy p lątu je s ię ch o ro b a p łu c, z eg zamin ó w n ici. Gd y wraca d o zd ro wia, zaczy n a zao czn ie s tu d io wać p rawo . Ro d zice, p o mn i n au k Klau d ii Sig alin y , d b ają, b y k ażd a ich lato ro ś l zd o b y ła wy żs ze wy k s ztałcen ie. J ó zef n ie wid zi s ię jed n ak w p ales trze. Us ły s zaws zy , że jeg o s zk o ln y p rzy jaciel wy p rawił s ię za lep s zy m zajęciem d o czes k iej Prag i, rzu ca n u d n e s tu d ia i ru s za w ś lad za n im, b y w Deu ts ch e Tech n is ch e Ho ch s ch u le k s ztałcić s ię n a in ży n iera. Zaliczy ws zy p o p o wro cie p rzy g o d ę z Wy żs zą Szk o łą Han d lo wą, w k o ń cu

trafia n a wy marzo n ą Po litech n ik ę, p rak ty k u jąc jed n o cześ n ie w s p ó łce Gelb ard Sig alin jak o k reś larz. Tam p o zn aje Han n ę, k o leżan k ę p o fach u i p rzy s złą żo n ę. Wp ro wad zają s ię d o włas n eg o mies zk an ia n a Po zn ań s k iej. „M ałe, s p o k o jn e s zczęś cie » p rzed wo jen n e« ” 2 1 , zap is ze. Od d y p lo mu d zieli g o ro k , g d y wy b u ch a wo jn a. Zg łas za s ię d o armii. Sk o ro o d mawiają mu b ro n i, g ard ząc n awet d o k u men tami z p o d ch o rążó wk i we Wło d zimierzu Wo ły ń s k im, ś lad em Grzeg o rza k ieru je s ię n a ws ch ó d , p rzez Brześ ć, Lwó w, Wiln o i Krzemien iec. To warzy s zy mu żo n a. Bak cy lem k o mu n is ty czn y m zain fek o wali g o b racia, a mo że k to ś z ich zawo d o weg o ś ro d o wis k a. Do ras tając, zaczy ty wał s ię w Ludziach bezdomnych. Razem ze ś red n im, Alek s an d rem, o raz in n y mi ch ło p ak ami z eleg an ck ieg o p o łu d n io weg o Śró d mieś cia, ró wn ie p rzejęty mi id eami s p rawied liwo ś ci s p o łeczn ej, zap u s zczał s ię w wars zaws k ie d zieln ice b ied o ty , p o d g ląd ając ży cie Ciep łej, Kro ch maln ej czy Ko lejo wej. „Z wy s o k o ś ci Las k u Bielań s k ieg o o g arn ialiś my wzro k iem n ęd zę Pelco wizn y , Bró d n a, M ary mo n tu ” 2 2 , n o tu je n ie b ez iro n ii. Kro czy li w p ierws zo majo wy ch p o ch o d ach , zap is y wali s ię n a s amo k s ztałcen io we k ó łk a u rzemieś ln ik ó w. Nawiązy wali n o we zn ajo mo ś ci, i tak w 1 9 2 8 ro k u Ko cio – jak wo łali g o Ro man z Grzeg o rzem – s tał s ię czło n k iem Ko mu n is ty czn eg o Związk u M ło d zieży Po ls k iej, a w 1 9 3 1 – Ko mu n is ty czn ej Partii Po ls k i. Sig alin o wie p ro wad zili d o m o twarty , p rzewijały s ię p rzezeń tłu my mło d zieży : zn ajo mi Ro man a, Grzeg o rza, s ió s tr, Alek s an d ra i J ó zefa – wś ró d ty ch o s tatn ich M arian Sp y ch als k i i Stan is ław J an k o ws k i, k o led zy ze s tu d ió w. M ło d zi lu b ili s ię b awić, p ro wad zili ak ty wn y try b ży cia – mo d n a b y ła jazd a mo to rem, ten is i g ó rs k a ws p in aczk a. J ó zef też g rał, zd o b y ł n awet u p rawn ien ia in s tru k to rs k ie. Ws p in ał s ię w Tatrach z J u s ty n em Wo js zn is em, z d u mą p o k azu jąc p o jed n ej z tak ich es k ap ad zd artą d o k o ś ci ręk ę – g d y s ły n n y alp in is ta ześ lizg n ął s ię z g ran i Żab ieg o Ko n ia, Ko cio u trzy mał g o n a lin ie, ratu jąc mu ży cie. To ws zy s tk o , jak z p o zo ru n ic n iewarty b ag aż – b u ty , k o t, wo rek w b aś n iach Grimmó w, miało s ię w p rzy s zło ś ci J ó zefo wi p rzy d ać. Stars zeg o b rata w Związk u Rad zieck im p rzy wio d ła d o zg u b y u fn o ś ć w arch itek to n iczn y talen t i zau fan ie d o rad zieck ich k o mu n is tó w, mło d s zemu p ro cen tu je ró żn o ro d n o ś ć d o ś wiad czeń . W Krzemień cu J ó zef d o s taje p o s ad ę w k o p aln i węg la b ru n atn eg o . Kieru je wy d ziałem b u d o wlan y m. W Len in ab ad zie p rzeo b raża s ię w in ten d en ta b u d o wlan eg o w fab ry ce jed wab iu Kras n y j Tk acz. „Len in ab ad (Ho d żen t) u s tó p Pamiru o d leg ły b y ł o d Wars zawy o cztery p rawie

ty s iące k ilo metró w; n a map ie ś cien n ej w g ab in ecie g łó wn eg o in ży n iera fab ry k i o d leg ło ś ć ta p rzek raczała ro zp ięto ś ć ramio n . Wieczo rami b y ło tru d n iej; wy liczan ie ws zy s tk ich s k lep ó w n a M ars załk o ws k iej o d Kró lews k iej d o Święto k rzy s k iej, p o tem Zło tej, Ws p ó ln ej, p lacu Zb awiciela. (...) Pamiętaliś my ws zy s tk o . No cą p rzy ch o d ziła w s n ach Wars zawa” 2 3 , n o tu je. M a d ry g d o p is an ia i literack ie amb icje. Pis ze n a zlecen ie u lo tk i p ro p ag an d o we, s p o ro czy ta. M o men t zwro tn y p rzy ch o d zi wraz z n ap aś cią Niemiec n a Związek Rad zieck i. Najmło d s zy z Sig alin ó w, d o tąd p is zący o d ezwy zach ęcające Ro s jan d o p ó jś cia n a fro n t, s am też zg łas za s ię d o Armii Czerwo n ej. Po trzeb a u d ziału w walce, lecz i ru ch wy p rzed zający – p rzed h itlero wcami n ie ma ju ż d o k ąd u ciek ać, a wielu p o ls k ich Ży d ó w, k tó rzy p rzed 1 7 wrześ n ia 1 9 3 9 ro k u zn aleźli s ię p o rad zieck iej s tro n ie, trafiło n a Sy b ir. Po d p aś ć mo żn a n awet za zb ieran ie zn aczk ó w, b o to b u rżu azy jn a ro zry wk a. Kras n o armiejcy n ie p y tają o p o ch o d zen ie an i o wo js k o we p ap iery , b io rą g o n a k iero wcę. „Zró b to s amo ”, rad zi J ó zef w lis tach b ratu Alek s an d ro wi, b o ś red n i z Sig alin ó w też zd ąży ł n a czas p rzed o s tać s ię n a ws ch ó d i też zas tan awia s ię, co ro b ić d alej. Ko cio wo lałb y wró cić d o Wars zawy z żo łn ierzami An d ers a, k tó rzy wy co fu ją s ię właś n ie z Iran u . Nie u d aje s ię. Po n o ć d la o ficeró w, k tó rzy o d mo wą p rzy p ieczęto wu ją właś n ie jeg o d als ze lo s y , „złe” p o ch o d zen ie zn ó w o k azało s ię is to tn iejs ze n iż p ap iery p o d p o ru czn ik a rezerwy . A mo że zaważy ła k o mu n is ty czn a p rzy n ależn o ś ć? Nie ch cieli, tru d n o . Wró ciws zy d o Len in ab ad u , zaczy n a ro zg ląd ać s ię za in n ą o k azją. Po ro zrzu can i p o cały m ZSRR p o ls cy k o mu n iś ci zas tan awiają s ię, jak p o d p atro n atem Stalin a u two rzy ć zalążek n o wej o rg an izacji p o lity czn ej, k tó ra o k rzep łab y d o k o ń ca wo jn y n a ty le, b y p o tem p rzejąć wład zę w k raju . Najmło d s zy z Sig alin ó w, k tó ry n ie tak d awn o ch ad zał z n imi n a k u rs y s amo k s ztałcen ia, n awiązu je p rzerwan y k o n tak t. Od ży wają d awn e zn ajo mo ś ci. Wk ró tce zn ajd u je g o k o leżan k a z Wars zawy Wan d a Was ilews k a i zap ras za n a zjazd Związk u Patrio tó w Po ls k ich d o M o s k wy . W czerwcu 1 9 4 3 ro k u razem z n ią i in n y mi, k tó rzy ju ż n ied łu g o b ęd ą rząd zić Po ls k ą, u s tala s tatu t i wy b iera zarząd n o weg o u g ru p o wan ia. W p ro g ramie zap is an o , że s o ju s z ze Związk iem So cjalis ty czn y ch Rep u b lik Rad zieck ich ma wy jątk o we zn aczen ie d la b ezp ieczeń s twa p o ls k ich g ran ic. Ch o d ząc p o M o s k wie, n atrafia n a wielk ą d ziu rę w ziemi wy p ełn io n ą b eto n em i frag men tami żelaza. To ś lad p o u to p ii, k tó ra s k u s iła jeg o b rata. Od 1 9 4 0 ro k u Pałac z p o s ąg iem Len in a p ro jek tu Bo ry s a J o fan a o raz d wó ch Wład imiró w: Szczu k i

i Gelfreich a, miał g ó ro wać n ad mias tem, „b ły s zcząc p ro mien iami s ło ń ca w d zień , a jes zcze s iln iej, b o o ś wietlo n y reflek to rami – w n o cy ” 2 4 . Zak ład an o , że b u d o wa g mach u wraz z wy k o ń czen iem wn ętrz zajmie s ześ ć lat. By zg łęb ić k wes tię o d p o wied n ieg o p o s ad zen ia fu n d amen tó w – tward y o rzech d o zg ry zien ia wo b ec n ies p o ty k an y ch ro zmiaró w o b iek tu – wy s łan o d o Stan ó w Zjed n o czo n y ch s p ecjaln ą k o mis ję, k tó ra zazn ajo miła s ię „z p rak ty k ą b u d o wy amery k ań s k ich s k y s crap e’ó w” 2 5 . Na b u d o wę d o wo żo n o wciąż n o we p o rcje b eto n u , b y wy k armić fu n d amen ty . Po ch łan iały g o n iezliczo n e ilo ś ci, ale wciąż o s iad ały . Do czerwca 1 9 4 1 ro k u , g d y p race p rzerwała n iemieck a in wazja, u d ało s ię wzn ieś ć u mo cn ien ia n a n ajn iżs zy ch p o zio mach . Kied y Niemcy s tan ęli u b ram M o s k wy , n ied o k o ń czo n y zalążek Pałacu o fiaro wan o n a rzecz jej o b ro n y . Elemen ty ro zeb ran ej s talo wej k o n s tru k cji p o s łu ży ły d o b u d o wy fo rty fik acji i mo s tó w. I ch o ć jes zcze p o d czas wo jn y n iezmo rd o wan y Bo ry s J o fan , ewak u o wan y d o Swierd ło ws k a, p raco wał wraz z zes p o łem n ad k o lejn ą p rzeró b k ą p ro jek tu , ty m razem d ek o ru jąc s wó j b u d y n ek mo ty wami z Ord eru Zwy cięs twa, jeg o wy s iłk i zu p ełn ie p o s zły n a marn e. Res ztk i fu n d amen tó w zalan o wo d ą.

Major Wan d zie Was ilews k iej u d aje s ię p rzek o n ać Stalin a, że warto u two rzy ć p o d jeg o o k iem n o wą p o ls k ą d y wizję, k tó ra b ęd zie mo g ła s tać s ię s y mb o lem walk i Po lak ó w z Niemcami u b o k u Armii Czerwo n ej. W Sielcach n ad Ok ą fo rmu je s ię 1 . Dy wizja Piech o ty imien ia Tad eu s za Ko ś ciu s zk i. Nad zó r p o lity czn y n ad n ią s p rawu je Związek Patrio tó w Po ls k ich . Najmło d s zy z Sig alin ó w też jed zie tam z żo n ą. Zn ó w s p rawd za s ię jak o p ro p ag an d zis ta. Przek o n u je k o leg ó w, że ws zy s cy Sło wian ie s ą b raćmi, i trzeb a zap o mn ieć d awn e u razy , b y b ić ws p ó ln eg o wro g a, Niemca, i wró cić d o Po ls k i. „W Sielcach s erca p ełn e Wars zawy zn alazły s ię ju ż w p lecak ach żo łn iers k ich . Sen o s zp ad zie s tawał s ię rzeczy wis to ś cią 2 6 ”, n o tu je w d zien n ik u . Po raz d ru g i p o d czas tej wo jn y p o rzu ca p is an ie u lo tek i wk ład a mu n d u r, ty m razem k o ś ciu s zk o wca, b y wy ru s zy ć w d ro g ę p o d Len in o . Zo s taje o ficerem p o lity czn y m w ran d ze p o ru czn ik a. Po tem p atrzy b ezs iln ie z p ras k ieg o b rzeg u n a p o ws tan ie wars zaws k ie. Przez k ró tk i czas p ełn i fu n k cję ad iu tan ta Berlin g a. Awan s u je n a majo ra. W tej s amej d y wizji s łu żą J erzy Bo rejs za, Hilary M in c, J erzy Pu tramen t, Ro man Zamb ro ws k i.

Nie ch ce iś ć d alej, d o Berlin a. Wraca d o Lu b lin a, g d zie p o ws taje właś n ie s amo zwań czy rząd ty mczas o wy . Po d czas k o leżeń s k iej ro zmo wy p rzy o b ied zie ze zn ajo my mi z p artii i wo js k a mo żn a tam z d n ia n a d zień zo s tać d y rek to rem alb o n awet min is trem. Bo rejs za, p amiętając o p ro p ag an d o wy ch wp rawk ach J ó zefa i wied ząc o jeg o s my k ałce d o p is an ia, ś ciąg a g o jak o red ak to ra d o n o wo zało żo n ej g azety , k tó ra ma b y ć o rg an em Po ls k ieg o Ko mitetu Wy zwo len ia Naro d o weg o . Pro p o zy cję p racy w „Rzeczp o s p o litej” p rzy jmu je ch ętn ie, lecz p o jawiają s ię n o we p ro p o zy cje. Zn ó w p ro cen tu je ró żn o ro d n o ś ć d o ś wiad czeń . Uczeln ian y k o leg a M arian Sp y ch als k i rek o men d u je g o Bieru to wi jak o s p rawn eg o o rg an izato ra p o s tu d iach arch itek to n iczn y ch , k tó ry ś wietn ie n ad aje s ię, b y n ad zo ro wać p racę n ad o d b u d o wą i p rzeb u d o wą Wars zawy . J ó zef Sig alin wraca d o ro d zin n eg o mias ta w mu n d u rze i wo js k o wy ch b u tach z ch o lewami jak o czło n ek Gru p y Op eracy jn ej Wars zawa zło żo n ej z arch itek tó w, k tó rzy mają s p rawd zić, co zo s tało ze zru jn o wan ej Wars zawy i czy n ad aje s ię o n a jes zcze d o o d b u d o wy . To warzy s zy mu wd o wa p o n ajs tars zy m z b raci Han n a, imien n iczk a żo n y . Nie ma o n iej wzmian k i w o ficjaln y ch d o k u men tach jak o u czes tn iczce wy jazd u . „Praco wać za d wó ch , za trzech , za mo ich

b raci –

arch itek tó w Ro man a

i Grzeg o rza – o fiary wo jn y 2 7 ”, zap is u je w wo js k o wy m b lo k u meld u n k ó w s łu żący m mu za n o tatn ik . Wie ju ż, że Ro man , k tó ry b ezs k u teczn ie czek ał n a p o wró t Grzeg o rza, też, jak o n , zg in ął z rąk b o ls zewik ó w. We wrześ n iu 1 9 3 9 ro k u Ro man s tawił s ię w p u n k cie mo b ilizacy jn y m. Nie ch cian o g o p rzy jąć w s zereg i ze wzg lęd u n a p o ch o d zen ie, lecz w p rzeciwień s twie d o J ó zefa u p arł s ię i trafił d o o b o zu w Staro b iels k u w s to p n iu p o ru czn ik a. Stamtąd d o Ch ark o wa, g d zie w 1 9 4 0 ro k u ro zs trzelan o g o razem z in n y mi o ficerami Wo js k a Po ls k ieg o . Wracając z armią Berlin g a d o Po ls k i, J ó zef p rzech o d ził p rzez Ch ark ó w. Us ły s zał, że p o ls k ich o ficeró w zamo rd o wali Niemcy . Han n a, b rato wa J ó zefa, p rzez całą d ro g ę d o s to licy martwi s ię, czy s p o tk a có rk ę Kry s ię, k tó rą p rzed wy b u ch em p o ws tan ia wars zaws k ieg o zo s tawiła n a Prad ze. Kry s ia p rzeży je, u k ry wan a p rzez d awn ą n iań k ę Han n y . Trafiły d o wars zaws k ieg o g etta razem z J erzy m Gelb ard em, ws p ó ln ik iem Ro man a Sig alin a. Zn ajo my , Stan is ław M azu r, k tó ry wy p ro wad ził z g etta Gelb ard a, p rzek o n ał właś ciciela p o ls k iej firmy d ziałającej w g etcie, b y n ie włączał Han n y i jej có rk i d o tran s p o rtu d o o b o zu zag ład y . Tran s p o rtem jad ący m w ty m s amy m k ieru n k u p o jech ała n ato mias t An n a, jed n a z s ió s tr J ó zefa, p o lo n is tk a, o raz Ro zalia Sig alin a.

Tak zo s tało ich tro je: n ajmło d s zy , ś red n i z wy k s ztałcen ia b y ł ch emik iem, o raz s tars za z s ió s tr, Eu g en ia.

Administrator Najmło d s zy u ciek a w p racę. Po s u k ces ie lu b els k iej ek s p ed y cji zo s taje wices zefem Biu ra Od b u d o wy Sto licy – in s ty tu cji, k tó rej zad an iem jes t p o d źwig n ięcie mias ta z g ru zó w. J eg o p rzeło żo n y m jes t k o leg a ze s tu d ió w M arian Sp y ch als k i, n azy wan y „tatą BOS-em”. Po d wład n i J ó zefa, k o led zy Grzeg o rza i Ro man a z ro k u , ich ry wale w n ajważn iejs zy ch k o n k u rs ach i p rzed wo jen n e s ławy , mó wią d o J ó zefa „majo rze”. Niek tó rzy , n iezo rien to wan i w d awn y ch to warzy s k ich relacjach , n iezn ający d o k ład n ie jeg o wo jen n y ch lo s ó w, s zep czą, że to n iemo żliwe, b y b ez u k o ń czo n y ch s tu d ió w mo żn a b y ło zajś ć tak d alek o . Po d ejrzewają ws p ó łp racę ze s łu żb ą b ezp ieczeń s twa lu b is tn ien ie mo żn eg o mo s k iews k ieg o p ro tek to ra. Nie zn ajd ą n a to d o wo d ó w. On ich mu s ztru je, wy d aje d y s p o zy cje, ch o ć w p rzeciwień s twie d o n ich n ie mo że jes zcze p o d p is ać s ię p o d żad n ą jak o in ży n ier arch itek t. Dwa o s tatn ie eg zamin y i d y p lo m p rzy g o to wan y p o d k ieru n k iem J an a Zach wato wicza s k ład a p rzed k o leg ami z BOS w 1 9 4 6 ro k u . Ws p ó ln y mi s iłami k reś lą p lan y o d b u d o wy Wars zawy w my ś l mo d ern is ty czn y ch zało żeń . Wracają w n ich p o wid o k i s p rzed wo jn y . Na ry s u n k u jed n eg o z arch itek tó w J an a Kn o th e wzd łu ż u licy M ars załk o ws k iej, p o s zerzo n ej wed le p ary s k ich wzo rcó w d o k ilk u d zies ięciu metró w, ro zs iad ł s ię n o wy Pałac. Ro zło ży s ty , p ęk aty , a g d y p rzy jrzeć mu s ię d o k ład n iej, n a s zczy cie mający co ś n a k s ztałt rzeźb y . Nie ma u o s ab iać ju ż s y mb o lu n iep o d leg ło ś ci, lecz s łu ży ć jak o Cen traln y – w in n ej wers ji Naro d o wy – Do m Ku ltu ry . Po mieś ci wiele mo n u men taln y ch wn ętrz, w ty m Wielk ą Salę Ko n g res o wą mającą o k o ło d zies ięciu ty s ięcy miejs c, s alę u ro czy s ty ch zeb rań , s ale k o n certo we, teatraln e i k in o we.

J ed n a z p ierws zy ch wizu alizacji Pałacu u lo k o wan eg o w rejo n ie u licy M ars załk o ws k iej – tu taj jak o Naro d o wy Do m Ku ltu ry .

Praco wn icy BOS zak ład ają, że to właś n ie M ars załk o ws k a s tan ie s ię g łó wn ą o s ią o d b u d o wy wan eg o mias ta, z cen tru m zlo k alizo wan y m wo k ó ł s k rzy żo wan ia z Alejami J ero zo lims k imi. Wieżo wiec n a cele k u ltu raln e ma s tan ąć w jej g łó wn y m p u n k cie, u wy lo tu Zło tej, g d zie właś n ie trwa wy b u rzan ie n ad werężo n y ch p o d czas wo jn y k amien ic. „Zes p ó ł Naro d o weg o Do mu Ku ltu ry p o win ien s tać s ię g łó wn y m arch itek to n iczn y m ak cen tem ś ró d mieś cia, a tak że s to licy – p ro p o n u ją arch itek ci, o g łas zając k o n k u rs n a n o we cen tru m. – Zes p ó ł NDK p o win ien b y ć tak u s y tu o wan y , ab y w o p arciu o jeg o arch itek tu rę p o ws tał p lac, n a k tó ry m mo g ły b y s ię o d b y wać mas o we zeb ran ia związan e z zeb ran iami w s alach NDK. Po żąd an e jes t ró wn ież, ab y w o p arciu o NDK zn alazło s ię miejs ce, z k tó reg o p rzed s tawiciele wład z i o rg an izacji s p o łeczn y ch d o k o n y walib y p rzeg ląd ó w i d efilad ”.

Architekt J ó zefo wi Sig alin o wi d o

twarzy

zaró wn o

w u n ifo rmie k o ś ciu s zk o wcó w, jak

w g arn itu rze, k tó ry wk ład a, g d y w 1 9 4 7 ro k u zo s taje p ełn o mo cn ik iem M in is ters twa Od b u d o wy , n ad zo ru jący m g łó wn ą in wes ty cję tamteg o o k res u – Tras ę W-Z. Najp rzy s to jn iejs zy z b raci. Czarn o wło s y , s zczu p ły , o p o ciąg łej twarzy , s zarman ck i w o b ejś ciu , p o d o b a s ię k o b ieto m i ma d o n ich s łab o ś ć. Sen ty men taln y , s zy b k o s ię zad u rza, a g d y p o zn a n o wą, u trzy mu je d o b re s to s u n k i z jej p o p rzed n iczk ami. Najch ętn iej zg ro mad ziłb y s wo je k o lejn e miło ś ci p o d jed n y m d ach em, a o n e p ewn ie b y ły b y s k ło n n e to zaak cep to wać, b o n iek tó re n awet s ię zap rzy jaźn iają. Ws zy s tk ie w p o d o b n y m ty p ie: wy razis ta u ro d a, k las a, n iezależn o ś ć – n au czy cielk i, arty s tk i, lek ark i z ty tu łami n au k o wy mi. Gd y Wars zawa p lo tk u je o ro man s ach J ó zefa, p rzep ad ająceg o n a całe d n ie, b o s p rawu je n ad zó r n ad o d b u d o wą, Han n a p rzes iad u je w d o mu – u ro d ziła właś n ie có rk ę Teres ę i mu s i s ię n ią o p iek o wać. Urząd za mężo wi awan tu ry . Sto p n io wo s taje s ię jas n e, że n ie łączy ich ju ż n ic, z wy jątk iem có rk i, d o k tó rej o n , z właś ciwy m s o b ie s en ty men talizmem, zwraca s ię w zap is k ach : „Po zn ałem s mak two rzen ia. Po s iad łem s en s ży cia. Uważam to za u ś miech lo s u (… ). W lip co wy wieczó r p ó jd ziemy p rzez n o we tras y i mo s ty (… ) zejd ziemy n ad Wis łę, p o p atrzy my zn ó w n a Wars zawę. Na Two je, Teres k o , mias to ro d zin n e. Ro s ło wraz z To b ą. Ko ch aj je” 2 8 . – Z Teres k i b y ła p rzep ięk n a d ziewczy n k a – ws p o min a p o eta Pio tr M aty wieck i, k tó reg o matk a p rzy jaźn iła s ię z Sig alin ami o d czas ó w p rzed wo jen n y ch . – On i b ard zo ch cieli, żeb y ś my w p rzy s zło ś ci, jak d o ro ś n iemy , zo s tali p arą. Bard zo mi to wted y imp o n o wało . Nies tety , k ilk a lat p ó źn iej ju ż n ie ro b iła n a mn ie tak ieg o wrażen ia.

„Pierws zy Bu d o wn iczy Po ls k i Lu d o wej wy p y ty wał o b ieg ro b ó t, o tru d n o ś ci (...) ro zmawiał ze s p awaczami, cieś lami, mo n terami” – p is ał o p rezy d en cie Bo les ławie Bieru cie w k s iążce Pięć spotkań J ó zef Sig alin . Tu taj w 1 9 4 8 ro k u razem lu s tru ją teren p rzy s złej o d b u d o wy .

Wy mag ający , u mie zarząd zać lu d źmi – ch walą J ó zefa d ecy d en ci. Ciąg le w ru ch u . Sły n ie z teg o , że p ro s i ws p ó łp raco wn ik ó w: „Ob u d źcie mn ie za k wad ran s ”, i zas y p ia w d o wo ln ej p o zy cji, a p o tem o d ś wieżo n y wraca d o p rzerwan ej d y s k u s ji. Wo ln y czas też mu s i s o b ie zo rg an izo wać. Nie ma wy leg iwan ia s ię, lecz wy cieczk i w g ó ry , d o Kazimierza, g ra w s ers o , s p acery p o mieś cie z Teres ą. Po o d d an iu d o u ży tk u Tras y W-Z wp ro wad za lu d d o Śró d mieś cia, czu wając n ad k o lejn ą s ztan d aro wą b u d o wą – M ars załk o ws k iej Dzieln icy M ies zk an io wej. Zap is u je w d zien n ik u : „Od wio s n y 1 9 5 0 r. p rzez b lis k o p ó łto ra ro k u trwały ro zmo wy i p ad ały p ro p o zy cje o b jęcia p rzeze mn ie s tan o wis k a n aczeln eg o arch itek ta Wars zawy . Od mawiałem. (...) M o ja mo ty wacja: s ą w Wars zawie zn aczn ie wy żej o d e mn ie k walifik o wan i i d o ś wiad czen i arch itek ci n ad ający s ię d o p ełn ien ia tak iej fu n k cji – i to p o p ierws ze; i p o d ru g ie – n ie in teres o wał mn ie n ig d y i n ad al n ie

in teres u je u rząd

–

p raca o rg an izacy jn o -ad min is tracy jn a, n ato mias t za s wo je

zad an ie – i to mn ie p as jo n u je – u ważam p ro jek to wan ie i realizację u rb an is ty czn o arch itek to n iczn y ch p o d s tawo wy ch zało żeń miejs k ich Wars zawy . Up ó r mó j zo s tał złaman y ” 2 9 . Kan d y d atu rę wy s u wa s am Bo les ław Bieru t, co o zn acza, że s p rawa jes t p rzes ąd zo n a – p ierws zemu s ek retarzo wi i p remiero wi w jed n ej o s o b ie s ię n ie o d mawia. Po za ty m, jak wiad o mo z b aś n io wy ch h is to rii o p ery p etiach b raci, g d y g in ą ci s tars i, b o g aci i mąd rzy , lo s czu wa n ad n ajmło d s zy m i n a k o n iec o b d arza g o n ajh o jn iej – tak więc p o p ro s tu mu s iało s ię zd arzy ć. „Pierws zy Bu d o wn iczy in teres o wał s ię k ażd y m s zczeg ó łem mo n tażu , ro zmawiał ze s p awaczami, cieś lami, mo n terami. Po zn awali g o i jak o p o wiad ał p o tem jed en ze s tary ch ro b o tn ik ó w: jaś n iej i ciep lej zro b iło s ię n ad rzek ą teg o wieczo ra” 3 0 , n ap is ze p o tem J ó zef w p o ś więco n ej Bieru to wi k s iążce. Ch o ć to raczej jeg o , Sig alin a, p o zn ają, g d y zag ląd a n a b u d o wę – lu b i zag ad y wać d o ro b o tn ik ó w, ma d o b rą p amięć d o twarzy . Za to w b iu rze n ie jes t b ratem łatą. Ap o d y k ty czn y , zd arza mu s ię zwo ły wać n arad y n a s zó s tą ran o . Praco wn icy mó wią o „s ąd ach w p ałacu Po d Blach ą”, b o w ty m b u d y n k u ma teraz g ab in et. Po d czas d y s k u s ji trwa s k ru p u latn e s p rawd zan ie, czy p rzy g o to wy wan e p ro jek ty s ą zg o d n e z zas ad ami s o crealizmu , k tó reg o J ó zef – n iep o mn y fas cy n acji mo d ern izmem, d zielo n ej k ied y ś ze s tars zy mi b raćmi – jes t teraz g łó wn y m wy zn awcą. Dawn y p rzy jaciel Sig alin a ze s tu d ió w Stan is ław J an k o ws k i, Ag ato n , zo s tał k iero wn ik iem Praco wn i Plan u Sześ cio letn ieg o p rzy BOS. Wezwał g o s zef BOS-u , Ro man Pio tro ws k i. „Nie p atrząc mi w o czy , o ś wiad czy ł, że n ie mo g ę n ad al k iero wać tą p raco wn ią. Będ ę miał in n ą ciek awą ro b o tę, ale s am ro zu miem: Plan 6 -letn i i ja, b y ły cich o ciemn y żo łn ierz AK. Nie ro zu miałem. Przy k ro mi b y ło i g łu p io ”, ws p o min a J an k o ws k i. Nas tęp n eg o d n ia wieczo rem J an k o ws k ieg o n ies p o d ziewan ie o d wied za Sig alin . „Zg ło ś s ię raz jes zcze d o Ro man a”, rzu ca. J an k o ws k i id zie d o Pio tro ws k ieg o . „Ty m razem z s aty s fak cją o zn ajmił mi, że p o p rzed n ia ro zmo wa b y ła n iep o ro zu mien iem. J u ż s ię ch y b a n ig d y n ie d o wiem, k o mu zawd zięczam tę p ierws zą, a zwłas zcza tę d ru g ą ro zmo wę” 3 1 . Z Bieru tem łączą J ó zefa ty lk o relacje s łu żb o we. Wo li p rzy jaźn ić s ię z arty s tami – malarzami, arch itek tami, p is arzami – jak p rzed wo jn ą, jad a z n imi o b iad y w Czy teln ik u . Na p len erze w Su fczy n ie p o zn aje malark ę Kry s ty n ę Ko zło ws k ą, k tó ra w 1 9 5 4

ro k u ro d zi mu có rk ę Wero n ik ę. Oficjaln ie n ad al jes t mężem Han n y i o jcem Teres y , ale czas wo ln y d zieli teraz międ zy d wa d o my . Ty lk o g d y wraca d o teg o p ierws zeg o , do k amien icy n a Ch o cims k iej, zap ro jek to wan ej k ied y ś p rzez s p ó łk ę arch itek to n iczn ą Gelb ard -Sig alin , zwy k le zas taje d rzwi zamk n ięte. Id zie wted y d o s wo jeg o g ab in etu w p ałacu Po d Blach ą, b y s p ęd zić n o c n a k an ap ie d o s tawio n ej d o b iu rk a. Op ró cz k o b iet n aczeln y arch itek t Wars zawy ma trzy n ało g i: g ó ry , Wars zawę i p ap iero s y . Gó ry trzy mają g o w fo rmie, d y m z p ap iero s ó w p rzy p rawi o rak a p łu c, ws zy s tk ie zap is k i d o ty czą – wp ro s t lu b p o ś red n io – Wars zawy . Nig d y też s ię z n iej n ie ru s zy w ś wiat, p o za jed y n ą n ies łu żb o wą wy p rawą tu ż p o wo jn ie, g d y p o s tan o wił o d wied zić ro zp ro s zo n y ch p o ś wiecie p rzy jació ł. W p rzeciwień s twie d o s io s try Eu g en ii, p racu jącej jak o farmaceu tk a, k tó ra jak b y ją k to ś g n ał – b ez p rzerwy p o d ró żu je. Pio tr M aty wieck i: – Pamiętam g o s to jąceg o n a jak imś b alk o n ie, g d y ws k azu je n a o twierający s ię p rzed n ami frag men t Śró d mieś cia i z d u mą mó wi: „To ws zy s tk o mo je”.

Propozycja Pałac trafia s ię J ó zefo wi p rzy p ad k iem. Ok azals zy n iż ten ze s zk icó w b rata i jak n ajb ard ziej realn y . J eś li wierzy ć jeg o włas n y m s ło wo m, n ie p ali s ię s zczeg ó ln ie, b y p rzy jąć n ad n im o p iek ę. 2 lip ca 1 9 5 1 ro k u zap is u je w p o d ręczn y m k alen d arzy k u : „Wiad o mo ś ć p o u fn a o d H.M . p rzed o b jazd em Wars zawy z WM M ” 3 2 . H.M . to wicep remier Hilary M in c, jed en z n ajwy żej p o s tawio n y ch czło n k ó w p artii. WM M – Wiaczes ław M ich ajło wicz M o ło to w. Ten p ierws zy zad zwo n ił właś n ie d o Sig alin a z rząd o wej lin ii, b y wtajemn iczy ć g o w s cen ariu s z zb liżający ch s ię wy d arzeń . J u ż ju tro , p o d czas p rzech ad zk i p o Wars zawie, u s ły s zą mian o wicie, że warto b y ło b y p o s tawić w ty m mieś cie wieżo wiec, w ro d zaju wieżo wcó w mo s k iews k ich , k tó re rad zieccy to warzy s ze zb u d o wali n ied awn o i z k tó ry ch s ą tak d u mn i. To b ęd zie ty lk o s u g es tia, p rzek az o d s ameg o Stalin a, d o wó d n a to , że p amięta o zo b o wiązan iu z 1 9 4 5 ro k u , g d y p ro p o n o wał wars zawiak o m b u d o wę metra, o s ied la mies zk an io weg o alb o właś n ie tak ieg o ch mu ro d rap a. „Nic wiążąceg o , ale n ie o k azu jcie zas k o czen ia. Us to s u n k u jemy s ię p o zy ty wn ie, b ez wiązan ia s ię w s zczeg ó łach . Po tem s ię zo b aczy ”.

Po d czas s p aceru M o ło to w zag ad u je J ó zefa Sig alin a: „A jak b y ś cie wid zieli w Wars zawie tak i wieżo wiec jak n as z?” „No có ż, o ws zem” 3 3 , o d p o wiad a Sig alin . Od mawia p rzy jęcia fu n k cji p ełn o mo cn ik a p o ls k ieg o rząd u d o s p raw b u d o wy Pałacu Ku ltu ry i Nau k i w Wars zawie, p o d o b n ie jak n ieco wcześ n iej u s iło wał wy mig ać s ię o d zas zczy tu p as o wan ia n a n aczeln eg o arch itek ta s to licy . Zn ó w o d b iera telefo n . Dzwo n ią n a d o mo wy n u mer: „Nie u wzg lęd n iliś my was zeg o s p rzeciwu ”. Pro p o n o wał, b y zamias t n ieg o p rzed s tawicielem p o ls k iej s tro n y zo s tał in ży n ier Hen ry k J an czews k i, k tó ry s p rawd ził s ię n a b u d o wie Tras y W-Z i zn a języ k ro s y js k i. Wład za i n a to zn alazła o d p o wied ź: d o s tan ie J an czews k ieg o n a d y rek to ra b iu ra. (J ó zef p rzy zn a p o tem, że d y rek to r wy k o n y wał za n ieg o d ziewięćd zies iąt p ro cen t ro b o ty ). Będ zie o rg an izo wał ws zy s tk ie o b o wiązk i n a miejs cu – p rzy g o to wan ie p lacu b u d o wy , wy k watero wan ia, ro zb ió rk i, zn alezien ie miejs ca n a b azę d la rad zieck ich ro b o tn ik ó w, ws tęp n e p race – jak o ad min is trato r p o p o ls k iej s tro n ie, ws p ó łp racu jący z wicemin is trem Gieo rg ijem Ark ad jewiczem Karawajewem, p ełn o mo cn ik iem rząd u ZSRR d o s p raw b u d o wy Pałacu . „Nazaju trz d ep es za Bieru ta d o Stalin a; s en s : p o d zięk o wan ie za d ar, lo k alizacja, o g ó ln y p ro g ram, zap ro s zen ie d eleg acji rad zieck iej, w ty m arch itek tó w au to ró w p ro jek tu , d o Wars zawy ” 3 4 .

Korona Sig alin z k o leg ą z BOS-u Zy g mu n tem Sk ib n iews k im jed zie d o M o s k wy . M ają s ię tam zap o zn ać w teren ie z p ro jek tami i b u d o wą wieżo wcó w i o mó wić z rad zieck imi arch itek tami ws zy s tk ie p ro p o zy cje n a tle p lan u mias ta. Nas tęp n ie Ro s jan ie zjawią s ię z rewizy tą. Lew Ru d n iew, wy b ran y n a g łó wn eg o p ro jek tan ta Pałacu , Alek s an d er Fio d o ro wicz Ch riak o w, Ig o r J ewg ien iewicz Ro ży n i Alek s an d er Pietro wicz Wielik an o w. To warzy s zy im Gieo rg ij Ark ad jewicz Karawajew, p ełn o mo cn ik d o s p raw b u d o wy ze s tro n y ZSRR. Przy b y s zo m z Po ls k i, s zu k ający m in s p iracji, n ajb ard ziej p rzy p ad a d o g u s tu M o s k iews k i Un iwers y tet Pań s two wy . Ty m s p o s o b em d o Wars zawy trafia n o we wid mo Pałacu Rad , p rzy o b leczo n e w ro d zime s zaty . Bo ch o ć s am Pałac Rad n ad al n ie is tn ieje, to rad zieccy k o led zy Grzeg o rza Sig alin a, p ro jek tu jąc tu ż p o wo jn ie n o we mo s k iews k ie wieżo wce, zach o wu ją s ię tak , jak b y b y ł, ś wiecił s talo wy m Len in em

z d alek a k u ty m, k tó rzy weń u wierzy li, d o s to s o wu jąc s wo je p ro jek ty d o n ieis tn iejącej s y lwety n a h o ry zo n cie. Po jawił s ię też n a p lan ie z 1 9 4 7 ro k u , p o k azu jący m ro zmies zczen ie p rzy s zły ch d rap aczy ch mu r w rad zieck iej s to licy , wy zn aczając h ierarch ię i o d leg ło ś ci. Po zo s tałe, mn iejs ze, o taczały g o zwarty m wian u s zk iem. „Po triu mfaln y m zak o ń czen iu d ru g iej wo jn y ś wiato wej s to lica p ań s twa rad zieck ieg o zak ład a wien iec zwy cięzcy , jed n ak n ie lau ro wy , ale żelb eto n o wy , i n ie wien iec, lecz k o ro n ę, k tó rą wid ać z k ażd eg o miejs ca w M o s k wie i n ajb liżs zej o k o licy ”, o zn ajmiali z emfazą rad io wi s p ik erzy . Krewn iak ó w Pałacu miało b y ć łączn ie d ziewięciu . Tak wy my ś lił Stalin , k tó ry wid zi p o wo jen n ą M o s k wę jak o mias to ład u , p rzes trzen i i n o wo czes n o ś ci, o k o lo n ą wy s o k o ś cio wcami w k s ztałcie azteck ich p iramid , międ zy k tó ry mi p y s zn iły b y s ię cen tra ro zry wk i p o d o b n e d o latający ch talerzy . Nik t o ficjaln ie n ie p rzy zn a, że s ą wzo ro wan e n a b u d o wlach zag ran iczn y ch , co g o rs za – zach o d n ich , n ajb ard ziej zach o d n ich jak ty lk o mo żn a, b o amery k ań s k ich . Za g łó wn ą in s p irację s łu żą n o wo jo rs k ie d rap acze ch mu r. Plan u jąc b u d o wę Pałacu Rad , jes zcze w 1 9 3 7 ro k u za o cean wy s łan o z M o s k wy s ztab in ży n ieró w i arch itek tó w, w ty m Lwa Ru d n iewa, p ro jek tan ta cen iąceg o k las y czn e fo rmy . Og ląd ali Emp ire State Bu ild in g , n ajwy żs zy b u d y n ek n ie ty lk o w Stan ach Zjed n o czo n y ch , ale i n a cały m ś wiecie, i p iln ie s zk ico wali w n o tatn ik ach . Ich o jczy zn a n ie mo g ła p o zo s tać w ty le. „Wy s o tk i” – b o tak n azwali p rzy s złe o d p o wied n ik i amery k ań s k ich wy s o k o ś cio wcó w – mu s zą zerwać z s u ro wo ś cią p rzemy s ło weg o s ty lu . M a b y ć p o mp aty czn ie, triu mfaln ie, n a b o g ato – p o d o b n ie jak wewn ątrz metra, g d zie k ażd a s tacja p rzy p o min a p ałaco we k o mn aty . Wielu au to ró w, p rzy zn ając, że w No wy m J o rk u i in n y ch wielk ich mias tach Stan ó w Zjed n o czo n y ch mo żn a s p o tk ać d zies iątk i wy s o k ich b u d y n k ó w, p o d k reś lało ró żn ice: „Ich p rzezn aczen ie wy cis n ęło n a n ich wy raźn e p iętn o . Zad an iem ich jes t mo żliwie n ajwięk s ze wy k o rzy s tan ie p rzes trzen i, n a k tó rej s ię wzn o s zą – p n ą s ię więc w g ó rę n a k ilk ad zies iąt p ięter, mają u zmy s ło wić p atrzącemu n a n ie p o tęg ę fin an s o wą właś cicieli – s ą więc o lb rzy mie, p rzy tłaczające p rzech o d n ia s wo im o g ro mem” 3 5 . Te wy ty czn e mu s iał mieć w p amięci Lew Ru d n iew, p ro jek tu jąc p ierws zy z wy s o tk ó w, k tó ry n ies p o d ziewan ie wy n ió s ł g o n a s zczy ty w wiek u p ięćd zies ięciu trzech lat. Wy ch o wan y w n au czy ciels k iej ro d zin ie, wy k s ztałco n y w p eters b u rs k iej Ak ad emii Sztu k Pięk n y ch , Ru d n iew p ierws zą zag ran iczn ą p o d ró ż o d b y ł d o Wło ch jes zcze jak o s tu d en t i n ie u k ry wał, że u twierd ziła g o o n a w u wielb ien iu d la k las y czn y ch fo rm, ch o ć jak o arch itek ta u k s ztałto wała g o rewo lu cja p aźd ziern ik o wa.

W 1 9 1 7 ro k u zais tn iał w tej ro li, o trzy mu jąc p ierws zą n ag ro d ę w k o n k u rs ie n a p ro jek t p o mn ik a Bo h atero m Rewo lu cji. Po tem jed n ak p o s zed ł w ś lad y ro d zicó w i zo s tał wy k ład o wcą n a macierzy s tej u czeln i. Na p ro jek to wan ie zo s tawało mu n iewiele czas u . Po wo jn ie two rzy ł w d u ch u s o crealizmu . Zap ro jek to wan a p rzez n ieg o s ied zib a rząd u Azerb ejd żań s k iej SRR w Bak u wy g ląd ała jak arab s k i zamek o zd o b io n y elemen tami ro d em ze s taro ży tn eg o Rzy mu i ren es an s o wej Flo ren cji – b y ć mo że d alek ie ech o p amiętn ej p ereg ry n acji p o Wło s zech . Pro jek tu jąc M o s k iews k i Un iwers y tet Tech n iczn y , wy b rał p o d jeg o b u d o wę Wzg ó rza Len in o ws k ie, n ajwy żs zy p u n k t mias ta, i p o d o b n ie jak twó rcy o s tateczn y ch k o n cep cji Pałacu Rad , n ie zamierzał s ię o g ran iczać, jeś li ch o d zi o ro zmiary : d wieś cie czterd zieś ci metró w wy s o k o ś ci i d wad zieś cia p ięć p ięter, w g łó wn y m b u d y n k u au la mies zcząca ty s iąc p ięciu s et s łu ch aczy , s k rzy d ła mies zk aln e p rzewid zian e d la s ześ ciu ty s ięcy o s ó b . Po d o b n y p o my s ł n a lo k alizację Pałacu Rad miał Bo ry s J o fan o w, g d y s zlifo wał s wą k o n cep cję p o d czas wo jn y , lecz w s wej g o rliwo ś ci p o p ełn ił b łąd , u mies zczając b u d y n ek n a s amej k rawęd zi zb o cza. Stalin , o b awiając s ię o s u wis k a i p o mn y h is to rii z b u d o wą s o b o ru Ch ry s tu s a Zb awiciela (car Alek s an d er ch ciał g o p o s tawić właś n ie w ty m miejs cu , lecz jeg o n as tęp ca zmien ił d ecy zję ze wzg lęd u n a n ieo d p o wied n i g ru n t), p o lecił Pałac p rzes u n ąć. Au to r s ię u p ierał, więc zas tąp io n o g o Ru d n iewem, k tó ry u lo k o wał s wó j g mach w zag łęb ien iu , o s iems et metró w o d s k raju , zg arn iając w 1 9 4 9 ro k u p ań s two wą n ag ro d ę. „Na g ó rach ty ch w s wo im czas ie arch itek t Witb erg p ro p o n o wał wy b u d o wać o lb rzy mią ś wiąty n ię, lecz p o my s ł jeg o n ie p rzy p ad ł wład zy cars k iej d o s mak u . Do p iero b o ls zewicy p o trafili p rzy s tąp ić d o ro związan ia h is to ry czn eg o p ro b lemu zes p o len ia k o mp lek s u Len in o ws k ich Gó r z mias tem. Arch itek tu ra u n iwers y tetu n ie k o p iu je żad n y ch s ty ló w h is to ry czn y ch . Au to rzy ś miało s two rzy li n o wato rs k i o b raz, b ęd ący o d b iciem wielk o ś ci n au k i s o cjalis ty czn ej i rad o s n eg o o p ty mizmu lu d zi rad zieck ich ” 3 6 , ch wali M o s k iews k i Un iwers y tet Tech n iczn y Kazimierz Ty miń s k i w „Arch itek tu rze”. Nie ws p o min a, że b u d o wali g o więźn io wie, g łó wn ie jeń cy n iemieccy . Trzy man o ich n a n ajwy żs zy ch p iętrach , ab y zao s zczęd zić n a czas ie i k o s ztach tran s p o rtu . Krąży ły leg en d y o ich u cieczk ach i tajn y ch p rzejś ciach łączący ch b u d y n ek z b u n k rami. Zg o d n ie z in n ą o p o wieś cią, o p artą z jed n ej s tro n y n a p ery p etiach z u s y tu o wan iem p ierws zeg o mo s k iews k ieg o wy s o tk a, z d ru g iej – n a zamiło wan iu Ru d n iewa d o in n o wacji tech n o lo g iczn y ch , u n iwers y tet wzn ies io n o n a zamro żo n y m g ru n cie, a w p iwn icach zain s talo wan o g en erato ry . J eś li zo s tan ą wy łączo n e, g mach s p ad n ie d o rzek i.

Głó wn y k o rp u s M o s k iews k ieg o Un iwers y tetu Tech n iczn eg o w b u d o wie.

Twó rca p ro to ty p u wars zaws k ieg o Pałacu i mło d s zy o d n ieg o o p o n ad d ek ad ę Sig alin p o d czas wizji lo k aln ej w M o s k wie s zy b k o zn ajd u ją ws p ó ln y języ k , g d y p o d czas ro zmo wy o k aże s ię, że Ru d n iew ś wietn ie zn a p o ls k ą s to licę. Trafił d o n iej ju ż p rzed p ierws zą wo jn ą ś wiato wą, a p o tem s tu d io wał u Leo n tija Ben o is , p ro jek tan ta o k azałeg o g mach u Ban k u Po ls k ieg o p rzy u licy Bielań s k iej. Po za ty m b y ł malarzem, a to wy s tarczy ło , b y wzb u d zić s y mp atię Ko cia, o d d zieck a o to czo n eg o

p rzez arty s tó w. „Ch arak tery s ty czn e: Ru d n iew rzu cił s ię n a rep ro d u k cje imp res jo n is tó w fran cu s k ich , Picas s a, M iro , Klee, Ch ag alla; w h o telu – d aliś my mu farb y – s tary mis trz ak ad emik w n ieliczn y ch wo ln y ch ch wilach malo wał. Do b rze malo wał. So czy ś cie” 3 7 , zap is ze w n o tatn ik u , o b s erwu jąc rad zieck ieg o g o ś cia p o d czas rewizy ty .

Planista Wy ty czn e w s p rawie Pałacu p o p o wro cie p o ls k ich arch itek tó w z M o s k wy s ą mg lis te: b u d o wa g mach u p rawd o p o d o b n ie ro zp o czn ie s ię s zy b k o , n a p rzeło mie 1 9 5 1 i 1 9 5 2 ro k u , i p o trwa n ajp ewn iej o k o ło d wó ch lat. Bard zo mo żliwe, że zo s tan ie wy k o rzy s tan y g o to wy i s p rawd zo n y p ro jek t k tó reg o ś z mo s k iews k ich wy s o k o ś cio wcó w, n a p rzy k ład Un iwers y tetu M o s k iews k ieg o . Prawd o p o d o b n ie, n ajp ewn iej, b ard zo mo żliwe. Na tej p o d s tawie w ciąg u czterech d n i p lan iś ci mieli o p raco wać ws tęp n y p ro jek t. Oraz zn aleźć o d p o wied n ią lo k alizację. Na ad min is tro wan iu więc s ię n ie s k o ń czy . Najmło d s zy z b raci Sig alin ó w b ęd zie mieć s wó j wk ład ró wn ież w o s tateczn y p ro jek t Pałacu . J ak b y d o ś wiad czen ia ro d zin n e n ie n au czy ły g o , b y trzy mać s ię z d ala o d teg o ty p u g mach ó w, zwłas zcza rad zieck iej p ro wen ien cji. Tru d n o . Dla J ó zefa Sig alin a liczy s ię p rzed e ws zy s tk im czas teraźn iejs zy . Ży je d o p rzo d u , u ciek a w p racę. Blis cy wied zą, że n ajb ard ziej p rzeży ł ś mierć matk i – zd jęcie Ro zalii Sig alin zaws ze s to i n a jeg o b iu rk u . Ro czn icę jej ś mierci, 2 2 lip ca, s p ęd za jed n ak zwy k le w p racy , o twierając w to warzy s twie o ficjeli k tó rąś z ważn y ch b u d ó w. Nie o p o wiad a o wo jn ie, lecz co ro k u 1 s ierp n ia p rzy n o s i Kry s ty n ie Ko zło ws k iej (walczy ła w p o ws tan iu ) o g ro mn y b u k iet k wiató w, b y u s ły s zeć: „J ó zk u , czcis z we mn ie p amięć p o leg ły ch ?”.

Szafa Na cmen tarzu p rzy Ok o p o wej n a g ro b ie M ich ała Sig alin a, d en ty s ty , wy ry to d ziwn e zn ak i. – Co tu n ap is ali? – p y tają ci, k tó rzy to warzy s zą J ó zefo wi w wizy tach n a cmen tarzu . – To tak a fo rmu łk a n ag ro b n a – o d p o wiad a o n . Gd y p o p ro s zą k o g o ś zn ająceg o h eb rajs k i o jej o d czy tan ie, d o wied zą s ię, że n ap is

b rzmi: „M ich ał Sig alin ”. – Ty n as z, p rawd a? – zag ad n ie J ó zefa w jid y s z p rzy k tó rejś wizy cie o p iek u n cmen tarza. J ó zef u d a, że n ie d o s ły s zał. Lo s czu wa n ad n im d o k o ń ca. Ro k p ó źn iej, g d y jeg o zn ajo mi p ak u ją walizk i i jad ą n a Dwo rzec Gd ań s k i, o n zo s taje w Wars zawie. Pro cen tu je d awn a p rzy jaźń , ty m razem z k o leg ą ze s tu d ió w, wp ły wo wy m M arian em Sp y ch als k im. Nie mu s i n awet o p u s zczać b iu ra w p ałacu Po d Blach ą, ch o ć n ie jes t ju ż wted y n aczeln y m arch itek tem. Zrezy g n o wał s am, g d y d o wład zy d o s zed ł Wład y s ław Go mu łk a i zaczął p rzeb u d o wy wać Wars zawę p o s wo jemu , zry wając z p ałaco wy m s ty lem. To b y ł zamach n a jeg o relig ię – mó wi Pio tr M aty wieck i. – Au ten ty czn ie wierzy ł w s o crealizm. Ko led zy b ro n ią g o n a łamach p ras y : „Dla k ażd eg o u czciweg o czło wiek a, a d la k ażd eg o wars zawiak a i arch itek ta w s zczeg ó ln o ś ci, s p o s ó b k ry ty k i d ziałaln o ś ci k o l. Sig alin a, k tó ry s tał s ię o s tatn io o b iek tem n iewy b red n y ch n ieraz n ap aś ci – p rzy całk o witej o b o jętn o ś ci zaró wn o jeg o wład z zwierzch n ich jak i ws p ó ło d p o wied zialn eg o ś ro d o wis k a – jes t n iezro zu miały i b o les n y . Więcej, jes t g ro źn y m o b jawem wy p aczen ia s łu s zn ej zas ad y k ry ty k i i s amo k ry ty k i 3 8 ”. Po d p is ali m.in . Ad o lf Cib o ro ws k i, Stan is ław Dziewu ls k i, Ro mu lad Gu tt, J erzy Hry n iewieck i, Zy g mu n t Kley ff, M arek Ley k am. An g ażu je s ię jak o o rg an izato r w k o lejn e wielk ie b u d o wy , ale s amo d zieln ie p ro jek tu je d ro b iazg i, tak ie jak s ch o d y p rzy mo ś cie Gd ań s k im. Po p rzejś ciu n a emery tu rę two rzy z częś cią d awn y ch k o leg ó w p raco wn ię p o d n azwą „Świd er-b is ”, k tó ra ma s two rzy ć wo k ó ł rzek i Świd er p o d miejs k ie teren y rek reacy jn e d la mies zk ań có w s to licy . W mies zk an iu p rzy Czern iak o ws k iej, o trzy man y m o d p rezy d en ta Wars zawy (o s tatn ie p iętro b lo k u , wcześ n iej b y ła tu p raln ia – latem g o rąco , zimą wy g wizd ó w) ląd u ją s p rzęty p rzen ies io n e z p ałacu Po d Blach ą – b iu rk o , tap czan i s tara d ęb o wa s zafa. W s zafie d o k u men ty z o s tatn ich trzy d zies tu s ześ ciu lat – zap is k i, p lan y , zd jęcia, s ten o g ramy . Po o g ło s zen iu s tan u wo jen n eg o n ajmło d s zy z Sig alin ó w o twiera s zafę i b ierze s ię d o p o rząd k ó w. Na p o d s tawie s weg o arch iwu m ch ce n ap is ać k s iążk ę o Wars zawie i s u b iek ty wn y p rzewo d n ik . His to ry k s ztu k i, p ro fes o r Wald emar Baran iews k i: „Ty lk o o n wied ział, co zawiera.

Nie wy k lu czam, że zd o łał p o zb y ć s ię materiałó w, k tó re mo g ły b y g o p o lity czn ie o b ciąży ć”. Pis ze s zy b k o , in ten s y wn ie. J ed en z ro zd ziałó w p o ś więci Pałaco wi. Wie ju ż, że ma mało czas u . Nie wie, ile d o k ład n ie. Lek arze, k tó rzy zd iag n o zo wali rak a, mó wią o trzech mies iącach . Pis an ie zajmie d wa lata. Pro jek t „Świd ra-b is ” zo s tan ie n a p ap ierze. W s zp italu s taje b iu rk o . Siad a p rzy n im co d zien n ie, o b o k red ak to rk a z wy d awn ictwa Iren a Orlewiczo wa. Op ró cz n iej częs to p rzy ch o d zą: có rk a Wero n ik a, jed n a z jeg o k o b iet M aria i Stan is ław J an k o ws k i, p rzy jaciel s p rzed wo jn y , d awn y cich o ciemn y Ag ato n , k tó ry mu o p o wiad a o ru ch u So lid arn o ś ci. J ó zef Sig alin u miera w d ru g i d zień ś wiąt Bo żeg o Naro d zen ia 1 9 8 3 ro k u , zaży czy ws zy s o b ie, b y n a p o g rzeb ie n ie wy g ło s zo n o żad n ej o ficjaln ej mo wy . Kilk a d n i wcześ n iej p o s tawił k ro p k ę p o o s tatn im zd an iu s wej k s iążk i. W d ru k u wy jd ą z teg o trzy to my . Sp o ro w n ich o p racy i Wars zawie. Prawie n ic o ro d zin ie.

1 Proletariuszka, proletariusz powinni zwiedzać planetarium, tłu m. Ad am Waży k , w: Wło d zimierz M ajak o ws k i, Poezje, red . M ieczy s ław J as tru n , Sewery n Po llak , An ato l Stern , Ad am Waży k , Wars zawa: Czy teln ik , 1 9 5 7 , s . 6 5 8 . 2 J ak u b Sad o ws k i, Między Pałacem Rad i Pałacem Kultury. Studium kultury totalitarnej, Krak ó w: Wy d awn ictwo Eg is , 2 0 0 9 , s . 2 1 0 . 3 William D. Hay wo o d , The Autobiography of Bog Bill Haywood, New Yo rk : In terco n tin en tal Pu b lis h ers , 1 9 2 9 , s . 2 8 6 . 4 J ean -Lo u is Co h en , Le Corbusier and the Mystique of the USSR: Theories and Projects for Moscow, 1928–1936, New J ers ey : Prin ceto n Un iv ers ity Pres s , 1 9 9 2 , s . 6 4 . 5 Tamże, s . 8 2 . 6 Tamże, s . 1 0 2 . 7 Cy t. za: Stan is ław Wo źn ick i, ZSRR o zagadnieniach architektury, „Arch itek tu ra i Bu d o wn ictwo ” 1 9 3 2 , n r 7 . 8 Tamże. 9 Tamże. 1 0 Tamże. 1 1 Tamże.

1 2 Art. Soviet Palace, „Time”, 1 9 marca 1 9 3 4 . 1 3 J ean -Lo u is Co h en , Le Corbusier and the Mystique of the USSR, d z. cy t., s . 1 1 5 . 1 4 Атар о в Н., Дворец Советов, М о сква 1 9 4 0 , s . 1 1 1 , tłu m. An ita Gro ch o la. 1 5 Cy t. za: J ak u b Sad o ws k i, Między Pałacem Rad i Pałacem Kultury. Studium kultury totalitarnej, Krak ó w: Lib ro n , 2 0 0 9 , s . 2 1 8 . 1 6 [S.W.], II konkurs na Pałac Sowietów w Moskwie, „Arch itek tu ra i Bu d o wn ictwo ” 1 9 3 2 , n r 4, s. 167. 1 7 J ean -Lo u is Co h en , Le Corbusier and the Mystique of the USSR, d z. cy t., s . 1 6 6 . 1 8 Fran k Llo y d Wrig h t, An Autobiography, Po rtlan d : Po merg ran ate Co mmu n icatio n s , 2005, s. 546. 1 9 Leksykon architektów Polaków oraz budowniczych w Polsce działających, red . An d rzej Leo n ard Nits ch , t. 3 , mas zy n o p is w IS PAN w Wars zawie. 2 0 J ean -Lo u is Co h en , Le Corbusier and the Mystique of the USSR, d z. cy t., s . 1 6 8 . 2 1 J ó zef Sig alin , Nad Wisłą wstaje warszawski dzień..., Wars zawa: Is k ry , 1 9 6 8 , s . 1 6 6 . 2 2 Tamże, s . 1 6 7 . 2 3 Tamże, s . 1 2 . 2 4 J ak u b Sad o ws k i, Między Pałacem Rad i Pałacem Kultury, d z. cy t., s . 2 0 8 . 2 5 Tamże. 2 6 J ó zef Sig alin , Nad Wisłą wstaje warszawski dzień..., d z. cy t., s . 1 3 . 2 7 Tamże, s . 1 6 8 . 2 8 Tamże, s . 2 4 4 . 2 9 Ten że, Warszawa 1944–1980. Z archiwum architekta, Wars zawa: PIW, 1 9 8 6 , t. 2 , s . 4 1 7 . 3 0 Ten że, Pięć spotkań, Wars zawa: Nas za Ks ięg arn ia, 1 9 5 2 , s . 3 3 . 3 1 Stan is ław J an k o ws k i „Ag ato n ”, Z fałszywym ausweisem w prawdziwej Warszawie. Wspomnienia 1939–1946, Wars zawa: PIW 1 9 9 6 , t. 1 , s . 4 0 1 . 3 2 J ó zef Sig alin , Warszawa 1944–1980, d z. cy t., s . 4 2 2 . 3 3 Tamże, s . 4 2 7 . 3 4 Tamże, s . 4 2 8 . 3 5 J an Dąb ro ws k i, Pałac Kultury i Nauki. Wieżowce i „drapacze nieba”, Wars zawa: To warzy s two Wied zy Po ws zech n ej, 1 9 5 2 , s . 1 4 . 3 6 Kazimierz Ty miń s k i, Zagadnienia wieżowców Moskwy w świetle wypowiedzi prasy radzieckiej, „Arch itek tu ra” 1 9 5 2 , n r 2 , s . 3 7 .

3 7 J ó zef Sig alin , Nad Wisłą wstaje warszawski dzień..., d z. cy t., s . 4 2 8 . 3 8 Do redaktora „Życia” w sprawie inżyniera Sigalina, „Ży cie Wars zawy ”, 7 maja 1 9 5 6 .

Więcej n a: www.eb o o k 4 all.p l

2. Bohater drugiego planu Nin a Karawajewa mu s iała b y ć k o b ietą wy jątk o wo cierp liwą. J ej mąż miał b o wiem to d o s ieb ie, że n ie u miał o d mawiać. In n a s p rawa, że n ie za b ard zo mó g ł. – Gieo rg iju Ark ad jewiczu ! – Tak jes t, to warzy s zu d y rek to rze (to warzy s zu min is trze, to warzy s zu p rzewo d n iczący )! Tak i d ialo g p o wtó rzy s ię w ży ciu Karawajewa wy s tarczająco częs to , b y jeg o ro d zin a n ie miała s zan s zazn ać, czy m jes t s tan n azy wan y s tab ilizacją.

Dar Za p ierws zy m razem wy s łali g o , in ży n iera żó łto d zio b a, ś wieżo p o d y p lo mie, n ad b rzeg M o rza Białeg o . M iał p iln o wać, jak ro ś n ie n o wa s to czn ia s p ecjaln eg o p rzezn aczen ia, k tó rej b u d o wy zaży czy ł s o b ie Stalin . Za d ru g im, p o k ilk u latach , d o o b wo d u s wierd ło ws k ieg o (jes zcze s u ro ws zy k limat). Na b u d o wę fab ry k i alu min iu m. W s ierp n iu 1 9 4 3 ro k u d o Ch ark o wa, żeb y d źwig ał z ru in zn is zczo n e wo jn ą zak ład y . Led wie u d ało s ię im z Nin ą jak o ś w ty m Ch ark o wie u rząd zić, wezwan o g o d o M o s k wy . – Gieo rg iju Ark ad jewiczu , b ęd ziecie teraz o d p o wiad ać za zak ład y o b ro n n e. Po ws tan ą w Nik o łajewie. I zn ó w Karawajew p o s łu s zn ie s k in ął g ło wą. Nie mó g ł co p rawd a s p o k o jn ie zaczek ać z ciężarn ą żo n ą w jed n y m miejs cu , aż u ro d zi s ię ich p ierws zy s y n , ale za d o b rze wy k o n an e zad an ie d o s tał awan s i k o lejn ą p o s ad ę. Ty m razem w s to licy , co d ało Nin ie as u mp t d o p rzy p u s zczeń , że wres zcie zak o twiczą g d zieś n a d łu żej, więc ze wzg lęd n y m s p o k o jem zn io s ła n as tęp n e p rzen o s in y . Ty le że Gieo rg ij Ark ad jewicz, mian o wan y zas tęp cą min is tra b u d o wn ictwa mas zy n o weg o , zjawiał s ię w mo s k iews k im d o mu ró wn ie rzad k o , jak d o tąd . Ciąg le b y ł w d eleg acji. Co ś za co ś . Przy n ajmn iej o n a s ama n ie mu s iała zn ó w p ak o wać walizek .

2 7 lip ca 1 9 5 1 ro k u d o g ląd ał ak u rat b u d o wy n a Uk rain ie, g d y p iln ie wezwan o g o d o telefo n u . – M o s k wa n a lin ii – s zep n ął mu k to ś , g d y s ięg ał p o s łu ch awk ę. – Gieo rg iju Ark ad jewiczu ! Gło s p o d ru g iej s tro n ie Ko żewn ik o wa.

n ależał

do

as y s ten ta

Rad y

M in is tró w

ZSRR

– Tak jes t, to warzy s zu p rzewo d n iczący ? – Pak u jcie s ię. Przy jeżd żajcie n a Kreml. Sp rawa p iln a! Ru s zy ł n aty ch mias t. „Tam mi p o wied zian o , że z in icjaty wy J ó zefa Stalin a rząd p o d jął d ecy zję o b u d o wie Pałacu Ku ltu ry i Nau k i w Wars zawie o raz p rzek azan iu g o w d arze p o ls k iemu n aro d o wi, k tó ry p o n ió s ł o g ro mn e materialn e s traty p o d czas wo jn y z fas zy s tami. Zap ro p o n o wan o mi k iero wan ie b u d o wą. J ak b y wało i wcześ n iej, u ważałem, że n ie mo g ę n ie p rzy jąć p ro p o zy cji” 1 . M imo ws zy s tk o d la d o b ra Nin y p ró b o wał jes zcze n eg o cjo wać. „J ed n ak p o wied ziałem o mo ich wątp liwo ś ciach – n ig d y n ie b u d o wałem tak ich o b iek tó w, n ig d y n ie p raco wałem za g ran icą. Na ws zy s tk ich b u d o wach b y łem razem z ro d zin ą. M o je wątp liwo ś ci zo s tały o d rzu co n e” 2 . Ty m razem Nin a Karawajewa, k o b ieta zg o d n a i p o d ążająca ws zęd zie za mężem n iczy m Kaja za Kaju s em, p o s tawi weto . Ch ces z – jed ź, ale b eze mn ie. Nie mam zamiaru ru s zać s ię z n as zej s to licy d o jak iejś Wars zawy , p o wie. Przy n ajmn iej p rzez jak iś czas , d o p ó k i ch ło p cy n ie d o ro s n ą. Pięć p rzep ro wad zek to jak jed en p o żar, zau waży wy ro zu miale jej mąż we ws p o mn ien iach . On , Gieo rg ij Ark ad jewicz, n ie zamierzał o d mawiać. W zas ad zie p o win ien co d zien n ie d zięk o wać lo s o wi, że za p o ś red n ictwem p artii s p rezen to wał mu tak ą s zan s ę.

Wigor Zaczęliś my o d Nin y , b o to n ajb liżs za n as zemu b o h atero wi o s o b a, a p rzy ty m o k azu jąca lu d zk ie emo cje, k tó ry ch p ró żn o s zu k ać w jeg o zap is k ach . On k o n cen tru je s ię w n ich n a k wes tiach tech n iczn y ch – p rzez frag men ty zawierające d ro b iazg o we o p is y i matematy czn e wzo ry mo że p rzeb rn ąć ty lk o n ajwy trwals zy zap alo n y in ży n ier.

Gd y zaś p is ze o lu d ziach , n aty ch mias t ro b i s ię d rętwo i p o lity czn ie p o p rawn ie. Ws zy s cy s ą p rzy s tęp n i, p o mo cn i i d o ran y p rzy łó ż, n iemal z k ażd y m, czy to w Związk u Rad zieck im, czy w Po ls ce, p raco wało s ię mu zn ak o micie. Wzó r lo jaln o ś ci, id ealn y k an d y d at n a czło wiek a d o zad ań s p ecjaln y ch , n a s trażn ik a d ru g ieg o p lan u , jak w d ru g iej min u cie arch iwaln eg o filmu , g d zie mig a n am n a b u d o wie Pałacu . Sto i p o p rawej ręce s ameg o to warzy s za Cy ran k iewicza, s zero k o u ś miech n ięty co ś mu tłu maczy , a wars zaws k i wiatr p o d wiewa mu p o ły mary n ark i, s zarp ie za k rawat i b u rzy u k ład an ą n a b ry lan ty n ie fry zu rę. J es t 2 1 lip ca 1 9 5 2 ro k u , właś n ie trwa u ro czy s to ś ć wmu ro wan ia k amien ia węg ieln eg o p o d n ajważn iejs zą b u d o wę Po ls k i Lu d o wej.

Na p rzy jęciu u Bo les ława Bieru ta w s alach Rad y Pań s twa. Deleg ację d zieci p ro wad zi mars załek Ko n s tan ty Ro k o s s o ws k i, p o p rawej Lew Ru d n iew, p ro jek tan t Pałacu .

„Nas za ek ip a s p o ty k ała s ię z n ieu s tający m tro s k liwy m zain teres o wan iem. Częs ty mi g o ś ćmi n a p lacu b u d o wy (...) b y wali czło n k o wie rząd u . Każd eg o ro k u w ro czn icę Wielk ieg o Paźd ziern ik a u rząd zan o d la b u d o wn iczy ch p ałacu u ro czy s te p rzy jęcie” 3 , n o tu je d la p o to mn y ch . Na in n y m, n ak ręco n y m trzy mies iące wcześ n iej filmie, p rzemawia wy p ro s to wan y za s to łem p o d czas n arad y , n a k tó rą o p ró cz arch itek tó w p rzy b y ły n ajważn iejs ze o s o b y w p ań s twie. Bro d aty Lew Ru d n iew celu jący ws k aźn ik iem w czu b ek g ip s o weg o Pałacu wy g ląd a jak p an Klek s ze s wo ją mag iczn ą ró żd żk ą, Gieo rg ij Ark ad jewicz zaś , zd ro wy rad zieck i ch ło p ak z atlety czn ą s y lwetk ą i o p ty mizmem b ijący m z twarzy o n ieco p u co ło waty ch p o liczk ach , mó g łb y ś miało p o zo wać d o p lak atu p rzed s tawiająceg o p rzo d o wn ik ó w p racy .

Tradycje Z d zieciń s twa zap amiętał, że g d y d o ras tał, w ro d zin n y m San k t Peters b u rg u wó d k a b y ła ws zęd zie. Do s tęp n iejs za i tań s za n iż mas ło . „Na k ażd y m ro g u mo g łeś d o s tać ją n a ćwiartk i, s zk lan k i (mó wiło s ię n a n ie » p o n iewieracze« ), s etk i w k u b k ach , n azy wan e żu lik ami” 4 . Pó ł litra k o s zto wało trzy d zieś ci k o p iejek , k ilo g ram mięs a – ru b la. Ojciec zarab iał w fab ry ce czterd zieś ci, p ięćd zies iąt ru b li mies ięczn ie. Nie p ił (o jco wie p rzy s zły ch rad zieck ich b o h ateró w, n awet d ru g ieg o p lan u , zwy k le n ie p iją), ale zmarł wcześ n ie, g d y Gieo rg ij Ark ad jewicz b y ł zaled wie d zies ięcio latk iem. Zo s tał z matk ą i tró jk ą ro d zeń s twa w ro b o tn iczy m d o mu p rzy fab ry ce. J ed en p o k ó j n a p ięć o s ó b . W razie p o trzeb y s tawał s ię też k u ch n ią. Ws p ó ln a wy g ó d k a d la ws zy s tk ich lo k ato ró w n a k o ry tarzu . Piec, d o k tó reg o trzeb a b y ło wtas zczy ć d rewn o p o s ch o d ach . Za to miejs ce p racy n ie b y le jak ie, b o Go zn ak wy twarzał s p ecjaln y p ap ier d o d ru k u b an k n o tó w. Op ró cz o jca i matk i p raco wała tam s tars za s io s tra, tam też s k iero wał p ierws ze k ro k i Gieo rg ij, s k o ń czy ws zy d ziewięć k las . Przy jęli g o o d razu , o d s zed ł, g d y p o s tan o wił zd awać n a s tu d ia. Wró ci d o p iero p o czterd zies tu latach , ju ż jak o emery to wan y in ży n ier. „Do s tałem o d wład z fab ry k i d y p lo m jak o zas łu żo n y weteran p racy , a w fab ry czn ej izb ie p amięci p o k azan o mi k ącik ro d zin y Karawajewó w – o p ró cz mn ie ze zd jęć s p o g ląd ali tam n a zwied zający ch ro d zice, s io s tra i wu jek ” 5 .

Drużyna

Pierws ze, czeg o o czek u ją o d rad zieck ieg o p ełn o mo cn ik a d o s p raw b u d o wy Pałacu p o ls cy mo co d awcy n a n ajwy żs zy m s zczeb lu , to zn alezien ie au to ró w p ro jek tu i k iero wn ik ó w ro b ó t. Od p o wied zialn e zad an ie. Karawajew zn a wielu u talen to wan y ch arch itek tó w, więc wy b ó r jes t ty m tru d n iejs zy . Po d łu g ich p rzemy ś len iach zg łas za s wo je k an d y d atu ry : Ig o r Ro ży n , Alek s an d er Wielik an o w i Alek s an d er Ch riak o w. Pu d ło . Zd an iem Stalin a n ad ają s ię ty lk o n a p o mo cn ik ó w. Głó wn y m arch itek tem zo s taje zn aczn ie b ard ziej zas łu żo n y Ru d n iew. Pro jek tu je w s łu s zn y m s ty lu , s p ełn ił o czek iwan ia związan e z M o s k iews k im Un iwers y tetem Tech n iczn y m i mo żn a mieć p ewn o ś ć, że n ie wy s k o czy z jak ąś n ies p o d zian k ą. „Zeb rała s ię d o b ra d ru ży n a” 6 , cies zy s ię Karawajew. Do wy b o ru p rzy s zły ch k o n s tru k to ró w i in ży n ieró w b u d o wy , czy li zg o d n ie z h ierarch ią jeg o zas tęp có w, n ik t mu s ię n ie wtrąca. Ty lk o zg o d n ie ze zwy czajem p an u jący m n a k ażd ej d u żej b u d o wie wład ze p o wo łu ją p arto rg a, czy li p rzed s tawiciela p artii, k tó ry b ęd zie p atrzeć ws zy s tk im n a ręce. Zo s taje n im M ich aił So łd ato w. „Dru ży n a” n ap ręd ce p rzy s zy k o wała k ilk a ry s u n k ó w p o k azu jący ch , jak mó g łb y wy g ląd ać d ar. „Za g łó wn y p u n k t o d n ies ien ia wzięli M o s k iews k i Un iwers y tet Tech n iczn y . Swo im o g ro mem i ch arak tery s ty czn y m mo s k iews k im k o lo ry tem p rzy p o min a b as ztę Sp as s k ą n a Kremlu . Niewy k lu czo n e, że p o d ś wiad o mie tk wiła w n as my ś l, żeb y cen tru m Wars zawy ch o ciaż tro ch ę u p o d o b n ić d o M o s k wy ” 7 .

Wars zawa w ru in ie. „Po d b u d o wę p rzezn aczo n o leżące w s amy m ś ró d mieś ciu 3 6 -h ek taro we ru mo wis k o p o ro ś n ięte ło p ian em”. Tak i o b raz zap amiętał Geo rg ij Karawajew z p ierws zej wizy ty w s to licy Po ls k i.

Sam zap amięta z Wars zawy res ztk i ru in i ru d ery w cen tru m, s tary b ru k , o k tó ry m mó wi s ię tu taj „k o cie łb y ”, i marn e o ś wietlen ie u lic. Po lacy g ło wią s ię ty mczas em n ad lo k alizacją. Pro s zą o p o mo c k o leg ó w. „M is ja o k azała s ię n ielek k a” 8 , n o tu je p rzy b y s z ze Związk u Rad zieck ieg o . Nie ma jes zcze p ro jek tu p rzy s złeg o b u d y n k u , a więc n ie wiad o mo , jak ie ma mieć ro zmiary . Niejed en arch itek t p o ch y lo n y n ad p lan em mias ta z u lg ą wes tch n ie n ad zru jn o wan y m cen tru m – jak że b y ło b y tru d n iej, g d y b y h is to ria p o to czy ła s ię in aczej i mu s ieli s ię wcielać w ro lę b aro n a Hau s s man n a! Sk o ro Ro s jan ie ws p o min ają o u n iwers y tecie, mo żn a u czep ić s ię jeg o o b razu jak d es k i ratu n k o wej, n ic in n eg o n ie p o zo s tało wś ró d tej mg ławicy d o mn iemań . Un iwers y tet jes t k o p ią n ieis tn iejąceg o Pałacu Rad , wars zaws k i Pałac b ęd zie o d wzo ro wan iem u n iwers y tetu . Ko p ia zamk n ięta w k o p ii, jak jed n a matrio s zk a w b rzu ch u in n ej. Ty lk o czy ab y n a p ewn o ch o d zi o ten g mach ?

A jeś li, to p rzecież b ard zo ro zleg ły b u d y n ek , czy b rać p o d u wag ę ty lk o k o rp u s g łó wn y , czy ró wn ież p rzy b u d ó wk i? Czy mo żn a jak o ś p rzero b ić tamten p ro jek t? Nie ma p rzecież n awet s zczeg ó ło wy ch d an y ch o mo s k iews k ich wieżo wcach . Ws zy s tk o , czy m d y s p o n u ją w tej ch wili arch itek ci, jed y n y k o n k ret, to p rzemy ś lan e i p rzewid zian e w p lan ie g en eraln y m Wars zawy (co p rawd a jes zcze n iezatwierd zo n y m) ro zmies zczen ie ró żn y ch wy s o k ich b u d y n k ó w, g łó wn ie p o d k ątem teg o , jak zag rają w s y lwecie mias ta i jak ie b ęd ą p ełn ić fu n k cje. Plan iś ci p ro p o n u ją trzy lo k alizacje d la n o wej matrio s zk i p rzy zało żen iu , że też ma b y ć u czeln ią. Dwie p rzy u licy M ars załk o ws k iej – p rzezo rn ie rezerwu ją s zmat teren u , b o aż o d Ch mieln ej d o d zis iejs zej alei J an a Pawła II. W p ierws zej wers ji Pałac s tan ąłb y b liżej M ars załk o ws k iej, w d ru g iej, u s tawio n y p o ś ro d k u , b y łb y o p o ło wę mn iejs zy . Trzecia lo k alizacja to Prag a, w rejo n ie p o rtu Pras k ieg o , k tó ry mo żn a p rzen ieś ć n a Żerań . Ten warian t u mo żliwia p ełn e p o wtó rzen ie p ro jek tu u n iwers y tetu i jak w M o s k wie mo żn a b y wy b u d o wać jes zcze d o my ak ad emick ie, łącząc p rzy o k azji p rzes trzen n ie Prag ę z Wars zawą, p o wtarzają arch itek ci z d o b rej p rzed wo jen n ej s zk o ły , p ełn i n ad ziei, że ry b k a p o łk n ie h aczy k , i p rzeb ąk u ją jed n o cześ n ie, że p o d o b n y k o lo s p o ś ro d k u Śró d mieś cia b ęd zie zg rzy tem es tety czn y m. Po d rzu cają p rzy o k azji jes zcze d wie in n e p ro p o zy cje – zb ieg Pu ławs k iej, Wary ń s k ieg o i Rak o wieck iej lu b s k rzy żo wan ie alei Was zy n g to n a z u licą Gro ch o ws k ą. Ob a to miejs ca p o d b iu ro wiec, wy p is z wy malu j g mach M in is ters twa Sp raw Zag ran iczn y ch p rzy mo s k iews k im p lacu Smo leń s k im lu b b iu ro wiec z mies zk aln y m zap leczem n a b lis k o d wieś cie o s iemd zies iąt ap artamen tó w, k o p ia s ied zib y res o rtu ro ln ictwa p rzy Kras n y ch Wro tach . Co d o ty p u b u d o wli n ie b y ło wy b o ru . Od p o czątk u miała b y ć Pałacem wb rew p lo tk o m k rążący m p ó źn iej, że Związek Rad zieck i, n iczy m d o b ro tliwy ś więty M ik o łaj, p rzed s tawił u rzęd n ik o m w Wars zawie lis tę p rezen tó w i p o zwo lił ws k azać ten , k tó reg o p rag n ą n ajb ard ziej, a o n i zach o wali s ię jak n iero ztro p n e d zieci i zamias t b rać to , co p rzy d atn e d la zru jn o wan ej s to licy , czy li metro lu b d zieln icę mies zk an io wą, wy b rali efek to wn ą g łu p o tk ę, o d p o wied n ik wielk iej lalk i, o n ieś mielającej s wo im o g ro mem i zb y t k o s zto wn ej, b y s wo b o d n ie b awić s ię n ią n a co d zień . Co g o rs za, mo żliwe też, że s ięg n ęli p o n ią d lateg o , iż d o my ś lali s ię, co wy b rałb y s am d arczy ń ca, i n ie ch cieli g o u razić, wied ząc ws zak d o s k o n ale, czy je wąs ate o b licze s k ry wa czerwo n a czap a z p o mp o n em i d o k lejo n a b ro d a z waty . Ze s trach em p rzed o d mo wą w rzeczy wis to ś ci też co ś jes t n a rzeczy , lecz w o d n ies ien iu d o s ameg o p rezen tu b rak altern aty w. Pałac to s p ełn ien ie o b ietn icy

p o mo cy

p rzy

o d b u d o wie Wars zawy , d an ej p rzez wład ze rad zieck ie tu ż p o

zak o ń czen iu wo jn y . M etro i d zieln ica mies zk an io wa marzą s ię o d p o czątk u ty lk o Po lak o m. „W o d p o wied zi w ciąg u k ilk u ty g o d n i, jes zcze we wrześ n iu 1 9 4 5 ro k u , p o ws tała tek a zawierająca tek s to wy i ry s u n k o wy materiał o d n o s zący s ię d o s fo rmu ło wan y ch altern aty wn ie tak ich zad ań , jak m.in . p ierws zy o d cin ek metra o k ieru n k u N-S (Pó łn o c-Po łu d n ie), d zieln ice mies zk an io we M u ran ó w lu b Wierzb n o , zes p ó ł b u d y n k ó w ad min is tracy jn y ch p rzy u l. Kru czej lu b b u d y n k ó w u n iwers y teck ich , p ro jek to wan y ch wó wczas w o b s zarze d zieln icy Sielce” 9 , p rzy p o mn i p o latach jed en z p o ls k ich arch itek tó w zaan g ażo wan y ch w d eb aty związan e z Pałacem, Zb ig n iew Sk ib n iews k i. By o d d alić ws zelk ie wątp liwo ś ci, p o ls cy p arto rg o wie b ęd ą tłu maczy ć n a zeb ran iach zwo ły wan y ch w n ajwięk s zy ch wars zaws k ich zak ład ach , d laczeg o właś n ie Pałac jes t teraz n ajb ard ziej p o trzeb n y mias tu . Nik t n ie k wes tio n u je wy b o ru – n awet g d y b y k tó ry ś u czes tn ik n as iad ó wek n ie wid ział n a włas n e o czy , że fu n d amen ty g mach u ju ż mo cn o tk wią w ziemi, mu s iałb y n ie s łu ch ać rad ia, n ie czy tać g azet i b y ć g łu ch y n a to , o czy m g ad a wars zaws k a u lica, b y n ie wied zieć, że w tej s p rawie o d d awn a ws zy s tk o jes t p rzes ąd zo n e. Party jn i p rzy wó d cy , w zmien iający ch s ię k o n fig u racjach , rad zili p rzez k ilk a d n i, g d zie u mieś cić Pałac, ro ztrząs ając p ro p o zy cje zg ło s zo n e p rzez arch itek tó w. Przeważa zd an ie, że trzeb a jak n ajs zy b ciej d o k o ń czy ć o d b u d o wę Śró d mieś cia. Przecież ju ż w p ierws zy ch p o wo jen n y ch p ro jek tach p lan o wan o p o s tawić w ty m rejo n ie Cen traln y Do m Ku ltu ry . Po d o b n eg o s k alą b u d y n k u n ie d ało b y s ię s zy b k o wzn ieś ć włas n y mi s iłami, a jeś li p o ws tan ie jak o p ierws zy , b ęd zie b azą d la k o lejn y ch , o taczający ch g o g mach ó w. „Wy b u d o wan ie Prag i o d ło ży ło b y mo żliwo ś ć wy b u d o wan ia ró wn ie wielk iej (lu b więk s zej) i ró wn ie wy s o k iej (lu b wy żs zej) b ry ły Do mu Ku ltu ry n a M ars załk o ws k iej n a k ilk a lat, p o n ieważ zaś teren mu s i b y ć zarezerwo wan y d la wielk ieg o g mach u Do mu Ku ltu ry , cen tru m mias ta trwało b y ciąg le jak o p u s ty n ia ze s terczący mi k ik u tami n a p rzeciąg o k o ło p ięciu lat. Od 3 5 0 0 izb zas tęp czy ch n a M ars załk o ws k iej i tak n ie u ciek n iemy . Ko n ieczn a jes t k o n cen tracja b u d o wn ictwa! Trzeb a zak o ń czy ć M ars załk o ws k ą w p lan ie s ześ cio letn im, p o d czas g d y Prag ę mo żn a ro zp o cząć p o p lan ie s ześ cio letn im wraz z reg u lacją Wis ły ” 1 0 , u zas ad n iają. Nie wiad o mo jes zcze, czy s tan g ru n tu w miejs cu p rzezn aczo n y m p o d b u d o wę u mo żliwia wzn ies ien ie tak o k azałeg o wy s o k o ś cio wca. Wład ze n ajp ierw zatwierd zają lo k alizację Pałacu , p o tem zlecają b ad an ia. Is tn ieje ry zy k o , że p o wtó rzy s ię h is to ria

z jeg o n iezrealizo wan y m p ierwo wzo rem z M o s k wy . J eś li o k azało b y s ię, że p o d g ru n tem s ą n iewy k ry te wcześ n iej źró d ła, to zap lan o wan a n a trzy lata in wes ty cja ro zciąg n ie s ię w n ies k o ń czo n o ś ć. Do M o s k wy jed zie w czterech walizk ach ziemia wy k o p an a w o k o licach M ars załk o ws k iej, Sien n ej i Żelazn ej. Pras a p is ze, że mo s k iews cy arch itek ci tę ziemię „p rzes iewali w p alcach jak d o b ry g o s p o d arz ziarn o p rzed s iewem: zad ecy d o wali, że d o b ra, i ju ż b y ło wiad o mo , g d zie p o s tawią w Wars zawie d ar s weg o wielk ieg o n aro d u ” 1 1 .

Wid o k z b u d y n k u Po ls k iej Ak cy jn ej Sp ó łk i Telefo n iczn ej (PAST-y ) w k ieru n k u s k rzy żo wan ia u lic M ars załk o ws k iej i Święto k rzy s k iej. Wid ać m.in . ru in ę Cen trali PKO. Na p lacu Defilad trwa u k ład an ie n awierzch n i.

Ws zy s cy o d d y ch ają z u lg ą, g d y 2 8 g ru d n ia 1 9 5 2 ro k u In s ty tu t Geo lo g iczn y p rzed s tawia n ieco b ełk o tliwą w fo rmie, lecz o p ty mis ty czn ą w treś ci ek s p erty zę:

„Bu d o wa g eo lo g iczn a teren u b u d o wy Pałacu Ku ltu ry i Nau k i n ie s twarza zas ad n iczy ch tru d n o ś ci pod wzg lęd em g eo lo g iczn o -tech n iczn y m d la zap ro jek to wan ia, wy k o n an ia i k o n s erwacji Pałacu . W s zczeg ó ln o ś ci n ie p rzewid u je s ię n ieró wn y ch o s iad ań , k tó re wy mag ały b y s to s o wan ia s zczeg ó ln y ch zab ieg ó w wzmacn ian ia lu b zag ęs zczan ia p o d ło ża, wzg lęd n ie s to s o wan ia k o n s tru k cji p rzewid zian y ch d la p o d ło ża o wy s o k iej n ieto leran cji wzg lęd em n atu raln y ch waru n k ó w p o s ad o wien ia” 1 2 . Rad o ś ci n ie k ry je też rad zieck i p ełn o mo cn ik d o s p raw b u d o wy (jeg o o ficjaln y ty tu ł to n aczeln ik zarząd u b u d o wy Pałacu Ku ltu ry i Nau k i w Po ls ce). Kilk a mies ięcy p o jej ro zp o częciu o p o wiad a p o ls k im d zien n ik arzo m: „Po d b u d o wę p rzezn aczo n o leżące w s amy m Śró d mieś ciu 3 6 -h ek taro we ru mo wis k o p o ro ś n ięte ło p ian em, p o ws tałe ws k u tek zb ro d n iczy ch d ziałań h itlero ws k ieg o o k u p an ta. Trzeb a b y ło zaczy n ać o d u s u wan ia zwałó w zn is zczo n y ch zab u d o wań , p o tłu czo n ej ceg ły i k amien ia. Po mag ali n am w ty m wars zawiacy , k tó rzy w wo ln y ch ch wilach p rzy ch o d zili p raco wać p rzy o d g ru zo wy wan iu ” 1 3 . Gd y w s wej k s iążce o p is u je d y s k u s je związan e z lo k alizacją Pałacu , Wis ła my li s ię mu z Bu g iem: „Po ls cy s p ecjaliś ci p ro p o n o wali b u d o wę n a lewy m b rzeg u Bu g u . Nas zy m zd an iem to ro związan ie miało is to tn ą wad ę, g d y ż b u d y n ek s traciłb y s wó j mias to twó rczy ch arak ter” 1 4 . Zan im zaczn iemy wy ś miewać

n iezn ajo mo ś ć

rzeczy ,

p amiętajmy ,

że

p rzep ro wad zk i p rzep ro wad zk ami, ale p rzed p ierws zą s tu d y jn ą p o d ró żą d o Wars zawy jes ien ią 1 9 5 1 ro k u Gieo rg ij Ark ad jewicz Karawajew n ig d y n ie b y ł za g ran icą.

Misja Z Po lak ami zetk n ął s ię jed n ak ju ż wcześ n iej. Nad M o rzem Biały m, p o d czas p ierws zej in ży n iery jn ej mis ji s p ecjaln ej, z jak ą wy s łały g o – wó wczas d wu d zies to p ięcio latk a – wład ze. Na miejs cu n ie b y ło n ic. Os ad a w o b wo d zie arch an g iels k im, n azwan a M o ło to ws k iem, d o p iero wy ras tała p o ś ro d k u tu n d ry . Id ealn a lo k alizacja, b y u tru d n ić ro zp o zn an ie o b cy m wy wiad o m. M ięd zy b arak ami b u d o wn iczy ch p rzerzu co n o d es k i ch ro n iące p rzed b ro d zen iem w b ag n ie. Sto czn io wy h an g ar, w k tó ry m miały p o ws tawać p an cern ik i, wzn o s ili „zak lu czen i” – s k azan i z p arag rafu p ięćd zies iąteg o ó s meg o więźn io wie p o lity czn i, w ty m o b co k rajo wcy . Stawian e p rzez n ich d o my ro s ły k rzy we, b o lo k o wan o je n a p alach wb ijan y ch w to rf. Nie ws zy s cy zd o łali s ię

p rzeb ić aż d o tward eg o g ru n tu p o n iżej.

Geo rg ij Karawajew, p ełn o mo cn ik d s . b u d o wy Pałacu ze s tro n y rad zieck iej.

„Nas za b u d o wa p rzech o d ziła p o d n ad zó r ró żn y ch in s ty tu cji, w ty m NKWD. Przy s zło n am p raco wać z tak zwan y m s p eck o n ty n g en tem. Trak to waliś my ich p o lu d zk u , w zamian zy s k u jąc p o trzeb n ą p o mo c p rzy b u d o wach ” 1 5 , o d n o tu je Gieo rg ij Ark ad jewicz Karawajew, s p ecjaln o ś ć: in ży n ier h y d ro tech n ik . We ws p o mn ien iach Po lak ó w więzio n y ch w M o ło to ws k u jes t ty lk o g łó d , mró z, s zy k an y ze s tro n y s trażn ik ó w, p raca w p o d arty ch łach ach i k awałk ach o p o n s k ręco n y ch d ru tem, s łu żący ch za b u ty . Dla wielu z n ich p rzy s to czn io wa o s ad a, d o k tó rej o d 1 9 4 0 ro k u zwo żo n o g łó wn ie mies zk ań có w teren ó w zn ad wy zn aczo n ej p ak tem Rib b en tro p -M o ło to w n o wej g ran icy , miała b y ć ty lk o p rzy s tan k iem w d ro d ze d o in n y ch łag ró w n a Sy b erii. Będ ą u s tęp o wać miejs ca k o lejn y m – M o ło to ws k to id ealn e miejs ce n a g u łag . Przewin ie s ię p rzez n ieg o międ zy in n y mi o jciec p rzy s złej d zien n ik ark i Teres y To rań s k iej, s k azan y n a d zies ięć lat za o p o wiad an ie k awałó w o s o wieck iej wład zy . Gieo rg ija Ark ad jewicza ju ż tam n ie s p o tk a. M ło d y in ży n ier mu s iał s p is ać s ię w M o ło to ws k u n ieźle, s k o ro p o k ilk u latach p rzerzu co n o g o n a jes zcze jed en tru d n y o d cin ek , ty m razem w o b wo d zie s wierd ło ws k im. By ł lis to p ad 1 9 4 2 ro k u , Armia Czerwo n a ro zp o czy n ała k o n tro fen s y wę, g ro miąc p o d Stalin g rad em wo js k a n ied awn eg o s o ju s zn ik a. Rad zieck i p rzemy s ł zb ro jen io wy , zwłas zcza lo tn ictwo , p o trzeb o wał lek k ieg o , wy trzy małeg o metalu . Bu d o wę Bo g u s ławs k iej Fab ry k i Alu min iu m o b jęło s p ecjaln ą k o n tro lą NKWD, ale b eto n n ic s o b ie z teg o n ie ro b ił i n ie ch ciał s ch n ąć n a czterd zies to s to p n io wy m mro zie, ty lk o n aty ch mias t zamarzał. Na wizję lo k aln ą p o faty g o wał s ię s am wicemin is ter, b y zb ad ać, k to o d p o wiad a za marn o wan ie tak p o trzeb n eg o s u ro wca. Karawajew, wó wczas zas tęp ca g łó wn eg o in ży n iera b u d o wy , jak o ś s ię jed n ak wy win ął, d o wo d ząc, że p rzy tak n is k ich temp eratu rach n awet rad zieck i s p ecjalis ta n ie zd o ła b eto n u u rato wać. „No , ży wio ł to ży wio ł” 1 6 , mru k n ął u rzęd n ik , p o d p is ał p rzed s tawio n y mu rap o rt i wró cił d o M o s k wy , p o zwalając Gieo rg ijo wi Ark ad jewiczo wi o ch ło n ąć i wy wrzeć wk ró tce ró wn ie d o b re wrażen ie n a s amy m Ch ru s zczo wie.

Wyczucie sytuacji

„By ł zarazem i p ro s ty , i s k o mp lik o wan y . J ak b ły s k awica, k tó ra mo że o lś n ić n ag ły m b ły s k iem alb o ś mierteln ie u d erzy ć” 1 7 , o p o wiad a z emfazą o Karawajewie jeg o b y ły ws p ó łp raco wn ik i zas tęp ca Walen ty n Bu rd in . M o żn a z teg o wy wn io s k o wać ty le, że Gieo rg ij Ark ad jewicz mu s iał mieć temp eramen t ch o lery k a. „Niewy s o k i, o s tre, b ad awcze s p o jrzen ie, d o ciek liwo ś ć. J ak ju ż ro zg ry zał temat, to d o s ameg o k o ń ca. – Bu d rin w d als zej częś ci o p o wieś ci g u b i p o ety ck ą frazę. – Najp ierw mn ie to iry to wało , ale p o p ewn y m czas ie ws p ó ln ej p racy ro zg ry złem lep iej jeg o zach o wan ie i zaczął mi n awet imp o n o wać ty m, że jes t zd ecy d o wan y i k o n k retn y , a jak p o d ejmie jak ąś d ecy zję, to s ię jej trzy ma. Przez s wo ją n iecierp liwo ś ć n ie lu b ił d wa razy wy d awać p o leceń . M ó g ł wy d awać s ię s zo rs tk i, ale p o trafił zg o d zić s ię z zas trzeżen iami, czy to ze s tro n y s wo ich b ezp o ś red n ich p o d wład n y ch , czy n awet ro b o tn ik a, jeś li miały realn e p o d s tawy ” 1 8 . Przed e ws zy s tk im zaś p ed an t. „Wy mag ał, b y n a b u d o wie zaws ze i ws zęd zie b y ło czy s to . Bałag an u n ie zn o s ił. Nie p o b łażał lu d zio m, k tó rzy n ie u mieli s ię w ty m wzg lęd zie d o s to s o wać” 1 9 . Ta właś n ie cech a ju ż w 1 9 4 3 ro k u miała zwró cić n a n ieg o u wag ę Ch ru s zczo wa, wó wczas s ek retarza Ko mitetu Cen traln eg o Ws zech związk o wej Ko mu n is ty czn ej Partii (b o ls zewik ó w) n a Uk rain ie. Zg o d n ie z o p o wieś cią s ameg o Karawajewa b y ło tak 2 0 : n ajwy żs zy

ran g ą

u k raiń s k i p arty jn y d o s to jn ik o d wied ził z g o s p o d ars k ą wizy tą fab ry k ę trak to ró w w Ch ark o wie i n ajwy raźn iej zad o wo lo n y z in s p ek cji zap ro s ił mło d eg o in ży n iera, k tó ry n ad zo ro wał jej o d b u d o wę, żeb y wy b rał s ię z n im d o k o lejn eg o zak ład u . Nie o b ejrzeli g o jed n ak , b o g d y p o d jech ali p o d b ramę, d ro g ę zag ro d ziła im o lb rzy mia k ału ża. „Wy o b rażam s o b ie, jak wy g ląd a k iero wn ik tej fab ry k i i jak i mają tam p o rząd ek ”, b u rk n ął n a ten wid o k Ch ru s zczo w i n awet s ię n ie p o faty g o wał, żeb y wy s iąś ć. Zetk n ęli s ię jes zcze w Ch ark o wie k ilk ak ro tn ie, b o Ch ru s zczo w lu b ił o d wied zać b u d o wy . Na p o żeg n an ie ro b ił u wag i. Karawajew zaws ze p rzy tak iwał i zap ewn iał, że u s u n ie ws k azan e u s terk i, lecz in n y d y rek to r, a zarazem jeg o d o b ry p rzy jaciel o n azwis k u Samarin , s ły s ząc k tó ry ś raz z rzęd u , że jes zcze mo żn a b y co ś p o p rawić, ziry to wał s ię i rzu cił w s tro n ę g o ś cia: „Bu d o wa to n ie s an ato riu m. Nie b ęd ziemy tu p arad o wać w b iały ch fartu ch ach !”. Po ry wczemu Ch ru s zczo wo wi to wy s tarczy ło . Zaczął b ieg ać p o ws zy s tk ich k ątach , ws k azy wać a to ś mieci n a s ch o d ach , a to b ru d p o d p ło tem i wy mien iać p o p rzed n ie

zan ied b an ia d y rek to ra. Samarin s tracił ro b o tę. Karawajew zaś n ad al p iął s ię w g ó rę. Kró tk o p o tem d o s tał awan s i s tan o wis k o w M o s k wie, p o wierzo n o mu b u d o wę Pałacu , a g d y wy k o n ał zad an ie i wró cił d o k raju , mian o wan o g o p ierws zy m zas tęp cą min is tra b u d o wn ictwa metalu rg iczn eg o i ch emiczn eg o . M o że p o p ro s tu miał s zczęś cie i s p o ty k ał właś ciwy ch lu d zi we właś ciwy m czas ie. „Najwy raźn iej tak i zwro t w ży ciu zawd zięczam Ch ru s zczo wo wi, k tó ry zwied zając b u d o wę Pałacu w Wars zawie, zau waży ł mn ie o d razu – k o men tu je w k s iążce d als zy ro zwó j s wo jej k ariery . – Wd aliś my s ię zres ztą wted y w s p ó r n a fach o wy in ży n iery jn y temat i ch o ć p ierws zy s ek retarz k o mitetu mo s k iews k ieg o p artii zn ał s ię n a ty ch s p rawach n ieźle, w k o ń cu p rzy zn ał mi rację i n ie miał p reten s ji o ró żn icę p o g ląd ó w. Przy n im mo żn a b y ło n ie ty lk o mieć s wo je zd an ie, ale ró wn ież je wy rażać” 2 1 . Ch ru s zczo w, ch ło p s k i s y n , k tó ry d zięk i u p o ro wi i in try g o m wd rap ał s ię n a p arty jn e s zczy ty , p o wo jen n y ch d o ś wiad czen iach s tracił zau fan ie d o Stalin a i n ie b y ł z n im o d d awn a w d o b ry ch relacjach , ch o ć o ficjaln ie n ie d awał teg o p o s o b ie p o zn ać. Zo s tał jeg o n as tęp cą. Po d czas d ru g ieg o zjazd u PZPR, n a k tó ry m p rzemawiał, s łu ch ał g o ró wn ież n aczeln ik b u d o wy Pałacu Ku ltu ry i Nau k i w Po ls ce; to , że zap ro s zo n o Ch ru s zczo wa, p o twierd zało ty lk o wag ę, jak ą Po lacy p rzy k ład ali d o tej in wes ty cji. Zau waży ł też, że ch o ć Stalin a ju ż n ie b y ło wś ró d ży wy ch , „jeg o cień n ad al b y ł o b ecn y wś ró d zg ro mad zo n y ch ” 2 2 . „Wy ch walan o Stalin a w p rzemó wien iach i d o p iero zach o wan ie Ch ru s zczo wa, k tó ry w n ieo ficjaln y ch s y tu acjach p o zwalał s o b ie ten k u lt o s łab iać, b y ło p o wiewem n o weg o . M y ś lę, że ch o ć zak o ń czen ie teg o k u ltu b y ło n ieu n ik n io n e ze wzg lęd u n a s am b ieg h is to rii, to o s o b is ty imp u ls d o jeg o zak o ń czen ia d ał właś n ie Ch ru s zczo w, k tó ry n iezb y t lu b ił Stalin a i n ie d arzy ł g o s zacu n k iem. J eś li za ży cia b y ł zmu s zo n y o k azy wać mu res p ek t ze s trach u p rzed p o p ad n ięciem w n iełas k ę, to p ó źn iej, g d y ju ż wraz z in n y mi p o zb y ł s ię Berii, d ał u p u s t całej n ag ro mad zo n ej n iech ęci” 2 3 . „Przejś ć p rzez ży cie to n ie to s amo , co p rzejś ć p rzez p o le” 2 4 , tak ą mąd ro ś cią Karawajew o p atrzy ł o s tatn i ro zd ział s wo jej k s iążk i. Ch ru s zczo w p ewn ie b y s ię z n im zg o d ził.

Troska i wsparcie O Sig alin ie Karawajew p is ze: „By ł d o s k o n ały m s p ecjalis tą w s wo im fach u . Bard zo

tro s zczy ł s ię o to , jak b ęd zie wy g ląd ać w p rzy s zło ś ci jeg o ro d zin n e mias to . Blis k o ws p ó łp raco waliś my , czas em s ię s p ieraliś my , ale zaws ze zn ajd o waliś my o p ty maln e ro związan ie” 2 5 . Pierws za ws p ó łp raca p o ls k ich arch itek tó w i ich rad zieck ich k o leg ó w s p ro wad ziła s ię d o u s talen ia wy s o k o ś ci Pałacu . Ro s jan ie n a czele z Ru d n iewem s ą w ty m zes p o le g o ś ćmi – wy p rawio n o ich n a d wa ty g o d n ie d o Po ls k i, b y jeżd żąc p o k raju , zg ro mad zili o b s erwacje n iezb ęd n e d o s two rzen ia arch itek tu ry n ajlep iej o d d ającej fo rmą p o ls k ieg o d u ch a. Po lacy mają liczeb n ą p rzewag ę. W k o n s u ltacjach u czes tn iczy k ilk an aś cie n ajtężs zy ch g łó w z Biu ra Od b u d o wy Sto licy . To zarazem czło n k o wie Ko mis ji Urb an is ty czn o -Arch itek to n iczn ej p rzy n aczeln y m arch itek cie Wars zawy – fu n k cję tę, jak p amiętamy , p ełn i Sig alin . Gro mad zą s ię razem p o p ras k iej s tro n ie Wis ły , w rejo n ie mo s tu Śląs k o Dąb ro ws k ieg o . Nad lewy m b rzeg iem, w miejs cu , g d zie ma s tan ąć b u d y n ek , lata k u k u ru źn ik , n iewielk i d wu p łato wy s amo lo t. Ciąg n ie za s o b ą b alo n . Pilo t o d b iera in fo rmacje o d g ru p y za p o mo cą rad ia. Wzn o s i s ię s to p n io wo – n ajp ierw n a s to , p o tem n a s to d zies ięć, wres zcie n a s to d wad zieś cia metró w. „Starczy . Tak b ęd zie d o b rze d la s y lwety Wars zawy . Sto , s to d wad zieś cia metró w”, o d zy wa s ię Lew Ru d n iew. W p o ls k ą ek ip ę ws tęp u je mo cars two wy d u ch . – Wy żej! – wo łają. Pilo t wn o s i s ię p o s łu s zn ie. 1 3 0 , 1 4 0 , 1 5 0 i wres zcie 1 6 0 metró w. „Nas jed n ak n ie ty lk o jak o arch itek tó w mający ch w o czach p rzy s złe wy s o k o ś cio wce wars zaws k ie, ale jak o marzący ch o p rzy s złej wielk o ś ci s wo jeg o mias ta wars zawiak ó w o g arn ął n iep o jęty amo k wy s o k o ś ci (… ). Zatrzy maliś my s ię – jed n o my ś ln ie – n a wy s o k o ś ci 1 5 0 – 1 6 0 metró w” 2 6 , n ap is ze p o latach Sig alin . Do wieży g łó wn ej z n ad b u d o wan ą na n iej wieży czk ą d o jd zie s ied emd zies ięcio metro wa ig lica. Łączn ie d wieś cie d wad zieś cia metró w.

jes zcze

„Czemu tak ? M o że mn iej lu b b ard ziej ś wiad o mie ch o d ziło o o d two rzen ie zn aczn ie więk s zej s k ali n o wej Wars zawy n iż ta, k tó rą wy zn aczały p rzed wo jn ą Pru d en tial, h o tel Wars zawa czy Ced erg ren . Tak zap ad ła d ecy zja. To za n as zą s p rawą ta wy s o k o ś ć” 2 7 . Ro s jan ie ru s zają w tras ę. Po Wars zawie – Krak ó w, To ru ń , Kazimierz n ad Wis łą, Pu ławy , Pło ck , Czerwiń s k , Nieb o ró w, Kielce, Ch ełmn o , Żelazo wa Wo la, Tatry . Ps try k ają mig awk i ap arató w, w ru ch id ą o łó wk i. Po p o wro cie d o M o s k wy arch itek ci

wy k lejają ś cian y p raco wn i wielk imi zd jęciami o b ejrzan y ch zab y tk ó w i ch arak tery s ty czn y ch d etali i w tak im o to czen iu zab ierają s ię d o p racy . Od p o czątk u wiad o mo , że mu s zą u win ąć s ię jak n ajs zy b ciej. W s ty czn iu 1 9 5 2 ro k u mag azy n „So wiets k o je is s k u ts wo ” p u b lik u je o b s zern y arty k u ł o o d b u d o wie Wars zawy . Ilu s tru je g o zro b io n y d wa lata wcześ n iej ry s u n ek p rzed s tawiający Cen traln y Do m Ku ltu ry . Nas zk ico wan a p rzez J an a Kn o th eg o b ry ła jes t o lb rzy mia i p rzy wo d zi n a my ś l p rzed wo jen n y n iezrealizo wan y p ro jek t Świąty n i Op atrzn o ś ci Bo żej au to rs twa Bo h d an a Pn iews k ieg o . Świeck i k o ś ció ł. Lew Ru d n iew n ie k ry je, że s zk ic p o d ziałał n a jeg o wy o b raźn ię, p o d o b n ie jak wcześ n iej b ry ła ch ełms k ieg o ratu s za. Po czterech mies iącach k iero wan y p rzez n ieg o zes p ó ł p rzed s tawia Po lak o m, p rzy b y ły m z rewizy tą, p ięć ws tęp n y ch p ro p o zy cji. M u s zą wy b rać jed n ą w d wa d n i. Od razu o d rzu cają d wie, k tó re – jak p rzy zn ają s ami twó rcy – p o ws tały zu p ełn ie n a łap u -cap u Ale żad n a z trzech p o zo s tały ch n ie b u d zi jed n o zn aczn eg o zach wy tu . Ko jarzą s ię też zb y tn io ze zb u rzo n y m w d wu d zies to leciu międ zy wo jen n y m, tu ż p o o d zy s k an iu p rzez Po ls k ę n iep o d leg ło ś ci, s o b o rem n a p lacu Sas k im, s y mb o lem zn iewo len ia k raju p rzez Ro s ję. Sig alin k o n s u ltu je s ię Bieru tem. Ten d aje mu wo ln ą ręk ę w ro związan iu p ro b lemu . Po lacy d elik atn ie s u g eru ją: „Trzeb a jed n ak ró wn ież s twierd zić, że fo rmy tak iej n ie s p o tk aliś my d o tąd w arch itek tu rze p o ls k iej, s tąd p ewn e n as ze o b awy , czy d o b rze o n a » wy s złab y « w Wars zawie 2 8 ”. Po d p res ją czas u p rzy b y s ze d ecy d u ją s ię n a warian t p rzy p o min ający wieżę. Źró d eł in s p iracji łatwo s ię d o my ś leć – to s k rzy żo wan ie Świąty n i Op atrzn o ś ci z ratu s zem w Ch ełmn ie. Ek ip a z Wars zawy d elik atn ie s u g eru je, że s amo tn a wieża o tak d u żej wy s o k o ś ci mo że wy g ląd ać d ziwaczn ie, a więc trzeb a ją o b u d o wać. Lecz co d o teg o , ile d o k ład n ie ma mierzy ć, wciąż n ie ma zg o d y . Sig alin ch ciałb y d wieś cie d zies ięć metró w, in n i s to s ied emd zies iąt, s to o s iemd zies iąt. Tak że w k wes tii d o k ład n eg o u s y tu o wan ia wieżo wca wzg lęd em u licy M ars załk o ws k iej p o jawia s ię ro zd źwięk . Ro s jan ie u p ierają s ię, żeb y o d s u n ąć g o jak n ajb ard ziej, p o zo s tawiając p rzed n im wielk i p lac, b o tak wy s o k iej b u d o wie p o trzeb n y jes t o d d ech , a p rzech o d n io m trzeb a d ać s zan s ę p o d ziwian ia Pałacu w całej o k azało ś ci b ez zad zieran ia g ło wy . Zd an iem Po lak ó w g mach zo s tan ie ws k u tek teg o o d izo lo wan y o d res zty Śró d mieś cia, a co g o rs za, s two rzy w cen tru m lu k ę p rzes trzen n ą o n ielu d zk ich i n iewars zaws k ich wy miarach , więk s zą n awet o d ju ż u k o ń czo n eg o p lacu M ars załk o ws k iej Dzieln icy M ies zk an io wej. Gd y p o czterd zies tu o ś miu g o d zin ach g o to we s ą o s tateczn e wers je p ro jek tu ,

p o p rawio n e zg o d n ie z s u g es tiami, jed n i i d ru d zy zg ad zają s ię, że n ajlep iej wy g ląd a warian t p rzed s tawiający b u d y n ek z jed n ą wy s o k ą wieżą i p o wiązan y mi z n ią czterema b o czn y mi, k tó ry ch s k ala jes t d o s to s o wan a d o zab u d o wy , jak a w p rzy s zło ś ci o to czy Pałac. Ro s jan ie p rzy zn ają, że n ie wp ad lib y n a tak i p o my s ł, g d y b y n ie k ry ty k a i p o mo c p o ls k ich arch itek tó w. Res ztę u s tali s ię w Wars zawie. Karawajew p o d p is u je p ro to k ó ł. Wars zaws k a n arad a, w ty m s amy m s k ład zie, lecz w o b ecn o ś ci p rzed s tawicieli rząd u , trwa o s iem g o d zin , a jej zap is zajmie s to p ięćd zies iąt s tro n . Wicep remier Stefan J ęd ry ch o ws k i, o twierając o b rad y , mó wi o Pałacu : „Będ zie trwały m s y mb o lem n iewzru s zo n ej p rzy jaźn i p o ls k o -rad zieck iej, a zarazem b ęd zie o n n ajb ard ziej mo n u men taln y m d ziełem s ztu k i i d ziełem n o wo czes n ej tech n ik i w n as zej o d ro d zo n ej s to licy ” 2 9 . Tu ju ż n ie ma miejs ca n a k o n tro wers je. Ig o r Ro ży n , p rzed s tawiając p ro jek t, zamy k a s p rawę o g ro mn eg o p lacu o taczająceg o Pałac: „Ch cielib y ś my , ab y miejs ce to s tało s ię u lu b io n y m miejs cem wars zawiak ó w, tak im, jak im s ą o b ecn ie Łazien k i, ażeb y wars zawiacy tu taj p rzy ch o d zili, s p acero wali, o d p o czy wali, b y tu b awiły s ię d zieci, try s k ały fo n tan n y ” 3 0 . Dy s k u s ja p rzen o s i s ię n a d etale. Po d k reś lając, że u zn ają Pałac za arcy d zieło , Po lacy zau ważają jed n ak , że b ry ła g mach u p rzy p o min a tro ch ę p iramid ę, in n i n ieś miało s u g eru ją, że mo że jes t zb y t b u jn ie, zb y t b aro k o wo . Arch itek tó w wars zaws k ich n iep o k o i też, że zb y t wiele n aro d o wy ch elemen tó w zd o b iący ch Pałac jes t wzo ro wan y ch n a arch itek tu rze Krak o wa, jak b y rad zieccy twó rcy zn ajd o wali s ię g łó wn ie p o d jeg o wp ły wem. A p rzecież s k o ro Pałac s taje w Wars zawie, p o win n o s ię p rzy n ajmn iej w ró wn y m s to p n iu u wzg lęd n ić jej trad y cję arch itek to n iczn ą. M o żliwe, że co o d ważn iejs i u ży wają teg o o s tatn ieg o arg u men tu jak o fo rtelu , żeb y s k ło n ić p ro jek tan tó w d o u p ro s zczen ia d zieła. Włącza s ię Ru d n iew, b ard ziej jak o malarz n iż arch itek t: „Zazn ajo miws zy s ię z ch arak tery s ty czn y mi cech ami p lan u p rzy s złej Wars zawy , jak ró wn ież b io rąc p o d u wag ę cech y ch arak tery s ty czn e z p rzes zło ś ci Wars zawy , d o s zliś my d o wn io s k u , iż p ro jek t ten mu s i mieć n a celu s two rzen ie jed n o liteg o o b razu , o b razu p ięk n a, k tó ry łączy łb y s ię w jed n ą cało ś ć arch itek to n iczn ą i s tan o wił łączn o ś ć ze s tarą Wars zawą. (… ) Gmach ten w s wej s zczy to wej częś ci jak b y ro zp ły wa s ię w p o wietrzu , tak jak ś p iew Ewy Ban d ro ws k iej-Tu rs k iej z cis zy p rzech o d zi d o n ajwy żs zy ch , k ry s taliczn y ch d źwięk ó w, tak i tu taj, my też w b u d o wie teg o g mach u mu s imy d ąży ć

d o wy two rzen ia lek k o ś ci fo rmy . (… ) J eś li ch o d zi o s ty l, to jes t o n rezu ltatem ep o k i i p o mies zan ie s ty ló w n ie jes t tu s tras zn e, b o zn ajo mo ś ci arch itek tu ry p o ls k iej n ie n ależy o g ran iczać ty lk o d o Wars zawy czy in n eg o mias ta, b o ch o d zi o arch itek tu rę n aro d o wą, a więc jes zcze i wiejs k ą” 3 1 . Ed mu n d Go ld zamt, g łó wn y p iewca s o crealizmu , zau waża czu jn ie: „M u s imy mo cn o p rzek o n tro lo wać s ieb ie i zan alizo wać, o ile w n as zy ch u wag ach wid o czn a jes t tro s k a o k o mp o zy cję cało ś ci, o ile zaś mo że n ieś wiad o mie jes t wy razem k o n s tru k ty wis ty czn y ch i fu tu ry s ty czn y ch n as tro jó w. Należy p amiętać, że w ciąg u d łu g ich lat my n as tawialiś my n as zą arch itek tu rę n a g u s ta mies zczań s twa i s n o b ó w, lu d zi, w k tó ry ch tk wiła ws ty d liwo ś ć wo b ec g łęb i u czu ć, wo b ec emo cjo n aln o ś ci i ich wy rażan ia. (...) M y b u d u jemy d la p ro s teg o lu d u (...) Gd y b y ten g mach o d d ać teraz p o d s ąd Naro d u , to Naró d b ęd zie n a p ewn o zad o wo lo n y , że g mach ten jes t b o g aty , a g ło s lu d u to jed y n e d la n as k ry teriu m” 3 2 .

Po ls cy arch itek ci g ło wią s ię, jak ro związać d rażliwą k wes tię zab u d o wy o to czen ia Pałacu , tak b y n ie u razić rad zieck ich k o leg ó w. Po ś ro d k u J ó zef Sig alin , p ełn o mo cn ik d s . b u d o wy p o s tro n ie p o ls k iej.

„Zag ad n ien ie d etali – to d ro b n a s p rawa w p o ró wn an iu d o cało ś ci b u d y n k u i jeg o zn aczen ia w mieś cie – d o rzu ca jes zcze n a ws zelk i wy p ad ek J ó zef Sig alin . – W d y s k u s ji p ad ały ró żn e g ło s y , ze ws zy s tk ich jed n ak p rzeb ijała wielk a tro s k a o to ,

ażeb y b u d y n ek , k tó ry s tan ie w cen tru m mias ta, b y ł p o zb awio n y n ajd ro b n iejs zej wad y . M am wrażen ie, że to warzy s zo m rad zieck im właś n ie ch o d zi o teg o ro d zaju wy p o wied zi” 3 3 . Ro s jan ie u p rzejmie s łu ch ają. Na k o n iec zn ó w g ło s zab iera Ru d n iew: „Po zwó lcie, ab y m n a zak o ń czen ie k o n feren cji w imien iu d eleg acji arch itek tó w rad zieck ich zło ży ł wam p o d zięk o wan ie za wy s o k ą o cen ę p racy n as zeg o k o lek ty wu p rzy s p o rząd zan iu p ro jek tu teg o g mach u . Ko rzy s tam ze s p o s o b n o ś ci, b y s zczeg ó ln ie p o d zięk o wać to warzy s zo m Sig alin o wi, Sk ib n iews k iemu , Stęp iń s k iemu i Wierzb ick iemu , k tó rzy b ęd ąc u n as , w M o s k wie, p o czy n ili s zereg cen n y ch u wag , z k tó ry ch s k o rzy s tali n as i au to rzy w s wej p racy i k tó re p o mo g ły wp ro wad zić zn aczn e u lep s zen ia (… ). Po zwó lcie, żeb y m u ważał wy g ło s zo n e tu p rzez was p rzemó wien ia za ap ro b atę w zas ad zie zg ło s zo n eg o p rzez n as p ro jek tu g mach u ” 3 4 . Dwa d n i p ó źn iej, p o zn aczn ie k ró ts zej p rezen tacji p ro jek tu p rzez Gieo rg ija Ark ad jewicza Karawajewa, w o b ecn o ś ci J ó zefa Sig alin a, p o ls k i rząd z Bieru tem n a czele p rzy jmu je p ro jek t b ez zas trzeżeń . Po d d o k u men tem p o d p is u je s ię p rezes Rad y M in is tró w J ó zef Cy ran k iewicz.

Nadzorca W wers ji Karawajewa Bieru t z Cy ran k iewiczem jawią s ię n ie jak o ty p o wi ap aratczy cy , lecz d o b ro tliwi k u mp le n a wy żs zy m s zczeb lu , „p rzy s tęp n iejs i i b ard ziej b ezp o ś red n i w k o n tak tach n iż p rzed s tawiciele wład z, k tó ry ch zn ałem w Związk u Rad zieck im” 3 5 . I zn ó w d o wó d n a lu d zk ą twarz d ecy d en ta, ty m razem Cy ran k iewicza, w p o s taci h is to rii o rad zieck im s p awaczu , k tó ry p o ch ło n ięty ro b o tą n ie o d n o to wał wizy ty ważn y ch g o ś ci, i n iep o mn y , że właś n ie p rzech o d zą o b o k , „ro s y js k im zwy czajem” zak lął s iarczy ś cie, b o s p rzęt ak u rat o d mó wił mu p o s łu s zeń s twa. „Po d n o s i s p awark ę, a p rzed n im s to ją, u ś miech ając s ię, p o ls cy p rzed s tawiciele wład z. Sp awacz tro ch ę s ię s p es zy ł i zaczął n arzek ać, że p rzy wiezio n o mu s łab e elek tro d y , b o wy raźn ie trzes zczą i k o p cą. Cy ran k iewicz s p o jrzał n a n ieg o i mru g n ąws zy p o ro zu miewawczo , o d p arł: – Wy s tarczy zak ląć p o ro s y js k u i o d razu s ię n ap rawią” 3 6 . An eg d o ta o d o b ry m p arty jn y m fu n k cjo n ariu s zu n ie miałab y jed n ak więk s zeg o zn aczen ia, g d y b y n ie d als zy ciąg . Sp awacz, zmies zan y , s p u ś cił g ło wę, g d y zaś d eleg acja p rzes zła d alej, Cy ran k iewicz wezwał jed n eg o z p o ls k ich p raco wn ik ó w

o d p o wied zialn y ch za zao p atrzen ie w materiały tamtej częś ci b u d o wy i cich o , lecz s tan o wczo p o wied ział: „Nie b u d u jemy tu taj s zo p y , ty lk o Pałac. M u s zą b y ć d o s tarczan e elek tro d y lep s zej jak o ś ci!” 3 7 . I o d tąd , rzecz jas n a, ws zy s tk o b y ło jak n ależy . W rzeczy wis to ś ci, jak wy n ik a z zach o wan y ch p ro to k o łó w, n aczeln ik Zarząd u Bu d o wy Pałacu Ku ltu ry i Nau k i w Po ls ce d ziwi s ię tro ch ę, że Po lacy b ez s zemran ia p rzy jmu ją ws zy s tk ie s u g es tie Ro s jan . J eś li ju ż zg ło s zą jak ieś u wag i, to d o ty czące d ro b iazg ó w. Nie k wes tio n u ją za to n ajważn iejs zy ch p ro p o zy cji, k tó re mo g ą wp ły n ąć n a d als zy p rzeb ieg ro b ó t, jak b y s ię b ali, że wy rażając wątp liwo ś ci, p ro s zą s ię o k ło p o ty . Zg o d n ie z międ zy rząd o wą u mo wą z k wietn ia 1 9 5 2 ro k u , Związek Rad zieck i fin an s u je b u d o wę i d o s tarcza materiały , z wy jątk iem ty ch , k tó re w Po ls ce k o s ztu ją mn iej, n iż wy n io s ły b y k o s zty ich tran s p o rtu z ZSRR. Wzajemn e ro zliczen ia p ro wad zi n o wo u two rzo n e p rzed s ięb io rs two h an d lu zag ran iczn eg o o n azwie DAL. Pałac ma wzn o s ić o d trzech i p ó ł d o p ięciu ty s ięcy rad zieck ich ro b o tn ik ó w ws p o mag an y ch

p rzez cztery ty s iące Po lak ó w „o wy s o k ich k walifik acjach zawo d o wy ch , p o lity czn ie p ewn y ch i o czy s ty m o b liczu ” 3 8 , p o d s y łan y ch b ezp o ś red n io p rzez zjed n o czen ia b u d o wlan e, z o min ięciem u rzęd ó w p racy . Po ls cy fach o wcy jed n ak n ie k wap ią s ię jak o ś d o p o d ejmo wan ia p racy n a n ajważn iejs zej b u d o wie Wars zawy . Pres tiż to fu rd a, liczą s ię p ien iąd ze, k tó re s ą mn iejs ze n iż g d zie in d ziej, o b o wiązu ją b o wiem rad zieck ie s tawk i. A k o n k u ren cja w p o d n o s zo n ej z g ru zó w Wars zawie jes t o g ro mn a. Karawajew, s ły s ząc o k ło p o tach z n ab o rem i liczn y ch rezy g n acjach , p ro p o n u je wp ro wad zić s p ecjaln y d o d atek za ro b o ty n a wy s o k o ś ci, wy n o s zący p iętn aś cie p ro cen t p o b o ró w, jak o rek o mp en s atę za n iżs ze wy n ag ro d zen ie. „Przed s tawcie to jak o was zą in icjaty wę” 3 9 , mó wi p o ls k im k iero wn ik o m.

Klamk a zap ad ła. Premier J ó zef Cy ran k iewicz i amb as ad o r ZSRR Ark ad ij So b o lew, rep rezen tu jący fu n d ato ró w Pałacu , w o b ecn o ś ci p rezy d en ta Bo les ława Bieru ta (s ied zi) p o d p is u ją 5 k wietn ia 1 9 5 2 u mo wę o b u d o wie. Gmach ma zo s tać wzn ies io n y w cało ś ci n a k o s zt Związk u Rad zieck ieg o i p o d jeg o p atro n atem. Szczeg ó ły o b ciążeń , jak ie miała p o n ieś ć w związk u z p rzy jęciem d aru s tro n a p o ls k a, s p recy zo wan o d o p iero k ilk a mies ięcy p ó źn iej. Nie b y ł to p rezen t całk o wicie b ezk o s zto wy .

Zależy mu , żeb y o d d ać Pałac p o d k lu cz n a ty le s zy b k o , b y mó g ł o s o b iś cie d o p iln o wać d o k o ń czen ia ws zy s tk ich p rac. Ch o ć z k o ń cem 1 9 5 3 ro k u u d aje mu s ię wres zcie ś ciąg n ąć d o Wars zawy Nin ę razem z s y n ami, s zy b k o zn ó w s ię o k azu je, że n ie b ęd zie im d an e o s iąś ć n awet n a d wa lata w jed n y m miejs cu . Tu ż p o wizy cie Ch ru s zczo wa zo s taje zas tęp cą min is tra b u d o wn ictwa p rzemy s łu metalu rg iczn eg o i ch emiczn eg o ZSRR. Ko ń có wk ę b u d o wy n ad zo ru je ju ż z M o s k wy , p rzy jeżd żając n a miejs ce, jak częs to

s ię d a. „Otwierają s ię s zero k o p ięk n e, o zd o b n e p o d wo je Pałacu ” 4 0 , d o n o s i „Try b u n a Lu d u ” w lip cu 1 9 5 5 ro k u . 2 1 lip ca Karawajew, d u mn y i p o d ek s cy to wan y , s to i n a try b u n ie h o n o ro wej, n ad s tawiając p ierś d o o rd eró w. J ak ws zy s cy , czek a n a g o d zin ę s zes n as tą, g d y d o s to łu u s tawio n eg o p o d Pałacem p o d ejd ą J ó zef Cy ran k iewicz i rad zieck i amb as ad o r Pan telejmo n Po n o marien k o . Po d p is u ją p ro to k ó ł u ro czy s teg o p rzek azan ia g mach u w d arze n aro d o wi p o ls k iemu . J es zcze to as ty , g ratu lacje, p o żeg n an ia i trzeb a wracać d o s ieb ie, wio ząc w walizce międ zy in n y mi Ord er Len in a, Ord er Od ro d zen ia Po ls k i o raz o d zn aczen ie „Bu d o wn iczy Pałacu Ku ltu ry i Nau k i”. „Do wid zen ia, Wars zawo , tu zo s tawiłem k awałek s erca 4 1 ”, p o d s u mo wu je co k o lwiek rzewn ie zamk n ięcie teg o ro zd ziału ży cia we ws p o mn ien iach . Walen ty n Bu rd in , zas tęp ca w min is ters twie: „Dla Karawajewa n ajważn iejs za b y ła p raca. Nawet miejs ca u rlo p u wy b ierał s o b ie tak , żeb y ju ż p o trzech d n iach o d p o czy n k u mó c o d wied zić jak ąś b u d o wę” 4 2 .

Rozterki J ed y n ą o s o b ą, k tó ra s ię u cies zy ła, g d y Gieo rg ij Ark ad jewicz p rzes zed ł n a emery tu rę, b y ła Nin a Karawajewa. Praco h o licy n a emery tu rze s ię n u d zą, więc i o n , s ied ząc w s wo im mo s k iews k im mies zk an iu , s zy b k o zn ajd u je s o b ie ro b o tę: zaczy n a s p is y wać ws p o mn ien ia. Ks iążk a zaty tu ło wan a „Naro d zin y wy s o k o ś cio wca” u k azu je s ię w n iewielk im n ak ład zie. Na o k ład ce fu tu ry s ty czn y s zk ic, w k tó ry m mo żn a s ię d o p atrzeć zary s ó w Pałacu . Op ró cz ws p o mn ień z b u d o wy i tech n iczn y ch s zczeg ó łó w, Gieo rg ij Ark ad jewicz p rzy tacza w n iej h is to rię, jak to w latach s ześ ćd zies iąty ch , p o d ró żo wał zn ó w p o cały m Związk u Rad zieck im, o d jed n ej p o ws tającej fab ry k i d o d ru g iej. Po p ierws zy m awan s ie czek ał g o wó wczas n as tęp n y – n a min is tra b u d o wn ictwa. „Czemu n ie p ro tes to wałem p rzeciw ty m ciąg ły m zmian o m? W tamty ch czas ach b y ło to d la mn ie czy mś o czy wis ty m, więc zu p ełn ie s ię n ad ty m n ie zas tan awiałem. Zres ztą s p ecjalis ta, czło n ek p artii, n ie mó g ł d ecy d o wać o s wo im lo s ie. Gd zie p o s łała p artia, tam s zliś my my , k o mu n iś ci. M o że lep iej, g d y czło wiek s am wy b iera s o b ie p racę, wted y mo że trwale zaan g ażo wać s ię w jed n o zad an ie. Z d ru g iej s tro n y , s k o ro tak częs to p rzerzu can o mn ie z miejs ca n a miejs ce, to zn aczy , że b y łem p o trzeb n y ” 4 3 . W k o ń cu jed n ak zwątp ił w s wą p rzy d atn o ś ć.

Od s y łając g o z h o n o rami n a emery tu rę, p o p o d zięk o wan iach za zaan g ażo wan ie n a rzecz p artii i o jczy zn y , p rzewo d n iczący Rad y Pań s twa Nik o łaj Ry s zk o w u ś cis n ął mu d ło ń i p o wied ział: „Czek ajcie n a telefo n . Was ze d o ś wiad czen ie n a p ewn o s ię p rzy d a” 4 4 . Od tamteg o czas u min ęło wiele mies ięcy , a telefo n wciąż n ie zad zwo n ił.

Dorobek Pierws za u miera Nin a Karawajewa. M a o s iemd zies iąt trzy lata, ty le co mąż. „Pięć p rzep ro wad zek to jak jed en p o żar, ale z miły m raj i w s załas ie 4 5 ” – zap is ał w k s iążce Karawajew. Sy n o wie n arzek ają, że n ie zad b ał o ro d zin ę. M ó g łb y z min is terialn ej p en s ji k u p ić ch o ćb y d ziałk ę i p o s tawić n a n iej d aczę, żeb y czu li s ię zab ezp ieczen i, jak g o k ied y ś zab rak n ie. A tak d o s tan ą w s p ad k u ty lk o d wu p o k o jo we mies zk an ie w M o s k wie, to s amo o d lat.

Powrót Co ro b i emery to wan y in ży n ier i b y ły min is ter, g d y zmęczy g o ju ż p rzeb y wan ie z b lis k imi, p is an ie ws p o mn ień i wizy ty w d awn ej fab ry ce? J eźd zi jak o g o ś ć h o n o ro wy tam, g d zie g o zap ro s zą. Wars zawa ś le zap ro s zen ia ś red n io raz n a p ięć lat.

Geo rg ij Karawajew p o d czas o s tatn iej wizy ty w Wars zawie p o d ziwia o b ecn y wy g ląd wn ętrza. Po p rawej k ro n ik ark a Pałacu Han n a Szczu b ełek , p o lewej – Han n a M ielcarz, p rzewo d n icząca związk u zawo d o weg o p raco wn ik ó w Pałacu .

Po raz p ierws zy o d wied za Pałac w 1 9 6 5 ro k u , n a ju b ileu s z d zies ięcio lecia, jes zcze jak o wicemin is ter. Tas zczy d o wn ętrza d wie s k ó rzan e teczk i wy p ch an e ro s y js k ą wó d k ą. Po n u d n y ch o ficjałk ach w Ko n g res o wej wy p ija je w p iwn icy razem z d awn y mi p o d wład n y mi. Niemal trzy d zieś ci lat p ó źn iej, g d y Han n a Szczu b ełek , k ro n ik ark a Pałacu , zatru d n io n a w n im o d d ziewiętn as teg o ro k u ży cia, o d b iera fak s z in fo rmacją, że n a zap ro s zen ie min is ter b u d o wn ictwa Barb ary Blid y d o Wars zawy p rzy jed zie z trzy d n io wą wizy tą Gieo rg ij Ark ad jewicz Karawajew, p o za n ią p rawie n ik t z p raco wn ik ó w n ie zn a ju ż teg o n azwis k a. Witają g o ś cia w h allu . Przek azan o im, że ch ciał p rzy jech ać, b o martwił s ię, jak rad zi s o b ie Pałac w n o wy m u s tro ju .

– Trzy ma s ię ś wietn ie! – k o mp lemen tu je b u d y n ek . – Gd y b y n ie ten b azar d o o k o ła – wy rwie s ię k o mu ś . Plac Defilad zmien ił s ię o d o s tatn iej wizy ty Karawajewa. Zajmu ją g o p o lo we łó żk a i b las zan e b u d y , w k tó ry ch mo żn a d o s tać ws zy s tk o , o d u b rań i s mażo n y ch n a miejs cu s ajg o n ek p o elek tro n ik ę z p rzemy tu . – Gd y b y h an d el u liczn y w M o s k wie b y ł n a tak im p o zio mie, cies zy łb y m s ię – o d p o wiad a Karawajew d y p lo maty czn ie. J ad ąc n a g ó rę, zwraca u wag ę n a n o wo czes n y , ju ż n ie rad zieck i ty p win d y . W p o k o ju czek ają s ło d y cze i k awa, ale g o ś ć n ie zd ejmu je p łas zcza. Ws zy s cy p atrzą wy czek u jąco . – Zaraz to zro b ię, ale b o ję s ię, że was wy s tras zę – mó wi Karawajew. Teatraln y m g es tem zs u wa o k ry cie. Na g ran ato wy m g arn itu rze p o b ły s k u je p ięć rzęd ó w ró żn o k o lo ro wy ch b aretek , a n ad n imi lś n i Gwiazd a Bo h atera Pracy So cjalis ty czn ej. Na ws tęd ze p rzewies zo n ej p rzez s zy ję – Krzy ż Ko man d o rs k i Po lo n ia Res titu ta, a n a lewej p iers i Gwiazd a Ord eru Od ro d zen ia Po ls k i. Han n a Szczu b ełek jes t zach wy co n a. Zaws ze lu b iła lu d zi z p o czu ciem h u mo ru . Zab iera Karawajewa w o b ch ó d . Trzy d zies ta k o n d y g n acja, Ko n g res o wa, p iwn ice. W d y s p o zy to rn i g o ś ć s ię wzru s za, p atrząc n a u rząd zen ia z o ry g in aln y mi ro s y js k imi n ap is ami. W o d wied zan y ch s alach p rzejeżd ża d ło ń mi p o marmu rach i s tiu k ach . Sp o tk an y m p o d ro d ze p raco wn ik o m jeg o p rzewo d n iczk a p rzek azu je to s amo p y tan ie: – Czy Pałac jes t p o trzeb n y ? – Ależ tak , o czy wiś cie – mó wią, a o n zn ó w s ię cies zy .

Wó d k a z cy ry licą n a ety k ietach , k tó rą raczy li s ię b u d o wn iczo wie Pałacu , wraca w n o wej, b o g ats zej o d s ło n ie – h an d el alk o h o lem zza ws ch o d n iej g ran icy n a p lacu Defilad , k wiecień 1 9 9 4 .

J ad ą jes zcze n a Wo lę, g d zie n a p rawo s ławn y m cmen tarzu , w k waterze d wu d zies tej p ierws zej, p o ch o wan o trzy n as tu b u d o wn iczy ch Pałacu i d wo je ich d zieci. – J ak ie zad b an e – d ziwi s ię. Przy k lęk a p rzed p ierws zy m rzęd em n ag ro b k ó w. Sp is u je z n ich n azwis k a, wy jaś n iając, że ch ciałb y o d s zu k ać ro d zin y zmarły ch i p rzek azać im, g d zie leżą ich b lis cy . Zd ziwio n y m p raco wn ik o m Pałacu , to warzy s zący m mu w es k ap ad zie, tłu maczy , że w tamty ch czas ach n ie b y ło w zwy czaju in fo rmo wać ro d zin y ro b o tn ik ó w n ie ty lk o o miejs cu p o ch ó wk u , lecz n awet o ś mierci b lis k ich . Wch o d zą d o p rzy cmen tarn ej cerk wi. Sp rzątająca w n iej d ziewczy n a, d o wied ziaws zy s ię, k im jes t Karawajew, o p ro wad za g o p o wn ętrzu . Go ś ć zap ala ś wieczk ę p rzed k ażd ą ik o n ą. Han n a Szczu b ełek zap is ze w s wo im d zien n ik u , że s zep n ął jej: „By łem k o mu n is tą, z k o n ieczn o ś ci ateis tą, ale zaws ze wierzy łem” 4 6 . Na p o żeg n an ie n amawia g o , żeb y p rzy jech ał za ro k . – Pałac, n as ze ws p ó ln e d zieck o , s k o ń czy wted y czterd zieś ci lat. To d o s k o n ała o k azja – mó wi. J es t u p arta i p o k ilk u mies iącach n a mo s k iews k i ad res Gieo rg ija Karawajewa p rzy ch o d zi lis t zawierający n ajn o ws zy fo ld er o Pałacu i o ficjaln e zap ro s zen ie. Lis t wraca z ad n o tacją „ad res at n iezn an y ” i Han n a Szczu b ełek d o my ś la s ię, że ty m razem n ie ch o d zi o k o lejn ą p rzep ro wad zk ę.

Ro d zin a Pałacu n ie o g ran icza s ię d o mo s k iews k ich k rewn iak ó w. Ich k o p ie wy ro s ły mn iej więcej w ty m s amy m czas ie w k ilk u in n y ch s to licach n ależący ch d o imp eriu m alb o s o ju s zn ik ó w ZSRR – w Ry d ze, Kijo wie, Bu k ares zcie i Prad ze. Są ró wn o latk ami Pałacu alb o p rzy n ajmn iej zaliczo n o b y je d o tej s amej g ru p y wiek o wej.

Dwa z n ich – k ijo ws k i i p ras k i – p rzy p o min ają g o p o s tu rą. Bu k ares zteń s k iemu i ry s k iemu n ie s tarczy ło en erg ii d o wzro s tu , za to ro zd ęły s ię n a b o k i. Ten w Bu k ares zcie, zap ro jek to wan y p rzez Ho rię M aicu , i tak d zięk i s wo im s tu czterem metro m s tał s ię n ajwy żs zy m b u d y n k iem w mieś cie, a jeg o p o d o b izn ą o zd ab ian o p rzez p ewien czas b an k n o ty s tu lejo we. J eg o o ficjaln a n azwa – Do m Wo ln ej Pras y – zak rawała n a k p in ę, b o s łu żąc za s ied zib ę k o n tro lo wan y ch p rzez cen zu rę red ak cji ws zy s tk ich g azet i czas o p is m, z wo ln ą p ras ą miał ty le ws p ó ln eg o , co n ic. M ó wio n o o n im więc raczej „Pałac Is k ry ” – o d ty tu łu o ficjaln eg o d zien n ik a p artii k o mu n is ty czn ej. Z ry s k im, też d o ś ć p ęk aty m i p rzez to mn iej majes taty czn y m, s p rawa miała s ię in aczej, a jak to wś ró d k rewn iak ó w b y wa, o d b ijają s ię w n iej in n e p ałaco we h is to rie. Wy zn aczo n o mu miejs ce p o d ru g iej s tro n ie rzek i, za d wo rcem k o lejo wy m, trzy mając z d ala o d h is to ry czn eg o cen tru m – d ziś ten wid o k p o zwala s o b ie wy o b razić, jak s k ro mn ie mó g ł p rzy cu p n ąć z b o k u wars zaws k i Pałac, g d y b y wy b ran o d lań p ras k ą lo k alizację. Tró jk a jeg o twó rcó w g ło wiła s ię n ad d es k ą k reś lars k ą, b y zro b ić jak n ajmn iejs zą k rzy wd ę miejs k iej p an o ramie i u p o d o b n ić jeg o wieżę d o wież Stareg o M ias ta. Po d czas p rac to warzy s zy ł mu ró wn ież Pałac wid mo , jeg o n ig d y n ien aro d zo n y p o p rzed n ik , k tó reg o k s ztałty n ak reś lili zwy cięzcy p rzed wo jen n eg o k o n k u rs u n a p rzeb u d o wę ry s k iej s taró wk i. Po czątk o wo miał b y ć Pałacem Ro ln ik ó w – a ś ciś lej, Ko łch o źn ik ó w. Plan o wan o , że p o mieś ci k o łch o źn icze cen tru m k s ztałcen ia, d wie s ale k o n feren cy jn e i lab o rato ria d y d ak ty czn e, a d o teg o s alę wy s tawien n iczą, b ib lio tek ę i h o tel. Głó wn a s ala k o n feren cy jn a miała b y ć u d ek o ro wan a p o rtretami rad zieck ich lu min arzy n au k i. J ed n ak ch o ć d o b u d o wy zaan g ażo wan o , a jak że, n ajlep s zy ch arch itek tó w i rzemieś ln ik ó w, tak ich jak leg en d arn y d ek arz Samu ils Karp u s s , k tó ry p o n o ć p o trafił zwijać b lach y jak p ap ier i n ig d y n ie p raco wał w ręk awiczk ach , p o d o b n ie jak in n e Pałace z ro d zin y , n ie ch ciał p o ws tać tak s zy b k o , jak wy o b rażały b y to s o b ie wład ze. Stalin n ie d o czek ał jeg o o twarcia. Po jeg o ś mierci, g d y b u d o wa wes zła w o s tatn ią fazę, s tało s ię jas n e, że ro ln icy n ie

d ad zą rad y k o lek ty wn ie zarząd zać o b iek tem tak ich ro zmiaró w. W d o d atk u n o wy rad zieck i p rzy wó d ca Ch ru s zczo w twierd ził, że n au k ę ro ln iczą n ależy ro zwijać n a ws i. In wes ty cja s tała s ię b ezcelo wa, więc s zy b k o zmien io n o jej p rzezn aczen ie. Zo s tał s ied zib ą Ło tews k iej Ak ad emii Nau k . Wzn ies io n o g o w zas ad zie n a g ro b ach – w miejs cu , g d zie s tan ął, jes zcze z p o czątk iem XIX wiek u zn ajd o wał s ię n iewielk i lu terań s k i k o ś ció ł z p rzy leg ły m cmen tarzem. Po d b u d o wę ro zeb ran o też k ilk a rzęd ó w d rewn ian y ch d o mó w, ty p o wej zab u d o wy w tej o k o licy n azy wan ej M o s k iews k im Przed mieś ciem. By ć mo że jej n azwa o s tateczn ie zd ecy d o wała o u miejs co wien iu Pałacu właś n ie tam. Nik t jed n ak n ie p o trafi p recy zy jn ie o k reś lić, k ied y o d d an o g o d o u ży tk u – o d b y wało s ię to etap ami, a rad zieck im d o k u men to m tru d n o s tu p ro cen to wo zau fać. J ed en z n au k o wcó w, Witalij Ko zło ws k i, k tó ry zaczął p raco wać w g mach u w 1 9 5 8 ro k u , ws p o min a: „Wewn ątrz n ig d y n ie b rak o wało p o wietrza, zwłas zcza w zimn e, s ło n eczn e d n i. Nic d ziwn eg o , s k o ro wy s o k o ś ć p o mies zczeń s ięg a s ześ ciu metró w. Ko ry tarze b y ły s zero k ie, czy s te. Co d zien n ie je o d k u rzan o , raz n a d wa ty g o d n ie o d b y wało s ię fro tero wan ie p ark ietó w. Ten , k to to u rząd ził, zap o mn iał jed n ak o k o s zach n a o d p ad k i, k tó ry ch n a całą Ak ad emię p rzy p ad ało mo że ze trzy . Ch o ć n ied o p ałk i n ie wy g ląd ają n ajlep iej n a tak lu k s u s o wej p o d ło d ze, o s tateczn ie tam ląd o wały , b o n ik t n ie lu b i ch o d zić z n ied o p ałk iem w k ies zen i”* . M ies zk ań cy s zy b k o n azwali g o „to rtem u ro d zin o wy m Stalin a”, „Stalin em b aro k u ”, „zęb em Stalin a”, „Kremlem” i tak d alej, ch o ć arch itek ci zad b ali p rzecież, b y n ad ać mu cech y n aro d o we w p o s taci s ty lizo wan y ch o zd ó b , tak ich jak s ło ń ce, ig ły s o s n o we, g irlan d y z liś ci d ęb u . Gd y Ło twa o d zy s k a n iep o d leg ło ś ć, s p o łeczeń s two b ęd zie s ię zas tan awiać, co p o cząć z Pałacem. Kto ś rzu ci h as ło , b y zb u rzy ć, in n y – b y p o d aro wać s p o łeczeń s twu . W k o ń cu miał s łu ży ć n au ce, więc n iech p rzen io s ą s ię d o n ieg o ws zy s tk ie n au k o we in s ty tu cje z całeg o mias ta. Tak też s ię s tan ie, p o n ieważ jed n ak ło tews k a n au k a mo cn o p o d u p ad ła, wy s o k o ś cio wiec w n o wej ro li n ie zy s k a

n ależy teg o p res tiżu . Rek lamy b ęd ą więc k u s ić firmy d o u rząd zan ia imp rez n a n ajwy żs zy m p iętrze. W k o ń cu n ie ma to jak k ielis zek s zamp an a n a taras ie wid o k o wy m, g d zie – jak p is ał u jawn iający p o ety ck ie talen ty arch itek t Ap s itis – „ws p iąws zy s ię p o wąs k ich s ch o d ach , mo żn a zas iąś ć jak w g n ieźd zie i p o d ziwiać mias to z p o zio mu ch mu r”* * .

1 Gieo rg ij Ark ad jewicz Karawajew, Rażdienije wysoty, Wład imir 1 9 9 2 , s . 5 4 , ws zy s tk ie frag men ty tej p u b lik acji w ro zd ziale 2 p rzetłu maczy ła n a języ k p o ls k i An ita Gro ch o la. 2 Tamże, s . 5 5 . 3 Tamże, s . 6 5 . 4 Tamże, s . 1 3 . 5 Tamże, s . 1 4 . 6 Tamże, s . 5 4 . 7 Tamże, s . 5 4 – 5 5 . 8 Tamże. 9 Zb ig n iew Sk ib n iews k i, Biuro Odbudowy Stolicy, w: Warszawa współczesna. Geneza i rozwój, red . J ó zef Kazimiers k i i in ., Wars zawa: PWN, 1 9 8 1 , s . 2 5 7 – 2 5 8 . 1 0 J ó zef Sig alin , Warszawa 1944–1980. Z archiwum architekta, Wars zawa: PIW, 1 9 8 6 , t. 2 , s . 424–425. 1 1 J erzy J an ick i, Podniebny Pałac, „Świat”, 1 lu teg o 1 9 5 3 . 1 2 Arch iwu m Pań s two we M ias ta Sto łeczn eg o Wars zawy , Biu ro Pełn o mo cn ik a Rząd u d s . Bu d o wy PKiN, s y g n . 1 4 , k . 1 3 . 1 3 Gieo rg ij Ark ad jewicz Karawajew, Rażdienije wysoty, d z. cy t., s . 5 5 . 1 4 Tamże. 1 5 Tamże, s . 2 3 . 1 6 Tamże, s . 2 6 . 1 7 J an a Gu lin a, Gieorgij Karawajew. Tieorija uskorienija, tek s t o k o liczn o ś cio wy ze s tro n y h ttp ://www.s tk o mp lek s .co m/n ews /v lad imir/?n ews =1 3 8 , tłu m. An ita Gro ch o la. 1 8 Tamże.

1 9 Tamże. 2 0 Gieo rg ij Ark ad jewicz Karawajew, Rażdienije wysoty, d z. cy t., s . 6 5 . 2 1 Tamże, s . 6 6 . 2 2 Tamże, s . 2 4 1 . 2 3 Tamże, s . 6 5 . 2 4 Tamże, s . 2 4 1 . 2 5 Tamże, s . 6 4 . 2 6 J ó zef Sig alin , Warszawa 1944–1980, d z. cy t., s . 4 2 9 . 2 7 Tamże. 2 8 Tamże. 2 9 Arch iwu m Pań s two we M ias ta Sto łeczn eg o Wars zawy , Biu ro Pełn o mo cn ik a Rząd u d s . Bu d o wy PKiN, s y g n . 3 5 , k . 2 . 3 0 J ó zef Sig alin , Warszawa 1944–1980, d z. cy t., s . 4 3 6 . 3 1 Tamże, s . 4 3 5 . 3 2 Tamże, s . 4 4 5 . 3 3 Tamże, s . 4 5 5 – 4 5 6 . 3 4 Tamże, s . 4 5 7 . 3 5 Gieo rg ij Ark ad jewicz Karawajew, Rażdienije wysoty, d z. cy t., s . 6 5 . 3 6 Tamże. 3 7 Tamże. 3 8 Arch iwu m Pań s two we M ias ta Sto łeczn eg o Wars zawy , Biu ro Pełn o mo cn ik a Rząd u d s . Bu d o wy PKiN, s y g n . 3 , k . 7 7 , „Sp rawo zd an ie z cało k s ztałtu d ziałaln o ś ci Biu ra Pełn o mo cn ik a Rząd u ”. 3 9 Tamże. 4 0 Cy t. za: m.z., Pałac kończy 55 lat, „Ży cie Wars zawy ”, 2 2 lip ca 2 0 1 0 . 4 1 Gieo rg ij Ark ad jewicz Karawajew, Rażdienije wysoty, d z. cy t., s . 5 4 . 4 2 J an a Gu lin a, Gieorgij Karawajew, d z. cy t. 4 3 Gieo rg ij Ark ad jewicz Karawajew, Rażdienije wysoty, d z. cy t., s . 2 4 2 . 4 4 Tamże, s . 2 4 0 . 4 5 Tamże, s . 1 9 . 4 6 Han n a Szczu b ełek , Mój ślub z Pałacem, n iep u b lik o wan y mas zy n o p is , s . 1 3 .

* Undīne Adamaite, Nams ar rakstu ru, „Dien a”, 8 lu teg o 2 0 0 9 , h ttp :// www.d ien a.lv /s ab ied rib a/n ams -ar -rak s tu ru -6 5 0 5 6 3 . * * Tamże.

3. Przed Zap ark o wał tu ż p rzed Pałacem jak ws p ó łczes n y wó z Drzy mały . Ozn ajmił o b ecn o ś ć rzęd em s ty lizo wan y ch liter n a k aro s erii: „W ty m miejs cu d o 1 9 4 4 r. s tała k amien ica Wielk a 4 ”. Cało d o b o wy p u n k t z jed zen iem n a wy n o s w p rzy czep ie p rzy p lacu Defilad , p o d s zy ld em Wielk a 4 . Dro g o ws k az, s y g n ał d la ws zy s tk ich , k tó ry ch wład ze Po ls k i Lu d o wej p o zb awiły g ru n tó w, b y p o tem p rzezn aczy ć je p o d Pałac: wró ciłem n a s wo je, wam też mo że s ię u d ać. His to ria o d p o czątk u zd aje s ię więc u k ład ać w zg rab n ą cało ś ć – jes t trag ed ia wo jn y , jes t k rzy wd a, ś więty ak t włas n o ś ci, n iery ch liwa s p rawied liwo ś ć, zad o ś ću czy n ien ie. J es t i n ieu fn o ś ć, k tó rą s k ąd in ąd łatwo zro zu mieć. Gło s w s łu ch awce: – O Wielk iej wy p o wiad a s ię ty lk o s zef. Przek ażę. Czy o d d zwo n i? Nie mo g ę o b iecać.

Węgiel i tory Na p lan ie z 2 0 1 4 ro k u Pałac jes t s zary , p rzes trzeń wo k ó ł ma k o lo r d o jrzałej cy try n y , p o cięto ją n a n ieró wn e k awałk i. Ozn aczają d ziałk i. Zazn aczo n e też n a s zaro , ale jaś n iejs zy m n iż Pałac o d cien iem – to włas n o ś ć p ry watn a. Na s zaro i w p as k i – u ży tk o wan ie wieczy s te. M ało ich . O zwro t zn ajd u jący ch s ię tu taj k ied y ś g ru n tó w s tara s ię n a razie o k o ło czterd zies tu o s ó b . M o n o to n ię b arw teg o frag men tu Śró d mieś cia, p o za jas k rawy m p u n k tem o d s tro n y u licy Emilii Plater, ro zb ija ty lk o ró żo wa ws tęg a n a p o łu d n iu , o p as u jąca ciąg to ró w. J ed y n y rejo n , k tó reg o n ie d o ty czą ro s zczen ia. Na d łu g o p rzed o s tatn ią wo jn ą n ależał d o k o lei, k tó ra s two rzy ła to miejs ce, n ad ała mu zn aczen ie i o b ecn y ch arak ter. Niecałe d wieś cie lat wcześ n iej w rejo n ie d zis iejs zeg o s k rzy żo wan ia M ars załk o ws k iej i Alej J ero zo lims k ich n ie s ły ch ać wielk o miejs k ieg o g waru , ty lk o ś wierg o t p tak ó w i s zu m wo d y w g lin ian k ach . Pn ą s ię w g ó rę d rzewa w s ad ach , p ach n ą to p o le, lip y i jab ło n ie, lu d zie u wijają s ię p rzy u p rawach . Zab u d o wań wo k ó ł n iewiele – tro ch ę wars ztató w, p artero we d rewn ian e d o mk i. Ok azals zy ch b u d y n k ó w jes t zaled wie k ilk a, wy ró żn ia s ię wś ró d n ich d wo rek An to n ieg o M ałach o ws k ieg o n azy wan y Po d Filark ami i ek lek ty czn a willa rad cy s tan u J an a M itk iewicza p rzy u licy

Ch mieln ej 5 3 , międ zy Wielk ą a So s n o wą, z wieży czk ą p rzy wo d zącą n a my ś l zameczk i An g lik ó w. Gazety w Kró les twie Po ls k im d awn o ju ż o b wieś ciły n aro d zin y d y n amiczn eg o wiek u p ary i elek try czn o ś ci, lecz tu taj, z d ala o d p lacó w Zamk o weg o , Sas k ieg o i Teatraln eg o , g d zie k o n cen tru je s ię h an d el i s erce s to licy b ije n ajży wiej, cis za, czas s n u je s ię len iwie, jak n a ws i. Przed mieś cie. Przed s ięb io rczy h rab ia Hen ry k Łu b ień s k i, wicep rezes Ban k u Krajo weg o , s p rawu jący n ad zó r n ad g ó rn ictwem w Kró les twie, czu je jed n ak d u ch a rewo lu cji p rzemy s ło wej. Wie, że b ez jej wy n alazk ó w n ie d a s ię s p rawn ie zao p atry wać wars zaws k ieg o p rzemy s łu w węg iel. Trzeb a jak n ajs zy b ciej p o łączy ć mias to z n ajb liżs zy mi k o p aln iami d ro g ą żelazn ą. Zaraża p o my s łem d wó ch zn ajo my ch , k tó rzy wch o d zą z n im d o s p ó łk i. Po ro k u zab ieg ó w u wład z u zy s k u ją zezwo len ie n a b u d o wę. Rząd , u ś wiad o miws zy s o b ie temp o k o lejo wy ch in wes ty cji ro zp o częty ch w s ąs ied n ich p ań s twach , zatwierd za p ro jek t. Drzewa o wo co we p ęk ają p o d cio s ami s iek ier, ro b o tn icy ro zk o p u ją g ru n t i u s y p u ją p ero n y . Grząd k i u s tąp ią miejs ca p o d k ład o m i to ro m. 1 4 czerwca 1 8 4 5 ro k u p ierws i p as ażero wie, n a ty le o d ważn i, b y ws iąś ć d o ciąg n ięty ch p aro wo zami wag o n ó w, wy ru s zają ś wieżo o twarty m o d cin k iem d ro g i żelazn ej wars zaws k o -wied eń s k iej w p o d ró ż d o Gro d zis k a. Przejażd żk a – „jak b y lo tem p tak a” 1 – trwa czterd zieś ci p ięć min u t. Przed o d jazd em o g ląd ają wn ętrza d wo rca, też o d d an eg o właś n ie d o u ży tk u . Stan ął p rzy u licy J ero zo lims k iej, u zb ieg u z M ars załk o ws k ą. Arch itek t, s p o ls zczo n y Wło ch Hen ry k M arco n i, ju ż s ławn y w Wars zawie, wy k o n cy p o wał s o b ie, że g mach ma p rzy p o min ać wy g ląd em s ty k ające s ię z s o b ą ty łem p aro wo zy , i zwień czy ł g o p o b o k ach d wo ma wieżami, k ażd a o wy s o k o ś ci trzech p ięter, s y mb o lizu jący mi k o min y p o jazd ó w. Ws ch o d n ią o zd o b io n o d u ży m zeg arem, w zach o d n iej mieś ci s ię teleg raf. Z d wu p iętro wy m b u d y n k iem g łó wn y m łączą je n iżs ze o ficy n y . Zn awcy s ty ló w arch itek to n iczn y ch mó wią, że d wo rzec jes t mies zan k ą ren es an s u z b aro k iem. Cało ś ć d łu g aś n a (ro zciąg ałab y s ię międ zy p lacem p rzy s tacji metra Cen tru m a zab u d o wan iami d wo rca Śró d mieś cie), ma s to s ześ ćd zies iąt metró w, d o k ład n ie ty le, ile p rzeciętn y p o ciąg . J es t d wo rcem czo ło wy m – mo żn a s tąd wy ru s zy ć ty lk o w jed n y m k ieru n k u . Gd y p o ws tan ie p ierws zy s tały mo s t d ro g o wy n a Wiś le, p o d ró żu jący n a ws ch ó d b ęd ą d o wo żen i d o d wo rcó w p o p ras k iej s tro n ie Wis ły „ro p u ch ą”, czy li tramwajem k o n n y m o n ieco p o k raczn y ch k s ztałtach . Tu taj też k o ń czą s ię wężs ze to ry eu ro p ejs k ie. Na Prad ze s ą s zero k ie, ro s y js k ie. Tras a ro zwija s ię w b ły s k awiczn y m temp ie. J u ż p ó ł wiek u p ó źn iej wag o n y Ko lei

Wars zaws k o -Wied eń s k iej, p o czątk o wo k u rs u jące ty lk o d o Gro d zis k a w n ied ziele i ś więta, p o d o ciąg n ięciu to ró w d o lin ii n a Krak ó w i Gó rn y Śląs k , ro zwo żą p o d ró żn y ch ze s to licy d o g łó wn y ch mias t Eu ro p y . Stąd p o wieś cio wy s u b iek t Rzeck i ch ce u d ać s ię n a Węg ry , ale rezy g n u je, n ie mo g ąc ro zs tać s ię z Wars zawą („rzeczy o d eb rałem z k o lei d o p iero n a d ru g i d zień , g d y ż zajech ały aż d o Pio trk o wa”). Zas k o czo n y p o p u larn o ś cią k o lejo wy ch p o d ró ży mo że czu ć s ię ty lk o in icjato r całeg o p rzed s ięwzięcia, h rab ia Łu b ień s k i. Nie s p o d ziewał s ię, że jeg o p o my s ł, p rzewid zian y jak o ws p arcie d la g o s p o d ark i, zao wo cu je aż tak im wzmo żen iem ru ch u p as ażers k ieg o . Węg iel zaczn ie d o cierać n o wą lin ią d o mias ta d o p iero s ześ ć lat p o jej o twarciu .

Dwo rzec Wied eń s k i (in aczej: Wars zaws k o -Wied eń s k i) p ro jek tu arch itek ta Hen ry k a M arco n ieg o , zb u d o wan y u zb ieg u Alei J ero zo lims k ich i M ars załk o ws k iej w 1 8 4 5 ro k u , z ch arak tery s ty czn y mi wieżami p rzy p o min ający mi k o min y p aro wo zu . Stąd wars zawiacy wy ru s zali w p o d ró ż m.in . d o Krak o wa i Wied n ia. Dwo rzec d ziałał k ró tk o , b o ty lk o d o lat 3 0 . XX wiek u . Ro zeb ran o g o w p rzed ed n iu d ru g iej wo jn y ś wiato wej – miał u s tąp ić miejs ca mo n u men taln emu Dwo rco wi Głó wn emu . Dziś w ty m miejs cu zn ajd u je s ię s tacja metra Cen tru m.

Blis k o ś ć d wo rca o ży wia o k o licę. Po cich y m p rzed mieś ciu zo s tało ty lk o ws p o mn ien ie. Z k o ń cem wiek u wieża z zeg arem s łu ży za g łó wn y p u n k t o rien tacy jn y w tej częś ci mias ta, d o k tó rej p rzes u wa s ię cen tru m h an d lo we z o k o lic p lacu Teatraln eg o . Po o b u s tro n ach u lic M ars załk o ws k iej i J ero zo lims k iej wy ras tają reg u larn e rzęd y wielo p iętro wy ch k amien ic czy n s zo wy ch . Tak two rzy s ię zab u d o wa k wartału , w k tó reg o o b ręb ie b ieg n ą ró wn o leg łe d o J ero zo lims k iej u lice Ch mieln a, Zło ta, Sien n a, Ślis k a i Pań s k a, k rzy żu jąc s ię międ zy M ars załk o ws k ą a Tward ą z Zieln ą, Wielk ą i So s n o wą; n a s ty k u z Ko miteto wą i M ariań s k ą. Warto ś ć g ru n tó w

w s ąs ied ztwie lin ii k o lejo wej s zy b k o ro ś n ie. Na zach ó d o d So s n o wej jes zcze jes t s k ro mn ie. Rzęd y p o s p o lity ch czy n s zó wek p rzep latają s ię tam z fab ry k ami i wars ztatami. Im b liżej M ars załk o ws k iej, ty m b ard ziej eleg an ck o , p rzy b y wa rep rezen tacy jn y ch lo k ali i s k lep ó w. Arch itek t M arco n i d o s k o n ale p rzewid ział k o n iu n k tu rę, p rzed ro zp o częciem b u d o wy d wo rca s tawiając p o d ru g iej s tro n ie u licy włas n ą willę. Ale ru ch n a to rach zwięk s zy ł s ię teraz tak b ard zo , że d wo rzec o k azu je s ię zb y t cias n y . Po za ty m zes tarzał s ię, p rzes tał s ię p o d o b ać, b o jeg o b ry ła jes t ś mies zn ie s taro ś wieck a. Trzeb a wzn ieś ć n o wy .

Ślady Od two rzy ć wy g ląd i to p o g rafię wy ro s łeg o n a ty łach d wo rca k wartału , o g ran iczo n eg o o d p ó łn o cy tak zwan y m Po ciejo wem, czy li p lacem Grzy b o ws k im z p rzy leg ło ś ciami, g d zie s k u p iał s ię wars zaws k i h an d el żelas twem, u licą So s n o wą o d zach o d u i M ars załk o ws k ą o d ws ch o d u , jes t ró wn ie tru d n o , jak zrefero wać ze s zczeg ó łami p rześ n io n y s en . Tam p amięć p o d s u wa n ajważn iejs ze ep izo d y , tu wy łan iają s ię ty lk o n iek tó re, zwy k le p o jed y n cze b u d y n k i, g d zien ieg d zie zamajaczy zary s , o zd o b n y d etal, frag men t p arteru . Res zta g in ie w g ęs tej mg le. Najg o rzej z u licą, k tó ra zn ik ła zu p ełn ie, razem z n azwą. Zo s tał p o n iej zato p io n y w as falcie k awałek metalu z n ap is em: „Tu b y ła u lica Wielk a”, lecz wp atry wan ie s ię weń n iewiele p o mo że. By zo rien to wać s ię, jak p rzeb ieg ała, trzeb a zo s tawić za s o b ą p lac z Pałacem o raz zn aczn ik iem i ru s zy ć n a d ru g ą s tro n ę Alej J ero zo lims k ich , a s tamtąd Po zn ań s k ą aż d o Ko s zy k o wej. His to ry czn ie to d ru g a, p o łu d n io wa częś ć Wielk iej, d ziś u licy wid ma. Dwo rzec Ko lei Wars zaws k o -Wied eń s k iej p rzeciął ją n a p ó ł; frag men t n a p ó łn o c o d n ieg o ciąg n ął s ię aż d o Bag n a i Ch mieln ej. Dla o d ró żn ien ia d ru g i, p o łu d n io wy k awałek , n azy wan o z p o czątk u No wo wielk ą. W 1 8 5 4 ro k u p rzy Wielk iej s to i ju ż s ied em k amien ic. Ich właś cicielami s ą Do b rzań s k i, Bo g d ań s k i, Gło d o ws k i, Fo n taliń s k i, Czep iń s k i, Ży żn iews k i. Nazwis k a ich mies zk ań có w b rzmią in aczej. Weźmy jed en d o m, o zn aczo n y n u merem h ip o teczn y m 1 4 3 5 . Hers z Laib Altmin tz, M o s zek Bres lau r, Ab ram Dąb ro wer, M o s zek Flid erman , Haim Fo rs ter, Fajwel Glo k , Szaja Gu trad i in n i. Rzu t o k a n a p ro fes je lo k ato ró w p o twierd za p rzy p u s zczen ia, że w ty m rejo n ie tru d n o n atk n ąć s ię n a ary s to k raty czn e ro d zin y ży jące ze zg ro mad zo n y ch p rzez p o k o len ia zas o b ó w. Ku p czy k , s zk larz, b ak alarz, d y s try b u to r, h aftk arz, h an d larz meb li, s to larz, d ru k arz, ro zmaici czelad n icy , s u b iek t, n ad zo rca s zy n k u , k u ch ark i, d o ro żk arze, p rak ty k an ci p rzy d ro d ze żelazn ej (mają b lis k o d o p racy ), jed en ty lk o u rzęd n ik i n au czy ciel.

J ak p rzo d k o wie Ad ama J ak ó b czy k a, k tó ry p ierws ze d wad zieś cia o s iem lat ży cia s p ęd ził w b lo k u p o d ad res em Zło ta 7 7 , z wid o k iem n a zach o d n ią elewację Pałacu Ku ltu ry . – M o jemu o jcu , wars zawiak o wi o d k ilk u p o k o leń , zach ciało s ię zab awy w g en ealo g ię. Zacząłem razem z n im s zp erać w arch iwach . I tak o d k ry liś my , że mn iej więcej o d p o ło wy d ziewiętn as teg o wiek u ws zy s cy b liżs i k rewn i mies zk ali w rejo n ie, g d zie p ó źn iej s tan ął ten s am Pałac, k tó ry o g ląd ałem co d zien n ie z o k ien . Wy mien ia: Zło ta 2 4 , trzecia p o s es ja o d s tro n y u licy Wielk iej, teraz k awałek s ch o d ó w p ro wad zący ch z p lacu Defilad d o Pałacu . Do teg o Zło ta 3 2 , Ślis k a 9 i Sien n a 1 2 . Ad res y , z k tó ry mi n ie wiad o mo co zro b ić, jeś li n ie mo żn a n awet o b ejrzeć ich realn y ch o d p o wied n ik ó w n a zd jęciu . Ty lk o ciąg i zab u d o wy s fo to g rafo wan e z p o wietrza p rzez n iemieck ich lo tn ik ó w p o twierd zają, że n ap rawd ę is tn iały , a p o d k tó ry mś z n ich , o p ró cz liczn y ch w ro d zin ie J ak ó b czy k a s k lep ik arzy , u rzęd n ik ó w i p raco wn ik ó w Ko lei Wars zaws k o -Wied eń s k iej, p rzy s zed ł n a ś wiat jed en z p ierws zy ch p o ls k ich o p erato ró w filmo wy ch Stan is ław Seb el.

Kamienica Po d czas wo jn y , k tó ra u n ices twiła więk s zo ś ć zab u d o wy wars zaws k ieg o Śró d mieś cia, o lo s ach b u d y n k ó w n ie d ecy d o wała atrak cy jn o ś ć, ale o d p o rn o ś ć n a cio s y . Stąd wś ró d o calały ch s p o ra rep rezen tacja g mach ó w lek ceważo n y ch p rzez zn awcó w arch itek tu ry : u k ry tą p rzewag ę zawd zięczają p rzep is o m p rzeciwp o żaro wy m, k tó re zab ran iały ich k o n s tru k to ro m s to s o wan ia łatwo p aln eg o d rewn a. Zaś te n aju ro d ziws ze lu b n ajważn iejs ze, o g ó ln ie zn an e d zięk i s tałej o b ecn o ś ci w n u rcie miejs k ieg o ży cia, częs to u lo k o wan e u zb ieg u u lic i mies zczące p o p u larn e k n ajp y , s k lep y , cu k iern ie, jeś li n awet n ie o p arły s ię b o mb o m, mo g ły liczy ć p rzy n ajmn iej n a to , że k to ś je u wieczn i, ch o ćb y p rzez s en ty men t. Najg o rzej p o wio d ło s ię ś red n iak o m, s o lid n y m p rzy k ład o m b u d o wn ictwa z p rzeło mu wiek ó w. Przep ad ły , n ig d y n ies fo to g rafo wan e an i n ieo p is an e. Kamien ica, o k tó rej mo wa, p o d n u merem czwarty m, ewid en tn ie n ależy d o teg o o s tatn ieg o g atu n k u . Po ws tała p o 1 8 5 4 ro k u , b o w ó wczes n y m s p is ie p rzy u licy Wielk iej b rak jes zcze p o s es ji o ty m n u merze. Zach o wało s ię ty lk o jed n o jej zd jęcie – w zb liżen iu i s zers zej p ers p ek ty wie, n a k tó rej wid ać ró wn ież ś cian y p rzy k lejo n y ch d o n iej s ąs ied n ich b u d y n k ó w. Zd ąży ł je zro b ić w 1 9 4 1 ro k u p raco wn ik Wy d ziału Gab ary tó w miejs k ieg o referatu . M imo wy b u ch u wo jn y u rzęd n icy n ad al

in wen tary zo wali zab u d o wę. Na fo to g rafii wid ać cztero k o n d y g n acy jn y , s k ro mn ie o zd o b io n y d o m. His to ry k s ztu k i, p atrząc n a n ieg o , d o my ś liłb y s ię jes zcze, że s k ład ał s ię z b u d y n k u g łó wn eg o i o ficy n , u lo k o wan y ch n a jed n ej d ziałce. Ty p : s tu d n ia. Ok n a ws k azu ją, g d zie b y ły n ajlep s ze mies zk an ia: te n a p ierws zy m p iętrze u jęto w o b ramien ia zak o ń czo n e ty mp an o n ami, n a d ru g im wid ać jes zcze k las y cy zu jące p ły cin y , n a o s tatn im, o d cięty m o d res zty elewacji g ru b y m g zy ms em, jes t zu p ełn ie s p artań s k o , b ez o zd ó b . Do p ełn ien iem s ą d wa cen traln ie u lo k o wan e b alk o n y . M o żn a s o b ie wy o b rażać mies zk ań có w k amien icy p rzy Wielk iej 4 w d ro d ze d o d o mu . Wracając z n o wo czes n eg o k in a Atlan tic p rzy u licy M ars załk o ws k iej, mo g lib y ws tąp ić p o s ąs ied zk u n a k o lejk ę d o b aru J ad wig i M alin o ws k iej p rzy Ch mieln ej 4 7 , a p rzy o k azji n as łu ch ać s ię n o win , k tó ry mi d zielą s ię częs to p rzes iad u jący w ty m lo k alu d zien n ik arze. A p o tem k u p ić n a wy n o s cias tk a w u lo k o wan ej p o d ty m s amy m ad res em cu k iern i Gajews k ieg o , s ły n ącej z g ig an ty czn y ch p ączk ó w, lu b n ie ch cąc tło czy ć s ię w jej wąs k im, zaws ze n ap ch an y m lu d źmi wn ętrzu , o d wied zić k awiarn ię, k tó rą p ro wad zi właś ciciel. M ieś ci s ię w k amien icy z h o telem As to ria. J eś li lo k ato rzy s ą s tu d en tami, liczący mi k ażd y g ro s z, zap ewn e zd arza im s ię k u p o wać u Gajews k ieg o b ajad erk i, k rajan e w d u że k wad raty cias tk a ze ś cin k ó w p o wy p iek ach . Są d u że i p o ży wn e, a k ilo g ram n ie k o s ztu je n awet p ięciu zło ty ch – z p o wo d zen iem zas tąp ią o b iad . Ale Filip Gry n k iewicz, właś ciciel fo o d tru ck a zn acząceg o miejs ce p o Wielk iej 4 , k tó ry o d zy wa s ię wres zcie p o in fo rmo wan y p rzez p raco wn ik a, n ie b ęd zie s n u ł p o d o b n y ch h is to rii. Nie p o wie, k to mies zk ał tu taj p rzed wo jn ą, czy m s ię zajmo wał, jak b u d y n ek wy g ląd ał o d ś ro d k a. Od teg o ma b rata, n ajb ard ziej, jak twierd zi, zo rien to wan eg o w tej materii. Brat jed n ak milczy . M o żn a d o b ijać s ię d o n ieg o wy łączn ie p rzez in tern et, b o p an Gry n k iewicz p rzes trzeg a b y ć mo że ju ż n ieco s taro ś wieck ich zas ad i n ie u d o s tęp n i jeg o n u meru telefo n u . Przek azał b ratu p ro ś b ę o k o n tak t, lecz b rat jes t d o ro s ły m czło wiek iem i tru d n o g o d o czeg o ś zmu s ić. Sk o ro tak , mo że o n s am o p o wie ch o ciaż, jak u d ało mu s ię p o s tawić n a o d zy s k an ej d ziałce p rzy czep ę z cało d o b o wy m b arem i co p lan u je ro b ić d alej w miejs cu p o k amien icy . – No d o b rze, s p o tk ajmy s ię. Ale b y wam n a Wielk iej ty lk o międ zy s ió d mą a ó s mą ran o .

Sny o wielkości

Przy s zła włas n o ś ć ro d zin y Gry n k iewiczó w, k amien ica z n u merem czwarty m, p o jawia s ię n a Wielk iej mn iej więcej wó wczas , g d y wład ze Kró les twa Po ls k ieg o , w o d p o wied zi n a p o trzeb y p o d ró żn y ch , p o s tan awiają wzn ieś ć n o wy d wo rzec. Do b u d o wy p o d es zły amb itn ie. M arzy ł im s ię co n ajmn iej o d p o wied n ik g mach u , k tó ry wy s tawio n o d la Ko lei M ag d eb u rs k o -Halb ers ztad zk iej w Berlin ie. Neo ren es an s o wa fas ad a w k s ztałcie łu k u triu mfaln eg o , k ry jąca d wa ró wn o leg łe b u d y n k i d wo rco we, o lb rzy mia h ala z p ero n ami p o d p rzes zk lo n y m d ach em – jak w p ro jek cie J ó zefa Hu s s a, k tó ry wy g rał w o g ło s zo n y m p rzez u rzęd n ik ó w k o n k u rs ie. O fias k u wielk ich p lan ó w p rzes ąd ził s p lo t p rzeciwn o ś ci. Rząd cars k i o d rzu cił p ro p o zy cję, b o au to r n ie p rzewid ział p o łączen ia z s zero k imi to rami to warzy s tw k o lejo wy ch z p ras k iej s tro n y Wis ły . Nie ch ciał też zg o d zić s ię n a p rzeró b k ę elewacji – w Peters b u rg u zaży czo n o s o b ie b izan ty js k iej. Ru ch n ad al ro ś n ie, trzeb a s o b ie jak o ś rad zić, więc w 1 9 0 0 ro k u p o ws taje n iewielk i b u d y n ek d o o b s łu g i p rzy jeżd żający ch p o ciąg ó w, p o s ad o wio n y międ zy to rami d o ty ch czas o weg o d wo rca a u licą Ch mieln ą i o ch rzczo n y p rzez mies zk ań có w mian em No wej Po czek aln i. Praco wn icy mag is tratu ro b ią d o b rą min ę d o złej g ry , ro zg łas zając, że ch o d zi o ro związan ie p rzejś cio we, lecz wiad o mo , jak to b y wa z p ro wizo rk ami. Ta p rzetrwa p rawie czterd zieś ci lat. M arn a to wizy tó wk a s to łeczn ej k o lei, lecz d ecy d u jąc s ię n a n ią, p ró b o wan o mimo ws zy s tk o zad b ać o p as ażeró w. Dla ich wy g o d y p o ws taje s zero k a jezd n ia o d s tro n y s k rzy żo wan ia u lic Ch mieln ej i Wielk iej. Dwo rzec z p rawd ziweg o zd arzen ia, n azy wan y Głó wn y m alb o Cen traln y m, zaczy n a wy ras tać d o p iero w 1 9 3 3 ro k u n a zach ó d o d wy lo tu u licy Po zn ań s k iej, wy mu s zo n y k o n s tru k cją lin ii ś red n ico wej. Gło s u jąc za jej b u d o wą n a jed n y m z p ierws zy ch p o s ied zeń , p o s ło wie p ierws zeg o s ejmu n iep o d leg łej Po ls k i mu s zą mieć ś wiad o mo ś ć, jak iej wag i p o d ejmu ją d ecy zję. No wa tras a zep n ie wres zcie ws ch o d n ią i zach o d n ią częś ć mias ta i u s p rawn i ru ch , łącząc ws zy s tk ie d wo rce czo ło we d ziałające w Wars zawie. Dzięk i n iej s to lica ma zerwać z wizeru n k iem p ro win cjo n aln eg o mias ta n a o b rzeżach cars k ieg o imp eriu m.

Bu d o wa k o lejo wej lin ii ś red n ico wej w Wars zawie – frag men t wy k o p u tu n elu i ro zb ió rk i g mach u Dwo rca Wied eń s k ieg o . Wid o k o d s tro n y zach o d n iej.

Ub o czn y m s k u tk iem jes t ch ao s . W o k o licy s k rzy żo wan ia M ars załk o ws k iej z J ero zo lims k ą (k tó ra z u licy zmien ia s ię w Aleje) z p o czątk iem 1 9 3 4 ro k u d ziałają o b o k s ieb ie aż trzy d wo rce, ws p ó łp racu jące z s o b ą i p o łączo n e p rzejś ciami. Zach o d n ia częś ć i g łó wn y k o rp u s g mach u d awn ej Wars zawy Wied eń s k iej zn ik a p o d k ilo fami, lecz wieża zeg aro wa o d ws ch o d u n ad al ws k azu je d ro g ę p rzy jezd n y m, a z d wó ch czy n n y ch p ero n ó w o d jeżd żają p o ciąg i p o d miejs k ie. Ru ch d alek o b ieżn y o b s łu g u je p ro wizo ry czn y czo ło wy d wo rzec p o ło żo n y międ zy to rami d wo rca Wied eń s k ieg o a Ch mieln ą, z d wo ma wejś ciami o d s tro n y p o d jazd u . Wch o d ząc s tamtąd d o d rewn ian ej o ś wietlo n ej o d g ó ry h ali o p o d ło d ze wy ło żo n ej żó łtą terak o tą, p o d ró żn i mo g ą o d p o cząć n a lak iero wan y ch ławach z d rewn a, u lo k o wan y ch wzd łu ż ś cian . Na wy ciąg n ięcie ręk i s ą k as y , p u n k t in fo rmacy jn y , b u fety i k io s k i

z ró żn y mi to warami p rzy d atn y mi w p o d ró ży . Stąd wy ru s za s ię d o s to lic p rawie całej Eu ro p y o raz d o wielk ich mias t: Po zn an ia, Krak o wa, Kato wic i Lwo wa. Stary d wo rzec o b s łu g u je teraz k o mu n ik ację au to b u s o wą i p o ciąg i d o mn iejs zy ch miejs co wo ś ci. Praco wn icy k o lei p iln u ją, b y ty mczas o wy o b iek t s p rawiał jak n ajlep s ze wrażen ie. Pero n y i h ala s p rzątan e s ą p rzez cały d zień . Na zewn ątrz jes t zielo n o , p o d d ach em i n a latarn iach wis zą k o s ze z k wiatami. Ro lę g łó wn eg o d wo rca d la p as ażeró w lin ii ś red n ico wej o d g ry wa k o lejn a p ro wizo rk a: wzn ies io n y w międ zy czas ie p artero wy d rewn ian y p awilo n u s y tu o wan y n ad wy k o p em n o wej lin ii i czy n n y mi p ero n ami tras y wars zaws k o -wied eń s k iej. Po s ad o wio n o g o n a żelazn ej p ły cie, k tó ra ma d źwig ać p rzy s zły p lac d wo rco wy .

Przeszkody „To n ie jes t p o czek aln ia au to b u s o wa”, p rzes trzeg a k artk a n a ś cian ie. – No b o n ie jes t – mó wi Filip Gry n k iewicz. – In fo rmacja zro b iła s wo je: zn ik n ęli ci, k tó rzy z p o czątk u p ró b o wali tu taj k o czo wać całą d o b ę. Biały n amio t s ąs iad u je z p rzy czep ą. Sied zi w n im p rzy s to le, p lecami d o b aru i k artk i z k o mu n ik atem. J es t b arczy s ty , a wrażen ie p o tęg u ją jes zcze wars twy o d zieży w mas k u jący m k o lo rze k h ak i. Wy g ląd a n a k o g o ś , k to d la o d p rężen ia o d wied za p o g o d zin ach s k lep y ze s p rzętem z d emo b ilu i k o lek cjo n u je wo js k o we ciężaró wk i. – Zimn o – zau waża, zap in ając mary n ark ę mo ro z d u żą liczb ą k ies zen i. Gru b a p łach ta n amio tu p o zwala u trzy mać we wn ętrzu wy żs zą temp eratu rę, ale ch łó d p ó źn ej jes ien i i tak wcis k a s ię d o ś ro d k a. J es t s o b o ta, wp ó ł d o ó s mej ran o . Wid ać s tąd , jak n ieliczn i o tej p o rze p rzech o d n ie p rzemy k ają p rzez p lac Defilad d o metra, walcząc z d es zczem i wiatrem. – Pałac Ku ltu ry ma włas n y p ark in g d la au to b u s ó w, ale p o czek aln i ju ż n ie. Park u jący u cies zy li s ię n a n as z wid o k , b o wres zcie mają g d zie p rzy jś ć n a k awę, zwłas zcza w tak ą p o g o d ę. Za to firma zarząd zająca Pałacem u zn ała n amio t za n ieleg aln y , ch o ć wcześ n iej n ie p ro tes to wała p rzeciw p rzy czep ie. Filip Gry n k iewicz, rzecz jas n a, też ma o czy i wie, że jeg o n amio t u ro d ą n ie g rzes zy . Ko jarzy s ię ze s ch y łk iem ep o k i Po ls k i Lu d o wej i z p io n ierami p rzed s ięb io rczo ś ci, p o d b ijający mi wó wczas ten s am p lac Defilad b las zak ami z małą g as tro n o mią. Najch ętn iej zamien iłb y g o n a p o rząd n iejs zy , s zk lan y p awilo n , ale p rzes zk ad zają mu w ty m p rzep is y . Pawilo n to „o b iek t trwale związan y z g ru n tem”, k tó reg o p o s tawić w o to czen iu Pałacu n ie wo ln o . Sp rawa n amio tu zres ztą też trafiła

d o s ąd u . – Prawo n ie p o zwala, b o to p res tiżo wy p u n k t Wars zawy – wy jaś n ia Gry n k iewicz. – O s zczeg ó ln y ch walo rach es tety czn y ch . Oczy wis te, p rawd a? Wy s tarczy ro zejrzeć s ię d o o k o ła.

Światła miasta J ak b y wcześ n iej n ad miern ie p rzejmo wan o s ię tu taj es tety k ą. Gd y ru s za wres zcie b u d o wa wy czek iwan eg o Dwo rca Głó wn eg o , o k o lica w jeg o n ajb liżs zy m s ąs ied ztwie n iewątp liwie zy s k u je n a zn aczen iu . Tru d n iej b y ło b y n azwać ją ład n ą. Wed łu g au to ra ws p o mn ien io wy ch felieto n ó w ze „Sto licy ”, d o jazd d o ty mczas o weg o d wo rca „two rzy ł z M ars załk o ws k ą b ard zo o ży wio n e s k rzy żo wan ie. Stro n ę p o łu d n io wą d o jazd u wy p ełn iały b u d y n k i d wo rco we, p ó łn o cn ą – s zczy t d o mu z rek lamą lin ii o k ręto wej i ty ły k ilk u czy n s zó wek , a właś ciwie ru d er. Ws zy s tk o razem n ie wy g ląd ało eleg an ck o , ale twó rcy d rewn ian eg o d wo rca n ie s p o d ziewali s ię, że d zieło ich b ęd zie tak d łu g o trwałe” 2 . Do jeżd żając n o wą lin ią ś red n ico wą d o Wars zawy o d ws ch o d u w p o ło wie lat trzy d zies ty ch , p o d ró żn y d o s trzeg łb y n ajp ierw, d zięk i o twarty m w ty m miejs cu p ero n o m, b u d y n k i p o zo s tały ch d wo rcó w, a p rzed o s taws zy s ię p rzez No wą Po czek aln ię n a p o d jazd o d s tro n y u licy Ch mieln ej – g o łe i d o ś ć zan ied b an e s zczy ty jej b o czn y ch i ty ln y ch k amien ic. Wy ch o d zi p ro s to n a M ars załk o ws k ą. Wo k ó ł d u ży ru ch , u licami s u n ą tramwaje. Tu k rzy żu ją s ię g łó wn e tras y k o mu n ik acy jn e. Przy jmijmy jed n ak , że ch ce p o włó czy ć s ię b ez wy raźn eg o celu , rezy g n u jąc z p rzejażd żk i. Ch o ć o d d ala s ię n a p ó łn o c, b lis k o ś ć d wo rca b ęd zie wciąż n ad awać to n jeg o węd ró wce. Od d y ch ając g łęb iej, wciąg n ie w p łu ca zap ach węg la i k o lejo wy ch p o d k ład ó w, a wch o d ząc w s ąs ied n ie u lice, n ap o tk a s k u p is k o ak ty wn o ś ci p rzezn aczo n ej d la p rzy jezd n y ch s zu k ający ch d ach u n ad g ło wą, p o ży wien ia i ro zry wk i, n iek o n ieczn ie wy rafin o wan ej. „W g ru n cie rzeczy u lica Wielk a, n awet w d o b ie s weg o ro zk witu , n ie miała w s o b ie n ic z wielk o ś ci. Stan o wiła zap lecze u licy M ars załk o ws k iej. M ieś ciły s ię p rzy n iej d ru g o rzęd n e jad ło d ajn ie i k awiarn ie p ełn e zak amark ó w, s to łó w b ilard o wy ch , b u k mach eró w i ś cis zo n y ch ro zmó w n a tematy wy ś cig o wy ch afer” 3 , zau waża w Złym Leo p o ld Ty rman d . Atmo s ferę rejo n u , w k tó ry wk racza n as z an o n imo wy p o d ró żn y , d ziś zajęteg o p rzez p lac Defilad , n ietru d n o s o b ie wy o b razić, p rzy wo łu jąc wid o k i zap amiętan e

z p o d o b n y ch o k o lic w n iezn is zczo n y ch wo jn ą mias tach Eu ro p y . Gęs ta zab u d o wa, g o rączk o wy ru ch , g war, n ag ab y wan ie, o b fito ś ć miejs c n o cleg o wy ch , łaźn i, res tau racji, k ab aretó w, k n ajp , s p elu n ek i k in . Gd y g o ś ć zmęczy s ię włó częg ą, w p o b liżu czek a n ań aż d ziewiętn aś cie s p o ś ró d czterd zies tu s ied miu d ziałający ch w Wars zawie h o teli i p en s jo n ató w. M n iej wy mag ający wy b ierają zn an ą n am ju ż As to rię, d o s ło wn ie o k ro k o d d wo rca, w b u d y n k u p rzy Ch mieln ej 4 9 , lu b h o tel Amery k ań s k i p o d n u merem 4 7 , w k amien icy M au ry ceg o Wo lfo wicza. Nieco d alej za p o mo cą d wó ch s zy ld ó w n a b alk o n ie n ad wejś ciem rek lamu je s ię Litews k i (Ch mieln a 1 9 ). W ś red n io p o p u larn y m Wied eń s k im p rzy M ars załk o ws k iej 1 0 2 , g d zie, jak wieś ć n ies ie, p o p ełn io n o k ilk a s amo b ó js tw, p o k ó j d wu o s o b o wy k o s ztu je o d o ś miu d o cztern as tu zło ty ch za d o b ę, a jed n o o s o b o wy – o d p ięciu d o o ś miu , p rawie jak w p en s jo n atach . Najmn iej, b o cztery zło te, p o b iera za n o cleg Pary s k i, ad res : M ars załk o ws k a 1 0 5 . Wb rew n azwie s u g eru jącej wy k win tn e waru n k i, lep iej n ie p rzes ad zać z o czek iwan iami. Nas zemu b o h atero wi, s k u s zo n emu o fertą, d o s tan ie s ię cias n y p o k o ik n a o s tatn im p iętrze, wy p o s ażo n y w łó żk o , s tó ł, k rzes ło i u my walk ę. Na s zczęś cie n ie wie, ile o p is y wan y ch w k ro n ik ach k ry min aln y ch d ramató w, łączn ie z zab ó js twami, ro zeg rało s ię ju ż p o d ty m d ach em, b o n ie mó g łb y zmru ży ć o k a. Zres ztą raczej n iech n ie g as i ś wiatła, b o ś lad y n a k o cu zn amio n u ją o b ecn o ś ć p lu s k iew. M u s i liczy ć s ię też z ty m, że jeś li p o p ro s i o wy n ajęcie p o k o ju n a całą d o b ę, n iek tó re h o tele o d p rawią g o z k witk iem. Właś cicielo m b ard ziej o p łaca s ię o fero wać je n a g o d zin y . J eś li zmien i zd an ie, ch ętn e p an ien k i czek ają ju ż n a n ieg o w h o telo wy m h o lu . Ten ty p n o cleg o wn i n azy wa s ię w Wars zawie „u meb lo wan y mi p o k o jami”. Stąd też o b ecn o ś ć w o k o licy liczn y ch g ab in etó w lek ars k ich , ś wiad czący ch u s łu g i p łatn y m d amo m d o to warzy s twa o raz ich k lien to m. Dla s p rag n io n y ch mn iej ry zy k o wn y ch atrak cji też co ś s ię zn ajd zie. Ch o ćb y k in o . Przy s amej M ars załk o ws k iej d ziała aż s ześ ć: Imp erial, So k ó ł, Victo ria, Świato wid , Cap ito l i k in o teatr Sty lo wy . Najciek awiej ro b i s ię p o zmro k u , g d y o k o lica k u s i feerią n eo n ó w. Sk rzy żo wan ie M ars załk o ws k iej i Alej J ero zo lims k ich mo że k o n k u ro wać p o d wzg lęd em ich liczb y ty lk o z Trak tem Kró lews k im. Dzies ięcio letn i Zb ig n iew Pak als k i, ch o ć d o b rze zn a d wo rzec i jeg o zap lecze, o d wied zając częs to o jca zatru d n io n eg o w u rzęd zie p o czto wy m p rzy Ch mieln ej, za k ażd y m razem ro zd ziawia b u zię z zach wy tu n a wid o k mig ający ch ś wiateł. Zap amięta ze s zczeg ó łami: „w n aro żn ik u Alej J ero zo lims k ich wielk ie czerwo n e k o ło , a n a n im n ieb ies k i n ap is n a g ó rze: Po rter, d o łem: Bro war Kró lews k i w Ży wcu , a p o ś ro d k u p ięk n a zło ta k o ro n a. Po b o k ach czerwo n e, wy s o k ie

n a 2 metry b lo k o we litery o d s tro n y M ars załk o ws k iej – Pijcie Piwo , a o d s tro n y Alej – Rad io Telefu n k en , a n ad n imi zn ak firmy teg o k o n cern u , n a s amy m zaś n aro żn ik u jas n o k remo wy Orb is i b iała s trzała d o p arteru , d o ro zjarzo n eg o ś wiatłem witry n i g ab lo t lo k alu Orb is u . Na s ąs ied n im n aro żn ik u p o łu d n io wo -zach o d n im, n a n is k im d wu p iętro wy m p ałacu M arco n ieg o , trzy wielk ie n eo n y . Na s amy m ro g u p ó łk o lis to b ieg n ący n ap is Po rter-Piwo -Wó d k i, d o łem w ramce Hab erb u s ch i Sch iele, a wewn ątrz zn ak firmo wy b ro waru : żó łty m n eo n em n ary s o wan y Sfin k s . Nad ś ro d k o wą częś cią p ała p o n ad d wu metro wa rek lama zło żo n a z k o lo ro weg o ry s u n k u mo ty la, a p o d n im n ap is Pu d er An tib a. Nad p rawy m ry zalitem ró wn ie wy s o k a k o n s tru k cja rek lamy cztero rzęd o wej – n ajwy żej ry s u n ek rewo lweru , a co raz n iżej Sło n e M y d ło Rewo lwer M ajd e. (...) Nap rzeciw, p o p ó łn o cn ej s tro n ie d wo rca, n a d ach u k amien icy Ch mieln a 4 7 , ró wn ie wy s o k i n eo n rek lamu jący b aterie Cen tra z firmo wy m k ro jem o zd o b n y ch liter w p ięk n ie s eled y n o wy m k o lo rze i ry s u n ek latark i elek try czn ej, k tó ra s ię co k ilk a min u t zap alała i g as ła – efek t ten u zy s k an o p o p rzez au reo lę b iały ch , p ro mien iś cie ro zch o d zący ch s ię k res ek n eo n o wy ch ” 4 .

Rejo n d wo rca o k o ło 1 9 3 7 ro k u . Bu d y n k i p rzy s k rzy żo wan iu Alei J ero zo lims k ich z M ars załk o ws k ą z ch arak tery s ty czn y mi rek lamami: „Rad io Telefu n k en ”, „Po rter – p iwo i wó d k i Hab erb u s ch i Sch iele”, „Orb is ”. Ulicą jad ą s amo ch o d y i tramwaj lin ii 8 .

Neo n y to n o wo czes n o ś ć. Sk o jarzen ie d o ś ć złu d n e, b o w u licach za d wo rcem zag n ieźd ził s ię n a d o b re wiek d ziewiętn as ty . Seces y jn e k amien ice o g łęb o k ich p o d wó rk ach , cias n o p rzy warte d o s ieb ie b o k ami. Przy Wielk iej jes t ich ju ż d wad zieś cia. Pań s k a ma o p in ię mo że n ie n ajlep s zej, ale p rzy zwo itej u licy , z g azo wy mi latarn iami wed le wzo ru z 1 9 3 5 ro k u . Sien n a i Ślis k a, o b ie ró wn ie wąs k ie, two rzą zg ran ą p arę, zab u d o wan ą wy s o k imi d o mami z wy g o d n y mi mies zk an iami, w k tó ry ch lo k u ją s ię b o g aci k u p cy . Fro n to n y p o o b u s tro n ach u licy rzu cają cień n a jezd n ię p rzez więk s zą częś ć d n ia. Zap ach p alo n eg o węg la i my d lin mies za s ię z wo n ią wy my teg o as faltu i aro matami to waró w wy s tawian y ch n a zewn ątrz s k lep ó w. M o d n i arch itek ci, b ry lu jący w rząd o wy ch s ferach , zafas cy n o wan i mo d ern izmem, n ie k ry ją, że n ajch ętn iej zb u rzy lib y te relik ty p o p rzed n iej ep o k i aż d o fu n d amen tó w

i b u d o wali o d n o wa, n a s u ro wy m k o rzen iu . Szk o d a ty lk o , że cała rewo lu cja ro zb ija s ię o b ajo ń s k ie o d s zk o d o wan ia, jak ie trzeb a b y ło b y zap łacić właś cicielo m.

Lepsze Sp o ro zależy jed n ak o d p ers p ek ty wy . Dla p rzeciętn eg o mies zk ań ca Dzieln icy Pó łn o cn ej – Dzieln ej, M iłej, Smo czej, Pań s k iej czy Stawek – u lice p o ło żo n e w p o łu d n io wej częś ci Śró d mieś cia: Ślis k a, Pań s k a, Tward a, M ariań s k a u ch o d zą za lep s ze, a d la n ajb ied n iejs zy ch – wręcz za lu k s u s o we. „Tu taj mies zk ała n ajp o b o żn iejs za i n ajb ard ziej k o n s erwaty wn a częś ć wars zaws k ich Ży d ó w. Du że firmy raczej s ię n ie in s talo wały , n ajczęś ciej wid ziało s ię małe s k lep y z ży wn o ś cią, p rzy p rawami k o rzen n y mi, mlek iem, s ło d y czami o raz s k ład zik i węg lo we – ws p o min a Is aak Bas h ev is Sin g er. – Więk s zo ś ć mies zk ań có w ży ła u b o g o , ale jeś li k to ś b y ł b o g aczem, to s o lid n y m b o g aczem, b ez b an k ru ctw, d łu g ó w, h ip o tek i. Na » ty ch « u licach p rawie w k ażd y m p o d wó rk u mieś ciła s ię ch as y d zk a s ztib ł, a n a k ilk a d o mó w p rzy p ad ała ry tu aln a łaźn ia. Ch ło p cy i mło d zi mężczy źn i s tu d iu jący To rę rzad k o k ied y ch o wali p ejs y , o k ręcając je wo k ó ł u s zu – tu taj n ie b y ło tak iej p o trzeb y ” 5 . Nied alek o , p rzy p lacu Grzy b o ws k im, zn ajd u je s ię s y n ag o g a u fu n d o wan a p rzez małżeń s two No ży k ó w i p rzek azan a tes tamen tem p o ich ś mierci g min ie s taro zak o n n y ch . J es t o b s zern a, ma aż trzy s ta miejs c s ied zący ch – zaró wn o d la mężczy zn , jak i d la k o b iet. Zamo żn iejs i mies zk ań cy o k o licy – k amien iczn icy , k u p cy , fab ry k an ci – zas iad ają p o d czas ś wiąt w wy k u p io n y ch d la s ieb ie ławach . „W p iątek wieczo rem, p rzed n ad ejś ciem s zab as u , całą o k o licę o b ch o d ziła s traż czu wająca, b y ws zy s tk ie s k lep y zo s tały zamk n ięte wcześ n iej n iż w p o zo s tałe d n i ty g o d n ia. Nie zd arzy ło s ię, b y jak iś s k lep czy mag azy n b y ł o twarty w s zab as . W s o b o tę ran o u lice wy p ełn iały s ię zap ach em czu len tu i k u g lu . Ze ws zy s tk ich o k ien d o b ieg ały d źwięk i s zab as o wy ch p ieś n i. Tu taj b y ła ziemia Izraela” 6 . W 1 9 3 0 ro k u n a Wielk iej s to i ju ż o k o ło d wu d zies tu k amien ic. W s p is ie ich właś cicieli n azwis k a ży d o ws k ie p rzep latają s ię z p o ls k imi i n iemieck imi: Bella Cy n g is o r (Wielk a 1 8 ), k o mis arz ek o n o miczn y Teo d o r Kah l (Wielk a 2 o raz 6 ), To b ias z Deren s ztajn (Wielk a 1 3 ), Tro jan o ws cy (Wielk a 3 ). Najs tars ze b u d y n k i p rzy u licy p rzez p o n ad p ó ł wiek u zd ąży ły zmien ić właś cicieli: p o s es ją p o d n u merem 7 d y s p o n u je teraz małżeń s two Gu rman zamias t J an a Bo g d ań s k ieg o , k tó ry fig u ro wał w s p is ie z 1 8 5 4 ro k u , d o m p o d n u merem 9 n ależy d o Wład y s ława Bro k man a (wcześ n iej b y ł włas n o ś cią Win cen teg o To mas zews k ieg o ), p o d 1 9 – d o Cala Szmu la,

a p o d 2 3 – d o Samu ela M u n tza.

Pomnik Bu d y n ek Dwo rca Głó wn eg o ty mczas em p n ie s ię w g ó rę, ale n awet czło wiek n iep rzes ąd n y mó g łb y u zn ać, że ciąży n ad n im jak ieś fatu m. Os iem lat min ęło , n im wy b ran o d la n ieg o arch itek ta. Nies p ełn a trzy lata p o ro zp o częciu p rac arch itek t, wracając tak s ó wk ą z zajęć n a u czeln i, d o s tał zawału . Nie u d ało s ię g o u rato wać. Wk ró tce p o tem ró wn ie n ag le u miera s zef p raco wn i n ad zo ru jącej p ro jek t. Ro b o ty s ię ś limaczą. Lu d zie n arzek ają n a n ied o g o d n o ś ci. Zamy s ł jes t zb y t amb itn y , s k ala p rzed s ięwzięcia o g ro mn a, n o wo czes n a k o n s tru k cja s p rawia tru d n o ś ci tech n iczn e. Na d o k ład k ę ws zy s tk o k o s ztu je k ro cie. A teraz ten p o żar. Ale p o k o lei. By rato wać s y tu ację p o ś mierci p ro jek tan ta Czes ława Przy b y ls k ieg o i s zefa p raco wn i Eu g en iu s za Pio tro ws k ieg o , u rzęd n icy p o wo łu ją s p ecjaln e b iu ro arch itek to n iczn e zatru d n iające zd o ln y ch arch itek tó w ś wieżo p o d y p lo mie, k tó rzy d o k o ń czą o s iero co n e d zieło . Będ zie n ad n imi czu wać tró jo s o b o wa k o mis ja, p iln u jąc, b y rezu ltat b y ł zg o d n y z wy ty czn y mi. Te zaś b rzmią: ma b y ć jak n ajp o tężn iej, n o wo cześ n ie, lecz n ie rad y k aln ie. Z ro zmach em. Pań s two wo twó rczo . M o cars two wo . Z n acis k iem n a p o ls k o ś ć. „Kto d ziś p rzy jeżd ża d o Wars zawy i wy s iad a n a Głó wn y m Dwo rcu , ju ż n a p o d ziemn y ch p ero n ach zau waży o g ro m p racy . Po d ziemią p o ws tało małe mias to p ero n ó w i tu n eli. Po d min o wan o cały o d cin ek Alej J ero zo lims k ich , aż d o Wis ły , g d zie tu n el wy p lu wa p o ciąg i n a mo s t. Gó rn e p ero n y s to p n iały w n as zy ch o czach . Po ciąg i ląd u ją p o d p o wierzch n ią u licy . Nad tu n elami n ato mias t jes zcze s tras zą n as ru d ery , b rzy d k ie h ale i s zo p y , two rząc p ro wizo riu m d wo rco we” 7 , relacjo n u ją s tan p rac Wik to r Hu lewicz i An to n i Dy g at w p rzewo d n ik u Jesteśmy w Warszawie. J es t lip iec 1 9 3 8 ro k u . Prace zb liżają s ię d o k o ń ca. Trwa ty n k o wan ie g łó wn ej h ali, p ero n y i g alerie n ieb awem p rzy jmą p ierws zy ch p as ażeró w. Kiero wn ictwo b u d o wy zap ras za n a miejs ce d zien n ik arzy . M o g ą o b ejrzeć częś ć g mach u w s tan ie s u ro wy m i wy o b razić s o b ie, jak zap rezen tu je s ię w p ełn ej k ras ie. Po o twarciu s tan ie s ię cen tru m k o mu n ik acy jn y m d la całej Po ls k i, łączący m ws ch ó d i zach ó d Eu ro p y . Po d ziemn y tu n el p o d ś cis ły m cen tru m mias ta, z czterema p o d ziemn y mi p ero n ami. Os iem to ró w, w d als zy m etap ie d wan aś cie. Po łączo n e

p o p rzeczn y mi

g aleriami,

p o zwo lą

na

b ezk o lizy jn e

p rzejś cie

pod

Alejami

J ero zo lims k imi alb o n a d ru g ą s tro n ę, d o p rzy s tan k ó w au to b u s o wy ch zlo k alizo wan y ch p rzy Ch mieln ej, o b o k s tacji metra, b o i o n o jes t w p lan ach . Będ zie g o d n ą wizy tó wk ą n o weg o p ań s twa, n iczy m Gd y n ia alb o Cen traln y Ok ręg Przemy s ło wy . J an Ku b als k i, s zef Biu ra Stu d ió w Ko lei Po d ziemn ej: „Po win ien u d erzać p rzy jeżd żający ch , s wo ich i o b cy ch , wy g ląd em s wy m, o g ro mem, d ając n a ws tęp ie wy o b rażen ie wielk iej metro p o lii Eu ro p y , s to licy trzy d zies to milio n o weg o p ań s twa o k u ltu rze Zach o d u ” 8 . J ak mo n u men taln y d wo rzec M ilan o Cen trale, p rzeb u d o wan y n ied awn o zg o d n ie ze ws k azó wk ami M u s s o lin ieg o , b y u o s ab iał p o tęg ę fas zy s to ws k ich Wło ch . Alb o n ig d y n iezrealizo wan y węzeł k o lejo wo -lo tn iczy p o ś ro d k u id ealn eg o mias ta Ville Rad ieu s e, n ak reś lo n eg o p rzez Le Co rb u s iera. Sy tu acja międ zy n aro d o wa k o mp lik u je s ię, p ań s twa p rężą mu s k u ły . Arch itek tu ra d o b rze s p rawd za s ię w tak ich d emo n s tracjach . Po d s tawo we fu n k cje to n ie ws zy s tk o . Na d wo rcu o p ró cz h ali o d jazd ó w, p rzy jazd ó w i s trefy d la p o d ró żn y ch zn ajd ą s ię: s ala b an k ieto wa, s ala zjazd ó w n a s to p ięćd zies iąt o s ó b , wy k o rzy s ty wan a p o d czas o ficjaln y ch u ro czy s to ś ci, i s alo n recep cy jn y d o p o u fn y ch ro zmó w, k tó ry m p rzy s łu ch iwać s ię b ęd zie p atro n u jący temu p o mies zczen iu p o s ąg mars załk a Piłs u d s k ieg o . J ed n o cześ n ie mo że p ełn ić fu n k cję o g ó ln o d o s tęp n ej n aro d o wej g alerii. Ozd ab iają g o n ajlep s i ws p ó łcześ n i arty ś ci, wy b ran i w k o n k u rs ie. Sztu k a w s łu żb ie rząd o wi. Sy mb o lik a czy teln a: p o s ąg matk i-Po lo n ii z o rłem w d ło n iach , wy o b rażen ia b o g actw n atu raln y ch , Wars zawa p rzed s tawio n a w cen traln y m miejs cu p o ś ró d ws zy s tk ich k o n ty n en tó w i mies ięcy ro k u , aleg o rie d ziewięciu zawo d ó w. Częś ć d ek o racji jes t ju ż g o to wa. M ateriały wy łączn ie p o ls k ie: d o lo mity z Lib iąża, g ran ity ze Zd ziło wa, marmu r z M o rawicy , alab as ter z Żu rawn a, k o s tk a z b azaltu wy d o b y wan eg o w J an o wej Do lin ie, o s ad zie zało żo n ej w ramach ak cji k o lo n izacy jn ej Kres ó w. Płas k o rzeźb y , mo zaik i, p o s ąg i, witraże i g ig an ty czn e malu n k i ś cien n e mają b y ć „o g ląd an e p rzez n ajs zers ze rzes ze p o d ró żn y ch , z k tó ry ch wielu n ig d y n ie o d wied za mu zeu m i wy s taw” 9 , a w p amięci wracający ch d o s ieb ie g o ś ci zag ran iczn y ch p o zo s tawić p amięć o k raju , k tó ry właś n ie o d wied zili. „Ws zy s tk ie d wo rce ś wiata to p o n u re » mo rd o wn ie« , wy p ran e z atmo s fery p rzy jemn ej g o ś cin n o ś ci, k tó rą jed y n ie mo że s two rzy ć s ztu k a d o b rze u ży ta. Niech że

d wo rzec n as z n ie b ęd zie p o d o b n y wewn ątrz d o żad n eg o d wo rca ś wiata. An i d o ś wiąty n i, an i d o k rzy żack ieg o zamk u , an i d o fab ry k i” 1 0 , p is ze o cen iający n ad es łan e n a k o n k u rs p race arty s tó w malarz Tad eu s z Pru s zk o ws k i. J es zcze ro zmiary . Sama h ala o d jazd ó w, d łu g a n a o s iemd zies iąt metró w i wy s o k a n a d wad zieś cia cztery , p rzewy żs zy ro zmach em „ws zy s tk ie s ale p u b liczn e i n awy k o ś cieln e Wars zawy ” 1 1 . Ob o k d wo rca n ajwięk s zy p lac s to licy , o p o wierzch n i czterech h ek taró w, d wieś cie s ied emd zies iąt jed en n a s to p ięćd zies iąt s ied em metró w, częś cio wo o d k ry ty , b y p rzech o d n ie mo g li p o d ziwiać ru ch p o ciąg ó w w tu n elu , a p as ażero wie wy jech ać n a p o wierzch n ię ru ch o my mi s ch o d ami, n ie tracąc czas u . Iry tu jące es tetó w ty ły k amien ic p rzy Ch mieln ej zak ry te p o d łu żn y m b iu ro wcem o twierający m s ię w p o ło wie n a wy lo t d o ciąg n iętej d o p lacu u licy Wielk iej. W p ó łn o cn o -zach o d n im n aro żn ik u , o d Ch mieln ej, p ięćd zies ięcio s ześ cio metro wy h o tel. Cało ś ć w s ty lu mo d ern izmu z elemen tami art d éco . Dzien n ik arze s ą o czaro wan i. „Nad k ip iący m g warem p ero n ó w, n ad to rami i p o ciąg ami ro ś n ie » Pałac n iezn an eg o p as ażera« ” 1 2 , zach wy ca s ię au to r tek s tu w „Ro b o tn ik u ”. In n i wied zą, że ch o d zi raczej o Pałac Dru g iej Rzeczy p o s p o litej. J ed en z wielu zap lan o wan y ch . „Cu d arch itek tu ry p o ls k iej” 1 3 , k rzy czą n ag łó wk i. Czas em ty lk o p ad n ie p y tan ie – w imien iu czy teln ik ó w – k ied y ó w p ałac b ęd zie wres zcie o d d an y d o u ży tk u ? „Zak o ń czen ie b u d o wy (...), jak zres ztą k ażd eg o wielk ieg o g mach u u ży teczn o ś ci p u b liczn ej, jes t u zależn io n e o d całeg o s zereg u o k o liczn o ś ci, w więk s zo ś ci wy p ad k ó w całk o wicie n iezależn y ch o d k iero wn ictwa b u d o wy , wo b ec czeg o u s talen ie w ch wili o b ecn ej d o k ład n eg o termin u o d d an ia d o u ży tk u Dwo rca jes t jes zcze n iemo żliwe” 1 4 , wy jaś n ia „Arch itek tu ra i Bu d o wn ictwo ” wio s n ą 1 9 3 9 ro k u .

Drugie życie J es t ciep ły p o ran ek 6 czerwca 1 9 3 9 ro k u , tu ż p o s zó s tej ran o , g d y k tó ry ś ze s p ies zący ch d o p racy p rzech o d n ió w d o s trzeg a d y m u n o s zący s ię n ad g łó wn ą h alą s ześ cio p iętro weg o b u d y n k u d wo rca. Wieś ć ro zn o s i s ię s zy b k o , s trażacy w mig s ą n a miejs cu . Po d ziemn e p ero n y , u d o s tęp n io n e p o d ró żn y m ro k wcześ n iej, o tej p o rze s ą p ełn e lu d zi, ale u d aje s ię w p o rę ewak u o wać ws zy s tk ich i n ie d o p u ś cić d o p an ik i.

Po ciąg i zmierzające w s tro n ę Wars zawy Głó wn ej zatrzy mu ją s ię w d ro d ze, k o lejarze o g łas zają, b y k o rzy s tać z zas tęp czej k o mu n ik acji. Ulica, ś wiad o ma k o mp lik u jącej s ię s y tu acji międ zy n aro d o wej, s zy b k o zn ajd u je wy tłu maczen ie: to n a p ewn o p iąta k o lu mn a, n iemieck i s ab o taż. Śled ztwo p rzep ro wad zo n e n a miejs cu wy k azu je, że p o żar s p o wo d o wała is k ra wzn ieco n a w wad liwy m ap aracie d o s p awan ia. Z o g n iem walczy b lis k o d wu s tu s ześ ćd zies ięciu s trażak ó w. Ud aje s ię im wy n ieś ć z wn ętrza więk s zo ś ć cen n y ch rzeźb , mo d eli, o b razó w, k tó re n ie zd ąży ły n awet zawis n ąć n a ś cian ach . Ale s am g mach , mimo żelb eto n o wej k o n s tru k cji, jes t w o p łak an y m s tan ie. Ży wio ł s trawił n iemal całą h alę o d jazd ó w, p rzep ad ły zamo co wan e ju ż d ek o racje, zwalo n y d ach p o ciąg n ął za s o b ą s tro p n ad d o ln y m p o zio mem d wo rca. J es zcze p rzez k ilk a ty g o d n i p o zak o ń czo n ej ak cji b ry g ad y u s u wają s k u tk i p o żaru . Po d czas ak cji g in ie jed en ze s trażak ó w, J an So k o lik . Ch o wają g o z h o n o rami. Kilk u in n y ch ciężk o ran n y ch leży w s zp italach . Na p lacu Piłs u d s k ieg o p remier Sk ład k o ws k i p rzy wtó rze s alw h o n o ro wy ch b ry g ad zis to m d o mu n d u ró w Krzy że Zas łu g i.

p rzy p in a s ześ ćd zies ięciu

d wó m

Przes ąd n i p rzy p o min ają s o b ie n aty ch mias t o n ied o k o ń czo n ej h is to rii Dwo rca Wied eń s k ieg o . To o k ro p n e u ś wiad amiać s o b ie, że zn ó w jes t s ię s k azan y m n a p ro wizo rk ę, g d y ty le lat marzy ło s ię o p o mn ik u p o tęg i. Atmo s fera w Eu ro p ie wciąż g ęs tn ieje. Kilk a p rzeczn ic o d s p alo n eg o d wo rca, p rzy Zieln ej 2 5 , w wielk im, s ied mio k o n d y g n acy jn y m g mach u n ależący m d o lewico weg o Sto warzy s zen ia Wzajemn ej Po mo cy Su b iek tó w Han d lo wy ch Wy zn an ia M o jżes zo weg o Wars zawy , g d zie p o mies zczen ia wy n ajmu je Po ls k ie Rad io , p o d k o n iec s ierp n ia 1 9 3 9 ro k u s p ik erzy p ełn ią d y żu ry ju ż p rzez całą d o b ę, wy czek u jąc ro zwo ju s y tu acji p o u ltimatu m, k tó re p o s tawił rząd o wi Hitler. W n o cy z 3 1 s ierp n ia n a 1 wrześ n ia d y żu rn y m jes t J eremi Przy b o ra. „Z u lg ą p o witałem p o ran ek , k tó ry ro zjaś n ił n ieb o n ad k amien icami p o p rzeciwn ej s tro n ie Zieln ej. Ws tawał jas n y , p ięk n y d zień , k ied y zd ałem d y żu r mo jemu zmien n ik o wi, b o d ajże Zb y s zk o wi Święto ch o ws k iemu . Z J u lk iem, p ełn iący m jes zcze o b o wiązk i in s p ek to ra, wy mien iliś my k ilk a o p ty mis ty czn y ch zd ań n a temat b lefu jąceg o n ajwy raźn iej Hitlera. Wid o czn ie u g iął s ię wo b ec n ieu s tęp liwo ś ci wład z p o ls k ich , s k o ro termin u ltimatu m min ął o p ó łn o cy , a jes t ju ż p o s zó s tej ran o i n ic s ię n ie d zieje. Wy s zed łem n a u licę. Owiał mn ie rześ k i, p o ran n y ch łó d wy s tu d zo n eg o n o cą p o wietrza. Zro b iło mi s ię o d teg o lek k o i p o g o d n ie i p o my ś lałem s o b ie: O, jak że p ięk n e jes t ży cie b ez

wo jn y ! I wted y u s ły s załem za s o b ą g ło s J u lk a: – J eremi! Ob ejrzałem s ię. Stał n a b alk o n ie p ierws zeg o p iętra, n a k tó ry m mieś ciło s ię s tu d n io o raz p o k ó j in s p ek to ró w, i wo łał k u mn ie wy ch y lo n y p rzez b alu s trad ę. – Zaczęło s ię! I n a p o p arcie jeg o s łó w ze ws zy s tk ich s tro n mias ta zawy ły s y ren y alarmo we” 1 5 .

Strażacy p o rząd k u ją p o g o rzelis k o Dwo rca Głó wn eg o .

Z n ajwięk s zeg o rad io weg o s tu d ia, o k u b atu rze ty s iąca d wu s tu metró w, p rzez k o lejn e d n i, mimo h u k u p o cis k ó w p rzen ik ająceg o p rzez mu ry , d o b ieg ają d źwięk i k o n certó w o d g ry wan y ch p rzez zn an eg o p ian is tę Wład y s ława Szp ilman a: „2 3 wrześ n ia g rałem p o raz o s tatn i p rzed mik ro fo n ami rad ia. W d rzwiach s p o tk ałem p rezy d en ta Starzy ń s k ieg o . By ł n ied b ale u b ran y , n ieo g o lo n y , a n a jeg o twarzy ry s o wał s ię wy raz ś mierteln eg o zmęczen ia. Teg o d n ia miałem g rać Ch o p in a. Bo mb y s p ad ały co ch wilę w b ezp o ś red n iej b lis k o ś ci s tu d ia, o k o liczn e zaś d o my s tały w p ło mien iach ” 1 6 , zan o tu je Szp ilman . Starzy ń s k i p rzy s zed ł właś n ie wy g ło s ić o s tatn ie p rzemó wien ie d o wars zawiak ó w. Hitlero wco m d wo rzec jes t p o trzeb n y . Po wejś ciu d o Wars zawy łatają g o n ap ręd ce, żeb y p ełn ił s wą fu n k cję. J es ien ią 1 9 4 0 ro k u mo g ą ju ż o d d ać d o u ży tk u n ap rawio n ą h alę. Nad wejś ciem zawis a wielk i n ap is „Wars ch au Hau p tb ah n h o f Wars zawa Glo wn a” i flag i ze s was ty k ą. M alo wan e n a b iało s was ty k i p o jawiają s ię też n a d ach u , co u wieczn ią zd jęcia lo tn icze. Słu żą za p u n k t o rien tacy jn y , o s trzeg ający p ilo tó w Lu ftwaffe p rzed o my łk o wy m zn is zczen iem tak ważn eg o węzła k o mu n ik acy jn eg o . We wn ętrzach – jak p o d k reś lają z s aty s fak cją g ad zin ó wk i – rząd zi fu n k cja, n ie p ro p ag an d o we o zd o b n ik i, o czy m n ajlep iej ma ś wiad czy ć s u ro wy s ty l res tau racji, wy k o ń czo n ej p rzy p o mo cy b y łeg o p raco wn ik a d wo rco weg o b iu ra p ro jek to weg o Ars en iu s za Ro man o wicza i u ru ch o mio n ej s p ecjaln ie d la n iemieck ich k lien tó w. M imo wo jn y p o s tęp u ją też ro b o ty p rzy p lacu d wo rco wy m zg o d n ie z p rzed wo jen n y m p lan em. Niemcy d o k o ń czają jeg o reg u lację, u s u wają res ztk i Dwo rca Wied eń s k ieg o i p rzeb ijają d o jś cie d o p lacu z u licy Wielk iej, b u rząc s to jącą tam k amien icę.

Nied o k o ń czo n y Dwo rzec Głó wn y , p o d czas wo jn y p rzemian o wan y p rzez o k u p an ta n a Wars ch au Hau p tb ah n h o f.

Z p rzed wo jen n y ch marzeń o wzn ies ien iu s y mb o lu p o tęg i II Rzeczp o s p o litej zo s tała ty lk o ru in a. Aleje J ero zo lims k ie – res ztk i d wo rca zb u rzo n eg o p rzez h itlero wcó w, wid o czn e o d s tro n y wy lo tu u licy Pan k iewicza.

Wraz z wy b u ch em p o ws tan ia wars zaws k ieg o p o rząd k o we zab ieg i p ro wad zo n e p rzez Niemcó w p rzy Dwo rcu Głó wn y m tracą s en s . Os o b n ą ro lę w p o ws tan iu u d aje s ię o d eg rać s ąs iad u jącej z n im k amien icy p rzy Wielk iej 4 9 , zn an ej n am ju ż jak o s ied zib a h o telu As to ria, w k tó ry m p ro s ty tu tk i o b s łu g u ją teraz n iemieck ich o ficeró w. O ten d o m, s trateg iczn ie p o ło żo n y ze wzg lęd u n a b lis k o ś ć d wo rca, g d zie s tacjo n u ją n iemieck ie o d d ziały , to czy s ię jed n a z n ajzaciek lejs zy ch walk w rejo n ie. W s ty czn iu 1 9 4 5 ro k u n a p o żeg n an ie z o p u s to s załą p o p o ws tan iu Wars zawą h itlero wcy p o d k ład ają ład u n k i wy b u ch o we p o d n iep o trzeb n y im ju ż Pałac Dru g iej Rzeczy p o s p o litej. Zn ik a, p o d o b n ie jak wcześ n iej o d b u d o wan a p rzez n ich d rewn ian a h ala d wo rco wa o d s tro n y Ch mieln ej i s p alo n a we wrześ n iu 1 9 3 9 ro k u No wa Po czek aln ia, w k tó ry ch s n u to miraże k o lejo wej ch wały . Ty lk o żelb et, jak o b iecy wali k o n s tru k to rzy , p rzetrzy ma ws zy s tk o . Wy k o n an y zeń s zk ielet h ali o d jazd ó w, k tó ry

zamias t ro zp aś ć s ię p o wy b u ch u , o s iad ł g łęb iej w ziemi, g ó ru je n ad zg lis zczami jak s mętn y k ik u t.

„Śliska-Pańska-Mariańska-Komitetowa. Wspomnienia – wspomnienia – wspomnienia”. Janusz Korczak, Pamiętnik, getto, maj 1942 roku W ś ro d k u s ły ch ać ś miech y , b rzęk k ielis zk ó w, ś p iewy . Gra mu zy k a. Wś ró d g o ś ci, w ro li k eln erek , k rążą p an ie z n ajlep s zeg o to warzy s twa. Na zewn ątrz, wzd łu ż mu ró w, leżą ch o rzy i u mierający z g ło d u . Wy ciąg ają ręce d o wch o d zący ch g o ś ci, żeb rząc o k ro mk ę ch leb a. Hitlero wcy z s aty s fak cją d o k u men tu ją tak ie k o n tras ty , k ręcąc an ty ży d o ws k ie filmy p ro p ag an d o we. Kawiaren k a p ro wad zo n a n a p arterze b u d y n k u p rzy Sien n ej 1 6 p rzez Tatian ę Ep s tein to jed en z k ilk u d zies ięciu lo k ali ro zry wk o wy ch d ziałający ch w wars zaws k im g etcie. Lu d zie g ro mad zą s ię w n ich , ch cąc ch o ćb y n a p arę ch wil zap o mn ieć o o taczającej ich p o n u rej rzeczy wis to ś ci, n ie rezy g n o wać z ży cia k u ltu raln eg o , p o u d awać s ami p rzed s o b ą, że ży cie to czy s ię jak d awn iej. Lo k al z Sien n ej ma o p in ię n ajlep s zeg o s alo n u mu zy czn eg o . Częs to wy s tęp u ją w n im s ławy , tak ie jak Wład y s ław Szp ilman czy mło d ziu tk a ś p iewaczk a M ary s ia Ajzen s ztad t, n azy wan a „s ło wik iem g etta”. Zag ląd a tu malarz Ro man Krams zty k , p o s ąs ied zk u wp ad a J an u s z Ko rczak . Pro wad zo n y p rzez n ieg o Do m Siero t p rzen ió s ł s ię tu taj p o ek s mis ji z d o ty ch czas o wej s ied zib y p rzy Ch ło d n ej, wy mu s zo n ej zmian ą g etto wy ch g ran ic. Zajął k ilk a p o mies zczeń – d u żą s alę i k ilk a b o czn y ch p o k o ik ó w n a p ierws zy m p iętrze, s alę b alo wą n a d ru g im i jes zcze k ilk a p o k o i n a p arterze, trzecim p iętrze i s try ch u . Getto wars zaws k ie u two rzo n e w p aźd ziern ik u 1 9 4 0 ro k u jed n ak o wo zag arn ęło lep s ze i g o rs ze u lice ży d o ws k iej Wars zawy , ch o ć

wś ró d

lu d zi

zmu s zo n y ch

do

p o zo s tan ia

w

d zieln icy

zamk n iętej u trzy my wał s ię jes zcze d o ty ch czas o wy ich p o d ział. „Sien n a to u lica lu d zi b o g aty ch , ład n a, czy s ta i s p o k o jn a – p is ze w Pamiętniku z getta warszawskiego Hen ry k M ak o wer. – Wielk ie fale ru ch u g etto weg o tu n ie d o ch o d ziły . Wid ziało s ię ty lk o tu i ó wd zie g ru p y s p acero wiczó w, tro ch ę s tars zy ch p an ó w i p ań . Tro ch ę mło d zieży . Tu mo żn a b y ło s p acero wać s p o k o jn ie. Na zn is zczo n y m p rzez b o mb y ro g u Wielk iej zimą n awet mo żn a b y ło jeźd zić n a s an k ach ”* . Ty ły k amien ic p rzy Sien n ej wy zn aczają p o łu d n io wą g ran icę g etta. J ej mies zk ań cy , zamo żn i, częs to zas y milo wan i Ży d zi, jak ro d zin a mies zk ającej p rzy Sien n ej 4 2 M iriam Watten b erg , n as to latk i, k tó ra u wieczn i wy d arzen ia tamty ch d n i w s wo im d zien n ik u , n ie ch cą s ię s tąd wy p ro wad zać. Zb ierają p ien iąd ze i zło to , b y p rzek u p ić wład ze n iemieck ie – ch cą, b y Sien n a zn alazła s ię w g etcie. Zd an iem Ży d ó w z „tamty ch u lic” b ezp o d s tawn ie zad zierają n o s a. „Aleja s zmo n d ru k ó w (źreb ak ó w)”* * , wy zło ś liwia s ię Eman u el Rin g elb lu m. Os tateczn ie z g etta zo s taje wy łączo n a n iep arzy s ta s tro n a u licy . Gran ica p rzeb ieg a też u licami Ch mieln ą i Sreb rn ą, aż d o Żelazn ej, o d ws ch o d u g etto zamy k ają M ars załk o ws k a i Wielk a, k tó rej p o d wó rk ami p rzeb ieg a mu r. M o n u men taln y b u d y n ek ma d wa wejś cia – o d Sien n ej i o d Ślis k iej, z fro n to wą częś cią zwró co n ą w s tro n ę Sien n ej. Zb u d o wan o g o d la To warzy s twa Wzajemn ej Po mo cy Praco wn ik ó w Han d lo wy ch i Przemy s ło wy ch mias ta Wars zawy . Org an izacja zrzes zająca Po lak ó w i Ży d ó w p o mag ała s zu k ać p racy b ezro b o tn y m, ws p ierała wd o wy i s iero ty , o rg an izo wała ak cje d o b ro czy n n e i k u ltu raln e. Kied y z k o ń cem p aźd ziern ik a 1 9 4 1 ro k u n a Sien n ą 1 6 s p ro wad za s ię Ko rczak wraz ze s wo ją ws p ó łp raco wn iczk ą Stefan ią Wilczy ń s k ą i d ziećmi, n a czwarty m p iętrze d ziała ju ż k u ch n ia lu d o wa d la in telig en cji, zo rg an izo wan a w ramach s p o łeczn ej s amo p o mo cy . Raz d zien n ie wy d aje zu p ę n a talo n y . Od b y wają s ię też zajęcia w s zk o le arty s ty czn ej p ro wad zo n ej za zg o d ą wład z n iemieck ich . Stu d iu jący , g łó wn ie mężczy źn i, u czą s ię g rafik i u ży tk o wej i ry s u n k u mas zy n o wo -tech n iczn eg o , marząc, że mo że k ied y ś d zięk i n o wo n ab y tej wied zy b ęd ą s tawiać włas n e d o my w Pales ty n ie. „Będ ziecie p amiętali wiele ró żn y ch d ró g i u lic – i u licę Ślis k ą,

i ten d o m, k tó ry n ie jes t n as z i my n ie jes teś my jeg o – p is ze Ko rczak d o d zieci. – Będ ziecie p amiętali p rzep ro wad zk ę i n ieład p ierws zy ch d n i i ty g o d n i, k las ę ciemn ą n a p arterze, s alę jas n ą n a trzecim p iętrze... A ci, k tó rzy u czą s ię ry s u n k ó w, b ęd ą p amiętali p o k o ik n a s try ch u z n iety n k o wan y m s u fitem i czerwo n y mi ś cian ami, n a k tó ry ch ro zwies zo n e s to p ięćd zies iąt o b razk ó w. Na d rzwiach wejś cio wy ch b y ł n ap is : » Pro s imy p an a zło d zieja, żeb y n ie łamał zamk a, b o p o k ó j jes t p u s ty , zamk n ięty jed y n ie d lateg o , żeb y g o ś cie k u ch n i lu d o wej n ie zan ieczy s zczali p o d ło g i« ”* * * . Latem 1 9 4 2 ro k u h itlero wcy zaczy n ają wy wo zić mies zk ań có w g etta d o o b o zó w zag ład y p o d p retek s tem wy s ied leń n a Ws ch ó d . W d zieln icy zamk n iętej mo g ą p o zo s tać ty lk o zatru d n ien i p rzez wład ze lu b n iemieck ie p rzed s ięb io rs twa. M ałe g etto zo s tan ie wy łączo n e z d zieln icy zamk n iętej i p o n o wn ie zas ied lo n e. Od wy ro k u n ie ma o d wo łan ia. Na Ums ch lag p latz – p lac p rzeład u n k o wy n a p ó łn o cn y m s k raju g etta, p rzy u licy Stawk i – trafiają tłu my . Są tu mło d zi i s tarzy , zd ro wi i led wie p o włó czący n o g ami z o s łab ien ia. Ran k iem 5 lu b 6 s ierp n ia 1 9 4 2 ro k u (relacje h is to ry k ó w s ą ro zb ieżn e) Niemcy p rzy ch o d zą n a Sien n ą 1 6 . Ok o ło g o d zin y d zies iątej d zieci s to ją ju ż n a ch o d n ik u , u fo rmo wan e w czwó rk i. Sch lu d n ie u b ran e, n ie wy g ląd ają n a zag ło d zo n e. Z d o mu wy ch o d zi Ko rczak , Wilczy ń s k a, res zta p ers o n elu Do mu Siero t. Id ą w k ieru n k u Ums ch lag p latzu , o to czen i p rzez p o licjan tó w.

Powroty Gd y d o Wars zawy wk raczają żo łn ierze rad zieccy wraz z 1 . Armią Berlin g a, p rzy s łan i p rzez zło żo n y z k o mu n is tó w rząd lu b els k i ek s p erci z Gru p y Op eracy jn ej Wars zawa k rążą p o mieś cie ro zk lek o tan y m g azik iem, b ad ając ro zmiary s trat. Teren n a p ó łn o c o d zb u rzo n eg o d wo rca p rzed s tawia ró wn ie o p łak an y wid o k jak jeg o ru in a s tras ząca n ap rzeciw wy lo tu u licy . Częś ć b u d y n k ó w to wy p alo n e o d wewn ątrz mas y wn e ś cian y fro n to we, tak ie jak fro n t n ajwięk s zeg o w o k o licy b u d y n k u p o d ad res em Sien n a 7 , o trzech ś cian ach wy ch o d zący ch n a Zieln ą, Sien n ą i Wielk ą. Tam p rzeży ł b o mb ard o wan ie p o d czas p o ws tan ia wars zaws k ieg o d o ro s ły ju ż Zb ig n iew Pak als k i:

„Po d s zed łem d o d rzwi o d p o d wó rza i d o jrzałem, jak w g ęs tej mg le – mimo s ło n eczn ej p o g o d y – fro n ty o d Zieln ej i Sien n ej o raz o ficy n a ty ln a s tały w cało ś ci, ale częś ć d o mu o d Wielk iej n ie is tn iała. Sześ ć p ięter two rzy ło teraz k u p ę g ru zu z p lątan in ą s terczący ch b elek s tro p o wy ch ” 1 7 , zan o to wał we ws p o mn ien iach . M u ry zo s tały , lecz wiele d o mó w miało d rewn ian e s tro p y , k tó re s ię zap aliły i zawaliły d o ś ro d k a. Kto p o p o ws tan iu s tracił d ach n ad g ło wą, jes t zad o wo lo n y , jeś li u d a s ię mu zn aleźć n awet w tak im d o mu k awałek ś cian y o s ło n iętej o d wiatru , i czy m p ręd zej wije g n iazd k o wś ró d g ru zó w, wcześ n iej p o ch o waws zy p o leg ły ch p o d czas p o ws tan ia k rewn y ch , jeś li u d a mu s ię zn aleźć ich ciała. M n ó s two tru p ó w wciąż leży w p o d wó rzach i p iwn icach . „Wars zawa, k tó ra w n iczy m n ie p rzy p o min a mias ta, p rzy p o min a raczej i co raz to b ard ziej two ry n atu ry , jak ieś zwały malin iak ó w i p iarg ó w tatrzań s k ich , p o p rzerzy n an e jarami zas y p an y ch u lic” 1 8 , p is ze k rak o ws k a p o etk a Wan d a Krag en . Ch o ć s ied emd zies iąt p ięć p ro cen t mias ta o b ró ciło s ię w ru in ę, rząd , zas ięg n ąws zy o p in ii ek s p ertó w, u zn aje, że s to lica p o win n a jed n ak zo s tać w Wars zawie. Zaczy n ają d o n iej wracać mies zk ań cy . Nies p ełn a d wu d zies to letn ia Iren a Birn b au m, k tó rej u d ało s ię u rato wać z g etta, b rn ie p rzez p o zo s tało ś ci „ty ch ” u lic, k tó re mies zk ań cy zatło czo n ej Dzieln icy Pó łn o cn ej u ważali za lu k s u s o we, a k tó re p ó źn iej s tały s ię „mały m g ettem”. Teraz to k s ięży co wy p ejzaż w k o lo rze lek k o zwietrzałej ceg ły . Przejś cie b lo k u ją ro wy i b ary k ad y , g ru zy w n iek tó ry ch miejs cach s ięg ają n awet czterech metró w. Iren a s zu k a s weg o d awn eg o d o mu p rzy Pań s k iej 3 6 , g d zie p rzeży ła p ierws zą miło ś ć i s k ąd u ciek ała n a s tro n ę ary js k ą. J es t marzec 1 9 4 5 ro k u . „M y ś lałam, że b y ło b y lep iej zas tać s ame g ru zy . W ten s p o s ó b s k o ń czy łb y s ię mit n ied ający mi s p o k o ju . Lecz d o m s tał n a miejs cu jak o lb rzy m p o ś ró d s amy ch d u ch ó w. Stał n ietk n ięty . Przes złam p rzez b ramę n a p o d wó rze. An i ży wej d u s zy . Patrzy łam n a b alk o n mo jeg o mies zk an ia. Po ch wili jak aś k o b ieta zaczęła trzep ać d y wan . Og arn ęła mn ie d ziwn a atmo s fera jak iejś n ierzeczy wis to ś ci. » Co o n a ro b i n a mo im b alk o n ie?« J es zcze ch wila i u k aże s ię w n im g ło wa o jca czy tająceg o g azetę. (...) J es zcze ch wila i u s ły s zę Marsz tryumfalny z Aidy. Ock n ęłam s ię, czu jąc n a s o b ie wiele p ar o czu o b s erwu jący ch mn ie z ciek awo ś cią” 1 9 . Na liś cie lo k ato ró w Birn b au m o d n ajd u je s wo je n azwis k o wciąż u mies zczo n e p o d n u merem 3 5 . Do ży cia wraca s k rzy żo wan ie M ars załk o ws k iej i Alej. Z u liczn y ch g ło ś n ik ó w

s ły ch ać k o mu n ik aty Czerwo n eg o Krzy ża i b ieżące wiad o mo ś ci n a p rzemian z mu zy k ą. Rad io zn ó w n ad aje!, cies zą s ię wars zawiacy . Teren wo k ó ł zru jn o wan eg o d wo rca s p o n tan iczn ie zmien ia s ię w targ p ełen zb ity ch n ap ręd ce d rewn ian y ch s to lik ó w, b u d ek i s trag an ó w. Częś ć s p rzed awan eg o mien ia p o ch o d zi z s zab ru . „Czeg ó ż tam n ie mo żn a k u p ić? – p is ze Zd zis ław Sach n o ws k i. – Od g ard ero b y i g alan terii p o p rzez ws zy s tk ieg o ro d zaju arty k u ły ży wn o ś cio we – d o czek o lad y i lu k s u s o wy ch win i wó d ek włączn ie (...). Setk i s trag an ó w, wy p ełn io n y ch to warem, h erb aciarn ie, res tau racje, b a – n awet » k o ła s zczęś cia« i lo teria fan to wa – ś ciąg ają tu co d zien n ie ty s iące k lien tó w. Kramy p rzes łan iały o d s tro n y M ars załk o ws k iej wid o k n a ru mo wis k o b ęd ące o n g iś p ięk n y m n o wo czes n y m b u d y n k iem Dwo rca Głó wn eg o ” 2 0 .

Ob ch o d y 1 maja 1 9 4 6 ro k u . J es zcze n ie n a p lacu Defilad , lecz w miejs cu , g d zie s tan ie Pałac wraz z o to czen iem.

Lo s ty ch res ztek jes t ju ż p rzes ąd zo n y . Sp rawo zd awca „Ex p res s u Wieczo rn eg o ” o d n o to wu je w n u merze z 3 0 maja 1 9 4 7 ro k u : „Dziś o g o d z. 5 min . 3 4 ran o » wieża« b y łeg o d wo rca ru n ęła wś ró d trzas k ó w, h u k u i k łęb ó w d y mu ”. Gru zy p o jech ały n a Och o tę, d o p ark u Szczęś liwick ieg o , g d zie u s y p an o z n ich s ztu czn ą g ó rk ę. Czas y , k ied y k o lej n iep o d zieln ie rząd ziła ty m miejs cem, p rzech o d zą d o h is to rii.

Pałace zamiast studni Arch itek ci, k tó rzy p rzeży li wo jn ę i też wracają d o d awn y ch d o mó w, zas tają w mies zk an iach k artk i o d k o leg ó w z wiad o mo ś cią: zg ło ś cie s ię p iln ie d o Biu ra Od b u d o wy Sto licy . Z p o czątk u BOS zach ęca wars zawiak ó w, b y włas n y m s u mp tem n ap rawiali to , co jes zcze n ad aje s ię d o n ap rawy . Przęs ła żelb eto n o weg o s zk ieletu o calałeg o z b o mb ard o wań zas łan ia s ię ś cian k ą u ło żo n ą z wy s zp eran y ch n a ru mo wis k u ceg ieł, a w ś ro d ek ws tawia zd o b y czn e o k n a. Gd y ceg ieł b rak alb o n ie ma s ił d o mu ro wan ia, u ży wa s ię d es ek . „Czło wiek , k tó ry p o wró cił n a ru in y , zn alazł d o m ro zb ity , lecz jed n a izb a d ała s ię jes zcze u rato wać – p is ze Po la Go jawiczy ń s k a. – Zak as ał ręk awy i zab rał s ię d o remo n tu . Zn alazł w g ru zach p o trzeb n y k u temu materiał, załatał ś cian y i u lep ił ro d zaj p alen is k a, lecz g d y d o s zło d o o k n a, n atk n ął s ię n a tru d n o ś ci n ie d o p o k o n an ia. Nie b y ło wó wczas s zy b . Z k awałk ó w, ze s k rawk ó w i o b rzy n k ó w o s zk lił małe o k ien k o , ab y d awało n ieco ś wiatła, a d ru g i o twó r fro n to weg o o k n a zab ił d y k tą” 2 1 . Po ws taje p y tan ie: co ro b ić d alej z b u d y n k ami zrep ero wan y mi tak ch ału p n iczą meto d ą. Do tąd k o n s erwato rzy zab y tk ó w b y li wiern i d o k try n ie wy p raco wan ej p rzez Alo is a Rieg la, n ak azu jącej, b y p o d trzy my wać s tan au ten ty czn y ch ru in , jak o „zab y tk ó w-p o mn ik ó w”. Wo b ec wars zaws k iej s k ali zn is zczeń tak ie p o d ejś cie s traciło s en s . In n a s p rawa, że więk s zo ś ci arch itek tó w, wy k armio n y ch p rzed wo jn ą id eami Le Co rb u s iera i Gro p iu s a, marzy s ię zu p ełn ie n o we mias to , wo ln e o d d ziewiętn as to wieczn y ch k amien ic s tu d n i, z s zero k imi alejami, b u d y n k ami wo ln o ro zrzu co n y mi wzd łu ż zielen i, p o d ziałem fu n k cji n a d zieln ice mies zk aln e i b iu ro we. Zak ład ają, że n o we wład ze p o mo g ą im wres zcie p rzeb u d o wać je w tak im d u ch u . J u ż w marcu jed en z n ich , J erzy Wilan d , wy s to s o wu je memo riał d o p ierws zeg o p rzy wó d cy Po ls k i Lu d o wej Bo les ława Bieru ta. Ap elu je: „M u s imy b u d o wać Wars zawę ju tra, p rzewid u jąc, iż w ty m s tan ie b ęd zie o n a p rzez s etk i lat n as zą s to licą. (… ) Zap o mn ijmy , a raczej n ie wzo ru jmy s ię n a p rzes zło ś ci, n ie b y ła o n a zb y t p ięk n a, an i zb y t wes o ła. Nie żału jmy s tary ch p ałacó w – tak jak n ie b ęd ziemy żało wać ich

d awn y ch mies zk ań có w. Bu d u jmy n o we p ałace, n o we zamk i, n o we d o my d la s p o łeczeń s twa całeg o , n ie d la jed n o s tek . No we p ałace – teatry , mu zea, k in a, d o my k u ltu ry !” 2 2 . Trzeb a s ię s p ies zy ć, b o mias to d źwig a s ię ju ż z ru in , wracając d o d awn y ch k s ztałtó w. „Ulica Ch mieln a – d o n o s i » Ży cie Wars zawy « – mimo całeg o zn is zczen ia, o trząs a s ię s zy b k o z zad an y ch ran . Cias n a u liczk a, jak b y n a p rzek ó r » b o s o ws k im« arch itek to m, n ak azu jący m b u rzen ie jej d o mó w i p o s zerzen ie, p o czy n a n a n o wo b ły s zczeć s zy b ami wy s taw i z całą b ezczeln o ś cią, n a jak ą ty lk o wars zaws k a u lica zd o b y ć s ię p o trafi, o d zy s k u je s ławę eleg an ck ich mag azy n ó w mo d y i wy two rn ej g alan terii” 2 3 . Wś ró d arch itek tó w czu wający ch n ad o d b u d o wą s zy b k o n aras ta k o n flik t międ zy en tu zjas tami n o wo czes n o ś ci a zwo len n ik ami zach o wan ia d o ty ch czas o wej, s tarej tk an k i miejs k iej. Gó rę b io rą ci p ierws i. To p rzed wo jen n i mo d ern iś ci, związan i z lewicą, k tó rzy ju ż p o d czas k o n s p iracji k reś lili n o we p lan y u rb an is ty czn e Wars zawy , jak b y s tała s ię czy s tą k artk ą d o realizacji ich u rb an is ty czn y ch fan tazji: Bo h d an Lach ert, Helen a i Szy mo n Sy rk u s o wie, Ro man Pio tro ws k i, Zy g mu n t Sk ib n iews k i. Będ ą n ad awać to n p raco m BOS. His to ry k s ztu k i J an u s z Su jeck i: – To n ie b y ło Biu ro Od b u d o wy Sto licy w jej p rzed wo jen n ej fo rmie. J u ż w s amej n azwie zawarto k łams two . Po u p ad k u p o ws tan ia wars zaws k ieg o Niemcy mas ak ro wali mias to , ale n ie d o k o n ali mas o wy ch wy b u rzeń , co wid ać ch o ćb y n a zd jęciach lo tn iczy ch lu b fo to g rafiach wy k o n an y ch tu ż p o wo jn ie. Pu s te p ierzeje b y ły rzad k o ś cią, z wy jątk iem g etta, k tó re całk o wicie zró wn an o z ziemią. W Śró d mieś ciu zach o wały s ię całe ciąg i zab u d o wy , ty lk o wy p alo n ej i p o zb awio n ej o k ien . J u ż w 1 9 4 5 ro k u BOS zaczął je s y s tematy czn ie u s u wać. W tak i s p o s ó b w cały m mieś cie zn ik n ęło o k o ło d wó ch ty s ięcy n ad ający ch s ię d o o d b u d o wy b u d y n k ó w. Praco wn icy BOS b ro n ią s ię, że ch cieli zap ewn ić lu d zio m g o d ziwe waru n k i. J an Gó rs k i: „Ch o d ziło o o s ied la p ełn e p o wietrza i s ło ń ca, zamies zk ałe p o s p ó ln ie p rzez ro b o tn ik ó w i p ro fes o ró w u n iwers y tetu , ch o d ziło o mias to b ez d zieln ic lep s zy ch i g o rs zy ch , ty lk o o mias to d zieln ic ro zmaity ch , b o ro zmaite fu n k cje p ełn iący ch ; (...) o mias to , w k tó ry m u s p o łeczn ien ie g ru n tó w b ęd zie ws tęp em d o u s p o łeczn ien ia czło wiek a” 2 4 .

Transakcja

Wp is d o h ip o tek i. J ed n o zd an ie, u k ład ające s ię w zak o ń czen ie h is to rii Wielk iej 4 . 2 8 lip ca 1 9 4 5 ro k u Teo d o r Gry g las zews k i, właś ciciel k amien icy mies zczącej s ię w Wars zawie n a u licy Wielk iej p o d n u merem czwarty m, s p rzed aje ją Alicji Gry n k iewicz, mies zk an ce p rawo b rzeżn ej częś ci mias ta. Teo d o r Gry g las zews k i, h erb u Bo ża Wo la, p o ch o d zi z ro d zin y wy wo d zącej s ię z Po d las ia. Ws p ó ln ie z b ratem o d zied ziczy ł d o m p o o jcu Ad amie, k tó ry p ró cz n ieru ch o mo ś ci w s to licy miał jes zcze mły n w Bo d zan o wie k o ło Pło ck a. Umo wę s p is u je s ęd zia w M ak o wie M azo wieck im, w marcu ro k p ó źn iej Alicja Gry n k iewicz fig u ru je ju ż w ak tach jak o właś cicielk a. Sk ąd miała n a ten cel p ien iąd ze w zru jn o wan ej p o wo jen n ej Wars zawie? Co p lan o wała zro b ić d alej z d o mem w s amy m cen tru m mias ta? Czy n ik t jej n ie o s trzeg ał, że ro b i zły in teres ? Czy Teo d o r Gry g las zews k i p rzeczu wał, że zb liża s ię k res p ry watn ej włas n o ś ci, i p o s tan o wił p o zb y ć s ię teg o , co miał, wied ząc, że in aczej n ieb awem zo s tan ie z n iczy m? Alb o co g o d o teg o zmu s iło ? Filip Gry n k iewicz n ie wie alb o n ie ch ciałb y czeg o ś p rzek ręcić. W s p rawach ro d zin n y ch n ajlep iej k o n tak to wać s ię z jeg o b ratem. Brat n ad al milczy . M ilczeć ma p rawo , a o n n ic n ie mo że n a to p rzecież p o rad zić.

Uspołecznieni His to ry k M arcin Zaremb a, au to r k s iążk i Wielka trwoga o p ierws zy ch latach p o wo jen n ej Po ls k i, p rzes trzeg a p rzed p o ch o p n y m wy ciąg an iem wn io s k ó w. – W tamty m czas ie wiele tran s ak cji o d b y wało s ię n a wariack ich p ap ierach . Ko mu n iś ci, n iep ewn a p rzy s zło ś ć, mętn e in teres y . Zwłas zcza w zn is zczo n ej Wars zawie s p rawy n ie wy g ląd ały p ro s to . Ows zem, zd arzały s ię s y tu acje, g d y o s o b a p o d ająca s ię za d alek ieg o czło n k a ro d zin y zezn awała p rzed s ąd em, że cała ro d zin a zg in ęła w Treb lin ce i to o n a jes t jed y n y m s p ad k o b iercą. Tak b y wało w wy p ad k u ży d o ws k ich ws p ó łwłaś cicieli, k tó rzy zag in ęli b ez wieś ci. Sąd p rzen o s ił p rawa włas n o ś ci n a p o zo s tały ch , a o n i o p łacali zezn ająceg o n a ich rzecz Ży d a. Ws zy s tk o p o d p res ją, ale g łó wn ie czas u . Do m trzeb a b y ło o d b u d o wać, wy remo n to wać, lu d zie n ie mieli g d zie mies zk ać. Trzeb a b y ło u s talić s p rawy p rawn e, żeb y mó c co k o lwiek zd ziałać. J ed n o jes t p ewn e: Alicja Gry n k iewicz ma p ech a. Pierws zy p rzy wó d ca Po ls k i Lu d o wej n ie p o zwo li jej cies zy ć s ię d łu g o n o wy m n ab y tk iem. Z k o ń cem

p aźd ziern ik a 1 9 4 5 ro k u o g łas za d ek ret d o ty czący Wars zawy : „Na rzecz g min y p rzech o d zą ws zelk ie g ru n ty b ez żad n y ch wy jątk ó w, a więc zaró wn o g ru n ty p ry watn e, jak i g ru n ty s tan o wiące włas n o ś ć Sk arb u Pań s twa i ws zelk ich in s ty tu cji i o s ó b p rawn y ch ” 2 5 . J ed n y m ru ch em, p o d h as łem u s p rawn ien ia o d b u d o wy , to co p ry watn e, trafia w ręce u rzęd n ik ó w. Dek ret Bieru ta teo rety czn ie d o ty czy jed y n ie g ru n tó w, a b u d y n k i zn ajd u jące s ię n a n ich mają p o zo s tać w ręk ach d o ty ch czas o wy ch właś cicieli. Przep is y zmu s zają ich jed n ak d o o d b u d o wy zn is zczo n y ch p rzez wo jn ę d o mó w. J eś li b ęd ą d ziałać zb y t o p ies zale, wy ręczy ich mias to i p rzejmie n ieru ch o mo ś ć d o czas u s p łaty p o n ies io n y ch wy d atk ó w. M ało k o g o n a to s tać, więc wiele k amien ic też s taje s ię „ws p ó ln ą włas n o ś cią”. By u s p o k o ić właś cicieli, d ek ret o twiera im fu rtk ę d o o d zy s k an ia wy włas zczo n eg o majątk u . Wy s tarczy , że zło żą wn io s ek o p rzy zn an ie czas o wej włas n o ś ci. Urząd zg o d zi s ię p o d waru n k iem, że n ie p lan u je p rzezn aczy ć d an eg o teren u n a cele p u b liczn e – n a p rzy k ład b u d o wę d ro g i. Nieliczn i s k o rzy s tają z tej mo żliwo ś ci – wn io s k ó w wp ły wa ty lk o s ied emn aś cie ty s ięcy . Częś ć właś cicieli n ie p rzeży ła wo jn y , in n i b o ją s ię n o wej wład zy . BOS, k tó remu u łatwio n o zad an ie, raźn o b ierze s ię d o p racy . Arch itek ci wy ciąg ają s tare p lan y mias ta. Dzieln ice k ro ją n a mn iejs ze o d cin k i – b lo k i, a w ich o b ręb ie n a k wartały . Wy s y łają w k ażd y s wo ich lu d zi, żeb y o b ejrzeli b u d y n k i i zd ali rap o rt z in wen tary zacji, o p is u jąc d o k ład n ie s tan ich zach o wan ia i s zan s e n a ewen tu aln ą o d b u d o wę. Na map ach p o jawiają s ię litery – A, B lu b C i o d p o wiad ające im k o lo ry . Litera C to wy ro k b ez o d wo łan ia, o zn acza s ię n ią b u d y n k i całk o wicie zn is zczo n e. Właś ciciele d o mó w o zn aczo n y ch literą B, czy li n ad ający ch s ię d o o d b u d o wy , ale z k ateg o rią IV lu b V (częś cio wo u s zk o d zo n y lu b s p alo n y ), też n ie mo g ą b y ć p ewn i ich lo s u .

Sk u p ien i wo k ó ł Ro man a Pio tro ws k ieg o i J ó zefa Sig alin a arch itek ci z Biu ra Od b u d o wy Sto licy – tu p o ch y len i n ad p lan em Wars zawy – zd ecy d u ją, jak b ęd zie wy g ląd ać za p arę lat mias to .

Wy b u rzan iem zajmu je s ię Po g o to wie Bu d o wlan e BOS. Rep o rtero wi „Rzeczp o s p o litej” ich ak ty wn o ś ć k o jarzy s ię z miejs k im s afari. „Wy b u rzan ie o d b y wa s ię p ro s ty m i wy p ró b o wan y m s p o s o b em, międ zy d wa o czo d o ły o k ien zak ład a s ię lin ę u mo co wan ą d ru g im k o ń cem o jak iś mas y wn y wy s tęp , p o czy m k ilk u n as tu ro b o tn ik ó w zawis a n a lin ie i ry tmiczn y m b u jan iem wp ro wad za » złap an ą n a las s o « ś cian ę w ru ch wah ad ło wy – relacjo n u je n a ży wo z p lacu b o ju . – Wy trąco n a z p io n o wej ró wn o wag i ś cian a zaczy n a s ię ch wiać, p o czy m z ło s k o tem, p o d n o s ząc g ęs te tu man y k u rzu , wali s ię w d ó ł, zas y p u jąc ch o d n ik i i jezd n ie” 2 6 . W tak i s p o s ó b ju ż w 1 9 4 6 ro k u lik wid u ją n iemal całą zab u d o wę u licy Ch mieln ej n a zach ó d o d M ars załk o ws k iej, zo s tawiając ty lk o k ilk an aś cie n ajmn iej zn is zczo n y ch k amien ic. Narzęd zia u d erzają z imp etem o mu ry , n a jezd n ię s y p ie s ię g ru z. Na ty łach d awn eg o d wo rca p an u je zn ó w p o d o b n y ro zg ard ias z jak s to lat

wcześ n iej, k ied y ten o b s zar d o p iero b u d ził s ię d o miejs k ieg o ży cia.

Przemeblowania Po tem res ztk i Wielk iej o raz Ch mieln ej, Zło tej, Sien n ej, Pań s k iej i Zieln ej p o ws ch o d n iej s tro n ie So s n o wej p o ły k a Pałac. Wb rew ty m, k tó rzy ch cielib y wid zieć w n im g łó wn eg o n is zczy ciela zab y tk o wej częś ci Śró d mieś cia, ty lk o d o k ań cza d zieła. W lip cu 1 9 5 2 ro k u , g d y ro b o tn icy zaczy n ają p rzy g o to wy wać teren p o d jeg o b u d o wę, n a zd jęciach wid ać p u s tk o wie z n ieliczn y mi s k u p is k ami o calały ch k amien ic. M iejs ce p o d s ąs iad u jący z n im p lac i p ark zwo ln ią, ju ż o d remo n to wan e wy s iłk iem lo k ato ró w, d o my w tej częś ci Ślis k iej, Pań s k iej, Ko miteto wej i Zieln ej. Sama So s n o wa zo s tan ie u cięta i p rzero b io n a n a p ark in g o we zap lecze n o weg o o s ied la. Ulica Bag n o , k ied y ś łącząca p rzy d wo rco wy k wartał z Po ciejo wem, b ieg n ąca s k o ś n ie o d p lacu Grzy b o ws k ieg o d o s ty k u Święto k rzy s k iej i Wielk iej, wąs k a, z tramwajo wy m to ro wis k iem, zmien i zu p ełn ie p rzeb ieg , o d g in ając s ię n iemal p o d k ątem p ro s ty m w s to s u n k u d o s wo jej p o p rzed n iczk i. Głó wn y p iewca s o crealizmu , p rzy b y ły n ied awn o z M o s k wy arch itek t Ed mu n d Go ld zamt, n ie ma wątp liwo ś ci, że cel u ś więca ś ro d k i: „Plac Stalin a p o ws taje n a teren ach p rzecięty ch d awn iej k ilk u n as to ma u licami – wąwo zami, u jęty mi w k ilk ad zies iąt zwarty ch b lo k ó w mies zczań s k iej zab u d o wy , w k tó rej wn ętrzu fałs zy wa ś wietn o ś ć i p o lo r ś wiata d u ls zczy zn y p rzep latała s ię z b y tem mies zk ań có w s u teren i p o d d as zy , o b y wateli p o d wó rzy -s tu d n i, wy ro b n ik ó w i rzemieś ln ik ó w, lu mp en p ro letariatu i b ezro b o tn y ch ” 2 7 . Weźmy n a p rzy k ład Ch mieln ą 6 6 , w k tó rej o ficy n ie z p o czątk iem wiek u p o b u d o wała s ię fab ry k a Sy ren y Rek o rd , n ajwięk s zej firmy fo n o g raficzn ej w Kró les twie Po ls k im i Ro s ji, a p o tem w Dru g iej Rzeczy p o s p o litej. Ro b o tn icy tło czy li co d zien n ie p o p iętn aś cie ty s ięcy p ły t, b y wars zaws cy mies zczan ie mo g li b eztro s k o p o d ry g iwać we wn ętrzach s wo ich s alo n ó w w ry tm p ły n ącej z g ramo fo n u mu zy k i. Alb o d wu p iętro wą k amien icę p rzy M ars załk o ws k iej 1 1 5 , n a ro g u Zło tej, g d zie p ó łn ag ie man ek in y p rzez lata k u s iły p o rząd n y ch o jcó w ro d zin o raz n ied o ro s ły ch ch ło p có w wid o k iem p o d wiązek , g o rs etó w i p o ń czo ch o zd ab iający ch ich p las tik o we p iers i i u d a. Właś ciciele łó d zk iej firmy L. Plih al Sp ó łk a Ak cy jn a Przemy s ł Try k o tażo wy i Dzian y , wied ząc, że ws zelk ie p rzy zwy czajen ie ro d zi n u d ę, p iln o wali, b y zmien iać ek s p o zy cję co k ilk a d n i. Po tem, w ty m s amy m miejs cu , p rzy mo co wan y

d o mu ru w p o ło wie b u d y n k u n ap is z metalo wy ch liter g ło s ił d u mn ie: „Sin g er Sewin g M ach in e Co mp an y ”. Ko n cern k u p ił d o m w latach trzy d zies ty ch i p rzeb u d o wał n a s wo je p o trzeb y , lo k u jąc w p arterze s k lep o o g ro mn y ch witry n ach . Przy M ars załk o ws k iej 1 2 5 , w p o b liżu Sien n ej, in n e b u rżu azy jn e zb y tk i – fu tra z wielk iej firmy M ak s y milian Ap felb au m i Sp ó łk a. To s amo w o k azałej k amien icy p ro jek tu Piu s a Dziek o ń s k ieg o (M ars załk o ws k a 1 2 7 ) – s reb ra d o mo we o d p rzed s ięb io rs twa No rb lin , Bracia Bu ch i T. Wern er. Fry zjer Ewary s t. Pierws za Wars zaws k a Piek arn ia M ech an iczn a. Cu k iern ie Ch ęciń s k ieg o i Tab aczy ń s k ieg o . Biels k a Fab ry k a Su k n a Karo l J an k o ws k i i Sy n p rzy M ars załk o ws k iej 1 1 2 , n ajwięk s zy w o k o licy s k lep o o lb rzy mich witry n ach , z k tó ry ch też s p o g ląd ały n a p rzech o d n ió w k o b iece man ek in y , n a s zczęś cie u b ran e. M ars załk o ws k a 1 1 9 , s k ąd p rzed wo jn ą ro zn o s ił s ię zap ach czek o lad y z fab ry k i „Plu to n ”, a 4 marca 1 9 4 5 ro k u M ieczy s ław Fo g g k u rad o ś ci wars zawiak ó w o two rzy ł p ierws zą p o wo jen n ą k awiarn ię – z „n iewielk im, d u s zn y m p o mies zczen iem, wy p ełn io n y m zap ach em k arb id u i d y mu z p ap iero s ó w” 2 8 .

Pierws za k awiarn ia arty s ty czn a w zru jn o wan ej Wars zawie – Cafe Fo g g , o twarta p rzez M ieczy s ława Fo g g a w k amien icy p rzy u l. M ars załk o ws k iej 119.

Paras o le Ry czer. Niewielk i s k lep , ale z o g ro mn y m wy b o rem to waru ; jeg o ad res p rzek azy wan o s o b ie z u s t d o u s t w całej Wars zawie. Zb ig n iew Pak als k i: „Po s iad ał p aras o le męs k ie i p aras o lk i d ams k ie, zwy k łe i wy k win tn e, ale zaws ze s o lid n ie wy k o n an e z trwały ch mat, s ło wem p ewn e. Sam p an Ry czer u rzęd o wał za lad ą, trak tu jąc k ażd eg o jak d o b reg o zn ajo meg o . Czło wiek czu ł s ię tu d o b rze, załatwian y b y ł o d ręk i, n awet z n ajd ro b n iejs zą n ap rawą, za k tó rą n ie b ran o zap łaty ” 2 9 . No i co z teg o ? Nie ma co s ię u żalać n ad in icjaty wą p ry watn ą. Pry waciarz p rzecież zaws ze s o b ie jak o ś p o rad zi. Nie wy win ie s ię też an i k amien ica p rzy M ars załk o ws k iej 5 6 , g d zie o d razu p o wo jn ie wzn o wił d ziałaln o ś ć mies zczący s ię w n iej k in o teatr Sty lo wy , an i częś cio wo n ap rawio n y z wo jen n y ch zn is zczeń g mach zrzes zen ia ży d o ws k ich s u b iek tó w p rzy Zieln ej 2 5 . To , że d awn iej mieś ciły s ię tu s tu d ia rad io we, n ie wzru s za p arty jn y ch d ecy d en tó w, ale mies zk ań cy łu d zą s ię, iż d o m p o mo że o calić in n e zd arzen ie z h is to rii. Lewicu jące s to warzy s zen ie ży d o ws k ich k u p có w, p rzy p o min ające b ard ziej związek zawo d o wy , ch ętn ie u d o s tęp n iało s wo je wn ętrza o rg an izacjo m o p o d o b n y m p ro filu . To w jeg o o b s zern y ch s alach w p ewien g ru d n io wy d zień 1 9 1 8 ro k u d o s o cjald emo k rató w rad zący ch n ad p rzy s zło ś cią s wo jeg o u g ru p o wan ia d o łączy li p o o b rad ach czło n k o wie p o k rewn ej id eo wo Po ls k iej Partii So cjalis ty czn ej-Lewicy i p o łączy li s ię w jed n o p o d s ztan d arem Ko mu n is ty czn ej Partii Ro b o tn iczej Po ls k i. Ta co p rawd a zo s tała ro związan a p rzez rad zieck ich to warzy s zy w ramach wielk iej czy s tk i, lecz p o wo jn ie n ie p rzes zk ad zało to d ziałaczo m rząd zącej Po ls k iej Zjed n o czo n ej Partii Ro b o tn iczej o d wo ły wać s ię d o jej d zied zictwa, a n awet u mieś cić n a b u d y n k u p amiątk o wej tab licy . Wid ząc p rzy g o to wan ia d o p rac ro zb ió rk o wy ch , mies zk ań cy p o d p y tu ją Wy d ział His to rii KC PZPR, co zro b ić teraz z tab licą, b o s ąd zą, że k tó ry ś z d ecy d en tó w złap ie s ię za g ło wę i zmien i zd an ie w s p rawie b u d y n k u . Sp ry tn y zab ieg n a n ic s ię n ie zd aje. Tab lica trafia w d ep o zy t d o s ied zib y p artii, a p o cały m g mach u Bractwa Su b iek tó w Han d lo wy ch zo s taje ty lk o k amień ze s to s o wn ą in fo rmacją. Wy ro k p ad n ie tak że n a M ars załk o ws k ą 1 0 1 , mimo u mies zczo n ej w b ramie tab liczk i „Do m zab y tk o wy ”, teo rety czn ie ch ro n iącej p rzed ro zb ió rk ą. Paras o ln ik

J ó zef Ry czer, d o wied ziaws zy s ię o lik wid acji d o mu , w k tó ry m ro d zin n y zak ład d ziałał n iep rzerwan ie p rzez p ięćd zies iąt lat, s zu k a n o weg o lo k alu . Zn ajd u je jak ąś d ziu rę p rzy u licy Lwo ws k iej, n ap rzeciw Po litech n ik i. Klien ci d o wiad u ją s ię p o cztą p an to flo wą o n o wej lo k alizacji i jak d awn iej n ap ły wają z całej Wars zawy . „Wio s n ą 1 9 5 4 p atrzy łem ze łzą w o k u , jak zaczęto ro zb ierać k amien icę, w k tó rej s p ęd ziłem d o teg o czas u więk s zą częś ć s wo jeg o ży cia. Przes zed łem p o raz o s tatn i p rzez p o d wó rze i s tary p u s ty s k lep o raz p raco wn ię z u czu ciem, jak b y m żeg n ał u mierająceg o p rzy jaciela” 3 0 .

Połknięte Do m u s zk o d ziła wo jn a, ale tward a z n ieg o s ztu k a. Ścian y n ie d ały s ię p o cis k o m, s to ją p ewn ie, ch o ć całe w lis zajach , a s p o d p o p ęk an eg o ty n k u wy łażą ceg ły . Ważn e, że s to i. Op łak an y wid o k n ie p rzes zk ad za d awn y m mies zk ań co m, k tó ry m p o wo jen n y ch p rzejś ciach u d ało s ię wró cić d o Wars zawy . Ściąg ają n a Zło tą 2 5 z ró żn y ch s tro n , a ich p ery p etie p rzeży wa cała Po ls k a. Wielu wid zó w s erialu Dom n ad awan eg o p rzez p o ls k ą telewizję o d lat o s iemd zies iąty ch , n iezo rien to wan y ch w to p o g rafii s to licy , wierzy , że p o k azy wan y

n a ek ran ie b u d y n ek

n ap rawd ę d o trwał

do

ws p ó łczes n y ch czas ó w. Zap is u ją jeg o ad res n a o b o wiązk o wej liś cie p o d czas wy cieczk i d o Wars zawy . Na miejs cu tru d n o im u k ry ć ro zczaro wan ie, g d y zamias t Zło tej 2 5 , g d zie w b ramie p o win ien p rzy witać ich ws p arty n a mio tle jo wialn y d o zo rca Po p io łek , wid zą p rzed s o b ą k o lu mn y Teatru Dramaty czn eg o . Gd y b y in n e ch arak tery s ty czn e p u n k ty Pałacu n ało ży ć w p o d o b n y s p o s ó b n a s iatk ę Zło tej, Wielk iej i Sien n ej, k tó ra zn ik n ęła w jeg o b rzu ch u , wy g ląd ało b y to tak : Przez ś ro d ek , jezd n ią Zło tej, p o d zwan iając n a p rzech o d n ió w, p rzejeżd żałb y tramwaj. W lin ii wy zn aczo n ej p rzez Pałaco wą ig licę s tałb y d o m p o d ad res em Zło ta 2 8 . Po jeg o właś cicielce o d p o ło wy lat trzy d zies ty ch , Szai Ru b in lich t, zo s tała ty lk o in fo rmacja w u rzęd o wy m d zien n ik u o zaleg an iu z o p łatami. O s amy m d o mu wiad o mo , że mieś cił s ię w n im n ajlep s zy w o k o licy zak ład fry zjers k i. U wejś cia d o p ły waln i w Pałacu M ło d zieży – p artero wy d o m p rzy Wielk iej 2 0 , węd lin iarn ia Krzy s zto f Daab i s y n , ro ztaczająca wo k ó ł zap ach y s zy n ek i k iełb as , a zwłas zcza s ły n n ej n a całą Wars zawę p as zteto wej. M o d ern iś ci n ad b u d o wali n a d o mu k ilk a p ięter n a p ro p ag an d o wy m p lak acie, p o k azu jąc, jak p o win n o wy g ląd ać n o wo czes n e mias to p rzy s zło ś ci.

Na ch o d n ik u p rzy wejś ciu d o teatru Lalk a – d o m, z k tó reg o J an u s z Ko rczak z d ziećmi p o s zed ł n a Ums ch lag p latz. Zamias t ś cian y z rzeźb ą mło d zień ca p rzy b o czn y m wejś ciu d o Pałacu M ło d zieży o d s tro n y Emilii Plater – k amien ica p rzy Sien n ej 2 7 z mies zk an iem p o d d ziewiątk ą, k tó re wy n ajmo wał ws p ó łtwó rca fu tu ry zmu An ato l Stern . Ślizg awk a – Sien n a 1 7 , k amien ica Ban k u Go s p o d ars twa Krajo weg o . Nie zo s tawiła p o s o b ie n awet zd jęcia. Kin o tek a – Zło ta 3 1 , d o m, k tó reg o właś cicielem b y ł Ab ram-Icek v el Ro man Fag rek v el Klen iec. Garś ć n ik o mu ju ż n iep o trzeb n y ch ad res ó w i fak tó w, jak p o jed y n cze litery , k tó ry ch n ie d a s ię p o u k ład ać w wy razy , a co d o p iero w s p ó jn ą o p o wieś ć. Łatwiej s p ró b o wać za p o mo cą liczb . Wielk o miejs k i k wartał zajęty p rzez Pałac i s ąs iad u jące z n im p lace, p ark o raz s k wery to trzy d zieś ci s ześ ć h ek taró w. Przed wo jn ą, z wy jątk iem n iep arzy s tej s tro n y Ch mieln ej, g d zie rząd ziła k o lej, b y ło tu taj s to d ziewięćd zies iąt s ied em ad res ó w, czy li fro n to wy ch k amien ic wraz z o ficy n ami. Po d czas wo jn y leg ło w g ru zach ty lk o s ześ ćd zies iąt p ięć b u d y n k ó w. Pięćd zies iąt jed en wy s zło z n iej cało . Ko lejn y ch s ied emd zies iąt o s iem n ad awało s ię d o o d b u d o wy mimo zn is zczeń . Sp o ra liczb a o calały ch to d o wó d , że więk s zo ś ć k amien ic Wielk iej, Zło tej, Sien n ej, Zieln ej i Pań s k iej, zb u d o wan a n o wo cześ n ie, b ez d rewn a, n ie zd ąży ła s ię n awet zes tarzeć. Najb ard ziej d o s tało s ię Wielk iej. Wo jn a zn is zczy ła n a n iej ty lk o o s iem s p o ś ró d d wu d zies tu o ś miu p o s es ji. Sied em p rzetrwało n ietk n ięty ch . Res ztę, zależn ie o d s to p n ia u s zk o d zeń , mo żn a b y ło p rzy wró cić d o d awn ej ś wietn o ś ci. Po g o to wie Bu d o wlan e BOS wo lało ro zb ió rk ę. Teraz Pałac zag arn ia o s tatn ie b u d y n k i, ś cierając Wielk ą z p lan u mias ta. Ale co ś trzeb a jes zcze zro b ić z lu d źmi. Urzęd n icy , p atrząc n a cy fry , łap ią s ię za g ło wę: jak to mo żliwe, b y n a mo cn o p rzetrzeb io n y m p rzez p ierws ze wy b u rzen ia, zn is zczo n y m teren ie mies zk ało aż trzy i p ó ł ty s iąca o s ó b ? Sk ąd zn aleźć d la n ich lo k u m w d o p iero co o d b u d o wu jący m s ię mieś cie? W d es p eracji ro zważają jes zcze p rzes u n ięcie n iek tó ry ch d o b rze zach o wan y ch k amien ic, licząc n a ws p arcie Ro s jan , d o ś wiad czo n y ch w p o d o b n y ch o p eracjach , lecz p o d liczy ws zy k o s zty , k ap itu lu ją, p rzerażen i n ieo p łacaln o ś cią p rzed s ięwzięcia. Oficjaln e s taty s ty k i zan iżają liczb ę p rzes ied leń có w, n ik t zres ztą n ie u ży wa teg o s ło wa. Ak cję u k ry to p o d h as łem „o d g ru zo wy wan ie teren u ”. Id zie o p o rn ie. W o p is u jący ch jej p rzeb ieg rap o rtach p o s zczeg ó ln e in s ty tu cje i k o mó rk i o b rzu cają s ię o s k arżen iami: wy d ziały b u d o wlan e win ią k wateru n k o we za o p ies zało ś ć

w ek s mis jach , te d ru g ie n ie p o zo s tają im d łu żn e. Właś ciciele, jeś li ch cą, mo g ą zająć s ię ro zb ió rk ą we włas n y m zak res ie i n a o tarcie łez zab rać z s o b ą k awałk i d o ty ch czas o weg o d o mu , „o d zy s k u jąc ceg łę, s to lark ę wewn ętrzn ą, k o n s tru k cje d ach o we i materiały in s talacy jn e o raz s an itarn e d o s wo jej d y s p o zy cji” 3 1 . Nie zd ad zą s ię im n a wiele w n o wy ch b lo k ach M u ran o wa czy M iro wa.

Symbol Filip Gry n k iewicz, p o s iad acz p rawa u ży tk o wan ia wieczy s teg o s ied miu s et p ięćd zies ięciu metró w k wad rato wy ch p o k amien icy p rzy Wielk iej 4 , mo że d ziś zap ark o wać w jej miejs cu s amo ch ó d . Alb o p rzy czep ę z jed zen iem n a wy n o s . Park o wać mo że zres ztą w d o wo ln y m miejs cu p o ś ro d k u p lacu Defilad – o n i jeg o ro d zin a, b o mias to zwo ln iło d awn y ch właś cicieli z o p łat. Nie p łaci też p o d atk u o d g ru n tu . Nie mo że – co ju ż wiemy – p o s tawić n amio tu an i s zk lan eg o p awilo n u , b o p lan teg o zab ran ia. Nawet g d y b y b y ło in aczej, n a p awilo n mu s iałb y zg o d zić s ię jes zcze k o n s erwato r zab y tk ó w s p rawu jący p ieczę n ad b ezp o ś red n im o to czen iem Pałacu . Ch o d zi o es tety k ę. M o że p ro wad zić b ar alb o res tau rację, zg o d n ie z miejs co wy m p lan em zag o s p o d aro wan ia teren u , ale ty lk o p o d czas imp rez k u ltu raln y ch . Więc p rzy czep a z jed zen iem d ziałająca całą d o b ę n ieco o d tej reg u ły o d s taje. Musi

mieć

włas n y

ag reg at

p rąd o twó rczy ,

bo

do

s k rzy n k i

o d d alo n ej

o p ięćd zies iąt metró w n ie mo że s ię p o d p iąć. Sp ó łce zarząd zającej Pałacem n ie wo ln o o d s p rzed awać p rąd u in n y m u ży tk o wn ik o m. Wo ln o wy n ająć d o s tęp , ale ty lk o ty m, k tó rzy wy n ajmu ją p o wierzch n ię n a p lacu . Pan G. n ie jes t n ajemcą, więc s ię n ie k walifik u je. – Plan d la teg o teren u jes t ty mczas o wy – mó wi Gry n k iewicz. – Stały d awałb y p ewn o ś ć, jak wo ln o n am d y s p o n o wać o d zy s k an ą włas n o ś cią. Po co w tak im razie b y ło s tarać s ię o p rawa d o g ru n tu , n a k tó ry m n ie d a s ię n ic p o s tawić? J ak mo żn a s n u ć wzg lęd em n ieg o wiary g o d n e p lan y ? – Na razie ch cemy p rzetrwać. Po k azać, że Wielk a to n as ze miejs ce. Nas zej ro d zin y . A ziemia n ie zaś mierd n ie s ię p rzecież.

Pionier

Pierws zy zg ło s ił s ię Tad eu s z Ko s s . Po to mek ad wo k ató w i p rzemy s ło wcó w, o d cztery s tu p ięćd zies ięciu lat o s iad ły ch w Wars zawie. Ek s cen try k o n iewy p arzo n y m języ k u . O s o b ie s amy m mó wi: o p ty mis ta, marzy ciel, p łci o d mien n ej czciciel. J eg o d ziad ek ze s tro n y matk i J ó zef Os tro ws k i, p rzed wo jen n y milio n er, k tó ry d o ro b ił s ię n a h an d lu fu trami z Ro s ją, k u p ił o d h rab ieg o Dru ck ieg o -Lu b eck ieg o k amien icę d o ch o d o wą p rzy Zieln ej 2 6 , n ap rzeciw s ied zib y Po ls k ieg o Rad ia. Na p arterze d wan aś cie s k lep ó w, o d Zieln ej i Święto k rzy s k iej, w p o d wó rzu h an g ar wy twó rn i filmo wej As . Po d czas p o ws tan ia w b u d y n ek u d erzy ł p o cis k , zo s tały d wie ś cian y i p ięćd zies iat ty s ięcy ru b li w zło cie zak o p an y ch w p iwn icy . Niewielk ą częś ć o d n aleźli, res zta p rzep ad ła. W 1 9 4 8 ro k u d ziad ek wró cił i zab rał s ię d o o d b u d o wy . Gd y ju ż b y ł n a wy s o k o ś ci p ierws zeg o p iętra, d o s tał d ecy zję o wy włas zczen iu . Bo s o ws k ie b ry g ad y ś cięły d o m z p o wro tem d o p arteru , a p o tem zró wn ały z ziemią. Tu ż p o p rzemian ie Po ls k i w p ań s two d emo k raty czn e w ręce Ko s s a trafia g azeta z o g ło s zen iem. „By li właś ciciele Wars zawy ” s k rzy k u ją s ię n a s p o tk an ie. Po s zed ł. Zak ład a razem z in n y mi Zrzes zen ie Właś cicieli Nieru ch o mo ś ci (n ied łu g o p o tem zo s tan ie jeg o wicep rezes em). Kraj jes t ju ż d emo k raty czn y , żelazn a k u rty n a zn ik ła, lecz d ek ret Bieru ta n ad al o b o wiązu je. Po ls k a n ie k wap i s ię g o zn ieś ć. J ak o jed y n e p ań s two p o s tk o mu n is ty czn e w Eu ro p ie Śro d k o wo -Ws ch o d n iej n ie ro zs trzy g n ęła k wes tii rep ry waty zacji – n ie u jęto jej w p ak iecie p ierws zy ch refo rmato rs k ich u s taw. A g d y b y tak u d o wo d n ić, że wy włas zczen ia d o k o n an o z n aru s zen iem p rawa? – k o mb in u je Ko s s ws p ó ln ie z k o leg ami ze zrzes zen ia. Do wo d em s ą o d wo łan ia o d d ecy zji o p rzejęciu n ieru ch o mo ś ci, s k ład an e, g d y d ek ret ws zed ł w ży cie. Wp ro wad zan y n a ch y b cik a, p rzezo rn ie u mo żliwiał o b y watelo m o d wo ły wan ie s ię, ale b y ły to ty lk o p o zo ry d emo k raty czn y ch p ro ced u r: wład ze o d d alały wn io s k i lu b je ig n o ro wały . Właś ciciel Zieln ej 2 6 s k ład a wn io s ek o u n ieważn ien ie. Wład ze rad zą mu , b y p o czek ał n a u s tawę rep ry waty zacy jn ą, k tó ra „p rawd o p o d o b n ie b ęd zie o g ło s zo n a w n ajb liżs zy m czas ie”. M ija k ilk a lat, u s tawy n ie ma. Ko s s wy s tęp u je d o min is tra b u d o wn ictwa. Ch ce, b y s twierd ził, że d ecy zja o p rzejęciu n ieru ch o mo ś ci b y ła n ieważn a. Po trzech latach d o s taje u p rag n io n y d o k u men t. Zwraca s ię d o wład z Wars zawy o u s tan o wien ie p rawa d o g ru n tu . Ty m razem czek a cztern aś cie lat, zas k arżając o d mo wn e d ecy zje. W 2 0 0 6 ro k u wres zcie s ię u d aje. Samo rząd o we Ko leg iu m Od wo ławcze p rzy zn aje mu rację. Ty mczas em zd ąży ł zas k arży ć Po ls k ę d o Try b u n ału Sp rawied liwo ś ci w Stras b u rg u , d o wo d ząc, że n ie s zan u je wy ro k u

włas n y ch s ąd ó w. Sp rawa jes t wciąż w to k u , g d y d wa lata p ó źn iej miejs cy u rzęd n icy zwracają Tad eu s zo wi Ko s s o wi ty s iąc trzy s ta metró w k wad rato wy ch – zaś mieco n y k awałek p ark u u zb ieg u u lic M ars załk o ws k iej i Święto k rzy s k iej, tu ż o b o k wejś cia d o s tacji metra. Us zczęś liwio n y , p rzy n o s i tam fo tel, zas iad a w n im i p o zu je d o zd jęć zap ro s zo n y m d zien n ik arzo m. W Po ls k ę id zie wiad o mo ś ć: „Od d ają p o d Pałacem”.

Pośrednicy Telefo n Tad eu s za Ko s s a d zwo n i n a o k rąg ło . Firmy d ewelo p ers k ie d o p y tu ją s ię, czy s p rzed a im d ziałk ę. Od p rawia je z k witk iem – zg o d n ie z p lan em n ic n ie mo żn a n a ty m teren ie zb u d o wać. Od mo wa n ie zn iech ęca ch ętn y ch – z p ers p ek ty wy d ewelo p era ty mczas o wo ś ć miejs co wy ch p rzep is ó w to atu t. J es t s zan s a, że zmien ią s ię n a jeg o k o rzy ś ć. – M ało ich ? – M iejs k i u rzęd n ik ws k azu je s zare wielo k ąty w o to czen iu Pałacu , wy k ro jo n e n a map ie w k o lo rze cy try n y . – Ro s zczeń z p o czątk u b y ło k ilk a, teraz jes t b lis k o czterd zieś ci i b ęd zie jes zcze więcej. – Zwro t „b y li właś ciciele” to p o jęcie s y mb o liczn e – wzd y ch a. – J ak ieś s ied emd zies iąt p ro cen t s tarający ch s ię o zwro t to h an d larze, k tó ry m u d ało s ię o d k u p ić p ap iery o d s p ad k o b iercó w. Sp ecjaliś ci o d o d zy s k iwan ia g ru n tó w mają s wo je s p o s o b y . Wed łu g wy liczeń Po ls k iej Un ii Właś cicieli Nieru ch o mo ś ci, p arcele i k amien ice w rejo n ie p lacu Defilad u traciło k ilk as et ro d zin , w więk s zo ś ci ży d o ws k ich . Ich d zieci i wn u k i mo g ą s tarać s ię o ich o d zy s k an ie, n awet jeś li s ą o b y watelami in n y ch p ań s tw. Wy s tarczy więc, że czło wiek p rzed s ięb io rczy i cierp liwy u s tali za p o ś red n ictwem p rawn ik ó w, k to fig u ru je w rejes trze jak o p rzed wo jen n y właś ciciel, czy ży je i czy miał s p ad k o b iercó w. Po tem – g d y ju ż zy s k a p ewn o ś ć, że n ik t u p rawn io n y n ie s tan ie n a d ro d ze – zg ło s i s ię d o s ąd u , b y zo s tać „k u rato rem o s o b y n iezn an ej z miejs ca p o b y tu ”. Ku rato r zamies zcza cy k liczn ie o g ło s zen ia w p ras ie o p o s zu k iwan iach zag in io n eg o , a g d y n ie o d n o s zą s k u tk u , mo że zażąd ać w jeg o imien iu zwro tu n ieru ch o mo ś ci. J eś li p rawn icy n ie p o d ejrzewają, o co to czy s ię g ra, tru d n o b y ło b y mu u d o wo d n ić złe in ten cje: p rzecież ch ce ty lk o zab ezp ieczy ć in teres y o s o b y , k tó rej rep rezen to wan ia s ię p o d jął. Gd y b y s ąd n ie ch ciał wp is ać jeg o n azwis k a d o k s ięg i wieczy s tej, mo że o d wo łać s ię d o wy żs zej in s tan cji. Ch y b a że w p o rę p o ws trzy mają g o u rzęd n icy .

Is tn ieje też p ro s ts zy s p o s ó b – s k u p ić ro s zczen ia. Tak d ziała p an M ., zn an y w Wars zawie d ewelo p er, właś ciciel d wó ch d ziałek p rzy p lacu Defilad . By wa, że s ami właś ciciele zg łas zają s ię d o n ieg o , zmęczen i ciąg n ący m s ię latami p o s tęp o wan iem. Staje s ię ich d o b ro czy ń cą, o feru jący m zad o ś ću czy n ien ie za s tratę p o n ies io n ą n a rzecz p ań s twa, k tó re d o d ziś n ie p o trafi u ch walić u s tawy rep ry waty zacy jn ej. – To k o mp lik u je n am p lan y wzg lęd em p lacu . – Urzęd n ik raz jes zcze ws k azu je n a map ę. Od zy s k an e d ziałk i, zazn aczo n e n a s zaro , o d cin ają s ię o d cy try n o weg o tła jak p o jed y n cze wy s p y p o ś ro d k u o cean u . – Ch cąc in wes to wać, trzeb a je wy k u p ić, a n o wi właś ciciele zn ają d o s k o n ale warto ś ć g ru n tó w w cen tru m Wars zawy i d y k tu ją cen y p rzek raczające mo żliwo ś ci mias ta. Pracu jemy n ad n o wy m ro związan iem. Tak im, k tó re b ęd zie w miarę s p rawied liwe d la właś cicieli, ale n ie zru jn u je też n as . J es t ju ż p o my s ł, jak to załatwić, ale n a razie n ie mo g ę zd rad zać s zczeg ó łó w. Pręd zej czy p ó źn iej s ię u d a. Szan s ę n a zwro t mają n a razie ty lk o b y li właś ciciele k amien ic z Wielk iej, Zło tej, Sien n ej, Ch mieln ej, M ars załk o ws k iej, Zieln ej, Ślis k iej i Pań s k iej, k tó re u s tąp iły miejs ca p o d p lac Defilad . J eś li n ie mieli p ech a i ich g ru n tu n ie p rzecin a d ziś d ro g a d o jazd o wa, b o to , co p o ws tało n a cele p u b liczn e, p rzes zło n a zaws ze n a włas n o ś ć mias ta. Op ró cz teren ó w n ależący ch d o k o lei wo ln y o d ro s zczeń jes t ró wn ież s am Pałac. Właś cicielo wi, k tó ry o d zy s k u je d ziałk ę, zg o d n ie z p rawem trzeb a też o d d ać ws zy s tk o , co s ię n a n iej zn ajd u je. A jak o d d ać b u d y n ek , k tó ry s to i n a wielu d ziałk ach ? Od s zk o d o wań zaś d ek ret Bieru ta n ie p rzewid u je.

1 Red . L.A. Dmu s zews k i, „Ku rjer Wars zaws k i” 1 8 4 5 , n r 1 5 5 . 2 H.K., Marszałkowska przy dworcu, „Sto lica” 1 9 5 7 , n r 9 , s . 2 4 . 3 Leo p o ld Ty rman d , Zły, Wars zawa: Pró s zy ń s k i i S-k a, 2 0 0 1 , s . 1 3 3 . 4 Zb ig n iew Pak als k i, Warszawa moich wspomnień 1935–1939, Wars zawa: Wy d awn ictwa Tech n iczn e Grzeg o rz Safin o ws k i, 1 9 9 5 , s . 1 3 9 . 5 Is aac Bas h ev is Sin g er, Felietony, eseje, wywiady, tłu m. To mas z Ku b erczy k , Wars zawa: Sag ittariu s , 1 9 9 3 , s . 4 2 . 6 Tamże. 7 Jesteśmy w Warszawie: przewodnik literacki po stolicy, Wars zawa b .n . 1 9 3 8 , s . 1 7 .

8 J an Ku b als k i, Przyszły dworzec główny, „Ku rier Wars zaws k i” 1 9 3 2 , n r 7 7 . 9 Konkurs na monumentalną rzeźbę w centralnej hali odjazdowej, „Gazeta Po ls k a” 1 9 3 8 , n r 3 1 4 . 1 0 Tad eu s z Dzięg ielews k i, Stefan J eln ick i, Parę słów o budowie Dworca Głównego, „Arch itek tu ra i Bu d o wn ictwo ” 1 9 3 9 , n r 3 . 1 1 Zb ig n iew Go razd o ws k i, Charakterystyka budowy Dworca Głównego w Warszawie, „Przeg ląd Bu d o wlan y ” 1 9 3 9 , n r 7 . 1 2 Nad kipiącymi gwarem peronami, nad torami i pociągami rośnie „Pałac nieznanego pasażera”. Jak będzie wyglądał Dworzec Centralny, „Ro b o tn ik ” 1 9 3 8 , n r 2 0 3 . 1 3 Będziemy mogli być dumni. Najnowocześniejszy dworzec w Europie, „Ku rier Po ran n y ” 1 9 3 8 , n r 202. 1 4 Tad eu s z Dzięg ielews k i, Stefan J eln ick i, Parę słów o budowie Dworca Głównego, d z. cy t. 1 5 J eremi Przy b o ra, Młodość starszego pana, „M ag azy n ” n r 4 8 , d o d atek d o „Gazety Wy b o rczej”, 2 g ru d n ia 1 9 9 4 . 1 6 J erzy S. M ajews k i, Okupacyjne ulice Szpilmana, „Gazeta Sto łeczn a”, 6 wrześ n ia 2 0 0 2 . 1 7 Zb ig n iew Pak als k i, Warszawa moich działań 1945–1995, Wars zawa: Otwo ck ie To warzy s two Nau k o wo -Ku ltu raln e, 1 9 9 9 , s . 7 . 1 8 Wan d a Krag en , Obrazki dzisiejszej Warszawy, „Ro b o tn ik ” 1 9 4 6 , n r 2 8 6 . 1 9 J erzy S. M ajews k i, Miłość w getcie, „Gazeta Sto łeczn a”, 2 0 maja 2 0 1 1 . 2 0 Zd zis ław Sach n o ws k i, Rok pierwszy, „Sto lica” 1 9 6 5 . 2 1 Po la Go jawiczy ń s k a, Szybko zapomniane. Utwory z lat 1945–1963 drukowane w czasopismach, Wars zawa: Czy teln ik , 1 9 7 4 , s . 1 1 0 . 2 2 „M emo riał o b y watela J erzeg o Wilan d a d o p rezy d en ta Bieru ta, Lu b lin , 1 0 marca 1 9 4 5 r.”, za: Zbudować Warszawę piękną... O nowy krajobraz stolicy (1944–1956), red . J erzy Ko ch an o ws k i, Wars zawa: Trio , 2 0 0 3 , s . 1 5 – 1 8 . 2 3 „Ży cie Wars zawy ”, 2 4 k wietn ia 1 9 4 5 , cy t. za: J an Gó rs k i, Drugie narodziny miasta. Warszawa 1945, Wars zawa: PIW, 1 9 7 6 , s . 8 9 . 2 4 J an Gó rs k i, Drugie narodziny miasta, d z. cy t., s . 2 6 5 . 2 5 Dek ret z 2 6 p aźd ziern ik a 1 9 4 5 ro k u o włas n o ś ci i u ży tk o wan iu g ru n tó w n a o b s zarze mias ta s to łeczn eg o Wars zawy , Dz.U. RP n r 8 , p o z. 3 9 . 2 6 Powstawanie Warszawy. Na śródmiejskim odcinku pracy rozbiórkowej, „Rzeczp o s p o lita”, 1 7 wrześ n ia 1 9 4 5 . 2 7 Ed mu n d Go ld zamt, Architektura zespołów śródmiejskich i problemy dziedzictwa, Wars zawa: PWN, 1 9 5 6 , s . 4 8 7 . 2 8 Wo jciech Herb aczy ń s k i, W dawnych cukierniach i kawiarniach warszawskich, Wars zawa: Ved a, 2 0 0 5 , s . 2 6 5 .

2 9 Zb ig n iew Pak als k i, Warszawa moich wspomnień 1935–1939, d z. cy t., s . 1 6 2 . 3 0 Ws p o mn ien ia J ó zefa Ry czera o jeg o firmie p aras o ln iczej i ro d zin ie, Oś ro d ek KARTA, s y g n . AW II/9 0 8 , s . 1 , 1 7 – 1 8 . 3 1 Hen ry k J an czews k i, Całe życie z Warszawą, Wars zawa: PIW, 1 9 8 6 , s . 1 9 3 . * Hen ry k M ak o wer, Pamiętnik z getta warszawskiego. Październik 1940–styczeń 1943, Wro cław: Zak ład Naro d o wy im. Os s o liń s k ich , 1 9 8 7 , s . 7 6 – 7 7 . * * Eman u el Rin g elb lu m, Kronika getta warszawskiego. Wrzesień 1939–styczeń 1943, tłu m. Ad am Ru tk o ws k i, Wars zawa: Czy teln ik , 1 9 8 8 , s .1 5 4 . * * * J an u s z Ko rczak , Będziecie pamiętali całe życie, w: Dzieła, t. 1 5 (w p rzy g o to wan iu ), za: J o an n a Olczak -Ro n ik ier, Korczak. Próba biografii, Wars zawa: WAB, 2 0 1 1 , s . 3 7 2 – 3 7 3 .

4. Goście Na wielk im p lacu b u d o wy , g d zie ro zg ry wa s ię ak cja, g ro mad zą s ię g łó wn i ak to rzy . Są d wie ich k ateg o rie. Ob co języ czn y m p rzy b y s zo m p rzy p is an o ro le mis trzó w. M ają wtajemn iczać w zad an ie miejs co wy ch . Ci ró wn ie d o ś wiad czen i, lecz n iewy s tarczająco p ewn i, b y mo żn a b y ło ich zo s tawić b ez o p iek i, ch cąc n ie ch cąc, zn ajd ą s ię n iżej w h ierarch ii. Po wied zmy , że to czelad n icy . Ws zy s tk ich d o b ieran o s taran n ie, s p rawd zając p rzy u ży ciu ś ro d k ó w, k tó ry mi d y s p o n u ją s y s temy k iero wan e p o d ejrzliwo ś cią i s trach em. Nad wy b o rem mis trzó w czu wał s am min is ter Karawajew. „Nie b raliś my ws zy s tk ich . Po trzeb n i b y li k o n k retn i s p ecjaliś ci – cieś le, malarze, s ztu k ato rzy o n ajwy żs zy ch k walifik acjach . W tamty ch latach p o zio m p ro fes jo n alizmu n as zy ch rzemieś ln ik ó w b y ł wy s o k i. Wielu u czy ło s ię rzemio s ła o d o jcó w, a ci o d d ziad k ó w i tak d o s ió d meg o p o k o len ia. Do p iero p o tem więzy p o k o len io we zaczęły s ię rwać i n ie d b an o ju ż, b y d o k ład n ie wy k o n y wać p racę. Wted y jed n ak b y li to jes zcze p rawd ziwi fach o wcy ” 1 . Złe, jeś li p rzy jd zie, to d o p iero p ó źn iej. Na p lan ie trwa zło ty wiek . Ciąg n ą tu zews ząd , ze ws i i mias t, z zap ałem, n a wezwan ie n ajwy żs zeg o wład cy . Są ich ty s iące. Scen ariu s z p rzewid u je, że p rzy ws p arciu p o mo cn ik ó w z s ąs ied n iej k rain y , leżącej n a k rań cach teg o s ameg o imp eriu m, wzn io s ą w jej g łó wn y m mieś cie p o mn ik p rzy jaźn i, p o d o b n y z k s ztałtu raczej d o wieży Bab el, i o fiaru ją ją tamtejs zy m mies zk ań co m n a wy łączn y u ży tek . Niech że ci b ied n i lu d zie, k tó rzy n ig d y n ie d o tarli d o s to licy mo cars twa, cies zą s ię, że p atrząc n ań , mo g ą s o b ie ch o ciaż wy o b rażać b las k o d b ity o d mo s k iews k ich ch mu ro d rap ó w d alek o n a ws ch o d zie. Po d o b n ie ich p rzo d k o wie, g ro mad ząc s ię w cias n y ch k o ś cio łach o zd o b io n y ch wy s iłk iem miejs co wy ch rzemieś ln ik ó w, b rali te wn ętrza za o d p o wied n ik i wielk ich k ated r, w s am raz n a s wą miarę. Nie, to złe p o ró wn an ie, b o g mach , k tó ry zaczy n a właś n ie wzn o s ić w s ąs ied zk im d arze zd o ln a i żwawa b ry g ad a, n ie b ęd zie lich ą k o p ią. Wład cy , k tó ry g o fu n d u je, zależy , b y k ażd a d aro wan a p rzezeń b u d o wla, g d ziek o lwiek p o ws tan ie, b y ła zarazem p o mn ik iem jeg o ch wały , a zależn o ś ć tę zazn aczy n ad an e jej imię. J u ż czas zacząć. M is trzo wie i ich p o mo cn icy wk ład ają g ran ato we k o mb in ezo n y . Nad b ramą b u d o wy zap ala s ię n ap is cy ry licą: „Da zd ras twu jet s o wiets k o -p o ls k aja d ru żb a” – „Niech ży je p rzy jaźń rad zieck o -p o ls k a”.

Wzorzec Żeb y ch o ciaż raz s ię u p ił. Rzu cił p rzek leń s two , s k o mp ro mito wał s ię. Niech b y miał jak ieś ws ty d liwe h o b b y alb o n ałó g . Po k azał, że jes t len iem, zło ś liwcem, d o n o s i n a in n y ch , o s zu k u je, g d y n ie p atrzą, d łu b ie w n o s ie, s maru je wy wro to we n ap is y n a ś cian ach wy ch o d k a. A tu taj – ś więty z o b razk a w s o cjalis ty czn y m k atech izmie. Nie s p o s ó b z tak im wy trzy mać. Nas z p ierws zy b o h ater h arto wał s ię n iczy m s tal ju ż w p ierws zy ch latach p o u ro d zen iu . „By ło ich w d o mu p ięcio ro : o jciec – n a fro n cie p ierws zej wo jn y ś wiato wej, matk a – ch o ra, s tars za 1 3 -letn ia s io s tra, o n – o ś mio letn i ch ło p ak i jes zcze mło d s zy o d n ieg o b racis zek . I k ro wa – jed y n a k armicielk a. Ziemi jed n a » d u s za« – b y ła tak a miara, co ś n ieco ś więcej an iżeli h ek tar. Czy mo żn a n ie p amiętać tak ieg o d zieciń s twa?” 2 Alek s an d er Zach aro wicz An to n o w p amięta, a jak że. Op o wie ze s zczeg ó łami p o ls k im rep o rtero m (i tak n ik t n ie b ęd zie ty ch s zczeg ó łó w s p rawd zał). O ws i o d leg łej o s to k ilo metró w o d M o s k wy , g d zie k lep ali b ied ę. O o jcu – s wo im p ierws zy m n au czy cielu , k tó ry p rzed wo jn ą p raco wał d o ry wczo w s to licy i co ro k u , n a wio s n ę, jech ał tam n a k ilk a mies ięcy , wy n ajmu jąc s ię n a k tó rąś z b u d ó w, s y p iając w p ierws zej lep s zej n o rze, b y le b y ło n ajtan iej, i jes ien ią wracał d o d o mu , n io s ąc w zawin iątk u n a p iers i k ilk a ru b li, p o d p ach ą ch u s tk ę d la żo n y , k o rale d la có rk i i b u ty d la Alek s an d ra, b y miał w czy m iś ć d o s zk o ły . Częś ć zaro b k u p o k ry wała d łu g i zaciąg n ięte p o p rzed n iej zimy , za res ztę mu s ieli p o rad zić s o b ie aż d o p rzed n ó wk a, g d y zn ó w An to n o w s en io r ru s zał w s wo ją p ielg rzy mk ę. Pierws za wo jn a ro zb iła ten ry tu ał. Przes tan o b u d o wać, a o jciec p o s zed ł walczy ć. Gd y wró cił, „trzeb a b y ło wy tęży ć ws zy s tk ie s iły , ab y o b ro n ić h is to ry czn ą zd o b y cz lu d u p racu jąceg o : wład zę – zap is ze s ło wa Alek s an d ra d zien n ik arz. – Trzeb a b y ło wy k armić armię walczącą n a ws zy s tk ich fro n tach , mias ta wy n is zczo n e i wy g ło d zo n e. Trzeb a b y ło więc zmu s ić k u łak a, b y d ał mias tu ch leb . I o jciec Alek s an d ra Zach aro wicza An to n o wa p o mag ał w ty m wład zy rad zieck iej, ch o d ził wraz z jej p rzed s tawicielami o d jed n eg o d o d ru g ieg o s p ich lerza k u łack ieg o u jawn iać p o ch o wan e zb o że. Na b u d o wę wró cić mó g ł d o p iero p ó źn iej, g d y wład za rad zieck a rzu ciła s we s iły n a fro n t o d b u d o wy g o s p o d ark i, a n as tęp n ie n a fro n t b u d o wn ictwa s o cjalizmu ” 3 . Od tąd , wzn o s ząc o s ied le d la ro b o tn ik ó w w d zieln icy Sierp u ch o ws k iej, b ęd zie u czy ł fach u

s wo jeg o s y n a. Alek s an d er n ie o mies zk a p rzy o k azji ws p o mn ieć, że ro b ili ws zy s tk o włas n y mi ręk ami, p o s iłk u jąc s ię jed y n ie k ieln ią, in aczej n iż n a tej wars zaws k iej b u d o wie, g d zie o d d an o d o ich d y s p o zy cji n ajlep s ze i n ajd ro żs ze mas zy n y , b y mo g li s tawiać jed n o ze s k rzy d eł Pałacu , p rzezn aczo n e n a s ied zib ę teatru . W jeg o wy p ad k u s tatu s mis trza jes t n ajzu p ełn iej u zas ad n io n y – b ąd ź co b ąd ź p rzemierzy ł p o p is o wo całą d ro g ę ro zwo ju rad zieck ieg o b u d o wn ictwa, o d k ieln i p o wieże d źwig o we. Na d o d atek o d razu zaan g ażo wał s ię w ru ch s o cjalis ty czn eg o ws p ó łzawo d n ictwa p racy . J ak o o ch o tn ik s tan ął n a czele jed n ej z p ierws zy ch b ry g ad s ztu rmo wy ch mu rarzy w Len in g rad zie. „Ch o d ziło b o wiem n ie ty lk o o to , ab y ro s ły n o we d o my , ab y ro zp o ws zech n iały s ię n o we meto d y p racy , ale ab y ró s ł n o wy czło wiek , ab y n o we i p o s tęp o we o d n io s ło zwy cięs two n ad s tary m i zaco fan y m, i to we ws zy s tk im – w meto d ach p racy , w wy d ajn o ś ci p racy i w ś wiad o mo ś ci lu d zi” 4 , tłu maczy An to n o w rep o rtero wi. Z d u mą, mó wi, s p acero wał p o tem w 1 9 4 7 ro k u p o mieś cie i o g ląd ał – w jak imś s en s ie też i s wo je – d o my wzn ies io n e p o d czas p ierws zej p ięcio latk i s talin o ws k iej. By zaś ws zy s tk o , czeg o s ię n au czy ł, mo g ło p o s łu ży ć in n y m, p o g o d zin ach zaczął p is ać k s iążk ę o s ztu ce mu rars k iej. Có ż więc p o d k u s iło teg o n iezwy k łeg o czło wiek a, k tó ry p rzy zn aje, że k o ch a Len in g rad cały m s ercem, b y p o rzu cić to mias to i zg ło s ić s ię (zn ó w jak o jed en z p ierws zy ch ) n a b u d o wę Pałacu Ku ltu ry i Nau k i w Wars zawie? Py tan ie z g ru n tu b ezzas ad n e, b o tak s amo p rzecież jech ał n a Uk rain ę czy n a Sy b ir k s ztałcić n o we k ad ry mu rarzy , jeś li ty lk o ży czy ły s o b ie teg o wład ze. Ech , ci d zien n ik arze i ich s k ło n n o ś ć d o u p ro s zczeń . An to n o w u ś miech a s ię wy ro zu miale i wy jaś n ia: „Gd y p rzeczy tałem u mo wę n as zy ch rząd ó w o d arze d la Po ls k i Lu d o wej, o g arn ęło mn ie p o czu cie d u my . Za k raj mó j, za rząd , za Stalin a. J es zcze czeg o ś tak ieg o n ik t, n ig d y i n ig d zie n ie b u d o wał: ab y mu ry b y ły z p rzy jaźn i. To wielk i zas zczy t u czes tn iczy ć w p ięk n y m ty m d ziele” 5 .

Zobowiązanie Zaczęli z o p ó źn ien iem. M iał to b y ć 1 maja 1 9 5 2 ro k u , ale d o p iero d zień p ó źn iej ru s zy ły p ierws ze wy k o p y . Stan ęli s zp alerem wzd łu ż d ziu ry ro zmiarami p rzy wo d zącej n a my ś l k rater. Sp o jrzeli w s tro n ę, g d zie zg ro mad zili s ię p rzy wiezien i czarn y mi limu zy n ami n ajważn iejs i lu d zie w s atelick im p ań s twie. „Dźwig n ad jech ał, wy ciąg n ął o n n ad d o łem s wą ch u d ą s zy ję, n a jej k o ń cu ch wiał

s ię, jak d o jrzała g ru s zk a n a g ałęzi, p o jemn ik n ap ełn io n y b eto n em. Nad es zła u ro czy s ta ch wila. Premier J ó zef Cy ran k iewicz p rzech y lił s ię p rzez b arierę i rzu cił zło tó wk ę” 6 . Wy ląd o wała w b ru n atn ej mazi, co n aty ch mias t u wieczn ił o p erato r Po ls k iej Kro n ik i Filmo wej, zjech aws zy n a lin ie w g łąb leja z k amerą p o d trzy my wan ą n ad g ło wą. Czerp ak b ry zg n ął zawarto ś cią w czelu ś ć. „Na s zczas tie!”, zawo łan o . „M ło d a mu rark a, o cierając czo ło g rzb ietem ręk i, b ły s n ęła w s ło ń cu k ieln ią, jak b y s alu tu jąc mias tu ze s wej p o d n ieb n ej wy s o k o ś ci. Na ch wilę wzro k jej o d erwał s ię o d s k ład ający ch s ię s zy b k o i s p rawn ie p o d jej ręk ę ceg ieł i p o b ieg ł g d zieś d alek o , p o n ad n as zy mi g ło wami, p o n ad d ach ami o k o liczn y ch d o mó w, k u s reb rn ej ws tęd ze Wis ły , k u p ias zczy s ty m łach o m Sas k iej Kęp y , k u p o d wars zaws k im zielen iący m s ię ju ż p o lo m... A mo że jes zcze d alej, k u s ch o wan ej g d zieś za wy p u k ło ś cią k u li ziems k iej ro d zin n ej M o s k wie... By ć mo że mło d a mu rark a p rzy p o mn iała s o b ie s ło wa, wy p o wied zian e k ied y ś p rzez Wielk ieg o Stalin a d o o d wied zający ch Go n a Kremlu p rzed s tawicieli p o ls k ieg o n aro d u ; o J eg o s ło wach : jas n y ch , zwięzły ch i p ro s ty ch , jak ws zy s tk o co mó wił, a tak g łęb o k o zap ad ający ch w p amięć: » Nie żąd amy , ab y ś cie n am wierzy li n a s ło wo , s ąd źcie n as wed łu g czy n ó w« . I p ewn ie p o my ś lała wted y ta p o d n ieb n a, zap atrzo n a w d al d ziewczy n a, że o to d an e jej jes t b y ć jed n ą z ty ch , k tó re s ło wa te o b lek ają w czy n , two rząc jes zcze jed en d o k u men t p rzy jaźn i, k tó ry b ęd zie wiek o p o mn y m i wiek u is ty m p o mn ik iem b raters twa międ zy Po ls k ą i Związk iem Rad zieck im” 7 .

Prace p rzy b u d o wie Pałacu . J ak o zap lecze materiało we s łu ży b aza p ro d u k cy jn o -u s łu g o wa n a J elo n k ach . W czerwcu 1 9 5 2 ro k u g o to wy b y ł ju ż wy k o p p o d fu n d amen ty .

M ło d a, p ełn a zap ału d ziewczy n a p as u je id ealn ie d o s cen y zamy k ającej p ierws zy ak t. Nawet g d y p o o d eg ran iu s wej ro li o d s tawi n iep o rad n ie trzy man ą w ręce k ieln ię i wró ci d o b ard ziej p o d rzęd n y ch zajęć – win d ziark i, k u ch ark i czy n au czy cielk i d zieci rad zieck ieg o in ży n iera. Ko lejn e zwro ty ak cji też d y k tu je k alen d arz z ro czn icami ś wiąt ro b o tn iczy ch , rewo lu cji i zjazd ó w. Wy lewać fu n d amen ty zaczn ą 2 1 lip ca, s k o ń czą 4 p aźd ziern ik a. Na 7 lis to p ad a 1 9 5 3 ro k u , w ro czn icę Rewo lu cji Paźd ziern ik o wej, g mach ma ju ż mieć ws zy s tk ie p iętra, s talo wą k o n s tru k cję z ig licą i k o p u łę Sali Ko n g res o wej.

Bohaterowie

Nawet p rzes zło ś ć mu s i s ię p o d p o rząd k o wać wy zwan iu

rzu co n emu

mis trzo m

z zag ran icy . W ich b io g rafiach , jak iek o lwiek b y ły b y n ap rawd ę, n ie ma teraz miejs ca n a p o tk n ięcia an i n awet n a p rzeciętn o ś ć. Przy p o min ają tro ch ę b o h ateró w z an ty czn ej ep o k i, ws p ó łczes n y ch h ero s ó w, o k tó ry ch s ami n ied awn o u czy li s ię w s zk o le – Tan ię Was ilczen k o z p o wieś ci Daleko o d Moskwy Was ilija Ażajewa, d ziewczy n ę, k tó ra wś ró d ś n ieżn ej zamieci ws p ó ln ie z g ru p ą k o ms o mo łcó w p rzeciąg ała g o ły mi ręk ami d ru ty telefo n iczn e; Serg iu s za Tu tarin o wa z filmu Kawaler Złotej Gwiazdy, p ełn eg o zap ału b o h atera s p o d Stalin g rad u , czy lu d zi, k tó rzy n a k artach k s iążk i Bo ry s a Po lewo ja p o łączy li Wo łg ę z Do n em. Nap in ają mu s k u ły , p rężą p iers i, d emo n s tru ją ś wiatu w wy ciąg n ięty ch d ło n iach atry b u ty wy k o n y wan y ch zawo d ó w. Zas ty g li w g o to wy ch p o zach jak rzeźb y wy k o n an e p rzez Azery js k ą Fab ry k ę Ceramiczn ą imien ia 6 0 -lecia Ws zech związk o weg o Len in o ws k ieg o Ko ms o mo łu w Es to n ii, k tó re o zd o b ią rezu ltat tej p racy . Bu d o wlan iec d zierżący Zach aro wicza An to n o wa.

mo d el

wieżo wca ma w s o b ie co ś

z Alek s an d ra

Niep o wo łan y m ws tęp wzb ro n io n y . Wy d awan a p rzez wład ze rad zieck ie p rzep u s tk a u p rawn iająca d o wejś cia n a teren b u d o wy .

M ężczy zn a z ło ży s k iem, k tó re ma s u b teln ie n awiązy wać d o twó rczo ś ci mech an iczn ej, wy g ląd a jak Wło d zimierz Afan as jewicz M amo n o w, lat trzy d zieś ci trzy , k iero wn ik o d d ziału d o ś wiad czaln eg o w zak ład ach p racu jący ch n a rzecz Pałacu . Co p rawd a n ie ma jes zcze d y p lo mu u k o ń czen ia s tu d ió w tech n iczn y ch , ale n ad rab ia „s y s tematy czn ą s amo d zieln ą p racą n ad s o b ą, wielk im d o ś wiad czen iem p rak ty czn y m i wy s o ce ś wiad o my m p atrio ty czn y m s to s u n k iem d o s wej p racy ” 8 , o czy m ś wiad czy p rzy zn an y p rzez s ameg o min is tra d y p lo m n ajlep s zeg o racjo n alizato ra w zak ład zie i o d zn ak a p rzo d o wn ik a ws p ó łzawo d n ictwa s o cjalis ty czn eg o . Teg o d n ia, g d y s ię d o wied ział, że jeg o fab ry k a b ęd zie p raco wać n a p o trzeb y Pałacu , p o p o wro cie d o d o mu o d razu zawo łał có rk ę Tamarę, b y p rzy n io s ła mu p o d ręczn ik d o g eo g rafii.

– A p o co ci, tatk u ? – Ch cę p rzeczy tać, co tam o tej Po ls ce n ap is an o . – Po co czy tas z o Po ls ce? – zaciek awiła s ię żo n a. – M u s zę o p o wied zieć o n iej k o leg o m. Żeb y ś cie wied ziały , jak ie zamó wien ia o trzy mały n as ze zak ład y ! Wy k o n y wan ie mech an izmó w d la wars zaws k ieg o Pałacu Ku ltu ry i Nau k i. Będ ą mu s ieli n as i ch ło p cy d o b rze p o p raco wać. „Teg o wieczo ra w mies zk an iu M amo n o wy ch p rzewerto wan o całą p o s iad an ą literatu rę o Po ls ce” 9 , relacjo n u je w „Ku rierze Co d zien n y m” d zien n ik arz p o d p is u jący s ię jak o Preo b rażeń s k i. M amo n o w wp ro s t ży je s wą p racą. Ko led zy z fab ry k i cen ią jeg o wied zę i liczą s ię z jeg o zd an iem. Gd y trzeb a, p o trafi też b y ć wy mag ający . J ak wo b ec teg o ro b o tn ik a, k tó reg o p rzy d y b an o n a o p ies zały m wy k o n an iu p o jemn ik a n a ceg ły . „– Czy ci n ie ws ty d – mó wił Wło d zimierz Afan as jewicz, p rzes zy wając ro b o tn ik a p alący m wzro k iem. – Czy wies z, d o k ąd id ą te p o jemn ik i! – I o two rzy ł p rzed o czami win o wajcy g azetę ze zd jęciem p ro jek tu Pałacu Ku ltu ry i Nau k i w Wars zawie. – Czy ch ces z s p lamić h o n o r n as zy ch zak ład ó w?” 1 0 Pierwo wzo rem k o b iety z ry lcem (n awiązan ie d o twó rczo ś ci in telek tu aln ej) mo g ła b y ć mło d a Lid ia Go rin a, związan a z Pałacem jak o in ży n ier p lan is ta, ch o ć – p o d o b n ie jak M amo n o w – jes zcze n ie s k o ń czy ła s tu d ió w. Od d an a mu całk o wicie, b o zaws ze mo żn a ją s p o tk ać n a b u d o wie. M o żn a b y my ś leć, że p rzy n ajmn iej p o d n ió wce b ieg n ie g d zieś o d s ap n ąć, jak in n e d ziewczy n y w jej wiek u , ale n ic z ty ch rzeczy . „Wieczo rem zaś , p o d n iu p racy ws p ó ln ej z k iero wn ik ami ro b ó t i in ży n ierami p o d s u mo wu je wy n ik i p raco witeg o d n ia, an alizu je, wy s n u wa wn io s k i, b y ju tro s p rawa p o s zła jes zcze lep iej” 1 1 . Ko łch o źn ica

to

wy p is z,

wy malu j

b u feto wa

Wala.

J es t

jed n ą

z n ajp o p u larn iejs zy ch p o s taci n a b u d o wie, zn ają ją ws zy s tk ie „wierch o łazy ”, jak o k reś la s ię tu taj ro b o tn ik ó w z wy s o k ich p ięter, s p ecjalis tó w o d mo n tażu o raz s p awaczy , p racu jący ch n a n iewielk ich p latfo rmach p rzy czep io n y ch d o b elek k o n s tru k cji. „Wala tro s k liwie d b a o n ich : żeb y p ap iero s y , p iwo i k an ap k i b y ły zaws ze n a g ó rze, w ty m p o d n ieb n y m k io s k u , żeb y ws zy s cy d o s tali to , czeg o p o trzeb u ją. Wy s tarczy zad zwo n ić n p . z p iętn as teg o p iętra d o Wali d o b u fetu , o n a zaraz p o łączy s ię z o p erato rem d źwig u , p rzy g o tu je p aczu s zk ę i n a p o tężn ej s talo wej lin ie p iln a p rzes y łk a p o węd ru je d o zamawiająceg o . Rach u n k i reg u lu je s ię p o tem. Przy p racy s zk o d a czas u … ” 1 2

M ech an ik ma s mag łą twarz i wes o łe o czy , jak Iwan Iljicz Frało w, o p erato r jed n eg o z czterech g ó ru jący ch n ad k o n s tru k cją Pałacu „n ib y cztery b as zty w ro g ach twierd zy ” 1 3 d źwig ó w. Przy jech ał tu z ro d zin n ej M o s k wy i s to p n io wo p iął s ię w g ó rę – w p rzen o ś n i i d o s ło wn ie, b o n ajp ierw p o zwo lo n o mu d ziałać w fach u mo n taży s ty ty lk o d o wy s o k o ś ci d zies iąteg o p iętra. Od k ąd n au czy ł s ię o b s łu g i d źwig u , mo że d o cierać zn aczn ie wy żej. „J eg o » UBK« , s to jący w n aro żn ik u o d s tro n y Święto k rzy s k iej i M ars załk o ws k iej z d o k ład n o ś cią d o k ilk u cen ty metró w p o d aje b eto n o we p ły ty s tro p o we, b elk i, wiązan ia i s k rzy n k i z lemo n iad ą. Z tą lemo n iad ą to s k o mp lik o wan a s p rawa. Belk i i p ły ty p o d n o s i s ię ty lk o raz – w g ó rę. A lemo n iad a, p ap iero s y czy mlek o węd ru ją d wa razy . Raz d o g ó ry (teraz n a 2 7 k o n d y g n ację) d o s talo wej b u d k i b u fetu . A d ru g i raz: z b u fetu n a d ó ł, n a n iżs ze p iętra, d o ro b o czy ch s tan o wis k ” 1 4 . „W b u d ce s ied zi d źwig o wy . Niezawo d n y mi, s zy b k imi d o tk n ięciami p alcó w p rzes u wa ro zs tawio n e n a tab licy ro zd zielczej d źwig n ie – g ra n a n ich jak n a k lawiatu rze. Wirtu o z” 1 5 , zach wy ca s ię d zien n ik arz. A mo że źle d o s trzeg ł, mo że ch o d zi o wirtu o za p łci żeń s k iej, tak ieg o jak Nad ieżd a Steliwan o wa, weteran k a p racy n a żu rawiach n a wielu b u d o wach Uk rain y . „W jej p o s łu s zn y ch ręk ach wielo to n o wy g ig an t, p ięk n y m ru ch em wzn o s ząc ażu ro wą wy s ięg n icę, p o s łu s zn ie wy k o n u je ró wn o cześ n ie trzy

o p eracje:

p rzes u wa s ię s am, p o d n o s i

i

p o d aje ład u n ek

w p o trzeb n y m k ieru n k u ” 1 6 . Oto p ierwo wzó r wizeru n k u mło d zień ca z to mem d zieł rad zieck ich k las y k ó w w d ło n i, Was y li Stu p in . Ch o ć p o d o b n ie jak Frało w i Steliwan o wa wy k o n u je p ro zaiczn e czy n n o ś ci d źwig o weg o , d u ch w n im in telek tu alis ty . „Kab in a – jak malu tk i p o k o ik , ciep ło w n iej, s to i p o p ielaty ap arat n ad awczo -o d b io rczy . A n a ap aracie – d wie k s iążk i: Energia Gład k o wa i b io g rafia Go eth eg o . Kied y p o zo s tałe trzy d źwig i p racu ją, a Stu p in ty lk o d y żu ru je, wted y ma czas p rzerzu cić p arę s tro n – n o tu je u jęty tak n ieco d zien n ą p o s tawą d zien n ik arz J erzy J an ick i, o b ejrzaws zy miejs ce p racy ro b o tn ik a. – Stu p in n a tej wy s o k o ś ci zajmu je s ię lek tu rą, jak ży wa ilu min acja teg o , co n au czał Stalin : » k o mu n is ta to czło wiek z k s iążk ą« ” 1 7 . Przes zk ad zają mu ty lk o p o ls cy to warzy s ze: „– Wło d ek , zad zwo ń n a d źwig . Zaraz s k o ń czą s ię n am ceg ły . Ci o d Was iljen k i zn ó w n as p rześ cig n ęli. A p rzecież p o s tan o wiliś my , że d ziś p o ls k a b ry g ad a d o g o n i rad zieck ą… ” 1 8 . Ro b o tn ik o wi d ro g o wemu mó g ł u ży czy ć s wej p o s taci ten b ezimien n y majs ter ro b ó t ziemn y ch , k tó reg o k o led zy n azy wali „b ezro b o tn y m”, b o n ajs zy b ciej u p o rał

s ię ze s wo im zad an iem, wy k o p aws zy p rawie ws zy s tk ie fu n d amen ty , i mó g ł wracać d o k raju , p o d czas g d y ich czek ały jes zcze mies iące h aró wk i. So wieck i mło d zien iec jes t jak u cieleś n ien ie p o s taci Ko lk i Pars zy k o wo wa z No wień s k a, co to mając d wad zieś cia lat k ieru je ju ż włas n ą b ry g ad ą. J ak o d wu n as to letn i ch ło p ak mo cn o p rzeży ł ś mierć o jca, p o leg łeg o w o b ro n ie o jczy zn y n a fro n cie k ijo ws k im. M ias to b y ło s p alo n e, p o p o wro cie k o czo wali z matk ą w ru d erach , p ó k i miejs co wa s tars zy zn a n ie zd ecy d o wała, że czas wzn o s ić n o we d o my . Pars zy k o w o d razu włączy ł s ię w tę ak cję i tak mu s ię s p o d o b ało , że wk ró tce p o tem p o jech ał d o M o s k wy , g d zie b u d o wan o wy żej i więcej. Czy mo żn a s ię więc d ziwić, że teraz w Wars zawie, w g ru d n iu , wy k o n ał wraz ze s wo imi p o d wład n y mi d wieś cie s zes n aś cie p ro cen t n o rmy , p rzeg an iając n iejed n eg o s tareg o cieś lę? Ale Pars zy k o w n ie b y łb y s o b ą, mis trzem s tale d ążący m d o d o s k o n ało ś ci, g d y b y o d razu n ie zap is ał s ię n a n o wy k u rs d la b ry g ad zis tó w. Do p o s taci k o ms o mo łk i mo g ła p o zo wać An n a Lu b as zy n a. Czterd zieś ci d wa lata, ś red n ieg o wzro s tu , mo cn ej b u d o wy . Też związan a z Len in g rad em, jak An to n o w. Gd y Niemcy zaatak o wały Związek Rad zieck i, ws tąp iła d o Armii Czerwo n ej. Po czątk o wo b y ła s an itariu s zk ą, p o tem zas tęp czy n ią k o men d an ta d o s p raw p o lity czn y ch w s zp italach wo js k o wy ch . Awan s o wała n a s tars zeg o lejtn an ta. Teraz jes t s p ecjalis tk ą, wy s o k o wy k walifik o wan y m elek tro s p awaczem, k tó ry s p awa s talo wy s zk ielet wy s o k o ś cio wca. M a w ty m d o ś wiad czen ie z M o s k wy , o s tatn io n a b u d o wie u n iwers y tetu , k tó reg o p ro jek tan tem jes t Lew Ru d n iew, ws p ó łtwó rca p ro jek tu Pałacu .

Rad zieccy mis trzo wie s zy k u ją s ię d o b icia rek o rd ó w wy d ajn o ś ci.

To d o wó d , jed en z wielu , że mis trzo wie, p o d o b n ie jak wy s łan n icy b o g ó w ze s taro ży tn y ch mito lo g ii, n ie zs tęp u ją n a ziemię o t tak , b ez p o wo d u . Wied zie ich p rzezn aczen ie. Do tk n ięty n im Alo s zk a Gawry s z, ch o ć s zy k o wan y d o zawo d u g ó rn ik a

(d lateg o tro ch ę b ęd zie g o p rzy p o min ać g ó rn ik wy k u ty w k amien iu ), wb rew ro d zin n ej trad y cji zo s tał mo n taży s tą i trafił d o Wars zawy , b y b ić rek o rd y wy d ajn o ś ci. By mieć p ewn o ś ć, że miało s ię tak zd arzy ć, wy s tarczy zwró cić u wag ę n a zn aczący s zczeg ó ł w jeg o b io g rafii: „Uro d ził s ię wś ró d p o p ielaty ch h ałd , d y miący ch w d zień i ś wiecący ch g wiazd k ami p aląceg o s ię żu żlu n o cą, g d zie wś ró d las u wy ciąg o wy ch wież łatwo ro zp o zn ać s zy b » Cen traln aja Irmin o « , n iezwy k ły s zy ld , b o p o d n im d o k o n ał s weg o p ierws zeg o rek o rd u Alek s iej Stach an o w” 1 9 . M ó wi An n a Lu b as zy n a: „O ty m, że Pałac ma b y ć b u d o wan y p rzez lu d zi rad zieck ich w Wars zawie, d o wied ziałam s ię w M o s k wie. Pamiętając, jak wy g ląd ała Wars zawa w ru in ach i wied ząc, jak p ięk n ie s ię o d b u d o wu je, zap rag n ęłam wziąć czy n n y u d ział w tej o d b u d o wie” 2 0 . Lu b as zy n a b y ła w Wars zawie w s ty czn iu 1 9 4 5 ro k u . „Ob raz n as zej zn is zczo n ej s to licy wry ł s ię jej g łęb o k o w p amięć”. Do b rze ws p o min a za to p o ls k ich żo łn ierzy , k tó ry mi zajmo wała s ię w s zp italach wo js k o wy ch . „– Dzieln i ch ło p cy – p o wiad a. – Po wy zd ro wien iu zn o wu s zli n a fro n t. Niejed en z n ich p rzy s łał mi lis t z p o d zięk o wan iem za tro s k liwą o p iek ę” 2 1 . Gd y Lu b as zy n a p ielęg n o wała ran n y ch wo jak ó w u g o d zo n y n iemieck im p o cis k iem w b o ju o Wars zawę, o p erato r wielk ieg o p o wietrzn eg o k o mp res o ra, a wó wczas czo łg is ta M ich ał M ich ajło wicz Pru tk o w p rzek ro czy ł Wis łę k o ło J ab ło n n y , a p o tem o p atrzo n y p rzez jak ąś p o ls k ą d ziewczy n ę s zed ł i s zed ł n ap rzó d , p rzed s ieb ie, p rzez Bielan y , Żo lib o rz, aż d o miejs ca, g d zie d ziś s taje Pałac. Pamięta je d o s k o n ale. Tak ich jak o n jes t zn aczn ie więcej. Tak wielu , że wy s tarcza ch wila n ieu wag i i p rzed s tawien ie, p o my ś lan e ws zak jak o g ra n ajzu p ełn iej ws p ó łczes n a, zmien ia s ię w k o s tiu mo wy melo d ramat. Po ls k i au to r d o n o s i: „Oto co p is ze n a łamach czas o p is ma » Sło wian ie« wy d awan eg o w M o s k wie d y rek to r M o s k iews k ich Zak ład ó w M ech an iczn y ch , k tó re wy k o n ały d la b u d o wy s zereg mech an izmó w. Przy tacza o n wy p o wied ź b ry g ad zis ty M ik o łaja Pietru n in a, k tó ry b rał u d ział w walk ach o wy zwo len ie Po ls k i: » Nig d y n ie zap o mn ę Wars zawy – mó wi Pietru n in – mias to leżało w g ru zach , a mn ie s erce ś cis k ało s ię z b ó lu , k ied y p atrzy łem n a d y miące ru in y teg o , n ieg d y ś tak p ięk n eg o mias ta. I p rzy jemn ie jes t, p rzy jaciele, mieć ś wiad o mo ś ć, że teraz s wo imi włas n y mi ręk ami p o mag am b u d o wać s to licę Po ls k i« ” 2 2 .

„Włas n ą k rwią zro s ili u lice Wars zawy s tars zy lejtn an t i d o wó d ca k arab in ó w

mas zy n o wy ch Was il Was ilewicz J elczan o w, ciężk o ran io n y w n o g ę o d łamk iem p o cis k u p o s fo rs o wan iu Wis ły n a Żo lib o rzu . Bo h aters k o o d p ierał atak i n iemieck ich czo łg ó w p o d M iń s k iem M azo wieck im arty lerzy s ta Dy mitr Py ch tin . Strącał z n ieb a n io s ące zag ład ę p ło n ącej Wars zawie s amo lo ty Weh rmach tu s tars zy lejtn an t An d riej Iwan o wicz Ry b ałk a. Gro mił wro g a i n ió s ł n iejed n o k ro tn ie b raters k ą p o mo c p o ls k im u ch o d źco m u ciek ający m z b o mb ard o wan ej Wars zawy s tars zy s ierżan t b aterii » Katiu s z« , Alek s iej Iwan o wicz J eles iejew” 2 3 . Od zn aczo n y p ięcio ma o rd erami in ży n ier o n azwis k u Ko n d ras zo w – i ty lk o o n o zg ad za s ię w całej h is to rii, b o d la jed n y ch d zien n ik arzy jes t Iwan em, d la in n y ch Pio trem Sierg iejewiczem – k iero wn ik jed n eg o z d ziałó w b u d o wy Pałacu , „walczy wraz ze s wy mi ro b o tn ik ami tlen o wy m p aln ik iem i k ieln ią” 2 4 . Kied y ś d o wó d ca arty lery js k iej jed n o s tk i w 4 7 . Armii Fro n tu Biało ru s k ieg o , s tał ze s wo imi n a p ras k im b rzeg u , p atrząc n a p ło n ącą w p o ws tan iu Wars zawę. Nazy wa s ię to , że walczy ł o jej wy zwo len ie.

Ty g o d n ik „Świat”, o k ład k a z 5 k wietn ia 1 9 5 3 .

Kto ch ce, n iech wierzy , że b y ło też tak : d wu d zies to d ziewięcio letn i Ko n d ras zo w, co to p rzes zed ł s zlak b o jo wy o d Len in o d o Berlin a, b y d źwig ać, wracając d o d o mu , całą k o lek cję med ali, p o d ro d ze w s ierp n iu 1 9 4 4 ro k u zah aczy ł też o Wars zawę. J eg o b ateria s ąs iad o wała z o d d ziałem p o ls k iej arty lerii. M ieli ws p ó ln y p u n k t o b s erwacy jn y , p rzy k tó ry m Ko n d ras zo w s p o ty k ał s ię co d zien n ie z mło d y m p o ls k im lo tn ik iem, i p atrzy li p rzez lo rn etk i n a p ło n ące mias to . „Rad zieck i arty lerzy s ta p o cies zał wted y s weg o p o ls k ieg o k o leg ę, ws trząś n ięteg o wid o k iem s tras zliwej zag ład y : » Po wo jn ie o d b u d u jemy razem z wami was zą s to licę« ” 2 5 .

Widzowie Teraz p atrzy n a n ich cała Wars zawa. Więcej, cała Po ls k a. Patrzą (co p rawd a z n iejak iej o d leg ło ś ci) p o d ró żn i, s tając w o k n ach p o ciąg ó w, g d y te wjeżd żają d o s to licy . „Nad led wie majaczącą w o d d ali lin ią ś wiateł Wars zawy , n ib y g ig an ty czn y p o mn ik wid n ieją o ś wietlo n e d źwig i – k o lo s y Pałacu Ku ltu ry i Nau k i im. J ó zefa Stalin a. W tę s tro n ę k ieru ją s ię ws zy s tk ie o czy ” 2 6 . Na b liżs zy m p lan ie, ze zb u d o wan eg o s p ecjaln ie w ty m celu d rewn ian eg o p o mo s tu p racy b u d o wn iczy ch p rzy p atru ją s ię co d zien n ie s taty ś ci. W więk s zo ś ci to zwy k li p rzech o d n ie, n ieś wiad o mi ró l, k tó re d la n ich n ap is an o , z czy s tej ciek awo ś ci o b s erwu jący p o s tęp y ro b ó t. Po mo s t, n azy wan y p rzez n iek tó ry ch try b u n ą, s to i p rzy u licy Ch mieln ej, w p o b liżu d wo rca PKS. Wp ierając ło k cie w b alu s trad ę, g ap ią s ię jak n a ru ch o mą s zo p k ę alb o n a teatraln e wid o wis k o . „Wielo metro we d źwig i wy s trzeliły n ad b u d o wlą, jak s o s n y w les ie wy n io s łe, lecz n ie jak s o s n y n ieru ch o me, b o n iek tó re z n ich , tzw. p o rtalo we, s u n ą p o wo li p o s zy n ach – p o s łu s zn e wo li czło wiek a, s talo we o lb rzy my . Niek o ń czący m s ię o b ro tem b ieg n ą s zare taś my i tran s p o rtery , n io s ąc n a s wy ch b ark ach materiał b u d o wlan y . Na s k rzy żo wan iach d ró g n iemal o cierają s ię o s ieb ie w s zy b k im p ęd zie zwro tn e s amo ch o d y , wio zące w zach lap an y ch » jap o n k ach « g ęs ty , mazis ty b eto n lu b k wad rato we, d ru cian e k o s ze p ełn e ró wn o u ło żo n y ch ceg ieł” 2 7 . Ws zy s tk o wy g ląd a jes zcze efek to wn iej, g d y zap ad a zmierzch i „n a s mu k ły ch wieży czk ach zap alają s ię p ęk i reflek to ró w. (… ) Gd zieś s p o d n ieb a h u czy meg afo n d źwig o weg o . Ramio n a d źwig ó w, ilu min o wan e s zereg ami lamp ek , p rzes u wają s ię majes taty czn ie wś ró d

g ęs tn iejącej w g ó rze ciemn o ś ci. J aś n ieją litery : » Sława wielk iemu Stalin o wi« . J ak ś wietln e ech o o d p o wiad a im n ap is : » Niech ży je Bo les ław Bieru t« ” 2 8 . Rep rezen taty wn y p rzek ró j g ap ió w, k tó ry m d an o mo żliwo ś ć ws p ó łu czes tn ictwa w s p ek tak lu , w razie p o trzeb y wk ład ając w ich u s ta g o to we frazes y : s tu d en ci arch itek tu ry , mło d a d ziewczy n a ze ws i, malark a o d twarzająca n ieg o to wy jes zcze Pałac farb ą n a p łó tn ie, d zieck o n a ramio n ach o p iek u n a, mies zk ań cy Wars zawy p amiętający d awn e czas y , erę s p rzed Pałacu . Któ ry ś z mies zk ań có w zau waża: „Pan ie, tam g d zie ten d źwig , d wa lata temu s tała ś cian a. Na trzecim p iętrze ty lk o k awałek wan n y wis iał, a łazien k a b y ła n a n ieb ies k o . W żó łte g wiazd k i”. Od razu włącza s ię czu jn y n arrato r, d o p o wiad ając: „Rzeczy wiś cie s tały tu k ied y ś s zare k amien ice, jed n a p rzy d ru g iej, jak k o ś lawe s ch o d y . Sło ń ce p rzy p iek ało p ieg i b ru d n y ch wap ien n y ch p lam łatający ch zy g zak o wate p ęk n ięcia n a mu rach . Od u licy n a d o le – rzeźn icza wy s tawa, p rzed n ią łaciaty p ies z k ap rawy m o k iem. Wewn ątrz – żelazn e g an k i; n a p ierws zy m p iętrze, n a d ru g im, n a trzecim... A n a k o ń cach g an k ó w d rzwi o d ws p ó ln y ch k lo zetó w, d rzwi s k rzy p iące i zap is an e » Serce Wars zawy « ” 2 9 . By całk o wicie p rzeg n ać tę wizję, o d zy wa s ię s tu d en t arch itek tu ry , o b jaś n iając s wej s io s trze w wiejs k iej ch u s tce n a g ło wie: „O wid zis z, właś n ie tam g d zie lecą g o łęb ie, leciał wted y s amo lo t. Latał w cias n y ch s k rętach n a ró żn y ch wy s o k o ś ciach i s zu k ał o d p o wied n ieg o p o zio mu p o d n ajwy żs ze p iętro Pałacu ” 3 0 . In n i s tu d en ci, o to czen i p rzez g ru p k ę k ilk u n as tu

ciek aws k ich , d y s k u tu ją

z o ży wien iem o n iezmiern ie o ry g in aln y m s p o s o b ie łączen ia p ięter s talo wy ch . „– To s p awan ie s ty k o we, zas to s o wan e w Po ls ce p o raz p ierws zy ” 3 1 – mó wią. Wy k ład p rzery wa k rzy k d zieck a. Kilk u letn i ch ło p ak d o mag a s ię, b y wu j p o d n ió s ł g o wy żej, b o n ic n ie wid zi. Us ad o wiws zy s ię n a ramien iu s zp ak o wateg o mężczy zn y , ro zd ziawia s zero k o b u zię z zach wy tu . – Przy ch o d zę tu taj co d zien n ie – mó wi s zczu p ły b ru n et w s k ó rzan ej k u rtce – i za k ażd y m razem d o s trzeg am co ś n o weg o , jak iś n o wy s zczeg ó ł, k tó reg o n ie zau waży łem p rzed tem. Eu g en iu s z Grab o ws k i, ro b o tn ik b u d o wlan y z Wars zawy : – Częs to p rzy ch o d zę p o p atrzeć, jak p o s tęp u je p raca p rzy b u d o wie teg o ws p an iałeg o wieżo wca. Związek Rad zieck i ma ws p an iałe mas zy n y i jes zcze ws p an ials ze k ad ry b u d o wn iczy ch . M y , b u d o wn iczo wie Wars zawy , u czy my s ię o d n as zy ch rad zieck ich k o leg ó w i czerp iemy z ich d o ś wiad czeń , d zięk i czemu o s iąg amy co raz lep s ze wy n ik i.

W tłu mie o b s erwato ró w s ą też i tacy , k tó rzy p rzy jech ali s p ecjaln ie d o s to licy , żeb y u jrzeć ro s n ący Pałac n a włas n e o czy . Zo rg an izo wan e o d g ó rn ie wy cieczk i mło d zieży , ch ło p ó w, ro b o tn ik ó w, arch itek tó w i in ży n ieró w ś ciąg ają w ty m celu z całeg o n ieo mal k raju . Wy cieczek p rzewin ie s ię b lis k o p ięć ty s ięcy , razem p ó ł milio n a o s ó b . Niek tó ry m s zczęś liwco m, n a p rzy k ład d eleg ato m ze s p ó łd zieln i p ro d u k cy jn ej imien ia PKWN z Wierzch o s ławic w p o wiecie tarn o ws k im, u d aje s ię n awet p rzes tąp ić p ró g b u d o wy . „J ó zefa Bu d ziarek z Helen o wa, g min a Brzezin y , zg rab n ie p rzes k ak u je z miejs ca n a miejs ce, b y jak o tak o » s u ch ą n o g ą« p rzejś ć p rzez b ło tn is ty teren b u d o wy . J u ż n iemło d a Bu d ziark o wa żwawo b ieg n ie w p ierws zej g ru p ie zwied zający ch . Przecież mu s i s wo im to warzy s zo m w s p ó łd zieln i d o k ład n ie ws zy s tk o o p o wied zieć! W zjazd o wy m n o tatn ik u zap is u je: » … w czwartej częś ci b u d o wy … fu n d amen ty p o d o k rąg łą s alę, g d zie s ię b ęd ą o d b y wać ws zy s tk ie k rajo we k o n g res y . Zało żo n y ch ju ż 8 p ięter… « ” 3 2 . – Patrząc n a p ięk n y d ar Związk u Rad zieck ieg o , n a jeg o o g ro m i n iewid zian y p rzeze mn ie n ig d y ro zmach p rac b u d o wlan y ch , zro zu miałem jak mamy w s wo jej s p ó łd zieln i p raco wać – wy zn aje M ieczy s ław So p el, p rzewo d n iczący RZS Śren iawa z p o wiatu miech o ws k ieg o . Nawet ci, k tó rzy n ie mo g ą s ami p rzy jech ać, ś led zą ro zwó j ak cji z o d d ali, wy p y tu jąc o s zczeg ó ły s p ecjaln y ch wy s łan n ik ó w. Ilek ro ć Fran cis zek Żu p n ik , u ro d zo n y w Krak o wie, a mies zk ający w Stan iątk ach w p o wiecie b o ch eń s k im, zas tęp ca k iero wn ik a lab o rato riu m w Śrems k ich Zak ład ach Ceramik i Bu d o wlan ej w M o s in ie, wraca z Wars zawy , k o led zy o b s k ak u ją g o , d o p y tu jąc s ię: – By łeś n a Pałacu ? – A d laczeg ó ż b y n ie? – d ro czy s ię Żu p n ik . – Ro ś n ie n as z Pałac? – Ch ciałb y ś tak ro s n ąć! – A jak n as ze ceg ły ? Do b rze? – Ujd ą. Patrzą n a więcej. „Zn aczy to , że trzeb a jes zcze wzmó c wy d ajn o ś ć p racy . (...) Partia w Śrems k ich Zak ład ach Ceramik i Bu d o wlan ej w M o s in ie u miała p rzep o ić lu d zi z ceg ieln i d u mą, s zczęś ciem, rad o ś cią, że właś n ie im, właś n ie im p o wierzo n o ten wielk i zas zczy t p ro d u k o wan ia ceg ieł d la n ajws p an ials zej b u d o wli Wars zawy . (...) Świad o mą d ecy zją g o s p o d arze ceg ieln i o d rzu cili p o mo c k o p ark i: g lin a, z k tó rej p o ws tają ceg ły d la

Pałacu , mu s i b y ć zu p ełn ie czy s ta, b ez d o mies zek iłó w” 3 3 . Na miejs cu p racy ro b o tn ik ó w p rzy p atru ją s ię u ważn ie p raco wn icy Po ls k iej Ak ad emii Nau k . Po d k iero wn ictwem in ży n iera Stan is ława Hemp la d zies ięciu s p ecjalis tó w z ró żn y ch d zied zin b u d o wn ictwa g ro mad zi materiał b ad awczy p o trzeb n y d o d als zy ch p rac p rzy mo n tażu wielk ich b u d o wli. Po mag a im k ilk u k an d y d ató w n a in ży n ieró w, k tó rzy k s ztałcą s ię n a wy żs zy ch u czeln iach ZSRR, w ty m czterej n a k u rs ach Ak ad emii Arch itek tu ry w M o s k wie. Patrzą wres zcie k amerzy ś ci, d o k u men tu jący p rzeb ieg p rac w p o s zczeg ó ln y ch d zied zin ach z zas to s o wan iem in n o wacy jn y ch meto d p rzy wiezio n y ch z ro d zin n eg o k raju b u d o wn iczy ch . Prace mu rars k ie, zb ro jars k ie, s tawian ie k o n s tru k cji – k ażd ą z n ich u trwali n a taś mie o b iek ty w, a zd jęcia o p atrzy s ię p o ls k im in s tru k tażem, o d czy ty wan y m p rzez lek to ra. Filmó w zaty tu ło wan y ch p ro s to : Produkcja płyt stropowych czy Produkcja betonu b ęd zie trzy d zieś ci d wa. Po ws tają jed n o cześ n ie. Przy d ad zą s ię jak o in s tru k taż n a in n y ch k rajo wy ch b u d o wach , w ty m n a n o wo h u ck iej, jeś li k o mu ś zech ce s ię je wy ś wietlać.

Garderoba By ś wiat n ie p rzes zk ad zał wy s łan n ik o m p o d czas mis ji, d o s tan ą d o u ży tk u włas n e mias teczk o . J u ż p o ws taje, w s zczery m p o lu , w s to s o wn ej o d leg ło ś ci o d b u d o wy , za mias tem. Łatwo p rzy jd zie im u wierzy ć, że wcześ n iej b y ły tu n ieu ży tk i, b o właś ciciele tu tejs zy ch s ad ó w i p ó ł u p rawn y ch u s tąp ili im miejs ca, wy n o s ząc s ię jes zcze d alej p o d Wars zawę alb o n a Ziemie Od zy s k an e. Ich arg u men tó w p rzeciw p rzep ro wad zce n ik t n ie wziął p o d u wag ę. „Na czterd zies to h ek taro wy m o b s zarze b u d o wy o s ied la k ażd y d zień d y k tu je co raz s zy b s ze temp o p racy . (...) Świetn ie zo rg an izo wan e k o mb ajn y w n iezwy k le s zy b k im temp ie p rzeis taczają p u s te p o la J elo n ek w willo we mias to -o g ró d . Niep rzerwan y m tran s p o rtem d o s tarczan e ze Związk u Rad zieck ieg o elemen ty p refab ry k o wan e, u rząd zen ia wn ętrz o raz d o k u men tacja tech n iczn a g waran tu je s zy b k ie i termin o we u k o ń czen ie o s ied la, n a k tó re o czek u ją b u d o wn iczo wie wars zaws k ieg o Pałacu Ku ltu ry i Nau k i” 3 4 . Wb rew p lo tk o m, że p ierws ze b u d y n k i s tawiali n iemieccy jeń cy , p rzy s zli mies zk ań cy wzn o s zą je s ami, włas n y mi ręk ami, d zieląc jes zcze czas międ zy p o ws tający jed n o cześ n ie g mach rad zieck iej amb as ad y p rzy u licy Belwed ers k iej. By czu li s ię w p ełn i b ezp ieczn ie w o b cy m k raju , o s ied le o to czy o g ro d zen ie z d ru tem

k o lczas ty m,

a

p rzy

b ramie

s tan ie

budka

warto wn ik a.

J ak b y

mało

b y ło

n iep o p rawn y ch s k o jarzeń , wzo rco we d o mk i d la ro b o tn ik ó w u rząd zi s ię w b arak ach p rzetran s p o rto wan y ch s p o d Ols zty n k a, z o b o zu jen ieck ieg o Stalag I-B Ho h en s tein d la p o ls k ich żo łn ierzy i p o d o ficeró w. Są w ś wietn y m s tan ie, czterd zieś ci k ilk a n ajwięk s zy ch mo że p o mieś cić lu d zi i w d wu d zies tu p o k o jach . Nic n ad zwy czajn eg o , ju ż wcześ n iej d o s to licy trafiło p rzecież tro ch ę b arak ó w z n iemieck ich o b o zó w, w s am raz n a h o tele ro b o tn icze. Os o b n e, jed n o ro d zin n e b u d y n k i d la in ży n ieró w p rzy jad ą z Fin lan d ii, wy mien io n e n a p o ls k i węg iel. Ozd o b ią je ch arak tery s ty czn e d la wiejs k ich d o mó w w Ro s ji s k ro mn ie o b ramo wan e o k ien n ice i g an k i, z k tó ry mi b ęd zie k o n tras to wać k o lo ry s ty k a n ieb ies k o -czerwo n y ch i n ieb ies k o -b iały ch fas ad . Zmo n tu ją je Po lacy wed łu g s o wieck ich s tan d ard ó w, k o rzy s tając z d o s tarczo n y ch p rzez Ro s jan p refab ry k ató w. Będ zie tro ch ę k ło p o tó w z o d d an iem o s ied la d o u ży tk u w termin ie, n a p rzy k ład p ły ty wió ro we d o mo n tażu d o mk ó w n ie p rzy jad ą n a czas , ale cich o s za. Ro s jan , k tó rzy ju ż zd ąży li p rzy jech ać d o p racy , ty mczas o wo u lo k u je s ię g d zie in d ziej. Po ls k ich p o mo cn ik ó w zak watero wan o o d d zieln ie, w wy b u d o wan y m d la n ich Oś ro d k u Ho teli Ro b o tn iczy ch p rzy u licy Elek cy jn ej i h o telu d la k o b iet p rzy u licy M ary mo n ck iej. Po

s ąs ied zk u

d ziała

b aza

p ro d u k cy jn o -s k ład o wa,

zao p atru jąca

b u d o wę

w p o trzeb n e materiały . „Na p rzes trzen i k ilk u d zies ięciu h ek taró w ro zło ży ło s ię tam o k . 7 0 o b iek tó w, wy k o n u jący ch tu taj p o s zczeg ó ln e częś ci b u d y n k u i jeg o u rząd zeń . Tu taj p raco wała au to maty czn a b eto n iarn ia i wy twó rn ia zap rawy mu rars k iej. Tu taj, n a wielk im p lacu ro zło ży ł s ię wars ztat k o n s tru k cji s talo wy ch , w k tó ry m wy k ań czan o p o s zczeg ó ln e częś ci wy k o n an e w h u tach rad zieck iej Uk rain y . Tu taj wars ztaty mech an iczn e, elek tro tech n iczn e, u rząd zeń s an itarn y ch wy k o n y wały całe frag men ty wy p o s ażen ia, k tó re n as tęp n ie b y ły p rzewo żo n e n a p lac b u d o wy i tam mo n to wan e. Najch arak tery s ty czn iejs zą cech ą b u d o wn ictwa s y s temem p rzemy s ło wy m, zas to s o wan y m p rzy b u d o wie Pałacu , jes t to , że zn aczn ą częś ć p rac związan y ch z jeg o wzn ies ien iem wy k o n an o p o za p lacem b u d o wy ” 3 5 .

Tab lice o s trzeg awcze u mies zczan e n a b u d o wie Pałacu n ie u s trzeg ły ro b o tn ik ó w p rzed wy p ad k ami.

Nieliczn i Po lacy mies zk ają w rad zieck im o s ied lu jak o p raco wn icy . Os ied le mis trzó w jes t o d g ro d zo n e, ale jeg o b ram n ie zamy k a s ię n a n o c, a wch o d zący ch n ik t n ie leg ity mu je, więc g d y b y k to ś b ard zo ch ciał, n a p rzy k ład p o ls k i ro b o tn ik zain teres o wan y rad zieck ą d ziewczy n ą, mó g łb y p rzecież p rzemk n ąć s ię tu taj, b y k o ch ać s ię z n ią i zro b ić jej d zieck o , k tó reg o o n a p o tem b ęd zie p ró b o wała s ię p o zb y ć, b o to ws ty d p rzed in n y mi i k ło p o t, z ro s n ący m b rzu ch em n ie d a s ię p rzecież p raco wać. Nie wiad o mo jed n ak , czy k tó ry ś p ró b o wał, w o g ó le n ie wiad o mo , jak jes t n ap rawd ę. Ch o ć o s ied le n azy wa s ię „Przy jaźń ”, miejs co wy m p rzy k azan o , b y b ratali s ię z g o ś ćmi ty lk o p o d k o n tro lą, n ie o d ry wali o d zajęć. Na ws zelk i wy p ad ek p o ls k i Urząd Bezp ieczeń s twa s two rzy ł s p ecjaln ą Gru p ę Op eracy jn ą „J elo n k i” s k ład ającą s ię z p ięciu fu n k cjo n ariu s zy . Sen s ży cia mis trzó w ma wy zn aczać p raca, n au k a i s en . M ięd zy o s ied lem a p lacem b u d o wy k u rs u je jed en au to b u s , id en ty czn y jak te w M o s k wie, z n ap is em: „Po s ieło k Dru żb a – Dwo riec Ku ltu ry i Nau k i”. Do wo zi k ażd eg o ran k a b u d o wn iczy ch d o p racy , a p o k ażd ej zmian ie b ierze k u rs z p o wro tem,

b y mo g li ws p ó ln ie zjeś ć o b iad w o s ied lo wej s to łó wce. Wś ró d p as ażeró w n ietru d n o więc ro zp o zn ać o b cy ch . „Nie ty lk o Ro s jan wid zimy w o s ied lu ; d aje s ię tu s ły s zeć tak że języ k p o ls k i, b o p rzecież o s ied le o twarte jes t d la ws zy s tk ich . Wielu lu d zi z o k o licy ch ętn ie o d wied za rad zieck ich b u d o wn iczy ch , u k tó ry ch mo że p rzy jemn ie s p ęd zić czas , p rzy g ląd ając s ię tren in g o m s p o rto wcó w, p o s łu ch ać mu zy k i, o b ejrzeć film czy p o tań czy ć n a o twarty m p o wietrzu n a s p ecjaln ie d o teg o p rzezn aczo n ej es trad zie” 3 6 , d o n o s zą g azety . Głu p io p rzy ty m ws p o min ać, że g łó wn y m p o wo d em wizy t jes t u lo k o wan y n a o s ied lu s k lep p ełen to waró w, k tó ry ch ze ś wiecą s zu k ać g d zie in d ziej w Wars zawie. Na o s ied le z p o czątk u mó wio n o p o p ro s tu J elo n k i. „Przy jaźn ią” s tało s ię d o p iero w lis to p ad zie 1 9 5 2 ro k u . We wn ętrzu au to b u s u , wy ło żo n y m s k ó rą i n ik lem, mo g ą więc to czy ć s ię tak ie o to ro zmo wy : „– Wy d o k ąd jed ziecie, to warzy s zk o ? – p y ta mło d y ro b o tn ik rad zieck i ws p ó łto warzy s zk ę p o d ró ży , jed n ą z rad zieck ich d ziewcząt. – Do J elo n ek – o d p o wiad a zag ad n ięta. – Do J elo n ek ? To wy n ie d o jed ziecie d o J elo n ek ! Ten s amo ch ó d d o J elo n ek n ie jed zie. – Nie jed zie? – n iep o k o i s ię d ziewczy n a. – J ak to n ie jed zie? A d o k ąd ? – Ten s amo ch ó d jed zie d o » p o s iełk a Dru żb a« – o d p o wiad a triu mfaln ie mło d y czło wiek . Sp o s ó b , w jak i

ro b o tn ik

» n ab rał«

s wo ją k o leżan k ę, b u d zi

p o ws zech n ą

wes o ło ś ć” 3 7 . M o żn a s tąd w zas ad zie n ie wy ch o d zić. M ają łaźn ię p aro wą i p raln ię, fry zjera. Śred n ią s zk o łę wieczo ro wą, k tó rą zo rg an izo wan o , p rzy wo żąc ze Związk u Rad zieck ieg o g ru p ę p ed ag o g ó w. J es t d o m to waro wy i s k lep y s p o ży wcze, p rzed s zk o le, k io s k i z g azetami i k s iążk ami, n ied łu g o p o jawi s ię k in o teatr. To miejs co wy Pałac Ku ltu ry , czy li k lu b , w k tó ry m ma to czy ć s ię ży cie k u ltu raln e i s p o łeczn e o s ied la. W b u d y n k u , o d s tający m k u b atu rą o d o taczającej g o zab u d o wy , mieś ci s ię s ala teatraln a n a p rzes zło s ześ ćs et o s ó b i p o mies zczen ia zarezerwo wan e n a in n ą d ziałaln o ś ć. Tu mają s p o ty k ać s ię s zach iś ci, mu zy cy , s ek cja teatraln a, ró żn e s ek cje s p o rto we. J es t też „k o lek ty w tań ca”, s k u p iający d wieś cie o s ó b p o d zielo n y ch n a p ięć g ru p . Pro wad zi g o arty s ta b aletu Teatru Wielk ieg o w M o s k wie N.N. So b o ło w. „– Nas i lu d zie – mó wi mis trz So b o ło w – n ie mają u zn an ia d la tań có w k o s mo p o lity czn y ch jak tan g o czy ró żn e fo k s tro ty . Przep ad ają za to za tań cami

n aro d o wy mi i lu d o wy mi” 3 8 . Ty p o wy d rewn ian y d o m n a J elo n k ach , n azy wan y „o b s zczeży tiem” 3 9 , o b ejmu je k ilk an aś cie p o k o i p o łączo n y ch k o ry tarzem, k u ch en k ę o raz n iewielk ą ś wietlicę. W zwy czajn y m p o k o ju ro b o tn iczy m cu ch n ie p ap iero s ami, p o tem i o d zieżą ro b o czą, p o p o d ło d ze walają s ię ciś n ięte b y le jak s k arp ety , jeg o g o s p o d arz p o p o wro cie zwala s ię b ez s ił n a łó żk o , a p ó źn iej, jeś li b y ł wy s tarczająco p rzezo rn y , o d k o rk o wu je k u p io n ą p o d ro d ze ćwiartk ę i zach ęcający m g es tem zap ras za ws p ó łlo k ato ró w, b y s ię d o łączy li. M ies zk ań cy „Przy jaźn i” zwy czajn i n ie s ą, więc n awet w ich czterech ś cian ach też mu s i b y ć in aczej: „Po k o ik n a cztery o s o b y , u rząd zo n y jes t s ch lu d n ie i p rzy tu ln ie, z wy raźn y m zamiło wan iem d o es tety k i. Na ś cian ach b arwn e mak atk i. Co jed n ak n ajb ard ziej u d erza – to o b fito ś ć k s iążek . Nie ty lk o w ty m p o k o ik u . To s amo wid zimy we ws zy s tk ich p o k o ik ach mies zk aln y ch » o b s zczeży tia« – zaró wn o żeń s k ieg o , jak i męs k ieg o . Ws zęd zie, w k ażd y m p o k o ju s p o ty k amy – n ie p o s zczeg ó ln e k s iążk i, ale całe b ib lio tek i. Są to p ry watn e p o d ręczn e b ib lio teczk i ro b o tn ik ó w. Zaczęli je two rzy ć n aty ch mias t p o p rzy b y ciu ; wid ać, że k s iążk a w ich ży ciu jes t n ie mn iej ważn a o d ch leb a” 4 0 . Z k o łch o źn ik ó w zamo n to wan y ch n a ś cian ach ws zy s tk ich p o k o i g rzmi Pieśń o Jermaku. Rad io węzeł n ad aje au d y cje lo k aln e i p ro g ramy z M o s k wy . „Wid ziałam ich k ilk a g o d zin temu , i wczo raj, i o n eg d aj – ale n ie ws zy s tk ich p o zn aję – zap is u je p rzejęta p o ls k a rep o rterk a, p rzy wiezio n a o s ied lo wy m au to b u s em d o » Przy jaźn i« z wizy tą. – Wid ziałam ich w ciep ły ch wato wan y ch k u rtk ach p rzep as an y ch mo n ters k imi p as ami, w wy s o k ich g u mo wy ch b u tach , w b rezen to wy ch p łas zczach z k ap tu rami – teraz n o s zą s p o rto we b lu zy , tren in g o we u b ran ia, k o lo ro we jed wab n e k o s zu le. Wy ś wieżen i, o g o len i, p ach n ący wo d ą k o lo ń s k ą, z wło s ami mo k ry mi jes zcze p o p ry s zn icu – wy g ląd ają n a g ru p ę s tu d en tó w, mo że s p o rto wcó w. A s ą mo n taży s tami, d źwig o wy mi, s p awaczami”. To n ie k o n iec zd ziwień . Bo ch ciała p o mó wić o ro b o cie, o mo n tażu , o o rg an izacji p racy . Ale g d y wes zła d o p o k o ju b ry g ad zis tó w, Ko ro s tielewa i Alafio rd o wa, rzu cił s ię jej w o czy s to s k s iążek zło żo n y ch n a k rześ le. Kilk a to mó w Wik to ra Hu g o , Podżegacze, wy b ó r d zieł Go g o la… „– A d laczeg o p o d wa eg zemp larze? – J ak to , p rzecież n as jes t d wó ch . – M o g lib y ś cie s o b ie n awzajem p o ży czać d o p rzeczy tan ia. – Po ży czać to mo żemy z czy teln i w k lu b ie, a te k s iążk i zawieziemy d o d o mu . J u ż

mam całą b ib lio teczk ę w walizce”. O literatu rze, a k o n k retn ie o p o ezji, mo żn a też p o g awęd zić z d wu d zies to letn ią Tają Kło czk o wą, n ajmło d s zą s p awaczk ą rad zieck ą, „k tó rej jes zcze tro ch ę tęs k n o za ro d zin n ą M o s k wą, ale k tó ra ju ż s erd eczn ie p o lu b iła Wars zawę”. Taja – w o s ied lu też wy g ląd ająca in aczej n iż n a b u d o wie – jes t miło ś n iczk ą Pu s zk in a, zwłas zcza Eugeniusza Oniegina, g d y frag men ty recy tu je jej Fied ia Ałafio rd o w. „M o że Fied ia zech ce p o wied zieć wiers ze o Tatian ie? I zad arty n o s ek Tai zwraca s ię p ro s ząco w s tro n ę Ałafio rd o wa. Ale o n mru ży ty lk o mąd re, czarn e jak węg iel o czy i p o trząs a p rzecząco k ru czą czu p ry n ą. Więc Taja wzd y ch a, o p iera o k rąg ły p o d b ró d ek n a d ło n i i wy zn aje, że wielk i to d la n iej zas zczy t b u d o wać w b ratn iej Po ls ce p ałac p rzy jaźn i – ale tęs k n o d o M o s k wy , d o d o mu , d o mamy … I w o g ó le, co tu u k ry wać, ch ciałab y wy jś ć za mąż, mieć d wo je d zieci. – J eś li zech ces z, to i tu wy jd zies z za mąż – wtrąca Ko ro s tielew. Czy mi s ię wy d awało , czy też rzeczy wiś cie rzu cił zn aczące s p o jrzen ie n a Ałafio rd o wa?”, n o tu je d zien n ik ark a. Go rąco ro b i s ię w ty m wzo rco wy m ro b o tn iczy m p o k o ik u . M o żn a b y s o b ie wy o b razić, że i au to rk a rep o rtażu zaczy n a wo d zić zaczep n y m wzro k iem za wy p ach n io n y m to warzy s zem Ko ro s tielewem, tak o d mien n y m o d zak u tan eg o w waciak i p rzed s tawiciela k las y ro b o tn iczej, k tó reg o s p o tk ała n a b u d o wie. Lecz wy s łan n icy rad zieck ich b o g ó w, n awet g d y b y n ie b y li b ezcieleś n i, wzo rem ażajews k ieg o Alek s ieja Ko ws zo wa u mieją o d rzu cić p o k u s y . „– Ech , s p ro wad zę tu mo ją Zin ę i d zieciak a, n iech s ię mały p rzy p atrzy , jak tata p o mag a b ratn ią s to licę b u d o wać”, rzu ca Ko ro s tielew jak b y mimo ch o d em. J eg o s y n ma zaled wie ro k , a ju ż zo s tał p iłk arzem. Ko p ie w d o mu ws zy s tk ie meb le, u cząc s ię, że emo cje n ależy ro zład o wy wać s p o rto wy m wy s iłk iem. Lo k ato ro m „Przy jaźn i” n ie trzeb a teg o tłu maczy ć. W s amy m s ercu o s ied la u lo k o wan o s tad io n , wo k ó ł n ieg o d o mk i k lu b o we, s zatn ie z n atry s k ami, s alę d o ten is a s to ło weg o i g ry w s zach y . Op ró cz b o is k a d o p iłk i n o żn ej s ą tu k o rty , b o is k a d o s iatk ó wk i i k o s zy k ó wk i, b ieżn ia, u rząd zen ia g imn as ty czn e. Działa d wan aś cie ws p ó łzawo d n iczący ch z s o b ą d ru ży n p iłk i n o żn ej, d wad zieś cia d wa zes p o ły s iatk ó wk i, trzy d zieś ci trzy zes p o ły p o p u larn ej rad zieck iej g ry w wy b ijan k ę („g o ro d k i”). Nie b y le jak ie to g ru p y , n a p rzy k ład atlety k ę tren u ją z czwarty m z n ajlep s zy ch zap aś n ik ó w w ZSRR. Na o k rąg ło o d b y wają s ię jak ieś zawo d y . W k o n k u ren cjach lek k o atlety czn y ch n ie d o p o b icia jes t zaled wie d ziewiętn as to letn i

mu rarz Alek s iej Czeremn ik o w. Bieg a i s k acze n ajlep iej z ws zy s tk ich . Czy mo żn a więc s ię d ziwić, że n a Pałacu wzn o s i ak u rat s k rzy d ło , w k tó ry m p rzewid zian o h alę s p o rto wą? Nied awn o o d b y ła s ię s p artak iad a zo rg an izo wan a p rzez k o ło s p o rto we Stro itiel p rzy DKN (ro s y js k i s k ró t o zn aczający Pałac Ku ltu ry i Nau k i). Wzięło w n iej u d ział aż o ś miu s et s p o rto wcó w. Żó łto b rązo we ZIS-y z n ap is em „Os ied le Przy jaźń ” p rzed p o łu d n iem p rzy wio zły zawo d n ik ó w i liczn y ch k ib icó w, a p rzed wieczo rem ro zwio zły ich d o d o mó w. Sp o tk an ie p o p rzed ziła d efilad a. Zawo d n icy u s tawien i p o d wó ch – p o ls cy i rad zieccy – p rzemas zero wali czwó rk ami d o o k o ła s tad io n u p rzed p u b liczn o ś cią w tak t mars za wy g ry wan eg o p rzez amato rs k ą o rk ies trę o s ied la, a p o p rzemó wien iach o d eb rali z rąk k ilk u p rzejęty ch s wą ro lą d ziewczy n ek o lb rzy mie b u k iety k wiató w.

Do mk i jed n o ro d zin n e n a o s ied lu „Przy jaźń ”. Wid o k z lo tu p tak a, 1 9 6 1 ro k ., 1 9 5 4 ro k .

„Praco wać i u czy ć s ię. Praco wać i ży ć wes o ło , k u ltu raln ie – o to p rawo rad zieck iej rzeczy wis to ś ci” 4 1 . J eś li k o mu ś zn u d zi s ię s p o rt, to mają i k ó łk a arty s ty czn e: o rk ies trę s my czk o wą i d ętą. Ch ad zają d o wars zaws k ich teatró w: b y li n a p rzed s tawien iu Rewizora i o czy wiś cie ws zy s tk o zro zu mieli. Latem jeżd żą co d zien n ie n ad Wis łę, a zimą s zy k u ją s ię n a ły żwy i n arty – b o s ły s zeli, że n arciars two d o b rze w Po ls ce s to i. Oczy tan y , p rzejmu jący s ię s p rawami wag i międ zy n aro d o wej b ry g ad zis ta Ko ro s tielew rzu ca n a p o żeg n an ie wy s łan n iczce p o ls k iej p ras y , o d p ro wad zając ją d o au to b u s u : „– Po my ś leć ty lk o , że g d y b y n ie tamci, b u d o wało b y s ię n a cały m ś wiecie a b u d o wało . Tak jak w mo jej Tu rk men ii b u d u je s ię teraz k an ał p rzez p u s ty n ię. Tak jak w was zej Wars zawie b u d u jemy ten Pałac. J ak w Sy b erii b ęd ziemy zmien iali b ieg rzek . M o żn a b y tak we ws zy s tk ich k rajach . Gd y b y n ie p o d żeg acze...” 4 2 .

Nawet w liczb ach związan y ch z b u d o wą co ru s z k ry ją s ię rek o rd y p rzed s tawian e p rzez p ras ę. Na p rzy k ład n a p lacu o taczający m Pałac zmieś ciło b y s ię o k o ło trzy s tu ty s ięcy u czes tn ik ó w p o ch o d u p ierws zo majo weg o i „p o zo s tało b y jes zcze d o s y ć miejs ca d la ws zy s tk ich mies zk ań có w tak d u żeg o mias ta, jak n a p rzy k ład Gd ań s k ”. Ws zy s tk imi win d ami o b s łu g u jący mi b u d y n ek Pałacu b ęd zie mo g ło jech ać jed n o cześ n ie p o n ad s to s ied emd zies iąt o s ó b . Ku b atu ra b u d y n k u Pałacu p o mieś ciłab y p o n ad p iętn aś cie wieżo wcó w Pru d en tial, a w g mach u mo że zn ajd o wać s ię jed n o cześ n ie o k o ło d wu n as tu ty s ięcy o s ó b , czy li ws zy s cy mies zk ań cy So ch aczewa lu b M iń s k a M azo wieck ieg o . Gd y b y u ło ży ć wzd łu ż p ro s tej ws zy s tk ie k lep k i d ęb o we p o trzeb n e d o wy ło żen ia p o wierzch n i u ży tk o wej b u d y n k u , ich s zereg ciąg n ąłb y s ię o d

Wars zawy p o Pary ż. Sama k o n s tru k cja s talo wa p o ch ło n ie zaś o k o ło d wu d zies tu ty s ięcy to n s tali, ty le co p ięć mo s tó w p rzez Wis łę. Alb o

gdyby

zliczy ć

ws zy s tk ie

s amo ch o d y

ciężaro we

zatru d n io n e p rzy p racach tran s p o rto wy ch w o to czen iu Pałacu , b y ło b y ich o k o ło ty s iąca, czy li ty le, ile ws zy s tk ich s amo ch o d ó w ciężaro wy ch zarejes tro wan y ch w Wars zawie w 1 9 3 8 ro k u . Najwięk s ze zain teres o wan ie wś ró d zaan g ażo wan y ch w b u d o wę wo zó w b u d zi „awto p o g ru s zczik ” z „n o s em ś cięty m jak u mo p s a. (… ) Gd y ty lk o ciężaró wk a wio ząca ceg ły z b azy n a J elo n k ach zatrzy mu je s ię, „n ag ły m s zu s em p o d s u wa s ię k u n iemu p rzed ziwn y s twó r, n a p ierws zy rzu t o k a wy g ląd a to jak s amo ch ó d , k tó remu o b cięto p latfo rmę i zo s tała ty lk o s zo fers k a b u d k a. Z ty łu – p o p rzeczn a, żelazn a b elk a z u ch wy tami. (… ) M a jed n ą, ale za to żelazn ą łap ę. Ch wy ta n ią p ełn e zas o b n ik i i u k ład a o b o k w o lb rzy mie g ó ry . Stąd d źwig ro zn ies ie je n a p iętra mu ró w i tam d o p iero mu rarz d o tk n ie ceg łę ręk ą”* . „Ta p rzemy ś ln a mas zy n k a ro b i ws zy s tk o , czeg o o d n iej zażąd a jej k iero wca: p rzewo zi, p o d wo zi, p o d n o s i, d źwig a, ciąg n ie – co k to ch ce”* * . Nie p ierws zy to raz o b co wan ie z rad zieck ą my ś lą tech n iczn ą b u d zi w d zien n ik arzach s k o jarzen ia z p rzy ro d ą o ży wio n ą. Pięk n o mo żn a d o s trzec n awet w p o zo rn ie n ieciek awy ch u rząd zen iach : „Lu d zi tu jes t mało – n ad p o d ziw mało – a mas zy n wiele. Najro zmaits zy ch . I wy s tarczy p rzy s tan ąć d łu żej p rzy jed n ej z n ich , p rzy jrzeć s ię jej p racy , a o g arn ie cię wrażen ie, że to n ie mas zy n a, a mąd re, zwin n e, s p rawn e zwierzę. Bo z mas zy n ami jes t tro ch ę tak , jak ze zwierzętami. Są mas zy n y wierzg ające, s tające d ęb a, zacin ające s ię z o ś lim u p o rem – i wted y wiad o mo , że zły jeźd ziec. I s ą mas zy n y » u jeżd żo n e« , czu łe n a k ażd y ru ch ręk i czło wiek a, zro ś n ięte z n im w jed n o . I wted y wiad o mo , że jeźd ziec d o b ry . Ci rad zieccy b u d o wn iczy , k tó ry ch o g ląd amy n a b u d o wie Pałacu , to mis trzo wie s wej s ztu k i. Sp ó jrzmy n a s zy b k ie, o b ro tn e, p ięk n e k o p ark i E-5 0 5 ro zs tawio n e p rzemy ś ln ie w s trateg iczn y ch p u n k tach b u d o wy . Oto jed n a z n ich , s to jąca n ad b rzeg iem g łęb o k ieg o wy k o p u , zarzu ca w g łąb czerp ak – jak ry b ak zarzu cający s ieć n a g łęb ię. J u ż czerp ak id zie w g ó rę, n ap ełn ia s ię ziemią. W tej s amej ch wili, g d y jes t p ełen ,

o p erato r p o d ry wa g o z ziemi i p ły n n y m p ó ło b ro tem o b raca k o p ark ę k u o czek u jącej z n iecierp liwy m d rżen iem mo to ru ciężaró wce”* * * .

Występy gościnne Gd y n ie ćwiczą, n ie czy tają an i n ie k s ztałcą s ię p o g o d zin ach , ty mczas o wi mies zk ań cy J elo n ek ru s zają w tras ę. Nied awn o o d wied zili g arn izo n lo tn iczy w By d g o s zczy , g d zie p o d jęto ich w u d ek o ro wan y m amfiteatrze p o lo wy m. Otrzy mali w p rezen cie d wa mo d ele s amo lo tó w s ztu rmo wy ch z rad zieck imi i p o ls k imi zn ak ami n a s k rzy d łach , wy k o n an e z alu min iu m i s zk ła o rg an iczn eg o , jak o d n o to wali relacjo n u jący wy d arzen ie p rzed s tawiciele p ras y lo k aln ej. By ło też s p o tk an ie z mło d zieżą Rad o mia p racu jącą w zak ład ach metalo wy ch imien ia Gen erała Waltera, g d y n a s tad io n ie tamtejs zej Stali d o zg ro mad zo n y ch p rzemawiał Alek s an d er Biezo b razo w, s zef d eleg acji. Rad o mian ie p rzy jech ali p ó źn iej z rewizy tą. To ws zy s tk o w o d s tęp ie zaled wie k ilk u d n i. Sk o ro ju ż trzeb a zacieś n iać o d g ó rn ie n arzu co n e więzy , wielu p rag n ie o b ejrzeć rad zieck ieg o n ad czło wiek a d o k ład n ie, z b lis k a, n a włas n e o czy , jak jes zcze n ie tak d awn o p rzy g ląd an o s ię o s o b liwy m lu d zk im o k azo m o b wo żo n y ch p o p ro win cji p rzez cy rk o wcó w. On zaś wie, że jes t o b s erwo wan y i n ie wo ln o mu zawieś ć o czek iwań , więc o d twarza p o s łu s zn ie wy u czo n ą s ztu czk ę, o p o wiad ając, że ch o ć w Związk u Rad zieck im jes t ws p an iale, jed n ak cies zy s ię, że ws p ó ln ie z to warzy s zami mó g ł p rzy b y ć d o Po ls k i, b y d o s tąp ić zas zczy tu u czes tn ictwa w tak p res tiżo wej b u d o wie. Dzien n ik arze zwied zający „Przy jaźń ” ch cą wied zieć, czy p rzy b y s ze mies zk ający w o s ied lu d o b rze zn o s zą p o ls k i k limat. – To zależy o d miejs ca ich p o ch o d zen ia – tłu maczy u rzęd u jący w leczn icy n a J elo n k ach mo s k iews k i d o k to r Pro k imn o w. W leczn icy d y s p o n u jącej „n ajn o wo cześ n iejs zy mi ap aratu rami ren tg en o lo g iczn y mi i fizy k o terap eu ty czn y mi p ro d u k cji len in g rad zk iej” ma n iewielu p acjen tó w, s tawia b o wiem n a p ro filak ty k ę. „M ies zk ań cy Len in g rad u czy Arch an g iels k a o d p o czątk u czu ją s ię tu ś wietn ie. Nato mias t mies zk ań cy o b s zaró w cen traln y ch , M o s k wy , jak ró wn ież Sy b erii Śro d k o wej mu s ieli p rzejś ć o k res ak limaty zacji, wy n ik ającej s tąd , iż zn aleźli s ię w k limacie b ard ziej wilg o tn y m. W p ierws zy m o k res ie mo żn a b y ło zao b s erwo wać p ewn e n as ilen ie zazięb ień i reu maty zmó w. Ale to s zy b k o mija, o rg an izmy p rzy s to s o wu ją s ię, o ile zap ewn imy im o d p o wied n ią p o mo c lek ars k ą” 4 3 . Db ało ś ć o zd ro wie to p o d s tawa, g d y jes t s ię tak ro zch wy ty wan y m. Krajo we

to u rn ée zd aje s ię n ie mieć k o ń ca. Led wie wró cili, ju ż czek ają k o lejn e zap ro s zen ia z o k azji ś wiąt p ań s two wy ch : o d s p o rto wcó w wars zaws k ich , o d lo k aln eg o k o ła Lig ii Ko b iet, s p ó łd zielcó w, p raco wn ik ó w h u t, cemen to wn i i k o p aln i.

Rywale „M y ś li rad zieck ich załó g s p latają s ię w jed en wy s iłek z my ś lami p o ls k ich ro b o tn ik ó w, k tó rzy tu , n a wielk iej b u d o wie p racu ją i u czą s ię” 4 4 , zap ewn iają g azety . Kilo g ram ch leb a ży tn ieg o k o s ztu je w wars zaws k ich s k lep ach trzy zło te, k ilo g ram ziemn iak ó w (zależn ie o d jak o ś ci) o d s ied emd zies ięciu g ro s zy d o zło ty czterd zieś ci, k ilo g ram k iełb as y – p o n ad d wad zieś cia zło ty ch . Za „ś n iad an ie p o p u larn e” w wars zaws k iej k awiarn i, zło żo n e z d wó ch k awałk ó w ch leb a z mas łem i b iałej k awy zb o żo wej, trzeb a zap łacić zło ty p ięćd zies iąt, za „wied eń s k ie” – tak i s am zes taw, ty lk o wzb o g aco n y d wo ma jajk ami n a mięk k o w s zk lan ce – p ięć p ięćd zies iąt. Najtań s zy o b iad w b arze mleczn y m, czy li mlek o zs iad łe z ziemn iak ami, to wy d atek rzęd u d wó ch zło ty ch . Trzy d an io wy o b iad w s to łó wce d la ro b o tn ik ó w b u d o wlan y ch k o s ztu je mies ięczn ie s to trzy d zieś ci p ięć zło ty ch , g d y ma s ię ab o n amen t, jed n o razo wy p o s iłek b ez ab o n amen tu k o s ztu je p ięć p ięćd zies iąt. Najtań s zą k o s zu lę mo żn a k u p ić w s k lep ie za p ięćd zies iąt zło ty ch , lep s zą, p o p elin o wą – za d wieś cie czterd zieś ci. Tan ia mary n ark a s amo d ziało wa wy cen ian a jes t n a cztery s ta s ześ ćd zies iąt zło ty ch . To mn iej więcej p o ło wa ś red n iej mies ięczn ej p en s ji wars zaws k ieg o b u d o wn iczeg o Pałacu , wy p łacan ej p rzez rad zieck i Zarząd Bu d o wy w d wó ch ratach co d wa ty g o d n ie. Ws zy s tk o p rzez ty ch mis trzó w z M o s k wy , mru czą międ zy s o b ą p o ls cy fach o wcy . Ile zarab iają tamci, n ie wiad o mo . J ed n a p o g ło s k a mó wi, że d wa razy więcej ze wzg lęd u n a u p rzy wilejo wan ą p o zy cję, in n a – że wręcz o d wro tn ie, ich s tawk i s ą żen u jąco małe w p o ró wn an iu z ty m, co p łaci s ię w Wars zawie, i d lateg o też n as i d o s tają zn aczn ie mn iej, n iż p o win n i, ty m b ard ziej że Pałac to n ajważn iejs za b u d o wa s to licy . Bo p łace mu s zą b y ć ró wn e, jak o b y watele w s o cjalizmie. Ru s k im n ie p rzes zk ad za, p rzy zwy czajen i s ą. Po za ty m p rzecież n ie u ciek n ą. Nie mają wy b o ru . Po ls k i b u d o wn iczy ma wy b ó r. Kraj d źwig a s ię p o wo jn ie, p n ą s ię w g ó rę n o we o s ied la i u rzęd o we g mach y . Ro b o ty wo k ó ł w b ró d , mo żn a p rzeb ierać w o fertach . Niejed en , wy rwaws zy s ię ze ws i, k rąży ju ż o d mies ięcy p o k raju , b o s p o d o b ało mu

s ię tak ie ży cie: zaczep i s ię n a k ilk a mies ięcy w jed n y m miejs cu w fab ry ce czy n a b u d o wie, p o k łó ci s ię z majs trem alb o p rzes tan ie mu s ię p o d o b ać, to ws iąd zie w p o ciąg i zn ó w co ś zn ajd zie, ch o ćb y n a d ru g im k o ń cu Po ls k i, b y le b y ł d ach n ad g ło wą w h o telu ro b o tn iczy m i p rzy zwo ita d n ió wk a. Na Pałac n ik o mu n ie s p ies zn o . Żad n a to atrak cja. Nawet ZTM P-o wcy n ie ch cieli, ch o ć p ró b o wan o ś ciąg n ąć ich tu taj z p ro win cji. Ch y b a że k o g o ś za k arę p rzy ś le d y rek to r ze zjed n o czen ia b u d o wlan eg o , zamias t zwaln iać n a zimę. Zaws ze mo żn a jes zcze s ię b ro n ić: „Nie mo g ę p ó jś ć n a Pałac Ku ltu ry z p o wo d u n ie mo g ę ch o d zić p o p iętrach b o mam s łab e s erce i jes tem ch o ry n a reu maty zm. J ak s ły s załem s ą s łab e zaro b k i a mam d wo je d zieci i żo n ę n a u trzy man iu p o n ieważ n ie mam żad n y ch zas o b ó w”. Alb o : „Nie mo g ę p ó jś ć n a Pałac Ku ltu ry z p o wo d u n erw, ch o re o czy . M o żecie mn ie zwo ln ić a ja n ie p ó jd ę” 4 5 . Dy rek to rzy mają tward y o rzech d o zg ry zien ia. Kto ś n a g ó rze u zn ał, że u rząd zatru d n ien ia n ie g waran tu je w ty m wy p ad k u zad o walający ch efek tó w rek ru tacji. Gd zie zn aleźć o d p o wied n ich k an d y d ató w n a to o d p o wied zialn e zad an ie? J eś li s ą, d awn o p o ch o wali s ię p o k ątach , zwłas zcza że k o led zy , k tó rzy wcześ n iej p rzez Pałac s ię p rzewin ęli, o s trzeg ają, iż n ieb ezp ieczn ie, k iep s k o wy n ag rad zają, b ez p rzerwy p iln u ją i o g ó ln ie atmo s fera n ależy d o n erwo wy ch . Nik t n ie lu b i, jak co d zien n ie s p rawd za s ię mu p o s tęp y p rac, a b ezeciarze, czy li p raco wn icy u my s ło wi o b liczający wy s o k o ś ć zaro b k u , k an tu ją n a p o tęg ę. Bez p rzerwy trzeb a s ię ch an d ry czy ć o wy p łaty za czas p rzes to jó w i n ieu s tan n ie d o s zk alać. Nie ma n awet jak wy g arn ąć ty ch ws zy s tk ich fru s tracji rad zieck im k iero wn ik o m, b o p rzecież p o p o ls k u n ie id zie s ię z n imi d o g ad ać, a p o ls k i b u d o wn iczy , ch o ć p o win ien zn ać ro s y js k i „w s ło wie i w p iś mie”, zn a n ajczęś ciej ty lk o k ilk a p o d s tawo wy ch s łó w. Wy s tarczą w zu p ełn o ś ci, b y d o g ad ać s ię w s p rawach h an d lo wy ch . Ro s jan ie s p rzed ają Po lak o m k o s zu le p o o s iemn aś cie zł (s k ąd mają je tak tan io ?) i g ru ziń s k ie k o n iak i, p rzy wo żo n e z o s ied la Przy jaźń . „Ws p ó ln a p raca, ws p ó ln e tro s k i i walk a z tru d n o ś ciami, mo cn y mi, s erd eczn y mi więzami zes p o liła ze s o b ą rad zieck ich i p o ls k ich to warzy s zy p racy ” 4 6 , o b wies zczają g azety . W rzeczy wis to ś ci p o ls cy majs tro wie mu s zą czu ć s ię jak u czn iacy , k tó ry m b elfer s tawia za wzó r k o leg ę zaro zu mialca, fawo ry zo wan eg o ze wzg lęd u n a to , że u ro d ził s ię p o d czerwo n ą g wiazd ą. M u s zą też p o g o d zić s ię z ro lą g łu p s zeg o , k tó reg o trzeb a d o p iero p rzy s p o s o b ić d o p rawd ziwej p racy . „Bo b u d o wa Pałacu Ku ltu ry i Nau k i – to

tak że ws p an iały Un iwers y tet Bu d o wlan y . Tu taj, p o d o k iem n ajlep s zy ch rad zieck ich fach o wcó w, wy ro s n ą – razem z Pałacem – k ad ry p rzy s zły ch b u d o wn iczy ch n as tęp n y ch wy s o k o ś cio wcó w, k tó ry ch n o wa Wars zawa mieć b ęd zie wiele” 4 7 . „Przy jech ali tu ro b o tn icy ze Zjed n o czeń Bu d o wlan y ch , z ró żn y ch mias t. Wcześ n iej wid zieli mak iety . – Pięk n y . Og ro mn y – s twierd zali. Nik t z n ich jes zcze tak ieg o n ie wid ział – ty m b ard ziej n ie b u d o wał. Przy p u s zczali, że ro b o ta p rzy tak im o b iek cie, jak Pałac Ku ltu ry i Nau k i im. Stalin a, mu s i in aczej wy g ląd ać, ale d o p iero tu , n a miejs cu p rzek o n ali s ię, jak b ard zo n a tej b u d o wie ws zy s tk o ró żn iło s ię o d teg o , co wid zieli, zn ali, lu b s o b ie wy o b rażali” 4 8 . Ot, ch o ćb y o ś mio o s o b o wy zes p ó ł p o ls k ich mu rarzy z b ry g ad zis tą o n azwis k u Ru s ek n a czele. Przed tem ciąg n ął s zy ch ty ceg ieł n a b o k u 8 -b n a M DM . J ed en z jeg o p o d wład n y ch , Ty miń s k i, wars zawiak , ro b ił n a tej s amej b u d o wie, in n y , M ieczy s ław Ko n d ru ś , trafił tu p ro s to z Ko ła.

Tab lice o s trzeg awcze u mies zczan e n a b u d o wie Pałacu n ie u s trzeg ły ro b o tn ik ó w p rzed wy p ad k ami.

„M u s zą d o b rze wziąć s ię w g arś ć, b y n ie d ać s ię zaws ty d zić rad zieck im to warzy s zo m” 4 9 , d o p in g u je ich p ras a. Po s k u tk o wało . Z p o czątk u rad zieck a b ry g ad a Ko n s tan tin a Iwan o wicza By czk o wa, u mo co wu jąca n a ceg lan y m mu rze Pałacu n a wy s o k o ś ci d wu d zies teg o p iętra

ceramiczn e licó wk i, czek ała, aż b ęd zie mo g ła wejś ć n a s tawian e d o p iero p rzez Po lak ó w mu ry . Lu d zie Ru s k a zło ś cili s ię, że tamci s k o ń czy li i ju ż n a n ich czek ają. Wted y Ru s ek , n ie u n o s ząc s ię n iep o trzeb n ie fałs zy wy m h o n o rem, ś wiad o m s weg o miejs ca w h ierarch ii, s zed ł d o By czk o wa i p o d p y ty wał, jak p rzy g o to wać materiały , jak o d p o wied n io ro zs tawić lu d zi. Wk ró tce b ry g ad y zaczęły iś ć łeb w łeb , a teraz mu r ju ż czek a, aż zajmą s ię n im rad zieccy k o led zy . Ileż d aje s zlach etn e ws p ó łzawo d n ictwo p racy ! Na p ó łk o lis tej ś cian ie z czerwo n y ch ceg ieł, k tó ra o d g ro d zi o d u licy Salę Ko n g res o wą, o d d zielen i b eto n o wy m p rzes my k iem p o d p o ry p racu ją zg o d n ie d wie mu rars k ie g ru p y : rad zieck a M ich aiła Sid o ro wicza J ak u s zy n a i p o ls k a Stan is ława Stań s k ieg o . „Ws p ó ln e mają rad o ś ci – że zało my p rzy s zły ch k ru żg an k ó w ro s n ą s zy b ciej n iż p rzewid y wały h armo n o g ramy . Ws p ó ln e mają czas em k ło p o ty – jak o d mierzy ć, b y wy p u k ło ś ć p ó łk o lis tej ro tu n d y zach o wała s ię w k ażd y m calu . Stań s k i n ig d y p rzed tem, p rzed p rzy jś ciem n a tę b u d o wę, n ie mu ro wał o k rąg ły ch ś cian . Ale p o mó g ł mu J ak u s zy n . Po k azał, jak b ez s zab lo n u , p rzy p o mo cy wars two p io n ó w i s zn u ra mo żn a o d mierzy ć właś ciwy k s ztałt” 5 0 . Czes ławo wi Błau to wi, mającemu p o d wó jn y fach – ś lu s arza i s p awacza, wy d awało s ię z p o czątk u , że ws zy s tk o ju ż p o zn ał w No wej Hu cie, z k tó rej p ro s to p rzy jech ał. Pewn o ś ć s ieb ie s zy b k o g o o p u ś ciła, g d y zo b aczy ł wielk ie d źwig i p rzerzu cające s talo we k o n s tru k cje i mas y b u d u lca, ru ch liwe wy wro tk i tran s p o rtu jące zap rawę, s tacje p o mp i in n e mas zy n y , k tó ry ch p rzezn aczen ia n awet n ie ro zu miał. – To ju ż n ie b u d o wa, to fab ry k a b u d o wy – o zn ajmił. Czterd zies to latek p ewn ie p lątałb y s ię n ad al z k ąta w k ąt, mark u jąc właś ciwą ro b o tę, jak p o d czas k ilk u p ierws zy ch d n i, g d y b y n ie s k iero wan ie d o wars ztatu mech an iczn eg o i p o mo cn a d ło ń wy ciąg n ięta d o ń w p o rę p rzez zarząd zająceg o n im d wu d zies to o ś mio letn ieg o mech an ik a J u rija Riezan cewa. Po częs to wał Błau ta p ap iero s em, u s ied li razem n a ławce p rzed b arak iem i ten u s ły s zał, jak b ard zo n o wy s zef cies zy s ię z jeg o p rzy b y cia, b o właś n ie tu taj mo g ą ws p ó ln ie wy my ś lać ro związan ia, k tó re u s p rawn ią d als zą b u d o wę Pałacu . Tak n awiązała s ię ich p rzy jaźń . „W u zn an iu za d o b rą, p ełn ą p o ś więcen ia p racę, s p awacz Błau t o trzy mał o d rad zieck ieg o k iero wn ictwa b u d o wy wy s o k ą p remię p ien iężn ą. Nie p ierws za to ju ż n ag ro d a w ży ciu s p awacza Błau ta. A jed n ak o tej n ag ro d zie o p o wiad a ws zy s tk im, i n ajb ard ziej s ię n ią cies zy . – Otrzy małem ją o d rad zieck ich to warzy s zy – mó wi z d u mą. – On i wid zą p racę

k ażd eg o i p o trafią ją o cen ić” 5 1 . In ży n ier Tad eu s z Wierzb ick i s tu d iu je n a b u d o wie Pałacu s y s temy o rg an izacji i meto d y zatru d n ien ia. Nie mo że s ię n ach walić: „– Pierws za rzecz – to p rzemy ś lan e d o n ajmn iejs zy ch s zczeg ó łó w p ro ces y tech n o lo g iczn e. Tu , n a p lacu b u d o wy , o d b y wa s ię właś ciwie ty lk o mo n taż. Ws zy s tk ie częś ci p rzy ch o d zą ze Związk u Rad zieck ieg o p rzy g o to wan e, o p is an e, p o n u mero wan e. Łatwo s ię mo żn a o d razu zo rien to wać, g d zie s k iero wać n ad es łan e materiały . Do k u men tacja tech n iczn a in aczej n iż, n ies tety , jes zcze n a wielu n as zy ch b u d o wach – wy p rzed za p o s tęp ro b ó t” 5 2 . No i jak tu lu b ić Ru s k ich ? Najś mies zn iejs ze, że zwy czajn i z n ich lu d zie, trafiają s ię mali, b rzy d cy , n ieciek awi, jak ws zęd zie, a n awet z wy g ląd u p rzed s tawiają ich jak p ó łb o g ó w, lep s zą ras ę, co to ma zaws ze jas n e, wes o łe i b y s tre o czy , mu s k u larn ą b u d o wę ciała i o p alo n e twarze, a s p o d czap ek ro zs y p u ją s ię im n a czo ło b ard zo jas n e, p rawie b iałe wło s y . Każd y b y ch ciał b y ć tak i. Praco wn icy Słu żb y Bezp ieczeń s twa, b aczn ie lu s tru jącej teren b u d o wy , n o tu ją: „W p o ło wie s ierp n ia d waj p raco wn icy p o ls cy Przed s ięb io rs twa Ro b ó t Wy d zielo n y ch , Szu rg o t i Przeo r, p o d s zy wając s ię p o d p raco wn ik ó w rad zieck ich (mó wili p o ro s y js k u ), p o p ełn ili w s k lep ie p rzy Gó rczews k iej d ro b n ą k rad zież. Ww. zo s tali zatrzy man i. Wład ze b ezp ieczeń s twa b ad ają, czy jes t to p ro wo k acja, czy zwy k łe p rzes tęp s two ”. „W m-cu s ierp n iu n iejak i Ob . Blich ars k i, p o d s zy wając s ię p o d b u d o wn iczeg o PKiN, wy wo łał w tramwaju awan tu rę, wy my ś lając p o ro s y js k u itp . Zo s tał o n zatrzy man y p rzez M O. Wład ze b ezp ieczeń s twa p ro wad zą d o ch o d zen ie” 5 3 . Gru n t, to s ię n ie p rzejmo wać. Na b u d o wie ciąg le czeg o ś b rak u je, więc s k o ro za p rzes to je n ie p łacą, mo żn a p o ś więto wać. Wś ró d ro b o tn ik ó w k rąży an eg d o ta: rad zieck i in ży n ier z p o czątk u s ię zło ś ci, że ś więto wan ie n iep lan o wan e, ale p o tem mach a ręk ą. „– Wy tłu maczcie mi, co to za ś więto ? – Wid zicie, b y ło trzech k ró ló w. Szli d o Betlejem. Każd y n ió s ł p o d arek . J ed en zło to , d ru g i k ad zid ło , trzeci mirrę. – Ech , żeb y tak k tó ry z n ich ceg ły n am p rzy n ió s ł – wzd y ch a in ży n ier” 5 4 . Gd y s ię mało zarab ia, n ietru d n o s o b ie wy tłu maczy ć, że k rad zież p o win n a u jś ć n a s u ch o . M o żn a też ro zład o wać emo cje n a b o is k u , p o d czas o b o wiązk o wy ch s p o rto wy ch s p ęd ó w, w atmo s ferze wzajemn ej p rzy jaźn i p o k azu jąc rad zieck im p rzy jacio ło m, k to tu taj rząd zi. Alb o n is zcząc im n a zło ś ć u rząd zen ia, n ib y że p rzy p ad k iem. Rzu cać w s wo im g ro n ie n iep rawo my ś ln e o d zy wk i. J ak n awet zwo ln ią, n ic s ię n ie s tan ie, s zy b k o zn ajd zie s ię miejs ce n a in n ej b u d o wie, g d zie mo żn a b ęd zie

p rzes trzec ty ch , n a k tó ry ch mo że jes zcze zad ziałać wizja u d ziału w p res tiżo wej in wes ty cji. Ty lk o rad zieck ie d ziewczy n y mo g ą liczy ć n a p o b łażan ie ze s tro n y Po lak ó w. Same lek k o n a tej b u d o wie n ie mają. To warzy s ze rad zieccy zlecają im d ru g o rzęd n e, n is k o p łatn e i n iewd zięczn e zajęcia, częs to p rzerzu cają z jed n ej ro li d o in n ej. J ed y n y s p o s ó b , b y wy rwać s ię z teg o k o ło wro tu , to p o zn ać miłeg o p o ls k ieg o ch ło p ak a, d o p ro wad zić g o d o u rzęd u alb o p rzed o łtarz i zo s tać ju ż tu taj n a zaws ze. Nieliczn y m s ię p o s zczęś ci, jak Ro s jan ce, z k tó rą p raco wał Ry s zard Salwin , d ziewiętn as to letn i wó wczas mu rarz s p o d Pu łtu s k a. Po latach o p o wiad a d zien n ik arce lo k aln ej g azety : „– Wy s zła za Po lak a i n ie ch ciała wracać d o Związk u Rad zieck ieg o , o s trzeg ała, że p ręd zej s o b ie ży cie o d b ierze, n iż wró ci. Tak ich żo n ze ś wiecą s zu k ać, jak s ą Ru s k ie. – Przy zn aje, p o d ziwiał te p an n y , n ie ty lk o za ich d etermin ację, ale i d o k ład n o ś ć w p racy . – Du żo ro b iły , g zy ms y eleg an ck ie wy k u wały ” 5 5 . W żad n ej jed n ak s ię n ie zak o ch ał, wo lał wziąć Po lk ę za żo n ę.

Dziedzictwo 1 9 marca p lac zamarł p o raz p ierws zy o d p o czątk u b u d o wy . Zało p o tały czerwo n e flag i. Na n ied o k o ń czo n y m jes zcze Pałacu M ło d zieży zawis ł o b ramo wan y k irem wielk i p o rtret Stalin a. O ó s mej trzy d zieś ci z g ło ś n ik ó w p o p ły n ęły p ierws ze s ło wa tran s mito wan eg o z M o s k wy s p rawo zd an ia z u ro czy s to ś ci żało b n y ch . M is trzo wie, majs tro wie i p o mo cn icy zd jęli z g łó w czap k i. Dzien n ik arze p is zą o b u d o wn iczy ch , k ro czący ch w milczen iu , b y zło ży ć h o łd s wemu Wielk iemu Nau czy cielo wi, Najd ro żs zemu Wo d zo wi, Umiło wan emu Ojcu .. M o żliwe, że ju ż p rzy p u s zczają, co ich teraz czek a. M in is ter Karawajew p rzek azał J ó zefo wi Sig alin o wi, że jeg o p ry n cy p ał p rzed ś miercią n ak azał zak o ń czy ć b u d o wę d o 2 2 lip ca 1 9 5 5 ro k u . „Od p ierws zy ch d n i p o ws tawan ia p ro jek tu tro s zczy ł s ię i in teres o wał o s o b iś cie ro zwo jem tej p o tężn ej b u d o wy Wielk i Bu d o wn iczy Dn ia Dzis iejs zeg o – J ó zef Stalin . J u ż n ied łu g o n a p lacu p rzed Pałacem s tan ie J eg o p o mn ik – p o mn ik Czło wiek a, k tó ry d ał mias tu d ary n ajwięk s ze – Wo ln o ś ć i Pięk n o ” 5 6 , zap o wied ziały g azety . „Ab y u czcić p amięć Wielk ieg o Stalin a, b u d o wn iczo wie p rzy rzek li jes zcze b ard ziej wzmó c s wo je wy s iłk i i u k o ń czy ć Pałac p rzed zap lan o wan y m termin em” 5 7 . „Przo d u ją mu rarze, wzn o s zący p rawe s k rzy d ło g mach u . Wś ró d n ich s ły n n e jes t

n azwis k o

mło d ej

ro b o tn icy

Walen ty n y

Ok o leło wej.

Sto s u jąc

meto d y

s zy b k o ś cio weg o u k ład an ia ceg ły p rzez b ry g ad ę zło żo n ą z s ześ ciu o s ó b , Walen ty n a o s iąg a co d zien n e wy k o n an ie p lan o weg o zad an ia w 1 9 0 – 2 0 0 p ro c. M ło d ą mu rark ą k ieru je d o ś wiad czo n y majs ter, mis trz s weg o fach u – in s tru k to r s tach an o ws k ich meto d p racy M ich ał M arty n o w” 5 8 . Ry walizacja – n ib y n ic n iezwy k łeg o , p o d o b n ie p is an o w s wo im czas ie o M u ran o wie, M DM i No wej Hu cie. Tu jed n ak wy d ajn o ś ć, p rzy n ajmn iej wś ró d rad zieck iej częś ci zało g i, n ap ęd za p rzek o n an ie o ś więtej wo li zmarłeg o wład cy . „Nie ma b ry g ad y , n ie ma ro b o tn ik a, k tó ry b y wy s o k o n ie p rzek raczał s wy ch n o rm. Ko ro s tielo w – mo n taży s ta – o s iąg a 3 0 0 p ro cen t n o rmy . Cieś la Szy s zk an o w p rawie n ig d y n ie o b n iża s wej wy d ajn o ś ci p o n iżej 2 5 0 p ro cen t. Przo d u jąca b ry g ad a mu rars k a Po lity k o wa wy rab ia 2 0 0 p ro c. n o rmy , a mło d zieżo wa b ry g ad a cies iels k a Glitwian a – 1 8 0 p ro c. n o rmy ” 5 9 . Praca wre n a trzy zmian y , b ez u s tan k u . A n awet n a cztery , g d y b y d o g o d zin p racy zaliczy ć wy s tęp y p o d czas wy jazd ó w. Niek tó rzy p o s k o ń czo n ej d n ió wce n ie wracają n awet n a n o c d o o s ied la w J elo n k ach . Ro zś cielają n a b elk ach mu ro wan eg o właś n ie p iętra s ło mian e maty i p rzy s y p iają jak w g n ieźd zie.

Gro b y rad zieck ich b u d o wn iczy ch Pałacu w o d ręb n ej k waterze cmen tarza p rawo s ławn eg o n a Wo li w Wars zawie.

„Bu d o wn iczo wie Pałacu ig n o ru ją n o c. Zap alili ju p itery . Na s talo wej k o n s tru k cji wis zą n iewid zialn i s p awacze, id ealn ie zh armo n izo wan i z czern ią n ieb a, zd rad zają s wą o b ecn o ś ć b łęk itn y m o g n iem i żó łty mi is k rami. M u rarze u p arcie mu ru ją. W k ab in ach d źwig ó w s teru ją mas zy n iś ci – ch wy tają n ieo my ln e k ad zie z cemen tem, p rzen o s zą ciężk ie b elk i, o n i tam w n o cy wid zą, że s o wa b y lep iej n ie zo b aczy ła. Do o k o ła p ars k ają ciężaró wk i, s y czy p ara p o d g rzewaczy , k ręcą s ię lu d zk ie p o s tacie. Ty lk o s trażn icy s ą tro ch ę s en n i. Lu d zie p rzy o two rze p o ru s zają s ię ży wo , p o k rzy k u ją jak w b iały d zień . Ak o mp an iu je im h u k mło ta g ry ząceg o ziemię. Hu k ro zch o d zi s ię falą, wp ro wad zając ws zy s tk o d o o k o ła w miaro we d rżen ie. Dn iem i n o cą b ije tętn o Wars zawy ” 6 0 . „Tro s k a o czło wiek a jes t p o d s tawo wy m waru n k iem d o b rej, zmech an izo wan ej b u d o wy 6 1 ” – n o tu ją n au k o wcy w p rzy g o to wy wan ej p u b lik acji.

ze

Stacji

Nau k o wo -Bad awczej

PAN

Nap ięte termin y , n iewy s p an ie, b ałag an , p rzemęczen ie. Na ws zelk i wy p ad ek p lak aty o s trzeg ające o n ieb ezp ieczeń s twie i wy mo g ach zach o wan ia s ię n a b u d o wie s ą w d wó ch języ k ach . Niewiele to p o mag a. Śmierć ju ż k rąży p o b u d o wie. Oficjaln ie zab iera ty lk o s ied miu , ale ro b o tn icy s zep czą międ zy s o b ą, że ty ch , k tó ry m p rzecięła d ro g ę, jes t zn aczn ie więcej. Zd arza s ię, że n a jed en mies iąc, jak w feraln y m maju 1 9 5 4 ro k u , p rzy p ad a d wan aś cie wy p ad k ó w. Ko s tu ch a mo że d o p aś ć n a d o le, jak teg o p o mo cn ik a, k tó ry d o s tał w g ło wę wy s ięg n ik iem d źwig u , alb o n a wy s o k o ś ciach , s k ąd zab rała p ro s to n a ziemię p o ls k ich mu rarzy Stan is ława Wy p u ch a An u s zews k ieg o . Załamało s ię p o d n imi ru s zto wan ie.

i

J ó zefa

In n y m razem s p ad ło n a d wu latk ó w, Natas zę Dwerk in ą i Wład imira Ku k u s zk in a. Sk ąd d zieci n a p lacu b u d o wy ? Win a matek , n ie d o p iln o wały , b io rąc je z s o b ą w o d wied zin y d o mężó w, k tó ry m n io s ły p o s iłek . Kilk u traci ró wn o wag ę, ląd u je w ś wieży m b eto n ie n a p lacu Defilad . Zan im k o led zy zd ążą zawezwać p o mo c, b ęd zie p o n ich . I tak n ie o p łacało b y s ię wy ciąg ać, u s ły s zą o d p o mo cy . J ed en p o p ełn i s amo b ó js two w id ealn y m o s ied lu n a J elo n k ach . Dru g i wp ad n ie p o d p o ciąg n a p o b lis k im p rzejeźd zie k o lejo wy m p rzy Gó rczews k iej, p o d o b n o p rzy p ad k iem. J ak ta ro s y js k a d ziewczy n a, k tó rej ciało wy ło wią z Wis ły . Iwan Iwan o wicz Arżawis zin w d n iu ś mierci ma d wad zieś cia p ięć lat. Op ró cz d aty u ro d zen ia to ws zy s tk o , co o n im wiad o mo . Ro d zin a wie jes zcze, że jak o p rzo d o wn ik p o jech ał w n ag ro d ę d o Po ls k i s tawiać wy s o k ą wieżę i s łu ch o n im zag in ął. Po ch o wają g o , jak trzy n as tu in n y ch , w o s o b n ej k waterze n a wo ls k im cmen tarzu p rawo s ławn y m. Ty le n ap rawd ę wart b y ł ich u d ział w cały m ty m p rzed s tawien iu d la teg o , k tó ry je wy reży s ero wał.

1 Gieo rg ij Ark ad jewicz Karawajew, Rażdienije wysoty, Wład imir 1 9 9 2 , s . 5 4 – 5 5 , tłu m. Ag n ies zk a Kn y t. 2 Ro man J u ry ś , Na budowie Pałacu Przyjaźni, „Try b u n a Lu d u ”, 1 7 s ty czn ia 1 9 5 3 . 3 Tamże. 4 Tamże. 5 Tamże.

6 J erzy J an ick i, O Pałacu Kultury i Nauki im. J. Stalina, Wars zawa: Wied za Po ws zech n a, 1955, s. 9. 7 Stan is ław M io d u s zews k i, U nas – „wyżej” znaczy także „inaczej”, „Sło wo Po ls k ie”, 4 – 6 k wietn ia 1 9 5 3 . 8 A. Przeo b rażeń s k i, Zaszczytne zadanie, „Ku rier Co d zien n y ”, 6 g ru d n ia 1 9 5 2 . 9 Tamże. 1 0 Tamże. 1 1 M . Sierżan in , Ludzie wysokościowej budowy, „Wo ln o ś ć” (Leg n ica), 1 6 marca 1 9 5 3 . 1 2 Na 30 piętrze Pałacu, „Ży cie Wars zawy ”, 2 3 – 2 4 s ierp n ia 1 9 5 3 . 1 3 Tamże. 1 4 Tamże. 1 5 Karo l M ałcu ży ń s k i, Szturmowa brygada przyjaźni, „Try b u n a Lu d u ”, 2 4 g ru d n ia 1 9 5 2 . 1 6 M . Sierżan in , Ludzie wysokościowej budowy, d z. cy t. 1 7 J erzy J an ick i, Jutro będzie wyżej, „No wa Ku ltu ra”, 2 2 marca 1 9 5 3 . 1 8 Na 30 piętrze Pałacu, d z. cy t. 1 9 J erzy J an ick i, Jutro będzie wyżej, d z. cy t. 2 0 Anna Lubaszyna – spawaczka PKiN – uczestniczyła w walkach o wyzwolenie Warszawy, (ro zmo wa p o d p is an a in icjałami M AR), „Ku rier Co d zien n y ”, 1 7 s ty czn ia 1 9 5 3 . 2 1 M ich ał Gro d n y , Ci sami ludzie 8 lat temu walczyli, pieczętując krwią przyjaźń polsko-radziecką. Dziś wznoszą w stolicy Pałac Przyjaźni, „Sło wo Po ls k ie” (Wro cław), 2 8 g ru d n ia 1 9 5 2 . 2 2 J an Dąb ro ws k i, Pałac Kultury i Nauki: wieżowce i „drapacze nieba”, Wars zawa: To warzy s two Wied zy Po ws zech n ej, 1 9 5 2 , s . 1 8 – 1 9 . 2 3 Stan is ław M io d u s zews k i, Radzieccy budowniczowie Pałacu Kultury i Nauki, uczestnicy walk o Warszawę, z entuzjazmem mówią o naszej pięknej stolicy, „Ex p res s Wieczo rn y ”, n r 1 6 , 1 7 s ty czn ia 1 9 5 3 . 2 4 Ich czyny są miarą przyjaźni..., „Ku rier Co d zien n y ”, 1 7 s ty czn ia 1 9 5 3 . 2 5 Tamże. 2 6 Nad Warszawą wznoszą się dźwigi – kolosy Pałacu Przyjaźni, „Gło s Pracy ” 1 9 5 3 , n r 1 5 0 . 2 7 Fran cis zek M ark o wicz, Dar wielkiej przyjaźni, „Żo łn ierz Wo ln o ś ci”, 2 7 marca 1 9 5 3 . 2 8 Karo l M ałcu ży ń s k i, Szturmowa brygada przyjaźni, d z. cy t. 2 9 J erzy J an ick i, Jutro będzie wyżej, d z. cy t. 3 0 Stan is ław M io d u s zews k i, U nas – „wyżej” znaczy także „inaczej”, d z. cy t.

3 1 Tamże. 3 2 Na budowie Pałacu Kultury i Nauki. Spółdzielcy u najlepszych przyjaciół, „Wo la Lu d u ”, 2 7 lu teg o 1 9 5 3 . 3 3 Iren a Frąck o wiak , Cegły dla Pałacu, „Gazeta Po zn ań s k a” 1 4 – 1 5 lu teg o 1 9 5 3 . 3 4 „PKiN i dzieje jego budowy, To warzy s two Przy jaźn i Po ls k o -Rad zieck iej, Zarząd Głó wn y , „Po g ad an k i Pro p ag an d y s ty ” 1 9 5 5 , n r 4 . 3 5 Tamże, s . 3 – 4 . 3 6 M .S., Jelonki – to dzisiaj „Przyjaźń”, „Przy jaźń ”, 2 1 – 2 8 g ru d n ia 1 9 5 2 . 3 7 Tamże. 3 8 Tamże. 3 9 Tu : h o tel ro b o tn iczy (ro s .). 4 0 Tamże. 4 1 M . Sierżan in , Ludzie wysokościowej budowy, d z. cy t. 4 2 M .S., Jelonki – to dzisiaj „Przyjaźń”, d z. cy t. 4 3 Tamże. 4 4 An d rzej Ch rzan o ws k i, Pałac Kultury i Nauki rośnie coraz wyżej, „Sto lica”, 1 6 s ierp n ia 1953. 4 5 Arch iwu m Pań s two we M ias ta Sto łeczn eg o Wars zawy , Biu ro Pełn o mo cn ik a Rząd u d s . Bu d o wy PKiN, s y g n . 3 , k . 7 7 , „Sp rawo zd an ie z d ziałaln o ś ci Działu Zatru d n ien ia i Płac. 4 6 J erzy J an ick i, Jutro będzie wyżej, d z. cy t. 4 7 An d rzej Ch rzan o ws k i, Pałac Kultury i Nauki rośnie coraz wyżej, d z. cy t. 4 8 L. Wad eck a, Na największej budowie Warszawy, „Żo łn ierz Wo ln o ś ci”, 8 wrześ n ia 1 9 5 3 . 4 9 D. Piątk o ws k i, Na wysokich piętrach Pałacu Kultury szkolą się polscy budowniczowie, „Ży cie Wars zawy ”, 2 8 s ierp n ia 1 9 5 3 . 5 0 Tamże. 5 1 L. Wad eck a, Na największej budowie Warszawy, d z. cy t. 5 2 D. Piątk o ws k i, Na wysokich piętrach Pałacu Kultury szkolą się polscy budowniczowie, d z. cy t. 5 3 Arch iwu m Pań s two we M ias ta Sto łeczn eg o Wars zawy , Biu ro Pełn o mo cn ik a Rząd u d s . Bu d o wy PKiN, s y g n . 2 9 , k . 4 6 . 5 4 Stan is ław M io d u s zews k i, Radzieccy budowniczy PK i N, uczestnicy walk i Warszawę, z entuzjazmem mówią o naszej pięknej stolicy, „Ex p res s Wieczo rn y ”, 1 7 s ty czn ia 1 9 5 3 . 5 5 I.K., Ponad pół wieku razem: chórzystka i budowniczy PKiN, „Ty g o d n ik Ciech an o ws k i”, 3

s ierp n ia 2 0 0 6 . 5 6 Stan is ław M io d u s zews k i, U nas – „wyżej” znaczy także „inaczej”, d z. cy t. 5 7 Budowniczy Pałacu im. Józefa Stalina żegnają swego ukochanego Wodza, „Ku rier Co d zien n y ”, 1 0 marca 1 9 5 3 . 5 8 M . Sierżan in , Ludzie wysokościowej budowy, d z. cy t. 5 9 W. Ch eliń s k a, „Gazeta Krak o ws k a”, 2 8 lu teg o 1 9 5 3 . 6 0 Olg ierd Bu d rewicz, Miasto, które nie śpi i nie ziewa, „Ex p res s Wieczo rn y ”, 9 lu teg o 1953. 6 1 Stacja Nau k o wo -Bad awcza PAN n a teren ie PKiN, Budowa PKiN, Wars zawa: PWN, 1957, s. 137. * J erzy J an ick i, Jutro będzie wyżej, „No wa Ku ltu ra”, n r 1 2 , 2 2 marca 1 9 5 3 . * * Karo l M ałcu ży ń s k i,Szturmowa brygada przyjaźni, „Try b u n a Lu d u ”, n r 3 5 8 , 2 4 g ru d n ia 1952. * * * Tamże.

5. Kronikarka J es t wczes n y ran ek , k ied y H. s to i p o d Pałacem. Świeci s ło ń ce, ws zy s tk o k witn ie, d ziewiąty d zień maja. M ias to o b ch o d zi ak u rat k o lejn ą ro czn icę zwy cięs twa n ad ty mi, k tó rzy n ies p ełn a d wad zieś cia lat wcześ n iej p ró b o wali o b ró cić je w p y ł. Nie u d ało im s ię, a Pałac, s y mb o l ży cia p o n o wemu , jes t d o s k o n ale wid o czn y n a tle b ezch mu rn eg o n ieb a. H. s to i p rzed n im w h arcers k im mu n d u rze. Gd y p o p o wro cie z rajd u p o Gó rach Święto k rzy s k ich u s ły s zała o d matk i, że ją wzy wają, zd ąży ła ty lk o wziąć p ry s zn ic, u b rać s ię i zaraz wy b ieg ła. Piętn as te p iętro , p o k ó j n aczeln ik a, s ió d ma trzy d zieś ci. Wy s iad a z tramwaju z teleg ramem w ręk u , ś miało s k ręca w s tro n ę p u s teg o jes zcze o tej p o rze p lacu d zieląceg o ją o d g łó wn eg o wejś cia. Pałac n ie b u d zi w n iej an i lęk u , an i zach wy tu , an i n ien awiś ci. Raczej p o s p o litą n iech ęć, jak u k ażd eg o , k to mu s iał czy tać i s łu ch ać o n im n a o k rąg ło . Zap o wiad ał g o n awet J an Brzech wa: To , co b ajarz lu d o wy n ap is ał, To , co lu d w wy o b raźn i k o ły s ał, Wk ró tce ws zy s cy u jrzy my n a jawie: Pałac z b aś n i p o ws taje w Wars zawie! 1 Teraz jes t ws zęd zie – n a p lak atach , n a zd jęciach w g azetach , n a o p ak o wan iach p ap iero s ó w i czek o lad y , n a ety k ietach zap ałczan y ch . Wciąż ten s am, zn an y n a p amięć k s ztałt rak iety k o s miczn ej, zak les zczo n ej n a zaws ze w p rzy ciężk awej wy rzu tn i i s mętn ie celu jącej ig licą w p rzes two rza. Ale wid zian y o d wewn ątrz, n ie o d p o wiad a wcześ n iejs zy m wy o b rażen io m H. o p rzeo g ro mn y ch , n iezd o b y ty ch zamk ach z b ajek . Przek o n ała s ię o ty m ju ż k ilk a lat wcześ n iej, g d y trafiła w jeg o p ro g i z o b o wiązk o wą wy cieczk ą z o k azji jak ieg o ś ś więta. Stała n a p o s ad zce w czarn o -b iałą s zach o wn icę wś ró d mas y u czn ió w s p ęd zo n y ch tu taj ze ws zy s tk ich ch y b a s zk ó ł Wars zawy i walcząc z s en n o ś cią i zad u ch em, s łu ch ała ró wieś n ik ó w wy s tęp u jący ch w k o n k u rs ie wied zy n a temat n aro d ó w azjaty ck ich . Za p o p rawn e ws k azan ie n azw p o s zczeg ó ln y ch s to lic mo żn a b y ło wy g rać k s iążk ę. Wn ętrza Og ro d u Zimo weg o w Pałacu M ło d zieży p rzy p o min ały jej s zk o ln ą au lę, mo że p rzez tę g ó rn ą g alerię, z k tó rej g ap ili s ię n a p o ro zs tawian e n a n iżs zy m p o zio mie wielk ie p almy w d o n icach . Su fit w ś wietlicy , p o d trzy my wan y p rzez ś lis k ie w d o ty k u s tro p y o k s ztałcie k ielich ó w, wis iał n is k o , p rzy wo d ząc n a

my ś l p iwn ice. By ło tam ciemn o , a n iewy g o d n e k rzes ła g waran to wały p o wró t d o d o mu ze ś wieżą k o lek cją s in iak ó w. Ty lk o s ala z b as en em ro b iła wrażen ie, b o wy g ląd ała jak n awa w k o ś ciele. H. o d wied ziła jes zcze k ied y ś teatr Lalk a d la mło d y ch wid zó w, ale n iewiele z tej wizy ty zap amiętała. Niewy k lu czo n e, że b y ło n awet tak , jak p is an o : „(… ) jes t co ś ch arak tery s ty czn eg o w ty m właś n ie teatrze, co ś lek k ieg o , p o g o d n eg o , co ś , co s p rawia, że in fo rmacja p rzewo d n ik a: » a to jes t, p ro s zę o b y wateli, Teatr M ło d zieżo wy « , s taje s ię zb ęd n a, n iep o trzeb n a. M o że fig larn e p łas k o rzeźb y , k tó ry mi p o k ry te s ą b iałe ś cian y wid o wn i, te ró żn e zajączk i, ch y że jelen ie, zad zio rn e k o g u ty , p o czciwe b aran y , mo że ta właś n ie zieleń fo teli ma w s o b ie co ś z wio s n y , z u ś miech u , jed n y m s ło wem – z mło d o ś ci” 2 . M o że u s iad ła wted y p rzy s to liczk u z ceramiczn y ch p ły tek i ws k azała p alcem p o zy cję w k arcie: lizak i, lo d y , k ak ao alb o cias tk a, b o „(… ) s u fit zao s trza ap ety t – ileż tu s mak o wity ch jab łek , win o g ro n i g ru s zek ro zmies zczo n y ch d o o k o ła ży ran d o la” 3 . To b y ło d awn o i n ie u fałab y s o b ie w tej k wes tii. Czy to n ied ziwn e, że Pałac, k tó ry w zamierzen iu jeg o twó rcó w miał p rzy b liżać mies zk ań co m mias ta k u ltu rę i n au k ę, ch o ć wid o czn y zews ząd , to właś n ie z o d d ali, mimo całej s wej wy n io s ło ś ci, wy d aje s ię zn aczn ie b liżs zy , n iż g d y d o ciera s ię d o jeg o s tó p ? – zas tan awia s ię, p rzemierzając p o s p ies zn e p lac. Nie d a s ię zwy czajn ie wejś ć tu taj z u licy , p rzy p ad k iem p rzech o d ząc. Trzeb a zło ży ć mu wizy tę, n ad ło ży ć w ty m celu d ro g i. Najp ierw o d p y ch a o n s zero k im s tep em p lacu , k tó ry latem p rzy p o min a ro zg rzan ą p ateln ię, zimą zaś n araża n a p rzewian ie d o s zp ik u k o ś ci. Po tem wzn o s i k o lejn e b ariery : p rzed n im – s to p n ie w g ó rę, wewn ątrz – zn o wu w d ó ł, d o win d . Ku s wo jemu zd ziwien iu , H. d alej wch o d zi s wo b o d n ie. Pamięta, że jes zcze k ilk a lat wcześ n iej wp u s zczan o d o ś ro d k a ty lk o z p rzep u s tk ą. Trzeb a b y ło b y ć s p ecjaln y m g o ś ciem alb o jed n y m z u czn ió w p ierws zej wars zaws k iej ty s iąclatk i imien ia An d rzeja Fry cza M o d rzews k ieg o , n ad k tó rą Pałac ro zto czy ł p atro n at (p rzez p ierws ze d wa lata p rzy s łu g iwały im d armo we b ilety ). Najłatwiej b y ło s fo rs o wać wejś cie d o Pałacu z wy cieczk ą – s zk o ln ą lu b p rzo d o wn ik ó w p racy . Gd y wejś ció wk i ro zd zielan o jak o n ag ro d ę, ch ętn y ch d o s p o jrzen ia n a mias to z n ajwy żs zej k o n d y g n acji b y ło jak o ś mn iej – o cen ia, p atrząc n a tłu mek o k alający d wie win d y d o jeżd żające d o d wu d zies teg o ó s meg o p iętra. Nie wied zą jes zcze, że d alej czek a ich k ró tk a ws p in aczk a. Win d n ie p rzewid zian o więcej, b o arch itek t u my ś lił s o b ie, że n a o s tatn im, trzy d zies ty m, p iętrze zn ajd zie s ię o twieran a ty lk o latem k awiarn ia Po d Ig licą, z o k alający m ją taras em. A ilu ż mo że mieć o n a g o ś ci? H. wy s iad a n a p iętn as ty m p iętrze, wah a s ię ch wilę p o d d rzwiami, ale s zy b k o

n acis k a k lamk ę. W k ies zen i, o p ró cz teleg ramu , tk wi d y p lo m k u rs u k o res p o n d en cji b iu ro wej i mas zy n o p is an ia p ro wad zo n eg o p rzez Sto warzy s zen ie Sten o g rafó w i M as zy n is tek PRL, k tó ry to k u rs u k o ń czy ła z wy ró żn ien iem. Tró jk a n ajlep s zy ch ab s o lwen tó w mo że wy b rać p rzy s złe miejs ce p racy . Po ś red n iak n a Karo wej p rzes y ła H. trzy p ro p o zy cje: M in is ters two Bu d o wn ictwa n a Żu rawiej, Biu ro Stu d ió w i Pro jek tó w Łączn o ś ci n a Dłu g iej o raz Pałac. On a wy b iera ten o s tatn i, b o n ajb liżej d o mu . Z M o k o to wa b ezp o ś red n i tramwaj 2 3 . Ws zy s tk o ws k azu je n a to , że ro zmo wa w g ab in ecie n aczeln ik a b ęd zie fo rmaln o ś cią. – Niech p an i s iad a, s łu ch am – o d zy wa s ię mężczy zn a zza b iu rk a. Wy s o k i, ch u d y jak ś mierć, z p rzy lizan ą g ład k o fry zu rą. W jeg o zach o wan iu jes t co ś rażąco s taro ś wieck ieg o . Nie p as u je d o ty ch wn ętrz, n iczy m mu mia p rzen ies io n a wraz z cały m d o b y tk iem p ro s to z ep o k i, w k tó rej n o s iło s ię zaręk awk i, s maro wało wło s y b ry lan ty n ą i ćwiczy ło s ztu k ę k alig rafii. Nim H. zd ąży p o my ś leć, że zaraz p o cału je ją w ręk ę, mężczy zn a o rien tu je s ię, że to ty lk o o n a, i p o k ró tk im p o d ry g u o p ad a z rezy g n acją n a k rzes ło . – Słu ch am – p o wtarza, żeb y jak n ajs zy b ciej p rzy k ry ć czy mś p o my łk ę. – Pan i w jak iej s p rawie? – W s p rawie p racy . Do s tałam s k iero wan ie i wy b rałam Pałac – o d p o wiad a H., zb liżając s ię d o b iu rk a. Bierze o d n iej d o k u men t, n awet n ie s p o jrzaws zy , i rzu ca o k iem n a h arcers k i mu n d u rek . – Ws zy s tk o p ięk n ie, ws zy s tk o w p o rząd k u , ale my n ieletn ich – ak cen tu je to s ło wo – n ie zatru d n iamy . – Ale zaraz – p ro tes tu je H. – ja p rzecież… Sk rzy p n ęły d rzwi. Do p o mies zczen ia wch o d zi k o b ieta z tacą z p iętn as to ma p aru jący mi s zk lan k ami wetk n ięty mi w s reb rn e k o s zy czk i z u ch em. – Herb ata d la p an a n aczeln ik a. – Stawia s zk lan k ę n a b iu rk u i ru s za d alej w g łąb k o ry tarza, n ie zamy k ając d rzwi. Naczeln ik zry wa s ię zza b iu rk a, jak b y ch ciał ją d o g o n ić. Na d n ie s zk lan k i zaleg a czarn y o s ad . Gru ziń s k a – my ś li H. – Nieletn ich n ie zatru d n iamy ! – p o wtarza n aczeln ik . – Czemu jes zcze tu s to is z, d zieck o ? – M am d ziewiętn aś cie lat, p ro s zę zajrzeć d o d o k u men tó w! – o p o n u je jes zcze g wałto wn iej. Ch u d zielec s p o g ląd a n a zaś wiad czen ie wy raźn ie zb ity z tro p u . Po ch wili o d mru k u je, u d ając, że n ic s ię n ie s tało :

– A więc tak . Dziewiętn aś cie. No d o b rze, p ro s zę więc u d ać s ię d o d ziału k ad r i o d ju tra mo że p an i w zas ad zie zaczy n ać. Wy d ział Org an izacy jn y , n a ty m s amy m p iętrze. To ty le z mo jej s tro n y , teraz mu s zę p iln ie wy jś ć. Do zo b aczen ia. H. p atrzy w lek k im o s łu p ien iu za zg iętą w p ałąk p ers o n ą w s zary m g arn itu rze, o d d alającą s ię s zy b k o w s tro n ę p rzeciwn ą d o tej, g d zie zn ik n ęła h erb aciark a. Sły s zy s k rzy p n ięcie d rzwi k o lejn eg o g ab in etu i n a k o ry tarzu zn ó w zjawia s ię k o b ieta z tacą, lecz ju ż b ez s zk lan ek . – Ko ś ciej! – ch ich o cze, zb liży ws zy s ię k u zd ezo rien to wan ej H. – Tak g o tu n azy wamy – mó wi s zep tem. – Ko ś ciej, o d k o ś cio tru p a. Eleg an cik p rzed wo jen n y , p rima s o rt! Wies z, g d zie p o b ieg ł? Do to alety , rączk i u my ć, b o z b ru d n y mi n ie b ęd zie h erb aty p ił p rzecież. Czas em p o trafi tak k ilk a razy d zien n ie, my je i p rzed , i p o ! A p o za ty m – d o d aje k o n fid en cjo n aln ie – n iech ci s ię n ie wy d aje, że z n ieg o jak i h rab ia. Ows zem, u p arty , s k o ń czy ł p rzed wo jn ą s zk o łę h an d lo wą, zo s tał k s ięg o wy m i mag is track im u rzęd n ik iem. Praco wał p rzy ro zb ió rce s o b o ru Alek s an d ra News k ieg o n a p lacu Sas k im, ch o ć teraz za s k arb y ś wiata b y s ię d o teg o n ie p rzy zn ał. To , że p ed an cik , w d o d atk u wy mu s k an y , wo n iejący p rawd ziwy m y ard ley em, o n iczy m jes zcze n ie ś wiad czy . Sy n k o tlarza-tras era. Z Czer-n ia-k o -wa. A ja – k o b ieta wy ciąg a k u H. ręk ę b ez tacy – mam n a imię J an in a i co ś czu ję, że jes zcze s ię tu taj n ieraz s p o tk amy .

Dwu d zies to letn ia Han n a Szczu b ełek p rzed wejś ciem d o Pałacu .

Dzień, w którym H. powierzone zostaje zadanie Po k ilk u d n iach H. zad o mawia s ię n a p iętn as ty m p iętrze. Na p rzy witan ie d o s taje d ep u tat: p rzy d ział my d ła, ręczn ik ó w i p ap ieru to aleto weg o , k tó re mają jej s tarczy ć n a mies iąc. Zg o d n ie z rad ą u d zielo n ą p rzez n o wy ch k o leg ó w, zamy k a te d o b ra n a k lu cz w s zafce. Ws p ó łp raco wn ice H. zza s ąs ied n ich b iu rek , ró wn ież wy s tu k u jące z mo zo łem k o res p o n d en cję n a mas zy n ach d o p is an ia, s ą w p o d o b n y m d o n iej wiek u . Szy b k o d o ch o d zą d o p o ro zu mien ia i n aczeln ik Ko ś ciej s taje s ię g łó wn y m o b iek tem ich k p in . Gab in et ma tu ż o b o k , o d czas u d o czas u wp ad a d o p o k o ju z jak imś p o lecen iem, zo s tawiając za s o b ą wo ń męs k ieg o p ach n id ła. Ok azu je s ię czło wiek iem wielu o b s es ji. Najwięk s zą wag ę p rzy wiązu je d o s p raw p ap ierk o wy ch . Og ląd a p is ma z k ażd ej s tro n y i zd arza mu s ię wp aś ć w ro zp acz n a wid o k k rzy wo p rzy b itej p ieczątk i. Do s taje n erwo wy ch d rg awek , o d k ry ws zy n a d o k u men cie zs zy wk ę u mies zczo n ą p o d n iewłaś ciwy m k ątem, k ied y in d ziej traci n ad s o b ą p an o wan ie z p o wo d u b an aln ej literó wk i. Nie ch o d zi o trzy man ie s ię reg u ł an i o s iłę au to ry tetu – n iech lu jn e trak to wan ie ak t g o d zi wp ro s t w jeg o wrażliwo ś ć. Nawet g d y trzęs ie s ię z o b rzy d zen ia wo b ec o d k ry teg o właś n ie b rak u wy czu cia, p ió ro trzy ma w p alcach p ro s to i p ewn ie, k reś ląc zło żo n e z id ealn ie s y metry czn y ch liter ad n o tacje w ro d zaju : „p ijan a p ieczątk a” lu b „zły k ieru n ek zs zy wk i”. Do wo d zi ty m s amy m, że emo cje wzo ro weg o u rzęd n ik a n ie p o win n y p o zo s tawiać ś lad u w jeg o d ziełach . J eg o u lu b io n y refren b rzmi: „Pamiętajcie, p an ie, ab y s zan o wać s wó j p o d p is i zaws ze s tawiać d atę n a p is mach ”. Od rzu co n e p rzez n ieg o d o k u men ty trafiają z p o wro tem d o h ali mas zy n , g d zie p raco wn ice p rzep is u ją je mo zo ln ie, czas em p o k ilk a razy . Herb aciark a J an in a, p o wtarzająca ry tu ał o b ch o d u b iu ro wy ch k o ry tarzy z zas tawio n ą tacą w d ło n iach , n ie jes t, jak s ię o k azu je, jed y n ą p rzed s tawicielk ą g ru p y , k tó rą w czas ach mło d o ś ci n aczeln ik a Ko ś cieja n azy wan o b y s łu żeb n ą, a teraz – g o s p o d arczą. Pełn ią s wą mis ję w trzewiach Pałacu . Szy b k o wd rażają s ię d o n o wy ch ró l, ch o ć zaczy n ając p racę, więk s zo ś ć z n ich mu s i ws p o mag ać s ię s trzałk ami k reś lo n y mi k red ą p o ś cian ach , b y n ie zg u b ić d ro g i w p ałaco wy m lab iry n cie, zwłas zcza n a p iętrach p o d ziemią. Do g ro n a ty ch p o mo cn ik ó w, k tó rzy zajmu ją miejs ce n a s amy m d o le wewn ętrzn ej h ierarch ii, zalicza s ię międ zy in n y mi s zatn iark i, a tak że s to p ięćd zies iąt s p rzątaczek , z wy jątk o wo liczn ą rep rezen tacją – jak

p o wied zian o H. – s amo tn y ch matek . Ob o wiązk i p rzy d zielan e tej g ru p ie częs to s ię zmien iają. Ch o ć s p rzątaczk i zjawiają s ię w Pałacu co d zien n ie, p rzy n ależą tak n ap rawd ę g d zie in d ziej – d o p ro s teg o , s wo b o d n eg o ś wiata, w k tó ry m mo żn a b ezk arn ie p lo tk o wać, ś miać s ię i n ie zważać n a k ażd e s ło wo . In n ą jeg o p rzed s tawicielk ą, d o s k o n ale u zu p ełn iającą k rzątan in ę J an in y , jes t p raco wn ica o imien iu M ich alin a, d o k tó rej zad ań n ależy p rzy g o to wy wan ie n ap o jó w – mlek a, n ap aru z mięty , wo d y min eraln ej. Po b rzęk u jąc wó zk iem z wiad rami, zs tęp u je w czelu ś ci n ajn iżs zy ch k o n d y g n acji, b y u k o ić p rag n ien ie tamtejs zej o b s łu g i, k tó ra wy p ełn ia s wo je o b o wiązk i n a ty le d y s k retn ie, że n a co d zień p o zo s taje n iemal n iezau ważaln a d la p o zo s tały ch . Po g o d zin ach , n a s p ecjaln e zamó wien ie, zajmu je s ię cu k iern ictwem i p ro d u k cją k an ap ek . Po trafi zro b ić ich d o wo ln ą liczb ę, p o d waru n k iem że zamawiający d o s tarczy n a s wó j k o s zt p o trzeb n e p ro d u k ty . Po mo cn ik o m z wy żs zy ch p ięter – mo że ze wzg lęd u n a o p iek u ń czy ch arak ter ich zad ań – p rzy p is u je s ię zach o wan ia ty p o we d la d o b ry ch , lecz zło ś liwy ch s k rzató w zad o mo wio n y ch w p ałaco wy ch mu rach . Tak ich , k tó re zn ają k ażd y zak amarek i d zięk i temu n ig d y n ie d ają s ię p rzy łap ać n a g o rący m u czy n k u . Ten i ó w wid ział p o n o ć, jak d o o d s u wan y ch b ezs zeles tn ie s zu flad d o s tawały s ię ży we my s zy , p rzy wo d ząc k ad ro wy ch , n aczeln ik ó w i k s ięg o wy ch n a s k raj ap o p lek s ji. Krążą też o p o wieś ci o czek o lad k ach n a p rzeczy s zczen ie d o s tarczan y ch s o len izan to m, b y mo g li je ro zp ro s zk o wan e d o s y p ać d o p o rcji to rtu d la n ielu b ian eg o s zefa. A g d y cies zący s ię es ty mą zało g i u rzęd n ik mu s i u s tąp ić miejs ca n o wemu , n a d rzwiach g ab in etu tu ż p o n o min acji p o jawiają s ię n ap is y w ro d zaju : „ś więtej p amięci” lu b „zo o ”, wy k o n an e tru d n o zmy waln ą farb ą o lejn ą. Przy ciś n ięci d o mu ru rezy d en ci z tej s amej k o n d y g n acji zak lin ają s ię, że n ie wid zieli w o k o licy n ik o g o p o d ejrzan eg o . H. u ś wiad amia s o b ie, że Pałac w zas ad zie n ig d y n ie zas y p ia. Zarzu ciła p o my s ł, b y o p is ać g o d zin a p o g o d zin ie d zień z jeg o ży cia o d ch wili, k ied y s ię b u d zi, aż p o mo men t wy g as zan ia ś wiateł p rzed s n em. Nie o d p o wiad ało b y to an i tro ch ę p rawd zie, b o n awet g d y p o s k o ń czo n ej zmian ie p raco wn icy b iu r ro zch o d zą s ię d o d o mó w, n ad al p racu ją teatr, Pałac M ło d zieży , Sala Ko n g res o wa, a p o jen i miętą i mlek iem lu d zie z cen traln ej d y s p o zy to rn i, u lo k o wan ej w p iwn icach , n a zmian ę wy k o n u ją s wo je zajęcia p rzez całą d o b ę. M imo ws zy s tk o H. o b iecu je s o b ie n o to wać n a włas n y u ży tek co ciek aws ze o b s erwacje, two rząc co ś w ro d zaju n iereg u larn eg o p amiętn ik a. Pis ać lu b iła zaws ze i n ie p rzes zk ad zał jej w ty m s łab y wzro k – ju ż w wiek u d zies ięciu lat o k u lis ta o d n o to wał u n iej min u s s ied em d io p trii. Pis ała wy trwale, n ajp ierw wiers ze d o s zu flad y , a p o tem rep o rtaże d o h arcers k ieg o mies ięczn ik a

z wy jazd ó w, n a k tó ry ch b y ła d ru ży n o wą. Ok azu je s ię, że p ró cz h arcerek te relacje ś led zi k to ś jes zcze. – H., jes teś p ro s zo n a d o g ab in etu – wzy wa ją p ewn eg o d n ia, k ró tk o p o zjawien iu s ię w Pałacu , s ek retark a d y rek to ra Stefan ia Sto ck a. Lo jaln a, d y s k retn a i n iezmiern ie eleg an ck a, o d p ierws zej ch wili b u d zi s zacu n ek s amy m ty lk o wy g ląd em. Po za ty m ma zło te s erce i s p rzy ja malu czk im zalu d n iający m p iętra Pałacu . Każd emu zależy , b y b y ć z n ią w d o b rej k o mity wie. Do ś wiad czen i s tażem ch ełp ią s ię, że p o n iu an s ach w to n ie jej g ło s u p o trafią o d g ad n ąć b ezb łęd n ie, czeg o ży czy s o b ie n ajwy żs za wład za i w jak im jes t ak u rat n as tro ju . Teraz b rzmiała, jak b y o zn ajmiała wezwan ej au d ien cję u g łó wn eg o b ó s twa z p ałaco weg o p an teo n u . Wb rew temu , co mo żn a b y ło b y p rzy p u s zczać, d y rek to r Bars zczews k i n ie rezy d u je n a n ajwy żs zy m p iętrze, s k ąd mó g łb y o miatać wzro k iem p o d wład n y ch i cies zy ć s ię o b razem o d b u d o wy wan eg o z ru in mias ta, lecz w p o ło wie g mach u , n a wy s o k o ś ci jed n ej z n aro żn y ch b as zt. – Czy tałem p an i tek s ty w „Harcers twie”. Przejrzałem też k ilk a p is m i wid zę, że wy ch o d zi p an i p o za ramy k o res p o n d en cji b iu ro wej. Do b rze p an i p is ze. M o że zech ciałab y p an i d o d atk o wo u trwalać h is to rię Pałacu ? Nie ch ciałb y m, żeb y to , co s ię tu taj d zieje, p o s zło w zap o mn ien ie. Zas k o czo n a H. k iwa g ło wą. – Kró tk o , zwięźle, b ez s k ró tó w n azw i o rg an izacji, b o teg o b ęd zie s p o ro . Zap is w czas ie p rzes zły m, w fo rmie, jak ą u zn a p an i za s to s o wn ą, ale b ez włas n y ch k o men tarzy , i w ciep ły s p o s ó b , ma s ię ro zu mieć. Wracając d o s weg o p o k o ju , n ie wied ziała jes zcze, że n ieo czek iwan y zwro t w k arierze zawd zięcza o s o b is tej o b s es ji d y rek to ra Bars zczews k ieg o . Ten u rzęd n ik , k tó ry zas łu ży ł s ię p rzemars zem z k o ś ciu s zk o wcami całeg o s zlak u o d Len in o d o Berlin a, ch o ć z p o zo ru p rzeciwień s two Ko ś cieja, ma z n im jed n ą cech ę ws p ó ln ą: p ed an terię, ty le że d o ty czącą wy łączn ie b u d y n k u . Wy d aje mu s ię p o mn ik iem, n a k tó reg o fas ad zie n ie ma p rawa p o jawić s ię ch o ćb y n ajmn iejs zy p y łek k u rzu , i wierzy , że jeś li k ażd y b ęd zie o b ch o d zić s ię z n im jak z cen n y m ek s p o n atem, o b iek t p rzetrwa wiek i w p ierwo tn ej g lo rii. Nie ws zy s cy p o d zielają ten p o g ląd , więc g d y d y rek to r d o s trzeg a p rzy p ad k iem o g ło s zen ie p rzy p ięte p in ezk ą d o d rewn ian ej b o azerii, o d razu ru s za tro p ić win n eg o , a g d y ju ż g o d o p ad n ie, p o trafi w zap amiętan iu u ży ć s iły . „Nig d y więcej teg o n ie zro b is z, p o wtó rz! Zap amiętaj s o b ie!”, s y czy , s zarp iąc d elik wen ta za k lap y mary n ark i i p rzy s u wając s wą czerwo n ą ze zło ś ci twarz k u jeg o twarzy . Kilk a g o d zin p ó źn iej, g d y s zał mija, z p rzep ras zający m u ś miech em zach o d zi

d o p o k o ju , g d zie s ied zi wciąż d o ch o d ząca d o s ieb ie p o ty m zajś ciu o fiara, i n ie zau ważając, jak n a s am jeg o wid o k k u li s ię w fo telu , zag aja, co u n iej n o weg o s ły ch ać i czy n a p ewn o ws zy s tk o w p o rząd k u . Bo wy g ląd a n a zmartwio n ą. „Prezen cję miał ś wietn ą, b y ł b ard zo wy s o k i, p rzy s to jn y , miał u jmu jący u ś miech , a p rzy ty m b y ł b ard zo ży czliwy d la lu d zi, p o mag ał wielu o s o b o m i tro s zczy ł s ię o zało g ę” 4 – zap is u je H. o d y rek to rze w s wo im n iereg u larn y m o s o b is ty m d zien n ik u . Z k o lei w o p rawn ej w p łó tn o k s ięd ze, k tó rej zało żen ie p o p rzed za ty g o d n io we p rzek o p y wan ie s ię p rzez trzy wo rk i wy cin k ó w i wiele s tro n d o k u men tacji Po ls k iej Ag en cji Pras o wej o wy d arzen iach z p ierws zej p ałaco wej p ięcio latk i, p o d d atą „1 9 5 2 r.” k alig rafu je p ierws ze zd an ie: „Teren , n a k tó ry m zo s tał wzn ies io n y Pałac Ku ltu ry i Nau k i, zajmo wała w 1 9 4 5 ro k u całk o wicie zru jn o wan a d zieln ica Wars zawy . Więk s zo ś ć b ard zo zag ęs zczo n ej p rzed wo jn ą zab u d o wy u leg ła zn is zczen iu ” 5 . Po n iżej wid n ieje k o lo ro wy g eo metry czn y s zlaczek – d zieło etato weg o p ałaco weg o p las ty k a M arcin a Piro s zews k ieg o , k tó reg o o b o wiązk iem jes t p rzy g o to wy wan ie n ap is an o :

ws zy s tk ich

o k o liczn o ś cio wy ch

d ek o racji.

Po d

s zlaczk iem

„5 k wietn ia 1 9 5 2 r. w Wars zawie p o d p is an o u mo wę międ zy Rząd em Związk u So cjalis ty czn y ch Rep u b lik Rad zieck ich a Rząd em Po ls k im o b u d o wie Pałacu Ku ltu ry i Nau k i”.

H. wrasta w Pałac, ale o mało nie kończy się to gwałtownym rozstaniem Zan im zaczn ie tu p raco wać, Pałac ty lk o raz wy d aje jej s ię s y mp aty czn y m miejs cem. Z Kro n ik i Pałacu , 3 s ierp n ia 1 9 5 5 ro k u : „W Sali Ko n g res o wej o d b y ł s ię g alo wy k o n cert d eleg acji Związk u So cjalis ty czn y ch Rep u b lik Rad zieck ich n a V Fes tiwalu M ło d zieży i Stu d en tó w. Na p lacu im. J ó zefa Stalin a p rzed ilu min o wan y m g mach em Pałacu b awiła s ię d o p ó źn ej n o cy mło d zież fes tiwalo wa”. Cała mło d a Wars zawa ciąg n ie n a mias teczk o fes tiwalo we, żeb y p o zn ać g o ś ci p rzy b y ły ch z ró żn y ch s tro n ś wiata. Ty ch o in n y m k o lo rze s k ó ry więk s zo ś ć p o raz p ierws zy mo że zo b aczy ć z b lis k a. Wy mien iają metalo we zn aczk i, zd o b y wają jak n ajwięcej au to g rafó w w wy d ru k o wan y ch s p ecjaln ie n a tę imp rezę n o tes ach z in n ą flag ą n a k ażd ej s tro n ie alb o ró żn e p amiątk i: ch u s tk i, k rawaty , k ap elu s ze, p as k i d o spodni

z

p las tik o wą

k lamrą

i

emb lematem

ś wiato wej

fed eracji

mło d zieży

s o cjalis ty czn ej. H. ma p rzewag ę w k o lek cjo n ers k ich zmag an iach i n ie zawah a s ię jej wy k o rzy s tać: mias teczk o u rząd zo n o n a M o k o to wie, n ied alek o jej mies zk an ia. Po raz p ierws zy zwied za wted y d o k ład n ie p ałaco we wn ętrza. Kry s ztało we ży ran d o le s k rzące s ię w k ażd ej s ali, n iek o ń czące s ię ciąg i p o mies zczeń i p ach n ące jes zcze lak ierem lu k s u s o we p ark iety zmien iają n ieco jej wrażen ia z p ierws zej s zk o ln ej wy cieczk i. A mo że jed n ak Pałac ma co ś z b ajk o weg o zamczy s k a? Przech o d ząc p ó źn iej p rzez o taczający g o p ark , częs to p rzy p o min a s o b ie tę s cen ę: s ied zi n a ławce, p ije wo d ę z s atu rato ra i o g ląd a s wo je zd o b y cze. Czu je s ię s zczęś liwa. Najb ard ziej b awi ją wp is zo s tawio n y w n o tes ie p rzez zag ad n iętą n a u licy d ziewczy n ę z h o len d ers k ą flag ą: „Love Warsaw. Barbara Karaluch – Amsterdam”. Tak ie p o wiewy wo ln o ś ci s ą rzad k ie, ch o ć g d y H. co d zień o p u s zcza b u d y n ek Pałacu , częs to p o wtarza s o b ie, że wy ch o d zi n a wo ln o ś ć. J eg o g ru b e mu ry s k u teczn ie izo lu ją o d zewn ętrzn eg o ś wiata. Zajęci co d zien n ą k rzątan in ą, b ieg ając w zaafero wan iu p o lab iry n tach s ch o d ó w i k o ry tarzy , mo g lib y n awet o d razu n ie zau waży ć, że mias to wo k ó ł n ich zn ó w p rzes tało is tn ieć n a s k u tek jak iejś n ag łej k atas tro fy . Bo to , że ak u rat Pałac b y p rzetrwał, b y ło jas n e o d p o czątk u . Ale jeś li is to tn ie lu d zk o ś ć, p o d zielo n a n a d o b ry Ws ch ó d i zły Zach ó d , p o s tan o wi wy tęp ić s ię wzajemn ie za p o mo cą ato mo weg o g rzy b a, czy m co raz częś ciej s tras zą w rad iu i g azetach , k to p rzetrwa, b y czy tać zd ep o n o wan e w p ałaco wy m wn ętrzu n o tatk i? Na p rzy k ład tę d o ty czącą d n ia ro zp o częcia p rzez H. p racy ?

Tak p ałaco wa k ro n ik a p rzed s tawiała p rzek azan ie d aru o d n aro d u rad zieck ieg o d la Po ls k i.

Z Kro n ik i Pałacu , 9 maja 1 9 6 0 ro k u : „W Sali M armu ro wej o d b y ło s ię o twarcie wy s tawy ws p ó łczes n ej p las ty k i Bu łg ars k iej Rep u b lik i Lu d o wej. Ek s p o zy cja o b jęła 7 1 o b razó w o lejn y ch , 3 4 rzeźb y o raz 1 0 2 g rafik i. Zak o ń czy ł s ię II Krajo wy Zjazd Związk u M ło d zieży So cjalis ty czn ej, k tó ry o b rad o wał w Sali Ko n g res o wej”. Kto w p o s tap o k alip ty czn y m ś wiecie co ś z n iej zro zu mie? Pierws zą p en s ję H. wy d aje n a rad zieck i

zeg arek

z cy ferb latem

Wies n a.

Kalig rafo wan ie s zy b k o wch o d zi jej w k rew, więc relacje z Ko ś ciejem u k ład ają s ię p o p rawn ie. Tru d n iej ma jej k o leżan k a z p o k o ju n u mer 1 5 1 5 An n a. Najmło d s za s tażem (zjawiła s ię w Pałacu k ilk a ty g o d n i p o H.), o d p o czątk u ig n o ru je wy ty czn e n aczeln ik a co d o s y metry czn eg o p rzy b ijan ia p ieczątek , więc n a p rzep is y wan y ch p rzez n ią d o k u men tach aż ro i s ię o d zło ś liwy ch d o p is k ó w. H. jes t jej żal, b o d ziewczy n a wy jątk o wo źle zn o s i u wag i Ko ś cieja. Na zło ś ć mu H. s ama zaczy n a s temp lo wać p is ma k rzy wo i w n iewłaś ciwy ch miejs cach . Zło ś liwe d o p is k i n ie p rzy n o s zą s k u tk u – n a ich wid o k p rzy s tawia p ieczęć jes zcze b ard ziej n a u k o s , ś miejąc s ię w d u ch u . – Pan i H., czy n ie ro zu mie p an i, co n ap is ałem? – zwraca jej w k o ń cu u wag ę n aczeln ik . H. ty lk o n a to czek a. – Nie ro zu miem, b o jes tem ś red n io wieczn y m ry cerzem! M ężczy zn a ro b i wielk ie o czy , tak jak s ię s p o d ziewała. – Co to ma zn aczy ć? – Że mam zak u ty łeb ! Ko leżan k i wy b u ch ają ś miech em, a Ko ś ciej p ąs o wieje, s p in a s ię i wn et p ro s tu je jak s tru n a: – Pan i zach o wan ie p o d waża mó j au to ry tet. Żąd am p rzep ro s in , in aczej o trzy ma p an i wy p o wied zen ie. – Nie wid zę p o wo d u – o d p y s k o wu je H., p atrząc n a n ieg o z triu mfem. – Zatem b ęd ę mu s iał d o trzy mać s ło wa – o d p o wiad a ch ło d n o n aczeln ik i wy ch o d zi.

– Zak u ty łeb ? Ch y b a n iewy p arzo n y języ k – wzd y ch a jed n a ze d ziewczy n , a H. p rzy p o min a s ię, że n ie p ierws zy raz s ły s zy te s ło wa. Ko ś ciej s ło wa d o trzy mu je. Wy p o wied zen ie z trzy mies ięczn y m termin em ląd u je n a jej b iu rk u ju ż n as tęp n eg o d n ia. H. n ie p rzejmu je s ię s zczeg ó ln ie – wie, że o s tatn ie s ło wo w Pałacu n ależy d o d y rek to ra, a ten p ewn ie ją wy b ro n i. Ko leżan k o m imp o n u je jej zimn a k rew, g d y p racu je jak g d y b y n ig d y n ic. I ma rację – d y rek to r wraca z u rlo p u i co fa wy p o wied zen ie. Od tamtej p o ry , g d y H. wita Ko ś cieja u p rzejmy m „d zień d o b ry ”, ten o d p o wiad a, ale s tara s ię n ie p atrzeć w jej s tro n ę. An i s ię o b ejrzała, a n a p rzep is y wan iu , p o p rawian iu i o d n o to wy wan iu k o lejn y ch wy d arzeń w k ro n ice mijają jej d wa lata. Przy ch o d zi p aźd ziern ik , z n im czterd zies ta p iąta ro czn ica Wielk iej So cjalis ty czn ej Rewo lu cji Paźd ziern ik o wej, a p o d n u merem 1 5 1 5 zap ad a ciemn o ś ć. Na fas ad zie o d s tro n y u licy M ars załk o ws k iej międ zy p iętn as ty m a d wu d zies ty m czwarty m p iętrem zawis a o lb rzy mia czarn a g ło wa Len in a z b ro d ą n a k rwis ty m tle, p rzy p ięta k lamrami d o lis twy z d rewn a. Wó d z rewo lu cji p rzes łan ia s zczeln ie o k n a w k ilk u n as tu p o k o jach . W n ieliczn e o tej p o rze ro k u s ło n eczn e d n i w p o k o ju H. d o min u je b arwa b u rak a. Bez ś wiatła elek try czn eg o n ie d a s ię teraz p raco wać. Z o k azji tak ważn y ch ś wiąt Pałac u d ek o ro wan o czerwo n y mi i b iało -czerwo n y mi flag ami o raz wielk imi b elami materiału ro zp ięteg o n a d rewn ian y ch ramach i p rzy o zd o b io n eg o a to o k o liczn o ś cio wy m czerwo n y m g o źd zik iem z n ap is em „Niech s ię ś więci 1 M aja”, a to wień cem z p o ln y ch k wiató w o taczający m h as ło „2 2 Lip ca – Święto Od ro d zen ia Po ls k i”. Najważn iejs zy m p u n k tem p aźd ziern ik o wej fety miał b y ć wy s tęp Pań s two weg o Zes p o łu Pieś n i i Tań ca „M azo ws ze” p rzed p ierws zy m s ek retarzem p artii. Ch o ciaż u ro czy s ta ak ad emia s ię o d b y ła, min ął ty d zień , d ru g i, Len in zaś zd aje s ię wis ieć wieczn ie. Wś ró d zajmu jący ch p o k ó j mas zy n is tek , trap io n y ch p rzez zap alen ie s p o jó wek i b ó l g ło wy , trwają k o n s p iracy jn e d y s k u s je, czy i w jak i s p o s ó b zas u g ero wać d y rek cji, że mo że ju ż czas p o zb y ć s ię u ciążliweg o p łó tn a. Żad n a z k o b iet n ie ma jed n ak o d wag i, b y wy s tąp ić z tą s p rawą. Atmo s fera w p o k o ju s taje s ię co raz b ard ziej n ap ięta. Wres zcie H., min u s s ied em d io p trii w jed n y m o k u i min u s d ziewięć w d ru g im, n ie wy trzy mu je. Niewiele my ś ląc, wy jmu je z b iu rk a h arcers k i n ó ż, o twiera o k n o i p rzejeżd ża n a o ś lep p o materiale wzd łu ż i p o b o k ach fu try n y . Do ln a częś ć tk an in y o p ad a n a p arap et, a d o p o mies zczen ia wd ziera s ię zn ó w ś wiatło . Ko leżan k i H. p atrzą n a s ieb ie n ieco o ś lep io n e, ale b ard ziej o s łu p iałe. – Cu d o wn ie, ale co teraz b ęd zie? – p y ta k tó raś .

– H., co ty n ajlep s zeg o zro b iłaś ! – załamu je ręce k o lejn a, o d s u wając o k ien n icę. – Ob cięłaś Len in o wi b ro d ę! Śmiech zamiera im w g ard łach , g d y zd ają s o b ie s p rawę z g ro zy s y tu acji. Kilk a min u t p ó źn iej ro zleg a s ię s tu k an ie d o d rzwi i n ie czek ając n a o d p o wied ź, d o p o k o ju wp ad a d wó ch n iezn ajo my ch mężczy zn w to warzy s twie d y rek to ra. H. rzed n ie min a. – Kto z o b ecn y ch d o p u ś cił s ię tak h an ieb n eg o i k ary g o d n eg o czy n u ? – p y ta jed en z n ich , g ro źn ie to cząc wzro k iem p o wn ętrzu . – J a. – H. u n o s i s ię z miejs ca. – Prawie p rzez mies iąc b y ło n am tu taj ciemn o i ws zy s tk ich b o lą o czy . – Czy o b y watelk a zd aje s o b ie s p rawę z k o n s ek wen cji? Pro s zę za mn ą! H. ru s za za n imi k o ry tarzem d o g ab in etu d y rek to ra. Sp is u ją p ro to k ó ł. W ciąg u trzech d n i ma s ię s tawić w miejs k im k o mitecie p artii n a d o d atk o we wy jaś n ien ia. Ko leżan k i z p o k o ju witają ją jak b o h aterk ę. Nie mija n awet g o d zin a, a zn ó w s to i p rzed b iu rk iem d y rek to ra. Wzy wająca ją Stefan ia Steck a ty m razem ma n iep rzen ik n io n ą twarz, u n ik a s p o jrzen ia H. – Zażąd ali two jeg o zwo ln ien ia – mó wi d y rek to r, o b racając w d ło n iach s k u wk ę, jak b y mas k o wał tą zab awą n erwo wo ś ć. – Po wied zieli, że to , co zro b iłaś , to n ie ty lk o p ro fan acja, lecz tak że s ab o taż. Pałac jes t – mam n ad zieję, że zd ajes z s o b ie z teg o s p rawę – d arem rad zieck ieg o n aro d u . H. k iwa g ło wą, lecz ws zy s tk o jej jed n o . Straci p racę, ale p rzy n ajmn iej ju ż n ig d y d o b ro wo ln ie n ie zech ce zamk n ąć s ię w ś cian ach g mas zy s k a, k tó reg o o k n a mo żn a wy k o rzy s ty wać jak o o k o liczn o ś cio wy s łu p o g ło s zen io wy . – Wy b ro n iłem cię, ch o ć z tru d em – ciąg n ie d alej s zef. – Do b rze p is zes z i zależy mi, żeb y ś n ad al p ro wad ziła k ro n ik ę. Nad ajes z s ię d o teg o . Nies tety , n ie u n ik n ies z k ło p o tó w. M u s is z s tawić s ię n a p rzes łu ch an ie i n a p ewn o p rzez p ewien czas b ęd zies z p o d o b s erwacją, więc jeś li ci zależy n a p o zo s tan iu tu taj, p ro s zę, licz s ię z ty m, co ro b is z i mó wis z. M o żes z ju ż iś ć. Po wo d zen ia. Trzy d n i p ó źn iej p raco wn ik za b iu rk iem w k o mitecie p artii n ie b y ł ju ż tak wy ro zu miały . – Zd aje s o b ie p an i s p rawę, że to , co p an i zro b iła, to n ie ty lk o p ro fan acja, lecz ró wn ież s ab o taż? – zap y tał. – Nic p o d o b n eg o . Ch ciałam ty lk o wp u ś cić d o p o k o ju tro ch ę ś wiatła. – Oczy wiś cie wie p an i, czy m jes t d la n as ws zy s tk ich Pałac? To d ar n aro d u rad zieck ieg o . Dlaczeg o p o d jęła p an i p racę w ty m miejs cu ?

– Uk o ń czy łam k u rs mas zy n o p is an ia z wy ró żn ien iem i mo g łam wy b ierać w o fertach . Do Pałacu miałam n ajb liżej – o d p o wiad a H. – Zap ewn e zd aje s o b ie p an i s p rawę, że d o s k o n ale zn amy p an i s y tu ację ro d zin n ą. Wiemy , k im b y ł p an i o jciec. Ws zy s tk o u k ład a s ię w p as u jącą cało ś ć. M a p an i n iewiele lat. Szk o d a, b y zo s tała p an i u zn an a za wro g a lu d u . – Nie mam z ty m n ic ws p ó ln eg o . Ch ciałam ty lk o wp u ś cić d o p o k o ju tro ch ę ś wiatła. Po d o b n e ro zmo wy trwają k ilk a g o d zin – tak p rzy n ajmn iej zd aje s ię H. M ężczy źn i za b iu rk iem zmien iają s ię: jed en mó wi d o n iej łag o d n ie, jak d o g łu p ieg o d zieck a, k tó re w k o ń cu zro zu mie, że n ależy s ię p rzy zn ać, b y u n ik n ąć k ary , a d ru g i s u ro wo , n ie s zczęd ząc p o g ró żek . H. p o wtarza wciąż jed n o i to s amo zd an ie. Czu je s ię jak zacięta k atary n k a. J ak mo g ła o ty m n ie p o my ś leć? Dy rek to r n azy wał ją „Rzo d k ieweczk ą” – b o czerwo n a z zewn ątrz, a b iała w ś ro d k u . Do m H. s tale n ach o d zili d ziwn i mężczy źn i zad ający p y tan ia, n a k tó re n ie b y ło d o b ry ch o d p o wied zi. Po k ażd ej wizy cie b ab k a z matk ą d łu g o ro zmawiały n a o s o b n o ś ci p rzy cis zo n y mi g ło s ami. Swo jeg o o jca n ig d y n ie p o zn ała, ale wied ziała, że b y ł lek arzem, zg in ął w p o ws tan iu wars zaws k im jak o k ap itan Armii Krajo wej, p s eu d o n im „J as zczu r”, d o wo d ził b atalio n em „Oaza” n a Sad y b ie, w fo rcie Dąb ro ws k ieg o . Zo s tał p o n im ry n g raf, imien in o wy p rezen t o d k o leg ó w z o d d ziału , o fiaro wan y d wa mies iące p rzed ś miercią. H. n ie mo g ła n awet p rzy p u s zczać, że wiele d zies ięcio leci p ó źn iej jeg o imien iem zo s tan ie n azwan y jed en z p ark ó w w mieś cie, ale że teraz o jciec – a raczej ws p o mn ien ie o n im u trwalo n e n a fo to g rafii – s p rawia p o zo s tałej p rzy ży ciu res zcie ro d zin y g łó wn ie p ro b lemy , p rzek o n y wała s ię n a k ażd y m k ro k u . M atk a, mimo s tarań , n ie mo g ła zn aleźć p łatn ej p racy , a s ch o ro wan a b ab k a p raco wać n ie mo g ła. Ich zru jn o wan e mias to , d o k tó reg o wró ciły o d razu p o wo jn ie, p rzy jęło je n iezb y t g o ś cin n ie. By ła ak u rat zima – H. zap amiętała wid o k ś n ieg u p ad ająceg o n a ru in y , a tak że wy ch u d zo n eg o k o ta o g ry zająceg o res ztk i s tareg o b u rak a p o d wy p alo n y m mu rem ich d o mu . Zamies zk ały w tró jk ę w o g ro d o wej ch atce, k tó rą zao fero wał im k to ś zn ajo my . „Nie b y ło żad n ej p o ś cieli, a za łó żk a s łu ży ły s ien n ik i. Ro zp alo n a k o za d ała tro ch ę ciep ła, s zro n n a ś cian ach p o wo li s ię to p ił i s p ły wał s tru żk ami n a p o d ło g ę. Do p rzy k ry cia jed en k o c i s tare p alta” – n o to wała p ó źn iej w p amiętn ik u , ch o ć i tak wied ziała, że tamte d o ś wiad czen ia zo s tan ą z n ią n a zaws ze. Dłu g o n ie d ało s ię tak wy trzy mać, więc p o ro k u ru s zy ły ws zy s tk ie trzy n a zach ó d , n a Ziemie Od zy s k an e. W Op o lu matce zao fero wan o mies zk an ie i p racę w s taro s twie. Bab k a n ie mo g ła jed n ak p rzy zwy czaić

s ię d o n o wy ch waru n k ó w. Nieu s tan n ie n arzek ała, że tęs k n i za Wars zawą, że n a Bró d n ie u ro d zicó w i n a Po wązk ach u męża n ie ma k to zap alić ś wieczk i. I że s ama ch ce u mrzeć we włas n y m mieś cie. – Wracam – p o wied ziała k tó reg o ś d n ia. – Wy , jeś li ch cecie, mo żecie tu taj zo s tać, ja wy jeżd żam. Wy jech ały w tró jk ę. Ty m razem matce u d ało s ię zn aleźć p racę, wy n ajęły p o k ó j. Zaro b k i s tarczały led wie n a k o mo rn e i węg iel. Od p o czątk u b y ło więc jas n e, że H. p o s k o ń czen iu liceu m mu s i o d razu p o s zu k ać s o b ie p łatn eg o zajęcia. Na s tu d ia i tak n ie miała s zan s s ię d o s tać – zn ó w z p o wo d u o jca. Brak o wało jej p rzy mio tó w p remio wan y ch w n o wej rzeczy wis to ś ci n ie mn iej n iż d o b re o cen y , tak ich jak ch ło p s k ie p o ch o d zen ie i b lis cy n iezaliczan i d o wro g ó w u s tro ju . – No d o b rze – mó wi w k o ń cu ten mn iej s y mp aty czn y , rzu cając n a s tó ł jej d o k u men ty . – M a p an i s zczęś cie, że d y rek to ro wi zależało n a p o zo s tawien iu p an i w p racy , ch o ć n ie o b ejd zie s ię p ewn ie b ez n ag an y . Hu fiec h arcers k i też wy s tawił p an i d o b rą o p in ię. Pro s zę iś ć. Będ zie p an i p o d s tałą o b s erwacją. Zap ewn e s p o tk amy s ię jes zcze. Sp o ty k ają s ię k ilk ak ro tn ie, w o d s tęp ach d wu - alb o trzy ty g o d n io wy ch . Na s zczęś cie n ie wp ad li n a p o my s ł, b y o d wied zić ją w d o mu , za k ażd y m razem to o n a p rzy ch o d zi d o n ich . M atk a z b ab k ą n ie wied zą n ic o zajś ciu . Ro zmo wy w p o k o ju 1 5 1 5 p rzy cich ają. Nie s ły ch ać ju ż ś miech ó w.

Tajne przez poufne Smu tn i p an o wie u b ran i p o cy wiln emu jes zcze n ieraz zjawiają s ię w Pałacu . Nie ma to jed n ak n ic ws p ó ln eg o z H. Najczęś ciej mo żn a ich s p o tk ać w ty g o d n iach p o p rzed zający ch zjazd . Pierws ze d wa o d b y ły s ię wp rawd zie w au li Po litech n ik i Wars zaws k iej i w h ali Ak ad emii Wy ch o wan ia Fizy czn eg o , lecz o d k ąd o d d an o d o u ży tk u Pałac, n ik t n ie ma wątp liwo ś ci, że to o n jes t n ajwłaś ciws zy m miejs cem n a zg ro mad zen ie, p o d czas k tó reg o wy b iera s ię p ierws zy ch s ek retarzy Ko mitetu Cen traln eg o p artii. Wewn ątrz i wo k ó ł g mach u ro b i s ię n erwo wo . Przy b y wa p o s taci w ro b o czy ch k o mb in ezo n ach , k tó ry ch imio n , twarzy an i fu n k cji za n ic n ie mo że s k o jarzy ć żad en z zatru d n io n y ch w g mach u n a s tałe p raco wn ik ó w g o s p o d arczy ch . Zawzięcie i n ieco teatraln ie wy mach u ją mio tłami n a p ark in g u p rzed b u d y n k iem lu b n a d ach u Sali Ko n g res o wej p o s zu k u ją u s terek , częs to p rzy u ży ciu k ies zo n k o wy ch lo rn etek . Wejś cie p rzez d zied zin iec o d s tro n y u licy Emilii Plater zarezerwo wan e jes t

wó wczas wy łączn ie d la g o ś ci zjazd u , o d s ep aro wan y ch o d zwy k ły ch ś mierteln ik ó w, k tó rzy mu s zą n ad k ład ać d ro g i, b y d o s tać s ię d o p racy wejś ciem o d M ars załk o ws k iej. Zaan g ażo wan i d o p iln o wan ia p ięter p raco wn icy Biu ra Och ro n y Rząd u wy ru s zają n a p o lo wan ia d o to alet s ąs iad u jący ch z win d ami n a p o zio mie p o n iżej g łó wn eg o wejś cia. Biad a p aro m, k tó re n ieś wiad o me k alen d arza o b rad zjazd u , zamy k ają s ię tu taj w p o s zu k iwan iu in ty mn o ś ci, jeś li n ie wzięły ze s o b ą o d p o wied n iej ilo ś ci g o tó wk i. Cen a za p u s zczen ie wo ln o p o s p is an iu d an y ch z leg ity macji wy n o s i ró wn o warto ś ć jed n ej p ó łlitró wk i. Dla p ar tej s amej p łci – całeg o litra. Po d czas Trzecieg o Zjazd u , zg o d n ie z p rzewid y wan iami, n a p ierws zeg o s ek retarza n amas zczo n y zo s taje Bo les ław Bieru t. Dzies iątk i d zien n ik arzy u wieczn iają g o z tej o k azji n a tle p ałaco wy ch wn ętrz, wy p u co wan y ch z wy p rzed zen iem p rzez armię s p rzątaczek i lś n iący ch jes zcze in ten s y wn iej n iż zazwy czaj. Dy rek to r Bars zczews k i jes t jed n ak n iep o cies zo n y . Czeg o ś mu b rak u je. Pałac n a p ewn o wy warłb y więk s ze wrażen ie n a d eleg atach , g d y b y p rezen to wał s ię p o d czas tej u ro czy s to ś ci b ard ziej g o d n ie.

Wy d arzen ia z h is to rii Pałacu wy s zczeg ó ln io n e w p ierws zy m to mie p ałaco wej k ro n ik i trzeb a b y ło o d two rzy ć n a p o d s tawie arch iwaln y ch wiad o mo ś ci i n ap is ać ręczn ie.

Sztan d ar – o lś n iło d y rek to ra. Że też n ik t o d razu n ie zak rzątn ął s ię wo k ó ł tej s p rawy . Po d czas p o ch o d ó w p ierws zo majo wy ch p raco wn icy (ws p ó ln e mas zero wan ie w ty m d n iu jes t ich s łu żb o wy m o b o wiązk iem) wy mach u ją p o ls k imi i rad zieck imi flag ami w s tro n ę try b u n y h o n o ro wej zap ełn io n ej p rzez n ajważn iejs zy ch lu d zi w p ań s twie, d zierżą tran s p aren ty o b wies zczające: „Niech ży je n iero zerwaln a p rzy jaźń p o ls k o -rad zieck a”, „Po zd rawiamy b ratn i n aró d rad zieck i”, „Po k ó j, M ir, Peace”; o b n o s zą ró wn ież p o tras ie p o ch o d u mak ietę Pałacu . Wy g ląd a to mało p o ważn ie. Dy rek to r ro zmawia z k im trzeb a i n ied łu g o p o tem Stefan ia Steck a z triu mfaln ą min ą k ład zie p rzed n im p is mo , w jak im n ajwy żs ze czy n n ik i – te s ame, k tó re g o ś ciły w Pałacu p o d czas zjazd ó w – wy rażają zg o d ę n a wy k o n an ie s ztan d aru . Najp ierw k o lo ry . Fawo ry tem o d p o czątk u jes t n ieb ies k i. Tak ie tło ma o d zn ak a „Bu d o wn iczy Pałacu Ku ltu ry i Nau k i im. J ó zefa Stalin a” p rzy zn awan a w 1 9 5 5 ro k u ws zy s tk im, k tó rzy zd an iem wład z p rzy czy n ili s ię d o wzn ies ien ia g mach u , w ty m ró wn ież p rzed s zk o lan ce p ro wad zącej zajęcia d la d zieci rad zieck ich ro b o tn ik ó w. Pałac n a o d zn ace lś n i zło tem, a n a g ran ato wy ch tarczach n o s zo n y ch p rzez warto wn ik ó w i d źwig o wy ch – b ielą. Po d łu g ich d y s k u s jach s tawiają więc n a b łęk it, zło to i b iel. „Będ zie p ięk n ie” – my ś li d y rek to r, p atrząc n a ws tęp n y p ro jek t, g d zie jed n a s tro n a o zd o b io n eg o fręd zlami materiału p rzy p o min a lazu r n ieb a z o d cin ającą s ię n a jeg o tle zło tą s y lwetą Pałacu , a n a tle d ru g iej, b iałej, b ieg n ie n ap is zło ty mi literami: „Zarząd Pałacu Ku ltu ry i Nau k i – Wars zawa”. Dłu g o s ię n im n ie cies zy . Urzęd n icy – k o lejn o w Prezy d iu m Rad y Naro d o wej M ias ta Wars zawy , p arty jn y m Wy d ziale Ku ltu ry o raz Głó wn y m Urzęd zie Ko n tro li Pras y , Pu b lik acji i Wid o wis k – p o ch y lają s ię n ad p ro p o zy cją o n iemiali. – Co to za k o ś cieln e k o lo ry ? – p rzemawia wres zcie k tó ry ś . – Nie ma czerwien i! – zau waża o s k arży ciels k o in n y . – Gd zie wzmian k a o ty m, że Pałac jes t d arem n aro d u rad zieck ieg o ? Tak s ię n ie g o d zi – u zu p ełn iają s ię teraz n a wy ś cig i k o lejn i, b o ju ż wiad o mo , że mo żn a s o b ie p o zwo lić. – Kto za to zap łaci? – rzu ca n ajb ard ziej p rzy to mn y , a mo że n ajs p ry tn iejs zy w ty m g ro n ie. – Trzeb a jes zcze zlecić p las ty k o wi p ro jek t g raficzn y , p o tem u s zy ć

i wy h afto wać. Przecież zarząd Pałacu to jed n o s tk a b u d żeto wa. Czy s ąd zicie, to warzy s ze, że n as zy ch o b y wateli s tać n a fin an s o wan ie p o d o b n y ch fan ab erii? Pro jek t ląd u je n a zaws ze w s zu flad zie d y rek to ra. J ed y n ą p o n im p o zo s tało ś cią s ą o ficjaln e b arwy u ży wan e p rzez zarząd n a firmo wy ch b lan k ietach . Po d czas k o lejn y ch zjazd ó w d ziałacze n ad al p o zu ją fo to g rafo m n a tle o k o liczn o ś cio wo u majo n y ch wn ętrz, a p raco wn icy , k ro cząc w p o ch o d ach , wy mach u ją ch o rąg iewk ami w n aro d o wy ch b arwach . H. n ig d y n ie u czes tn iczy w zjazd ach . Wy s tarczy ł jej u d ział w ak ad emii z o k azji p ięcio lecia Pałacu , k tó ra o d b y wała s ię w n ajb ard ziej rep rezen tacy jn y m miejs cu – w Sali Ko n g res o wej. Wó wczas trafiła tam p o raz p ierws zy . Na s cen ie, p o d wielk ą ro zetą w k s ztałcie s ło ń ca, u s tawio n o p rezy d iu m. Zas ied li n a n im: amb as ad o r ZSRR Pio tr Ab ras imo w, b y ły p ełn o mo cn ik rząd u p o ls k ieg o d o s p raw b u d o wy Pałacu arch itek t J ó zef Sig alin , liczn i min is tro wie i d y rek to rzy . Po d k ry s ztało wy mi ży ran d o lami zwis ający mi s p o d b alk o n ó w o d ś cian p o k ry ty ch b rązo wy mi marmu rami z Bo lech o wa i k o lu mn o zd o b io n y ch g eo metry czn y m o rn amen tem o d b ijał s ię g ło s p rzewo d n icząceg o k o ła To warzy s twa Przy jaźn i Po ls k o -Rad zieck iej, k tó ry z p o wag ą wy p o wiad ając k ażd e zd an ie, o d czy ty wał lis t o d Wielk ieg o Nieo b ecn eg o – p remiera Związk u Rad zieck ieg o Nik ity Ch ru s zczo wa. Gd y s k o ń czy ł, ro zleg ły s ię b rawa, a p o tem n as tąp iły trwające w n ies k o ń czo n o ś ć p rzemó wien ia, wy s tąp ien ia i p o d zięk o wan ia. H. o ck n ęła s ię d o p iero n a mo men t wręczan ia p o d aru n k u o d n aro d ó w rad zieck ich , jak im o k azał s ię o lb rzy mich ro zmiaró w p o rtret Len in a. Przy s y p ian ie w Ko n g res o wej p o d czas o ficjaln y ch zg ro mad zeń s tało s ię ju ż p ałaco wą trad y cją. Wiele lat p ó źn iej miało b y ć g ło ś n o o p raco wn ik u , k tó ry zn u żo n y cało d zien n y m d y żu rem p o d czas n arad y ak ty wu wo jewó d zk ieg o p artii, g d y min ęła p ó łn o c, a o b rad y ciąg n ęły s ię n ad al, zas n ął n a s to jąco i o p ad łs zy b ezwład n ie ciałem n a p u lp it, wcis n ął g u zik s teru jący p ierws zą w Eu ro p ie k u rty n ą o g n io o d p o rn ą z włó k ien s zk lan y ch . Ważąca p ó łto rej to n y , s zero k a n a czterd zieś ci o s iem metró w tk an in a zamk n ęła s ię b ły s k awiczn ie, zmiatając p releg en ta wraz z mó wn icą i wielk im wazo n em czerwo n y ch g o źd zik ó w.

Lu k s u s o wa res tau racja Ko n g res o wa k ateg o rii S i ty p o we d la n iej atrak cje. Wio letta Bran k o wa ś p iewa p o d czas wy s tęp u rewio weg o .

Praco wn icy g o s p o d arczy , k tó rzy p rzemy k ali d o Ko n g res o wej p o d czas zjazd ó w w ro li wy s łan n ik ó w d o s p ecjaln y ch p o ru czeń , o p o wiad ają, że czu ją s ię tro ch ę jak n a o s o b liwej ms zy : s to jący n a mó wn icy n ajważn iejs zy u czes tn ik , p ierws zy s ek retarz, p rzemawia d łu g o i zawile n iczy m ś wieck i k ap łan , a p o zo s tali s łu ch ają, p rzy s y p iając.

Nas tęp n ie u s tęp u je miejs ca wy b ran y m s p o ś ró d n ich , b y wy g ło s ili włas n e mo wy , k ró ts ze, lecz ró wn ie mo n o to n n y m to n em. Zamias t ś p iewó w w p rzerwach s ły ch ać o k las k i. Ab y ceremo n ia p rzeb ieg ła zg o d n ie z p lan em, p rzed jej ro zp o częciem p o s łań cy mu s zą p rzy g o to wać p o d s cen iu m: z u k ry teg o p o d p o d ło g ą p o mies zczen ia s k ry wająceg o p lątan in ę k ab li, p rzek ład n i i s iln ik ó w wy jeżd żają cztery rzęd y fo teli wraz z mó wn icą, d o k ład n ie ty le, b y mo g ły p o mieś cić p ięćd zies ięciu d wó ch czło n k ó w p rezy d iu m rząd u . Sk ry ci w ro zmies zczo n y ch p o b o k ach k ab in ach p ras o wy ch d zien n ik arze, u d ając zaafero wan ie, n ad ają za p o ś red n ictwem telefo n u k o res p o n d en cje d o red ak cji. Po d czas p rzerw w o b rad ach zs tęp u ją d o res tau racji lu b s ąs ied n ich s al k o n feren cy jn y ch n a zak u lis o we d y s p u ty . Res tau racja Ko n g res o wa, z wn ętrzem w mies zan y m s ty lu łączący m art d éco , s o crealizm i p o ls k i h is to ry cy zm, o zd o b io n y m wielk ą fo n tan n ą, u lo k o wan a w p o d ziemiach p o d Salą, rep rezen tan tk a n ajwy żs zej, lu k s u s o wej k ateg o rii S (w cały m mieś cie jes t ty lk o d zies ięć lo k ali zaliczan y ch d o tej k las y ), s łu ży n ie ty lk o p rzed s tawicielo m p artii, lecz tak że p o s iad aczo m o d p o wied n io g ru b y ch p o rtfeli, czy li n ieliczn y m p ry waciarzo m, d ewizo wy m tu ry s to m i lu k s u s o wy m p ro s ty tu tk o m. No cn e ży cie to czy s ię tu wo k ó ł k amien n ej fo n tan n y , ze wzg lęd u n a s we ro zmiary u s tawian ej jes zcze p rzed p o k ry ciem Ko n g res o wej d ach em, a u milają je p ro g ramy v ariétés , k tó re z czas em p rzerad zają s ię w rewię ze s trip tizem. Po p ałaco wy ch p o k o jach k rążą p o g ło s k i, że k ażd a rad zieck a d eleg acja p rzed p rzy jazd em rezerwu je s o b ie wizy tę n a s trip tizie w Ko n g res o wej, jed n ak z zas trzeżen iem, b y n ie u jmo wać jej w żad n y ch o ficjaln y ch d o k u men tach . Kiero wn ik lo k alu s temp lu je więc rach u n k i p ieczątk ą z n ap is em „Pałac Ku ltu ry i Nau k i w Wars zawie, Res tau racja Tro jk a”. O k ateg o rię n iżs za Tro jk a, p o czątk o wo p rzezn aczo n a d la d y p lo mató w, za czas ó w H. o b s łu g u je ró wn ież zwy k ły ch , lecz d o b rze s y tu o wan y ch g o ś ci. „Czy n n a o d 1 3 d o 2 3 – czy ta H., d o k s ztałcając s ię p o d czas p rac n ad arch iwaln ą częś cią k ro n ik i – jes t o b liczo n a n a 3 0 0 k o n s u men tó w. J ej s p ecjaln o ś cią jes t k u ch n ia ro s y js k a. M o żn a tu zjeś ć te s ame p o trawy , k tó re b y ły u lu b io n y mi p o trawami b u d o wn iczy ch Pałacu – p ielmien i w ro s o le, b lin y w ś mietan ie itp . M o żn a też n ap ić s ię s ły n n ej wo d y min eraln ej Bo rżo mi, s p ro wad zan ej z ZSRR”. To tu taj mian o u jrzeć Leo n id a Breżn iewa, k tó ry zas zczy cił Pałac s wą o b ecn o ś cią p o d czas Piąteg o Zjazd u i n a włas n e ży czen ie zwarł s ię w n iep o rad n y m u ś cis k u z Ed ward em Gierk iem. Z o k azji wizy ty n ajważn iejs zeg o rad zieck ieg o p rzy wó d cy jak ieś p ałaco we lich o p rzy g o to wało s p ecjaln ą n ies p o d zian k ę. Praco wn icy wch o d zący ran k iem w d n iu zjazd u d o g łó wn eg o h o lu , g d zie ju ż d zień wcześ n iej

u s tawio n o s to s o wn ą d ek o rację w p o s taci wielk ieg o wazo n u p ełn eg o b iały ch i czerwo n y ch g o źd zik ó w, s telaży z flag ami o raz p o rtretu Breżn iewa, ró wn ież n a p o d wy żs zen iu , p o czu li n ies p o ty k an y w ty m miejs cu zap ach . Nad p o rtretem ro zs tawio n o ju ż d rab in ę, z k tó rej k o rzy s tan o p rzy wy mian ie żaró wek w p lafo n ach i ży ran d o lach . Sp o co n y z wy s iłk u p ałaco wy s trażak czy ś cił o b licze p ierws zeg o s ek retarza, n ie k ry jąc p rzy ty m g ry mas u o b rzy d zen ia, zwłas zcza g d y mu s iał s ch y lić s ię, b y zan u rzy ć g ąb k ę w wiad rze wy p ełn io n y m lek k o b ru n atn ą wo d ą. J emu jed n emu b y ło n ajmn iej d o ś miech u – p o zo s tali, g d y p o zn ali p rawd ę p rzek azy wan ą z p o k o ju d o p o k o ju , n ie k ry li zad o wo len ia. No cą, p o d czas o s tateczn eg o czy s zczen ia s al, o k azało s ię, że s łu żąca d o teg o celu h y d ro n etk a w tajemn iczy s p o s ó b n ap ełn io n a zo s tała n ie ty lk o wo d ą, lecz tak że fek aliami. Us tawio n o ją tak , b y try s n ęły wp ro s t n a o d malo wan ą n a o b razie twarz d o s to jn eg o g o ś cia. Po rtret Breżn iewa trzeb a b y ło u s u n ąć. Ep izo d ws ty d liwy n a ty le, że ważn iejs ze o d wy k ry cia win n y ch (k tó ry ch zres ztą n ie zn alezio n o ) o k azało s ię zach o wan ie g o w tajemn icy . Strażn ik ó w d la p o rząd k u u k aran o n ag an ami, n ie zwaln iając ich z p racy , ws zy s tk im zaś p rzy k azan o , b y p o d g ro źb ą n ajciężs zy ch k o n s ek wen cji trzy mali języ k za zęb ami p rzed d zien n ik arzami, k tó rzy zres ztą n ie węs zy li wó wczas zb y t g o rliwie. Po d ziałało . Przed p artią i tak n ie u d aje s ię n iczeg o u k ry ć. Czu wa n a co d zień we wn ętrzach Pałacu . Ro zs iad ła s ię w jeg o częś ci wieżo wej, wp ro wad zając tu s p o k rewn io n e in s ty tu cje. Do p artii n ależą p iętra: ó s me, d ziewiąte, d zies iąte (g d zie mieś ci s ię In s ty tu t Nau k Sp o łeczn y ch ), jed en as te (zajmo wan e p rzez Wy d awn ictwo Klas y k ó w M ark s izmu Len in izmu ) o raz d wu n as te i trzy n as te, n a k tó ry ch d ziała Wieczo rn y Un iwers y tet M ark s izmu i Len in izmu . Nau ce, o b d arzan ej wy jątk o wą es ty mą p rzez p an u jący u s tró j, o d d an o p iętro s zó s te, u rząd zając tam b ib lio tek ę Po ls k iej Ak ad emii Nau k . Ab y zazn aczy ć d o min u jącą p o zy cję u czo n y ch , s zef tej p lacó wk i i jeg o zas tęp cy o trzy mali p rzep as tn e g ab in ety n a d wu d zies ty m czwarty m p iętrze, wy p o s ażo n e w o d ręb n e łazien k i. W o to czen iu o k azały ch meb li zap ro jek to wan y ch p rzez zn an y ch arch itek tó w mo g ą s p o g ląd ać z wy s o k o ś ci n awet n a s ameg o d y rek to ra Pałacu .

H. odkrywa ducha u Dzierżyńskiego i dentystę na czwartym piętrze H. jes t w g mach u n o wą lo k ato rk ą. Więk s zo ś ć p raco wn ik ó w zatru d n io n o jes zcze n a etap ie b u d o wy . To o n i s to p n io wo wp ro wad zają ją w tajn ik i p ałaco weg o ży cia. Po k azu ją n a p rzy k ład n iep o zo rn e, zak amu flo wan e d rzwiczk i n a p iętn as ty m p iętrze,

p rzy p o min ające wejś cie d o s k ład zik a n a s zczo tk i, p rzez k tó re – jak p rzez s zafę d o Narn ii – ws tęp u je s ię w in n y ś wiat, p ro s to n a p ałaco we taras y o s załamiające ro zmiarami. Parter o d wied zają częs to in telig en ci p o s zu k u jący p ierws zy ch eg zemp larzy n o wo ś ci wy d awn iczy ch , d o s tęp n y ch w mies zczącej s ię n a tej s amej k o n d y g n acji k s ięg arn i n au k o wej PAN. Na s ied emn as ty m p iętrze p racu ją red ak cje „Ko b iety i Ży cia” o raz „Filip in k i” (łączn y n ak ład p is m d la p o ls k ich k o b iet s p rag n io n y ch p o rad n a k ażd y temat, p rzep is ó w k u lin arn y ch i wieś ci ze ś wiata mo d y – o s iems et trzy d zieś ci ty s ięcy eg zemp larzy ) zło żo n e, n ie licząc jed n eg o mężczy zn y , z s amy ch p ań , k tó re o d b ierają d zien n ie p o d wieś cie lis tó w o d czy teln iczek . Tam z k o lei H. d o wiad u je s ię, że w b u d y n k u n ie ma trzecieg o p iętra, b o rep rezen tacy jn e s ale n a d ru g im i czwarty m o k azały s ię zb y t wy s o k ie, b y s tarczy ło n a n ie miejs ca. J eg o ś lad y zn aczy ty lk o k ilk a n iewielk ich p o mies zczeń g o s p o d arczy ch , k tó re u p ch n ięto międ zy p rzes trzen ią s k ry wającą o p as łe trzewia s u fitó w d ru g iej k o n d y g n acji. Piąte jes t wy łączn y m k ró les twem o ch ro n y , ch o ć w p ierws zy ch latach is tn ien ia Pałacu n ad aje s tamtąd telewizja. Na cztern as ty m n ie zatrzy mu ją s ię win d y , mimo że is tn ieje, s k ry wając liczn e ru ry , p o mp y i s p rężark i d o p o mp o wu jące d o teg o p o zio mu wo d ę i p o wietrze. J es t tam też p ałaco we arch iwu m liczące ty s iąc p ięćs et to mó w d o k u men tacji związan ej z b u d o wą, g łó wn ie w języ k u ro s y js k im, o raz s p o ro artefak tó w: k o lek cja o d zn aczeń n ad an y ch Pałaco wi, mak at, min iatu ro wy ch mo d eli b u d y n k u , p rac n ad es łan y ch n a k o n k u rs zab u d o wy o to czen ia p ałacu , tab lic o s trzeg awczy ch . Win d ziark i, p rzy cu p n ięte n a s to łk ach b ez o p arć, n ied o zwo lo n y ch ze wzg lęd u n a p rzep is y b ezp ieczeń s twa, i w wo ln y ch ch wilach zab ijające czas lek tu rą g azet, relacjo n u ją jej p rzy g o d y z tu ry s tami liczn ie zmierzający mi n a taras wid o k o wy . Ab y zap o b iec tło k o wi n a taras ie, wp ro wad zo n o s p rzed aż b iletó w n a o k reś lo n ą g o d zin ę, ale teraz p rzy jezd n i awan tu ru ją s ię, że p rzez b ezs en s o wn e wy my s ły n ie mo g ą zd ąży ć n a p o ciąg . Gd y d la ich wy g o d y zd ecy d o wan o , że ws zy s tk ie win d y , a n ie ty lk o d wie jak n a p o czątk u , b ęd ą d o ch o d zić d o d wu d zies teg o s ió d meg o p iętra, o d razu zaczy n ają s ię p reten s je, że p łacą, a mu s zą jes zcze ch o d zić p o s ch o d ach . – J ed en n ap is ał s k arg ę, że g o łąb mu p o b ru d ził u b ran ie, i ch ce, żeb y mu za to zap łacić – p rzy p o min a s o b ie H. treś ć jed n eg o z lis tó w d o zarząd u . – An o właś n ie, d o b re s o b ie! A k to zap łaci n am za zn is zczen ia k latk i s ch o d o wej? Cała p o b azg ran a n ap is ami. Ro zg ląd ają s ię, czy n ik t n ie p atrzy , i mażą alb o d łu b ią. Au to g rafy , miło s n e wy zn an ia alb o jak ieś wu lg ary zmy , p s ia ich mać. H. my ś li czas em, że g d y b y zliczy ć p o k o je mies zczące s ię w Pałacu , zap ewn e

d o ró wn ały b y mn o g o ś cią izb o m mies zk aln y m wy p ełn iający m k ied y ś k wartał mias ta, k tó ry s ię tu zn ajd o wał, i że to d o ś ć d ziwaczn e o g ląd ać teraz jeg o o d p o wied n ik w ty m s amy m miejs cu , ty le że wy n ies io n y w g ó rę i ro zp o s tarty n a b o k i. Tak ie zwied zan ie zajęło b y jej d ziewięć lat, jeś li zech ciałab y p rzeb y wać co d zien n ie w in n y m p o mies zczen iu . Gd y k tó reg o ś d n ia s k arży s ię, że p o b o lewa ją ząb , rad zą jej, b y u d ała s ię n a czwartą k o n d y g n ację. – Przejd ę s ię i p rzes tan ie? – p y ta iro n iczn ie. Przy p o min a s o b ie h is to rię z d y rek to rem, k tó ry d o tarłs zy n a trzy d zies te p iętro , zap rag n ął jes zcze wd rap ać s ię p o d rab in ie w p o b liże ig licy , n ie zważając n a tab liczk ę o s trzeg ającą p rzed s iln y m p ro mien io wan iem. Nad ajn ik i b y ły ak u rat włączo n e. Ch o ro wał p rzez trzy d n i. Ży czliwy k o leg a z b iu ra, k tó reg o rad ę wzięła za żart, s p o g ląd a n a n ią i o d b u rk u je: – Po k aż mi k o g o ś , k to leczy lep iej o d Kak i. J es zcze n ie zag ląd ała ci w zęb y ? H. ma wrażen ie, że to s zy fr, k tó ry ro zu mieją ws zy s cy d o o k o ła o p ró cz n iej. J ak k ied y ś , g d y d o p o k o ju p rzy s zła jed n a ze s p rzątaczek , n ajwy raźn iej s ię n u d ząc, i zaczęła ws p o min ać, jak to n a s amy m p o czątk u Kielis zek , Bis k u p i Ban ia p rzez p o my łk ę n ie wp u ś cili d o Pałacu p rezy d en ta Bieru ta. – M ó wcie, co ch cecie, ja tam u ważam, że o d zn ak ę zas łu żo n y ch p o win n i za to d o s tać. Sp is ali s ię p rzecież n a med al, n ie? Wted y b y ło p rzecież p rzy k azan e, b y n ie wp u s zczać d o Pałacu n ik o g o b ez zezwo len ia. – Kielis zek i Ban ia ro zu miem, p ewn ie n ie wy lewają za k o łn ierz, ale Bis k u p ? Czemu g o tak n azy wacie? – ch ciała wied zieć H. Sp o jrzeli n a n ią jak n a is to tę n ies p ełn a ro zu mu . – Bo mu tak mamu s ia n a ch rzcie d ała! Alb o raczej tatu ś ! – Wy b u ch n ęli ś miech em. – Żarty s o b ie s tro icie! – b u rk n ęła H. i ch o d ziła o b rażo n a, d o p ó k i n ie u d ało s ię jej p o twierd zić, że ws zy s tk ie trzy o k reś len ia n ap rawd ę b y ły n azwis k ami. Ty m razem n ie ch ce d ać p o s o b ie p o zn ać, jak b ard zo ją iry tu je tak ie g ad an ie d la wtajemn iczo n y ch , więc id zie n a czwarte p iętro , b y zg łęb ić temat n a włas n ą ręk ę. Wk ró tce s taje p rzed d rzwiami z n ap is em „Gab in et d en ty s ty czn y ” o raz „Gab in et fizjo terap ii”. W zas ad zie czemu miało b y ją to d ziwić, k ażd e mias teczk o ma p rzecież lo k aln eg o felczera. – O, wid zę, że też p rzy s złaś o d wied zić Kak ę i Ak ę. – Zza d rzwi wy łan ia s ię s p rzątaczk a. Czy H. s ię wy d aje, czy is to tn ie w jej u s zach lś n ią o k azałe k o lczy k i? – Ze

zło ta. Teraz n ie mo g ę zd ejmo wać ich p rzez ty d zień , aż s ię zag o i. Prawie n ic n ie b o lało ! – ś mieje s ię ich p o s iad aczk a, d o ty k ając u ch a d ło n ią. – On e s ą w ty m ś wietn e. Lu d zie z mias ta ciąg n ęlib y tu taj i u s tawiali s ię w k o lejk i, g d y b y ty lk o wied zieli! – Dlaczeg o Kak a i Ak a? – o d zy wa s ię H. – Kry s ty n a Ko ziń s k a, d en ty s tk a, i An n a Ko ty ń s k a, fizjo terap eu tk a. Sk ró ty o d p ierws zy ch liter imien ia i n azwis k a, w o b u p rzy p ad k ach . Nieźle s ię zg rały , co ? To jak , wch o d zis z? – M o że p rzy in n ej o k azji – wah a s ię H. Is to tn ie, jak b y p o s p acerze b ó l p rzes tał d o k u czać. – No to id ziemy , co tak s to is z! – Zab ieg n ajwy raźn iej p o p rawia s p rzątającej h u mo r. – Wies z, że w o s tatk i czas em p o ży czają n am s tery lizato r? In aczej n ie b y ło b y jak n ak łu ć p ączk ó w. Ale zu p ełn ie mi to n ie p rzes zk ad zało . Ko ry tarze czwarteg o p iętra, n a k tó ry m za d n ia k ró lu ją Kak a z Ak ą, wieczo rami p rzemierza b ezs zeles tn ie Du ch Zd zis ław s p rawu jący p ieczę n ad p racą ws zy s tk ich telefo n ó w w g mach u o raz zeg aró w s tero wan y ch z cen trali p rzez d wa g łó wn e, n azy wan e matk ą i o jcem. No wo p rzy jęty ch , jak H., z p o czątk u u s iło wan o zwo d zić o p o wieś ciami, że w Pałacu s tras zy ro b o tn ik zamu ro wan y n ieg d y ś ży wcem w jeg o ś cian ach . Wraz ze s p rawn o ś cią p o ru s zan ia s ię p o jeg o wn ętrzach n o wi s zy b k o o rien to wali s ię, że jed y n y m p rawd ziwy m d u ch em, jak ieg o mo g ą s p o tk ać p o d czas p racy , jes t Du ch Zd zis ław. Bezs zeles tn a, d y s k retn a p ro fes ja, co ś więc b y ło n a rzeczy . Czwarte p iętro n o cą p rzeczy jed n ak racjo n aln emu o s ąd o wi wy d arzeń . Sp rzątaczk i i warto wn icy p ełn iący tam d y żu ry s zep czą międ zy s o b ą, że p o s alach wy s tawo wy ch n a tej k o n d y g n acji k to ś lu b co ś ch o d zi – i n ie mieli n a my ś li Zd zis ława. Sły s zan o , jak zrzu ca k s iążk i ze s telaży , p rzewraca k o s ze n a ś mieci, s tu k a ciężk imi d rzwiami z metalo wy ch k rato wn ic. Sale, ro zś wietlan e b las k iem k ry s ztało wy ch ży ran d o li, s ą p o zb awio n e o k ien , tru d n o więc p rzy p is y wać d ziałan ie p rzeciąg o m. Gd y b y te h is to rie o p o wiad ała jed n a o s o b a, mo żn a b y ło b y zrzu cić to n a k arb jej n ad wrażliwo ś ci i o mamó w, jed n ak p raco wn icy wied zą d o b rze, że ak u rat n a czwarty m p iętrze, ze wzg lęd u n a cen n e ek s p o n aty i ro zmiary s al – mierzący ch p o b lis k o ty s iąc metró w k wad rato wy ch k ażd a – d y żu ru ją zaws ze d wie o s o b y . Po g ło s k a o d u ch u ro zp rzes trzen ia s ię p o cały m Pałacu i g d y k tó ry ś raz z rzęd u żad n a z k o b iet n ie zg łas za s ię n a n o cn ą zmian ę, d y rek to r zaczy n a s ię zas tan awiać, co zro b ić z ty m fan tem. Zmo ra jes t jed n ak s zy b s za. Pewn ej s ierp n io wej n o cy 1 9 6 4 ro k u w s ali imien ia Felik s a Dzierży ń s k ieg o , wy ło żo n ej żó łto b eżo wy mi marmu rami, wy b u ch a p o żar. Park iet, u ło żo n y n a s mo ło wcu , zajmu je s ię n aty ch mias t, s y p iąc is k ry .

Bu ch ające w g ó rę p ło mien ie to p ią ży ran d o le, a ś cian y wy p alają s ię d o g o łej ceg ły , n im n aty ch mias to wy alarm zg ro mad zi w Pałacu s trażak ó w. Ko mis ja wezwan a d o zb ad an ia p rzy czy n p o żaru s twierd za zwarcie in s talacji elek try czn ej. W k o ry tarzo wy ch p lo tk ach ch wali s ię His to rię, k tó ra ty m s p o s o b em zemś ciła s ię n a Krwawy m Felik s ie. Po remo n cie o p o wieś ci o d u ch ach p rzy g as ają, lecz n ie u s tają zu p ełn ie. Atmo s ferę p o d s y ca zwłas zcza Wy d ział Urząd zeń San itarn y ch . Wed łu g zatru d n io n y ch tam o s ó b ch o d zi o d u ch a jed n eg o z ro b o tn ik ó w p racu jący ch p rzy b u d o wie, k tó ry d o s tał s ię p o d p as tran s mis y jn y i zg in ął n a miejs cu . Gd y b y is to tn ie s tras zy ł, jak mawian o , n ie czy n iłb y teg o s am – p o d o b n y ch d u ch ó w p o win n o s n u ć s ię p o Pałacu co n ajmn iej k ilk an aś cie. W d zień , w k tó ry m mian o ś więto wać d zies ięcio lecie Pałacu n a u ro czy s tej ak ad emii, n ad ciąg a in n y k atak lizm. J es zcze z ran a n ic g o n ie zap o wiad ało . Tu ż p rzed p iętn as tą zry wa s ię n ag ły wiatr, zaciąg ając n ieb o czarn y mi ch mu rami, zu p ełn ie jak b y złe my ś li i ży czen ia zag ład y , s łan e p rzez całą d ek ad ę w s tro n ę g mach u p rzez wielu mies zk ań có w s to licy , p o s tan o wiły zn aleźć u jś cie ak u rat teg o d n ia, b y p o p s u ć ws zy s tk im zab awę. H., k tó rą u lewa zas taje p rzy p lacu , b rn ie d o b u d y n k u n a b o s ak a ze s zp ilk ami w d ło n iach i p atrzy z mies zan in ą p rzerażen ia i fas cy n acji, jak u lice d o o k o ła zmien iają s ię w rwące p o to k i. Po wy łączen iu p o d s tacji en erg ety czn y ch s ieci tramwajo wej i tro lejb u s o wej p rzes taje k u rs o wać k o mu n ik acja miejs k a, a p ałaco we b u rzo wce n ie n ad ążają z o d p ro wad zan iem n ad miaru d es zczó wk i z taras ó w. Pałac zo s taje częś cio wo zalan y . „Ak ad emia lek k o s ię o p ó źn iała, a i n as z wy g ląd n ie b y ł zb y t eleg an ck i. (… ) Fry zu ry o k lap ły i s p ły wały s tru żk ami wo d y , s u k n ie i g arn itu ry lep iły s ię d o ciał. I tak w p aru jącej atmo s ferze o d b y ł s ię n as z Pałaco wy ju b ileu s z” 6 – o d n o to wu je teg o d n ia H. w d zien n ik u . Ws k u tek zamu len ia k an ałó w wen ty lacy jn y ch mu s i ws trzy mać p racę mas zy n a matematy czn a Urał-2 n a s zó s tej k o n d y g n acji, n ależąca d o Urzęd u En erg ii Ato mo wej. Na s zczęś cie n ic s ię n ie s tało rad io s tacji. Na p iąty m p iętrze mieś ci s ię b o wiem n ajp rawd ziws ze s tu d io rad io we. Od d ając Pałac d o u ży tk u , ro b o tn icy zain s talo wali wewn ątrz g mach u p o n ad cztery ty s iące g ło ś n ik ó w. Ro zmies zczo n o je we ws zy s tk ich s alach p ałaco wy ch i w częś ci b iu ro wej. Gd y H. zaczy n a p racę, s tu d io u lo k o wan e w jed n y m z p o k o i – g d zie o p ró cz p raco wn ik ó w mu s zą zmieś cić s ię cztery wielk ie jak b iu rk a mag n eto fo n y p ro d u k cji rad zieck iej, s zafa z taś mami mag n eto fo n o wy mi i mn ó s two p o mn iejs zy ch p rzen o ś n y ch u rząd zeń – n ad aje Pro g ram Pierws zy

Po ls k ieg o Rad ia. Sąs iad u je z n im d źwięk o s zczeln e s tu d io n ag ran io we o b s łu g u jące ws zy s tk ie k o n feren cje i rejes tru jące o b rad y . Po d czas k tó rejś wizy ty w Pałacu M ło d zieży H. o d k ry wa, że s tu d io ma wewn ętrzn ą k o n k u ren cję o ró wn ie d łu g im s tażu : k lu b k ró tk o falars k i SP5 PKN, s zczy cący s ię ty tu łem n ajs iln iejs zej amato rs k iej rad io s tacji w Po ls ce. „Przez trzy d o b y p o s ły n n y m p o rwan iu p rzez g en erała Galv ao s tatk u p o rtu g als k ieg o s tacja SP5 PKN b y ła z n im w k o n tak cie. SP5 PKN ma też n u mer wy wo ławczy Fid ela Cas tro , k tó ry jes t zap alo n y m rad io amato rem. M ło d zież s tara s ię o d d awn a u zy s k ać ch o ć ch wilę ro zmo wy z Fid elem” 7 – czy ta H., wertu jąc p u b lik acje o z

Pałacu . Z o k azji n as tęp n eg o , d wu d zies to letn ieg o , ju b ileu s zu b u d y n k u in icjaty wy s ek retark i Steck iej w g łó wn ej p ałaco wej rad io s tacji zo s taje

u ru ch o mio n y włas n y p ro g ram p o d n azwą „An ten a 2 0 ”. Raz w ty g o d n iu n ad aje wiad o mo ś ci z ży cia g mach u , k o mu n ik aty zarząd u , d o wcip y i in fo rmacje p o lity czn e, a czas em ró wn ież k o n certy ży czeń (d la p raco wn ik ó w d armo we, d la p o zo s tały ch s łu ch aczy – d o s tęp n e p o o p łacen iu b iletó w w k as ie zarząd u ). H. zg ad za s ię zo s tać s ek retarzem red ak cji i s p ik erk ą. Raz w ty g o d n iu , o wy zn aczo n ej g o d zin ie, zg łas za s ię n a p iąty m p iętrze. Rad io wiec p ełn iący d y żu r u ru ch amia p rzy cis k i n a mag n eto fo n ie zaczy n a s ię o b racać wielk a taś ma. Po s y g n ale d źwięk o wy m H. b ierze g łęb o k i o d d ech i o zn ajmia d o mik ro fo n u : „Tu Stu d io Cen traln e Pałacu . Nad ajemy felieto n … ”. Pałac wciąg a ją. Niep o s trzeżen ie s taje s ię jeg o częś cią.

Jak dzięki sobotniemu dyżurowi w ogrodzie poznać księgowego z pasją Ro b o cze s o b o ty w Pałacu n ależą d o Łazien ek . Dzień jes t p ięk n y . Od ran a p rzy g rzewa s ło ń ce. O wy zn aczo n ej g o d zin ie s tają ju ż w k o mp lecie u b ramy p ark u z n iezb ęd n y mi n arzęd ziami w d ło n iach . H. wy mig u je s ię o d p rzy d zielen ia jej ło p aty , n ie ch ce też g rab i. Staje n a rafie – u s tawio n ej s k o ś n ie metalo wej s iatce ro zp iętej n a d rewn ian ej ramie, k tó ra s łu ży d o p rzes iewan ia k o mp o s tu . Piln u je, b y p o d ru g iej s tro n ie zo s tawała wy łączn ie s y p k a p ró ch n icza ziemia. „Ale p rzy jemn ie” – my ś li H. Zamy k a o czy i wy s tawia twarz d o s ło ń ca. Wo k ó ł n iej u wijają s ię in n i p raco wn icy . Z zap ałem p rzeczes u ją trawę, k o p ią g rząd k i, p ielą rab aty tu lip an ó w. Z d zien n ik a H.: „Prezy d iu m Rad y Naro d o wej p o d jęło u ch wałę w s p rawie u p o rząd k o wan ia

s y s temu zarząd zan ia o b iek tem » Łazien k i« , n a mo cy k tó rej Zarząd Pałacu p rzejął ws zy s tk ie o b iek ty Park u Łazien k o ws k ieg o w ad min is trację i u ży tk o wan ie, two rząc jed n o cześ n ie Wy d ział Zielen i. Na czele wy d ziału s tan ęła in ży n ier-o g ro d n ik An n a Lu b o wick a. (… ) Plan u p o rząd k o wan ia Łazien ek o b ejmo wał p race in wes ty cy jn e, remo n ty k ap italn e i k o n s erwację zielen i. Na teren ie Ermitażu ro zp o częto h o d o wlę ro ś lin n a p o trzeb y Pałacu , a ich n ad wy żk i s p rzed awan o . Zarząd zajmo wał s ię tak że h o d o wlą k arp i i p tactwa o zd o b n eg o ” 8 . „Nag ły zawró t g ło wy . Za d u żo czas u s p ęd zas z p rzy b iu rk u . Po win n aś częś ciej p rzeb y wać n a ś wieży m p o wietrzu , b o k tó reg o ś d n ia n ad miar tlen u cię zab ije” – H. k arci s ię w my ś lach . Sp o s trzeg a, że jej k o led zy wy g ląd ają zu p ełn ie in aczej n iż n a co d zień , s p o ty k an i w p ałaco wy ch wn ętrzach – o d razu n ab rali k o lo ró w. M o żn a ich p o my lić z k imś o b cy m. Na p rzy k ład ten n iep o zo rn y i cich y mężczy zn a, k tó ry zb liża s ię teraz w jej k ieru n k u , ju ż s amą p o s tawą ciała i s p o s o b em p o ru s zan ia d aje zn ać, że n ajch ętn iej zn ik n ąłb y z p o la wid zen ia i zas zy ł s ię w g łęb i p ark u . Id zie p ro s to n a rafę p o g rążo n y w my ś lach , zu p ełn ie n ie zau ważając H., d o p ó k i o mal s ię o n ią n ie p o ty k a. – O, d zień d o b ry ! – wita s ię n ieco zb y t wy lewn ie, p ró b u jąc zamas k o wać g afę. – Dźb ry – o d p o wiad a H., licząc, że mężczy zn a s zy b k o s o b ie p ó jd zie. Wy p ad a jed n ak p o ro zmawiać, żeb y s ię n ie o b raził. Nie mo że ju ż u d awać, że g o rliwie zajmu je s ię ro b o tą. – Pan i też u n as p racu je? – u p ewn ia s ię k u rtu azy jn ie i n aty ch mias t atak u je ją p o to k iem s łó w, jak b y ch ciał p rzy k ry ć n imi n iek o rzy s tn e p ierws ze wrażen ie. – Pewn ie w ad min is tracji? Wy d aje mi s ię, że wid ziałem p an ią k ilk a razy n a n as zy m p iętrze, ale – o d ch rząk n ął – w ty m s ło ń cu n ic n ie jes t tak ie, jak im s ię wy d aje… To zn aczy mo żn a s ię p o my lić co d o lu d zi… Do k ład n ie miałem n a my ś li, że s ło ń ce ś wieci, p rzy ro d a wo k ó ł i w ty m o to czen iu tru d n o zg ad n ąć, k to jes t k im. J a jes tem g łó wn y m k s ięg o wy m. H. z tru d em p o ws trzy mu je s ię o d ziewn ięcia. Lu d zie jeg o p o k ro ju zaws ze n a s wó j s p o s ó b ją fas cy n o wali – zas tan awiała s ię, czy to mo żliwe, b y k tó ry k o lwiek z n ich wy b rał p ro fes ję z wro d zo n ej n amiętn o ś ci d o zliczan ia cy fr i u s tawian ia ich w ró wn e s zereg i. Nie wy k lu czałab y jed n ak , że wś ró d zas tęp ó w p o ch y lo n y ch n ad p ap ierami g ry zip ió rk ó w o d czas u d o czas u trafia s ię czło wiek s zu k ający alg o ry tmu o b jaś n iająceg o p o rząd ek ws zech ś wiata, trak tu jący co d zien n e fin an s o we łamig łó wk i jak o ćwiczen ie p rzed wielk im wy zwan iem, n ad k tó ry m ś lęczy p o n o cach . Alb o p rzy n ajmn iej z n u d ó w u k ład a ró wn an ia, w k tó ry ch wy s tęp u ją liczb y o d p o wiad ające

liczb ie p ięter, p o k o i i s ch o d ó w Pałacu , i łu d zi s ię, że za k tó ry mś razem ro zwik ła jeg o zag ad k ę, o d n ajd zie p rzy p ad k iem p rzek az zak o d o wan y w s tru k tu rze b u d y n k u . J ak o ś mu s i p rzecież o d reag o wy wać co d zien n ą u d ręk ę. – … mo g ą p rzy n ieś ć całk iem n iezły d o ch ó d – ciąg n ie ty mczas em b u ch alter n atręt – p o d o b n ie jak h o d o wla tu lip an ó w i in n y ch ro ś lin o zd o b n y ch . Sąd zę, że jeś li s ię d o b rze p rzy ło ży my d o jeg o u trzy man ia, jes zcze w ty m ro k u n a n as zy ch wig ilijn y ch s to łach zag o ś ci łazien k o ws k i k arp . Wid zę też p ewn e p ers p ek ty wy w o d n ies ien iu d o p s ó w. Nie wiem, czy p an i zau waży ła, lecz p s y warto wn ik ó w s ą p ięk n y mi, ro d o wo d o wy mi o wczark ami n iemieck imi. Na p ewn o b ęd ą mieć ró wn ie u ro d ziwe p o to ms two , n a k tó re s zy b k o zn ajd ą s ię k u p cy . W zas ad zie mo g ła s ię teg o s p o d ziewać: tej s amej n o cy , zap ewn e o d n ad miaru s ło ń ca i ś wieżeg o p o wietrza, ś n i s ię jej k s ięg o wy . Sied zi w Łazien k ach , wś ró d zaro ś li, i n a o g ro mn y m ro zło żo n y m w trawie ark u s zu ro zry s o wu je g en ealo g ię ro d u o wczark ó w n iemieck ich , p o d liczając n a b o k u zy s k i z ich s p rzed aży . Drzewo ro zras ta s ię w tak im temp ie, że n ieb awem b rak u je miejs ca n a p ap ierze, k reś li więc w tran s ie k o lejn e o d g ałęzien ia wp ro s t n a g o łej ziemi. „Nic n ie jes t tak ie, jak im s ię wy d aje” – mó wi, n ie p o d n ió s łs zy n awet g ło wy zn ad rach u n k ó w, g d y o n a s taje za n im. H. p rzy p o min a s o b ie te s ło wa k ilk an aś cie mies ięcy p ó źn iej, g d y n azwis k o k s ięg o weg o , u ch o d ząceg o d o tąd za s p o k o jn ą, n iewad zącą n ik o mu p o s tać, n a k tó rą n ie zwraca s ię u wag i, jes t n a u s tach ws zy s tk ich zatru d n io n y ch w Pałacu . Dziewczy n o m z p o k o ju 1 5 1 5 ws zy s tk o referu je o czy wiś cie n ajlep iej, jak zwy k le, p o in fo rmo wan a J ad wig a. To o n a p rzy n o s i h io b o wą wieś ć: – No i p o n im. – J ak to ? – J ak mó wię. Po wies ił s ię. Ks ięg o wy , zn aczy . A d y rek to ra o d wo łan o . Czy li p o n ich o b u . A tru p y w s u mie d wa. Bo jes zcze k as jerk a. Nie zn io s ła p res ji. Po d s u wają J ad wid ze k rzes ło , zaczy n a o p o wiad ać. Dy rek to r Bars zczews k i, mąż o p atrzn o ś cio wy H., k tó ry p rzy jmu je ją d o p racy , d wu k ro tn ie d o n iej p rzy wraca i zleca p is an ie k ro n ik i, n ie ma s zczęś cia d o lu d zi. Alb o też d arzy ich zb y tn im zau fan iem. Z k s ięg o wy m p o zn ali s ię jes zcze n a fro n cie – czy co ś mo że lep iej s p ajać lu d zi n iż ws p ó ln e żo łn iers k ie d o ś wiad czen ia? Nie wie jed n ak , że mru k i o d lu d ek , o ży wiający s ię jed y n ie n a wid o k rach u n k o wy ch ark u s zy , ma zg o ła in n ą p as ję, k tó ra p o ch łan ia jeg o my ś li, s n y i – p o k awałk u – ró wn ież k as ę zarząd u .

Nap rzeciw o k n a p o k o ju n a p iętn as ty m p iętrze, g d zie u rzęd u je, w jed n y m z b u d y n k ó w w Alejach J ero zo lims k ich zn ajd u je s ię p rzy b y tek ro zp alający w k s ięg o wy m k rew. Im b ard ziej s tara s ię n ie zwracać n a n ieg o u wag i, ty m częś ciej jeg o my ś li b ieg n ą w tamty m k ieru n k u , d o mag ając s ię zas p o k o jen ia. Nie p o trafi wó wczas s k u p ić s ię n a n iczy m, rzęd y cy fr tań czą mu p rzed o czy ma, wierci s ię n a k rześ le, zacis k a p ięś ci, b ro n iąc s ię p rzed p o k u s ą, b y ws tać, zamk n ąć p o k ó j n a k lu cz, wy jś ć z Pałacu z wy s o k o p o s tawio n y m k o łn ierzem u p łas zcza (n aiwn ie s ąd zi, że ten p o d p atrzo n y w filmach trik n ie p o zwo li g o ro zp o zn ać), p ch n ąć d o b rze zn an ą b ramę i wejś ć p o s ch o d ach n a p iętro , p o d ejś ć d o zielo n eg o s to łu , g d zie czek a ju ż o b s łu g a g o to wa wp rawić w ru ch k o lo ro we wiru jące k o ło . Sp ry ciarze, zn ając ju ż jeg o s k ło n n o ś ć, o d p ewn eg o czas u d ają mu zn ak i, że lo k al jes t o twarty , p u s zczając z wn ętrza s y g n ały o d b ieran e za p o mo cą lo rn etk i. Po trzeb a p ali g o o d ś ro d k a, n ie p o zwala n o rmaln ie p raco wać, a co n ajg o rs ze – d o mag a s ię ciąg łeg o zas ilan ia b an k n o tami, k tó ry ch n awet o n , czło wiek n a s tan o wis k u , n ie ma aż w tak im n ad miarze. Gd y p ierws zy raz s taje p rzed d y rek to rem, p o d s u wając mu d o p o d p is u czek in b lan co , jes zcze d rżą mu d ło n ie – tik n o wicju s zy . Kateg o rię, z k tó rej zamierza u s zczk n ąć, wy b iera s taran n ie, trzecio rzęd n a, n iep rzy k u wająca zan ad to u wag i – wp ły wy ze s p rzed aży b iletó w n a taras wid o k o wy o s tatn ieg o p iętra. Pech ch ce, że jed n a ze ws p ó łp raco wn ic k s ięg o weg o , jed n a z ty ch p raco wity ch mró wek , k tó re wy b rały s wó j zawó d z zamiło wan ia, więc n ie mu s zą rek o mp en s o wać s o b ie jeg o tru d ó w s p ełn ian iem in n y ch fan tazji, s p o s trzeg a, że co ś n ie zg ad za s ię w rach u n k ach , i p o wiad amia k o g o trzeb a. Zaczy n a s ię k o n tro la. Po s p rawd zen iu k as y , mag azy n u b iletó w i ak t k s ięg o wy ch ro zp ętu je s ię p iek ło . – To n iemo żliwe. Tak mu wierzy łem. To n ie mo że b y ć p rawd a! – p o wtarza n a zmian ę d y rek to r Bars zczews k i, ale to mu ju ż n ie p o mo że. Traci p o s ad ę za b rak d o zo ru . Ży cie o d b iera s o b ie k as jerk a, k tó ra n ajwy raźn iej b y ła ws p ó ln iczk ą k s ięg o weg o . W d n iu , w k tó ry m o n s am ma zło ży ć wy jaś n ien ia, zn ajd u ją g o w d o mu martweg o . Zo s tawia tes tamen t, a w n im ró wn ież zap is y n a rzecz b y ły ch k o leżan ek z p racy , p o n ieważ b y ł n ieś wiad o m, że jed n a z n ich g o wy d ała. Zg o d n ie z o s tatn ią wo lą n ieb o s zczy k a, p o d aro wan o jej k o mp let Wielkiej encyklopedii powszechnej. Po o d ejś ciu d y rek to ra marn y k res czek a ró wn ież Ko ś cieja. Nie p o p ełn ił żad n y ch wy k ro czeń , an i b y mu to p rzez my ś l n ie p rzes zło , lecz za n ic n ie mo że zn aleźć ws p ó ln eg o języ k a z n as tęp cami s zefa. Któ ry ś wres zcie g o zwaln ia i b y zad emo n s tro wać s wó j s to s u n ek d o b ied ak a, jes zcze w trak cie wy p o wied zen ia

wy rzu ca mu ws zy s tk ie rzeczy z b iu rk a n a p o d ło g ę. Gd y zn alezio n y w jed n ej z s zu flad s zn u rek zaczep ia o k lamk ę w fu try n ie o k n a, o zn ajmia u b awio n y m ty m wid o k iem ws p ó łp raco wn ik o m: – Teraz ty lk o to mu zo s tało , b y mó g ł s ię p o wies ić! Op iek a n ad Łazien k ami – zg o d n ie z p ro ro ctwem k s ięg o weg o – zaczy n a p rzy n o s ić Pałaco wi s p o ry d o ch ó d . Ale s zczęś liwa era trwa zaled wie p ięć lat. Ko ń czy s ię n ag le, p o fataln ej n o cy , g d y d o p ark u wd arli s ię wan d ale i p o ro zb ijali u s tawio n e tam k amien n e p o s ąg i. Ch o ć o b win io n o n o weg o d y rek to ra o n azwis k u Palamarczy k , wy ś mian eg o n aty ch mias t k ary k atu rą w ty g o d n ik u „Sto lica”, ws zy s cy wied zieli, że b y ła to win a mo d elo wy ch o wczark ó w n iemieck ich : ro zp ies zczo n e p s y , zaan g ażo wan e ws zak d o p iln o wan ia Łazien ek , zu p ełn ie zig n o ro wały o b ecn o ś ć in tru zó w. „Nic n ie jes t tak ie, jak im s ię wy d aje” – s ło wa wy p o wied zian e p rzez s en n ą marę b ęd ą d źwięczały H. w u s zach jes zcze k ilk ak ro tn ie. Przy p o mn i je s o b ie, g d y d y rek to r Palamarczy k , p rzed s tawiający s ię n a o ficjaln y ch d o k u men tach n au k o wy m ty tu łem d o k to ra, jak s ię o k aże, n ie b y ł n awet mag is trem, o raz p ó źn iej, g d y zn ó w cały Pałac b ęd zie h u czał o d p lo tek o p ewn ej atrak cy jn ej p an i in ży n ier imien iem M ajk a, zatru d n io n ej p rzez k ilk a lat w wy d ziale arch itek to n iczn o -b u d o wlan y m, k tó rej k ariera zak o ń czy s ię wy mars zem z b u d y n k u w to warzy s twie d wó ch milicjan tó w. „Nik t n ie ch ciał u wierzy ć w to , co b y ło s mu tn ą p rawd ą: n as za M ajk a miała u k o ń czo n ą zas ad n iczą s zk o łę k rawieck ą, a w d o mu o g ro mn y k s ięg o zb ió r literatu ry fach o wej i lewy d y p lo m u czeln i wro cławs k iej. Naty ch mias t zo s tała zwo ln io n a z p racy i n ie wiem, jak zak o ń czy ła s ię jej s p rawa i jak w o g ó le d o s zło d o u jawn ien ia fałs zy weg o d y p lo mu , ale jed n o trzeb a p rzy zn ać: M ajk a b y ła g en ialn y m s amo u k iem” – zap is ze w s wo im d zien n ik u H.

H. odkrywa, gdzie można kupić konspiracyjną karkówkę Pałac s zarzeje. Przy b y wa mu lat, p o d o b n ie jak H., p o więk s zającej jeg o k ro n ik ę o n o we to my . Kru s zą s ię ceramiczn e p ły tk i, g d zien ieg d zie o d p ad a ty n k . Na b las zan y ch g zy ms ach wy k wita rd za. Z Kro n ik i Pałacu , wrzes ień 1 9 8 1 ro k u : „Na b as ztach p iętn as teg o p iętra zamies zk ały s o k o ły . Uwiły g n iazd o i p rzeb y wały p rzez całe lato ”. M ają zo s tać w Pałacu n a d łu żej. Wy d zielo n o d la n ich k ąt n a czterd zies ty m

trzecim p iętrze, za p rzep ierzen iem z s iatk i u s tawio n o d rewn ian ą s k rzy n ię. Wład zę n ad Pałacem p ró b u ją p rzejąć ro ś lin y . Zwłas zcza n a K2 , jak w p ałaco wej termin o lo g ii n azy wa s ię d ach o b o k Sali Ko n g res o wej. Gn iazd n ice p o s p o lite, wiech lin y ro czn e, k armn ik i ro zes łan e, ms zak i, n ies io n e z wiatrem, lg n ą d o p ęk n ięć w mu rze, to ru ją s o b ie d ro g ę wś ró d k ru s zejąceg o lep ik u i as faltu , zn ajd u ją d o g o d n y g ru n t w n as iąk n ięty ch wo d ą s zczelin ach . Od s tro n y s ch o d ó w atak u ją mło d e to p o le, b rzo zy i wierzb y w to warzy s twie ś liw, jab ło n i, p o mid o ró w, p ałek wo d n y ch i trzcin y . Przy wlek ają je p tak i o raz… tu ry ś ci zrzu cający o g ry zk i i p es tk i z taras u n a trzy d zies ty m p iętrze. Ro ś lin y zag arn iają co raz więk s ze p o łacie elewacji. W zewn ętrzn y ch ś cian ach p ałacu zd u mien i b io lo d zy o d n ajd u ją zan o k cicę mu ro wą, k tó ra u p o d o b ała s o b ie mu ry s tary ch b u d y n k ó w. Tę p ap ro ć wid zian o w Wars zawie p o raz o s tatn i w d ziewiętn as ty m wiek u . Wewn ątrz p an u je cis za. Nad g mach em zaleg a w g ru d n iu . W Teatrze Dramaty czn y m trwają o b rad y Ko n g res u Ku ltu ry Po ls k iej. Zwo łu jące g o ś ro d o wis k a arty s ty czn e ch cą zad emo n s tro wać d y s tan s wo b ec wład z. Otwierając o b rad y , p is arz J an J ó zef Szczep ań s k i mó wi: „Sp o tk ałem s ię z o p in ią, że Ko n g res Ku ltu ry Po ls k iej b ęd zie p rzy p o min ał k o n cert o k ręto wej o rk ies try n a p o k ład zie Titan ica. W ty m p o ró wn an iu , b ard zo p es y mis ty czn y m, s ą p ewn e cech y p rawd o p o d o b ień s twa” 9 . An d rzej Wajd a, mó wiąc w d ru g im d n iu o b rad o zmarn o wan y ch s zan s ach p o ls k iej in telig en cji, zazn acza, że to „n ie ro b o tn ik wy my ś lił Pałac Ku ltu ry ” 1 0 . Trzecieg o d n ia, w s ło n eczn y , mro źn y p o ran ek , u czes tn icy zas tają zamk n ięte d rzwi teatru . W ś ro d k u ro i s ię o d mu n d u ro wy ch . Nak reś lo n y o d ręczn ie n a k artce k o mu n ik at n a d rzwiach o zn ajmia, że d ecy zją p rezy d en ta Wars zawy Ko n g res ro związan o . – Nie ro związan o – p ro s tu je jed en z p ro fes o ró w, k tó ry wcześ n iej zd ąży ł s ię s p o tk ać z min is trem k u ltu ry . – Zawies zo n o . J es t s tan wo jen n y . Uczes tn icy Ko n g res u , lek ceważąc zak az, p rzen o s zą s ię d o k o ś cio ła Ws zy s tk ich Święty ch n a d als ze o b rad y . Z Pałacu zn ik ają ws zelk ie imp rezy k u ltu raln e. Nie ma ju ż zjazd ó w, k o n feren cji, wy s taw, k o n certó w. Zamk n ięte zo s tają Ko n g res o wa i s ale wy s tawo we. Ży cie tli s ię ty lk o w b iu rach . Z Kro n ik i Pałacu , s ty czeń 1 9 8 2 ro k u : „Zało g a Zarząd u Pałacu n o wy 1 9 8 2 ro k ro zp o częła w n ieco o d mien n y ch waru n k ach p racy . Szczeg ó ln y n acis k p o ło żo n o n a zwięk s zen ie wy d ajn o ś ci p racy i p o d n ies ien ie d y s cy p lin y . Op raco wan o p lan zatru d n ien ia częś ci s łu żb tech n iczn y ch , ab y zap ewn ić p ełn e wy k o rzy s tan ie p raco wn ik ó w, k tó rzy ze wzg lęd u

n a b rak wy s taw, imp rez, o b s łu g i itp . n ie mo g ą wy k o n y wać s wo jej n o rmaln ej p racy ”. Na trzy d zies te p iętro wp ro wad za s ię g en erał Ru d o lf Dzip an o w, zas łu żo n y d la wład z d o wó d ca Wo js k a Po ls k ieg o , p ó ł Serb , p ó ł Po lak . M ian o wan o g o p ełn o mo cn ik iem min is tra o b ro n y n aro d o wej p rzy Po ls k iej Ak ad emii Nau k . Fu n k cja ta o zn acza k o mis arza wo jen n eg o o d p o wied zialn eg o za Pałac. Na p o d es tach wy żs zy ch p ięter ro zs iad ają s ię p ełn iący tam s łu żb ę u mu n d u ro wan i żo łn ierze z k ałas zn ik o wami. Ich o b ecn o ś ć p rzy g n ęb ia, ale też b u d zi ciek awo ś ć. H. i jej k o leżan k i, z b rak u in n y ch ro zry wek , o b s erwu ją p rzy b y s zy i s zy b k o zau ważają, że z ch ło p ak ami mają co ś ws p ó ln eg o : zn u d zen ie. Na k latk ach s ch o d o wy ch n ie ma o k ien . Żeb y s ię ro zru s zać, żo łn ierze wy my k ają s ię częs to n a p ap iero s a. Sp o ty k ają tam zatru d n io n e w Pałacu d ziewczy n y . Od ro zmo wy d o ro zmo wy , o d flirtu d o flirtu d wie z n ich zach o d zą w ciążę. Dzip an o w p iln u je, żeb y ws zy s tk o o d b y ło s ię jak n ależy , i n ieb awem cała p ałaco wa ad min is tracja d o s taje zap ro s zen ia n a d wa ś lu b y . Po za ty m rad o s n y m p rzery wn ik iem d o min u ją s mu tek i p u s tk a: w Pałacu , n a u licach , w s k lep ach . Zwłas zcza w s k lep ach . – Na s zczęś cie mamy n as zą Lu cy n k ę – p o cies zają s ię p ałaco wi lu d zie zamk n ięci teraz p o d czas p racy w jeg o wn ętrzach jak w s trzeżo n ej p rzez żo łn ierzy twierd zy . – Nie d a n am zg in ąć. Lu cy n k a jes t s p rzątaczk ą z trzy d zies to letn im s tażem, s amo tn ą matk ą trzech s y n ó w, d o rab ia n a ich u trzy man ie jak o b ab cia k lo zeto wa. Przed e ws zy s tk im ma s iln y ch arak ter. Do wio d ła teg o , s p rzeciwiając s ię p lan o m p ałaco wy ch związk o wcó w, k tó rzy b y ją o d ciąży ć, zap ro p o n o wali ws p an iało my ś ln ie, że p o mo g ą u mieś cić ch ło p có w w d o mu d zieck a. – J a ich u ro d ziłam i ja wy ch o wam, żeb y m miała ziemię g ry źć! – k rzy k i Lu cy n k i b y ło s ły ch ać ch y b a aż w g ab in ecie p rezes a PAN. Teraz, o d k ąd w jeg o wn ętrzu ro zs iad a s ię Dzip an o w, Lu cy n k a zag ląd a d o p o k o i i mó wi s zep tem: – Dziś s ch ab ik . I p ięk n y b o czek jak marzen ie! – To ja p o p ro s zę – d ecy d u je s ię H. – Przy jd ź d o mn ie n a d ó ł ju tro o cztern as tej. Na d o le, p rzy h o lu d źwig o wy m, za d ęb o wy mi d rzwiami z wizeru n k iem d ams k iej s y lwetk i s ą cztery k ab in y . Lu cy n k a wch o d zi p ierws za, ro zg ląd a s ię b aczn ie, ch wilę n as łu ch u jąc. Zamy k a d rzwi. Otwiera o s tatn ią k ab in ę. Na s ed es ie p rzy k ry ty m s zero k ą d es k ą s to i wag a. Ob o k leży n ó ż. Z h ak ó w zwis ają p o tężn e, wy p ełn io n e czy mś to rb y . – Pro s zę, o to s ch ab ik . – Gmera w jed n ej d ło n ią, wy d o b y wa k awał mięs a

i s p rawn ie g o p rzep o ło wiws zy , wręcza H., k tó ra n ie wierząc włas n y m o czo m n a wid o k tak cu d o wn eg o zjawis k a, wy k rztu s za ty lk o : – Sk ąd p an i to ma? – Pro s to ze ws i, k o ch an a. M am tam zn ajo my ch . Ws zy s tk o b ad an e p rzez wetery n arza. Nie mo g ę s o b ie p o zwo lić n a wp ad k ę. Na wy d atn y m ś wiń s k im u d zie o d zn acza s ię ró wn ie o k azała fio leto wa p ieczęć. – Co ś jes zcze? – mru czy p rzy miln ie Lu cy n k a. – M o że wiejs k ie mas ełk o ? J eś li p rzy n ies ies z k artk i, wy mien ię. Z Kro n ik i Pałacu , s ty czeń 1 9 8 2 : „2 3 s ty czn ia 1 9 8 2 ro k u p raco wn icy Zarząd u Pałacu p rzy s tąp ili d o Strajk u . Nie k u rs o wały Pałaco we Dźwig i”. Pras a p is ze, że to n ieo d p o wied zialn o ś ć i zag ro żen ie d la b u d y n k u . Bo co b y s ię s tało , g d y b y wy b u ch ł p o żar? Nie p o mag ały tłu maczen ia H., że żelazn ą zas ad ą b ezp ieczeń s twa w p rzy p ad k u p o żaru jes t zak az k o rzy s tan ia z win d . W h o lu g łó wn y m, n a trzy metro wej rzeźb ie Przyjaźń au to rs twa Alin y Szap o czn ik o w, p rzed s tawiającej p o ls k ieg o i rad zieck ieg o ro b o tn ik a w b raters k im u ś cis k u , ze zwin ięty m s ztan d arem, zawis a k arto n z n ap is em „Strajk ”. Czwarte p iętro n ad al jes t n ajp o p u larn iejs zy m celem p ielg rzy mek . Częs te o d wied zin y w g ab in etach Kak i i Ak i n ie wzb u d zają p o d ejrzeń . Nik t s ię n ie o rien tu je, że o b a p o mies zczen ia s łu żą za p rzech o waln ię u lo tek i g azetek n ieleg aln ie o d b ijan y ch n a p o wielaczach o raz za miejs ce s p o tk ań s o lid arn o ś cio wy ch d ziałaczy .

Jak Pałacowi szykowano nowy kostium i co z tego wynikło Wed łu g jed n ej z k s iążek czy tan y ch w tamty m czas ie p rzez H., d zieła, k tó reg o au to r n ie k ry ł fas cy n acji Pałacem o g ląd an y m co d zien n ie z b alk o n u mies zk an ia n a d ru g im p iętrze, ma b y ć tak : d eleg ató w zjazd u wy ch o d zący ch p o o b rad ach z Sali Ko n g res o wej u k atru p ią w 1 9 9 9 ro k u s p ad ające n ies p o d ziewan ie z jeg o n ajwy żs zy ch p ięter wielk ie b lo k i k amien n ej o k ład zin y . By ich p rzed ty m o ch ro n ić, w atty k ę n ad Ko n g res o wą wmo n to wan o p alis ad ę ze s talo wy ch s łu p ó w. W in n ej k s iążce p o jawia s ię p ro jek t, ab y ws zy s tk o zak o ń czy ć wielk im b alem: „Dy g n itarze. Amb as ad o r rad zieck i. I g en erało wie, g en erało wie! On i, zamach o wcy , zro b ili co trzeb a, o d jech ali – czek ają – o b s erwu jąc Pałac i… ws k azó wk i zeg ara. A tam w Pałacu b al… i k ied y wres zcie p … ln ie, p o k azać to filmem zwo ln io n y m. J ak lecą w g ó rę p o mn ik i, g en erało wie, amb as ad o ro wie, o rd ery … a n a ch mu rze wita ich J ó zef

Stalin , p atro n Pałacu … i p ro wad zi to to warzy ch o d o p iek ła! W k o tłach s mażą s ię ju ż M ark s , En g els , Len in , Tro ck i, Dzierży ń s k i, Bieru t! Czy ż n ie fan tas ty czn e?” 1 1 . W filmie k o med io wy m Rozmowy kontrolowane Sy lwes tra Ch ęciń s k ieg o n ad g ry zio n e zęb em czas u p ałaco we mu ry walą s ię w p y ł ws k u tek p o ciąg n ięcia s p łu czk i w to alecie. H. n ie d ziwi s ię więc, wid ząc, jak tłu m milicjan tó w zab ezp ieczający ch o b rad y walczy u wejś cia d o Pałacu z k ilk o ma s etk ami d emo n s tran tó w ch cący ch d o s tać s ię d o ś ro d k a. Sk an d u ją: „Ko mu n iś ci, p ijcie mlek o , b o was z k o n iec n ied alek o !”. Wewn ątrz s ala jes t wy p ełn io n a p o b rzeg i. Przy jech ało p rawie d ziewięćd zies iąt d ziewięć p ro cen t d eleg ató w. Po raz p ierws zy n ie p rzy s łu g iwała im p ięćd zies ięcio p ro cen to wa zn iżk a n a b ilety w p o ciąg ach . Nies p ełn a mies iąc wcześ n iej p rzes tała is tn ieć Po ls k a Rzeczp o s p o lita Lu d o wa, a z k o n s ty tu cji u s u n ięto frazę o k iero wn iczej ro li p artii, k tó ra w tamty m mo men cie liczy ła p o n ad d wa milio n y s to ty s ięcy czło n k ó w. Pierws zeg o d n ia, o d razu p o o twarciu o b rad , n a mó wn icę wch o d zi p ierws zy s ek retarz M ieczy s ław Rak o ws k i, ło wiąc zd ziwio n e s p o jrzen ia p arty jn y ch k o leg ó w. Sp o d ziewają s ię, że b ęd zie ch ciał s tan ąć n a czele n o weg o u g ru p o wan ia, a o n o g łas za, że rezy g n u je z u b ieg an ia s ię o p rzy wó d ztwo . Za k u lis ami, p rzy fo rtep ian ie, jed en z mło d s zy ch d ziałaczy Alek s an d er Kwaś n iews k i p rzek o n u je J ó zefa Olek s eg o , b y p rzy łączy ł s ię d o n o wo p o ws tającej p artii, k tó rej s zefem zg o d ził s ię zo s tać, jeś li b ęd zie mó g ł ws k azać s ześ ćd zies iąt o s ó b d o jej n aczeln ej rad y . Olek s y o d mawia i wy ch o d zi o ch ło n ąć, lecz g d y wraca ze s p aceru p o mieś cie, o k azu je s ię, że Kwaś n iews k i mimo s p rzeciwu zg ło s ił jeg o k an d y d atu rę. Trzecieg o d n ia, g ru b o p o p ó łn o cy , o d ś p iewu ją Międzynarodówkę i o s tatn i p ierws zy s ek retarz wy p o wiad a h is to ry czn e s ło wa: „Sztan d ar wy p ro wad zić!”. Olek s y z Kwaś n iews k im u s tawiają s ię razem p rzy fo rtep ian ie. Fo to g raf u wieczn ia tę ch wilę. H. n o tu je: „2 7 s ty czn ia 1 9 9 0 r.: W Sali Ko n g res o wej o b rad o wał XI Zjazd Po ls k iej Zjed n o czo n ej Partii Ro b o tn iczej. By ł to o s tatn i zjazd PZPR, k tó ra p rzes tała is tn ieć. 1 6 0 0 d eleg ató w p o d zieliło s ię n a d wie n o wo u two rzo n e p artie: So cjald emo k rację Rzeczy p o s p o litej Po ls k iej, n a czele k tó rej s tan ął Alek s an d er Kwaś n iews k i, i Un ię So cjald emo k raty czn ą Rzeczy p o s p o litej Po ls k iej”.

„Sztan d ar wy p ro wad zić!” Os tatn ie o b rad y Po ls k iej Zjed n o czo n ej Partii Ro b o tn iczej w Sali Ko n g res o wej.

Rzeźb a Alin y Szap o czn ik o w zn ik a z h o lu w ciąg u jed n ej n o cy . Ob ecn ie u rzęd u jący d y rek to r Sawick i p rzezn acza ją n a zło m. W p ro to k o le lik wid acy jn y m d zieło fig u ru je o b o k s ztu czn ej ch o in k i, to rb y s k ó rzan ej, s k rzy n i n a p iach i czajn ik a elek try czn eg o . Po s ąg o m zab ran o ręce i s ztan d ar, b o n ie zmieś ciły b y s ię w d rzwiach . Zd jęto też ze ś cian y mo s iężn e litery in fo rmu jące, że Pałac jes t d arem n aro d ó w, s k u to n ap is „Stalin ” z in s k ry p cji n a k s ięd ze trzy man ej p rzez k amien n eg o ro b o tn ik a p rzy wejś ciu d o Ko n g res o wej. Fo n tan n ę, s łu żącą p o d czas zak rap ian y ch imp rez za k ąp ielis k o d la s o cjalis ty czn y ch elit, też p o cięto i wy wiezio n o , jej miejs ce zajął – p o n o ć n ajwięk s zy n a ś wiecie – s tó ł d o g ry w ru letk ę. Ks ięg o wy (n iech s p o czy wa w s p o k o ju ) czu łb y s ię tu taj jak w raju . Sala Dzierży ń s k ieg o zmien ia p atro n a – b ęd zie n im Starzy ń s k i. J ed n o z p o mies zczeń n a p arterze, w k tó ry m z in icjaty wy H. p o ws tała k ied y ś o s o b n a ek s p o zy cja p amiątek p ałaco wy ch , zo s tało wy n ajęte n a d y s p o zy to rn ię PKS. Kiero wcy ws tawili d o wn ętrza k u ch en k i, wciąż wch o d zo n o , wy ch o d zo n o , n ik t n ie p iln o wał

zb io ró w. Wielk i k lu cz d o Pałacu zd o b n y w p o ls k ą i rad zieck ą flag ę – p erła k o lek cji – zag in ął b ezp o wro tn ie. Kto ś ch ciał też wy rzu cić p o s ążek p rzed s tawiający Lwa Ru d n iewa, p ro jek tan ta Pałacu . Lek k i, wy k o n an y z g ip s u i p o malo wan y n a zło to . H. p rzemy ca g o d o p o k o ju i u k ry wa w s zafie. Plac p o d Pałacem zamien ia s ię w wielk i b azar. Zak iełk o wał n iewin n ie – k ilk o ma łó żk ami p o lo wy mi ro zło żo n y mi o d s tro n y Alej J ero zo lims k ich p rzez p rzed s ięb io rcze jed n o s tk i o feru jące tan io wars zawiak o m to war n ied o s tęp n y we wciąż jes zcze p ań s two wy ch s k lep ach . Sto p n io wo s tan o wis k p rzy b y wa. Op ró cz Po lak ó w zjawiają s ię Ro s jan ie i Ru mu n i. Niep lan o wan a, n awars twiająca s ię s p o n tan iczn ie p lątan in a b u d , b las zak ó w n azy wan y ch „s zczęk ami”, s to lik ó w i łó żek p o lo wy ch z ro zmaity m to warem ro zras ta s ię co d zien n ie, zag arn ia co raz więk s ze p o łacie p lacu i s ąs ied n ich u lic, jak d żu n g la, k tó ra zn alazła d o g o d n e waru n k i ro zwo ju . Po d jej n ap o rem zn ik a o k alająca p lac zieleń , ro zd ep tan e zo s tają trawn ik i, p o k tó ry ch walają s ię ś mieci, za to alety s łu żą d rzewa i k rzewy . Nik t n ie p ro tes tu je, s k o ro u s tó p Pałacu mo żn a d o s tać ws zy s tk o , czeg o d u s za zap rag n ie: o d ży letek i g arn k ó w, p o p rzez wy twarzan e w p o d miejs k ich s zwaln iach p o d ró b k i mark o wej o d zieży i g ó rs k ie b u ty w d u ży ch ro zmiarach , p o n ajp rawd ziws zą b ro ń . Wo ln y h an d el k witn ie w n ajlep s ze, b o k u p cy n ie p łacą za u ży tk o wan ie p lacu . Wład ze miejs k ie ro b ią rab an , ale u zy s k an ie p raw d o g ru n tu zajmu je p ięć lat. Ty mczas em s zu k ają p o ś red n ich ro związań . Ok azu je s ię jed n ak , że u two rzo n e n ap ręd ce s p ó łk i, k tó re mają p o b ierać o p łaty o d h an d lu jący ch , więk s zo ś ć k wo ty zatrzy mu ją we włas n ej k ies zen i, o d d ając mias tu marn e p ro cen ty , a s p rzed awcy n ie zamierzają p rzen ieś ć s ię d o p o rząd n iejs zy ch h al p ro p o n o wan y ch p rzez u rzęd n ik ó w. Trzeb a czło wiek a d o zad ań s p ecjaln y ch , k tó ry zd y s cy p lin u je targ o wis k o i zmu s i je d o o p łacan ia h araczu , b y trafiał w cało ś ci d o miejs k iej k as y . Dy rek to r Sawick i zd aje s ię d o b rze p o jmo wać wy zwan ia n o wy ch czas ó w. Zo s taje mian o wan y p ełn o mo cn ik iem d o s p raw p lacu . Przek o n u je k u p có w, b y p łacili za d zierżawę teren u , a za częś ć ś ro d k ó w u zy s k iwan y ch d zięk i zarząd zan iu b azarem ch ce n ad ać Pałaco wi b las k , b y g o d n ie p rezen to wał s ię w n o wy ch czas ach . Lo k ato ró w g mach u d zieli n a trzy k ateg o rie, k ażd ej p rzy p o rząd k o wu jąc in n ą wy s o k o ś ć czy n s zu . In s ty tu cje two rzące to żs amo ś ć Pałacu : Pałac M ło d zieży , teatry , M u zeu m Tech n ik i, Un iwers y tet Wars zaws k i i b ib lio tek a PAN, mają p łacić min imaln ą s tawk ę. Po ls k a Ak ad emia Nau k i in n e u lo k o wan e tu o rg an izacje – n ieco wy żs zą, a n ajwy żs zą – k o mercy jn e firmy wy n ajmu jące p ałaco we p o mies zczen ia n a b iu ra.

H. p atrzy , jak ro b o tn icy d emo n tu ją w b iu rach p lafo n y ze s ztu czn y ch two rzy w, zas tęp u jąc je ży ran d o lami z mo s iąd zu i s zk ła. Zn ik ają s tare win d y z o k lein ą z k au k as k ieg o o rzech a, d o k tó ry ch żad n a fab ry k a n ie p ro d u k u je ju ż częś ci, więc rep ero wan o je włas n y mi s iłami, p o zwalając d o ro b ić p ałaco wy m mech an ik o m. Zamias t n ich mo n to wan e s ą n o wo czes n e, p ro d u k cji au s triack iej, p ęd zące z p ręd k o ś cią s ześ ciu metró w n a s ek u n d ę. Pary s zu k ające u s tro n n eg o miejs ca mu s zą b ard ziej n iż d o tąd mieć s ię n a b aczn o ś ci, b o w n iek tó ry ch to aletach z p o lecen ia d y rek to ra p o jawiają s ię lu s trzan e lis twy s u fito we p o zwalające o b s łu d ze o b s erwo wać z zewn ątrz, co s ię d zieje w k ab in ach , tak że zres ztą wy p ięk n io n y ch : wy s zczerb io n ą b iałą g lazu rę wy p ierają h is zp ań s k ie k afelk i, wy mien ian a jes t armatu ra. Warto wn icy p atro lu jący p lac d o s tają w wy p o s ażen iu lo rn etk i i u rząd zen ia n azy wan e p ag erami, o s tatn i k rzy k tech n ik i. Gd y k tó ry ś z p iln u jący ch d o s trzeg a z wy żs zej k o n d y g n acji o b y watela p rzemierzająceg o ch wiejn y m k ro k iem p ark n a d o le, d aje s y g n ał k o leg o m s to jący m n a p lacu , żeb y zajęli s ię d elik wen tem. Ale n ie ws zy s tk o id zie zg o d n ie z p lan em. W b iu rze zarząd u zn ó w p o jawia s ię k o n tro la. Urzęd n ik o m n ie p o d o b ają s ię częs te wy jazd y zag ran iczn e, p o d czas k tó ry ch zało g a Pałacu p o d g ląd a ro związan ia s to s o wan e n a Zach o d zie, b y p rzen ieś ć je n a k rajo wy g ru n t. Dy rek to r d o s taje g ratu lacje za p rzed s ięb io rczo ś ć, p o d zięk o wan ia za s u k ces y w zarząd zan iu i wy p o wied zen ie. Nied łu g o p o tem n a b iu rk u H. ląd u je p ap ier z p ieczątk ą. „Przed jed n o s tk ą o rg an izacy jn ą, w k tó rej p an i jes t zatru d n io n a, s to ją zad an ia, k tó re wy mag ają n o wo cześ n iejs zy ch tech n ik b iu ro wy ch ”. – Lik wid acja s tan o wis k a p racy . M o że p an i p rzejś ć n a u mo wę-zlecen ie. M am d la p an i ciek awe zad an ie: p ro wad zen ie k ącik a k o res p o n d en cji z in tern au tami, n azwiemy g o „Pan i H. o d p o wiad a” – p ro p o n u je n o wy s zef, n azy wan y teraz p rezes em. H. u ś wiad amia s o b ie, że s p ęd ziła w Pałacu trzy d zieś ci p ięć lat i zap ełn iła czterd zieś ci s ied em to mó w. Ty le g ad an ia, ty le p is an ia – i ws zy s tk o n a ś mietn ik .

Historia, która się nie kończy Wy b ro n ili ją d zien n ik arze. Od k ąd n as tała wo ln a p ras a, a o n i d o wied zieli s ię, że H. d o k u men tu je p ałaco we ży cie, p rzy ch o d zili co raz częś ciej. Lu b iła ich , ch o ć p y tali wciąż o to s amo . Z Kro n ik i Pałacu , 1 4 k wietn ia 1 9 6 7 ro k u : „Ko n cert Ro llin g Sto n es . Tłu my mło d zieży s ztu rmo wały wejś cia. Po ro zb ijan o

k an d elab ry , s zk lan e g ab lo ty , s to łeczn a milicja u ży ła armatk i wo d n ej”. – M u s zę co ś n ap is ać o Pałacu . Ko n cert to d o b ry tro p . Sk ak ała p an i n a s cen ie? – Nie p rzep ad ałam za tak ą mu zy k ą. Wo lę s o p ran k o lo ratu ro wy , zwłas zcza w wy k o n an iu Bo g n y So k o rs k iej. – Ale s zaleń s two p o d czas k o n certu b y ło ? – Ows zem, mary n ary latały . Pamiętała d o b rze wy s tęp Sto n es ó w z k wietn ia 1 9 6 7 ro k u , p o d czas k tó reg o b lis k o d zies ięć ty s ięcy fan ó w walczy ło p rzed wejś ciem z M ilicją Ob y watels k ą i wo js k iem, u ży wający mi armatek wo d n y ch i wo zó w o p an cerzo n y ch , i jak p o wy s tęp ie czło n k o wie zes p o łu , wzb u rzen i ty m, co wid zą n a u licach , ro zd awali zab ran e z h o telu win y lo we p ły ty , rzu cając je w tłu m. Ale ile razy mo żn a p o wtarzać d zien n ik arzo m, że jes zcze lep iej zap amiętała rewię Dan u ty Rin n , k tó rej p ies n ie ch ciał zaczek ać n a s wą p an ią za k u lis ami i merd ając o g o n em, wy b ieg ł d o n iej n a s cen ę? Wid o wn ia zareag o wała b u rzą o k las k ó w. Alb o wy s tęp M arlen y Dietrich . W czas ie wy s tęp u o b rzu co n o ją jajk ami z g ó rn ej lo ży . Sp rawcą b y ł fo to g raf, k tó reg o zd jęcia tak n ie s p o d o b ały s ię arty s tce, że wcześ n iej p o d arła je w o b ecn o ś ci au to ra. Gd y s tarto wał J azz J amb o ree – p o czątk o wo w d rewn ian y m b arak u p rzy p lacu Defilad s łu żący m k ied y ś b u d o wn iczy m Pałacu , a p ó źn iej p rzemian o wan y m n a Klu b Stu d en tó w Po litech n ik i Wars zaws k iej „Sto d o ła” – b y ła jes zcze za mło d a. Zres ztą jazz też jej n ie p o ry wał. Co in n eg o p o p is y wo k aln e n ieg d y s iejs zej p o d o p ieczn ej H. z h arcers twa, d ru h n y Ewy Bem.

„M ary n ary latały ”. M ick J ag g er z zes p o łem Th e Ro llin g Sto n es p o d czas s ły n n eg o k o n certu w Ko n g res o wej, 1 3 k wietn ia 1 9 6 7 .

Han n a Szczu b ełek z ło p atą zamu ro wan ą̨ w ś cian ie Sali Ko n g res o wej p rzez rad zieck ich b u d o wn iczy ch i o d n alezio n ą p o d czas remo n tu .

– Wiele lat wcześ n iej ś cięły ś my s ię, g d y ch ciałam n au czy ć s wo ją d ru ży n ę p io s en k i lu d o wej o ch arak terze p atrio ty czn y m. On a o d mó wiła ś p iewan ia, b o p io s en k a b y ła za mo n o to n n a, ja w zło ś ci p o wied ziałam jej, że mo że i zn a s ię n a mu zy ce, ale p io s en k ark ą n ig d y n ie b ęd zie, b o ma n is k i i ch ry p liwy g ło s . Kilk ak ro tn ie o k las k iwałam ją p o tem w Ko n g res o wej. – M o że więcej an eg d o t, ciek awo s tek ? – d o ciek ają d zien n ik arze. – Co ś ze s tary ch wy cin k ó w? O, tu taj, w k ro n ice z 2 2 wrześ n ia 1 9 6 0 ro k u jes t n ap is an e: „W s ali Teatru Dramaty czn eg o o d b y ł s ię p o k az mo d y rad zieck iej. M o d elk i zap rezen to wały p u b liczn o ś ci mo d ele jes ien n o -zimo wy ch s u k ien ek , k o s tiu mó w i o k ry ć n a s ezo n 1 9 6 0 /1 9 6 1 . Org an izato rami imp rezy b y ły M o d a Po ls k a i M o s k iews k i Do m M o d y ”. A p o k az mo d y Dio ra, jed y n y w Po ls ce, jak i o g ląd an o w Ko n g res o wej p ięć lat p ó źn iej? „Zo b aczy my p rzes zło 1 3 0 mo d eli, całą k o lek cję n a ws zy s tk ie p o ry d n ia, k tó rej łączn y k o s zt wy n o s i 2 5 0 ty s . d o laró w i k tó rej wy p o s ażen ie wy mag ało 6 0 ty s . g o d zin p racy – zap o wiad ały g azety . – Sąd ząc p o k ilk u mo d elach , zap rezen to wan y ch n a k o n feren cji p ras o wej, ci, k tó rzy zd o b y li b ilety n a p o k azy w d n iach 4 i 5 b m., n ie zo s tan ą zas zo k o wan i n ad miarem d ziwactw i ek s trawag an cji” 1 2 . – Przecież my , p raco wn icy , n ie u czes tn iczy liś my w tak ich wy d arzen iach , p o d o b n ie jak w zjazd ach p artii. Ws tęp n a n ie b y ł ty lk o d la g o ś ci, zres ztą n ie b y le jak ich – d la wy b rań có w. – J ak ieś in n e wy s tęp y p an i p amięta? – n ie d ają za wy g ran ą. – Przecież teg o b y ło tu taj ty le, że mo żn a b y zap ełn ić całą k s iążk ę telefo n iczn ą! J an Kiep u ra, Yv es M o n tan d , J u liette Greco , Ella Fitzg erald , Pau l An k a, Ch arles Azn av o u r, Eric Clap to n , Elto n J o h n , Ałła Pu g aczo wa, J u lio Ig les ias , Ces ária Év o ra… Po d o b n ie jak n azwis k ami g o ś ci, k tó rzy o d wied zili Pałac. Najb ard ziej s y mp aty czn y b y ł J u rij Gag arin . M iał miły u ś miech . Zjawił s ię w Pałacu 2 1 lip ca 1 9 6 1 ro k u , żeb y o two rzy ć wy s tawę o s o b ie, zaty tu ło wan ą, a jak że, Pierwszy człowiek w kosmosie. Wy jech aliś my win d ą n a taras trzy d zies teg o p iętra. Tam zu p ełn ie in aczej s ły ch ać mias to , Wars zawa s zu mi, jak b y b y ła mo rzem. Pamiętam, jak g o ś ć wy ch y la s ię p rzez b arierk ę i mó wi d o s ieb ie p ó łg ło s em: „Ale tu d alek o o d ziemi”.

1 J an Brzech wa, Pałac Kultury, „Sto lica”, 1 5 s ierp n ia 1 9 5 2 . 2 Pałac Kultury i Nauki im. Stalina, o p rac. J an J aco b y i Zy g mu n t Wd o wiń s k i, Wars zawa:, Wy d awn ictwo Sp o rt i Tu ry s ty k a, 1 9 5 5 , s . 1 7 . 3 Tamże. 4 Han n a Szczu b ełek , Mój ślub z Pałacem, n iep u b lik o wan y mas zy n o p is , s . 2 3 . 5 Kro n ik a Pałacu Ku ltu ry i Nau k i, t. 1 . 6 Han n a Szczu b ełek , Mój ślub z Pałacem, d z. cy t., s . 8 1 . 7 Krzy s zto f Kąk o lews k i, Pałac Kultury i Nauki, Wars zawa: Wy d awn ictwo Arty s ty czn o Graficzn e, s tro n y n ien u mero wan e, b rak d aty . 8 Han n a Szczu b ełek , Mój ślub z Pałacem, d z. cy t., s . 2 7 . 9 Sławo mir Olzack i, Kongres na Titanicu, „Po lity k a”, 1 6 g ru d n ia 2 0 0 6 . 1 0 Tamże. 1 1 Ed ward Red liń s k i, Krfotok, Wars zawa: M u za, 1 9 9 9 , s . 2 2 0 . 1 2 „Ży cie Wars zawy ”, 3 g ru d n ia 1 9 6 0 .

Więcej n a: www.eb o o k 4 all.p l

6. Środek świata Paźd ziern ik o wy wto rek jes t p o g o d n y , ale w rad iu i g azetach zap o wiad ają ju ż, że d ru g a p o ło wa mies iąca p rzy n ies ie ch ło d y i d es zcze. Na razie n ie ma n awet mg ły , z trzy d zies teg o p iętra wid ać d o s k o n ale całą Wars zawę. Wy jech ał n a taras win d ą i p atrzy . M ars załk o ws k ą i Alejami ciąg n ą czerwo n e tramwaje, międ zy n imi n ieliczn e s amo ch o d y . Wo k ó ł p rzejś ć – lu d zie, n ie więk s i o d k lek s ó w n a p ap ierze. Od ws ch o d u , n a p ierws zy m p lan ie, ma p rzed s o b ą p u s tą p o łać p o zb u rzo n y m mieś cie, z p rzy k lejo n y m d o M ars załk o ws k iej p o jed y n czy m p artero wy m b u d y n k iem. Na d ziałce, g d zie k ilk a lat p ó źn iej s tan ą ro tu n d a PKO i b u d y n ek Cen trali Han d lu Zag ran iczn eg o – wy k o p y . Nap rzeciw, p o d ru g iej s tro n ie Alej, s terczy p rzed wo jen n y o s tan iec, k amien ica Bau erfein d a z ch arak tery s ty czn y m malu n k iem n a o s amo tn io n ej ś cian ie (czek a ją jes zcze jak ieś d wad zieś cia lat ży cia). Za b iu ro wcami Kru czej p an o ramę zamy k a wiś lan y b rzeg . Wieje. M o żliwe, że p atrzy jes zcze p rzez ch wilę, jak b y zas tan awiając s ię, czy zab rać ten wid o k ze s o b ą. Od b eto n u w d o le o d d ziela g o jed y n ie b arierk a. Wy s tarczy s tan ąć n a g zy ms ie p o jej d ru g iej s tro n ie i mo cn iej s ię p rzech y lić. Sk acze. Na p ewn o n ie jes t Fran cu zem, jak p o d ają n iek tó re źró d ła. Fran cu z, tu ry s ta n azwis k iem Pau l Kev erman , s k o czy też w p aźd ziern ik u , ale s ied em lat p ó źn iej, i p o p rzed zi g o jes zcze k ilk u Po lak ó w. Gd y b y Fran cu z zamias t Pałacu wy b rał wieżę Eiffla, p ary s k ie g azety o p is ały b y g o d o k ład n ie, p o d ając n azwis k o , ry s o p is , o k o liczn o ś ci i p rzy czy n y wy p ad k u . In n y ch tak s amo . W Wars zawie, jeś li k tó ry ś z n ich miał n ad zieję, że p o ś miertn ie zn ajd zie s ię n a czo łó wk ach , my lił s ię. Ten p ierws zy , w 1 9 5 8 ro k u , d o s taje zaled wie d wa zd an ia d ro b n y m d ru k iem n a miejs k iej k o lu mn ie „Ży cia Wars zawy ” z d atą 1 5 p aźd ziern ik a, w ru b ry ce„W rep o rters k im s k ró cie” p o ś więco n ej wy p ad k o m: „Z 3 0 p iętra PKiN s p ad ł mężczy zn a lat 3 5 . Po n ió s ł ś mierć n a miejs cu ” 1 . No tk a s ąs iad u je z in fo rmacją o trzech zd erzen iach s amo ch o d o wy ch o d n o to wan y ch w ty m s amy m d n iu p rzez Ko men d ę Ru ch u M O, w k tó ry ch jed n ak o fiar n ie b y ło .

Tu ry s tk i o g ląd ające p an o ramę Wars zawy z taras u wid o k o weg o n a 3 0 . p iętrze, 1 9 6 2 ro k . Gd y b y k tó raś ch ciała w d es p eracji rzu cić s ię w d ó ł, wy s tarczy ło b y p rzech y lić s ię p rzez n iezab ezp ieczo n ą b alu s trad ę.

W „Ex p res s ie Wieczo rn y m” z teg o d n ia i n as tęp n y ch – an i s ło wa. W s p rawie Pałacu d zien n ik arze d o n o s zą jed y n ie, że z Wro cławia p rzy jad ą d o ń n a wy s tawę d wa s tare d y liżan s e p o czto we. W o g ło s zen iach d ro b n y ch : Zag in ął p ek iń czy k , o d p ro wad zić za n ag ro d ą n a Ws p ó ln ą 5 4 A. W p o wiecie Garwo lin mo to cy k lis ta zab ił n a d ro d ze ro werzy s tę. „Try b u n a Lu d u ” n a p ierws zej s tro n ie p u b lik u je ty lk o wid o k n a Pałac. Po d p is : „Tak ieg o zd jęcia Wars zawy jes zcze n ie wid zieliś cie. Zo s tało o n o wy k o n an e z taras u Gran d Ho telu p rzy u licy Kru czej” 2 . Są jes zcze u s tn e p rzek azy . Po n o ć p ierws zy p rzy jech ał d o s to licy z M iń s k a M azo wieck ieg o . Po d o b n o zwario wał; miał d o ś ć s y s temu . Ty le że wed łu g tej wers ji miał s tan ąć n a taras ie n ie w 1 9 5 8 ro k u , lecz d wa lata wcześ n iej. Wted y żad n eg o

s k o k u z trzy d zies teg o p iętra Pałacu n ie o d n o to wan o , zres ztą wch o d ziło s ię tam g ru p o wo , za p rzep u s tk ami. M iał też ro zp o cząć s erię ty ch , co u tracili wiarę w p rawd ziwy s o cjalizm: czterech mężczy zn w ś red n im wiek u , jed en za d ru g im, co k ilk a mies ięcy . J ed n ak k o lejn y , czterd zies to s ied mio letn i, wy s k o czy ł d o p iero 2 5 wrześ n ia 1 9 6 2 ro k u . M o że mieli zu p ełn ie in n e p o wo d y . Niezależn ie o d n ich n a p ewn o n ik t s ię n ie d ziwił, d o wied ziaws zy s ię, co zro b ili. By ło p rzecież jas n e, że Pałac p rzy ciąg a.

Indyjski grobowiec J ak o ś w ty m s amy m czas ie p rzy ch o d zi też p ierws zy lis t (p is o wn ia o ry g in aln a). „Do Up rzejmeg o Rząd u Pałacu Ku ltu ry J a Leo n Sy n Stwó rcy Piers zeg o Pis zę d o Was d o Rząd u Prawd ziweg o Wielk i mąciciel całą k u lę ziems k ą p rzewró ci Bo ju ż n as tały czas y w p ełn i” 3 „Up rzejmy Rząd zie!”, zaczy n a s wą k o res p o n d en cję J an z Os tro ws k a w p o wiecie No wy Targ , i d alej ju ż b ez zb ęd n y ch k u rtu azji p rzech o d zi d o rzeczy : „Po mó ż mn ie, b o s ąs iad zajął mn ie mied zę, a jak em s ię b u d o wał to o n i jeg o s tara s y p ali mn ie s ó l i cu k ier d o cemen tu . Nimam p ien ięd zy n a s ąd an i n ie wiem jak s ię p ro wo czy ć. A ws zy s tk o b ez to co mo je o wce wy żarli mu tro ch ę trawy z o g ro d a. Po mo żcie mi i u s tatk u jcie Walen teg o ” 4 . „M ies zk ań cy Wars zawy ” zg łas zają, że mło d zież ze s zk ó ł n a u licy Gro ch o ws k iej ch o d zi p o u licy b ez p alt. W związk u z ty m „my , cała Wars zawa, k lęk amy p rzed Wami (… ) i p ro s imy o u ch walen ie p o d atk u 5 p ro c. wy n ag ro d zeń n a fu n d u s z b ezro b o cia d la ws zy s tk ich p o s zu k u jący ch p racy o d 1 6 lat d o 7 0 lat” 5 . Są p recy zy jn i: p ięćd zies iąt p ro cen t ws p o mn ian eg o zas o b u ma trafić n a p ó łetaty d la mło d zieży . „Od mo wn a o d p o wied ź s p o wo d u je wo jn ę d o mo wą lu b b o mb y p ó łato mo we n a Wars zawę” 6 . An n a z Ols zty n a zwraca s ię z in n ą p ro ś b ą, d la n iej b ard zo ważn ą. Otó ż p o o b ejrzen iu w telewizji p ro g ramu d o ty cząceg o Pałacu p o my ś lała, że mo że jeg o p raco wn icy zn ają k o g o ś , k to „jes t zach wy co n y jezio rami, czy s ty m p o wietrzem, lu b

ma ro d zin ę czy jak iś b izn es w Ols zty n ie” 7 . Rzecz w ty m b o wiem, że An n a k o n ieczn ie mu s i zamien ić s ię n a mies zk an ie z Ols zty n a d o Wars zawy – „wy n ik n ęła tak a n iep rzewid zian a s y tu acja” 8 . Gd y b y więc u d ało s ię wy s tawić p ro ś b ę An n y w p ałaco wej g ab lo tce, p rzeczy tało b y ją s p o ro o s ó b i mo że jak aś s ię s k u s i. An n a p rzep ras za za ś miało ś ć, z g ó ry d zięk u je i ży czy Wes o ły ch Świąt (Wielk an o cn y ch ). J erzy z Gd ań s k a też jes t k o n k retn y : p o zd rawia „Zało g ę Pałacu i Ob y watela Dy rek to ra” 9 i in fo rmu je, że b ęd zie s ię s tres zczał. Ch ciałb y mian o wicie s ię d o wied zieć, czy „d la celó w zd ro wo tn y ch ” 1 0 mó g łb y o trzy mać zak watero wan ie w Pałacu imien ia Stalin a. Po n ieważ za k ilk a d n i wy jeżd ża „n a Fu n d u s z Wczas ó w Praco wn iczy ch ” d o Szczy rk u , p ro s iłb y o „o d wro tn ą o d p o wied ź d o 1 5 -g o X-g o mies iąca” 1 1 . Co is to tn e, n ie jes t d armo zjad em i w zamian za zak watero wan ie w Pałacu mo że wy k o n y wać „czy n n o ś ć s trażn iczą lu b in n ą, k tó rą Pałac mu zleci” 1 2 . Natu raln ie, o d p łatn ie. J erzy Pałac zn a, b y ł w n im z wizy tą – o ile g o p amięć n ie my li – ch y b a z d zies ięć razy . „Ale n ie mo g łem n ic s ię d o wied zieć, p o n ieważ ws zy s cy s tali p o ży wn o ś ć w k o lejce, a Tro jk a b y ła n ieczy n n a, a ws zy s cy p o ru s zali s ię n a g ło d n o , tzw. źle i p ili h erb atę g o to wan ą o tro p ik ciep ło cie – n ie d o p rzy jęcia” 1 3 . J erzy p o czu ł s ię aż w o b o wiązk u wy s łać lis t d o s y n a, że w Pałacu d zieje s ię źle. Ch ęć p o d jęcia zatru d n ien ia zg łas za też Wan d a, p is ząca z zag ran icy – lis t n ad s zed ł w k o p ercie z cien k ieg o p ap ieru z k o lo ro wą o b wó d k ą. Oferu je p racę, a n awet wy s zczeg ó ln ia p o s ad y , jak ie ją in teres u ją: „1 . g o n iec o s o b is ty Sek retarza Gen eraln eg o , 2 . p raco wn ik ry czałto wy , 3 . Ch eff o f Secu rity Serv ice o f Po lan d , 4 . ws p ó łp raco wn ik TVP (g o n iec s amo d zieln y )” 1 4 . Z Pło ck a n ap ły wa „żąd an ie o u k aran ie n ało g o weg o alk o h o lik a lecząceg o s ię k ied y ś w p o rad n i p rzeciwalk o h o lo wej” 1 5 . Z Piły – d la o d mian y – k o mu n ik at, że n ad awca ma d o s p rzed an ia „cen n e rzeczy o wy s o k iej warto ś ci za o k o ło p ó ł milio n a zło ty ch . J ak rzeczy p ałaco we, k o ś cieln e lu b mu zealn e” 1 6 . Od ren cis ty z Częs to ch o wy – p ro ś b a o „p o mo c w u zy s k an iu fo ld eru p ro mu jąceg o p ięk n o d o s to jn eg o J u b ilata” 1 7 . Z Ząb k o wic Śląs k ich – o ad res d o ONZ, p o n o wn ie, g d y ż p o p rzed n i lis t „d o s tał s ię w ręce jak ieg o ś p s y ch iczn ie ch o reg o referen ta”. „Nie d ziwi mn ie, że Wy tak ich p s y ch iczn ie ch o ry ch referen tó w u trzy mu jecie. Cała was za s o cjalis ty czn a mło d zież jes t ch o ra p s y ch iczn ie” 1 8 – g rzmi n ad awca. „Co za d zicz b ezcześ ci p o mn ik Wito s a!” 1 9 – zau waża n ieco b ez związk u z Pałacem „Przeciętn y

Ob y watel”. M ies zk an k a Wro cławia ś le p ro ś b ę „o załatwien ie ak cji ś p iewu i g wizd an ia” 2 0 o raz d o łącza d wa s wo je zd jęcia, o b a w n eg liżu , z ad n o tacją: „Pro s zę to p rzero b ić n a ś p iew i jazd y ” 2 1 . „Ob s erwato r” z k o lei p o ś więca całą ty rad ę – s p is an ą n a jed n ej k artce wy rwan ej z zes zy tu w k ratk ę – arty s to m wy s tęp u jący m w Ko n g res o wej i p ałaco wy ch teatrach : „Najwięk s ze g łu p k i i g łu p o le to s ą arty ś ci. Patrząc s ię n a małp ę i o s ła, jed en mian o wn ik zalicza s ię z całą s łu s zn o ś cią d o tej g ru p y . (… ) Sweg o czas u jed en Pan p o wied ział id ąc d o Teatru : tu s ię o d b y wają n ajwięk s ze b ru d y -p lu g as twa i h ań b y . Ko b iety -arty s tk i to elemen t ś wiń s twa ś wiata, to jes t p ad lin a ś mierd ząca, w tej g ru p ie jes t wy k o ś lawien ie ró żn y ch o d ch y leń , zwierzęcy ch zach cian ek . (… ) O cześ ć wam, g łu p k i i g łu p o le, d o k ład n ie d o s zp ik u k o ś ci was zn am” 2 2 . Po etk a (lis t b ez p o d p is u ) n ie ch ce n iczeg o . Najwy raźn iej wy s tarcza jej, że p o d zieliła s ię wiers zem: „Od s amej Wars zawy d o s amej Szp ro tawy J ed n o s erce b ije o n as zej Wars zawie Wars zawa jes t p ięk n a ze s wo im wid o k iem! Gd zie Wis ła p rzep ły wa malo wn iczy m k ro k iem, I Pałac Ku ltu ry Trzy d zies to p iętro wy M y s ię rad u jemy jes t n as zy m s y mb o lem” 2 3 . Zaad res o wała g o : „Pałac Ku ltu ry , In d y js k i Gro b o wiec u zb ieg u u lic Zieln a, Wielk a, Zło ta, Ch mieln a, Ślis k a, Aleji J ero zo lims k ich ” 2 4 . Ko res p o n d en cja ad res o wan a jes t ró wn ież d o : Dy rek cji PKiN w Wars zawie (z d o p is k iem: „o p łaci o d b io rca”), Pań s two weg o Pałacu Ku ltu ry , J eg o Wy s o k o ś ci Prezy d en ta, Naczeln ej Ad min is tracji, Referatu Lis tó w lu b Arch iwu m w Pałacu Ku ltu ry . Są jed n ak i tacy , k tó rzy jak o o d b io rcę ws k azu ją Cen traln ą Rad ę Związk ó w Zawo d o wy ch w Sali Ko n g res o wej, Pierws zeg o Sek retarza Bo les ława Bieru ta, M in is ters twa Ku ltu ry i Sztu k i alb o p rezes a Po ls k iej Ak ad emii Nau k . Sło wem – s ied zib ę Wład zy Najwy żs zej.

Oś z kosmosu – Pałac mo żn a trak to wać jak o s y mb o liczn y ś ro d ek ś wiata – mó wi Zb ig n iew Ben ed y k to wicz, an tro p o lo g k u ltu ry , k iero wn ik Zak ład u An tro p o lo g ii Ku ltu ry , Filmu i Sztu k i Au d io wizu aln ej w In s ty tu cie Sztu k i PAN. – Ale to ty lk o jed n a

z in terp retacji. Ten b u d y n ek s k u p ia w s o b ie mn ó s two s p rzeczn y ch tro p ó w. Ach ilp a, jed n o z au s tralijs k ich p lemio n Aru n tó w, s tawia p o ś ro d k u wio s ek s łu p y wy zn aczające ś ro d ek , o ś ich ś wiata (ax is mu n d i). An tro p o lo d zy i s o cjo lo d zy zajmu jący s ię Pałacem o d wo łu ją s ię zwy k le n ajp ierw d o zn an eg o filo zo fa relig ii M ircei Eliad eg o , k tó ry s łu p y te o p is ał. On e też o rg an izu ją też ś wiat, p rzy s p o s ab iają o k o licę d o zamies zk an ia, d zięk i n im ch ao s zmien ia s ię w p o rząd ek . Pierws zy tak i s łu p miał p o ch o d zić o d is to ty b o s k iej o imien iu Nu mb ak u la, k tó ra s two rzy ła ich p rap rzo d k a: „Z p n ia d rzewa g u mo weg o Nu mb ak u la u czy n ił ś więty s łu p (k au waau wa), a n amaś ciws zy g o k rwią, ws tąp ił n ań i zn ik n ął n a wy s o k o ś ciach ” 2 5 . Czło n k o wie p lemien ia n ie ro zs tawali s ię ze ś więty m s łu p em n awet p o d czas węd ró wek , a jeg o złaman ie o zn aczało k atas tro fę, k o n iec ś wiata i p o wró t d o ch ao s u . Eliad e d o wo d zi, że p o d o b n e ws zech ś wiato we s łu p y , k o s miczn e k o lu mn y , g ó ry czy też d rab in y łączące n ieb o i ziemię, k tó ry ch p o d s tawa zan u rzo n a jes t w „d o ln y m ś wiecie”, u to żs amian y m z p iek łem, wy s tęp u ją w wielu in n y ch k u ltu rach : mity czn a „Gó ra Kraju ” w M ezo p o tamii, g ó ra M eru w In d iach , g ó ra Garizim w Pales ty n ie, k tó ra jak o n ajwy żej p o ło żo n a n ie zo s tała zalan a p rzez p o to p , ś wiąty n ia Kaab a w M ek ce w trad y cji mu zu łmań s k iej („Gwiazd a Po larn a d o wo d zi, że zn ajd u je s ię o n a n a wp ro s t ś ro d k a n ieb a” 2 6 ), a w ch rześ cijań s k iej – k rzy ż n a Go lg o cie. Pałac, zg o d n ie z in ten cjami jeg o twó rcó w, wp is u je s ię w s ch emat „ś więteg o s łu p a”, d o wo d zi Elżb ieta Przy b y ł z In s ty tu tu Relig io zn aws twa Un iwers y tetu J ag iello ń s k ieg o . Nie jes t zwy k łą b u d o wlą, ale „miejs cem, k tó re miało s tać s ię zaczątk iem n o weg o , id ealn eg o mias ta” 2 7 , wzo rco wej s to licy k raju s o cjalis ty czn eg o . To ro d zaj ś wieck iej k ated ry s y mb o lizu jącej n o we id ee, a tak że wzo rzec p ięk n a. Czy an alizu jąc mity związan e z „k o s miczn ą o s ią”, d a s ię ro zk o d o wać p ałaco wy s zy fr? – Ob awiam s ię, że n ie, ma zb y t wiele zn aczeń , i właś n ie to jes t w n im n ajciek aws ze – mó wi Zd zis ław Ben ed y k to wicz. – Na ty m p o leg a is to ta s y mb o lu . Nau k o wcy jed n ak p ró b u ją. J ak zau waża Zu zan n a Gręb eck a, an tro p o lo g z In s ty tu tu Ku ltu ry Po ls k iej Un iwers y tetu Wars zaws k ieg o , ju ż s ame p o czątk i Pałacu o tacza mis ty czn a au ra. Nie p o ws tał w miejs cu p rzy p ad k o wy m, lecz zb u d o wan o g o n a „wy cięty m ś więty m g aju ”, czy li wy k arczo wan y ch res ztk ach k ap italis ty czn eg o d ziewiętn as to wieczn eg o mias ta, k tó reg o ma b y ć zap rzeczen iem. Przy p o min a s ię p rak ty k a s tawian ia ch rześ cijań s k ich k ap liczek czy ś wiąty ń w miejs cach p o g ań s k ieg o k u ltu , b y s y mb o liczn ie zazn aczy ć zwy cięs two n ad wcześ n iejs zy m

s acru m. „Nawet g d y leży w g ru zach , mias to ma s wó j ch arak ter, wy rażający s ię n ajp ełn iej w s y mb o lice miejs c. Ab y g o zmien ić, trzeb a n ad ać in n ą wy mo wę p rzes trzen i, zmien ić k o mp o zy cję u rb an is ty czn ą tak , ab y k s ztałto wała n o wą ś wiad o mo ś ć s p o łeczn ą” 2 8 – tłu maczy s en s p rzed s ięwzięcia h is to ry k Ko n rad Ro k ick i. W p o czątk ach mo żn a d o p atry wać s ię o d wró cen ia leg en d y o wieży Bab el. Wieża b y ła ws zak p o wo d em ro zp ro s zen ia lu d zi, k tó rzy zaczęli mó wić ró żn y mi języ k ami, a u s tró j s o cjalis ty czn y , s y mb o lizo wan y p rzez Pałac, jed n o czy ł ich n a n o wo . Co więcej, „miał ich zg ro mad zić wo k ó ł n o wej wieży Bab el, b y mo g li p rzeciws tawić s ię Bo g u ” 2 9 , jak p o d k reś la Elżb ieta Przy b y ł. Ws zy s tk o s ię zg ad za: u s y tu o wan y p o ś ro d k u p o wo jen n eg o ch ao s u , jak i wy two rzy ł s ię w o k o licy d awn eg o d wo rca, n ieco n a u b o czu w s to s u n k u d o g łó wn ej tras y wio d ącej z p ó łn o cy n a p o łu d n ie, o d Stareg o M ias ta, p rzez No wy Świat i Krak o ws k ie Przed mieś cie, w Aleje Ujazd o ws k ie. Pałaco wi u d aje s ię wy ty czy ć n o wy , k o n k u ren cy jn y wzg lęd em n iej s zlak . J eg o o b ecn o ś ć zazn acza k ieru n ek ws ch ó d – zach ó d . J es t ró wn ież d ro g o ws k azem. J ak p is ał Gu s taw M o rcin ek : „By ło to o wio ś n ie, b o d aj czy n ie w maju , wczes n y m ran k iem o ws ch o d zie. Wy ch y liłem s ię z p o ciąg u d o jeżd żająceg o d o Wars zawy i o to u jrzałem s trzelis ty , b iały zary s Pałacu Ku ltu ry we ws ch o d zący m s ło ń cu . Nieb o b y ło o g ro mn ie b łęk itn e i g łęb o k ie, i w o wy m g łęb o k im b łęk icie n u rzała s ię b iała s y lweta Pałacu Ku ltu ry . By ła p o d o b n a d o zjawy , a p rzed e ws zy s tk im zd ała mi s ię p o d o b n a d o Nik e z p ary s k ieg o Lu wru . Czaro wała mn ie s wy m p rzed ziwn ie s mu k ły m i s trzelis ty m, u latu jący m p o d n ieb o , k s ztałtem i p o d o b n ie jak tamta Nik e, p rawiła mi o zwy cięs twie i wierze w czło wiek a” 3 0 . „Kied y wracałam d o Wars zawy z wak acji – ws p o min a M arta Zieliń s k a – zaws ze czek ałam n a ch wilę, w k tó rej u k aże s ię n ag le z d ala maciu p eń k i Pałac Ku ltu ry . » O, Pałac« – wo łało s ię i miało s ię miłe p o czu cie p ewn o ś ci, że d o m ju ż b lis k o . Czy li b y ł to jak b y efek t mo rs k iej latarn i. Nie mo g ę p o wied zieć, żeb y m n ie czu ła wó wczas s y mp atii, zwłas zcza d o Pałacu o g ląd an eg o z o d leg ło ś ci, n a p rzy k ład z b rzeg u Wis ły w Świd rze. Do p ó k i zn ajd o wałam s ię w jeg o zas ięg u , wied ziałam, że s ię n ie zg u b ię, że w razie czeg o trafię – i n awet p ró b o wałam p o k o n ać tę d ro g ę w d ziecin n y ch wy o b rażen iach ” 3 1 . Ku ltu ro zn awca J ak u b Sad o ws k i, zajmu jący s ię h is to rią mo s k iews k ieg o Pałacu Rad , id zie jes zcze d alej, ak cen tu jąc w s y mb o lice p o czątk ó w wars zaws k ieg o Pałacu

jeg o p o ch o d zen ie wraz z ak tem fu n d acy jn y m – jak o d aru s ameg o Stalin a, p rzy wó d cy o taczan eg o k u ltem, k tó remu w p ro p ag an d o wy ch tek s tach p rzy p is y wan o n ad lu d zk ie mo ce, is to ty b o s k iej, wieczn ej i zwy cięs k iej. Wó d z ze Związk u Rad zieck ieg o u ras ta więc d o ran g i n o weg o Bo g a, s two rzy ciela ax is mu n d i, wo k ó ł k tó reg o b ęd ą mo g li s k u p iać s ię wierzący weń ś mierteln icy . Zd an iem Sad o ws k ieg o Pałac Rad , jak o id ealn a u to p ia, k tó rej ró wn ież p atro n o wał Stalin , n ig d y n ie b y ł tak n ap rawd ę p rzewid zian y d o realizacji, b o wład ze rad zieck ieg o p ań s twa wied ziały d o s k o n ale, że „wid zialn y zn ak o s iąg n ięcia s tan u id ealn eg o mu s iałb y p o zo s tawać w d ramaty czn y m d y s o n an s ie z rzeczy wis to ś cią” 3 2 . Pałac Rad p o zo s tał więc id eą g mach u n eo b ab ilo ń s k ieg o , czy li s y mb o lizu jąceg o d ążen ie d o trwałeg o u lo k o wan ia n o weg o czło wiek a, p rzeb ó s twio n eg o n a s wó j s p o s ó b p rzez b o ls zewick ą rewo lu cję, w p rzes trzen i – jak p o d k reś la Sad o ws k i – k u ltu ro wo zarezerwo wan ej d la trad y cy jn y ch b o g ó w, u s zczy tu ś więteg o s łu p a czy też k o s miczn ej o s i. To „wy zwan ie rzu co n e n ieb u ” w mn iejs zej s k ali realizu ją p o ws tałe wed łu g wzo rca teg o p ra-Pałacu wy s o k o ś cio we b u d y n k i w M o s k wie („s ied em s ió s tr”) o raz ich k rewn iacy w in n y ch miejs cach n ależący ch d o rad zieck iej s trefy wp ły wó w, a więc w Ry d ze, Prad ze, Bu k ares zcie czy Wars zawie. „Pałac Ku ltu ry i Nau k i – b rat mo s k iews k ich s ió s tr, jes t jeg o (Pałacu Rad ) – w s en s ie g eo g raficzn y m – p ro jek cją zag ran iczn ą. Będ ąc wcielen iem mo s k iews k ieg o id eału , a jed n o cześ n ie axis mundi Po ls k i Lu d o wej, s y mb o liczn ie o d s y ła cały o rg an izo wan y wo k ó ł s ieb ie k o s mo s d o rad zieck ieg o cen tru m ab s o lu tn eg o ” 3 3 . Tru d n o s ię więc d ziwić, że mu s i d ziałać tak że n a p o d ś wiad o mo ś ć d zien n ik arzy relacjo n u jący ch b u d o wę Pałacu . Karo l M ałcu ży ń s k i p rzed s tawia mis ty czn ą b u d o wlę, jak b y is tn iała wieczn ie: „Ro k temu jes zcze s ię n am w Wars zawie o n im n ie ś n iło . A d zis iaj? Dzis iaj jes t to jed y n y w Wars zawie g mach , k tó reg o jes zcze n ie ma, a k tó ry d o b rze zn amy , k o ch amy i p o d ziwiamy . Pałac Ku ltu ry i Nau k i (… ) s tał s ię n iero zerwaln ą częś cią Wars zawy jes zcze p rzed s wy m wzn ies ien iem” 3 4 . Wed łu g teo rii Eliad eg o „ś więty s łu p ” łączy trzy ś wiaty – n ieb iań s k i, ziems k i i p o d ziemn o -zaś wiato wy . Ten o s tatn i, n iczy m k o rzen ie k o s miczn eg o d rzewa, k o jarzy s ię z p iek łem i p o d ziemn y m b ezład em, co wy jątk o wo p as u je d o h is to rii Wars zawy zn is zczo n ej p o d czas d ru g iej wo jn y ś wiato wej. J ak p is ał J ó zef Sig alin : „Zwalo n y Dwo rzec Głó wn y Przy b y ls k ieg o , k tó reg o b u d o wę i n iep ełn e jes zcze jej wy k o ń czen ie p o d ziwialiś my p rzed s amą wo jn ą, a w s ty czn iu 1 9 4 5 ro k u wy p alo n y g łó wn y jeg o k o rp u s zwis ał p o ch y lo n y n ad wy k o p em lin ii ś red n ico wej. (… ) To całe rzęd y d o mó w

b ąd ź zb u rzo n y ch , b ąd ź ty lk o s p alo n y ch o d p iwn ic p o d ach , wzd łu ż ws zy s tk ich u lic o k alający ch p lac i n a teren ie o b ecn eg o p lacu . (… ) tam, g d zie d ziś p lac Defilad , n a k tó ry m w czas ie jeg o b u d o wy arty ś ci p las ty cy p o s p o łu z d ro g o wcami u k ład ali p ięk n ą mo zaik ę z k o s tek g ran ito wy ch i b azalto wy ch , k warcy to wy ch i p o rfiro wy ch , zalewając s p o in y rzad k im cemen tem z o liwiark i k o lejars k iej, b y b y ły cien k ie i ró wn e, p rzez s zereg lat p o wo jn ie d ziałała wielk a wy twó rn ia p rzemiału g ru zu : mły n y , k o lejk i wąs k o to ro we, o d lewn ia p u s tak ó w g ru zo b eto n o wy ch (… ) Cały n as z p lac, jezd n ie i ch o d n ik i, ws zy s tk o to jes t zb u d o wan e n a » p ły cie n ag ro b n ej« u ło żo n ej n a fu n d amen tach d awn y ch d o mó w, zamies zk ały ch p rzez ty s iące lu d zi” 3 5 . Wo k ó ł p ałaco wy ch p o d ziemi p o ws taje więc n ajwięcej miejs k ich leg en d : O p o d ziemn y ch p rzejś ciach , k tó re miały b y p ro wad zić d o Do mu Partii – s ied zib y Ko mitetu Cen traln eg o , a w in n ej wers ji aż p o d u licę Belwed ers k ą (jes t ty lk o lab iry n t p o d ziemn y ch k o ry tarzy p o zwalający ch – g d y b y k to ś miał tak ą fan tazję – o b ejś ć cały g mach b ez wy ch o d zen ia n a p o wierzch n ię). O s y s temie tajn y ch wy jś ć d la wy b ran y ch , u mo żliwiający ch s zy b k ą ewak u ację w razie jak iejś n ag łej k atas tro fy (s y s temu jak o tak ieg o n ie ma, ale ws p o mn ian a s ieć p o d ziemn y ch k o ry tarzy p o zwala n a wy d o s tan ie s ię in n y m wy jś ciem – ws zy s tk ie p ro wad zą jed n ak n a o taczające Pałac u lice, z k tó ry ch jes t ty lk o s ześ ć wy jazd ó w d la s amo ch o d ó w). O s tacji k o lejo wej, n a k tó rą p rzy jeżd żają s p ecjaln e p o ciąg i wio zące p arty jn y ch p rzy wó d có w z in n y ch k rajó w. Od k o ń ca lat s ied emd zies iąty ch wiąże s ię z ty m wiara, że wy b u ch g azu w Ro tu n d zie – n ajg ło ś n iejs zy wy p ad ek w p o wo jen n ej Wars zawie – b y ł n ies zczęś liwy m efek tem zamach u n a tak i właś n ie p o ciąg , k tó ry p rzejeżd żał ak u rat tu n elem ś red n ico wy m. W k o n k u ren cy jn ej teo rii b o mb a miała b y ć p rzezn aczo n a d la Do mu Partii (s tacja n ie is tn ieje, b y ć mo że mit związan y jes t z p amięcią o is tn ien iu w ty m miejs cu p rzed wo jn ą k ilk u ró wn o leg le d ziałający ch d wo rcó w i ich zap lecza; alb o z b o czn icą k o lejo wą, d awn o zamu ro wan ą, k tó ra d o 1 9 5 5 ro k u p o zwalała ro b o tn ik o m tran s p o rto wać ład u n k i z lin ii ś red n ico wej n a teren b u d o wy Pałacu ). O p o d ziemn y ch s alo n ach i k o ry tarzach łączący ch Pałac z try b u n ą h o n o ro wą (ch o ć p rzy d ały b y s ię, b o try b u n a, o d k ry ta z trzech s tro n , n ie p o zwalała n a s wo b o d n ą ewak u ację, jed n ak ich n ie zb u d o wan o – zap lecze mieś ci ty lk o mik ro s k o p ijn ą to aletę, k u ch en k ę i d wa małe p o k o ik i, w k tó ry ch p an u je n iezn o ś n y zad u ch ).

Zab y tk o wa k amien ica p rzy Alejach J ero zo lims k ich 3 1 trafiła p o d k ilo f d o p iero w 1 9 7 1 ro k u . Po p rawej s tro n ie Ro tu n d a PKO.

Świeck ie o b rzęd y s o cjalis ty czn eg o p ań s twa. Try b u n a h o n o ro wa p o d czas Defilad y Ty s iąclecia.

O s ch ro n ach ato mo wy ch (ich fu n k cję w razie p o trzeb y mo g ły b y p ełn ić trzy k o n d y g n acje p iwn ic: p ierws za, tech n iczn a – g d zie u lo k o wan o wars ztaty , częś ć u rząd zeń s an itarn y ch i elek try czn y ch , tak ich jak d y s p o zy to rn ia, wen ty lato rn ia, s tacja trafo i mas zy n o wn ia – n a k tó rą mo żn a d o jech ać jed n ą z win d ; d ru g a, mag azy n o wa – p o p rzed zielan a filarami p o d trzy mu jący mi s tro p – o raz trzecia, n a co d zień n ied o s tęp n a i też n iewy k o rzy s tan a, b ęd ąca częś cią p ałaco wy ch fu n d amen tó w). O cen trali telefo n iczn ej u mo żliwiającej b ezp o ś red n ie p o łączen ie z Kremlem (tak iej też n ie b y ło , is tn iała za to o d d zieln a lin ia zas ilan ia z Elek tro wn i Po wiś le. „Natu raln ie Pałac p o s iad a d o s tęp d o s ieci telefo n iczn ej łączn o ś ci rząd o wej, ale jes t o n a p o za ju ry s d y k cją p raco wn ik ó w PKiN. I u ży wan a o d wielu lat n ie b y ła. J ak o ś n ie b y ło an i p o trzeb y , an i o k azji” 3 6 – czy tamy w o k o liczn o ś cio wej b ro s zu rze z 2 0 0 1

ro k u ). O n iemieck im p an cern ik u Gn eis en au , z k tó reg o p rzeto p io n ą s tal wy k o rzy s tan o d o b u d o wy fu n d amen tó w Pałacu – p o d o b n ie jak g ran it, z k tó reg o miały p o ws tać p o mn ik i ch wały Hitlera, p o s łu ży ł d o wzn ies ien ia co k o łu p o mn ik a Bo h ateró w Getta n a M u ran o wie (to ak u rat p rawd a, p o twierd za ją zap is w p ałaco wej k ro n ice: „Bad an ia n ad b ezp o ś red n im o b ciążen iem g ru n tu p ro wad zo n o w s zy b ach o g łęb o k o ś ci 3 0 metró w, wp u s zczając w n ie s talo we p ły ty z n iemieck ieg o p an cern ik a Gn eis en au , k tó ry wy d o b y to z mo rza 3 7 ”).

Katedra Dariu s z M aciak ze Stu d iu m Eu ro p y Ws ch o d n iej Un iwers y tetu Wars zaws k ieg o d o p atru je s ię w s p o s o b ie, w jak i u s y tu o wan o Pałac, ro związań p rzes trzen n y ch s to s o wan y ch w o d n ies ien iu d o b u d o wli s ak raln y ch . Gd y s p o jrzeć n a n ieg o o d s tro n y zach o d n iej, n a k o ń cu d łu g iej alei wid ać mo n u men taln ą i wy n io s łą b ry łę ś wiąty n i, jak k las zto r jas n o g ó rs k i, też zres ztą mający jed n ą ty lk o wieżę. Gd y Pałac p o ws tawał, w s p alo n ej p o d czas wo jn y Wars zawie b y ło n iewiele s tary ch d rzew, a n o wo p o s ad zo n e n ie zd ąży ły jes zcze wy s tarczająco b u jn ie wy ro s n ąć, zatem g mach , jes zcze wó wczas lś n iący b ielą ś cian , b y ł d o s k o n ale wid o czn y z k ażd ej s tro n y : zaró wn o z b rzeg u Wis ły w Falen icy , jak i o s ied la Słu żew n ad Do lin k ą (b y ć mo że p o my ś lan o i o ty m, ab y s tan o wił p rzeciwwag ę d la jej o b razu ).

Dla n o wy ch o b y wateli, u ro d zo n y ch w latach 6 0 ., Pałac Ku ltu ry b ęd zie jak ś więty s łu p , k tó ry s tał w ty m miejs cu o d zaws ze.

„Na tle p rzeważająceg o b u d o wn ictwa k ilk u -, co n ajwy żej k ilk u n as to p iętro weg o , u s tawio n y n a wy s o k im lewo b rzeżn y m taras ie PKiN s wą p o n ad 2 0 0 -metro wą wy s o k o ś cią s tan o wi zas ad n iczy elemen t p las ty czn y mias ta jak o cało ś ci” 3 8 – p is zą au to rzy o b s zern eg o wy d awn ictwa d o k u men tu jąceg o b u d o wę Pałacu , p rzy g o to wan eg o p rzez d ziałającą wó wczas n a jeg o teren ie Stację Nau k o wo -Bad awczą

PAN. A n as tęp n ie d o d ają: „Nawet d zieln ice b u d o wan e, zan im p o ws tał p ro jek t Pałacu , wzb o g aciły s wó j k rajo b raz. Na o s i u l. Karmelick iej, wś ró d b lo k ó w M u ran o wa, wieża Pałacu s tała s ię wy raźn ą d o min an tą k o mp o zy cy jn ą” 3 9 . W in n y m miejs cu s twierd zają: „(… ) Plan Wars zawy p rzewid u je s zereg zało żeń u rb an is ty czn y ch związan y ch czy teln ie, n awet z o d leg ło ś ci k ilk u lu b k ilk u n as tu k ilo metró w, z wy s o k ą wieżą Pałacu ” 4 0 . I n a d o wó d p u b lik u ją zd jęcie z p o d p is em: „Wars zawa – 1 4 k m. To n a s zo s ie lu b els k iej p o raz p ierws zy wid ać mias to ze wzg ó rza Starej M iło s n ej. Dro g a zd aje s ię wy celo wan a wp ro s t n a Śró d mieś cie. Na h o ry zo n cie, n ad s zarą ws tęg ą mias ta wzn o s i s ię Pałac Ku ltu ry i Nau k i” 4 1 . Gd y b y k to ś s zu k ał d o d atk o weg o p o twierd zen ia in terp retacji p rzed s tawio n ej p rzez Dariu s za M aciak a, arch itek t J an M in o rs k i, g łó wn y id eo lo g s o crealizmu , n ap is ał wp ro s t: „Op ty maln e żąd an ie (… ) jak ie s tawiamy arch itek tu rze, to żeb y wy rażała is to tę n as zy ch zamierzeń . Arch itek tu ra k o ś cio łó w rzy ms k ich lu b cerk wi d o b rze s p ełn ia tak p o jęte zad an ie. I w s to s u n k u d o Pałacu ch cielib y ś my mieć tak s amo ” 4 2 . Zb ig n iew Ben ed y k to wicz s zk icu je n a k artce p lan Pałacu . – M a o rien tację ś wiąty n n ą, właś n ie w tak im u k ład zie. Głó wn e wejś cie wraz z try b u n ą i p lacem, czy li częś cią, k tó rą mo żn a n azwać o b rzęd o wą alb o wręcz o łtarzo wą, zn ajd u je s ię o d ws ch o d u , co o d razu b u d zi s k o jarzen ie z M o s k wą, k tó rej d arem b y ł Pałac. To z tej s tro n y miał też s tan ąć p o mn ik Stalin a, p atro n a b u d y n k u . Tu taj u lo k o wan o o b elis k i i d wie fo n tan n y , wraz z k amien n y mi p o s taciami p ó łleżący ch k o b iet (o s tateczn ie n ie p o ws tały ), s y mb o lizu jące Wis łę i Od rę, u mies zczo n e p o d k ątem p ro s ty m d o b ieg u o b u rzek . J ak p is ze Elżb ieta Przy b y ł: „Przen ies ien ie g łó wn eg o wejś cia ze ś cian y zach o d n iej n a ws ch o d n ią wy d aje s ię p rzeczy ć zas ad zie o rien tacji. J ed n ak jes t to s p rzeczn o ś ć jed y n ie p o zo rn a, mająca n a celu p o d k reś len ie teg o , że wraz ze zmian ą s y s temu w lu d ziach d o k o n ała s ię is to tn a zmian a jak o ś cio wa. Czło wiek ży jący w p ań s twie s o cjalis ty czn y m jes t jak ś więty – mo że b ez p rzes zk ó d i o d razu wch o d zić d o » miejs c ś więty ch « , d ro g ą, k tó rą zwy k le p rzy b y wa Bó g (b o g o wie). W ch rześ cijań s k ich k o ś cio łach k ieru n ek ws ch o d n i s y mb o lizu je Ch ry s tu s a – Sło ń ce Niezwy ciężo n e (So l In v ictu s ). Ty mczas em wejś cie o d s tro n y zach o d n iej, o d p o wiad ające wejś ciu d o p rzed s io n k a ś wiąty n i – to wejś cie d o Sali Ko n g res o wej, miejs ca, g d zie międ zy in n y mi o d b y wały s ię n ajważn iejs ze zjazd y p arty jn e. Ten d ro b n y zab ieg s p rawił, że w s en s ie s y mb o liczn y m p o d k reś lo n o , iż Po ls k a (a tak że

PZPR!) zn ajd u je s ię d o p iero

w p rzed s io n k u

id ealn eg o

u s tro ju , w miejs cu

p rzezn aczo n y m d la k atech u men ó w jed y n ie p reten d u jący ch d o b y cia p rawd ziwy mi » wiern y mi« ” 4 3 . His to ry czk a s ztu k i Do b ro s ława Grzy b k o ws k a-Lewick a d o d aje, że b u d y n ek zo s tał zb u d o wan y „n a p lan ie k wad ratu z elemen tem k o ła (Sala Ko n g res o wa), czy li o d zwiercied la b o s k i p o rząd ek ziemi (k wad rat) i n ieb a (k o ło ). Zo s tał wy b u d o wan y w h armo n ii liczb o wej, co n ie wy k lu cza d o d atk o wo mag ii wielk ich liczb . Po trak to wan o g o jak o » ś więty o rg an izm« , co rp u s my s ticu m, k o mu n ik u jący mis ty czn ie, ep atu jący wcielo n ą id eą, jas n ą i p ro s tą, o ży wian y i p ers o n ifik o wan y w wielu u two rach literack ich , lis tach , u d o k u men to wan y ch o d b io rach . Ak cen t w p o s trzeg an iu Pałacu o p iera s ię n a trzech p u n k tach n azn aczo n y ch s ak raln ie: wieży (wieża Bab el) – o b s es ja wy s o k o ś ci, s ięg an ia n ieb a, ax is mu n d i, s trzelis to ś ć (… ), lab iry n tu o raz b ramy ” 4 4 . Sk o ro ro lę is to ty b o s k iej w o d n ies ien iu d o Pałacu o d g ry wa Stalin , z jej mitem zało ży ciels k im mu s i wiązać s ię tak że ak t o fiaro wan ia. J u ż trzy d n i p o ś mierci rad zieck i p rzy wó d ca s tał s ię p atro n em g mach u i o taczająceg o g o p lacu . Niewiele też zab rak ło , b y to warzy s zy ł mu n a zaws ze – w fo rmie k ilk u n as to metro weg o p o mn ik a. „Przy wó d ca – wy o b rażo n y w p o zy cji s to jącej miał zn aleźć s ię p rzed g łó wn y m wejś ciem, k o mp o n u jąc s ię z b u d o wlą n a zas ad zie p o wtó rzen ia jej p io n o wej o rien tacji” 4 5 – p rzy p o min a J o an n a Kró lak z In s ty tu tu Slawis ty k i Zach o d n iej i Po łu d n io wej Un iwers y tetu Wars zaws k ieg o . Wed łu g b ard ziej ś miałej p ro p o zy cji, o k tó rej ws p o min a Ko n rad Ro k ick i, p o s ąg Stalin a miałb y n awet zwień czy ć s zczy t Pałacu – an alo g iczn ie d o p ro jek tu Pałacu Rad z g ig an ty czn y m Len in em u g ó ry . W g ru d n iu 1 9 5 3 ro k u M in is ters two Ku ltu ry i Sztu k i ro zp is ało k o n k u rs n a p ro jek t p o mn ik a u s y tu o wan eg o n a p ałaco wej o s i, w p ewn y m o d d alen iu o d try b u n y rząd o wej, b y s y mb o liczn ie o d b ierał man ifes tację. Do k o n k u rs u zap ro s zo n o n ajzd o ln iejs zy ch rzeźb iarzy , a d la zwy cięzcy p rzy g o to wan o zawro tn ą jak n a tamte czas y k wo tę 3 5 ty s ięcy zło ty ch . Nik t jej jed n ak n ie zg arn ął. Sp o ś ró d p iątk i, k tó rą d o p u s zczo n o d o wy k o n an ia o s tateczn eg o p ro jek tu , fawo ry tem b y ł Xawery Du n ik o ws k i, lecz jeg o k o n cep cja n ie p rzy p ad ła d o g u s tu wład zo m. „Stalin w in terp retacji Du n ik o ws k ieg o miał trzy mać s ię lewą ręk ą za b o k . Prawa, z ro zp o s tartą d ło n ią, s p o czy wała n a p iers i, lecz zwin ęła s ię w p ięś ć, n a co n aty ch mias t zwró co n o u wag ę, o d czy tu jąc jak o k ry ty k ę wo d za. Zb u d o wan y z wielk ich b lo k ó w g ran itu , g ru b o cio s an y ch . Wielk ie n o g i-b u ty d ep tały ziemię.

Po s tać, k tó ra p rzeważn ie b y ła u ch wy co n a n a wy d ech u , ty m razem n ab rała p ełn ą p ierś p o wietrza, wy d ęła lek k o p o liczk i i o b o jętn a, g ro źn a – p lu ła, p lu ła n a cały ś wiat!” 4 6 – ws p o min ał Hen ry k Urb an o wicz u czes tn iczący w p rezen tacji. Oficjaln ie u zn an o , że ws zy s cy arty ś ci „p rzed s tawili Stalin a zb y t jed n o s tro n n ie, n a p rzy k ład jak o wo d za” 4 7 . Zan im z o d p o wied n im u jęciem tematu u p o rał s ię M arian Wn u k , k o lejn y arty s ta, k tó remu zleco n o to o d p o wied zialn e zad an ie, p rzy s zła p o lity czn a o d wilż, o d wró t o d k u ltu jed n o s tk i i s p rawa p o mn ik a p rzep ad ła.

Po mn ik Stalin a d łu ta Xawereg o Du n ik o ws k ieg o , k tó ry n ie p rzy p ad ł d o g u s tu k o n k u rs o wemu ju ry i zamias t p rzed Pałac trafił o s tateczn ie d o mag azy n ó w M u zeu m Rzeźb y w Kró lik arn i.

Po ws tała za to in n a rzeźb a, n a k tó rej s y mb o liczn ą wy mo wę zwracają u wag ę an tro p o lo d zy : frag men t fry zu u mies zczo n eg o n ad g łó wn y m wejś ciem d o Pałacu , p rzed s tawiająceg o d wó ch ro b o tn ik ó w – rad zieck ieg o i p o ls k ieg o , p o łączo n y ch u ś cis k iem d ło n i. Otacza ich tłu m d o ro s ły ch i d zieci z k wiatami w ręk ach . Zd an iem Elżb iety Przy b y ł u k ład i wy mo wa p o s taci n aś lad u je d wie ik o n y : Przemien ien ie Pań s k ie i Zs tąp ien ie d o Otch łan i. „Rad zieck i żo łn ierz wy p ro wad za Po ls k ę (s y mb o lizo wan ą p rzez ro b o tn ik a p o ls k ieg o ) z o tch łan i ro zu mian ej o czy wiś cie jak o s y s tem k ap italis ty czn y . (… ) J es t zaró wn o o s wo b ad zający m Po ls k ę żo łn ierzem, jak i b u d o wn iczy m Pałacu Ku ltu ry , a zatem jes t u k azan y jak o » zb awca« i » wy b awiciel« n aro d u p o ls k ieg o – jak o ten , k to wy p ro wad za g o k u wo ln o ś ci i k u ś wietlan ej p rzy s zło ś ci, jak ą s y mb o lizu je Pałac” 4 8 . Po d czas d y s k u s ji o in n y ch rzeźb iars k ich wy o b rażen iach p lan o wan y ch wo k ó ł Pałacu Alfred Wiś n iews k i, p ro fes o r PWSSP w Gd ań s k u , zazn aczy ł: „Pałac Ku ltu ry to n ie jes t zwy czajn y d o m mies zk aln y , a tu s ię ch ce p o s tawić zwy czajn y ch lu d zi” 4 9 . A ty mczas em „rzeźb y mu s zą b y ć u ś więco n e” 5 0 .

M o n taż lu s trzan y ch elemen tó w k o p u ły s zczy to wej Pałacu Ku ltu ry i Nau k i.

Ró wn ie d o b rze za mo men t s y mb o liczn eg o o b jęcia Pałacu w p o s iad an ie mo żn a u zn ać ceremo n ię zwień czen ia jeg o s zczy tu ig licą, n awet b ez fig u ry wo d za n a

s zczy cie. Ro b o tn icy n ajp ierw mo n tu ją ig licę wewn ątrz wieży , a p o tem k awałek p o k awałk u wy s u wają za p o mo cą wciąg arek elek try czn y ch , jed n o cześ n ie licu jąc p o wierzch n ię lu s trzan y mi p ły tk ami. Ch o ć p ro ces trwa k ilk a ty g o d n i, w p rzek azy wan y ch in fo rmacjach k u rczy s ię d o k ilk u d n i, a d zien n ik arze relacjo n u ją jeg o p rzeb ieg o d p o wied n io p o d n io s ły m języ k iem: „W ch ło d n e, wietrzn e i d es zczo we d n i p aźd ziern ik a 1 9 5 3 ro k u p raco wali lu d zie rad zieccy b ez wy tch n ien ia n a wy s o k o ś ci 1 8 6 m, b y d o trzy mać p o d jęteg o zo b o wiązan ia d la u czczen ia 3 6 . ro czn icy Wielk iej Rewo lu cji Paźd ziern ik o wej. Ch o d ziło o p rzy s p ies zen ie zamo n to wan ia ig licy . 7 lis to p ad a 1 9 5 3 ro k u p ięćd zies ięcio metro wa s talo wa ig lica wy ty czy ła n ajwy żs zy p u n k t Wars zawy . A b y ła to p raca o g ro mn a – ig licę mo n to wan o z jed en as tu częś ci, p o czy m p o k ry to ją lu s trzan y mi p ły tk ami, k tó re tak p ięk n ie i zło ciś cie b ły s zczą w s ło ń cu ” 5 1 . „Lu d zie w ty m d n iu p rzy s tawali n a u licach i wy s o k o zad zierali g ło wy : zd ążą czy n ie zd ążą? Ku la ig licy d ziś tak jas n o lś n i. Zło ciś cie ś wieci w s ło ń cu p o k ry ta zas ło n ą i 4 0 0 k o lo ro wy mi zło cis tej b arwy s zk iełk ami. I o d k ąd w k tó rejk o lwiek s tan ęlib y ś my d zieln icy Wars zawy – n a Wo li, Bielan ach , M o k o to wie, zews ząd u jrzy my p ło n ącą ig licę Pałacu ” 5 2 . Zach wy co n y p o eta d o n o s ił: „Na ig licy Pałacu , g d zie ty lk o wiatr h u la, W s ło ń cu wy s o k o b ły s zczy k ry s ztało wa k u la. I d zień – n ib y wró żb ita – ręce d o n iej tu li, wy p o wiad a zak lęcia i czy ta co ś w k u li. Po wied z, p ro mien iu s ło ń ca, p o wied z ze s wej łas k i, co tam wid zis z w mag iczn ej tej k u li wars zaws k iej?” 5 3 . Ig lica zamias t k rzy ża. Zn ó w p rzy p o min a s ię Eliad e: czy o p is u jąc o b rzęd y s y mb o liczn e, n ie o d wo ły wał s ię d o p rzy k ład ó w k o n k wis tad o ró w o b ejmu jący ch p o d b ite k rain y w p o s iad an ie za p o mo cą zn ak u ch rześ cijań s k iej wiary ? „Po s tawien ie k rzy ża b y ło ró wn o zn aczn e z » u zas ad n ien iem« i » k o n s ek racją« k rain y , z » n o wy mi n aro d zin ami« , p rzez p o wtó rzen ie w ten s p o s ó b ch rztu (ak tu s twó rczeg o )” 5 4 . Przecież, jak tłu maczy Wo jciech To mas ik , k o n s tru k cja g mach u „o d p rzy s ad zis tej częś ci d o ln ej d o s trzelis tej ig licy u o s ab ia p rzech o d zen ie k u lep s zej rzeczy wis to ś ci” 5 5 .

Najwyższe

Nie

wiemy ,

czy

s ześ ćd zies ięcio s ześ cio letn i

emery to wan y

p ro fes o r

n au k

tech n iczn y ch S. z Gd ań s k a Wrzes zcza, k tó ry p o d k o n iec lip ca 1 9 7 4 ro k u wy s tu k u je p raco wicie n a mas zy n ie d o p is an ia lis t d o p rezes a Po ls k iej Ak ad emii Nau k , p o d ejrzewa, że w ig licy tk wią mag iczn e właś ciwo ś ci. Oferu je w k ażd y m razie Pałaco wi s we u s łu g i: „Pro wad zę ró żn e p race n au k o we n a p o g ran iczu fizy k i (zwłas zcza n ad p io ru n em i n ad elek tro d y n amik ą elek tro n u ), g eo fizy k i i elek tro tech n ik i (zwłas zcza n ad p io ru n o ch ro n ami). Ch ciałb y m ro zp o cząć rejes trację p io ru n ó w n a Pałacu Ku ltu ry i Nau k i o raz n a o taczający ch wy s o k ich b u d y n k ach . Pro s zę więc o zezwo len ie n a zain s talo wan ie w ig licy Pałacu o s trza o d izo lo wan eg o , o d k tó reg o s ch o d zić b ęd zie k ab el k o n cen try czn y d o ap aratu ry p o miaro wej (g łó wn ie o s cy lo g raf s zy b k o p is zący ) n a n ajwy żs zy m p iętrze Pałacu . Przy ty m o b s erwato riu m b y ło b y p o trzeb n e mies zk an ie ze wzg lęd u n a p race n o cn e” 5 6 . Pro fes o r jes t s k ro mn y i s amo wy s tarczaln y ; co p rawd a ch ętn ie p rzy jąłb y p o mo c fin an s o wą PAN-u : „(1 – 2 etaty , p race mo n tażo we i o s cy lo g raf s zy b k o p is zący ), jed n ak że ró wn ież b ez tak iej p o mo cy p o trafię zo rg an izo wać te b ad an ia” 5 7 . Kto wie, mo że d o mn ieman e b ad an ia to ty lk o p retek s t, b y p rzen ik n ąć d o Pałacu i n a włas n ą ręk ę zg łęb ić zag ad k i b u d y n k u , b o w k o lejn y m zd an iu p ro s i o „ws k azan ie fu n k cjo n ariu s za PAN-u mo g ąceg o mi u d zielić in fo rmacji o b u d o wie ig licy ” 5 8 . Alb o p o p ro s tu ch o d zi o d ach n ad g ło wą. Prezes PAN o d p is u je: „Ko mu n ik u ję u p rzejmie, że Po ls k a Ak ad emia Nau k n ie jes t g o s p o d arzem Pałacu Ku ltu ry i Nau k i, k tó ry s tan o wi o d d zieln e p rzed s ięb io rs two . W p o ru s zo n ej p rzez Pan a Pro fes o ra s p rawie p ro s zę p rzeto zwró cić s ię d o Zarząd u Pałacu Ku ltu ry i Nau k i, p iętro XV” 5 9 . Lis t p ro fes o ra trafia d o arch iwu m. Zarząd jes t o s tro żn y : w Pałacu p amięta s ię p ewn eg o g rafik a z u rzęd u jący ch tu taj red ak cji, k tó ry – jak relacjo n o wał w rep o rtażu Olg ierd Bu d rewicz – „p rzemy cił n a g ó rę łó żk o g u mo we (… ) o raz małe g o s p o d ars two i ro ztas o wał s ię w p raco wn i” 6 0 . Więcej s zczęś cia ma k o n s tru k to r z Częs to ch o wy , k tó ry „p rag n ie u s iln ie u s tan o wić n o wy rek o rd ś wiata w k o n s tru k cjach p io n o wy ch k lejo n y ch z zap ałek ” 6 1 . Lis t, s k iero wan y b ezp o ś red n io d o d y rek to ra Pałacu , zawiera p ro p o zy cję wy k o n an ia o k reś lo n ej k o n s tru k cji z p ó łfab ry k ató w zap ałczan y ch . M a to b y ć g ig an t o s iąg ający „wy s o k o ś ć 1 0 metró w w 1 mln częś ci d rewn ian y ch mn iejs zy ch o d zap ałk i” 6 2 i u s tawio n y w jed n ej z s al wy s tawo wy ch . Z b o k u p is ma o d ręczn ie s k reś lo n o ad n o tację: „Ud zielić o d p o wied zi, o d es łać p rzes y łk ę – że n ie ten ad res at” 6 3 .

Przes y łk a to film, jak i twó rca d o łączy ł d o lis tu , ch cąc u d o k u men to wać s we d o ty ch czas o we o s iąg n ięcia (m.in . „» Pu ch ar« d la P. I. Szewiń s k iej u k azan y w TVP w 1 9 7 6 r., » Wieczn a Zap ałk a« wy s łan a d o Szwecji w ty m s amy m ro k u o raz in n y » Pu ch ar« , z 1 9 7 8 r., p rzezn aczo n y d la d y rek cji Zak ład ó w Gu mo wy ch NRD, mias to Go th a” 6 4 . Na p an ią G., mies zk an k ę jed n eg o z b lo k ó w n a Ścian ie Ws ch o d n iej, ig lica o d d ziału je w s p o s ó b b ezp o ś red n i. „Pałaco we an ten y p o wo d u ją u mn ie n iek o n tro lo wan e o rg azmy u tru d n iające co d zien n e wy k o n y wan ie o b o wiązk ó w d o mo wy ch ” 6 5 – s k arży s ię. Od d eleg o wan a d o o s o b is teg o zajęcia s ię p ro b lemem w ramach zażaleń k ro n ik ark a Pałacu Han n a Szczu b ełek s p o tk a s ię z d ręczo n ą w ten s p o s ó b s ąs iad k ą, zap ro wad zi ją n a o s tatn ie p iętro i wy tłu maczy , że w związk u z jej p ro ś b ą zain s talo wan o n ad an ten ą s p ecjaln y d as zek o g ran iczający p ro mien io wan ie. Wars zawian k a u s p o k o i s ię i p is ać p rzes tan ie. „Up rzejmie p ro s zę, ab y p ro g ram n ad awan y w n o cy n ie b y ł tak d łu g i – żali s ię in n y wars zawiak . – No c jes t d o s p an ia, a p o za ty m n ic n ie zap ewn ia s p o k o ju . Nie jes tem zn awcą, ale u ważam, że p ro g ram p o win ien b y ć n ad awan y ty lk o d o g o d zin y 9 !” 6 6 . Są jed n ak s p rawy , n a k tó re n awet Pałac an i jeg o lu d zie n ie mo g ą n ic p o rad zić. Nie „zn is zczą jed n ej z tro jg iem d zieci” 6 7 , ch o ciaż „s ą to lu d zie n iep o trzeb n i, s k azan i n a zag ład y i p ad alco we o fiary n awet w zg lis zczach ” 6 8 – jak d o n o s i d o „Działu Zatru d n ień i Wy n is zczeń Pań s two weg o Pałacu Ku ltu ry ” an o n imo wy au to r lu b au to rk a, ap elu jąc: „Pu ś ć w k o rk o ciąg !” 6 9 . Nie p o mo g ą też mies zk ań co wi Tu częp , k tó ry zwraca s ię d o Pałacu : „J eg o Wy s o k o ś ć Prezy d en t RP, PKiN w Wars zawie, Kan celaria” 7 0 , i n ie jes t p ewien , „że jas n o zaty tu ło wał ad res ata” 7 1 , więc p rzep ras za. W latach s ied emd zies iąty ch wy b ran o g o jak o d eleg ata n a I Zjazd Związk u So cjalis ty czn ej M ło d zieży Po ls k iej i d o d ziś „n ęk ają – s zarp ią d u s zę – n iek tó re s p rawy d o ty czące o rg an izacji” 7 2 , więc wy mag ałb y „zain teres o wan ia czas em zau fan ej o s o b y ze wzg lęd ó w zd ro wo tn y ch ” 7 3 . Tru d n o też b y ło b y zas tąp ić „To waży s za Ed ward a Gierk a” 7 4 , p ro s zo n eg o p rzez mies zk an k ę Starg ard u Szczeciń s k ieg o o b ezp o ś red n ie ws tawien n ictwo tak imi s ło wy : „To waży s zu , jes teś cie p rzecies z d o b żi lu d zi i p o traficie mn ie d o b rze zro zu mieć, czy u Was w Po ls ce Żeczp o s p o litej Lu d o wej jes t s p rawied liwo ś ć” 7 5 , a rzecz d o ty czy

rzek o mej s p rzed aży jej mies ięczn eg o d zieck a o b cy m lu d zio m, k tó rzy mielib y p ró b o wać je o tru ć. No i jak u czy n ić zad o ś ć p an u Alek s an d ro wi, k tó ry p o s tan o wił wy remo n to wać p o s iad an e rad io So n atin a s łu żące mu ju ż o d d wu d zies tu lat, a k tó ry p o d czas wizy ty w zak ład zie u s łu g o wy m u s ły s zał, że „d o n ieg o n ie ma żad n y ch częś ci, ale tam b y ł d ru cik o b erwan y o d żaru weczk i i n ad al mi g ra, i s k iero wały mn ie d o Arch iwó m w Wars zawie, że tam s k u p u jo tak ie rad ia” 7 6 , ch ciałb y więc wied zieć, „jak ą s u mę p ien ięd zy mó g łb y d o s tać” 7 7 , żeb y mu s ię o p łaciło jech ać. „Święty M ik o łaju , wiem, że mies zk as z w Wars zawie w Pałacu Ku ltu ry n a n ajwy żs zy m p iętrze. Od wied ź mn ie n a ś więta Bo żeg o Naro d zen ia i p rzy n ieś mi materac d o p ły wan ia n a wo d zie” 7 8 – p ro s i An ia z So k ó łk i, k alig rafu jąc z wy s iłk iem, żeb y M ik o łaj ws zy s tk o d o b rze zro zu miał. To jed en z n ieliczn y ch lis tó w, k tó ry d o czek a s ię reak cji. Praco wn icy ad min is tracy jn i Pałacu ro b ią zrzu tk ę i k u p u ją d zieck u p rezen t.

Arkadia Pałac, jak o ś wieck a k ated ra, o d d ziału je d u ch o wo n a ws zy s tk ich , k tó rzy mają z n im s ty czn o ś ć. M a p rzeb ó s twiać o b y wateli, s k łan iać ich d o p o d ejmo wan ia wy s iłk ó w n a d ro d ze d o d o s k o n ało ś ci: zd o b y cia wy k s ztałcen ia, k u ltu n au k i, u czes tn ictwa w k u ltu rze. J eg o d o b ro czy n n ej mo cy d o ś wiad czy li ju ż p rzecież ro b o tn icy wzn o s zący g mach p o d czu jn y m o k iem rad zieck ich k o leg ó w, ś wiecący ch p rzy k ład em n a k ażd y m p o lu i n ieu s tający ch w wy s iłk ach , b y p rzero b ić Po lak ó w n a wzo ro wy ch ad ep tó w s o cjalizmu . J ak zau waża Elżb ieta Przy b y ł: „Pęd k u g ó rze w p rzy p ad k u Pałacu Ku ltu ry i Nau k i miał n ieco in n y s en s n iż wieże w k o ś cio łach . M iał p o d n o s ić n a wy ży n y , tam g d zie d o ty ch czas u mies zczan o jed y n ie relig ię, k u ltu rę i n au k ę (… ). Pły n ący z n ieg o b las k to ś wiatło n au k i, k tó re miało ro zp ras zać mro k i » zab o b o n ó w« ” 7 9 . M ając n a wzg lęd zie tak ie o d d ziały wan ie b u d o wli, ś wiad o mie zap lan o wan o , jacy lo k ato rzy zn ajd ą s ię w jej g ó rn ej, n ajb liżs zej n ieb u częś ci. „Po ls k a Ak ad emia Nau k s k u p ia u czo n y ch ze ws zy s tk ich d zied zin n au k i. Zad an iem jej jes t p rzy czy n ić s ię d o d als zeg o b u jn eg o ro zk witu n au k i p o ls k iej, p o wiązać ją z p o k o jo wy m b u d o wn ictwem n as zeg o n aro d u . In s ty tu t Nau k Sp o łeczn y ch – p o s tawił s o b ie za cel p rzy g o to wan ie n o wy ch k ad r n au k o wy ch w d u ch u mark s izmu -len in izmu .

To warzy s two Wied zy Po ws zech n ej wres zcie to o rg an izacja s tawiająca s o b ie amb itn e zad an ie – u p o ws zech n ien ie wied zy , n au k o weg o p o g ląd u n a ś wiat. (… ) Nie jes t rzeczą p rzy p ad k u , że te właś n ie in s ty tu cje zn ajd ą s wo je s ied zib y w Pałacu , tak jak n ie p rzy p ad ek ro zs trzy g n ął o ch arak terze i p rzezn aczen iu całeg o g mach u . Pałac ma s tać s ię o g n is k iem n au k i i k u ltu ry , miejs cem, z k tó reg o p ro mien io wać b ęd zie to ws zy s tk o , co w n as zy m n aro d zie mąd re i p ięk n e” 8 0 . Przezn aczen ie Pałacu ma o d p o wiad ać n o wej wizji s p o łeczeń s twa. „Zamias t mo zaik i cias n y ch k amien ic two rzący ch mies zczań s k i ek o s y s tem, n a o g ro mn y m p u s ty m p lacu s tan ęła mo n o lity czn a b ry ła, w k tó rej w h ierarch iczn y m u k ład zie mies zczą s ię n ajró żn iejs ze p ań s two we in s ty tu cje – o d Po ls k iej Ak ad emii Nau k p o M u zeu m Tech n ik i i teatry . Nie b y ło tu miejs ca an i d la zwy k ły ch mies zk ań có w, an i p ry watn y ch p rzed s ięwzięć” 8 1 – p is ze p u b licy s ta i h is to ry k Ad am Les zczy ń s k i. „J eżeli mies zczań s k ie k amien ice mó wiły o p ry waty zacji ży cia b u rżu azji – o jeg o p arcelacji n a małe, d ro b n e, o s o b is te s p rawy s ch o wan e za zd o b io n y mi fas ad ami – Pałac o g łas zał elimin ację ws zy s tk ieg o , co p ry watn e” 8 2 . d la ich

Sp o łeczeń s two n ie k ry je o s zo ło mien ia d arem. Zwłas zcza że zn aczn a jeg o częś ć d o tąd w p ałacach n ie b y wała. Czło n k in io m d eleg acji g o s p o d y ń wiejs k ich p o d czas zwied zan ia zd arza s ię k lęk ać p rzed zło co n ą p łas k o rzeźb ą z majo lik i w p rzejś cio wej s ali p ro wad zącej d o Sali M armu ro wej. Zaty tu ło wan o ją Pokój marksistowski niosący ludziom życie, lecz – jak p is ze w rep o rtażu Han n a Krall – „n ik t d o b rze n ie wie, co właś ciwie p rzed s tawia, b o b u d o wn iczo wie n ie zo s tawili w tej s p rawie żad n y ch in s tru k cji. A k ied y p o za n ią, w g łęb i, o twierają s ię d rzwi i wid ać rzęs iś cie o ś wietlo n ą s alę, to ro b i s ię tak p o d n io ś le i tak ws p an iale, że k ażd y ma o ch o tę p rzy k lęk n ąć (… )” 8 3 . „J u ż (… ) k ręci s ię n am w g ło wie o d n ad miaru wrażeń – p rzy zn aje d zien n ik arz » Ex p res s u Wieczo rn eg o « p o o b ch o d zie p ałaco wy ch p o mies zczeń . – Og ląd aliś my o g ro mn e s ale M u zeu m Tech n ik i, g d zie mo żn a ju ż s u k n ami p o lero wać p ięk n ą p o s ad zk ę. Węd ro waliś my p o s ch o d ach z d ęb o weg o d rzewa, d o ty k aliś my p rzep ięk n ie p ro filo wan y ch k lamek o d lewan y ch z b rązu , b ezs zeles tn ie zamy k aliś my za s o b ą d zies iątk i ws p an iały ch d rzwi. M ijaliś my b ry g ad y s ztu k ato ró w, s to larzy , in s talato ró w. Zd a s ię, że ci lu d zie p ies zczą k ażd y frag men t… ” 8 4 . „Nad k limatem czu wa n iewid zialn y d o zo rca ch ro n iący wn ętrza p rzed n ap ły wem ch ło d n eg o p o wietrza. Przez s p ecjaln e filtry ro zp ły wa s ię p o cały m g mach u rześ k ie g ó rs k ie p o wietrze, b ez p y łu i k u rzu ” 8 5 – zach wy ca s ię in n y .

Nawet jed en z d wó ch zeg aró w s ło n eczn y ch , k tó ry o zd ab ia p lac Defilad o d s tro n y u licy Święto k rzy s k iej (wy jątk o wy , b o zło żo n y z o ś miu zeg aró w i wy k o rzy s tu jący rzad k o s p o ty k an e ro związan ie: ws k azó wk ą jes t s am czło wiek s tający w p o lu wy rażający m d an y mies iąc), ma u k ry te zn aczen ie. Ch o d zi o p rzejś cie w in n y wy miar w o to czen iu ś więteg o miejs ca. Dla lu d zi u czes tn iczący ch w o b rzęd ach czas p ły n ie ró wn o leg ły m, s ak raln y m try b em, w k tó ry m ws zy s tk o in n e zamiera i traci d o ty ch czas o wy s en s , co p rzeczu wają s zó s ty m zmy s łem p o eci. „Przy jacielu , zn ik n ie ró żn o ro d n o ś ć s tro n ś wiata w p ięk n ie Pałacu Ku ltu ry ” 8 6 – p is ze Zy g mu n t Ku b iak . Od ch wili g d y Pałac zaczął wzras tać k u n ieb u , zews ząd p ły n ą relik wie i d ary , k tó re p rzy o zd o b ią jeg o wn ętrze i n ajb liżs ze o to czen ie. M armu r czerwo n y , k tó ry u ś wietn i elemen ty p o s ad zek w p o mies zczen iach Pałacu – aż z k amien io ło mó w w Salieti n a Kau k azie, s zary g ran it n a p o s ad zk i w s alach M u zeu m Tech n ik i – z J an co wa i Go ło win a n a Uk rain ie. Stal „z p rzes ławn y ch marten ó w M ag n ito g o rs k a, z h u t Zap o ro żs talu i Ko ms o mo ls k a” 8 7 . Sk o ro ma b y ć n aro d o wy w fo rmie, n iemal k ażd a z p o ls k ich k rain s p ies zy , b y p rzek azać mu n ajcen n iejs ze s k arb y s wej ziemi. Szary marmu r d o b u d o wy o fiaru ją Sławn o wice n a Do ln y m Śląs k u , b rązo wy – Bo lech o wice p o d Kielcami, częś ć marmu ru czarn eg o – Dęb n ik . Wap ień jed zie z Piń czo wa, s zary g ran it ze Strzeg o mia, p ias k o wiec z Szy d ło wca. Latarn ie p rzy g łó wn y m wejś ciu , d zieło s p ó łd zieln i Brąz Dek o racy jn y , wy s ty lizo wan o tak , b y k o jarzy ły s ię z lamp ami u liczn y mi rek o n s tru o wan eg o Stareg o M ias ta w Wars zawie. Sala Go ty ck a n a trzy d zies ty m p iętrze, o to czo n a taras em wid o k o wy m, ma o s tro łu k o we s k lep ien ie n awiązu jące d o arch itek tu ry p ó źn eg o ś red n io wiecza, a s alę teatraln ą w Teatrze Klas y czn y m (d ziś Teatr Stu d io ) o zd o b io n o mo ty wami k wietn y mi n awiązu jący mi d o lu d o wy ch wzo ró w z Zalip ia. Ok alający Pałac p ark jes t n iczy m Po ls k a w o g ro d n iczej p ig u łce: Lu b lin d aje lip y , Szczecin – d ęb y i ś wierk i, Śrem – k lo n y , ro d o d en d ro n y – Do ln y Śląs k . Do b ieran e s taran n ie – n ie mło d e s ad zo n k i, lecz n ajczęś ciej d zies ięcio letn ie, żeb y o g ró d też s p rawiał wrażen ie, jak b y is tn iał w ty m miejs cu o d zaws ze. Łączn ie 3 ,6 h ek tara p o wierzch n i, 2 0 ty s ięcy s ztu k d rzew, 1 0 ty s ięcy s ztu k k rzewó w i b y lin (w rzeczy wis to ś ci b ęd zie ich zn aczn ie mn iej). Najs tars ze, liczące czterd zieś ci lat lip y tran s p o rto wan e s ą z rejo n u wars zaws k iej u licy Ks ięcia Tro jd en a, g d zie two rzy ły res ztk i n ied o k o ń czo n eg o p rzed wo jen n eg o p ark u . Ro d o d en d ro n y p rzy jeżd żają z n ajwięk s zej w k raju h o d o wli w M iliczu , azalie z Kamień ca Ząb k o wick ieg o . Tak mó wił Lew Ru d n iew, p ro jek tan t Pałacu : „Ch cielib y ś my , ażeb y miejs ce to

s tało s ię u lu b io n y m miejs cem wars zawiak ó w, tak im, jak im s ą o b ecn ie Łazien k i, ażeb y wars zawiacy tu taj p rzy ch o d zili, s p acero wali, o d p o czy wali, b y tu b awiły s ię d zieci, try s k ały fo n tan n y ” 8 8 . „Id ee ark ad y js k o ś ci wy rażało wp ro s t o to czen ie b u d o wli – p is ze Wo jciech To mas ik . – Du ży ch ro zmiaró w p ark , z fo n tan n ami i rzeźb ami, wn o s ił d o k amien n ej zab u d o wy n o weg o cen tru m k awałek n atu ry . (… ) Ważn y elemen t tej k o mp o zy cji s tan o wiło ś wiatło , emito wan e p rzez o k n a Pałacu i n ap ełn iające p ark au rą n iezwy k ło ś ci i b ajk o wo ś ci. Im b liżej ś ro d k a p rzes trzen i, ty m wrażen ie cu d o wn o ś ci p o tęg o wało s ię, o s iąg ając k u lmin ację tam, g d zie p rawd ziwe d rzewa u s tęp u ją miejs ca s ztu czn y m – p ałaco wy m k o lu mn o m” 8 9 . W tak im o to czen iu b rak u je jed y n ie miejs ca d la k o g o ś , k to s am ch ciałb y o p u ś cić ziems k i raj.

Niewidzialni W s o b o tę, w k tó rą s k acze Fran cu z (d zien n ą d atę p o d aje p ałaco wa k ro n ik a), w Wars zawie jes t n iewielk ie zach mu rzen ie. Wiatr p o łu d n io wo -ws ch o d n i, temp eratu ra d o ch o d ząca d o 2 3 s to p n i, ciep ło jak n a k o n iec wrześ n ia. Żad n ej wzmian k i o zd arzen iu w g azetach . Nawet w „Ex p res s ie Wieczo rn y m”, k tó ry ch ętn ie d zieli s ię z czy teln ik ami in fo rmacją o co d ras ty czn iejs zy ch wy p ad k ach . Alb o cen zu ra jes t tak czu jn a, alb o red ak to r n aczeln y Leo n Biels k i czy jeg o zas tęp ca M arian Ko zło ws k i n ie u zn ają s k o k u z taras u Pałacu za fak t n a ty le is to tn y , b y p o ś więcić mu ch o ćb y k ró tk ą n o tk ę. W p rzeciwień s twie d o ś mierci s ied mio letn ieg o s zy mp an s a En o s a, k tó ry w lis to p ad zie ro k wcześ n iej o k rąży ł Ziemię w k ab in ie s tatk u k o s miczn eg o „M ercu ry ” (p o żeg n ał s ię z ży ciem z p o wo d u b ieg u n k i), i wy p ad k u o s iemn as to letn iej k o b iety , k tó ra u to n ęła w k ad zi z win em w Zak ład ach Przemy s łu Owo co wo -Warzy wn eg o w M ilejo wie. W Wars zawie g o ś ci ak u rat z k ró tk ą wizy tą min is ter b u d o wn ictwa Fran cji J acq u es M azio l „wraz z małżo n k ą i to warzy s zący mi mu o s o b ami” 9 0 – jak p o d aje p ras a. Sp o tk ał s ię z p remierem Cy ran k iewiczem i n aczeln y m arch itek tem Wars zawy (n ie jes t n im ju ż J ó zef Sig alin , lecz Czes ław Ko tela). Tro ch ę zwied zają, p rzejeżd żając au to k arem p rzez Stare i No we M ias to , M u ran ó w, Kęp ę Po to ck ą, Stad io n X-lecia. Wieczo rem o d latu ją d o Krak o wa. Czy mo żliwe, żeb y Pau l Kev erman b y ł w s k ład zie tej d eleg acji? Ilu fran cu s k ich tu ry s tó w mo g ło p rzeb y wać w tamty m czas ie w Wars zawie, s to licy k raju za żelazn ą

k u rty n ą? Czy jech ałb y s p ecjaln ie d o Po ls k i z min is trem, żeb y s ię zab ić? Nas tęp n eg o d n ia miały s ię o d b y ć wy b o ry d o fran cu s k ieg o s en atu . Wiad o mo p rzy n ajmn iej ty le, że p ara mło d y ch , k tó ra w latach s ied emd zies iąty ch s k acze razem, trzy mając s ię za ręce, to ws p ó łcześ n i Ro meo i J u lia. On a p o ch o d zi ze ws i, o n z mias ta, ro d zice n ie zg ad zają s ię n a mezalian s , jak n ap is ali mło d zi p rzed ś miercią w liś cie. On a jes t też p ierws zą k o b ietą, jak a zg in ie w Pałacu , p o mijając s tu d en tk ę p ierws zeg o ro k u Wy d ziału Ch emii Un iwers y tetu Wars zaws k ieg o , k tó ra 1 7 s ty czn ia 1 9 6 0 ro k u d o s tała zawału i u to n ęła w b as en ie Pałacu M ło d zieży (ch o ć i tak n iek tó rzy zaliczają tamtą w p o czet s amo b ó jcó w, zwięk s zając ich liczb ę d o o ś miu ). Więk s zo ś ć z n ich n ie s p ad a n a p lac w d o le, lecz n a k tó ry ś z taras ó w o k alający ch b u d y n ek . J ak n ies zczęś n ik , k tó ry ląd u je p o d s amy m o k n em p o k o ju 1 5 1 5 . Pęd p o wietrza ro zcin a mu w lo cie s p o d n ie, ale lu s terk o , k tó re trzy mał w ty ln ej k ies zen i, wy jd zie z u p ad k u b ez s zwan k u . Os tatn i, n ied o s zły , s tan ie n a g zy ms ie p o d ru g iej s tro n ie b arierk i trzy d zies teg o p iętra we wrześ n iu 1 9 7 4 ro k u , o k o ło g o d zin y cztern as tej, lecz k to ś w p o rę g o zau waży . Też mło d y , jak tamta p ara, i b ard zo zd es p ero wan y . Do Pałacu p rzy jad ą trzy k aretk i p o g o to wia, k o men d an t M ilicji Ob y watels k iej, tatern icy , s traż p o żarn a, p s y ch o lo g o wie, a n a p lacu zg ro mad zi s ię tłu m g ap ió w. Ps y ch o lo d zy z d y rek to rem s p ró b u ją p rzemó wić mu d o ro zs ąd k u , lecz g d y ty lk o zech cą p o d ejś ć b liżej, o n zag ro zi, że zaraz s k o czy . Od to warzy s ząceg o mu k o leg i d o wied zą s ię, że p o ch o d zi z Wy s zk o wa. Lo k aln a k o men d a milicji, u s ły s zaws zy ry s o p is , o d razu ru s zy p o ro d zicó w, jed n ak g d y p rzerażo n a matk a wy jd zie n a taras , wes tch n ie ty lk o z u lg ą i zemd leje – to o b cy ch ło p ak , zas zła p o my łk a. Tatern icy rzu cą mu w k o ń cu lin ę, a p u b liczn o ś ć n a wid o k s zczęś liweg o zak o ń czen ia wy d a jęk zawo d u . Kilk a ty g o d n i p ó źn iej n ad b alu s trad ami trzy d zies teg o p iętra zawis a s p ecjaln ie n ach y lo n a k rata. Nie d o s fo rs o wan ia.

Cierń Od lat p ięćd zies iąty ch p o s to licy k rąży an eg d o ta: – Gd zie jes t n ajp ięk n iejs ze miejs ce w Wars zawie? – p y ta p rzy jezd n y . – Na trzy d zies ty m p iętrze Pałacu Ku ltu ry . – Dlaczeg o ? – Bo to jed y n e miejs ce, z k tó reg o n ie wid ać Pałacu . „Pierws zy m s k o jarzen iem filo zo ficzn y m, b ez wch o d zen ia w g łęb s ze s en s y

k u ltu ro we, b ęd zie o czy wiś cie to , że Pałac Ku ltu ry jes t p o mn ik iem n ietzs ch eań s k iej wo li mo cy – k tó rej s zczerze n ie lu b ię” 9 1 – wy zn aje p o d czas d y s k u s ji o s y mb o lice Pałacu an tro p o lo żk a J o an n a To k ars k a-Bak ir. „Pałac Ku ltu ry i Nau k i jak o u to p ia, k tó ra zo s tała zrealizo wan a, jes t u to p ią ś mierteln ą” 9 2 . Ci, n a k tó ry ch ś wiąty n n y u ro k Pałacu n ie d ziała, n ie s zczęd zą mu k ry ty k i. Z ich u wag mo żn a b y u ło ży ć an ty litan ię: s y mb o l s o wieck iej n iewo li, p o ró wn y wan y d o zb u rzo n eg o w d wu d zies to leciu międ zy wo jen n y m p o o d zy s k an iu p rzez Po ls k ę n iep o d leg ło ś ci s o b o ru Alek s an d ra News k ieg o n a p lacu Sas k im, arch itek to n iczn y p o two rek , s y mb o l d es tru k cji miejs k iej tk an k i Wars zawy („Pałac zu p ełn ie wy rwał s erce mias ta” 9 3 ), cierń wło żo n y w ran ę, k tó ra n ie mo że s ię zab liźn ić, u o s o b ien ie Zła. M iejs ce d ziwaczn e, o b ce, n iewy miaro we – o wielk ich , n iefu n k cjo n aln y ch o k n ach , p o mies zczen iach o n iejas n y m p rzezn aczen iu i n ies tan d ard o wy ch wy miarach , jak z Alicji w krainie czarów, g d zie b o h aterk a d o ś wiad cza zak rzy wien ia rzeczy wis to ś ci. „Czło wiek wk raczający d o teg o g mach u wejś ciem g łó wn y m czu je s ię o d razu p o mn iejs zo n y i n ieważn y . Ciek awe, że tak ich wrażeń d o zn ają p rzy wch o d zen iu n iek tó rzy d y rek to rzy , p ro fes o ro wie, a zwłas zcza min is tro wie. Ko lu mn y i marmu ry s tarczy ły b y n a wy p o s ażen ie p aru s etek in n y ch p ałacy k ó w, ś wiąty ń i zamk ó w” 9 4 – p is ze w rep o rtażu Olg ierd Bu d rewicz.

Pałac g ó ru jący n ad Wars zawą, wid zian y z p ras k ieg o b rzeg u (n a p ierws zy m p lan ie Stad io n X-lecia).

„Og ro mn a, s zp iczas ta b u d o wla b u d ziła s trach , n ien awiś ć, mag iczn ą g ro zę. Po mn ik p y ch y , s tatu a n iewo ln o ś ci, k amien n y to rt p rzes tro g i. A teraz to ty lk o wielk i b arak , p o s tawio n y n a s zto rc. Zżarty p rzez g rzy b i p leś ń s tary s zk ielet zap o mn ian y n a ś ro d k o wo eu ro p ejs k im ro zd ro żu ” 9 5 – k reś li p rzy s zło ś ć b u d y n k u w Małej apokalipsie

Tad eu s z Ko n wick i, w k tó reg o p ro zie Pałac jes t p rzed e ws zy s tk im s ied lis k iem zły ch mo cy . Bo h ater p o wieś ci zmierza d o g mach u , b y p o d k o lu mn ad ą Sali Ko n g res o wej d o k o n ać s amo s p alen ia p rzy u ży ciu k an is tra z b en zy n ą. We Wniebowstąpieniu p o jawia s ię wątek p o d ziemn y ch k o ry tarzy i tajn y ch p rzejś ć międ zy Pałacem a g mach em Ko mitetu Cen traln eg o , a w o s tatn iej s cen ie b o h ater k rążący p o n o cn ej Wars zawie wjeżd ża n a o s tatn ie p iętro , zas tając tam ws zy s tk ie wcześ n iej s p o tk an e d u ch y i wid ma. An d rzejo wi Trep ce w o p o wiad an iu Dziewczyna nie z tej ziemi Pałac k o jarzy s ię z czy mś p o zaziems k im i o b cy m – w jeg o k awiarn i u mawia s ię z matk ą p o p rzy b y ciu d o Wars zawy d wu d zies to p ięcio letn ia b o h aterk a o imien iu Wis ien k a, u ro d zo n a i wy ch o wan a w k o s mo s ie. Wy razicielami n iech ęci d o Pałacu s ą też Leo p o ld Ty rman d i Stefan Kis ielews k i. Pierws zy p is ze o „k witn ącej n aro ś li n a n o s ie p ijak a” i „ru s k iej p ięś ci” o raz p rzy p o min a w Dzienniku 1954, że „lu d o ch rzcił g o » Pek in em« – p o za ak ro n imem jes t w ty m p o d tek s t: tak n azy wan o z u s zczy p liwy m lek ceważen iem wielk ą czy n s zó wk ę w p rzed wo jen n ej Wars zawie, s to jącą d o d ziś n a ro g u Żelazn ej i Zło tej, w k tó rej mieś ciły s ię p o k ątn e d o my ro zp u s ty ”. Kis ielews k i, k tó ry wy b iera p lac Defilad n a miejs ce s p o tk ań b o h ateró w Cieni w pieczarze, d o d aje: „(… ) cu k iern iczo b iały , p o s zczerb io n y s talak ty tami o rn amen tó w (… ) wy ro s ły s ztu czn ie, zn ik ąd , p o za ży ciem, p o za ewo lu cją, ro zwo jem, n o rmaln o ś cią”, „s o cjalis ty czn e o p iu m d la lu d u ”, „b ezd u s zn y mo lo ch p o żerający mias to , zas łan iający s o b ą p ó ł n ieb a”, „ro d y js k i k o lo s n as zy ch czas ó w”, „czaro d ziejs k a b u d o wla wzn ies io n a p rzez mag ó w ze Ws ch o d u , p o międ zy k tó rej s zk lan y mi, więc n a p o zó r n iewid o czn y mi ś cian ami Po lacy s tarzy i n o wi o b ijać s ię b ęd ą p o wiek wiek ó w” 9 6 . – Z Pałacem jes t jak z PRL-em – mó wi Zb ig n iew Ben ed y k to wicz. – Ci, k tó rzy n ie d o ś wiad czy li tamtej rzeczy wis to ś ci, p y tają czas em: jak w o g ó le mo żn a b y ło w n iej fu n k cjo n o wać? Lu d zie s tarali s ię ży ć, jak b y n ie is tn iała. Po d o b n ie z Pałacem p o d n o s em – jed y n y m wy jś ciem b y ło ro b ić s wo je i g o n ie zau ważać. Alb o wejś ć d o ś ro d k a. Dariu s z M aciak ze Stu d iu m Eu ro p y Ws ch o d n iej Un iwers y tetu Wars zaws k ieg o p is ze: „Decy d u jący o k s ztałcie Wars zawy d o s k o n ale wied zieli, że z czas em (mo że n awet k ró tk im) » miejs co wi« o s wo ją s ię z g ig an ty czn ą b u d o wlą. Stan ie s ię o n a d la n ich wid o k iem zwy k ły m i n o rmaln y m. Będ ą mies zk ać o b o k Pałacu , n ie zau ważając jeg o o b ecn o ś ci. Dlateg o o rg an izu jąc p rzes trzeń wo k ó ł Pałacu , u czy n io n o tak , ab y s tawał s ię o n wid o czn y – i b y ł wid o czn y w p rzy s zło ś ci – d la ty ch , k tó rzy d o Wars zawy p rzy b y wali jak o d o s to licy p ań s twa ro b o tn iczo -ch ło p s k ieg o . Ale ró wn ież d la ty ch , k tó rzy p rzy jeżd żali d o cen tru m z o d leg lejs zy ch d zieln ic i teren ó w

p o d miejs k ich ” 9 7 . Pałac jed n ak zo s taje, ch o ć PRL zn ik a. M ło d y n au k o wiec z Po ls k iej Ak ad emii Nau k , wy rzu co n y z p racy w s tan ie wo jen n y m, jes t zb y t n iecierp liwy , b y d o czek ać tej ch wili. Przech y trzy ty ch , k tó rzy zain s talo wali k ratę n a taras ie wid o k o wy m, i wy d o s tan ie s ię n a wo ln o ś ć p rzez o k n o s to łó wk i n a d wu d zies ty m czwarty m p iętrze. Będ zie o s tatn im, k tó ry o d b ierze s o b ie tu taj ży cie. Zwo len n icy teo rii o zło wro g iej mo cy Pałacu d o s trzeg ą w jeg o d es p erack im s k o k u s y mb o liczn y s en s .

Odczarowanie By p o zb y ć s ię s amo tn eg o u p io ra, trzeb a s ięg n ąć p o s p rawd zo n e s p o s o b y : n a p rzy k ład p rzeb ić jeg o s erce o s in o wy m k o łk iem. Tru d n o p o d jąć s ię tak iej mis ji wzg lęd em b u d y n k u , zwłas zcza p o k aźn y ch ro zmiaró w. M o żn a za to o d eb rać mu imię. Ob ed rzeć ze ws zy s tk ich atry b u tó w ś więto ś ci, jak czy n iły zwy cięs k ie p lemio n a wo b ec b o żk ó w czczo n y ch p rzez p o k o n an y ch p rzeciwn ik ó w.

Sak ralizacja Pałacu . M aj 1 9 8 7 ro k u , trzecia p ielg rzy mk a p ap ieża J an a Pawła II d o Po ls k i, k s ięża p o d czas u ro czy s tej ms zy n a p lacu Defilad .

Imię Stalin a, n ad an e p o jeg o ś mierci Pałaco wi jes zcze w trak cie b u d o wy , zn ik a s zy b k o , b o ju ż w lis to p ad zie 1 9 5 6 ro k u . Rząd p rzek azu je wó wczas g mach wars zaws k iemu Prezy d iu m Rad y Naro d o wej, k tó re p rzes taje u ży wać n azwy w p ełn y m b rzmien iu – o d tąd n ie p o jawi s ię ju ż w o ficjaln y ch d o k u men tach , ch o ć ro s y js cy d zien n ik arze n ie p rzes tan ą s ię n a n ie p o wo ły wać. „Na fro n to n ie Pałacu jes t n eo n , a za n im wy k u ty n ap is : » Pałac Ku ltu ry i Nau k i« . Po d n im b las zk i zas łan iają d als zy ciąg n ap is u : » imien ia J ó zefa Stalin a« . Ch ciałem n a p o trzeb y filmu o d s ło n ić ten n ap is o raz zas ło n ięte tab lice w h o lu g łó wn y m, g d zie też jes t s ło wo » Stalin « . Ale n ie d o s tałem p o zwo len ia o d zarząd u b u d y n k u . Po wied zian o mi, że n ie trzeb a wy wo ły wać d emo n ó w” 9 8 – o p o wiad a reży s er To mas z Wo ls k i, au to r d o k u men taln eg o filmu Pałac, w ro zmo wie z Tad eu s zem So b o lews k im. M o żn a też p rzeg o n ić u p io ra wo d ą ś więco n ą, i to d o s ło wn ie. W o s tatn im d n iu p o b y tu w Po ls ce, 1 4 czerwca 1 9 8 7 ro k u , n a p lacu Defilad p o ls k i p ap ież celeb ru je u ro czy s tą ms zę n a zak o ń czen ie II Ko n g res u Eu ch ary s ty czn eg o p rzy u d ziale liczn y ch k ard y n ałó w i b is k u p ó w z całeg o ś wiata. Ołtarz s taje w miejs cu try b u n y , z k tó rej w 1 9 5 5 ro k u Bieru t p rzy jmo wał d efilad ę p ierws zo majo wą. J an Paweł II p o zd rawia zeb ran y ch i wy g łas za h o milię, mo ty wu Ko n g res u – miło ś ci jak o treś ci i n ak azu u macn ian ia teg o s zlach etn eg o u czu cia w ży ciu z in n y mi lu d źmi” 9 9 – relacjo n u je p ras a. Wy n o s i

n awiązu jąc w n iej d o g łó wn eg o wiary . „Ws k azy wał n a p o trzeb ę czło wiek a, w jeg o k o n tak tach

też n a o łtarze b is k u p a M ich ała Ko wala, jed n eg o z p o n ad d wó ch ty s ięcy p o ls k ich d u ch o wn y ch zamo rd o wan y ch p o d czas d ru g iej wo jn y ś wiato wej. Uczes tn icy n ie mają wątp liwo ś ci: „Po d czas wizy ty Ojca Święteg o w 1 9 8 7 ro k u w Po ls ce o d p rawio n a zo s tała ms za ś więta właś n ie tu taj, n a p lacu Defilad , n a n ajwięk s zy m p lacu Eu ro p y , k tó ry s tał s ię ś wiąty n ią, g d zie wielu wars zawiak ó w k lęczało i mo d liło s ię, a za o łtarzem tk wił ó w k amien n y g mach , s ak ralizo wan y teg o d n ia” 1 0 0 . „Ko mu n a wp rawd zie d o g o ry wała, ale ty lk o b ard zo , b ard zo n ieliczn i s p o ś ró d n as u mieli to zo b aczy ć. Pan o wały raczej k iep s k ie n as tro je. Na s zczęś cie, n a d zień 1 4 czerwca zap o wied zian a b y ła w Wars zawie p ap ies k a M s za Święta. I to g d zie? Na p lacu

Defilad , p rzed fro n to n em Pałacu Ku ltu ry ! To n as p o d trzy my wało n a d u ch u ! Fro n to n ó w zo s tał n a tę o k azję p ięk n ie, ch o ć n iecałk o wicie, p rzes ło n ięty o łtarzem z wielk im k rzy żem p o ś ro d k u . Amb icje b y ły zn aczn ie więk s ze: mo n u men taln y k rzy ż – p o d o b n o p ro jek t celo wał w 7 0 metró w – o s ad zo n y n a s amy m fro n to n ie Pałacu . Ale i tak b y liś my u s aty s fak cjo n o wan i” 1 0 1 – ws p o min a u czes tn iczk a teg o wy d arzen ia. A w in n y m miejs cu d o d aje: „Có ż b ard ziej o d Eu ch ary s tii jes t s ak ramen tem Ob ecn o ś ci? Zn ak iem » wid zialn y m i s k u teczn y m« Emman u ela? Bo » Emman u el« – to zn aczy właś n ie » Bó g z n ami« – mó wił J an Paweł II ze ś wiad o mo ś cią zap ewn e, że za jeg o p lecami, n ad wielk imi d rzwiami p ałacu , wciąż wy ry te s ą w k amien iu s ło wa » imien ia J ó zefa Stalin a« ” 1 0 2 . Ch o ć ro b o tn icy s k u li tę częś ć n ap is u jes zcze w 1 9 5 6 ro k u , ś lad p o zo s tał. Gd y p ap ież u mrze, o k n a w Pałacu ro zjarzą s ię ś wiatłami u k ład ający mi s ię w k s ztałt k rzy ża, a n a b u d y n k u zawiś n ie p ap ies k a flag a. Niek tó rzy b ęd ą p o s tu lo wać, b y iś ć d alej ty m tro p em – s p ro wad zić d o Pałacu relik wie Karo la Wo jty ły i u rząd zić wewn ątrz jeg o s an k tu ariu m. Alb o n ad ać mu imię J an a Pawła II. Bo ch o ć – wy d awało b y s ię – p ap ież, celeb ru jąc litu rg ię w cien iu ś wieck iej k ated ry , p rzeg n ał raz n a zaws ze złe d u ch y k o mu n izmu , g mach n ie p rzes taje k u s ić ró żn ej maś ci czaro d ziejó w n o wej, k ap italis ty czn ej ery . Uzd rawiające s ean s e w Sali Ko n g res o wej p ro wad zi An ato lij Kas zp iro ws k i, mag ik ze Związk u Rad zieck ieg o , zn an y z p ro g ramu Bliżej świata, h ip n o ty zu jący d o tąd Po lak ó w s p o jrzen iem z ek ran ó w telewizo ró w. Stan Ty miń s k i, n iezn an y n ik o mu b liżej p rzy b y s z z Peru , k tó ry w p ierws zej tu rze p ierws zy ch wo ln y ch wy b o ró w p rezy d en ck ich p o k o n u je wy wo d ząceg o s ię z o p o zy cji p ierws zeg o n iek o mu n is ty czn eg o p remiera Tad eu s za M azo wieck ieg o , u rząd za w jed n y m z p ałaco wy ch p o mies zczeń b iu ro s weg o k o mitetu wy b o rczeg o . Na s p o tk an ia p rzy ch o d zi z eg zo ty czn ą żo n ą i tajemn iczą czarn ą teczk ą, p rzemawia ezo p o wy m języ k iem, ale mo ce Pałacu n ajwy raźn iej mu n ie s p rzy jają, b o o s tateczn eg o s tarcia z Lech em Wałęs ą n ie wy g ry wa.

Bigbenizacja M o żn a też o d czy n ić u ro k za p o mo cą zeg ara. Zawis a n a wieży Pałacu z in icjaty wy ó wczes n eg o p rezy d en ta mias ta Pawła Pis k o rs k ieg o . Gig an ty czn y , o ś red n icy 6 metró w i 3 0 cen ty metró w. Fran cu s k a firma Bo d et, d ziałająca o d 1 8 6 8 ro k u , wy k o n ała tarcze z alu min iu m, a k ażd a z n ich waży p o n ad 4 5 0 k ilo g ramó w. Uro czy s te o d s ło n ięcie o d b y wa s ię 3 1 g ru d n ia 2 0 0 0 ro k u ,

więc b ęd zie s ię o n im mó wić: zeg ar milen ijn y . Z tej o k azji Sala Ko n g res o wa o mały wło s n ie zy s k a n o weg o p atro n a – Telek o mu n ik acji Po ls k iej, k tó ra u fu n d o wała czas o mierz. Les zek Szaru g a mó wi o „b ig b en izacji” 1 0 3 Pałacu . Zd an iem J ak u b a Sad o ws k ieg o , o trzy maws zy zeg ar, Pałac, k tó ry d o tąd zn ajd o wał s ię „w cen tru m mik ro k o s mo s u k o mu n is ty czn eg o ” 1 0 4 , „zo s tał wy łączo n y z jed n o liteg o czas u s ak raln eg o , z id eo lo g iczn eg o b ezczas u ” 1 0 5 . Ty m b ard ziej że mo g ący s łu ży ć za jeg o p rzeciwwag ę s tary zeg ar s ło n eczn y w p ark u o d s tro n y Święto k rzy s k iej ju ż wcześ n iej s tracił mo c. „Nies tety , wy k o n an o tarcze n a wątły m trzp ien iu . W rezu ltacie u zu p ełn ian o je ju ż k ilk ak ro tn ie i w s u mie p rzez ty ch 1 6 lat zeg ar » ch o d ził« mo że p rzez p ó ł ro k u ” 1 0 6 – wy jaś n iał

jeg o

k o n s tru k to r

Tad eu s z

Przy p k o ws k i,

„wielk i

zeg armis trz

z J ęd rzejo wa” 1 0 7 , jak n azy wał g o Sig alin , w ro zmo wie z d zien n ik arzami. Pró cz p ro b lemó w k o n s tru k cy jn y ch właś ciwe fu n k cjo n o wan ie zeg ara u n iemo żliwiała p ark o wa ro ś lin n o ś ć, k tó ra ro zro s ła s ię n azb y t b u jn ie, p rzy s łan iając mu s ło ń ce. Ob rzęd y o d p rawian e wo k ó ł Pałacu wy s tarczają n iek tó ry m, b y u zn ać, że p rzes tał s tras zy ć. Sp aty n o wał, n a tle p ó źn iejs zy ch b u d y n k ó w p o zy ty wn ie wy ró żn ia s ię arch itek tu rą, co zau ważają n awet o b co k rajo wcy , p o ró wn u jąc g o n ie d o mo s k iews k ich wy s o tk ó w, lecz d o d rap aczy ch mu r z No weg o J o rk u . Przek o d o wan y , zy s k ał n ieś mierteln o ś ć, s tając s ię p las trem n a ran ę o d b u d o wy wan ej z wo jen n y ch zn is zczeń Wars zawy , p o mn ik iem n ajn o ws zej h is to rii. Do d atk o wo u p o k o rzy ł g o b azar, jak i tu ż p o ro k u 1 9 8 9 wy ró s ł u jeg o s tó p . „Sy mb o l o d wieczn ej p o ls k iej p ro wizo rk i” 1 0 8 – p o d s u mo wu je Ad am Les zczy ń s k i. Pio tr Zwierzch o ws k i zau waża: „Pałac jes t fen o men aln y m p o mn ik iem zwy cięs twa. Zrealizo wan a n ieg d y ś jeg o p ierwo tn a fu n k cja mo że zo s tać całk o wicie o d wró co n a: to , co b y ło p o mn ik iem Stalin a, s taje s ię w p ewn y m s en s ie p o mn ik iem p rzeciwk o ws zy s tk iemu temu , co s o b ą rep rezen to wał” 1 0 9 . Przeciwn ik ó w g mach u to n ie p rzek o n u je – n ajch ętn iej o b ró cilib y g o w ru in ę, n ie p rzejmu jąc s ię, że ty mczas em wp is an o g o d o rejes tru zab y tk ó w.

Targ o wis k o n a p lacu Defilad .

Ro b ią to o ch o czo p is arze, k tó ry ch fan tazji n ie o g ran icza ju ż cen zu ra. Bratan ek b o h atera Krfotoku Ed ward a Red liń s k ieg o , p o wieś ci p rezen tu jącej altern aty wn ą wizję p o ls k iej h is to rii, d o p ro wad za d o wy s ad zen ia Pałacu , ms zcząc s ię wo b ec o jca mu rarza, k tó reg o p rag n ien iem b y ło mies zk an ie n a p iętn as ty m p iętrze b lo k u z wid o k iem n a n ajwięk s zy g mach . Zamias t n ieg o p o s tawio n o zes p ó ł b iu ro wcó w n azy wan y Ho n g k o n g iem. W Przenajświętszej Rzeczpospolitej J ack a Piek ary Pałac zo s taje p rzeb u d o wan y n a p o trzeb y n o wej wład zy . J ed n o ze s k rzy d eł zajmu je k u ria, ś ro d ek zo s taje wy b u rzo n y i o zd o b io n y wielk im d zwo n em. W Warszawskiej Atlantydzie M ich ała Łu k as iewicza zmien ia s ię w g o ty ck ą k ated rę. Co ś jed n ak mu s i b y ć w ty m o d czaro wy wan iu , b o lis tó w p rzy ch o d zi teraz zn aczn ie mn iej. Pis zą g łó wn ie zatro s k an i lo s em Pałacu wielb iciele b u d y n k u o raz zło ś liwi p rzeciwn icy , a tak że – n iezmien n ie – wy n alazcy p ro p o n u jący s wo je o d k ry cia i relig ijn ie n atch n ien i. „Witam Po k o jem Bo ży m – p o zd rawia p an R. z Gd ań s k a. – Do p is ma d o łączam

mo je wy zn an ie wiary , w celu zło żen ia ś wiad ectwa Prawd y Bo żej. Ch cę n ad mien ić, że jes tem zawied zio n y Po ls k ą i n ie ty lk o k u ltu rą i ty mże wy ch o wan iem. Wy s łałem s etk i lis tó w i n a więk s zo ś ć z n ich n ie o trzy małem o d p o wied zi, an i też p o twierd zen ia o d b io ru . J es t to b ard zo s mu tn y fak t, zważy ws zy , iż w więk s zo ś ci, to ty lk o lu d zie k s ztałcen i i p o d o b n o in telig en tn i. Czy Wy , Praco wn icy w Pałacu Ku ltu ry i Nau k i mo żecie jak o ś wp ły n ąć n a p s y ch ik ę wy żej wy mien io n y ch i n ie ty lk o ich p s y ch ik ę?” 1 1 0 . „Brak mi s to jąceg o k ied y ś » Świato wid a« ” 1 1 1 – wy zn aje p an i U., wars zawian k a, s zczeg ó ło wo (n a czterech s tro n ach ręk o p is u ) p rzy wo łu jąca s we p rzy g o d y z Pałacem z lat mło d o ś ci. M a n a my ś li p o tężn y g ran ito wy d ro g o ws k az, n a ro g u u licy M ars załk o ws k iej i Alej J ero zo lims k ich , wzo ro wan y n a d wu n as to wieczn y m p ierws zy m zn ak u d ro g o wy m n a ziemiach p o ls k ich , k tó ry o d mierzał d o k ład n ą o d leg ło ś ć międ zy Ko n in em a Kru s zwicą. Z teg o s to jąceg o tu ż p rzy Pałacu mo żn a b y ło s ię d o wied zieć, ile jes t k ilo metró w i w k tó rą s tro n ę d o s to lic ś wiata. „Teraz n ie mam o d wag i zo b aczy ć z g ó ry teg o ś mietn ik a, k tó ry ro zto czy ł s ię o d M ars załk o ws k iej i Alej J ero zo lims k ich . Zatrważa mn ie ju ż wid o k z d o łu . Do ty ch h an g aró w p as ias ty ch n ie mo g ę wch o d zić, b o wid zę o b ó z k o n cen tracy jn y ” 1 1 2 . „Kró lo wa-Caro wa Waty k ań s k o -Po ls k a” 1 1 3 p rzes y ła „wy k res p rawn y d o ty czący relig ii » Kato licy zm-Prawo s ławn y « ”, p ieczo ło wicie wy ry s o wan y n a k ilk u k artk ach w tak i s p o s ó b , że p o ro zło żen iu two rzą s p o ry ch ro zmiaró w p łach tę. „Od p o wied zi p o trzeb u ję o d n o ś n ie mo ich p raw d o ty czący ch PKiN o d 1 9 5 2 r. Dan e p o trzeb n e d o s p rawy s ąd o wej. Zazn aczam, że b y łam ad o p to wan y m d zieck iem, k tó ry m o d 1 9 5 2 r. liczn i mężczy źn i p o s łu g u ją s ię jak s wo ją włas n o ś cią” 1 1 4 . „Os o b iś cie u ważam, że to u czciwe i n ap rawd ę u czciwe p o s iad ać włas n e ś ro d k i fin an s o we i p ien iąd ze zap raco wan e, wy p raco wan e i zaro b io n e w p racy . A zatem p o wo d zen ia w d ziałan iu ży czy Ży czliwy ” 1 1 5 . Ad res at: „Szan o wn e g remiu m k iero wn icze PKiN” 1 1 6 . Bizn es men z Szy d ło wa p rzes y ła zd jęcie n a tle włas n ej ceg ieln i. W d ło n i trzy ma ceg łę. Ws k azał mu ją – jak p is ze – „b y ły p raco wn ik , k tó ry w latach 5 0 . XX w. b y ł n a wy cieczce w Wars zawie w Pałacu ” 1 1 7 . Nas tęp n ie in fo rmu je s zczeg ó ło wo : „Ceg ła ta o wy miarach 2 5 0 n a 1 2 0 n a 1 0 0 cm trafiła też n a o b ecn ie ek s p o n o wan ą w g d ań s k im s k an s en ie wy s tawę p t. » Ceg ła n a ws i o p o ls k iej« ” 1 1 8 . Na k o n iec d o p y tu je k ro n ik ark ę Han n ę Szczu b ełek : „Czy ceg ła ze zd jęcia to tak a s ama (lu b p o d o b n a –

ch o d zi o k s ztałt d rążeń ) d o tej, k tó rą Pan i ma w s wo im g ab in ecie, jak wy czy tałem w jed n y m z k o lo ro wy ch mag azy n ó w?” 1 1 9 . M ies zk an iec Secemin a, p an P., p is zący w 2 0 0 6 ro k u , jes t k o n k retn y : „Zwracam s ię z u p rzejmą p ro ś b ą o u d o s tęp n ien ie ak t b u d o wy Pałacu Ku ltu ry i Nau k i w celu d als zej jeg o ro zb u d o wy i p o więk s zen ia” 1 2 0 . Sp ó źn ił s ię. Tu i ó wd zie o d d awn a s ły ch ać o p in ie, że zak lęciem, k tó re n ap rawd ę mo g ło b y n a Pałac p o d ziałać, jes t o d wró cen ie g o o 1 8 0 s to p n i, p rzeró b k a lu b zas ło n ięcie in n y mi wieżo wcami. Tru d n o jed n ak o d czy n iać u ro k , g d y b rak u je zg o d y co d o fo rmy o d czaro wy wan ia. Po my s ł zas ło n ięcia, o k reś lan y iro n iczn ie p rzez jed n y ch jeg o p rzeciwn ik ó w jak o „wars zaws k o je k o lco ” (co s tan o wi n awiązan ie d o p o d mo s k iews k ieg o „zołotogo kolca”), a p rzez in n y ch jak o „k rąg k u lto wy ”, p o jawia s ię jak o efek t k o n k u rs u n a zag o s p o d aro wan ie teren ó w wo k ó ł Pałacu , ro zp is an eg o p o raz p ierws zy p rzez wład ze mias ta w 1 9 9 1 ro k u . „Ujrzały wó wczas ś wiatło d zien n e p race mo g ące zas zo k o wać p rzy zwy czajo n y ch d o wid o k u Pałacu . Do p ro p o zy cji teg o ty p u zaliczy ć n ależy ws zelk ie fo rmy fu tu ro lo g iczn e, p o s zu k u jące jak ieg o ś n o weg o s ty lu . Wś ró d n ich u wag ę p rzy ciąg ał p ro jek t z ak cen tami k o s miczn o -p rzy ro d n iczy mi. Tu b u d y n k i miały zad ziwiające k s ztałty : jed en z n ich b y ł » fu tu ry s ty czn ie zwielo k ro tn io n y m o wo cem« , in n y » tu n elem k o s miczn y m« u mo żliwiający m o b s erwację n ieb a w d zień i w n o cy . By ły ró wn ież p ro p o zy cje p rzeb u d o wy PKiN n a k s ztałt wieży Bab el lu b o d wró co n ej p iramid y , ws p artej n a czterech s łu p ach ” 1 2 1 – p is ze h is to ry k Ko n rad Ro k ick i. M imo że firm zain teres o wan y ch in wes ty cjami w ś cis ły m cen tru m s to licy zn alazło b y s ię wiele, żad n a n ie p o d ch wy tu je p o my s łu . Nau k o wcy zau ważają, że ch o ć n ie ma u rzęd o weg o zak azu s tawian ia wy żs zy ch b u d y n k ó w w s ąs ied ztwie, a o g ran iczen iem n ie s ą też tech n o lo g ie, u rzęd n icy n ie k wap ią s ię d o wy d awan ia p o zwo leń . J ak u b Sad o ws k i zau waża, że mo że ch o d zić o „p rzy wiązan ie d o k o n s tru k cji wars zaws k ieg o ś wiata” 1 2 2 , n awet jeś li z Pałacem p o ś ro d k u wy d aje s ię o n n ieco p o k raczn y . Po zb awien ie fu n k cji ax is mu n d i wed łu g J o an n y Kró lak z In s ty tu tu Slawis ty k i Zach o d n iej i Po łu d n io wej Un iwers y tetu Wars zaws k ieg o g ro zi k o s miczn y m ch ao s em, ro zp ad em. Ch y b a że co ś in n eg o p rzejęło b y d o ty ch czas o we fu n k cje ś więtej o s i. Prześ miewczy p o my s ł p o d s u wa w 2 0 0 4 ro k u arch itek t wizjo n er Os k ar Han s en . W g alerii Fo k s al, k tó rej o k n a wy ch o d zą n a Pałac, p rezen tu je w fo rmie rzeźb y o b iek t d o ró wn u jący mu wy s o k o ś cią: p io n o wy s łu p zwień czo n y g ig an ty czn ą

p iłk ą d o fu tb o lu amery k ań s k ieg o . In s talacja, k tó rą n azwał „Sen Wars zawy ”, o k azu je s ię o s tatn im p ro jek tem arty s ty . Umiera ro k p ó źn iej. „Kied y ch o d ziłem p o lab iry n cie Pałacu z k amerą, my ś lałem: o n jes t jak Po ls k a. (… ) jak n as za rzeczy wis to ś ć – k ap italis ty czn a, ale wy ras tająca z p rzes zło ś ci. Os ad zo n a w mu rach u fu n d o wan y ch p rzez Stalin a, d ziałająca n a s tary ch , mu zealn y ch zas ad ach ” 1 2 3 – p o wie w 2 0 1 2 ro k u w wy wiad zie au to r filmu d o k u men taln eg o . Niewy k lu czo n e też, że ch ętn y ch , b y

zmierzy ć s ię z Pałacem

n ap rawd ę,

p o ws trzy mu je p amięć o tak im, co ju ż p ró b o wał s wó j s en zrealizo wać.

Przemiana Lis t o d n ieg o b rzmiał tro ch ę jak te, k tó re ad min is tracja Pałacu o d k ład ała d o tąd d o teczk i z n ap is em „Dziwactwa i ciek awo s tk i”. M ąż o p atrzn o ś cio wy , ro d ak , k tó remu p o wio d ło s ię za o cean em. Od wied ził p o latach ro zb u d zo n ą p rzed s ięb io rczo o jczy zn ę i p o s tan o wił d o d ać jej d u ch a, n atch n ąć p rzy k ład em. J o h n Ko walczy k , miliard er, p rezes firmy b u d o wlan ej z Ws ch o d n ieg o Wy b rzeża. Nic n ie p as o wało d o jeg o mis ji lep iej n iż Pałac, s y mb o liczn e cen tru m, o b iek t, w k tó ry m o g n is k o wało s ię całe zło i d o b ro min io n eg o p ó łwiecza, ws zy s tk ie p o ls k ie fru s tracje, n ies p ełn ien ia, p rag n ien ia i p lan y . Przy b y s z z Amery k i p rzy jrzał s ię mu fach o wy m o k iem i d o jrzał p rzy s zły Wars aw In tern atio n al Trad e Cen ter, p rzero b io n y p o d k u ratelą s p ecjalis tó w b u d o wlan y ch z Was zy n g to n u k o s ztem 3 0 milio n ó w d o laró w. Cztery n aro żn e b as zty p o d wy żs zo n e d o trzy d zies teg o p iętra, p o k ry te s zk lan y mi taflami, res zta b u d y n k u o d n o wio n a, o wy g ląd zie n o b liwy m i eleg an ck im. Po d ziemn y p ark in g , p o więk s zo n a Sala Ko n g res o wa. Wewn ątrz – cen tru m b izn es u , g iełd a p ap ieró w warto ś cio wy ch , p lacó wk i h an d lo we, miejs ca rek reacji, ws zy s tk o wy p o s ażo n e w s ieć telefo n iczn ą z włas n y m p o łączen iem s atelitarn y m. Op is ał to ws zy s tk o w o fercie, p rzes łał d o p rezy d en ta mias ta z p ro ś b ą o s p o tk an ie. Dy rek to r, p o wiad o mio n y o s p rawie, u cies zy ł s ię, o p atrzn o ś ć p rzy ch o d ziła mu n ajwy raźn iej z p o mo cą. Po my s ł wy d ał mu s ię ś wietn y . Ro zu miał d o s k o n ale, czeg o p rag n ie ten p o wracający d o k raju czło wiek : o fiaro wać wars zawiak o m k awałeczek s weg o p rzy b ran eg o k raju , w k tó ry m n awet p o ls k i emig ran t p ewn eg o d n ia mo że s tać s ię b o g aczem. Ab y p atrząc, jak ś wiatła mias ta o d b ijają s ię o d s zk lan y ch tafli o p ak o wan eg o p o amery k ań s k u p rezen tu Stalin a, ro ili s o b ie, że s ą w No wy m J o rk u , i u wierzy li jes zcze mo cn iej we włas n ą s p rawczo ś ć. Przecież jeś li b ard zo s ię ch ce, n a p ewn o s ię d a, wy s tarczy ty lk o p o wtarzać o d p o wied n io częs to p rzed lu s trem właś ciwe

afirmacje. Czy n ie tak im s p o s o b em n a łó żk ach p o lo wy ch w cien iu wieżo wca ro s ły ju ż p ierws ze fo rtu n y ? Na

p ierws ze

s p o tk an ie

John

Ko walczy k

p rzy s zed ł

z

s y n k iem. Wy s o k i,

p rzy s to jn y , p o d k rawatem i z g arn itu rem ś n ieżn o b iały ch zęb ó w. Gas zo n o ś wiatło . Terk o tał p ro jek to r. Po k ilk u min u tach , g d y s p rzęt ju ż s ię ro zg rzał, n a ś cian ie wy k witały zd jęcia imp o n u jący ch b u d o wli. – To ws zy s tk o mo je – mó wił z d u mą g o ś ć, s zef Th e J o n ath an Co rp o ratio n Ltd . – Ty lk o czy Pałac p o p rzeb u d o wie n ie zatraci s wo jeg o ch arak teru ? – martwili s ię u rzęd n icy , p o p atru jąc n a b iu ro wce ze s tali i s zk ła. – Og ó ln e wrażen ie ma b y ć zab y tk o we, s o crealis ty czn e – d ek laro wał Ko walczy k . – Ch cę zach o wać tę n iep o wtarzaln ą atmo s ferę. I ws zy s tk ie elemen ty wy s tro ju . A ro b o tn icy ? – Ty lk o p o ls cy . Trzeb a d ać p racę Po lak o m. M ateriały , n ies tety , trzeb a b ęd zie s p ro wad zić amery k ań s k ie, b o tu taj n ie ma jes zcze tak ich . Po d p is an y s zy b k o lis t in ten cy jn y z wład zami Wars zawy p recy zo wał d als ze k ro k i: u two rzen ie s p ó łk i, p o wo łan ie p ałaco wej fu n d acji, k tó ra zag waran tu je miejs ce w g mach u in s ty tu cjo m k u ltu raln y m i n au k o wy m, tak im jak Pałac M ło d zieży i teatry . Po tem u mo wa n a d wad zieś cia p ięć lat, s ześ ćd zies iąt p ro cen t u d ziałó w w ręk u mias ta, czterd zieś ci p ro cen t d la in wes to ra. – To b ęd zie d la mn ie zło ty in teres . Ty le firm s zu k a p o mies zczeń n a b iu ra! Najch ętn iej zamk n ąłb y m Pałac i ro b ił ws zy s tk o o d razu . Zależy mi n a czas ie. Ale s k o ro n ie mo żn a in aczej, zaczn iemy p o k awałk u . Dy rek to r Pałacu zacierał ręce. Po d p is an ie u mo wy p rzewid zian o n a czerwiec, ro zp o częcie p rac n a wrzes ień . In wes to r wy jech ał. I n as tała cis za. Dzien n ik arze zaczęli ju ż n awet s p ek u lacje, czy p rzy s zły mecen as Pałacu rzeczy wiś cie jes t ty m, za k o g o s ię p o d aje, i czy d y s p o n u je o d p o wied n ią g o tó wk ą. Prawie ju ż o n im zap o mn ian o , g d y k tó reg o ś d n ia jed en z p raco wn ik ó w wp ad ł d o g ab in etu d y rek to ra, wy mach u jąc g azetą. – J o h n Ko walczy k n ie ży je! – zrefero wał s zefo wi, jak b y d o p iero g ło ś n e wy p o wied zen ie p rzeczy tan y ch p rzed ch wilą s łó w p o zwo liło u wierzy ć w ich s en s . – Teś ć z Tek s as u d o wied ział s ię, że Po lak zd rad ził jeg o có rk ę, i zas trzelił g o z d u b eltó wk i!

1 W reporterskim skrócie, „Ży cie Wars zawy ”, 1 5 p aźd ziern ik a 1 9 5 8 . 2 Warszawa, jakiej nie znamy, „Try b u n a Lu d u ”, 1 5 p aźd ziern ik a 1 9 5 8 . 3 „Zb ió r k o res p o n d en cji n iety p o wej” – teczk a w d y s p o zy cji Han n y Szczu b ełek , Biu ro Zarząd u PKiN. 4 Tamże. 5 Tamże, lis t d ato wan y : 1 1 lu teg o 1 9 7 4 , ad res o wan y d o „Cen traln ej Rad y Związk ó w Zawo d o wy ch , Wars zawa, Sala Ko n g res o wa”. 6 Tamże. 7 Tamże, lis t d ato wan y : 2 4 marca 1 9 9 7 , ad res o wan y d o „Referatu Lis tó w w Pałacu Ku ltu ry , Wars zawa”. 8 Tamże. 9 Tamże, lis t b ez d aty . 1 0 Tamże. 1 1 Tamże. 1 2 Tamże. 1 3 Tamże. 1 4 Tamże. 1 5 Tamże. 1 6 Tamże, lis t d ato wan y : 1 9 8 0 . 1 7 Tamże. 1 8 Tamże. 1 9 Tamże, lis t p o d p is an y „Bo ży M aj, ro k 1 9 9 7 ”. 2 0 Tamże, lis t p o d p is an y „Dzierżo n ió w Do m Ku ltu ry – Wy d ział Pro filak ty czn y ”. 2 1 Tamże, lis t p o d p is an y „Dzierżo n ió w Do m Ku ltu ry – Wy d ział Pro filak ty czn y ”. 2 2 Tamże, lis t b ez d aty . 2 3 Tamże. 2 4 Tamże. 2 5 M ircea Eliad e, Święty obszar i sakralizacja świata, tłu m. An n a Tatark iewicz, w: Antropologia kultury, o p rac. Grzeg o rz Go d lews k i i in ., ws tęp i red . An d rzej M en cwel, wy d 4 . zm., Wars zawa: Wy d awn ictwa Un iwers y tetu Wars zaws k ieg o , 2 0 0 5 , s . 1 4 8 . 2 6 Tamże, s . 1 4 8 .

2 7 Elżb ieta Przy b y ł, Pałac Kultury i Nauki jako socjalistyczna sakralizacja przestrzeni, w: Pałac Kultury i Nauki. Między ideologią a masową wyobraźnią, red . Zu zan n a Gręb eck a, J ak u b Sad o ws k i, Krak ó w: No mo s , 2 0 0 7 , s . 9 1 . 2 8 Ko n rad Ro k ick i, Kłopotliwy dar: Pałac Kultury i Nauki, w: Zbudować Warszawę piękną… O nowy krajobraz stolicy (1944–1956), red . J erzy Ko ch an o ws k i, Wars zawa: Trio , 2 0 0 3 , s . 176. 2 9 Elżb ieta Przy b y ł, Pałac Kultury i Nauki jako socjalistyczna sakralizacja przestrzeni, d z. cy t., s . 110. 3 0 Gu s taw M o rcin ek , „Try b u n a Ro b o tn icza”, 1 2 k wietn ia 1 9 7 2 . 3 1 M arta Zieliń s k a, Warszawa – dziwne miasto, Wars zawa: In s ty tu t Bad ań Literack ich Po ls k iej Ak ad emii Nau k , 1 9 9 5 , s . 1 2 4 . 3 2 J ak u b Sad o ws k i, Iglica mundi. Socrealistyczne wizualizacje idei neobabilońskiej, w: Pałac Kultury i Nauki. Między ideologią a masową wyobraźnią, red . Zu zan n a Gręb eck a, J ak u b Sad o ws k i, Krak ó w: No mo s , 2 0 0 7 , s . 8 5 . 3 3 Tamże, s . 8 6 . 3 4 Karo l M ałcu ży ń s k i, Nasza stolica, „Try b u n a Lu d u ”, 1 7 s ty czn ia 1 9 5 3 . 3 5 J ó zef Sig alin , Warszawa 1944–1980. Z archiwum architekta, Wars zawa: PIW, 1 9 8 6 , t. 3 , s . 146. 3 6 Czego nie ma w Pałacu, w: Pałac Kultury i Nauki w Warszawie. Historia, teraźniejszość, przyszłość, o p rac. Ag n ies zk a Wo łk -Łan iews k a, An d rzej Go limo n t, Wars zawa: Zarząd Pałacu Ku ltu ry i Nau k i w Wars zawie s p . z o .o ., Biu ro Ro zwo ju i Pro mo cji, 2 0 0 1 . 3 7 Kro n ik a PKiN, 1 9 5 2 ro k . 3 8 An n a Bo g u s z i in ., Stacja Nau k o wo -Bad awcza PAN n a teren ie b u d o wy PKiN, Budowa PKiN, Wars zawa: PWN, 1 9 5 7 , s . 5 1 8 . 3 9 Tamże, s . 5 4 8 . 4 0 Tamże, s . 5 1 8 . 4 1 Tamże, s . 5 5 7 . 4 2 J an M in o rs k i, O projekcie szkicowym Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie, „Arch itek tu ra” 1952, nr 7–8. 4 3 Elżb ieta Przy b y ł, Pałac Kultury i Nauki jako socjalistyczna sakralizacja przestrzeni, d z. cy t., s . 107. 4 4 Do b ro s ława Grzy b k o ws k a-Lewick a, Pałac Kultury i Nauki jako obiekt kultowy PRL-u, „Ren o wacje i Zab y tk i” 2 0 0 5 , n r 3 . 4 5 J o an n a Kró lak , Słowiańskie centra „mikrokosmosu komunistycznego”, [w:] Pałac Kultury i Nauki. Między ideologią a masową wyobraźnią, d z. cy t., s . 1 6 9 . 4 6 Cy t. za: Graży n a Stan k iewicz, Pałac Kultury i Nauki w Warszawie, p raca mag is ters k a

n ap is an a p o d k ieru n k iem p ro f. d r. h ab . A. Ry s zk iewicza, In s ty tu t His to rii Sztu k i, KUL, 1 9 8 9 , s . 2 5 – 3 3 . 4 7 Tamże. 4 8 Elżb ieta Przy b y ł, Pałac Kultury i Nauki jako socjalistyczna sakralizacja przestrzeni, d z. cy t., s . 118. 4 9 Większego wyboru pozycji nie ma, o p rac. J acek Kró lak , „Res Pu b lica” 1 9 9 0 , n r 3 . 5 0 Tamże. 5 1 Pałac Kultury i Nauki im. Józefa Stalina, o p rac. J an J aco b y , Zy g mu n t Wd o wiń s k i, Wars zawa: Sp o rt i Tu ry s ty k a, 1 9 5 5 , s . 1 2 . 5 2 J erzy J an ick i, O Pałacu Kultury i Nauki im. Józefa Stalina, Wars zawa: TWP, 1 9 5 5 . s . 3 5 – 36. 5 3 Wito ld Deg ler, Kryształowa kula Pałacu Kultury, cy t. za: Pałac Kultury i Nauki w Warszawie, d z. cy t. 5 4 M ircea Eliad e, Święty obszar i sakralizacja świata, d z. cy t., s . 1 4 8 . 5 5 Wo jciech To mas ik , Inżynieria dusz. Literatura realizmu socjalistycznego w planie „propagandy monumentalnej”, Wro cław: FNP, 1 9 9 9 , s . 1 0 5 – 1 0 6 . 5 6 „Zb ió r k o res p o n d en cji n iety p o wej”, d z. cy t., lis t d ato wan y : 2 4 lip ca 1 9 7 4 . 5 7 Tamże. 5 8 Tamże. 5 9 Tamże, p is mo p rezes a Po ls k iej Ak ad emii Nau k Wło d zimierza Trzeb iato ws k ieg o d o o b y watela S.S. d ato wan e: 3 0 lip ca 1 9 7 4 . 6 0 Olg ierd Bu d rewicz, Wieżowiec zwany Pałacem, „Ren o wacje i Zab y tk i” 2 0 0 5 , n r 3 . 6 1 „Zb ió r k o res p o n d en cji n iety p o wej”, d z. cy t., lis t d ato wan y : 9 czerwca 1 9 7 8 . 6 2 Tamże. 6 3 Tamże. 6 4 Tamże. 6 5 Tamże, lis t d ato wan y : 1 9 8 9 . 6 6 Tamże, lis t b ez d aty . 6 7 Tamże, lis t b ez d aty . 6 8 Tamże. 6 9 Tamże. 7 0 Tamże, lis t d ato wan y : 1 9 9 6 .

7 1 Tamże. 7 2 Tamże. 7 3 Tamże. 7 4 Tamże, lis t ze Starg ard u Szczeciń s k ieg o , d ato wan y : 1 9 7 8 . 7 5 Tamże. 7 6 Tamże, lis t b ez d aty . 7 7 Tamże. 7 8 Tamże. 7 9 Elżb ieta Przy b y ł, Pałac Kultury i Nauki jako socjalistyczna sakralizacja przestrzeni, d z. cy t., s . 113. 8 0 J erzy J an ick i, O Pałacu Kultury i Nauki im. Józefa Stalina, d z. cy t., s . 3 5 – 3 6 . 8 1 Ad am Les zczy ń s k i, Psychoanaliza Pałacu Kultury, [w:] Pałac Kultury i Nauki. Między ideologią a masową wyobraźnią, red . Zu zan n a Gręb eck a, J ak u b Sad o ws k i, Krak ó w: No mo s , 2 0 0 7 , s . 73. 8 2 Tamże. 8 3 Han n a Krall, Pałac, „Po lity k a”, 1 9 lip ca 1 9 7 5 . 8 4 J erzy Cis zews k i, „Ex p res s Wieczo rn y ”, 2 8 – 2 9 lip ca, 1 9 5 4 . 8 5 „Ex p res s Wieczo rn y ”, 1 s ty czn ia 1 9 5 4 . 8 6 Tad eu s z Ku b iak , Rozmowa na budowie Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie wiosną 1953 roku, z cy k lu Miłość prawdziwa, cy t. za: Pałac Kultury i Nauki w Warszawie, d z. cy t. 8 7 Pałac Kultury i Nauki im. Józefa Stalina, d z. cy t., s . 2 7 . 8 8 J ó zef Sig alin , Inżynieria dusz, d z. cy t., t. 2 , s . 4 3 6 . 8 9 Wo jciech To mas ik , d z. cy t., s . 1 0 7 . 9 0 Minister budownictwa Francji u premiera Józefa Cyrankiewicza, „Ży cie Wars zawy ”, 2 5 wrześ n ia 1 9 6 5 . 9 1 Warszawski czakram. Dyskusja panelowa, w: Pałac Kultury i Nauki. Między ideologią a masową wyobraźnią, d z. cy t., s . 9 . 9 2 Tamże, s . 1 0 . 9 3 Wy p o wied ź u ży tk o wn ik a „Go ś ć” n a fo ru m.g azeta p l z 1 4 marca 2 0 0 5 , Pałac Kultury zabytkiem?, cy t. za: Zu zan n a Gręb eck a, Axis mundi i ramy symboliczne, w: Pałac Kultury i Nauki. Między ideologią a masową wyobraźnią, d z. cy t., s . 1 3 1 . 9 4 Olg ierd Bu d rewicz, d z. cy t. 9 5 Tad eu s z Ko n wick i, Mała apokalipsa, „Zap is ” 1 9 7 9 , n r 1 0 .

9 6 Stefan Kis ielews k i (To mas z Staliń s k i), Cienie w pieczarze, Pary ż: In s ty tu t Literack i, 1971, s. 215. 9 7 Dariu s z M aciak , Dwie obręcze. Warszawa w wizualnym uścisku komunizmu, w: Pałac Kultury i Nauki. Między ideologią a masową wyobraźnią, d z. cy t., s . 1 6 3 . 9 8 Pałac Kultury: primabalerina Warszawy. Ro zmo wa Tad eu s za So b o lews k ieg o z reży s erem, „Gazeta Wy b o rcza”, 2 maja 2 0 1 2 . 9 9 Dobiegła końca trzecia wizyta papieża w Polsce, „Ży cie Wars zawy ”, 1 5 czerwca 1 9 8 7 . 1 0 0 M ik o łaj M ad u ro wicz, Strefa sacrum w przestrzeni miejskiej Warszawy, Wars zawa: Wy d awn ictwo Ak ad emick ie Dialo g , 2 0 0 2 , s . 1 1 7 . 1 0 1 Barb ara Su łek -Ko wals k a, A plac Defilad?, „Id ziemy ”, 2 9 czerwca 2 0 1 4 . 1 0 2 Tamże. 1 0 3 Warszawski czakram, d z. cy t., s . 2 4 . 1 0 4 Tamże, s . 2 1 . 1 0 5 Tamże. 1 0 6 „Ex p res s Wieczo rn y ”, 3 0 – 3 1 maja 1 9 7 0 . 1 0 7 J ó zef Sig alin , Warszawa 1944–1980, d z. cy t., t. 3 , s . 1 4 7 . 1 0 8 Ad am Les zczy ń s k i, d z. cy t., s . 7 4 . 1 0 9 Mitologie nie tworzą się na zawołanie. Dyskusja, w: Pałac Kultury i Nauki. Między ideologią a masową wyobraźnią, d z. cy t., s . 2 9 . 1 1 0 „Zb ió r k o res p o n d en cji n iety p o wej”… , lis t ze Staro g ard u Gd ań s k ieg o , d ato wan y : 2 1 .0 8 .2 0 0 8 . 1 1 1 Tamże, lis t z Wars zawy , d ato wan y : 4 k wietn ia 1 9 9 5 . 1 1 2 Tamże. 1 1 3 Tamże, lis t z 2 0 0 3 ro k u . 1 1 4 Tamże. 1 1 5 Tamże, lis t z 1 9 9 3 ro k u . 1 1 6 Tamże. 1 1 7 Tamże, lis t z Szy d ło wa, d ato wan y : 7 k wietn ia 2 0 1 1 . 1 1 8 Tamże. 1 1 9 Tamże. 1 2 0 Tamże, lis t z Częs to ch o wy , d ato wan y : 8 maja 2 0 0 6 (ad res n ad awcy w Secemin ie).

1 2 1 Ko n rad Ro k ick i, Kłopotliwy dar, d z. cy t., s . 2 0 5 . 1 2 2 Mitologie nie tworzą się na zawołanie, d z. cy t., s . 2 4 . 1 2 3 Pałac Kultury: primabalerina Warszawy, d z. cy t.

7. Republika samotników Lokator By ł n ajp ięk n iejs zy ze ws zy s tk ich , jak ie wid ziałam, a trzeb a p rzy zn ać, że wid ziałam ich wiele. Up rzed zę was ze s twierd zen ie, że mó wi to k ażd y , k to trafił n a o s o b n ik a o d p o wiad ająceg o s wo im g u s to m. Otó ż, mo i d ro d zy , zn am ten mech an izm d o s k o n ale. M am ś wiad o mo ś ć, że g d y raz u leg n ie s ię s łab o ś ci d o p rzed s tawiciela teg o g atu n k u , te s ame twierd zen ia p ręd zej czy p ó źn iej p ad n ą p o d ad res em in n y ch . I mn ie o d tamteg o czas u zd arzy ło s ię p rzy jąć wielu z n ich p o d s wó j d ach , ty mczas o wo lu b n a d łu żej. Nie s zczęd ziłam żad n emu k o mp lemen tó w: g d y b y n ie zas łu g iwali n a mó j zach wy t, z p ewn o ś cią n ie b y ło b y ich tu taj. Ze ws zy s tk ich zn an y ch mi k o tó w b y ł ty m n ad zwy czajn y m, n iezależn ie o d ich p rzy mio tó w, o ry g in aln o ś ci ch arak teru , u ro d ziwej p o wierzch o wn o ś ci. Od razu , g d y g o zo b aczy łam, wied ziałam, że to o n i że b ęd zie mó j. In tu icja, zach wy t, co u p d e fo u d re – mó wcie s o b ie, co ch cecie. O o to czen iu , z k tó reg o p o ch o d ził, w cały m k raju k rąży ły leg en d y , mimo u p ły wu lat u p arcie zarażające k o lejn e p o k o len ia o b y wateli, ch o ć n iejed en miał o k azję p rzek o n ać s ię n ao czn ie o ich całk o witej n iep rawd zie. Zd ąży łam tro ch ę p o zn ać Pałac, p racu jąc jak o as y s ten tk a reży s era w Teatrze Stu d io , i o g ląd an y z b lis k a, o d wewn ątrz, s tracił tro ch ę p ierwo tn eg o czaru miejs c mity czn y ch , ale p rzy zn aję – n a mn ie też zad ziałały . Praco wałam tam w p o ło wie lat d ziewięćd zies iąty ch u b ieg łeg o wiek u . Zan im zes złam p o raz p ierws zy n a n ajn iżs zą k o n d y g n ację o zn aczan ą d wó jk ą z min u s em, w g ło wie majaczy ły mi zap amiętan e z filmó w g ro zy wid o k i mro czn y ch i zimn y ch k o ry tarzy , w k tó ry ch d źwięczy ech o s amo tn y ch k ro k ó w i k ro p li s p ły wający ch z s u fitu ; s al two rzący ch zag matwan y lab iry n t, z k tó reg o mo żn a n ie zn aleźć wy jś cia, jeś li wch o d ząc, n ie zas to s u je s ię jed n ej ze s tary ch meto d : k łęb k a włó czk i (k o n ieczn ie czerwo n ej!) z n icią zah aczo n ą o k lamk ę, s zy b k ieg o s zk icu k red ą n a ś cian ie zn ak u Zo rro , k ilk u p rzed mio tó w u p u s zczo n y ch n ib y p rzez p rzy p ad ek p o d ro d ze. Zg rzy t o twieran y ch k lu czem metalo wy ch d rzwi. Sąd ziłam, że s ch o d zę w n ajn iżs zy k rąg p iek ieł, zaraz d o ś wiad czę mro czn ej s tro n y Pałacu , u k ry tej n a co d zień p rzed lu d zk im o k iem.

J u b ileu s z 6 0 -lecia Pałacu Ku ltu ry i Nau k i to o k azja d o zejś cia w p ałaco we p o d ziemia – p o raz p ierws zy w No c M u zeó w u d o s tęp n io n o je zwied zający m, p rzy g o to wu jąc d la n ich s p ecjaln ą tras ę, b y mo g li s k o n fro n to wać leg en d y z rzeczy wis to ś cią. Ch arak tery s ty czn e ś cian k i d ziało we w k o ry tarzu to zarazem s k rzy n ia fu n d amen to wa p ałacu .

Na d zień d o b ry o ś lep ił mn ie s n o p ś wiatła b u ch ający z żaró wk i n ad wejś ciem. Po d o b n ie p rzed s tawiał s ię cały ten lab iry n t – wąs k ie, d o b rze o ś wietlo n e k o ry tarze k rzy żu jące s ię p o d k ątem p ro s ty m jak u lice amery k ań s k ich mias t, ty le że n ad g ło wą b ieg ły ru ry , a wielo ś ć mijan y ch p o d ro d ze d rzwi k o jarzy ła s ię raczej z więzien iem. By łb y to jed n ak ares zt ciep ły i zad b an y , p o mijając wo ń , k tó ra ju ż za p ro g iem d rażn iła n o zd rza, p o k ilk u k ro k ach o s iąg ając s tężen ie zd o ln e p rzy p rawić co wrażliws zy ch o b ó l g ło wy , p o tem zaś n ag le u s tęp o wała – n o s mu s iał s ię d o n iej p rzy zwy czaić. A więc żad n y ch u k ry ty ch rek wizy tó w, ś lad ó w ws ty d liwej p rzes zło ś ci, ch y b a że s ch o wan o je g d zieś w k o mó rk ach za d rzwiami p o zb awio n y mi wizjeró w. Pro zaiczn e, p rzewid y waln e, tech n iczn e p rzes trzen ie, jak w k ażd y m in n y m b u d y n k u .

M o ja p rzewo d n iczk a – s amej n ie wp u s zczo n o b y mn ie w p o d ziemia – o twarła jed n ą z tajemn iczy ch k o mó rek i wted y g o zo b aczy łam. Zo b aczy łam je ws zy s tk ie. Sied ziały w ś ro d k u – trzy d zieś ci, a mo że czterd zieś ci? By li wś ró d n ich rep rezen tan ci b o d aj ws zy s tk ich o d mian i ras , s k rzy żo wan y ch ze s o b ą, k ażd eg o u mas zczen ia i k o lo ru o czu . Klas y czn e d ach o wce i właś ciciele s zy lk reto wy ch fu terek , s y jams k ie, ro s y js k ie n ieb ies k ie, d łu g o wło s e, ru d e, b iałe i trik o lo ry . Wid ziałam wcześ n iej n ap rawd ę wiele. Na p rzy k ład s zalo n a h o d o wczy n i w b lo k u o s ied la Za Żelazn ą Bramą w jed n y m z d wó ch p o k o i z k u ch n ią n ie s zczęd ziła wy s iłk ó w, b y u zy s k ać n o wą ras ę, n azy wan ą ro b o czo k o tem s zo rs tk o wło s y m. W lo k u m o metrażu trzy d zies tu d wó ch metró w k wad rato wy ch g o ś ciło o k o ło trzy d zies tu o k azó w. Ko t n a metr k wad rato wy . Trzeb a p rzy zn ać, że rad ziła s o b ie n ieźle. Po mies zczen ie zmy ś ln ie p o d zieliła n a k o mó rk i mies zk aln e z d rewn ian ej s k lejk i, u mies zczo n e jed n a n a d ru g iej, co g waran to wało s wo b o d ę man ewru p o d czas k armien ia i czy s zczen ia leg o wis k . Id en ty czn y zab ieg zas to s o wała w to alecie, i tak ju ż mik ro s k o p ijn y ch ro zmiaró w. Ku wety p iętrzy ły s ię aż p o d s u fit. Sy s tem n ajwy raźn iej s p ełn iał s wo je zad an ie, b o w lo k alu mimo mo ich o b aw n ie d ało s ię wy czu ć ch arak tery s ty czn eg o d la k o cich s k u p is k zap as zk u . Po d czas ro zmo wy p o d n o g ami p rzemy k ał co ru s z jed en lu b d ru g i d ziwo ląg . A to ze s zczecin ias ty m k o łn ierzem wo k ó ł s zy i k o n tras tu jący m z g ład k ą n iczy m u rek s a res ztą ciała, a to z p lątan in ą k u d łó w n a g rzb iecie i zu p ełn ie ły s y m o g o n em. Ofiary ek s p ery men taln eg o ch o wu . Wy co fałam s ię wó wczas , g rzeczn ie d zięk u jąc, i wró ciłam d o d o mu z p u s ty mi ręk ami, mimo p o d ziwu d la właś cicielk i, k tó ra b y ła ch y b a całk iem b lis k o celu . Rzu t o k a n a ś cian ę p ełn ą o b razk ó w p o d s zk łem, ry s o wan y ch ch arak tery s ty czn ą k res k ą, w p o łączen iu z n azwis k iem, k tó re ju ż wcześ n iej wy d ało mi s ię zn ajo me, o d s ło n ił n a o d ch o d n y m jed n ą z p rzy czy n realizo wan ej z tak ą żarliwo ś cią p as ji: g d y n ie ch ce s ię trafić d o s ło wn ik ó w b io g raficzn y ch jak o s io s tra g rafik a ś wiato wej s ławy , trzeb a d ąży ć d o p erfek cji w całk o wicie o d mien n ej d zied zin ie. Po wtarzam więc: wid ziałam ju ż wiele, a mimo to o n iemiałam. Ten wid o k w p ełn i wy n ag ro d ził mi ro zczaro wan ie wy g ląd em n ajn iżs zej p ałaco wej k o n d y g n acji. Każd y in n y , wielo k u ltu ro we k o cie p ań s two , p o d ziemn a rep u b lik a s amo tn ik ó w, k tó re n au czy ły s ię ży ć w s tad zie, rząd ząca s ię s wo imi p rawami. Ok rąży ły n as , p o miau k u jąc, p o d ch o d ziły co raz b liżej, k ręg iem – zb liżała s ię p o ra k armien ia. J ed en s zy b k i ru ch ręk i, p rzez zas k o czen ie, s k ó ra u ch wy co n a n a k ark u , ro zp aczliwe wierzg an ie, p ró b a wy k ręcen ia s ię za ws zelk ą cen ę z u ś cis k u , za p ó źn o . Tak i b y ł n as z ch y try p lan ,

p rzy s zły ś my właś n ie p o n ieg o . Szamo czący s ię k łęb ek w k arto n ie. Gd y wy n o s iłam g o s tamtąd , zn ieru ch o miał i milczał. Nazwałam g o M y rmid o n em. Po n iek ąd p ro ro czo , ch o ć n ad ając mu imię, my ś lałam ty lk o o zmy ś ln ej, lek k o fleg maty czn ej k reatu rze p rzemierzającej len iwie p o k o je k rak o ws k iej k amien icy n a Kru p n iczej, p rzy n o s zącej n a wezwan ie s ławn emu właś cicielo wi h elik o n i my d ło o wo n i o lib an u , tłu miącej wy ziewy s ard y n ek z p y s k a. In n e, zn aczn ie s tars ze i g łęb s ze s en s y teg o mian a mi u mk n ęły . Gd y b y n awet majaczy ły g d zieś n a o d leg ły m h o ry zo n cie, p ewn ie n ie wzięłab y m ich p o d u wag ę, p amiętając d o s k o n ale teo rię in n eg o p o ety , że imię p ierws ze i d ru g ie, p rzy d zielo n e p rzez czło wiek a, n ie liczą s ię zu p ełn ie w p o ró wn an iu z trzecim, k tó reg o i tak n ig d y n ie p o zn amy . Cały

czarn y ,

z

b iały m

k rawatem.

M iał

być

mó j,

n ajb ard ziej

o k azały ,

n ajws p an ials zy ze ws zy s tk ich , jak ie d o tąd mies zk ały w n as zy m d o mu . Up arłam s ię, co tu mó wić, k ażd y b y ch ciał ch walić s ię zn ajo my m, że ma k o ta z Pałacu . Po p rzy jeźd zie czmy ch n ął w jak iś zak amarek i n ie d awał zn ak u ży cia. J ak o d o ś wiad czo n a k o cia właś cicielk a, czek ałam cierp liwie. Pró b o wałam ró żn y ch meto d , wab iłam n ajwy my ś ln iejs zy mi s p o s o b ami. Nie b y ł n a s zczęś cie aż tak zd es p ero wan y , b y p rzes tać p ić i jeś ć, o czy m k ażd eg o ran k a ś wiad czy ła o p ró żn io n a mis eczk a. J as n e, zaraz mi p rzerwiecie, że to n ic n ad zwy czajn eg o , zwierzę p o trzeb u je czas u n a p rzy s to s o wan ie s ię d o n o wy ch waru n k ó w. Po s łu ch ajcie d alej. Przez p ierws ze d wa ty g o d n ie n ie wy s u n ął n o s a ze s wo jej k ry jó wk i, p o tem mo g łam co n ajwy żej p atrzeć, jak mig a mi p o k ątach , n ie d ając s ię d o s ieb ie zb liży ć. Nie p o zwalał n awet d łu żej n a s ieb ie p o p atrzeć. Nie s ły s załam, b y wy d awał z s ieb ie jak ik o lwiek d źwięk . Nie mru czał, n ie miau czał. By ł wcielen iem d y s k recji. Nie p rzy łap ałam g o an i razu wy g rzewająceg o s ię n a o k n ie an i ro zp o s tarteg o n a s to le. Wy ch o d ził ty lk o n o cą, g d y w mies zk an iu ro b iło s ię cich o i zap ad ała ciemn o ś ć, n iep o ró wn y waln a zap ewn e z tą p an u jącą p rzez więk s zo ś ć d o b y w p ałaco wy ch p o d ziemiach . Siad ał p rzy łó żk u . Bu d ziłam s ię, czu jąc n a s o b ie jeg o s p o jrzen ie. Sied ział s p o k o jn ie, b ez ru ch u , wp atru jąc s ię, jak b y h ip n o ty zo wał mn ie wzro k iem. Nie jes tem s trach liwa, lecz co tu u k ry wać – tro ch ę s ię b ałam, w k o ń cu to d zik a is to ta. Kto wie, co w n iej s ied zi i czy n ie zech ce s k o czy ć mi d o g ard ła. Na ws zelk i wy p ad ek wo lałam też s ię n ie ru s zać, ch o ć wied ział, że ju ż n ie ś p ię. M o że zres ztą miałam tro ch ę wy rzu tó w s u mien ia. Po d k u s iło mn ie, żeb y g o p rzy g arn ąć, a g d y s tało s ię jas n e, że n ic z teg o n ie b ęd zie i n ie wy ch o wam włas n eg o M y rmid o n a, jak b y n a p rzek ó r trwałam w u p o rze. Co raz b ard ziej d o cierało d o mn ie, że

ten p rzes ied len iec z Pałacu n ie ty lk o n ie p rzy n ies ie mi n ig d y n a zawo łan ie h elik o n u i my d ła, lecz tak że n ie zwin ie s ię w k łęb ek n a k o lan ach an i n ie b ęd zie leżeć p rzed p ro g iem, b y p rzy witać wracający ch d o mo wn ik ó w g ło s em p ełn y m wy rzu tu , a p o u ło żen iu s ię d o s n u n ie p o czu ję za s o b ą w p o ś cieli ciep łeg o d o p as o wu jąceg o s ię d o lin ii p lecó w i wy d ająceg o zad o wo lo n e p o mru k i.

k s ztałtu ,

Któ reg o ś d n ia wp ad łam wres zcie n a ś wietn y , jak mi s ię wy d awało , p o my s ł: zwró cę mu wo ln o ś ć, p o k ażę ś wiat. Po jed zie n a wieś , d o mo ich ro d zicó w, k tó rzy s ą leś n ik ami. Po zn a p rzy ro d ę, b ęd zie cies zy ł s ię ś wieży m p o wietrzem, węd ro wał p o o g ro d ach s ąs iad ó w. Że u ro d zo n y w p iwn icy i p rzy zwy czajo n y d o ży cia w zamk n ięciu , mó g łb y n ig d y n ie o d n aleźć s ię w n o wy m o to czen iu i p aś ć o fiarą s iln iejs zy ch zwierząt, o czy wiś cie n ie p rzy s zło mi d o g ło wy . Sp ak o wan a, g o to wa, s ięg n ęłam p o k latk ę. Có ż łatwiejs zeg o n iż s ch wy tać k o ta, k tó remu d o b rze s ię ży czy ? Trzy g o d zin y i d wie p ary zn is zczo n y ch s k ó rzan y ch ręk awic (wło żo n y ch d zięk i p o d s zep to wi zd ro weg o ro zs ąd k u ) p ó źn iej b y łam g o to wa s ię p o d d ać. – Pó jd zies z z p o wro tem, id io to ! Nie ch cę cię! – wrzes zczałam zziajan a p o zak o ń czo n ej fias k iem p o g o n i, wy mach u jąc k arto n o wy m p u d łem, ty m s amy m, w k tó ry m k ied y ś ze mn ą p rzy jech ał. Gd y jak imś cu d em u d ało s ię mi g o wres zcie wep ch n ąć d o p u d ła, zn ieru ch o miał. Ch y b a s k u lił s ię p o wy czerp u jącej walce, b y ło mu ws zy s tk o jed n o , tej b es tii wcielo n ej. J ed en k ró tk i telefo n i jech aliś my razem metrem, o n w k arto n ie, a ja trzy mając g o n a k o lan ach . Na p lacu u d erzy ło w n as ś wiatło ; g d y wes złam n a s ch o d y p ro wad zące d o g łó wn eg o wejś cia, u s ły s załam z p u d ełk a p ierws zy o d k ilk u mies ięcy d źwięk , g ło ś n e miau k n ięcie. M o ja p rzewo d n iczk a czek ała n a mn ie za d rzwiami z min ą p ełn ą ws p ó łczu cia. Zes zły ś my p o s ch o d ach i g d y ty lk o k lu cz o b ró cił s ię w zamk u , M y rmid o n wy s trzelił jak p o cis k , n is zcząc k arto n , k tó ry ro zp ad ł mi s ię w ręk ach . Gn ał k o ry tarzem p rzed s ieb ie, a z p o mies zczeń i k ry jó wek p o d ro d ze zaczęły wy łan iać s ię n a jeg o miau czen ie p o zo s tałe k o ty . Oto czy ły g o k ręg iem, jak wita s ię k rewn eg o p o wracająceg o z d alek iej p o d ró ży , a p ierws zy s p o ś ró d n ich , k tó ry wy b ieg ł mu n ap rzeciw, b y d o tk n ąć s ię n o s ami, wy g ląd ał jak jeg o d o k ład n a k o p ia. Wted y d o wied ziałam s ię, że w Pałacu zo s tawił b rata.

Karmicielka Nazy wali s ię Błas it i Azed in . Ws zy s tk o p rzez o b co k rajo wca, k tó ry p rzy ch o d ził

częs to d o jed n ej z firm u lo k o wan y ch w Pałacu . Śn iad y , o n ieco eg zo ty czn ej u ro d zie, mó wiący n ieźle p o p o ls k u , lecz z ak cen tem. J as n e i ciemn e w jed n y m. Sk o jarzy li mi s ię z n im o d razu , k ied y n ad s zed ł czas n ad an ia im imio n . Bliźn iacy , czarn o -b iali, u ro d zen i w tu tejs zy ch p iwn icach , tak p o d o b n i d o s ieb ie i ze s o b ą zży ci, że g d y wy ch o d zili mi n a p rzy witan ie, s tając o b o k s ieb ie, s tap iali s ię n iemal w jed n o – k o t o d wó ch g ło wach i jed n y m o g o n ie, b o s p latali o g o n y ze s o b ą. Op o wiad ałam o n ich k ied y ś d zien n ik arzo wi. M ateriał p o jawił s ię w g azecie. Na d ru g i d zień zad zwo n ił telefo n : – Dzień d o b ry , p rzeczy tałem, że w p o d ziemiach Pałacu ży ją k o ty o tak ich d ziwn y ch imio n ach , czy d o s tały je p rzez p rzy p ad ek ? – Ależ s k ąd – o d p o wiad am – b y wał u n as k ied y ś o b co k rajo wiec, k tó reg o lu b iłam, b ard zo s y mp aty czn y . Nazy wał s ię Błas it Azed in . – Nie p rzed s tawiłem s ię, p rzep ras zam. Błas it Azed in . To ja. – Czy p an s ię ab y n ie o b raził? – p y tam p o ch wili milczen ia. Wręcz p rzeciwn ie, b y ło mu miło . Nied łu g o p o tem Azed in a o d d ałam p an i M o n ice. Ro zp u s zczaliś my wted y wici, że p rzek azu jemy k o ty w d o b re ręce, więc s ię zg ło s iła. Nie b y ła p ierws za an i o s tatn ia. Brało o d n as wted y s p o ro o s ó b , w ty m arty ś ci. By łam z n imi za p an b rat, p racu jąc jak o k iero wn iczk a Sali Ko n g res o wej. Na p rzy k ład s y n Ko ry , p io s en k ark i, też p rzy g arn ął p ałaco weg o k o ta. Sk ąd wzięły s ię w Pałacu ? Te p ierws ze b y ły tu taj o d p o czątk u , ju ż w 1 9 5 5 ro k u , więc mo im zd an iem mo g ły p o ch o d zić z p iwn ic s tary ch d o mó w, k tó re wy b u rzo n o , b y zro b ić d la n ieg o miejs ce. J ak in aczej wy tłu maczy ć wś ró d n ich tak ą liczb ę k o tó w ras o wy ch ? Najwy raźn iej zo s tały n a s tary ch ś mieciach , k rzy żu jąc s ię międ zy s o b ą, jed ząc b y le co . Przeży ły te n ajwy trwals ze, k tó re p o tem, g d y w Pałacu o twarto res tau racje Ko n g res o wą i Tro jk ę, p rzy ch o d ziły w ich p o b liże s ię p o ży wić. Na g ó rze w b u d y n k u d ziałał b arek , win d ziark i zau waży ły p lączące s ię k o ty i wab iły je res ztk ami, u zn aws zy , że p rzy d ad zą s ię id ealn ie d o tęp ien ia my s zy i s zczu ró w wy p as io n y ch n a res tau racy jn y ch o d p ad k ach . Dwad zieś cia lat temu , k ied y zaczy n ałam p racę, ju ż ws zy s cy wied zieli, że mo żn a k o ty s p o tk ać w p o d ziemiach . No we d o łączy ły , g d y p o d Pałacem ro zło ży ł s ię b azar, n a k tó ry m h an d lo wan o ws zy s tk im, tak że zwierzętami. Sy b ery js k ie i s y jams k ie, k tó re n ie zn alazły n ab y wcó w, zo s tawały n a targ u i mu s iały s o b ie jak o ś rad zić, a Pałac b y ł w s ąs ied ztwie. Krzy żo wały s ię z d ach o wcami, s tąd ró żn o ro d n o ś ć ras , k tó ra tak zad ziwiła p an ią M o n ik ę. Któ reg o ś d n ia s ły s zę, jak jed n a z k o leżan ek , p rzy n o s ząca im o d czas u d o czas u

s u ch ą k armę (to b y ł p o czątek lat d ziewięćd zies iąty ch u b ieg łeg o wiek u , jes zcze tru d n o b y ło w Wars zawie o tak ie wy my ś ln e to wary jak g o to we jed zen ie d la zwierząt), mó wi, że jes t p ro b lem z k o tami. Kto ś p o wied ział, że trzeb a je wy tru ć i b ęd zie s p o k ó j. Należy d o d ać, że wielu je p o d k armiało , ale n ik t n ie p o my ś lał, że p o tem trzeb a też s p rzątn ąć, więc n a n ajn iżs zej k o n d y g n acji, g d zie s ię zad o mo wiły , p an o wały s mró d i b ru d . Tru d n o s ię d ziwić p raco wn ik o m tech n iczn y m, że n arzek ali, ale ro związy wać s p rawę, p o zb y wając s ię zwierząt? To p rzecież b arb arzy ń s two . Zn ajo ma, zatru d n io n a w b an k u s p o n s o ru jący m jed n o z wars zaws k ich s ch ro n is k , zap ro p o n o wała, że mo że u d a s ię załatwić, b y p rzy jęto tam p ałaco we s tad o . Przy jech ali, zes złam z n imi n a o s tatn ią k o n d y g n ację. Wcześ n iej b ro n iłam s ię p rzed tą wizy tą, jak to k o ciara, że zro b i mi s ię żal, zap rag n ę wziąć ws zy s tk ie i ju ż n ie b ęd ę ch ciała s tamtąd wy jś ć. Wted y zo b aczy łam je p o raz p ierws zy . Tak ie b id u le, ch u d e, zd ziczałe, n ie d ały s ię p rzy wo łać, ty lk o b ieg ały w o d d ali p o k o ry tarzach . A o n i wy ciąg ają k arto n y , k tó re ze s o b ą p rzy wieźli, i mó wią, że wy łap ią je ws zy s tk ie i ro zwio zą p o zap rzy jaźn io n y ch p o d wó rk ach . Co ś we mn ie wted y ws tąp iło , jak n ie h u k n ę: – Po wario waliś cie? Przecież o n e o d małeg o wy ch o wały s ię w p o d ziemiach , n ie o d n ajd ą s ię n a o b cy m p o d wó rk u , zmarn ieją i zg in ą! No i o czy wiś cie k o ty n ie p o zwo liły s ię złap ać, ro zp ierzch ły s ię p o zak amark ach . Na s zczęś cie. Wó wczas p o s tan o wiłam, że tru d n o , p rzy b ęd zie mi o b o wiązk ó w, ale s ama zro b ię z k o tami p o rząd ek . Do g ad ałam s ię z h an d lark ami z b u d mięs n y ch n a b azarze p o d Pałacem, że b ęd ą co d zien n ie o d d awać mi res ztk i. Kro iłam je p o tajemn ie n a k u ch en ce. Ku p o wałam k o rp u s y z k u rczak a i march ewk ę, g o to wałam g ar ro s o łu z mak aro n em, a g d y zg ęs tn iał, wy rzu całam więk s ze k o ś ci. J ad ły , aż im s ię u s zy trzęs ły . Do k ład ałam im d o teg o ś ro d k i an ty k o n cep cy jn e, wy k u p io n e n a recep tę wy żeb ran ą w g ab in ecie lek ars k im n a p iąty m p iętrze, żeb y b y ły tań s ze. Ko leżan k i ś miały s ię ze mn ie, że n ik t n ie p o ch łan ia więk s zy ch ilo ś ci ty ch tab letek o d e mn ie, b o recep ty b y ły o czy wiś cie n a mo je n azwis k o . Po tem o k azało s ię, że mo g łam b y ć tro ch ę mn iej h o jn a, b o w p o d ziemiach rezy d o wały p rawie s ame k o cice. Po wo li o s wajałam s ię z k o tami, a o n e ze mn ą. Zn ałam ju ż ws zy s tk ie, k ażd y d o s tał imię – b y ła wś ró d n ich Fan ta i Flo ra, Bo n iek , Ch imera, Fu ria, Kaś k a i Zu zia,

Elżb ieta M ich als k a, o p iek u jąca s ię o d wielu lat k o tami w Pałacu Ku ltu ry i Nau k i, w k o cim k ró les twie, trzy p iętra p o n iżej p o zio mu g ru n tu , Wars zawa 2 0 0 5 .

Praco wn icy z teg o s ameg o p iętra b y li wtajemn iczen i w mo je es k ap ad y , ty lk o o d tech n iczn y ch z o s tatn iej k o n d y g n acji d o ch o d ziły s ark an ia, że jak aś d ziwaczk a p rzy ch o d zi p o d k armiać k o ty . Nie p rzejmo wałam s ię d o cin k ami, wk ró tce zau waży li, że jes t czy ś ciej, i p rzes tali zg łas zać p reten s je. Na p iętn aś cie k u wet zło ży ły s ię zag ran iczn e firmy wy n ajmu jące b iu ra w Pałacu . W k ażd ej s tała s k arb o n k a. Szy b k o s ię wy p ełn iały . Ich p raco wn icy u mó wili s ię, że g d y k to ś p rzek ln ie w to warzy s twie, wrzu ci zło tó wk ę lu b d wie. M iałam o p raco wan y p lan d n ia: k ażd eg o ran k a, p o d ro d ze d o Pałacu , k u p o wałam w h ali M arcPo lu trzy litry mlek a, k ilk a s erk ó w, trzy k ilo g ramy n erek i o b ład o wan a s iatami wjeżd żałam n a g ó rę, d o k u ch n i. Tam p an ie s p rzątające p o mag ały mi ws zy s tk o p rzy g o to wać – p o wo li ro b iła s ię z teg o cała s p ó łd zieln ia p o mo cy k o to m. O wy zn aczo n ej g o d zin ie zb ieg ałam p o cich u w p o d ziemia. Zało żo n o tam s p ecjaln ie d la mn ie telefo n p o d tak im s amy m n u merem, jak i miałam n a b iu rk u , żeb y m mo g ła o d eb rać i s zy b k o wró cić, g d y b y k to ś mn ie p o trzeb o wał (n ie b y ły to jes zcze czas y p o ws zech n ej d o s tęp n o ś ci telefo n ó w k o mó rk o wy ch ). Raz n a mies iąc wy s y łałam s y n a s amo ch o d em d o h u rto wn i p o żwirek i s u ch ą k armę. By ł tak i czas , że s p o ra częś ć mo jej p en s ji s zła n a u trzy man ie k o ciarn i, k tó ra liczy ła wted y p o n ad s ześ ćd zies iąt s ztu k . Aż d o czas u k o n tro li. Przy jech ali d o Pałacu in s p ek to rzy , k azan o mi zejś ć z n imi n a n ajn iżs zą k o n d y g n ację. Najwy raźn iej k o n s p iracja zawio d ła i ws zy s cy wied zieli, czy m s ię zajmu ję. Zes zliś my więc, o n i p atrzą n a mn ie, p o tem n a k o ty , n a mn ie i tak n a p rzemian . Wres zcie p y tają: – Pan i je u trzy mu je z włas n y ch ś ro d k ó w? M ó wię, że tak , a o n i: – Przecież zarząd Pałacu mo że o d p is y wać tak ie zak u p y o d p o d atk u ! Od tąd zaczęły s ię d la k o tó w zło te czas y . Zatru d n io n o je n a etacie i s tały s ię jed n ą z p ałaco wy ch atrak cji. Kto ś im n ieży czliwy wciąż n ie mó g ł s ię jed n ak p o g o d zić z ich o b ecn o ś cią. Ilek ro ć wy s tawiłam mis k i z jed zen iem, n aty ch mias t zn ik ały . Po p ro s iłam więc o o s o b n ą p iwn iczk ę, w k tó rej mo g łab y m trzy mać ich rzeczy . Praco wn icy o p ró żn ili jed n ą z k o mó rek n a o s tatn iej k o n d y g n acji, zo s tawili częś ć wy p o s ażen ia,

w ty m s zafk i. Razem z zap rzy jaźn io n y m p ałaco wy m elek try k iem Ry s zard em zb iliś my z d rewn a p ó łk i, z p ły t p o d ło g ę, żeb y miały ciep lej, ws tawiliś my d rap ak i, s ztu czn e d rzewa, k tó re zo s tały z d ek o racji. Za h o n o rariu m z wy wiad u d la p ro g ramu Animals d o k u p iłam lo d ó wk ę i n o s id ełk o . Zamy k ałam ws zy s tk o n a k łó d k ę, a k o ty mo g ły s ię p rzemies zczać p rzez wy cięte w d o le d rzwi o k ien k o . By wało , że d zieci o d wied zające Pałac, zamias t wjeżd żać win d ą n a trzy d zies te p iętro , wo lały o d wied zić p o d ziemia i „cio cię Elę o d k o tó w”. Nas zą k o mó rk ę n azy wały Ko cim Rajem. – Co b ęd zie, jak p an i u mrze? – ch ciały wied zieć. – An o zo s tan ę p ałaco wy m d u ch em – tłu maczy łam im – k tó ry co d zien n ie s ch o d zi w p o d ziemia i d o g ląd a, czy in n i d o b rze s ię n imi o p iek u ją. Alb o : – Gd y b ęd ę s zła n a emery tu rę, to zab io rę ze s o b ą o s tatn ie k o ty . Wted y k o ty s p acero wały też p o in n y ch p o mies zczen iach Pałacu , mo żn a b y ło je s p o tk ać i n a s zó s ty m p iętrze. W s ło n eczn e d n i wy g rzewały s ię n a taras ach . Po d czas Targ ó w Ks iążk i wy p atry wan o ich n a s to is k ach . Wy ch o d ziły też d o p ark u i n a zewn ątrz, n a p lac. By wało , s ied zi w k ącie p rzy s ch o d ach wy s tras zo n a k o cica J ak o (n azwaliś my ją tak , b o n ie miała o k a), n ie u miejąc zn aleźć d ro g i d o p iwn ic. Trzeb a b y ło jej p o mag ać. Gd y zro b iło s ię o k o tach g ło ś n o , z p o czątk u , zamias t u b y wać, s tale ich p rzy b y wało . J ak n a ws i, g d y lu d zie s ię zwied zą, że jed en z s ąs iad ó w, miejs co wy d ziwak , trak tu je k o ty p o lu d zk u , i zaczy n ają mu p o d rzu cać p o d p ło t k o lejn e. Ko rzy s tając więc z zain teres o wan ia d zien n ik arzy , zaczęliś my je ro zd awać. Ty m s p o s o b em zn aleźliś my też d o m d la Azed in a, b o d la mn ie to b ęd zie Azed in , o żad n y m M y rmid o n ie n ie s ły s załam. Nies tety , n ie d ał s ię o s wo ić. By łam tro ch ę zd ziwio n a, że ad ap tacja trwa tak d łu g o , ro zmawiałam wielo k ro tn ie o ty m z p an ią M o n ik ą, ale s k o ro p rzez p ó ł ro k u n ie p rzek o n ał s ię d o lu d zi, n ie b y ło in n eg o wy jś cia, mu s iał wró cić. J ak o n e s ię z n im witały , g d y g o p rzy n io s ła! Nig d y czeg o ś p o d o b n eg o n ie wid ziałam. Wy leg ły ws zy s tk ie, o k rąży ły g o , d o ty k ały s ię p y s zczk ami, s ama rad o ś ć. Po my ś lałam wted y : ja tu p rzeży wam, że b ied ak i s ied zą p o ciemk u , w p iwn icach , a im n ajwy raźn iej w Pałacu jes t d o b rze.

Nauczka Azed in n ie b y ł zres ztą p ierws zy . Przed n im zb u n to wała s ię Ozin k a. Przep ięk n a czarn a

k o teczk a, a p rzy ty m p rzy lep k a, jak ich mało . J ed y n a n ie czek ała ty lk o n a jed zen ie, ale g d y mn ie zo b aczy ła w p iwn icach , n ajp ierw mu s iała s ię p rzy tu lić, wy mu s ić g łas k an ie. By łam p ewn a, że p o trzeb u je d o mu , ale s ama n ie mo g łam jej wziąć, miałam wted y p ięć włas n y ch k o tó w. Wted y zg ło s iła s ię p ewn a p an i wracająca p o latach d o Po ls k i z amery k ań s k iej emig racji, k tó ra mu s iała zo s tawić w Stan ach s wo ją czarn ą k o tk ę, b o ze wzg lęd u n a s tan zd ro wia n ie mo g ła p rzewieźć jej s amo lo tem. Gd y s p y tała, czy n ie mo g łab y zaad o p to wać k o ta z Pałacu , p o my ś lałam, że s p ad ła mi wp ro s t z n ieb a. A raczej Ozin ie. Pan i p o p rzy jeźd zie remo n to wała mies zk an ie, ale ch ciała k o n ieczn ie ją wcześ n iej zo b aczy ć, więc p o s zły ś my razem d o p iwn ic. – Ozin a! – zawo łałam. Przy b ieg ła n aty ch mias t, reag o wała n a imię. Ko b ieta zach wy co n a ty m wid o k iem, wzięła ją n a ręce, p rzy tu liła i p o p atrzy ws zy jej w o czy , zap o wied ziała: – J u tro b ęd zies z mo ja! Ależ ta k o tk a d ała d rap ak a! Wy rwała s ię i p o b ieg ła p ro s to w p iwn iczn e zak amark i. Trzy mies iące, n ie p rzes ad zam, wo łały ś my , wab iły ś my , s zu k ały ś my jej. Gd y wres zcie s ię zjawiła, trzy mała d y s tan s , co n ajmn iej p ięć metró w, n ie zb liży ła s ię ju ż d o mo jej ręk i, o g łas k an iu czy p rzy milan iu s ię n ie mó wiąc. Czas em s iad ała tak w o d d ali i p atrzy ła n a mn ie s mu tn o . Pan i z Amery k i n ie d awała jed n ak za wy g ran ą, więc p rzezn aczy ły ś my d la n iej in n ą mło d ą k o tk ę o imien iu Fan ta. Zab rałam ją d o k o s zy k a, in n e k o ty , w ty m Ozin a, k ręciły s ię p o k o ry tarzu , mu s iały wid zieć. Nas tęp n eg o d n ia id ę je n ak armić i – tru d n o u wierzy ć! – Ozin a p o d ch o d zi d o mn ie, p rzy tu la s ię, mru czy jak d awn iej. To warzy s ząca mi k o leżan k a n ie wierzy włas n y m o czo m. Po ty ch d o ś wiad czen iach p o s tan o wiłam, że b ęd ziemy ro zd awać ty lk o o s es k i, k tó re n ie zd ąży ły s ię p rzy zwy czaić d o Pałacu . Stara g ward ia p o win n a d o ży ć tu taj s wo ich d n i.

Stado Przez ty le lat wy two rzy ła s ię w Pałacu k o cia s p o łeczn o ś ć fu n k cjo n u jąca wed łu g włas n y ch reg u ł. Zd ąży łam je p o zn ać, o b s erwu jąc zach o wan ia zwierząt p o d czas co d zien n y ch wizy t. To jak u lu d zi – mu s i b y ć p rzy wó d ca. On wy b iera s o b ie jed n ą p ierws zą d amę, k o cicę, k tó rej wo ln o s ię d o n ieg o zb liżać, p rzy tu lać. In n y m k o tk o m n ie wo ln o . Są to lero wan e, ale g d y k tó raś mu p o d p ad n ie, b ęd zie o d g an iał ją o d jed zen ia. Tak im k o tem b y ł Po licjan t, k tó ry zres ztą n a co d zień p iln o wał w s tad zie

p o rząd k u

–

p o d czas

k armien ia p rzech ad zał

s ię wo k ó ł

p o zo s tały ch

k o tó w,

s p rawd zając, czy jed zą z p rzy d zielo n y ch im mis ek . J ed en z n ieliczn y ch k o cu ró w w Pałacu . Ich mała liczb a o d p o czątk u wy d awała mi s ię p o d ejrzan a, b o w p rzeciętn ej p o p u lacji jes t mn iej więcej p o ró wn o o s o b n ik ó w o b o jg a p łci. Przy p u s zczam, że ch cąc rząd zić n iep o d zieln ie, zawczas u s am p rzep ro wad zał s elek cję p o ten cjaln y ch ry wali, d u s ząc alb o zjad ając męs k ie p o to ms two w s tad zie. Po licjan t d o wo d ził n a n ajn iżs zej k o n d y g n acji, p iętro wy żej wy two rzy ło s ię o d ręb n e s tad o z in n y m k o cu rem jak o s zefem. Każd y p iln o wał s wo jeg o tery to riu m. Gd y b y k tó ry ś k o t z o b ceg o s tad a p ró b o wał s ię p o jawić w n ie s wo im rewirze, n aty ch mias t zaczęłab y s ię walk a, i to tak a n a ś mierć i ży cie. Po licjan ta ju ż n ie ma. Po wo li o d es zły ws zy s tk ie k o ty , k tó re ży ły w Pałacu o d p o czątk u . Res zta zn alazła n o wy ch właś cicieli. Kied y ś b y ło ich s ześ ćd zies iąt, teraz jes t jed en aś cie. Do k armia je k o leżan k a – ja n ie mo g łam s ię ju ż więcej n imi zajmo wać, o d k ąd zleco n o mi p ro wad zen ie n araz s ek retariató w d wó ch d y rek to ró w. Zres ztą to ju ż n ie mo je, ale jej k o ty . Nazy wa je też p o s wo jemu : Fu trzak , Ło b u zk a… Od k ąd ze wzg lęd u n a o b o wiązu jące w Un ii Eu ro p ejs k iej p rzep is y p rzeciwp o żaro we zamo n to wan o s talo we k u rty n y , k o ty n ie wy ch o d zą ju ż n a zewn ątrz. Niek tó rzy martwią s ię, że s ied ząc cały czas w ciemn o ś ciach , b ęd ą miały n ied o b ó r witamin y D, zmarn ieje im fu tro alb o zu p ełn ie zd ziczeją. Gd y tamte, s tare k o ty p ałaco we u mierały , częs to zn ajd o waliś my je w p o mies zczen iu p rzezn aczo n y m s p ecjaln ie d la n ich , n azy wan y m p rzez d zieci Ko cim Rajem. Dziwn e, p rawd a? By ła tam zamo n to wan a p o d s u fitem p rzez p an a Ry s zard a lamp a d ająca mo cn e ś wiatło . Kład ły s ię p o d n ią i u mierały . Nawet te ze s tad a o k u p u jąceg o wy żs zą k o n d y g n ację. J ak s ię tam d o s tawały , ju ż ty lk o o n e wied zą. Dlateg o my ś lę, że te, k tó re zo s tały , też s o b ie jak o ś rad zą. Wy d o s tają s ię p rzez zak amark i, o k tó ry ch is tn ien iu n awet my , p raco wn icy , n ie mamy p o jęcia. Zn ają Pałac zn aczn ie lep iej o d n as .

Niczyj Os tatn i o d s zed ł Azed in . Od k ąd wró cił d o Pałacu , b y ły z n im s ame k ło p o ty . Zaczął ły s ieć. Do s tał eg zemy – s ierś ć wy p ad ała mu cały mi p łatami. Nic n ie p o mag ało . Po g o rący m p rzy witan iu z res ztą s tad a trzy mał s ię p o tem n a u b o czu . Wid y wałam

g o , jak s iad u je n a k o ry tarzu , s am, mark o tn y . By ł in n y n iż o n e. Ch y b a czu ł s ię n ies zczęś liwy . Czas em my ś lałam o n im jak o tej s y ren ce z b aś n i An d ers en a: p o d o b n ie jak o n a, zas mak o wał n a ch wilę in n eg o , lu d zk ieg o ś wiata, d o k tó reg o n ie p rzy n ależał, ale d o p ałaco weg o ży cia też n ie p o trafił s ię p o n o wn ie p rzy s to s o wać.

8. Muzeum Stalin miał p rzy jech ać z zag ran icy . Z Kazach s tan u alb o in n ej d awn ej rad zieck iej rep u b lik i. Tam ich zo s tało n ajwięcej. – Tru ch ło zn alazło b y s ię b ez tru d u . Ważn y jes t wy g ląd i wielk o ś ć – mó wi Czes ław Bieleck i, arch itek t. Wy o b rażałb y g o s o b ie tro ch ę w s ty lu rzeźb y Ig o ra M ito raja. – Tak i mo n s tru aln y łeb p rezen tu je s ię fan tas ty czn ie. Na wy k o n an y m z b rązu Stalin ie n ie k o n iec. To ty lk o jed en z elemen tó w. Ro zk awałk o wan y , z o b ciętą g ło wą, leżałb y we wg łęb ien iu n a p lacu p o k ry ty m p o p rzeb u d o wie p rzes zk lo n y m d ach em, o b o k p rzen ies io n ej try b u n y h o n o ro wej ro zs tawio n ej jak o łtarz p erg amo ń s k i i s łu żącej za k amien n y fo to p las ty k o n . Us tawio n y n a n iej ek ran p rzez całą d o b ę wy ś wietla d o k u men taln e filmy z k o mu n is ty czn y mi p rzy wó d cami ró żn y ch k rajó w. Zad zierając g ło wę d o g ó ry , wid z, k tó ry zjech ał tu z d o ty ch czas o weg o p o zio mu p lacu ru ch o my mi s ch o d ami, s p o g ląd a n a wid o czn y p rzez ś wietlik b u d y n ek z p o zy cji termita. Sto i n a Fo ru m Wo ln o ś ci. Po zio m n iżej u lo k o wan a jes t s tała wy s tawa o n azwie So cLan d , a p o d n ią, jes zcze g łęb iej w p o d ziemiach , wy zn aczo n o miejs ce n a czas o we p rezen tacje o p o k rewn ej tematy ce. Tę częś ć d o ś wietlają d wie s zk lan o -s talo we h ale, p rzech o d zące w mas zty , wy s o k ie n a p ięćd zies iąt metró w, k ażd y zwień czo n y n aro d o wą flag ą i ś wiecące n o cą z o d d ali jak wielk ie latarn ie. M u zeu m Ko mu n izmu w Pałacu Ku ltu ry . Plan o wan e n a 2 0 0 3 ro k , is tn iejące n a p ap ierze.

Hasło Ob my ś lili s o b ie to ws zy s tk o n ajp ierw we trzech . Alfab ety czn ie: arch itek t Czes ław Bieleck i, s aty ry k J acek Fed o ro wicz, reży s er An d rzej Wajd a. Nie s ami, b o w p racach u czes tn iczy ły też trzy k o b iety : d zien n ik ark a i p is ark a Teres a Bo g u ck a o raz żo n y Fed o ro wicza i Wajd y – An n a Fed o ro wicz i Kry s ty n a Zach wato wicz-Wajd a. Ws zy s cy n a ró żn e s p o s o b y zaan g ażo wan i w o p o zy cję wo b ec k o mu n is ty czn eg o s y s temu , k tó ry s k o ń czy ł s ię w 1 9 8 9 ro k u . Has ło miał rzu cić Fed o ro wicz, n awiązu jąc d o ro zmo wy o zmian ie n azwy s aty ry czn ej au d y cji, k tó rą p ro wad ził w rad iu w latach o s iemd zies iąty ch . Gd y Redakcja Jacka Fedorowicza w g ęs tn iejącej atmo s ferze zaczęła s ię

k o jarzy ć z k p in ami z Rad io k o mitetu , jeg o ws p ó łp raco wn ik M arcin Wo ls k i s p y tał cen zo rk ę:

Wizu alizacja p rzeb u d o wy p lacu Defilad i Pałacu Ku ltu ry i Nau k i p o d M u zeu m Ko mu n izmu wed łu g p ro jek tu Czes ława Bieleck ieg o .

„– Gd zie więc, p an i zd an iem, mo żn a b y b ezp ieczn ie zlo k alizo wać to s tad k o p o s taci? – Bo ja wiem… mo że w k ręg u es trad y , mo że w ZPR-ach ? – A w cy rk u ? – rzu ciłem, mając n a my ś li n is zczejący o b iek t n a Po wiś lu . – By le n ie b y ło alu zji n a temat, że jes t to wed łu g p lan ó w to warzy s zy b u łg ars k ich ” 1 . Fed o ro wicz zmien ił wó wczas n azwę n a Dyrekcję Cyrku w Budowie. „Błah a alu zy jk a n a temat s to s u n k ó w wewn ątrzred ak cy jn y ch p rzeo b raziła s ię w metafo rę całeg o s y s temu . A cen zo rk a? Co mo g ła zro b ić? To p rzecież b y ł jej p o my s ł. Cięła p o s zczeg ó ln e

s fo rmu ło wan ia, n ie wy p ad ało u d erzy ć w s ed n o . I tak d o ciąg n ęliś my d o lep s zy ch czas ó w” 2 – p is ze Wo ls k i. Tak ą metafo rą miało b y s ię też s tać p lan o wan e mu zeu m. Po u p ad k u u s tro ju Fed o ro wicz, n awiązu jąc d o tamty ch wy d arzeń , żartu je w ro zmo wie z k o leg ami, że ju ż n a lo tn is k u Ok ęcie p o win n o s ię zap ras zać d o ju rajs k ieg o p ark u k o mu n izmu , s k an s en u , n ajlep iej u lo k o wan eg o w czy mś n a k s ztałt ws p o mn ian eg o cy rk u . On i p o d ch wy tu ją p o my s ł. „W marcu 1 9 8 6 n a u ro d zin o we p rzy jęcie mo jeg o męża J acek Fed o ro wicz p rzy tas zczy ł p u s te p u d ło p o telewizo rze. W ś ro d k u u mieś cił k arto n z wizeru n k iem o k o lo n eg o ru s zto wan iami Pałacu Ku ltu ry i p o d p is em » Ro zb ió rk i: Wałęs a i s y n o wie« . Do ry s o wan a o b o k s p ik erk a in fo rmo wała, że w o p u s zczo n y m cy rk u n a wars zaws k im Po wiś lu o twarto wy s tawę » Ab s u rd y s ch y łk o weg o s o cjalizmu « . To b y ła czy s ta ab s trak cja – n ik t p rzecież n ie mó g ł wied zieć, że s y s tem wk ró tce ru n ie, a n as ze p lan y , jes zcze n iep o ważn e, ju ż za k ilk a lat s tan ą s ię realn e” 3 – ws p o min a Kry s ty n a Zach wato wicz-Wajd a.

Wizja W p o czątk o wej wers ji (p ro jek t o p raco wu je Bieleck i, jak o jed y n y arch itek t w ty m g ro n ie) mu zeu m wy ras ta z b o czn eg o s k rzy d ła Pałacu , n ad M u zeu m Tech n ik i i jes t n ajwy żs zy m d rap aczem ch mu r w Eu ro p ie: 3 4 0 metró w i s ześ ćd zies iąt p rzes zk lo n y ch p ięter p rzy k lejo n y ch d o b eto n o weg o to rtu Stalin a. Na wy żs zy ch p iętrach – b iu ra i p rzen ies io n e z Pałacu M u zeu m Tech n ik i. Niżej – M u zeu m Ko mu n izmu z arch iwu m d o k u men tu jący m zb ro d n ie s y s temu o raz ek s p o zy cją, k tó ra u ś wiad o mi zwied zający m ab s u rd y co d zien n eg o ży cia w PRL-u . – Zd erzen ie n o weg o ze s tary m, czy li o b elis k wo ln o ś ci wy ras tający z M u zeu m Tech n ik i – mó wi Bieleck i. – Wieżo wiec mó g łb y wzn ieś ć in wes to r, wy n ająć jeg o b iu ro wą częś ć n a cele k o mercy jn e, a częś ć u zy s k an y ch w ten s p o s ó b ś ro d k ó w p rzezn aczy ć n a mu zeu m. J es t ro k 1 9 9 9 . Po my s ło d awcy zg łas zają wład zo m miejs k im wizję z wieżo wcem jak o p ro jek t o b y watels k i i p o wo łu ją fu n d ację o n azwie So cLan d . W k o mitecie h o n o ro wy m s ame wielk ie n azwis k a: ó wczes n y p rezy d en t Czech Václav Hav el i b y ły p rezy d en t Po ls k i Lech Wałęs a, p ro fes o ro wie Zb ig n iew Brzeziń s k i i Alain Bes an ço n , J an No wak -J ezio rań s k i i J o ach im Gau ck . Pro jek t, d ziałaln o ś ć, s cen o g rafia i ek s p o zy cja mają b y ć włas n o ś cią fu n d acji, a jej zało ży ciele mo g ą p ełn ić fu n k cje

czło n k ó w rad y d o ży wo tn io , ch y b a że s ami zrezy g n u ją. M ó wią, że ek s p o zy cja, zo rg an izo wan a wed łu g n ajlep s zy ch wy s tawien n iczy ch wzo rcó w z Eu ro p y Zach o d n iej, b ęd zie s łu ży ć za d o wó d n a to , że w min io n y m u s tro ju b y ło i ś mies zn o , i s tras zn o . Wy wo ły wać n a p rzemian d res zcze g ro zy i b awić. M is ję fu n d acji zamk n ięto w czterech zd an iach : „Dziś n ie lu b imy o n im p amiętać. Ale n ie u ciek n iemy o d p y tan ia: czy m b y ł k o mu n izm? By ł jed y n ą zrealizo wan ą u to p ią, k tó ra o g arn ęła p ó ł ś wiata n a p ó ł wiek u . W Po ls ce ro zp o czął s ię jej u p ad ek i d lateg o tu p o win n o p o ws tać M u zeu m p o k azu jące p o rażającą s iłę teg o s y s temu , jeg o trwan ie i jeg o ro zk ład ” 4 . Po łączen ie g o z Pałacem p o zwo liło b y p rzeis to czy ć n ajb ard ziej k o jarzo n y z min io n ą ep o k ą b u d y n ek w s y mb o l an ty k o mu n izmu , tłu maczą fu n d ato rzy . Zap ał g as i p rezy d en t Wars zawy Paweł Pis k o rs k i, k tó ry właś n ie też p o d jął p ró b ę o d czaro wan ia Pałacu , zlecając, b y n a jeg o wieży zamo n to wan o milen ijn y zeg ar. M ó wi, że o d k ąd k o mu n izm u p ad ł, g mach n ie ma ju ż czeg o s y mb o lizo wać i p o win ien p o zo s tać w o b ecn y m k s ztałcie. M u zeu m n ato mias t mo że p o ws tać w jeg o wn ętrzach , ale w in n ej fo rmie. Fu n d acja o g łas za: Szu k amy ek s p o n ató w.

Miejsce W p o d ziemiach Pałacu , n a p o zio mie min u s d wa, k u zas k o czen iu ży jący ch tu n a co d zień k o tó w, ląd u ją p lak aty : Len in a, Stalin a, M ao Ts e-tu n g a, Ch ru s zczo wa. J es t „Partia s tern ik iem n aro d u ” z ro b o tn ik iem za s terem o k ręto wy m, „Drzewo n aro d o wej zd rad y ” z o k res u s tan u wo jen n eg o p rzed s tawiające n azwis k a J erzeg o Gied ro y cia, Gu s tawa Herlin g a-Gru d ziń s k ieg o , Zb ig n iewa Bu jak a o raz in n y ch o p o zy cjo n is tó w i p rzeciwn ik ó w s y s temu , ale też p lak at „W s amo p o łu d n ie 4 czerwca” z Gary m Co o p erem, o b wies zczający p ierws ze częś cio wo wo ln e wy b o ry 1 9 8 9 ro k u . J es t p ro jek t elewacji Hali M iro ws k iej z d o p is k ami d ziałaczy p arty jn y ch s u g eru jący mi, b y zas ło n y p rzy wejś ciu b y ły k o n ieczn ie „Czerwo n e, b . czerwo n e!”, i z n ak reś lo n ą o łó wk iem s trzałk ą celu jącą w s am ś ro d ek : „Tu Sierp i M ło t!”. A tak że: zb ió r ry s u n k ó w s aty ry czn y ch J ack a Fed o ro wicza, d wa lewe b u ty o fiaro wan e p raco wn ik o wi h u ty „za d o b rą p racę”, b u telk a wó d k i, jak ą raczy li s ię b u d o wn iczo wie Pałacu , rad zieck i au to mat d o wo d y s o d o wej ze s zk lan k ą p rzy twierd zo n ą łań cu ch em, ś mierd ząca wo d a to aleto wa Po emat z lat s ześ ćd zies iąty ch w wielk im flak o n ie p rzy p o min ający m k ry s ztał, p ap iero s y Bieło mo rk an ał. Ub ran ia i n arzęd zia p racy

łag iern ik ó w,

g u zik i

z

Katy n ia,

zd jęcia

z

k o n tro li

s amo ch o d u

p ry mas a

Wy s zy ń s k ieg o , g d y w 1 9 6 6 ro k u zatrzy mała g o milicja. Zaimp ro wizo wan y p o k ó j p rzes łu ch ań z lamp ą ś wiecącą p ro s to w o czy i o d wró co n y m d o g ó ry n o g ami tab o retem. Pien iąd ze n a wy s tawę an o n s o wan ą jak o M u zeu m Ko mu n izmu (w b u d o wie) d ała Un ia Eu ro p ejs k a, d o k tó rej czło n k o s twa Po ls k a d o p iero as p iru je. Śro d k i p o ch o d zą z p ro g ramu Ku ltu ra 2 0 0 0 o g ło s zo n eg o p rzez Ko mis ję Eu ro p ejs k ą, o rg an wy k o n awczy Un ii, p rzezn aczo n eg o n a ws p arcie in icjaty w k u ltu raln y ch w k rajach czło n k o ws k ich i k an d y d ató w d o wejś cia d o Ws p ó ln o ty . Fu n d acja Bieleck ieg o , Fed o ro wicza i Wajd y zło ży ła wn io s ek , d o s tała g ran t z d o fin an s o wan iem n a 1 0 0 ty s ięcy eu ro . Co z miejs cem n a mu zeu m w Pałacu – wciąż n ie wiad o mo , p o my s ło d awcy p lacó wk i o d s łan iają więc ek s p o zy cję n ajp ierw w No wej Hu cie, wzo rco wy m mieś cie s o cjalis ty czn y m. Ag en cja Ro zwo ju Go s p o d arczeg o Krak ó wWs ch ó d u d o s tęp n iła im tu taj 1 7 0 0 metró w k wad rato wy ch zach o wan eg o w n iezmien io n y m s tan ie wn ętrza z d awn ej ep o k i – b u d y n ek z lat p ięćd zies iąty ch p rzy u licy M ro zo wej, g d zie mieś ciły s ię p ierws ze b iu ra metalu rg iczn eg o k o mb in atu .

Wy s tawa w Pałacu , zalążek n o wej k o n cep cji M u zeu m Pamięci Ko mu n izmu .

Wy s tawa jes t rek o n s tru k cją jed n eg o d n ia w PRL-u . M a p rzy p o min ać tamte czas y , „ab y n as tęp n e p o k o len ia wied ziały , d o czeg o p ro wad zą ciąg o ty to talitarn e, żeb y te d o ś wiad czen ia ju ż s ię n ie p o wtó rzy ły ” 5 – p o d k reś la Kry s ty n a Zach wato wicz-Wajd a. Do d aje też: „Nie ro b imy mu zeu m ro zliczen io weg o , n ik o g o n ie b ęd ziemy p ers o n aln ie p iętn o wać. Ch cemy ty lk o w s p o s ó b wizu aln ie atrak cy jn y p o mó c d ziecio m i mło d zieży , a tak że cu d zo ziemco m w zro zu mien iu teg o etap u n as zej h is to rii” 6 . „J u ż o d p ro g u g o ś ć wy s tawy p o win ien czu ć atmo s ferę tamty ch lat – mó wi Zach wato wicz-Wajd a. – Przy wejś ciu mo że o trzy mać d wa ro d zaje d ek laracji d o wy b o ru : p ro p o zy cję ws tąp ien ia d o p artii alb o zas ilen ia s zereg ó w o p o zy cji. W zależn o ś ci o d p o d jętej d ecy zji o b s łu g a b ęd zie g o fawo ry zo wać – alb o s zy k an o wać” 7 . Nazwę tłu maczy

n as tęp u jąco :

to

n awiązan ie d o

Dis n ey lan d u , mo żliwo ś ć

co fn ięcia s ię w p rzes zło ś ć i p rzeży cia jej n a włas n ej s k ó rze. Pras a rek lamu je wy s tawę jak o n ajwięk s zy zb ió r p rzed mio tó w związan y ch z PRL-em. Ud ało s ię zg ro mad zić ich k ilk a ty s ięcy . Pierws zy m rary tas em z ep o k i p rzek azan y m n a p o czet p rzy s złej s tałej ek s p o zy cji w mu zeu m s ą p o d arte i zacero wan e włas n o ręczn ie p rzez p ro fes o ra Wład y s ława Barto s zews k ieg o s p o d n ie, k tó re n o s ił o n p rzez d wa i p ó ł ro k u ś led ztwa w ares zcie M in is ters twa Bezp ieczeń s twa Pu b liczn eg o i w więzien iu , g d zie wład ze k o mu n is ty czn e wtrąciły g o p o d zarzu tem s zp ieg o s twa. Do red ak cji „Gazety Wy b o rczej”, k tó ra p o mag a w zb ió rce p rzed mio tó w z ep o k i PRL-u , z p ro p o zy cją p rzek azan ia zb io ró w d zwo n i b y ły p raco wn ik M in is ters twa Sp raw Wewn ętrzn y ch . Pro s i o an o n imo wo ś ć. –

Zacząłem

s łu żb ę

w

M SW

na

p o czątk u

lat

d ziewięćd zies iąty ch .

Po rząd k o waliś my arch iwu m, a p rzy o k azji wy n o s iłem z n ieg o ró żn e d ru k o wan e d o k u men ty . Wo lę ich ju ż n ie trzy mać u s ieb ie – mó wi. Ko lek cję wzb o g aca międ zy in n y mi „Ark u s z in wig ilo wan eg o ” z ro zb u d o wan ą ru b ry k ą n u mer 2 0 d o ty czącą ry s o p is u . Op is u jąc n o s s zp ieg o wan eg o , fu n k cjo n ariu s z mu s iał o k reś lić, czy jes t o n : „mały , ś red n i, d u ży , g ru b y , wąs k i, s zero k i, g rzb iet n o s a wk lęs ły , p ro s ty , wy p u k ły , falis ty , tęp y , s p iczas ty , ro zd wo jo n y ”. Na ap ele w p ras ie d o ty czące zb ió rk i p rzed mio tó w z o k res u PRL-u zg łas za s ię

łączn ie k ilk ad zies iąt o s ó b . Niewiele jak n a o czek iwan ia p o my s ło d awcó w. Za to s amą wy s tawę w ciąg u czterech mies ięcy o d wied zi b lis k o p ięciu s et wid zó w d zien n ie. Po k o len ie d o ras tające w k rajach d awn ej d emo k racji lu d o wej zaczy n a s ię właś n ie fas cy n o wać ep o k ą s wo jeg o d zieciń s twa. Nie u s tro jem jak o tak im, lecz ży ciem co d zien n y m. Z s en ty men tem ws p o min a n iek tó re s mak i, zap ach y , o d k ry wa zap o mn ian e wzo rn ictwo , g rafik ę, a p rzed e ws zy s tk im arch itek tu rę, n ajb ard ziej o b ciążan ą d o tąd za g rzech y s y s temu . M ło d zi lu d zie d o s trzeg ają w n iej p rzed e ws zy s tk im k icz, mo n s tru aln o ś ć, p rzery s o wan ie, k tó re b ard ziej b awi, n iż p rzeraża. W Berlin ie Wo lfg an g Beck er k ręci k o med io d ramat Good bye, Lenin!, k tó ry d la ró wieś n ik ó w b o h atera n a d łu g o s tan ie s ię p u n k tem o d n ies ien ia w s p o s o b ie p o s trzeg an ia min io n ej ery . Zwo len n icy filmu u twierd zają s ię w p rzek o n an iu , że n ie ws zy s tk o b y ło tak ie złe i że zb y t p o ch o p n ie o d es łan o p amięć o n iej n a ś mietn ik . Ok azu je s ię też, że mo żn a – i to całk iem n ieźle – zarab iać n a k o mu n izmie i emo cjach , jak ie u ru ch amia. Po ws tają p ierws ze lo k ale u trzy man e w PRL-o ws k iej s ty lis ty ce, meb lo wan e s p rzętami wrzu can y mi d ek ad ę wcześ n iej z n iech ęcią n a d n o p iwn ic. „Po s tawy s en ty men tu i tęs k n o ty za realn y m s o cjalizmem zaczy n ają b y ć mo d n e – mó wi d zien n ik arzo m Teres a Bo g u ck a, ws p ó łau to rk a (wraz z Pio trem Bratk o ws k im) s cen ariu s za wy s tawy . – Z k o lei d la mło d y ch PRL to tak a b ajk a o żelazn y m wilk u . Z ty ch ws zy s tk ich p o wo d ó w n as za in icjaty wa p rzy b rała ch arak ter ed u k acy jn y . Uważamy , że p o win n o p o ws tać mu zeu m, k tó re o d p o wie n a p y tan ie, jak ten s y s tem mó g ł zais tn ieć. Ch cę u zy s k ać p ewn o ś ć, że lu d zie wzn o s zący p o mn ik Ed ward o wi Gierk o wi rzeczy wiś cie mielib y o ch o tę wejś ć jes zcze raz d o tej s amej rzek i” 8 .

Idea Wajd o wie s tawiają n a No wą Hu tę – g min a Krak ó w o d k u p iła właś n ie o d s p ó łk i Ap o llo Film b u d y n ek p o d awn y m k in ie Świato wid i p ad ają p ro p o zy cje, ab y u rząd zić tam M u zeu m Ko mu n izmu . Ko rzy s tają z tej mo żliwo ś ci – M u zeu m PRL-u w g mach u k in a b y ło n ajp ierw o d d ziałem M u zeu m His to rii Po ls k i, teraz d ziała jak o s amo d zieln a p lacó wk a, p lan u je s tałą wy s tawę. Bieleck i zo s taje p rzy Pałacu , z k tó ry m wiążą s ię o s o b is te ws p o mn ien ia z d awn y ch , o p o zy cy jn y ch czas ó w, k ied y b y ł trzy d zies to p aro latk iem p u b lik u jący m w p ary s k iej „Ku ltu rze“ p o d p s eu d o n imem M aciej Po les k i. Cen tru m d o wo d zen ia p o d ziemn eg o wy d awn ictwa p o d n azwą CDN, jak ie zało ży ł ws p ó ln ie z J an em Krzy s zto fem Kelu s em p o o g ło s zen iu s tan u wo jen n eg o , w latach 1 9 8 5 – 1 9 8 6 u lo k o wan o właś n ie w Pałacu . J ed en z zas tęp có w

Bieleck ieg o miał tu taj wielu zn ajo my ch jes zcze z czas ó w s tu d en ck ich , a in n y p raco wał w mies zczący m s ię w g mach u In s ty tu cie Po d s tawo wy ch Pro b lemó w Tech n ik i PAN. „Na ó s my m p iętrze Pałacu p o d jed n y mi d rzwiami s tali w k o lejce s tu d en ci z in d ek s ami n a zaliczen ie k u rs u alg eb ry lin io wej, a d o p o k o ju o b o k wch o d zo n o z k witk ami k s ięg o wy mi za s k ład , p ap ier i matry ce” 9 – p is ze M ateu s z Fałk o ws k i w k s iążce Biznes patriotyczny. Historia wydawnictwa CDN. Zau łk i i k o ry tarze g mach u b ęd ąceg o s y mb o lem s o cjalizmu , p arad o k s aln ie, s p rzy jały g u b ien iu tajn iak ó w k rążący ch wo k ó ł p rzed s ięwzięcia. Nie u ch ro n iło to jed n ak arch itek ta p rzed wp ad k ą i ares zto wan iem. Wn ętrza Pałacu Bieleck i zn ał więc b ard zo d o b rze, ale p o d ziemia, wo k ó ł k tó ry ch n aro s ło mn ó s two leg en d , miał o k azję zo b aczy ć p o raz p ierws zy d o p iero w związk u z wy s tawą. – Zo b aczy łem, że d ają zn ak o mite mo żliwo ś ci s k o n fro n to wan ia p o mp aty czn ej fas ad y k o mu n izmu z jeg o s taran n ie u k ry wan y m b rzy d k im zap leczem: b ru d em, b rzy d o tą, b ied ą, s trach em i terro ro rem. Zaś witała mi n o wa my ś l. Ek s p o zy cja p rzy g o to wan a wed łu g jeg o p o my s łu k rąży międ zy Krak o wem a Wars zawą – trafia d o Teatru Stu d io w Pałacu , p o tem zn ó w wraca p o d Wawel, d o Piwn icy p o d Baran ami, d o M u zeu m Włó k ien n ictwa w Ło d zi, wres zcie – wzb o g aco n a i d o p raco wan a – ląd u je w p ałaco wy ch p o d ziemiach . – Wy s tawa n ie s p ro wad zała s ię ty lk o d o fan tó w z ep o k i u jawn iający ch ab s u rd y co d zien n o ś ci – p o d k reś la Bieleck i. – M iała d alece b ard ziej p rzemy ś lan ą n arrację. Dłu g o o ty m d y s k u to waliś my . Co d o s two rzen ia s amej ek s p o zy cji międ zy fu n d ato rami is tn iała p ełn a zg o d a, za to u jawn iły s ię ró żn e p o d ejś cia w my ś len iu o n iej, tak jak ró żn e s ą n as ze b io g rafie. Uważałem, że Po ls k a n ie b y ła aż tak ciężk o p o s zk o d o wan a p rzez realn y s o cjalizm, żeb y s p ro wad zać cało ś ć d o o p o wiad an ia o PRL-u , lecz s k o ro to my – p o p rzez ru ch So lid arn o ś ci – zap o czątk o waliś my o b alen ie k o mu n izmu , p o win n iś my wp is ać h is to rię n as zej walk i o wo ln o ś ć w s zers zy , ś wiato wy k o n tek s t. Stąd s ied em o d s ło n s y s temu , p rzez k tó re k o lejn o mu s zą p rzejś ć zwied zający . M u ltimed ialn a wieża o b o k wejś cia p o k azu jąca n aro d zin y i międ zy n aro d o wy ro d o wó d zjawis k a: rewo lu cję 1 9 1 7 ro k u w Ro s ji, a tak że Ch in y z o k res u rewo lu cji k u ltu raln ej. Na zd jęciu p u b liczn e lżen ie „wro g a lu d u ”, o b o k o b raz Go i z s erii Kaprysy – k o b ieta w czap ce h ań b y n ap iętn o wan a p rzez ś więtą in k wizy cję. To o d s ło n a d ru g a – n arzu can ie s y s temu s iłą. Po tem two rzen ie „n o weg o czło wiek a”, in s talacja realizmu s o cjalis ty czn eg o , s tras zn o -ś mies zn e s y tu acje z ży cia, n aro d zin y o p o zy cji

d emo k raty czn ej, s tan wo jen n y , aż d o Ok rąg łeg o Sto łu . Na ek ran ach telewizo ró w k ro n ik i filmo we z czas ó w Bieru ta, Go mu łk i, Gierk a i J aru zels k ieg o , filmy Soc… Pio tra Łazark iewicza i Defilada An d rzeja Fid y k a o raz Rozpoznanie systemu – wy b ran e p rzez Tad eu s za So b o lews k ieg o n ajb ard ziej ch arak tery s ty czn e d la ep o k i s cen y p o ls k ieg o k in a. – Id eę k o mu n izmu łatwo s p ły cić, u k azu jąc g o alb o jak o co ś w ro d zaju k latk i n ało żo n ej n a n ies k aziteln ą zb io ro wo ś ć, w k tó rej p rawie n ik t p o za g ars tk ą s zu b rawcó w n ie p o d d ał s ię o p res ji, alb o w s p o s ó b n iejed n o zn aczn y , jak o s tan b ez wy jś cia, w k tó ry m k ażd y u mo czo n y jes t p o ró wn o , n ie ma zd rad zan y ch i zd rajcó w – mó wi Bieleck i. – Ws zy s cy zg ad zaliś my s ię, że n ależy s p o jrzeć n a ten p ro b lem w s zers zy m k o n tek ś cie. Nas ze d ro g i ro zes zły s ię w mo men cie, k ied y Wajd o wie ch cieli o rg an izo wać mu zeu m w No wej Hu cie, a ja b y łem n ad al p rzek o n an y , że o p ty maln y m miejs cem jes t Pałac i że wy k o rzy s tu jąc g o , n ależy d ąży ć d o efek tu s p ek tak u larn o ś ci. Ro zs taliś my s ię w d o b ry ch relacjach .

Polityka Wy s tawa ma b y ć zaczątk iem k o lejn ej k o n cep cji mu zeu m: ze Stalin em s p ro wad zo n y m z zag ran icy , s p o czy wający m p o d p o wierzch n ią p lacu , p o d g ląd an y m p rzez s zk lan y ś wietlik , i s tałą ek s p o zy cją mu zeu m u lo k o wan ą w p o d ziemiach .

Lech Wałęs a, h o n o ro wy p atro n p lan o wan eg o mu zeu m, o raz au to r p ro jek tu Czes ław Bieleck i wzn o s zą to as t n a o twarcie wy s tawy .

„Pałac g ó ru je n ad ty m mias tem n ie ty lk o arch itek to n iczn ie. (… ) Bo co s ię zmien iło p rzez te 2 0 lat? M n iej wid o czn y jes t n ap is o fu n d ato rze b u d y n k u , zn ik n ęły z wn ętrza s o crealis ty czn e rzeźb y , d o Pałacu wp ro wad ziły s ię firmy , n ied alek o p o ws tały p rzerażające h ale h an d lo we. Ale to ws zy s tk o » ro b iło s ię s amo « . Nik t n ie p ró b o wał p o k azać, co s y mb o lizo wał ten b u d y n ek , n ik t n ie zamierzał wziąć g o w n awias . I n ie n a ch wilę, jak ąś wy s tawą czy h ap p en in g iem, ale n a s tałe, n a co d zień ” 1 0 – mó wi Bieleck i d zien n ik arzo m. Ojcem ch rzes tn y m p rzy s złej in s ty tu cji zg ad za s ię zo s tać leg en d arn y p rzy wó d ca So lid arn o ś ci, b y ły p rezy d en t Lech Wałęs a. Ws p ó ln ie z Bieleck im wzn o s zą to as t za jej p o wo d zen ie, p rzek ąs zając o g ó rk iem. „Zg ad zam s ię, b o w ch rześ cijań s twie s ię n ie o d mawia – o ś wiad cza b y ły p rezy d en t. – Po ls k a i jej s to lica p o trzeb u ją miejs ca, k tó re b ęd zie p rzy p o min ać o o fierze p o n ies io n ej w walce z k o mu n izmem” 1 1 .

Wk ró tce p o o d s ło n ięciu ek s p o zy cji, w p o ło wie d ek ad y n o weg o milen iu m, w p o my s ło d awcę u lo k o wan ia M u zeu m Ko mu n izmu w Pałacu ws tęp u je n o wy , o p ty mis ty czn y d u ch . Prezy d en tem Wars zawy jes t ak u rat Lech Kaczy ń s k i. Bieleck i, k tó ry b y ł p o s łem n a Sejm z ramien ia Ak cji Wy b o rczej „So lid arn o ś ć”, zn a jeg o b rata J aro s ława. M ich ał Bo ro ws k i, ó wczes n y n aczeln y arch itek t mias ta za p rezy d en tu ry Lech a Kaczy ń s k ieg o , zap amiętał ro zmo wę w res tau racji Ku źn ia Smak ó w w ro k u 2 0 0 4 : „Pan p rezy d en t Lech Kaczy ń s k i, Ela J ak u b iak i ja, o b o k Czes ława, k tó ry p rzek o n y wał p an a p rezy d en ta o p o trzeb ie p o wo łan ia teg o ty p u in s ty tu cji” 1 2 – mó wi „Gazecie Wy b o rczej”. – Prezy d en t p o wied ział wó wczas , że p rio ry tetem d la n ieg o s ą cztery mu zea: His to rii Po ls k i, Po ws tan ia, His to rii Ży d ó w Po ls k ich o raz Ko mu n izmu – u zu p ełn ia Czes ław Bieleck i. Fu n d acja i p rezy d en t p o d p is u ją lis t in ten cy jn y , zo b o wiązu jąc s ię d o ws p ó łp racy p rzy two rzen iu n o wej in s ty tu cji. Ro k p ó źn iej zap ad a d ecy zja o ty m, że mu zeu m b ęd zie p lacó wk ą miejs k ą, wy b u d o wan ą p rzez Urząd M ias ta z jeg o ś ro d k ó w. J ak p rzy b u d o wie Pałacu , p ad ają o k o liczn o ś cio we d aty : jeś li b u d o wa ru s zy wio s n ą, wmu ro wan ie k amien ia węg ieln eg o o d b ęd zie s ię 3 1 s ierp n ia, w d wu d zies tą p iątą ro czn icę p o ro zu mień s ierp n io wy ch . M ies iąc p ó źn iej zap lan o wan e s ą wy b o ry p rezy d en ck ie i p arlamen tarn e, w k tó ry ch mają zmierzy ć s ię p rzed s tawiciele d wó ch fo rmacji wy ro s ły ch z ru ch u So lid arn o ś ci: Prawa i Sp rawied liwo ś ci o raz Platfo rmy Ob y watels k iej. Lech Kaczy ń s k i k an d y d u je n a p rezy d en ta Po ls k i z ramien ia PiS, jeg o ry walem jes t Do n ald Tu s k z PO. Zwo len n icy o b u u g ru p o wań , k tó re trzy lata wcześ n iej w wy b o rach s amo rząd o wy ch zawarły k o alicję p rzeciw p o s tk o mu n is to m, liczą, że mo że u d a s ię im s two rzy ć ws p ó ln y rząd . M ed ia wy ty k ają Kaczy ń s k iemu , że ch ce wy k o rzy s tać b u d o wę mu zeu m jak o atu t w k amp an ii.

Po my s ło d awcy M u zeu m Ko mu n izmu jes zcze w k o mp lecie. Od lewej: An d rzej Wajd a, Lech Kaczy ń s k i, J acek Fed o ro wicz i Czes ław Bieleck i p o d czas u ro czy s to ś ci p o d p is an ia p o ro zu mien ia p o międ zy M ias tem Sto łeczn y m Wars zawą a Fu n d acją So cLan d – M u zeu m Ko mu n izmu .

Lech Kaczy ń s k i wy jaś n ia: „Ws zy s tk o , co teraz zro b ię, mo żn a tak p o trak to wać. Po p ieram b u d o wę teg o mu zeu m z miejs k ich p ien ięd zy , b o zd aję s o b ie s p rawę, że n ie d a s ię g o s two rzy ć z p ry watn ej zb ió rk i. W Bu d ap es zcie zb u d o wan o mu zeu m terro ru i też k to ś mó g łb y zap y tać p o co . A to jed n a z n ajwięk s zy ch atrak cji tu ry s ty czn y ch teg o mias ta. M y ś lę, że tak s amo b ęd zie z mu zeu m, k tó re jed n o cześ n ie b ęd zie s y mb o lem n as zeg o b rak u ak cep tacji d la k o mu n izmu ” 1 3 .

Prawa

Rad a M ias ta Wars zawy zatwierd za b u d żet. Na b u d o wę mu zeu m p rzewid u je 1 3 milio n ó w zło ty ch . Pro jek t Bieleck ieg o p o d o b a s ię p rezy d en to wi s to licy n a ty le, że p o s tan awia zamó wić g o z wo ln ej ręk i. M a b y ć s zy b k o , s p rawn ie i b ez k o n flik tó w. Nie zg ad za s ię n a to p rezes Urzęd u Zamó wień Pu b liczn y ch , u zn ając, że zg o d n ie z p rzep is ami n ie mo żn a zlecić tak d u żej in wes ty cji b ez p rzetarg u alb o co n ajmn iej k o n k u rs u . Po wo łu je s ię n a zas ad ę u czciwej k o n k u ren cji. – Tru d n o o g łas zać p rzetarg n a p ro jek t, k tó ry ma ju ż s wo jeg o au to ra i p rawa au to rs k ie – rip o s tu je Bieleck i. Urzęd n icy ws p ierają g o , arg u men tu jąc, że p rawo n ie s to i n a p rzes zk o d zie, jeś li p ro jek t jes t au to rs k i i zatwierd zo n y d la d an ej p rzes trzen i – w ty m wy p ad k u b u d y n k u Pałacu . Przed s tawiciele o b u s tro n p rzez b lis k o ro k b ęd ą s p o ty k ać s ię n a s ali s ąd o wej. Fu n d acja ws trzy mu je p race, n ie ma ś ro d k ó w n a zak u p ek s p o n ató w. Gd y s ąd d ru g iej in s tan cji u zn aje, że u rzęd n icy p o win n i jed n ak o g ło s ić k o n k u rs lu b p rzetarg , fu n d acja zaleg a ju ż z o p łatami za b iu ro , jak ie wy n ajmu je w Pałacu , o raz za jeg o o ch ro n ę. Kró tk o p o tem p rzes taje is tn ieć. W ty m czas ie zmien iło s ię też s p o ro n a p o lity czn ej s cen ie. Lech Kaczy ń s k i jes t wó wczas p rezy d en tem Po ls k i, Wars zawą rząd zi Han n a Gro n k iewicz-Waltz z PO. Platfo rma i PiS zd ąży ły s ię ju ż s k łó cić n a d o b re. Pałac zo s tał wp is an y d o rejes tru zab y tk ó w i o b jęty p ełn ą o ch ro n ą k o n s erwato rs k ą. Ujawn iają s ię też ró żn ice zd ań w s p rawie s ameg o p ro jek tu . Sto łeczn a k o n s erwato r zab y tk ó w Ewa Nek an d a-Trep k a p is ze: „M o n u men taln a p o s tać p rzewró co n eg o Stalin a z u rwan ą g ło wą tru d n a jes t d o o cen y k o n s erwato rs k iej, jed n ak mo że b u d zić k o n tro wers je co d o d o b reg o s mak u au to ró w i in wes to ró w” 1 4 .

Zespół Przy n ieis tn iejący m mu zeu m o d 2 0 0 3 ro k u , n iezależn ie o d wy d arzeń n a wy żs zy ch p ań s two wy ch s zczeb lach , d ziała za to n iezmien n ie p rzez k o lejn y ch p ięć lat s p ecjaln y zes p ó ł. Zmien iają s ię ty lk o jeg o n azwy . Zaczęło s ię o d zatru d n ien ia jak o k o o rd y n ato ra d o s p raw b u d o wy M u zeu m Ko mu n izmu w Urzęd zie M ias ta p rezes a fu n d acji So cLan d M ark a Ko zick ieg o . Na tej b azie p o ws tało b iu ro zajmu jące s ię o rg an izacją p lacó wk i. Szó s te p iętro Pałacu , p ięć o s ó b , d wa p ełn e etaty , d wie p o łó wk i i ćwierć.

– Fo rmaln ie p o d leg aliś my Sto łeczn emu Zarząd o wi Ro zb u d o wy M ias ta, czy li in s ty tu cji, k tó ra p ro wad zi n ajwięk s ze in wes ty cje w Wars zawie – mó wi M arek Ko s s ak o ws k i, b y ły p raco wn ik zes p o łu (o ficjaln a w n im fu n k cja: u rzęd n ik s amo rząd o wy w s to p n iu s tars zeg o s p ecjalis ty d o s p raw p ro mo cji M u zeu m Ko mu n izmu w zes p o le d o s p raw b u d o wy M u zeu m Ko mu n izmu w mieś cie s to łeczn y m Wars zawa; p o czątk o wo ćwierć etatu , p ó źn iej p ó ł, wres zcie d wie trzecie). Gd y ro b i s ię g ło ś n o o d łu g ach So cLan d u , M ark a Ko zick ieg o zas tęp u je Wo jciech Bo ro wik , k ied y ś d ziałacz an ty k o mu n is ty czn ej o p o zy cji. Czy m zajmu je s ię zes p ó ł? – Głó wn ie p is an iem p is m – o p o wiad a Ko s s ak o ws k i. – Ko s zt b u d o wy mu zeu m – w zależn o ś ci o d wers ji p ro jek tu – s zaco wan o n a 3 0 – 4 0 milio n ó w zło ty ch , ty mczas em n as z b u d żet wy n o s ił 3 0 0 ty s ięcy zło ty ch ro czn ie, w o s tatn im ro k u zo s tał zred u k o wan y d o 1 8 0 ty s ięcy zło ty ch . Co mo żn a za to zro b ić? Zo rg an izo wać wy s tawę, wy d ać ze d wie k s iążk i, ale raczej n ie zb u d o wać mu zeu m. Org an izu ją więc wy s tawy p o d ziemn y ch wy d awn ictw, p lak ató w So lid arn o ś ci. Pracu ją n ad s tatu tem. – Nap is ałem k ilk a b ard zo ład n y ch s tatu tó w – mó wi Ko s s ak o ws k i. – M y ś leliś my o fo rmie in s ty tu cji k u ltu ry . Try b d ziałan ia zes p o łu jes t d la n ieg o p ewn ą n o wo ś cią. Trzeb a co ś załatwić? Pro s zę n ap is ać p is mo . Wy s łać? Nie e-mailem, ty lk o p o cztą. Od p o wied ź za d wa ty g o d n ie, jeś li n ie zag in ie p o d ro d ze. J es t d ecy zja d o p o d jęcia? Najp ierw p o wo łać p o d zes p ó ł d o s p raw d ecy zji. – Dla czło wiek a p rzy zwy czajo n eg o d o p racy w p ry watn y ch firmach , g łó wn ie red ak cjach , to jak p o d ró ż w czas ie d o PRL-u właś n ie. Celeb ro wan ie, b iu ro k racja, mas a d o k u men tó w, o s iem p ieczątek n iezb ęd n y ch n a k ażd y m rach u n k u . Cies zą s ię, g d y w ramach o b o wiązk ó w s łu żb o wy ch mo g ą p o jech ać n a wy cieczk ę, o b ejrzeć in n e mu zea. Nie zd arza s ię to zb y t częs to : o d wied zą ty k o Bu d ap es zt i Berlin . – By ła to tak a res ztó weczk a – ws p o min a Ko s s ak o ws k i. – Ws zy s cy wied zieli, że zes p ó ł n ic n ie zd ziała, ale n ik t n ie ch ciał p o d jąć p o lity czn ej d ecy zji o jeg o ro związan iu . Nik o mu n ie zależało też s zczeg ó ln ie n a M u zeu m Ko mu n izmu czy M u zeu m Pamięci Ko mu n izmu , n ie miało tak iej afiliacji jak M u zeu m Po ws tan ia Wars zaws k ieg o . Po wy ro k u s ąd u w s p rawie p ro jek tu u rzęd n icy , n awet ci związan i z Lech em Kaczy ń s k im, n ie fo rs o wali p ro jek tu . Uzn ali, że tru d n o , trzeb a w p rzy s zło ś ci s two rzy ć mu zeu m in n ą d ro g ą, a zes p ó ł n iech n a razie d ziała.

Od czas u d o czas u p rzy p o min ają s o b ie o n im d zien n ik arze. Przewo d n icząca Rad y Wars zawy Ewa M alin o ws k a-Gru p iń s k a p rzy zn aje, że s ą in n e p rio ry teto we in wes ty cje, lecz mu zeu m to d o b ry p o my s ł, b o „ś wietn ie o p o wie o k o mu n izmie mło d y m lu d zio m, k tó rzy n ie p amiętają ty ch czas ó w” 1 5 . Zes p ó ł b ied zi s ię ty mczas em n ad altern aty wn ą wo b ec p o my s łu Bieleck ieg o lo k alizacją. Ab y g o ws p o mó c, u rzęd n icy p o wo łu ją d ru g i zes p ó ł – d o s p raw p ro mo cji i p o s zu k iwan ia lo k alizacji. Ten z k o lei p o wo łu je p o d zes p ó ł, k tó ry ma zb ad ać, czy p o d ziemia Pałacu n ad ają s ię w o g ó le n a tak ie p rzed s ięwzięcie o d s tro n y tech n iczn ej. Og lęd zin y wy p ad ają n eg aty wn ie. – Nik t n ie wziął wcześ n iej p o d u wag ę, że p rzes trzeń n a p o zio mie min u s d wa – ws p an iała, jeś li ch o d zi o wy g ląd , b o s twarzająca k lau s tro fo b iczn e wrażen ie! – to n ie s ą zwy czajn e s ale, lecz fu n d amen ty Pałacu , p o d ziu rawio n e p o mies zczen iami o p o wierzch n i o d p iętn as tu d o trzy d zies tu metró w k wad rato wy ch – o p o wiad a M arek Ko s s ak o ws k i, k tó ry u czes tn iczy ł w in s p ek cjach z in ży n ierami z b iu ra ro zb u d o wy mias ta. – Ws zy s tk ie te ś cian y d ziało we s ą zro b io n e z żelb etu w s tan d ard ach , w jak ich b u d o wało s ię tamy w teren ach s ejs miczn y ch , żad n a p rzeró b k a n ie wch o d zi w g rę, zres ztą n ie ma n awet d o k ład n ej d o k u men tacji. Po jed y n cza ek s p erty za w tak im p rzy p ad k u mo g łab y k o s zto wać s etk i ty s ięcy zło ty ch . Czy tałem też rap o rt p rzeciwp o żaro wy , z k tó reg o wy n ik ało , że n a p o zio mie min u s d wa n ie mo że p rzeb y wać jed n o cześ n ie więcej n iż p iętn aś cie o s ó b . Bad an ia b y ły ro b io n e jes zcze p rzed wejś ciem Po ls k i d o Un ii, k ied y n o rmy b y ły zn aczn ie mn iej wy ś ru b o wan e. Oraz p rzed wp is an iem Pałacu n a lis tę s to łeczn y ch zab y tk ó w. Teraz n a k ażd ą p rzeró b k ę mu s i s ię zg o d zić k o n s erwato r. Pad ają in n e p ro p o zy cje. Du ża częś ć s zó s teg o p iętra, wraz z s alami wy s tawo wy mi, łączn ie p ięć ty s ięcy metró w. Po mies zczen ia M u zeu m Tech n ik i, p o p rzen ies ien iu g o w in n e miejs ce. Try b u n a h o n o ro wa, p rzy n ajmn iej jak o wizy tó wk a i p rzy n ęta (p ó k i k to ś n ie p rzy p o mn i s o b ie, że n ie d a s ię teg o zro b ić p rzed n iero związan ą jes zcze k wes tią p ark in g u p o d ziemn eg o p o d p lacem Defilad ). Na ws zelk i wy p ad ek zes p ó ł zb iera też o p in ie p rzemawiające za p o wo łan iem s ameg o mu zeu m, p o mijając n a razie n iep ewn ą k wes tię lo k alizacji. To mas z Łab u s zews k i z In s ty tu tu Pamięci Naro d o wej s twierd za: „In icjaty wę n ależy o cen ić b ard zo wy s o k o – zwłas zcza w k o n tek ś cie p rezen to wan eg o wielo p łas zczy zn o weg o u jęcia k o mu n izmu i realn eg o s o cjalizmu w Po ls ce, u wzg lęd n iająceg o tak że, tak częs to p o mijan y , as p ek t ży cia co d zien n eg o ” 1 6 .

Błażej Brzo s tek z Un iwers y tetu Wars zaws k ieg o zau waża: „Po my s ł łączen ia mu zeu m z in s ty tu tem b ad awczy m, cen tru m d eb aty i in fo rmacji jes t b ard zo fo rtu n n y . M u zeu m mo że s tać s ię o g n is k iem ży cia jak o miejs ce d y s k u s ji, jak o in s ty tu cja ws p ierająca b ad an ia n au k o we” 1 7 . Zes p ó ł o rg an izu je też n au k o wą k o n feren cję Pamięć p o komunizmie p o ś więco n ą zak res o wi mery to ry czn emu p rzy s złej p lacó wk i, z u d ziałem ek s p ertó w, w ty m Lech a Wałęs y i p rezes a In s ty tu tu Pamięci Naro d o wej. Czło n k o wie zes p o łu zap amiętają ją n a d łu g o . Nie ty lk o d lateg o , że wy s tęp u jąc n a n iej, p rezy d en t Han n a Gro n k iewiczWaltz zap o wie, że mu zeu m p o ws tan ie, w d o d atk u n a p ewn o w Pałacu . Teg o s ameg o d n ia u k azu je s ię p u b lik acja SB a Lech Wałęsa. Przyczynek do biografii, au to rs twa Pio tra Go n tarczy k a i Sławo mira Cen ck iewicza, d wó ch h is to ry k ó w związan y ch z In s ty tu tem Pamięci Naro d o wej. Zarzu cają w n iej b o h atero wi Sierp n ia ’8 0 ws p ó łp racę z k o mu n is ty czn y mi o rg an ami b ezp ieczeń s twa. – J es zcze ran o teg o s ameg o d n ia p rzy p o min ałem o wy d arzen iu , żeb y zap ewn ić o d p o wied n ią frek wen cję – mó wi M arek Ko s s ak o ws k i. – Niep o trzeb n ie s ię martwiłem. Przy jech ali d zien n ik arze ze ws zy s tk ich mo żliwy ch red ak cji, w ty m ch y b a p ięćd zies ięciu z telewizji. By ły p rezy d en t i p rezes IPN J an u s z Ku rty k a min ą s ię w d rzwiach . Siąd ą d alek o o d s ieb ie. Prezes p rzemó wi n a mó wn icy o p atrzo n ej lo g o p rzed s tawiający m p o rtret Wałęs y w s ty lu An d y ’eg o Warh o la.

p rzy s złeg o

mu zeu m

Pieniądze Czes ław Bieleck i zg łas za s ię jes zcze k ilk ak ro tn ie d o u rzęd n ik ó w ze s wo im p ro jek tem. Przek azu je g o wres zcie n ieo d p łatn ie mias tu , zas trzeg ając s o b ie wy łączn o ś ć n a realizację mu zeu m w Pałacu . W 2 0 0 9 ro k u zas tęp cy Han n y Gro n k iewicz-Waltz o d mawiają mu jeg o realizacji w o k ro jo n ej wers ji, p rzed s tawiającej p o ls k ie zwy cięs two w fo rmie k o lu mn z flag ami, s y mb o li Wo ln o ś ci ro k u 1 9 8 9 i So lid arn o ś ci ro k u 1 9 8 0 . Ko s zt b u d o wy d wó ch wież, s ięg ający 1 0 milio n ó w zło ty ch , ma p rzek raczać mo żliwo ś ci fin an s o we mias ta. Ro k p ó źn iej s tają n ap rzeciw s ieb ie jak o k o n k u ren ci w walce o fo tel p rezy d en ta Wars zawy : Han n a Gro n k iewicz-Waltz u b ieg a s ię o d ru g ą k ad en cję, Czes ław Bieleck i s tartu je z ramien ia PiS. Ścierają s ię n a wizji, w d y s k u s ji o mieś cie w p ro g ramie To mas za Lis a, k tó ry zap ro s ił d o n iej tro je lid eró w p rzed wy b o rczy ch s o n d aży . Trzeci k o n k u ren t, Wo jciech Olejn iczak z So ju s zu Lewicy Demo k raty czn ej, p rzy p o min a

o M u zeu m Ko mu n izmu i d o wo d zi, że au to r p ro jek tu zaro b ił n a n im p ó łto ra milio n a zło ty ch o d miejs k iej s p ó łk i zarząd zającej Pałacem.

Ceremo n ia p rzy b y cia p ierws zeg o p o ciąg u n a n o wo wy b u d o wan ą s tację k o lejo wą w Salech ard n ad rzek ą Ob i ro zp o częcie b u d o wy p ó łn o cn o s y b ery js k iej lin ii k o lejo wej – mającej p o łączy ć mias ta Salech ard i Ig ark ę – n azy wan ej M artwą Dro g ą. Nap is n a p o ciąg u : „Nap rzó d d o k o mu n izmu !”.

„Za p ro jek t o d Pałacu Ku ltu ry d o s tałem n ie p ó łto ra milio n a zło ty ch , ty lk o d wan aś cie ty s ięcy zło ty ch – o d p iera zarzu ty Bieleck i. – Od b ieram to jak o p ró b ę o czern ian ia mn ie i mo jeg o d o ro b k u ” 1 8 . „Pro jek t

Czes ława

Bieleck ieg o

w

fo rmu le,

k tó rą

zap ro p o n o wał

mo im

p o p rzed n ik o m z ratu s za, n ig d y w Wars zawie n ie p o ws tan ie” 1 9 – d ek laru je Han n a Gro n k iewicz-Waltz.

Dwaj rad n i PiS p y tają mag is trat w in terp elacji o efek ty d ziałan ia zes p o łó w zajmu jący ch s ię M u zeu m Ko mu n izmu . Urzęd n icy

o d p o wiad ają:

„W

związk u

ze

s p o wo ln ien iem

g o s p o d arczy m,

u n iemo żliwiający m p o d jęcie p rzez M ias to zo b o wiązań związan y ch z p o wo łan iem n o wej in s ty tu cji k u ltu ry , zap ad ła d ecy zja o ro związan iu zes p o łu ” 2 0 . – Uważam, że s łu s zn ie – zg ad za s ię M arek Ko s s ak o ws k i. – Sp rawa b y ła ju ż tak zab ag n io n a, że n ie d ało b y s ię n ic zd ziałać. Gd y traci s wo je d wie trzecie etatu , n a u licach Wars zawy i w amb as ad ach za g ran icą wis zą jes zcze p lak aty , z k tó ry ch s p o g ląd ają p rzed s tawiciele p ierws zy ch n iek o mu n is ty czn y ch wład z Po ls k i: Lech Wałęs a i Tad eu s z M azo wieck i. Tek s t p o d zd jęciami in fo rmu je, że to k amp an ia z o k azji p rezy d en cji Po ls k i w Un ii Eu ro p ejs k iej, p ro mu jąca id eę p o ws tan ia w s to licy M u zeu m Ko mu n izmu . „To

b y ła p ięk n a ak cja n a zak o ń czen ie d ziałaln o ś ci” 2 1

–

s k witu je s zef

Sto łeczn eg o Zarząd u Ro zb u d o wy M ias ta. – Nie u ważam, że Pałac p o k o n ał M u zeu m Ko mu n izmu . Po k o n ali je lu d zie – p o d s u mo wu je Czes ław Bieleck i. Na ek s p o zy cji w p o d ziemiach Pałacu mo żn a b y ło zo b aczy ć fo to g rafię p rzed s tawiającą mas ó wk ę mies zk ań có w s y b ery js k ieg o Salech erd u n ad Ob em z o k azji o twarcia s tacji k o lejo wej. Po d p is p o d n ią g ło s ił: „Do s k o n ałą aleg o rią h is to rii k o mu n izmu jes t tak zwan a M artwa Dro g a. Pierws zy o d cin ek Tran s p o larn ej M ag is trali Ko lejo wej b u d o wan o wb rew zd ro wemu ro zs ąd k o wi, p rzy u ży ciu n iewo ln iczej p racy milio n ó w, o s tateczn ie p ro wad zący d o n ik ąd . Zaraz p o p o g rzeb ie Stalin a rząd zlik wid o wał lin ię 2 2 ”. W k atalo g u wy s tawy b y ło to p ierws ze zd jęcie.

1 M arcin Wo ls k i, Kabaret Nadredaktora, Wars zawa: No wy Świat, 2 0 0 2 . 2 Tamże. 3 Barto s z M arzec, Polska jak rzodkiewka, „Rzeczp o s p o lita”, 1 2 lis to p ad a 2 0 0 3 . 4 SocLand: Muzeum Komunizmu (w budowie), red . Ad am Bo ro ws k i, k atalo g z wy s tawy , Wars zawa: Vo lu men – So cLan d -M u s eu m o f Co mmu n is m Fo u n d atio n , 2 0 0 3 , s . 4 . 5 RJ , SocLand w Nowej Hucie, „Rzeczp o s p o lita”, 1 0 lip ca 2 0 0 1 .

6 Tamże. 7 Skansen socjalizmu, „News week ”, 1 0 wrześ n ia 2 0 0 1 . 8 Barto s z M arzec, Dzieje wielkiej manipulacji, „Rzeczp o s p o lita”, 1 5 p aźd ziern ik a 2 0 0 2 . 9 M ateu s z Fałk o ws k i, Biznes patriotyczny. Historia wydawnictwa CDN, Gd ań s k : Eu ro p ejs k ie Cen tru m So lid arn o ś ci, 2 0 1 1 , s . 1 6 9 . 1 0 Alek s an d ra Pin k as , Komunizm do Pałacu, „Ży cie Wars zawy ”, 4 g ru d n ia 2 0 0 8 . 1 1 Taż, Wałęsa „ochrzcił” muzeum komuny, „Ży cie Wars zawy ”, 1 6 g ru d n ia 2 0 0 8 . 1 2 Iwo n a Szp ala, Dominika Olszewska, Ostry spór między Olejniczakiem a Bieleckim o SocLand, „Gazeta Sto łeczn a”, 1 7 lis to p ad a 2 0 1 0 . 1 3 J acek Krzemiń s k i, Przedwyborczy prezent od prezydenta, „Rzeczp o s p o lita”, 1 9 s ty czn ia 2005. 1 4 Iwo n a Szp ala, Do min ik a Ols zews k a, Ostry spór między Olejniczakiem a Bieleckim o SocLand, d z. cy t. 1 5 Alek s an d ra Pin k as , Wałęsa „ochrzcił” muzeum komuny, d z. cy t. 1 6 Wito ld Du d ziń s k i, SocLand przegrywa z Euro, „Nied ziela”, 1 9 lis to p ad a 2 0 1 2 . 1 7 Tamże. 1 8 Iwo n a Szp ala, Do min ik a Ols zews k a, Ostry spór między Olejniczakiem a Bieleckim o SocLand, d z. cy t. 1 9 Tamże. 2 0 Karo l Ko b o s , Ratusz zrezygnował z Muzeum Komunizmu, h ttp ://tv n wars zawa.tv n 2 4 .p l/p rin t/in fo rmacje,n ews ,ratu s z-zrezy g n o wal-z-mu zeu mk o mu n izmu ,3 0 8 6 9 .h tml (d o s tęp : 8 czerwca 2 0 1 5 ). 2 1 Dariu s z Barto s zewicz, Muzeum Komunizmu do lamusa? Władze rezygnują, „Gazeta Sto łeczn a”, 1 1 s ierp n ia 2 0 1 1 . 2 2 So cLan d : Muzeum Komunizmu (w budowie), d z. cy t., s . 8

9. Kolekcjoner – Ilek ro ć jes tem w Wars zawie – mó wi To mas z – s taram s ię g o o d wied zić. Ch o ćb y n a ch wilę. Wjeżd żam win d ą n a p iętro , k tó reg o jes zcze n ie zn am. Ch o d zę, o g ląd am. Czas em u d a s ię wś lizg n ąć d o k tó rejś z s al. Trwa to zwy k le k wad ran s , n ie d łu żej. Zjawia s ię s trażn ik i mn ie wy p ras za. Grzeczn ie o d ch o d zę, b o g ats zy o p arę zd jęć.

*** M a n a imię An ia. J as n a b lo n d y n k a. Pięk n a. Na zd jęciu , jed n y m z p ierws zy ch w in tern eto wej g alerii, ś mieje s ię d o o b iek ty wu , s to jąc p rzy wid o k o wej lu n ecie. Na ramio n ach p u ch o wa k u rtk a zarzu co n a n a p lecy , więc wy g ląd a w n iej, jak b y n ie miała rąk . Na g ó rze zro b iło s ię wted y zimn o , wiało . Szes n as ty lis to p ad a – To mas z p amięta d o d ziś . Dru g a ran d k a. Z Dwo rca Cen traln eg o id ą o d razu d o Pałacu . Po zn ali s ię p rzez in tern et. On z Siemian o wic Śląs k ich , o n a z Wars zawy . Ro k 2 0 0 3 , p ierws ze d o mo we k amery tran s mitu jące o b raz d o s ieci, s amo tn y ch ło p ak w p o s zu k iwan iu atrak cy jn y ch zn ajo mo ś ci i d ziewczy n a, k tó ra n ie ma o p o ró w p rzy k o rzy s tan iu z n o wy ch tech n o lo g ii. Łatwiej tak o two rzy ć s ię p rzed k imś n iż n a ży wo . Setk i s p ęd zo n y ch razem g o d zin . Wres zcie p rzy jeżd ża. Po tem o n . W b ezp o ś red n im zetk n ięciu zn an e b u d y n k i ro zczaro wu ją tak s amo jak lu d zie. Nie ty m razem. M iło ś ć o d p ierws zeg o wejrzen ia. Po d wó jn a. Z Pałacem n ie w tle, lecz n a ró wn o leg ły m p lan ie. – Zafas cy n o wał mn ie o g ro m. Zb lad ły p rzy n im ws zy s tk ie wy o b rażen ia. Wzn ieś ć co ś tak g ig an ty czn eg o , z tak b o g atą zawarto ś cią, w latach p ięćd zies iąty ch u b ieg łeg o wiek u to n ap rawd ę s ztu k a. Szczy t mo żliwo ś ci. Wted y , s zes n as teg o lis to p ad a, p atrzy n a n ią, ale też n a Pałac. Po raz p ierws zy z b lis k a. – M ieć d wad zieś cia trzy lata i n ie wid zieć Pałacu Ku ltu ry ? Wied ziałem, że o n tu taj jes t, ale p rzez Wars zawę p rzejeżd żałem zaws ze s amo ch o d em, d alek o o d cen tru m, n ie mo g ąc s p rawd zić, jak s ię p rezen tu je. Ws iad ając d o p o ciąg u , my ś li, że ch ciałb y mieć co ś z Pałacu . Co k o lwiek . Stu d en ck ie k ies zo n k o we n a wy jazd p o ch ło n ął ws p ó ln y o b iad . Na p amiątk ę ju ż n ie s tarczy ło . W d o mu s iad a p rzed k o mp u terem. Ws tu k u je h as ło n a p o rtalu au k cy jn y m.

Wy s y p u ją s ię o ferty . Głó wn ie wid o k ó wk i. Zamawia jed n ą, n a p ró b ę. Przed s tawia Pałac w latach s ześ ćd zies iąty ch z zap ark o wan y m o b o k s amo ch o d em Sy ren a. Gd y p rzy ch o d zi, d łu g o o b raca ją w d ło n iach . Wzru s za g o , że jes t au ten ty czn a, s tara. – Ty lk o co mi p o jed n ej? – p y ta s am s ieb ie.

*** Nacies zy ws zy k ażd ą o k o , b ierze k artk ę fo rmatu A4 i p is ze: co p rzed s tawia, o d k o g o k u p ił i za ile, w k tó ry m ro k u wy k o n an o zd jęcie. Po tem p rzy k leja ją z d ru g iej s tro n y , k artk ę wk ład a d o s eg reg ato ra. Wid o k ó wk i u k ład a n ajp ierw wed łu g wy d awn ictw (alfab ety czn ie), a w p rzeg ró d ce z n azwą wy d awn ictwa – zg o d n ie z n u meracją. J es t d o k ład n y . Nau czy ł g o d ziad ek p racu jący w h u cie. Po s tu d iach (in ży n ieria materiało wa) ch ciał iś ć w jeg o ś lad y , ale h u ty ju ż n ie b y ło . Lik wid acja. Przez ch wilę p raco wał jak o ak wizy to r, b y s twierd zić, że to zu p ełn ie n ie d la n ieg o . Brak s tab ilizacji. By ł rato wn ik iem WOPR, p o my ś lał więc o s łu żb ach mu n d u ro wy ch . Wah ał s ię międ zy s trażak iem a p o licjan tem. Wy g rała p o licja. – Więk s za d y s cy p lin a – wy jaś n ia. Kied y s eg reg ato ró w jes t ju ż d wan aś cie, zmien ia s y s tem. Ku p u je fo lię o ch ro n n ą i p u d ełk a. Wid o k ó wek ma d ziś d o k ład n ie 1 5 5 0 . Ku zad o wo len iu s p rzed ający ch p o trafi wy d ać n a n ie ws zy s tk ie o s zczęd n o ś ci. Najd ro żs za k o s zto wała s ied emd zies iąt zło ty ch . Wy d an a p rzez wy d awn ictwo „Sztu k a”, p o ch o d zi z 1 9 5 3 ro k u , p rzed s tawia Pałac ś wieży , lecz jes zcze n ie całk iem g o to wy , w fo rmie mak iety . Gd y ty lk o mo że, jed zie d o Wars zawy . Ran d k a z An ią i ru n d k a p o s k lep ach w p o s zu k iwan iu wid o k ó wek . Trafia d o s zk o ły p o licy jn ej w Szczy tn ie, w s to licy b y wa ju ż co week en d .

Ko lek cja p o cztó wek – o czk o w g ło wie zb ieracza p amiątek związan y ch z Pałacem. Od n ich ws zy s tk o s ię zaczęło .

Któ reg o ś d n ia zb iera s ię n a o d wag ę i p is ze d o zarząd u Pałacu . Ch ciałb y g o d o k ład n ie o b ejrzeć, p ro s i. Po zwalają. Przy d zielają mu o ch ro n iarza d o to warzy s twa. Przez k ilk a g o d zin my s zk u je p o p iętrach , aż s trażn ik s łan ia s ię ze zmęczen ia. Wch o d zi d o ws zy s tk ich p o mies zczeń , d o ty k a p ałaco wej ig licy („To b y ło n ies amo wite p rzeży cie 1 – p o wie d zien n ik arce z lo k aln ej p ras y ). Na p o żeg n an ie d o s taje p ierws zy g ad żet. Po czu ł ap ety t n a więcej. Zak ład a s tro n ę in tern eto wą, n a k tó rej d o k u men tu je ro zras tające s ię zb io ry . Dziś p rzech o wu je je w o s o b n y m p o k o ju , n azy wan y m g ab in etem. Ob o k p u d eł z s eg reg ato rami n a wid o k ó wk i p o d wies za witry n y z Ik ei. Na n ich Pałac w s etk ach k o p ii – n a k u b k ach , s tatu etk ach , talerzach , med alach , p u d ełk ach z czek o lad k ami. Na o k ład k ach k s iążek , k tó re zajmu ją o s o b n y reg ał. Zb ió r p o d zielo n y n a d wan aś cie k ateg o rii: b ilety i d o k u men ty , b relo k i, fig u rk i, filatelis ty k a, k alen d arze, literatu ra, mu ltimed ia, n aczy n ia, p ras a, p rzy p in k i, s tara fo to g rafia, in n e rzeczy . Dy s tan s międ zy Wars zawą a Siemian o wicami n ie p rzes zk ad za w zacieś n ian iu więzi z Pałacem, lecz związk o wi d aje s ię we zn ak i. Wid u ją s ię co raz rzad ziej. W k o ń cu o n a p ro p o n u je, ab y zo s tali p rzy jació łmi. Utrzy mu ją wciąż k o n tak t p rzez in tern et. Do wiad u je s ię o jej ś lu b ie. Pałac wy s u wa s ię n a p ierws zy p lan .

*** Ko lek cjo n ers k a wy b red n o ś ć n aras ta w n im s to p n io wo . – Przes tajes z k u p o wać ws zy s tk o jak leci. Ko n cen tru jes z s ię n a u n ik atach : o d zn ak ę b u d o wn iczeg o Pałacu k u p iłem za p ięćs et zło ty ch i n ie żału ję, ch o ć p o tem w s erwis ach in tern eto wy ch p o jawiło s ię ich więcej, i to p o s to p ięćd zies iąt zło ty ch . Do k o mp letu b rak u je mi leg ity macji. Trafiłem w s ieci n a ro zmo wę z czło wiek iem, k tó ry p raco wał n a b u d o wie. Zd o b y łem n awet ad res i wy s łałem p o cztą lis t. Bez o d zewu . Alb o p rzep u s tk a n a teren b u d o wy Pałacu Ku ltu ry z 1 9 5 4 ro k u wy s tawio n a n a n azwis k o J erzeg o Berk a – k tó ry , jak u s tala, b y ł d y rek to rem Pałacu M ło d zieży . Cen a: 1 0 2 5 zło ty ch . – Nag le jed n eg o d n ia n a p o rtalu zaro iło s ię o d p amiątek p o ch o d zący ch o d jed n eg o s p rzed awcy . To ro d zin a d y rek to ra p o jeg o ś mierci p o s tan o wiła o p ró żn ić s zafy . Któ reg o ś d n ia, wracając z wak acji n ad mo rzem, jak zwy k le zatrzy mu je s ię p rzed Pałacem. Bieg n ie n a g ó rę d o b iu ra p ro mo cji b u d y n k u – zo s tał k wad ran s d o zamk n ięcia. – M o że p o jawiły s ię jak ieś n o we g ad żety ? – p y ta zd y s zan y . Praco wn icy k ręcą p rzecząco g ło wami, a p rzed n imi n a s to le p y s zn i s ię k arto n o wy Pałac. – A to ? – Pu d ełk o s ło d y czy – p ad a o b o jętn a o d p o wied ź. To mas z wy ch o d zi z Pałacu z p u d ełk iem p o d p ach ą. – Zaws ze fo to g rafu ję s ię p o d Pałacem. Ro b ię włas n e wid o k ó wk i i wy s y łam zn ajo my m. Wid o k ó wk i to wciąż d la mn ie n ajważn iejs zy elemen t k o lek cji. Najb ard ziej lu b ię te, k tó re d o s tałem o d k o g o ś zn ajo meg o , z d ed y k acją. Klu cz d o Pałacu – jed en z trzech is tn iejący ch , au ten ty k – s p rząta mu s p rzed n o s a k o n k u ren tk a. Po lk a mies zk ająca w Au s trii. Po jawia s ię n a n ajciek aws zy ch au k cjach , licy tu je wy s o k o , wid ać, że cen a n ie g ra d la n iej ro li. Klu cz s ch o d zi za b lis k o p ięć ty s ięcy zło ty ch . To mas z żału je. Nie s tać g o jes zcze n a tak i wy d atek . Dru g i k o n k u ren t mies zk a w To ru n iu . Też p ro wad zi s tro n ę i też n ie o d p u s zcza. Nawiązu ją k o n tak t. Ko n k u ren t z To ru n ia wp ro wad za u s ieb ie in tern eto we n o win k i. To mas z p o d p atru je, p y ta co i jak , ro b i to s amo . Ko n k u ren tk a z Au s trii

p o mag a mu wzb o g acać k o lek cję – częs to p o jawiają s ię u n iej p rzed mio ty , o k tó ry ch is tn ien iu n ie miał p o jęcia, więc s am zaczy n a n a n ie p o lo wać. Do s taje o d n iej ro s y js k ą leg ity mację ws tęp u n a teren Pałacu , k u p io n ą za ty s iąc zło ty ch . 1 0 k wietn ia 2 0 1 0 ro k u w k atas tro fie s mo leń s k iej g in ie p rezy d en t Lech Kaczy ń s k i z to warzy s zący mi mu o s o b ami: żo n ą, min is trami, d o wó d ztwem Sił Zb ro jn y ch , czło n k ami Ro d zin Katy ń s k ich . Przez k ilk a ty g o d n i temat n ie zn ik a z med ió w. Trwają d y s k u s je w s ieci. O ty m, czy k atas tro fa, czy zamach . Kto zawin ił. Oraz o wy s o k o ś ci o d s zk o d o wań p rzy zn an y ch ro d zin o m zmarły ch . „Wk u rzy łem s ię, b o jak zwy k ły czło wiek zg in ie trag iczn ie, n ik o g o to n ie o b ch o d zi” – p is ze To mas z d o k o n k u ren tk i z Au s trii. Zap rzy jaźn ili s ię, ro zmawiają n a ró żn e tematy . On a milk n ie. Od zy wa s ię p o k ilk u ty g o d n iach . Ch ce, żeb y zwró cił jej p ałaco wą leg ity mację. – Nie ro zu miałem, d o p ó k i n ie s k o jarzy łem n azwis k a. W k atas tro fie zg in ęła o s o b a z jej ro d zin y .

M ed ale i o d zn ak i – n ajliczn iejs za g ru p a s p o ś ró d p ałaco wy ch g ad żetó w.

Stro n a k o n k u ren ta z To ru n ia k tó reg o ś d n ia zn ik a. To mas z p y ta, co s ię s tało . „Przes zła mi fas cy n acja – o d p is u je k o n k u ren t. – Za częs to b y wam teraz w Wars zawie”.

*** – Pierws za miło ś ć, k tó ra p rzero d ziła s ię w p rzy jaźń – mó wi o An i To mas z. – Ch o ć p o d o b n o n ie ma p rzy jaźn i międ zy k o b ietą a mężczy zn ą. Ko n tak t, n ad al in ten s y wn y – ch o ć o b o je s ą ju ż w związk ach z in n y mi – n ag le s ię u ry wa. – Przes tała s ię o d zy wać. Pis ałem, lecz n ie b y ło o d p o wied zi. Zacząłem s ię zas tan awiać, co s ię s tało . Gd y b y co ś ją u raziło , n ap is ałab y , b o b y liś my ze s o b ą b ard zo s zczerzy . Wy s łałem wres zcie trad y cy jn y lis t, p o cztą. Gd y wró cił z ad n o tacją, że ad res atk a n ie ży je, b y łem p ewien , że to żart. Że zro b iła tak , b o d o s zła d o wn io s k u , że ma ro d zin ę i trzeb a wres zcie u ciąć zn ajo mo ś ć. Żeb y m d ał s o b ie s p o k ó j. Dzwo n i jes zcze d o matk i An i. „Umarła” – s ły s zy . Rzu ca ws zy s tk o , p ak u je s ię i b ieg n ie n a p o ciąg d o Wars zawy . – M iała d wad zieś cia s ześ ć lat. Nied awn o u ro d ziła d zieck o . Ok azało s ię, że d o s tała zato ru p łu c p o p o ro d zie. Na s tro n ie To mas za o Pałacu w g alerii zd jęć b rak u je jed n eg o ro k u . To ro k 2 0 0 6 , w k tó ry m 2 5 marca o d es zła An ia. „Staram s ię, żeb y An ia cały czas p rzez tę k o lek cję w jak iś s p o s ó b » ży ła« – o d p o wiad a o d tąd d zien n ik arzo m, g d y p y tają g o o p o wo d y zało żen ia s tro n y . – Pałac to d la mn ie n iejak o p o mn ik p amięci o p rzep ięk n ej zn ajo mo ś ci. Do teg o b u d y n ek , k tó ry jes t w zg o d zie z mo imi p o g ląd ami” 2 . Ws p o mn ien ia To mas za z PRL: k o lejk i, ale zarazem d u żo czas u , jak i mieli d la n ieg o p o p racy ro d zice (teraz s am ma p ien iąd ze, żeb y s k u p o wać k o lejn e ek s p o n aty , ale co raz mn iej czas u , b y ich s zu k ać). Dziad ek , k tó ry rad ził s o b ie d o b rze i n ie n arzek ał n a u s tró j. Związek Rad zieck i, w k tó ry b y li zap atrzen i p ań s two wi p rzy wó d cy (teraz tak s amo zap atrzy li s ię n a Amery k ę). Arch itek tu ra, imp o n u jąca, k tó ra jes t p o mn ik iem h is to rii i o k tó rą p o win n o s ię d b ać (marzy mu s ię, żeb y Pałac wy czy s zczo n o i zn ó w b y ł b iały , jak p o o d d an iu g o d o u ży tk u ). Nie ws zy s cy p o d zielają jeg o p o g ląd . Na wid o k ó wk ach wid ać n ajlep iej, jak o b raz Pałacu s ię zmien ia. Wy k rzy wia. Dawn iej b y ł g łó wn y m b o h aterem zd jęć. Fo to g rafo wan y ład n ie, cen traln ie, z k ażd ej s tro n y . Teraz w tle, z b o czk u , jak b y trzeb a

s ię g o b y ło ws ty d zić. Ws zy s cy ch cą też s ię n im b awić. Up ro ś cić b ry łę, d o malo wać co ś , p o p rzes tawiać. Zro b ić n a zło ś ć. – Tęs k n ię czas em za Wars zawą – mó wi To mas z. – Za jej o g ro mem. Lu b ię s o b ie p o jeźd zić metrem, p o p atrzeć, jak tłu m wy s y p u je s ię n a u lice. M o że n a d łu żs zą metę b y ło b y to męczące. A mo że p o p ro s tu tak i jes tem d ziwn y . Czas em k to ś zwró ci mu u wag ę, że ta żało b n a czerń w tle s tro n y n ies zczeg ó ln ie wy g ląd a. Ale o n n ie p o zb ęd zie s ię jej n ig d y .

1 M o n ik a Ch ru ś ciń s k a, Pocztówki z Pałacem Kultury w tle”, „Dzien n ik Zach o d n i”, 1 6 wrześ n ia 2 0 0 9 . 2 Ed y ta Lech war, Zakochać się w Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie”, p o rtal in tereto wy Netb ird , 1 9 k wietn ia 2 0 1 0 ; p rzed ru k n a s tro n ie in tern eto wej k o lek cjo n era h ttp ://www.p k in .p rv .p l/ .

Podziękowania Za p o mo c p o d czas p racy n ad k s iążk ą au to rk a d zięk u je Wo jciech o wi Bartels k iemu , Czes ławo wi Bieleck iemu , Łu k as zo wi Birecie, Pawło wi Du n in -Wąs o wiczo wi, Ewelin ie Du d ziak , To mas zo wi Dzierd ze, An icie Gro ch o li, Filip o wi Gry n k iewiczo wi, Ad amo wi J ak ó b czy k o wi, M ark o wi Ko s s ak o ws k iemu , Ry s zard o wi M ączews k iemu , Elżb iecie M ich als k iej, M o n ice Po walis z, J u s ty n ie Pru s , An d rzejo wi Sk alimo ws k iemu , M arcin o wi Zaremb ie. Szczeg ó ln e p o d zięk o wan ia d la Han n y Szczu b ełek .

Kalendarium 1845 1 4 czerwca – o twarcie Dwo rca Wied eń s k ieg o w Wars zawie. Bu d y n ek p rzy p o min a d wa s ty k ające s ię ze s o b ą p aro wo zy . Pierws i p as ażero wie wy ru s zają w p o d ró ż tras ą Ko lei Wars zaws k o -Wied eń s k iej d o Gro d zis k a. Blis k o ś ć d wo rca o ży wia o k o licę. 1854 Przy u licy Wielk iej w Wars zawie mo żn a n aliczy ć s ied em k amien ic. W ro k u 1 9 3 0 b ęd zie ich ju ż o k o ło s tu d wu d zies tu . 1931 1 5 g ru d n ia – wy s ad zen ie w p o wietrze s o b o ru Ch ry s tu s a Zb awiciela w M o s k wie. Świąty n ia ma u s tąp ić miejs ca Pałaco wi Rad , n a k tó ry rad zieck ie wład ze o g łas zają k o n k u rs . 1933 M ięd zy u licami M ars załk o ws k ą i Emilii Plater w Wars zawie ro zp o czy n a s ię b u d o wa n o wo czes n eg o mo n u men taln eg o Dwo rca Głó wn eg o – ws p ó ln eg o d la ws zy s tk ich lin ii k o lejo wy ch p rzeb ieg ający ch p rzez Wars zawę. M a zas tąp ić Dwo rzec Wied eń s k i i d wie ty mczas o we s tacje. Ro zs trzy g n ięcie k o n k u rs u n a p ro jek t Pałacu Rad w M o s k wie – zwy cięża n eo k las y czn y p ro jek t Bo ry s a J o fan a, p ó źn iej zmien io n y p rzez n ieg o s ameg o , Wład y mira Szczu k o i Wład y mira Gelfreich a w d rap acz ch mu r. J ed n o z wy ró żn ień zy s k u je p ro jek t p o d g o d łem „Tro jk a”, s y g n o wan y p rzez Grzeg o rza Sig alin a, Hen ry k a Blu ma i Berto ld a Lu b etk in a. 1935 Grzeg o rz Sig alin wy jeżd ża z Po ls k i d o Związk u Rad zieck ieg o , b y wziąć u d ział w p rzeb u d o wie M o s k wy . 1936 1 5 g ru d n ia – w Wars zawie u ru ch o mio n a zo s taje lin ia ś red n ico wa wy p o s ażo n a p o raz p ierws zy w trak cję elek try czn ą.

1937 W M o s k wie ru s za b u d o wa Pałacu Rad . M a o n b y ć n ajwy żs zą b u d o wlą n a ś wiecie (4 1 5 m). Prace p rzerwie n iemieck a in wazja w 1 9 4 1 ro k u . 1939 6 czerwca – n ied o k o ń czo n y b u d y n ek Dwo rca Głó wn eg o w Wars zawie zo s taje częś cio wo zn is zczo n y w wy n ik u p o żaru wzn ieco n eg o p rzez ek ip ę s p awaln iczą. 1941 Paźd ziern ik – w Wars zawie d o k amien icy p rzy u licy Sien n ej 1 6 zn ajd u jącej s ię n a teren ie g etta p rzen o s zą s ię J an u s z Ko rczak , Stefan ia Wilczy ń s k a i d zieci z s iero ciń ca. 1942 5 lu b 6 s ierp n ia – J an u s z Ko rczak wy ru s za z d ziećmi n a Ums ch lag p latz. 1944 1 5 wrześ n ia – J ó zef Sig alin zaczy n a o rg an izo wać w Lu b lin ie d ział o d b u d o wy p rzy Res o rcie Go s p o d ark i Naro d o wej i Fin an s ó w (o d ro k u 1 9 4 5 Biu ro Plan o wan ia i Od b u d o wy p rzy Prezy d iu m Rad y M in is tró w), p rzy g o to wu jąc k ad ry d o o d b u d o wy Wars zawy . 1945 Sty czeń – W Wars zawie h itlero wcy p o d k ład ają ład u n k i wy b u ch o we p o d b u d y n ek Dwo rca Głó wn eg o , k tó ry p o częś cio wej o d b u d o wie s łu ży ł im p o d czas o k u p acji jak o Wars ch au Hau p tb ah n h o f. 2 8 lip ca – Teo d o r Gry g las zews k i s p rzed aje Alicji Gry n k iewicz k amien icę p rzy u licy Wielk iej 4 . Paźd ziern ik – n a mo cy d ek retu wy d an eg o p rzez p rezy d en ta Bo les ława Bieru ta ws zy s tk ie g ru n ty w mieś cie p rzech o d zą n a włas n o ś ć p ań s twa. 1946 Biu ro Od b u d o wy Sto licy ro zp o czy n a ro zb ió rk ę i wy b u rzen ia k amien ic w k wartale Ch mieln a, Wielk a, Zło ta, Sien n a, M ars załk o ws k a, g d zie p ó źn iej s tan ie Pałac Ku ltu ry i Nau k i. 1947 3 0 maja – res ztk i Dwo rca Głó wn eg o zo s tają wy s ad zo n e w p o wietrze p rzez n o we

p o ls k ie wład ze. Gru zy trafiają n a Och o tę d o p ark u Szczęś liwick ieg o . 1951 Wrzes ień – J ó zef Sig alin zo s taje p o wo łan y n a p ełn o mo cn ik a p o ls k ieg o rząd u d s . b u d o wy Pałacu Ku ltu ry i Nau k i. Geo rg ij Karawajew wy jeżd ża w p ierws zą zag ran iczn ą p o d ró ż – d o Wars zawy . Przy jeżd ża też g ru p a rad zieck ich arch itek tó w, b y p rzy g o to wać s ię d o p rac n ad p ro jek tem Pałacu . 1952 1 maja – o ficjaln e ro zp o częcie b u d o wy Pałacu , p race b u d o wlan e ru s zają d zień p ó źn iej. 1953 7 lis to p ad a – k o ń czy s ię mo n taż ig licy wień czącej k o p u łę Pałacu . Ws p ó ln ą u ch wałą Rad y Pań s twa i Rad y M in is tró w PRL n ad an o b u d y n k o wi n azwę „Pałac Ku ltu ry i Nau k i imien ia J ó zefa Stalin a”. 1955 3 1 s ty czn ia – Prezes Rad y M in is tró w J ó zef Cy ran k iewicz p o wo łu je Stan is ława Bars zczews k ieg o n a s tan o wis k o Dy rek to ra Zarząd u Pałacu Ku ltu ry i Nau k i im. J ó zefa Stalin a. 2 1 lip ca – p rzek azan ie Pałacu Ku ltu ry i Nau k i im. J ó zefa Stalin a s p o łeczeń s twu p o ls k iemu . 2 2 lip ca – w ro czn icę M an ifes tu PKWN w Sali Ko n g res o wej o d b y wa s ię u ro czy s ta ak ad emia. Uczes tn iczą w n iej d eleg acje rząd o we d zies ięciu p ań s tw s atelick ich i s ameg o ZSRR. 3 s ierp n ia – n a p lacu Defilad d o p ó źn a w n o cy b awią s ię u czes tn icy V M ięd zy n aro d o weg o Fes tiwalu M ło d zieży i Stu d en tó w. Os ied le „Przy jaźń ” n a wars zaws k ich J elo n k ach , s łu żące d o tąd jak o miejs ce zamies zk an ia d la b u d o wn iczy ch Pałacu , zo s taje p rzek azan e n a ak ad emik i wars zaws k im u czeln io m. 1956 3 0 k wietn ia – n a 5 . i 2 7 . p iętrze Pałacu p o k ilk u mies iącach p rac zak o ń czo n o mo n taż s tałej s tacji telewizy jn ej, co p o zwala n a zwięk s zen ie zas ięg u o d b io ru p ro g ramu z 3 0

k m d o 1 0 0 k m. 2 4 p aźd ziern ik a – n a p lacu Defilad o d b y wa s ię wielk i wiec lu d n o ś ci Wars zawy , p o d czas k tó reg o Wład y s ław Go mu łk a, I Sek retarz Ko mitetu Cen traln eg o PZPR, u zy s k u je p o p arcie d la tzw. „o d wilży ”. 1 7 lis to p ad a – Prezy d iu m Rząd u p o d ejmu je Uch wałę Nr 7 3 1 /5 6 , n a mo cy k tó rej Zarząd Pałacu Ku ltu ry i Nau k i im. J ó zefa Stalin a p rzek azan y zo s taje s p o d „o p iek i” Urzęd u Rad y M in is tró w w g es tię Prezy d iu m Rad y Naro d o wej mias ta Wars zawy . Od tej ch wili z o ficjaln y ch d o k u men tó w zn ik a n azwis k o p atro n a Pałacu – J ó zefa Stalin a. 1 9 lis to p ad a – u miera Lew Ru d n iew, g łó wn y p ro jek tan t Pałacu . 1957 1 9 wrześ n ia – n ad s cen ą Sali Ko n g res o wej zawis a k u rty n a z włó k ien s zk lan y ch . To p ierws za o g n io o d p o rn a k u rty n a w Eu ro p ie. 7 lis to p ad a – n a 1 7 . p iętro Pałacu wp ro wad zają s ię red ak cja „Ko b iety i Ży cia” o raz „Filip in k i”. 1958 3 1 maja – w s alach p ałaco wy ch p remier J ó zef Cy ran k iewicz u ro czy ś cie o twiera III M ięd zy n aro d o we Targ i Ks iążk i. Wy s tawio n y ch zo s taje 3 0 ty s . k s iążek z 2 0 p ań s tw. To p ierws ze Targ i Ks iążk i w Pałacu . Sierp ień – d o o b ieg u p o czto weg o w Związk u Rad zieck im wch o d zi s eria zn aczk ó w p o czto wy ch , n a jed n y m z n ich wid n ieje Pałac Ku ltu ry i Nau k i w Wars zawie. W M o s k wie fu n d amen ty Pałacu Rad zo s tają zamien io n e w jed en z n ajwięk s zy ch n a ś wiecie o d k ry ty ch b as en ó w. 1 4 p aźd ziern ik a – z 3 0 . p iętra Pałacu s k acze mężczy zn a. J es t to p ierws zy s k o k s amo b ó jczy z taras u wid o k o weg o . Gru d zień – Prezy d iu m Rad y Naro d o wej p o d ejmu je u ch wałę p o zwalającą zarząd o wi Pałacu p rzejąć z d n iem 6 k wietn ia 1 9 5 9 w ad min is trację i u ży tk o wan ie ws zy s tk ie o b iek ty p ark u Łazien k o ws k ieg o . Łazien k i zo s tan ą w ad min is tracji Zarząd u Pałacu d o 1 9 6 4 ro k u włączn ie. 1959 1 5 s ty czn ia – o twarcie w tzw. „Ok rąg lak u ” wy s tawy p lak atu p rzeciwalk o h o lo weg o . 1 9 marca – w Sali Ko n g res o wej k o ń czy o b rad y Trzeci Zjazd PZPR, p ierws zy , k tó ry o d b y wa s ię w Pałacu Ku ltu ry .

2 0 lip ca – w Teatrze Klas y czn y m w g o d zin ach p o p o łu d n io wy ch n a s cen ę i wid o wn ię s p ły wają s tru g i wo d y , zalewając teatr. Ok azu je s ię, że z p o wo d u u p ałó w u ru ch o miły s ię au to maty czn ie u rząd zen ia p rzeciwp o żaro we. 1960 1 7 marca – w k in ie Wied za o twarte zo s taje ek s p ery men taln e „Kin o Do b ry ch Filmó w”. J ak o p ierws zy wy ś wietlo n y jes t rad zieck i film Pancernik Potiomkin. 2 2 k wietn ia – w Sali Ko n g res o wej o d b y wa s ię ak ad emia p o ś więco n a 9 0 . ro czn icy u ro d zin Wło d zimierza Len in a. 9 maja – p racę w Pałacu zaczy n a jeg o p rzy s zła k ro n ik ark a Han n a Szczu b ełek . 1 6 lip ca – z o k azji ju b ileu s zu 5 -lecia Pałacu Ku ltu ry i Nau k i s ali k o n feren cy jn ej n a 4 . p iętrze n ad an o imię p ro f. Lwa Ru d n iewa, g łó wn eg o p ro jek tan ta g mach u . 1 7 lis to p ad a – w b as en ie p ły waln i Pałacu M ło d zieży to n ie z p o wo d u atak u s erca s tu d en tk a I ro k u Wy d ziału Ch emii Un iwers y tetu Wars zaws k ieg o . 1961 6 maja – M ieczy s ław Fo g g o b ch o d zi w Sali Ko n g res o wej ju b ileu s z 3 0 -lecia p racy arty s ty czn ej. 2 1 lip ca – Pałac g o ś ci J u rija Gag arin a, p ierws zeg o k o s mo n au tę ś wiata. 1962 3 0 wrześ n ia – s alo m wy s tawo wy m i k o n feren cy jn y m (d o ty ch czas n u mero wan y m) n ad an o imio n a: Ko p ern ik a, Dzierży ń s k ieg o , Sk ło d o ws k iej-Cu rie, Bro n iews k ieg o , Ko rczak a, Kru czk o ws k ieg o i Gag arin a. 18

lis to p ad a

–

z

taras u

wid o k o weg o

30.

p iętra

Pałacu

wy s k ak u je

czterd zies to s ied mio letn i mężczy zn a. 1 2 g ru d n ia – Pałac g o ś ci rad zieck ieg o p rzy wó d cę Leo n id a Breżn iewa. 1963 3 1 marca – w res tau racji Tro jk a o d b y wa s ię p o k az d ań rad zieck iej k u ch n i wiejs k iej. Zap rezen to wan o k rab y w g alarecie, s zczu p ak a fas zero wan eg o , ik rę g rzy b o wą, s o lan k ę ze s zczu p ak a, n erk ę p o ru s k u , o k ru s zk ę mięs n ą i ło s o s ia p o mo s k iews k u . Gru d zień – Sala Ko n g res o wa zo s taje wy p o s ażo n a w filmo wy ek ran p an o ramiczn y . 1964 1 9 s ty czn ia – w Sali Ko n g res o wej wy s tęp u je M arlen a Dietrich .

1 5 czerwca – w Sali Ko n g res o wej ro zp o czy n a s ię Czwarty Zjazd PZPR, trwa d o 2 0 czerwca. 1 lip ca – Pałac g o ś ci p rezy d en ta J u g o s ławii J o s ip a Bro z-Tito z małżo n k ą. 2 4 s ierp n ia – w Sali im. Dzierży ń s k ieg o n a 4 . k o n d y g n acji wy b u ch a p o żar. Sala zo s taje całk o wicie s p alo n a mimo n aty ch mias to wej ak cji p ałaco wej s traży p o żarn ej. 1965 6 marca – o d s ameg o ran a w Pałacu u s tawia s ię d łu g a k o lejk a ch ętn y ch d o o b ejrzen ia wy s tawy ws p ó łczes n ej g rafik i amery k ań s k iej o twartej w Sali M armu ro wej. 4 k wietn ia – n a s cen ie Sali Ko n g res o wej wy s tęp u je p ierws za d ama ś wiato weg o jazzu Ella Fitzg erald z zes p o łem Os cara Peters o n a. 1 7 lip ca – p rzez Wars zawę p rzech o d zi g wałto wn a b u rza. Po raz p ierws zy w h is to rii Pałacu u rząd zen ia k an alizacy jn e n ie zd o łały o d p ro wad zić wo d y d es zczo wej. Zalan e zo s tały : res tau racja Ko n g res o wa, k an ał en erg ety cz n y Pałacu , p o d ziemia s trefy „ Ż”, mas zy n o wn ia wen ty lacy jn a s trefy „ A”, k latk a s ch o d o wa n a 6 . k o n d y g n acji s trefy „ A” i p o mies zczen ia n a 1 4 . k o n d y g n acji. Paźd ziern ik – z taras u 3 0 . p iętra wy s k ak u je o b y watel fran cu s k i. 3 g ru d n ia – o d b y wa s ię p o k az p ary s k ieg o d o mu mo d y Ch ris tian a Dio ra, k ied y to zap rezen to wan o p o ls k iej p u b liczn o ś ci fran cu s k ie k reacje zimo we. Po k az jes t p ierws zą teg o ty p u imp rezą w Po ls ce. 1966 3 1 g ru d n ia – w s alach red u to wy ch Pałacu o d b y wa s ię b al s y lwes tro wy d la 1 8 0 0 osób. 1967 W Pałacu Ku ltu ry p rzep ro wad zo n o n ajwięcej telefo n iczn y ch : 4 milio n y p o łączeń ro czn ie.

Po ls ce i

w Eu ro p ie ro zmó w

M arzec – d o ad min is tro wan eg o p rzez s ieb ie p ark u Łazien k o ws k ieg o Zarząd Pałacu Ku ltu ry s p ro wad za 4 0 b ażan tó w zło cis ty ch i s reb rzy s ty ch . 1 4 k wietn ia – w Sali Ko n g res o wej wy s tęp u je zes p ó ł Th e Ro llin g Sto n es . Przed wy s tęp em tłu my mło d zieży s ztu rmu ją wejś cia. Po ro zb ijan o k an d elab ry i s zk lan e g ab lo ty . Sto łeczn a milicja u ży wa armatk i wo d n ej. 1968 1 1 lis to p ad a – w Sali Ko n g res o wej ro zp o czy n a s ię Piąty Zjazd PZPR, trwa d o 1 6

lis to p ad a. 1969 4 k wietn ia – n a s cen ie Sali Ko n g res o wej wy s tęp u je M ireille M ath ieu . M aj – z recitalem wy s tęp u je fran cu s k a p io s en k ark a i ak to rk a filmo wa J u liette Gréco . W trak cie jej wy s tęp u n a s cen ę wmas zero wu je czarn y k o t z p o d n ies io n y m o g o n em, s p o k o jn ie p rzech o d zi p rzez całą s cen ę i zn ik a za k u lis ami. 1970 3 0 s ty czn ia – d wa rad zieck ie d źwig i o b s łu g u jące tu ry s tó w wjeżd żający ch n a 3 0 . p iętro zo s tają wy mien io n e n a n ajs zy b s ze w k raju (6 m/s ) wy p ro d u k o wan e p rzez s zwed zk ą firmę As ea Grah am. 1971 Na 2 . k o n d y g n acji Pałacu w M u zeu m Tech n ik i ro zp o częto b u d o wę p lan etariu m. Ko p u ła, p o d k tó rą b ęd zie mo żn a o g ląd ać g wiazd o zb io ry , ma ś red n icę 8 m. Sala p o mieś ci jed n o razo wo 6 0 o s ó b . 1972 Od 2 8 s ty czn ia Teatr Klas y czn y p rzes taje is tn ieć. Po wo łan o n o wy Teatr Stu d io , k tó reg o d y rek to rem zo s taje J ó zef Szajn a. 1973 Otwarcie wy s tawy p rac arty s tó w jap o ń s k ich Ry u h o Has eg awy i Ich iro Ih ary w Sali im. Bro n iews k ieg o . 1974 M aj – n a p lacu Defilad p rzed Pałacem o d b y wa s ię jarmark „Cep eliad a ’7 4 ”. 2 wrześ n ia – we wn ętrzach Pałacu o twarta zo s taje wielk a wy s tawa „Wars zawa XXX”, u k azu jąca p rzemian y mias ta o d 1 9 4 5 ro k u . Z taras u wid o k o weg o u s iłu je s k o czy ć mło d y mężczy zn a, lecz u d aje s ię g o p o ws trzy mać p rzed s amo b ó js twem. Kilk a ty g o d n i p ó źn iej n ad b alu s trad ami 3 0 . p iętra zawis a metalo wa k rata. 1975 W Sali M armu ro wej wars zaws k i Po lmo zb y t s amo ch o d o wy ch p o łączo n ą ze s p rzed ażą.

o rg an izu je wy s tawę ak ces o rió w

8 marca – n a p arterze Pałacu o twarta zo s taje Klu b Pras y i Ks iążk i. 8 g ru d n ia – w Sali Ko n g res o wej zaczy n a s ię Sió d my Zjazd PZPR, trwa d o 1 2 g ru d n ia. 1976 3 0 k wietn ia – p o trzy d n io wy ch o b rad ach w Sali Ko n g res o wej p o ws taje Związek So cjalis ty czn ej M ło d zieży Po ls k iej. 1977 1 2 wrześ n ia – trzy ty s ięczn a g ru p a mło d zieży zb iera s ię n a wiecu w Sali Ko n g res o wej, ab y zap ro tes to wać p rzeciwk o amery k ań s k im p lan o m p ro d u k cji b o mb y n eu tro n o wej. Wo k ó ł Pałacu Ku ltu ry o d b y wają s ię wieczo rn e b ieg i s tu d en tó w d la u czczen ia 6 0 lecia Wielk iej Rewo lu cji Paźd ziern ik o wej. 1978 W Sali im. M arii Sk ło d o ws k iej-Cu rie o twarta Filatelis ty czn a p t. „Na s traży p o k o ju i s o cjalizmu ”.

zo s taje

Krajo wa

Wy s tawa

1 4 g ru d n ia – w p rzed d zień trzy d zies tej ro czn icy p o ws tan ia PZPR w Sali Ko n g res o wej o d b y wa s ię u ro czy s ty k o n cert p t. „To p artii czy n – to p artii my ś l”. 1979 1 5 p aźd ziern ik a – w Sali Ko n g res o wej wy s tęp u je g wiazd o r ro ck a i b lu es a Eric Clap to n . 1980 W Pen Clu b ie o d b y wa s ię u ro czy s te zeb ran ie literack ie p o ś więco n e Czes ławo wi M iło s zo wi, lau reato wi Literack iej Nag ro d y No b la w 1 9 8 0 ro k u . 1981 2 3 s ty czn ia – d o ak cji s trajk o wej o g ło s zo n ej p rzez Prezy d iu m NSZZ „So lid arn o ś ć” Reg io n M azo ws ze p rzy s tęp u ją p raco wn icy Zarząd u Pałacu i u ży tk o wn icy zrzes zen i w „So lid arn o ś ci”. Strajk o s trzeg awczy trwa o d 8 .0 0 d o 1 2 .0 0 . W ty m czas ie n ie k u rs u ją p ałaco we d źwig i. Ko lejn a ak cja s trajk o wa o d b y wa s ię n a teren ie Pałacu 2 9 marca. Wrzes ień – n a taras ie 1 5 . p iętra (tzw. b as zta n aro żn a) o d s tro n y Alei J ero zo lims k ich zamies zk u ją p u s tu łk i. 1 3 g ru d n ia – w Po ls ce zo s taje o g ło s zo n y s tan wo jen n y . Ży cie Pałacu o g ran icza s ię wy łączn ie d o d ziałaln o ś ci ad min is tracy jn o -b iu ro wej u ży tk o wn ik ó w g mach u .

1982 2 3 s ty czn ia – mimo trwan ia s tan u wo jen n eg o zd ecy d o wan o o wzn o wien iu d ziałaln o ś ci k u ltu raln ej w Wars zawie. W Pałacu o d b y wają s ię s p o rad y czn e imp rezy b ez u d ziału n ajwy b itn iejs zy ch arty s tó w, k tó rzy b o jk o tu ją wp ro wad zen ie s tan u wo jen n eg o . 1 czerwca – Pałac Ku ltu ry i Nau k i zo s taje p rzek azan y Zarząd o wi Go s p o d ark i M ies zk an io wej i Remo n tó w w Wars zawie. Do tąd zn ajd o wał s ię w g es tii Urzęd u M ias ta Sto łeczn eg o Wars zawy . 1983 1 3 s ty czn ia – n a teren ie Pałacu M ło d zieży wy b u ch a p o żar g as zo n y p rzez d ziewięć s ek cji Zawo d o wej Straży Po żarn ej Wars zawy . W Pałacu M ło d zieży p ierws zą „p ałaco wą” wy s tawę k o tó w ras o wy ch o d wied za p o n ad d zies ięć ty s ięcy o s ó b . 2 0 p aźd ziern ik a – w Sali Ko n g res o wej ro zp o czy n a s ię XXV M ięd zy n aro d o wy Fes tiwal J azzo wy J azz J amb o ree ’8 3 . 2 3 g ru d n ia – u miera J ó zef Sig alin , b y ły n aczeln y arch itek t Wars zawy i p ełn o mo cn ik p o ls k ieg o rząd u d s . b u d o wy Pałacu . 1984 Kwiecień – w Sali Ko n g res o wej wy s tęp u je an g iels k i wo k alis ta, p ian is ta i k o mp o zy to r Elto n J o h n . 1985 1 czerwca – w Sali Ko n g res o wej o d b y wają s ię wy b o ry M is s Po lo n ia ’8 5 . 1986 2 3 lu teg o – w M u zeu m Tech n ik i o d b y wa s ię o d czy t „Po ls k ie k ręg i k amien n e”. Org an izato rem s p o tk an ia jes t Wars zaws k ie To warzy s two Bad ań Niezid en ty fik o wan y ch Ob iek tó w Latający ch „Ufo -v id eo ”. 2 0 marca – z o k n a 2 4 . k o n d y g n acji wy s k ak u je trzy d zies to p ięcio letn i d o k to r n au k matematy czn y ch . 1987 1 4 czerwca – o g o d zin ie d zies iątej n a p lacu Defilad p rzy s p ecjaln ie wzn ies io n y m o łtarzu o d b y wa s ię ms za wień cząca II Ko n g res Eu ch ary s ty czn y . M s zę celeb ru je

p ap ież J an Paweł II w o to czen iu k ard y n ałó w o raz b is k u p ó w p o ls k ich i p rzy b y ły ch z wielu k rajó w ś wiata. 2 5 lip ca – o d b y wa s ię u ro czy s ta in au g u racja 7 2 . Świato weg o Ko n g res u Es p e ran to . Wś ró d g o ś ci jes t wn u k twó rcy es p eran to Lu d wik a Zamen h o fa – Lu d wik Zales k iZamen h o f, mies zk ający we Fran cji. Ko n g res jes t jed n ą z n ajwięk s zy ch imp rez, jak ie d o ty ch czas o d b y ły s ię w Pałacu . Uczes tn iczy w n im 6 ty s . o s ó b z s ied emd zies ięciu k rajó w. 1988 1 czerwca – w Sali im. M arii Sk ło d o ws k iej-Cu rie zo s taje o twarta wy s tawa-k iermas z zab awek LEGO. 1989 Z o k azji mu zu łmań s k ieg o Święta Ofiaro wan ia – Id al-Ad h a – w Sali im. L. Kru cz k o ws k ieg o o d b y wa s ię u ro czy s te n ab o żeń s two wy zn awcó w is lamu . 2 9 lis to p ad a – Nad zwy czajn y Ko n g res Zjed n o czo n eg o Stro n n ictwa Lu d o weg o o b rad u jący w Sali Ko n g res o wej p o 4 0 latach k o ń czy jeg o d ziałaln o ś ć. Deleg aci p o wo łu ją d o ży cia Po ls k ie Stro n n ictwo Lu d o we „Od ro d zen ie”. Fu n k cję p rzewo d n icząceg o p o wierzają J ó zefo wi Zy ch o wi. 1990 2 7 s ty czn ia – w Pałacu o b rad u je o s tatn i, J ed en as ty Zjazd Po ls k iej Zjed n o czo n ej Partii Ro b o tn iczej, k tó ra p rzes taje is tn ieć. 1 6 0 0 d eleg ató w d zieli s ię n a d wie n o wo u two rzo n e p artie: So cjald emo k rację Rzeczy p o s p o litej Po ls k iej, n a k tó rej czele s taje Alek s an d er Kwaś n iews k i, i Po ls k ą Un ię So cjald emo k raty czn ą z Tad eu s zem Fis zb ach em n a czele. M aj – d o Wars zawy p rzy b y wa J o h n Ko walczy k , b izn es men p o ls k ieg o p o ch o d zen ia mies zk ający w Stan ach Zjed n o czo n y ch . Plan u je zain wes to wan ie 3 0 mln d o laró w w p rzeb u d o wę Pałacu . Nieb y wały m p o wo d zen iem cies zy s ię cy k l s ean s ó w h ip n o ty zera An ato lija Kas zp iro ws k ieg o , k tó reg o g o ś ciła Sala Ko n g res o wa. 1 5 g ru d n ia – w d awn y ch p o mies zczen iach k in Przy jaźń i M ło d a Gward ia zo s taje o twarty n o wo czes n y d o m h an d lo wy n ależący d o p ry watn ej firmy k rajo wej BAS Sh o p p in g Cen ter. 1991

2 4 s ty czn ia – n a 3 5 . p iętrze Pałacu u mies zczo n a zo s taje p ierws za w h is to rii b u d y n k u rek lama – firmy Dig ital. 6 s ierp n ia – Fu n d acja M u zeu m Ums ch lag p latz, To warzy s two im. Ed y ty Stein i Zarząd Pałacu Ku ltu ry i Nau k i o rg an izu ją u ro czy s to ś ć p o ś więco n ą 4 9 . ro czn icy wy p ro wad zen ia p rzez J an u s za Ko rczak a d zieci z s iero ciń ca n a Ums ch lag p latz. Paźd ziern ik – n a p lacu Defilad ru s za b u d o wa d wó ch h al targ o wy ch : M arc p o lu w czerwo n o -b iałe p as y o raz Un iv ers alu w b iało -n ieb ies k ie. Wars zawiacy n azy wają h ale „b eczk ami ś miech u ”. 1992 Lu ty – p o raz p ierws zy o d 3 7 lat ig lica zo s taje p o d d an a g en eraln emu remo n to wi. 7 wrześ n ia – k o ń czy s ię remo n t zeg ara s ło n eczn eg o zn ajd u jąceg o s ię w p ark u p ałaco wy m. 1993 11

lis to p ad a –

o twarcie Trzecich

M ięd zy n aro d o wy ch

u rząd zen io m b iu ro wy m, b an k o wy m, o p ro g ramo wan iu k o mp u tero wemu .

s p rzęto wi

Targ ó w p o ś więco n y ch

telek o mu n ik acy jn emu

i

1994 2 0 lip ca – Ko mis ja Pap ieró w Warto ś cio wy ch o rg an izu je w Pałacu Ku ltu ry cen traln y eg zamin mak lers k i, d o k tó reg o p rzy s tęp u je 1 4 0 0 o s ó b . Zało g a ś mig ło wca M i-1 7 n ależąceg o d o Nad wiś lań s k ich J ed n o s tek Wo js k o wy ch M SW p o mag a zain s talo wać n o wą an ten ę telewizy jn ą n a ig licy Pałacu . Paźd ziern ik – n a elewacji Pałacu u mies zczo n o 1 5 -metro wą małp ę, k tó rą u s zy to w Fab ry ce Balo n ó w Rek lamo wy ch w Biały ms to k u . 1995 W M o s k wie u miera Geo rg ij Karawajew, rad zieck i p ełn o mo cn ik d s . b u d o wy Pałacu . Ru s za o d b u d o wa cerk wi Ch ry s tu s a Zb awiciela, k tó ra n a s k u tek d ecy zji rad zieck ich wład z mu s iała u s tąp ić miejs ca p o d p lan o wan y Pałac Rad . 4 p aźd ziern ik a – Sala Ko n g res o wa g o ś ci s ławn eg o ten o ra Lu cian o Pav aro ttieg o . Śp iewak o wi to warzy s zy Ch ó r Teatru Wielk ieg o w Wars zawie. Cen y b iletó w o k azu ją s ię n ied o s tęp n e d la p rzeciętn ej k ies zen i. 1996

W ramach ak cji p ro mo cy jn ej firmy Warn er Bro s . Po lan d wp ro wad zającej n a ry n ek k as etę z filmem Batman Forever z 3 0 . p iętra Pałacu o p u s zcza s ię n a lin ie Batman o d zian y w ty tan o wą zb ro ję i mas k ę n ieto p erza. 2 3 lip ca – w Sali Ko n g res o wej o d b y wa s ię s p o tk an ie z k azn o d zieją M o rris em Ceru llo , k tó ry n azy wa s ieb ie ap o s to łem czas ó w o s tateczn y ch i u zd ro wicielem. Przy b y wają tłu my . 7 p aźd ziern ik a – wro cławian in Bartek Gro ch ala ro werem g ó rs k im wjeżd ża p o s ch o d ach n a 2 0 . k o n d y g n ację Pałacu Ku ltu ry . Po k o n u je 6 9 6 s to p n i. 1997 6 maja – wars zaws cy wielb iciele Pio tra Sk rzy n eck ieg o , leg en d arn eg o twó rcy k rak o ws k iej Piwn icy p o d Baran ami, wy my ś lili n ieco d zien n ą fo rmę u czczen ia jeg o p o g rzeb u . O g o d zin ie 1 2 .0 0 zn an y mu zy k jazzo wy To mas z Stań k o g ra cztero k ro tn ie ze s zczy tu Pałacu Ku ltu ry h ejn ał mariack i. 1 3 s ierp n ia – n a taras ie wid o k o wy m 3 0 . p iętra p o jawia s ię s ześ ć lu n et, ab y u atrak cy jn ić tu ry s to m p o d ziwian ie s to licy n a czetry s tro n y ś wiata. 1998 Sierp ień – Zarząd Pałacu Ku ltu ry i Nau k i mo n tu je u rząd zen ia u mo żliwiające o s o b o m n iep ełn o s p rawn y m wy g o d n y d o s tęp n a k ażd y p o zio m Pałacu . 1999 9 maja – w Sali Ko n g res o wej o d b y wa s ię s ió d ma No c Rek lamo żercó w – s ześ cio g o d zin n y p o k az p o n ad 4 0 0 ty s ięcy rek lam z całeg o ś wiata, zeb ran y ch p rzez Fran cu za J ean a M arie Bo u ris cat. 2000 Bo tan icy z Po ls k iej Ak ad emii Nau k b ad ają ro ś lin n o ś ć n a d ach ach , wieży czk ach i g zy ms ach Pałacu . W p o p ęk an y ch mu rach g ro mad zi s ię p ias ek i b ło to , co s p rzy ja k iełk o wan iu ro zn o s zo n y ch p rzez wiatr i p tak i n as io n . Pałac p o ras ta 1 1 7 g atu n k ó w ro ś lin . 3 1 g ru d n ia – n a p ięć min u t p rzed p ó łn o cą p rezy d en t mias ta Paweł Pis k o rs k i o d s łan ia zamo n to wan y n a wy s o k o ś ci 4 0 . p iętra zeg ar milen ijn y , n ajwięk s zy teg o ty p u zeg ar w Eu ro p ie. 2001

Firma NASK p o d p is u je u mo wę z Zarząd em Pałacu Ku ltu ry i Nau k i n a p o d łączen ie Pałacu d o in tern etu łączem ś wiatło wo d o wy m. 1 1 k wietn ia – o twarty zo s taje k o mp lek s k in o wy , d wu p o zio mo wa Kin o tek a z p ięcio ma k limaty zo wan y mi s alami. Cztery z n ich zn ajd u ją s ię n a p arterze, w miejs cu d awn eg o d o mu h an d lo weg o BAS, a jes zcze wcześ n iej k in Przy jaźń i M ło d a Gward ia. 3 0 p aźd ziern ik a – w Sali Go ty ck iej n a 3 0 . p iętrze Pałacu o d b y wają s ię Zad u s zk i z Wielk imi. Przy jaciele i zn ajo mi ws p o min ają zas łu żo n y ch d la ży cia p u b liczn eg o zmarły ch . 2002 1 6 k wietn ia – n a n ajwy żs zy m p iętrze Pałacu g n iazd u jące s o k o ły węd ro wn e d o czek u ją s ię p o to ms twa. Z jaj wy k lu wają s ię p is k lęta, k tó re n as tęp n ie zo s tają zao b rączk o wan e. 1 1 wrześ n ia – d la u czczen ia ro czn icy atak ó w terro ry s ty czn y ch z 1 1 wrześ n ia 2 0 0 1 n a No wy J o rk i Was zy n g to n wy łączo n a zo s taje ilu min acja Pałacu Ku ltu ry i Nau k i. Na taras ie wid o k o wy m 3 0 . k o n d y g n acji zap alo n o s y mb o liczn ą latarn ię p amięci. 2003 2 2 lip ca – w ro czn icę M an ifes tu Lip co weg o w p o d ziemiach Pałacu o twarta zo s taje wy s tawa in au g u ru jąca M u zeu m Pamięci Ko mu n izmu – So cLan d . 1 6 lis to p ad a – p ierws za ran d k a k o lek cjo n era To mas za D. i jeg o d ziewczy n y An i w Pałacu . 2004 9 g ru d n ia – w Sali Ko n g res o wej wy s tęp u je n ajs ły n n iejs zy ilu zjo n is ta Dav id Co p p erfield , k tó ry o d wied za Po ls k ę p o raz d ru g i. 2005 2 k wietn ia – p o ciężk iej ch o ro b ie u miera p ap ież J an Paweł II. W g o d zin ach wieczo rn y ch n a wy g as zo n y ch elewacjach Pałacu ro zb ły s k a k rzy ż u two rzo n y ze ś wiateł w o k n ach . 2006 Rad a Wars zawy p rzy jmu je miejs co wy p lan zag o s p o d aro wan ia p rzes trzen n eg o o to czen ia Pałacu . 2007

2 lu teg o – d ecy zją p .o . wo jewó d zk ieg o k o n s erwato ra zab y tk ó w w Wars zawie M acieja Czered y s a Pałac Ku ltu ry i Nau k i zo s taje wp is an y d o rejes tru zab y tk ó w. 3 0 marca – g ru p a 7 0 o s ó b ze ś wiata k u ltu ry , n au k i i med ió w wy s to s o wu je d o Prezy d en ta RP p ro tes t z p ro ś b ą o co fn ięcie d ecy zji k o n s erwato ra. Neg aty wn ą o p in ię wo b ec u zn an ia Pałacu za zab y tek wy rażają ek s p erci i arch itek ci z Ko mitetu Arch itek tu ry i Urb an is ty k i PAN. 2008 Tad eu s z Ko s jak o p ierws zy z b y ły ch właś cicieli o b jęty ch d ek retem b ieru to ws k im p o wielo letn ich p ro ces ach o d zy s k u je ro d zin n ą d ziałk ę n a p lacu Defilad , u zb ieg u Święto k rzy s k iej z M ars załk o ws k ą (d awn y ad res : Zieln a 2 6 ). 2009 3 0 k wietn ia – w Pałacu o d b y wa s ię k o n feren cja „Po ls k a i Un ia Eu ro p ejs k a. Pięć lat p o ro zs zerzen iu ”. 2012 1 2 – 1 5 maja – o s tatn ie M ięd zy n aro d o we Targ i Ks iążk i w Pałacu Ku ltu ry i Nau k i. Po p ó ł wiek u p rzen o s zą s ię n a Stad io n Naro d o wy . 2013 Zb u rzo n o o s tatn i relik t k o mp lek s u b u d y n k ó w Ko lei Wars zaws k o -Wied eń s k iej w Wars zawie – p artero wy b u d y n ek p rzy u licy Ch mieln ej 7 3 . 2014 O zwro t g ru n tó w w rejo n ie p lacu Defilad u b ieg a s ię o k o ło czterd zies tu b y ły ch właś cicieli.

Spis i źródła ilustracji zamieszczonych w książce 1. Łącznik Ob ch o d y Święta 2 2 Lip ca n a p lacu Defilad , 1 9 5 5 ; fo t. M ariu s z Szy p erk o /PAP/CAF Firmo wy k io s k Klau d ii Sig alin y ; NAC Wy b u rzen ie cerk wi Ch ry s tu s a Zb awiciela; EAST NEWS Le Co rb u s ier z mo d elem Pałacu Rad ; rep ro d u k cja za: th ech arn elh o u s e.o rg Pałac Rad w p o ró wn an iu z in n y mi b u d o wlami ś wiata; rep ro d u k cja za mag azy n em „Zmian a”, 1 9 3 0 Prezy d en t Wars zawy Stefan Starzy ń s k i o b jaś n ia ws p ó łp raco wn ik o m i czło n k o m p o ls k ieg o rząd u p lan y ro zb u d o wy s to licy ; NAC J ed n a z p ierws zy ch wizu alizacji Pałacu ; ry s . Kazimierz M arczews k i, w: Bo les ław Bieru t, Sześcioletni plan odbudowy Warszawy Bo les ław Bieru t i J ó zef Sig alin , 1 9 4 8 ; So v fo to UIG/EAST NEWS Głó wn y k o rp u s M o s k iews k ieg o Un iwers y tetu Tech n iczn eg o w b u d o wie; Heritag e Imag es /Co rb is Plac b u d o wy Pałacu Ku ltu ry i Nau k i, 1 2 lip ca 1 9 5 3 ; fo t. Zd zis ław Wd o wiń s k i/PAP 2. Bohater drugiego planu Deleg ację d zieci p ro wad zi mars załek Ko n s tan ty Ro k o s s o ws k i, p o p rawej Lew Ru d n iew, p ro jek tan t Pałacu ; arch iwu m FORUM Wars zawa w ru in ie; Wern er Bis ch o f/M ag n u m Ph o to s Wid o k z b u d y n k u PAST-y w k ieru n k u s k rzy żo wan ia u lic M ars załk o ws k iej i Święto k rzy s k iej; fo t. Zb y s zk o Siemas zk o /NAC Geo rg ij Karawajew, p ełn o mo cn ik d s . b u d o wy Pałacu p o s tro n ie rad zieck iej; rep ro d u k cja za www.ao mmz.ru Po ls cy arch itek ci g ło wią s ię, jak ro związać d rażliwą k wes tię zab u d o wy o to czen ia Pałacu i jed n o cześ n ie n ie u razić rad zieck ich k o leg ó w; PAP Premier J ó zef Cy ran k iewicz (p o ś ro d k u ) i amb as ad o r ZSRR Ark ad ij So b o lew rep rezen tu jący fu n d ato ró w Pałacu p o d p is u ją u mo wę o b u d o wie; PAP/CAF Geo rg ij Karawajew p o d czas o s tatn iej wizy ty w Wars zawie; arch iwu m Han n y Szczu b ełek

Han d el alk o h o lem zza ws ch o d n iej g ran icy n a p lacu Defilad , k wiecień 1 9 9 4 ; fo t. M arcin Weg n er/PAP/CAF Wid o k n a Pałac Ku ltu ry i Nau k i z u licy Zło tej; fo t. Iren a J aro s iń s k a/zb io ry Oś ro d k a KARTA 3. Przed Dwo rzec Wied eń s k i w Wars zawie; EAST NEWS Bu d o wa k o lejo wej lin ii ś red n ico wej w Wars zawie; fo t. J an Bin ek /NAC Rejo n d wo rca, o k o ło 1 9 3 7 ro k u ; NAC Strażacy p o rząd k u ją p o g o rzelis k o Dwo rca Głó wn eg o ; NAC Nied o k o ń czo n y Dwo rzec Głó wn y , p o d czas wo jn y p rzemian o wan y p rzez o k u p an ta n a Wars ch au Hau p tb ah n h o f; NAC Z p rzed wo jen n y ch marzeń o wzn ies ien iu s y mb o lu p o tęg i II Rzeczp o s p o litej zo s tała ty lk o ru in a; PAP Ob ch o d y 1 maja 1 9 4 6 ; fo t. Karo l Szczeciń s k i/EAST NEWS Arch itek ci z Biu ra Od b u d o wy Sto licy ; NAC/PAP Cafe Fo g g , o twarta p rzez M ieczy s ława Fo g g a; PAP Pałac Ku ltu ry i Nau k i p o d czas b u d o wy , o zd o b io n y p rzez rad zieck ich ro b o tn ik ó w n eo n em „3 6 let o k tiab ria” w 3 6 . ro czn icę rewo lu cji p aźd ziern ik o wej, lis to p ad 1 9 5 3 ; Karo l Szczeciń s k i/EAST NEWS 4. Goście Wy k o p y p o d fu n d amen ty Pałacu ; rep ro d u k cja Fo Ka/FORUM Przep u s tk a u p rawn iająca d o wejś cia n a teren b u d o wy ; rep ro d u k cja Fo Ka/FORUM Rad zieccy mis trzo wie s zy k u ją s ię d o b icia rek o rd ó w wy d ajn o ś ci; arch iwu mFORUM Ty g o d n ik „Świat”, o k ład k a z 5 k wietn ia 1 9 5 3 ; rep ro d u k cja J an M o rek /FORUM Os ied le „Przy jaźń ” n a J elo n k ach ; arch iwu mFORUM Os ied le n a J elo n k ach , wid o k z lo tu p tak a, 1 9 6 1 ; fo t. Zb y s zk o Siemas zk o /NAC Tab lice o s trzeg awcze; arch iwu mFORUM Gro b y rad zieck ich b u d o wn iczy ch Pałacu ; fo t. J ak u b Os tało ws k i/Fo to rzep a Dzieci n a p o d wó rk u , w tle Pałac Ku ltu ry i Nau k i; fo t. Iren a J aro s iń s k a/zb io ry Oś ro d k aKARTA 5. Kronikarka

Dwu d zies to letn ia Han n a Szczu b ełek p rzed wejś ciem d o Pałacu ; arch iwu m Han n y Szczu b ełek Przek azan ie d aru o d n aro d u rad zieck ieg o d la Po ls k i; Kro n ik a Pałacu Ku ltu ry i Nau k i/rep ro d u k cja: Do ro ta Gru s zk a Kro n ik a Pałacu Ku ltu ry i Nau k i/rep ro d u k cja: Do ro ta Gru s zk a Lu k s u s o wa res tau racja Ko n g res o wa k ateg o rii S; fo t. Graży n a Ru to ws k a /NAC „Sztan d ar wy p ro wad zić!”; fo t. Damazy Kwiatk o ws k i /PAP M ick J ag g er z zes p o łem Th e Ro llin g Sto n es p o d czas k o n certu w Ko n g res o wej; fo t. M arek Lan g d a /PAP/CAF Han n a Szczu b ełek z ło p atą zamu rǫ wan w ą ś cian ie Sali Ko n g res o wej p rzez rad zieck ich b u d o wn iczy ch i o d n alezio n ą p o d czas remo n tu ; fo t. Do ro ta Gru s zk a Pałac Ku ltu ry i Nau k i n o cą, lata 6 0 .; fo t. M iro s ław Stan k iewicz/FORUM 6. Środek świata Tu ry s tk i o g ląd ające p an o ramę Wars zawy z taras u wid o k o weg o n a 3 0 . p iętrze, 1 9 6 2 ; fo t. M iro s ław Stan k iewicz/FORUM Zab y tk o wa k amien ica p rzy Alejach J ero zo lims k ich 3 1 trafiła p o d k ilo f d o p iero w 1 9 7 1 ro k u ; fo t. Ro man Ko to wicz/FORUM Try b u n a h o n o ro wa p o d czas Defilad y Ty s iąclecia; fo t. J an M o rek /Fo ru m Dla ty ch n o wy ch o b y wateli, u ro d zo n y ch w latach 6 0 ., Pałac Ku ltu ry b ęd zie jak ś więty s łu p , k tó ry s tał w ty m miejs cu o d zaws ze; fo t. Sławek Bieg ań s k i/FORUM Po mn ik Stalin a d łu ta Xawereg o Du n ik o ws k ieg o ; fo t. J ak u b Os tało ws k i/FOTORZEPA M o n taż lu s trzan y ch elemen tó w k o p u ły s zczy to wej PKIN; rep ro d u k cja za Kro n ik ą Pałacu Ku ltu ry i Nau k i Pałac wid zian y z p ras k ieg o b rzeg u (n a p ierws zy m p lan ie Stad io n X-lecia); fo t. J erzy M ak o ws k i/FORUM Ks ięża p o d czas u ro czy s tej ms zy n a p lacu Defilad , maj 1 9 8 7 ; fo t. Wo jciech Kry ń s k i/FORUM Targ o wis k o n a p lacu Defilad ; fo t. Ro man Ko to wicz/FORUM Ulica Zło ta, wid o k n a Pałac Ku ltu ry , 1 9 6 3 ; fo t. Bo g d an Ło p ień s k i/FORUM 7. Republika samotników Pałaco we p o d ziemia; fo t. J o an n a Bo ro ws k a/FORUM

Elżb ieta M ich als k a, o p iek u jąca s ię o d wielu lat k o tami w Palacu Ku ltu ry i Nau k i, w k o cim k ró les twie; fo t. Pio tr M ałeck i/Fo ru m Wy s tęp y ak ro b ató w, w tle Pałac Ku ltu ry i Nau k i, wrzes ień 1 9 7 6 r.; fo t. J aro s ław Tarań / KARTA 8. Muzeum Wizu alizacja p rzeb u d o wy p lacu Defilad i Pałacu Ku ltu ry i Nau k i p o d M u zeu m Ko mu n izmu ; p ro jek t Czes ława Bieleck ieg o Wy s tawa w Pałacu , zalążek n o wej k o n cep cji M u zeu m Ko mu n izmu ; fo t. Krzy s zto f Ku czy k /FORUM Lech Wałęs a, h o n o ro wy p atro n p lan o wan eg o mu zeu m, o raz au to r p ro jek tu Czes ław Bieleck i wzn o s zą to as t n a o twarcie wy s tawy ; fo t. J erzy Du d ek /Fo ru m Po my s ło d awcy M u zeu m Ko mu n izmu p o d czas u ro czy s to ś ci p o d p is an ia p o ro zu mien ia p o międ zy M ias tem Sto łeczn y m Wars zawą a Fu n d acją So cLan d – M u zeu m Ko mu n izmu ; fo t. Rad ek Pietru s zk a/PAP Ceremo n ia p rzy b y cia p ierws zeg o p o ciąg u n a n o wo wy b u d o wan ą s tację k o lejo wą w Salech ard n a rzece Ob ; zb io ry Oś ro d k aKARTA lek k o atletk a Ewa Kło b u k o ws k a z Pałacem Ku ltu ry w tle, 1 9 6 4 ; fo t. To mas z Prazmo ws k i/M s iT 9. Kolekcjoner Ko lek cja p o cztó wek związan y ch z Pałacem; fo t. To mas z Dzierg a M ed ale i o d zn ak i związan e z Pałacem; fo t. To mas z Dzierg a

Op raco wan ie g raficzn e Wo jtek Kwiecień -J an ik o ws k i Fo to g rafia n a o k ład ce Wład y s ław Sławn y FORUM Op iek a red ak cy jn a Dan iel Lis Ad iu s tacja Iwo n a Hu ch la / e-Dy to r Bo g u miła Ziemb la Ko rek ta Barb ara Gąs io ro ws k a J ad wig a Grello wa Wy b ó r ilu s tracji Krzy s zto f Zieliń s k i Op raco wan ie k alen d ariu m n a p o d s tawie materiałó w Pałacu Ku ltu ry i Nau k i Beata Ch o mąto ws k a Łaman ie EDYCJ A

Pierws ze cztery ro zd ziały k s iążk i p o ws tały w ramach s ty p en d iu m M in is ters twa Ku ltu ry i Dzied zictwa Naro d o weg o .

Co p y rig h t © b y Beata Ch o mąto ws k a © Co p y rig h t fo r th is ed itio n b y SIW Zn ak s p . z o .o ., 2 0 1 5

ISBN 9 7 8 -8 3 -2 4 0 -4 0 3 8 -4

Ks iążk i z d o b rej s tro n y : www.zn ak .co m.p l Sp o łeczn y In s ty tu t Wy d awn iczy Zn ak , 3 0 -1 0 5 Krak ó w, u l. Ko ś ciu s zk i 3 7 Dział s p rzed aży : tel. 1 2 6 1 9 9 5 6 9 , e-mail: czy teln icy @zn ak .co m.p l Wy d an ie I, Krak ó w 2 0 1 5

Plik o p raco wał i p rzy g o to wał Wo b lin k .

www.wo b lin k .co m