Adam Cyra - Rotmistrz Pilecki. Ochotnik do Auschwitz

Ochotnik do Auschwitz. Rotmistrz Witold Pilecki Adam Cyra Copyright © 2014 by Wydawnictwo RM All rights reserved. Wydawnictwo RM, 03-808 Warszawa, ul. Mińska 25 [email protected], www.rm.com.pl Źródła ilustracji: Muzeum Auschwitz-Birkenau Żadna część tej pracy nie może być powielana i rozpowszechniana, w jakiejkolwiek formie i w jakikolwiek sposób (elektroniczny, mechaniczny) włącznie z fotokopiowaniem, nagrywaniem na taśmy lub przy użyciu innych systemów, bez pisemnej zgody wydawcy. Wszystkie nazwy handlowe i towarów występujące w niniejszej publikacji są znakami towarowymi zastrzeżonymi lub nazwami zastrzeżonymi odpowiednich firm odnośnych właścicieli. Wydawnictwo RM dołożyło wszelkich starań, aby zapewnić najwyższą jakość tej książce, jednakże nikomu nie udziela żadnej rękojmi ani gwarancji. Wydawnictwo RM nie jest w żadnym przypadku odpowiedzialne za jakąkolwiek szkodę będącą następstwem korzystania z informacji zawartych w niniejszej publikacji, nawet jeśli Wydawnictwo RM zostało zawiadomione o możliwości wystąpienia szkód. ISBN 978-83-7773-200-7 ISBN 978-83-7773-302-8 (e-Pub) ISBN 978-83-7773-303-5 (mobi) Redaktor prowadzący: Longina Rutkowska-Kalisz Redakcja: Maria Białek Korekta: Ewa Różycka Projekt okładki: Wiktor Jędrzejec Opracowanie wersji elektronicznej: Marcin Fabijański Weryfikacja wersji elektronicznej: Justyna Mrowiec W razie trudności z zakupem tej książki prosimy o kontakt z wydawnictwem: [email protected] Wydawnictwo RM dziękuje dr. Wojciechowi Płosie, Kierownikowi Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau, za udostępnienie fotografii i dokumentów ze zbiorów archiwalnych Muzeum.

SPIS TREŚCI Słów kilka do Czytelników Wykaz zastosowanych skrótów i skrótowców Przedmowa Wstęp Dzieciństwo i lata młodzieńcze (1901–1918) Udział w walkach o wschodnie granice Polski (1918–1921) Praca i działalność w niepodległej Polsce (1921–1939) Wojna 1939 roku i początki konspiracji w Tajnej Armii Polskiej (1939–1940) Początki konspiracji wojskowej w KL Auschwitz (1940–1943) Ucieczka z obozu oświęcimskiego i dalsza konspiracja (1943–1944) Udział w powstaniu warszawskim i pobyt w obozach jenieckich w Lamsdorf i Murnau (1944–1945) Oficer II Korpusu i powrót do Polski z tajną misją (1945–1947) Aresztowanie, śledztwo, oskarżenie, proces i zbrodniczy wyrok (1947–1948) Zakończenie Zdjęcia członków Związku Organizacji Wojskowej w KL Auschwitz Wykaz członków Związku Organizacji Wojskowej w KL Auschwitz Raport rtm. Witolda Pileckiego z 1945 roku Bibliografia

Praca niniejsza została napisana pod kierunkiem prof. dr. hab. Antoniego Molendy z Uniwersytetu Śląskiego, któremu pragnę serdecznie podziękować za życzliwą pomoc, cenne wskazówki i informacje. Osobne podziękowanie składam żonie Witolda Pileckiego, Marii Pileckiej oraz Jego córce Zofii Pileckiej-Optułowicz i synowi Andrzejowi Pileckiemu, jak również Eleonorze Ostrowskiej i Ludmile Serafińskiej za udostępnienie posiadanych materiałów, a także okazanie mi dużej życzliwości Drugie wydanie tej pracy ukazało się dzięki życzliwości i zachęty do jej wydania, którą wsparli mnie dr Piotr Setkiewicz z Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu i Rafał Utracki, Naczelnik Wydziału Kultury i Promocji dla Dzielnicy Żoliborz w Warszawie.

SŁÓW KILKA DO CZYTELNIKÓW Bez posądzenia o przesadę można stwierdzić, że Witold Pilecki znany jest na całym świecie. Żył w czasach, w których historia dramatycznie doświadczała państwa i narody, a jednostki stawiała przed koniecznością podejmowania trudnych życiowych wyborów. To właśnie osobiste wybory rotmistrza jako Polaka i żołnierza, sprawiły, że należy on do grona sześciu najodważniejszych przedstawicieli europejskiego ruchu oporu działającego w czasie II wojny światowej. Trudno oceniać dokonania Pileckiego w kategorii mniej lub bardziej doniosłych. Wszystkie czynią zeń postać wyjątkową, niepowtarzalną. Należy wszakże zauważyć, że najbardziej znany jest on jako człowiek, który dobrowolnie dołączył do łapanki, by dostać się do KL AUSCHWITZ i zorganizować konspirację obozową podporządkowaną ZWZ-AK. Taki ochotnik był tylko jeden. Rotmistrza ujęto 19 września 1940 roku na Żoliborzu, gdzie w owym czasie mieszkał i gdzie został potajemnie pogrzebany. Dla uhonorowania jego postaci na terenie dzielnicy umieszczono dwie tablice pamiątkowe. Tutaj stanie jego pomnik, tutaj też ponownie zostanie pochowany z należnym mu szacunkiem – głęboko w to wierzymy. W ostatnich latach ukazało się wiele książek i publikacji poświeconych Witoldowi Pileckiemu. Ich autorzy jakby starali się nadrobić stracony czas, w którym żołnierze wyklęci skazywani byli nie tylko na śmierć, lecz także na zapomnienie. Na tym tle książka dr. Adama Cyry wyróżnia się w sposób szczególny. Autor, który jest kustoszem Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu, koncentruje się głównie na obozowej działalności rotmistrza. Opisuje fakty, zdarzenia, osoby z niezwykłą skrupulatnością, w oparciu o bogaty materiał źródłowy, ani na moment nie zapominając o kanonach, do których obliguje warsztat historyka. Z tym większym przekonaniem polecam Państwu książkę dr. Cyry. Dzięki niej takie słowa jak patriotyzm, bohaterstwo, poświęcenie tracą przypisywany im patos, a zyskują autentyczność. Krzysztof Bugla, Burmistrz Dzielnicy Żoliborz m.st. Warszawy

WYKAZ ZASTOSOWANYCH SKRÓTÓW I SKRÓTOWCÓW AAN – Archiwum Akt Nowych AIPN BU – Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Biuro Udostępniania w Warszawie AK – Armia Krajowa APMA-B – Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu ASS MON – Archiwum Służby Sprawiedliwości Ministerstwa Obrony Narodowej AUOP – Archiwum Urzędu Ochrony Państwa BCh – Bataliony Chłopskie DZ PMA-B – Dział Zbiorów Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu gen. – generał gestapo – Geheime Staatspolizei (Tajna Policja Państwowa) Kedyw – Kierownictwo Dywersji KKiMN – Komitet Krzyża i Medalu Niepodległości KL – Konzentrationslager (obóz koncentracyjny) KPN – Kadra Polski Niepodległej kpr. – kapral kpt. – kapitan MAK – Muzeum Armii Krajowej w Krakowie MBP – Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego mjr – major MON – Ministerstwo Obrony Narodowej NKWD – Narodnyj Komisariat Wnutriennych Dieł (Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych) NPW – Naczelna Prokuratura Wojskowa NSW, N.S.W. – Najwyższy Sąd Wojskowy NSZ – Narodowe Siły Zbrojne ONR – Obóz Narodowo-Radykalny ppłk. – podpułkownik pchor. – podchorąży pkpt. – podkapitan plut. – plutonowy por. – porucznik POW – Polska Organizacja Wojskowa ppłk. – podpułkownik ppor. – podporucznik PPS – Polska Partia Socjalistyczna PPS WRN – Polska Partia Socjalistyczna Wolność, Równość, Niepodległość

PSB – Polski słownik biograficzny ps. – pseudonim rez. – rezerwy rkps – rękopis RP, R.P. – Rzeczpospolita Polska rtm. – rotmistrz sierż. – sierżant SN – Stronnictwo Narodowe SPP – Studium Polski Podziemnej SS – Schutzstaffeln (Sztafety Ochronne) SZP – Służba Zwycięstwu Polski TAP – Tajna Armia Polska UB – Urząd Bezpieczeństwa WIG – Wojskowy Instytut Geograficzny WiN – Wolność i Niezawisłość WP – Wojsko Polskie WSR – Wojskowy Sąd Rejonowy ZBK – Związek Bezpieczeństwa Kraju ZHP – Związek Harcerstwa Polskiego ZOW – Związek Organizacji Wojskowej ZWZ – Związek Walki Zbrojnej

PRZEDMOWA Wielu wybitnych historyków twierdzi, że wojny towarzyszą ludzkości od najwcześniejszych lat jej egzystencji, a czas pokoju to tylko okres przygotowań do nowych zmagań. Nawet teraz – mimo że zagrożenie wojną nuklearną prowadzącą do zagłady planety hamuje zapędy – nieustannie toczą się gdzieś walki ograniczone do broni konwencjonalnej. Założeniem wojny agresywnej jest fizyczne i psychiczne niszczenie przeciwnika w celu zmuszenia go do kapitulacji. Wiąże się to z zabijaniem przeważnie młodych ludzi, których udziałem mogłoby być długie życie. Atakowani bronią się, a więc także zabijają, co sprawia, że, chcąc nie chcąc, przyczyniają się do zbrodni, którą jest prawie każdy konflikt militarny. Ten skomplikowany obraz ma dwa oblicza. Jedno to krwawy mord, który w wojnie totalnej obejmuje miliony osób cywilnych, w tym kobiety i dzieci. Drugie to wzruszające i godne podziwu akty odwagi, heroizmu i poświęcenia, przykuwające uwagę oraz pobudzające wyobraźnię pisarzy i historyków. Należę do pokolenia, które uczestniczyło w drugiej wojnie światowej. Los sprawił, że dokładnie poznałem jej grozę, bo przeszedłem przez Oświęcim. Gdy w latach sześćdziesiątych jako doktorant London School of Economics and Political Science szukałem tematu przyszłej historycznej pracy doktorskiej, zafascynował mnie raport Witolda Pileckiego z 1945 roku, który znalazłem w Studium Polski Podziemnej w Londynie. Podał on w nim szczegóły budowania siatki ruchu oporu w KL Auschwitz, do którego to obozu trafił dobrowolnie, dając się ująć w warszawskiej łapance. Relacja ta stała się podstawą mojej dysertacji. Nie myślałem wówczas o dalszych losach tego wyjątkowego wydarzenia. Nie mogłem wiedzieć, że po wielu latach inny badacz tego historycznego okresu zafascynuje się tą samą postacią. Tymczasem dr Adam Cyra, pracownik naukowy Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu, również poświęcił swój doktorat losom rotmistrza Witolda Pileckiego. Kiedy w roku 1992, po czterdziestu siedmiu latach emigracji, przyjechałem do wolnej Polski, odwiedziłem muzeum oświęcimskie, gdzie poznałem Adama Cyrę. Nawiązaliśmy współpracę, której efektem była zmiana ekspozycji dwóch sal w bloku nr 11 – poświęconych działalności ruchu oporu. Ich otwarcie, z wyraźnie wyróżnioną fotografią Witolda Pileckiego, nastąpiło 15 listopada 1993 roku. Temat jest mi dobrze znany, ale tylko w odniesieniu do oświęcimskiej działalności rotmistrza, dlatego z tym większym zainteresowaniem zagłębiłem się w tekst książki Adama Cyry. Przejrzysta i zwarta narracja została oparta na setkach udokumentowanych szczegółów. Wyjątkowy atut stanowią przywołane nazwiska, tak ważne w historycznym opracowaniu. Samych tylko członków podziemnej siatki, znanych Pileckiemu, wymieniono około dwustu. Było to o tyle łatwe zadanie, że autor dysponował kilkoma raportami oraz spisem nazwisk do jednego z nich, a nie

suchymi numerami, które mi niegdyś sprawiły najwięcej kłopotu. Książka zaczyna się od zarysowania dzieciństwa Witolda Pileckiego i prowadzi nas przez pierwszą wojnę światową i zwycięstwo nad czerwoną Rosją do życia w niepodległej Polsce. Następnie śledzimy okres drugiej wojny światowej – walkę i działalność konspiracyjną, której kulminację stanowi heroiczna decyzja: dobrowolnie do Auschwitz! W rozdziale tym autor zaakcentował podtrzymywaną przez Pileckiego nadzieję, że uda się wzniecić wielki bunt i przy wsparciu Armii Krajowej podjąć zwycięską walkę. Na uwagę zasługuje podkreślenie znaczenia szpitala obozowego, którego obsadę stanowili głównie polscy lekarze, członkowie podziemia, ratujący życie tysiącom więźniów. Ucieczka z obozu do Warszawy, udział w powstaniu, niemiecka niewola, II Korpus Polski we Włoszech i powrót do kraju w tajnej misji, a wreszcie aresztowanie, śledztwo, proces, wyrok i mord dokonany 25 maja 1948 roku opowiadają do końca tragiczne losy Witolda Pileckiego. Wielkim walorem tej wartościowej pozycji jest także obszerna bibliografia. O rotmistrzu będą zapewne pisać jeszcze historycy nadchodzących pokoleń, ale nie przypuszczam, by ich źródła mogły przewyższyć ustalenia zawarte w niniejszej publikacji. Przez Muzeum Auschwitz-Birkenau przewijają się co roku setki tysięcy odwiedzająch z całego świata. Oglądając ekspozycję poświęconą ruchowi oporu dowiadują się, że był on międzynarodowy, lecz zainicjowali go Polacy, pierwsi więźniowie obozu, a twórcą podziemia był polski oficer, który dla wykonania tego zadania dobrowolnie znalazł się w miejscu, w którym zginęło około półtora miliona ludzi. Londyn, styczeń 2000 Józef Garliński

WSTĘP Wśród więźniów KL Auschwitz znajduje się wiele postaci zasługujących na przedstawienie szerszej publiczności. Z pewnością do tej grupy należy Witold Pilecki, którego życiorys jest szczególnie dramatyczny. Żołnierz walczący na frontach obu wojen światowych, dobrowolny więzień KL Auschwitz i twórca konspiracji wojskowej w tym obozie, uczestnik powstania warszawskiego, więzień obozów jenieckich w Lamsdorf i Murnau, oficer Armii Krajowej oraz II Korpusu Polskiego gen. Władysława Andersa został stracony w Warszawie 25 maja 1948 roku w wyniku prześladowań stalinowskich. Pileckemu przyszło żyć w niezwykle burzliwych czasach. Każda z epok historycznych odcisnęła na nim swoje piętno, chociaż lata 1940–1943, kiedy to jako ochotnik stał się twórcą konspiracji wojskowej w KL Auschwitz, stanowią najistotniejszy element jego życiorysu. Dwudziestolecie międzywojenne było dla Pileckiego okresem pozbawionej szczególnie ekscytujących momentów stabilizacji i sumiennego wykonywania codziennych obowiązków. Dopiero w czasie drugiej wojny światowej odegrał on pierwszoplanową rolę w wydarzeniach, których nie można porównywać z jego wcześniejszą działalnością. Stąd też najwięcej uwagi należy poświęcić wydarzeniom mającym miejsce między rokiem 1939 a 1945. Przez wiele lat po 1945 roku o Pileckim w zasadzie nie pisano – zarówno w kraju, jak i na emigracji. Pierwsze artykuły i opracowania, w których pojawia się jego nazwisko, zostały w Polsce opublikowane, gdy zaprzestano czynnego prześladowania byłych żołnierzy Armii Krajowej. I tak w 1957 roku ukazały się bardzo ostrożne wypowiedzi na temat rotmistrza – nawiązujące do oświęcimskich doświadczeń – autorstwa Kazimierza Moczarskiego, Janiny Pieńkowskiej i Kazimierza Rawicza[1], natomiast w 1959 roku Lech Życki szczegółowo opisał w cyklu artykułów wątek ucieczki z KL Auschwitz, którą Pilecki podjął 27 kwietnia 1943 roku wraz z Edwardem Ciesielskim i Janem Redzejem[2]. W latach sześćdziesiątych opublikowano Raport Komórki Więziennej Delegatury Rządu z 1944 r. o Pawiaku, Oświęcimiu, Majdanku i Ravensbrück[3] opatrzony uwagami między innymi Władysława Bartoszewskiego i Stanisława Kłodzińskiego, byłych więźniów obozu oświęcimskiego, z których ten ostatni podkreślił rolę, jaką odegrał Pilecki w organizowaniu konspiracji. Podobną informację zawarł Jan Zaborowski we wstępie do książki Tomasza Sobańskiego Ucieczki oświęcimskie[4]. W tym czasie wydano również wspomnienia Edwarda Ciesielskiego[5] dotyczące pobytu w KL Auschwitz oraz ucieczki z Pileckim i Redzejem. Badania nad biografią Witolda Pileckiego rozpoczęły się w latach siedemdziesiątych. Jego postać przypomniał wówczas na emigracji Józef Garliński w monografii oświęcimskiej konspiracji na tle dziejów KL Auschwitz. Opracowanie zatytułowane Oświęcim walczący ukazało się w Londynie w 1974 roku[6]. Do jego napisania Garlińskiego zachęcił prof. Michael Foot z Uniwersytetu Wiktorii

w Manchesterze. Później brytyjski historyk uczynił Pileckiego jednym z bohaterów swojej książki Six Faces of Courage[7], przedstawiającej sylwetki sześciu najodważniejszych i najwybitniejszych uczestników europejskiego ruchu oporu, działających podczas drugiej wojny światowej na terenach okupowanych przez hitlerowców. Józef Garliński, były oficer Armii Krajowej i więzień Oświęcimia odnalazł obszerny raport na temat KL Auschwitz, który Witold Pilecki napisał we Włoszech w drugiej połowie 1945 roku. Ponadstustronicowy maszynopis przechowywano w Studium Polski Podziemnej w Londynie[8]. Jego autor opisał w nim pobyt w Oświęcimiu i działalność konspiracji wojskowej w obozie, której był jednym z najbardziej zasłużonych organizatorów. W swej unikalnej relacji Pilecki zamiast nazwisk używał wyłącznie liczb. Wprawdzie sporządził klucz z wykazem konspiratorów, lecz ten niestety zaginął. Jego rekonstrukcji dokonał, po latach żmudnej pracy, Garliński, który skonfrontował tekst z innymi źródłami oraz przeprowadził wiele ustnych i listownych rozmów z byłymi więźniami KL Auschwitz. W ten sposób – w dużej mierze w oparciu o powyższą relację – powstała książka Oświęcim walczący przedstawiająca heroiczne zmagania obozowej konspiracji. Dzięki wykorzystaniu raportu Pileckiego autor zdołał przełamać część mitów, niedomówień i zafałszowań na temat działalności podziemia. Na wymienienie zasługują także fragment poświęcony rotmistrzowi w jednej z książek Melchiora Wańkowicza[9] oraz artykuł Wacława Szukiewicza[10], przyjaciela Pileckiego z lat młodości, opublikowany w angielskiej prasie polonijnej. W prasie krajowej pod koniec lat siedemdziesiątych ukazały się na temat Pileckiego artykuły Romana Brzeskiego i Juliusza Smoczyńskiego[11], Krzysztof DuninWąsowicz i Zygmunt Zonik zamieścili wzmianki o nim w swoich monograficznych opracowaniach dotyczących ruchu oporu w hitlerowskich obozach koncentracyjnych[12]. Wówczas też informacja o działalności konspiracyjnej Pileckiego w KL Auschwitz ukazała się w zbiorowym opracowaniu Oświęcim. Hitlerowski obóz masowej zagłady[13], które w kolejnej dekadzie doczekało się kilku wznowień. W latach osiemdziesiątych powstały dwa biogramy Pileckiego: Henryk Świebocki dodał sylwetkę rotmistrza do Polskiego słownika biograficznego[14], natomiast Andrzej Krzysztof Kunert zamieścił ją w Słowniku biograficznym konspiracji warszawskiej 1939–1944[15]. Warto wspomnieć również o pracy magisterskiej Marii Leciejewskiej napisanej pod kierunkiem doc. dr. Tadeusza Gasztolda w Instytucie Historii Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Słupsku[16]. Co prawda Biografia Witolda Pileckiego ma szereg luk i nie wykorzystała w pełni dostępnego materiału źródłowego, jednak autorka zdawała sobie z tego sprawę, zaznaczając we wstępie: „Praca nie rości sobie pretensji do kompletnego wyczerpania tematu. Na pewno w wielu szczegółach można by niejedno jeszcze dodać […]”[17]. Artykuły

z tego okresu, wśród których na uwagę zasługuje jedynie tekst Wiesława Jana Wysockiego[18] w dużej mierze powtarzały ustalenia Józefa Garlińskiego. Należy jednak zauważyć, że zgodnie z notatką z 3 czerwca 1980 roku do zapisu cenzuralnego nr 15/XIII wszystkie publikacje dotyczące Pileckiego musiano konsultować z kierownictwem Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk[19]. Wzmianki o Pileckim można znaleźć też w książkach Jerzego Ptakowskiego[20] i Kazimierza Malinowskiego[21] (zawiera informacje o roli, jaką odegrał Pilecki w Tajnej Armii Polskiej, zanim trafił do obozu oświęcimskiego). Wiele miejsca za to poświęcił rotmistrzowi Wincenty Gawron, zamieszkały po wojnie w Chicago, który nie doczekał wydania swoich wspomnień w 1992 roku[22]. Ciekawą pozycję stanowi oparta na autentycznych przeżyciach książka Tadeusza Płużańskiego[23], który współpracował z Pileckim konspiracyjnie aż do aresztowania 6 maja 1947 roku. Na początku lat dziewięćdziesiątych interesowano się postacią Pileckiego, ponieważ w tym czasie w Izbie Wojskowej Sądu Najwyższego w Warszawie toczyła się rozprawa mająca na celu jego pośmiertne uniewinnienie, co nastąpiło 1 października 1990 roku. Zrealizowano wówczas kilka filmów dokumentalnych[24], które wywołały duże zaciekawienie życiem i działalnością Pileckiego, czego przejawem były kolejne publikacje prasowe. Na uwagę z tego okresu zasługują między innymi artykuły: Stanisława Ciszewskiego, Katarzyny Nazarewicz, Tadeusza Płużańskiego, Tadeusza Swata i Wiesława Jana Wysockiego[25]. Szczególnie dużo tekstów ukazało się w 1998 roku w związku z pięćdziesiątą rocznicą stracenia Pileckiego w więzieniu mokotowskim. Ich autorzy jednak nie wnosili nic nowego – jedynie streszczali wcześniejsze ustalenia. Na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych opublikowałem kilka artykułów poświęconych Pileckiemu w „Biuletynie Towarzystwa Opieki nad Oświęcimiem”, „Morzu i Ziemi”, „Mówią Wieki. Magazynie Historycznym”, „Oświęcimskim Chemiku”, „Prawie i Życiu”, „Stolicy”, „Tygodniku Powszechnym” i „Agorze”. Były to prace przygotowawcze do biografii rotmistrza[26]. Miały na celu spopularyzowanie jego postaci, a także przyczynienie się do jego uniewinnienia oraz przywrócenia mu właściwego miejsca na kartach historii. Zadanie swoje w dużej mierze spełniły. Poza tym pozwoliły mi nawiązać kontakty ze świadkami, którzy dzięki swoim relacjom i zachowanym dokumentom mogli uzupełnić nieznane dotąd fakty z życia Pileckiego. W osiągnięciu tego celu pomógł również album, który opracowałem we współpracy z prof. dr. Wiesławem Janem Wysockim – Rotmistrz Witold Pilecki[27]. Wiele informacji udało mi się uzyskać z trzech teczek osobowych rotmistrza, zachowanych w Centralnym Archiwum Wojskowym w Warszawie, oraz z Zeszytu Ewidencyjnego, którego oryginał znajduje się w Studium Polski Podziemnej w Londynie, a kopia – w Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu[28]. Dalsze szczegóły uzyskałem z teczki więziennej Pileckiego

przechowywanej obecnie w Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie[29]. Od wdowy po rotmistrzu – Marii Pileckiej – otrzymałem wspomnienia, które napisała jego siostra Maria Pilecka[30]. Z kolei syn – Andrzej Pilecki – udostępnił mi szkic wspomnień ojca obejmujący okres od dzieciństwa aż do września 1940 roku[31].

Maria Pilecka z synem Andrzejem w Warszawie, maj 1991 r.

Cenne były także relacje i dokumenty, które uzyskałem od Eleonory Ostrowskiej i Ludmiły Serafińskiej[32], jak również akta procesowe Witolda Pileckiego i pozostałych osób wraz z nim oskarżonych w latach 1947–1948, do których dostęp stał się możliwy dopiero po 1989 roku. Wspomniane akta są zawarte w sześciu tomach i liczą około dwóch tysięcy kart. Zapoznałem się z nimi dokładnie w 1991 roku w Archiwum Służby Sprawiedliwości Ministerstwa Obrony Narodowej w Warszawie[33]. Ich kserokopie za moim pośrednictwem przekazane zostały Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau[34]. Materiał w nich zgromadzony ujawnił wiele nieznanych epizodów z życiorysu Pileckiego, a także przebieg zbrodniczego procesu sądowego, który zakończył się skazaniem na karę śmierci. W tym samym roku w Archiwum Urzędu Ochrony Państwa w Warszawie

udostępniono mi akta operacyjne zatytułowane Pilecki Witold i siedmiu innych. Wśród dokumentów, które przekazano mi do wglądu, na uwagę zasługują między innymi fragmenty wspomnień, które Pilecki napisał po przyjeździe do Polski w czerwcu 1946 roku[35]. Z kolei ze Studium Polski Podziemnej w Londynie uzyskałem rzadko wspominaną relację Pileckiego, w której opisał on udział w powstaniu warszawskim od 1 do 13 sierpnia 1944 roku. Jest to lakoniczna, ale treściwa historia powstania i pierwszych trzynastu dni walk 1 Batalionu zgrupowania „Chrobry II”[36]. Podczas powyższych kwerend upewniłem się w przekonaniu, że potrzebne są dalsze badania nad biografią Pileckiego. Rotmistrz napisał trzy raporty, ostatni wkrótce po zakończeniu drugiej wojny światowej we Włoszech. Pierwszy powstał w Nowym Wiśniczu zaraz po ucieczce z KL Auschwitz – w czerwcu 1943 roku. Maszynopis liczył jedenaście stron. Ludmiła Serafińska, w której domu rotmistrz znalazł schronienie, oświadczyła: „Witold Pilecki, przebywając po ucieczce w Nowym Wiśniczu, napisał wspomnienia obozowe, które zostały zakopane w ziemi. Po wojnie powiedział mi, żeby je zniszczyć, ponieważ napisał nowe o wiele lepsze, które pozostawił w Londynie. Jego polecenia nie wykonałam, dzięki czemu […] pierwsza wersja wspomnień Witolda Pileckiego, odkopana przez nas już po jego straceniu, ocalała”[37]. Odpis tej relacji został przekazany do Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau[38], natomiast odkopany oryginał znajduje się w posiadaniu rodziny Ludmiły Serafińskiej, zmarłej w grudniu 1991 roku. Tekst raportu jest częściowo zaszyfrowany, w wielu miejscach zamiast nazwisk Pilecki umieścił liczby. Klucz zawierający zestawienie liczb i nazwisk nie został odnaleziony. Druga relacja, zatytułowana przez autora Raport W, którą Pilecki przekazał jesienią 1943 roku Komendzie Głównej Armii Krajowej w Warszawie, dostępna była historykom od wielu lat. Liczący kilkadziesiąt stron maszynopis przechowywano w Centralnym Archiwum Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, obecnie zaś należy on do zbiorów Archiwum Lewicy Polskiej – Oddział VI Archiwum Akt Nowych w Warszawie[39]. W lutym 1991 roku zapoznałem się z treścią powyższego raportu. Brakowało jednak do niego klucza, bez którego nie można było odczytać nazwisk zastąpionych w tekście liczbami. Klucz ten udało mi się odnaleźć dwa miesiące później w Archiwum Urzędu Ochrony Państwa w Warszawie[40]. Znajdował się wśród materiałów skonfiskowanych podczas aresztowania, które zostało dokonane przez funkcjonariuszy Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego w maju 1947 roku i zestawiał ponad dwieście nazwisk więźniów KL Auschwitz. Wykorzystując dane zawarte w kluczu, mogłem liczby w tekście Raportu W zastąpić imionami i nazwiskami więźniów. W ten sposób stał się on czytelny, co umożliwiło mi jego wydanie z obszernym omówieniem pochodzenia źródła i przypisami[41]. Powyższy klucz można porównać z kluczem odtworzonym przez Józefa

Garlińskiego i sprostować błędy popełnione przez niego w książce Oświęcim walczący. Różnice są widoczne już w spisie członków pięciu pierwszych „górnych piątek” Związku Organizacji Wojskowej, utworzonego potajemnie przez Pileckiego w KL Auschwitz jesienią 1940 roku. Zwracając uwagę na błędy, których jest dość dużo, trzeba wyrazić uznanie dla Garlińskiego, że zdołał napisać monografię obozowego ruchu oporu w KL Auschwitz, mimo że nie miał dostępu do zbiorów archiwalnych Muzeum Auschwitz-Birkenau[42]. Dopiero dzięki informacjom zawartym w kluczu odnalezionym w Archiwum Urzędu Ochrony Państwa w Warszawie możliwe stało się dokładne ustalenie struktury konspiracyjnej i członków Związku Organizacji Wojskowej. Bardzo pomocny okazał się tutaj wykaz około siedmiuset nazwisk osób więzionych w KL Auschwitz, a także kilkanastu pseudonimów oraz nazwisk powstańców warszawskich. Dokument sporządzony głównie przez Pileckiego zaraz po zakończeniu wojny został odkryty dopiero w 1991 roku. Dzięki staraniom Andrzeja Pileckiego dziś znajduje się on w Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau[43]. Mam świadomość, że archiwalia zebrane przeze mnie do biografii Witolda Pileckiego nie są kompletne. Przyczyną tego stanu rzeczy jest między innymi szczątkowość niektórych źródeł lub całkowite ich zniszczenie. Większą część oficjalnej dokumentacji obozowej załoga SS zdążyła unicestwić, nim opuściła KL Auschwitz w styczniu 1945 roku. Nie zachowały się na przykład protokoły przesłuchań więźniów przez funkcjonariuszy Politische Abteilung, czyli obozowego gestapo, szczególnie ważne w badaniach nad konspiracją wojskową w obozie oświęcimskim. Ocalały za to telegramy o ucieczkach. Około siedemdziesięciu tysięcy aktów zgonów więźniów za okres od końca lipca 1941 do końca 1943 roku zajęły i wywiozły w 1945 roku władze sowieckie. Zwrócono je dopiero w latach dziewięćdziesiątych. Są one przechowywane w Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau. Dzięki tej dokumentacji udało się ustalić daty zgonów i dokładniejsze dane wielu więźniów, którzy byli członkami tajnej organizacji utworzonej przez Pileckiego w KL Auschwitz. O wiele obfitsze są źródła stworzone przez byłych więźniów, do których należy również zaliczyć ich powojenne relacje i wspomnienia zgromadzone przede wszystkim w Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau. Przeglądając te materiały, można znaleźć wiele informacji związanych z pobytem i działalnością Pileckiego w obozowym ruchu oporu, czego dotychczas szczegółowo nikt nie uczynił. Wyjątkowo interesujące są wspomnienia Edwarda Kowalskiego oraz relacje Witolda Wierusza i Karela Stransky’ego[44].Bardzo cenne są również obszerne wspomnienia Władysława Deringa[45]. Źródła tworzone przez więźniów to głównie korespondencja nielegalna, wysyłana potajemnie. Niestety, grypsy związane z działalnością Pileckiego w obozie prawie że się nie zachowały. Podobnie korespondencja legalna, którą można było wysyłać w postaci ocenzurowanych listów do rodzin. O istnieniu tej grupy źródeł wspomina Eleonora Ostrowska[46].

Nieznane są wszystkie drogi łączności organizacji Pileckiego ze światem zewnętrznym i nie wiemy dokładnie, które informacje, meldunki, sprawozdania i raporty o zbrodniach SS w KL Auschwitz zostały przez nią przekazane poza obóz i dostarczone do Komendy Głównej Armii Krajowej. Bardzo trudno jest również odpowiedzieć, jaki procent tych informacji został później przesłany do polskiego rządu emigracyjnego w Londynie i ile z nich opublikowano konspiracyjnie w kraju lub oficjalnie za granicą, przede wszystkim w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych. Pomocne w tych rozważaniach są publikowane zbiory dokumentów: Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945[47] i Obóz koncentracyjny Oświęcim w świetle akt Delegatury Rządu na Kraj[48]. Nie zostały odnalezione i najprawdopodobniej uległy zniszczeniu archiwalia zawierające różnego rodzaju informacje, wiadomości i dokumenty na temat Oświęcimia, przechowywane przez mjr. Karola Jabłońskiego (ps. Zygmunt), szefa Oddziału III (operacyjnego) w sztabie Kierownictwa Dywersji Komendy Głównej Armii Krajowej. Istnienie takiego archiwum potwierdził Pilecki w swoim powojennym raporcie[49]. Niewiele relacji złożyły osoby cywilne, mające kiedyś kontakty z konspiracją wojskową w KL Auschwitz. Na temat obozowego ruchu oporu brak także informacji w nielicznych wspomnieniach esesmanów[50] i w zeznaniach oskarżonych w aktach procesowych komendanta obozu Rudolfa Hössa oraz czterdziestu członków załogi SS z KL Auschwitz[51]. Z badań prowadzonych przeze mnie na przestrzeni kilkunastu lat i zebranych materiałów rotmistrz Witold Pilecki wyłania się jako postać będąca w dziejach najnowszych naszego kraju pewnego rodzaju symbolem poświęcenia w walce o niepodległość, a bezgraniczne oddanie sprawom Polski stanowi przykład, który warto w formie szczegółowej biografii utrwalić dla przyszłych pokoleń. Wydanie mojej książki poprzedziła publikacja Wiesława Jana Wysockiego Rotmistrz Pilecki[52]. Zawiera ona jednak błędy, a źródła w niej wykorzystane były mi wcześniej znane. Autor nie wnosi nic nowego na temat pobytu Pileckiego w KL Auschwitz oraz dokonań Związku Organizacji Wojskowej. Ogranicza się do powtórzenia moich wyników badań dotyczących Raportu W, a także bardzo często powołuje się na pracę Józefa Garlińskiego Oświęcim walczący. Znacznie więcej nowych informacji na temat konspiracyjnej działalności Pileckiego w KL Auschwitz zawiera wydany rok później Ruch Oporu[53]. Henryk Świebocki, który również częściowo korzysta z dokonanych przeze mnie ustaleń, nie poświęca jednak wiele miejsca działalności Związku Organizacji Wojskowej w obozie oświęcimskim. W moich badaniach skoncentrowałem się głównie nad biografią Witolda Pileckiego w latach 1939–1945, przedstawiając jego pobyt w KL Auschwitz na tle organizowanego przez siebie obozowego ruchu oporu. Zależało mi na tym, by pokazać, jak wywiązywał się w swoim życiu z zadań, które stawiała przed nim

historia. Zdecydowałem się przyjąć układ chronologiczny. W rozdziale pierwszym ukazane są zatem dzieciństwo i młodość Pileckiego – okres, w którym ukształtowały się jego osobowość i charakter. Rozdział drugi przedstawia udział Pileckiego w walkach o granice wschodnie nowo powstałego państwa polskiego, natomiast rozdział trzeci – jego życie w odrodzonej Polsce. Rozdział czwarty dotyczy udziału Pileckiego w wojnie 1939 roku oraz roli, jaką odegrał w tworzeniu Tajnej Armii Polskiej, będącej jedną z pierwszych konspiracyjnych organizacji wojskowych w okupowanej przez hitlerowców Polsce. Przy pisaniu powyższych trzech rozdziałów wnikliwie konfrontowałem ich treść ze szkicem wspomnień rotmistrza do 1940 roku. Należy zaznaczyć, że dotychczas nie wykorzystał ich żaden z autorów piszących o Pileckim. Najobszerniejsze fragmenty biografii stanowią rozdziały piąty, szósty i siódmy, przedstawiające jego pobyt i działalność wojskową w KL Auschwitz, opis dokonanej przez niego ucieczki z tego obozu oraz dalszą konspirację, udział w powstaniu warszawskim i pobyt w obozach jenieckich (wnoszą one wiele nowych ustaleń, których nie zawiera wspomniana książka Wysockiego). Rozdziały ósmy i dziewiąty omawiają działalność antykomunistyczną oraz aresztowanie, proces i zbrodniczy wyrok śmierci, który zapadł w 1948 roku. To najtragiczniejszy etap w życiu rotmistrza Pileckiego. Dopiero po latach zrehabilitowano go, anulując wyrok, i w różnorodny sposób upamiętniono, co przedstawione zostało w zakończeniu. Aneks zawiera wykaz członków Związku Organizacji Wojskowej w KL Auschwitz. Warto zwrócić uwagę na to, że wśród nich byli między innymi wybitni polscy działacze polityczni, lekarze, oficerowie Wojska Polskiego, kadeci szkół wojskowych, harcerze i duchowni katoliccy, których życiorysy mogłyby stanowić oddzielną publikację. Zasługi wielu z nich w działalności obozowego ruchu oporu były dotychczas zupełnie nieznane, natomiast zasługi niektórych nigdy nie będą ustalone, ponieważ w omawianym wykazie wymienieni są jedynie ci więźniowie, których Pilecki znał osobiście i których nazwiska zdołał zapamiętać[54].

* * * Począwszy od 2000 roku, kiedy ukazało się pierwsze wydanie mojej książki Ochotnik do Auschwitz. Witold Pilecki 1901–1948[55], aż do roku 2013 w polskiej prasie ukazało się wiele artykułów popularyzujących postać rotmistrza. Nie sposób wszystkich omówić. Na uwagę zasługują między innymi teksty, które na przetrzeni kilku lat (zwykle w rocznicę śmierci) publikowane były na łamach „Naszego Dziennika”[56]. W 2006 roku Ryszard Bugajski wyreżyserował spektakl telewizyjny Śmierć rotmistrza Pileckiego, który stanowi rekonstrukcję trzech ostatnich, najtragiczniejszych lat życia Witolda Pileckiego. Akcja rozgrywa się w Warszawie: na sali sądowej, w podziemiach więzienia na Rakowieckiej oraz w celi więziennej[57].

W 2008 roku z inicjatywy wicemarszałka Senatu Zbigniewa Romaszewskiego senacka Komisja Praw Człowieka i Praworządności zorganizowała we współpracy z Instytutem Pamięci Narodowej oraz stowarzyszeniem Dolnośląska Inicjatywa Historyczna konferencję naukową Jednostka przeciw totalitaryzmowi – w 60. rocznicę zamordowania rotmistrza Witolda Pileckiego[58]. W tym samym roku Jacek Pawłowicz opracował album fotograficzny Rotmistrz Witold Pilecki 1901– 1948[59]. W 2009 roku ukazał się komiks Raport Witolda, wydany w ramach serii „Epizody z Auschwitz”, które w sposób obrazkowy przybliżają historię obozu. Scenariusz napisał Michał Gałek, natomiast rysunki wykonał Arkadiusz Klimek[60]. W tym samym roku w Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej w Oświęcimiu odbyła się konferencja naukowa Wolni i zniewoleni. Rtm. Witold Pilecki i inni więźniowie KL Auschwitz wobec nowej rzeczywistości powojennej[61]. Biografię rotmistrza spopularyzował, korzystając głównie z wcześniejszch opracowań na jego temat, włoski historyk i dziennikarz Marco Patricelli, profesor uniwersytetów w Chieti i Pescarze, gdzie wykłada historię współczesną. Przekład jego książki Il voluntario został opublikowany w Polsce w 2011 roku pod tytułem Ochotnik. Dwa lata później powieść poświęconą Witoldowi Pileckiemu Znamię na potylicy napisał Roman Konik. Fabularyzowaną opowieść starał się osadzić na tle historycznych wydarzeń[62]. Z kolei Mirosław Keller w latach 2010–2013 stworzył czterotomowy poemat Rodowód polskich bohaterów, poświecony całej rodzinie Pileckich. Wzbogacił go cytatami z różnych opracowań historycznych, które pozwalają lepiej zrozumieć tło tragicznych losów Witolda Pileckiego i jego bliskich[63]. W 2012 roku książka The Auschwitz Volunteer. Beyond Bravery Captain Witold Pilecki (Auschwitz Prisoner No. 4859), zawierająca tłumaczenie raportu z 1945 roku na język angielski, została nagrodzona złotym medalem w kategorii „biografie i autobiografie” przez Association of American Publishers[64]. W kolejnych latach raport ten ukazał się w Szwajcarii przetłumaczony na język niemiecki i na Tajwanie w języku chińskim[65]. W 2013 roku dr Adam J. Koch przełożył na język angielski Raport W pod tytułem Report W. KL Auschwitz 1940–1943[66]. Stowarzyszenie Auschwitz Memento z okazji siedemdziesiątej rocznicy ucieczki Witolda Pileckiego, Edwarda Ciesielskiego i Jana Redzeja zorganizowało rajd Ucieczka z Auschwitz 2013. Trasę tę pokonali członkowie zespołu muzycznego Forteca ze Szczyrku, którym towarzyszyła kamera. W ten sposób powstał film Ucieczka z piekła. Śladami Witolda Pileckiego w reżyserii Dariusza Walusiaka[67]. Sylwetki oprawców i katów „stalinowskiego wymiaru sprawiedliwości” w sposób przejmujący i wielopłaszczyznowy przedstawił Tadeusz M. Płużański w książce Bestie. Nieukarani mordercy Polaków. Ta lektura zmusza do zadumy nad skomplikowanymi losami powojennej Polski, której tragiczne dzieje wciąż rzutują na

współczesność[68].

Przypisy [1] K. Moczarski, Czy można było uwolnić więźniów Oświęcimia?, „Tygodnik Demokratyczny” 1957 nr 43; J. Pieńkowska, Pamięci „Tomka” (list do redakcji), „Tygodnik Demokratyczny” 1957 nr 46; K. Rawicz, Oświęcimskie podziemie, „Tygodnik Demokratyczny” 1957 nr 53. [2] L. Życki, Ucieczka skazanych, „Chłopska Droga” 1959 nr 18–27. [3] Raport Komórki Więziennej Delegatury Rządu z 1944 r. o Pawiaku, Oświęcimiu, Majdanku i Ravensbrück, „Najnowsze Dzieje Polski 1939–1945”, t. XII, 1968. [4] T. Sobański, Ucieczki oświęcimskie, Warszawa 1969. Książka ta później była jeszcze kilkakrotnie wznawiana. [5] E. Ciesielski, Wspomnienia oświęcimskie, Kraków 1968. [6] Książka ta miała już trzynaście wydań: sześć angielskich, dwa amerykańskie, jedno francuskie i cztery polskie (jedno w Londynie, dwa w drugim obiegu w kraju i „legalne” Oficyny Wydawniczej Volumen w 1992 roku). [7] M. Foot, Six Faces of Courage, Londyn 1978. [8] APMA-B, Zespół Wspomnienia, t. 130, kopia raportu Witolda Pileckiego z 1945 roku. Oryginał w archiwum SPP. [9] M. Wańkowicz, W pępku Ameryki, Warszawa 1974. [10] W. Szukiewicz, O nim zapomnieć nie wolno, „Tydzień Polski” (Londyn) 1975 nr 10. [11] R. Brzeski, Sześć twarzy odwagi, „Kurier Polski” 1979 nr 150; J. Smoczyński, Patriotyzm i odwaga, „Kurier Polski” 1979 nr 170. [12] K. Dunin-Wąsowicz, Ruch oporu w hitlerowskich obozach koncentracyjnych 1933–1945, Warszawa 1979; Z. Zonik, Najtrudniejszy front, Warszawa 1978. Na temat konspiracji harcerzy polskich w KL Auschwitz zob. też: Z. Zonik, Alert trwał 5 lat, Warszawa 1989; tegoż, Długi egzamin, Warszawa 1985. Obie pozycje – szczególnie we fragmentach odnoszących się do życiorysu Pileckiego – zawierają szereg błędów. [13] B. Jarosz, Obozowy i przyobozowy ruch oporu, [w:] Oświęcim. Hitlerowski obóz masowej zagłady, Warszawa 1977. Zob. też: B. Jarosz, Organizacje obozowego i przyobozowego ruchu oporu i ich działalność, [w:] Auschwitz. Nazistowski obóz śmierci, Oświęcim 1993. [14] H. Świebocki, Pilecki Witold, [w:] PSB, t. XXVI/2, zeszyt 109, Wrocław 1981, s. 271–272. [15] A.K. Kunert, Pilecki Witold, [w:] Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej 1939–1944, t. 2, Warszawa 1987, s. 151–152. [16] APMA-B. Zespół Opracowania, t. 92, M. Leciejewska, Biografia Witolda Pileckiego (maszynopis pracy magisterskiej), Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Słupsk

1987. [17] Tamże, s. 8. [18] W.J. Wysocki, O Witoldzie Pileckim (1901–1948), [w:] Zeszyty Studium Społecznej Nauki Kościoła, Warszawa 1985 nr 8. [19] E. Adamiak, Notatka informacyjna nr 3 (tylko do wiadomości cenzorów), „Prawo i Życie” 1994 nr 11. [20] J. Ptakowski, Oświęcim bez cenzury i bez legend, Nowy Jork 1985. [21] K. Malinowski, Tajna Armia Polska. Znak. Konfederacja Zbrojna. Zarys genezy, organizacji i działalności, Warszawa 1986. [22] W. Gawron, Ochotnik do Oświęcimia, Oświęcim 1992. [23] T. Płużański, Z otchłani, Warszawa 1996. [24] T. Pawlicki, Witold, Studio im. Andrzeja Munka w Warszawie 1990; Jerzy Sawicki, Rotmistrz Witold Pilecki, Fundacja Archiwum Polski Podziemnej 1939– 1956 (Telewizyjny Słownik Biograficzny), Warszawa 1991; Maria Wiśnicka, Sprawa „szpiega” Pileckiego, Wytwórnia Filmów Dokumentalnych – Studio „Wir” w Warszawie 1991. Ponadto w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych powstały dwa filmy: Dariusz Baliszewski, Rewizja nadzwyczajna, Warszawa 1998; Marek Wortman, Ucieczka z Oświęcimia, Warszawa 1999 (film telewizyjny). Wszystkie filmy zawierają szereg błędnych ustaleń odnośnie życia i działalności Pileckiego. [25] S. Ciszewski, Najodważniejszy człowiek świata. Zbrodnie bezpieki, „Sekrety historii. Magazyn sensacji historycznych” 1991 nr 1; K. Nazarewicz, Więzień nr 4859, „Życie Warszawy” 1991 nr 100; T. Płużański, Żądam uniewinnienia, „Polityka” 1990 nr 48; T. Swat, Skazany na wieczną niepamięć, „Zorza” 1990 nr 34; W.J. Wysocki, Rtm. Witold Pilecki (1901–1948), „Polska Zbrojna” 1990 nr 11; tegoż, Zbrodnia stanu, „Polska Zbrojna” 1993 nr 98. [26] A. Cyra: Biografia rtm. Witolda Pileckiego (1901–1948), [w:] Raport Witolda, „Biuletyn Towarzystwa Opieki nad Oświęcimiem” 1991 nr 12; tegoż: Witold Pilecki – twórca konspiracji wojskowej w KL Auschwitz, „Biuletyn Towarzystwa Opieki nad Oświęcimiem” (wydanie specjalne) 1993 nr 18; Kim był rotmistrz Pilecki?, „Morze i Ziemia” 1989 nr 14; O rotmistrzu Pileckim, „Morze i Ziemia” 1991 nr 24 i 42; Rotmistrz Pilecki i KL Auschwitz, „Mówią Wieki. Magazyn Historyczny” 1991 nr 11; Ochotnik do Oświęcimia, „Oświęcimski Chemik” 1991 nr 5–6; Dobrowolny więzień Oświęcimia, „Prawo i Życie” 1990 nr 25 i 1991 nr 12 (list do redakcji); Tragiczny wyrok, „Stolica” 1989 nr 16; Rotmistrz Witold Pilecki (1901–1948), „Tygodnik Powszechny” 1989 nr 17; Dobrowolny więzień Oświęcimia, „Agora” 1990 nr 5. [27] A. Cyra, Wiesław J. Wysocki, Rotmistrz Witold Pilecki, Warszawa 1997. Książka składa się ze wstępu Władysława Bartoszewskiego, siedmiu rozdziałów i posłowia Józefa Garlińskiego. Przekładu na język angielski dokonała Katarzyna Piotrowska. Całości uzupełnia bogaty materiał ilustracyjny. [28] CAW, teczki osobowe nr 2844 i 2706/32/52 oraz KKiMN 98-2873; APMA-B.

Ankieta b. więźnia Witolda Pileckiego – w obozie przebywał jako Tomasz Serafiński, z załączoną kopią Zeszytu Ewidencyjnego, którego oryginał jest przechowywany w SPP. [29] AIPN BU. Sygn. 658/103, akta osobowe – teczka więzienna Witolda Pileckiego, s. 1–17. [30] M. Pilecka, Dzieje rodu Pileckich (maszynopis). APMA-B. Zespół Materiały, t. 223c, k. 1–117. [31] W. Pilecki, wspomnienia od dzieciństwa do września 1940 roku (bez tytułu). APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 179, k. 1–15. [32] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 179, k. 144–158, wspomnienia Eleonory Ostrowskiej; Zespół Oświadczenia, t. 125, k. 177–182, relacja Ludmiły Serafińskiej; Zespół Materiały, t. 220. [33] Obecnie są przechowywane w AIPN BU. [34] ASS MON. Sr 103/48. Akta sprawy przeciwko Witoldowi Pileckiemu i innym; kserokopie akt [w:] APMA-B. Zespół Materiały, t. 223, 223a i 223b. [35] AUOP. Sygn. 1768/III/1-9. Akta operacyjne Witolda Pileckiego i siedmiu innych. [36] SPP. Nr 1785/III, 3(2) B I., relacja W. Pileckiego Historia I Batalionu Zgrupowania „Chrobry II”, k. 1–3. [37] APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 125, k. 189, relacja Ludmiły Serafińskiej. [38] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 1–12, raport Witolda Pileckiego z czerwca 1943 roku. [39] AAN-ALN. Zespół 202/XVIII-1, k. 63–86 i 88–91, Raport W Witolda Pileckiego; kserokopia [w:] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 183. [40] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 183, k. 78–79, kserokopia klucza do Raportu W (oryginał po odnalezieniu w AUOP został przekazany Andrzejowi Pileckiemu). [41] W. Pilecki, Raport W, [w:] Raport Witolda, „Biuletyn Towarzystwa Opieki nad Oświęcimiem” 1991 nr 12. [42] Zob.: A. Cyra, Monografia konspiracji obozowej w KL Auschwitz (recenzja książki J. Garlińskiego, Oświęcim walczący, Warszawa 1992), „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1993 nr 4, s. 270–274; tegoż, recenzja powyższej pracy J. Garlińskiego, [w:] „Zeszyty Oświęcimskie” 1995 nr 21. [43] APMA-B. Zespół Materiały, t. 223, k. 1–27, wykaz opracowany przez Witolda Pileckiego z nazwiskami więźniarek i więźniów, sporządzony 26 maja 1945 roku w Murnau, oraz wykaz zatytułowany Żołnierze mojej kompanii. [44] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 96, k. 160–265, wspomnienia b. więźnia Edwarda Kowalskiego; Zespół Oświadczenia, t. 77, k. 13–37, relacja b. więźnia Witolda Wierusza; t. 84, k. 44–58, relacja b. więźnia Karela Stransky’ego. [45] W. Dering, wspomnienia b. więźnia KL Auschwitz (bez tytułu), k. 1–200. Kopia maszynopisu wspomnień przekazana przez wdowę Maję Dering znajduje się w archiwum autora.

[46] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 179, k. 148. [47] Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945, t. I–V, Londyn 1970–1981. [48] Obóz koncentracyjny Oświęcim w świetle akt Delegatury Rządu RP na Kraj, „Zeszyty Oświęcimskie” (wydanie specjalne), Oświęcim 1968. W publikacji tej nie wymieniono nazwiska Pileckiego i nie wspomniano o roli, jaką odegrał przy wysyłaniu raportów z KL Auschwitz. Zob.: S. Pągowski, Raporty Rotmistrza Witolda Pileckiego, „Glaukopis” 2009 nr 13–14, s. 211. [49] Zob.: APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 103, raport W. Pileckiego z 1945 roku; J. Garliński, Oświęcim…, s. 171; M. Ney-Krwawicz, Komenda Główna Armii Krajowej 1939–1945, Warszawa 1990, s. 218 i 436. [50] R. Höss, P. Broad, J.P. Kremer, Auschwitz w oczach SS, Oświęcim 2011. [51] Fotokopie tych akt są przechowywane w APMA-B. Zespoły: Proces Hössa i Proces załogi. Procesy toczyły się w 1947 roku przed Najwyższym Trybunałem Narodowym w Polsce odpowiednio w Warszawie i w Krakowie. [52] W.J. Wysocki, Rotmistrz Pilecki, Warszawa 1994. Piętnaście lat później Wysocki napisał kolejną biografię: Rotmistrz Witold Pilecki 1901–1948. [53] H. Świebocki, Ruch Oporu, [w:] W. Długoborski, F. Piper (red.), Auschwitz 1940–1945. Węzłowe zagadnienia z dziejów obozu, t. IV, Oświęcim 1995. [54] Na pytanie, kto jeszcze z więźniów mógł być członkiem organizacji wojskowej w KL Auschwitz, próbuje przede wszystkim odpowiedzieć w Oświęcimiu walczącym Józef Garliński. Można jednak mieć wątpliwości, czy jego ustalenia są trafne. [55] A. Cyra, Ochotnik do Auschwitz. Witold Pilecki 1901–1948, Oświęcim 2000. Zob.: S. Bubin, Dobrowolny więzień Auschwitz, „Dziennik Zachodni” 2000 nr 234. [56] Na przykład w pięćdziesiątą piątą rocznicę stracenia Pileckiego ukazała się wkładka zawierająca następujące teksty: P. Szubarczyk, Między Auschwitz a bezpieką; A. Cyra, 947 dni w piekle; J. Stępień, Egzekucja; M. Rutkowska, rozmowa z Zofią Pilecką-Optułowicz, Niezłomny do końca,[w:] „Nasz Dziennik” 2003 nr 120. [57] Na temat przygotowań do odegrania postaci Pileckiego zob.: M. Probosz, Ocalić od zapomnienia, [w:] W. Stankowski (red.), Wolni i zniewoleni. Rtm. Witold Pilecki i inni więźniowie KL Auschwitz wobec nowej rzeczywistości powojennej, Oświęcim 2010. [58] M. Lipińska (oprac.), Jednostka przeciw totalitaryzmowi – w 60. rocznicę zamordowania rotmistrza Witolda Pileckiego: materiały z konferencji zorganizowanej przez wicemarszałka Senatu Zbigniewa Romaszewskiego we współpracy z Komisją Praw Człowieka i Praworządności, Instytutem Pamięci Narodowej i stowarzyszeniem Dolnośląska Inicjatywa Historyczna, 9 czerwca 2008 roku, Kancelaria Senatu RP, Warszawa 2008. [59] J. Pawłowicz, Rotmistrz Witold Pilecki 1901–1948, Warszawa 2008. [60] M. Gałek, A. Klimek, Epizody z Auschwitz: Raport Witolda, Oświęcim 2009.

[61] Zob.: W. Stankowski (red.), Wolni i zniewoleni. Rtm. Witold Pilecki i inni więźniowie KL Auschwitz wobec nowej rzeczywistości powojennej, Oświęcim 2010. [62] R. Konik, Znamię na potylicy, Poznań 2013. [63] M. Keller, Rodowód polskich bohaterów, t. I–IV, Szczecin 2010, 2011 i 2013. [64] The Auschwitz Volunteer: Beyond Bravery by Captain Witold Pilecki (Auschwitz Prisoner No. 4859), Los Angeles 2012. Tekst raportu został poprzedzony wstępem Normana Daviesa, historyka angielskiego mieszkającego na stałe w Polsce. Słowem wprowadzającym raport opatrzył naczelny rabin Polski Michael Schudrich, aktywny uczestnik dialogu polsko-żydowskiego i chrześcijańsko-żydowskiego. Notę tłumacza napisał Jarek Garliński – osiadły w Stanach Zjednoczonych syn dr. Józefa Garlińskiego, autora książki Oświęcim walczący. Zob. także: A. Cyra, Ambasador polskiej sprawy. Śp. dr Józef Garliński (1913–2005), „Nasz Dziennik” 2005 nr 284. [65] Freiwillig nach Auschwitz. Die geheimen Aufzeichnungen des Häftlings Witold Pilecki (tłum. Dagmar Malet), Zürich 2013; http:/www.pilecki.ipn.gov.pl/rp/. [66] http://pamiec.pl/ftp/pamiecpl/pilecki/Presentation_Website/loader.swf [dostęp: 1 lutego 2014 roku]. [67] P. Legutko, Zróbmy film o Pileckim, „Gość Niedzielny” 2013 nr 34. [68] T.M. Płużański, Bestie. Nieukarani mordercy Polaków, Warszawa 2011. Zob. także: K. Szwagrzyk, Prawnicy czasu bezprawia. Sędziowie i prokuratorzy wojskowi w Polsce 1944–1956, Kraków–Wrocław 2005.

ROZDZIAŁ I

Dzieciństwo i lata młodzieńcze (1901–1918) Witold Pilecki urodził się 13 maja 1901 roku[1] w Ołońcu[2] na krańcach imperium carskiego w Karelii, blisko granicy fińskiej. Warto prześledzić dzieje rodu, z którego pochodził, aby lepiej zrozumieć, w jakich warunkach kształtowały się jego charakter i niezwykła osobowość. Pileccy wywodzili się z rodziny szlacheckiej herbu Leliwa[3], a ich rodzinnym gniazdem był duży majątek ziemski Starojelnia, który przypuszczalnie znajdował się koło Nowogródka. W przekazach rodzinnych niewiele zachowało się na jego temat. Wiadomo tylko, że właścicielem był Adam Pilecki. Ożenił się on z Marią Domeykówną. Majątkiem posagowym żony były Sukurcze koło Lidy. Z tego związku urodziło się troje dzieci: dwie córki i syn Józef[4]. Józef Pilecki zawarł małżeństwo z Flawią Żórawską, pochodzącą również z rodziny ziemiańskiej, osiadłej od lat na ziemi lidzkiej. Był uczestnikiem powstania styczniowego w 1863 roku. Za udział w nim został zesłany na Syberię. Siedem lat spędził najpierw w Tomsku i Tobolsku, a później w Wiatce. Wolność odzyskał wprawdzie w 1871 roku, lecz utracił posiadane dobra w Starojelni[5]. Władze carskie nie skonfiskowały natomiast majątku w Sukurczach, gdyż posiadłość ta była zapisana na nazwisko panieńskie Marii Domeyko. Istniejący tam dwór, składający się z kilkunastu pokoi i kuchni, pamiętał jeszcze okres sejmików szlacheckich, które odbywały się w jego wnętrzu. Jedno z tych pomieszczeń miało rozsuwaną ścianę i stanowiło tajną skrytkę[6]. Podczas niepodległościowego zrywu w 1863 roku ukrywany w nim był ranny powstaniec, którym opiekowały się siostry Józefa Pileckiego. Narażone one były na ogromne niebezpieczeństwo, bowiem w sukurczańskim dworze stacjonował w tym czasie oddział wojsk rosyjskich i jego żołnierze tropili powstańców po okolicznych lasach. W każdej chwili ranny mógł być wykryty, a ujawnienie niesionej pomocy groziło konfiskatą majątku[7]. Józef Pilecki po powrocie z zesłania – jak napisała jego wnuczka Maria – „nie czuł się w stanie, a może nie miał zamiłowania do gospodarowania w Sukurczach, bądź co bądź w dużym 550 hektarowym majątku i poszedł po linii najmniejszego oporu, oddając Sukurcze w dzierżawę Żydowi «Jermie» (nazwiska nie znaliśmy)”[8]. Ze związku małżeńskiego z Flawią Żórawską przyszło na świat pięciu synów i córka. Pilecki zabiegał bardzo o staranne ich wykształcenie, na przykład Julian, ojciec Witolda, ukończył Instytut Leśny w Petersburgu. Nie mógł on jednak podjąć pracy w najbliższej okolicy, ponieważ w tym czasie na terenach zaboru rosyjskiego władze carskie nie zatrudniały Polaków z wyższym wykształceniem, starając się ich rozproszyć w głębi Rosji. Najczęściej wysyłano ich na krańce imperium rosyjskiego i tam dopiero mogli otrzymać zgodne z posiadanym wykształceniem stanowiska. Był

zmuszony przyjąć angaż pomocnika leśniczego w Ołońcu na terenie Karelii[9]. Po latach pracy osiągnął najwyższy stopień w tym zawodzie, jakim było stanowisko rewizora leśnego. Podczas jednego z wyjazdów służbowych poznał w Pietrozawodzku rodzinę leśniczego Lucjana Osiecimskiego, z którego córką Ludwiką ożenił się w 1897 roku[10]. Dochowali się pięciorga dzieci: Marii, Józefa, Witolda, Wandy i Jerzego[11]. Tradycje patriotyczne młodemu Witoldowi, a także jego rodzeństwu były bardzo bliskie nie tylko z uwagi na osobisty udział w walkach 1863 roku dziadka Józefa Pileckiego, lecz także dwóch braci matki – Hipolita i Hieronima, którzy również czynnie uczestniczyli w powstaniu styczniowym, tracąc w związku z tym rodowe dobra na Mohylewszczyźnie[12]. Maria Pilecka tak pisze o represjach popowstaniowych wobec rodziny matki: „[…] majątki Rudolfa Osiecimskiego, naszego pradziada po kądzieli, zostały przez rząd carski skonfiskowane. Bracia powstańcy przedostali się do Francji i tam pożenili się […], pojmując za małżonki dwie siostry Hutten-Czapskie”[13]. Lucjan Osiecimski natomiast zmuszony został przez władze objąć posadę na terenie guberni ołonieckiej w Pietrozawodzku.

Witold Pilecki z siostrą Marią w 1905 r.

Rodzinna legenda głosiła, że Artur Grottger na obrazie Ucieczka przedstawił jednego z braci matki Witolda – Hipolita Osiecimskiego, który mierząc kolbą w carskiego strażnika toruje sobie drogę do ucieczki podczas niepodległościowego zrywu[14]. Niezależnie od tego, czy to prawda, ściany mieszkania Ludwiki i Juliana Pileckich w Ołońcu zdobiły reprodukcje obrazów Grottgera z cyklów „Polonia” i „Lithuania”, natomiast wspomnienia tragicznie zakończonych walk ciągle żyły w pamięci obojga rodziców. Matka często czytała dzieciom obszerne fragmenty z książek polskich autorów, gdy podrosły najczęściej były to powieści Henryka Sienkiewicza Ogniem i mieczem oraz Potop[15]. Wacław Szukiewicz – przyjaciel Witolda z lat dzieciństwa i młodości – w ten sposób opisał atmosferę panującą w domu Pileckich: „Miejsce dalekie od kraju rodzinnego i służba ojca skazywałyby rodzinę Pileckich na zrusyfikowanie, gdyby tak jak w wielu podobnych wypadkach matka nie odegrała roli budzicielki ducha polskiego. W zapadłym Ołońcu […] treść patriotyczną tłumaczyła matka dzieciom. Kawaleryjska fantazja, odwaga rycerzy, samozaparcie i poświęcenie porywały

i zachęcały małego Witka. Opowiadania matki o Powstaniu Styczniowym, o Murawiewie «Wieszatielu»[16], o Wilnie, o poniewieraniu i katowaniu przez niego Polaków, o konfiskatach majątków rodziny i zmuszaniu jej do tułaczki, przeorały głęboko duszę małego chłopca, zasiewając w niej ziarna późniejszych czynów”[17]. Młody Witold najbardziej lubił gry i zabawy o charakterze wojskowym. Przejawiał duże zdolności do rysunków i malarstwa, a także muzyki i poezji. Jego wierszowane wspomnienia z dzieciństwa pełne są romantycznych marzeń o bohaterskich czynach: […] o szabli, o szeregach polskich, O koniu w galopie, o marszu nocnym, w cwale. Budowałem zamki na konarach drzewa. W alejach ogrodu miałem swe kryjówki. Wyznaczałem kwiatom ich przydział we wojsku: To byli ułani, a tamci – dragoni, Husarzy, semeni, piechota łanowa. Pokrzywa to Niemcy, kwiat żółty – Tatarzy. Szablą z drzewa ciąłem wrogie mi szeregi […][18]. Chcąc uchronić dzieci przed rusyfikacją i zapewnić im odpowiednie wykształcenie, rodzice zdecydowali się wychowywać je w Wilnie, które w tym czasie zaczęło przeżywać rozkwit polskiego życia kulturalnego i naukowego[19]. Przeprowadzka do wynajętego mieszkania miała miejsce w 1910 roku. Julian Pilecki musiał jednak pozostać w Ołońcu. Witold rozpoczął naukę w szkole handlowej, bowiem uczęszczanie do rządowego gimnazjum było dla Polaków utrudnione. Mając dwanaście lat, wstąpił do tajnych polskich kół samokształceniowych[20], a 3 marca 1913 roku – jak podaje we wspomnieniach – do skautingu, gdzie w tajemnicy przed władzami rosyjskimi odbywano ćwiczenia, obozy i kursy[21]. Skauting był w rzeczywistości zakonspirowanym Związkiem Harcerstwa Polskiego (ZHP), którego jednym z głównym celów było dążenie w ścisłej współpracy ze „Strzelcem”[22] do odzyskania przez Polskę niepodległości. Stąd też organizacja ta prowadziła tajne kursy o charakterze wojskowym. Kierował nimi oddelegowany z Krakowa Jeremi Łukaszewicz, który prowadził też praktyczne zajęcia z przysposobienia wojskowego w okolicach Wilna[23]. Witold wraz z matką i rodzeństwem kilkakrotnie spędził wakacje w Hawryłkowie na Mohylewszczyźnie. Majątek ten stanowił posag jego babki Wandy z Majewskich, zamężnej z Lucjanem Osiecimskim, który zmarł w Hawryłkowie po powrocie z Pietrozawodzka około 1908 roku. Represje popowstaniowe nie objęły tych dóbr, podobnie jak Sukurcz[24]. W lipcu 1914 roku Ludwika Pilecka przebywała z dziećmi w uzdrowisku

Druskienniki na Wileńszczyźnie, natomiast następny miesiąc zamierzała spędzić z nimi w Hawryłkowie. 1 sierpnia, kiedy udawali się na dworzec kolejowy w Druskiennikach – mieli wykupione bilety do stacji Boguszewskaja między Witebskiem a Orszą, skąd już niedaleko było do Hawryłkowa – dotarła do nich wiadomość o wybuchu wojny. W Hawryłkowie pozostali ostatecznie cztery lata, do sierpnia 1918 roku[25]. W tym czasie Witold i jego siostra Maria kontynuowali naukę w Orle, mieszkając na stancji u Marii Winnickiej, która była najstarszą siostrą ich matki. W Orle przebywało wówczas wielu Polaków. Jednym z nich był Stanisław Świaniewicz, uczeń gimnazjum męskiego i założyciel koła polonijnego, które grupowało młodzież polską rozproszoną po różnych szkołach w tym mieście. Na wieść o śmierci Henryka Sienkiewicza w Szwajcarii 15 listopada 1916 roku zorganizowało ono akademię, podczas której wygłoszono referat na temat życia i twórczości autora Trylogii, recytowano wyjątki z jego utworów i deklamowano wiersze patriotyczne poetów polskich[26]. Witold założył w Orle pierwszy zastęp harcerski, który szybko rozrósł się w drużynę, a następnie w hufiec i szczególnie uaktywnił po rewolucji październikowej 1917 roku. Uwolniono więźniów politycznych z miejscowego więzienia. Ponadto kilku harcerzy wraz z Witoldem przeprowadziło wiosną 1918 roku akcję bojową, wdzierając się do rosyjskiego magazynu wojskowego, usytuowanego nad Oką, kilka kilometrów za Orłem. Uczestnicy tej wyprawy chcieli wstąpić do Wojska Polskiego (WP), na przykład I Korpusu Polskiego gen. Józefa Dowbora-Muśnickiego, którego oddziały stacjonowały między innymi na Mohylewszczyźnie[27]. Z magazynu wyszli zaopatrzeni w mundury i oporządzenie żołnierskie. Zdołali się wycofać mimo ostrzału prowadzonego przez bolszewickich wartowników[28]. Latem 1918 roku Witold wrócił do Hawryłkowa, nad którym zawisła już groźba zagłady. Rodzina, uprzedzona przez oddanych, uczciwych chłopów o zamiarach aresztowania ziemian przez władze bolszewickie uciekła na teren okupacji niemieckiej[29]. „Pierwsi w drogę wyruszyliśmy Witold i ja – pisała we wspomnieniach Maria Pilecka. – Mama z młodszymi dziećmi miała przyjechać do Wilna nieco później”[30]. Udali się do przebywającej w Wilnie od kilku lat babki Flawii Pileckiej, która mieszkała w tym mieście wraz z dwoma swoimi siostrami Żórawskimi, których mieszkanie zajęte było już od dawna przez innych lokatorów[31]. Ze względu na trudne warunki materialne Ludwika Pilecka zdecydowała się jesienią 1918 roku na powrót do Sukurcz. Maria Pilecka zapamiętała: „W tym czasie niespodziewanie zjawił się nasz ojciec. Uciekł z Ołońca już po wysłużeniu emerytury. Zajmując wysoki szczebel urzędniczy – rewizora leśnego – nie uszedłby z życiem, pozostając na miejscu w czasie rewolucji”[32]. Wilno było jeszcze pod okupacją niemiecką, kiedy we wrześniu 1918 roku rozpoczął się nowy rok szkolny. Witold podjął naukę w Gimnazjum im. Joachima

Lelewela, równocześnie zaś działał potajemnie w wileńskim ZHP i prowadził konspiracyjną działalność w Polskiej Organizacji Wojskowej (POW)[33].

Przypisy [1] Data urodzenia Pileckiego jest różnie podawana. Wdowa po nim twierdzi, że urodził się on 12 listopada 1902 roku. Również jego siostra sugeruje ten sam rok, pisząc we wspomnieniach, że był młodszy od niej i brata Józefa, który urodził się najprawdopodobniej w 1900 roku. M. Pilecka, Dzieje rodu…, k. 23, 27 i 70. Z kolei w protokole rozprawy głównej z 3 marca 1948 roku odnotowano: „W tym miejscu osk. Pilecki Witold prostuje swoją datę i miejsce urodzenia na: […] urodzony 14 listopada 1900 r. w Karelii (Finlandia)”. ASS MON. Akta sprawy…, t. 5, k. 40. Najprawdopodobniej protokolant mylnie odnotował 12 listopada 1902 roku – datę urodzenia prawdziwego Tomasza Serafińskiego z Nowego Wiśnicza, którego dokumentami posługiwał się Pilecki i pod którego nazwiskiem przebywał w KL Auschwitz. W oficjalnych dokumentach wojskowych i życiorysach pisanych dla władz wojskowych zawsze widnieje 13 maja 1901 roku. Zob.: CAW, teczki: Pilecki Witold, nr 2884 i nr 2706/32/52, a także KKiMN 98-28973; SPP, Zeszyt Ewidencyjny W. Pileckiego. [2] Ołoniec – usytuowane nad Megregą i Ołonką miasto powiatowe w guberni ołonieckiej, którą zamieszkiwali Finowie, Karelczycy i Rosjanie, liczyło tysiąc pięćset mieszkańców. Encyklopedia Powszechna S. Orgelbranda, t. 7, Warszawa 1884, s. 304. We wszystkich dokumentach jako miejsce urodzenia wymieniany jest Ołoniec, wyjątek stanowi Zeszyt Ewidencyjny sporządzony przez polskie władze wojskowe na emigracji już po wojnie, gdzie mylnie odnotowano Wilno. SPP, Zeszyt Ewidencyjny W. Pileckiego. [3] Leliwa – herb jako godło mający półksiężyc złoty rogami do góry otaczający gwiazdę sześcioramienną; pole tarczy błękitne, w szczycie hełmu ogon pawi, na którym powtórzono to samo godło. Encyklopedia Powszechna S. Orgelbranda, t. 7, Warszawa 1884, s. 125. Warto podkreślić, że Pilecki nigdy nie eksponował szlacheckiego rodowodu i jedynie jego siostra Maria zaznaczyła ten fakt, zamieszczając na stronie tytułowej maszynopisu swoich wspomnień rysunek herbu Leliwa. Zob.: M. Pilecka, Dzieje rodu…, strona tytułowa. [4] Tamże, k. 1 i 5. „Sukurcze, dobra, pow. lidzki […] gm. Lida, okr. wiejski Sukurcze, o 7 w. od Lidy, ma 38 mieszkańców; 1865 r. własność Pileckich”. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 11, Warszawa 1890, s. 580. [5] M. Pilecka, Dzieje rodu…, k. 5, 9 i 14. [6] Tamże, k. 2, 3 i 13; W. Pilecki, Wierszowany opis majątku i dworu w Sukurczach koło Lidy (poemat bez tytułu, maszynopis). APMA-B. Zespół Materiały, t. 223c. Pilecki tak opisał dwór w Sukurczach (k. 40, 51–52): [7] M. Pilecka, Dzieje rodu…, k. 10.

„Stary dom rozległy – miał swój własny zapach. Nasiąkł nim przez długie – cztery wieki. Wielki, parterowy, wzniesiony z rozmachem, Około dwudziestu liczący pokoi. Przedsionków, składzików, różnych zakamarków, Pod ogromnym, ciężkim i łamanym dachem. […] Jeden z pokoików, mały i ukryty, Wskazywany bywał przez starą Józefę, Jako «osobliwość» tutejszego domu. Dwa tygodnie przeszło – żyli w nim powstańcy, Kiedy w reszcie komnat – rosyjski generał Ze sforą żandarmów w tymże czasie mieszkał. Drzwi tego pokoju były przez obicie Tak zamaskowane, że o nich nie wiedząc, Nikt by nie przypuszczał istnienia kryjówki. Dwór, ze słów Józefy, przed setkami laty, Terenem był zjazdów, sejmików powiatu, Były tu przemowy i huczne zabawy Świadczyć o tym mogły archiwa, komnaty. Gdy Jagiełło ponoć spotkał się z Jadwigą «Dziesięć strzelań z łuku» – w Ostrowiu nad Dzitwą, Mając tam za ciasno, we dworze i stajniach, Ściągnięto do Sukurcz na huczną biesiadę”. [8] Tamże, k. 15. [9] Podobnie, jego brat Ludwik objął stanowisko naczelnika odcinka kolei syberyjskiej w Czelabińsku. Tamże, k. 20. Zob.: CAW, teczka: Pilecki Witold, nr 2884 – życiorys (rkps); W. Szuszkiewicz, O nim zapomnieć nie wolno, „Baza” 1989 nr 65. [10] M. Pilecka, Dzieje rodu…, k. 21. [11] Maria Pilecka (1898–1991) – bibliotekarka, autorka wspomnień Dzieje rodu Pileckich (maszynopis, ponad sto stron), zmarła w Koszalinie. Józef Pilecki (ok. 1900–1905) – zmarł w Ołońcu. Wanda Giec z domu Pilecka (1907–1999) – ukończyła Gimnazjum im. Elizy Orzeszkowej w Wilnie, zmarła w Koszalinie. Jerzy Jerzy Pilecki (1910–1981) – porucznik 77 Pułku Piechoty AK w Okręgu Nowogródek, rozpoczął studia medyczne w Wilnie, które ukończył po wojnie w Poznaniu, zmarł w Koszlinie. Zob. także: K. Pilecki, Był sens walki i sens śmierci, Bydgoszcz 1998, s. 109–110. [12] M. Pilecka, Dzieje rodu…, k. 21; J. Romanowicz, Czy W. Pilecki zostanie rehabilitowany?, „Głos Pomorza” 1989 nr 286. [13] M. Pilecka, Dzieje rodu…, k. 21. [14] Tamże, k. 22.

[15] Tamże, k. 29; W. Szukiewicz, O nim zapomnieć…; K. Nazarewicz, Więzień…. [16] Michaił Nikołajewicz Murawjow (1796–1866) – wydawał masowe wyroki śmierci na uczestników powstania styczniowego, pełniąc funkcję generałgubernatora Wilna w latach 1863–1865. [17] W. Szukiewicz, O nim zapomnieć…. [18] W. Pilecki, Wierszowany opis…, k. 52. Zachowały się także niektóre rysunki i obrazy Pileckiego, a jego artystyczne zdolności potwierdzają przyjaciele z lat młodości i rodzina. Zob.: M. Pilecka, Dzieje rodu…, k. 88; W. Budarkiewicz, Wspomnienia o rtm. rez. Witoldzie Pileckim, „Przegląd Kawalerii i Broni Pancernej”, t. XVII, 1987 nr 127, s. 57; J. Hugo-Bader, Zorza w Sukurczach, „Gazeta Wyborcza” 1992 nr 153; J. Romanowicz, Czy W. Pilecki zostanie…; J. Wołoszańska, Rozmowa o ojcu, „Rzeczpospolita” 1991 nr 99. [19] M. Pilecka, Dzieje rodu…, k. 44 i 47; CAW, teczka: Pilecki Witold, nr 2884 – życiorys (rkps). Po rewolucji 1905 roku rząd carski zezwolił w zaborze rosyjskim na nauczanie języka polskiego i religii w tym języku. [20] CAW, teczka: Pilecki Witold, nr 2884 – życiorys (rkps); teczka tegoż, KKiMN 98-2873 – wyciąg z życiorysu (maszynopis). [21] Tamże, teczka tegoż… W życiorysie datowanym na 30 czerwca 1926 roku podaje: „Społecznie zacząłem pracować wstępując 3 marca 1914 r. do konspiracyjnego wówczas Związku Harcerstwa Polskiego w Wilnie”. Również w zaświadczeniu komendy chorągwi męskiej wileńskiego ZHP z tego samego dnia potwierdzone jest, że Pilecki wstąpił do tej organizacji 3 marca 1914 roku. CAW, teczka: Pilecki Witold, nr 2884 – życiorys (rkps) i zaświadczenie komendy. We wspomnieniach napisanych we Włoszech jesienią 1945 roku, w których narracja prowadzona jest w nietypowy sposób (w trzeciej osobie), ponownie jednak twierdzi: „W 1913 r., to jest w III klasie gimnazjalnej, zaciąga się do konspiracyjnej drużyny skautowskiej, gdzie ćwiczy się w hartowaniu ducha i ciała”. W. Pilecki, Wspomnienia…, k. 1. Warto zaznaczyć, że kopię tych wspomnień Pilecki przekazał Wincentemu Gawronowi, który wykorzystał je w zbeletryzowanej opowieści o swoich przeżyciach z KL Auschwitz jako rzekomo relacjonowane mu w obozie oświęcimskim przez Pileckiego. W. Gawron, Ochotnik… . [22] Związek Strzelecki – utworzona w Galicji w 1910 roku organizacja paramilitarna, której głównym celem było szkolenie kadry oficerskiej i żołnierzy do walki z Rosją; w Krakowie znana pod nazwą Towarzystwo „Strzelec”. [23] CAW, teczka: Pilecki Witold, KKiMN 98-2873 – wyciąg z życiorysu i pismo inż. Czesława Budzyna-Dawidowskiego z 26 stycznia 1938 roku. [24] M. Pilecka, Dzieje rodu…, k. 22, 30, 32, 38 i 53. [25] Tamże, k. 50–51. [26] Tamże, k. 51–52. Maria Pilecka deklamowała wiersz Niewolnik Adama Asnyka. Słuchacze rozumieli, że śpiący lew, o którym wspomina autor, to Polska:

„Na zrębie skał niewolnik stoi i patrzy w siną toń. Muzyką fal swą duszę poi, na lutni wspiera dłoń […] I zbudzi lwa, co dotąd drzemie, śpiącego zbudzi lwa”. [27] Pilecki nigdy nie był żołnierzem I Korpusu Polskiego, jak twierdzą niektórzy autorzy, na przykład: W.J. Wysocki, Rotmistrz…, s. 16; W. Gawron, Ochotnik…, s. 75. Tego faktu nie potwierdził w życiorysach pisanych dla władz wojskowych. Zob.: CAW, teczki: Pilecki Witold, nr 2884 i KKiMN 98-2873. We wspomnieniach powstałych we Włoszech w 1945 roku jedynie napisał, że dotarł do płk. Ostrowskiego, który tworzył oddział artylerii koło stacji Krynki: „Było to niestety w momencie, gdy Korpus naciskany z jednej strony przez bolszewików, z drugiej przez Niemców rozformował się”. W. Pilecki, wspomnienia…, k. 1. Wiarygodność powyższej informacji budzi także zastrzeżenia, bowiem gen. Józef DowborMuśnicki w swoich wspomnieniach nic nie pisze o płk. Ostrowskim i oddziale artyleryjskim koło stacji Krynki. Wspomina natomiast: „Artyleria Korpusu formowała się około Witebska, a najlepiej skompletowana w ludzi 1-sza dywizja kwaterowała w okolicach Bychowa, nie posiadając ani jednej armaty. […] Z czasem […] przeniosłem parę dział z Witebska do Bychowa”. J. DowborMuśnicki, Moje wspomnienia, Warszawa 1935, s. 195. [28] CAW, teczka: Pilecki Witold, KKiMN 98-2873 – wyciąg życiorysu; W. Pilecki, wspomnienia…, k. 1. [29] W. Pilecki, wspomnienia…, k. 1. [30] M. Pilecka, Dzieje rodu…, k. 68. [31] Tamże, k. 69–71. [32] Tamże, k. 72. Maria Pilecka wspomina także, że majątek w Sukurczach był w opłakanym stanie. W czasie wojny stacjonował w nim niemiecki oddział wojskowy, który prowadząc rabunkową gospodarkę, dokonał rozlicznych dewastacji. [33] CAW, teczka: Pilecki Witold, nr 2884 – życiorys (rkps); W. Pilecki, wspomnienia…, k. 1.

ROZDZIAŁ II

Udział w walkach o wschodnie granice Polski (1918– 1921) Od jesieni 1918 roku na Wileńszczyźnie, Mińszczyźnie oraz ziemiach lidzkiej, nowogrodzkiej i grodzieńskiej zaczęły powstawać oddziały samoobrony polskiej, których inicjatorami byli oficerowie z rozwiązanego w maju tego roku I Korpusu Polskiego gen. Dowbora-Muśnickiego. Składały się z byłych żołnierzy frontowych, członków POW, studentów i młodzieży gimnazjalnej. Wkrótce liczyły kilka tysięcy ludzi[1]. Dekretem Naczelnego Wodza Józefa Piłsudskiego z 8 grudnia 1918 roku gen. Władysław Wejtko został mianowany „dowódcą wszystkich formacji Samoobrony krajowej Litwy i Białorusi”[2], którą jeszcze w tym miesiącu zreorganizowano na wzór regularnych oddziałów WP[3]. 10 grudnia wstąpił w jej szeregi Witold Pilecki, na kilka miesięcy przerywając naukę w gimnazjum[4]. Moment ten można uznać za początek jego udziału w zbrojnych zmaganiach o granice wschodnie Polski. Dwa tygodnie później wileńska Samoobrona liczyła tysiąc dwustu ochotników. Przekształcono ją w Pułk Ułanów i Pułk Strzelców, który składał się z czterech batalionów[5]. Kompania powstała z harcerzy – wśród których był Witold – weszła w skład batalionu pod dowództwem pkpt. Mikołaja Zujewicza[6]. Pod koniec grudnia garnizon niemiecki zaczął opuszczać Wilno, nie stawiając w zasadzie żadnego oporu oddziałom polskim odbierającym poszczególne dzielnice miasta[7]. W noc sylwestrową z 31 grudnia 1918 roku na 1 stycznia 1919 roku Witold Pilecki był dowódcą placówki w Ostrej Bramie[8]. Wydarzenie to stanowiło dla pełniących służbę przed obrazem czczonej od wieków Matki Boskiej Ostrobramskiej ogromne przeżycie. Żołnierze niemieccy, z którymi dopiero w dniu noworocznym doszło do kilku drobnych utarczek, skupili się na głównej ulicy – Wielkiej Pohulance. Zajęli też dworzec kolejowy. W ostatecznym wyparciu Niemców z Wilna i w walkach o dworzec uczestniczył Witold, który wówczas przeszedł swój chrzest bojowy[9]. Znacznie trudniejszą sprawą okazało się pokonanie miejscowych komunistów – głównie Żydów, Białorusinów i Rosjan – a także obronienie się przed regularnymi oddziałami Armii Czerwonej, które posuwały się w ślad za ustępującymi wojskami niemieckimi[10]. Komuniści chcieli przechwycić władzę w mieście i pomóc czerwonoarmistom w zdobyciu Wilna. W kamienicy przy ul. Wroniej 5 mieli dobrze zaopatrzony magazyn broni i amunicji. Wileńscy ochotnicy pod dowództwem rtm. Jerzego Dąmbrowskiego[11] natarli o północy. Ich strzały zlały się z noworocznymi strzałami Niemców na wiwat. Po uporczywej walce wzięto do niewoli kilkudziesięciu przedstawicieli rady robotniczej i partii komunistycznej. W wyniku potyczki kilku obrońców „Wroniego Gniazda” poniosło śmierć. Po stronie polskiej

nikt nie poległ. Zdobyto także tysiąc sto karabinów i sześćset granatów ręcznych. Akcja zakończyła się pełnym sukcesem[12]. Witold – wówczas plutonowy-harcerz bez stopnia wojskowego – jak sam napisał – pierwszy raz miał wtedy do czynienia z granatem[13]. Reakcję mieszkańców miasta tak zapamiętał gen. Wejtko: „Wiadomość o kapitulacji bolszewickiego sztabu lotem błyskawicy rozeszła się po całym Wilnie, jednocześnie wywieszono na ulicach obwieszczenia o objęciu Wilna przez Polaków i rozkaz mobilizacji, który wywołał radość społeczeństwa polskiego; zapalono światła, ukazały się polskie chorągiewki i białe orzełki, winszowano sobie powodzenia na wstępie nowego roku, bratano się z żołnierzem polskim i raczono go herbatą i ciepłą strawą […]”[14]. Radość nie trwała długo. W nocy z 2 na 3 stycznia obrońcy Wilna przeprowadzili zwiad, który ustalił, że zbliżają się znaczne siły nieprzyjaciela. Wkrótce wywiązały się walki z oddziałami Armii Czerwonej, które 5 stycznia podjęły atak na centrum miasta, zajmując między innymi dworzec kolejowy i okolice Ostrej Bramy. Dowództwo polskie wobec słabości własnych sił uznało dalszą walkę za bezcelową[15]. Tego samego dnia oddziały Samoobrony zaczęły ewakuację. Pkpt. Zujewicz zdążył się jeszcze pomodlić przed cudownym obrazem, gdzie odśpiewał także Boże coś Polskę i Jeszcze Polska nie zginęła[16]. Odwrót przebiegał w bardzo trudnych warunkach. 6 stycznia nad ranem Niemcy zatrzymali oddziały w Białej Wace, mniej więcej dziesięć kilometrów na północny wschód od Wilna. Dowództwo zostało zmuszone podpisać akt kapitulacji. Rozbrojeni żołnierze – tysiąc stu sześćdziesięciu dziewięciu szergowych oraz stu dwudziestu trzech oficerów – mieli być przetransportowani koleją do Łap[17]. Złożenia broni odmówili podkomendni mjr. Władysława Dąmbrowskiego i rtm. Jerzego Dąmbrowskiego. Do zbuntowanego oddziału ułanów, liczącego dwieście dwadzieścia szabli, dołączyli żołnierze z piechoty Samoobrony w sile stu pięćdziesięciu bagnetów[18]. Wśród nich był Pilecki, który zafascynowany postawą braci Dąmbrowskich, postanowił kontynuować zbrojne zmagania jako ułan w ich oddziale[19]. Zapewne z kolegami często śpiewał popularną w tym oddziale piosenkę, której dwie zwrotki warto przytoczyć: Przez las dzid, patrzy w świt, Orzeł chorągwiany, Błyska broń, parska koń, jadą w dal Hej, jadą w dal ułany. Śmierć, więc cóż, życia kruż Trzeba wypić dumnie, Jeśliś chciał, by ci grzmiał, pomruk dział Hej, pomruk dział przy trumnie […][20].

Po przeprawieniu się przez Niemen najpierw przedzierali się przez Puszczę Białowieską, a potem w kierunku Brześcia nad Bugiem, mając z jednej strony niestawiających oporu żołnierzy niemieckich, a z drugiej zbliżającą się Armię Czerwoną. Z jej oddziałami staczali częste potyczki, biorąc do niewoli jeńców bolszewickich oraz zdobywając konie i karabiny. Po drodze doszło także do walki z Ukraińcami. Ciągle zgłaszali się nowi ochotnicy, uzupełniając stan polskiego oddziału[21]. W okolicy Brześcia nastąpiło wzruszające spotkanie z Grupą Podlaską, stanowiącą regularny oddział WP. Niemców wyparto z miasta 10 lutego 1919 roku[22]. W marcu tego roku oddział braci Dąmbrowskich został przekształcony w samodzielny Dywizjon Jazdy Wileńskiej[23]. Prawdopodobnie jeszcze w tym miesiącu na rozkaz rtm. Jerzego Dąmbrowskiego ułan Pilecki wyjechał służbowo do Warszawy, aby załatwić sprawę związaną z ujednoliceniem umundurowania pułku, a następnie wstąpić – jak sam napisał – „do gimnazjum Kulwiecia i do 40 Drużyny Harcerskiej St. Rudnickiego”[24]. Do warszawskiego gimnazjum uczęszczał przez dwa miesiące. Pewnego razu uczniowie jego szkoły mieli utworzyć szpaler podczas przejazdu samochodu, którym podróżował Józef Piłsudski. Witold wskoczył z dwoma kolegami na stopień wolno posuwającego się auta: „«Dziadek» spojrzał przyjaźnie. Spotkały się oczy… «Ja też byłem uczniem wileńskim…» – wyrzekł”[25]. Po dwóch miesiącach Pilecki opuścił szkolne mury i zameldował swój powrót w oddziale braci Dąmbrowskich. Można przypuszczać, że było to w okolicach Lidy, gdzie w czerwcu 1919 roku ułani wileńscy przebywali na miesięcznym wypoczynku[26]. Warto wspomnieć, że pod koniec maja 1919 roku Dywizjon Jazdy Wileńskiej został przemianowany na 13 Pułk Ułanów. Dowódcą pozostał mjr Władysław Dąmbrowski, a zastępstwo pełnił nadal jego brat rtm. Jerzy Dąmbrowski[27]. O udziale Pileckiego w dalszych walkach tego pułku nie zachowały się prawie żadne informacje. Wiemy jedynie, że po zdobyciu Mińska Litewskiego 8 sierpnia 1919 roku i ustaleniu się frontu w okolicach tego miasta, 1 października 1919 roku został jako uczeń zwolniony ze służby w 13 Pułku Ułanów i wrócił do Gimnazjum im. Joachima Lelewela w Wilnie. Tam założył 8 Wileńską Drużynę Harcerską, do której zgłosili się głównie młodzi zdemobilizowani żołnierze. Przychodzili na zbiórki w mundurach swych pułków[28]. Wiosną 1920 roku Witold odwiedził Sukurcze, gdzie od kilku miesięcy przebywali w zrujnowanym wojną majątku jego rodzice i rodzeństwo. Warunki były bardzo trudne, dużo mówiono o zbliżającej się wojnie. Miejscowi chłopi wróżyli, że latem nadciągną bolszewicy, a jesienią znowu wrócą Polacy. Ich przepowiednie się spełniły[29]. Po wznowieniu działań w wojnie polsko-bolszewickiej Witold opuścił Sukurcze i wrócił do Wilna, chcąc zaciągnąć się ponownie do 13 Pułku Ułanów. Nie dowodzili

nim już bracia Dąmbrowscy, ponieważ w pierwszych miesiącach 1920 roku zaczęli oni formować nowy oddział kawalerii, a sam pułk pod innym dowództwem 17 maja udał się na front[30]. W tej sytuacji 11 lipca Witold wstąpił ochotniczo do 1 Wileńskiej Kompanii Harcerskiej. Należała ona do 201 Pułku Piechoty i razem z nią wyjechał, aby bronić lewego brzegu Niemna w okolicy Grodna. Dobrze zapamiętał pierwsze walki, których był świadkiem we wsi Pieski. Przeciwległy brzeg Niemna opuszczały oddziały polskie spychane do rzeki przez nacierających bolszewików. Wśród wycofujących się był jeden ze szwadronów 13 Pułku Ułanów. Podczas przeprawy wielu żołnierzy utonęło[31]. Kompanią harcerską dowodził por. Tadeusz Kawalec, który po dwóch dniach uporczywej obrony wydał we wczesnych godzinach rannych rozkaz odwrotu. W zamieszaniu nad rzeką zostawiono ośmiu śpiących kolegów, co zauważono dopiero po oddaleniu się od Niemna na odległość kilku kilometrów. Witold wraz z drugim harcerzem zgłosili się na ochotnika i nie bacząc na niebezpieczeństwo, wrócili po śpiących. Wszyscy wieczorem szczęśliwie dołączyli w Świsłoczy do kompanii, która wycofywała się przez Kuźnicę na Sokółkę. Jeszcze w Świsłoczy nastąpiła reorganizacja kompanii, której szefem został Marian Bohusz-Szyszko, dowódcą pierwszego plutonu był Lech Mineyko, a jego zastępcą – Witold Pilecki[32]. Gdy niespodziewanie znaleźli się pod ostrzałem z broni maszynowej, wybuchła panika. Opanowaniem wykazali się tylko żołnierze kompanii harcerskiej. Nagle wśród nich pojawił się na koniu gen. Lucjan Żeligowski, pytając, czy mogą zaatakować nieprzyjaciela[33]. Pilecki wydał komendę do ataku: „Chłopcy porwali się pędząc w stronę lasu odległego o 400 metrów. Zanim tam dobiegli, dostrzegli znikający rosyjski oddział kawalerii – byli to Kozacy […]”[34]. Wycofująca się kompania harcerzy wileńskich dotarła wkrótce do Warszawy, gdzie Pilecki wraz z plut. Bohdanem Ryllo przypadkowo spotkali Jerzego Dąmbrowskiego, który na ich widok krzyknął: „Co? – moi ułani w piechocie. Nie pozwolę na to!”[35]. Warto wyjaśnić, że rtm. Dąmbrowski został wezwany do Warszawy przez gen. Józefa Hallera, który 3 sierpnia 1920 roku polecił mu sformować 211 Ochotniczy Pułk Ułanów Nadniemeńskich[36]. Pilecki został przyjęty w jego szeregi 12 sierpnia. Dwa dni później, w przeddzień zwycięskiej bitwy pod Warszawą, otrzymał awans na starszego ułana[37]. Pod koniec pierwszej połowy sierpnia, kiedy na przedpolach stolicy rozpoczął się bój o Radzymin, zakończono organizację pułku. Jego dowódcą został mjr Władysław Dąmbrowski, funkcję zastępcy pełnił rtm. Jerzy Dąmbrowski[38]. Pułk został skierowany w rejon Płocka, dokąd dotarły już oddziały Armii Czerwonej, obchodząc Warszawę z północy i dążąc do jej okrążenia od zachodu. Wraz ze swoim pułkiem Pilecki uczestniczył w zwycięskiej bitwie pod wsią Góry, którą zakończono 18 sierpnia, kiedy siły wroga były już przełamane i następował

jego odwrót spod Warszawy[39]. O tych wydarzeniach tak napisał: „W ślad za złamanymi wojskami sowieckimi gnali ułani, siejąc zamęt, wpadając na tyły, biorąc licznych jeńców”[40]. Nie znamy szczegółów walk, w których uczestniczył Pilecki na ziemiach białostockiej, grodzieńskiej i lidzkiej. Wiemy tylko, że cały czas służył w trzecim plutonie drugiego szwadronu wspomnianego 211 pułku ułanów. Z pułkiem tym wyruszył później na terytorium Litwy Środkowej[41] jako żołnierz gen. Żeligowskiego, który na rozkaz Piłsudskiego miał zająć Wileńszczyznę. Do Wilna wkraczono 9 października 1920 roku. Wkrótce – zgodnie z planem – generał „zbuntował się” i ogłosił utworzenie niezależnej od Litwy i od Polski Litwy Środkowej[42], która ostatecznie w 1922 roku została dołączona do Polski. Toczyły się starcia z oddziałami bolszewickimi, dochodziło także do walk z wojskami litewskimi. Potyczki przypominały sceny opisane przez Henryka Sienkiewicza w Trylogii. Nastąpiły bitwy o Troki, Rudziszki, Ulkiszki i Obale. Trwał pościg za Armią Czerwoną[43]. Warto przytoczyć opinię, jaką Witoldowi Pileckiemu wystawił kpt. Tadeusz Kawalec, dowódca 1 Wileńskiej Kompanii Harcerskiej, która brała udział w obronie linii Niemna w lipcu 1920 roku: „Pilecki wykazał na froncie bardzo dobrą postawę bojową, jako żołnierz śmiały, energiczny i orientujący się w sytuacji”[44]. Pewnego razu postój i odpoczynek wypadł w folwarku państwa Kozakiewiczów, którzy na wojnie utracili już trzech synów. Najmłodszy, siedemnastoletni Stasiek, zdołał przekonać rodziców i rtm. Dąmbrowskiego, aby pozwolili mu wstąpić w szeregi 211 pułku. Szybko zaprzyjaźnił się on z Pileckim[45]. Szwadron, w którym służyli obaj młodzi ułani, patrolował Puszczę Rudnicką w okolicy Ejszyszek. Powierzony sobie odcinek Pilecki przemierzał konno wraz z trzema kolegami. Nagle dostrzegli samotne zabudowania, przed którymi znajdowało się stanowisko ciężkiego karabinu maszynowego, obok stało kilku żołnierzy bolszewickich. Natarli na nich z impetem, biorąc do niewoli osiemdziesięciu jeńców. Okazało się, że kwaterował tam oddział Armii Czerwonej. Wszyscy poddali się bez walki. Nastąpił powrót z jeńcami i zdobyczną bronią, którą wieziono do miejsca postoju szwadronu na wozie[46]. Niespodziewanie pojawiło się na koniach czterech Kozaków. Sądzili, że spotkali własną piechotę i nic im nie grozi. Jeden z ułanów, prawdopodobnie Pilecki, krzyknął coś do nich po rosyjsku, chcąc uśpić ich czujność. Scena ta znajduje długi opis w jego wspomnieniach. Ich fragment warto przytoczyć: „Naprzeciw nim wypada tylko jeden ułan. Kozacy podstępu się nie spodziewają. Ułan strzela jednemu i drugiemu w piersi. Kozacy spadają, a konie dwa zdobyczne zabierają nasi ułani. Na jednym, łaciatym tarancie, potem jeździłem ja, na drugim, siwym, krwią czerwoną splamionym, mój przyjaciel, Stasiek Kozakiewicz”[47]. 1 listopada 1920 roku obaj poszli do kościoła w Rudziszkach pomodlić się za

kolegów, którzy utracili życie w czasie poprzednich walk. Kozakiewicz modlił się również za poległych braci, nie wiedząc o tym, że za kilkanaście godzin zginie pod Obalami. Nazajutrz, w tym samym kościele, Pilecki modlił się już sam za spokój duszy przyjaciela, po którym pozostał siwy koń noszący jeszcze jedną czerwoną plamę na sierści[48]. W Ulkiszkach doszło do dalszych walk z wojskami Litwy Kowieńskiej. Szwadron ciągle przemieszczał się, wysyłając liczne czujki, aby ustalić miejsce pobytu wrogich wojsk. Pilecki odważnie patrolował Rikiszki Wielkie, Małe, Nowe i Stare. W miejscowościach tych Litwinów nie było, chociaż ich duże siły znajdowały się w pobliżu i w każdej chwili mogły zaatakować czteroosobowy oddział zwiadowczy[49]. Konflikt wygasał. Ostatecznie kres położył mu układ o zawieszeniu broni z 29 listopada 1920 roku[50]. Noc noworoczną Witold spędził już w Wilnie. 1 stycznia 1921 roku został zwolniony z wojska, aby kontynuować przerwaną naukę[51].

Witold Pilecki w okresie walk o granice wschodnie Polski.

Za udział w walkach o niepodległość dwudziestolatek został uhonorowany między

innymi Medalem Pamiątkowym za Wojnę 1918–1921, odznaczeniem „Za wyzwolenie Wilna”, Krzyżem Litwy Środkowej oraz Medalem Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości za działalność patriotyczną w latach szkolnych[52]. Prawdopodobnie podczas wojny polsko-sowieckiej był odznaczony także dwukrotnie Krzyżem Walecznych[53].

Przypisy [1] Zob.: G. Łukomski, R.E. Stolarski, Walka o Wilno, Warszawa 1994, s. 15–22. [2] Cyt. za: W. Wejtko, Samoobrona Litwy i Białorusi. Szkic historyczny, Warszawa 1930, s. 20. [3] G. Łukomski, R.E. Stolarski, Walka…, s. 31. [4] CAW, teczka: nr 2844 – życiorys (rkps), karta ewidencyjna i lista kwalifikacyjna. [5] J. Dziczkaniec, Samoobrona Ziemi Lidzkiej, Lida 1938, s. 21–24. [6] W. Pilecki, wspomnienia…, k. 1; W. Wejtko, Samoobrona…, s. 55; J. Dziczkaniec, Samoobrona…, s. 23. Zujewicz zmarł na hiszpankę w Ostrowi-Komorowie 17 stycznia 1919 roku. Tamże, s. 99. [7] A. Czubiński, Walka o granice wschodnie Polski w latach 1918–1921, Opole 1993, s. 70; G. Łukomski, R.E. Stolarski, Walka…, s. 35. [8] CAW, teczka, Pilecki Witold, KKiMN 98-2873 – wyciąg z życiorysu (maszynopis); W. Pilecki, wspomnienia…, k. 1. [9] Tamże. Zob. także: G. Łukomski, R.E. Stolarski, Walka…, s. 36; A.C. Żak, Wilno 1919–1920, Warszawa 1993, s. 19–20. [10] G. Łukomski, R.E. Stolarski, Walka…, s. 36. [11] W. Wejtko, Samoobrona…, s. 39–40. Jerzy Dąmbrowski, znany później pod pseudonimem „Łupaszka”, zasłynął jako dzielny zagończyk w walkach z Armią Czerwoną w latach 1919–1921. W 1939 roku, w stanie spoczynku, zorganizował w Wołkowysku rezerwowy 110 Pułk Ułanów. Jego zastępcą był mjr Henryk Dobrzański, późniejszy „Hubal”, a oficerem taktycznym – kpt. Maciej Kalankiewicz, późniejszy współtwórca koncepcji lotniczej łączności z krajem oraz polskich wojsk spadochronowych. Ppłk Dąmbrowski rozwiązał pułk 28 września 1939 roku i przedostał się do Kowna. Kiedy wojska sowieckie zajmowały Litwę Kowieńską w 1940 roku, został aresztowany, uwięziony w Kozielsku, a następnie przewieziony do Mińska i zamordowany w nieustalonych okolicznościach. Zob. szczegóły: T. Strzembosz, Saga o „Łupaszce” ppłk. Jerzym Dąmbrowskim, Warszawa 1996; K. Liszewski, Wojna polsko-sowiecka 1939, Londyn 1988, s. 88 i 93–96; J. Brzoza, Polski rok 1919, Londyn 1988, s. 179; J. Tucholski, Cichociemni, Warszawa 1984. Warto przypomnieć, że pseudonimem „Łupaszka” posługiwał się też mjr Zygmunt Szendzielarz, dowodzący oddziałami 5 i 6 Brygady Wileńskiej w latach 1944–1948, który stał się również ofiarą totalitaryzmu, stracony w Warszawie 8 lutego 1951 roku. Zob.: T. Łabuszewski, K. Krajewski, Od „Łupaszki” do „Młota” 1944–1949. Materiały źródłowe do dziejów V i VI

Brygady Wileńskiej, Warszawa 1994. [12] W. Wejtko, Samoobrona…, s. 39–40; G. Łukomski, R.E. Stolarski, Walka…, s. 36. [13] W. Pilecki, wspomnienia…, k. 2. [14] W. Wejtko, Samoobrona…, s. 41. [15] Tamże, s. 48. [16] Tamże, s. 55. [17] G. Łukomski, R. Stolarski, Walka…, s. 37–38. [18] S. Aleksandrowicz, Zarys historii wojennej 13-go pułku Ułanów Wileńskich, Warszawa 1929, s. 10–11. [19] W. Pilecki, wspomnienia…, k. 2. [20] Cyt. za: S. Aleksandrowicz, Zarys…, s. 3. [21] Tamże, s. 12–13; G. Łukomski, R.E. Stolarski, Walka…, s. 39 i 42. W drugiej połowie stycznia 1919 roku dołączyło ponad trzystu dwudziestu ochotników z Lidy, Szczuczyna i Ejszyszek. J. Dziczkaniec, Samoobrona…, s. 146–147. [22] S. Aleksandrowicz, Zarys…, s. 14–15. [23] Tamże, s. 15. [24] W. Pilecki, wspomnienia…, k. 2. [25] Tamże. [26] J. Dzikczaniec, Samoobrona…, s. 152; S. Aleksandrowicz, Zarys…, s. 19. [27] S. Aleksandrowicz, Zarys…, s. 19 i 36. Warto wspomnieć, że choć w oficjalnej nazwie pominięto słowo „wileński”, w praktyce określenia tego używano od początku istnienia pułku. [28] CAW, teczka: Pilecki Witold, nr 2844 – karta ewidencyjna i lista kwalifikacyjna, a także: teczka tegoż, KKiMN 98-2873 – wyciąg z życiorysu (maszynopis); W. Pilecki, wspomnienia…, k. 2. [29] W. Pilecki, wspomnienia…, k. 2. [30] Tamże, k. 3; S. Aleksandrowicz, Zarys…, s. 22–23. [31] W. Pilecki, wspomnienia…, k. 2. Pilecki twierdził, że szwadron 13 Pułku Ułanów trafił na wiry i stracił podczas przeprawy niemal połowę stanu. Utonąć miał wówczas jego przyjaciel plut. Jan Andryański. W monografii pułku jest natomiast zamieszczona taka informacja: „Pułk cofał się w straży tylnej, wydzielając poszczególne szwadrony w celu osłony cofających się kolumn. […] Dnia 21 lipca pułk wyszukał miejsce przeprawy przez Niemen dla 10-ej dywizji piechoty. Nad ranem, dnia 22 lipca, zasłaniając odwrót dywizji, pułk przeprawił się ostatni przez Niemen około wsi Pieski. Przeprawa odbyła się w zupełnym porządku, bez najmniejszych strat”. S. Aleksandrowicz, Zarys…, s. 23. Andryański zginął w rzeczywistości 14 października 1920 roku w Kojdanowie koło Mińska Mazowieckiego. Zob.: S. Aleksandrowicz, Zarys…, s. 25 i 38; Lista poległych kawalerzystów, [w:] Księga jazdy polskiej, Warszawa 1938, s. 349. [32] W. Pilecki, wspomnienia…, k. 3. W okolicach wsi Pieski, podczas obrony

przeprawy nad Niemnem w lipcu 1920 roku, Pilecki poznał kpt. Mariana Zyndrama-Kościałkowskiego, który w latach 1936–1939 był ministrem opieki społecznej. CAW, teczka: Pilecki Witold, KKiMN 98-2873 – wyciąg z życiorysu (maszynopis). [33] Wprawdzie gen. Żeligowski, dowodzący wówczas 10 Dywizją Piechoty, nie opisuje tego epizodu w swoich wspomnieniach, lecz potwierdza, że z braku należytej liczebności jazdy polskiej w walkach odwrotowych znad Niemna, jej rolę często odgrywała piechota. Kawaleria sowiecka w czasie odwrotu grupy grodzieńskiej operowała na jej tyłach w Kuźnicy i Sokółce. L. Żeligowski, Wojna w roku 1920, Warszawa 1930, s. 70–71. [34] W. Pilecki, wspomnienia…, k. 3. [35] Tamże, k. 4. [36] F.W. Karassek, Zarys historii wojennej 23-go pułku Ułanów Grodzieńskich, Warszawa 1929, s. 42. Na początku 1921 roku 211 Pułk Ułanów został wcielony do 23 Pułku Ułanów Grodzieńskich. Tamże, s. 70; H. Wielecki, R. Sieradzki, Wojsko Polskie 1921–1939. Organizacja i odznaki kawalerii, Warszawa 1992, s. 103. [37] CAW, teczka: Pilecki Witold, nr 2844 – lista kwalifikacyjna; W. Pilecki, wspomnienia…, k. 4. [38] F.W. Karassek, Zarys…, s. 42. Pilecki w walkach o Radzymin nie uczestniczył, gdyż 211 pułk ułanów skierowano w okolice Płocka. Błędne informacje na ten temat podają: W.J. Wysocki, Rotmistrz…, s. 19; W. Gawron, Ochotnik…, s. 80 i 83. [39] W. Pilecki, wspomnienia…, k. 4; F.W. Karassek, Zarys…, s. 43. [40] W. Pilecki, wspomnienia…, k. 4. [41] Tamże; SPP, Zeszyt Ewidencyjny W. Pileckiego, k. 3. [42] A. Czubiński, Walka o granice…, s. 246; G. Łukomski, B. Polak, M. Wrzosek, Wojna polsko-bolszewicka 1919–1920, t. 2, Koszalin 1990, s. 148–150; T. Stańczyk, Wywoływanie Żeligowskiego, „Rzeczpospolita” 1993 nr 141. [43] W. Pilecki, wspomnienia…, k. 4. [44] CAW, teczka: Pilecki Witold, nr 2844 – życiorys (rkps) i lista kwalifikacyjna. Świadectwo podpisane przez kpt. Kawalca. [45] W. Pilecki, wspomnienia…, k. 4. [46] Tamże. Najprawdopodobniej była to jedna z końcowych potyczek z oddziałami Armii Czerwonej, ponieważ 12 października 1920 roku podpisano rozejm, a 18 października walki na froncie polsko-bolszewickim zostały przerwane. Zob.: M. Pruszyński, Dramat Piłsudskiego, Wojna 1920, Warszawa 1994, s. 276–277. [47] W. Pilecki, wspomnienia…, k. 4. Wincenty Gawron zapamiętał z opowiadań Pileckiego, że to on właśnie strzelał do Kozaków. Zob.: W. Gawron, Ochotnik…, s. 84. [48] W. Pilecki, wspomnienia…, k. 4. Pilecki napisał, że Stanisław Kozakiewicz zginął 1 listopada 1920 roku (prawdopodobnie w potyczce z Litwinami).

W wykazie poległych ułanów w latach 1918–1921 widnieje jednak data 2 listopada 1920 roku. Zob.: Lista poległych kawalerzystów, [w:] Księga…, s. 368. [49] W. Pilecki, wspomnienia…, k. 5. [50] A. Czubiński, Walka o granice…, s. 246. Zob. szczegóły: P. Łossowski, Po tej i tamtej stronie Niemna. Stosunki polsko-litewskie 1883–1939, Warszawa 1985, s. 166–190. [51] CAW, teczka: Pilecki Witold, nr 2844 – życiorys (rkps) i lista kwalifikacyjna. [52] Tamże, karta ewidencyjna; CAW, teczka tegoż, KKiMN 98-2873 – wniosek do Komitetu Krzyża i Medalu Niepodległości. [53] W teczkach personalnych Pileckiego przechowywanych w CAW brak informacji na ten temat. Jedynie w jego Zeszycie Ewidencyjnym w SPP w Londynie podano, że za pracę w konspiracyjnym skautingu w latach 1913–1918 został odznaczony Medalem Niepodległości, a podczas wojny 1918–1921 dwukrotnie otrzymał Krzyż Walecznych.

ROZDZIAŁ III

Praca i działalność w niepodległej Polsce (1921– 1939) Witold Pilecki złożył w maju 1921 roku egzamin dojrzałości[1]. Należy nadmienić, że znał wówczas biegle już trzy języki obce: rosyjski, niemiecki i francuski[2]. Jako wolny słuchacz rozpoczął studia na Wydziale Sztuk Pięknych Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, lecz wkrótce je przerwał z powodu problemów finansowych[3]. Nie mogąc kontynuować edukacji, zaangażował się w działalność Związku Bezpieczeństwa Kraju (ZBK), do którego wstąpił jeszcze w lutym tego roku[4]. Na temat tej organizacji tak napisał: „Były to jeszcze czasy niepewne i chodziło o to, by wśród społeczeństwa wskrzesić tradycje żołnierskie. Ćwiczono się więc z bronią, musztrowano, by na wszelki wypadek być gotowym. Los bowiem już od wieków narzucał ludziom kresów tę twardą rzeczywistość”[5]. ZBK założył kpt. Stanisław Bobrowski, którego Pilecki poznał jeszcze jako porucznika podczas walk nad Niemnem w lipcu 1920 roku. Jego zastępcą był por. Edmund Galinat[6], który później przez pewien czas kierował tym związkiem[7]. W organizacji tej Pilecki służył prawie dwa lata – do grudnia 1923 roku. Początkowo pełnił funkcję zbrojmistrza Komendy Głównej, później ukończył kurs podoficerski i został komendantem oddziału w Nowych Święcianach (w lutym 1923 roku zajmował neutralny pas na granicy polsko-litewskiej[8]). Ponadto wiosną 1922 roku objął tam posadę referenta, zajmując się kierowaniem akcją demobilu materiału wojskowego na terenie powiatu święciańskiego[9]. Na temat jego pracy w przysposobieniu wojskowym por. Edmund Galinat napisał w zaświadczeniu z czerwca 1926 roku: „Stwierdzam, jako były Komendant Związku Bezpieczeństwa Kraju, że […] wykazał się p. Pilecki Witold jako sumienny i staranny pracownik oraz b. dobry żołnierz”[10].

Witold Pilecki – referent ds. demobilu (1922 r.).

Do marca 1923 roku udzielał się także w ZHP. Musiał jednak zrezygnować z tej działalności, ponieważ władze zwierzchnie w Wilnie nie wyraziły zgody, aby równocześnie pracował w ZBK. W czasie około dziesięciu lat przynależności do ZHP Pilecki pełnił kolejno – jak zaświadczył komendant chorągwi męskiej w Wilnie Stefan Niwiński – „funkcję zastępowego, przybocznego i drużynowego, w drużynach harcerskich na obczyźnie i w Wilnie, nadto organizował pracę harcerską w Lidzie i Nowych Święcianach”[11].

Witold Pilecki – komendant oddziału ZBK w Nowych Święcianach (1923 r.).

Pobyt w Nowych Święcianach zaowocował szczególną znajomością. Na początku 1923 roku Pilecki poznał Kazimierę Daczównę. Treść ponad stu zachowanych listów, napisanach w latach 1923–1931, zawiera liczne propozycje matrymonialne, wobec których panna wykazywała jednak dystans i brak zdecydowania. W późniejszych latach kontakty Pileckiego z Daczówną wyraźnie osłabły, ograniczając się do okazjonalnych spotkań[12].

Witold Pilecki i Kazimiera Daczówna – adresatka ponad stu listów miłosnych.

Akcja demobilu materiałów wojskowych dobiegła końca w 1924 roku. Pilecki przeniósł się wówczas do Wilna, gdzie podjął początkowo pracę sekretarza Związku Kółek Rolniczych Ziemi Wileńskiej, a od 1 października 1925 roku pracował jako sekretarz sędziego śledczego drugiego okręgu[13]. Mimo że Pilecki nie ukończył szkoły podchorążych, podjęto decyzję o jego awansie na stopień oficerski ze względu na czternaście miesięcy służby, którą odbył na froncie jako uczestnik wojny 1918–1921 oraz w oparciu o pozytywne opinie. 28 października 1926 roku został mianowany na stopień podporucznika rezerwy ze starszeństwem od 1 lipca 1925 roku, otrzymując przydział do 26 Pułku Ułanów Wielkopolskich[14].

Witold Pilecki ok. 1923 r.

Tymczasem pozostała w Sukurczach rodzina Pileckich przeżywała dramatyczne chwile w związku ze zmiennym przebiegiem wojny polsko-bolszewickiej. Bywało, że musiała majątek czasowo opuszczać. Poza tym na przełomie 1918 i 1919 roku Julian Pilecki spędził kilka miesięcy w więzieniu w Lidzie, uznany przez władze sowieckie za wyzyskiwacza[15]. Gdy na początku lat dwudziestych z Czelabińska wrócił Ludwik Pilecki z żoną i dwoma synami, bracia podzielili się majątkiem w Sukurczach po połowie. Każdy z nich otrzymał po dwieście pięćdziesiąt hektarów. Dwór stał się jednak własnością Juliana Pileckiego, który wcześniej w nim już zamieszkał z rodziną[16]. Nie mogąc podołać trudnościom finansowym, ojciec Witolda postanowił grunty rolne należące do majątku wydzierżawić rolnikowi z sąsiedztwa na osiem lat. Umowa z powodu inflacji okazała się wyjątkowo niekorzystna – pieniędzy nie starczało nawet na miesięczne utrzymanie rodziny, nie mówiąc o ratach podatku gruntowego[17].

Witold Pilecki ok. 1925 r.

Ostatecznie Witold Pilecki unieważnił dzierżawę, o czym nadmienił w swoim życiorysie przedłożonym władzom wojskowym w czerwcu 1926 roku: „[…] wygrałem wreszcie w Sądzie Okręgowym w Wilnie moje sprawy tyczące się folwarku i od 1 września br. będę mieszkał w Sukurczach […], gdzie będę pracował na roli”[18]. Życie w Sukurczach powoli się normalizowało. Sytuacja materialna uległa polepszeniu, gdy ojciec zaczął otrzymywać znaczną emeryturę przysługującą mu za wieloletnią pracę w Ołońcu. Dzięki temu zdołano spłacić dług podatkowy ciążący na majątku za zaległe lata[19]. Warto wspomnieć, że majątek Pileckich sąsiadował z majątkiem Borówka, który stał się własnością gen. Edwarda Rydza-Śmigłego[20]. Po zakończeniu wojny polsko-bolszewickiej oddziały 2 Armii stacjonowały w okolicach Lidy, a jej dowódca gen. Rydz-Śmigły często wyjeżdżał na spacery i pewnego razu dotarł z towarzyszącymi mu oficerami do dworku w Borówce. Powiedział wówczas, że miejsce to mu się bardzo podoba i chciałby tutaj mieszkać. Oficerowie, pragnąc zrobić lubianemu dowódcy przyjemność, kupili dla niego ten majątek. Mieszkali tam później teściowie generała: „Pan Thomas był starym siedemdziesięcioletnim mężczyzną. Namiętnie lubił polować, a że nie miał własnych terenów, więc korzystał z lasów Witolda. Polował tam również i Rydz-Śmigły.

Wkrótce zawiązała się między nim i Witoldem nić wzajemnej sympatii”[21].

Witold Pilecki w 1926 r.

Pilecki usamodzielnił się na folwarku. Mógł też wreszcie realizować prywatnie swoje zamiłowania kawaleryjskie. Jesienią 1927 roku nabył dwuletnią karą klacz, którą nazwał „Bajka”. Był to jego ulubiony przez wiele lat koń do jazdy wierzchem[22]. Przez kilka lat właściwie nie miał nic wspólnego z wojskiem, poza służbą w rezerwie. Pierwszy raz został powołany na sześciotygodniowe ćwiczenia wiosną 1928 roku. Odbył je w 26 Pułku Ułanów Wielkopolskich w Baranowiczach, otrzymując ocenę ledwie przeciętną[23]. Na niski stopień wpłynął brak gruntownego przygotowania wojskowego. Umiejętności w tym zakresie skutecznie szlifował dopiero podczas następnych ćwiczeń, na które kilkakrotnie miał być jeszcze powoływany. Po odbyciu letnich zajęć w roku następnym miał już ogólne wyniki dość dobre, a w służbie został oceniony jako wartościowy człowiek i żołnierz, który „przy lepszym wyszkoleniu fachowym może być dobrym oficerem w czasie wojny”[24]. Na początku lat trzydziestych Pilecki poznał swoją przyszłą żonę. Pracowała w sąsiedniej wsi Krupa jako nauczycielka. Pochodziła z Ostrowi Mazowieckiej,

gdzie rodzice jej trudnili się ogrodnictwem. Maria Ostrowska miała trzy siostry (Zofię, Wiktorię i Stefanię) oraz dwóch braci (Bronisława i Edwarda). Pilecki zawarł z nią związek małżeński 7 kwietnia 1931 roku[25].

Witold Pilecki z żoną Marią (1931 r.).

Latem tego roku otrzymał powołanie do Centrum Wyszkolenia Kawalerii w Grudziądzu, gdzie ukończył miesięczny kurs dowódców plutonów konnych zwiadowców przy pułkach piechoty, który dodatkowo był uzupełniony siedmiodniową praktyką w 78 Pułku Piechoty w Baranowiczach[26]. Z tego kursu uzyskał ogólną ocenę dobrą oraz pozytywną opinię, w której zwrócono uwagę między innymi na jego inteligencję, zainteresowanie kursem, doskonałe umiejętności jeździeckie i wzorowe zachowanie[27]. W 1932 roku Pilecki tylko tydzień doskonalił umiejętności wojskowe, powołany w marcu na ćwiczenia aplikacyjne do tego samego pułku piechoty

w Baranowiczach[28]. Z ćwiczeń w 26 Pułku Ułanów Wielkopolskich w Baranowiczach tak go zapamiętał mjr Włodzimierz Budarkiewicz: „Średniego wzrostu, skromny, pogodny, dobrze ułożony, mówił mało, więcej słuchał. Miał zamiłowanie do rysunków; posługując się ołówkiem, węglem i kredkami, szkicował niezłe pejzaże. Ostatnie ćwiczenia w naszym pułku odbył w połowie lat trzydziestych”[29]. W 1932 roku zmarł Julian Pilecki. Równocześnie jednak rodzina Witolda powiększyła się o pierworodnego syna Andrzeja. Rok później przyszła na świat córka Zofia[30]. Mimo licznych obowiązków gospodarz majątku w Sukurczach udzielał się społecznie. Był naczelnikiem ochotniczej straży pożarnej i prezesem mleczarni, którą utworzył wraz z Wacławem Szukiewiczem, właścicielem dóbr w Krupie[31], ponadto założył lokalne kółko rolnicze. „Wszystko to jednak nie mogło zaspokoić tęsknoty za mundurem i szablą”[32].

Pileccy z dziećmi: Andrzejem i Zofią.

W kwietniu 1932 roku postanowił zorganizować konne przysposobienie wojskowe Krakusów wzorowane na lekkiej kawalerii polskiej, której początki sięgały okresu Księstwa Warszawskiego i powstania listopadowego. W tym czasie podobne oddziały przy poparciu władz wojskowych powstawały samorzutnie w całej Polsce[33]. Zadanie, którego się podjął, nie było łatwe z powodu braku ludzi, koni i rzędów. Zdołał jednak przezwyciężyć trudności, zawiązując przysposobienie konne w Krupie. Następnie zaczęły się kolejno tworzyć plutony Krakusów w Jodkach, Kołyszkach, Ejszyszkach, Trzeciakowcach, Trokielach, Żyrunach, Nadziei, Raduniu i Wiewiórce. Z plutonów tych powstały dwa szwadrony[34]. Pierwszym dowodził ppor. rezerwy Witold Pilecki, występując na jego czele podczas różnych uroczystości: „Krakusi jeżdżą na własnych koniach, mają własne mundury, jedynie lance, szable, karabiny i rzędy otrzymują od wojska, które w 1937 roku nabiera

takiego zaufania, że wciela ich do 19 Dywizji Piechoty, w charakterze kawalerii dywizyjnej. Przez tych siedem lat szwadron lidzki Witolda zdobywa buńczuk, jako nagrodę za najlepsze wyniki w rejonie 4 Pułku Ułanów [Zaniemeńskich]”[35]. Warto przypomnieć wydarzenie z lat trzydziestych, związane z udziałem Pileckiego w spotkaniu byłych obrońców Wilna. Odbyła się wtedy uroczysta akademia w Teatrze Wielkim na Pohulance, w której uczestniczył gen. Lucjan Żeligowski. Opowiadając swoje przeżycia z 1920 roku, przypomniał epizod, kiedy spotkał 1 Wileńską Kompanię Harcerską pod Sokółką, i nagle spytał: „A ot, czy jest ten, z którym ja wtedy rozmawiałem?”. Wszyscy usiedli, jedynie Pilecki stał dalej. Żeligowski wzruszony, wśród burzy oklasków ucałował go w głowę[36]. Wkrótce o wydarzeniu tym dowiedział się gen. Rydz-Śmigły, który przy najbliższym spotkaniu z Pileckim wyraził dla niego uznanie i prawdopodobnie zaproponował pracę w wywiadzie lub kontrwywiadzie. Pilecki podjął się tej działalności i prowadził ją do wybuchu drugiej wojny światowej[37], lecz nie sposób ustalić bliższych szczegółów na ten temat. W 1934 roku Ludwika Pilecka przeprowadziła podział Sukurcz: „Podzielono 250 ha z tym, że dwie siostry Maria i Wanda otrzymały 30 hektarów każda niezabudowanych gruntów ornych i łąk przylegających do siebie, zwanych «Pohulanką». Bracia także mieli działki leżące w sąsiedztwie. Z tym, że Jerzy otrzymał kilkadziesiąt hektarów, a Witold jako ten, co zapoczątkował gospodarstwo rolne po wojnie, ponad sto hektarów z domem i sadem dworskim oraz zabudowaniami gospodarskimi”[38]. Należy zaznaczyć, że dobra ziemskie Pileckiego składały się tylko z trzydziestu siedmiu i pół hektara ziemi ornej[39], resztę stanowiły łąki, lasy i sad przydomowy. Budżet rodzinny musiał być zatem wspierany nauczycielską pensją Marii Pileckiej, która do wybuchu drugiej wojny światowej pracowała jako nauczycielka szkoły powszechnej w Krupie[40]. Zarządzany gospodarską ręką majątek specjalizował się w produkcji nasion koniczyny. Masło z miejscowej mleczarni sprzedawane było aż w Wilnie[41]. Sukurcze ożywiły się. Pileckich zaczęli odwiedzać sąsiedzi i krewni. Ponadto rozpoczęły się prace przy wznoszeniu budynków mieszkalnych i gospodarskich na działce jego siostry Wandy, która w 1936 roku wyszła za mąż za Tadeusza Gieca z majątku Rakiszki na ziemi wileńskiej[42]. W sumie można było optymistycznie patrzeć w przyszłość. Mimo wielu obowiązków zawodowych, rodzinnych i wojskowych Pilecki znajdował czas na działalność artystyczną. Namalował wówczas między innymi obrazy do kościoła w Krupie przedstawiające św. Antoniego i Matkę Boską Nieustającej Pomocy[43]. Latem 1934 roku powołano go na sześciotygodniowe manewry zorganizowane przez dowództwo 26 Pułku Ułanów Wielkopolskich w okolicy Brześcia nad Bugiem. Od pierwszych ćwiczeń, w których uczestniczył przed sześcioma laty, musiał

osiągnąć znaczne postępy, skoro po zakończeniu manewrów otrzymał ocenę ogólną bardzo dobrą. Uznano, że w pełni nadaje się na dowódcę plutonu liniowego podczas wojny, a w czasie pokoju na dowódcę konnego przysposobienia wojskowego[44]. Późnym latem 1937 roku w ramach manewrów międzydywizyjnych odbyły się manewry sprawdzające dla konnego przysposobienia wojskowego. Pod dowództwem Pileckiego brał w nich udział lidzki szwadron, stanowiący już wtedy kawalerię dywizyjną 19 Dywizji Piechoty. Kierownikiem manewrów był gen. Stefan Dąb-Biernacki. Dla Krakusów zakończyły się one pełnym sukcesem. Pozorowany nieprzyjaciel stracił baterię i dwa szwadrony kawalerii[45]. Zapewne dobry wynik tych manewrów przyczynił się także do przygotowania wniosku awansowego dla ppor. rez. Witolda Pileckiego. W zachowanym wniosku, którego data sporządzenia jest nieczytelna, zawarta jest taka charakterystyka kandydata na porucznika: „Ideowość – duża. Pilność i ambicja pracy – b. duża. Wyszkolenie i zdolności taktyczne – b. duże. Wytrwałość na trudy – dobra. Nadaje się na dowódcę plutonu liniowego”[46]. Nie wiadomo, z jakich powodów proponowany awans nie nastąpił. Być może przeszkodził temu wybuch wojny w 1939 roku, którą przewidywano już od pewnego czasu. W wypadku rozpoczęcia mobilizacji i działań wojennych na dowódcę lidzkiego szwadronu Krakusów, mającego tworzyć kawalerię dywizyjną 19 Dywizji Piechoty, został wyznaczony mjr Mieczysław Gawrylkiewicz, natomiast ppor. Witold Pilecki miał być jego zastępcą i dowódcą drugiego plutonu[47]. Za wykazaną działalność i osiągnięcia Pilecki otrzymał na rok przed wybuchem wojny Srebrny Krzyż Zasługi. Mógł być także uhonorowany Krzyżem i Medalem Niepodległości, lecz zbyt późno złożył wniosek w tej sprawie i nie był on rozpatrywany, a jedynie opatrzono go pieczątką: „Wpłynęło po 31.XII.1937 r.”[48]. Pilecki zawsze był zdyscyplinowany, punktualny i posłuszny wobec przełożonych. Te cechy wyniesione z organizacji harcerskiej i wojska starał się wpajać dzieciom. Dbał także, aby były wysportowane, na przykład syna Andrzeja uczył jeździć konno i pływać[49]. Chciał w nim również rozbudzić zainteresowania historią kawalerii, dając mu w prezencie Księgę jazdy polskiej[50]. Niecodzienne zdarzenie z lata 1939 roku zapamiętała Maria Pilecka, kiedy to nad powiatem lidzkim przeszła gwałtowna burza, połączona z piorunami i wichurą. „Ofiarą jej padła odwieczna jodła w Sukurczach z gniazdem bocianim, «symbolem» gniazda gospodarzy. Roztrzaskany wierzchołek padł u jej stóp, urwane gniazdo, ciśnięte podmuchem, leżało na podwórku obok mieszkalnego domu. Była to jakby zapowiedź złowróżbna ruiny i zagłady «gniazda» rodowego Pileckich”[51]. 13 czerwca 1939 roku zmarła Ludwika Pilecka. Los oszczędził jej przeżywania niepokoju o najbliższych oraz cierpień związanych z wojną i okupacją[52].

Przypisy [1] Maria Pilecka podaje, że jej brat zdał maturę jako ekstern. Zob.: M. Pilecka,

Dzieje narodu…, k. 88. Pilecki napisał natomiast, że egzamin dojrzałości złożył przed komisją dla byłych wojskowych przy Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie. W. Pilecki, wspomnienia…, k. 6; SPP, Zeszyt Ewidencyjny W. Pileckiego. [2] Zob.: CAW, teczka: Pilecki Witold, nr 2844 – karta ewidencyjna; IPN. Sygn. 658/103, akta obowe – teczka więzienna Pileckiego (opis osoby więźnia), s. 17. [3] Tamże, życiorys (rkps); M. Pilecka, Dzieje rodu…, k. 88. [4] CAW, teczka: Pilecki Witold, KKiMN 98-2873 – wyciąg z życiorysu (maszynopis). [5] W. Pilecki, wspomnienia…, k. 6. [6] Galinat na krótko przed kapitulacją Warszawy w 1939 roku (wówczas już w stopniu majora) przyleciał do oblężonej Warszawy jako wysłannik przebywającego w Rumunii marsz. Edwarda Rydza-Śmigłego, przekazując polecenie utworzenia Służby Zwycięstwu Polski, przekształconej później w ZWZ/AK. Zob.: W. Paźniewski, Początki konspiracji. Sprawa mało znana, „Gość Niedzielny” 1997 nr 31. [7] CAW, teczka: Pilecki Witold, nr 2844 – KKiMN 98-2873 – wyciąg z życiorysu (maszynopis). [8] CAW, teczka: Pilecki Witold, nr 2844 – KKiMN 98-2873 – wyciąg z życiorysu (maszynopis). [9] Tamże; CAW, teczka: Pilecki Witold, nr 2844 – życiorys (rkps), teczka tegoż, KKiMN 98-2873 – wyciąg z życiorysu (maszynopis). [10] Tamże, zaświadczenie por. Edmunda Galinata z 21 czerwca 1926 roku. W teczkach personalnych Pileckiego przechowywanych w CAW nie ma dokumentów potwierdzających fakt, że na przełomie 1921 i 1922 roku ukończył on dziesięciomiesięczny kurs w Szkole Podchorążych Rezerwy Kawalerii w Grudziądzu. Nie ma też potwierdzenia, aby w 1925 roku odbył ćwiczenia w 26 Pułku Ułanów Wielkopolskich w Baranowiczach. Zob.: W.J. Wysocki, Rotmistrz…, s. 21; J. Ślaski, Polska Walcząca, Warszawa 1990, s. 524; H. Świebocki, Pilecki Witold, [w:] Polski Słownik…, s. 271–272. Informacje o ukończeniu przez Pileckiego szkoły podchorążych w Grudziądzu oraz odbyciu wspomnianych ćwiczeń wojskowych są odnotowane tylko w przechowywanym w SPP Zeszycie Ewidencyjnym z 1945 roku. Należy także wyjaśnić, że nazwa szkoły w latach 1921–1923 brzmiała Szwadron Szkolny Podchorążych. Zob.: A. Sołtan, Szkoła Podchorążych Kawalerii. [w:] Księga jazdy polskiej, Warszawa 1938. Wątpliwości budzi także informacja, jakoby w latach 1922–1924 studiował jako wolny słuchacz na Wydziale Rolnym Uniwersytetu Poznańskiego. Jeżeli nawet tak było, to jego udział w zajęciach był sporadyczny i nie były to studia systematyczne. Należy zaznaczyć, że wzmianka na ten temat jest zawarta tylko w Zeszycie Ewidencyjnym przechowywanym w SPP. [11] CAW, teczka: Pilecki Witold, nr 2844 – zaświadczenie wileńskiego oddziału ZHP z 30 czerwca 1926 roku.

[12] Zbiór listów Pileckiego do Kazimiery Daczówny został przekazany redakcji wydawanego w Wilnie polskiego tygodnika „Nasz Czas” w 2005 roku, osiem lat po śmierci adresatki. Pozostało też kilkanaście zdjęć Pileckiego, na kilku są razem sfotografowani. Zob.: R. Maciejklaniec, Wilnianin – najodważniejszy z odważnych…, „Nasz Czas” (Wilno) 2005 nr 17. [13] CAW, teczka: Pilecki Witold, nr 2844 – życiorys (rkps). [14] CAW, teczka: Pilecki Witold, nr 2844 – karta ewidencyjna i lista kwalifikacyjna. Pułk zaczęto tworzyć w lipcu 1920 roku jako Ochotniczy Pułk Jazdy Wielkopolskiej w Poznaniu. Później przemianowano go na 26 Pułk Ułanów Wielkopolskich. Od 1924 roku stacjonował w Baranowiczach. Wchodził w skład Nowogródzkiej Brygady Kawalerii. Zob. szczegóły: K. Riedl, Zarys historii wojennej 26-go pułku Ułanów Wielkopolskich, Warszawa 1929; H. Wielecki, R. Sieradzki, Wojsko Polskie…, s. 109–110. [15] M. Pilecka, Dzieje rodu…, k. 75. [16] M. Pilecka, Dzieje rodu…, k. 89. [17] Tamże. [18] CAW, teczka: Pilecki Witold, nr 2844 – życiorys (rkps). [19] Tamże, k. 92–93. W swoich wspomnieniach Maria Pilecka odnotowała: „W 1926 roku przyjechał Witek ze Święcian i zaczął gospodarzyć, znalazł się wówczas i żywy inwentarz, kilka krów i koni. Można było jeździć i po zakupy do Lidy, i z wizytami do sąsiadów, zapominając powoli o przymusowych pieszych wędrówkach”. Tamże, k. 93. [20] W. Pilecki, wspomnienia…, k. 6. [21] Tamże. Zob.: C. Leżeński, Kwatera 139. Opowieść o marszałku RydzuŚmigłym, t. 1, Lublin 1989, s. 270–271; S. Łuniewska, O rodzinie Rydza-Śmigłego (list do redakcji), „Gazeta Polska” 1995 nr 27. [22] W. Pilecki, wspomnienia…, k. 7. [23] CAW, teczka: Pilecki Witold, nr 2844 – roczne uzupełnienie listy kwalifikacyjnej za rok 1928. [24] Tamże, roczne uzupełnienie listy kwalifikacyjnej za rok 1929. W marcu 1930 roku Pilecki odbył dwudniowe ćwiczenia sprawdzające mobilizację w 26 Pułku Ułanów Wielkopolskich. Tamże, karta ewidencyjna. Można spotkać się także z błędną informacją, zaczerpniętą z Zeszytu Ewidencyjnego SPP, że były to tygodniowe ćwiczenia aplikacyjne oficerów przeprowadzone w styczniu 1930 roku. W.J. Wysocki, Rotmistrz…, s. 22. [25] Informacja uzyskana podczas rozmowy autora z Marią Pilecką 20 kwietnia 1991 roku. Zob. także: E. Radwański, Rormistrz Witold Pilecki – Ostrowią Maz. stoi, „Rzeczpospolita Podchorążacka” 2009 nr 3. [26] CAW, teczka: Pilecki Witold, nr 2844 – roczne uzupełnienie listy kwalifikacyjnej za rok 1931 i 1934. [27] Tamże, opinia Komendy Centrum Wyszkolenia Kawalerii w Grudziądzu.

[28] Tamże, roczne uzupełnienie listy kwalifikacyjnej za rok 1934. [29] W. Budarkiewicz, Wspomnienia…, k. 57. [30] M. Pilecka, Dzieje rodu…, k. 95. Andrzej urodził się 16 stycznia 1932 roku, natomiast Zofia 14 marca 1933 roku. [31] CAW, teczka: Pilecki Witold, KKiMN 98-2873 – wyciąg z życiorysu (maszynopis); M. Pilecka, Dzieje rodu…, k. 94; J. Romanowicz, Czy W. Pilecki zostanie… [32] CAW, teczka: Pilecki Witold, KKiMN 98-2873 – wyciąg z życiorysu (maszynopis). [33] Tamże; W. Pilecki, wspomnienia…, k. 7; M. Pilecka, Dzieje rodu…, k. 94 i 95. Zob. także: J. Olszyna-Wilczyński, Krakusi polscy, [w:] Księga jazdy polskiej, Warszawa 1938, s. 282–286; H. Wielecki, R. Sieradzki, Wojsko Polskie…, s. 38. [34] W. Pilecki, wspomnienia…, k. 7. [35] Tamże. [36] Tamże. [37] Tamże. [38] M. Pilecka, Dzieje rodu…, k. 95–96. [39] ASS MON, Akta sprawy.., t. 5, k. 219, prośba o ułaskawienie napisana przez Pileckiego do prezydenta Bolesława Bieruta 7 maja 1948 roku. [40] Informacja uzyskana podczas rozmowy autora z Marią Pilecką 20 kwietnia 1991 roku. [41] J. Hugo-Bader, Zorza… [42] M. Pilecka, Dzieje rodu…, k. 96. [43] Tamże. [44] CAW, teczka: Pilecki Witold, nr 2844 – roczne uzupełnienie listy kwalifikacyjnej za rok 1934. [45] W. Pilecki, wspomnienia…, k. 7; SPP, Zeszyt Ewidencyjny Witolda Pileckiego. [46] CAW, teczka: Pilecki Witold, nr 2844 – wniosek awansowy dla ppor. rez. Witolda Pileckiego do stopnia porucznika. Dokument zawiera oceny ze wszystkich ćwiczeń, w których uczestniczył Pilecki: przeciętna (14 maja–24 czerwca 1928 roku), dość dobra (1 lipca–11 sierpnia 1929 roku), dobra (6 lipca–8 sierpnia 1931 roku), bardzo dobra (15 sierpnia–24 września 1934 roku). [47] SPP, Zeszyt Ewidencyjny Witolda Pileckiego; W. Pilecki, wspomnienia…, k. 7–8. [48] CAW, teczka: Pilecki Witold, KKiMN 98-2873 – wniosek do Komitetu Krzyża i Medalu Niepodległości. [49] J. Wołoszańska, Rozmowa… [50] Informacja uzyskana podczas rozmowy autora z Andrzejem Pileckim 20 kwietnia 1991 roku. [51] M. Pilecka, Dzieje rodu…, k. 97. [52] Tamże, k. 96.

ROZDZIAŁ IV

Wojna 1939 roku i początki konspiracji w Tajnej Armii Polskiej (1939–1940) W połowie 1939 roku polskie władze wojskowe wydały szereg zarządzeń mobilizacyjnych, spowodowanych przygotowaniami Niemiec hitlerowskich do wojny i koncentracją ich sił nad granicą Polski[1]. Dotyczyło to również 19 Dywizji Piechoty i jej kawalerii dywizyjnej. 26 sierpnia 1939 roku pod dom ppor. rez. Witolda Pileckiego w Sukurczach podjechał autem goniec, zawiadamiając na polecenie mjr. Mieczysława Gawrylkiewicza o mobilizacji i zbliżającej się wojnie. Pilecki natychmiast dosiadł Bajki i udał się do sąsiedniej Krupy, gdzie zorganizował punkt mobilizacyjny. Wkrótce przyjechał tam mjr Gawrylkiewicz i wspólnie zaczęli tworzyć – ze zgłaszających się Krakusów oraz ułanów przydzielonych na podstawie kart mobilizacyjnych – szwadron kawalerii dywizyjnej 19 Dywizji Piechoty. Składał się on z pięciu plutonów liniowych, plutonu karabinów maszynowych oraz plutonu technicznego[2]. 29 sierpnia szwadron w pełnym rynsztunku bojowym opuścił Krupę. Po drodze Pilecki pożegnał się z najbliższymi oraz znajomymi, a także udał się na miejscowy cmentarz, aby chwilę pomodlić się przy grobach rodziców. Żona i siostra, stojące na progu krupskiej szkoły, jeszcze długo za nim machały. Wkrótce do wojska powołano również jego młodszego brata Jerzego oraz szwagra Tadeusza Gieca[3]. Szwadron w kolumnie marszowej dotarł do oddalonej o kilka kilometrów Lidy, gdzie wieczorem ułani wraz z końmi i sprzętem zostali załadowani do wagonów. Wkrótce pociąg odjechał w kierunku Warszawy, którą minął i zatrzymał się dopiero w Sochaczewie. Rankiem 31 sierpnia szwadron ruszył w kierunku Tomaszowa Mazowieckiego[4]. W pierwszym dniu wojny – w drodze – ułani zestrzelili niemiecki samolot „trzymotorowy, nieopancerzony, starego systemu, który zanadto obniżył swój lot”[5]. W momencie wybuchu wojny 19 Dywizja Piechoty kończyła wyładowanie w rejonie Łowicza. Podlegała ona gen. Józefowi Kwaciszewskiemu i wchodziła w skład odwodowej armii „Prusy”[6]. 1 września dowódca armii „Prusy”, gen. Stefan DąbBiernacki, wydał rozkaz przesunięcia się w kierunku na Tomaszów Mazowiecki i Piotrków. Wyznaczony rejon dywizja osiągnęła 4 września, grupując się w lesie na północny zachód od Piotrkowa[7]. W tym kierunku zmierzał także szwadron ułanów lidzkich, po drodze przeżywając grozę bombardowań i ostrzeliwań przez wrogie samoloty, co na szczęście nie pociągnęło za sobą śmiertelnych ofiar. Ostatecznie 4 września szwadron – po przejeździe przez Piotrków – dotarł na miejsce[8]. Wtedy już nieprzyjacielskie lotnictwo rozpoczęło na tym obszarze silne naloty bombowe: „W naszym szwadronie – napisał Pilecki – mieliśmy kilku zabitych i rannych”[9].

Natarcie niemieckiej jednostki pancernej zmusiło 19 Dywizję Piechoty do wycofywania się w kierunku na Tomaszów Mazowiecki. Jako ostatnia posuwała się kawaleria, która została rozbita przez czołgi niemieckie pod Wolborzem w nocy z 4 na 5 września. Zginęła wówczas Bajka, na której Pilecki wyruszył na wojnę[10]. Tymczasem 5 września gen. Kwaciszewski dostał się do niewoli, a następnego dnia jego dywizja uległa druzgocącej przewadze wroga i przestała mieć wartość bojową[11]. Pilecki zebrał sześćdziesięciu trzech ocalałych ułanów[12]. 5 września oddział przemaszerował przez Tomaszów Mazowiecki, aby następnie skierować się na Warszawę. Do stolicy dotarł w nocy z 6 na 7 września. Przez dwa dni próbował zorganizować obronę Wisły[13]. 9 września zrezygnował i przeszedł na drugi brzeg rzeki, by przez Mrozy i Rudkę udać się do Siedlec i Łukowa. Później Pilecki udał się ze swoimi ułanami do Radzynia i poprzez Parczew dotarł z nimi 13 września do Włodawy, gdzie pod dowództwem gen. Wacława Piekarskiego formowała się na nowo 41 Dywizja Piechoty, rozbita w poprzednich walkach, które toczono z niemieckim wojskiem podczas wycofywania się znad Bugu[14]. W tym dniu ppor. Pilecki spotkał mjr. Mandzenko, który polecił mu zorganizować kawalerię dywizyjną 41 Dywizji Piechoty. Po trzech dniach oddział Pileckiego liczył stu sześćdziesięciu kawalerzystów, by następnie powiększyć się 15 września o około trzydziestu ułanów, którzy przybyli do Włodawy pod dowództwem mjr. Jana Włodarkiewicza[15]. Był to znajomy Pileckiego sprzed wojny, któremu nazajutrz – po uzgodnieniu z mjr. Mandzenko – przekazał dowództwo nad odtworzoną jednostką. Pilecki został zastępcą dowódcy i dowódcą drugiego plutonu[16]. Przez kilka dni prowadzono wyczerpujące i niebezpieczne działania na rzecz 41 dywizji – polegające przede wszystkim na rozpoznawaniu sił nieprzyjaciela. Po jej rozbiciu około 20 września pod Chełmem kawaleria dywizyjna została osamotniona[17]. Początkowo miała skierować się na Użhorod, aby przejść granicę i udać się na Węgry[18]. Wkrótce jednak Pilecki i pozostali oficerowie podjęli decyzję, że nie opuszczą granic Polski. Oddział zawrócił i 21 września dotarł do Goraja, aby później w Persepie połączyć się na krótko z rozbitkami z różnych formacji, których zebrał mjr Józef Sienkiewicz[19]. W Persepie do oddziału dołączył pchor. Remigiusz Niewiarowski, którego los zetknął ponownie z Pileckim w KL Auschwitz.

Ppor. rez. Witold Pilecki ok. 1939 r. i oficer rezerwy Tomasz Serafiński, pod którego nazwiskiem Pilecki ukrywał się w Warszawie i był więziony w KL Auschwitz.

Po przekroczeniu lasów lubartowskich w jednym z majątków, którego właścicielami byli Żółtowscy, Pilecki spotkał Zofię Kossak-Szczucką. Rozmowa z pisarką trwała jednak krótko, ponieważ szwadron musiał uchodzić przed nadjeżdżającą kolumną zmotoryzowanych wojsk niemieckich[20]. Kiedy szwadron dotarł do lasów nad Wieprzem, z oddali słychać było odgłosy bitwy pod Kockiem, które ucichły dopiero 6 października. Po tej ostatniej bitwie kampanii wrześniowej Pilecki do 17 października nie składał broni, wraz z niektórymi kawalerzystami działając jako oddział partyzancki. W czasie walk jego ułani zniszczyli ogółem siedem czołgów niemieckich oraz dwa samoloty podczas szarży na prowizoryczne lotnisko nieprzyjaciela[21]. Ostatecznie oddział ten na jego rozkaz został rozwiązany. Wcześniej opuściła go znaczna część ułanów, a pod Mordami większość oficerów, którzy wyznaczyli sobie miejsce ponownego spotkania w mieszkaniu matki mjr. Włodarkiewicza w Warszawie[22]. W swoich wspomnieniach Witold Pilecki napisał: „W lasach dobiega nas wieść, że Warszawa i Modlin są już zajęte przez Niemców. Oficerowie oddziału decydują, że dalszy pobyt w lasach jest mniej korzystny dla sprawy niż walka innego rodzaju z najeźdźcą. Ponieważ rozkazu demobilizacji nie było, więc wszyscy są wojskowi,

muszą tylko z konieczności zmienić mundur na cywilne ubranie”[23]. Wkrótce Pilecki sam wykonał wspólnie podjętą decyzję. Najpierw jednak posuwając się wzdłuż Bugu wraz z ppor. Jerzym Lechowiczem, dotarł do stacji kolejowej w Treblince: „Z okien stacji padały snopy światła. Przez okna widać było żandarmów niemieckich grających w karty, szczęk podków o asfalt zdenerwował wreszcie żandarmów, jeden z nich wyszedł sądząc, że tak bezczelnie mogą jeździć tylko chyba ich własne oddziały. W chwili gdy wyszedł, snop światła padał z okien już na tyły końskie. Żandarm w milczeniu zawrócił z powrotem”[24]. Nim dotarli do Treblinki, Pilecki myślał o przekroczeniu Bugu i skierowaniu się do Sukurcz. Okazało się to jednak niemożliwe ze względu na silnie strzeżoną granicę niemiecko-sowiecką, która w znacznej części została ustalona przez okupantów na tej rzece[25]. Ostatecznie 17 października, po uprzedniej zamianie mundurów na cywilne ubrania i zostawieniu koni na przechowanie w Treblince, Pilecki wraz z Lechowiczem dotarł do swoich teściów w Ostrowi Mazowieckiej. Po kilkudniowym odpoczynku ich drogi się rozeszły. Lechowicz podjął decyzję o samotnym przedzieraniu się do Wilna, natomiast Pilecki spędził jeszcze kilkanaście dni w domu Ostrowskich. Teściowie nie mieli żadnych wiadomości o Marii i wnukach pozostałych w Sukurczach[26]. 1 listopada Pilecki udał się na rowerze do Warszawy[27]. W tym czasie jego żona Maria, chcąc uniknąć ciągłych rewizji i prześladowań ze strony władz sowieckich, opuściła wraz z dziećmi sukurczański dwór i ukryła się w Krupie. Schronienie znalazła u przyjaźnie do niej nastawionych mieszkańców. Nadal pracowała też jako nauczycielka[28]. Zimą 1940 roku ostrzeżono ją, że znajduje się na liście osób, które Narodnyj Komisariat Wnutriennych Dieł (NKWD) zamierza wywieźć na Syberię. Wobec takiej groźby opuściła Krupę i udała się z dziećmi do siostry w Wołkowysku. Stamtąd rodzina ruszyła w kierunku granicy sowiecko-niemieckiej. Po różnych niebezpiecznych perypetiach 7 kwietnia udało jej się ją szczęśliwie przekroczyć. Do Ostrowi Mazowieckiej zostało tylko siedem kilometrów. Od rodziców Maria Pilecka dowiedziała się, że jej mąż przebywa w Warszawie[29]. Witold Pilecki posługiwał się wtedy nazwiskiem Tomasza Serafińskiego, oficera rezerwy ukrywającego się po kapitulacji stolicy w mieszkaniu znajomej lekarki Heleny Pawłowskiej. Serafiński zostawił tam dowód osobisty i kartę pracy. Później w tym mieszkaniu schronienie znalazł Pilecki, który dowód osobisty z wklejoną swoją fotografią przedstawił władzom niemieckim, otrzymując na powyższe nazwisko potrzebne mu dokumenty[30]. Mjr Włodarkiewicz przybył do Warszawy w połowie października 1939 roku i zamieszkał na Mokotowie, w willi należącej do jego matki. Pierwsze kontakty konspiracyjne nawiązał między innymi z mjr. Zygmuntem Bohdanowskim (ps. Bohdan, Bończa), rtm. rez. adwokatem Jerzym de Virion, por. Eugeniuszem

Zaturskim i ppor. lotnictwa Jerzym Maringe[31]. Wkrótce skontaktowali się z nim Witold Pilecki i inni oficerowie z rozwiązanego oddziału konnego, w którym walczyli pod jego dowództwem. Postanowiono założyć tajną organizację wojskową o wyraźnym obliczu chrześcijańsko-narodowym, ale nienawiązującą do żadnej z grup politycznych z przedwojennej Polski. Pilecki zaproponował dla niej nazwę: Tajna Armia Polska, w skrócie – TAP[32]. Jedno z pierwszych zebrań konspiracyjnych odbyło się 9 listopada na Żoliborzu przy al. Wojska Polskiego 40/7, w mieszkaniu Eleonory Ostrowskiej, szwagierki Pileckiego[33]. Jej mąż Edward, por. rez. 5 Pułku Ułanów Zasławskich, przebywał wtedy w niewoli niemieckiej[34]. Spotkali się wówczas mjr Jan Włodarkiewicz, ppor. Witold Pilecki, ppor. Jerzy Maringe, inż. Jerzy Skoczyński oraz Jan i Stanisław Dangelowie[35]. Zgodnie z ustaleniami inicjatywę w dalszym powiększeniu szeregów TAP podjęły organizacja młodzieżowa kierowana przez Jana Dangla, słuchacza Szkoły Głównej Handlowej, oraz grupa oficerów i działaczy społecznych niezrzeszonych w żadnej przedwojennej partii[36]. Spośród tych ostatnich z TAP od początku współpracowali między innymi: Stefan Bielecki, inż. Witold Maringe oraz jego bratanek Stanisław, a także znany ginekolog kpt. rez. dr Władysław Dering, który w swoich wspomnieniach napisał: „Mjr Włodarkiewicz miał polecone zorganizować jednostkę wojskową do pracy podziemnej. Zaproponował mi wejście do organizacji i wyznaczył na lekarza tej jednostki. Mieszkanie moje przy ul. Mokotowskiej 15 i wszystkie zasoby pieniężne oddałem do dyspozycji Włodarkiewicza, który chwilowo zamieszkał u mnie. Przez szereg najbliższych miesięcy mieszkanie moje wydawało się najlepszym miejscem na kwaterę główną organizacji, która odtąd była znana jako TAP […]. Szefem organizacji był mjr Jan Włodarkiewicz. Szefem sztabu Witold Pilecki. Z obu łączyły mnie bliskie więzi przyjaźni od czasów wojny bolszewickiej”[37]. 10 listopada 1939 roku organizatorzy TAP złożyli uroczystą przysięgę w jednej z kaplic warszawskiego kościoła garnizonowego przy ul. Długiej 15. Przysięgę przyjmował ksiądz Jan Zieja. Następnego dnia wybrali w sposób demokratyczny kierownictwo i podjęli decyzję o kierunkach dalszej działalności. W wyniku głosowania funkcję zastępcy mjr. Włodarkiewicza powierzono Janowi Danglowi, natomiast Witold Pilecki objął początkowo obowiązki szefa sztabu, a później głównego inspektora TAP[38]. TAP później weszła w skład Związku Walki Zbrojnej (ZWZ), przemianowanego w 1942 roku na Armię Krajową (AK)[39]: „Jej efekty wycenione zostały w raporcie dla Sikorskiego na około dwunastu tysięcy oficerów, podoficerów i żołnierzy. […] Organizacja zgromadziła w Warszawie sto kilkanaście sztuk karabinów i pistoletów dostarczanych przeważnie z Kieleckiego przez przedwojennego przyjaciela Włodarkiewicza, słynnego partyzanta mjr. Henryka Hubala-Dobrzańskiego”[40]. Szeregi TAP szczególnie powiększyły się w listopadzie i grudniu 1939 roku. W tym okresie rozpoczęto także tworzenie struktur poza stolicą, między innymi

w województwach: lubelskim, kieleckim i warszawskim[41]. Pilecki wysłał wówczas na wileński adres siostry Wandy kartkę pocztową, na której napisał: „Od czasu, gdy wyjechałem od was, zmieniłem cztery razy konia; popręgi zafarbowały się. Ostatnio założyliśmy «spółkę handlową», przystąpił do niej też wasz znajomy W.S.”[42]. Z tej krótkiej informacji wynikało, że w czasie kampanii wrześniowej Pilecki musiał czterokrotnie zmienić konie, ponieważ padały one od kul. „Spółka handlowa” oznaczała natomiast TAP, w której aktywnie działał również ppłk inż. Władysław Surmacki, mąż Zofii Szukiewiczówny z sąsiadującego z Sukurczami majątku Krupa. Mieszkał on wówczas w Warszawie pod własnym nazwiskiem[43]. Pilecki początkowo działał na Woli, gdzie utworzył zawiązki trzech plutonów TAP, które z czasem rozrosły się do kompanii. Przetrwały one do wybuchu powstania warszawskiego. Na Żoliborzu zorganizował dwie kompanie, po czym skupił się na Mokotowie, Ochocie, Śródmieściu i Pradze, gdzie z jego inicjatywy powstały zawiązki dwóch batalionów[44]. W maju 1940 roku nowym szefem sztabu TAP został Władysław Surmacki, natomiast Pilecki przeszedł do inspektoratu tej organizacji, który utworzył jako główny inspektor wraz ze Stefanem Bieleckim i Janem Danglem[45]. Witold Pilecki sam o sobie napisał, że: „Chcąc związać możliwie większą ilość dobrych Polaków nie chciał wprowadzać do pracy jakichkolwiek momentów, które by ich różniły. Podchodził do ludzi apartyjnie i wiązał na płaszczyźnie tylko żołnierskiej tłumacząc, że interesy partyjne należy zostawić na czas po zdobyciu niepodległości. Takie podejście umożliwiło związanie wielu ludzi, którzy mieli na myśli przede wszystkim wolność Polski”[46]. W konspiracji Pilecki posługiwał się pseudonimem „Witold” i „Pan w kratkę”[47]. Korzystał z kilku lokali. Jednym z nich było wspomniane mieszkanie Eleonory Ostrowskiej. Kiedy ją odwiedzał, zawsze mówił o nieuchronnej klęsce wojsk niemieckich. Nigdy nie dążył do posiadania władzy, czy też uznania za swoją pracę niepodległościową, którą uważał za zwykłą powinność Polaka-żołnierza[48]. „Z łatwością się mobilizował i pokonywał trudności – opowiadała szwagierka – szybko oceniał sytuację, działał zdecydowanie z wielkim spokojem i odwagą”[49].

Eleonora Ostrowska, łączniczka Witolda Pileckiego. Warszawa 1944 r.

Kierowniczką konspiracyjnego sekretariatu TAP była Janina Dal TrozzoPieńkowska, która w swoich zapiskach odnotowała: „Wszystko, co robił, robił dokładnie, porządnie, wszystko było wypracowane do najdrobniejszego szczegółu”[50]. Mjr Włodarkiewicz zajmował się głównie pionem politycznym, który w organizacji TAP tworzyła grupa Znak. Wydawano także pismo o tej nazwie, którego mjr Włodarkiewicz był współredaktorem i wydawcą. Pileckiemu powierzył dział wojskowy, mówiąc, że wierzy mu więcej niż sobie[51]. W połowie czerwca 1940 roku Znak liczył kilkudziesięciu czynnych członków oraz kilkuset sympatyków. Należał do nich między innymi Makary Sieradzki[52], zaprzysiężony na członka TAP przez Pileckiego[53]. Szczególną aktywność w tej organizacji wykazał także sam Pilecki, który dodatkowo jeszcze zaangażował się w kolportaż prasy podziemnej poprzez utworzenie jej punktu rozdzielczego

w sklepie spożywczym Szczepana Rzeczkowskiego przy ul. Żelaznej w Warszawie[54]. Oddanie się bez reszty pracy konspiracyjnej nie pozwalało mu połączyć się na stałe z żoną i dziećmi, przybyłymi do Ostrowi Mazowieckiej wiosną 1940 roku. Niemniej Maria Pilecka często odwiedzała bratową. W jej mieszkaniu spotykała się zaś z mężem, przywożąc czasami dzieci, które bardzo tęskniły za ojcem[55].

Witold Pilecki z Markiem, synem Eleonory Ostrowskiej, ok. 1940 r.

Żywiołowy rozwój TAP i brak doświadczenia jej członków w pracy konspiracyjnej ułatwił hitlerowcom dokonanie kilkunastu aresztowań. Rozpoczęły się one już w pierwszych miesiącach 1940 roku. W maju na Słowacji zatrzymano Jerzego de Virion, który posługiwał się przybranym nazwiskiem Jerzy Hlebowicz. Wraz z czterema ochotnikami miał on przedostać się przez Węgry do formujących się we Francji oddziałów WP. 30 sierpnia 1940 roku został osadzony w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu[56].

Na początku lipca aresztowano dr. Władysława Deringa, który w TAP pełnił funkcję szefa służby zdrowia: „3 lipca 1940 r. o godz. 4.00 nad ranem zjawiło się u mnie gestapo i przeprowadziło ścisłą rewizję, nie znajdując niczego obciążającego. Zostałem jednak zabrany do siedziby gestapo przy al. Szucha. Przy przesłuchaniu, choć bolesnym, ale ku wielkiej radości zorientowałem się, że nie wiedzą nic o TAP, a łączą mnie z jakąś organizacją ZPN [Związek Powstańców Narodowych – dr Chorzewski]. Na twierdzenie gestapowca, że jestem członkiem owego ZPN – zaprzeczyłem, wyjaśniając, że ZPN to Związek Piłki Nożnej, którego członkiem nigdy nie byłem. Za taką «bezczelną» odpowiedź zostałem pobity do krwi i wyplułem dwa zęby”[57]. Miesiąc później gestapo ujęło szefa TAP, ppłk. inż. Władysława Surmackiego, który wraz z dr. Deringiem 15 sierpnia został przewieziony do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu[58]. Mjr Włodarkiewicz początkowo nie był zwolennikiem włączenia TAP do ZWZ, którym kierował płk Stefan Rowecki (ps. Grot). Uważał, że jego organizacja powinna działać samodzielnie, ponieważ nawiązała łączność z polskim rządem we Francji i sztabem naczelnego wodza gen. Władysława Sikorskiego, a ponadto powstała wcześniej i była lepiej rozbudowana[59]. Innego zdania był Pilecki, który już wiosną 1940 roku wraz ze Stefanem Miłkowskim (ps. Jeż) nawiązał kontakt z kierownictwem ZWZ. Nie tylko dążył on do wcielenia TAP w jego szeregi, lecz także sprzeciwiał się ogłoszeniu deklaracji ideowo-politycznej, którą opracował major. Sądził, że może ona rozbić spójność działania i spowodować rozłam wśród członków mających różne poglądy polityczne. Być może wzajemne urazy sprawiły, że Włodarkiewicz podjął decyzję o wysłaniu Pileckiego poza Warszawę[60]. Aresztowanie dwóch osób z kierownictwa TAP spowodowało, że w końcu sierpnia 1940 roku mjr Włodarkiewicz musiał zwołać naradę sztabu. W wyniku przeprowadzonej rozmowy powierzył on funkcję szefa sztabu ppłk. Tadeuszowi Kurcjuszowi (ps. Fischer). Wówczas zapadła także decyzja, aby Pilecki dostał się do obozu oświęcimskiego, założonego przez hitlerowców w przedwojennych koszarach WP, ustalił możliwość uwolnienia osadzonych tam więźniów, a także utworzył konspiracyjną organizację wojskową wewnątrz obozu i przesyłał dane o zbrodniach popełnianych przez SS[61]. Pilecki wspominał: „Wyjaśniam, że do tego kroku nakłonił mnie mjr Włodarkiewicz Jan przez oświadczenie mi, że wymienił on moje nazwisko przed płk. Roweckim ps. Grot, który był wówczas głównym komendantem ZWZ, jako człowieka, który zdecydowałby się wejść do pierwszego z brzegu obozu i zorganizować tam pracę konspiracyjną”[62]. A zatem decyzja ta była niejako wymuszona przez mjr Włodarkiewicza, który na początku sierpnia 1940 roku powiedział Pileckiemu: „No, spotkał ciebie zaszczyt, twoje nazwisko wymieniłem u «Grota» jako jedynego oficera, który tego dokona”[63].

W mieszkaniu Włodarkiewiczów w Warszawie ok. 1939/1940 r. Od lewej: Witold Pilecki, Jadwiga Włodarkiewiczowa i jej syn Józef (brat Jana).

Początkowo Pilecki wahał się z wykonaniem powierzonego mu zadania i nie pozwolił dać się ująć podczas dużej obławy w Warszawie w pierwszej połowie sierpnia tego roku[64]. Wtedy major rzucił: „Ot, widzisz, nie skorzystałeś z takiej dobrej okazji dostania się w «niewinny» sposób do obozu. Nie miałbyś sprawy, nic by ci nie mogli zarzucić”[65]. Ta uwaga spowodowała, że Pilecki skorzystał z drugiej okazji – 19 września 1940 roku[66]. Decydując się na wykonanie powyższego rozkazu, Pilecki przekazał swoje obowiązki i dotychczas prowadzone sprawy w TAP Stefanowi Bieleckiemu. Wkrótce z komórki wywiadu TAP otrzymał pełny zestaw informacji o metodach stosowanych przez Niemców wobec aresztowanych i więzionych Polaków. Tak przygotowany czekał na odpowiednią okazję[67]. Awans na porucznika ze starszeństwem z 11 listopada 1941 roku[68], kiedy Pilecki przebywał już za drutami KL Auschwitz, jest jeszcze jednym z dowodów na to, że gen. Stefan Rowecki wiedział o jego dobrowolnym pójściu do obozu i krok ten w pełni aprobował, gdyż pragmatyka służbowa ZWZ nie przewidywała awansowania i odznaczania więźniów[69]. Wymowne jest również stwierdzenie Pileckiego w jego powojennym raporcie na temat tajnej działalności wojskowej w KL Auschwitz: „[…] w Warszawie awansowano mnie. Za montowanie TAP-u. […] Za przekreślenie ambicji własnych i z chwilą obejrzenia upoważnienia gen. Sikorskiego, za dążenie do podporządkowania wszystkich oddziałów ZWZ-owi, co było pierwszym powodem niezgody z 82 [mjr Jan Włodarkiewicz – A.C.], a kto wie może powodem, dlaczego znalazłem się poza Warszawą”[70].

W świetle powyższych rozważań nie znajduje potwierdzenia ustalenie, z jakim można spotkać się w wielu opracowaniach[71], że Pilecki był wyłącznym pomysłodawcą tej akcji i uporczywie dążył do uzyskania na nią przyzwolenia od przełożonych. Niemniej nie można odmówić mu odwagi i determinacji w działaniu, a podjęcie się przez niego wykonania tak niebezpiecznego zadania budzi dzisiaj szacunek i uznanie dla jego postawy.

Przypisy .

[1] W. Iwanowski, Wysiłek zbrojny narodu polskiego w czasie drugiej wojny światowej. Kampania wrześniowa 1939, t. 1, Warszawa 1961, s. 135. [2] Tamże. Zob. także: J. Hugo-Bader, Zorza… . [3] M. Pilecka, Dzieje rodu…, k. 97. [4] W. Pilecki, wspomnienia…, k. 8. [5] Tamże. [6] W. Iwanowski, Wysiłek…, s. 253–254. [7] Tamże, s. 255, 259 i 261; L. Głowacki, Obrona Warszawy i Modlina 1939, Warszawa 1985. [8] W. Pilecki, wspomnienia…, k. 8–9. Zob. także: L. Moczulski, Wojna polska. Rozgrywka dyplomatyczna w przededniu wojny i działania obronne we wrześniu–październiku 1939, Poznań 1972, s. 293–294 i 297. [9] W. Pilecki, wspomnienia…, k. 9. [10] Tamże. Zob.: J. Kirchmayer, Kampania wrześniowa, Warszawa 1946, s. 106. [11] W. Iwanowski, Wysiłek…, s. 267; J. Wróblewski, Armia „Prusy”, Warszawa 1986, s. 121–123. [12] Tamże, k. 9–10. [13] W. Pilecki, wspomnienia…, k. 10. [14] Tamże. Zob. także: L. Głowacki, Działania wojenne na Lubelszczyźnie w roku 1939, Lublin 1976, s. 143. [15] Ppłk Jan Henryk Włodarkiewicz (1900–1942) – komendant TAP, a następnie „Wachlarza”. Zmarł w niewyjaśnionych okolicznościach we Lwowie. Zob.: A.K. Kunert, Słownik biograficzny…, t. 1, s. 161–162; C. Chlebowski, Wachlarz. Monografia wydzielonej organizacji dywersyjnej Armii Krajowej wrzesień 1941– marzec 1943, Warszawa 1990, s. 42–45. [16] SPP, Zeszyt Ewidencyjny Witolda Pileckiego. [17] W. Pilecki, wspomnienia…, k. 11. Ostatecznie 41 Dywizja Piechoty złożyła broń 27 września 1939 roku. Zob. szczegóły: T. Jurga, W. Karbowski, Armia „Modlin” 1939, Warszawa 1987, s. 422–424. [18] W. Pilecki, wspomnienia…, k. 11. [19] Tamże, k. 11–12. Ludwik Głowacki twierdzi, że mjr Sienkiewicz był dowódcą improwizowanej kawalerii 41 Rezerwowej Dywizji Piechoty. Zob. także: L. Głowacki, Działania wojenne…, s. 284; W.J. Wysocki, Rotmistrz…, s. 31 i 203.

[20] W. Pilecki, wspomnienia…, k. 12. [21] ASS MON. Akta sprawy…, t. 5, k. 219 i 220, prośba o ułaskawienie napisana przez Pileckiego do prezydenta Bolesława Bieruta 7 maja 1948 roku. Zob.: W. Pilecki, wspomnienia…, k. 13 [22] W. Pilecki, wspomnienia…, k. 13. Matka mjr. Włodarkiewicza, Jadwiga Maria Trąmpczyńska, tłumaczka i autorka utworów religijnych, mieszkała w willi przy ul. Idzikowskiego 11. Została rozstrzelana 30 września 1943 roku. A.K. Kunert, Słownik biograficzny…, t. 1, s. 161 (biogram Włodarkiewicza Jana Henryka) [23] W. Pilecki, wspomnienia…, k. 13. [24] Tamże. [25] Tamże; W.J. Wysocki, Rotmistrz…, s. 32. [26] W. Pilecki, wspomnienia…, k. 13–14. Pilecki jednoznacznie stwierdza, że przybył w ubraniu cywilnym, natomiast legenda rodzinna głosi, że wrócił na koniu w pełnym umundurowaniu. Zob.: E. Ostrowska, Rozmowa o Witoldzie Pileckim, „Baza” 1989 nr 67; W.J. Wysocki, Rotmistrz…, s. 32. [27] W. Pilecki, wspomnienia…, k. 44. Pilecki nie pisze nic o tym, że w drodze do Warszawy spotkał uzbrojonego Niemca, którego był zmuszony zastrzelić. Takie zdarzenie opisała jego szwagierka Eleonora Ostrowska. Zob.: E. Ostrowska, Rozmowa… ; W.J. Wysocki, Rotmistrz…, s. 33. [28] J. Hugo-Bader, Zorza… . [29] Informacje uzyskane w rozmowie autora z Marią i Andrzejem Pileckimi 20 kwietnia 1991 roku. Zob. także: W.J. Wysocki, Rotmistrz…, s. 32–33. [30] APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 125, k. 177–178, relacja Ludmiły Serafińskiej; Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 46, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku. [31] Zob. także: K. Malinowski, Tajna Armia Polska – Konfederacja Zbrojna 1939– 1941, Biblioteka Historyczna 1990, s. 2. [32] W. Pilecki, wspomnienia…, k. 14. Na temat działalności i przeobrażeń tej organizacji Kazimierz Malinowski napisał – oprócz pracy wspomnianej w poprzednim przypisie – monografię: Tajna Armia Polska. Znak. Konfederacja Zbrojna. Zarys genezy, organizacji i działalności, Warszawa 1986. [33] Eleonora Ostrowska (ur. w 1909 roku) – łączniczka TAP i ZWZ/AK, uczestniczka powstania warszawskiego (ps. Ryta, Nora). [34] K. Malinowski, Tajna Armia Polska – Konfederacja…, s. 9. [35] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 179, k. 2–3, wspomnienia Eleonory Ostrowskiej. [36] K. Malinowski, Tajna Armia Polska – Konfederacja…, s. 2–3. Zob.: K. Malinowski, Tajna Armia Polska. Znak…, s. 26–28; J. Ptakowski, Oświęcim bez cenzury…, s. 63. [37] W. Dering, wspomnienia…, k. 1. [38] SPP, Zeszyt Ewidencyjny W. Pileckiego; K. Malinowski, Tajna Armia Polska.

Znak…, s. 29. Ksiądz Jan Zieja zmarł w Warszawie 19 października 1991 roku. Zob.: W. Parfijewicz, Spotkanie po latach (list do redakcji), „Tygodnik Powszechny” 1992 nr 43. [39] Wcielenie TAP do ZWZ – poprzedzone wcześniejszym wstąpieniem do Konfederacji Zbrojnej – nastąpiło na przełomie 1941 i 1942 roku. Zob. szczegóły: K. Malinowski, Tajna Armia Polska. Znak…, s. 151–158; G. Mazur, Tajna Armia Polska, „Kierunki” 1987 nr 2; W.J. Wysocki, Rotmistrz…, s. 36–37. [40] J. Nowak (Z. Jeziorański), Kurier z Warszawy, Warszawa-Kraków 1989, s. 37– 38. Na mniej więcej dwanaście tysięcy stan liczebny TAP szacują także: K. Malinowski, Tajna Armia Polska. Znak…, s. 46; J. Ptakowski, Oświęcim bez cenzury…, s. 63. [41] K. Malinowski, Tajna Armia Polska – Konfederacja…, s. 5–6. [42] M. Pilecka, Dzieje rodu…, k. 104. [43] Tamże, k. 93 i 104; J. Ptakowski, Oświęcim bez cenzury…, s. 163; A.K. Kunert, Słownik biograficzny…, t. 2, s. 170. [44] W. Pilecki, wspomnienia…, k. 14. [45] Tamże. Pilecki pełnił również przez pewien czas obowiązki szefa Oddziału I (organizacyjno-mobilizacyjnego) oraz zajmował się uzbrojeniem w Oddziale IV (zaopatrzenie i służby specjalne). K. Malinowski, Tajna Armia Polska. Znak…, s. 34–35. [46] W. Pilecki, wspomnienia…, k. 15. [47] E. Ostrowska, Wspomnienia, „Czas” (Kanada) z 18 sierpnia 1984 roku. [48] ASS MON. Akta sprawy…, t. 1, k. 96, zeznanie w śledztwie Witolda Pileckiego z 26 czerwca 1947 roku; tamże, t. 2, k. 189, zeznanie M. Sieradzkiego z 5 lipca 1947 roku. [49] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 179, k.147, wspomnienia Eleonory Ostrowskiej. [50] Cyt. za: W.J. Wysocki, Rotmistrz…, s. 39. [51] Zob.: W. Pilecki, wspomnienia…, k. 14; K. Malinowski, Tajna Armia Polska. Znak…, s. 72. [52] K. Malinowski, Tajna Armia Polska. Znak…, s. 67. [53] ASS MON. Akta sprawy…, t. 2, k. 189, zeznanie w śledztwie Makarego Sieradzkiego z 5 lipca 1947 roku. [54] K. Malinowski, Tajna Armia Polska. Znak…, s. 85. [55] Informacja uzyskana w rozmowie autora z Marią i Andrzejem Pileckimi 20 kwietnia 1991 roku. [56] Zob.: K. Malinowski, Tajna Armia Polska. Znak…, s. 87; J. Garliński, Oświęcim walczący, Warszawa 1992, s. 36–37; D. Czech, Kalendarz wydarzeń w KL Auschwitz, Oświęcim 1992, s. 28. [57] W. Dering, wspomnienia…, k. 1. [58] Tamże, k. 2–3.

[59] W. Pilecki, wspomnienia…, k. 14; Jan Nowak (Zdzisław Jeziorański), Kurier…, s. 37–38. [60] W. Pilecki, wspomnienia…, k. 14–15. [61] K. Malinowski, Tajna Armia Polska. Znak…, s. 100. [62] ASS MON. Akta sprawy…, t. 1, k. 74, zeznanie w śledztwie Witolda Pileckiego z 18 czerwca 1947 roku. [63] W. Pilecki, wspomnienia…, k. 15. [64] 15 sierpnia 1940 roku do KL Auschwitz przywieziono pierwszy transport więźniów z Warszawy, w którym było pięciuset trzynastu więźniów osadzonych poprzednio w więzieniu na Pawiaku oraz tysiąc stu pięćdziesięciu trzech więźniów schwytanych w łapankach ulicznych. D. Czech, Kalendarz…, s. 26–27; H. Kubica, Pierwszy transport z Warszawy, „Comité International ď Auschwitz. Biuletyn Informacyjny” 1978 nr 10. [65] W. Pilecki, wspomnienia…, k. 15. [66] Tamże. [67] K. Malinowski, Tajna Armia Polska. Znak…, s. 101. [68] SPP, Zeszyt Ewidencyjny Witolda Pileckiego. [69] Nie ma dowodów na to – jak twierdzą niektórzy autorzy – że zamiar Pileckiego wówczas znany był także płk. Tadeuszowi Pełczyńskiemu. On sam tego nie potwierdził. Zob.: E. Ciesielski, Wspomnienia…, s. 67; T. Pełczyński, Terror i opór, „Tydzień Polski” (Londyn) 1965 nr 29; J. Ptakowski, Oświęcim bez cenzury…, s. 48; W.J. Wysocki, Rotmistrz…, s. 41. [70] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 44, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku. [71] J. Garliński, Oświęcim…, s. 30; K. Malinowski, Tajna Armia Polska. Znak…, s. 101; J. Śląski, Polska…, 5214; W. Budarkiewicz, Wspomnienia…, s. 59.

ROZDZIAŁ V

Początki konspiracji wojskowej w KL Auschwitz (1940–1943) Witold Pilecki na krótko przez śmiercią tak opisał przejaw swego niezwykłego poświęcenia i bohaterstwa: „Z chwilą ujawnienia przez płk. Roweckiego [gen. „Grot” – A.C.] upoważnienia gen. Sikorskiego do scalenia przez niego […] oddziałów, decyduję się sam i zmuszam do tego mego szefa – mjr. Włodarkiewicza – do przekreślenia własnych ambicji i do podporządkowania generałowi Grotowi. […] W wyniku odprawy u gen. Grota, potrzeby wzniecenia pracy konspiracyjnej w obozach koncentracyjnych i wysunięciu mojej kandydatury przez mjr. Włodarkiewicza, decyduję się na to zadanie, otrzymuję rozkaz i dołączam do drugiej łapanki warszawskiej 19/IX 40. W ten sposób znalazłem się w Oświęcimiu”[1]. Okazja nadarzyła się 19 września 1940 roku, kiedy to we wczesnych godzinach rannych nastąpiła olbrzymia obława, która objęła Żoliborz, Grochów, kolonie Staszica i Lubeckiego oraz domy przy ul. Grójeckiej. Hitlerowcy otaczali budynki i zatrzymywali znajdujących się w mieszkaniach mężczyzn w wieku od osiemnastu do czterdziestu pięciu lat[2]. Akcja ta była wymierzona przeciwko skupiskom inteligencji polskiej w tych dzielnicach[3]. Wtargnęli również do mieszkania przy al. Wojska Polskiego 40. Tak wspomina to Eleonora Ostrowska: „Wcześnie rano 19 września 1940 roku Witold był w moim mieszkaniu (wyjaśniam, że w dotychczasowych opisach Witold ze względów konspiracyjnych nie podawał mojego adresu, skąd go zabrano). Dozorca Jan Kiliański, zaprzysiężony żołnierz TAP, przyszedł do mnie i oznajmił, że jesteśmy otoczeni przez mundurowych Niemców, którzy z każdego domu wyprowadzają mężczyzn i ładują na samochody. […] Pan Jan, mówiąc to, podał Witoldowi dwie możliwości uniknięcia branki: ucieczkę do nieobstawionej części Żoliborza przez przylegające do naszego domu ogródki, które nie były przez Niemców strzeżone, lub ukrycie się w miejscowej kotłowni centralnego ogrzewania, która była już nieraz wypróbowaną kryjówką. Ku mojemu zdumieniu Witold propozycje te odrzucił i nie chciał nawet próbować ukryć się w moim mieszkaniu. Po chwili do moich drzwi energicznie zastukano. Otworzyłam i w drzwiach stanął niemiecki żołnierz – zapytał, kto tu mieszka. Nie zdążyłam odpowiedzieć, gdyż w tej chwili z pokoju wyszedł Witold. Niemiec nie legitymował go. Witold ubrał się i żegnając się ze mną szepnął: «Zamelduj, gdzie trzeba, że rozkaz wykonałem». Niemiec Witolda wyprowadził. […] Ochłonąwszy, spojrzałam przez okno i zobaczyłam odjeżdżające załadowane samochody ciężarowe”[4]. Aresztowani byli zwożeni do koszar przy ul. Szwoleżerów, w których przed wojną stacjonował 1 Pułk Szwoleżerów Józefa Piłsudskiego. Tam w krytej ujeżdżalni

spędzili na gołej ziemi dwie kolejne noce. 20 września na dziedzińcu koszarowym ustawiono stoły z maszynami do pisania i rozpoczęto rejestrację złapanych. W tym czasie dziedziniec otoczono esesmanami, a na dachach ustawiono skierowane w dół, gotowe do strzału karabiny maszynowe. Niektórych pracowników magistratu i instytucji użyteczności publicznej wówczas zwolniono[5]. Ogółem w koszarach przebywało ponad tysiąc osiemset osób[6]. Następnego dnia o szóstej rano zatrzymanych przewieziono samochodami na dworzec kolejowy, gdzie czekały już na nich wagony towarowe. Część osób wywieziono na roboty przymusowe do Prus Wschodnich, część do obozów pracy w zachodnich Niemczech, a pozostałe do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu[7]. W nocy z 21 na 22 września 1940 roku przybyli oni do KL Auschwitz jako drugi transport warszawski. W wagonach znajdowało się tysiąc sto trzydzieści dziewięć osób ujętych w obławach ulicznych oraz pięciuset sześćdziesięciu sześciu więźniów osadzonych uprzednio na Pawiaku[8]. Podróż była koszmarna: „W wagonach tych przedtem widocznie musieli wieźć wapno, gdyż cała podłoga była nim wysypana. Wagony zamknięto. Wieziono dzień cały. Pić ani jeść nie dali. Zresztą jeść nikt nie chciał. Mieliśmy wydany dnia poprzedniego chleb – któregośmy wtedy ani jeść, ani cenić nie umieli. Chciało nam się tylko bardzo pić. Wapno pod wpływem wstrząsów rozdrabniało się w pył. Unosiło się w powietrzu, drażniło nozdrza, gardło”[9]. Witold Pilecki jako Tomasz Serafiński przybył do Oświęcimia w grupie tysiąca siedmiuset pięciu więźniów. Po wyładowaniu ustawiono ich w kolumnę i przy nieustannym biciu, krzykach oraz szczuciu psami pędzono do obozu. Jednemu z więźniów kazano biec w kierunku słupa w bok od drogi. Esesman zabił go serią z pistoletu maszynowego za „ucieczkę”, dodatkowe dziesięć osób zastrzelono za „współudział”[10].

Witold Pilecki – zdjęcie wykonane przez obozowe gestapo.

W KL Auschwitz nowo przybyłych oznaczono numerami 3821–4959 oraz 4961–

5526. Tomasz Serafiński otrzymał numer 4859[11] i przy rejestrowaniu przywiezionych do obozu podał, że z zawodu jest garbarzem[12]. Pierwsze zetknięcie z obozową rzeczywistością tak opisał: „Po przyjeździe […] do obozu w Oświęcimiu znalazłem się – tak jak zresztą wszyscy nowo przybywający do Oświęcimia – w warunkach, które uderzyły we wszystkie moje dotychczasowe pojęcia. W ciągu paru dni czułem się oszołomiony i jakby przerzucony na inną planetę. Wpędzenie nas w nocy kolbami esesmanów za druty – na teren oświetlony reflektorami – przebiegamy przez niesamowicie roześmianych, wrzeszczących kapo porządkujących szeregi nasze drągami – mających zielone i czerwone łatki w miejscach, gdzie się wiesza ordery[13], wśród dzikich chichotów i żartów dobijających chorych i słabych lub tego, kto miał nieostrożność powiedzieć, że był sędzią lub jest księdzem – zrobiło na mnie wrażenie, że zamknięto nas w zakładzie dla obłąkanych”[14]. Nieustanne bicie i przekleństwa szokowały więźniów, którzy dowiedzieli się, że są polskimi bandytami osadzonymi za napady na Niemców i nie wyjdą stąd żywi. W tym samym transporcie przywieziono do obozu Antoniego Kocjana[15], konstruktora szybowcowego, któremu przydzielono numer 4267, i Władysława Bartoszewskiego, który otrzymał numer 4427 i po latach wspominał: „Chcieli nas złamać, odczłowieczyć. Osiągnęli efekt. Zaczeliśmy się bać”[16].

Karta personalna więźnia KL Auschwitz Witolda Pileckiego z danymi Tomasza Serafińskiego. Na drugiej stronie jako zawód wyuczony wpisano: garbarz.

Pilecki doświadczył brutalności władz obozowych już podczas rejestracji, kiedy to został uderzony drągiem w twarz i stracił dwa zęby, gdyż tabliczkę ze swoim numerem niósł w ręku, a nie w zębach. Początkowo zatrudniono go pod dachem jako sprzątającego w bloku nr 17a (później nr 25), ale wkrótce tej funkcji został pozbawiony. Blokowym (Blockführer) był komunista niemiecki Alois Staller (nr 3277)[17], zwany przez więźniów „Krwawym Alojzem”, który wymagał brutalności wobec współwięźniów, a do tego polecenia Pilecki nie zamierzał się dostosować[18]. Ciągle musiał być czujny: „Tu konkurowały z sobą w walce o życie mięśnie, spryt i oczy. Trzeba było mieć siłę pchać taczkę, trzeba było ją umieć utrzymać na desce, trzeba było widzieć i wybrać odpowiedni moment «na wstrzymanie» w pracy, by złapać oddech w zmęczone piersi. […] Wszyscy, co się do pracy nie nadawali lub nie mieli już sił biegać z taczką, byli bici, a przy upadku z taczką – zabijani drągiem i butem”[19]. W takich warunkach Pilecki zaczął tworzyć Związek Organizacji Wojskowej (ZOW). Odnalazł najpierw aresztowanych wcześniej członków TAP. Niemal od razu skontaktował się z dr. Władysławem Deringiem, który po ciężkiej chorobie odbywał rekonwalescencję w więziennym szpitalu (Häftlingskrankenbau, Krankenbau). W placówce tej przebywali chorzy z powodu wypadków podczas morderczego

„sportu”, pracy ponad siły, bicia i głodzenia. Była ona miejscem izolowania i zabijania chorych między innymi poprzez prawie zupełny brak lekarstw. Dr. Deringowi udało się wkrótce otrzymać funkcję pielęgniarza w tym szpitalu. Stało się to za aprobatą naczelnego lekarza SS w KL Auschwitz Maxa Popierscha[20]. Niemiec zaproponował Deringowi zorganizowanie ambulatorium, uprzedzając, że będzie uchodził za rzemieślnika, ponieważ polscy lekarze nie mogą w obozie wykonywać swojego zawodu[21]. „Witold Pilecki – wspominał po latach dr Dering – natychmiast odnalazł mnie w szpitalu […]. Omówiliśmy sytuację i przystąpiliśmy do zorganizowania filii TAP na obóz. Do organizacji weszli wszyscy członkowie TAP i zaczęli napływać nowi członkowie z pokrewnych organizacji. Byli to przeważnie oficerowie WP oraz młodzież uniwersytecka i szkolna. Później nie brakło przedstawicieli wszystkich warstw i klas […] społeczeństwa”[22]. Tworzonej organizacji Pilecki wyznaczył następujące zadania: podtrzymywanie na duchu kolegów, przekazywanie im wiadomości z zewnątrz, potajemne zdobywanie i rozdzielanie żywności oraz odzieży, przekazywanie wiadomości poza druty KL Auschwitz, przygotowanie własnych oddziałów do opanowania obozu podczas ewentualnego ataku sił partyzanckich połączonego ze zrzutem broni i desantem[23]. Z udziałem dr. Deringa i dwóch innych członków TAP – ppłk. Władysława Surmackiego (nr 2795) i rtm. rez. Jerzego de Virion (w obozie Hlebowicz, nr 3507) – w październiku 1940 roku została utworzona pierwsza „górna piątka” ZOW. W jej skład weszli także Eugeniusz Obojski (nr 194) i Roman Zagner (nr nieznany)[24]. Działalnością jednostki kierował ppłk Surmacki, który jako inżynier geodeta został zatrudniony w komandzie mierników biura budowlanego (Baubüro)[25]. Zatrudnieni tam więźniowie podczas wykonywania swoich obowiązków mogli poruszać się po terenie przyobozowym, nawiązywać kontakty z miejscową ludnością i organizacjami konspiracyjnymi. Członkowie ZOW wymieniali w ten sposób wiadomości i grypsy, wnosili lekarstwa, żywność i odzież. Jeszcze w 1940 roku z grupą mierników zaczęły współpracować dwie mieszkanki Oświęcimia: Wincencja Stolarska i Helena Stupka. Ppłk Surmacki i inni miernicy przekazywali tej ostatniej korespondencję do dowództwa obwodu oświęcimskiego ZWZ/AK[26]. Działacz tego obwodu, Zygmunt Urbańczyk (Urbański) z Osieka, zapamiętał, jak kiedyś powiedziano mu, aby zgłosił się: „[…], ponieważ inż. Bogusław Ohrt pracuje na pobliskich terenach i można mu coś podać do jedzenia. Pilnujący ich esesman jest już urobiony i będzie się odpowiednio zachowywał. Zabrałem więc trochę mięsa i pojechaliśmy na Stare Stawy. Pani Ilisińska zajęła się jego pieczeniem i około godz. 12.00 inżynierowie «wcinali» mięso w pobliskiej stodole […]. Oprócz Ohrta byli tam wówczas: inż. Surmacki i jeszcze jeden, którego nazwiska nie pamiętam”[27]. Należy podkreślić, że kontakty szybko się poszerzały i umacniały, aby

przekształcić się w stałe siatki łączności z więźniarskim ruchem oporu takich organizacji wojskowo-politycznych jak ZWZ/AK, Bataliony Chłopskie (BCh) i Polska Partia Socjalistyczna (PPS)[28]. Za pośrednictwem pierwszej „górnej piątki” jednym z nowych członków ZOW został kpt. Michał Romanowicz (nr nieznany), który później niespodziewanie zaziębił się i zmarł na zapalenie płuc w grudniu 1940 roku. Do czasu zachorowania pełnił on funkcję przodownika (Vorarbeiter) i kierował dwudziestoosobowym zespołem pracującym przy rozbiórce domów pozostałych w strefie przyobozowej po wysiedlonej ludności polskiej. Grupa ta składała się z więźniów już zaprzysiężonych oraz takich, na których można było liczyć, że wkrótce staną się członkami ZOW. W swej grupie kpt. Romanowicz umieścił Pileckiego, który nadzwyczaj dobrze znosił pierwsze tygodnie pobytu w obozie[29]. Warto zaznaczyć, że pierwszą wiadomość z KL Auschwitz wysłał Pilecki do Warszawy w październiku 1940 roku za pośrednictwem kpt. Romanowicza przez zwolnionego z obozu Aleksandra Wielopolskiego (nr nieznany)[30]. Kilka tygodni później informacje na temat tragicznych warunków życia więźniów – morderczej pracy, nieludzkich karach i głodowych racjach żywnościowych – dotarły do rąk komendanta głównego ZWZ gen. Roweckiego. Na jego polecenie powyższy meldunek został przekazany drogą kurierską do bazy „Anna” w Sztokholmie i dalej – do Londynu, gdzie dotarł 18 marca 1941 roku[31]. Jak napisał Józef Garliński: „Rząd polski w Wielkiej Brytanii wykorzystał te wiadomości w walce propagandowej, która objęła także zachodnią półkulę i Stany Zjednoczone, przyjazne, ale nadal neutralne”[32]. Jesień 1940 roku była wyjątkowo chłodna, z dużymi opadami deszczu, a nawet śniegu. Praca przy burzeniu domów należała do bardzo ciężkich i wykonywana była w prymitywny sposób na przykład mury rozbijano za pomocą belek, którymi taranowano ściany. Więźniom do grudnia nie wydano czapek i skarpet. Chodzili i pracowali boso lub w drewniakach[33]. W tej sytuacji koniecznością dla Pileckiego stało się znalezienie jakiejś pracy pod dachem, która stwarzała większe szanse na przeżycie. Pomocy udzielił mu kpt. Ferdynand Trojnicki (nr 5145), członek TAP, który przybył z nim do KL Auschwitz w tym samym transporcie. Był on zatrudniony w stolarni i spowodował, że 8 grudnia Pilecki został przyjęty pod jej dach jako rzekomy stolarz. Pracował przy jednym warsztacie z kpr. Czesławem Wąsowskim (nr 5298), który nauczył go podstawowych umiejętności stolarskich i wkrótce zaangażował się także w działalność ZOW. Pilecki, wykonując prace związane z nowym zawodem na terenie szpitala obozowego, zachorował na grypę, czego przejawem była utrzymująca się przez kilka dni bardzo wysoka gorączka. Wpółprzytomny zgłosił się do szpitala, gdzie został otoczony troskliwą opieką przez dwóch współwięźniówpielęgniarzy. Byli to: prawnik Jan Hrebenda (nr 3665) i ppor. rez. Tadeusz Burski (nr 4644). Pracując w bloku szpitalnym nr 15 (później nr 20), dawali oni z siebie

wszystko, aby zapewnić chorym właściwą opiekę[34]. Zbyt wiele dla nich zrobić jednak nie mogli, bowiem faktycznie był to blok mieszkalny bez łóżek, wydzielony tylko po to, aby więźniowie skrajnie wyczerpani i chorzy mieli gdzie umierać[35]. Zdawał sobie z tego sprawę Pilecki, ponieważ za pośrednictwem Burskiego przekazał dr. Deringowi następującą wiadomość: „Jeśli mnie natychmiast stąd nie zabierzesz – to stracę resztę sił na walce z wszami. W obecnym stanie zbliżam się w przyspieszonym tempie do komina krematoryjnego”[36]. Dr Dering wraz z innym lekarzem przybył natychmiast do chorego i po stwierdzeniu zapalenia lewego płuca spowodował przeniesienie go do bloku nr 20 (później nr 28). Były tam łóżka i znacznie lepsze warunki leczenia. 1 lutego 1941 roku, kiedy po dziesięciu dniach choroba minęła, Pilecki wrócił do bloku nr 15 i przebywał w nim jako rekonwalescent ponad miesiąc. W tym czasie pomagał w opiece nad innymi chorymi[37]. Na skutek starań siostry 11 lutego 1941 roku niespodziewanie wolność odzyskał Tadeusz Burski, który wraz z Hrebendą był członkiem ZOW. Dzięki niemu Pilecki przekazał do Warszawy kolejne informacje. Niecały miesiąc później zwolniono Sławomira Szpakowskiego (nr 5368), któremu wcześniej Pilecki ułatwił otrzymanie pracy w stolarni. Nie przesłał przez niego jednak żadnej wiadomości, chociaż był to jego dobry znajomy. Można przypuszczać, iż powodem był fakt, że Szpakowski mieszkał przy al. Wojska Polskiego 40/12, a więc w tym samym budynku co Eleonora Ostrowska i Pilecki nie chciał, aby był on zorientowany w łączących go z jego szwagierką kontaktach konspiracyjnych[38]. Do tej pory Ostrowska otrzymała od niego tylko jeden oficjalny list z KL Auschwitz w listopadzie 1940 roku, mimo że mógł je pisać co dwa tygodnie. W ten sposób chciał ją zawiadomić o miejscu swego pobytu. Miała to być przesyłka do znajomej, na adres której wyraził chęć pisania listów. Później celowo unikał korespondencji, aby w razie wykrycia tajnej działalności kobieta nie była z tego powodu represjonowana. Ponadto władzom obozowym podał, że jest kawalerem i ma tylko matkę, która mieszka w Wilnie, a więc nie może do niej pisać, ponieważ miasto znajduje się w Związku Sowieckim. Brak listów do najbliższych, wydał się mocno podejrzany obozowej cenzurze SS. 7 marca 1941 roku wezwano go w tej sprawie na przesłuchanie. Na szczęście Pilecki przewidział taką możliwość i okazał spreparowane listy zaadresowane do Eleonory Ostrowskiej, zawierające urzędowy zwrot „Ich bin gesund und es geht mir gut…” (Jestem zdrowy i dobrze mi się powodzi), które przechowywał w bloku nr 15, z podrobionym oznaczeniem wstrzymania wysyłki przez obozową cenzurę korespondencji[39]. Sytuacja zmusiła go do podjęcia zaniechanej wysyłki listów na adres szwagierki: „No, tak – zawyrokował salomonowo kierownik – listy ci zwracają dlatego, że nie piszesz do matki, choć ją masz, a piszesz do jakiejś znajomej. Musisz napisać podanie do Lagerkomendanta [komendanta obozu – A.C.], żeby ci zezwolił na zmianę adresu i podać, że chcesz pisać do pani Eleonory Ostrowskiej. Podanie

należy przesłać drogą służbową do blokowego”[40]. Jeszcze tego samego dnia Pilecki musiał jako ozdrowieniec opuścić szpital i wrócić do bloku nr 3a, w którym przebywał przed chorobą. Wkrótce podjął również zabiegi, aby na nowo uzyskać pracę pod dachem. Z pomocą przyszli koledzy z ZOW. W tym czasie stolarnia w bloku nr 9 (później nr 24)[41], gdzie przed chorobą pracował Pilecki, uległa likwidacji, a w jej miejsce powstała duża stolarnia zlokalizowana w barakach na dziedzińcu przemysłowym (Industriehof I). Pracowało w niej kilku członków ZOW, między innymi kpr. Czesław Wąsowski i sierż. Antoni Woźniak (nr 5512). Ten ostatni zaprowadził Pileckiego do oberkapo Artura Balkego (nr 3), który kierował pracą więźniów w tej stolarni i dzięki któremu znalazło w niej zajęcie wielu polskich inteligentów. Balke zgodził się na zatrudnienie Pileckiego, który zapewniał, że potrafi obsługiwać maszyny stolarskie[42]. Pozytywna decyzja była niewątpliwie zasługą członków ZOW, którzy potrafili pozyskać sobie przychylność niektórych niemieckich więźniów funkcyjnych. Należy wyjaśnić, że nim zaczęto od 14 czerwca 1940 roku przywozić do KL Auschwitz transporty więźniów politycznych z okupowanej Polski, 20 maja skierowano do Oświęcimia trzydziestu niemieckich kryminalistów z KL Sachsenhausen. Po przybyciu oznaczano ich zielonymi trójkątami i numerami od 1 do 30. Zasłynęli oni z wielu zbrodni popełnionych na podległych im więźniach politycznych, nad którymi mieli nieograniczoną władzę[43]. Na ogół mało znany jest fakt, że byli wśród nich tacy jak Artur Balke, Otto Küsel (nr 2), Fritz Biessgen (nr 4) – nazywany dobrotliwie „Mateczką”, Hans Bock (nr 5) i Jonny Lechenich (nr 19), którzy do podwładnych odnosili się z reguły poprawnie, nieraz okazując im koleżeństwo i wspólnie przeciwdziałając zbrodniom SS[44]. Nastawienie wyżej wymienionych funkcyjnych do więźniów szybko zostało dostrzeżone przez ZOW. Dyskretnie nawiązano z nimi kontakty i proszono o pomoc w sprawach pozornie osobistych lub dotyczących kolegów. Balke zapewniał pracę pod dachem, Küsel wydawał kartki przydziałowe do komand, w których praca była lżejsza, Biessgen dostarczał dodatkowe porcje zupy dla więźniów szczególnie wycieńczonych, Bock ułatwiał opiekę nad chorymi w szpitalu, a Lechenich, który nadzorował gospodarstwo rolne (Landwirtschaft), przymykał oko na kontakty z przyobozowym ruchem oporu[45]. W ten sposób między innymi porozumiewano się, poprzez nauczycielkę Zofię Szczerbowską ze Starych Stawów, z grupą BCh[46]. Wspomniani niemieccy więźniowie funkcyjni z reguły zupełnie nie podejrzewali istnienia jakiejkolwiek sieci organizacyjnej, natomiast działający w niej więźniowie czuli się pewniej, mając za sobą kolegów, którzy w każdej chwili mogli ich wesprzeć. Należy jednak wspomnieć, że w tym czasie liczba zgonów więźniów w obozie była niezwykle wysoka. Poddani przede wszystkim głodzeniu i morderczej pracy nie tylko masowo ginęli, lecz także nie byli zdolni do żadnego oporu, przekształcając

się w bezwolną masę ludzką, niepotrafiącą współdziałać[47]. „Pozornie mogłoby się wydawać, że Oświęcim mógł być ostatnim miejscem, w którym mógłby powstać ruch oporu. […] Nawet najprzyzwoitszy człowiek, jeżeli należał do zwyczajnego komanda i pracował łopatą na dworze, niewiele był wart, bo sam przede wszystkim potrzebował pomocy. Trzeba było szukać kontaktów wśród tych, którzy już się zahaczyli, pracowali pod dachem, mieli dodatkowe możliwości i jakieś znaczenie w obozie”[48]. Z powyższych powodów Pilecki po opuszczeniu bloku szpitalnego również zabiegał o pracę w stolarni. Wiedział bowiem, że jego osłabiony organizm nie wytrzyma morderczej pracy fizycznej, która w dodatku była wykonywana zimą na otwartej przestrzeni. Ponadto sam musiał być w dobrej kondycji fizycznej, aby podołać trudom obozowej konspiracji. Znany jest powszechnie fakt, że chęć walki i aktywną postawę za drutami hitlerowskich obozów koncentracyjnych wykazywali głównie więźniowie w miarę odżywieni. To oni organizowali pomoc dla współwięźniów, przygotowywali ucieczki i nawiązywali łączność ze światem zewnętrznym[49]. W marcu 1941 roku, pracując w stolarni, Pilecki zorganizował drugą „górną piątkę”. Wcześniej uważnie obserwował kandydatów i starał się ich bliżej poznać. Za w pełni godnych zaufania uznał braci Kupców z Poronina. Jan (nr 790), Józef (nr 791), Bolesław (nr 792), Władysław (nr 793), Karol (nr 794) i Antoni (nr 5908) zostali aresztowani za działalność konspiracyjną i udzielanie pomocy ochotnikom, którzy przedostawali się z okupowanej Polski na Węgry, aby dotrzeć do Francji i wstąpić w szeregi tworzonego tam WP[50]. Ostatecznie trzech z nich weszło w skład drugiej „górnej piątki”: plut. Bolesław Kupiec, plut. Władysław Kupiec i Jan Kupiec. Ponadto należeli do niej: Witold Szymkowiak (nr 938), pchor. Antoni Rosa (nr 923), Tadeusz Słowiaczek (nr 1069), bokser Tadeusz Pietrzykowski (ps. Teddy, nr 77), ppor. rez. Mikołaj Skornowicz (nr 940) i najprawdopodobniej sierż. Antoni Woźniak[51]. Tadeusz Pietrzykowski w swojej relacji podaje, że wstępując do ZOW, przysięgę składał w „Alei Brzozowej” naprzeciwko bloku nr 11, a odbierał ją Pilecki. Następnie Pilecki kontaktował się z nim, dając mu sekretne polecenia, za pośrednictwem innego członka ZOW, Stanisława Barańskiego (nr 132), który później stał się jego serdecznym przyjacielem[52]. Pierwsze „górne piątki” stanowiły najważniejsze ogniwa ZOW i ich powstawanie odbywało się znacznie wolniej niż tworzenie niższych struktur organizacji. Ich członkami byli jedynie ci więźniowie, których Pilecki darzył absolutnym zaufaniem. Nazwa „piątka” była czysto umowna, zdarzało się, że grupa liczyła więcej członków. „Każda z tych «piątek» – pisał Pilecki w 1943 roku – nie wiedziała nic o «piątkach» innych i sądząc, że jest jedynym szczytem Organizacji rozwijała się samodzielnie, rozgałęziając się tak daleko, jak ją suma energii i zdolności jej członków, plus zdolności kolegów stojących na szczeblach niższych, a przez

«piątkę» stale dobudowywanych, naprzód wypychały […]. Tak – jak w celu większego bezpieczeństwa, powziąłem myśl, by jedna «piątka» nic nie wiedziała o drugiej, tak również w tym celu omijałem początkowo ludzi «stojących na świecznikach», którzy tu byli pod własnymi nazwiskami i jako pułkownicy, słabo zakonspirowani, robili już plany opanowania obozu. I tak w kwietniu 1941 roku koledzy coraz to częściej zaczęli przynosić wiadomości, że płk Aleksander Stawarz i ppłk Karol Kumuniecki są zdania, że należy opanować obóz, przy tym mniej więcej podawano terminy i ppłk Karol Kumuniecki poszedłby potem ze zdrowymi do Katowic, a płk Aleksander Stawarz z chorymi zostałby na miejscu. Ze względu na rozgłos i naiwność planowania, na razie trzymałem się od tego z daleka”[53]. 6 kwietnia 1941 roku przywieziono do KL Auschwitz tysiąc dwudziestu jeden więźniów z Warszawy. Przybyli oni z Pawiaka[54]. Wśród nich Pilecki odnalazł kilku znajomych z czasów TAP. Byli to: syn znanego wydawcy książek Stanisław Arct (nr 12654), Stefan Bielecki (nr 12692), kpt. Tadeusz Chrościcki (nr 13484), Jan Dangel (nr 13486), por. Włodzimierz Makaliński (nr 12710), plut. Stanisław Maringe (nr 12691), st. sierż. Szczepan Rzeczkowski (nr 13600), Stanisław Stawiszyński (nr 13689) i pchor. Jan Wysocki (nr 13436)[55]. Równocześnie w tym samym dniu przywieziono tysiąc dwustu czterdziestu dziewięciu mężczyzn z więzienia na zamku w Lublinie[56]. Wśród nich był pchor. rez. Remigiusz Niewiarowski (nr 13957), znajomy Pileckiego z okresu walk w 1939 roku[57], który potem pełnił funkcję adiutanta komendanta TAP w Warszawie, mjr. Jana Włodarkiewicza[58]. 28 maja tego roku odszedł z Pawiaka do Oświęcimia transport trzystu czterech mężczyzn. W następnym dniu zostali oni osadzeni w KL Auschwitz[59]. Przybył wówczas członek TAP Tadeusz Lucjan Chrościcki (nr 16655), a także siostrzeniec żony Pileckiego – Kazimierz Radwański (nr 16788)[60]. Szesnastolatek pochodził z Ostrowi Mazowieckiej. Aresztowano go wraz z kilkoma kolegami z ławy szkolnej, a potem skierowano do obozu za śpiewanie piosenek patriotycznych. Wszyscy byli harcerzami[61]. Wymienieni więźniowie z powyższych trzech transportów stali się członkami ZOW. Spośród nich Pilecki darzył szczególnym zaufaniem Stefana Bieleckiego, swojego zastępcę z pracy konspiracyjnej w Warszawie, i por. Włodzimierza Makalińskiego, który przed wojną był zawodowym oficerem w 13 Pułku Ułanów[62]. W maju 1941 roku powstała trzecia „górna piątka”. Jej członkami zostali nowo przybyli: por. Włodzimierz Makaliński i Stanisław Stawiszyński, a także więźniowie pracujący z Pileckim w stolarni: kpt. Eugeniusz Triebling (nr 6955)[63], por. rez. Stanisław Gutkiewicz (nr 11003) i Wincenty Gawron (nr 11237)[64]. Ostatni z wymienionych mieszkał z Pileckim w bloku nr 3a, a nawet przez pewien czas spał z nim na jednym sienniku: „Po gongu i po zgaszeniu świateł opowiadał mi dzieje swej rycerskiej rodziny, wywodzącej się z litewskiej szlachty”[65]. Z działalnością trzeciej „górnej piątki” związani byli także: Stefan Bielecki, Stanisław Maringe i Szczepan Rzeczkowski, a później por. rez. dr Jerzy Poraziński

(nr 19902)[66]. Ten ostatni był lekarzem i przed aresztowaniem członkiem TAP. Pilecki polecił dr. Deringowi, aby zatrudnił go w szpitalu. Pracując jako pielęgniarz, zorganizował pracownię analityczną[67]. W stolarni pozyskano dalszych członków ZOW. Byli wśród nich: Edward Ciesielski (nr 12969), plut. Antoni Koszczyński (nr 4075), Zygmunt Kostecki (nr 9750), pchor. rez. Leon Mackiewicz (nr 3618), Wacław Kafarowski (nr 12097) i Wiktor Śniegucki (nr 6274)[68]. Edward Ciesielski w swoich wspomnieniach napisał: „Nadszedł czerwiec 1941 r. […]. W kilka dni potem zostałem członkiem podziemnej organizacji oświęcimskiej. Wśród zwału cegieł przy nowo budowanym bloku złożyłem przysięgę na wierność organizacji. Odebrał ją ode mnie mój majster ze stolarni. Był nim major WP Trojnicki. Świadkiem przysięgi był więzień pracujący w ambulansie. Nie pamiętam już dokładnie jego nazwiska”[69]. W obozowej stajni i chlewni można było zdobyć dodatkowe pożywienie, między innymi mleko i otręby pszenne, którymi karmiono zwierzęta. Otrzymywał je również Pilecki, dzięki potajemnym kontaktom z pracującymi tam więźniami: Karolem Świętorzeckim (nr 5360) i Tadeuszem Pietrzykowskim[70]. Karol Świętorzecki posiadał majątek ziemski koło Mołodeczna na Wileńszczyźnie i znał Pileckiego sprzed wojny. Przebywając za drutami KL Auschwitz, odnowili znajomość. Konspiracyjna przysięga została złożona przez niego w obecności Pileckiego i rtm. rez. Jerzego de Virion. Świętorzecki nie zdążył poszerzyć tajnej siatki o nowych członków w swoim miejscu pracy, ponieważ dzięki staraniom matki 15 maja 1941 roku został z obozu zwolniony. Przed wyjściem otrzymał od Pileckiego szereg poleceń organizacyjnych[71]. Polegały one między innymi na skontaktowaniu się w Warszawie ze zwolnionym wcześniej Aleksandrem Wielopolskim i przekazaniu za jego pośrednictwem władzom konspiracyjnym meldunku o kontynuowaniu przez Pileckiego sekretnej pracy w Oświęcimiu[72]. W tym czasie Pilecki wysłał potajemnie dwa listy, które napisał po polsku, do rodziny w Ostrowi Mazowieckiej. Zostały one wyniesione z obozu przez jednego z młodocianych więźniów wychodzącego do pracy na terenie miasta i przekazane mieszkańcom Oświęcimia, którzy nadali je na poczcie. W listach tych Pilecki prosił, aby rodzina nie starała się go wykupić, ponieważ w KL Auschwitz przebywa w dobrych warunkach. W rzeczywistości, o czym nie mógł powiedzieć, chciał wywiązać się z przyjętego na siebie zadania i kontynuować pracę konspiracyjną. Wspomniane listy zostały następnie przekazane do Komendy Głównej ZWZ w Warszawie[73]. W październiku 1941 roku Witold Pilecki utworzył czwartą „górną piątkę”. W jej skład weszli: ppor. rez. Henryk Bartosiewicz (nr 9406), kpt. Stanisław Kazuba (nr 1630), ppor. Konstanty Piekarski (nr 4618), Stefan Bielecki i por. rez. Tadeusz Lech (nr 9235)[74]. W swoich wspomnieniach Konstanty Piekarski napisał, iż Pilecki wśród nowo

przybyłych więźniów starał się dotrzeć do osób godnych zaufania, szczególnie młodych zawodowych oficerów. Piekarski pochodził z Grodna i był zawodowym oficerem. To dlatego Pilecki zaufał mu i wciągnął go w działalność tajnej organizacji wojskowej[75]. Konspiracyjne zasługi i trud Witolda Pileckiego docenił komendant główny ZWZ, awansując go 11 listopada 1941 roku do stopnia porucznika[76]. Na początku tego miesiąca udało się Pileckiemu otrzymać pracę w rzeźbiarni. Częsta zmiana komand umożliwiła mu pozyskanie nowych członków obozowego podziemia. Wtedy to zorganizował ostatnią „górną piątkę” w składzie: ppor. rez. Bernard Świerczyna (nr 1393), pchor. rez. Zbigniew Ruszczyński (nr 1360), pchor. rez. Mieczysław Wagner (nr 5831), pchor. rez. Zbigniew Różak (nr 6609) i plut. Tadeusz Szydlik (nr 2198)[77]. Tworzona z ogromnym trudem obozowa siatka ZOW już w drugiej połowie 1941 roku zaczęła się rwać. Powodem były zgony więźniów będących członkami ZOW, spowodowane tragicznymi warunkami panującymi w KL Auschwitz. W sierpniu zginęli z wycieńczenia dr Jan Hrebenda i pchor. rez. Remigiusz Niewiarowski, obaj zaprzyjaźnieni z Pileckim i bardzo przez niego cenieni[78]. Na początku listopada umarł rtm. rez. Jerzy de Virion. Przyczyną jego śmierci było również wyczerpanie organizmu[79]. Kilka dni później, 11 listopada, w polskie Święto Niepodległości, odbyła się pierwsza egzekucja pod Ścianą Straceń na dziedzińcu bloku nr 11. Rozstrzeliwał raportowy (Rapportführer) Gerhard Palitzsch, zabijając łącznie w tym dniu stu pięćdziesięciu jeden więźniów, prawie samych Polaków[80]. Zamordowany został wówczas członek czwartej „górnej piątki”, student polonistyki i historii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, por. rez. Tadeusz Lech (ps. Sowa)[81], który na kilka godzin przed śmiercią powiedział do Pileckiego: „[…] cieszy mnie chociaż to, że zginę 11 listopada”[82]. W tym samym miesiącu umarł na zapalenie opon mózgowych i płuc prof. Teofil Witold Staniszkis (nr 18624) – wykładowca w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie oraz działacz Stronnictwa Narodowego (SN)[83]. Przybył on do KL Auschwitz 24 lipca 1941 roku z więzienia na Pawiaku wraz z kilkoma innymi członkami tej partii: prof. Romanem Rybarskim (nr 18599), który przed osadzeniem był dyrektorem Departamentu Skarbu Delegatury Rządu RP na Kraj, a także adwokatami Piotrem Kownackim (nr 18469) i Stefanem Niebudkiem (nr 18531). Wszyscy wymienieni byli członkami ZOW i za pośrednictwem Pileckiego otrzymali stosunkowo lekką pracę przy obieraniu ziemniaków na potrzeby kuchni. Prof. Staniszkis był jednak już bardzo osłabiony i siły odpornościowe jego organizmu szybko się wyczerpały[84].

Akt zgonu rtm. rez. Jerzego de Virion (w obozie Hlebowicz) z zafałszowaną przyczyną śmierci (przewlekłe śródmiąższowe zapalenie nerek).

Akt zgonu por. rez. Tadeusza Lecha z zafałszowaną przyczyną śmierci (rozstrzelany z powodu oporu przeciw władzy państwowej).

Pilecki jako rzeźbiarz rozpoczął pracę 1 listopada 1941 roku. Otrzymanie tego zajęcia umożliwili mu Wincenty Gawron i Stanisław Gutkiewicz. Poza tym, jak sam napisał: „Ułatwiał moje przejście fakt, że rzeźbiarnia była podkomandem stolarni, w której pracowałem kilka miesięcy”[85]. W rzeźbiarni Pilecki pozyskał dla obozowego podziemia dalszych więźniów. Byli to: Andrzej Makowski-Gąsienica (nr 5654), Andrzej Marduła (nr 18855), Roman Radoliński (nr 13471), Antoni Suchecki (nr 595) i Antoni Trzaskowski (nr 13321). Sekretna działalność znana była także kierownikowi rzeźbiarni, którym był Tadeusz Myszkowski (nr 593)[86]. Należy zaznaczyć, że Pilecki od września 1941 roku mieszkał w bloku nr 12 (nowa numeracja), a w październiku został przeniesiony do bloku nr 25 (poprzednio blok nr 17), gdzie poznał Henryka Bartosiewicza, który wywarł na nim bardzo korzystne wrażenie i wkrótce stał się jednym z pierwszych członków czwartej „górnej piątki”. Od niego Pilecki dowiedział się o podziemnej pracy prowadzonej przez ppłk. Kazimierza Rawicza, który w obozie przebywał pod przybranym nazwiskiem Jan Hilkner (nr 9319) i utworzył wśród więźniów konspiracyjną organizację ZWZ[87]. Ppłk Rawicz był przed wojną dowódcą 62 Pułku Piechoty w Bydgoszczy. W obozie więziono oficerów zawodowych i rezerwy, a także działaczy politycznych, którzy byli jego znajomymi z czasów wolności. W oparciu o nich utworzył on w lutym 1941 roku zręby ZWZ. Do więźniów tych należeli między innymi: ppłk lotnictwa Teofil Dziama (nr 13578), kpt. Tadeusz Paolone (w obozie Lisowski, nr 329), mjr Zygmunt Pawłowicz (w obozie Julian Trzęsimiech, nr 9321), Bernard Świerczyna i Alfred Stössel[88]. Niektórzy z nich byli już członkami ZOW lub współpracowali z innymi sekretnymi siatkami. W swojej relacji ppłk Rawicz potwierdza te fakty: „[…] często werbowani odpowiadali: dobrze, ale my należymy do innej organizacji. Zdarzały się nieraz także sytuacje, iż jeden i ten sam człowiek był równocześnie członkiem kilku grup konspiracyjnych”[89]. W wyniku porozumienia jesienią 1941 roku Pilecki przekazał ppłk. Rawiczowi, jako oficerowi wyższemu stopniem, formalne dowództwo, pozostając jednym z najbardziej aktywnych działaczy i organizacyjnym kierownikiem całości konspiracji wojskowej w KL Auschwitz[90]. Dotychczas, z wyjątkiem ppłk. Władysława Surmackiego, Pilecki unikał wciągania do ZOW oficerów z wysokimi stopniami wojskowymi, którzy przebywali w obozie pod własnymi nazwiskami, ponieważ łatwo mogli być zdekonspirowani. Kiedy jednak ZOW tworzył już wśród więźniów pokaźną siłę, Pilecki chętnie skorzystał z okazji przekazania dowództwa ppłk. Rawiczowi, który był dobrze zakonspirowany i uchodził w obozie za cywila niemającego nigdy nic wspólnego z wojskiem[91]. Warto jeszcze raz nawiązać do obozowej działalności ppłk. Surmackiego – przywódcy pierwszej „górnej piątki” ZOW i jednego z głównych organizatorów

konspiracji wojskowej w KL Auschwitz. Surmacki szybko nawiązał kontakt z osadzonymi członkami Związku Polski Niepodległej. Ta podziemna organizacja została powołana do życia na ostatnim posiedzeniu Zarządu Oddziału Warszawskiego Związku Powstańców Śląskich w końcu września 1939 roku. Oficerowie rezerwy, będący kiedyś powstańcami śląskimi, tworzyli kadrę przywódczą tej organizacji, natomiast jej członkowie rekrutowali się głównie z żołnierzy rezerwy i patriotycznie nastawionej młodzieży. Pod koniec kwietnia 1940 roku związek ten zmienił nazwę na Kadra Polski Niepodległej (KPN)[92]. W dwóch transportach warszawskich, z sierpnia i września 1940 roku, do Oświęcimia przywieziono kilkudziesięciu członków tej tajnej siatki. Za sprawą Edwarda Kowalskiego (nr 1701), Józefa Szkandery (nr nieznany), Józefa Sobolewskiego (nr 2877) i inż. Eugeniusza Tołłoczki (nr 1798) nawiązali oni kontakt z ppłk. Surmackim, który przed uwięzieniem związany był konspiracyjnie także z KPN. Dołączyło do nich kilkunastu więźniów przed aresztowaniem należących do organizacji Skała, która jednoczyła strażacki ruch oporu, i tyleż samo zrzeszonych w Robotniczym Klubie Sportowym „Skra” w Warszawie. Razem było to siedemdziesiąt osiem osób powiązanych ze sobą w różny sposób już przed przyjazdem do KL Auschwitz[93]. Można przypuszczać, że wielu z nich weszło w skład „dolnych piątek” ZOW, które podlegały kierownictwu ppłk. Surmackiego i dalej rozbudowywały się samodzielnie w miarę swoich możliwości. Pilecki nie znał składu „dolnych piątek”, podobnie jak nie znał nazwisk wielu więźniów, którzy pracowali w biurze budowlanym, a także w komandzie mierników i za sprawą ppłk. Surmackiego niezwykle aktywnie zaangażowali się w działalność ZOW. Wydaje się, że w powyższej tajnej strukturze był zorientowany tylko ppłk Surmacki, jak również częściowo inż. Kazimierz Jarzębowski (nr 115), który kierował pracami komanda mierników na zewnątrz obozu. Pilecki znał jedynie kilka nazwisk członków ZOW, zatrudnionych w biurze budowlanym i przy pomiarach terenowych. Byli to: kpt. Tadeusz Dziedzic (nr 16246), pchor. rez. Zbigniew Goszczyński (nr 1728), kpt. Janusz Goślinowski (nr 8252), por. rez. Marian Moniczewski (nr 18859), Edmund Sikorski (nr 25419) i ppor. Witold Wierusz (nr 9479)[94]. Więźniowie pracujący w biurze budowlanym i komandzie mierników położyli szczególne zasługi dla obozowego ruchu oporu, które wielokrotnie już opisywano. Edward Kowalski twierdzi, że w komandzie mierników najaktywniej działali: inż. Kazimierz Jarzębowski, Bogusław Ohrt (nr 367), Leon Rajzer (nr 399), Florian Basiński (w obozie Józef Rotter, nr 365), Janusz Pogonowski (w obozie Skrzetuski, nr 253) i Stanisław Stawiński (nr 6569). Wszyscy byli członkami ZOW i zostali zaprzysiężeni przez ppłk. Surmackiego, który działał zgodnie z wytycznymi Pileckiego[95]. W listopadzie i grudniu 1941 roku Pilecki przekazał kolejne meldunki za pośrednictwem dwóch więźniów zwolnionych z obozu: kpt. Trojnickiego i ppłk.

Surmackiego[96]. Obaj udali się do Warszawy. Kpt. Trojnicki złożył ustny meldunek na temat obozowego podziemia przedstawicielowi Komendy Głównej ZWZ: „Na pytanie, czy mogę to złożyć drogą służbową na piśmie zaznaczyłem, że ze względów zachowania najściślejszej tajemnicy mogę o tym mówić w razie żądania Komendantowi Głównemu [gen. Stefan Rowecki – A.C.], lecz tylko ustnie. Więcej w tej sprawie wzywany nie byłem”[97]. Ppłk Surmacki powierzonego mu meldunku najprawdopodobniej nie zdążył przekazać, ponieważ dwa dni po powrocie do Warszawy został ponownie zatrzymany i osadzony na Pawiaku. W więzieniu tym przebywał kilka miesięcy. Latem 1942 roku hitlerowcy rozstrzelali go w zbiorowej egzekucji. Jego dobry znajomy i konspiracyjny współpracownik Kazimierz Malinowski napisał o nim, że „kierował się w życiu przede wszystkim wielkim uczuciem – romantyczną miłością do Ojczyzny i Narodu”[98]. W listopadzie 1941 roku odszedł oberkapo Artur Balke, któremu podlegały stolarnia i rzeźbiarnia, a jego miejsce zajął Konrad Lang (nr 18). Spowodował on wkrótce przeniesienie kilku najlepszych stolarzy i wszystkich rzeźbiarzy do garbarni, która mieściła się na terenie Oświęcimia. Pracowały tam różne komanda więźniarskie: krawcy, szewcy, ślusarze, malarze, kowale, garbarze, istniała też stajnia. Była tutaj również niewielka rzeźbiarnia, zatrudniająca prof. Xawerego Dunikowskiego (nr 774)[99], a także Jana Machnowskiego (nr 724) i Aleksandra Fuska (nr 775). Do nich dołączono stolarzy i rzeźbiarzy, wśród nich Pileckiego. Umożliwiło mu to nawiązywanie kontaktów w komandach, z którymi do tej pory nie miał styczności[100]. Rozpoczął od rzeźbiarzy. Nowymi członkami tajnej siatki stali się Jan Machnowski[101] i Aleksander Fusek[102]. Nie ma natomiast potwierdzenia i przeczą temu byli więźniowie, aby do konspiracji wojskowej przystąpił Dunikowski[103]. Nie ulega jednak wątpliwości, że pod koniec 1941 roku członkiem tej organizacji został były dowódca Mazowieckiej Brygady Kawalerii, płk Jan Karcz (nr 23569): „W tym czasie przywieziono do obozu […] dwóch oficerów starszych stopniem – płk. Jana Karcza i ppłk. dypl. Jerzego Zaleskiego. Zaproponowałem wejście do organizacji płk. Karczowi, który się na to zgodził i zaczął pracować z nami”[104]. Stanowiło to odstępstwo od dotychczasowej zasady Pileckiego, aby do konspiracji nie wciągać wyższych oficerów przebywających w KL Auschwitz pod własnymi nazwiskami, na których gestapo zwracało szczególną uwagę: „Ponieważ jednak organizacja rozrastała się, koledzy dali mi do zrozumienia, że mogą – jako powód unikania oficerów wyższych stopni – posądzić mnie o wygórowane ambicje […]”[105]. Po tych pierwszych sukcesach nastąpiły dalsze udane akcje scaleniowe. Doprowadziły one do powstania komitetu politycznego, który dawał oparcie wojskowym kadrom i świadczył o osiągnięciu obozowej, konspiracyjnej jedności. W jego skład weszli przywódcy kilku organizacji politycznych funkcjonujących w KL Auschwitz.

Do jednej z nich należało wspomniane już SN, które działało niemal od pierwszych miesięcy istnienia obozu. Nie wszyscy członkowie tej grupy zdawali sobie sprawę z powiązań z ZOW, część jednak wiedziała o konspiracji wojskowej i równocześnie utrzymywała stare znajomości i przyjaźnie z reprezentującymi ją aktywistami. W latach 1941–1942 w obozie oświęcimskim organizacja ta liczyła ponad sto osób[106]. Jej połączenie z ZOW potwierdził ppłk Rawicz: „Stwierdzam z całą stanowczością, że organizacja taka była i włączyła się do organizacji ogólnej, pozostającej pod moim dowództwem i kierownictwem”[107]. Pilecki zapamiętał, że członkami ZOW byli następujący działacze SN: Roman Frankiewicz (nr 9430), Piotr Kownacki, Stefan Niebudek, prof. Roman Rybarski, prof. Teofil Witold Staniszkis i Bolesław Świderski (nr 592)[108]. Członkiem ZOW był także Jan Mosdorf (nr 8230)[109], współtwórca Obozu Narodowo-Radykalnego (ONR)[110], który wyłonił się w wyniku rozłamu, jaki nastąpił w SN w kwietniu 1934 roku. Już wcześniej wraz z dwoma znajomymi z ONR powołał on organizację opartą na systemie szóstkowym. Równocześnie nawiązał współpracę z prof. Rybarskim[111]. Od jesieni 1940 roku w KL Auschwitz działała także tajna organizacja składająca się z przedwojennych aktywistów PPS. Uformowana została przez Stanisława Dubois (w obozie Dębski, nr 3904) w systemie trójkowym i liczyła około stu dwudziestu osób[112]. Aktywnie współpracował z nią Konstanty Jagiełło (nr 4507), który z Dubois wszedł do wspomnianego komitetu politycznego, będąc jednocześnie członkiem ZOW[113]. Należy jednak jeszcze raz podkreślić, że utworzenie komitetu politycznego nie było połączeniem istniejących w obozie siatek konspiracyjnych, a zaledwie odzwierciedleniem odgórnego scalenia i jedności działania wobec wroga: „Dopiero w Oświęcimiu w naszej pracy doczekałem się momentu, o którym mogło się kiedyś na wolności marzyć beznadziejnie. Oto dopiero w obliczu stosu trupów odrzucili nasi działacze polityczni wstrętne dla mnie zawsze marnowanie energii na partyjne zżeranie się wzajemne. W komórce politycznej naszej Organizacji […] wszyscy bardzo przykładnie i zgodnie pracowali”[114]. Takie odgórne porozumienie udało się osiągnąć w grudniu 1941 roku. Symbolicznym jego wyrazem było zorganizowanie wspólnej wigilii, która odbyła się w sali nr 7 bloku nr 25. Na choince zawieszono wycięty z brukwi znak polskiego orła. Wokół niej zebrali się wraz z Pileckim jego bliscy współpracownicy, wśród nich: Henryk Bartosiewicz, Wincenty Gawron, Stanisław Gutkiewicz i Alfred Włodarczyk (nr 1319). Z okolicznościowymi przemówieniami wystąpili przedstawiciele komitetu politycznego, między innymi prof. Rybarski i Dubois, którzy potem na znak solidarności uścisnęli sobie dłonie[115]. Komitet był organem, który miał dać poparcie moralne dla ewentualnej akcji zbrojnej i wywołania powstania w obozie. W jego skład weszli prof. Rybarski (przewodniczący), Dubois (wiceprzewodniczący), a także Mosdorf, Rawicz, Pilecki

i inne osoby reprezentujące poszczególne ugrupowania polityczne oraz wojskowe[116]. W pierwszych miesiącach 1942 roku udało się Pileckiemu przyłączyć do ZOW konspiracyjne grupy wojskowe tworzone przez płk. Aleksandra Stawarza (nr 11513) i ppłk. Karola Kumunieckiego (nr 8361)[117], a także rtm. Włodzimierza Kolińskiego (nr 3135), którego brat – por. Mieczysław Koliński (nr 68844) – później też należał do tej organizacji[118]. Prawdopodobnie w marcu tego roku komitet powołał „Radę Pułkowników” w składzie płk Stawarz, ppłk Kumuniecki i ppłk Rawicz, która miała ustalić termin zbrojnego zrywu żołnierzy w pasiakach[119]. Rada rozpadla się, gdy płk Stawarz został zastrzelony. Wkrótce jej kompetencje przejął komitet[120]. ZOW zaczął mieć coraz większe wpływy: „Rozpoczął się rok 1942, jeśli chodzi o obóz w Oświęcimiu – najpotworniejszy, jeśli chodzi o pracę Organizacji naszej w obozie – najciekawszy, w którym doszliśmy do największych osiągnięć”[121]. Jednym z głównych filarów konspiracji wojskowej stał się szpital, w którym ogromną rolę odegrali dr Dering oraz dr Rudolf Diem (nr 10022). Obaj lekarze kierowali izbą przyjęć, czyli ambulatorium, mając duży wpływ na przyjmowanie chorych do szpitala obozowego[122]. Z personelu lekarskiego, który był w nim zatrudniony, do ZOW należeli następujący więźniowie: Marian Dipont (nr 2186), Władysław Fejkiel (nr 5647), Edward Nowak (nr 447), Henryk Suchnicki (nr 19456) i Władysław Tondos (nr 18871). Z kolei funkcje pielęgniarzy w różnych okresach pełnili tam wtajemniczeni również w sekretną działalność konspiracji wojskowej: Teofil Banasiuk (nr 1698), Tadeusz Burski, Edward Ciesielski, Eugeniusz Dulin (nr 31007), Stanisław Głowa (nr 20017), Jan Hrebenda, Krzysztof Hofman (nr 2738), Witold Kosztowny (nr 672), Leon Kukiełka (nr 16456), Jan Mosdorf, Eugeniusz Obojski, Czesław Sowul (nr 167) – „Czesiek”, Alfred Stössel, Bolesław Świderski, Marian Toliński (nr 49), Zygmunt Turzański (nr 615), Zygmunt Wanicki (nr 2199) i Stanisław Barański[123]. Ten ostatni był zatrudniony w SS-Revier, czyli izbie chorych dla esesmanów[124]. W przeciwieństwie do lekarzy SS więźniarska służba zdrowia uratowała życie wielu chorym. Było to możliwe dzięki zaopatrzeniu obozu w lekarstwa przez mieszkającą w pobliżu polską ludność cywilną i ruch oporu (z inicjatywy dr. Deringa i za wiedzą Pileckiego w szpitalu stosowano na przykład szmuglowaną szczepionkę przeciwtyfusową)[125], a także dzięki nielegalnemu zdobywaniu lekarstw z apteki SS. W działalności tej uczestniczyli między innymi Witold Kosztowny i Marian Toliński, który „[…] współdziałał w licznych akcjach wykradania leków z apteki SS oraz z magazynów w Brzezince […], gdzie magazynowano leki skonfiskowane licznym przybywającym do obozu transportom więźniów. Produkował z dostarczanych nielegalnie z «wolności» do obozu glukozy i chlorku wapnia dziesiątki litrów płynów iniekcyjnych, ratując często życie chorym kolegom”[126]. Z

kolei Stanisław Barański, zatrudniony w ambulatorium izby chorych SS podbierał stamtąd leki z pomocą Tadeusza Pietrzykowskiego oraz innych więźniów. Zadanie, choć wciąż niebezpieczne, było o tyle łatwe, że leki w ambulatorium już zostały pobrane z apteki SS, znajdowały się poza ewidencją i rozchód ich nie był rejestrowany. Ponadto więźniowie pracujący w izbie chorych SS przy okazji pobierania z kuchni SS posiłków dla chorych esesmanów „organizowali” żywność, którą przekazywali wygłodzonym kolegom w obozie[127]. W zdobywaniu lekarstw i żywności członkom ZOW pomagała Maria Stromberger – austriacka przełożona pielęgniarek w izbie chorych SS[128]. Kiedy w pierwszych miesiącach 1943 roku zezwolono na przesyłanie do obozu paczek żywnościowych, wtajemniczeni przekazywali poza druty nazwiska nieżyjących kolegów, na które działacze konspiracji przyobozowej wysyłali opatrunki i lekarstwa. ZOW przejmowało przesyłki opatrzone fikcyjnymi nazwiskami nadawców w paczkarni (Paketstelle) i przekazywało do szpitala więźniarskiego[129]. W magazynie tym pracował także Pilecki, który wielokrotnie przeadresowywał przesyłki na żyjących kolegów. W ten sposób paczka, która zostałaby skonfiskowana przez władze SS ze względu na zgon adresata, trafiała do innego więźnia: „Rano zjawiałem się u przyjaciół, do których w nocy adresowałem «zmarłe paczki» i zapowiadałem, żeby nie robili zdziwionej miny, gdy otrzymają paczkę”[130]. W szpitalu obozowym codziennie umierało wielu pacjentów, których zwłoki wieczorem odwożono do krematorium. Więźniarski personel szpitala opóźniał urzędowe meldowanie o zgonach, aby pobierać na zmarłych porcje jedzenia. W ten sposób możliwe było dożywianie wielu osób[131]. Wśród chorych lekarze SS często przeprowadzali selekcje. Członkowie ZOW wielu z ich uratowali przed straszną śmiercią w komorach gazowych, przenosząc ich wcześniej do innego bloku, w którym taka wybiórka nie była przewidziana. Starano się ich ratować, nawet kiedy karty chorobowe skazanych były już odłożone: „Chociaż podoficer SS zasadniczo pilnował pisarzy, potrafiliśmy za każdym razem wyciągnąć karty kilkudziesięciu nieraz i w ten sposób uchronić ich od śmierci. Większość uratowanych nigdy się […] nie dowiedziała, co im groziło”[132]. Członkowie ZOW starali się również potajemnie przedłużać pobyty w szpitalu. W tym celu niszczono karty chorobowe i zakładano nowe. W skrajnych wypadkach pacjentów wypisywano na jeden dzień ze szpitala z dyskretnym zaleceniem, aby zgłosili się wieczorem do ambulatorium w celu ponownego przyjęcia na leczenie[133]. Starano się ratować współwięźniów przed wywiezieniem do obozów w głębi Rzeszy, chwilowo wywołując u nich objawy chorobowe. Uzyskiwano ten efekt na przykład poprzez wstrzykiwanie preparatów białkowych, które wywoływały szybko mijającą wysoką gorączkę, a także uczono, jak należy udawać zapalenie wyrostka

robaczkowego. Symulanci przebywali w szpitalu na obserwacji, a w tym czasie transport, do którego mieli być przydzieleni, zdążył zwykle opuścić obóz, co ratowało ich przed wywózką w nieznane[134]. Dyskretnie pomagano więźniom, którzy po otrzymaniu wiadomości od władz SS o czekającym ich zwolnieniu nie zostaliby wypuszczeni na wolność ze względu na zły stan zdrowia. Podczas przeglądu, przed skierowaniem na kwarantannę wyjściową, jeżeli lekarz SS zwrócił uwagę na wyniszczenie więźnia, wrzody, obrażenia i rany na jego ciele, zwolnienie było wstrzymywane. Chcąc temu zapobiec, u oczekujących na wolność w szpitalu smarowano widoczne rany maścią o cielistym kolorze, a nawet naklejano na nie bibułki, które następnie pudrowano. W ten sposób ułatwiono wyjście z obozu Bolesławowi Gierychowi (nr 6555), znajomemu Pileckiego jeszcze z czasów nauki w Orle w 1916 roku[135]. Na wolności taki człowiek mógł odzyskać zdrowie, natomiast w obozowym szpitalu bardzo często umierał, nie doczekawszy upragnionego zwolnienia. Jako chorych przyjmowano też więźniów prześladowanych przez kapo lub blokowych, którym z ich strony groziła śmierć[136]. Szpital odegrał również ważną rolę w likwidacji szpicli. Poprzez obserwację ustalano ich nazwiska i kontrolowano skrzynkę donosów, która była umieszczona na murze bloku nr 15. Początkowo więźniowie, chcąc złożyć donos, musieli meldować się dyżurnemu blokowemu przy bramie z napisem „Arbeit macht frei”, skąd odprowadzano ich do baraku, który zajmowało gestapo. Zwykle świadkami takich zdarzeń byli inni więźniowie. Potem tego zaniechano i aby nie narażać „delatorów” na odwet ze strony współwięźniów, zawieszono skrzynkę. Była ona wykonana z blachy, pomalowana na czarno i miała otwór, przez który wrzucało się do niej donosy[137]. Na polecenie Pileckiego Szczepan Rzeczkowski, który w obozie pracował jako ślusarz, dorobił do skrzynki klucz[138]. Jej zawartość kontrolowali por. Tadeusz Biliński (nr 830), kpt. Tadeusz Dziedzic i Tadeusz Jakubowski (nr 2541)[139]. Czasami donosy wyjmował także Pilecki: „Wrzucone listy przeglądaliśmy, zostawiając dla nas nieszkodliwe, orientowaliśmy się, kto jest «kapusiem» i czasami dopisywaliśmy sami anonimy, by władze miały «strawę» dla dochodzeń w kierunku «organizacji złota» lub innym, odbiegającym od nas i absorbującym całą uwagę władzy, czasami nawet z dobrym rezultatem, skierowując dochodzenia przeciwko samym «kapusiom»”[140]. Patrząc na masowe mordy popełniane na więźniach przez kryminalistów niemieckich, którzy w początkowym okresie istnienia obozu pełnili funkcje kapo i blokowych, podjęto decyzję o likwidacji najokrutniejszych z nich. Jeden z takich wyroków wykonali członkowie ZOW – Eugeniusz Obojski i Teofil Banasiuk – którzy pracując jako sanitariusze w szpitalu, wywozili zwłoki zamordowanych i zmarłych do krematorium. Obietnicą napicia się wódki zwabiono zbrodniarza do trupiarni mieszczącej się w piwnicy bloku nr 28. Kiedy zaproszony przekroczył próg

przedsionka, otrzymał śmiertelny cios łomem w tył głowy. Ciało postarano się jak najszybciej dostarczyć do krematorium i spalić w pierwszej kolejności, aby władze SS nie mogły ustalić faktycznej przyczyny zgonu[141]. Za wiedzą dr. Deringa przestępców eliminowano także, aplikując im letalne zastrzyki, które rzekomo miały ich wzmocnić i przywrócić im zdrowie[142]. Informacje o konfidentach, uśmiercanych później w szpitalu za pomocą trucizny lub niewłaściwego leczenia, uzyskiwano także za pośrednictwem więźniów zatrudnionych na stanowisku pisarza w biurach obozowego gestapo. Po otrzymaniu takich danych należało spowodować przeniesienie szpicla do szpitala. Niekiedy odbywało się to w ten sposób, że wtajemniczony w sekretną działalność ZOW sztubowy uderzał delikwenta chochlą po głowie – niby za próbę powtórnego pobrania wydawanej z kotła zupy. Następnie poszkodowanego doprowadzano do ambulatorium w bloku szpitalnym nr 28, gdzie natychmiast był wpisywany i przyjmowany na leczenie. Wkrótce następowała likwidacja donosiciela[143]. Z kolei za pomocą wszy zarażonych tyfusem, które hodował Witold Kosztowny (nr 672), członek ZOW, likwidowano esesmanów. Rzucano je im na ubrania, wywołując w ten sposób u nich chorobę, która – jak stwierdził dr Dering – w wielu wypadkach kończyła się śmiertelnym zejściem. W ten sposób został wyeliminowany na przykład naczelny lekarz SS Siegfried Schwella[144]. Na los więźniów oddziaływano również za pomocą zmiany ich przydziału do komand pracy: „W wypadku takim porozumiewaliśmy się z dr. Deringiem lub dr. Diema […], kiedy delikwent ma przyjść, żeby «zachorować». Po chorobie szedł tam, gdzie nam był potrzebny […]”[145]. Do grupy wypisywanych ozdrowieńców przychodził funkcyjny (Arbeitsdienst), który przydzielał więźniów do poszczególnych komand roboczych. Był nim wspomniany już Otto Küsel, którego usługi na rzecz organizacji miały w obozie ogromne znaczenie, ponieważ rodzaj zadania decydował często o przetrwaniu. Jego współpracownikiem był pchor. Mieczysław Januszewski (nr 711)[146]. Swoimi wpływami organizacja Pileckiego sięgała także do innych biur więźniarskiej kancelarii obozu, gdzie między innymi pracowali Roman Frankiewicz i Jan Olszowski (nr 6157)[147]. Kluczowe punkty działalności ZOW stanowiły: stolarnia, garbarnia i magazyn odzieżowy, w którym zatrudniony był szczególnie zasłużony dla konspiracji wojskowej ppor. rez. Świerczyna[148]. Wpływami ZOW objęto również wiele bloków, w których członkowie tej organizacji – tacy jak Bronisław Motyka (nr 3546), Wacław Weszke (nr 9530) czy Alfred Włodarczyk – pełnili funkcje blokowych[149]. Ważnym miejscem była także kartoflarnia. Istniała tutaj możliwość zdobycia dodatkowej żywności, a praca należała do lekkich. W komandzie tym znalazło się wielu wybitnych przedstawicieli inteligencji polskiej. Funkcję kapo pełnił członek ZOW, kpt. Tadeusz Paolone[150]. W 1942 roku pilnym zadaniem ZOW było rozszerzenie wpływów konspiracji na teren obozu w Brzezince, ale Pilecki nie mógł zrealizować początkowo tego planu,

ponieważ wśród umieszczonych tam więźniów nie miał zaufanej osoby. Z pomocą przyszedł przypadek. Genezę wydarzenia, które zapoczątkowane zostało w drugi dzień Bożego Narodzenia 1941 roku, tak opisał Wincenty Gawron w swoim pamiętniku, opartym o notatki prowadzone w KL Auschwitz: „Do naszej sztuby przyszli häftlindzy – wyżsi oficerowie, wtajemniczeni w sprawy podziemne i zasiedli przy stole obok Witolda Pileckiego. Przybył płk Karcz, płk Stamirowski, chorąży Mielcarek, jakiś ksiądz i sporo innych byłych oficerów polskich […]. Płk Karcz wówczas nieopatrznie powiedział półgłosem: «Zarządzam dziś wieczorem zbiórkę kawalerzystów»”[151]. Powyższe słowa usłyszał jeden z konfidentów obozowych. Gawron twierdzi, że był to Stefan Ołpiński (nr 67214), lecz ten został przywieziony do KL Auschwitz dopiero 9 października 1942 roku i nie mógł być świadkiem tego zdarzenia[152]. Ktoś inny zatem spowodował donos, którego wynikiem było osadzenie 2 kwietnia 1942 roku płk. Karcza w celi więzienienia obozowego w podziemiach bloku nr 11 (tak zwany Blok Śmierci). Przesłuchanie połączone było z biciem i znęcaniem się nad aresztowanym. Ostatecznie zmaltretowanego pułkownika, od którego gestapo nie zdołało wymusić żadnych zeznań, przeniesiono do Brzezinki i osadzono w karnej kompanii, która zajęła nowo wybudowany barak KL Auschwitz II-Birkenau. Wkrótce więźniowie z obozu macierzystego w Oświęcimiu nawiązali kontakt z płk. Karczem, który przyjął propozycję objęcia kierownictwa nad tajną siatką ZOW w KL Auschwitz II-Birkenau[153]. Ten silny hartem ducha więzień, który dotychczas organizacyjnie nie został wykorzystany, znalazł obecnie dla siebie pole do działania. Można było mu zawierzyć i przypuszczać, że podczas ewentualnej „wpadki” też się nie załamie. Obawy budził jedynie fakt, że w obozie przebywał pod własnym nazwiskiem i już raz, jako wyższy dowódca, był obiektem zainteresowań gestapo. Musiał więc szczególnie ostrożnie prowadzić powierzone mu zadanie, którego realizacja odbywała się w wyjątkowo koszmarnych warunkach, ponieważ z grup więźniów kierowanych do obozu w Birkenau w krótkim czasie pozostawały tylko jednostki. W tym czasie codziennie ginęło tam wielu więźniów[154]. Zadanie powierzone płk. Karczowi stało się dla niego łatwiejsze do wykonania, kiedy w czerwcu 1942 roku konspiracja obozowa zdołała przenieść go do bloku nr 7, który mieścił się na tym samym odcinku BIb (chociaż nadal figurował on w wykazie karnej kompanii). Blok ten omijany na co dzień przez esesmanów ze względu na umieszczenie w nim między innymi więźniów chorych na tyfus, stał się siedzibą organizowania się podziemia obozowego w Brzezince, do którego wkrótce miały dołączyć więźniarki osadzone na sąsiednim odcinku BIa w sierpniu tego roku[155]. W 1942 roku nasiliły się przyjazdy do obozu w Oświęcimiu więźniów różnych narodowości. Pilecki zdecydował się nawiązać z nimi kontakt. Pierwszym niePolakiem, którego pozyskano dla tajnej organizacji wojskowej, był Karel Stransky

(nr 25625), czeski adwokat[156]. W połowie stycznia gestapo z Pragi dostarczyło do KL Auschwitz stu trzydziestu pięciu więźniów, których oznaczono numerami od 25551 do 25685[157]. Byli to przedstawiciele inteligencji czeskiej, prawie wyłącznie członkowie Sokola[158]. Ponad stu przywiezionych, wśród nich Karela Stransky’ego, skierowano do bloku nr 25 i umieszczono w izbie, gdzie funkcję sztubowego pełnił Stanisław Kożuch (nr 325). Przyjął serdecznie nowo przybyłych i z jego strony nie spotkały ich żadne przykrości. Również poprawnie wobec czeskich więźniów zachowali się blokowy Alfred Włodarczyk i inni członkowie ZOW, którzy mieszkali w bloku nr 25 wraz z Pileckim – Wincenty Gawron, Stanisław Gutkiewicz i dr Józef Putek (nr 267). Z tym ostatnim Stransky szczególnie się zaprzyjaźnił i za jego pośrednictwem poznał dalszych członków konspiracji wojskowej w obozie. Roman Frankiewicz pomógł mu uzyskać pracę pod dachem w kancelarii, gdzie zatrudniony był Jan Olszowski. Obaj mieli dostęp do wielu dokumentów. Informacje o nowo przywiezionych, a także zgonach więźniów przekazywali Frankiewiczowi[159]. Stransky znał także Pileckiego[160]. 2 czerwca 1942 roku z obozu zwolniono trzydziestu trzech Czechów, w tym Stransky’ego oraz – dzięki pomocy dr. Deringa – ciężko chorego nazwiskiem Szewczyk, który niestety trzy dni później, już po powrocie do Pragi, zmarł[161]. Po latach Stransky stwierdził: „Z pobytu w obozie zachowałem w pamięci wielu, bardzo wielu dobrych i szlachetnych więźniów Polaków”[162]. Duża śmiertelność wśród Czechów z tego transportu oraz zwolnienia nie przerwały zapewne zupełnie konspiracyjnych kontaktów, bo nadal przywożono więźniów czeskich do KL Auschwitz, lecz nie były one już tak intensywne. W 1942 roku zaczęły się nasilać egzekucje, przeprowadzane na dziedzińcu bloku nr 11, których ofiarami pod Ścianą Straceń coraz częściej stawali się członkowie ZOW. Jeden z pierwszych zginął por. Makaliński, który przebywał w karnej kompanii w Brzezince. Kierowano do niej głównie szczególnie niebezpiecznych polskich więźniów politycznych[163]. 27 maja 1942 roku do karnej kompanii skierowano około czterystu młodych Polaków, którzy byli przywiezieni do KL Auschwitz z dystryktu warszawskiego i krakowskiego w latach 1940–1941. Wśród nich znalazł się Makaliński, którego wraz z kilkoma innymi więźniami wezwano z Birkenau i rozstrzelano 4 czerwca. Dwa dni później na polecenie obozowego gestapo pod Ścianą Straceń odbyła się następna egzekucja kilkuosobowej grupy więźniów z karnej kompanii[164]. Pozostali zdawali sobie sprawę z tego, że zginą w wyniku morderczych warunków lub rozstrzelani, a więc nie mają żadnych szans na przeżycie. Wśród skazanych na zagładę byli członkowie siatki Pileckiego – Stanisław Maringe, Jerzy Poraziński, kpt. Tadeusz Chrościcki i jego syn Tadeusz Lucjan: „W czasie obiadu przywożący kotły ostrzegli nas, że Makaliński i inni nie wrócili, a na drugi dzień jest wyznaczona nowa grupa pięćdziesięciu na «badanie». Wtedy już nie wahaliśmy się i rozpuściliśmy wiadomość, że ucieczka ma się zacząć w momencie, gdy kapo

zagwiżdże na koniec pracy”[165]. W tym samym dniu, 9 czerwca, Pilecki otrzymał od dr. Porazińskiego przesłaną konspiracyjnie kartkę z informacją: „Zawiadamiam Ciebie, że ponieważ wkrótce musimy stać się obłoczkami już tylko, więc próbujemy szczęścia jutro w czasie pracy. Szans mamy mało – pożegnaj kiedyś, jeśli będziesz mógł i żył jeszcze na ziemi rodzinę moją i powiedz, jeśli umrę, że zginąłem w walce”[166]. Meldunek o zamierzonym buncie za pośrednictwem Alfreda Stössla otrzymał również ppłk Kazimierz Rawicz, który bardzo przeżywał niemożność udzielenia pomocy kolegom poprzez wywołanie ogólnego powstania w obozie, które nie miało szans na powodzenie[167]. 10 czerwca 1942 roku z miejsca pracy w Brzezince rzuciło się do ucieczki pięćdziesiąt osób. Dwadzieścia osiem z nich schwytano, trzynaście zastrzelono w trakcie pościgu, między innymi Stanisława Maringe. Jedynie dziewięciu uczestnikom buntu udało się zbiec[168], należał do nich Tadeusz Lucjan Chrościcki[169]. Jego ojciec, który nie zdecydował się na ucieczkę, zginął nazajutrz wraz z dr. Porazińskim, kiedy to w ramach odwetu rozstrzelano dwudziestu więźniów karnej kompanii, a około trzystu dwudziestu zabito w komorze gazowej[170]. Ucieczki organizowane przez konspirację wojskową rozpoczęły się dopiero w 1942 roku. Poprzednio nie znajdowały one aprobaty ze względu na odpowiedzialność zbiorową, którą stosowały władze SS i w rewanżu za udaną ucieczkę dokonywały „wybiórki” na śmierć głodową dziesięciu lub więcej więźniów[171]. W 1942 roku meldunki o sytuacji w KL Auschwitz nadal przekazywali członkowie ZOW, którzy zostali zwolnieni z obozu lub opuścili go jako uciekinierzy, wcześniej przygotowani przez Pileckiego do roli łączników z Komendą Główną ZWZ/AK w Warszawie. 10 lutego zwolniono Aleksandra Palińskiego (nr 8253)[172], który wiadomości o działalności Pileckiego przekazał – zgodnie z poleceniem – ustnie Eleonorze Ostrowskiej[173]. Podobny kontakt nawiązał Antoni Woźniak zwolniony z obozu 4 marca 1942 roku[174]. Przekazana mu sprawa do załatwienia była dla Pileckiego szczególnie ważna. Należy przypomnieć, że Pilecki jeszcze w TAP posługiwał się kilkoma dokumentami na różne nazwiska. Najczęściej używał dowodu Tomasza Serafińskiego, do którego wkleił swoją fotografię. Z nim został ujęty podczas łapanki na Żoliborzu i przywieziony do KL Auschwitz. W dowodzie brak jednak było danych o imieniu i nazwisku panieńskim matki: „Gdy nas badano w nocy w Oświęcimiu, wkrótce po przywiezieniu do obozu, podałem imię i nazwisko matki zmyślone, gdyż jakieś podać musiałem”[175]. Nieprawidłowość ta mogła zostać wykryta przez gestapo, które pod koniec 1941 roku zaczęło uzupełniać kartoteki odpisami metryk urodzenia żyjących jeszcze więźniów z pierwszych transportów. Polecono je przesłać różnym parafiom. Podjęta akcja stanowiła ogromne zagrożenie

dla Pileckiego. Antoni Woźniak miał za zadanie przekazać Ostrowskiej zmyślone przez Pileckiego dane, aby zaznaczono je w akcie urodzenia Tomasza Serafińskiego przechowywanym w księgach parafialnych w Bochni. Powyższy fakt miano uwzględnić w przyszłym odpisie tej metryki dla władz obozowych[176]. Ostrowska porozumiała się z Zygmuntem Ważyńskim (nr nieznany)[177], który kiedyś za pośrednictwem Pileckiego zastał członkiem TAP[178]. Ten pojechał do Bochni i sprawę załatwił pomyślnie, o czym opowiedział Pileckiemu w obozie, kiedy później został tam osadzony[179]. Listy, które Pilecki wysyłał z KL Auschwitz, i raporty ustne składane Ostrowskiej przez zwolnionych więźniów odbierał od niej Edward Baird (ps. Skiba) i przekazywał Komendzie Głównej ZWZ/AK[180]. W związku ze zniesieniem w 1942 roku odpowiedzialności zbiorowej ZOW zaczął przygotowywać ucieczki. Pierwszą pomyślnie zrealizowali 16 maja Wincenty Gawron i Stefan Bielecki. Więźniowie zdecydowali się na nią ze względu na grożącą im egzekucję. Bielecki pracował w położonym kilka kilometrów od obozu macierzystego w Oświęcimiu podobozie w Harmężach, gdzie zatrudniony był jako inżynier specjalista od nawadniania gruntów. Umożliwiło mu to poznanie najbliższej okolicy i opracowanie dokładnego planu ucieczki. Przy pomocy obozowej konspiracji nawiązał z nimi kontakt Gawron i za jej pośrednictwem w planowanym dniu ucieczki został przeniesiony z Oświęcimia do Harmęż. Stało się to za wiedzą Pileckiego, który polecił, aby uciekinierzy przekazali dowództwu w Warszawie informacje o tym, jak okrutnie w KL Auschwitz traktowani są jeńcy radzieccy i o rozpoczętej w Brzezince masowej zagładzie Żydów[181]. Ucieczka powiodła się i zbiegowie szczęśliwie dotarli w rodzinne strony Gawrona koło Limanowej, który tam pozostał przez pewien czas, natomiast Bielecki udał się do Warszawy, gdzie przekazał przedstawicielowi Komendy Głównej AK pisemny raport na temat konspiracji wojskowej w KL Auschwitz. Raport ten został przedłożony gen. Stefanowi Roweckiemu[182]. Pomyślnie zakończyła się także ucieczka podjęta 20 czerwca 1942 roku przez Eugeniusza Benderę (nr 8502), Józefa Lemparta (nr 3419), Kazimierza Piechowskiego (nr 918) oraz Stanisława Jastera (nr 6438). Była świetnie zorganizowana, drobiazgowo przygotowana i pełna brawury. Jaster, najmłodszy z uciekinierów, był kurierem Pileckiego. Po przekazaniu meldunku do Komendy Głównej AK w Warszawie[183] przystał do oddziału „Osa”, który podlegał bezpośrednio gen. Stefanowi Roweckiemu. Uczestniczył w wielu akcjach bojowych. Walczył między innymi pod Celestynowem 20 maja 1943 roku, kiedy to batalion „Zośka” dokonał odbicia więźniów politycznych przewożonych z Majdanka do Oświęcimia. Wyróżnił się wtedy szczególną odwagą i opanowaniem. Prawdopodobnie latem 1943 roku w wyniku tragicznej pomyłki został zgładzony w Warszawie przez towarzyszy walki. Niewinność Jastera została dowiedziona po

wojnie[184]. W przesyłanych meldunkach Pilecki sugerował Komendzie Głównej AK, że więźniowie mogą podjąć walkę i ZOW oczekuje tylko na rozkaz[185]. Plan zbrojnego zrywu w obozie opracował ppłk Rawicz: „Przez powszechny zryw rozumiałem powstanie zbrojne przeciwko okupantowi na terenie całej Polski. Grupa oświęcimska po wyzwoleniu się i uzbrojeniu miała być włączona w nurt walki. Koncepcja moja nie została jednak zaaprobowana przez ówczesnego dowódcę AK, gen. Stefana Roweckiego, któremu poprzez łączników przedstawiałem swój plan. Samo wyzwolenie obozu miało się rozpocząć w momencie powrotu komand zewnętrznych na apel wieczorny”[186]. W powyższej sprawie ppłk Rawicz konspiracyjnymi kanałami kontaktował się wiosną 1942 roku między innymi z kpt. Władysławem Liniarskim (ps. Mścisław) komendantem Okręgu Białystok AK, który przed wojną był oficerem w dowodzonym przez niego 62 Pułku Piechoty w Bydgoszczy[187]. Rolę łącznika odgrywał Krystian Chomicki (ps. Mikrus), natomiast bezpośredni kontakt z organizacją wojskową w obozie nawiązano dzięki ppor. Janowi Michalikowi (ps. Kazan, Kawka), dowódcy placówki AK w Brzeszczach[188], współpracującej z nim Helenie Płotnickiej[189] oraz Władysławowi Saternusowi[190]. Chomicki był również łącznikiem z Komendą Główną AK w Warszawie[191], która nie zaakceptowała planu ppłk. Rawicza, ponieważ do ogólnego powstania w Polsce nie doszło, a oddzielna akcja mająca na celu uwolnienie więźniów KL Auschwitz była niewykonalna[192]: „W istocie więc wysiłek Pileckiego i jego towarzyszy, okupiony ogromnymi stratami w ludziach, członkach ruchu, nie przyniósł większych konkretnych rezultatów. Niemniej pozwolił pewnej części więźniów Oświęcimia żyć, działać i umierać w przeświadczeniu, że są dalej żołnierzami biorącymi udział w walce z Niemcami”[193]. Do końca istnienia obozu, jak się później miało okazać, okazja do walki nigdy się nie nadarzyła. Załoga SS była silnie uzbrojona i liczyła kilka tysięcy funkcjonariuszy. Dalsze siły SS, Wehrmachtu, policji oraz innych organizacji hitlerowskich stacjonowały w pobliskich Katowicach, Mysłowicach, Bielsku i Krakowie. Partyzanci, walcząc tylko własnymi siłami, nie mogli odnieść we współdziałaniu z więźniami sukcesu, natomiast zrzucenie przez aliantów w pobliżu KL Auschwitz większej ilości broni i desantu – jak planował Pilecki – nie było możliwe[194]. Przygotowujący się w obozie do walki członkowie ZOW, którzy w ostatnich miesiącach 1942 roku zaczęli się organizować na wzór wojskowy, z podziałem na bataliony, kompanie i plutony mające wyznaczone rejony działania, nadaremnie oczekiwali na akceptację planów przez Komendę Główną AK[195]. W tym czasie w obozie oświęcimskim nie było już ppłk. Rawicza, który 7 lipca 1942 roku został wywieziony do KL Mauthausen[196]. Przed wyjazdem zaproponował Pileckiemu, aby na jego miejsce wyznaczyć ppłk. Juliusza Gilewicza (nr 31033)[197]. Ten zgodził się i objął kierownictwo ZOW, do którego przystali

teżj ppłk Kumuniecki i płk Kazimierz Stamirowski (nr 66786)[198]. Dowództwo bojowe przejął mjr Zygmunt Bohdanowski (w obozie Bończa, nr 30959)[199], który kiedyś był oficerem 5 Dywizjonu Artylerii Konnej w Krakowie[200] i dobrze znał teren w pobliżu Oświęcimia[201]. Więźniowie należący do ZOW starali się tworzyć w blokach, w których mieszkali, szkielet dwuplutonowych kompanii (jeden pluton na parterze, drugi na piętrze) z dowódcą kompanii na miejscu. W momencie zrywu mieli oni porwać do walki jak najwięcej pozostałych więźniów, którzy nie byli zorganizowani. Kilka bloków stanowiło batalion. W porozumieniu z ppłk. Gilewiczem wojskowe podziemie w obozie macierzystym w Oświęcimiu zostało przeorganizowane przez Pileckiego na cztery bataliony[202]: pierwszy – bloki nr 15, 17, 18, 19, dowódca mjr Edward Gött-Getyński (nr 29693); drugi – bloki nr 16, 22, 23, 24, dowódca kpt. Stanisław Kazuba; trzeci – bloki nr 20, 21, 25, 26, 27, 28 i kuchnia obozowa, dowódca kpt. Tadeusz Paolone; czwarty – bloki nr 1–11, dowódca kpt. Zygmunt Pawłowicz (w obozie Julian Trzęsimiech)[203]. Tworzony był także batalion piąty obejmujący bloki nr 12–14, którego dowódcą miał zostać prawdopodobnie Bronisław Motyka. Służba medyczna podlegała dr. Rudolfowi Diemowi[204], na komendanta szpitala wyznaczono dr. Władysława Deringa[205], zaś funkcję kapelana pełnił ksiądz Zygmunt Ruszczak (nr 9842)[206]. Członkowie ZOW organizowali potajemne nabożeństwa i spowiedzi: „Komunikanty otrzymywaliśmy od duchowieństwa z wolności przez kontakt z ludnością spoza obozu”[207]. Organizatorem nabożeństw był głównie zakonnik Zdzisław Piotr Uliasz (nr 12988), który odprawianie mszy świętych polecał między innymi księdzu Zygmuntowi Kuzakowi (nr 39884). Tego przejawu ruchu oporu w obozie oświęcimskim esesmani nigdy nie wykryli[208]. Tajna siatka Pileckiego spowodowała również, że w szpitalu obozowym prowadzony był stały nasłuch radiowy. Aparat został dostarczony z warsztatów radiowo-elektrycznych przez członków ZOW, między innymi inż. Jana Pileckiego (nr 808). Przechowywał go dr Dering w gabinecie naczelnego lekarza SS, mieszczącym się w bloku chirurgicznym nr 21, w specjalnie przygotowanej w podłodze pod umywalką betonowej skrytce, przykrytej dodatkowo linoleum i dywanem. Za antenę służyły druty telefoniczne rozciągnięte między wspomnianym blokiem a odległym o dwadzieścia pięć metrów blokiem nr 28[209]. Lekarze esesmani przebywali w blokach szpitala obozowego tylko w dzień: „Dzięki temu mogłem przez dłuższy czas słuchać radia w nocy, aby na rano puszczać w obieg najświeższe wiadomości ze świata”[210]. Uzyskane informacje, zwłaszcza o niepowodzeniach niemieckich na frontach, przekazywano więźniom. W ten sposób podtrzymywano ich na duchu, a ta pomoc moralna dla wielu osadzonych była szczególnie ważna. Przypisywanie natomiast organizacji Pileckiego radiostacji więźniarskiej nie znajduje potwierdzenia w dotychczasowej wiedzy o historii KL Auschwitz. Możliwości jej funkcjonowania za drutami obozowymi zaprzeczał po wojnie między innymi ppłk Rawicz, który na ten temat napisał: „Niepokoi mnie również relacja «Tomka»[211].

Wszystko się zgadza, wszystko jest w porządku, tylko ta nieszczęsna radiostacja jest poważnym błędem w relacji[212]. Nie wiem, jakie licho go skusiło do fantazjowania z zamieszczeniem w relacji szczegółu, który nie miał miejsca i pod którym nie mógłbym się podpisać pod żadnym pozorem”[213]. W pełni natomiast jest potwierdzone, że inni więźniowie również prowadzili w obozie nasłuch radiowy. Do nich należał Jan Pilecki, który przed wojną pracował w Polskim Radiu w Warszawie. W obozie był zatrudniony w komandzie elektryków. Więźniowie w nim pracujący zajmowali się także naprawą radioodbiorników dla esesmanów, słuchając przy okazji różnych rozgłośni. Władze obozowe wykryły nasłuch i czterech członków komanda, wśród nich Pileckiego, skierowano do karnej kompanii[214]. Z drugiej strony członkowie ZOW starali się ujawnić hitlerowskie zbrodnie wobec świata. Ze względu na brak akt Śląskiej Delegatury Okręgowej i Śląskiego Okręgu AK nie jest możliwe w sposób wyczerpujący odtworzyć systemu przekazywania informacji o KL Auschwitz[215]. Niemniej informacje takie rozpowszechniano w polskiej prasie konspiracyjnej oraz w wydawanych potajemnie broszurach, ulotkach i książkach. Publikacje o podobnej treści – oparte na materiałach przekazywanych przez polski ruch oporu – ukazywały się także na Zachodzie[216]. Warto zaznaczyć, że w przekazywaniu wiadomości z obozu uczestniczyła współpracująca z ZOW wspomniana już Maria Stromberger, która miała możność poruszania się po całym terenie KL Auschwitz, a także wyjeżdżania do różnych miast na Śląsku. Za jej pośrednictwem przekazywano sekretne informacje pisane na bibułce, zawierające dane o liczebności załogi SS, podające nazwiska morderców, a także zestawienia liczbowe ofiar komór gazowych i wiadomości o rozstrzelanych[217]. Inną drogą utrzymania łączności ze światem zewnętrznym było wykorzystanie przez ZOW kontaktów nawiązanych przez więźniów pracujących w zakładach chemicznych Buna-Werke w Monowicach z pracownikami cywilnymi[218]. Jerzy Kowalewski (nr 31119), pracując wiosną 1942 roku przy budowie tych zakładów, nawiązał kontakt z Wandą Noworytą (obecnie Sawkiewicz), która wówczas mieszkała w Dworach. Przekazywane informacje od organizacji Pileckiego wysyłała ona do jego matki Haliny Kowalewskiej, związanej z konspiracją AK[219]. Wanda Sawkiewicz potwierdza, że listy otrzymywane od Kowalewskiego nadawała na adres jego matki w Warszawie[220]. Na początku 1942 roku Pilecki wykonywał drewniane łyżki w stolarni. W lutym tego roku udało mu się jednak zatrudnić w ośrodku radiowo-telegraficznym przy komendanturze SS, gdzie nieco wcześniej otrzymał już przydział Konstanty Piekarski, który jako oficer artylerii dobrze znał się na kartografii[221]. (Pomógł im funkcyjny Mieczysław Januszewski, który dowiedział się, że esesmani poszukują dwóch kreślarzy-kartografów[222]). Podczas gdy obaj przez parę tygodni opracowywali tam mapy, Pileckiemu udało się wynieść lampy i części radiowe,

a także plik szyfrowanych druków, które zostały przekazane przez Eugeniusza Dulina członkom przyobozowego ruchu oporu[223]. Latem 1942 roku wybuchła w KL Auschwitz największa epidemia tyfusu plamistego[224]. W jej wyniku zmarli od lipca do października kpt. Eugeniusz Triebling, plut. Józef Chramiec (nr 101), Stefan Gaik (nr nieznany), Andrzej Marduła, Stanisław Polkowski (nr 6398), rtm. Tadeusz Czechowski (nr 18369), Jan Mielcarek (nr 3569) oraz inni żołnierze podziemia[225]. Pilecki szczególną opieką starał się otoczyć w czasie choroby kpt. Trieblinga, który wcześniej nabawił się zakażenia krwi. Niebezpieczeństwu zapobiegł wówczas dr Dering, wykonując operację ręki. W tydzień później osłabiony Triebling zapadł na tyfus i zapalenie opon mózgowych. Mimo troskliwej opieki ze strony członków ZOW w bloku szpitalnym nr 20 nie udało się go uratować[226]. Zmarł 22 sierpnia 1942 roku[227]. Pilecki pomagał również innym więźniom, którzy później stali się członkami ZOW. Jednym z nich był Tadeusz Stulgiński (nr 31315), którego przywieziono do obozu 17 kwietnia 1942 roku. Wcześniej przebywał na Pawiaku. Tam spotkał ppłk. Surmackiego, uwięzionego powtórnie po zwolnieniu z KL Auschwitz, który poradził mu, aby w krytycznej sytuacji w Oświęcimiu prosił o pomoc Tomasza Serafińskiego. Stulgiński wykonywał ciężką pracę przy budowie zakładów Buna-Werke w Monowicach i szybko opadł z sił. W maju dzięki pomocy Pileckiego przyjęto go do szpitala obozowego. W swojej relacji Stulgiński jednoznacznie stwierdza, że Pilecki uratował mu wówczas życie, a także załatwił skierowanie go do pracy nad makietą obozu oświęcimskiego, przy wykonywaniu której byli zatrudnieni prof. Dunikowski i Jan Machnowski[228]. We wspomnianym okresie epidemii tyfusu przeniesiono potajemnie do obozu szczególnie dużo leków. Przekazywała je głównie przyobozowa organizacja BCh za pośrednictwem Heleny Płotnickiej, utrzymującej kontakt z komandem mierników. Więźniowie tego komanda przemycone lekarstwa przekazywali Eugeniuszowi Obojskiemu, który pracował w szpitalu obozowym jako pielęgniarz i kontaktował się z dr. Deringiem. Zatrudniony w komandzie mierników Witold Wierusz taki w tej sprawie wyraził pogląd: „Nie twierdzę, że wszystkie, ale większość leków przedostała się właśnie tym «kanałem» […]. Wiele lekarstw dostarczał także Janusz Pogonowski (w obozie Skrzetuski), który bardzo przyjaźnił się z Obojskim. Zresztą każdy z więźniów wychodzących w teren w mniejszym lub większym stopniu przenosił tego rodzaju przesyłki”[229]. 29 sierpnia 1942 roku władze SS pod pozorem zwalczania epidemii tyfusu poleciły przeprowadzić selekcję wśród chorych i rekonwalescentów. Jeszcze w tym samym dniu w komorach gazowych w Birkenau zabito siedemset czterdzieści sześć osób[230]. Kilka dni później na tyfus zapadł również Pilecki, lecz szczęśliwie przeszedł tę chorobę. Było to możliwe dzięki dr. Deringowi, a także innym członkom ZOW

w szpitalu obozowym. Osłabionego chorobą Pileckiego dożywiał Edward Ciesielski, a dodatkową poduszkę i koc, przesłane przez Bernarda Świerczynę, dostarczył mu Kazimierz Radwański[231]. W szpitalu udało się Pileckiemu pozyskać dla organizacji nowych członków. Jednym z nich był Andrzej Rablin (nr 1410), który leżał kilka łóżek dalej. Pilecki nawiązał z nim rozmowę, lecz ten początkowo obawiał się prowokacji. Dopiero Świerczyna, którego znał wcześniej, rozwiał jego wątpliwości. Od tego czasu Rablin utrzymywał z nim bliższy kontakt organizacyjny[232]. Przed chorobą – latem 1942 roku – Pilecki ponownie pracował w stolarni, a także wykonywał napisy na segregatorach kancelaryjnych. Ponadto malował w bloku nr 24 obrazy z życia więźniów, które potem polecił zniszczyć raportowy Gerhard Palitzsch[233]. Na początku października został wypisany ze szpitala, lecz nie wrócił już do stolarni, bowiem Bartosiewicz pomógł mu uzyskać pracę w komandzie garbarzy. Pracował w nim cztery miesiące. Na terenie garbarni pozyskał w tym czasie kolejnych członków ZOW[234]. W 1942 roku egzekucje żołnierzy obozowego podziemia miały charakter przypadkowy lub wykonywano je w powiązaniu z innymi sprawami i nie były one wynikiem rozpracowania organizacji Pileckiego przez gestapo w KL Auschwitz. 13 marca został rozstrzelany starszy ułan Stefan Stępień (nr 12970)[235], którego dotyczą te słowa: „Zostawił w mojej pamięci sylwetkę o dzielnej postawie i wesołej twarzy”[236]. Na początku czerwca zginął por. Makaliński. O nim z kolei Pilecki napisał, że był to jeden z najserdeczniejszych jego przyjaciół[237]. Jego los pod Ścianą Straceń podzielili: Stanisław Gutkiewicz (12 czerwca)[238], płk Aleksander Stawarz (14 czerwca)[239] i Antoni Suchecki (25 czerwca)[240]. 21 sierpnia został rozstrzelany Stanisław Dubois[241], który przewidując swoją śmierć, powiedział Pileckiemu, że jego następcą w pracy konspiracyjnej na terenie obozu oświęcimskiego będzie Konstanty Jagiełło[242]. O wiele bardziej tragiczna dla członków ZOW miała się okazać jednak jesień. Przeprowadzona została wówczas jedna z największych w tym obozie egzekucji. 28 października 1942 roku podczas apelu porannego wywołano wielu więźniów, głównie z dystryktów lubelskiego i radomskiego. Dołączono do nich kilku więźniów zatrudnionych w obozowym szpitalu. Zgromadzonych w piątkowej kolumnie odprowadzono pod silną eskortą esesmanów do bloku nr 11 i rozpoczęto na jego dziedzińcu rozstrzeliwania. Dwaj członkowie ZOW, lekarz kpt. Henryk Suchnicki i sanitariusz Leon Kukiełka, podnieśli bunt i próbowali podjąć ucieczkę. Wkrótce zginęli od kul esesmanów. W przeprowadzonej egzekucji, która miała charakter odwetowy za sabotaż i udane akcje partyzanckie na Lubelszczyźnie, poniosło śmierć około dwustu osiemdziesięciu więźniów[243]. Zamordowani zostali dalsi członkowie ZOW: plut. Edward Berlin (nr 19490), por. Stanisław Dobrowolski (nr 16061), kpt. Tadeusz Dziedzic[244] i inni, których nazwiska nigdy nie będą znane. O nich Pilecki napisał, że wśród rozstrzelanych „byli tacy z organizacji, których nie

podaję, gdyż nie wszystkich się osobiście znało, byłoby to niemożliwe w pracy konspiracyjnej”[245]. W raportach twierdził, że wówczas mógła wybuchnąć rebelia w całym obozie pod warunkiem rozpoczęcia jej przez wszystkich skazańców: „Czekaliśmy. Zadecydowali inaczej. Trzeba było widzieć, jak dzielnie szli na śmierć”[246]. Tragicznym zdarzeniem dla Pileckiego była śmierć szwagra Bronisława Ostrowskiego (nr 19893), który po aresztowaniu w Ostrowi Mazowieckiej został wywieziony do KL Auschwitz, gdzie zginął w kwietniu 1942 roku[247]. Od marca do sierpnia 1942 roku w wydzielonych dziesięciu blokach obozu macierzystego w Oświęcimiu przebywały kobiety, które następnie przeniesiono do Brzezinki na odcinek BIa[248]. Pierwsze konspiracyjne więzy zostały nawiązane wówczas z nimi przez Henryka Bartosiewicza i Konstantego Jagiełłę[249]. Po przeniesieniu więźniarek do KL Auschwitz II-Birkenau kontakty te członkowie ZOW jeszcze bardziej umocnili. Duże zasługi w tym zakresie położył dr Dering, który ustalił z Pileckim sposób nawiązywania z kobietami łączności, a także przesyłania meldunków oraz potajemnego dostarczania im żywności i leków. Praktyczną realizację tych zadań ułatwił dr. Deringowi fakt, że w czasie tworzenia obozu kobiecego w Brzezince otrzymał wraz z grupą podległych mu pielęgniarzy polecenie od władz SS zorganizowania na odcinku BIa szpitala dla więźniarek. Później kontakty raz nawiązane, nie mając już możliwości osobiście przebywać w Birkenau, utrzymywał poprzez więźniarki, które przyprowadzano jako pacjentki z tego obozu do szpitala dla więźniów w obozie macierzystym w Oświęcimiu. Taką drogą przekazywano informacje, żywność i leki. Najtrudniejszą sprawą było przejście przez bramę z napisem „Arbeit macht frei”. Moment ten ułatwiała obecność jednej lub dwóch esesmanek, które eskortowały więźniarki. Zazwyczaj były one przekupione i udawały, że nic nie dostrzegają i o niczym nie wiedzą[250]. Żona dr. Deringa, również lekarka, więziona była na Pawiaku, gdzie pełniła funkcję kierownika kolumny sanitarnej oraz lekarki sprawującej opiekę nad dziećmi w „Serbii”, czyli części więzienia przeznaczonego dla kobiet. Ułatwiało jej to uczestniczenie w konspiracji więziennej[251]. Z Pawiaka często były kierowane transporty więźniów i więźniarek do KL Auschwitz. Krystyna Dering zwykle o odejściu kolejnego transportu wcześniej wiedziała i przekazywała odjeżdżającym informacje ustne lub zawierała je w grypsie z prośbą, aby zostały przekazane w Oświęcimiu jej mężowi. Chodziło o pomoc dla nowo przybyłych i zapewnienie im pracy pod dachem[252]. Dr Dering dzięki powyższym danym nawiązał kontakt między innymi z Żerminą Trzeciakową (nr 22555), która z pochodzenia była Francuzką. Zdążyła ona, nim zmarła na tyfus 28 stycznia 1943 roku, przekazać dr. Deringowi wiele szczegółów na temat opieki nad ciężko chorym marsz. Edwardem Rydzem-Śmigłym po jego powrocie w 1941 roku z Węgier do okupowanego kraju. Dr Dering podjął również współpracę konspiracyjną z Alicją Dzierżanowską (nr 24443), wcześniej aktywnie

działającą w AK, która z kolei umarła na dyfteryt 7 marca tego roku. Niesiona im pomoc nie zdołała utrzymać ich przy życiu, lecz dla innych więźniarek okazała się bardzo skuteczna[253]. Maria Maniakówna (nr 18229) zaangażowała się w pracę podziemia na terenie obozu kobiecego w Brzezince. W styczniu 1943 roku warszawskie gestapo poleciło przenieść ją do Oświęcimia i umieścić w bunkrze bloku nr 11. Dr Dering na polecenie władz obozowych w celach tych dokonywał przeglądu chorych. Wśród nich rozpoznał Maniakównę, której potem organizacja przez kilka miesięcy pobytu w bunkrze dostarczała żywność i różnorodne informacje za pośrednictwem Jana Pileckiego[254]. Wiktoria Klimaszewska (nr 25993) przybyła z Pawiaka do Brzezinki 27 listopada 1942 roku. Dr Dering znał ją bardzo dobrze z czasów działalności w 5 Warszawskiej Drużynie Harcerskiej, której był założycielem w 1920 roku. Odnalazł ją wśród więźniarek Birkenau na początku 1943 roku i przekazał jej dużą liczbę zastrzyków, a także obiecał dalszą pomoc. Po pewnym czasie spowodował, że przewieziona została do obozu macierzystego w Oświęcimiu na rzekomą operację. Do szpitala przyprowadził ją Witold Kosztowny. Dr Dering, pozorując operację, wykonał jej cięcie pod pachą. Po założeniu opatrunku – w sali położonej obok – doszło do konspiracyjnego spotkania z ppłk. Juliuszem Gilewiczem i płk. Mieczysławem Dobrzańskim (nr 121408)[255], podczas którego zaproponowano Klimaszewskiej utworzenie wśród więźniarek komórki ZOW składającej się z pięciu wtajemniczonych osób. W czasie rozmowy płk Dobrzański wymienił nazwisko swojej kuzynki Zofii Bratro (nr 27182), jako jednej z kandydatek do tajnej pracy. Bratro nie odmówiła i z kolei wciągnęła do konspiracji Stanisławę Rachwałową (nr 26281), którą zdołała dobrze poznać podczas pobytu w więzieniu przy ul. Montelupich w Krakowie[256]. Wkrótce rozpoczęła działanie pierwsza „górna piątka” ZOW na terenie obozu kobiecego w Brzezince. W jej skład – obok wyżej wymienionych – weszły jeszcze Antonina Piątkowska (nr 6805) i Helena Hoffman (nr 8549)[257]. Powstała ona latem 1943 roku, kiedy Pileckiego nie było już w KL Auschwitz. Z tego powodu w swoich raportach nie odnotował on tego faktu. Nie mógł również znać nazwisk więźniarek, które w obozowym ruchu oporu szczególnie się wyróżniły. Obok zbierania informacji o zbrodniach popełnianych przez SS w Birkenau obozowa konspiracja w Brzezince zajmowała się przede wszystkim niesieniem pomocy więźniom poprzez sprawiedliwy rozdział żywności i rozwijanie samopomocy koleżeńskiej, mającej tak ogromne znaczenie w walce o przetrwanie. Nawiązane zostały również kontakty z jeńcami radzieckimi oraz więźniami i więźniarkami innych narodowości[258]. Ponadto zdobywano leki celem dostarczania ich do szpitala obozowego, przeprowadzono wywiad dotyczący masowej zagłady w komorach gazowych i krematoriach Brzezinki, organizowano ucieczki, walczono z obozowymi szpiclami, dążono do obsadzenia stanowisk

funkcyjnych przez więźniów politycznych oraz roztaczano opiekę nad nowo przywiezionymi do obozu, ostrzegając ich przed najbardziej niebezpiecznymi esesmanami, kapo i blokowymi. Płk Karcz, przebywając w Brzezince od stycznia 1943 roku, umiejętnie kierował tymi działaniami na odcinku BIa, zajmowanym wówczas przez więźniów. Niespodziewanie były dowódca Mazowieckiej Brygady Kawalerii, o którego pobycie w obozie hitlerowcy prawie że zapomnieli, został przeniesiony do Oświęcimia i osadzony w podziemiach bloku nr 11. Stało się to w następujących okolicznościach. Jak już wspomniano, płk Karcz, oficjalnie będący więźniem karnej kompanii w Brzezince, przebywał od dawna na odcinku w bloku szpitalnym nr 7. Minął mu już sześciomiesięczny okres karnego pobytu, na który został skazany przez władze obozowe. Po tym terminie powinien być przeniesiony do bloku zwyczajnego. Ponieważ to nie nastąpiło, płk Jan Karcz obawiając się, że gestapo obozowe wykryje istniejącą nieprawidłowość, co może się dla niego zakończyć tragicznie, zgłosił się 23 stycznia 1943 roku do kierownika więźniarskiej części obozu (Lagerführer) Hansa Aumeiera i zameldował o odbyciu półrocznej kary, prosząc równocześnie o przeniesienie do jednego ze zwykłych baraków. Aumeier polecił osadzić go w areszcie obozowym, w którym płk Karcz już kiedyś przebywał[259]. Wcześniej od niego został tam umieszczony Alfred Stössel, o którym opinie wśród więźniów były różne. Doceniano zasługi, które położył dla obozowego ruchu oporu[260], a równocześnie bardzo negatywnie oceniano jego udział w zabijaniu chorych zastrzykami z fenolu[261]. Sam Pilecki o nim napisał: „Chociaż ostatnio Alfred Stössel miał pewną przykrą manię, lecz trzeba mu oddać sprawiedliwość, dzielnie znosił dręczenie-badanie w bunkrach, nie powiedział ani słowa, a wiedział bardzo wiele”[262]. Aresztowanie Stössla spowodowali sami więźniowie, którzy wrzucili do skrzynki na donosy kartkę z informacją o jego rzekomych powiązaniach z Leonem Kukiełką, jednym z organizatorów buntu z 28 października 1942 roku. W ten sposób chciano się pozbyć więźnia, któremu zarzucano dokonywanie mordów w szpitalu obozowym poprzez „szpilowanie”[263]. Stössel został aresztowany 29 października 1942 roku[264]. Osadzono go w podziemiach bloku nr 11 i poddano okrutnemu śledztwu, lecz nikogo nie zdradził. Przed śmiercią przebywał w celi nr 20, skąd został wyprowadzony na rozstrzelanie. Zginął pod Ścianą Straceń w dniu 3 marca 1943 roku[265]. 29 października 1942 roku w bunkrach bloku nr 11 umieszczono także Eugeniusza Obojskiego, który jako nosiciel zwłok był świadkiem egzekucji w dniu poprzednim. Przed śmiercią Leon Kukiełka zdążył mu wówczas wręczyć gryps z prośbą o przekazanie go Bogdanowi Glińskiemu (nr 11958), który był jego przyjacielem jeszcze z czasów, gdy razem uczęszczali do gimnazjum w Równem na Wołyniu[266]. Gryps ten za pośrednictwem innych więźniów jeszcze w tym samym

dniu dotarł do Birkenau, gdzie więziony był Gliński: „W grypsie tym Leon nawiązywał do naszych wcześniejszych rozmów, które prowadziliśmy kiedyś w obozie macierzystym. Po prostu zastanawialiśmy się wówczas nad możliwością zorganizowania ucieczki z obozu. Z planów tych nic nie wyszło. Dlatego Leon Kukiełka napisał w grypsie: «Bogdan, dlaczegoś mnie nie posłuchał. Pozdrów serdecznie moją matkę. Powiedz jej, że zginąłem jak Polak.» […] kartkę natychmiast zniszczyłem”[267]. Władze obozowe ustaliły jednak, że Obojski pośredniczył w przekazaniu grypsu i to stało się powodem jego osadzenia w bloku nr 11[268]. W czasie przesłuchań Obojski wymienił nazwisko Glińskiego, którego wkrótce umieszczono również w podziemiach tegoż bloku. Nie przyznał się on jednak do tego, aby miał otrzymać gryps od Kukiełki i 9 marca 1943 roku został zwolniony z bunkra[269]. W wyniku działalności konfidentów Ernsta Malornego (nr 60368) i Władysława Smalskiego (nr 7638)[270] w drugiej połowie grudnia 1942 roku z różnych bloków zabrano i osadzono w podziemiach Bloku Śmierci dwudziestu czterech więźniów, zarzucając im przynależność do tajnej organizacji na terenie obozu. Wśród nich był Zdzisław Wróblewski (nr 1029), pełniący funkcję pisarza w bloku nr 17a. Jednocześnie w baraku obok magazynu żywnościowego przy kuchni obozowej znaleziono broń, dynamit i truciznę, a na strychu bloku nr 17a ukryty przez Wróblewskiego rewolwer. Obozowe gestapo dość długo prowadziło w tej sprawie śledztwo, osadzając w podziemiach bloku nr 11 jeszcze innych podejrzanych więźniów. Wielu z nich, w tym sam Wróblewski, zostało rozstrzelanych[271]. Nie mieli oni jednak nic wspólnego – podobnie jak Gliński – z działalnością ZOW. Konfidenci Malorny i Smalski, z których pierwszy był Niemcem z Wrocławia[272], a drugi Polakiem[273], nadal denuncjowali współwięźniów. Starali się nie tylko uzyskiwać wiadomości o obozowym ruchu oporu podczas rozmów w blokach, lecz także w celach bloku nr 11, gdzie jako „uwięzieni” obserwowali osadzonych i prowokowali ich do zwierzeń[274]. W tym czasie w komandzie magazynu odzieży więźniarskiej (Bekleidungskammer), które pracowało w bloku nr 27, zatrudnionych było wielu polskich oficerów, na przykład płk Kumuniecki, mjr Edward Gött-Getyński (nr 29693) i bracia Kolińscy. Mieli oni powiązania z ZOW. Kapo tego komanda był przychylny Polakom, więzień narodowości niemieckiej Walter Petzold (nr 10212), natomiast funkcję jego zastępcy pełnił Bernard Świerczyna. Obaj zorganizowali 24 grudnia 1942 roku uroczysty opłatek dla więźniów[275]. O tej uroczystości dowiedzieli się szpicle, którzy często przychodzili do bloku nr 27. Malorny pozyskał szczególnie zaufanie płk. Kumunieckiego i mjr. Gött-Getyńskiego, którym opowiedział, że w obozie przebywa także jego żona, aresztowana z nim we Wrocławiu za działalność antyhitlerowską. Z kolei oni ujawniali mu swoje życiorysy i przeszłość wojskową. Zaufanie więźniów starał się także pozyskać Smalski. Niektórzy z nich również i jemu naiwnie się zwierzali[276].

Uzyskane informacje konfidenci przekazywali gestapo, co spowodowało, że: „6 stycznia 1943 r. do bloku 27 w czasie pracy przyszli esesmani z politycznego oddziału. Zrobili zbiórkę całego komanda. Zapytali, kto tu jest pułkownikiem? Pułkownik Karol Kumuniecki na razie powstrzymał się od odezwania. Wtedy Lachmann[277] podszedł do niego i wyciągnął go z szeregu (sprawa była już przez polityczny oddział rozpracowana)”[278]. Następnie wywołano mjr. GöttGetyńskiego i kilku innych byłych polskich oficerów. Kierownik gestapo polecił odprowadzić ich do bunkrów w bloku nr 11[279]. Podobną zbiórkę zarządzono w magazynie depozytów (Effektenkammer) i w służbie rozpoznawczej (Erkennungsdienst)[280]. Wszyscy zatrzymani stali na mrozie aż do wieczornego apelu, po zakończeniu którego podzielono ich na cztery grupy, pytając wcześniej każdego o zawód i wykształcenie[281]. Do pierwszej grupy zaliczono reichsdeutschów i volksdeutschów[282], którzy wrócili do pracy w dotychczasowych komandach. Do drugiej grupy trafili Polacy mający wykształcenie lub wyglądający na inteligentów. Ich skierowano do bunkrów w bloku nr 11, gdzie razem umieszczono w tym dniu piętnastu więźniów (także członkowie ZOW: por. Biliński, mjr Gött-Getyński, rtm. Koliński, por. Koliński i płk Kumuniecki). Trzecią grupę – składającą się z Polaków, których władze obozowe uznały za nieinteligentów – przypisano do komanda wykonującego ciężką pracę przy kopaniu żwiru. W niej znaleźli się mjr Bohdanowski, rzekomo gajowy, a także spokrewniony z Pileckim Kazimierz Radwański[283]. Ostatnią grupę tworzyli Polacy zatrzymani do dyspozycji raportowgo Gerharda Palitzscha. Nie wychodzili oni po apelu porannym do pracy, lecz przebywali w blokach, w których mieszkali. W tej grupie znalazł się członek ZOW, adwokat Stefan Niebudek, który został rozstrzelany 14 stycznia 1943 roku. W tym dniu pod Ścianą Straceń zginęli także trzej inni członkowie organizacji Pileckiego: pchor. rez. Aleksander Jaskierski (nr 2450) [284], Stanisław Stawiszyński[285] i mjr rez. Eugeniusz Zaturski (nr 31387). Sprawa na tym nie została jednak zakończona. W najbliższych dniach pochwycono w różnych blokach i skierowano do bunkrów w bloku nr 11 dwudziestu dwóch więźniów. Wśród nich był jeszcze jeden członek ZOW – Zbigniew Ruszczyński[286]. W czasie aresztowań niespodziewanym wystąpieniem w Brzezince zwrócił na siebie uwagę płk Jan Karcz. Był on ostatnim z więźniów, którzy w dniach od 29 października 1942 roku do 23 stycznia 1943 roku zostali osadzeni w bunkrach bloku nr 11 pod zarzutem przynależności w obozie do tajnej organizacji. 25 stycznia przeprowadzono selekcję, skazując pięćdziesięciu trzech więźniów na rozstrzelanie. Razem z płk. Karczem, płk. Kumunieckim i mjr. Gött-Getyńskim pod Ścianą Straceń zginęli inni członkowie ZOW: bracia Kolińscy, Ruszczyński i Obojski, który jako nosiciel zwłok był obecny przy wielu poprzednich egzekucjach[287]. Dodatkowym ciosem było przeniesienie z KL Auschwitz ponad siedmiu tysięcy Polaków do obozów w głębi Niemiec. Miało to miejsce w marcu i kwietniu 1943 roku[288]. Więźniowie ci przebywali w obozie już od dłuższego czasu

i pracowali w dobrych komandach. Akcja ta miała na celu rozbicie szeregów obozowej konspiracji i jej powiązań z przyobozowym ruchem oporu[289]. Wśród wywiezionych byli także członkowie ZOW: Stanisław Barański, Leszek Cenzartowicz (nr 870), Wacław Kafarowski, mjr Zygmunt Pawłowicz, ppor. Konstanty Piekarski, pchor. rez. Tadeusz Pietrzykowski, Kazimierz Radwański, ppor. rez. Władysław Rapa (nr 30901), Wiktor Śniegucki, ppor. rez. Jerzy Wiśniewski (nr 31361) i inni[290].

Akt zgonu Stanisława Stawiszyńskiego z zafałszowaną przyczyną śmierci (nagła śmierć sercowa)

Akt zgonu płk. Jana Karcza z zafałszowaną przyczyną śmierci (posocznica spowodowana zapaleniem płuc).

Z Oświęcimia miał być także przeniesiony Witold Pilecki, któremu udało się jednak tego uniknąć pod pretekstem cierpienia na poważne schorzenie. Zdarzenie to miało miejsce w nocy z 10 na 11 marca 1943 roku, kiedy specjalnie powołana przez obozowe władze komisja lekarska dokonywała przeglądu więźniów, których zamierzano wywieźć z KL Auschwitz: „Przez kolegę Mariana Tolińskiego […] dostałem z Krankenbau pas na rupturę, której wcale nie miałem. O godzinie drugiej w nocy komisja była już zmęczona. Płk Tadeusz Reklewski, starszy ode mnie o lat kilkanaście i w porównaniu ze mną chudzielec, został przez komisję uznany za zdolnego do robót i na transport zaliczony. Lecz gdy ja stanąłem przed komisją, nago, z założonym pasem na fikcyjną rupturę, lekarze zamachali rękami i powiedzieli: «Weg! [Wynocha! – A.C.] – takich nam nie potrzeba» i do transportu mnie nie przyjęto”[291]. W tym czasie Pilecki był zatrudniony w paczkarni. Do pracy w niej został przeniesiony z garbarni na początku lutego 1943 roku i w związku ze zmianą komanda zamieszkał w bloku nr 6. Magazyn ten mieścił się wówczas w trzech salach na parterze w bloku nr 3. Na dwie zmiany pracowały w niej dwa komanda liczące po dwudziestu więźniów. Wśród nich byli również członkowie ZOW: mjr Bohdanowski, Henryk Szklarz (nr 1132) i ppor. rez. Edmund Zabawski (19574) [292]. Pracy było wiele, ponieważ niedawno wydane zarządzenie pozwalało przysyłać paczki dla więźniów, które zaczęły nadchodzić do obozu w bardzo dużej ilości od stycznia 1943 roku. Sytuacja ta spowodowała, że mimo zatrudnienia więźniów na dwie zmiany nie nadążali oni z rozprowadzaniem nadchodzących codziennie przesyłek[293]. W połowie marca tego roku Pileckiemu ponownie groziło wywiezienie do innego obozu. Pozostali w obozie oświęcimskim Polacy ze wszystkich bloków musieli stanąć przed komisją lekarską. Pilecki nie założył pasa rupturowego w obawie, że esesmani uznanych za niezdolnych do pracy mogą zabić w komorach gazowych w Brzezince. Mylił się i tym razem jako zdrowy został zakwalifikowany na wyjazd z Oświęcimia. Nawał pracy w paczkarni i dyskretna pomoc dr. Deringa przyczyniły się jednak do tego, że wraz z czterema kolegami został wyreklamowany przez esesmana, który był szefem paczkarni, jako niezbędny w jego komandzie pracownik[294]. W ten sposób uniknął wywiezienia w jednym z dwóch transportów, które 12 i 13 kwietnia 1943 roku skierowano do KL Mauthausen[295]. Nie zamierzał jednak nadal kierować pracą organizacji wojskowej w obozie oświęcimskim. Pilecki ciągle wysyłał do Warszawy meldunki mające nakłonić Komendę Główną AK do podjęcia zbrojnego oswobodzenia więźniów. Nigdy nie otrzymał na nie odpowiedzi i w związku z tym postanowił osobiście przedstawić problem w stolicy[296].

O ucieczce Pilecki myślał już od kilku miesięcy, nie mając skonkretyzowanego pomysłu na jej realizację. W grudniu 1942 roku ppor. rez. Witold Wierusz, który pracował jako miernik, namawiał go, aby przeniósł się do tego komanda i podczas pracy przy pomiarach dokonał ucieczki wraz z nim i jeszcze jednym członkiem ZOW, Aleksandrem Bugajskim (nr 74503). Uprzednio miano spoić wódką z domieszką środka nasennego[297] dwóch esesmanów, którzy jako strażnicy poruszali się z miernikami wykonującymi swoją pracę na terenie przyobozowym. Gdyby nie udało się ich obezwładnić, mieli zostać zabici. Propozycja nie uzyskała aprobaty Pileckiego, ponieważ obawiał się odwetu na pozostałych więźniach. W styczniu 1943 roku namawiał go do ucieczki ppor. rez. Stanisław Wierzbicki (nr nieznany), lecz wtedy Pilecki jeszcze nie był zdecydowany. Później, kiedy zaczął coraz bardziej o niej myśleć, okazało się, że Wierzbicki już nie żyje – został rozstrzelany 16 lutego 1943 roku[298]. Istniała możliwość ucieczki kanałami ściekowymi, które biegły w trzech kierunkach. Ich plan Pilecki uzyskał od więźniów pracujących w biurze budowlanym[299]. Właz do łączącej je studzienki znajdował się obok bloku nr 12, do którego z bloku nr 3, gdzie na nocnej zmianie pracował w paczkarni Pilecki, było bardzo blisko. Wchodził on kilka razy do cuchnących kanałów, badając swoje możliwości[300], o czym poinformował należącego do ZOW Andrzeja Rablina, który tak zapamiętał to zdarzenie: „Oświadczył mi pewnego dnia w 1943 r., że przygotowuje ucieczkę. W tym celu chce zbadać kanały obozowe. Prosił mnie o kombinezony, by wejść do kanałów. Po pewnym czasie oddał mi je bardzo ubrudzone, prosząc o nowe, gdyż miał jeszcze zbadać dalszą część kanałów”[301]. Po ich spenetrowaniu doszedł do wniosku, że tą drogą można uciec z obozu, chociaż jest ona nieprzyjemna i dość ryzykowna[302]. Koledzy natomiast oceniali, że ta opcja to ostatnia deska ratunku lub po prostu mrzonka[303]. Niespodziewane zagrożenie z zewnątrz sprawiło, że Pileckiego wybrał zupełnie inny wariant opuszczenia obozu. 29 grudnia 1942 roku z obozu uciekło czterech więźniów: Niemiec Otto Küsel oraz Polacy – Jan Komski (w obozie Baraś, nr 564), Bolesław Kuczbara (nr 4308) i Mieczysław Januszewski[304]. Ucieczka ta została zorganizowana przy pomocy mieszkanek Oświęcimia – Heleny Stupki i Janiny Kajtoch[305] i przebiegła zgodnie z opracowanym starannie planem, z którym wcześniej zapoznano także Andrzeja Harata (ps. Wicher), pełniącego obowiązki inspektora w inspektoracie bielskim AK[306]. O przygotowaniach do niej informowano Pileckiego, ponieważ Januszewski był członkiem ZOW[307].

Trójka z czterech uciekinierów: Otto Küsel, Jan Komski i Bolesław Kuczbara

Otto Küsel miał duże możliwości swobodnego poruszania się w strefie obozowej bez budzenia żadnych podejrzeń, bowiem był odpowiedzialny za organizację pracy więźniów[308]. W związku z powyższym przygotował on platformę z zaprzęgiem konnym i podjechał w tym dniu pod blok nr 24, a następnie polecił przypadkowo spotkanym więźniom znieść z jego strychu cztery szafy. Po dokonaniu załadunku przejechał bez kontroli bramę z napisem „Arbeit macht frei”. Dwie z tych szaf już na terenie gospodarczych interesów obozu przekazał czekającemu na ich przywóz esesmanowi, natomiast z dwoma pozostałymi pojechał dalej, zabierając po drodze swego zastępcę, funkcyjnego Januszewskiego, oraz Komskiego i Kuczbarę, który przebrany za esesmana udawał konwojenta. Kiedy dotarli do Broszkowic, czekał tam na nich Harat z kilkoma cywilami, którzy przejęli opiekę nad uciekinierami. Od nich otrzymali ubrania cywilne, porzucając pasiaki i mundur esesmański oraz pozostawiając wóz i konie[309]. Schronienie znaleźli w Libiążu, u rodziny Harata: „Tam spędziliśmy około tygodnia. W tym czasie odwiedził nas pierwszy kontakt podziemia z Warszawy i przejął od nas zabrane przez Kuczbarę z Arbeitseinsatz [biuro przydziału pracy – A.C.] dokumenty rozstrzelanych i zmarłych – w szczególności w odniesieniu do pierwszych transportów warszawskich”[310]. Komski i Januszewski wyjechali wkrótce do Krakowa, gdzie na dworcu kolejowym oczekiwała ich łączniczka Halina Siennicka. Wszyscy troje zostali wówczas zatrzymani podczas przypadkowej łapanki. Januszewski popełnił najprawdopodobniej samobójstwo w pociągu, którym wieziony był z powrotem do KL Auschwitz, Siennicka została osadzona w obozie kobiecym w Brzezince, natomiast Komski ponownie znalazł się w Oświęcimiu[311]. Küsel i Kuczbara udali się wprost do Warszawy, gdzie później zostali aresztowani[312]. Okoliczności śmierci Kuczbary nie są do końca jasne. Wiadomo,

że 20 marca 1943 roku przy próbie zatrzymania na ulicy stawiał opór gestapowcom, próbując się ostrzeliwać. Otrzymał postrzał w brzuch. Ciężko rannego przewieziono na Pawiak. Pod nazwiskiem Janusz Kapur został zarejestrowany w szpitalu więziennym[313], gdzie odwiedziła go żona, którą poprosił za pośrednictwem jednej z pielęgniarek o dostarczenie mu trucizny. Kiedy doszło do spotkania, zdążył zaledwie zapytać, czy ją przyniosła, gdy wbiegła wspomniana siostra i szepnęła, aby kobieta natychmiast uciekała, bo gestapowcy są na jej tropie. Dobrosława Kuczbara w popłochu opuściła szpital, nie żegnając się z mężem[314], który później został rozstrzelany[315]. Tymczasem Pilecki otrzymał od dr. Deringa wiadomość, że w kolejnym transporcie z Warszawy przyjechali więźniowie Pawiaka, którzy przekazali informację o tym, że Kuczbara przebywa w tym więzieniu[316]. Kuczbara, znający Pileckiego i innych przywódców konspiracji obozowej, stanowił poważne zagrożenie. Istniała możliwość, że w każdej chwili sypnie. W dodatku Dering i Pilecki pamiętali jego nie zawsze rozważne postępowanie w KL Auschwitz, co wzbudziło jeszcze większe obawy[317]. W tej sytuacji Pilecki przekazał swoje obowiązki konspiracyjne mjr. Bohdanowskiemu, o czym tak napisał: „Mając na względzie moje «wyjście» z obozu, odbyłem parę rozmów z Bończą-Bohdanowskim oraz kolegą Henrykiem Bartosiewiczem, informując ich o tym i powierzając im dalszą pracę. W dniu 13 kwietnia 1943 r. rozmawiałem z kolegą kpt. Stanisławem Machowskim[318], któremu powiedziałem, że po dwuipółletnim wyczekiwaniu nie mam już teraz chęci, ani potrzeby zostawać tu dłużej. Może uda się z zewnątrz prędzej przyjść z pomocą kolegom w lagrze”[319].

Przypisy [1] ASS MON. Akta sprawy…, t. 5, k. 219–220, prośba o ułaskawienie napisana przez Pileckiego do prezydenta Bolesława Bieruta 7 maja 1948 roku. Fakt dobrowolnego udania się Pileckiego do Oświęcimia jest uznawany przez wszystkich historyków, którzy dotychczas pisali na jego temat. [2] Zob.: L. Landau, Kronika lat wojny i okupacji, Warszawa 1962, t. 1, s. 694; K. Gorzkowski, Kroniki Andrzeja. Zapiski z podziemia 1939–1941, Warszawa 1989, s. 51. [3] W. Bartoszewski, Nie żałuję ani jednego napisanego zdania…, „Więź” 1986 nr 7–8, s. 187. [4] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 179, k. 148, wspomnienia E. Ostrowskiej. Autorka zwraca uwagę na fakt, że Pilecki, nie chcąc ujawnić jej adresu, a także łączących ich powiązań rodzinnych i konspiracyjnych, w swojej powojennej relacji celowo zmienił w opisie przebieg tego wydarzenia: „Jeszcze żyje kilku ludzi, którzy widzieli, jak o godz. 6 rano poszedłem sam i na rogu al. Wojska [Polskiego] i Felińskiego stanąłem w «piątki» ustawiane przez SS-manów z łapanych mężczyzn. Potem załadowano nas na pl. Wilsona do aut ciężarowych i zawieziono

do koszar Szwoleżerów”. APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 1. Nie ma jednak dowodów na to, że Pilecki dwukrotnie decydował się na dołączenie do schwytanych podczas obławy, lecz „za pierwszym razem został odprowadzony przez żołnierza niemieckiego”. Taką wersję przytacza W.J. Wysocki, Rotmistrz…, s. 44. [5] K. Gorzkowski, Kroniki…, s. 52. [6] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 1, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku. [7] K. Gorzkowski, Kroniki…, s. 52. [8] R. Domańska, Pawiak. Więźniowie Gestapo. Kronika 1939–1944, Warszawa 1978, s. 95. [9] APMA-B Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 1, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku. [10] Tamże, k. 2; T. Gaik, Aresztowanie przez Gestapo, [w:] Cudem ocaleni. Wspomnienia z kacetów, Londyn 1981, s. 40. [11] D. Czech, Kalendarz…, s. 29–30. [12] APMA-B. D-Au-I-2. Häftlings-Personal-Karte, t. 7, s. 234–235, karta personalna Tomasza Serafińskiego. [13] Czerwonym trójkątem w KL Auschwitz oznaczano więźniów politycznych, zielonym – przestępców kryminalnych. Zob.: T. Iwaszko, Deportacja do obozu, rejestracja więźniów, [w:] Auschwitz. Nazistowski obóz śmierci, Oświęcim 1993 s. 59–60. [14] W. Pilecki, Raport W, [w:] Raport…, s. 77. [15] Antoni Kocjan (1902–1944) został zwolniony z KL Auschwitz po około dziesięciu miesiącach. Wniósł duży wkład w rozpoznanie niemieckiego ośrodka badań rakietowych w Peenemünde oraz rozpracowanie wywiadowcze pocisków rakietowych V-2. Na początku czerwca 1944 roku został przypadkowo aresztowany i uwięziony na Pawiaku. Został zamordowany 13 sierpnia tego roku w grupie czterdziestu ostatnich więźniów Pawiaka. Zob.: A. Glass, Antoni Kocjan – szybowce i walka z bronią „V”, Kraków 2002. [16] W. Bartoszewski, Mój Auschwitz (rozmowę przeprowadzili Piotr M.A. Cywiński i Marek Zając), Kraków 2010, s. 22. [17] Na początku lat sześćdziesiątych Staller został aresztowany. Śledztwo prowadziła prokuratura we Frankfurcie nad Menem. APMA-B. Dpr-ZO (Frankfurt 1963). Wniosek o śledztwie, t. 4, k. 76–77. [18] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 3, 4–8, raport Pileckiego z 1945 roku. Pilecki musiał opuścić blok nr 17a i od 26 października 1940 roku przebywał w bloku nr 3a, który nadzorował Stanisław Koprowiak (nr 714). Nie podaje, aby Koprowiak był członkiem ZOW, pisze o nim jedynie, że: „Na stanowisku blokowego dla więźniów Polaków był jednym z lepszych blokowych”. Tamże, k. 21.

[19] Tamże, k. 7. [20] Max Popiersch (1893–1942) – od czerwca 1940 roku do września 1941 roku lekarz garnizonowy w KL Auschwitz, przeniesiony do obozu na Majdanku, zaraził się tyfusem, na który zmarł w lubelskim szpitalu. [21] W. Dering, wspomnienia…, k. 13. Zob. także: W. Fejkiel, Więźniarski szpital w KL Auschwitz, Oświęcim 1994, s. 10 i inne. [22] W. Dering, wspomnienia…, k. 26. [23] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 8, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku. [24] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 183, k. 79, klucz do Raportu W z 1943 roku. Józef Garliński błędnie podaje, że w skład pierwszej „górnej piątki” wchodzili Alfred Stössel (nr 435) i, powołując się na relację ustną Edwarda Kowalskiego (nr 1701), Józef Szkandara (właściwie: Szkandera). Tej informacji Kowalski nie potwierdza w swoich wspomnieniach. J. Garliński, Oświęcim…, s. 47; APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 96, k. 241, wspomnienia b. więźnia Edwarda Kowalskiego. [25] Zob.: W. Wohlfarth, W oświęcimskiej kaźni, „Przegląd Geodezyjny” 1947 nr 2. [26] Zob. szerzej: H. Świebocki, Przyobozowy Ruch Oporu w akcji niesienia pomocy więźniom KL Auschwitz, „Zeszyty Oświęcimskie” 1988 nr 19, s. 40–43, 67–72 i 120–123; B. Jarosz, Organizacje obozowego i przyobozowego ruchu oporu i ich działalność, [w:] Auschwitz. Nazistowski obóz…, s. 211–215. [27] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 54, k. 22, wspomnienia Zygmunta Urbańczyka. [28] Zob. szerzej: H. Świebocki, Ruch Oporu, [w:] Auschwitz 1940–1945. Węzłowe zagadnienia…, t. IV, s. 21–22; J. Kantyka, Społeczeństwo Oświęcimia i okolic z pomocą więźniom obozu koncentracyjnego, „Biuletyn Towarzystwa Opieki nad Oświęcimiem” (wydanie specjalne) 1993 nr 18, s. 78–79. [29] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 11, 13–14, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku. Józef Garliński błędnie twierdzi, że pod koniec października 1940 roku Pilecki przeżył poważny kryzys zdrowotny. Zob.: J. Garliński, Oświęcim…, s. 31. [30] Aleksander Wielopolski (1910–1980) – przed osadzeniem w KL Auschwitz działał od listopada 1939 roku w organizacji „Muszkieterowie”, brał udział w powstaniu warszawskim. Zob.: K. Leski, Życie niewłaściwie urozmaicone. Wspomnienia oficera wywiadu i kontrwywiadu AK, Warszawa 1989, s. 481–482. [31] J. Garliński, Oświęcim…, s. 51 i 288–289. Zob.: W. Pilecki, Raport W, [w:] Raport…, s. 79 i 115. [32] J. Garliński, Oświęcim…, s. 52. [33] Zob.: APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 4 i 13, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku; T. Iwaszko, Życie więźniów, [w:] Auschwitz. Nazistowski obóz śmierci, Oświęcim 1993, s. 72.

[34] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 16–17 i 23–25, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku. [35] W. Fejkiel, Więźniarski szpital…, s. 12 i 17. [36] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 25, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku. [37] Tamże, k. 26. [38] APMA-B: Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 26–27, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku; D-Au-I-1/157, t. 2, k. 94, pismo w sprawie zwolnienia Tadeusza Burskiego z KL Auschwitz z 11 lutego 1941 roku; dwie ankiety osobowe Sławomira Szpakowskiego. [39] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 28–29, raport Pileckiego z 1945 roku. Dodatkowo Pilecki wyjaśnia: „Zauważyłem […], że zwrócone więźniom listy, które dla czegoś przez cenzurę nie przeszły – nie podobały się esesmanom – na kopercie miały zielony «ptaszek» lub czasami słowo: «zurück». Od kolegów zdobyłem takie dwie koperty i takim samym ołówkiem, dostarczonym mi przez rtm. Jerzego de Virion, znaki na moich kopertach stawiałem, nie oddając takowych, gdy w «niedziele listowe» zabierano listy na bloku”. Tamże, k. 29. [40] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 28–29. Tamże, k. 29. Ostrowska potwierdza fakt otrzymania z KL Auschwitz listów od Pileckiego. APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 179, k. 148, wspomnienia Eleonory Ostrowskiej. [41] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 16, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku. [42] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 30, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku. [43] Zob. szerzej: J. Szuła, Więźniowie Niemcy w strukturze terroru obozowego, „Przegląd Lekarski” 1991 nr 1, s. 77–83. [44] S. Kłodziński, Rola kryminalistów niemieckich w początkach obozu oświęcimskiego, „Przegląd Lekarski” 1974 nr 1, s. 123–124. Zob. także: P. Sadowski, Był wśród nas taki Niemiec…, „Biuletyn Towarzystwa Opieki nad Oświęcimiem” 1996 nr 27. [45] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 27, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku. [46] Tamże. Zob.: H. Świebocki, Przyobozowy…, s. 24 i 67. [47] W. Fejkiel, Więźniarski szpital…, s. 71. [48] J. Garliński, Oświęcim…, s. 32. [49] W. Fejkiel, Więźniarski szpital…, s. 71–72. [50] APMA-B. D-Au-I-2/23. Sterbebuch, t. 22 (2) 1942, s. 659, akty zgonu więźnia Karola Kupca; Zespół Oświadczenia, t. 36, k. 60–62, relacja b. więźnia Jana Kupca; Ankiety osobowe b. więźniów KL Auschwitz. Z powyższych źródeł wynika, że losy braci Kupców były następujące: Jan – wyzwolony w Ebensee 6 maja 1945 roku, Józef – zginął na zbombardowanym statku koło Lubeki 3 maja 1945

roku, Bolesław – zamordowany w czasie ponownego śledztwa przez gestapo w Zakopanem 4 marca 1942 roku, Karol – zginął w KL Auschwitz 21 września 1942 roku, Władysław – wyzwolony w Mauthausen-Gusen 3 maja 1945 roku, Antoni – wyzwolony w pobliżu Buchenwaldu 8 maja 1945 roku. Bolesław i Władysław wykonywali w obozowej rzeźbiarni różnego rodzaju figurki. Władysław często ukrywał w nich rozmaite informacje. Zob. szerzej: J. Kantyka, S. Kantyka, Oddani sprawie. Szkice biograficzne więźniów politycznych KL Auschwitz-Birkenau, Katowice 1999, s. 119–140; A. Cyra, Ksiądz Władysław Grohs de Rosenburg, „Kalendarz Beskidzki” 1991, Bielsko-Biała 1991, s. 95–98; tegoż, Tajemnica obozowej Figurki Niepokalanej, „Katolik” 1990 nr 48. [51] Zob.: APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 183, k. 79, klucz do Raportu W z 1943 roku; t. 130, k. 30, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku; W. Pilecki, Raport W, [w:] Raport…, s. 79. [52] APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 88, k. 22, 23 i 38, relacja b. więźnia Tadeusza Pietrzykowskiego i jego gryps do matki. [53] W. Pilecki, Raport W, [w:] Raport…, s. 79–80. [54] R. Domańska, Pawiak…, s. 143. [55] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 30 i 33, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku; t. 183, k. 78–79, klucz do Raportu W z 1943 roku; Kartoteka osobowa b. więźniów KL Auschwitz; W. Pilecki, Raport W, [w:] Raport…, s. 69; R. Domańska, Pawiak…, s. 144–150; K. Malinowski, Tajna Armia Polska. Znak…, s. 96–97 i 161–162. [56] D. Czech, Kalendarz…, s. 58. [57] APMA-B: Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 33, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku; t. 183, k. 78, klucz do Raportu W z 1943 roku. [58] K. Malinowski, Tajna Armia Polska. Znak…, s. 34 i 162. [59] R. Domańska, Pawiak…, s. 155. [60] Warto dodać, że Zofia Radwańska – siostra żony Pileckiego i matka Kazimierza Radwańskiego – była więziona w KL Ravensbrück, obóz przeżyła. [61] Tamże, s. 156–157; K. Malinowski, Tajna Armia Polska. Znak…, s. 96–97; Z. Zonik, Długi…, s. 83–84; APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 11, k. 1, relacja b. więźnia Tadeusza Lucjana Chrościckiego; Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 35 i 60, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku. [62] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 34, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku; W. Pilecki, Raport W, [w:] Raport…, s. 81. [63] Warto dodać, że siostra ktp. Trieblinga, Irena, była żoną Franciszka Kolbego, więźnia KL Auschwitz i starszego brata Rajmunda Kolbego (św. Maksymiliana). T. Wontor-Cichy, Więzień KL Auschwit Franciszek Kolbe – nr 127600, „W nurcie franciszkańskim” 2007 nr 16, s. 127. [64] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 183, k. 79, klucz do Raportu W z 1943 roku. Zob.: W Pilecki, Raport W, [w:] Raport…, s. 79.

[65] W. Gawron, Ochotnik…, s. 73. [66] APMA-B Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 30 i 39, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku. Autor twierdzi (wbrew danym, które podał w Raporcie W z 1943 roku), że Bielecki, Maringe, Poraziński i Rzeczkowski wchodzili w skład trzeciej „górnej piątki”. W tym wypadku najprawdopodobniej zawiodła go pamięć, ponieważ w Raporcie W napisał, że Bielecki wszedł do czwartej „górnej piątki” w październiku 1941 roku. Zob.: W. Pilecki, Raport W, [w:] Raport…, s. 79. Rzeczkowski pracował w obozie jako blacharz i był członkiem ZOW, lecz nigdzie nie ma potwierdzenia, aby w konspiracji więźniarskiej pełnił poważniejszą funkcję. Z kolei Poraziński został przywieziony z Warszawy do KL Auschwitz dopiero 3 lutego 1942 roku, a więc nie mógł być zaprzysiężony jako członek „trzeciej piątki” w maju 1941 roku. Prawdziwe natomiast wydaje się twierdzenie, że utrzymywali oni tajne kontakty w obozie z członkami tej „piątki”. Zob. także: R. Domańska, Pawiak…, s. 197. [67] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 33, raport Pileckiego z 1945 roku; W. Dering, wspomnienia…, k. 77. [68] Zob.: APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 35, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku; t. 183, k. 78–79, klucz do Raportu W z 1943 roku; DZ PMA-B, teczka TA-142, list b. więźnia Wincentego Gawrona do córki b. więźnia Zygmunta Kosteckiego z 10 grudnia 1987 roku; W. Gawron, Ochotnik…, s. 29 i 51. [69] E. Ciesielski, Wspomnienia…, s. 67. Należy zauważyć, że Trojnicki nie był majorem, lecz kapitanem. [70] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 32, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku. [71] APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 76, k. 88, 105 i 107, relacja b. więźnia Karola Świętorzeckiego. [72] Wykonanie przez Świętorzeckiego otrzymanych poleceń potwierdził Aleksander Wielopolski w swoim oświadczeniu 28 czerwca 1944 r. Zob.: W. Pilecki, Raport W, [w:] Raport…, s. 115. [73] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 37, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku. [74] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 183, k. 79, klucz do Raportu W z 1943 roku; W. Pilecki, Raport W, [w:] Raport…, s. 79. [75] Konstanty Piekarski, Umykając piekłu, Warszawa 2005, s. 20. Zob. także: J. Smoczyński, Byłem w pierwszej „piątce”, „Kurier Polski” 1979 nr 231. [76] SPP, Zeszyt Ewidencyjny Witolda Pileckiego. [77] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 183, k. 79, klucz do Raportu W z 1943 roku; W. Pilecki, Raport W, [w:] Raport…, s. 81. [78] APMA-B. Kartoteka osobowa b. więźniów KL Auschwitz. [79] Tamże; K. Malinowski, Tajna Armia Polska. Znak…, s. 87. [80] D. Czech, Kalendarz…, s. 103.

[81] APMA-B. Ankieta osobowa b. więźnia Tadeusza Lecha wypełniona przez Marię Olszowską; DZ PMA-B, teczka TA-280, oświadczenie i wspomnienia b. więźnia Władysława Czajkowskiego (nr 9239). [82] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 38, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku. [83] F. Majewski, Witold Teofil Staniszkis (biogram) [w:] Księga Pamiątkowa Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego, Warszawa 1956, s. 307–310. [84] Zob.: APMA-B. Ankieta osobowa b. więźnia Teofila Witolda Staniszkisa wypełniona przez jego syna Witolda Wincentego Staniszkisa; J. Ptakowski, Oświęcim bez cenzury…, s. 79. [85] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 38, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku. [86] Tamże. Zob.: APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 183, k. 79, klucz do Raportu W z 1943 roku; Kartoteka osobowa b. więźniów KL Auschwitz; Zespół Oświadczenia, t. 61, k. 58–59, relacja b. więźnia Andrzeja MakowskiegoGąsienicy; DZ PMA-B, teczki TA-313 i TA-341, noty biograficzne tegoż i Tadeusza Myszkowskiego. [87] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 39 i 41, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku; W. Pilecki, Raport W, [w:] Raport…, s. 81. [88] APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 27, k. 41a, b i c, relacja b. więźnia Kazimierza Rawicza; J. Kantyka, S. Kantyka, Oddani…, s. 197 i 205. [89] Tamże, k. 41c. [90] APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 27, k. 37 i 41d, relacje b. więźnia Kazimierza Rawicza. [91] Tamże, k. 34; W. Pilecki, Raport W, [w:] Raport…, s. 81. [92] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 96, k. 172–174 i 177, wspomnienia b. więźnia Edwarda Kowalskiego; J. Radzymińska, Zawsze niepodlegli, Warszawa 1991, s. 11–13 i 29. [93] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 96, k. 240–242, wspomnienia b. więźnia Edwarda Kowalskiego. [94] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 183, k. 79, klucz do Raportu W z 1943 roku; Kartoteka osobowa b. więźniów KL Auschwitz; W. Wohlfarth, W oświęcimskiej.., s. 43–44; J. Koczorowski, Oświęcim – Sachsenhausen – Buchenwald [w:] Zarys historii organizacji społecznych geodetów polskich, Warszawa 1970, s. 211–214. [95] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 96, k. 257, wspomnienia b. więźnia Edwarda Kowalskiego. [96] W. Pilecki, Raport W, [w:] Raport…, s. 80. [97] Tamże, s. 116, oświadczenie kpt. Ferdynanda Trojnickiego z 10 lipca 1944 roku. [98] K. Malinowski, Wspomnienie o Władysławie Surmackim, [w:] Zarys historii…, s. 201. Niektórzy autorzy mylnie podają, że ppłk Surmacki został zwolniony z KL

Auschwitz w marcu 1942 roku. Zob.: A.K. Kunert, Słownik biograficzny…, t. 2, s. 171; J. Ptakowski, Oświęcim bez cenzury…, s. 163. [99] Xawery Dunikowski (1875–1964) – artysta malarz, rzeźbiarz, profesor Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie i Warszawie, wyzwolony w KL Auschwitz. [100] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 42, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku; Kartoteka osobowa b. więźniów KL Auschwitz. [101] Jan Gąsior-Machnowski (w obozie – Machnowski) po wojnie posługiwał się imieniem i nazwiskiem Janusz Machnowski. DZ PMA-B, teczka TA-311, nota biograficzna Jana Gąsiora-Machnowskiego i korespondencja tegoż z Muzeum Auschwitz-Birkenau z 31 stycznia 1972 roku i 25 kwietnia 1981 roku; APMA-B. Ankieta osobowa b. więźnia Janusza Machnowskiego. Zob. także: J. Machnowski, Sprawa płk. Gilewicza, „Kultura” (Paryż) 1963 nr 4, s. 125–130. [102] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 183, k. 78, klucz do Raportu W z 1943 roku. [103] J. Garliński powołując się na raport Pileckiego z 1945 roku (k. 42) twierdzi, że spośród rzeźbiarzy pracujących na terenie garbarni w działalność ZOW zaangażowany był prof. Xawery Dunikowski. J. Garliński, Oświęcim…, s. 65. Na wspomnianej karcie raportu Pilecki, opisując teren garbarni, jedynie twierdzi: „Z braci artystycznej była tu komórka, którą prawdziwą rzeźbiarnią nazwać należy, gdyż nasze komando z małymi wyjątkami raczej składało się ze snycerzy. Tu natomiast w tej małej komórce pracował prof. Dunikowski […]”. Interpretacja Garlińskiego została poddana krytyce przez Józefa Otowskiego (nr 10070): „Ten starszy, zastraszony, sterroryzowany pan miał w 1941 r. sześćdziesiąt sześć lat i ani mu w głowie nie powstałaby myśl należeć do jakiejś mętnej konspiracji i to wtedy, kiedy terror Gestapo był tak nasilony. Profesor nie miał żadnych ciągot politycznych […]. Oprócz sztuki nic go nie interesowało”. DZ PMA-B, teczka TA102, list J. Otowskiego do Muzeum Auschwitz-Birkenau z 8 lipca 1975 roku. [104] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 41, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku. [105] Tamże, [106] J. Ptakowski, Oświęcim bez cenzury…, s. 66. [107] K. Rawicz, Oświęcimskie podziemie… . Zob. także: H. Świebocki, Ruch Oporu, [w:] Auschwitz 1940–1945. Węzłowe zagadnienia…, t. IV, s. 38–39. [108] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 183, k. 78–79, klucz do Raportu W z 1943 roku. [109] Tamże. [110] Członkowie Obozu Narodowo-Radykalnego, organizacji, którą przed wojną cechował skrajny nacjonalizm, w czasie wojny wstąpili do różnych formacji podziemnych sił zbrojnych – do AK, Uderzeniowych Batalionów Kadrowych czy Narodowych Sił Zbrojnych. Sz. Rudnicki, Obóz…, s. 333–334. Wacław Alchimowicz w czasie wojny również był związany z podziemiem zbrojnym. W.J.

Wysocki, Rotmistrz…, s. 134. [111] Sz. Rudnicki, Obóz Narodowo-Radykalny. Geneza i działalność, Warszawa 1985, s. 220. [112] J. Ptakowski, Oświęcim bez cenzury…, s. 74–79; R. Terlecki, Przypowieść o Janie Mosdorfie, „Tygodnik Powszechny” 1983 nr 45. [113] APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 27, k. 36, relacja b. więźnia Kazimierza Rawicza; J. Ptakowski, Oświęcim bez cenzury…, s. 65; J. Garliński, Oświęcim…, s. 39. Zob. także: S. Kobrzyński, Socjaliści w niemieckich obozach koncentracyjnych, [w:] Polska Partia Socjalistyczna w latach wojny i okupacji 1939–1945. Księga wspomnień, t. 1, Warszawa 1994, s. 517–522. [114] W. Pilecki, Raport W, [w:] Raport…, s. 31, 76 i 83. [115] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 44–45, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku. Zob.: APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 48, k. 153, wspomnienia b. więźnia Wincentego Gawrona; tegoż, Ochotnik…, s. 178–186. [116] APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 27, k. 41 f, relacja Kazimierza Rawicza; S. Kłodziński, Uwagi wstępne do dokumentu: Oświęcim, [w:] „Najnowsze Dzieje Polski 1939–1945”, t. XII, 1968, s. 187. [117] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k.50 i 55, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku. [118] Tamże, k. 5, relacja Witolda Pileckiego z czerwca 1943 roku; tegoż, Raport W, [w:] Raport…, s. 73. Niektórzy autorzy mylnie podają, że grupa wojskowa rtm. Kolińskiego nie weszła w skład ZOW. Zob.: B. Jarosz, Organizacje obozowego i przyobozowego ruchu oporu i ich działalność, [w:] Auschwitz. Nazistowski obóz…, s. 208; H. Świebocki, Przyobozowy…, s. 41. [119] APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 27, k. 41 f i 41 g, relacja b. więźnia Kazimierza Rawicza. [120] Tamże, k. 41g. [121] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 47, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku. [122] K. Hałgas, Oddział chirurgiczny szpitala obozowego w Oświęcimiu w latach 1940–1941, „Przegląd Lekarski” 1971 nr 1, s. 49; W. Fejkiel, Więźniarski szpital…, s. 49. [123] Zob.: APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 183, k. 78–79, klucz do Raportu W z 1943 roku; W. Fejkiel, Więźniarski szpital…, s. 178–188, J. Ptakowski, Oświęcim bez cenzury…, s. 86. Warto zaznaczyć, że do wiosny 1942 roku więźniowie będący z zawodu lekarzami zatrudnieni byli w obozowym szpitalu tylko jako sanitariusze. Zob.: I. Strzelecka, Szpitale obozowe w KL Auschwitz, [w:] Auschwitz 1940–1945. Węzłowe zagadnienia z dziejów obozu, t. II, Oświęcim 1995, s. 235. [124] J. Sikorski, Więźniowie porządkowi izby chorych SS, „Przegląd Lekarski” 1989 nr 1, s. 93.

[125] Akcja zdobywania leków z „wolności” jest szczegółowo opisana w licznych opracowaniach – patrz przypis 23. Na uwagę zasługują również artykuły: M. Pabis-Braunstein, Apteka „Pod Aniołem Stróżem” w Brzeszczach. Mgr Maria Bobrzecka, „Przegląd Lekarski” 1987 nr 1, s. 88–94; R. Tomczyk, Nieznane karty Oświęcimia, „Tygodnik Powszechny” 1960 nr 26. Szczepionki przeciwtyfusowe dr Dering otrzymywał także od przyobozowego ruchu oporu za pośrednictwem dwóch członków ZOW: Henryka Bartosiewicza i Leona Murzyna (nr 820). APMAB. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 51, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku; Zespół Oświadczenia, t. 84, k. 16–17, relacja b. więźnia Henryka Bartosiewicza. [126] J. Sikorski, Farmaceuci – pierwsi więźniowie Oświęcimia, „Farmacja Polska” 1973 nr 6, s. 555–556. Zob.: T. Hołuj, Marian Toliński, „Przegląd Lekarski” 1964 nr 1, s. 122. [127] APMA-B. Zespół Opracowania, t. 52, k. 67–69, J. Sikorski, Apteka i zaopatrzenie sanitarne w obozie koncentracyjnym Oświęcim-Brzezinka 1940– 1945 (maszynopis pracy doktorskiej), Akademia Medyczna, Kraków 1975; tegoż, Więźniowie porządkowi…, s. 93; H. Langbein, Ludzie w Auschwitz, Oświęcim 1994, s. 49; J. Kantyka, S. Kantyka, Oddani…, s. 25–27. [128] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 75, k. 164, 170–171, wspomnienia b. więźnia Edwarda Pysia; S. Kłodziński, Maria Stromberger, „Przegląd Lekarski” 1962 nr 1, s. 103; J. Kantyka, S. Kantyka, Oddani…, s. 239–240. [129] APMA-B. Zespół Opracowania, t. 52, k. 70, J. Sikorski, Apteka i zaopatrzenie sanitarne… . Lekarstwa dla obozowego szpitala przekazywano również za pośrednictwem komanda mierników. W ten sposób otrzymywał je potajemnie dr Dering: „[…] przez nich dostałem szczepionkę […] przeciw tyfusowi plamistemu, wyrabianą przez zakłady Bujwida w Krakowie. Przez nich to szły wszelkie meldunki i wiadomości na zewnątrz w świat. Dłuższy czas duszą tej drużyny był ppłk Władysław Surmacki, razem ze mną aresztowany i przywieziony do obozu, członek TAP”. W. Dering, wspomnienia…, k. 70. Zob. także: J. Mostowski, Zakłady profesora Bujwida dla wyrobu surowic i szczepionek w Krakowie i ich współpraca z Ruchem Oporu i obozami koncentracyjnymi, „Przegląd Lekarski” 1963 nr 1, s. 135–137. [130] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 79, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku. [131] W. Dering, wspomnienia…, k. 28. [132] Tamże, k. 29. [133] Tamże, k. 28. [134] Tamże, k. 30. [135] Tamże, k. 33; APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 122, k. 18–20, wspomnienia b. więźnia Bolesława Gierycha; t. 130, k. 22, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku; R. Diem, Wspomnienia lekarza więźnia z Oświęcimia, „Przegląd Lekarski” 1988 nr 1, s. 145. Zob.: I. Strzelecka, Zwolnienia z obozu i kwarantanna

wyjściowa, [w:] Auschwitz 1940–1945. Węzłowe zagadnienia z dziejów obozu, t. II, Oświęcim 1995, s. 323. [136] W. Pilecki, Raport W, [w:] Raport…, s. 118. [137] APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 108, k. 54, relacja b. więźnia Romana Taula: t. 78, k. 32, relacja b. więźnia Edwarda Halka. [138] W. Dering, wspomnienia…, k. 54. [139] W. Pilecki, Raport W, [w:] Raport…, s. 93. [140] Tamże. [141] R. Diem, Wspomnienia lekarza…, s. 141. Fakt likwidowania w trupiarni w bloku nr 28 szpicli obozowych potwierdza także: W. Kielar, Anus mundi, Kraków 1976, s. 138–141. [142] M. Toliński, Blok 28 bez zmian, „Echo Krakowa” 1947 nr 9. [143] APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 72, k. 171, relacja b. więźnia Czesława Sowula. Szpiclom potajemnie dolewano również do jedzenia lub zaleconych lekarstw olejek krotonowy, który powodował rozstrój żołądka i konieczność leczenia szpitalnego. Jednym ze sposobów ich likwidacji było wykonanie zastrzyku zardzewiałą igłą lub wskazanie na nich jako chorych na gruźlicę, a takich więźniów sanitariusz SS, osławiony Josef Klehr, zabijał zastrzykiem z fenolu. APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 56, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku. [144] W. Dering, wspomnienia…, k. 89; APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 56, raport W. Pileckiego z 1945 roku; J.M. Gisges, Ruch oporu w Oświęcimiu i Brzezince, [w:] Wobec czasów pogardy, Warszawa 1988, s. 152; J. Garliński, Oświęcim…, s. 50 i 124. [145] W. Pilecki, Raport W, [w:] Raport…, s. 118. [146] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 154, k. 147, wspomnienia b. więźnia Zenona Ławskiego; t. 47, k. 10–12, wspomnienia b. więźnia Jerzego Pozimskiego. Zob. także: F. Piper, Zatrudnienie więźniów KL Auschwitz. Organizacja pracy i metody eksploatacji siły roboczej, Oświęcim 1981, s. 87 i 97. Kazimierz Smoleń (nr 1327) w rozmowie z autorem 28 kwietnia 1996 roku stwierdził, że inicjatorem działalności, którą prowadził później na rzecz więźniów Otto Küsel, był Alfons Czajor (nr 1193), rozstrzelany w KL Auschwitz 13 czerwca 1942 roku. [147] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 127, k. 56–62, wspomnienia b. więźnia Jana Olszowskiego. [148] Zob.: J. Kantyka, Bernard Świerczyna, ps. „Max” (1914–1944), Katowice 1994; A. Cyra, „Benek”, „Katolik” 1986 nr 3. [149] Zob.: APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 82, k. 4, relacja b. więźnia Jerzego Pozimskiego; W. Pilecki, Raport W, [w:] Raport…, s. 73–76; J. Garliński, Oświęcim…, s. 59. [150] APMA-B Zespół Wspomnienia, t. 129, k. 21–23, wspomnienia Stefana Kobrzyńskiego; J. Garliński, Oświęcim…, s. 58–59 (przy czym kpt. Paolone był

zawodowym oficerem 4 Pułku Strzelców Podhalańskich w Cieszynie, a nie – jak pisze Garliński – 4 Pułku Strzelców Pieszych). [151] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 48b, k. 154, wspomnienia b. więźnia W. Gawrona. [152] Zob.: W. Gawron, Ochotnik…, s. 187; J. Rawicz, Kariera szambelana, Warszawa 1971, s. 306 i 318. Ołpiński został zlikwidowany w styczniu 1944 roku w szpitalu więźniarskim w wyniku niewłaściwego leczenia zastosowanego przy współudziale należącego do ZOW pielęgniarza Stanisława Głowy (nr 20017). Zob. szczegóły: APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 108, k. 99–101, relacja b. więźnia Stanisława Głowy. [153] J. Garliński, Oświęcim…, s. 83; J.E. Plewa (b. więzień Oświęcimia nr 23528), Śmierć w Oświęcimiu pułkownika Jana Karcza, „Dziennik Lubelski” 1992 nr 79; APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 84, k. 16, relacja b. więźnia Henryka Bartosiewicza. [154] I. Strzelecka, Obóz męski w Brzezince (BIb). Marzec 1942–lipiec 1943, „Zeszyty Oświęcimskie” 1988 nr 19, s. 245. [155] Tamże, s, 248 i 260. [156] APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 84, k. 46–48 i 57, relacja b. więźnia Karela Stransky’ego. W niektórych publikacjach mylnie podawane jest imię i nazwisko autora tej relacji jako Jan Stranski (Stransky). Zob.: J. Garliński, Oświęcim…, s. 88; tegoż, Ruch oporu w oświęcimskim obozie, „Biuletyn Towarzystwa Opieki nad Oświęcimiem” 1995 nr 23, s. 16; W. Gawron, Ochotnik…, s. 213; W.J. Wysocki, Rotmistrz…, s. 61. [157] D. Czech, Kalendarz…, s. 124. [158] Sokol – czeska organizacja gimnastyczna i polityczna założona w 1862 roku. Podobne stowarzyszenie pod nazwą Sokół działało w Polsce, utworzone we Lwowie w 1867 roku. [159] APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 84, k. 44–47, relacja b. więźnia Karela Stransky’ego. [160] Zob.: APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 84, k. 56, relacja b. więźnia Karela Stransky’ego; D. Czech, Kalendarz…, s. 175. [161] Tamże, k. 54 i 57, relacja b. więźnia Karela Stransky’ego. [162] Tamże, k. 57. [163] T. Cegłowska, Karne kompanie w KL Auschwitz, „Zeszyty Oświęcimskie” 1975 nr 17, s. 160; A. Kowalczyk, Refren kolczastego drutu. Trylogia prawdziwa, Cieszyn 1995, s. 100. [164] D. Czech, Kalendarz…, s. 173, 176–177. [165] APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 11, k. 4–5, relacja b. więźnia Tadeusza Lucjana Chrościckiego (w publikacjach nazwisko to jest mylnie podawane jako Chruścicki lub Chróścicki). [166] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 62, raport Witolda Pileckiego

z 1945 roku. [167] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 54, k. 1–3, wspomnienia b. więźnia Kazimierza Rawicza. [168] D. Czech, Kalendarz…, s. 179. [169] APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 11, k. 5 i 8, relacja b. więźnia Tadeusza Lucjana Chrościckiego. [170] K. Malinowski, Tajna Armia Polska. Znak…, s. 97; J. Garliński, Oświęcim…, s. 94. [171] W. Pilecki, Raport W, [w:] Raport…, s. 81. [172] APMA-B. Kartoteka osobowa b. więźniów KL Auschwitz. [173] W. Pilecki, Raport W, [w:] Raport…, s. 115. [174] Tamże; APMA-B. Kartoteka osobowa b. więźniów KL Auschwitz. [175] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 46, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku. [176] W. Pilecki, Raport W, [w:] Raport…, s. 114. [177] Tamże. Zygmunt Ważyński – jego nazwisko błędnie zostało podane przez Pileckiego jako Warzyński. [178] K. Malinowski, Tajna Armia Polska. Znak…, s. 65. [179] W. Pilecki, Raport W, [w:] Raport…, s. 114. Zob.: APMA-B. Kartoteka osobowa byłych więźniów KL Auschwitz (ankieta wypełniona przez Zygmunta Ważyńskiego w 1973 roku). [180] W. Pilecki, Raport W, [w:] Raport…, s. 116. Edward Baird (1894–1971) – kierownik Biura Wojskowego Wyżywienia (Aprowizacji) AK, które potem połączone zostało z Biurem Wojskowym Rolnictwa AK w jedno Biuro. M. NeyKrwawicz, Komenda Główna…, s. 229. [181] W. Gawron, Ochotnik…, s. 247–254. Zob. także: A. Cyra i J. Dębski, Stąd uciekłem, „Panorama” 1988 nr 8; J. Romanowicz, Więzień nr 11237, „Głos Pomorza” 1992 nr 244; J. Uryga, Znak orła, „Panorama” 1996 nr 7. [182] W. Pilecki, Raport W, [w:] Raport…, s. 115. W publikacji tej zamieszczone jest oświadczenie Stefana Bieleckiego na temat raportu z 30 czerwca 1944 roku. Zob. także: A. Cyra, Podobóz KL Auschwitz w Harmężach, Oświęcim 2007. [183] Tamże, s. 83. [184] Zob. szerzej: A. Cyra, Tragiczna pomyłka, „Kierunki” 1986 nr 41; tegoż, Uciekinier, „Panorama” 1987 nr 4; H. Świebocki, Ucieczki z obozu, [w:] Auschwitz. Nazistowski obóz śmierci, Oświęcim 1993, s. 228–229; J. Kwiatkowski, W. Raciborski, Dramat Stanisława Gustawa Jastera ps. „Hel”, „Polska Zbrojna” 1991 nr 38. [185] W. Pilecki, Raport W, [w:] Raport…, s. 82; J. Garliński, Oświęcim…, s. 126. [186] APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 27, k. 41h, relacja b. więźnia Kazimierza Rawicza. [187] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 133, k. 95, Krystian Chomicki: Co łączyło

konspiracyjną organizację w białostockim Surażu z dalekim Przecieszynem? – hipoteza. [188] Tamże, k. 139/14, kserokopia zaświadczenia weryfikacyjnego wydanego Janowi Michalikowi przez Koło Byłych Żołnierzy Armii Krajowej w Londynie 26 czerwca 1980 roku. [189] Tamże, k. 131, Krystian Chomicki: Prawdziwe oblicze Tomasza Kegla z Przecieszyna. [190] APMA-B: Zespół Oświadczenia, t. 115, k. 37, relacja Leokadii Michalik; t. 52, k. 84–85, relacja Andrzeja Harata. [191] Tamże, k. 127–129, Krystian Chomicki: Prawdziwe oblicze Tomasza Kegla z Przecieszyna; k. 139/7, tegoż: Prawda i fantazje. [192] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 54, k. 8–10, Kazimierz Rawicz, O możliwościach odbicia obozu oświęcimskiego przez AK. [193] J. Ciechanowski, AK w Oświęcimiu, „Zeszyty Historyczne” nr 34, Paryż 1975, s. 219. [194] „Ów ewentualny desant spadochronowy aliantów należy z góry włożyć między bajki, jako nie tylko nie mający w owych czasach i warunkach szans powodzenia, ale też nigdy nie rozważany na serio […]”. P. Bystrzycki, W sprawie odbicia przez AK więźniów obozu masowej zagłady w Oświęcimiu, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1966 nr 1, s. 429. [195] Zob. szczegóły: J. Garliński, Oświęcim…, s. 98, 125–126. [196] APMA-B. Kartoteka osobowa więźniów KL Auschwitz. Zob. także: H. Świebocki, Przobozowy…, s. 41. [197] W. Pilecki, Raport W, [w:] Raport…, s. 76 i 83. Juliusz Gilewicz (1890–1943) – uczęszczał do rosyjskiego gimnazjum w Żytomierzu, skąd został wydalony za przynależność do Polskiej Korporacji Samokształceniowej, egzamin dojrzałości zdał jako ekstern, następnie podjął studia prawnicze na Uniwersytecie w Kijowie. W 1915 roku powołano go do służby wojskowej, którą odbył najpierw w kawalerii, a potem w lotnictwie. W 1918 roku jako oficer polskiego lotnictwa uczestniczył w walkach z Ukraińcami. W okresie międzywojennym awansował do stopnia podpułkownika i pełnił funkcję zastępcy dowódcy pułku lotniczego w Toruniu. W 1937 roku został przeniesiony w stan spoczynku i przeszedł do pracy w lotnictwie cywilnym. Aresztowany przez gestapo w styczniu 1942 roku za działalność w ZWZ/AK, więziony był na Pawiaku, a potem w KL Auschwitz, gdzie wraz z bratem Kazimierzem (nr 71886) został rozstrzelany pod Ścianą Straceń 11 października 1943 roku. Ozdznaczony orderem Virtuti Militari V klasy i czterokrotnie Krzyżem Orderu św. Jerzego. APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 74, k. 45–47, biografia ppłk. Juliusza Gilewicza (maszynopis), opracował Zygmunt Mianowski; k. 42–44, pismo Romualda Gilewicza do Muzeum AuschwitzBirkenau z 15 września 1972 roku; k. 48–50, biografia por. Kazimierza Gilewicza (maszynopis), opracował Romuald Gilewicz; t. 3, k. 388–390, pismo Romualda

Gilewicza do tegoż Muzeum z 20 listopada 1958 roku A. Cyra, Ppłk lotnictwa Juliusz Gilewicz (1890–1943), „Biuletyn Towarzystwa Opieki nad Oświęcimiem” 2008 nr 54. [198] Tamże, s. 84. [199] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 55, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku. [200] APMA-B. Załącznik do ankiety osobowej b. więźnia Zygmunta Bohdanowskiego sporządzony przez Zofię i Marię Bohdanowskie; Zespół Oświadczenia, t. 105, k. 148, odpis powyższego załącznika. [201] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 55, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku. [202] Tamże, k. 67. [203] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 183, k. 79, klucz do Raportu W z 1943 roku. [204] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 172, k. 2, wstęp do wspomnień b. więźnia Rudolfa Diema. [205] W. Dering, wspomnienia…, k. 69. [206] W. Pilecki, Raport W, [w:] Raport…, s. 102. Ksiądz Zygmunt Ruszczak został przeniesiony do KL Dachau 5 czerwca 1942 roku. Zob: W. Jacewicz, J. Woś, Martyrologium polskiego duchowieństwa rzymskokatolickiego pod okupacją hitlerowską w latach 1939–1945, zeszyt III, Warszawa 1978, s. 311. [207] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 47, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku. [208] Z. Kuzak, Jak Dante za życia przeszedłem przez piekło, [w:] W. Jacewicz, J. Woś, Martyrologium…, s. 437–438. [209] W. Dering, wspomnienia…, k. 83. [210] Tamże. [211] „Tomek” – Tomasz Serafiński (przybrane imię i nazwisko Pileckiego). [212] Rawicz nawiązuje do powojennej relacji Pileckiego, w której stwierdził on, że taka radiostacja istniała: „[…] przez siedem miesięcy mieliśmy własną stację nadawczą, przy której pracował ppor. Alfred Stössel […]. Aż jesienią 1942 r. przydługi nieco język jednego z kolegów był przyczyną, że musieliśmy stację rozmontować”. APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 51. Roman Taul (nr 1108) zapamiętał, że w obozie nawiązał z nim kontakt Jerzy Janicki (nr 562), rozstrzelany później pod Ścianą Straceń. Zwierzył on mu się, że posiada aparat nadawczy ukryty na strychu w bloku nr 26, gdzie mieścił się skład waliz: „Po egzekucji Stapf [Adam, nr 3704 –A.C.], który przejął po Janickim magazyn waliz, znalazł na strychu bloku nr 26 resztę przewodów, które zniszczył. Były to prawdopodobnie przewody z krótkofalówki […]”. Autor relacji przypuszcza, że Janicki w ostatniej chwili zdążył usunąć aparat i podczas przesłuchań nie przyznał się do jego istnienia. APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 9, k. 1269–1271, relacja b.

więźnia Romana Taula. Oświadczenie to również wydaje się mało prawdopodobne. Warto natomiast nadmienić, że wspomniany Jerzy Janicki był bratem spadochroniarza, kuriera Delegatury Rządu na Kraj, por. Leszka Janickiego, który brał udział w zrzucie w nocy z 27 na 28 marca 1942 roku. Zob.: J. Tucholski, Cichociemni, Warszawa 1984, s. 135. [213] APMA-B. Zespół Materiały, t. 220, k. 25, list K. Rawicza do L. Serafińskiej z 4.08.1958 r. [214] Zob.: AIPN BU 1572/936, k. 55–61, zeznanie złożone w 1951 roku przez b. więźnia KL Auschwitz, Franciszka Romana (nr 5770), osadzonego w zakładzie karnym w Goleniowie, za działalność w powojennym podziemiu antykomunistycznym; M.J. Kwiatkowski, Polskie radio w konspiracji 1939–1944, Warszawa 1989, s. 56–57. Członek ZOW, Michał Ziółkowski (nr 1055), sprzątając pomieszczenia biur obozowych, kiedy nie było w nich esesmanów, zajmował się również słuchaniem radia i wiadomości te przekazywał wtajemniczonym współwięźniom. APMA-B. Ankieta osobowa b. więźnia Michała Ziółkowskiego wraz z załącznikiem w postaci jego pisma do Muzeum Auschwitz-Birkenau z 15 marca 1995 roku. [215] Władysław Ważniewski, Krystyna Marczewska, W świetle akt Delegatury Rządu RP na Kraj, [w:] Obóz koncentracyjny Oświęcim w świetle akt Delegatury Rządu RP na Kraj, „Zeszyty Oświęcimskie”. Numer specjalny (I), Oświęcim 1968, s. VIII. [216] Zob.: H. Świebocki, Ujawnianie i demaskowanie zbrodni SS, [w:] Auschwitz. Nazistowski obóz śmierci, Oświęcim 1993, s. 239–256; Z. Woźniczka, KL Auschwitz-Birkenau w świetle publikacji depesz podziemia londyńskiego 1941– 1945, „Biuletyn Towarzystwa Opieki nad Oświęcimiem” (wydanie specjalne) 1993 nr 18, s. 83–93. [217] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 75, k. 171, wspomnienia b. więźnia Edwarda Pysia. [218] APMA-B. Zespół Wspomnienie, t. 130, k. 51, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku. Kontakt ze światem zewnętrznym organizacja Pileckiego utrzymywała także za pośrednictwem załóg statków pływających po Wiśle. Zob.: APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 190, k. 157–158, wspomnienia Edwarda Wójcika. [219] APMA-B: Ankieta osobowa b. więźnia Jerzego Kowalewskiego – załącznik stanowiący jego list do autora z 7 lipca 1992 roku; Zespół Oświadczenia, t. 72, k. 182–184, relacje tegoż. [220] APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 3, k. 392, relacja Wandy Sawkiewicz. [221] J. Smoczyński, Operacja skrytki, Warszawa 1988, s. 142. [222] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 51, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku. [223] Zob. przypis 215; W. Pilecki, Raport W, [w:] Raport…, s. 87.

[224] Zob.: J. Garliński, Oświęcim…, s. 117–118. [225] APMA-B. Zespół Materiały, t. 223 c, k. 1–28, wykaz nazwisk więźniów KL Auschwitz sporządzony przez Pileckiego w Murnau 26 maja 1945 roku. [226] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 64, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku. [227] APMA-B. D-Au-I-2/17. Sterbebuch, t. 16/1942, s. 1246, akt zgonu Eugeniusza Trieblinga. [228] DZ PMA-B, teczka TA-201, relacja b. więźnia Tadeusza Stulgińskiego. [229] APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 77, k. 21, relacja b. więźnia Witolda Wierusza. Fakt przekazywania lekarstw przez Janusza Pogonowskiego dla współwięźniów znajduje między innymi potwierdzenie w relacji jego matki. APMAB. Zespół Oświadczenia, t. 66, k. 5–7, relacja Eugenii Pogonowskiej. [230] D. Czech, Kalendarz…, s. 239. [231] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 65–67, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku. [232] APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 29 k. 81 i 82, relacja b. więźnia Andrzeja Rablina. W razie podjęcia przez więźniów walki z esesmanami pchor. rez. Zbigniew Goszczyński (nr 1728) i pchor. Antoni Rosa (nr 923) mieli wyłączyć prąd z ogrodzenia obozowego, a także opanować stację radiową. Zob.: W. Pilecki, Raport W, [w:] Raport…, s. 99. [233] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 63 i 64, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku. Miejscem pracy uzdolnionych artystycznie więźniów było muzeum obozowe, które mieściło się najpierw w bloku nr 6, a od marca 1942 r. w bloku nr 24. I. Stefańska, Muzeum KL Auschwitz, „Przegląd Lekarski” 1982 nr 1–3, s. 112. [234] Tamże, k. 67–68. [235] APMA-B. D-AuI-2/4. Sterbebuch, t. 2/1942, s. 1021, akt zgonu więźnia Stefana Stępnia. [236] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 59, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku. [237] Tamże. [238] D. Czech, Kalendarz…, s. 182. [239] Tamże, s. 183. W obozowej książce stanów dziennych śmierć płk. Stawarza odnotowano pod datą 15 czerwca 1942 roku. W rzeczywistości rozstrzelano go dzień wcześniej. Zob.: APMA-B. D-AuI-3/1. Stärkebuch, t. 61, s. 546–549. [240] D. Czech, Kalendarz…, s. 190. [241] Tamże, s. 234. W obozowej księdze zgonów śmierć Stanisława Dubois odnotowano dopiero trzy dni później pod datą 24 sierpnia 1942 roku. APMA-B. DAuI-2/17, Sterbebuch, t. 16/1942, s. 319. [242] ASS MON. Akta sprawy…, t. 1, k. 69, protokół przesłuchania Witolda Pileckiego przez oficera śledczego por. Stefana Alaborskiego z 10 czerwca 1947

roku. [243] T. Iwaszko, S. Kłodziński, Bunt skazańców 28 X 1942 r. w oświęcimskim bloku nr 11, „Przegląd Lekarski” 1977 nr 1, s. 119–121. Pilecki twierdził, że bunt wszczęło pięciu więźniów, lecz znane są nazwiska tylko dwóch z nich: Kukiełki i Suchnickiego. APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 72, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku. [244] Śmierć ich odnotowana jest w obozowych księgach zgonów, lecz jej przyczyna i daty są zafałszowane. APMA-B. D-AuI-2/27, Sterbebuch, t. 26/1942, s. 810, 561 i 398. [245] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 72, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku. [246] W. Pilecki, Raport W, [w:] Raport…, s. 84–85. [247] W księdze zgonów jego śmierć odnotowano pod datą 12 kwietnia 1942 roku. APMA-B. D-AuI-2/6, Sterbebuch, t. 4/1942, s. 382. Zob. także: W.J. Wysocki, Rotmistrz…, s. 195. [248] L. Cebo, Więźniarki w obozie hitlerowskim w Oświęcimiu-Brzezince, Katowice 1984, s. 11–13. [249] J. Garliński, Oświęcim…, s. 101–102. Zob.: A. Piątkowska, Wspomnienia oświęcimskie, Kraków 1977, s. 93 i 94; I. Strzelecka, Oddział kobiecy w Oświęcimiu, „Przegląd Lekarski” 1985 nr 1, s. 91; APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 129, k. 40, wspomnienia b. więźnia Stefana Kobrzyńskiego; W. Dering, wspomnienia…, k. 69. [250] W. Dering, wspomnienia…, k. 86, 163 i 164. [251] R. Domańska, Pawiak…, s. 186. [252] W. Dering, wspomnienia…, k. 165. [253] Tamże, k. 167–168. Zob. także: C. Leżeński, Kwatera 139…, t. 2, s. 248– 250; APMA-B. D-AuI-2/31 i 37, Sterbebuch, t. 3/1943 i t. 10/1943, s. 1341 i 114, wpisy o zgonach więźniarek Germaine Trzeciakowej i Alicji Dzierżanowskiej. [254] W. Dering, wspomnienia…, k. 168–169; Zespół Oświadczenia, t. 37, k. 2 i 5, relacja b. więźniarki Marii Maniakównej. [255] W. Dering, wspomnienia…, k. 163 i 166; APMA-B: Zespół Oświadczenia, t. 15, k. 5–7 i 9–10, relacja b. więźniarki Wiktorii Klimaszewskiej; t. 15, k. 39–40, relacja b. więźniarki Zofii Bratro; t. 69, k. 106, relacja b. więźniarki Stanisławy Rachwałowej. [256] APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 15, k. 10, relacja b. więźniarki Wiktorii Klimaszewskiej. Zob.: J. Palmowska-Frankowska „Anna Piotrowska”, Ze wspomnień dla wnuków, [w:] Żołnierze Komendy Głównej Armii Krajowej wspominają…, Warszawa 1994, s. 335. [257] A. Piątkowska, Wspomnienia…, s. 117. Zob. także: Z. Zonik, Alert…, s. 262– 264. [258] Zob.: I. Strzelecka, Obóz męski…, s. 245–250; J. Garliński, Oświęcim…,

s. 112–114. [259] T. Cegłowska, Karne kompanie…, s. 178; A. Cyra, Dowódca i więzień, „Kierunki” 1988 nr 12. [260] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 154, k. 219 i 264, wspomnienia b. więźnia Zenona Ławskiego. [261] H. Langbein, Ludzie…, s. 205 i 459. [262] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 73, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku. [263] APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 72, k. 175, relacja b. więźnia Czesława Sowula. [264] APMA-B. D-AuI-3/1. Bunkerbuch, t. 1, s. 81, wpis o osadzeniu Alfreda Stössla w bunkrze, czyli w jednej z cel aresztu obozowego w podziemiach bloku nr 11. Zob. także: F. Brol, G. Włoch, J. Pilecki, Książka bunkra, „Zeszyty Oświęcimskie” 1957 nr 1. W publikacji tej zawarta jest reprodukcja książki bunkra (Bunkerbuch). [265] Tamże, Bunkerbuch, t. 1, s. 120, wpis o śmierci Alfreda Stössla; APMA-B: DAuI-5/5. Todesmeldung, meldunek o śmierci tegoż; Zespół Oświadczenia, t. 8, k. 1099, relacja b. więźnia Stefana Kluski (po wojnie zmienił nazwisko na Boratyński). J. Garliński błędnie ustalił, że Stössel zmarł w bunkrze w nocy z 3 na 4 marca 1943 roku. Zob. tegoż: Oświęcim…, s. 131. [266] APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 95, k. 64, relacja b. więźnia Bogdana Glińskiego. [267] Tamże. W niektórych relacjach i opracowaniach zawarte są błędne informacje, że gryps ten Kukiełka adresował do Obojskiego, który miał zostać jakoby „wsypany” przez czekającego na rozstrzelanie Czesława Gawareckiego (nr 14852), chcącego w ten sposób uratować sobie życie, a nie uchroniło go od śmierci, a spowodowało osadzenie Obojskiego w bunkrze. Przeczy takim przekazom relacja Glińskiego, który ów gryps w rezultacie otrzymał, jak również fakt, że Gawarecki wówczas już nie żył, ponieważ rozstrzelany został 23 kwietnia 1942 roku. Zob.: APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 72, k. 174, relacja b. więźnia Czesława Sowula; T. Iwaszko, S. Kłodziński, Bunt…, s. 120; S. Kłodziński, Dr Czesław Gawarecki, „Przegląd Lekarski” 1978 nr 1, s. 210. [268] Eugeniusz Obojski przewoził zwłoki rozstrzelanych do krematorium. Grypsy otrzymywane od skazańców, a także nazwiska straconych pod Ścianą Straceń wielokrotnie przekazywał on innym więźniom, którzy wysyłali je na zewnątrz obozu. Działalność ta została wykryta przez obozowe gestapo. Nastąpiło aresztowanie nie tylko Obojskiego, lecz także jego kolegów związanych z powyższą sprawą. Jednym z nich był Aleksander Giermański (nr 716). APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 74, k. 200–201, relacja b. więźnia Aleksandra Giermańskiego. [269] APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 95, k. 64–67, relacja Bogdana Glińskiego.

Jego zwolnienie jest odnotowane w książce bunkra. APMA-B. D-AuI-3/1. Bunkerbuch, t. 1, s. 82. [270] Władysław Smalski (ur. w 1909 roku) – od 18 grudnia 1940 roku do 9 września 1944 roku przebywał w KL Auschwitz, dalszy jego los jest nieznany. [271] APMA-B. Zespół Opracowania, t. 4, k. 34–36, wspomnienia b. więźnia Jana Pileckiego Oświęcim – blok 11. Wróblewski został rozstrzelany 16 lutego 1943 roku. APMA-B. D-AuI-2/33, Sterbebuch, t. 6/1943, s. 352, akt zgonu tegoż. Zob. także: J. Garliński, Oświęcim…, s. 131–133. [272] APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 83, k. 30 i t. 36, k. 10, relacje b. więźniów Artura Karpika i Stanisława Głowy; Z. Gaudasiński, W obozowym ruchu oporu, „Biuletyn Towarzystwa Opieki nad Oświęcimiem” 1996 nr 26, s. 17–18. [273] APMA-B. Akta Gauleitungu NSDAP O/S – Katowitz. Syg. IZ-3/5, t. 2, k. 1–4, pisma Marty Smalskiej, zamieszkałej w Chorzowie, z 21, 23 i 26 maja 1941 roku, do władz niemieckich w Chorzowie i w Katowicach w sprawie zwolnienia z KL Auschwitz jej męża Władysława Smalskiego. [274] F. Brol, G. Włoch, J. Pilecki, Książka…, s. 32. [275] APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 83, k. 29–30 i 35, relacja b. więźnia Artura Karpika. Autor relacji podaje (k. 29), że na uroczystość wigilijną kapo Walter Petzold zaprosił kilku kapo z innych komand. W związku z tym słuszne wydaje się podejrzenie, że jeden z nich, będąc świadkiem wspólnego opłatka przebiegającego w podniosłej atmosferze, domyślił się istnienia tajnej organizacji i przyczynił się do aresztowań, które rozpoczęły się w styczniu 1943 roku. APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 76, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku. [276] APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 83, k. 30, relacja b. więźnia Artura Karpika. [277] Gerhard Lachmann, podoficer SS w KL Auschwitz od 1940 do stycznia 1945 roku, dalszy los nieznany. [278] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 75–76, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku. Niektórzy autorzy mylnie przyjmują, że Kumuniecki na zapytanie Lachmanna dobrowolnie wystąpił z szeregu. Przeczy temu cytowany fragment relacji Pileckiego, a także fakt, że płk Kumuniecki w dokumentacji obozowej figurował jako technik budowlany. APMA-B. D-AuI-2/31. Sterbebuch, t. 3/1943, s. 487, akt zgonu Karola Kumunieckiego. Zob.: D. Czech, Kalendarz…, s. 315; J. Garliński, Oświęcim…, s. 132; Z. Zonik, Długi…, s. 105. [279] APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 83, k. 30–31, relacja b. więźnia Artura Karpika. [280] D. Czech, Kalendarz…, s. 315. [281] J. Ptakowski, Oświęcim bez cenzury…, s. 82. [282] Reichsdeutsche to obywatele Rzeszy, natomiast volksdeutsche to osoby pochodzenia niemieckiego, poza granicami Rzeszy, nieposiadające obywatelstwa niemieckiego.

[283] Zob.: APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 76, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku; tegoż, Raport W, [w:] Raport…, s. 73 i 74; D. Czech, Kalendarz…, s. 315–316; J. Garliński, Oświęcim…, s. 132. [284] APMA-B. D-AuI-2/30. Sterbebuch, t. 2/1943, s. 865, akt zgonu więźnia Aleksandra Jaskierskiego. [285] APMA-B. D-AuI-2/31. Sterbebuch, t. 3/1943, s. 746, akt zgonu więźnia Stanisława Stawiszyńskiego. [286] K. Malinowski, Tajna Armia Polska. Znak…, s. 162. W obozowych księgach zgonów zachowały się także wpisy o śmierci Stefana Niebudka oraz Eugeniusza Zaturskiego w dniu 14 stycznia 1943 roku. Zob.: Księgi zgonów z Auschwitz, t. 2, München–London–Paris 1995, s. 861 i 1385. Zob.: APMA-B. D-AuI-3/1. Bunkerbuch, t. 1, s. 107–113; J. Garliński, Oświęcim…, s. 133 i 253. [287] D. Czech, Kalendarz…, s. 328. Garliński błędnie podaje, że Obojski został zastrzelony wraz z Suchnickim i Kukiełką 28 października 1942 roku. Zgon Obojskiego 25 stycznia 1943 roku jest odnotowany między innymi w książce bunkra i obozowych księgach zgonów. APMA-B. D-AuI-3/1. Bunkerbuch, t. 1, s. 81; D-AuI-2/31, Sterbebuch, t. 3/1943, s. 595. Zob.: J. Garliński, Oświęcim…, s. 127–128. [288] D. Czech, Kalendarz…, s. 367–369 i 392–393. [289] Tamże, s. 393; J. Garliński, Oświęcim…, s. 143. [290] Zob.: APMA-B. Kartoteka osobowa b. więźniów KL Auschwitz; W. Pilecki, Raport W, [w:] Raport…, s. 74–75. [291] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 83, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku. [292] Tamże, k. 78–79. Zob.: APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 66, k. 94–96, relacja b. więźnia Henryka Szklarza; Zespół Wspomnienia, t. 98, k. 85, wspomnienia b. więźnia Edmunda Zabawskiego. [293] F. Piper, Zatrudnienie więźniów…, 307–308. [294] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 83–84, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku. [295] D. Czech, Kalendarz…, s. 392–393. [296] Zob. szerzej: J. Garliński, Oświęcim…, s. 144–145. [297] Środek dostarczył prof. dr Jan Olbrycht (nr 46688), który pracował w obozowej aptece. APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 77, k. 23 i 29, relacja b. więźnia Witolda Wierusza. Zob. także: W. Pilecki, Raport W, [w:] Raport…, s. 105. [298] Zob.: APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 76, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku; tegoż, Raport W, [w:] Raport…, s. 91 W obozowej dokumentacji zachował się akt zgonu Stanisława Wierzbickiego. APMA-B. D-AuI-2/35. Sterbebuch, t. 8/1943, s. 313. [299] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 80, raport Witolda Pileckiego

z 1945 roku. Plan kanalizacji obozowej wykradł z biura budowlanego Edward Ciesielski, a skopiował go znajomy inżynier Pileckiego. Zob.: E. Ciesielski, Wspomnienia…, s. 92–93. [300] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 80–82, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku. Były trzy kanały, które wychodziły poza ogrodzenie obozu macierzystego. Dwa z nich miały wyjścia obok wież wartowniczych (pierwszy w pobliżu budynku komendantury, drugi koło żwirowni naprzeciw bloku nr 21), natomiast trzeci: „[…] szedł pomiędzy blokami 12 i 13, 22 i 23, załamywał się potem w lewo i szedł koło kuchni i dalej, za ostatnią wieżyczkę koło bloku nr 21 robił niewielki zwrot w prawo i właz był aż za torem kolejowym. Kanał ten był bardzo długi, około 800 metrów. Miał wielką zaletę, bezpieczne wyjście, lecz i wadę dużą, straszliwie był zamulony”. Tamże, k. 80–81. [301] APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 29, k. 82, relacja b. więźnia Andrzeja Rablina. [302] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 82. W plan ucieczki byli ponadto wtajemniczeni następujący członkowie ZOW: Henryk Bartosiewicz, mjr Zygmunt Bohdanowski, Zdzisław Piotr Uliasz-Kozłowski i Andrzej Makowski-Gąsienica. W. Pilecki, Raport W, [w:] Raport…, s. 106. [303] Zob.: APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 29, k. 82, relacja b. więźnia Andrzeja Rablina; Zespół Wspomnienia, t. 98, k. 86, wspomnienia b. więźnia Edmunda Zabawskiego; E. Ciesielski, Wspomnienia…, s. 93. Zob.: W.J. Wysocki, Rotmistrz…, s. 79–81. [304] APMA-B. IZ-8/3. Akta Gestapo Łódź, k. 369, telegramy o ucieczce Küsla, Barasia, Januszewskiego i Kuczbary. [305] APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 22, k. 90 i 106–114, relacja Janiny Kajtoch. Zob.: H. Świebocki, Przyobozowy…, s. 53. [306] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 54, k. 52, wspomnienia Andrzeja Harata. [307] Zob.: W. Pilecki, Raport W, [w:] Raport…, s. 75 i 88. [308] Funkcję tę przejął później Jerzy Pozimski (nr 1099), który w swoich wspomnieniach zawarł taki opis: „Otto Küsel nauczył się na skrzypcach wygrywać nasz hymn narodowy Jeszcze Polska nie zginęła i na złość swoim kompanom, niemieckim kapo, grał całą wigilię jedno i to samo. Każdemu przy tym powtarzał, że po wojnie zostaje w Polsce”. APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 47, k. 10, wspomnienia b. więźnia J. Pozimskiego. [309] APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 71, k. 65–68, relacja b. więźnia Jana Komskiego. [310] J. Komski, Listy do redakcji, „Kultura” (Paryż) 1963 nr 7–8, s. 228. Biuro przydziału pracy jako sekcja administracyjno-kancelaryjna prowadziło kartoteki wszystkich więźniów oraz statystykę i sprawozdawczość. Zob.: Tadeusz Paczuła, Izby pisarskie w KL Auschwitz, [w:] Księgi zgonów…, t. 1, s. 39–41. [311] APMA-B: Zespół Wspomnienia, t. 172, k. 159, wspomnienia b. więźnia

Rudolfa Diema; Zespół Oświadczenia, t. 71, k. 69–71, relacja b. więźnia Jana Komskiego. Powtórnie osadzono go w KL Auschwitz pod nazwiskiem Jan Nosek (nr 152884). Zob. także: DZ PMA-B, teczka TA-247, k. 1 i 1a, nota biograficzna J. Komskiego i jego list do Muzeum Auschwitz-Birkenau datowany na 18 grudnia 1971 roku. [312] Zob.: J. Parcer, Niezwykli ludzie walczącego Oświęcimia, „Znak” 1990 nr 4, s. 47 i 48; Jörn-Erik Gutheil i inni, Einer muss überleben. Gespräche mit Auschwitzhäftlingen 40 Jahre danach. Otto Küsel, Düsseldorf 1984, s. 85, H. Machocka-Piekałkiewicz, Wspomnienie o Otto Küselu, „Biuletyn Towarzystwa Opieki nad Oświęcimiem” 1996 nr 27. We wrześniu 1943 roku Küsel został aresztowany w Warszawie i powtórnie skierowany do KL Auschwitz, a następnie przeniesiony do KL Flossenbürg, gdzie doczekał wyzwolenia. 3 maja 1981 roku otrzymał Złoty Krzyż Zasługi, nadany mu przez prezydenta RP na uchodźstwie Edwarda Raczyńskiego. Mieszkał w wiosce na terenie Bawarii, gdzie zmarł 17 listopada 1984 roku. [313] Zob.: APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 172 k. 161 wspomnienia b. więźnia Rudolfa Diema; t. 54, k. 56, wspomnienia Andrzeja Harata; R. Domańska, Pawiak…, s. 297. [314] APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 72, k. 226, relacja Dobrosławy Karasiewicz (poprzednio Kuczbara). [315] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 172, k. 161, wspomnienia b. więźnia Rudolfa Diema; t. 54, k. 57, wspomnienia Andrzeja Harata; t. 154, k. 148, wspomnienia b. więźnia Zenona Ławskiego. Żona Bolesława Kuczbary otrzymała od władz niemieckich zawiadomienie, że zmarł on w wyniku odniesionych ran. Zob. przypis 309. Leon Wanat podaje, że wiosną 1943 roku Kuczbara został rozstrzelany w getcie razem z grupą więźniów – Żydów. Zob.: L. Wanat, Za murami Pawiaka, Warszawa 1960, s. 371. [316] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 85, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku. Autor pisze (k. 102), że jesienią 1943 roku uzyskał w Warszawie informację o współpracy Kuczbary z gestapo, który: „Został zwolniony z Pawiaka i chodził po Warszawie z pistoletem w kieszeni, wkrótce został zlikwidowany na Placu Napoleona”. Niektórzy autorzy bezkrytycznie i mylnie interpretują wspomniane fragmenty raportu Pileckiego, zarzucając Kuczubarze jakoby udowodnioną zdradę. Zob.: J. Garliński, Oświęcim…, s. 143, 144 i 247; W.J. Wysocki, Rotmistrz…, s. 76–77. Bezkrytycznie za Pileckim zarzut ten powtarza także Edward Kowalski. APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 96, k. 250, wspomnienia b. więźnia Edwarda Kowalskiego. Nie ma żadnych dowodów, które świadczyłyby o tym, że ktokolwiek ze znanych Kuczbarze osób został aresztowany z jego winy. [317] Zob.: APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 74, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku; t. 172, k. 158–160, wspomnienia b. więźnia Rudolfa Diema;

W. Dering, wspomnienia…, k. 186–187. Zob. także: J. Garliński, Oświęcim…, s. 144; W. Pilecki, Raport W, [w:] Raport…, s. 95–96. [318] Stanisław Machowski (nr 78056), ur. w 1899 roku, zginął w Buchenwaldzie. APMA-B. Kartoteka osobowa b. więźniów KL Auschwitz. [319] Cyt. za: W. Pilecki, Raport W, [w:] Raport…, s. 106.

ROZDZIAŁ VI

Ucieczka z obozu oświęcimskiego i dalsza konspiracja (1943–1944) Witold Pilecki zagrożony dekonspiracją, a także pragnąc, jako naoczny świadek, przekazać prawdę o Oświęcimiu, zbiegł z obozu w nocy z 26 na 27 kwietnia 1943 roku. Uciekał wraz z Janem Redzejem (w obozie Retko, nr 5430) i Edwardem Ciesielskim[1]. Pobyt w KL Auschwitz podsumował krótko: „Wyszedłem w nocy – tak samo, jak przyjechałem – byłem więc w tym piekle dziewięćset czterdzieści siedem dni i tyleż nocy. […] Wychodząc miałem o kilka zębów mniej niż w momencie mojego tu przyjścia oraz złamany mostek. Zapłaciłem więc bardzo tanio za taki okres czasu w tym «sanatorium»”[2]. Realizacja odważnego przedsięwzięcia była możliwa dzięki pomocy kolegów. W tym czasie Pilecki pracował w paczkarni, Edward Ciesielski w szpitalu, a Jan Redzej w magazynie żywnościowym przy kuchni. Wykorzystując kontakty, ZOW umożliwił śmiałkom dostanie się do komanda zatrudnionego na nocnej zmianie w piekarni, poza terenem KL Auschwitz. Pierwszy otrzymał pracę Redzej, który wcześniej poinformował Pileckiego i Ciesielskiego, że więźniowie z tego komanda są zamykani na noc w piekarni wraz z dwoma nadzorującymi ich esesmanami. On również zauważył, że są tam duże żelazne drzwi, przez które można wydostać się na wolność. W piekarni pracowało kilku cywilów i kilku więźniów[3]. Według dalszych informacji Redzeja do odkręcenia nakrętki z metalowego uchwytu, za pomocą którego przymocowano żelazną sztabę uniemożliwiającą otwarcie drzwi do piekarni, konieczne było dorobienie klucza. Redzej sporządził odcisk nakrętki w chlebie i przekazał go znajomemu ślusarzowi, który wkrótce wykonał klucz. Został on ukryty w magazynie węglowym na terenie piekarni[4]. W komandzie piekarzy (i we wszystkich innych grupach wykonujących zadania poza obozem) można było pracować tylko za zgodą gestapo. Zezwolenia podpisywał wówczas kierownik służby pracy (Arbeitsdienstführer) Franz Hössler[5]. Skierowania zdobył Marian Toliński – wprawdzie wystawione zostały na innych więźniów i do innych oddziałów pracy, lecz Ciesielski wywabił te dane i sporządził zgodne z potrzebami adnotacje dla siebie i Pileckiego[6]. Zamierzano uciekać w ostatniej dekadzie kwietnia 1943 roku. Wiadomo było bowiem, że w okresie przypadających wówczas Świąt Wielkanocnych znaczna część obozowej załogi SS będzie przebywać na urlopach[7]. Aby nie wzbudzać podejrzeń i zapobiec represjom wobec kolegów, Pilecki nie zdecydował się na bezpośrednie przeniesienie z paczkarni do piekarni. W związku z tym dr Rudolf Diem, wtajemniczony przez Tolińskiego[8] w plan ucieczki, przyjął Pileckiego do bloku szpitalnego nr 20 z podejrzeniem zachorowania na dur wysypkowy[9].

„Chorego” umieszczono w izbie, gdzie pielęgniarzem był Janusz Młynarski (nr 355) [10]. Równocześnie Ciesielski poprosił dr. Władysława Fejkla, aby w drugi dzień świąt nowo przybyły został wypisany. Ten początkowo się nie zgodził, tłumacząc, że chorych nie wolno zwalniać w niedziele i święta, ponieważ nie pracuje wtedy biuro przydziału pracy. Wówczas Ciesielski poprosił o interwencję ppłk. Juliusza Gilewicza, który namówił dr. Fejkla, aby odnotował w karcie chorobowej Pileckiego, że jest on zdolny do wypełniania przydzielonych obowiązków[11]. Następnie wykorzystano podrobione dokumenty z podpisem Höslera, który wyjechał w tym czasie na urlop. W poniedziałek, 26 kwietnia, Ciesielski i Pilecki znaleźli się w bloku nr 15, gdzie mieszkali piekarze[12]. Ostatecznie termin ucieczki ustalono na noc z 26 na 27 kwietnia. Więźniowie pracowali w piekarni na dwie zmiany. Stąd też należało nie tylko zostać skierowanym do komanda piekarzy, lecz także trafić do grupy zatrudnionej na nocnej zmianie. Niespodziewanie wynikła nowa trudność, bowiem kapo piekarni zdecydował, że Pilecki będzie pracował w nocy, a Ciesielski w dzień. Pomogło wstawiennictwo Redzeja: „Wreszcie wszyscy byli «zrobieni» mową Redzeja, konfiturami, cukrem, jabłkami – z paczek ode mnie, no i wiele dopomógł wesoły nastrój drugiego dnia świąt. Godzina 18.30. Od bramy esesman woła: «Bäckerei…». […] Jesteśmy za bramą. Ileż razy ją przekraczałem, myśląc: «Kiedy już nie będę potrzebował do niej powrócić». Dziś wychodzę z myślą, że powrócić w żadnym wypadku nie mogę”[13]. Pilecki i Ciesielski byli ubrani w cywilną odzież, na którą nałożyli obozowe pasiaki, Redzej – w cywilne marynarkę i spodnie z wymalowanymi czerwonymi pasami[14]. Dwóch więźniów i dwóch esesmanów poszło do małej piekarni dla załogi SS, natomiast sześciu więźniów, w tym Pilecki z kolegami, do dużej piekarni. Była ona położona mniej więcej dwa kilometry od obozu i wypiekała chleb dla więźniów w KL Auschwitz[15]. Wkrótce miał się rozpocząć najbardziej dramatyczny moment związany z urzeczywistnieniem tak drobiazgowo przygotowanej ucieczki. Z piekarni wyprowadzono ranną zmianę, a nowej kazano wejść do środka. Następnie zatrzaśnięto ciężkie drzwi – dał się słyszeć zgrzyt zakładanej na drzwi sztaby oraz szczęk klucza w kłódce. Więźniowie zostali zamknięci z dwoma pilnującymi ich esesmanami. Bezzwłocznie musieli przystąpić do pracy wyznaczonej im przez cywilnych robotników. Byli to mieszkańcy Oświęcimia: Józef Ryszko, Józef Barczak i Michał Jarecki[16]. Już po paru minutach Ciesielski i Pilecki mieli możliwość przekonać się, jak ciężka i mordercza jest to praca. W ciągu kilku mijających szybko godzin nocnych przeżyli wiele emocji. Dopiero podczas kolejnego rozpalania pieców, kiedy nastąpiła krótka chwila przerwy, przystąpili do wdrażania planu w życie[17]. Przebywali wówczas w drewutni pod pozorem przygotowania opału. Ciesielski i Pilecki byli zajęci pracą, a Redzej wyciągnął schowany tam klucz i przystąpił do otwierania drzwi. Przecięcie dzwonka alarmowego także zostało zrealizowane.

Teraz liczyły się już sekundy. Dzięki sprzyjającym okolicznościom – jeden z nadzorujących esesmanów zajęty był pisaniem listu, a drugi jedzeniem – wszyscy trzej podeszli do żelaznych drzwi, napierając na nie z całych sił. Przy kolejnym naciśnięciu ustąpiły. Byli wolni. Błyskawicznie zamknęli drzwi i zabarykadowali je od zewnątrz[18]. Te pierwsze chwile wolności – kontynuując ucieczkę na wschód poprzez Sołę, a potem Wisłę – tak zapamiętał Ciesielski: „Zapadliśmy w czerń nocy. Padał deszcz. […] Przez pewien czas szliśmy brzegiem Wisły, który prowadził nas w kierunku wschodnim. Trwało to około godziny. […] Szliśmy dalej już po to, aby znaleźć jakąś łódź. Rzeczywiście po kilkudziesięciu minutach marszu ujrzeliśmy ją. Kołysała się na wodzie.”[19] O tym wydarzeniu Pilecki napisał: „Tuż przy brzegu znajdowała się wieś. Na wodzie kołysały się łódki, własność mieszkańców tej wioski. […] Łodzie były przymocowane łańcuchami do wbitych pali. Łańcuchy zamknięte na kłódki. […] Jeden z nich był złączony z dwóch kawałków za pomocą śruby. Jasiek wyjął klucz (kawałek sztaby z otworem na mutrę, którym odkręcał śrubę w piekarni). Zaskoczył nas zbieg okoliczności. Klucz akurat pasował na mutrę. Odkręciliśmy ją. Łańcuch rozpadł się na dwoje. Wschodziło właśnie słońce. Wsiedliśmy do łodzi i odbiliśmy od brzegu”[20]. Było już zupełnie jasno, kiedy znaleźli się po drugiej stronie Wisły. W pobliżu był las, w którym spędzili cały dzień. Wieczorem podjęli dalszą wędrówkę na wschód. Szczęśliwie przekroczyli granicę Rzeszy i przeszli na teren Generalnego Gubernatorstwa, w czym pomógł im ksiądz proboszcz z Alwerni[21]. „O uciekinierach z obozu oświęcimskiego – wspomina Zofia Buczek – dowiedziałam się wiosną 1943 roku od księdza Legowicza[22], który przyszedł do naszego mieszkania w Porębie Żegoty i opowiedział nam o ich pobycie na terenie Alwerni. Z jego słów wynikało, że kierowali oni swe kroki do kościoła w Porębie Żegoty, gdzie proboszczem był ksiądz Słowiaczek, którego brat i dwaj bratankowie byli więzieni w Oświęcimiu. Uciekinierzy liczyli na to, że powołując się na obozową znajomość ze Słowiaczkami, uzyskają pomoc od spokrewnionego z nimi księdza. Celem ich marszu był kościół w Porębie, gdzie po uzyskaniu pomocy zamierzali przekroczyć granicę między Trzecią Rzeszą a Generalnym Gubernatorstwem. Pomylili jednak wieże kościelne i dotarli do wzgórza, na którym znajdował się kościół i opuszczony przez zakonników klasztor OO. Bernardynów. Ukryli się we wgłębieniu na wzgórzu przyklasztornym, które otaczał las. Jeden z uciekinierów poszedł na poranną mszę do kościoła. Miał poprosić księdza Słowiaczka o spowiedź i podczas niej wyjawić cel swojego przybycia. Zobaczył księdza, który przyszedł do kościoła odprawić mszę świętą. Spotkanym duchownym okazał się ksiądz Legowicz, a w trakcie rozmowy wyjaśniła się pomyłka. Był to kościół nie w Porębie Żegoty, lecz w Alwerni”[23]. Z księdzem Legowiczem kontakt nawiązał Jan Redzej, informując go o ich

kryjówce oraz prosząc o odzież i żywność: „Cały dzień trójka uciekinierów spędziła we wgłębieniu na wzgórzu przyklasztornym. Wieczorem – na prośbę księdza Legowicza – przyszedł do nich mój mąż Kazimierz Buczek, który […] poprowadził ich lasami, umożliwiając przejście granicy w najbardziej bezpiecznym miejscu i doradził, jak iść dalej”[24]. Po drodze spotkali jeszcze wielu życzliwych ludzi, ale też czyhały na nich niebezpieczeństwa. Najgroźniejsze zdarzenie miało miejsce w Puszczy Niepołomickiej, gdzie niespodziewanie natknęli się na uzbrojonych Niemców. Było to 1 maja 1943 roku. Pilecki został wówczas postrzelony w ramię, lecz zdołał szczęśliwie ujść pogoni[25]. Zbiegowie zmierzali do Bochni. Pierwotnie Pilecki planował ucieczkę wraz z Zabawskim i Redzejem[26].W związku z powyższym Zabawski wysłał list do żony i rodziny w Bochni, w którym napisał: „Cieszę się, że w niedługim czasie przyjdzie do was Elżunia z dwiema koleżankami, będzie wam wesoło”[27]. Elżunia to rzecz jasna Zabawski, a koleżanki – Pilecki i Redzej. Po kilkunastu dniach Zabawski otrzymał odpowiedź, że nie może uciekać, ponieważ na rodzinę mogą spaść represje, natomiast dwaj uciekinierzy będą mile widziani oraz znajdą pomoc i opiekę w Bochni. Odpowiedź ta spowodowała, że Zabawski zrezygnował z ucieczki, a Pilecki namówił do udziału w niej Ciesielskiego[28]. Wkrótce dotarli do Bochni, gdzie spotkali się z gościnnym przyjęciem w domu Oborów, bowiem u żony Zabawskiego i jej rodziców wyznaczono miejsce spotkania. 1 maja przybył Redzej, a następnego dnia doszli Ciesielski i Pilecki, którzy po wspomnianym zdarzeniu w Puszczy Niepołomnickiej chwilowo utracili z nim kontakt[29]. Za ich ucieczkę władze obozowe nie zastosowały odwetu na więźniach. Raportowy spoliczkował jedynie nadzorcę bloku nr 15, gdzie mieszkało komando piekarzy[30]. Ponadto w areszcie osadzono esesmanów, którzy mieli pilnować więźniów podczas pracy w piekarni[31]. O szczęśliwej realizacji planu Pilecki wkrótce poinformował Zabawskiego, pisząc list z Bochni, którego nadawcą była rzekomo jego żona. W jego zakończeniu napisał: „Hela się bardzo ucieszyła trzema koleżankami, które przyjechały ją odwiedzić. Są zdrowe i zadowolone. Podróż miały dobrą. Dużo powiedziały nam o Elżuni”[32]. Ten list był kilkakrotnie czytany przez konspiratorów: ppłk. Juliusza Gilewicza, ppłk. Teofila Dziamę (nr 13578), mjr. Bohdanowskiego i kpt. Stanisława Kazubę, którzy mieli nadzieję, że uciekinierzy sprowadzą zbrojną pomoc i nastąpi rozbicie obozowej załogi SS[33]. Pilecki natychmiast po przybyciu do Bochni poprosił o kontakt z dowództwem miejscowej placówki AK. 3 maja 1943 roku znajomy Oborów, Leon Wandasiewicz, zaprowadził go do Nowego Wiśnicza i umożliwił mu spotkanie z zastępcą dowódcy tej placówki. W czasie drogi Pilecki niespodziewanie dowiedział się od niego, że zastępcą tym jest Tomasz Serafiński – człowiek, pod którego nazwiskiem przebywał

w Oświęcimiu[34]. Spotkanie z Serafińskim, który posługiwał się pseudonimem Lisola[35], stanowiło dla Pileckiego wielkie przeżycie[36]. Serafińscy mieszkali w Koryznówce, będącej kiedyś letnią posiadłością Leonarda Serafińskiego, szwagra malarza Jana Matejki. W domu tym Pilecki znalazł bezpieczne schronienie na ponad trzy i pół miesiąca[37]. Z kwaterą dla pozostałych dwóch uciekinierów były kłopoty. W rezultacie Redzej zamieszkał u kolegi szkolnego Serafińskiego w pobliskiej miejscowości, później przez kilka dni przebywał również w Koryznówce. Ciesielski dłuższy czas ukrywał się u Oborów, lecz potem przeniósł się także do Wiśnicza[38].

Jan Redzej, Witold Pilecki i Edward Ciesielski w 1943 r. w Nowym Wiśniczu.

Zygmunt Szydek (ps. Wiatr), dowódca placówki AK w Wiśniczu, posądził uciekinierów o współpracę z gestapo. Podobnie zachowali się jego zwierzchnik z obwodu bocheńskiego Julian Więcek (ps. Topola)[39] i Komenda Okręgu Kraków AK[40]. Nie pomogły wyjaśnienia, że uciekinierzy proszą o pomoc, planując akcję

zbrojną w celu uwolnienia więźniów KL Auschwitz, a także opracowali szczegółowe raporty o zbrodniach popełnionych w tym obozie[41]. Serafińskiemu polecono zerwać kontakty ze zbiegami, a ich samych skierować do Rady Głównej Opiekuńczej[42] lub Polskiego Czerwonego Krzyża[43]. Pilecki skontaktował się z Komendą Główną AK w Warszawie, która oddelegowała do Nowego Wiśnicza swojego wysłannika. Był nim Stefan Bielecki, znany Pileckiemu uciekinier z KL Auschwitz. 1 czerwca przywiózł on podrobione dokumenty i pieniądze. Namawiał Pileckiego, aby udał się wraz z nim do stolicy. Ten jednak odmówił, planując na tym terenie zorganizowanie akcji mającej na celu uwolnienie więźniów KL Auschwitz[44]. Pilecki zwrócił się do szefa dywersji i uzbrojenia obwodu bocheńskiego, Andrzeja Możdżenia (ps. Sybirak), aby na miejscu utworzyć ochotniczy oddział, który podjąłby się niezwykle ryzykownej próby uderzenia na oświęcimską załogę SS i uwolnienia więźniów. Wobec negatywnego stanowiska w tej sprawie komendy krakowskiego okręgu propozycja nie została zaakceptowana. Możdżeń po wojnie oświadczył: „W lipcu 1943 r. w domu Tomasza Serafińskiego w Nowym Wiśniczu miałem rozmowę bez świadków z «Witoldem» zbiegłym z Oświęcimia. Wymieniony «Witold» zwrócił się do mnie z pytaniem, czy może liczyć na pomoc w formie zorganizowania ochotniczego oddziału w sile stu pięćdziesięciu ludzi, celem podjęcia akcji odbicia więźniów Oświęcimia. Oddział ten miał być uzupełnieniem akcji zorganizowanej przez niego na terenie Kielecczyzny[45]. Przyrzekłem wówczas przygotować taki oddział i opracowałem plan domarszu do Oświęcimia. […] Późną jesienią 1943 r. zostałem powiadomiony, że plan nie dojdzie do skutku”[46]. O tych zamierzeniach Pilecki zbyt optymistycznie powiadomił kolegów z konspiracji obozowej, ukrywając w paczce, którą Helena Zabawska wysłała z Bochni dla męża, informację: „Możemy przyjechać trzema samochodami i rozbić obóz – dajcie znać”[47]. Po otrzymaniu tej wiadomości wtajemniczeni spotkali się z mjr. Bohdanowskim, podejmując decyzję, aby takiej akcji nie rozpoczynać. Nie było bowiem możliwości, nawet gdyby obóz opanowano, ukrycia kilkudziesięciu tysięcy więźniów i zapewnienia im bezpieczeństwa. Zabawski został zobowiązany do wysłania Pileckiemu odpowiedzi odmownej. Jeden list pisany po polsku wysłał dzięki Kazimierzowi Nadybałowi (nr 20024), który miał kontakty z pewnym maszynistą kolejowym. Ponadto Zabawski napisał oficjalny list do domu, w którym informował, żeby „koleżanki Elżuni nigdzie samochodami nie jeździły i zostały do pracy w domu”[48]. Z Bochni nadeszła odpowiedź, ukryta tym razem w małej paczuszce, że akcja nie nastąpi, a uciekinierzy udają się do Warszawy[49]. W tym czasie Pilecki posługiwał się kennkartami na nazwiska: Leon Bryjak i Jan Uznański[50], natomiast Redzejowi i Ciesielskiemu władze konspiracyjne AK pomogły uzyskać dokumenty na nazwiska: Adam Gałązka i Adam Wiśniewski,

później Stefan Kucharski (dodatkowo Ciesielskiego nazywano „Ewą”)[51].

Jeden z dokumentów legalizujących Witolda Pileckiego po ucieczce z KL Auschwitz.

Warto zaznaczyć, że Pilecki i jego koledzy brali aktywny udział w pracy konspiracyjnej oraz akcjach dywersyjnych podejmowanych przez placówkę AK w Nowym Wiśniczu[52], o czym tak napisał Ciesielski: „Zorganizowaliśmy akcję sabotażową na mleczarnie w Rzezawie i Królówce, następnie akcję na magazyn z bronią. […] Mimo tych zajęć, wynikających ze służby w miejscowej organizacji AK, cała nasza trójka pilnie pracowała nad szczegółowymi raportami o obozie oświęcimskim. Raporty te zostały przesłane do Warszawy. Tu przetłumaczono je na język: niemiecki, angielski i francuski. Miały być potem przekazane za granicę, aby powiadomić i zaalarmować opinię publiczną świata o zbrodniach hitlerowskich dokonywanych w Oświęcimiu”[53]. Negatywny stosunek krakowskiej komendy AK do pomysłu sformowania oddziału, który uderzyłby na załogę SS w KL Auschwitz i przyniósł wolność więźniom spowodował, że Pilecki, który wówczas posługiwał się pseudonimem „Romek”[54], zdecydował się na wyjazd do Warszawy. Do stolicy dotarł 23 sierpnia 1943 roku[55].

Ułan na koniu, rysunek Witolda Pileckiego z 1943 r.

Z okresu pobytu Pileckiego w Nowym Wiśniczu pochodzi raport, który napisał na temat konspiracji wojskowej w KL Auschwitz zaraz po ucieczce – w czerwcu 1943 roku. Dokument został ukryty w ziemi i odkopano go dopiero po wojnie[56]. Ponadto zachował się jego olejny portret, namalowany przez miejscowego malarza Jana Stasiniewicza, oraz wykonane przez Pileckiego rysunki – węglem kościoła w Starym Wiśniczu i kredkami ułana na koniu. W Koryznówce pozostała po nim również zapalniczka, którą jako jedyną pamiątkę zabrał ze sobą, uciekając z obozu oświęcimskiego[57]. Nieco później do Warszawy przybyli także Jan Redzej i Edward Ciesielski[58]. W tym miejscu należy przypomnieć, że członkowie ZOW mieli rozliczne powiązania z miernikami, których dzisiaj nie sposób szczegółowo odtworzyć. W obozie nie znał ich również dokładnie Pilecki, który wymienia jedynie nazwiska kilku więźniów z tego komanda jako członków konspiracji w KL Auschwitz. Witold Wierusz twierdzi, że za pośrednictwem BCh oraz mierników trafiały do obozu duże ilości lekarstw, które – o czym wspominano – przejmował Obojski i przekazywał dr. Deringowi[59]. Wiele leków dostarczył również Janusz Pogonowski, który był bardzo zaprzyjaźniony z Obojskim[60]. 20 maja 1943 roku Kazimierz Jarzębowski (nr 115), Stanisław Chybiński (nr 6810) i Florian Basiński (w obozie Józef Rotter, nr 365) pilnującemu ich esesmanowi dodali do wody mineralnej środek nasenny, który otrzymali od

dr. Diema i uciekli[61]. Władze obozowe, trafnie podejrzewając kontakty z ludnością cywilną, w odwecie zastosowały tragiczne w skutkach represje. 25 czerwca trzynastu mierników rozstrzelano pod Ścianą Straceń, a 19 lipca dwunastu więźniów z tego komanda powieszono na placu przed kuchnią obozową. Straceni zostali na specjalnie wybudowanej szubienicy[62]. Zginęli wówczas członek ZOW Edmund Sikorski (nr 25419), Pogonowski i Józef Wojtyga (nr 24740) – brat Ludmiły Serafińskiej[63].

Witold Pilecki przed domem Ludmiły i Tomasza Serafińskich.

Pilecki, opuszczając Nowy Wiśnicz, podobnie jak udzielający mu schronienia Ludmiła i Tomasz Serafińscy, nie wiedzieli o tej tragedii[64]. Ludmiła Serafińska tak zapamiętała dalszy przebieg zdarzeń: „Jesienią 1943 r., za pośrednictwem konspiracji AK, otrzymaliśmy odpis listu gończego odnośnie uciekiniera z obozu oświęcimskiego Tomasza Serafińskiego i pozostałych dwóch więźniów[65]. […] minęły trzy miesiące, gdy niespodziewanie w pierwszy dzień Świąt Bożego Narodzenia, 25 grudnia 1943 roku, zjawił się w naszym domu na

Koryznówce Niemiec wraz z granatowym policjantem, aby na podstawie wspomnianego listu gończego dokonać aresztowania mojego męża jako rzekomego uciekiniera z Oświęcimia”[66]. Po trzech dniach pobytu w więzieniu w Bochni Serafińskiego przewieziono do siedziby gestapo przy ul. Pomorskiej, skąd zabrano go ciężko pobitego i nieprzytomnego do więzienia przy ul. Montelupich[67]. W tej krytycznej sytuacji Ludmiła Serafińska postanowiła prosić o pomoc komendanta więzienia w Wiśniczu, który znając jej męża, natychmiast zadzwonił do gestapo w Krakowie, informując, że zaszła pomyłka. 5 stycznia 1944 roku Serafińska napisała ponadto list do krakowskiego gestapo, w którym uzasadniała bezpodstawność aresztowania jej męża tym, że nie posiadał on wytatuowanego numeru na ramieniu[68]. W sumie zabiegi te spowodowały, że Serafińskiego zwolniono 14 stycznia. Opuścił jego mury poważnie chory i przez trzy miesiące musiał się leczyć w krakowskich szpitalach na zapalenie stawów[69]. W tym czasie władze AK zerwały z nim wszelki kontakt i obawiając się z jego strony dekonspiracji, pozbawiły go funkcji zastępcy dowódcy placówki AK w Wiśniczu[70].

Portret Witolda Pileckiego pędzla Jana Stasiniewicza.

Po przybyciu do Warszawy Pilecki mieszkał między innymi u Aleksandra Palińskiego, który kiedyś w KL Auschwitz był członkiem ZOW. Żona Palińskiego

przepisała na maszynie raport, który Pilecki przygotował dla Komendy Głównej AK[71]. Ukrywał się również przez pewien czas u znajomych z czasów działalności w TAP. Schronienia udzielił mu na przykład pochodzący z Wilna Czesław Czernicki (ps. Czesław II)[72]. Warto zaznaczyć, że Pilecki przyjechał do Warszawy w towarzystwie Bronisławy Redzej, siostry Jana Redzeja. Ten zaś po przybyciu do Warszawy we wrześniu 1943 roku wszedł do komórki więziennej (krypt. Kratka) referatu 998 Oddziału II (informacyjno-wywiadowczego) Komendy Głównej AK, posługując się pseudonimem „Klemens”. W styczniu 1944 roku objął funkcję kierownika „Kratki”, którą pełnił aż do wybuchu powstania warszawskiego[73]. Za pośrednictwem Stefana Bieleckiego (ps. Druh, Przyjaciel)[74] Pileckiego również skierowano do referatu 998, ale po trzech dniach na własną prośbę przeniósł się on do Oddziału II Informacyjnego (krypt. Kameleon[75]) Kierownictwa Dywersji (Kedyw) Komendy Głównej AK[76]. Jego dowódcą był por. Stefan Wysocki (ps. Jeż)[77], natomiast zastępcą został Pilecki, który wówczas używał pseudonimów „Witold” i „T-IV”[78].

Wstęp do Raportu W przekazanego przez Witolda Pileckiego Komendzie Głównej AK w Warszawie jesienią 1943 r.

23 października 1943 roku „Witoldowi” udało się – za pośrednictwem por. Wysockiego – skontaktować z zastępcą komendanta Kedywu, ppłk. Janem

Mazurkiewiczem (ps. Sęp), któremu zreferował sprawę obozu oświęcimskiego. Polecił on Pileckiemu nawiązać kontakt się z mjr. Karolem Jabłońskim (ps. Zygmunt), szefem Oddziału III (operacyjnego) Kedywu (krypt. Cyrkiel, Wilk), którego zadaniem było planowanie walki bieżącej[79]. Pilecki przedstawił mu szczegółowo zamiary związane z akcją zbrojną, która powinna przynieść wolność więźniom KL Auschwitz[80]. „Od niego – napisał Pilecki – otrzymałem odpowiedź w tych słowach: «Po wojnie pokażę panu grube archiwum na temat Oświęcimia». Gdy zaznaczyłem, że fakt istnienia tak grubego archiwum więźniom w Oświęcimiu wcale ulgi nie przynosi, […] powiedział mi: «Mogę pana zapewnić, że z chwilą, gdy sprawa ta stanie się aktualna, zwrócimy się do pana»”[81]. Nie chcąc czekać biernie, aż zostanie wezwany przez przełożonych, Pilecki ukończył pisanie raportu o konspiracji wojskowej w KL Auschwitz i zatytułował go Raport W[82]. Ponadto nawiązał kontakt z Tadeuszem Bairdem (ps. Skiba), pełniącym funkcję kierownika Biura Wojskowego Rolnictwa[83] wchodzącego w skład Szefostwa Biur Wojskowych Komendy Głównej AK, na czele którego stał ppłk Ludwik Muzyczka (ps. Benedykt), a pierwszym jego zastępcą był por. Stefan Miłkowski (ps. Jeż)[84]. Baird znał wiele szczegółów związanych z działalnością ZOW w obozie oświęcimskim, ponieważ otrzymywał meldunki od Pileckiego, które przekazywane mu były za pośrednictwem Eleonory Ostrowskiej i zwalnianych oraz zbiegłych z tego obozu więźniów. Baird niezwłocznie przekazał raport przełożonym[85]. Potwierdzeniem tego faktu jest zachowane z lat wojny oświadczenie Stefana Miłkowskiego: „Raport W i cała sprawa Oświęcimia jest mi znana. Przez cały czas usiłowałem Witoldowi pomóc w przedłożeniu jej właściwym czynnikom i otrzymaniu miarodajnej, formalnej odpowiedzi-decyzji. O ile mi wiadomo – mimo wszelkich starań – Witold do tej pory odpowiedzi takiej nie otrzymał. […]”[86]. Jedna z kopii Raportu W została ukryta w ziemi, co na prośbę Pileckiego zrobił Marian Kołaczkowski, zakopując tekst obok swojego domu na Bielanach w Warszawie[87]. Dotychczasowy trud Pileckiego, jak również osobista interwencja nie wpłynęły na zmianę negatywnej decyzji Komendy Głównej AK w sprawie podjęcia akcji, która doprowadziłaby do oswobodzenia więźniów i likwidacji obozu. Napisał o tym, przedstawiając niepomyślny wynik swoich rozmów w Warszawie, w zaszyfrowanym liście do kolegów, przesłanym na ręce kpt. Stanisława Kazuby[88]. O poczynaniach Pileckiego w Warszawie i przesyłanych informacjach wiedzieli w obozie tylko nieliczni więźniowie ze ścisłego kierownictwa ZOW[89]. Stąd we wspomnieniach byłych więźniów można spotkać się z taką opinią: „Nadzieje pokładane w osobie rotmistrza Serafińskiego po jego ucieczce również zawiodły. Nigdy się z nami nie skontaktował”[90]. Pilecki nie wiedział o tym, że w obozie nastąpiły masowe aresztowania we

wrześniu 1943 roku. W ich wyniku osadzono w bunkrach bloku nr 11 siedemdziesięciu czterech więźniów. Obozowe gestapo po śledztwie połączonym z intensywnymi przesłuchaniami i biciem dwadzieścia osób zwolniło – między innymi kilku członków ZOW: Henryka Bartosiewicza, dr Rudolfa Diema, dr. Władysława Fejkiela, Leona Murzyna (nr 820) i Wacława Weszke. Pozostałe 11 października rozstrzelano pod Ścianą Straceń. Zginęli wówczas czołowi przywódcy ZOW: ppłk Juliusz Gilewicz, mjr Zygmunt Bohdanowski, ppłk Teofil Dziama, Jan Mosdorf, kpt. Tadeusz Paolone i ppłk Kazimierz Stamirowski[91].

Akt zgonu ppłk. lotnictwa Teofila Dziamy, rozstrzelanego w KL Auschwitz 11 października 1943 r., z zafałszowaną datą i przyczyną śmierci (14 października 1943 r., niewydolność serca przy zapaleniu płuc i oskrzeli).

Po egzekucji dowódców wojskowego podziemia, spowodowanej przez szpicli – przede wszystkim Jerzego Krzyżanowskiego (nr 5715) i Stefana Ołpińskiego[92] – działalność ZOW uległa poważnemu osłabieniu, chociaż kontynuowali ją Bernard Świerczyna, kpt. Stanisław Kazuba i Henryk Bartosiewicz[93].

Obozowi konfidenci: Jerzy Krzyżanowski, Stefan Ołpiński i Władysław Smalski

Pilecki nadal interesował się obozem oświęcimskim, mimo że misja, z którą przybył do Warszawy stawała się coraz mniej realna. Pracując konspiracyjnie, zajmował się udzielaniem z funduszów AK pomocy finansowej rodzinom więźniów Oświęcimia i Majdanka, zarówno żyjących, jak i tych, którzy zginęli. Pomoc taką otrzymali między innymi matka Konstantego Jagiełły, siostra płk. Stamirowskiego i zwolniony z obozu Aleksander Paliński[94]. 23 lutego 1944 roku Pileckiemu przekazano, że został awansowany do stopnia rotmistrza ze starszeństwem od dnia 11 listopada 1943 roku[95]. Zakres jego obowiązków w Kedywie nie był duży. Wiadomo, że Komenda Główna AK przekazywała listy konfidentów, z poleceniem ich zlikwidowania, wydawanym w formie rozkazów. Nie wymagano, by likwidacje te poprzedzone były postępowaniem sądów podziemnych[96]. Pilecki sporządzał wykazy volksdeutschów i zdrajców skazanych w ten sposób na śmierć, a także przygotowywał pisma dotyczące likwidacji tych osób[97]. Formalnie pracował w Kedywie do chwili wybuchu powstania, dodatkowo posługując się od wiosny 1944 roku kennkartami wyrobionymi na nazwiska: Witold Smoliński i Roman Jezierski[98]. Faktycznie zajęty był inną pracą, ponieważ wiosną został wyznaczony przez płk. Augusta Emila Fieldorfa (ps. Nil)[99] do formowania

organizacji Niepodległość (krypt. NIE)[100]. W marcu 1944 roku „Nil” przekazał dowództwo zastępcy, płk. Janowi Mazurkiewiczowi (ps. Radosław), sam zaś zajął się tworzeniem podwójnie zakonspirowanego w strukturach AK cywilno-wojskowego podmiotu, który miał zastąpić AK i działać po zakończeniu okupacji niemieckiej na terenach polskich zajętych przez Armię Czerwoną, aby: „[…] wszystkimi dostępnymi środkami i metodami utrzymać Ducha Narodu i wywalczyć Niepodległą, Wolną Polskę”[101]. NIE składało się trzech oddziałów. Oddział I tworzyły referaty: organizacyjny, łączności i zaopatrzenia). Oddział II tworzyły referaty wywiadu, bezpieczeństwa i planowania bojowego oraz jednostki bojowe. Natomiast Oddział III tworzyły referaty społeczno-polityczny i propagandy oraz sądy stałe[102]. Szefem Oddziału II był Stefan Miłkowski, natomiast jednym z trzech jego podwładnych – Pilecki, który miał za zadanie organizować referat planowania bojowego. Dobrał on sobie trzech podwładnych. Byli to: Jan Redzej, Czesław Czernicki i Stefan Bielecki (ps. Czesław III). Każdemu z nich polecił wytypować po trzy osoby, łącznie każdy z nich nie mógł mieć pod swoimi rozkazami więcej niż dwudziestu ludzi[103]. W tym czasie Pilecki nadal interesował się obozem w Oświęcimiu. Kilka dni przed wybuchem powstania rozmawiał z płk. Janem Mazurkiewiczem, chcąc za jego pośrednictwem przesłać Raport W komendantowi głównemu AK gen. Tadeuszowi Komorowskiemu: „Szef oświadczył mi, że jest to niecelowe, gdyż Komendant Główny zna dokładnie sprawę Oświęcimia, a on sam parokrotnie starał się w Kierownictwie Walki Podziemnej sprawę akcji na Oświęcim przeforsować, lecz wszelkie wysiłki w kierunku otrzymania rozkazu na tę akcję zawiodły ze względu na trudności przeciwstawiania się w dyskusji nad projektem rzeczowych argumentów na słuszne pytania, jak przerzucić lub skąd wziąć siły na ten cel w pobliżu Oświęcimia i co zrobić z tymi tysiącami ludzi po odbiciu (kobiety, chorzy, niezdolni do marszu)”[104]. To prawda – Komendę Główną AK systematycznie informowano o wszystkim, co działo się w KL Auschwitz[105]. Sprawę tę również przedyskutował gen. Komorowski z komendantem Okręgu Śląsk AK mjr. Zygmuntem Walterem-Janke, podczas jednej z odpraw w Warszawie wiosną 1944 roku. Stwierdzono wówczas, że zbrojne uderzenie na KL Auschwitz może nastąpić tylko w wypadku powszechnego powstania lub przy próbie wymordowania wszystkich więźniów przez opuszczających obóz esesmanów[106]. W związku z tymi planami w komendzie Okręgu Śląskiego AK zameldował się skoczek spadochronowy cichociemny ppor. Stefan Jasieński (ps. Urban)[107], który przywiózł pismo gen. Komorowskiego datowane na 26 lipca 1944 roku. Komendant główny nakazywał zwrócić szczególną uwagę na obóz oświęcimski (także komendantowi Okręgu Krakowskiego AK) ze względu na możliwość wybuchu

powstania powszechnego lub próby likwidacji więźniów. Pozostawił komendantom okręgowym swobodę decyzji i polecał wzajemne uzgodnienie akcji, której przeprowadzenie okazało się jednak nierealne[108]. Komenda Główna AK nie mogła się zdecydować na zbrojne uwolnienie więźniów KL Auschwitz. „Złożyło się na to szereg przyczyn – pisze we wspomnieniach Edward Ciesielski – a przede wszystkim trudności natychmiastowego przewiezienia takiej masy ludzkiej w bezpieczne miejsce, wyżywienia jej i przyjścia z pomocą chorym. Obawiano się również represji wobec ludności cywilnej. Aczkolwiek projekt był pociągający, to jednak wykonanie go byłoby bardzo ryzykowne”[109]. Siły, którymi dysponowano, oraz możliwość niesienia pomocy więźniom obozu w obliczu planowanych walk powstańczych w Warszawie były niewspółmiernie małe do potrzeb.

Przypisy [1] APMA-B. D-AuI-1. Telegramy o ucieczkach, t. 1, k. 116–118, telegramy o ucieczce Serafińskigo, Retko i Ciesielskiego. Ucieczka ta obszernie została opisana przez Edwarda Ciesielskiego, a także na podstawie jego relacji szczegółowo przedstawił jej przebieg Lech Życki. Ponadto wiele miejsca poświęcił jej Pilecki w swoich raportach. Z tego powodu autor ogranicza się tylko do opisu najważniejszych wydarzeń, związanych z przebiegiem tej ucieczki. Zob. szerzej: APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 85–95, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku; W. Pilecki, Raport W, [w:] Raport…, s. 107–112; E. Ciesielski, Wspomnienia…, s. 103–148; L. Życki, Ucieczka skazanych, „Chłopska Droga” 1959 nr 18–27. Zob. także: J. Garliński, Oświęcim…, s. 145–148; W.J. Wysocki, Rotmistrz…, s. 81–84. Nazwiska wszystkich trzech uciekinierów były wydrukowane w książce poszukiwanych: Das Fahndungsbuch, herausgegeben vom Reichskriminalpolizeiamt in Berlin, Nr 257, 1. August 1943, s. 115, 689 i 781. [2] Cyt. za: W. Pilecki, Raport W, [w:] Raport…, s. 111. [3] Tamże, s. 107. W przeniesieniu Redzeja do piekarni pośredniczył Wacław Weszke. [4] E. Ciesielski, Wspomnienia…, s. 103–104. [5] Franz Hössler w latach 1940–1945 pełnił jako członek załogi SS różne kierownicze funkcje w KL Auschwitz. Po wojnie został skazany na karę śmierci, wyrok wykonano. Zob.: Aleksander Lasik, Biografie esesmanów, [w:] Księgi zgonów … , t. 1, s. 270. [6] E. Ciesielski, Wspomnienia…, s. 105; L. Życki, Ucieczka skazanych, „Chłopska Droga” 1959 nr 21. [7] E. Ciesielski, Ucieczka z Oświęcimia, „Przegląd Lekarski” 1968 nr 1, s. 219. [8] Przekazał on zbiegom kapsułki z cyjankiem potasu na wypadek, gdyby ucieczka się nie udała. E. Ciesielski, Wspomnienia…, s. 109.

[9] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 172, k. 151, wspomnienia b. więźnia Rudolfa Diema. [10] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 88, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku; E. Ciesielski, Wspomnienia…, s. 105. [11] W. Fejkiel, Więźniarski szpital…, s. 156. [12] E. Ciesielski, Ucieczka…, s. 219. [13] Cyt. za: W. Pilecki, Raport W, [w:] Raport…, s. 109. [14] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 98, k. 88, wspomnienia b. więźnia Edmunda Zabawskiego. Cywilne ubrania Pilecki i Ciesielski otrzymali od Bernarda Świerczyny, a także od Witolda Kosztownego. Pilecki przygotował również środek do zacierania śladów, by psy zgubiły ich trop. Była to paczka ze sproszkowanym tytoniem. APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 91 i 94, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku. [15] Tamże, k. 92. Zob.: L. Życki, Ucieczka skazanych… . [16] Tamże, k. 23. [17] E. Ciesielski, Wspomnienia…, s. 119. [18] E. Ciesielski, Ucieczka…, s. 222–223. [19] E. Ciesielski, Wspomnienia…, s. 124, 128–129. Pilecki, o czym można się przekonać, czytając raport z 1945 roku przywołany w aneksie 3, zapamiętał to nieco inaczej. [20] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 95, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku. [21] Uciekinierzy urządzili sobie nocleg obok ruin zamku w Lipowcu. Rano (28 kwietnia) zamierzali dotrzeć do kościoła w Porębie-Żegoty, gdzie proboszczem był ksiądz, którego brata wraz z dwoma synami Pilecki poznał w KL Auschwitz. Był to Franciszek Słowiaczek (nr 1070), urzędnik, zginął w KL Auschwitz 6 sierpnia 1944 roku oraz dwaj jego synowie: Karol (nr 1054) i Tadeusz (nr 1069), którzy byli członkami ZOW. W wyniku pomyłki uciekinierzy zamiast do Poręby-Żegoty dotarli do Alwerni. APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 96–97, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku. [22] Ksiądz Jan Legowicz po zakończeniu wojny wystąpił ze stanu kapłańskiego, ożenił się i pracował jako profesor filozofii na Uniwersytecie Warszawskim. [23] APMA-B. Zespół Oświadczenia t. 145, k. 12, relacja Zofii Buczek. [24] Tamże. [25] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 99 i 100, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku; E. Ciesielski, Wspomnienia…, s. 146–147. [26] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 85 i 88, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku; t. 98, k. 86 i 88, wspomnienia b. więźnia Edmunda Zabawskiego; t. 178, k. 118, wspomnienia b. więźnia Jana Redzeja. [27] Cyt. za: APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 98, k. 86, wspomnienia b. więźnia Edmunda Zabawskiego.

[28] Tamże, k. 86–87. Zabawski był jednak informowany o dalszych przygotowaniach do ucieczki i jak pisze (k. 88): „Wszystko było przygotowane na trzech. Klucz do odkręcenia śrub w drzwiach piekarni przyniósł mi Franciszek Sobczyński z Wadowic. Janek Redzej dostarczył miarę, a któregoś dnia zabrał go ze sobą do pracy. Pasował. Mam ten klucz do dziś na pamiątkę”. Szczepan Rzeczkowski natomiast dorobił klucz do kłódki, na którą były zamknięte okna w piekarni. W czasie ucieczki nie wykorzystano go. APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 86, 93–94, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku. Pilecki pisze także (k. 91), że przed ucieczką otrzymał od Henryka Bartosiewicza na drogę trochę dolarów i marek. Błędne informacje o powyższym zawarte są w pracach: J. Garliński, Oświęcim…, s. 147; W.J. Wysocki, Rotmistrz…, s. 81. [29] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 100, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku; Zespół Materiały, t. 220, k. 186, relacja żony Józefa Obory. [30] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 98, k. 90, wspomnienia b. więźnia Edmnda Zabawskiego; W. Pilecki, Raport W, [w:] Raport…, s. 112. [31] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 104, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku. [32] Cyt. za: APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 98, k. 91, wspomnienia b. więźnia Edmunda Zabawskiego. [33] Tamże. [34] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 101, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku. Pilecki pisze, że kiedy przybył do Nowego Wiśnicza, spotkał Tomasza Serafińskiego w jego domu wraz z żoną i dziećmi. Ten natomiast twierdzi, że Pilecki rozmawiał tylko z jego żoną Ludmiłą Serafińską, ponieważ on w tym czasie przebywał na odprawie u dowódcy Obwodu AK „Topoli”, z którym był umówiony w Łapczycy. APMA-B. Zespół Materiały, t. 220, k. 175, relacja Tomasza Serafińskiego. Powyższe stwierdzenie, nie konfrontując jego wiarygodności z raportem Pileckiego (k. 101), przytacza W.J. Wysocki, Rotmistrz…, s. 86. [35] Takim pseudonimem Tomasz Serafiński podpisał swój raport z 9 listopada 1943 roku. APMA-B. Zespół Materiały, t. 220, k. 172, kserokopia raportu z podpisem „Lisola”. [36] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 102, raport Witiolda Pileckiego z 1945 roku. [37] APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 125, k. 177–178, relacja Ludmiły Serafińskiej. Obecnie w dworku znajduje się muzeum pamiątek po Janie Matejce. Zob.: S. Serafińska, Jan Matejko. Wspomnienia rodzinne, Kraków 1955, s. 149– 152 i 606. [38] APMA-B. Zespół Materiały, t. 220, k. 47, relacja Tomasza Serafińskiego; E. Ciesielski, Wspomnienia…, s. 155–156. [39] Julian Więcek (1895–1948) – od lutego do sierpnia 1943 roku był zastępcą komendata Obwodu AK „Wieloryb” w Bochni, a następnie do lutego 1945 roku

pełnił funcję komendanta obwodu. Rozkazem komendanta Okręgu Kraków AK z 11 listopada 1944 roku otrzymał stopień podpułkownika. Zob.: Z. Siudak, Julian Wiecek ps. „Topola”. Komendant Obwodu ZWZ-AK „Wielryb”, „Wiadomości Bocheńskie” 2006 nr 4. [40] APMA-B. Zespół Materiały, t. 220, k. 172, kserokopia raportu Tomasza Serafińskiego z 9 listopada 1943 roku (oryginał w posiadaniu jego córki Marii Serafińskiej-Domańskiej). Nazwisko „Wiatra” podała autorowi Ludmiła Serafińska, która zmarła w grudniu 1991 roku. W raporcie wyszczególnione są tylko pseudonimy: „Wiatr” i „Teodor”. [41] E. Ciesielski, Wspomnienia…, s. 156–157. [42] Rada Główna Opiekuńcza – organizacja opieki społecznej utworzona w 1940 roku za zgodą okupacyjnych władz niemieckich dla niesienia pomocy Polakom zamieszkałym na terenie Generalnego Gubernatorstwa. [43] APMA-B. Zespół Materiały, t. 220, k. 48, relacja Tomasza Serafińskiego. [44] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 102, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku. Pilecki twierdzi, że Bielecki przywiózł mu dowód i pieniądze, natomiast Ciesielski zapamiętał tylko instrukcję i truciznę. E. Ciesielski, Wspomnienia…, s. 158. [45] Pilecki spowodował również nawiązanie kontaktów z komendantem głównym BCh, płk. Franciszkiem Kamińskim, do którego zgłosili się przedstawiciele zgrupowania „Ośka” na Kielecczyźnie. Było to w połowie listopada 1943 roku. Przedstawili oni płk. Kamińskiemu plan uwolnienia więźniów KL Auschwitz. W akcji miały uczestniczyć oddziały tego zgrupowania, a do współdziałania przewidziane były oddziały dywersyjne z Obwodu AK w Bochni. Uderzenie na obozową załogę SS miało być połączone z wystąpieniem więźniów, których walką kierowałby ZOW. Zob.: List b. komendanta głównego do redaktora naczelnego „Chłopskiej Drogi” (autor listu Franciszek Kamiński, płk. rez., b. komendant główny BCh, b. szef Oddziału I Komendy Głównej AK), „Chłopska Droga” 1959 nr 34–35. Kamiński twierdzi, że wraz z przedstawicielami „Ośki” zgłosił się wówczas do niego Edward Ciesielski (ps. Kula). Ciesielski w swoich wspomnieniach nie potwierdza tego faktu. E. Ciesielski, Wspomnienia…, s. 174–175. Sprawa ucieczki Pileckiego, Ciesielskiego i Redzeja znana była jednak dowództwu „Ośki”. Zob.: W. Gołąbek „Boryna”, Bez rozkazu…, Warszawa 1966, s. 206–209. [46] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 1, oświadczenie Andrzeja Możdżenia. [47] Cyt. za: APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 98, k. 95, wspomnienia b. więźnia Edmunda Zabawskiego. [48] Tamże. [49] Tamże. [50] ASS MON. Akta Sprawy…, t. 2, k. 264, protokół przesłuchania Witolda Pileckiego przez oficera śledczego MBP por. Mariana Krawczyńskiego z 27 sierpnia 1947 roku.

[51] E. Ciesielski, Wspomnienia…, s. 156. [52] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 2, oświadczenie Tomasza Serafińskiego. [53] E. Ciesielski, Wspomnienia…, s. 158–159. Raporty te były w posiadaniu Komendy Głównej AK. Trudno jednak ustalić, czy rzeczywiście zostały przetłumaczone na trzy języki obce. Nie udało się również znaleźć dowodów na to, że wysłano je za granicę. Obecnie ich teksty w języku polskim są przechowywane w AAN-ALP. Zespół 202/XVIII-1, k. 29–91. [54] APMA-B. Zespół Materiały, t. 220, k. 47, relacja Tomasza Serafińskiego. Warto zaznaczyć, że 5 czerwca 1943 roku do domu Serafińskich w Nowym Wiśniczu przyszedł miejscowy gestapowiec wraz z esesmanem, który przyjechał z Oświęcimia w poszukiwaniu Pileckiego jako rzekomego Tomasza Serafińskiego. Zapewniono ich, że Tomasz Serafiński mieszka tutaj od lat i nigdy nie był więziony w KL Auschwitz. Przewidując taką wizytę, zdążono wcześniej poprosić księdza w Bochni, aby w księdze metrykalnej wytarł gumką naniesione poprzednio ołówkiem zmyślone dane. APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 102, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku. [55] Tamże, k. 102. [56] APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 125, k. 189, relacja Ludmiły Serafińskiej. Odpis tego raportu znajduje się: APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 3–14. Z kolei MAK, sygn. MAK/MP/2584, przechowuje raport Jana Redzeja sporządzony po jego ucieczce z KL Auschwitz w czerwcu 1943 roku. Są to dwa zeszyty (pierwszy ma zapisane dwanaście stron i dotyczy pobytu w obozie, drugi ma zapisane siedem stron i dotyczy ucieczki). Następny rękopis znajdujący się w tym muzeum to raport Edmunda Ciesielskiego sporządzony we wrześniu 1943 roku (ten sam raport jest także w odpisach maszynowych, pierwszy – liczy piętnaście stron, drugi komputerowy – cztery strony). Ponadto są przechowywane trzy wersje raportu Witolda Pileckiego z czerwca 1943 roku (pierwsza – dziewięć stron, druga – osiem stron i trzecia – dziewięć stron). Zachował się również jednostronicowy raport Tomasza Serafińskiego z 9 listopada 1943 roku. Wszystkie powyższe materiały – to dar Jana Gołąbka z 2004 roku. [57] Olejny portret Witolda Pileckiego był własnością Ludmiły Serafińskiej, natomiast oba rysunki przekazała ona w 1990 roku Andrzejowi Pileckiemu. [58] Tomasz Serafiński twierdzi, że Redzej wyjechał do Warszawy 4 września, natomiast Ciesielski dopiero 9 listopada 1943 roku. Zachował się także list Redzeja do Serafińskich, wysłany przez niego z Warszawy, z datą 8 września 1943 roku. APMA-B. Zespół Materiały, t. 220, k. 1 i 48. Ciesielski nie zapamiętał daty wyjazdu. Pisze jednak, że krótko przed tym rozmawiał ze zwolnionym z obozu Antonim Gargulem (nr 5665), który pochodził z Bochni: E. Ciesielski, Wspomnienia…, s. 160. Antoni Gargul został zwolniony z obozu 14 października 1943 roku. APMA-B. Kartoteka osobowa b. więźniów tego KL Auschwitz.

[59] APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 77, k. 20–21, relacja b. więźnia Witolda Wierusza. [60] Tamże, k. 21. Zob. także: t. 66, k. 6, relacja Eugenii Pogonowskiej. [61] J. Kret, Więźniowie-miernicy…, s. 56. [62] D. Czech, Kalendarz…, s. 452 i 468–469. [63] APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 125, k. 180, relacja Ludmiły Serafińskiej. Zob.: J. Kurek (nr 9165), Największa publiczna egzekucja w Oświęcimiu (list do redakcji), „Tygodnik Powszechny” 1964 nr 17. [64] W swoich raportach Pilecki nic na ten temat nie napisał. [65] Odpis listu gończego z datą 6 maja 1943 roku – APMA-B. Zespół Materiały, t. 220, k. 30. [66] APMA-B Zespół Oświadczenia, t. 125, k. 179, relacja Ludmiły Serafińskiej. [67] APMA-B. Zespół Materiały, t. 220, k. 48, relacja Tomasza Serafińskiego. [68] APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 125, k. 180, relacja Ludmiły Serafińskiej. [69] APMA-B. Zespół Materiały, t. 220, k. 49, relacja Tomasza Serafińskiego. [70] APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 125, k. 180, relacja Ludmiły Serafińskiej. [71] ASS MON. Akta sprawy…, t. 1, k. 68, protokół przesłuchania Witolda Pileckiego przez oficera śledczego MBP por. Stefana Alaborskiego z 10 czerwca 1947 roku. Aleksander Paliński zginął w powstaniu warszawskim. Błędnie jego nazwisko jako Jaliński występuje w pracy W.J. Wysockiego, Rotmistrz…, s. 93. [72] Tamże, k. 59. [73] A.K. Kunert, Słownik biograficzny.., t. 3, s. 142–143. Zob. także: J. Garliński, Niezapomniane lata. Dzieje Wywiadu Więziennego i Wydziału Bezpieczeństwa Komendy Głównej Armii Krajowej, Londyn 1987, s. 26–27 oraz 121. [74] A.K. Kunert, Słownik biograficzny.., t. 2, s. 33. [75] Oddział II Kedywu Komendy Głównej AK używał początkowo kryptonimu Beczka. [76] ASS MON. Akta sprawy…, t. 1, k. 75, protokół przesłuchania Witolda Pileckiego przez oficera śledczego MBP ppor. Jerzego Kroszela z 18 czerwca 1947 roku. [77] ASS MON. Akta sprawy…, t. 1, k. 8, protokół przesłuchania Witolda Pileckiego przez oficera śledczego MBP ppor. Eugeniusza Chimczaka z 8 maja 1947 roku; M. Ney-Krwawicz, Komenda Główna…, s. 218. [78] ASS MON. Akta sprawy…, t. 1, k. 8 i 75. [79] Zob.: W. Pilecki, Raport W, [w:] Raport…, s. 116–117; M. Ney-Krwawicz, Komenda Główna…, s. 217–218 i 449. W Raporcie Witolda mylnie zostały ustalone nazwiska ppłk. Jerzego Uszyckiego i płk. Kazimierza PlutyCzachowskiego. Pilecki kontaktował się nie z nimi, lecz z płk. Janem Mazurkiewiczem. Na ten błąd zwrócił uwagę Andrzej Krzysztof Kunert w liście do autora datowanym na 30 września 1992 roku. [80] Rozmowa ta odbyła się 29 października 1943 roku. Zob.: APMA-B, Zespół

Wspomnienia, t. 130, k. 103, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku; W. Pilecki, Raport W, [w:] Raport…, s. 116. [81] Cyt. za: W. Pilecki, Raport W, [w:] Raport…, s. 117. [82] Zob.: W. Pilecki, Raport W, [w:] Raport…, s. 72–117. [83] APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 3, k. 383, oświadczenie Edwarda Bairda z 25 października 1958 roku. W okresie terroru stalinowskiego Baird został aresztowany i wyrokiem WSR w Warszawie z 30 listopada 1950 roku skazany na piętnaście lat więzienia. Zwolniono go 10 czerwca 1958 roku. Zob.: Informator o osobach skazanych za szpiegostwo w latach 1944–1984, Lublin 1994, s. 273. [84] M. Ney-Krwawicz, Komenda Główna…, s. 228–229. [85] APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 3, k. 383, oświadczenie Edwarda Bairda z 25 października 1958 roku. Uzyskane informacje o obozie oświęcimskim Baird już wcześniej przekazywał drogą służbową bezpośrednio do Obszaru Zachodniego AK (krypt. Zamek, później Klucz), co potwierdziła Eleonora Ostrowska w oświadczeniu z 13 lipca 1944 roku. Zob.: W. Pilecki, Raport W, [w:] Raport…, s. 116. [86] Cyt. za: W. Pilecki, Raport W, [w:] Raport…, s. 116. Działalność Pileckiego znana była innym oficerom Komendy Głównej AK, co potwierdził po wojnie ppłk Jerzy Uszycki (ps. Jurski, Jur) – dowódca Wojsk Łączności i zastępca do spraw łączności technicznej szefa Oddziału V Dowodzenia i Łączności sztabu Komendy Głównej AK, a także ppłk Franciszek Pacek (ps. Mścisław) – oficer Wydziału Artylerii Pionu Operacyjnego Komendy Głównej AK. Tamże, s. 120. Zob.: M. NeyKrwawicz, Komenda Główna…, s. 120 i 169. [87] ASS MON. Akta sprawy…, t. 1, k. 8. Wiesław Jan Wysocki przypuszcza, że po wojnie kopia Raportu W została odkopana przez Mariana Kołaczkowskiego i przekazana prokuraturze. Zob. tegoż: Rotmistrz…, s. 113. Przypuszczenie to najprawdopodobniej jest trafne, ponieważ do kopii Raportu W dołączone jest pismo przewodnie oddawcy tekstu. Można sądzić, że był nim Kołaczkowski, który napisał: „Ponieważ właściciel raportu dotychczas się nie zgłosił po odbiór depozytu […], a w swoim czasie wyraził życzenie, aby w przyszłości treść raportu była w warunkach sprzyjających ujawniona, wykopałem raport dn. 29.III. i składam na ręce pana prokuratora do ewentualnego zużytkowania w toku któregoś procesu oświęcimskich zbrodniarzy”. AAN-ALP. Zespół 202/XVIII-1, k. 91. [88] E. Ciesielski, Wspomnienia…, s. 178. [89] Wynika to także ze wspomnień Edmunda Zabawskiego. APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 98, k. 91 i 94–96. [90] J. Machnowski, Sprawa ppłk. Gilewicza, „Kultura” (Paryż) 1963 nr 4, s. 127. [91] Zob. szerzej: H. Świebocki, Ruch Oporu, [w:] Auschwitz 1940–1945. Węzłowe zagadnienia…, t. IV, s. 54 i 55. Zob.: J. Garliński, Oświęcim…, s. 189–193. Autor ten twierdzi, że 11 października 1943 roku rozstrzelano dwudziestu ośmiu

członków ZOW. Porównując wykaz działaczy tej organizacji, sporządzony przez Pileckiego, można stwierdzić, że zginęło ich wówczas najwyżej kilku. Była to jednak kadra przywódcza konspiracji wojskowej w KL Auschwitz. Zob.: W. Pilecki, Raport W, [w:] Raport…, s. 75–76. 11 października 1943 roku więźniów rozstrzeliwał między innymi raportowy Wilhelm Clausen, który zmarł w Krakowie w 1948 roku w trakcie przygotowań do procesu. Zob.: APMA-B: Proces Hössa, t. 7b, k. 188a, zeznanie b. więźnia Henryka Bartosiewicza; A. Lasik, Ściganie, sądzenie i karanie członków oświęcimskiej załogi SS. Procedura. Zagadnienie winy i odpowiedzialności, „Zeszyty Oświęcimskie” 1995 nr 21, s. 215. [92] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 172, k. 113 i 159–160, wspomnienia b. więźnia Rudolfa Diema. Autor wspomnień winą za wydanie przywódców ZOW w ręce obozowego gestapo obarcza uciekiniera z obozu Jerzego Krzyżanowskiego (ur. w 1910 roku), który przed wojną był podoficerem lotnictwa i z tego okresu znał między innymi ppłk. Gilewicza i ppłk. Dziamę. Po ucieczce przebywał on w Warszawie pod przybranym nazwiskiem Jerzy Czerniawski, gdzie kontaktował się z żoną Diema, a także z żoną Kuczbary, który w obozie obdarzył go zaufaniem i wtajemniczył w sprawy związane z konspiracją więźniów. Kuczbara wprawdzie sam nie był członkiem ZOW, lecz znał jej przywódców. Krzyżanowski został powtórnie aresztowany i osadzony w KL Auschwitz jako Mieczysław Jelec i oznaczony nowym numerem 121455. Rozpoznany przez esesmanów przyznał się, że w obozie przebywa po raz drugi i z powrotem otrzymał dawny numer 5715. Wkrótce stał się szczególnie niebezpiecznym szpiclem (jego los nie jest znany). Józef Garliński w monografii Oświęcim walczący zupełnie o nim nie wspomina, natomiast podobne zdanie o Krzyżanowskim jak Diem mają inni byli więźniowie. Zob.: APMA-B, Zespół Opracowania, t. 4, k. 36–38, wspomnienia Jana Pileckiego Oświęcim – blok 11. Ze wspomnień Diema wynika, że Kuczbara nieświadomie mógł się przyczynić do tragedii w dniu 11 października 1943 roku, lecz rozstrzelani wówczas działacze ZOW zostali zdradzeni przez Krzyżanowskiego. Podejrzenie padło jednak na Kuczbarę, którego uznano za zdrajcę. Zob.: APMA-B, Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 102, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku; J. Machnowski, Sprawa…, s. 130. [93] J. Garliński, Oświęcim…, s. 193. [94] ASS MON. Akta sprawy…, t. 1, k. 61, 68–69 i 75, protokół przesłuchania Witolda Pileckiego przez oficera śledczego MBP por. Stefana Alaborskiego z 10 czerwca 1947 roku. Pilecki udzielał także zapomóg rodzinie malarza Jana Stasiniewicza z Nowego Wiśnicza, który wychowywał wraz z żoną dwoje sierot. Ich rodzice zostali zabici przez hitlerowców. [95] SPP, Zeszyt Ewidencyjny Witolda Pileckiego. Był to dodatek z 19 lutego 1943 roku do rozkazu nr 113, który odczytano Pileckiemu w mieszkaniu konspiracyjnym kpt. Kazimierza Czapli (w powstaniu warszawskim dowodził Zgrupowaniem IV, posługując się pseudonimem „Gurt”) w obecności jego b. dowódcy z 1939 roku

mjr. Mieczysława Gawrylkiewicza oraz rtm. Zygmunta Bangla. [96] M. Fieldorf, L. Zachuta, Generał „Nil” August Emil Fieldorf. Fakty, dokumenty, relacje, Warszawa 1993, s. 104–105. [97] Tamże. [98] ASS MON. Akta sprawy…, t. 1, k. 75, protokół przesłuchania Witolda Pileckiego przez oficera śledczego MBP ppor. Jerzego Kroszela z 18 czerwca 1947 roku. [99] August Emil Fieldorf (1895–1953) – komendant Kierownictwa Dywersji Komendy Głównej AK, awansowany we wrześniu 1944 roku do stopnia generała brygady, później komendant organizacji NIE. Aresztowany w listopadzie 1949 roku w Łodzi i skazany wyrokiem Sądu Wojewódzkiego miasta Warszawy na karę śmierci, został stracony. Zrehabilitowano go w 1958 roku. [100] Tamże, t. 2, k. 264, protokół przesłuchania Witolda Pileckiego przez oficera śledczego MBP por. Mariana Krawczyńskiego z 27 sierpnia 1947 roku. [101] Cyt. za: M. Fieldorf, L. Zachuta, Generał „Nil”…, s. 114. Zob. także: Z. Woźniczka, Polskie podziemie niepodległościowe (1945–1952), „Mówią Wieki. Magazyn Historyczny” 1991 nr 3, s. 9–10. [102] M. Fieldorf, L. Zachuta, Generał „Nil”…, s. 117–118. Zob.: ASS MON. Akta sprawy…, t. 1, k. 75, protokół przesłuchania Witolda Pileckiego przez oficera śledczego MBP ppor. Jerzego Kroszela z 18 czerwca 1947 roku. [103] Tamże, t. 1, k. 63 i 75. [104] Cyt. za: W. Pilecki, Raport W, [w:] Raport…, s. 117. [105] Zob.: J. Niekrasz, Z dziejów AK na Śląsku, Katowice 1993, s. 195–197. [106] Z. Walter-Janke, W Armii Krajowej na Śląsku, Katowice 1986, s. 254 i 262. [107] Ppor. Jasieński nawiązał kontakt poprzez grypsy przenoszone przez łączników z Radą Wojskową Oświęcim. Tworzyli ją więźniowie różnych narodowości. Z ramienia ZOW weszli w jej skład Bernard Świerczyna i kpt. Stanisław Kazuba. Dużą rolę odgrywali w niej działacze Kampfgruppe Auschwitz, która powstała w maju 1943 roku. Należała do niej mała grupa austriacka oraz kilku polskich komunistów i socjalistów. Z polskiej strony jej członkiem był Józef Cyrankiewicz (nr 62933), którego Zygmunt Walter-Janke upoważnił do kierowania pracami wojskowymi na terenie obozu. Pogotowie zbrojne oddziałów Okręgu Śląsk AK i działalność rady zapobiegły w dużej mierze wymordowaniu wszystkich więźniów przez esesmanów opuszczających obóz oświęcimski w styczniu 1945 roku. W pogotowiu tym uczestniczył Stefan Jasieński, który został aresztowany przez hitlerowców na terenie przyobozowym i osadzony w KL Auschwitz, gdzie poniósł śmierć w niewyjaśnionych okolicznościach. Zob.: J. Garliński, Oświęcim…, s. 173–178 i 226–230; J. Niekrasz, Z dziejów…, s. 192–194 i 196–197; A. Cyra, Spadochroniarz „Urban”. Ppor. Stefan Jasieński (1914–1945), Oświęcim 2005; A. Cyra, Spadochroniarz „Urban”, „Zeszyty Oświęcimskie” 1988 nr 19; Cichociemny i więzień KL Auschwitz, „Biuletyn Towarzystwa Opieki nad

Oświęcimiem” 1988 nr 6; Cichociemny w Oświęcimiu, „Tygodnik Polski” nr 25– 27; Jezus Miłosierny, „Katolik” 1993 nr 8; S. Kłodziński, Józef Cyrankiewicz w obozie oświęcimskim, „Przegląd Lekarski” 1990 nr 1; K. Padkowski, Dlaczego nie zaatakowano Oświęcimia?, „Tygodnik Powszechny” 1972 nr 6. Należy także zwrócić uwagę na opracowania i artykuły, których autorzy oskarżają Cyrankiewicza o współpracę z gestapo w KL Auschwitz i przyczynienie się przez niego po wojnie do skazania Pileckiego na śmierc: K. Pilecki, Był sens walki…, s. 117–131; S. Adamczyk, Spotkanie we Wronkach, „Gazeta Polska” 1995 nr 12; R. Bender, Kukła polskich komunistów, „Gazeta Polska” 1995 nr 6; K. Bogumilska, Co ma pszczoła do Stalina, „Gazeta Polska” 1995 nr 14; E. Padkowski, Cyrankiewicz doniósł, ale my uciekliśmy, „Gazeta Polska” 1995 nr 4; H. Pająk, Kapo do zadań specjalnych, „Gazeta Polska” 1995 nr 12; Tadeusz M. Płużański: Pilecki czy Cyrankiewicz, „Tygodnik Solidarność” 1999 nr 23; tegoż: Czy był konfidentem? – Józef Cyrankiewicz w Oświęcimiu, „Tygodnik Solidarność” 1999 nr 34; Kto zabił Rotmistrza, „W Sieci” 2013 nr 39; T. Sobolewicz, Ciemne karty z życiorysu Józefa Cyrankiewicza. Kim był naprawdę więzień 62933?, „Forum Polskie” 1994 nr 5; tegoż: Milczenie nie zawsze jest złotem, „Gazeta Polska” 1994 nr 17; Za dużo wiedział, „Morze i Ziemia” 1990 nr 1. Zob. także: I. Paczyńka, Grypsy z Konzentrationslager Auschwitz Józefa Cyrankiewicza i Stanisława Kłodzińskiego, Kraków 2013; J. Dębski, Kadra dowódcza SZP-ZWZAK w Konzentrationslager Auschwitz 1940–1945, Katowice–Oświęcim 2009, s. 252–259; A. Cyra, List do redakcji w sprawie Józefa Cyrankiewicza, „Biuletyn Towarzystwa Opieki nad Oświęcimiem” 1999 nr 37, s. 87–93; tegoż: Józef Cyrankiewicz nie był konfidentem w KL Auschwitz”, „Myśl Polska” 2013 nr 35– 36; P. Lipiński, Dać się pożreć, ale pożyć, „Gazeta Wyborcza” (Magazyn) 1999 nr 50. [108] APMA-B. Materiały obozowego ruchu oporu, t. 37, k. 46, pismo gen. Tadeusza Komorowskiego, podpisane „Kmdt Główny Znicz”, do komendantów okręgów krakowskiego i śląskiego (zatytułowane Do Kmdta Okręgu Muzeum i Chodnik) z 26 lipca 1944 roku. Zob. także: J. Niekrasz, Z dziejów…, s. 196. [109] E. Ciesielski, Wspomnienia…, s. 177 i 178.

ROZDZIAŁ VII

Udział w powstaniu warszawskim i pobyt w obozach jenieckich w Lamsdorf i Murnau (1944–1945) W chwili wybuchu powstania Pilecki po raz pierwszy sprzeciwił się rozkazom, ponieważ w związku z odpowiedzialną funkcją pełnioną w NIE zabroniono mu brać udziału w walkach[1]. Nie zważając na konsekwencje, 2 sierpnia 1944 roku zameldował się wraz z Janem Redzejem u mjr. Leona Nowakowskiego (ps. Lig), którego kwatera mieściła się przy ul. Twardej 40[2]. Należy wspomnieć, że obaj uczestniczyli już w walkach w dniu poprzednim, dołączając o godzinie „W” do powstańców szturmujących fabrykę Czajkowskiego na Woli. Jeszcze w tym samym dniu zdążyli również, przedostając się przez Szpital św. Stanisława, wziąć udział w akcji przełamywania umocnień żandarmerii niemieckiej i zdobywania bunkrów na rogu Żelaznej i Chłodnej[3]. Mjr „Lig” nie miał żadnego powiązania z AK, był dowódcą kilku oddziałów Narodowych Sił Zbrojnych. Do niego w pierwszych dniach powstania zaczęli się zgłaszać również inni żołnierze AK, a nawet utworzone z nich zwarte i uzbrojone już oddziały. Z napływających ochotników utworzono zgrupowanie „Chrobry”. Ponieważ okazało się, że w warszawskiej strukturze oddziałów AK już istnieje jednostka o tej nazwie, oddziały mjr. „Liga” otrzymały nazwę „Chrobry II”[4]. Rtm. „Witold” (Pilecki) i por. „Janek” (Redzej) przedstawili się mjr. „Ligowi” jako byli więźniowie, którzy zbiegli z obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu. Od niego otrzymali polecenie sformowania oddziału, którego zadaniem było zlikwidowanie punktów oporu niemieckiego w rejonie małego getta i odcinka ul. Pańskiej, a także unieszkodliwienie „gołębiarzy” przy ul. Ceglanej[5]. Byli to strzelcy wyborowi, których likwidowanie było bardzo utrudnione, bowiem na wysokich dachach znajdowali doskonałe ukrycie[6]. Powierzone zadania zostały wykonane, a utworzony przez Pileckiego i Redzeja oddział liczył siedemnastu powstańców. Dowództwo nad nim objął plut. Kazimierz Sawicki (ps. Sawa), natomiast oni zgłosili się do mjr. „Liga” po nowe rozkazy. Kolejnym ich zadaniem było opanowanie skrzyżowania Al. Jerozolimskich oraz ul. Żelaznej i pl. Starynkiewicza, aby uniemożliwić wojskom niemieckim przejazd tą arterią. Otrzymany rozkaz wykonali wraz z innymi powstańcami[7]. 3 sierpnia uczestniczyli w walkach o budynek Poczty Dworcowej, która dominowała nad torami kolejowymi wybiegającymi z Dworca Głównego. Niemcy opuścili obiekt atakowani przez powstańców. Wśród nich znajdowali się rtm. „Witold” i por. „Janek”, biorący następnie udział w opanowaniu Domu Turysty oraz Wojskowego Instytutu Geograficznego (WIG), na dachu którego wywiesili białoczerwony sztandar. Wywołało to huraganowy ogień Niemców. W obawie przed ich

natarciem trzeba było zorganizować obronę. Pilecki utworzył stanowiska ogniowe w budynku Izby Skarbowej przy ul. Lindleya 14 z ostrzałem na teren Filtrów, pl. Starynkiewicza, Koszykową i Nowogrodzką, natomiast Redzej umocnił WIG i przygotował się do zdobycia gmachu Starostwa Powiatowego Warszawa-Wieś przy Al. Jerozolimskich[8]. Z pomocą przybył pchor. Roman Romański (ps. Roman) wraz z kilkunastoma powstańcami. Wśród nich był ppor. Bolesław Niewiarowski (ps. Lek), a także ppor. Józef Ebłowski, który wkrótce zginął podczas próby opanowania piętra budynku. Na pomoc pospieszył także „Sawa”, któremu po oczyszczeniu z dywersantów ul. Ceglanej pozwolono zabrać tylko trzech ludzi. Resztę pozostawiono do dyspozycji komendy przy ul. Twardej 40, ponieważ por. „Remigiusz” (NN), który był adiutantem „Liga”, zabronił wzmocnienia placówki, uważając ją za straconą[9]. WIG bezustannie ostrzeliwano z dział czołgów. W każdej chwili mogły one rozpocząć natarcie na budynek, przed którym przy pomocy okolicznych mieszkańców Pilecki i Redzej rozpoczęli stawianie barykady. W gmachu znaleziono duże puszki. Pilecki zaproponował, aby ułożyć je przed zaporą. Z daleka wyglądały jak miny przeciwczołgowe. Trzy nadjeżdżające czołgi wroga otworzyły do nich ogień, chcąc spowodować ich wybuch. Ponieważ nie nastąpił, wycofały się w ul. Chałubińskiego i Nowogrodzką, gdzie zaatakował je „Witold” wraz z kilkunastoma ochotnikami przy pomocy butelek z benzyną. Jeden z nich udało się zapalić. „Sawa” zabił niemieckiego grenadiera. Pozostałe dwa czołgi zdołały się wycofać. Redzej udał się osobiście na Twardą 40 z meldunkiem o sytuacji, chcąc uzyskać wsparcie zatrzymanego prawie w całości oddziału „Sawy”. Jego trud okazał się nadaremny. 4 sierpnia po południu w okolicach Dworca Głównego Niemcy utworzyli kolumnę czołgów i wozów pancernych, kierując ją w stronę WIG i zasypując pociskami barykadę z ustawionymi przed nią puszkami imitującymi miny. Obok pierwszego czołgu posuwały się dwa oddziały grenadierów, które wkrótce dotarły do barykady i zaczęły ją rozbierać. Pilecki zdecydował się na kontratak. W walce zginęło kilku Niemców, a pozostali nie zdecydowali się już zaatakować obrońców WIG, których było zaledwie osiemnastu. Kolumna z trzema palącymi się czołgami odjechała w kierunku pl. Zawiszy, zabierając zwłoki grenadierów[10]. Próba przebicia się i utworzenia trasy przelotowej Al. Jerozolimskimi i ul. Nowogrodzką do mostu Poniatowskiego, która była tak ważna dla wroga, nie powiodła się[11]. 5 sierpnia Pilecki przeprowadził udany wypad na nieprzyjacielski bunkier, usytuowany na południowym skraju pl. Starynkiewicza, w pobliżu Szpitala Dzieciątka Jezus. Obsada bunkra, unosząc trzech rannych lub zabitych, została zmuszona do odwrotu[12]. Nie sukces jednak z tego dnia utrwalił się szczególnie w pamięci „Witolda”, lecz śmierć jego przyjaciela i współuciekiniera z Oświęcimia, który wtedy posługiwał się pseudonimem Ostrowski i najprawdopodobniej został awansowany do stopnia kapitana[13]. To tragiczne zdarzenie tak opisał: „O godz. 13 min. 15 por.

«Ostrowski», prowadząc nadal osobiście akcję na Starostwo, zostaje strzałem od Chałubińskiego śmiertelnie ranny i umiera w godzinę potem ze słowami: «Dla Polski»”[14]. Redzeja, podobnie jak poległego w dniu poprzednim sierż. Wyżykowskiego[15], a później plut. „Sawę” i strzelca „Sylwka” (NN), pochowano koło Szpitala Dzieciątka Jezus. Ciało ppor. Ebłowskiego zostało oddane jego narzeczonej[16]. Budynek starostwa udało się powstańcom zająć wieczorem – po uprzednim wysadzeniu klatki schodowej. Niemcy, którzy ukrywali się na piętrze, poddali się, a znajdujący się wśród nich wicestarosta popełnił samobójstwo. Jeszcze w tym samym dniu przeprowadzono atak na gmach Dyrekcji Wodociągów, podczas którego poległ ppor. „Janusz” (NN), a przy próbie ściągnięcia jego ciała zginęli strzelec i dwie sanitariuszki. Dopiero Pilecki, który z Izby Skarbowej wraz z pchor. plut. Zbigniewem Czeszekiem (ps. Zbyszek)[17] i swoim oddziałem wspierał ten wypad, osobiście ściągnął z pola ostrzału ciała czworga zabitych[18]. 6 sierpnia dowódcą zgrupowania został mjr Zygmunt Brejnak (ps. Zygmunt), natomiast mjr. „Ligowi” powierzono funkcję jego zastępcy. W wyniku bombardowania lotniczego uległ wówczas częściowemu zburzeniu dom przy ul. Twardej 40. Dowództwo grupy przeniosło się zatem na Sienną 45[19]. Po śmierci Redzeja dowódcą reduty WIG został por. „Kazik” (NN), natomiast zdobyty budynek starostwa obsadził ppor. Stefan Chmielewski (ps. Stefan) wraz z grupą ośmiu powstańców. W dniach 7 i 8 sierpnia reduty – WIG, Izba Skarbowa i starostwo – były szczególnie nękane bombardowaniami lotniczymi, a Niemcy przegrupowali wokół siły, aby zniszczyć te trzy punkty oporu powstańczego. Obrońcom Izby Skarbowej na czele z Pileckim zaczęło brakować amunicji, granatów i butelek zapalających[20]. Por. Zbigniew Brym (ps. Zdunin) wprawdzie nie rozmawiał z dowódcą tej reduty i wtedy osobiście rtm. „Witolda” nie poznał, lecz tak zapamiętał obrońców Izby Skarbowej: „Byli tam sami b. młodzi chłopcy, źle ubrani, b. źle mieli przygotowane stanowiska i b. źle byli uzbrojeni, nawet w porównaniu ze słabymi oddziałami powstańczymi. Prosili jedynie o broń. Przez wybitą pociskami z czołgu wyrwę w ścianie frontowej budynku obserwowałem stanowiska SS-manów, okopanych w rowach strzeleckich w głębi placu. Byli to również b. młodzi ludzie… (odżywieni, b. dobrze uzbrojeni i ubrani)”[21]. Pozostałe dwie reduty również zaciekle się broniły. Ostatecznie 13 sierpnia kpt. Jan Jaroszek (ps. Proboszcz) dał rozkaz wszystkim obrońcom, aby je opuścili i wycofali się do rejonu zgrupowania „Chrobry II”. Obrońcy zebrani w jeden pluton dołączyli do oddziałów w Domu Kolejowym. Razem z nimi broniony teren opuścił patrol sanitarny złożony z dr. Ryszarda Płonsińskiego (ps. Ryszard) i siostry Janiny Grabskiej-Brzezińskiej (ps. Janka)[22] oraz patrol ze Szpitala Dzieciątka Jezus w składzie student medycyny pchor. Jerzy Sowiński (ps. Sowa) oraz siostry Halina

Terlikowska (ps. Halszka) i Mirosława Terkowska (ps. Teresa)[23]. Ostatni z terenu zrujnowanych redut wycofał się Pilecki, który o powierzonym sobie i por. „Ostrowskiemu” zadaniu napisał: „Oddziały WIG – Izba Skarbowa panowały nad placem Starynkiewicza, uniemożliwiając ruchy broni motorowej nieprzyjaciela przez dziesięć dni”[24]. Wkrótce na lewoskrzydłowym odcinku zgrupowania „Chrobry II” nastąpiła reorganizacja i przegrupowanie oddziałów. Utworzony został 1 Batalion pod dowództwem kpt. Tadeusza Przystojeckiego (ps. Lech Żelazny). Powstała w czasie walk kompania „Warszawianka”, w szeregach której służył „Witold”, początkowo jako szeregowiec, nie przyznając się do posiadanego stopnia, a potem będąc dowódcą plutonu[25], przebywała nadal w Domu Kolejowym, utrzymując łączność ze zgrupowaniem kpt. Kazimierza Czapli (ps. Gurt). Jej zadaniem było ubezpieczenie wiaduktu od pl. Starynkiewicza i torów kolejowych w kierunku Dworca Głównego. Dowódcą tej kompanii był kpt. Mieczysław Zacharewicz (ps. Zawadzki), który na swojego zastępcę wyznaczył rtm. „Witolda”. Sąsiadowała z nią kompania por. „Zdunina”[26]. Podczas dalszych walk Pilecki spotkał Edwarda Ciesielskiego, który wówczas posługiwał się pseudonimem Beton. Podczas przenoszenia meldunku do kpt. „Gurta” został on ujęty w okolicach pl. Starynkiewicza. W trakcie ucieczki postrzelono go w pobliżu Domu Kolejowego, na rogu Chmielnej i Żelaznej. Sądził, że umrze z upływu krwi. Dopiero wieczorem udzielili mu pomocy obrońcy pobliskiej barykady, przenosząc go do szpitala powstańczego, gdzie prosił, aby skontaktowano go z rtm. „Witoldem”, który przybył do niego w następnym dniu. Od niego dowiedział się, że Jan Redzej nie żyje. Dzięki staraniom Pileckiego ranny został przeniesiony do szpitala polowego. Zoperował go dr Felicjan Loth, do niedawna lekarz szpitala więziennego na Pawiaku[27]. Z „Witoldem” kontaktował się także w czasie walk powstańczych inny uciekinier z obozu oświęcimskiego – Wincenty Gawron[28]. O dalszym przebiegu zmagań Pileckiego z wrogiem podczas powstania niewiele już wiadomo. Zachowało się jego pismo do por. „Zdunina” z 20 sierpnia, w którym informował go, że w nocnym wypadzie zdobył miny, zapalniki i inne środki wybuchowe. Równocześnie proponował podział i częściowe przekazanie mu zdobytych materiałów saperskich[29]. Z kolei w innych akcjach przeciwko nieprzyjacielowi zdobył własnoręcznie dwie sztuki broni[30]. „Witold miał opinię – wspomina Jan M. Mierzanowski – doskonałego, bojowego oficera i był ogólnie szanowany”[31]. Pilecki poznał wielu oficerów ze zgrupowania „Chrobry II”, których nazwiska i pseudonimy zapamiętał. Obok wymienionych poprzednio między innymi byli to: ppłk. Franciszek Rataj (Paweł), mjr Stanisław Steczkowski (Zagończyk), por. Wiesław Dmowski (Małynicz), por. Tadeusz Siemiątkowski (Mazur), ppor. Mikołaj Kobyliński (Kos), ppor. Marek Moliere (Molmar), ppor. Stefan Dekowski (Niemira)

i ppor. Wiesław Lewandowski (Wiktor)[32]. Ksiądz kpt. Antoni Czajkowski (Badur) [33] jako kapelan zgrupowania często odprawiał msze oraz ceremonie pogrzebowe poległych powstańców[34]. 26 sierpnia mjr Zygmunt Brejnak został ranny i umieszczono go w szpitalu. Dowództwo przejął po nim kpt. Andrzej Kownacki (ps. Jerzewski), którego brat Piotr był członkiem tajnej siatki Pileckiego w KL Auschwitz. Kilka dni później, po upadku Starego Miasta, utworzono odcinek Śródmieście Północ, nad którym dowództwo objął ppłk Franciszek Rataj. Jego zastępcą został mjr Stanisław Steczkowski. Od tej chwili zgrupowanie podlegało bezpośrednio dowództwu z siedzibą przy ul. Złotej 54[35]. Siedemnastu powstańców walczących w sierpniu 1944 roku pod dowództwem Pileckiego zginęło, w tym jedna łączniczka, sześciu było ciężko rannych, dwóch odniosło lżejsze rany[36]. W ostatnich dniach września 2 Kompanię 1 Batalionu zgrupowania „Chrobry II”, pod dowództwem ppor. Mikołaja Kobylińskiego, przeniesiono do 2 Batalionu[37]. Kpt. Tadeusz Przystojecki zadanie jej odtworzenia powierzył „Witoldowi”, który przeniósł miejsce postoju kompanii do pomieszczeń magazynu firmy Hartwig przy ul. Towarowej. Pilecki zdołał ją zorganizować z trzech plutonów w ciągu dwóch dni[38]. Oficjalnie jednostkę tę sformowano w nowym składzie – zgodnie z rozkazem numer dwadzieścia z 27 września – z wydzielonych plutonów z 1 i 3 kompanii, a także szeregowych skierowanych do niej z innych oddziałów. Na jej dowódcę wyznaczono rtm. Pileckiego, a na dowódców plutonów kolejno: por. Stefana Chmielewskiego, ppor. Feliksa Woźnickiego (ps. Ryszarda) i pchor. Bogdana Kuczyńskiego (ps. Bogdan)[39]. W ostatniej fazie zmagań kompania ta składała się z osiemdziesięciu szeregowych i podoficerów oraz dwunastu łączniczek i sanitariuszek. Przeważnie byli to ludzie bardzo młodzi[40]. Walczyli w rejonie Towarowej, Miedzianej i Pańskiej[41]. Dowódca sąsiedniej kompanii por. Zbigniew Brym, mający wówczas dwadzieścia pięć lat, tak zapamiętał Pileckiego: „Jeśli naprawdę się czymś wyróżniał, to właśnie zawsze uwidaczniającym się uczuciem opiekuńczym. Jak gdyby instynktem ojcowskim. I z tego właśnie powodu, obok różnicy lat, jaka nas dzieliła, w gronie najbliższych nazywaliśmy go «Tata». Zaakceptował i był chyba dumny z tego tytułu”[42]. Wkrótce wśród żołnierzy zgrupowania „Chrobry II” rozeszła się wiadomość o kapitulacji. W dniach 3 i 4 października zajmowano się porządkowaniem i ukrywaniem dokumentów, w tym rozkazów i akt poszczególnych oddziałów[43]. Sytuację wykorzystał Pilecki, który 4 października schował część broni swojego oddziału w specjalnie przygotowanej skrytce za piecem w mieszkaniu matki oficera walczącego w jego kompanii, ppor. Bolesława Niewiarowskiego. Były to między innymi dwa pistolety Vis i Parabellum, cztery pistolety maszynowe, dwa ręczne karabiny maszynowe, kilkadziesiąt granatów zaczepnych i obronnych, a także

kilkaset sztuk amunicji wraz z magazynkami i materiały wybuchowe[44]. Wielu innych żołnierzy również zakopywało uzbrojenie w sobie tylko wiadomych miejscach[45]. Zgodnie z układem kapitulacyjnym, który został podpisany w Ożarowie 2 października 1944 roku[46], zarządzono trzy dni później zbiórkę zgrupowania „Chrobry II” na ul. Żelaznej. Jego dowódca, mjr Andrzej Kownacki, wydał rozkaz zachowania wzorowego porządku. Na pl. Kercelego złożono broń. Następnie oddziały, maszerując czwórkami z dowódcami na czele, wyruszyły w kierunku Ożarowa. Po obu stronach każdego oddziału szli uzbrojeni żołnierze Wehrmachtu[47]. W tym czasie u przyjaciół w Ożarowie przybywała Eleonora Ostrowska, która spotkała Pileckiego idącego na czele oddziału AK do niewoli. Zdążyła z nim zamienić tylko kilka słów[48]. Niemcy umieścili jeńców w opróżnionych halach fabryki kabli[49]. Następnego dnia część z nich – w tym żołnierzy zgrupowania „Chrobry II” – pod silną eskortą wyprowadzono z terenu fabryki i odliczając po osiemdziesiąt osób, załadowano do wagonów towarowych. 8 października pociąg z Ożarowa dotarł do Lamsdorf (Łambinowice koło Opola), gdzie przywiezionych ustawiono w kolumnę marszową, którą skierowano pod konwojem do oddalonego o kilka kilometrów obozu jenieckiego. Stąd po dziesięciu dniach oficerów ze zgrupowania „Chrobry II” wysłano do oflagu w Murnau[50]. Z tego miejsca odosobnienia Pilecki zdążył już 23 października wysłać kartkę pocztową do Nowego Wiśnicza, zawiadamiając Ludmiłę Serafińską o śmierci Jana Redzeja i pisząc o kilkakrotnym zranieniu podczas walk powstańczych Edwarda Ciesielskiego[51]. W Murnau przebywali żołnierze września 1939 roku, którzy okazali powstańcom warszawskim dużą życzliwość i serdeczność, organizując między innymi dla nich zbiórkę odzieży, bielizny i obuwia. Nowo przybyli różnili się od nich bardzo. Byli w różnym wieku, niejednakowo ubrani, często demonstrowali dumę i hardość wobec Niemców. Ich adaptacja do warunków oflagowych nie była łatwa[52]. W murnauskim oflagu przebywał Brunon Wołosiuk, przewieziony jako powstaniec warszawski, który tak Pileckiego scharakteryzował: „Na zawsze pozostał w mej pamięci jako urodzony żołnierz, wybitny dowódca i patriota, zdolny do wykonania dla ojczyzny wszystkich zadań i w każdych warunkach. Był przy tym skromnym, nieszukającym rozgłosu i posiadającym szczere serce człowiekiem”[53]. Jeszcze w obozie łambinowickim Pilecki snuł plany ucieczki z Janem Mierzanowskim, którego poznał podczas powstania w zgrupowaniu „Chrobry II”. W Murnau – zapamiętał Mierzanowski: „[…] stanęliśmy razem do rejestracji i dano nam bliskie siebie numery jenieckie – mój 101884. […] Planowaliśmy dalej ucieczkę, której nie chcieliśmy ryzykować w zimie ze względu na mróz i ślady na śniegu. Braliśmy więc pod uwagę kwiecień. Ale wypadki potoczyły się inaczej. Wojna wyraźnie kończyła się”[54].

Jeńcy Oflagu VII A Murnau zostali wyzwoleni przez żołnierzy amerykańskiej 3 Armii gen. George’a Pattona 29 kwietnia 1945 roku[55]. Wśród nich znajdował się Witold Pilecki oznaczony numerem jenieckim 101892[56], który przez kilka tygodni przebywał jeszcze wraz z innymi oficerami w barakach oswobodzonego obozu. W myślach ciągle jednak wracał do KL Auschwitz, o czym świadczy datowana na 26 maja 1945 roku lista zawierająca ponad siedemset nazwisk więźniów i więźniarek, którzy w większości zginęli lub zmarli w obozie oświęcimskim[57]. Pilecki opatrzył ten wykaz krótkim wstępem: „W ostatnich czasach szereg audycji i wiadomości uzyskanych od przyjeżdżających byłych więźniów obozów koncentracyjnych poruszyły nasze umysły w Murnau. Mówi się o Ravensbrück, Dachau, Sachsenhausen i o najstraszniejszym z nich Mauthausen […] i prawie nic się nie mówi i nie wie o Oświęcimiu, a jednak tam zginęło wielokroć więcej […]. Przekonałem się już, że dla ludzi, którzy sami tam lub w innym «koncentraku» nie byli, obrazki z tego piekła nie są zrozumiałe i są prawie nie do przyjęcia. Ponieważ jednak cały szereg przebywających w Murnau oficerów może miało w Oświęcimiu kogoś z krewnych, znajomych lub bliskich, podaję na razie listę nazwisk więźniów w Oświęcimiu, którą zdołaliśmy odtworzyć wspólnie z kilkoma koleżankami i kolegami z Oświęcimia. Wielu, bardzo wielu znało się z sylwetek, pseudonimów i imion, których w wykazie nie umieszczam, z powodu niemożności ustalenia nazwisk. W najbliższym czasie – dzięki współpracy koleżanek i kolegów – podam do wiadomości reportaż z Oświęcimia”[58]. Pilecki jeszcze kilka tygodni przebywał w wyzwolonym obozie jenieckim w Murnau, który przybrał nazwę Polish Prisoners of War Camp Oflag VII A, a przez Polaków nazywany był Polskim Ośrodkiem Wojskowym Murnau Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie[59]. Przeżywał tam rozterkę, bowiem zgodnie z przysięgą złożoną w NIE jego obowiązkiem było pozostać w Polsce[60]. Polacy przebywający na Zachodzie uważali sytuację na ziemiach polskich za sowiecką okupację. Pilecki sądził, że na terenach tych trzonem działalności konspiracyjnej powinno być NIE[61], którym najpierw kierował płk Fieldorf, a później gen. Leopold Okulicki[62]. Pilecki nie wiedział, że gen. Fieldorf w marcu 1945 roku, oczekując w Milanówku koło Warszawy na kolejne spotkanie z gen. Okulickim, wpadł w ręce NKWD. Na szczęście wówczas go nie rozpoznano i uważając za robotnika kolejowego Walentego Gdanickiego, szeregowego członka AK, wywieziono do obozu pracy w Związku Sowieckim[63]. Nie wiedział też, że pod koniec miesiąca ofiarą aresztowania przez NKWD stał się gen. Okulicki, którego sądzono w Moskwie w czerwcu 1945 roku w procesie szesnastu przywódców Polski podziemnej, a później zamordowano w niewyjaśnionych okolicznościach[64]. Nie zdając sobie sprawy, że organizacja utraciła przywódców i uległa

samorozwiązaniu[65], Pilecki uważał, że przysięga nadal zobowiązuje go do działania. Postanowił poruszyć ten problem w bezpośredniej rozmowie z byłymi dowódcami AK, którzy przyjechali do Murnau odwiedzić wyzwolonych. Tak o tym napisał: „Wreszcie dnia 9 maja 1945 r. zameldowałem się u gen. Tadeusza BoraKomorowskiego, a 11 maja u płk. Kazimierza Iranka-Osmeckiego”[66]. Należy wyjaśnić, że 9 maja Pilecki został przyjęty tylko przez gen. Tadeusza Pełczyńskiego i dopiero nazajutrz miał się zgłosić do gen. Komorowskiego, lecz do rozmowy nie doszło, ponieważ „Bór” wraz z Pełczyńskim opuścił w tym dniu Murnau[67]. 11 maja Pilecki rozmawiał za to z płk. Irankiem-Osmeckim, a wynik tej rozmowy był podobny jak z gen. Pełczyńskim: „Wszystkie moje meldunki przyjęto i rozmowę prowadzono w kierunku konieczności mego powrotu do kraju i dalszego kontynuowania pracy”[68]. We wspomnianym dniu w Murnau miał przebywać także gen. Władysław Anders, który apelował na specjalnie zorganizowanym wiecu, aby oficerowie wstępowali w szeregi II Korpusu Polskiego i wyjeżdżali do Włoch. Informacja ta nie jest zgodna z prawdą – gen. Anders przybył do Murnau dopiero w połowie czerwca 1945 roku[69]. Pod koniec czerwca w Murnau zjawił się kpt. Bornholz, który miał za zadanie sporządzić listę oficerów chętnych na wyjazd do II Korpusu we Włoszech. Pilecki przedstawił dręczący go problem wierności przysiędze oraz wyraził chęć powrotu do Polski w celu prowadzenia dalszej pracy konspiracyjnej. 9 lipca 1945 roku wyjechał do Włoch[70].

Przypisy [1] ASS MON. Akta sprawy…, t. 5, k. 220, prośba o ułaskawienie napisana przez Witolda Pileckiego do prezydenta Bolesława Bieruta z 7 maja 1948 roku. [2] SPP. Nr 1785/III,3/2/BI, relacja Witolda Pileckiego…, s. 1. [3] M. Kledzik, 13 dni rotmisrza Pileckiego, Tygodnik „AWS” 1999 nr 34. [4] A. Kownacki „Jerzewski”, Jak powstało i walczyło Zgrupowanie „Chrobry II”, Warszawa 1993, s. 40 i 45. Zob.: R. Bielecki, W zasięgu Past-y, Warszawa 1994, s. 81–83; L. Żebrowski, NSZ w Powstaniu Warszawskim, „Ład” 1994 nr 9. [5] SPP. Nr 1785/III,3/2/BI, relacja Witolda Pileckiego…, s. 1. Redzej unieszkodliwił czołg niemiecki, wrzucając granat do jego otwartego włazu. R. Bielecki, W zasięgu…, s. 90. [6] S. Podlewski, Przemarsz przez piekło, Warszawa 1957, s. 131. [7] SPP. Nr 1785/III,3/2/BI, relacja Witolda Pileckiego…, s. 1. [8] Tamże, s. 1–2. [9] M. Kledzik, Reduta rotmistrza Pileckiego, „Tydzień Polski” (Londyn) 1994 nr 3. [10] M. Kledzik, Reduta…, [11] A. Kownacki „Jerzewski”, Jak powstało…, s. 60; Zbigniew Brym-Zdunin

(rozmawiał W.M.), 63 dni „Żelaznej Reduty”, „Za i Przeciw” 1981 nr 33. Zob. także: R. Bielecki, W zasięgu…, s. 128–129. [12] M. Kledzik, Reduta… . [13] SPP. Nr 1785/III,3/2/BI, relacja Witolda Pileckiego…, s. 2. [14] SPP. Nr 1785/III,3/2/BI, relacja Witolda Pileckiego…, s. 4. Zob.: R. Bielecki, W zasięgu…, s. 115. [15] Robert Bielecki twierdzi, że nazwisko tego sierżanta jest nieznane i posługiwał się on jedynie pseudonimem „Wyżykowski”. Tegoż, W zasięgu…, s. 456. [16] APMA-B. Zespół Materiały, t. 223, k. 24–27, wykaz Żołnierze mojej kompanii sporządzony przez Witolda Pileckiego. [17] Zbigniew Czeszek – zginął 24 sierpnia 1944 roku. Tamże. [18] SPP. Nr 1785/III,3/2/BI, relacja Witolda Pileckiego…, s. 4. [19] A. Kownacki „Jerzewski”, Jak powstało…, s. 60. [20] Kledzik, Reduta… . [21] Z. Brym-Zdunin, „Żelazna Reduta”. Kompania Zdunina w Powstaniu Warszawskim Zgr. „Chrobry II”, Londyn 1992, s. 83. [22] Janina Grabska-Brzezińska w swojej relacji twierdzi, że dr „Ryszard” nazywał się Ryszard Dąbrowski. Zob.: M. Kledzik, 13 dni rotmistrza… [23] Zob.: SPP. Nr 1785/III,3/2/BI, relacja Witolda Pileckiego…, s. 5–6; APMA-B. Zespół Materiały, t. 223, k. 24–27, wykaz Żołnierze mojej kompanii sporządzony przez Witolda Pileckiego; R. Bielecki, W zasięgu…, s. 281 i 309. [24] SPP. Nr 1785/III,3/2/BI, relacja Witolda Pileckiego…, s. 5. [25] ASS MON. Akta sprawy…, t. 1, k. 75, protokół przesłuchania Witolda Pileckiego przez oficera śledczego MBP ppor. Jerzego Kroszela z 18 czerwca 1947 roku. [26] A. Kownacki „Jerzewski”, Jak powstało…, s. 64–65; K. Mórawski, K. Oktabiński, L. Świerczek, Wola – warszawskie Termopile 1944 r. Przewodnik historyczny po miejscach walk i straceń z dni powstania warszawskiego, Warszawa 1994, s. 37. Zob.: W. Zagórski, Wicher wolności, Warszawa 1990, s. 107 i 158. [27] S. Podlewski, Wolność krzyżami się znaczy, Warszawa 1989, s. 277–279; E. Ciesielski, Wspomnienia…, s. 178–179; K. Moczarski, Czy można było…; M. Kaca, „Kula” i „Lis”, „Gazeta Kielecka” 1995 nr 25. [28] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130, k. 104, raport Witolda Pileckiego z 1945 roku; W. Paźniewski, Jak uciekłem z Oświęcimia, „Katolik” 1989 nr 12. [29] W.J. Wysocki, Rotmistrz…, s. 98–99. [30] ASS MON. Akta sprawy…, t. 5, k. 220, prośba o ułaskawienie napisana przez Witolda Pileckiego do prezydenta Bolesława Bieruta 7 maja 1948 roku. [31] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 203, k. 83, list Jana M. Mierzanowskiego do Muzeum Auschwitz-Birkenau z 14 sierpnia 1997 roku. [32] APMA-B. Zespół Materiały, t. 223, k. 1–23, wykaz opracowany przez

Pileckiego z nazwiskami więźniarek i więźniów KL Auschwitz. [33] ASS MON. Akta sprawy…, t. 1, k. 13, protokół przesłuchania Pileckiego przez oficera śledczego MBP por. Stanisława Łyszkowskiego z 12 maja 1947 roku; t. 2, k. 207, protokół przesłuchania księdza Antoniego Czajkowskiego przez oficera śledczego MBP por. Mariana Krawczyńskiego z 18 sierpnia 1947 roku. Pilecki nigdzie nie potwierdził, aby księdza poznał już w pierwszych dniach powstania. Błędnie pisze o tym: W.J. Wysocki, Rotmistrz…, s. 99. Nie wynika to również z opracowania: S. Podlewski, Wolność…, s. 285–287. [34] Z. Brym-Zdunin, „Żelazna Reduta”…, s. 69, 133, 151, 157, 163–164 i 247. [35] A. Kownacki „Jerzewski”, Jak powstało…, s. 6, 75 i 84. [36] APMA-B. Zespół Materiały, t. 223, k. 24–27, wykaz Żołnierze mojej kompanii sporządzony przez Witolda Pileckiego. [37] Z. Brym-Zdunin, „Żelazna Reduta”…, s. 232. [38] SPP. Nr 1785/III,3/2/BI, relacja Witolda Pileckiego…, s. 10. [39] Z. Brym-Zdunin, „Żelazna Brama”…, s. 232. Zob.: R. Bielecki, W zasięgu…, s. 425 i 449. [40] APMA-B. Zespół Materiały, t. 223, k. 24–27, wykaz Żołnierze mojej kompanii sporządzony przez Witolda Pileckiego. [41] ASS MON. Akta sprawy…, t. 1, k. 8, protokół przesłuchania Witolda Pileckiego przez oficera śledczego MBP ppor. Eugeniusza Chimczaka z 8 maja 1947 roku. Zob. także: K. Mórawski, K. Oktabiński, L. Świerczek, Wola…, s. 25–30, 51, 59– 60 i 68–70. [42] Cyt. za: W.J. Wysocki, Rotmistrz…, s. 101–102. [43] A. Kownacki „Jerzewski”, Jak powstało…, s. 139. [44] ASS MON. Akta sprawy…, t. 2, k. 242, 259, 260, protokoły oględzin oraz okazania dowodów rzeczowych z 29 lipca i 15 września 1947 roku. [45] W. Zagórski, Wicher…, s. 291. [46] A. Borkiewicz, Powstanie warszawskie. Zarys działań natury wojskowej, Warszawa 1957, s. 690. [47] A. Kownacki „Jerzewski”, Jak powstało…, s. 139–140. [48] APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 179, k. 152, relacja Eleonory Ostrowskiej [49] J. Rzepecki, Wspomnienia i przyczynki historyczne, Warszawa 1956, s. 283– 284. [50] A. Kownacki „Jerzewski”, Jak powstało…, s. 140–143. [51] APMA-B. Zespół Materiały, t. 220, k 148–149, kserokopia karty pocztowej z 23 października 1944 roku. [52] D. Kisielewicz, Oflag VII A Murnau, Łambinowice-Opole 1990, s. 150–151; T. Gruszka, W Murnau, Londyn 1994, s. 64–67. [53] B. Wołosiuk, Znałem rotmistrza Pileckiego, „Słowo Powszechne” 1980 nr 49. [54] APMAB. Zespół Wspomnienia, t. 203, k. 84, list Jana M. Mierzanowskiego do Muzeum Auschwitz-Biekenau z 19 sierpnia 1997 roku.

[55] D. Kisielewicz, Oflag…, s. 170. Jan M. Mierzanowski wspomina: „Wreszcie, jak pamiętam, Niemcy 29 kwietnia 1945 r. przekazali nam rano wiadomość, że od strony Innsbrucka jedzie w kierunku Garmisch Partenkirchen kolumna SS z zadaniem likwidacji naszego obozu. Nakazano nam całkowite milczenie, by nie spowodować paniki wśród jeńców. Akurat przyjechał do obozu Szwajcar, przedstawiciel Międzynarodowego Czerwonego Krzyża. Po krótkiej rozmowie z naszym Dowództwem i z Niemcami – wyjechał w niewiadomym kierunku. Wkrótce nad obozem pojawił się samolot obserwacyjny artylerii amerykańskiej. W jakiś czas późńiej zaalarmowano nas, że kolumna SS przejeżdża przez miasteczko Murnau, jadąc w naszym kierunku – po chwili ujrzeliśmy ją, gdy pojawiła się na skraju miasta. W tym też momencie […] pojawiły się czołgi amerykańskie, otwierając ogień do podjeżdżających pod obóz esesmanów. […] Amerykanie nie żałowali amunicji ani okolicznych budynków – strzelali dopóki nie zniszczyli całej kolumny. […] Wśród papierów znalezionych przy ciele generała SS, dowódcy kolumny niemieckiej odkryto rozkaz likwidacji Oflagu VIIA i wszystkich jeńców. Gdyby nie ten Szwajcar zapewne, wiadomo co by się z nami stało”. APMAB. Zespół Wspomnienia, t. 203, k. 97–98, list Jana M. Mierzanowskiego z 6 maja 1998 roku. [56] APMA-B. Zespół Materiały, t. 220, k 148–149, kserokopia karty pocztowej z 23 października 1944 roku. Reprodukcja tej karty znajduje się się w pracy J. Garlińskiego, Oświęcim…, s. 288. [57] APMA-B. Zespół Materiały, t. 223, k. 1–23, wykaz opracowany przez Witolda Pileckiego z nazwiskami więźniarek i więźniów KL Auschwitz. [58] Tamże. [59] D. Kisielewicz, Oflag…, s. 170. Ostatecznie obóz został przemianowany na Obóz Polskich Oficerów w Murnau. [60] ASS MON. Akta sprawy…, t. 1, k. 76, protokół przesłuchania Witolda Pileckiego przez oficera śledczego MBP ppor. Jerzego Kroszela z 18 czerwca 1947 roku. [61] ASS MON. Akta sprawy…, t. 5, k. 26, protokół rozprawy głównej z dnia 3 marca 1948 roku. [62] Zob.: M. Fieldorf, L. Zachuta, Generał „Nil”…, s. 124. [63] Tamże, s. 141; S. Marat, J. Snopkiewicz, Zbrodnia. Sprawa generała Fieldorfa-Nila, Warszawa 1989, s. 83–85. [64] Zob.: A. Przemyski, Ostatni Komendant generał Leopold Okulicki, Lublin 1990, s. 206–233. [65] Zob.: M. Fieldorf, L. Zachuta, Generał „Nil”…, s. 138 i 142. [66] AUOP. Sygn. 1768/III/2. Akta operacyjne Witolda Pileckiego i siedmiu innych, k. 185, wspomnienia Witolda Pileckiego (cztery strony maszynopisu) napisane w czerwcu 1946 roku. Zob.: W. Baliński, Człowiek w cieniu. Tadeusz Pełczyński. Zarys biografii, Kraków 1994, s. 131.

[67] ASS MON. Akta sprawy…, t. 1, k. 76, protokół przesłuchania Witolda Pileckiego przez oficera śledczego MBP ppor. Jerzego Kroszela z 18 czerwca 1947 roku. [68] 68 AUOP. Sygn. 1768/III/2. Akta operacyjne Witolda Pileckiego i siedmiu innych, k. 186, wspomnienia Witolda Pileckiego (cztery strony maszynopisu) napisane w czerwcu 1946 roku. [69] A. Bukowski, Za drutami oflagów. Dziennik oficera 1939–1945, Warszawa 1993, s. 342; D. Kisielewicz, Oflag…, s. 172–173. [70] Od czerwca do jesieni 1945 roku w kilku grupach wyjechało z Murnau do II Korpusu Polskiego we Włoszech około trzy tysiące polskich oficerów. D. Kisielewicz, Oflag…, s. 173.

ROZDZIAŁ VIII

Oficer II Korpusu i powrót do Polski z tajną misją (1945–1947) Witold Pilecki przybył z Murnau do Porto San Giorgio we Włoszech wraz z grupą polskich oficerów 11 lipca 1945 roku[1]. Po załatwieniu potrzebnych formalności został oficerem II Korpusu Polskiego gen. Władysława Andersa, chwilowo bez żadnego przydziału. Wkrótce do Porto San Giorgio przyjechał z Rzymu ppłk. Marian Dorotycz-Malewicz (ps. Hańcza), który wiedząc o zaangażowaniu Pileckiego w pracę niepodległościową, zamierzał mu polecić przewiezienie do kraju środków na działalność konspiracyjną. Do tego jednak nie doszło, ponieważ kilka miesięcy później pułkownik w niewyjaśnionych okolicznościach postrzelił się, w wyniku czego 10 października 1945 roku zmarł w angielskim szpitalu wojskowym w Rzymie[2]. Należy wyjaśnić, że sztab II Korpusu Polskiego organizował w tym czasie rozbudowaną sieć łączności z krajem, której jednym z elementów miała się stać działalność Witolda Pileckiego i osób z nim współpracujących. Związane to było z planami gen. Andersa, który liczył na rychły wybuch wojny ze Związkiem Sowieckim i dążył do utworzenia własnego ośrodka oddziaływania na społeczeństwo[3]. W sierpniu 1945 roku Pilecki został oficerem II Oddziału i służbowo podlegał ppłk. Stanisławowi Kijakowi, który rozpoczął z nim rozmowy na temat wyjazdu do Polski. Z rozmów tych wynikało, że ppłk. Kijak uważa za możliwe zorganizowanie przez Pileckiego sieci wywiadowczej zajmującej się zbieraniem informacji o sytuacji polityczno-gospodarczej. Siatka ta miała powstać w oparciu o znane Pileckiemu struktury organizacji NIE[4]. W tym czasie Pilecki mieszkał w Porto San Giorgio w willi położonej nad morzem, którą zajmował ppłk. Kijak. Później zatrzymała się tam także Maria Szelągowska[5], córka historyka Adama Szelągowskiego. Pilecki znał ją z czasów konspiracji w Warszawie i pobytu w wyzwolonym obozie w Murnau. On również spowodował jej przybycie do tej miejscowości. Szelągowska miała przydział do Pomocniczej Służby Kobiet i pomagała Pileckiemu w spisywaniu wspomnień[6]. W Porto San Giorgio przebywał także Jan M. Mierzanowski: „Pogoda była wspaniała, morze cudowne, nic więc dziwnego, że każdą wolną chwilę […] spędzaliśmy na plaży. Witold wciąż pracował i konferował. […] Pamiętam jak odszukiwał mnie na plaży ze skryptami w ręku. Braliśmy pedałówkę i wyjeżdżali na morze, gdzie Witold odczytywał swoje wspomnienia, które korygowaliśmy wspólnie do przepisania przez Marię Szelągowską”[7]. Powstał wówczas obszerny raport na temat ZOW w KL Auschwitz i przeżyć „Witolda” w tym obozie. Ponadto napisał on szkic do pamiętnika obejmujący okres od dzieciństwa do września 1940 roku, czyli

do momentu dobrowolnego pójścia Pileckiego do obozu oświęcimskiego[8]. „Pewnego dnia – wspomina Mierzanowski – Witold zapytał, czy chciałbym pojechać z nim i Marią Szelągowską do Rzymu, […] z entuzjazmem przyjąłem tę propozycję. […] Któregoś dnia zawędrowaliśmy do Ogrodu Zoologicznego. Stanęliśmy przed klatką z orłami i pogrążyli się w rozmowie. Witold chwycił za pręt klatki i… w tej chwili sfrunął na ten pręt olbrzymi orzeł, przebijając szponem palec Witolda, który zbladł, ale dał mi wzrokiem znać bym zachował spokój. Istotnie ptaszysko za chwilę otworzyło szpony i odleciało. Podziwiałem znów Witolda, przecież ktoś inny krzyknąłby lub starał się uwolnić i wystraszył orła, który rozszarpałby przebity palec zupełnie. Taki był Witold! Prawie siłą zabrałem go na punkt opatrunkowy. On uważał to przebicie i krwawienie palca za bagatelę”[9]. Na początku września 1945 roku Pilecki dwa razy spotkał się z gen. Andersem, który 5 września po półtoragodzinnej rozmowie powiedział: „rzeczywiście obecność pana w kraju jest potrzebna”[10]. Przeprowadził także dwie rozmowy z gen. Pełczyńskim, kiedy ten przybył do Porto San Giorgio w październiku 1945 roku. Tuż przed wyjazdem do Polski spotkał się z nim ponownie w Rzymie. Było to 23 października tegoż roku. Generał pożegnał go wówczas „z ojcowskim błogosławieństwem na pracę w kraju”[11].

Ppor. Marian Szyszko-Bohusz, Maria Szelągowska i rtm. Witold Pilecki w Rzymie w 1945 r.

Pilecki udawał się do Polski jako Roman Jezierski[12]. W podróży towarzyszyli mu Maria Szelągowska, pod przybranym nazwiskiem Krystyna Kwiecińska, oraz znany Pileckiemu z czasów powstania i pobytu w Murnau Bolesław Niewiarowski (ps. Lek), który na czas podróży otrzymał dokumenty na nazwisko Jan Słubicki. Później miał on powrócić do Włoch i zameldować ppłk. Kijakowi o udanym przerzucie Pileckiego i Szelągowskiej, a także ustalić przyszłą drogę kurierską i sposoby łączności[13]. Następcą Niewiarowskiego w kontaktach z Pileckim miał być Jan M. Mierzanowski[14], do czego jednak nie doszło[15]. 28 października 1945 roku Pilecki, Szelągowska i Niewiarowski dotarli przez Bolonię i Bremę do Regensburga, gdzie Niewiarowski wystarał się u mjr. Mikołaja

Kozłowskiego z Brygady Świętokrzyskiej[16], aby Pileckiego i Szelągowską przewieziono samochodem przez linię demarkacyjną do Pilzna, natomiast sam zaniechał dalszej podróży. Później pojechali oni pociągiem do Pragi wraz z rodzeństwem Sauerów, u którego na kilka dni się zatrzymali[17]. Tam Pilecki zgłosił się do punktu pomocy dla Polaków więzionych w hitlerowskich obozach koncentracyjnych, który zorganizował dr Karel Stransky, współpracujący kiedyś z ZOW w KL Auschwitz[18]. Pod koniec listopada Pilecki i Szelągowska udali się w dalszą podróż i jako repatrianci otrzymali karty tożsamości w Czechowicach-Dziedzicach. Szelągowskiej wydano je na jej własne nazwisko, natomiast Pileckiemu na nazwisko Romana Jezierskiego[19]. Po przyjeździe do Polski pojechali najpierw do Zakopanego, gdzie spędzili dwa dni u znajomych Szelągowskiej. Stąd udali się na cztery dni do Krakowa. W tym czasie Pilecki odwiedził byłego więźnia Andrzeja Rablina[20], a także Ludmiłę i Tomasza Serafińskich, którzy przeprowadzili się z Nowego Wiśnicza do domu matki Józefa Cyrankiewicza na Salwatorze[21]. Pojechał on również do Bochni, gdzie spotkał się z Edmundem Zabawskim i jego teściem Józefem Oborą, w domu którego znalazł schronienie zaraz po ucieczce z KL Auschwitz. Później wyjechali z Szelągowską do Katowic, szukając byłego więźnia Henryka Szklarza, który nie powrócił jednak jeszcze z Niemiec. Rozmawiali jedynie z jego matką w Chorzowie-Batorym[22]. Następnie zatrzymali się na krótko w Częstochowie, skąd ruszyli do Warszawy, gdzie przybyli 8 grudnia[23]. Wkrótce po przyjeździe do stolicy Pilecki odszukał Makarego Sieradzkiego, urzędnika kuratorium szkolnego, który wraz z żoną Heleną mieszkał przy ul. Pańskiej. Pilecki znał go jeszcze z czasów TAP. Sieradzcy odstąpili Pileckiemu pokój, w którym mieszkał do lutego 1946 roku. W tym czasie Szelągowska znalazła dla siebie kwaterę u znajomych, kilkakrotnie jeszcze potem zmieniając miejsce pobytu[24]. Pilecki starał się odnaleźć Stefana Miłkowskiego, który był jego zwierzchnikiem w NIE. Wkrótce doszedł jednak do przekonania, że „Jeż” albo zginął, albo przebywa za granicą. Z podległych mu trzech osób w tej organizacji, jak się okazało, nikt już nie żył. Jan Redzej zginął w czasie powstania, podobny los spotkał – jak zdołał ustalić – Czesława Czernickiego. O Stefanie Bieleckim wiedział tylko tyle, że odniósł lekką ranę i przebywał w szpitalu powstańczym[25]. Udał się w to miejsce i stwierdził, że szpital został całkowicie zniszczony przez lotnictwo niemieckie. Usuwający gruz robotnicy poinformowali go, że nikt nie ocalał. W tej sytuacji pomysł sformowania siatki w oparciu o zorganizowaną uprzednio sieć NIE okazał się niemożliwy do wykonania[26]. Mimo tak trudnego położenia Pilecki rozpoczął działalność i w niedługim czasie utworzył tajną organizację, którą oparł między innymi na byłych więźniach poznanych w Oświęcimiu lub kolegach z działalności konspiracyjnej w TAP i AK,

a także na znanych mu uczestnikach powstania warszawskiego[27]. Organizacja ta nie miała nazwy, a jej liczebność była niewielka. Nie obowiązywała w niej przysięga, często osoby z nią współpracujące nie zdawały sobie sprawy, że są zaangażowane w działalność konspiracyjną. Rotmistrz nie korzystał ze skrzynek kontaktowych i łączników. Nie stosował terroru i sabotaży. Nie wydawał nielegalnych pism. Gromadził tylko informacje o przebiegu komunizowania społeczeństwa polskiego i szukał sposobów przeciwstawienia się temu[28]. Pilecki był wprawdzie przeciwnikiem systemu kształtującego się wówczas w Polsce, lecz nie podejmował żadnych kroków zmierzających do walki zbrojnej. Utrzymywał jedynie łączność z polskim ośrodkiem niepodległościowym, za jaki uznawał sztab II Korpusu z gen. Andersem na czele, a przekazywanych informacji nie uważał za szpiegowskie. Miał rozkaz dostarczania wiadomości, więc je zbierał. „Nigdy jednak – napisze potem – w świadomości mojej nie powstała myśl, że działanie moje jest szpiegostwem, gdyż nie działałem na rzecz obcego mocarstwa, a posyłałem wiadomości do macierzystego oddziału polskiego i miałem zawsze nadzieję, że jednak kiedyś rząd polski [komunistyczny – A.C.] i ośrodki emigracyjne jakoś się wreszcie porozumieją”[29]. Na początku 1946 roku Pilecki spotkał przypadkowo w Warszawie znajomego z czasów konspiracji w TAP i długoletniego więźnia KL Stutthof, Tadeusza Płużańskiego. Wkrótce namówił go, aby jako jego kurier wyjechał do Ankony we Włoszech. Płużański wykonał powierzone zadanie w następnym miesiącu, korzystając z udostępnionych mu kontaktów na Zachodzie. W Oddziale II sztabu II Korpusu Polskiego przekazał wiadomość, że „Witold” i Szelągowska szczęśliwie dotarli na miejsce i zaczęli organizować tajną siatkę informacyjną. Równocześnie Płużański wstąpił do II Korpusu, gdzie jako podporucznik otrzymał przydział do Oddziału II na okres ponad dwóch miesięcy[30]. W lutym 1946 roku do Polski przybył Bolesław Niewiarowski, z którym Pilecki rozstał się kilka miesięcy wcześniej w Regensburgu. Niespodziewanie w Warszawie spotkała go Maria Szelągowska i skontaktowała z „Witoldem”[31]. Dowiedziawszy się o planowanym powrocie do Włoch, Pilecki przekazał Niewiarowskiemu trzy raporty, w których informował o postępach w pracy i nawiązanych kontaktach z oddziałami partyzanckimi oraz prosił o dostarczenie środków finansowych potrzebnych na dalszą działalność konspiracyjną[32]. Pilecki przed wyjazdem Niewiarowskiego do Włoch ustalił z nim jeszcze, że część broni, która została zmagazynowana w mieszkaniu jego matki przy ul. Śliskiej, będzie przeniesiona do pokoju wynajmowanego u Sieradzkich. W związku z tym Stanisław Furmańczyk[33] przygotował w tym pomieszczeniu specjalną skrytkę, do której Pilecki wraz z Sieradzkim i Szelągowską przenieśli całe uzbrojenie[34]. Warto zaznaczyć, że razem z Niewiarowskim do Polski przybył Jonny Lechenich, były więzień KL Auschwitz, pełniący w obozie funkcję kapo, lecz współpracujący z ZOW i w wielu wypadkach pomagający więźniom. Przyjechał pod przybranym

nazwiskiem John Brown. Pilecki rozmawiał z nim, lecz nie wtajemniczył go w prowadzoną działalność[35]. W lutym tego roku doszło w Warszawie do przypadkowego spotkania „Witolda” ze znaną mu z okresu okupacji hitlerowskiej Bronisławą Jarzyńską, której powiedział, że nie ma gdzie mieszkać. Jarzyńska zaproponowała mu wynajęcie pokoju w swoim mieszkaniu przy ul. Skrzetuskiego, gdzie zameldował się jako Roman Jezierski. Równocześnie przedstawił jej zaświadczenie, że zatrudniony jest jako magazynier w firmie budowlanej. Codziennie rano wychodził do pracy i wracał późnym wieczorem. W tym mieszkaniu odwiedzała go żona[36], która mieszkała wraz z dziećmi w Ostrowi Mazowieckiej[37]. Pilecki w rzeczywistości nigdzie nie pracował, udawał się do mieszkania Sieradzkiego przy ul. Pańskiej, gdzie nadal korzystał z wynajmowanego pokoju. Można przypuszczać, że opracowywał tam materiały dla II Korpusu Polskiego we Włoszech. Na pewno jednak pisał wspomnienia z pobytu w Oświęcimiu i powstania warszawskiego[38]. W związku z tym starał się odszukać kolegów obozowych oraz współtowarzyszy działalności konspiracyjnej i walk powstańczych, aby skonfrontować zapamiętane zdarzenia z ich wspomnieniami. Rozmawiał między innymi z Tadeuszem Pietrzykowskim i Edwardem Bairdem[39]. Napisał także list do Ludmiły Serafińskiej w Krakowie prosząc, aby sprawdziła, czy wśród fotografii byłych więźniów KL Auschwitz, przechowywanych w biurach Polskiego Czerwonego Krzyża w tym mieście, zachowały się zdjęcia: Danuty Terlikowskiej, Stefana Bieleckiego, Edwarda Ciesielskiego, Arkadiusza Kędzierskiego, Kazimierza Radwańskiego, Jana Redzeja, Zbigniewa Ruszczyńskiego i Bernarda Świerczyny[40]. Fotografie te Pilecki zamierzał zamieścić w książce, w której chciał przedstawić swoje obozowe przeżycia[41]. Maria Szelągowska jeszcze na początku 1946 roku umożliwiła Pileckiemu nawiązanie kontaktu z Tadeuszem Szturm de Sztremem[42] z Polskiej Partii Socjalistycznej Wolność, Równość, Niepodległość (PPS WRN). „Witold” kilkakrotnie się z nim spotykał i od niego otrzymał broszurę Powstanie sierpniowe autorstwa Zygmunta Zaremby oraz inne materiały na temat ówczesnej sytuacji politycznej i aktualnych wydarzeń w Polsce[43]. Wśród nich na uwagę zasługuje tekst wyjaśniający okoliczności pogromu Żydów w Kielcach[44]. Ponadto Szturm de Sztrem pomógł Pileckiemu w uzyskaniu fałszywej kennkarty z jego prawdziwymi danymi, która nie została jednak przez niego wykorzystana, a także skontaktował go z byłym więźniem obozu oświęcimskiego Henrykiem Kwiatkowskim[45]. Ten z kolei poznał „Witolda” z innym byłym więźniem tego obozu. Posługiwał się on pseudonimem „Roman” i był dowódcą oddziału partyzanckiego na terenie Gór Świętokrzyskich. W rozmowie z nim Pilecki sugerował, że dalsze pozostawanie w lesie nie ma już w obecnych warunkach sensu[46]. Kontakty „Witolda” i Szelągowskiej ze Szturm de Sztremem przerwało jego aresztowanie wraz z innymi działaczami PPS WRN i osadzenie go w więzieniu,

gdzie przebywał od 23 listopada 1946 roku do 13 lutego 1947 roku, uzyskując na krótko wolność w wyniku amnestii[47]. Wiosną 1946 roku Pilecki spotkał w tramwaju byłego więźnia KL Auschwitz Witolda Różyckiego (nr 5034), który został zwolniony z obozu w połowie grudnia 1941 roku. Do Oświęcimia przywieziono ich jednym transportem i na początku mieszkali razem w bloku nr 17. Potem zetknęli się jeszcze przed wybuchem powstania warszawskiego. Różycki, który w tym czasie pracował jako naczelnik Wydziału Prasy i Informacji Ministerstwa Żeglugi i Handlu Zagranicznego, przekazał Pileckiemu kopię umowy handlowej zawartej między Polską a Związkiem Radzieckim w kwietniu 1946 roku. Nie uważał jej za tajną, ponieważ miała być opublikowana w oficjalnym wydawnictwie MSZ przez Departament Traktatów Handlu Zagranicznego. Później jeszcze przekazał mu podobny tekst umowy zawartej w tym samym roku między Polską i Bułgarią, a także dane statystyczne na temat wymiany towarowej Polski z zagranicą oraz biuletyny Polskiej Agencji Prasowej, których treść była zaczerpnięta głównie z prasy zagranicznej i nasłuchu radiowego[48]. W czerwcu 1946 roku wrócił z Włoch Tadeusz Płużański wraz z emisariuszką Oddziału II sztabu II Korpusu Polskiego, kpt. Jadwigą Mierzejewską (ps. Danuta) [49]. Przywiozła ona dla Pileckiego rozkaz zameldowania się w II Korpusie[50]. Pilecki powiadomiony o tym poleceniu przez Płużańskiego unikał przez ponad dwa miesiące spotkania z „Danutą”. Ostatecznie zdecydował się na nie, gdy nawiązał z nim kontakt Niewiarowski, który przyjechał do Polski pod koniec sierpnia 1946 roku. Jak się okazało, kpt. Mierzejewska przywiozła nie tylko rozkaz, lecz także uzgodnione z rządem RP pełnomocnictwo gen. Andersa z dnia 28 kwietnia 1946 roku[51] upoważniające ją do nawiązania kontaktów z podziemiem. Później dostarczyła również pięciostronicową Ocenę położenia i przewidywania. Instrukcja ta, przeszmuglowana przez Płużańskiego w wydrążonym kluczu, zalecała między innymi rozwiązanie oddziałów partyzanckich, zaniechanie akcji sabotażowych i zlikwidowanie resztek dawnych organizacji podziemnych. Dołączono do niej Wskazówki odnośnie sieci obserwacyjno-informacyjnej – dwustronicową instrukcję na temat zbierania dalszych informacji o sytuacji w powojennej Polsce. Oba dokumenty w imieniu gen. Andersa (ps. Fabrykant) podpisał szef Biura Planowania (ps. Inżynier)[52]. Podczas rozmów Pilecki zdołał przekonać „Danutę”, że musi pozostać w kraju, ponieważ nie może znaleźć zastępcy[53]. Na wyjazd z dziećmi nie zdecydowała się jego żona Maria, chociaż ją do tego namawiał[54]. Niewiarowski przyjechał głównie w celach prywatnych, aby zabrać na Zachód matkę. Przed wyjazdem Pilecki zdążył wręczyć mu raport, w którym donosił, że dalsza jego praca w kraju jest konieczna, i przypomniał, że nim przybył do Polski, uzgodnił ją między innymi z gen. Andersem i gen. Pełczyńskim[55]. Ponadto przekazał Niewiarowskiemu za pośrednictwem jego matki jeszcze jeden raport, który oznaczył numerem szóstym. Meldował tam o nawiązaniu kontaktu

z „Danutą”, a także potwierdzał odbiór instrukcji. Wkrótce obszerną odpowiedź na wytyczne przekazane przez władze emigracyjne napisał Płużański[56], który stwierdził: „Na ogół instrukcja została przyjęta z uznaniem, gdyż odpowiada ona potrzebom społeczeństwa i sytuacji w kraju”[57]. Odpowiedź ta została przesłana do sztabu gen. Andersa[58]. Jesienią 1946 roku „Witold” przypadkowo spotkał w Warszawie znanego mu z walk powstańczych kapelana zgrupowania „Chrobry II” – księdza Antoniego Czajkowskiego[59]. Duchowny, jak się okazało, miał kontakt z „Huzarem”[60], dowódcą oddziału partyzanckiego „Wolność i Niezawisłość” (WiN) na Białostocczyźnie. Przy powtórnym spotkaniu Pilecki prosił, aby ksiądz przekazał „Huzarowi” instrukcje od kurierki gen. Andersa. W ten sposób zamierzał nakłonić go do rozwiązania oddziału i podjęcia przez chociaż część żołnierzy tajnej pracy obserwacyjno-informacyjnej. Podczas następnych spotkań ksiądz dostarczył też pisma podziemne „Walka” i „Z podziemia”[61]. W grudniu 1946 roku „Witold” skontaktował się w Bydgoszczy – za pośrednictwem Tadeusza Płużańskiego – ze Stefanem Guzem (ps. Dan), dowódcą oddziału partyzanckiego z Borów Tucholskich. Jemu również przekazał instrukcję gen. Andersa, zalecając zaprzestanie działalności zbrojnej i podjęcie pracy informacyjnoobserwacyjnej[62]. Dużo różnych informacji na temat oświaty w Polsce uzyskał Pilecki od Makarego Sieradzkiego, który pracował jako radca kuratorium szkolnego w Warszawie. Przekazał on „Witoldowi” między innymi wykaz książek wycofanych z obiegu, których lektura została zakazana[63]. Informacje te nie stanowiły żadnej tajemnicy państwowej lub wojskowej[64]. Marian Jęczmyk, były członek TAP, polecił Pileckiemu jako zaufaną osobę Wacławę Wolańską, która prowadziła zakład fotograficzny. Zgodziła się ona fotografować meldunki i materiały, które następnie w postaci zdjęć „Witold” wysyłał do Oddziału II sztabu II Korpusu Polskiego[65]. W sumie wykonała siedemdziesiąt jeden odbitek[66]. We wrześniu 1946 roku Płużański spotkał kolegę gimnazjalnego i działacza TAP, Leszka Kuchcińskiego (ps. Bigiel, Oset, Leszek, Brzeszczot). Prowadził on działalność konspiracyjną na rzecz komórki wywiadowczej Komendy Obszaru Centralnego Zrzeszenia WiN. Za jego pośrednictwem przekazał on później dla Pileckiego raport podpisany pseudonimem „Brzeszczot”[67]. Zawarte w nim były informacje od kpt. Wacława Alchimowicza (ps. Andrzej), zatrudnionego w Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego (MBP) w Warszawie. Autor raportu proponował również likwidację kilku wyższych funkcjonariuszy tego ministerstwa, między innymi płk. Józefa Różańskiego, Julii Brystygierowej i płk. Józefa Czaplickiego[68]. Kpt. Alchimowicz, kiedyś członek ONR, za pośrednictwem Kuchcińskiego i Płużańskiego ujawnił również szereg innych informacji i materiałów dotyczących działalności MBP i charakterystyki osób kierujących jego zbrodniczą

działalnością[69]. Raport „Brzeszczota” został przekazany do II Korpusu Polskiego przez kurierkę Marię Wolfównę (ps. Elżbieta)[70], jednak odpowiedzi na niego nie otrzymano. Pilecki nie zamierzał przeprowadzić żadnej akcji terrorystycznej, nie miał zresztą środków na jej realizację[71]. Podobny pogląd wyrażał Tadeusz Płużański: „Uważałem, że wszelkie mordy, napady itp. nie powinny być dokonywane…”[72]. Wspomniana Maria Wolfówna przybyła do Polski pod koniec 1946 roku. Jej zadaniem było wyjaśnić, co dzieje się z Płużańskim i kpt. Mierzejewską. Wyjechała ona w styczniu 1947 roku, zabierając część materiałów zebranych przez Pileckiego, które dotyczyły między innymi handlu zagranicznego, szkolnictwa, harcerstwa i MBP[73]. W kwietniu opuściła Polskę również kpt. Mierzejewska, która zakończyła montowanie dróg kurierskich na Zachód, w czym pomagali jej Ryszard Jamontt-Krzywicki, Maksymilian Kaucki i Jerzy Nowakowski[74]. W tym samym miesiącu do kraju wysłano zaszyfrowaną instrukcję. Jej autorem był przebywający w Niemczech Niewiarowski, a współpracujący z nim Stanisław Kuczyński[75] przewiózł ją do Polski i zamierzał przekazać „Witoldowi”[76]. Zawierała ona zgodę szefa sztabu II Korpusu Polskiego gen. Kazimierza Wiśniewskiego na kontynuowanie pracy konspiracyjnej oraz sugestie dotyczące dalszego postępowania, w tym: zbierania informacji o prześladowaniach zdemobilizowanych żołnierzy II Korpusu po powrocie do Polski, organizowania dróg przerzutowych na Zachód, a także dążenia do ukazania się artykułów w prasie krajowej, które broniłyby dr. Władysława Deringa oskarżonego przez komunistyczny reżim o popełnianie zbrodni na współwięźniach w KL Auschwitz[77]. Sytuacja w Polsce była niezwykle skomplikowana. Pilecki nieustannie był narażony na niebezpieczeństwo i aresztowanie ze strony funkcjonariuszy MBP. Musiał być zmęczony psychicznie, możliwe, że nawet tracił wiarę w wykonywane zadanie. Mimo to nie chciał opuszczać kraju[78], co wyraził następującymi słowami: „Ja zostanę, wszyscy nie mogą stąd wyjechać, ktoś musi tu trwać bez względu na konsekwencje”[79].

Przypisy [1] ASS MON. Akta sprawy…, t. 1, k. 77, protokół przesłuchania Witolda Pileckiego przez oficera śledczego MBP ppor. Jerzego Kroszela z 18 czerwca 1947 roku. [2] Tamże. Zob.: APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 203, k. 101–102, list Jana M. Mierzanowskiego z 6 maja 1998 roku; A.K. Kunert, Marian Michał DorotyczMalewicz, [w:] Słownik biograficzny…, t. 2, s. 47–48. [3] R. Buczek, Bitwa o dolary, „Przegląd Tygodniowy” 1988 nr 23. Artykuł ten stanowi fragment książki tegoż autora: Był taki czas…, Toronto 1981. Zob.: K. Kersten, Narodziny systemu władzy Polska 1943–1948, Poznań 1990, s. 144. [4] Maria Szelągowska (1905–1989) – inżynier, chemik, skazana na karę śmierci, zamienioną później na więzienie, które opuściła dopiero w 1956 roku. Zob.:

Zawołać po imieniu. Księga kobiet – więźniów …, s. 300–307. [5] ASS MON. Akta sprawy…, t. 1, k. 77–78, protokół przesłuchania Witolda Pileckiego przez oficera śledczego MBP ppor. Jerzego Kroszela z 18 czerwca 1947 roku. Ppłk Stanisław Kijak był zastępcą szefa Oddziału II sztabu II Korpusu Polskiego, natomiast funkcję szefa pełnił płk Wincenty Bądkiewicz. Zob.: R. Buczek, Bitwa o dolary, „Przegląd Tygodniowy” 1988 nr 22; Z.S. Siemaszko, Niektóre wypowiedzi płk. Bądkiewicza, „Zeszyty Historyczne”, Paryż 1974 (zeszyt nr 29), s. 144–156. Jan M. Mierzanowski twierdzi: „Prawdą jest, że Witold od momentu dostania się do niewoli niemieckiej chciał wrócić do Polski […]. To właśnie Witold przedstawił swój plan w II Oddziale Korpusu ppłk. Kijakowi, zastępcy szefa Oddziału płk. Bąkiewicza i z nimi oboma omawiał plan działania przeciwko nowym okupantom Kraju. Interesował się tym Szef Sztabu gen. K. Wiśniowski. Dyskutował to i korygował w Rzymie, na przełomie lipca i sierpnia 1945 r., z ppłk. „Hańczą”, szefem V Oddziału Sztabu Wodza Naczelnego”. APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 203, k. 89, list Jana M. Mierzanowskiego do Muzeum Auschwitz-Birkenau 19 sierpnia 1997 roku. [6] 6 ASS MON. Akta sprawy…, t. 1, k. 9, protokół przesłuchania Witolda Pileckiego przez oficera śledczego MBP ppor. Eugeniusza Chimczaka z 8 maja 1947 roku, t. 1, k. 124, 125, protokół przesłuchania Marii Szelągowskiej przez tegoż oficera z 10 maja 1947 roku, t. 5, k. 43, protokół rozprawy głównej z 3 marca 1948 roku. [7] 7 APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 203, k. 85, list Jana M. Mierzanowskiego do Muzeum Auschwitz-Birkenau z 19 sierpnia 1997 roku. [8] 8 Kopie obydwóch tekstów znajdują się: APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 130 i 179. [9] 9 APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 203, k. 85, list Jana M. Mierzanowskiego do Muzeum Auschwitz-Birkenau z 19 sierpnia 1997 roku. [10] 10 AUOP. Sygn. 1768/III/2, k. 185, wspomnienia Witolda Pileckiego (cztery strony maszynopisu) napisane w czerwcu 1946 roku. Jan M. Mierzanowski relacjonuje: „Pod koniec 1952 r. wyjechałem do Monachium do Głosu Wolnej Polski Radia Wolna Europa. Moje kontakty londyńskie ograniczyły się do najbliższych tylko przyjaciół. Jednym z nich był Ludwik Łubieński, jedyny polski świadek śmierci gen. Władysława Sikorskiego, później adiutant gen. Andersa. Dzięki niemu miałem wiele okazji do rozmów z gen. Andersem. Zawsze wracaliśmy do sprawy Witolda, którego Generał bardzo cenił i poważał. […] Generał potwierdził mi, że Witold sam zgłosił się do dowództwa II Korpusu z gotowym planem pracy w Polsce, że nikt do tego Witolda nie werbował tam, że działał On zgodnie z własnym sumieniem i przekonaniem. Propozycje i plany zaakceptowano”. APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 203, k. 88, list Jana M. Mierzanowskiego do Muzeum Auschwitz-Birkenau z 19 sierpnia 1997 roku. [11] 11 AUOP. Sygn. 1768/III/2, k. 185.

[12] ASS MON. Akta sprawy…, t. 2, k. 263, protokół przesłuchania Witolda Pileckiego przez oficera śledczego MBP por. Mariana Krawczyńskiego z 27 sierpnia 1947 roku. [13] ASS MON. Akta sprawy…, t. 1, k. 9, protokół przesłuchania Witolda Pileckiego przez oficera śledczego MBP ppor. Eugeniusza Chimczaka z 8 maja 1947 roku. Pilecki i Szelągowska po aresztowaniu przez funkcjonariuszy MBP zeznali, jakoby Pilecki w Porto San Giorgio poznał Zofię Dąb-Biernacką, córkę generała Stefana Dąb-Biernackiego, która wiedząc o jego niebezpiecznym zadaniu, ofiarowała mu na drogę do Polski obrazek Matki Boskiej. Tamże, t. 1, k. 138, protokół przesłuchania Marii Szelągowskiej przez oficera śledczego MBP por. Stanisława Łyszkowskiego z 29 maja 1947 roku. Prawda była inna. „Niedługo przed wyjazdem Witolda – relacjonuje Jan Mierzanowski – podałem mu adres moich rodziców (Ludwika i Marii Mierzanowskich), mieszkających wtedy w Częstochowie przy alei Wolności 33. Moja matka jako lekarz dentysta miała tam swój gabinet. W rezultacie bywali tam różni obcy ludzie i niczyje wizyty nie zwracały uwagi. Wygodny adres na czasowy pobyt, ale… rodzice nie znali Witolda i nic o nim nie wiedzieli”. Dalej Mierzanowski wyjaśnia: „Krótko przed powstaniem, w lipcu 1944 r., matka była w Warszawie i nad moim łóżkiem przypięła szpilką obrazek Matki Boskiej. Wziąłem go ze sobą idąc do powstania, był ze mną w Murnau, gdzie na odwrocie przyłożono stempel «Oflag VIIA – Geprueft» i zatrzymano w magazynie z moimi drobiazgami. Zaraz po uwolnieniu odebrałem moje «skarby» z magazynu i obrazek powędrował ze mną do Włoch. Uznałem, że to będzie właściwe, łatwe dla rodziców do rozpoznania wprowadzenia Witolda do nich. Zapomniałem o stempelku, który mógł być niebezpieczny dla więźnia obozu koncentracyjnego, powracającego do Polski, ale Matka Boska czuwała nad Witoldem, który na pewien czas zamieszkał wtedy u moich rodziców. Nie mieli wątpliwości co do «chwilowego lokatora». Obrazek ten, zgodnie z umową, odwiózł «Lek» do mnie i przekazał mi go w Ankonie wraz z różnymi wiadomościami o losach i przygodach podróżnych Witolda”. APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 203, k. 86, list Jana M. Mierzanowskiego do Muzeum Auschwitz-Birkenau z 19 sierpnia 1997 roku. [14] W 1948 roku Jana M. Mierzanowskiego odkomenderowano z II Korpusu Polskiego na studia ekonomiczne do Londynu, które kontynuował do połowy 1952 roku. Jesienią tego roku rozpoczął pracę w Radiu Wolna Europa, początkowo na stanowisku asystenta, później jako zastępca kierownika Działu Wykonania Programu. W latach 1974–1988 pełnił obowiązki kierownika administracyjnego tej rozgłośni. [15] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 203, k. 86 i 103, list Jana M. Mierzanowskiego do Muzeum Auschwitz-Birkenau z 19 sierpnia 1997 roku oraz list tegoż z 6 maja 1998 roku. [16] To najprawdopodobniej pseudonim Bohdana Biernackiego. Z.S. Siemaszko,

Narodowe Siły Zbrojne, Londyn 1982, s. 201. [17] ASS MON. Akta sprawy…, t. 1, k. 159, protokół przesłuchania Marii Szelągowskiej przez oficera śledczego MBP ppor. Jerzego Kroszela z 27 czerwca 1947 roku. [18] APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 84, k. 57, relacja b. więźnia Karela Stransky’ego. [19] ASS MON. Akta sprawy…, t. 1, k. 78, protokół przesłuchania Witolda Pileckiego przez oficera śledczego MBP ppor. Jerzego Kroszela z 18 czerwca 1947 roku. [20] Tamże, k. 159–160, protokół przesłuchania Marii Szelągowskiej przez oficera śledczego MBP ppor. Jerzego Kroszela z 27 czerwca 1947 roku. [21] Tamże. Józef Wojtyga, ojciec Ludmiły Serafińskiej, uczęszczał do tej samej szkoły wraz z ojcem Józefa Cyrankiewicza na Zwierzyńcu w Krakowie. Dzięki tej znajomości Serafińscy przenieśli się z Nowego Wiśnicza i zamieszkali w domu matki Józefa Cyrankiewicza na Salwatorze w listopadzie 1945 roku, gdzie mieszkali przez piętnaście lat. APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 125, k. 181, relacja Ludmiły Serafińskiej. [22] Henryk Szklarz w liście do autora z 16 listopada 1996 r. napiał: „Po powrocie do kraju – pod koniec lipca 1947 r. – matka przekazała mi krótki list, pozostawiony przez […] Tomasza Serafińskiego […]. Wtedy nie znałem jeszcze prawdziwego nazwiska rotmistrza Witolda Pileckiego, a jedynie to, pod którym przebywał w Oświęcimiu. List napisany był odręcznie na papierze listowym koloru bladozielonego i zawierał następującą treść, którą poniżej odtwarzam z pamięci: «Drogi Henryku, orientacyjny adres Twój otrzymałem od naszego wspólnego znajomego z Oświęcimia Zygmunta Zabawskiego z Bochni. Z przykrością dowiedziałem się, że jeszcze nie powróciłeś do kraju. Sądzę, że powrót Twój byłby pożyteczny. Tomek, który ukończył służbę w Oświęcimiu 26/27.4.1943»”. Opisana wizyta Pileckiego u matki Henryka Szklarza miała miejsce pod koniec 1945 roku. [23] ASS MON. Akta sprawy…, t. 1, k. 160, protokół przesłuchania Marii Szelągowskiej przez oficera śledczego MBP ppor. Jerzego Kroszela z 27 czerwca 1947 roku. Zob.: t. 1, k. 65, protokół przesłuchania Witolda Pileckiego przez oficera śledczego MBP por. Stefana Alaborskiego z 10 czerwca 1947 roku. [24] ASS MON. Akta sprawy…, t. 2, k. 180 i 193, protokoły przesłuchania Makarego Sieradzkiego przez oficerów śledczych MBP ppor. Eugeniusza Chimczaka z 16 maja 1947 roku i ppor. Jerzego Kroszela z 9 lipca tegoż roku; t. 1, k. 97, protokół przesłuchania Witolda Pileckiego przez oficera śledczego MBP ppor. Jerzego Kroszela z 26 czerwca 1947 roku. [25] Najprawdopodobniej o zranieniu Stefana Bieleckiego, spowodowanego odłamkami niefortunnie rzuconego granatu, Pilecki dowiedział się od Jana Redzeja, który był świadkiem tego nieszczęśliwego zdarzenia. Zob.: R. Bielecki, W zasięgu…, s. 89–90.

[26] ASS MON. Akta sprawy…, t. 1, k. 79, protokół przesłuchania Witolda Pileckiego przez oficera śledczego MBP ppor. Jerzego Kroszela z 18 czerwca 1947 roku. [27] Pilecki wkrótce po przyjeździe do Warszawy nawiązał kontakt z byłym więźniem KL Auschwitz i członkiem ZOW Antonim Woźniakiem, u którego mieszkał kilka dni. ASS MON. Akta sprawy…, t. 1, k. 63, protokół przesłuchania Witolda Pileckiego przez oficera śledczego MBP por. Stefana Alaborskiego z 10 czerwca 1947 roku. [28] ASS MON. Akta sprawy…, t. 1, k. 220, protokół przesłuchania Tadeusza Płużańskiego przez oficera śledczego MBP ppor. Eugeniusza Chimczaka z 10 czerwca 1947 roku. [29] ASS MON. Akta sprawy…, t. 5, k. 220, prośba o ułaskawienie napisana przez Witolda Pileckiego do prezydenta Bolesława Bieruta 7 maja 1947 roku. [30] ASS MON. Akta sprawy…, t. 1, k. 174–180, protokół przesłuchania Tadeusza Płużańskiego przez oficera śledczego MBP ppor. Jerzego Kroszela z 7 maja 1947 roku. Prof. dr hab. Tadeusz Płużański (1920–2002) – kierownik Zakładu Filozofii Współczesnej Instytutu Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, więziony do 1956 roku. Zob.: T. Płużański, Z otchłani,.., s. 266: G. Łęcicki, Wszystkie głosy są ważne, „Tygodnik Polski” 1986 nr 49. [31] ASS MON. Akta sprawy…, t. 1, k. 41, protokół przesłuchania Witolda Pileckiego przez oficera śledczego MBP por. Stanisława Łyszkowskiego z 24 maja 1947 roku. [32] ASS MON. Akta sprawy…, t. 1, k. 81, protokół przesłuchania Witolda Pileckiego przez oficera śledczego MBP ppor. Jerzego Kroszela z 18 czerwca 1947 roku; t. 4, k. 143, odpis meldunku nr 2 wysłanego przez Witolda Pileckiego do gen. W. Andersa z datą 20 stycznia 1946 roku. [33] Pilecki współpracował ze Stanisławem Furmańczykiem jeszcze w TAP. Zob. jego życiorys: K. Leski, Życie niewłaściwie…, s. 457–458. [34] ASS MON. Akta sprawy…, t. 4, k. 251, akt oskarżenia z 23 stycznia 1947 roku. [35] ASS MON. Akta sprawy…, t. 1, k. 80, protokół przesłuchania Witolda Pileckiego przez oficera śledczego MBP ppor. Jerzego Kroszela z 18 czerwca 1947 roku. APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 203, k. 96, list Jana M. Mierzanowskiego do autora z 28 stycznia 1998 roku. Na temat Johanna Lechenicha (prawidłowo Jonny Lechenich) zob.: S. Kłodziński, Rola kryminalistów…, s. 124; W. Gawron, Ochotnik…, s. 189–200. Jonny Lechenich (tak podane jest nazwisko w metryce jego urodzenia) zmarł 17 czerwca 1972 roku i jest pochowany w Monachium. List dr. Jürgena Pagla z Kronshagen (Niemcy) do autora z 28 kwietnia 1996 roku. [36] ASS MON. Akta sprawy…, t. 2, k. 214, protokół przesłuchania Bronisławy Jarzyńskiej przez oficera śledczego MBP ppor. Jana Janickiego z 28 sierpnia 1947

roku. [37] ASS MON. Akta sprawy…, t. 1, k. 76, protokół przesłuchania Witolda Pileckiego przez oficera śledczego MBP ppor. Jerzego Kroszela z 18 czerwca 1947 roku; W.J. Wysocki, Rotmistrz…, s. 120. [38] ASS MON. Akta sprawy…, t. 2, k. 194, protokół przesłuchania Makarego Sieradzkiego przez oficera śledczego MBP ppor. Jerzego Kroszela z 9 lipca 1947 roku; ASS MON. Akta sprawy…, t. 1, k. 70, protokół przesłuchania Witolda Pileckiego przez oficera śledczego MBP por. Stefana Alaborskiego z 10 czerwca 1947 roku. [39] Tamże, k. 62 i 65. [40] APMA-B. Zespół Materiały, t. 220, k. 4, kopia listu Witolda Pileckiego do Ludmiły Serafińskiej, bez daty. [41] ASS MON. Akta sprawy…, t. 1, k. 70, protokół przesłuchania Witolda Pileckiego przez oficera śledczego MBP por. Stefana Alaborskiego z 10 czerwca 1947 roku. [42] Tadeusz Szturm de Sztrem (1892–1968) – ekonomista i statystyk, działacz PPS WRN. Zob.: K. Kersten, Narodziny systemu…, s. 400–401. [43] ASS MON. Akta sprawy…, t. 1, k. 142, protokół przesłuchania Marii Szelągowskiej przez oficera śledczego MBP por. Stefana Alaborskiego z 2 czerwca 1947 roku; k. 14–16, protokół przesłuchania Witolda Pileckiego przez oficera śledczego MBP por. Stanisław Łyszkowskiego z 12 maja 1947 roku. [44] ASS MON. Akta sprawy…, t. 4, k. 62–63, raport zatytułowany Tragedia kielecka. [45] ASS MON. Akta sprawy…, t. 2, k. 263–264, protokół przesłuchania Witolda Pileckiego przez oficera śledczego MBP por. Mariana Krawczyńskiego z 27 lipca 1947 roku. Henryk Kwiatkowski (nr 3002) zbiegł z KL Auschwitz wraz z czterema innymi więźniami 9 września 1944 roku. Po udanej ucieczce wstąpili oni do przyobozowego oddziału AK „Sosienki”, którego dowódcą był por. Jan Wawrzyczek. Zob.: H. Świebocki, Ruch Oporu, [w:] Auschwitz 1940–1945. Węzłowe zagadnienia…, t. IV, Oświęcim 1995, s. 93–94. [46] ASS MON. Akta sprawy…, t. 1, k. 24 i 25, protokół przesłuchania Witolda Pileckiego przez oficera śledczego MBP por. Stanisława Łyszkowskiego z 16 maja 1947 roku. [47] Szturm de Sztrema ponownie aresztowano pod koniec maja 1947 roku. 19 listopada 1948 roku został skazany przez WSR w Warszawie na dziesięć lat więzienia, z którego zwolniono go w wyniku amnestii z 8 marca 1952 roku. Zob. szczegóły: A. Leinwald, Tadeusz Szturm de Sztrem, Warszawa 1987, s. 153–156. [48] ASS MON. Akta sprawy…, t. 2, k. 155–158, protokół przesłuchania Witolda Różyckiego przez oficera śledczego MBP ppor. Eugeniusza Chimczaka z 11 czerwca 1947 roku; t. 1, k. 100–102, protokół przesłuchania Witolda Pileckiego przez oficera śledczego MBP ppor. Jerzego Kroszela z 27 czerwca 1947 roku.

[49] Kpt. Jadwiga Mierzejewska (1903–1984) – zmarła w Wielkiej Brytanii, została pochowana na cmentarzu w Pwllheli, na półwyspie Lleyn w północnej Walii (na tym cmentarzu jest duża kwatera grobów polskich, można tu znaleźć wiele znanych, często zapomnianych nazwisk). APMA-B Zespół Wspomnienia, t. 203, k. 104, list Jana M. Mierzanowskiego z 6 maja 1998 roku. [50] ASS MON. Akta sprawy…, t. 1, k. 181–182, protokół przesłuchania Tadeusza Płużańskiego przez oficera śledczego MBP ppor. Jerzego Kaskiewicza z 7 maja 1947 roku; APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 203, k. 86, list Jana M. Mierzanowskiego do Muzeum Auschwitz-Birkenau z 19 sierpnia 1997 roku. [51] ASS MON. Akta sprawy…, t. 3, k. 118, fotokopie pełnomocnictwa gen. Andersa z 28 kwietnia 1947 roku. [52] Tamże, k. 112–117, fotokopie instrukcji. Obszerne fragmenty Oceny położenia i przewidywania cytuje: W.J. Wysocki, Rotmistrz…, s. 126–128. [53] ASS MON. Akta sprawy…, t. 5, k. 126–129, uzasadnienie do wyroku WSR w Warszawie z 15 marca 1948 roku; t. 1, k. 84–85, protokół przesłuchania Witolda Pileckiego przez oficera śledczego MBP ppor. Jerzego Kroszela z 20 czerwca 1947 roku. [54] Informacja uzyskana podczas rozmowy autora z Marią Pilecką 20 kwietnia 1991 roku. [55] ASS MON. Akta sprawy…, t. 1, k. 85–86, protokół przesłuchania Witolda Pileckiego przez oficera śledczego MBP ppor. Jerzego Kroszela z 20 czerwca 1947 roku. [56] Zob. potwierdzenie, że Tadeusz Płużański zredagował wspomnianą odpowiedź: ASS MON. Akta sprawy…, t. 5, k. 133–134, uzasadnienie do wyroku WSR w Warszawie z 15 marca 1948 roku. W.J. Wysocki mylnie twierdzi, że autorem tej odpowiedzi był Witold Pilecki. Cytuje także obszerne jej fragmenty. Zob.: W.J. Wysocki, Rotmistrz…, s. 129–132. [57] ASS MON. Akta sprawy…, t. 3, k. 223, fotokopia odpowiedzi na instrukcje gen. Andersa. [58] ASS MON. Akta sprawy…, t. 4, k. 255, akt oskarżenia. [59] Zob. A. Czajkowski, Po dwakroć na barykadach Warszawy, [w:] Udział kapelanów wojskowych w drugiej wojnie światowej, Warszawa 1984, s. 414–428. Ksiądz Antoni Czajkowski, wyrokiem WSR w Warszawie z 21 lutego 1948 roku został skazany na jedenaście lat więzienia. Na mocy amnestii odzyskał wolność 6 czerwca 1953 roku. Zob.: Informator o osobach skazanych…, s. 282. [60] Kpt. Kazimierz Kamieński (ps. Huzar), dowódca oddziału partyzanckiego AKWiN na Białostocczyźnie. Stracony w Białymstoku 24 października 1953 roku. Zob.: T. Łabuszewski, K. Krajewski, Od „Łupaszki”…, s. 119; D. Goszczyński, Niezłomny z Białostocczyzny – rzecz o kapitanie „Huzarze”, „Tygodnik Solidarność” 1996 nr 15. [61] ASS MON. Akta sprawy…, t. 2, k. 206–211, protokół przesłuchania świadka

księdza Antoniego Czajkowskiego przez oficera śledczego MBP por. Mariana Krawczyńskiego z 18 sierpnia 1947 roku. [62] Tamże, t. 1, k. 87, protokół przesłuchania Witolda Pileckiego przez oficera śledczego MBP ppor. Jerzego Kroszela z 20 czerwca 1947 roku. [63] Tamże, t. 5, k. 129–130, uzasadnienie wyroku WSR w Warszawie z 15 marca 1948 roku. [64] Tamże, t. 6, k. 17, wyrok uniewinniający Sądu Najwyższego – Izby Wojskowej w Warszawie z 1 października 1990 roku. [65] Tamże, t. 1, k. 29–31, protokół przesłuchania Witolda Pileckiego przez oficera śledczego MBP por. Stanisława Łyszkowskiego z 19 maja 1947 roku; t. 1, k. 86, protokół przesłuchania tegoż przez oficera śledczego MBP ppor. Jerzego Kroszela z 18 czerwca 1947 roku. [66] Tamże, t. 3, k. 191, siedemdziesiąt jeden negatywów wykonanych przez Wacławę Wolańską. [67] Tamże, t. 5, k. 131–132, akt oskarżenia. [68] Tamże, t. 4, k. 167–168, odpis raportu „Brzeszczota”. Obszerny fragment tego raportu cytuje: W.J. Wysocki, Rotmistrz…, s. 137. [69] ASS MON. Akta sprawy…, t. 2, k. 231–238, protokół przesłuchania Wacława Alchimowicza przez oficera śledczego MBP por. Józefa Duszę z 10 października 1947 roku. [70] Tamże, t. 1, k. 95, protokół przesłuchania Witolda Pileckiego przez oficera śledczego MBP ppor. Jerzego Kroszela z 24 czerwca 1947 roku; Zob.: APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 203, k. 100 i 101, list Jana M. Mierzanowskiego z 6 maja 1998 roku. Najprawdopodobniej była to Felicja Wolf (1895–1988). Zob.: Zawołać po imieniu. Księga kobiet – więźniów politycznych 1944–1958 (zebrały i opracowały: Barbara Otwinowska i Teresa Drzal), t. 1, Nadarzyn 1999, s. 324– 328. [71] Tamże. Znamienna w tej sprawie jest wypowiedź Pileckiego: „[…] po przeżyciach w Oświęcimiu nie umiałbym nikogo zamordować”. AUOP. Akta operacyjne Witolda Pileckiego i siedmiu innych, sygn. 1768/III/3, k. 74, list tegoż napisany w więzieniu na Mokotowie do dyrektora departamentu śledczego MBP płk. Józefa Różańskiego z 4 czerwca 1947 roku. List ten w całości cytuje: W.J. Wysocki, Rotmistrz…, s. 145–147. [72] ASS MON. Akta sprawy…, t. 5, k. 62, protokół rozprawy głównej z 6 marca 1948 roku. [73] Tamże, t. 1, k. 10, protokół przesłuchania Witolda Pileckiego przez oficera śledczego MBP ppor. Eugeniusza Chimczaka z 8 maja 1947 roku. [74] 74 Tamże, t. 4, k. 260, akt oskarżenia z 23 stycznia 1948 roku. Kpt. Ryszard Jamontt-Krzywicki (1903–1957) – adiutant trzech kolejnych dowódców Polskiego Państwa Podziemnego: gen. Michała Tokarzewskiego-Karaszewicza, gen. Stefana Grota-Roweckiego i gen. Tadeusza Bora-Komorowskiego. Zob.: A.K. Kunert,

Słownik biograficzny…, t. 2, s. 101. Ppor. Maksymilian Kaucki – pełnił kierowniczą funkcję w dowództwie przerzutów powietrznych AK. Jerzy Nowakowski – dowódca trzyosobowego zespołu stanowiącego bezpośrednią ochronę komendanta głównego AK. Zagrożony aresztowaniem Leszek Kuchciński zamierzał także opuścić Polskę. Jego los jest nieznany. Wysocki twierdzi, że był on agentem MBP i prowadził inwigilację osób współpracujących z Pileckim. Zob.: W.J. Wysocki, Rotmistrz…, s. 133–139. Również Płużański uważa, że Kuchciński był konfidentem. Zob.: T. Płużański, Z otchłani, … , s. 166. O zamiarze wyjazdu Kuchciński rozmawiał z Wacławem Alchimowiczem w marcu 1948 r. ASS MON. Akta sprawy…, t. 2, k. 236, protokół przesłuchania Wacława Alchimowicza przez oficera śledczego MBP por. Józefa Duszę z 10 października 1947 roku. [75] Stanisław Kuczyński (ur. w 1923 roku) – aresztowany 22 maja 1947 roku, skazany przez WSR w Warszawie na karę śmierci, zamienioną na dożywotnie więzienie, zwolniony z więzienia we Wronkach 17 grudnia 1956 roku. Jego ojciec Leon (nr 16336) i brat Witold (nr 16335) zginęli w KL Auschwitz. Zob.: J. Dąbrowska, Stanisław Kuczyński – historia prawdziwa, „Biuletyn Towarzystwa Opieki nad Oświęcimiem: 2002 nr 44. Na jego temat Barbara Otwinowska (z domu Kuczyńska) napisała także list do autora datowany na 1 listopada 2002 roku. [76] Tamże, t. 2, k. 220, protokół przesłuchania Stanisława Kuczyńskiego przez oficera śledczego MBP por. Mariana Krawczyńskiego z 30 sierpnia 1947 roku. Instrukcji tej Stanisław Kuczyński już nie zdążył przekazać Pileckiemu, ponieważ ten wkrótce został aresztowany. Błędną informację na ten temat podaje: W.J. Wysocki, Rotmistrz…, s. 121. [77] ASS MON. Akta sprawy…, t. 3, k. 181–183, odpis instrukcji napisanej przez Bolesława Niewiarowskiego. Prawie w całości instrukcję cytuje: W.J. Wysocki, Rotmistrz…, s. 121–123. Zob. także w tej pracy rozdział na temat dr. Władysława Deringa, zatytułowany Sprawa „Volksdeutscha Dehringa”, s. 166–170. Zob.: S. Sterkowicz, Casus Deringa, „Medyk” 1991 nr 9. [78] Zob.: K. Kersten, Między wyzwoleniem a zniewoleniem. Polska 1944–1956, Londyn 1993, s. 28–99; J. Żaryn, Ostatnia „legalna opozycja” polityczna w Polsce 1944–1947, [w:] Polacy wobec przemocy 1944–1956, Warszawa 1996, s. 107– 117. [79] Cyt. za: W.J. Wysocki, Rotmistrz…, s. 123.

ROZDZIAŁ IX

Aresztowanie, śledztwo, oskarżenie, proces i zbrodniczy wyrok (1947–1948) Witold Pilecki został aresztowany 8 maja 1947 roku, a jego obszerne zeznania zawiera protokół z 9 maja 1947 roku. Na podstawie tego materiału – bez analizy innych źródeł i stosownego wyjaśnienia, w jakich okolicznościach został on sporządzony – domniemywano, że Pilecki wydał w ręce Urzędu Bezpieczeństwa (UB) Marię Szelągowską, która była najbliższą jego współpracownicą w kontaktach konspiracyjnych z II Korpusem Polskim gen. Andersa[1]. Należy wyjaśnić, że wiosną 1947 roku MBP podjęło intensywne działania mające na celu rozpracowanie tajnej drogi przerzutowej prowadzącej na Zachód przez Szczecin[2]. W wyniku prowadzonych czynności operacyjnych natrafiono na ślad aktywności Pileckiego oraz osób z nim współpracujących. Na ten trop mógł naprowadzić mimowolnie Tadeusz Bejt[3] – łącznik ze sztabem II Korpusu Polskiego we Włoszech. Według wspomnień Wincentego Gawrona[4] mieszkał on w Berlinie, gdzie został ujęty przez agentów NKWD i przekazany do Polski. Bejt zeznał: „Wiem […], że rotmistrz Pilecki Witold wraz z Szelągowską Marią na terenie kraju prowadzili wywiad na rzecz II Korpusu Andersa […]”[5]. Kurier Stanisław Kuczyński po aresztowaniu potwierdził, że wysłano go do Polski, aby nawiązał kontakt z Pileckim, co bezskutecznie próbował zrobić w dniach od 20 kwietnia do 22 maja 1947 roku, być może nieumyślnie naprowadzając również na jego ślad[6]. Inna teoria mówi, że do denuncjacji Pileckiego i jego grupy miał się przyczynić Wacław Alchimowicz, w czasie okupacji żołnierz AK, a po wojnie urzędnik MBP, który współpracował z siatką rotmistrza i został aresztowany 5 maja 1947 roku[7]. Wydaje się to mało prawdopodobne[8]. Niewątpliwie jednak grupa Pileckiego była infiltrowana przez konfidenta UB Leszka Kuchcińskiego, który przez pewien czas był nawet współlokatorem Tadeusza Płużańskiego w Piastowie, co doskonale ułatwiało mu inwigilację[9]. 6 maja 1947 roku zatrzymano Płużańskiego[10], 7 maja – Helenę i Makarego Sieradzkich, 8 maja – Witolda Pileckiego, a 9 maja – Marię Szelągowską. Wszystkich aresztowanych umieszczono w więzieniu na Mokotowie. Pileckiego ujęto najprawdopodobniej w mieszkaniu Heleny i Makarego Sieradzkich przy ul. Pańskiej, do którego przyszedł 8 maja, nie wiedząc o aresztowaniu jego właścicieli w dniu poprzednim. Poddano go rewizji osobistej, po której sporządzono protokół. Zatrzymany żadnych zastrzeżeń co do sposobu przeszukania nie zgłosił. Dokument podpisał nazwiskiem Roman Jezierski[11]. Pileckiego przesłuchano tego samego dnia, znając już jego prawdziwe nazwisko[12]. Ponieważ od lutego 1946 roku wynajmował pokój u Bronisławy Jarzyńskiej zamieszkałej przy ul. Skrzetuskiego 20/1 i tam był zameldowany,

dokonano rewizji również w tym lokalu. Powtórzono ją cztery dni później, znajdując, podobnie jak w mieszkaniu Sieradzkiego, różne materiały wskazujące na konspiracyjną działalność[13]. Rotmistrz znalazł się w sytuacji bez wyjścia, gdyż funkcjonariusze UB wiedzieli o nim bardzo wiele, w czym mogły im pomóc obszerne zeznania Płużańskiego na temat „Witolda”, których protokoły są opatrzone datami 6, 7 i 8 maja 1947 roku[14]. W zeznaniach tych między innymi podał: „W początkach lipca 1946 roku w mieszkaniu u Sieradzkich, ul. Pańska nr 85 m. 9, skontaktowałem się z «Witoldem»”[15].

Witold Pilecki po zatrzymaniu przez MBP w 1947 r.

Podczas przesłuchań Płużański nie podał nazwiska „Witolda”, wspomniał tylko, że przebywał on w KL Auschwitz pod nazwiskiem Tomasz Serafiński. Zeznał też podczas przesłuchania w dniu zatrzymania przez UB: „Z «Witoldem» ostatnio miałem spotkanie w dniu 6 maja 1947 roku w Warszawie na ul. Pańskiej 85 m. 9 u Sieradzkich. […] Dojście do «Witolda» mam jedynie przez Sieradzkich, którzy znają go kilka lat i wyrażają się o nim jako o człowieku porządnym i uczciwym”[16]. Funkcjonariusze UB mieli już wówczas w rękach Helenę oraz Makarego Sieradzkich i zapewne był im znany także adres Marii Szelagowskiej, która wraz z Pileckim, posługującym się nazwiskiem Roman Jezierski, prowadziła oficjalnie firmę zajmującą się produkcją wód toaletowych.

Ponadto Szelągowską znali Sieradzcy, bo ta po przybyciu do Polski przez pewien czas u nich mieszkała. W swoich późniejszych zeznaniach potwierdził ten fakt Makary Sieradzki: „Szelągowska Maria nocowała w naszym mieszkaniu krótki okres czasu, ale nie mogę powiedzieć jak długo”[17]. W tej sytuacji Pilecki zmuszony był zeznawać zgodnie z prawdą i podczas przesłuchania w dniu 9 maja wyjawił współpracę z Marią Szelągowską. Prosił ją także, co nastąpiło po jej aresztowaniu, aby swoje zeznania składała również w sposób prawdziwy, co odnotowano w protokole z 12 maja: „Dopiero w dniu 12.5.1947 r., gdy otrzymałam kartkę napisaną przez Pileckiego Witolda, w której prosił on mnie, bym mówiła wszystko jak było, zaczęłam wyjaśniać szczegółowo okoliczności mojej działalności antypaństwowej i innych”[18]. Podczas następnych przesłuchań Pilecki był dość prawdomówny, biorąc na siebie całą odpowiedzialność za antykomunistyczną działalność siatki konspiracyjnej. Aresztowania były dokonywane głównie na terenie Warszawy. W dalszej kolejności zatrzymano: Maksymiliana Kauckiego (10 maja), Stanisławę Skłodowską-Płużańską (11 maja), Witolda Różyckiego (13 maja), Ryszarda Jamontta-Krzywickiego (14 maja), Stanisława Furmańczyka (16 maja), Jerzego Nowakowskiego (22 maja), Władysława Kielima (22 maja), Leona Knyrewicza (22 maja), Stanisława Jaworskiego (22 maja), Stanisława Kuczyńskiego (22 maja), Marię Kolarczyk (29 maja) i Wacławę Wolańską (7 czerwca). Brak natomiast w aktach procesowych dat zatrzymań księdza Antoniego Czajkowskiego, Tadeusza Szturm de Sztrema i Wacława Alchimowicza[19]. Aresztowanych umieszczono w więzieniu na Mokotowie i poddano przesłuchaniom, które zapewne połączone były w wielu wypadkach ze znęcaniem się, biciem i torturami[20]. Śledztwo nadzorował ówczesny dyrektor departamentu śledczego MBP płk. Józef Różański, który faktycznie decydował o wyrokach, jakie później zapadały na sali sądowej[21]. O pobycie Pileckiego w mieszkaniu przy ul. Pańskiej po latach Makary Sieradzki tak napisał: „Mieszkał u nas, Pańska 85/6, codziennie siadał rano do pianina i zaczynał dzień od wygrywania różnych melodii, zwykle zaczynając od Czerwone maki na Monte Cassino. Wiedzieliśmy z żoną ponad wszelką wątpliwość, że jest inwigilowany. Przed naszą kamienicą, na ulicy całą dobę spacerowali znudzeni osobnicy, a w pobliżu stał amerykański samochód polowy […]. Witold się uśmiechał, ale wierząc w swą gwiazdę bohatera i «szczęściarza», lekceważył nasze uwagi i ostrzeżenia”[22]. Po zatrzymaniu 8 maja 1947 roku oficer MBP, ppor. Eugeniusz Chimczak[23], jeszcze w tym samym dniu przesłuchał Pileckiego, zadając mu między innymi pytania: „Powiedzcie o swojej pracy konspiracyjnej podczas okupacji i po wyzwoleniu w Polsce. Kto razem z wami jechał do Polski z Korpusu gen. Andersa i z jakimi zadaniami? Jakich ludzi zapoznaliście na terenie Warszawy, którzy przyjechali z II Korpusu do kraju?”[24].

Zwraca uwagę zawarta w tych zeznaniach szczerość odpowiedzi podejrzanego: „Od 1940 r. byłem jednym z założycieli organizacji Tajna Armia Polska na terenie Warszawy […]. Na skutek potrzeby wszczęcia pracy organizacyjnej wśród Polaków wywożonych przez Niemców do różnych obozów, dowódca TAP – Jan Włodarkiewicz, ps. Jan – zaproponował pułkownikowi Roweckiemu, ps. Grot, dowódcy ZWZ, mnie jako wytypowanego na ten cel oficera. W dniu 19 września 1940 roku, korzystając z drugiej łapanki warszawskiej, sam poszedłem do ludzi złapanych przez Niemców i razem z innymi zostałem wywieziony do Oświęcimia, gdzie byłem do 26 kwietnia 1943 r., tj. do mojej ucieczki z tegoż obozu. Na terenie Oświęcimia rozpocząłem i prowadziłem do końca organizację wojskową wśród więźniów politycznych. O pracy mojej na terenie obozu w Oświęcimiu napisałem raport na kilkanaście stron pisma maszynowego już po moim powrocie z Oświęcimia. Jeden egzemplarz tego raportu przesłałem do KG AK [Komendy Głównej AK – A.C.]”[25]. Po wstępnych przesłuchaniach ppor. Chimczak wystąpił 12 maja 1947 roku do Naczelnej Prokuratury Wojskowej (NPW) w Warszawie o zastosowanie wobec zatrzymanego aresztu czasowego z osadzeniem w więzieniu na Mokotowie[26]. Prokurator ppłk Henryk Podlaski, zapoznawszy się z aktami dochodzenia, stwierdził, że w czynie zarzuconym podejrzanemu mieszczą się poważne poszlaki, iż popełnił on przestępstwo przewidziane w art. 7 Dekretu z dnia 13 czerwca 1946 r. o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Państwa[27]. W związku z tym postanowił zastosować wobec Pileckiego areszt tymczasowy do 8 sierpnia 1947 roku oraz osadzić go w więzieniu mokotowskim w Warszawie[28]. 13 maja 1947 roku oficer śledczy MBP por. Stanisław Łyszkowski podpisał postanowienie o wszczęciu śledztwa wobec Witolda Pileckiego podejrzanego o szpiegostwo z art. 7 wspomnianego dekretu[29].

Karta tytułowa pierwszego tomu akt sądowych przeciwko Witoldowi Pileckiemu

Karta tytułowa drugiego tomu akt sądowych przeciwko Witoldowi Pileckiemu.

Od 13 maja do 4 listopada 1947 roku podporucznicy Eugeniusz Chimczak i Jerzy

Kroszel oraz porucznicy Stefan Alaborski, Marian Krawczyński i Stanisław Łyszkowski prowadzili wielogodzinne przesłuchania Pileckiego, z których powstało dwadzieścia siedem obszernych protokołów. Łącznie powstało około stu pięćdziesięciu takich sprawozdań. Wszystkie zostały własnoręcznie napisane przez przesłuchującego, ich treść na każdej stronie potwierdzona jest podpisem przesłuchiwanego. W protokołach tych, zarówno Pilecki, jak i pozostali podejrzani, szczegółowo opisywali motywy oraz przebieg swojej działalności, nie uważając jej jednak za szpiegowską i skierowaną przeciwko Polsce. Zachowane w aktach procesowych wyjaśnienia oraz zeznania świadków są wzajemnie zgodne. Podczas śledztwa zgromadzono także obszerny materiał dowodowy. Pochodził on przede wszystkim z wykrytych przez funkcjonariuszy MBP czterech skrytek[30], w których Pilecki przechowywał broń z czasów powstania warszawskiego oraz materiały zgromadzone w związku z prowadzoną działalnością informacyjną na rzecz II Korpusu Polskiego gen. Andersa. Oficerowie śledczy, konstruując zadawane w czasie przesłuchań pytania, konsekwentnie zmierzali do wykazania, że Pilecki był kierownikiem siatki szpiegowskiej zorganizowanej przez ośrodek obcego wywiadu, za jaki w tym czasie komunistyczne władze w Polsce uważały II Korpus Polski gen. Andersa. Dodatkowym obciążeniem – czemu zaprzeczał Pilecki w trakcie przesłuchań, między innymi podczas rozmowy z płk. Józefem Różańskim – miało być przygotowywanie zamachów na życie wyższych funkcjonariuszy MBP. Odpierając ten zarzut, Pilecki napisał w więzieniu mokotowskim list do Różańskiego, datowany na 4 czerwca 1947 roku, którego fragment jest szczególnie wymowny: „[…] po przeżyciach w Oświęcimiu nie umiałbym nikogo zamordować”[31]. Wcześniej – 14 maja tego roku, sześć dni po aresztowaniu – napisał również wiersz, w którym zawarł cały tragizm swojej sytuacji[32]. Skrupulatnie notowany i zbierany w czasie śledztwa materiał dowodowy miał stanowić podwaliny, na których zamierzano oprzeć akt oskarżenia i przyszły proces pokazowy. Surowe wyroki były już wcześniej przewidziane przez płk. Różańskiego, o czym tak po latach napisał Tadeusz Płużański: „Śledztwo nadzorował ówczesny dyrektor departamentu śledczego MBP, Józef Różański, który faktycznie ferował wyroki. Moje ostatnie z nim spotkanie zakończył zapewnieniem: «Ty masz u mnie dwa wyroki śmierci, ciebie nic nie uratuje. Przyjdą, wyprowadzą, pier… ci w łeb i to będzie taka zwykła ludzka śmierć»”[33]. Nie da się ustalić, w jakim zakresie stosowano niedozwolone metody śledztwa. Wiadomo natomiast, że oficerowie zajmujący się tą sprawą, a zwłaszcza Chimczak i Alaborski, słynęli z okrucieństwa[34]. Biorąc to pod uwagę prawdziwa wydaje się być relacja Zofii Pileckiej-Optułowicz, córki Witolda: „Dopiero po rozmowie z księdzem Czajkowskim, który widział ojca jako świadka na swoim kapturowym procesie, przestaliśmy wierzyć, że żyje. […] Ksiądz Czajkowski opowiedział nam, że ojciec nie był w stanie podnosić głowy, miał połamane obojczyki, ręce zwisały mu

bezwładnie wzdłuż ciała. Ksiądz twierdził, że żyje dzięki ojcu, który nie chciał przeciw niemu świadczyć”[35]. Ponadto wdowa po nim – Maria Pilecka – zapamiętała, że mąż w czasie pożegnania po zakończeniu procesu miał zerwane u palców rąk paznokcie[36]. Warto zwrócić uwagę, że płk. Różański miał dostęp do kopii dwóch raportów, które Pilecki napisał na temat swoich obozowych przeżyć i działalności konspiracyjnej w KL Auschwitz. Do kopii Raportu W, przekazanego przez Pileckiego Komendzie Głównej AK jesienią 1943 roku, dołączony był klucz, dzięki któremu treść dokumentu skonfiskowanego podczas aresztowania była w pełni czytelna dla funkcjonariuszy MBP. O drugim raporcie oficerowie dowiedzieli się od Pileckiego w trakcie przesłuchania 12 maja 1947 roku, które prowadził ppor. Chimczak. Pilecki ujawnił, że obszerniejsza relacja na temat pracy konspiracyjnej w Oświęcimiu, którą napisał jesienią 1945 roku we Włoszech, jest ukryta w mieszkaniu jego szwagierki Eleonory Ostrowskiej, przy al. Niepodległości 225/14 w Warszawie[37]. Dokument wyłudzono od Ostrowskiej podstępem: „W maju 1947 r. zgłosiło się do mnie w godzinach rannych dwóch mężczyzn, bąkając niewyraźnie swoje nazwiska. Oświadczyli, że przychodzą z polecenia Witolda. Byłam w domu sama. Po chwili jeden z nich wyszedł, tłumacząc się koniecznością załatwienia pilnych spraw. Drugi zaś z tajemniczą miną podał mi kartkę papieru, na której poznałam pismo Witolda […] prosił mnie o wydanie oddawcy tej kartki pamiętnika i wszystkich swoich rzeczy. Z ociąganiem, jeszcze raz sprawdzając podpis na kartce, oddałam pamiętnik. Wtedy ów «kolega» poprosił o wydanie wszystkich rzeczy Witolda, również broni. W tym momencie instynktownie wyczułam, że sprawa jest podejrzana”[38]. Zarówno pierwszy, jak i drugi z powyższych raportów nie zostały dopuszczone przez płk. Różańskiego do dowodów rzeczowych uzyskanych podczas śledztwa, które później zostały dołączone bądź wymienione w aktach procesowych przeciwko Pileckiemu i innym. Maszynopisy te, a także fragmenty wspomnień pisanych do czerwca 1946 roku, notatki i inne materiały związane z historią KL Auschwitz znalezione w skrytkach ujawnionych w czasie dochodzenia odłożono do archiwum departamentu śledczego MBP[39]. Zapewne płk. Różańskiemu zależało na nieujawnianiu pełnej prawdy o działalności rotmistrza w latach wojny, bowiem mogłoby to przemawiać podczas przyszłego procesu na korzyść oskarżonego. Niebezpieczny „szpieg” nie mógł okazać się bohaterem. W czasie śledztwa Pilecki przebywał w więzieniu mokotowskim w warunkach, których opisy budzą grozę: „W celi znajdowało się jedno łóżko, na którym w dzień leżały sienniki rozkładane nocą na podłodze. Resztę wyposażenia stanowiła muszla klozetowa z bieżącą wodą, szafka i stolik. Klozet służył do wiadomych i zgodnych z jego przeznaczeniem celów oraz do nabierania z niego wody do picia, do mycia się, mycia naczyń, do prania. Więźniowie posiadali tylko jedno ubranie i bieliznę

bez możliwości zmiany w czasie śledztwa trwającego czasem kilkanaście miesięcy. Nie lada sztuką było wyprać swe rzeczy w wodzie, która nabierana była z muszli klozetowej. […] Przesłuchiwania koncentrowano w krótkich odstępach czasu, «badano» wtedy więźniów przez kilka, kilkanaście dni pod rząd, później przerywano je na dłuższy okres, by znów do niego powrócić. Długotrwałość śledztwa miała zmiękczyć więźnia twardego i zmusić go do oskarżenia siebie i innych. Założenie to przynosiło rezultaty: niektórzy […] nie wytrzymywali […] i podpisywali wszelkie zeznania”[40]. Pierwsze wyroki zapadły jeszcze, zanim zakończono śledztwo w stosunku do Pileckiego i jego siedmiu współpracowników, którzy razem z nim mieli zasiąść na ławie oskarżonych przed Wojskowym Sądem Rejonowym (WSR) w Warszawie. 30 października 1947 roku na śmierć skazano osoby, którym zarzucano czynne uczestniczenie w przygotowaniach do zamachów na życie wyższych funkcjonariuszy MBP, działanie na rzecz II Korpusu Polskiego lub udzielanie pomocy sieci wywiadowczej. Byli to: Stanisław Jaworski i Władysław Kielim (karę śmierci zamieniono im na dożywotnie więzienie), Leon Knyrewicz (stracony 10 grudnia 1947 roku) i Stanisław Kuczyński (karę śmierci zamieniono na dożywocie). 11 lutego 1948 roku wykonano wyroki śmierci na Wacławie Alchimowiczu i Tadeuszu Bejcie. Nieco wcześniej, jesienią 1947 roku, przed tym samym sądem zapadły wyroki skazujące na więzienie Stanisława Furmańczyka (sześć lat), Marię Kolarczyk (sześć lat), Helenę Sieradzką (siedem lat), Stanisławę SkłodowskąPłużańską (osiem lat) i Wacławę Wolańską (sześć lat)[41]. Należy podkreślić, że Witold Pilecki w trakcie kilkumiesięcznego śledztwa był również przesłuchiwany na temat działalności w organizacji NIE, na której komendanta w czasie wojny wyznaczono gen. Fieldorfa, co nie wzbudziło jednak większego zainteresowania oficerów MBP[42]. Fakt ten nie został uwzględniony w postanowieniu o pociągnięciu Pileckiego do odpowiedzialności karnej, które po rozpatrzeniu materiałów śledztwa 4 grudnia 1947 roku napisał por. Marian Krawczyński. Warto zacytować fragment tego postanowienia: „[…] Pilecki Witold w okresie od lipca 1945 r. […] działając na szkodę Państwa Polskiego, jako rezydent obcego wywiadu, kierowanego przez sztab II Korpusu Andersa, zgodnie z poleceniem tegoż zorganizował na terenie Polski sieć wywiadowczą, werbując do tej grupy w charakterze informatorów: Szturm de Sztrema Tadeusza, Sieradzkiego Makarego, Różyckiego Witolda, Skłodowską Stanisławę, Czajkowskiego i innych, pozostając z wymienionymi w stałym osobistym kontakcie organizacyjnym, kierował ich działalnością przez wydawanie im instrukcji i rozkazów, gromadził w lokalach konspiracyjnych na terenie Warszawy przy ul. Pańskiej 85 m. 6, Skrzetuskiego 20 m. 1 i Woronicza 16 m. 8 wiadomości oraz dokumenty stanowiące tajemnicę państwową i wojskową, […] o organizacji, działalności i obsadzie personalnej kierowniczych stanowisk Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego i Milicji Obywatelskiej, wiadomości i dokumenty charakteryzujące układ sił politycznych

wewnątrz Państwa, rozwój i siłę wpływów bloku demokratycznego, partii robotniczych i związków młodzieżowych, strukturę gospodarczą kraju, osiągnięcia gospodarki narodowej, rozwój handlu zagranicznego i teksty odnośnych układów handlowych z państwami sojuszniczymi jak ZSRR, Bułgarią, Szwecją i innymi. Wymienione materiały po opracowaniu ich w biurze studiów, sporządzeniu ogólnych raportów wywiadowczych i odpowiednich fotokopii z nich, przekazywał do sztabu II Korpusu Andersa […] zorganizował 3 składy broni na terenie Warszawy […], w których bez zezwolenia przechowywał broń palną, amunicję i materiały wybuchowe, a mianowicie: przy ul. Śliskiej 50 – dwa karabiny maszynowe, 26 granatów i 260 sztuk amunicji różnego rodzaju, przy ul. Pańskiej 85 m. 6 – cztery pistolety maszynowe systemu «Mas» i «Sten», pistolet «Parabellum», 26 magazynków do tej broni i 890 sztuk amunicji różnego kalibru, przy ul. Skrzetuskiego 20 m. 1 – pistolet «Vis», 3 magazynki, 203 naboje do niego oraz materiał wybuchowy […]”[43]. Por. Krawczyński sporządził także postanowienia o odpowiedzialności karnej dla siedmiu współpracowników Pileckiego: Marii Szelągowskiej, Tadeusza Płużańskiego, Ryszarda Jamontta-Krzywickiego, Maksymiliana Kauckiego, Jerzego Nowakowskiego, Witolda Różyckiego i Makarego Sieradzkiego[44]. 10 grudnia 1947 roku funkcjonariusz ten zaznajomił podejrzanych z materiałami śledztwa i powiadomił ich o jego zakończeniu. Ponadto sporządził wielostronicowy akt oskarżenia przeciwko Pileckiemu i siedmiu pozostałym osobom, datowany na 11 grudnia 1947 roku, a zaakceptowany przez naczelnika Wydziału II Departamentu Śledczego mjr. Adama Humera 23 stycznia 1948 roku. W jego wstępie była zawarta zapowiedź oskarżenia o szpiegostwo z art. 7 dekretu z 13 czerwca 1946 roku: „W okresie maja i czerwca 1947 r. przez władze bezpieczeństwa na terenie Polski została zlikwidowana grupa szpiegowska kierowana przez rezydentów wywiadu II Korpusu Andersa – Pileckiego Witolda i Płużańskiego Tadeusza. Grupa ta miała za zadanie zbieranie i przekazywanie do sztabu II Korpusu Andersa wiadomości i dokumentów stanowiących tajemnicę państwową i wojskową, a charakteryzujących całokształt życia państwowego. Dla utrzymania stałej łączności ze sztabem II Korpusu […] zostało zorganizowanych na pograniczu Polski szereg punktów przerzutowych. W czasie likwidacji władze bezpieczeństwa zdobyły archiwum kierowanej przez Pileckiego grupy szpiegowskiej zawierające kopie raportów i tajnych dokumentów z dziedziny wojskowej, politycznej i gospodarczej”[45]. Postanowieniem mjr. Mieczysława Dytry, wiceprokuratora NPW, akt oskarżenia został zatwierdzony 5 lutego 1948 roku, a dwa dni później podpisany przez jego zwierzchnika prokuratora ppłk. Henryka Podlaskiego i przesłany do WSR w Warszawie[46]. Obaj oficerowie uznali, że akt ten odpowiada przepisom prawa i wszystkie istotne okoliczności zostały wyjaśnione oraz udokumentowane w postępowaniu przygotowawczym.

Proces rozpoczął się 3 marca 1948 roku. Był on w powojennej Polsce jednym z procesów pokazowych, organizowanych przez funkcjonariuszy MBP. Sprawa Pileckiego została bardzo nagłośniona, co tak zapamiętała jego córka Zofia PileckaOptułowicz: „Echa procesu, w którym został oskarżony o szpiegostwo i nielegalne posiadanie broni, razem z siedmioma innymi osobami, docierały do nas za pośrednictwem prasy i radia, ostro potępiających «zdrajców i agentów imperialistycznych». […] Rówieśnicy i ludzie pamiętający ojca z lat okupacji okazywali nam współczucie i życzliwość”[47]. Prasowe sprawozdania z sali sądowej były drukowane między innymi pod tytułami: Proces szpiegowskiej grupy Andersa, Anders podpisał instrukcje organizowania wywiadu w Polsce, Rachunki dolarowe agentów, Sztab Andersa finansował szpiegów w Polsce, a także Anders zalecał porozumienie z bandami ukraińskimi. W artykułach tych nie było jednak najmniejszej wzmianki o tym, że główny oskarżony był kiedyś więźniem KL Auschwitz[48]. Proces ten – jak wiele innych toczących się w tym okresie w Polsce – był przejawem stalinizmu, który polegał na terrorze. Andrzej Werblan napisał: „Niezależnie od formy terror cechuje z reguły niezwykła surowość represji, szafowanie karą śmierci i rezygnacja z procedur mających na celu dochodzenie prawdy w przewodzie sądowym, który często przeradza się w parodię. Celem represji terrorystycznych jest bowiem nie tyle karanie przestępstw, co tępienie i zastraszanie rzeczywistych i potencjalnych lub tylko urojonych przeciwników. Stąd masowość represji, ich w istocie pozaprawny charakter oraz obracanie się w dużym stopniu przeciw ludziom niewinnym, nieraz wręcz przypadkowym”[49]. Dla Pileckiego i pozostałych oskarżonych ówczesna sytuacja w Polsce była wyjątkowo groźna. Rok 1948 roku oznaczał gwałtowne zaostrzenie represji i początek „zimnej wojny”. Likwidowano handel prywatny, prowadzono masowe aresztowania skierowane przeciwko zbrojnemu podziemiu i byłym członkom AK[50]. W tym celu skonstruowano i opracowano odpowiednie akty prawne politycznych represji[51]. Wychodzono z założenia, że kogo nie przekona ideologia stalinowska, tego powinien złamać lub unicestwić terror[52]. Zaczęły wówczas masowo zapadać wyroki śmierci[53]. Analizując ówczesną sytuację, nie należy zapominać, że społeczeństwo polskie – jak trafnie ocenił Ryszard Terlecki – miało wtedy już za sobą: „[…] sześć lat okupacji i dwa lata powojennego niepokoju, domowej wojny, życia wśród ruin, nędzy i poniżenia, a przede wszystkim strachu. Stopniowo, ale z każdym miesiącem coraz wyraźniej, malało zainteresowanie działalnością polityczną, rozszerzały się nastroje zniechęcenia i apatii. Równocześnie importowany ustrój obrastał w miejscowych popleczników”[54]. Dalej ten sam autor stwierdza: „A jednak, mimo terroru i strachu, nadzieja nie została pogrzebana. Nie zdołano zniszczyć wciąż odradzającej się konspiracji, nie stłumiono tlącego się oporu. Nawet w najczarniejszych latach przeważającą

większość stanowili ludzie, dla których sensem życia było pragnienie doczekania lepszych czasów”[55]. Do takich ludzi należeli Pilecki i jego współpracownicy. Nie mogli się oni pogodzić z narzuconym systemem rządów oraz metodami ich sprawowania, opartymi na kłamstwie, bezprawiu i zbrodniczej działalności, której symbolem pozostanie MBP z osławionym dyrektorem departamentu śledczego płk. Józefem Różańskim na czele. Ppor. Zygmunt Mączyński, aplikant WSR w Warszawie, tak zapamiętał atmosferę, która panowała w tym sądzie w pierwszych latach po wojnie: „W lecie 1947 r. kierownictwo sądu uległo kolejnej rotacji. […] Wkrótce prezesem sądu został – przeniesiony z Wrocławia – płk Aleksander Warecki, prawnik. I teraz znów rozpoczęły się terror i bezprawie. Płk Warecki i szef departamentu śledczego MBP, Różański, szybko znaleźli wspólny język, rozpoczynając «uzdrawianie» wymiaru sprawiedliwości PRL. […] Płk Aleksander Warecki wprowadził «zwyczaj» meldowania się sędziów z aktami sprawy przed rozpoczęciem sesji, w godzinach 8– 9 rano. Każdy z nich informował, jakiej przewodniczy rozprawie; pułkownik wyciągał wówczas wokandę i mówił: «W tej sprawie wolna ręka». Albo: «Tu musi być kara śmierci». Albo – w najważniejszych – «Musi być kara śmierci, bo tak sobie życzy sam płk Różański». Sędziowie, którzy nie zdołali się wyzbyć resztek sumienia i poczucia przyzwoitości bardzo przeżywali takie «rozkazy». Ale znaczna część pozbawiona była jakichkolwiek uczuć oprócz żądzy awansu i tych owo postępowanie zupełnie nie raziło”[56]. Przygotowania do procesu „szpiegowskiej grupy Andersa” trwały dziesięć miesięcy. 3 marca 1948 roku przed WSR w Warszawie rozpoczął się proces Witolda Pileckiego. Obok niego na ławie oskarżonych zasiedli: Maria Szelągowska, Tadeusz Płużański, Makary Sieradzki, Ryszard Jamontt-Krzywicki, Maksymilian Kaucki, Jerzy Nowakowski i Witold Różycki. Rozprawa była jawna, a tylko pewne jej fragmenty odbywały się przy drzwiach zamkniętych[57]. W czasie rozpraw dostępnych dla publiczności mogły w nich uczestniczyć rodziny oskarżonych, ale obowiązywały przepustki wydawane przez sąd oraz Departament Służby Sprawiedliwości Ministerstwa Obrony Narodowej (MON)[58]. „Między rozprawami – wspomina w swej relacji Eleonora Ostrowska – były przerwy, w czasie których pozwolono na krótkie widzenie się rodzin z oskarżonymi, oczywiście w obecności strażników. […] Witold odrzucał wszelkie propozycje jakichkolwiek starań w jego sprawie. […] W czasie jednej z takich krótkich rozmów powiedział: «Czuję się już bardzo zmęczony i chcę szybkiego zakończenia». Słowa te w ustach takiego człowieka, jakim był Witold, były czymś niesłychanym, zabrzmiały dla mnie tragicznie”[59]. W protokole rozprawy głównej odnotowano skład sądu: przewodniczący ppłk mgr Jan Hryckowian, sędzia wojskowy kpt. Józef Badecki[60], ławnik kpt. Stefan Nowacki i protokolant por. Ryszard Czarkowski. Oskarżał wiceprokurator NPW

mjr Czesław Łapiński[61], żądając w ostatnim dniu procesu kary śmierci dla Witolda Pileckiego, Marii Szelągowskiej, Tadeusza Płużańskiego i Makarego Sieradzkiego[62].

Witold Pilecki podczas składania wyjaśnień przed sądem, Warszawa 1948 r.

Po latach emerytowany adwokat warszawski Czesław Łapiński napisał: „[…] po przeniesieniu mnie na początku 1947 r. do Warszawy, aż do dnia demobilizacji w lutym 1950 r., pełniłem służbę, zajmując etat wiceprokuratora Naczelnej Prokuratury Wojskowej w Departamencie Służby Sprawiedliwości MON. Z tego tytułu z typową pracą prokuratorską, to jest prowadzeniem lub nadzorowaniem śledztw, ani z występowaniem przed sądami nie miałem nic wspólnego. Z tą jedyną w moim warszawskim okresie sprawą, która słusznie stała się tak głośna, ale zarazem w sposób szczególny upubliczniła moje nazwisko, zetknąłem się na kilka dni przed wyznaczonym terminem rozprawy, gdy – ku mojemu całkowitemu zaskoczeniu, jak również mojego bezpośredniego przełożonego – szef Departamentu delegował mnie do NPW w celu objęcia oskarżenia w zbiorowej sprawie szpiegowskiej. Jako powód podano nagłą chorobę właściwego prokuratora i brak zastępcy na miejscu. […] Dramatyzm i zbrodniczość już wówczas tej sprawy nie polegała na tym, że tę grupę patriotów posadzono na ławie oskarżonych, lecz na straceniu rtm. Pileckiego, bo Bolesław Bierut odmówił ułaskawienia bohaterskiego żołnierza, choć nierzadko wtedy łaskę stosował. Jestem skłonny przypuszczać, że

zarówno naczelny prokurator, jak i jego zastępca, wsławiony potem ppłk. Henryk Podlaski nie chcieli świadomie mnie w błąd wprowadzić i szczerze zapewniali, że w tej sprawie żaden wyrok nie będzie wykonany. Mówili to, gdy po otrzymaniu na piśmie wykazu kar, jakich mam żądać, zakwestionowałem żądanie najwyższego wymiaru wobec rtm. Pileckiego i Marii Szelągowskiej”[63]. Mowę wygłoszoną przez Łapińskiego obecna na procesie Eleonora Ostrowska określiła jako trudną do opisania, ponieważ padały w niej najgorsze słowa oskarżeń – „oto przestępcy, którzy zasłużyli na największe potępienie oraz pogardę i najsurowsze wyroki”[64]. Łapiński wykonał polecenie przełożonych, aczkolwiek zdawał sobie sprawę z tego, kogo oskarża: „W aktach sprawy czytam życiorysy, czytam o Oświęcimiu. Dostałem jakby kopnięcie: człowiek z taką przeszłością! Udałem się do Podlaskiego, rozmawiałem z nim w obecności Zarakowskiego [naczelny prokurator gen. Stanisław Zarakowski – A.C.]. Stwierdziłem, że żądanie kary śmierci jest nieuzasadnione”[65]. Podczas procesu obrońcą Witolda Pileckiego był adwokat z wyboru Lech Buszkowski. 3 i 4 marca 1948 roku po oświadczeniu, że akt oskarżenia zrozumiał, Pilecki jako pierwszy składał przed sądem wyjaśnienia. Nie przyznał się do pierwszego zarzutu, że prowadził wywiad na rzecz obcego mocarstwa. Stanowczo zaprzeczył również, jakoby uczestniczył w przygotowaniach do zamachów zbrojnych na funkcjonariuszy MBP. Nie potwierdził także trzeciego zarzutu, że działając w interesie obcego wywiadu, przyjął jako korzyść majątkową tysiąc trzydzieści dolarów od płk. Stanisława Kijaka z II Korpusu Polskiego gen. Andersa i jego łączniczki kpt. Jadwigi Mierzejewskiej. Przyznał natomiast, że czwarty zarzut jest prawdziwy, ponieważ na terenie Warszawy rzeczywiście posiadał trzy skrytki z bronią. Zaznaczył jednak, że była to broń z czasów powstania warszawskiego, którą ukrył przed pójściem do niewoli w październiku 1944 roku, i nigdy w okresie powojennym nie została użyta. Potwierdził także dwa ostatnie zarzuty aktu oskarżenia: że po przybyciu do Polski z końcem 1945 roku jako oficer nie dokonał obowiązkowej rejestracji wojskowej i że posługiwał się podrobionymi dokumentami na nazwisko Roman Jezierski. Następnie Pilecki w nawiązaniu do wszystkich zarzutów zawartych w akcie oskarżenia przedstawił swoją działalność od chwili wyzwolenia go przez aliantów w obozie jenieckim w Murnau aż do momentu jego wyjazdu z Włoch w ostatnich miesiącach 1945 roku[66]. W protokole rozprawy głównej odnotowano między innymi następujące wyjaśnienia oskarżonego: „[…] miałem za zadanie zbieranie materiałów wywiadowczych i przesyłanie ich do II Korpusu gen. Andersa. Dlatego taką misję mi powierzono, bowiem wiedziano, że w kraju byłem w organizacji NIE i w ten sposób będę miał kontakt na ludzi, co ułatwi mi zbieranie wiadomości. […] Nie byłem przygotowany do pracy wywiadowczej oprócz tylko tego, że prowadziłem konspirację w czasie okupacji na terenie Oświęcimia. […] Uważałem, że II Korpus

gen. Andersa jako jednostkę polską interesuje to, co dzieje się w Polsce. […] Protokoły z przesłuchań podpisywałem, przeważnie ich nie czytając, bo byłem wówczas bardzo zmęczony. […] Zaprzeczam, bym był zwolennikiem porozumienia z Ukraińcami. […] Coraz mniej wierzyłem w potrzebę przekazywania wiadomości za granicę, a to na podstawie tego, co widziałem w Polsce. Jeszcze dzisiaj jestem przekonany i wątpię, by za granicą dzielili się tymi wiadomościami z obcym wywiadem. […] Nie byłem rezydentem na kraj, jak też nie miałem przełożonego swego na kraj. […] Bardzo wątpię, bym ja był typowany […] na szefa wywiadu na kraj. Na pewno takich było więcej. […] Uważałem, że jestem w służbie wojskowej przez cały czas. Nie mogłem przecież przyjść do UB i oświadczyć, że jestem oficerem gen. Andersa i że prowadzę wywiad. […] W organizacji NIE pracowałem w dziale planowania. Będąc w obozie w Murnau, dlatego meldowałem się u gen. Bora-Komorowskiego, gdyż chciałem wyjaśnić sprawę, czy mam wracać do kraju i dalej prowadzić pracę organizacyjną, lecz zaznaczam, że nie było wówczas mowy o pracy wywiadowczej. Pamiętniki moje, które pisałem na temat mojego pobytu w Oświęcimiu znajdują się obecnie w Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego w Warszawie”[67]. Część rozmowy, dotycząca zarzutu o przygotowaniach do zamachów na wyższych funkcjonariuszach MBP, oparta na materiale w dużej mierze umiejętnie zafałszowanym przez oficerów śledczych, odbyła się przy drzwiach zamkniętych. W tym czasie składał wyjaśnienia między innymi Tadeusz Płużański, który kategorycznie zaprzeczył na sali sądowej: „Nie zeznawałem w śledztwie, by oskarżony Pilecki miał zająć się likwidacją funkcjonariuszy Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego”[68]. Na dodatkowe pytanie, zadane w tej sprawie przez wiceprokuratora mjr. Łapińskiego, jeszcze raz podkreślił: „W śledztwie takich zeznań nie składałem. W wielu wypadkach oficer śledczy nie zapisał tego, co zaznaczałem”[69]. Protokół z przesłuchania Płużańskiego sfałszował ppor. Chimczak[70]. Z kolei Ryszard Jamontt-Krzywicki na sali sądowej powiedział: „Zeznania te są sprzeczne z rzeczywistością, ale podpisywałem je, gdyż byłem bardzo zmęczony, podpisałbym wówczas na siebie nawet karę śmierci”[71]. Podobne wyjaśnienia złożył Maksymilian Kaucki: „Obecnie jestem chory na gruźlicę i kaszlę krwią. Byleby nie przedłużać śledztwa, zgadzałem się na podpisywanie wszystkiego, co mi kazano”[72]. Przewód sądowy został zakończony 11 marca 1948 roku. W ostatnim dniu rozprawy głównej, kiedy wiceprokurator mjr Łapiński zażądał kary śmierci, obrońcy Lech Buszkowski i Alicja Pintarowa apelowali o wymierzenie kary więzienia w stosunku do Pileckiego oraz o łagodny wymiar kary w stosunku do Sieradzkiego, Szelągowskiej i Płużańskiego. Oskarżyciel zażądał także dożywotniego pozbawienia wolności dla Witolda Różyckiego i Maksymiliana Kauckiego oraz surowych kar więzienia dla Ryszarda Jamontta-Krzywickiego

i Jerzego Nowakowskiego. Adwokaci tej czwórki złożyli następujące wnioski: Antonina Grabowska prosiła o łagodny wymiar kary w stosunku do JamonttaKrzywickiego, Stanisław Sobczyński prosił o uniwinnienie Nowakowskiego lub zmianę kwalifikacji czynu i najłagodniejszy wymiar kary z zawieszeniem, Edward Rettinger wystąpił z wnioskiem o łagodny wymiar kary dla Kauckiego, a Mieczysław Maślanko o najłagodniejszy wymiar kary dla Różyckiego w granicach art. 7 dekretu z 13 czerwca 1946 roku[73]. Należy stwierdzić, że ówcześni adwokaci nie cieszyli się dobrą opinią wśród więźniów Mokotowa. Były jednak wyjątki, do których należy zaliczyć spośród wyżej wymienionych Lecha Buszkowskiego i Antoninę Grabowską[74]. Niektórych uważano jednak, nie zawsze słusznie, za agentów i współpracowników MBP. Z tego powodu zapewne wynikała również niechęć Pileckiego do obrońcy[75], chociaż ten czynił starania, aby mu pomóc. Oskarżeni w ostatnim słowie przede wszystkim podkreślali, że nie byli szpiegami i sądzili, że służą dla dobra Polski. Warto przytoczyć słowa, które wtedy wypowiedział Witold Pilecki: „Nie byłem rezydentem, a tylko polskim oficerem. Wykonywałem tylko rozkazy, aż do chwili aresztowania mnie. Nie miałem przeświadczenia, że dopuszczam się szpiegostwa i przy ferowaniu wyroku, proszę o wzięcie tego pod uwagę”. Maria Szelągowska zapewniała: „Mną kierowała głęboka wiara […] w to, co robiłam – wiara w ukochany kraj i ojczyznę […]”[76]. 15 marca 1948 roku w „imieniu Rzeczypospolitej Polskiej” został ogłoszony wyrok WSR w Warszawie[77]. Pilecki, Szelągowska i Płużański[78] zostali skazani na karę śmierci oraz dodatkową karę pozbawienia praw publicznych i obywatelskich praw honorowych na zawsze wraz z przepadkiem całego mienia na rzecz Skarbu Państwa. Sieradzki otrzymał dożywocie, Witold Różycki[79] i Kaucki zostali skazani na piętnaście lat więzienia, Jamontt-Krzywicki na dziesięć lat, a Nowakowski – na pięć. Wyroki te zapadły głównie w oparciu o dekret z 13 czerwca 1946 roku, tak zwany mały kodeks karny, a także na podstawie przepisów zawartych w Kodeksie Karnym Wojska Polskiego z dnia 23 września 1944 roku[80]. „Przy wymiarze kary poszczególnym osobom – jak napisano w uzasadnieniu wyroku – Sąd kierował się następującymi względami. Odnośnie skazanych na najwyższy ustawowo wymiar kary, tj. osk. Pileckiego Witolda, osk. Szelągowskiej Marii i osk. Płużańskiego Tadeusza poza faktem dopuszczenia się przez nich najcięższej zbrodni zdrady stanu i zdrady Narodu – Sąd miał na uwadze przejawione w toku ich zbrodniczej działalności wyjątkowe napięcie ich złej woli, przejawioną nienawiść do Polski Ludowej i dokonanych w Niej reform społecznych, dalej ich zaprzedanie się obcemu wywiadowi, kierowanemu przez obcy imperializm, dążący do wyrządzenia istotnej szkody interesom Demokratycznego Państwa Polskiego, olbrzymią szkodę wyrządzoną przez nich Państwu w ciężkim okresie Jego odbudowy oraz szczególną gorliwość wykazaną przy spełnianiu akcji szpiegowskiej zgodnie z otrzymanymi od zagranicznych ośrodków dyspozycyjnych

instrukcjami i w tych okolicznościach Sąd uznał, że ani [chlubna, słowo zamazane na czarno – A.C.] przeszłość osk. Pileckiego z pierwszego okresu okupacji, ani [słowo zamazane na czarno, nieczytelne – A.C.] przeszłość osk. Płużańskiego i jego młody wiek oraz okazana na rozprawie skrucha, ani też jakiekolwiek uczucie oskarżonej Szelągowskiej w stosunku do osoby osk. Pileckiego – nie są w stanie złagodzić ogromu dokonanych na szkodę najżywotniejszych interesów Państwa zbrodni oraz że jedynie najwyższy wymiar kary stanowić może słuszną odpłatę za przypisane im przestępstwa”[81]. Na temat działalności Pileckiego, w świetle ustaleń przewodu sądowego, w uzasadnieniu tego wyroku można znaleźć jeszcze takie stwierdzenie: „Oskarżony Pilecki Witold po [chlubnej, słowo zamazane na czarno – A.C.] konspiracyjnej służbie wojskowej w pierwszych latach okupacji i po [chlubnej, słowo zamazane na czarno, w zamian odręcznie napisano: „pobycie oraz” – A.C.] pracy konspiracyjnej w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu, wiosną 1944 roku na terenie Warszawy zdecydował się przejść z Armii Krajowej do tworzonej w tym czasie nowej organizacji pod nazwą NIE, której celem było prowadzenie akcji dywersyjnej na terenach polskich wyzwalanych w wyniku ofensywy Armii Radzieckiej. Dywersja ta miała być skierowana przeciwko Armii Czerwonej i walczącemu u jej boku Wojsku Polskiemu”[82]. Jakub Berman w rozmowie z Teresą Torańską powiedział, że powojenne represje w stosunku do byłych żołnierzy AK, to także wynik działalności przysłanych wtedy radzieckich doradców[83], będących istotnym elementem krajobrazu stalinowskiej Polski. Na ile miało to miejsce w zdarzeniach tutaj opisywanych, nie da się ustalić. Proces Pileckiego, określany pod wpływem presji władz bezpieczeństwa w środkach masowego przekazu jako „proces szpiegowskiej grupy Andersa”, miał silny wydźwięk propagandowy. Godził bowiem w wartości drogie społeczeństwu i legendarny II Korpus Polski, okryty chwałą zdobywcy Monte Cassino. Warto przypomnieć, że we wrześniu 1946 roku Rada Ministrów pozbawiła gen. Andersa[84] obywatelstwa polskiego, natomiast proces miał być jednym ze skutecznych uderzeń, zastraszających i przyczyniających się do likwidacji zorganizowanego i aktywnego ośrodka oporu, jaki stanowiło niezdemobilizowane WP na Zachodzie i jego powiązania z opozycją antykomunistyczną w kraju. W tym czasie rodzice Jana M. Mierzanowskiego przesłali synowi do Anglii artykuł Trzy wyroki śmierci w procesie grupy szpiegowskiej Andersa, zamieszczony w „Życiu Warszawy” z dnia 16 marca 1948 roku. „Natychmiast wraz z ppor. Leonardem Zawackim, b. kolegą Witolda z Oświęcimia – wspomina Mierzanowski – zameldowaliśmy się u gen. Andersa i pojechali doń do Londynu. Generał wiedział już wszystko – potwierdził, że starał się odwołać Witolda z kraju, że robi starania, by go jakoś uratować. My zaproponowaliśmy, by ogłosić pamiętniki Witolda z Oświęcimia, które według moich wiadomości powinny być złożone w Ambasadzie RP w Watykanie […] – w prasie zachodniej, by zawiadomić świat o skazaniu takiego

bohatera […]. Generał natychmiast skomunikował się z ambasadorem Edwardem Raczyńskim i byłym ambasadorem w Berlinie Józefem Lipskim, aby dali nam odpowiedni kontakt i poparli naszą akcję. Zdecydowano, by zajał się tym ambasador Lipski, który podjął natychmiast odpowiednie kroki, ale trafił na mur! Nikt nie chciał się narażać Sowietom i ich satelitom. […] Generał i ambasadorowie robili wszystko co możliwe. Czas płynął, a środki masowego przekazu na Zachodzie milczały jak zaklęte”[85]. W tej sytuacji jakakolwiek nadzieja na zmianę orzeczonej przez ówczesną zbrodniczą Temidę kary była złudna. W aktach procesowych zachował się w zalakowanej kopercie kuriozalny maszynopis sporządzony w dniu ogłoszenia wyroku – Opinia składu sądzącego zaczynająca się od słów: „W sprawie ewentualnego ułaskawienia skazanych wyrokiem Wojskowego Sądu Rejonowego w Warszawie z dnia 15 marca 1948 roku nr spr. Sr. 103/48 na karę śmierci […]”. Z tej tajnej opinii składu orzekającego warto zacytować dalsze fragmenty: „Z uwagi na popełnienie przez skazanych Pileckiego i Płużańskiego najcięższej zbrodni zdrady stanu i Narodu […] oraz mając na względzie, że poza pracą szpiegowską projektowali oni obaj również likwidację czołowych funkcjonariuszy Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego – skład sądzący uważa, że obaj ci skazani na ułaskawienie nie zasługują. Natomiast odnośnie skazanej na karę śmierci Szelągowskiej, jedynie ze względu na jej płeć – skład sądzący jest zdania, że złagodzenie jej w drodze łaski kary śmierci do kary dożywotniego więzienia byłoby wskazane”[86]. W tym czasie trwały starania, aby w sprawie Pileckiego interweniował inny były więzień KL Auschwitz – Józef Cyrankiewicz – pełniący funkcję premiera w ówczesnym rządzie, co tak zapamiętała Ludmiła Serafińska: „W listopadzie 1945 r. przenieśliśmy się z Nowego Wiśnicza na Salwator w Krakowie i zamieszkaliśmy w domu matki Józefa Cyrankiewicza, u której mieszkaliśmy przez piętnaście lat. Po powrocie do kraju Witold Pilecki nawiązał z nami kontakt. Pierwszą kartkę od niego otrzymaliśmy już na Święta Bożego Narodzenia w 1945 r. Od tego momentu pisał do nas często. Dwukrotnie przyjeżdżał do nas do Krakowa. Osobiście odwiedziłam go także w Warszawie, gdzie korzystał z mieszkania jednego ze współoskarżonych. O jego aresztowaniu w 1947 r. dowiedzieliśmy się dopiero z gazet. W Krakowie był u nas adwokat Witolda Pileckiego. Powiadomił mnie, że Pilecki prosi, aby w jego sprawie interweniować u Józefa Cyrankiewicza, który był już wówczas premierem. Udałam się więc do Rady Ministrów w Warszawie. Józef Cyrankiewicz, który znał mnie z wcześniejszych pobytów u swojej matki w Krakowie, przyjął mnie bardzo grzecznie, lecz oświadczył, że wszystko zależy od prezydenta Bolesława Bieruta, natomiast on sam nic nie może pomóc”[87]. Do akt procesowych są dołączone trzy pisma z podpisami osiemnastu byłych więźniów KL Stutthof interweniujących w sprawie obozowego kolegi. Oto treść jednego z tych pism, datowanego na 8 kwietnia 1948 roku, skierowanego „Do Szanownego Obywatela Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej”: „Wstrząśnięci

wiadomością o wyroku śmierci na Tadeusza Płużańskiego, a znając go z obozu koncentracyjnego Stutthof składamy swe podpisy zamiast przysięgi i zaświadczamy, że Tadeusz Płużański, nr 10525, przebywając przez około pięć lat w wyżej wymienionym obozie zachowywał się zawsze godnie jako człowiek, współwięzień i Polak. Pomagał wszystkim bez względu na narodowość, niejednemu łzę otarł, niejednego podniósł na duchu, a może niejednemu życie uratował. Na terenie obozu była to bezprzecznie jedna z najszlachetniejszych postaci człowieka współwięźnia. Na tej podstawie zwracamy się do Obywatela Prezydenta o łaskę darowania życia człowiekowi, który za swoją szlachetną postawę wobec współwięźniów i miłość Ojczyzny tak dużo wycierpiał”[88]. Brak natomiast w tych aktach najmniejszego nawet śladu podobnych starań czynionych przez byłych więźniów KL Auschwitz w obronie Pileckiego. W zdecydowanej większości zapewne nie kojarzyli oni sobie, że sądzony jako „szpieg” Pilecki to Tomasz Serafiński, nr 4859, zasłużony w konspiracji wojskowej na terenie obozu. Ponadto wielu z nich zdawało sobie sprawę z tego, że są bezsilni wobec terroru władz bezpieczeństwa. Jego ofiarą padli zresztą też inni „oświęcimiacy”, przebywając nieraz wiele lat w bierutowskich więzieniach[89] lub skazani na karę śmierci[90]. Przypisywanie Cyrankiewiczowi wyjątkowo negatywnej roli w tej sprawie nie znajduje potwierdzenia w żadnych dostępnych obecnie dokumentach[91], a w aktach procesowych nie ma śladu listu, o którym napisała Eleonora Ostrowska: „Chodziłam z żoną Witolda na dostępne rozprawy […]. Najgorszym jednak, oprócz mowy prokuratora, było odczytanie przed wyrokiem – przez sędziego – listu pana premiera. Dotyczył on głównie Witolda. Pan premier stwierdził, że istotnie oskarżony Pilecki był w obozie, ale jednocześnie oznajmia, że […] gdyby Witold powoływał się na swój pobyt w Oświęcimiu i na znajomość z nim oraz ze świetlaną postacią tow. Dubois, to w żadnym stopniu nie powinno to wpłynąć na złagodzenie surowego wymiaru kary, którą oskarżony powinien ponieść w świetle popełnionych i dowiedzionych przestępstw”[92]. Istnieniu takiego listu zaprzeczył także Czesław Łapiński: „[…] informacja całkowicie nieprawdziwa, zrodzona w fantazji byłej łączniczki Witolda Pileckiego, mianowicie o jakimś liście Cyrankiewicza, złożonym na rozprawie, a którego to listu na próżno szukało wielu dziennikarzy […]”[93]. Cyrankiewicz nie był nigdy – jak sugerują niektórzy autorzy[94] – członkiem ZOW w KL Auschwitz, nigdy też nie poznał osobiście Witolda Pileckiego[95]. O jego działalności w obozowym ruchu oporu wiele słyszał, kojarzył go jednak z więźniem o nazwisku Tomasz Serafiński. Potwierdził to sam Pilecki w jednym ze swoich meldunków wysłanym 4 września 1946 roku do sztabu II Korpusu: „[…] wyjaśniam sprawę z «C» [Józef Cyrankiewicz – A.C.]: on mnie nie zna, ani osobiście, ani z widzenia, ani z nazwiska. Zna, jak wielu Oświęcimiaków, nazwisko «S» [Tomasz Serafiński – dop. A.C.], przybrane przeze mnie w Oświęcimiu […]. W domu jego

matki w Krakowie wypadkowo [przypadkowo – A.C.] zamieszkał ten, pod którego nazwiskiem ja siedziałem w Oświęcimiu. «C» – przygotowując się w tym czasie do wygłoszenia referatu na temat «Oświęcim walczący», a nie posiadając do tego odpowiednich materiałów, zjawił się w domu matki, poszukując «S» w celu zaczerpnięcia potrzebnych mu danych. Znalazł kogo innego i był zdziwiony […]”[96]. W zaistniałej sytuacji Cyrankiewicz zachował się biernie, chociaż niewiele mógł pomóc, ponieważ wszelkie prośby o ułaskawienie rozpatrywał prawie wyłącznie prezydent Bierut, który rzadko korzystał ze swoich uprawnień i z reguły zatwierdzał wyroki śmierci[97]. Śledztwo dotyczące Pileckiego nadzorował osobiście dyrektor departamentu śledczego MBP płk Józef Różański i – jak już wspomniano – zapewne to on zadecydował o wyroku. Lech Buszkowski starał się pomóc swojemu klientowi i wkrótce po orzeczeniu pierwszej instancji skierował 23 marca 1948 roku skargę rewizyjną do Najwyższego Sądu Wojskowego (NSW) w Warszawie, pisząc w zakończeniu: „Oskarżony od zarania prac konspiracyjnych przeciwko okupantowi bierze w nich udział i to nader istotny. Oskarżony podejmuje się zadania, które przekracza granice przeciętnego żołnierza konspiracji. Oskarżony idzie do Oświęcimia, aby tam zorganizować pracę konspiracyjną. […] W obliczu pozytywnej pracy osk. Pileckiego Sąd może okazać swą szczególną łaskawość i wymierzyć mu w miejsce kary śmierci karę więzienia”[98]. 3 maja NSW utrzymał w mocy wyrok pierwszej instancji. Obradował w składzie: przewodniczący płk Kazimierz Drohomirecki, sędzia sprawozdawca ppłk Roman Kryże, sędzia mjr Leo Hochberg i protokolant por. Jerzy Kwiatkowski, z udziałem wiceprokuratora NPW mjr. Rubina Szwajga[99]. Buszkowski już 4 maja przesłał do prezydenta Bieruta prośbę o łaskę, w której jeszcze raz przypomniał bohaterską postawę Pileckiego jako więźnia KL Auschwitz i jego zasługi z lat wojny: „Od momentu zakończenia otwartych działań wojennych z Niemcami jesienią 1939 r. […] wstępuje do konspiracji i działa w niej do chwili zakończenia powstania warszawskiego. Działa jako żołnierz z dala od polityki i wewnętrznych rozgrywek. Podobnych jemu było wielu – wielu może jeszcze bardziej zasłużonych i ofiarnych – jednak Witold Pilecki ma za sobą okres, który predystynował go do szeregu tych, których czyny pod szczególnym kątem muszą być oceniane. Witold Pilecki ma za sobą, obok pracy konspiracyjnej w kraju, takąż pracę na terenie obozu w Oświęcimiu. […] Przybył z własnej woli, na rozkaz gen. «Grota» [Stefan Rowecki – A.C.], aby tam zorganizować pracę wojskową. Więźniowie Oświęcimia, znają działalność Pileckiego vel Serafińskiego, wiedzą, z jakim poświęceniem oddał się pracy konspiracyjnej. Niech mi będzie wolno w tym miejscu powołać się na osobę Pana Premiera Cyrankiewicza. Zdaję sobie sprawę z tego, że praca o charakterze wojskowym mogła być mniej owocną od pracy politycznej choćby Pana Premiera czy Stanisława Dubois, jednak

człowiek, który w strasznych warunkach obozu nie tylko nie przestał być człowiekiem, lecz potrafił oddać swe siły dla innych, może prosić teraz o szczególne potraktowanie jego przewinień. Organizacja wojskowa w Oświęcimiu jest tworem Witolda Pileckiego i to musi mu być poczytane za zasługę. […] Po powrocie [ucieczce – A.C.] z obozu podejmuje ponownie pracę konspiracyjną i tu znów należy podkreślić jeden charakterystyczny moment. W wyniku tych prac wchodzi w ramy organizacji NIE. Mimo że działanie w tej organizacji […] zakazywało udziału w powstaniu warszawskim – osk. Witold Pilecki bierze w tym powstaniu wybitny udział i zostaje następnie wywieziony do Niemiec. Fakt ten zadecydował o dalszej działalności skazanego. Gdyby został on umieszczony w obozie, który w następstwie byłby uwolniony przez Armię Radziecką – jest rzeczą pewną, że pracowałby obecnie jako pożyteczna jednostka na terenie kraju. Stało się inaczej. […] Potężna Polska może sobie pozwolić na gest zapomnienia win swym błądzącym synom. Akt łaski będzie dowodem jej siły. Jako Pierwszy Obywatel Państwa da Pan Prezydent dowód wielkiego zrozumienia dla nieobcego Mu bólu i tragedii części Narodu Polskiego. Nie neguję powagi zarzutów czynionych Witoldowi Pileckiemu, jednak niech mi będzie wolno podkreślić, że jego działanie szpiegowskie nie wychodziło poza ramy przeciętnej działalności i że brak jest danych, aby w tej działalności odegrał jakąś szczególną rolę. Biorąc pod uwagę zasługi Witolda Pileckiego w walce o wolność, mam zaszczyt prosić Pana Prezydenta, aby raczył zmienić orzeczoną […] karę śmierci na karę więzienia”[100]. Trzy dni później sam skazany napisał pismo do prezydenta, które rozpoczął zdaniem: „Przez całe życie pracowałem dla Polski”. Dalej szczegółowo przedstawił swój życiorys i zakończył następująco: „Z chwilą aresztowania mnie ustosunkowałem się do śledztwa pozytywnie i sam wskazałem miejsce przechowywania archiwum, które zawierało wszystkie materiały mnie obciążające. W ciągu roku nie wynikła żadna okoliczność, która by dowodziła, że mówiłem nieprawdę lub wprowadziłem w błąd oficerów śledczych. Przedłożone wyżej okoliczności pozwalają mi prosić Pana Prezydenta o skorzystanie z prawa łaski, która Mu przysługuje”[101]. Rozpaczliwą prośbę o ułaskawienie, nie datując jej, skierowała także do prezydenta Bieruta żona skazanego Maria Pilecka: „Do Pana, Panie Prezydencie, jako człowieka znającego […] bóle, rozterki i przeżycia wszystkich Polaków, zwracam się wraz z dziećmi z gorącą prośbą o ułaskawienie od kary śmierci męża i ojca naszego Witolda Pileckiego. Długi czas żyliśmy nadzieją spokojnego życia z nim. Mieliśmy nie tylko miłość dla jego osoby, ale i kult. Kochał Polskę i ta miłość przesłaniała wszystkie inne. Do 1944 roku życie jego wypełnione było walką o wolność narodu. Pracował w konspiracji na rozkaz swych przełożonych, wyjechał do Oświęcimia, aby

organizować tam ruch oporu przeciw bestialstwu niemieckiemu, ratować życie ludzkie. Po ucieczce z obozu koncentracyjnego poświęcił się całkowicie pracy niepodległościowej, zakończonej udziałem w powstaniu warszawskim. Dziewięć lat byliśmy osamotnieni. Ale siłę do wytrwania i nadzieję na późniejsze wspólne życie czerpaliśmy z tamtych jego czynów […] Błagamy […] o litość dla naszego ojca i męża”[102].

Protokół z wykonania wyroku śmierci na Witoldzie Pileckim 25 maja 1948 r.

Pismo NPW w Warszawie z dnia 29 maja 1948 r. z odręczną adnotacją z 10 października 1949 r. o skreśleniu Witolda Pileckiego z ewidencji oficerów.

Tragiczną odpowiedź na powyższe prośby znajdujemy w zachowanym w aktach sprawy piśmie z 22 maja 1948 roku zastępcy prezesa NSW płk. Stanisława Majewskiego do szefa WSR w Warszawie: „[…] Prezydent R.P. decyzjami Swymi z dnia 20 maja 1948 roku nie skorzystał z prawa łaski w stosunku do skazanego Pileckiego Witolda s. Juliana, zaś skazanym Szelągowskiej Marii-Magdalenie c. Adama i Płużańskiemu Tadeuszowi s. Wacława zamienił orzeczoną karę śmierci na karę więzienia dożywotniego[103]. Przesyłam w załączeniu akta sprawy Pileckiego Witolda i tow. z poleceniem zarządzenia niezwłocznego wykonania kary śmierci i kar dodatkowych w stosunku do skazanego Pileckiego Witolda […]”[104]. Dwa dni później, 24 maja, szef WSR w Warszawie ppłk mgr Jan Hryckowian napisał do NPW w Warszawie: „Przesyłam w załączeniu odpis postanowienia N.S.W. oraz trzy odpisy wyroku wraz z odbitym na nich wyciągiem postanowienia N.S.W. i decyzję Prezydenta R.P. w sprawie Pileckiego Witolda i innych do wykonania w stosunku do skaz. Pileckiego Witolda s. Juliana”[105]. Długo przygotowywana zbrodnia aparatu przemocy i zbrodnia sądowa, usankcjonowana przez Bieruta, została popełniona nazajutrz, o czym zastępca naczelnego prokuratora NPW płk Stanisław Zarakowski zawiadomił szefa WSR w piśmie z 29 maja. Do powyższego pisma załączono protokół wykonania w więzieniu mokotowskim wyroku śmierci względem Witolda Pileckiego w dniu 25 maja 1948 roku o godzinie dwudziestej pierwszej trzydzieści[106]. Obecny przy egzekucji i nadzorujący jej przebieg wiceprokurator NPW mjr Stanisław Cypryszewski – jak wynika z zachowanego protokołu – odczytał skazanemu sentencję wyroku WSR w Warszawie, stwierdził jego prawomocność oraz oświadczył, że prezydent RP z prawa łaski nie skorzystał. Dowódcą plutonu egzekucyjnego był starszy sierż. Piotr Śmietański[107], który zabił skazanego strzałem w tył głowy. Ponadto przy wykonaniu wyroku byli obecni: zastępca naczelnika więzienia por. Ryszard Mońko, por. lekarz Kazimierz Jezierski[108] i duchowny kpt. ksiądz Wincenty Martusiewicz[109]. Tak ostatnią drogę wówczas traconych zapamiętał Władysław Minkiewicz, były więzień Mokotowa: „Z największej celi, na drugim piętrze, już po apelu, można było zobaczyć przez okno więźnia, prowadzonego bocznym podwórzem przez kilku oddziałowych. Czasami udawało się go nawet rozpoznać, oczywiście, jeśli wśród obserwujących znalazł się któryś z jego znajomych. Doprowadzano skazańca zawsze do tego samego miejsca, oddziałowy otwierał jakieś drzwi, w które wchodził więzień i po chwili rozlegał się strzał. Wystarczył tylko jeden. Najprawdopodobniej strzelano w tył głowy, kiedy więzień przekroczył próg”[110]. Świadkiem ostatnich chwil Witolda Pileckiego był ksiądz prof. Jan Stępień[111], kapelan AK skazany przez WSR 29 listopada 1947 roku na karę śmierci, którą Bierut zamienił 19 stycznia 1948 roku na piętnaście lat więzienia. W tym czasie przebywał na Mokotowie. Zapamiętał, jak do więźniów dotarła poufna wiadomość od oddziałowego, że wieczorem odbędzie się egzekucja: „Czekaliśmy w napięciu na

ten moment. Gdy usłyszałem szept: «Już idą», zbliżyłem się do okna razem z dwoma współwięźniami, którzy znali Witolda Pileckiego. Nie zapomnę tego widoku. […] Pierwszy pojawił się Witold Pilecki. Miał usta zawiązane białą opaską. Prowadziło go pod ręce dwóch strażników. Ledwie dotykał stopami ziemi. I nie wiem, czy był wtedy przytomny. Sprawiał wrażenie zupełnie omdlałego… A potem salwa. [...] Nazajutrz rano około godziny piątej mały jednokonny wóz unosił martwe ciała bohaterów poza mury więzienia. Żelazne obręcze kół stukały miarowo o bruk więziennego dziedzińca, przypominając bicie werbli. Towarzyszyła im nasza serdeczna modlitwa”[112]. Zwłok straconych więźniów nie wydawano rodzinom. Z reguły nie otrzymywały one także urzędowych zawiadomień o wykonanych wyrokach. W tym wypadku zachowało się jedynie pismo wiceprokuratora NPW do naczelnika mokotowskiego więzienia datowane na 25 maja 1948 roku, w którym zawiadamia on i poleca: „[…] wyrok względem Pileckiego […] został wykonany przez rozstrzelanie. Ciało należy pochować”[113]. Władysław Minkiewicz w swoich wspomnieniach stwierdza: „Co jakiś czas, tuż przed pobudką (było jeszcze zupełnie ciemno) zajeżdżał na więzienne podwórze zwykły chłopski wóz, zaprzęgnięty w jednego konia, niknął gdzieś za murami i po chwili ukazywał się znowu, lecz teraz leżały na nim jedna, dwie, czasami nawet trzy drewniane skrzynie. Z początku nie mogliśmy zrozumieć, co ten kmiotek w swoich skrzyniach wywozi. Dopiero po pewnym czasie skojarzyliśmy dwa fakty. Otóż było tak, że z reguły poprzedniego dnia, już po wieczornym apelu, słyszeliśmy wyraźnie jeden, dwa lub trzy strzały, przy czym ilość strzałów zawsze zgadzała się dokładnie z ilością skrzyń wywożonych nazajutrz o świcie. Wniosek był już prosty: w skrzyniach transportowano potajemnie ciała zabitych poprzedniego dnia więźniów, skazanych na śmierć”[114]. Żadnej dokumentacji dotyczącej miejsca złożenia zwłok nie ma. Wiadomo tylko, że początkowo ciała więźniów politycznych straconych na Mokotowie grzebano na łąkach w pobliżu kościoła św. Katarzyny na Służewie. Ta sytuacja trwała mniej więcej do połowy 1948 roku, chociaż zmiana mogła nastąpić wcześniej[115]. Według relacji Jana Skoneckiego: „Pochówki były nocą lub bardzo wcześnie rano, ciała w workach papierowych lub płóciennych […] zalewano wapnem”[116]. Szczątki Witolda Pileckiego znajdują się zapewne w bezimiennej mogile na terenie zlokalizowanym pod płotem cmentarza Powązkowskiego[117], który już przed laty włączono w jego obręb i oznaczono jako kwaterę Ł, tak zwaną Łączkę[118].

Zanim na warszawskim Cmentarzu Powązkowskim odsłonięto pomnik ofiar reżimu komunistycznego, jedynie w ten sposób można było upamiętnić miejsce prawdopodobnego pochówku rtm. Pileckiego (1991 r.).

Rodzina rotmistrza nie uniknęła represji. Żonie Marii, która zmarła 6 lutego 2002 roku w wieku dziewięćdziesięciu sześciu lat[119], nie pozwolono pracować w zawodzie. Syn Andrzej, który chciał zostać lotnikiem, nie otrzymał zgody na kurs pilotażu. Córka Zofia została zmuszona do przerwania studiów na Politechnice Warszawskiej. Funkcjonariusze UB poszukiwali także Jerzego – młodszego brata Witolda, który w czasie wojny był oficerem nowogródzkiego AK[120]. Jego żona Antonina wspomina: „[…] Jerzy podejrzany o współpracę z Witoldem Pileckim bardzo często zmieniał miejsce swego pobytu. […] Wydawało się, że poszukiwania Jerzego trwać będą w nieskończoność. Dopiero rok 1950 stworzył sytuację względnego spokoju i częściowej tylko stabilizacji życiowej. W tym też roku udało

się Jerzemu skończyć studia medyczne rozpoczęte jeszcze w Wilnie […]”[121]. Witold Pilecki jest jedną z co najmniej dwóch tysięcy czterystu pięćdziesięciu ofiar zbrodni sądowych w Polsce w latach 1944–1956[122]. Warto przywołać słowa Zygmunta Woźniczki na temat tego tragicznego okresu w powojennej historii naszego kraju: „W latach 1944–1948 terror komunistyczny dokonał olbrzymiego spustoszenia. Około 2,5 tys. osób skazano na śmierć, ok. 15 tys. zabito bez sądu, od 100 do 150 tys. uwięziono, 50 tys. akowców wywieziono z ziem polskich (łącznie z Wileńszczyzną, Galicją Wschodnią, Wołyniem i Polesiem) w głąb ZSRR, drugie tyle wywieziono zimą i wiosną 1945 r. – głównie z Pomorza, Górnego Śląska i Wielkopolski. W ten sposób dochodzimy do liczby około 250 tys. Polaków represjonowanych po wojnie w ten czy inny sposób”[123].

Przypisy [1] Do takich błędnych wniosków doszli: W. Łysiak, Ja w sprawie rotmistrza Pileckiego, „Niezależna Gazeta Polska” 07.07.2006; A. Romanowski, Ślepa wiara w dokumenty bezpieki, „Przegląd” 2013 nr 22. Aby uniknąć tego typu zafałszowań, należałoby w formie oddzielnej publikacji źródłowej wydać obszerny wybór dokumentów z akt procesowych Witolda Pileckiego, opatrując je stosownymi komentarzami. Uniknie się wtedy niewłaściwej interpretacji treści tych źródeł, szczególnie protokołów z zeznań, które w licznych przypadkach były wymuszane na więźniach przez oficerów śledczych UB i odpowiednio spisywane na użytek przyszłych procesów. Zob.: A. Cyra, Co kryją akta rotmistrza?, „Przegląd” 2013 nr 25. [2] AUOP. Sygn. 1768/III/1-9, akta operacyjne Witolda Pileckiego i siedmiu innych. [3] Tadeusz Bejt (1923–1949) – szwagier więźnia KL Auschwitz Karola Świętorzeckiego, aresztowany pod koniec września 1947 roku, został stracony w więzieniu na Mokotowie. W e-mailach do autora datowanych na 15 i 17 marca 2014 roku Maria Świętorzecka wspomina, że 24 września 1947 roku do mieszkania jej wuja weszło dwóch mężczyzn, którzy wylegitymowali się jako policja kryminalna, a następnie obezwładnili i aresztowali Bejta. Z Berlina trafił on do Warszawy, gdzie po wydaniu rozkazu zatrzymania pod zarzutem udziału w przemycaniu ludzi z Polski do Niemiec 28 września przesłuchano go po raz pierwszy. Zob. ASS MON, Akta sprawy…, t. 2, k. 238–241, protokół przesłuchania Tadeusza Bejta przez oficera śledczego MBP por. Mariana Krawczyńskiego z 28 października 1947 roku: Informator o osobach skazanych…, s. 274; M. Szejnert, Śród żywych duchów, Londyn 1990, s. 64 i 244; Z. Taranienko, Nasze Termopile, Warszawa 1993, s. 165; W.J. Wysocki, Rotmistrz…, s. 161. [4] Relacja Wincentego Gawrona nagrana na taśmie magnetofonowej 4 października 1989 roku (w posiadaniu autora). [5] 5 ASS MON. Akta sprawy…, t. 2, k. 239, protokół przesłuchania Tadeusza Bejta przez oficera śledczego MBP por. Mariana Krawczyńskiego z 28 października

1947 roku. [6] ASS MON. Akta sprawy…, t. 2, k. 220, protokół przesłuchania Stanisława Kuczyńskiego przez oficera śledczego MBP por. Mariana Krawczyńskiego z 17 sierpnia 1947 roku. [7] W.J. Wysocki, Rotmistrz…, s. 134–136 i 163. [8] Wacław Alchimowicz, ur. 6 maja 1914 roku, stracony w więzieniu na Mokotowie 11 lutego 1948 roku. Informator o osobach skazanych…, s. 47. [9] W.J. Wysocki, Rotmistrz…, s. 133. [10] Zob.: T.M. Płużański, Kurier Witolda, „Najwyższy Czas” 2003 nr 25–26. [11] ASS MON. Akta sprawy …, t. 1, k. 2, protokół rewizji osobistej z 8 maja 1947 roku. [12] ASS MON. Akta sprawy …, t. 1, k. 7–10, protokół przesłuchania Witolda Pileckiego przez oficera MBP ppor. Eugeniusza Chimczaka z 8 maja 1947 roku. [13] ASS MON. Akta sprawy …, t. 1, k. 1 i 3–5, protokoły rewizji domowych wraz z kwitami depozytowymi. Rewizja przeprowadzona została najpierw przez oficera MBP kpt. Piotra Stupnickiego 8 maja 1947 roku, a następnie przez ppor. Stefana Skrzypca 12 maja, który w skrytce pod podłogą, w pokoju wynajmowanym przez Witolda Pileckiego u Bronisławy Jarzyńskiej, znalazł między innymi pistolet typu Vis oraz trzy magazynki do tego pistoletu, zawierające po osiem sztuk naboi, jeden magazynek do pistoletu MP, dwie paczki trotylu, kaburę wraz z rzemieniem do pistoletu, słoik z zawartością ponad dwustu naboi, kilkanaście egzemplarzy broszury Powstanie sierpniowe oraz ulotek do ludności Warszawy, wydanych przez PPS, a także dwie książeczki zatytułowane Komunizm i faszyzm i jedną zapisaną kartkę, razem dziesięć pozycji. Wszystkie znalezione rzeczy zostały przekazane do depozytu MBP w Warszawie. [14] ASS MON. Akta sprawy …, t. 1, k. 169–191, protokoły przesłuchań Tadeusza Płużańskiego. [15] ASS MON. Akta sprawy …, t.1, k. 182, protokół przesłuchania Tadeusza Płużańskiego przez oficera MBP ppor. Jerzego Kaskiewicza z 7 maja 1947 roku. [16] Tamże, k. 172–173, przesłuchanie przez tegoz oficera z 6 maja 1947 roku. [17] ASS MON. Akta sprawy …, t. 2, k. 193, przesłuchanie Makarego Sieradzkiego przez oficera MBP ppor. Jerzego Kroszela z 9 lipca 1947 roku. [18] ASS MON. Akta sprawy …, t. 2, k. 161–162, przesłuchanie Marii Szelągowskiej przez oficera MBP ppor. Jerzego Kroszela z 30 czerwca 1947 roku. [19] ASS MON. Akta sprawy…, t. 1, k. 17 i t. 4, k. 212–247. Zob. szczegóły: W. J. Wysocki, Rotmistrz…, s. 161–165. [20] Tamże, s. 149; M. Szejnert, Śród żywych…, s. 132 i 155. [21] T. Płużański, Żądam… Zob. życiorys: Różański Józef (1907–1981), PSB, t. XXXII/3, zeszyt 134, Wrocław 1995, s. 499–501; Z. Uniszewski, Józef Różański, „Karta” 2000 nr 31 s. 111–126; T. Grotowicz, Józef Różański. Kaci Polaków,

„Nasza Polska” 1998 nr 28. [22] List Makarego Sieradzkiego do autora z 7 stycznia 1992 roku. [23] Oficer śledczy Eugeniusz Chimczak znany był z sadystycznych zachowań i cieszył się wśród więźniów Mokotowa wyjątkowo złą sławą. Sąd Wojewódzki w Warszawie w połowie lat dziewięćdziesiątych skazał go na osiem lat więzienia. T. Grotowicz, Eugeniusz Chimczak. Kaci Polaków, „Nasza Polska” 1999 nr 30. [24] ASS MON. Akta sprawy…, t. 1, k. 7–10, protokół przesłuchania Witolda Pileckiego przez oficera śledczego MBP ppor. Eugeniusza Chimczaka z 8 maja 1947 roku. [25] Tamże, k. 7. [26] ASS MON. Akta sprawy…, t. 1, k. 17. [27] Dekret z dnia 13 czerwca 1946 r. o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Państwa. Zob. szerzej: J. Poksiński, „TUN” Tatar-Utnik-Nowicki. Represje wobec oficerów Wojska Polskiego 1949–1956, Warszawa 1992, s. 19–20. [28] ASS MON. Akta sprawy…, t. 1, k. 18, postanowienie o tymczasowym aresztowaniu Witolda Pileckiego z 12 maja 1947 roku. [29] Tamże, t. 1, k. 20, postanowienie o wszczęciu śledztwa przeciwko Witoldowi Pileckiemu z 13 maja 1947 roku. [30] Tamże, t. 4, k. 251, akt oskarżenia z 23 stycznia 1948 roku. [31] AUOP. Sygn. 1768/III/1. Akta operacyjne Witolda Pileckiego i siedmiu innych osób, k. 74. [32] Tamże, k. 76. Wiersz Dla Pana Pułkownika Różańskiego w całości cytuje W.J. Wysocki, Rotmistrz…, s. 124–125. Ostatnia zwrotka utworu brzmi: „Dlaczego więc piszę niniejszą petycję, By sumą kar wszystkich – mnie tylko karano, Bo choćby mi przyszło postradać me życie – Tak wolę – niż żyć, a w sercu mieć ranę”. [33] T. Płużański, Żądam… [34] A. Rószkiewicz-Litwinowiczowa, Trudne decyzje. Kontrwywiad Okręgu Warszawa AK 1943–1944. Więzienie 1949–1954, Warszawa 1991, s. 106. [35] M. Szejnert, Śród żywych…, s. 132. [36] M. Leciejewska, Biografia Witolda Pileckiego…, s. 75; K. Nazarewicz, Więzień… [37] ASS MON. Akta sprawy…, t. 1, k. 13, protokół przesłuchania Witolda Pileckiego przez oficera śledczego MBP ppor. Eugeniusza Chimczaka z 12 maja 1947 roku. [38] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 179, k. 154, wspomnienia Eleonory Ostrowskiej. [39] W aktach tych znajdują się między innymi fragmenty wspomnień Pileckiego, które zostały napisane przez niego w pierwszej połowie 1946 roku. ASS MON.

Akta sprawy…, t. 5, k. 219, fragment prośby o ułaskawienie napisanej przez Pileckiego do prezydenta Bolesława Bieruta 7 maja 1948 roku: „[…] tworzę i prowadzę […] organizację wojskową w Oświęcimiu (raport na 26 stron i raport na 105 stron maszynopisu na temat tej pracy znajduje się do dyspozycji p. płk. Różańskiego w MBP)”. W kwietniu 1991 roku teksty obu raportów i inne maszynopisy Pileckiego zostały przez AUOP zwrócone Andrzejowi Pileckiemu. Zob. Informacje prasowe: Zarekwirowane przez UB w 1946 roku pamiętniki rotmistrza Pileckiego przekazano synowi, „Życie Warszawy” 1991 nr 93; Pamiątki po rtm. Pileckim zwrócono rodzinie, „Gazeta Wyborcza” 1991 nr 96. [40] Cz. Leopold, K. Lechicki, Więźniowie polityczni w Polsce 1945–1956, Gdańsk 1981, s. 36–37. [41] ASS MON. Akta sprawy…, t. 4, k. 212–239, odpisy wyroków WSR w Warszawie. Zob.: M. Szejnert, Śród żywych…, s. 244; Lista straconych w więzieniach PRL w latach 1944–1956, „Wokanda” 1990 nr 1–4; Straceni w polskich więzieniach 1944–1956, Lublin 1994, s. 47, 51 i 84–100; Informator o osobach skazanych…, s. 162, 271, 274, 287, 300–301 i 329–330. Leon Knyrewicz był oficerem ochrony osobistej prezydenta Bolesława Bieruta. Zob. także: W.J. Wysocki, Rotmistrz …, s. 161–162. [42] ASS MON. Akta sprawy…, t. 1, k. 75–79, protokół przesłuchania Witolda Pileckiego przez oficera śledczego MBP ppor. Jerzego Kroszela z 18 czerwca 1947 roku. [43] ASS MON. Akta sprawy…, t. 4, k. 240, postanowienie o pociągnięciu Witolda Pileckiego do odpowiedzialności karnej z 4 grudnia 1947 roku. [44] Tamże, t. 4, k. 241–247. [45] Tamże, t. 4, k. 250, akt oskarżenia z 23 stycznia 1948 roku. [46] Tamże, t. 4, k. 277 i t. 5, k. 1, postanowienie o zatwierdzeniu i przesłanie aktu oskarżenia. [47] Cyt. za: J. Wołoszańska, Rozmowa… . [48] Artykuły te były drukowane między innymi w „Życiu Warszawy” nr 63–66, 68– 69, 71 i 75 z 1948 roku oraz w „Dzienniku Polskim” nr 63, 66, 68–69, 71, i 75 z tego samego roku. [49] A. Werblan, Stalinizm w Polsce, Warszawa 1991, s. 66. [50] Cz. Leopold, K. Lechicki, Więźniowie polityczni…, s. 25. Zob. także: K. Kersten, Narodziny systemu…, s. 402–404. [51] Zob.: J. Poksiński, „TUN”…, s. 11–23; M. Turlejska, Te pokolenia żałobami czarne… Skazani na śmierć i ich sędziowie, Warszawa 1990, s. 36–48; M.R. Bombicki, Zbrodnie prawa. Wyroki sądów wojskowych w latach 1944–1954, Poznań 1993, s. 19–20. [52] Na temat rozmiarów terroru w okresie stalinowskim w Polsce zob.: M. Turlejska, Te pokolenia…, s. 71–77; A. Werblan, Stalinizm…, s. 14–24 i Z. Taranienko, Nasze Termopile…, s. 32–55.

[53] A. Werblan, Stalinizm…, s. 21. [54] R. Terlecki, Dyktatura zdrady. Polska w 1947 roku, Kraków 1991, s. 18. [55] Tamże, s. 147. [56] Z. Mączyński, Zbrodnicza Temida, „Prawo i Życie” 1991 nr 7. [57] ASS MON. Akta sprawy…, t. 5, k. 22–105, protokół rozprawy głównej. [58] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 179, k. 155, wspomnienia Eleonory Ostrowskiej. [59] Tamże, k. 156. [60] Józef Badecki ur. się 5 listopada 1908 roku w Uhnowie na ziemi lwowskiej. Wydział Prawa Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie ukończył w 1933 roku. Przed wojną był asesorem Sądu Okręgowego w Samborze, a później w Przemyślu. Po wojnie jego kariera wiodła przez Sąd Garnizonowy w Toruniu, Wojskowy Sąd Rejonowy w Kielcach i w Warszawie. Zob.: T. Grotowicz, Józef Badecki. Kaci Polaków, „Nasza Polska” 1999 nr 28. W „Życiu Warszawy” z 17 lipca 1982 r. ukazał się nekrolog: „Dnia 15 lipca 1982 r. zmarł […] Józef Badecki, płk rezerwy, oficer II Armii WP, odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, Złotym Krzyżem Zasługi, Krzyżem Virtuti Militari, Srebrnym Medalem Zasłużonym na Polu Chwały, Odznaką Grunwaldzką i innymi odznaczeniami wojskowymi, były sędzia Sądu Najwyższego, wykładowca Oficerskiej Szkoły Prawniczej […]”. [61] Zob. na temat życiorysu mjr. Czesława Łapińskiego i jego rodziny: A Cyra, Dobrowolny więzień Oświęcimia (list do redakcji), „Prawo i Życie” 1991 nr 12; M. Kiciarski, Olkusz pod okupacją hitlerowską. Wspomnienia lekarza, „Przegląd Lekarski” 1968 nr 1; M. Miodek, Co wiedział rotmistrz Pilecki?, „Film” 1991 nr 9; T.M. Płużański, Ofiara i kat. Sprawa rotmistrza Pileckiego, „Życie Warszawy” 1998 nr 120; B. Sułek-Kowalska, Polskie losy, „Tygodnik Solidarność” 1993 nr 14; W.J. Wysocki, Rotmistrz…, s. 154–155. Łapiński wraz z prokuratorem Kazimierzem Grotem oskarżał także komendanta głównego Konspiracyjnego Wojska Polskiego Stanisława Sojczyńskiego (ps. Warszyc) i kilkanaście innych osób związanych z jego działalnością, podczas procesu przed WSR w Łodzi. Proces ten rozpoczął się 17 grudnia 1946 roku. Zapadło wówczas sześć wyroków śmierci, które zostały wykonane. A.W. Gała, Niepodległościowe Podziemie Zbrojne Częstochowy i Okolic 1944–1956, Częstochowa 1993, s. 70–71; M. Radwan, Prokurator od zadań specjalnych, „Tygodnik Solidarność” 2001 nr 16; P. Lipiński, Rotmistrz i prokurator, „Gazeta Wyborcza” 2003 nr 108. Akt oskarżenia przeciwko Łapińskiemi został skierowany do Wojskowego Sądu Okręgowego w Warszawie w 2003 roku. Oskarżony zmarł w czasie trwania procesu 6 grudnia 2004 roku. [62] Zob.: M. Sieradzki, Życie bez chorób, Poznań 1990. Makary Sieradzki (1900– 1993), wykształcenie wyższe, bibliotekarz. [63] List Czesława Łapińskiego do autora z 12 kwietnia 1991 roku.

[64] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 179, k. 155, wspomnienia Eleonory Ostrowskiej. [65] Cyt. za: B. Sułek-Kowalska, Polskie… . [66] ASS MON. Akta sprawy…, t. 5, k. 25–26, protokół rozprawy głównej. [67] Tamże, t. 5, k. 26–41, protokół rozprawy głównej. [68] Tamże, t. 5, k. 64, protokół rozprawy głównej. [69] Tamże, t. 5, k. 64. [70] Tamże, t. 1, k. 232–233, protokół przesłuchania Płużańskiego przez oficera śledczego MBP ppor. Eugeniusza Chimczaka z 26 czerwca 1947 roku. [71] ASS MON. Akta sprawy…, t. 5, k. 81, protokół rozprawy głównej. [72] Tamże, t. 5, k. 85. [73] ASS MON. Akta sprawy…, t. 5, k. 102–103, protokół rozprawy głównej. [74] Cz. Leopold, K. Lechicki, Więźniowie polityczni…, s. 42 i 68. [75] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 179, k. 156, wspomnienia Eleonory Ostrowskiej. [76] ASS MON. Akta sprawy…, t. 5, k. 103, protokół rozprawy głównej. [77] Tamże, t. 5, k. 107–153, wyrok WSR w Warszawie z 15 marca 1948 roku. [78] Tamże, t. 5, k. 22, życiorys Płużańskiego zamieszczony w protokole z rozprawy głównej. [79] Tamże, t. 2, k. 148, protokół przesłuchania Witolda Różyckiego z 13 maja 1947 roku; APMA-B. Kartoteka osobowa b. więźniów KL Auschwitz. [80] ASS MON. Akta sprawy…, t. 5, k. 107–117, wyrok WSR w Warszawie z 15 marca 1948 roku. [81] Tamże, t. 5, k. 150, uzasadnienie do wyroku. [82] Tamże, t. 5, k. 123, uzasadnienie do wyroku. [83] T. Torańska, Oni, Warszawa 1985, s. 337. [84] K. Kersten, Narodziny systemu…, s. 294. [85] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 203, k. 87, list J.M. Mierzanowskiego do Muzeum Auschwitz-Birkenau z 19 sierpnia 1997 roku. [86] ASS MON. Akta sprawy…, t. 5, k. 153 a. [87] APMA-B. Zespół Oświadczenia, t. 125, k. 181–182, relacja Ludmiły Serafińskiej. [88] ASS MON. Akta sprawy…, t. 5, k. 210. [89] Wiadomo jednak, że były one czynione, bowiem kiedy do byłych więźniów KL Auschwitz dotarła wiadomość o skazaniu Pileckiego na śmierć, z inicjatywą taką wystąpił Wiktor Śniegucki, który wówczas pracował w Warszawie jako dyrektor jednego z departamentów w Ministerstwie Zdrowia i Opieki Społecznej. Kiedyś Śniegucki był członkiem ZOW i znał Pileckiego, a szczególnie przyjaźnił się w obozie z siostrzeńcem jego żony Kazimierzem Radwańskim. Zebrał on co najmniej kilkadziesiąt podpisów swoich obozowych kolegów pod prośbą o ułaskawienie Pileckiego, którą zamierzano przesłać do prezydenta Bieruta. O

złożenie podpisu poproszono także Józefa Cyrankiewicza. Ten stanowczo odmówił, prośba nie została przesłana, a Śnieguckiego pozbawiono pełnionego dotychczas stanowiska i zmuszony został podjąć pracę jako magazynier. Informację powyższą przekazał Edward Radwański, brat nieżyjącego już Kazimierza Radwańskiego. Została ona nagrana na taśmę magnetofonową 20 kwietnia 1991 roku i znajduje się w archiwum autora. [90] Należeli do nich: Władysław Bartoszewski (nr 4427), ksiądz Franciszek Blachnicki (nr 1201), Józef Ciepły (nr 169400), Edward Ciesielski (nr 12969), Stanisław Cybulski (nr 156089), Wojciech Drewniak (nr 415), Helena Dunicz – po mężu Niwińska (nr 64118), Henryk Dzięgielewski (nr 121412), Franciszek FaixLimanowski (nr 130377), Emanuel Hamerla (nr 104160), Kazimierz Kaputa (nr 138686), Edward Kiczmachowski (nr 3414), Marian Kołodziej (nr 432), Jan Olszyński (nr 39231), Edward Padkowski (nr 16366), Jan Pierzchała (nr 55), Witold Różycki (nr 5034), Stanisława Rachwałowa (nr 26281), Franciszek Roman (5770), Zbigniew Sieradzki (nr 633), Józef Stemler (nr 13571), Stefan Surzycki (nr 7783) – zmarł w więzieniu, Kazimierz Szelest (nr 3454), Józef Weber (nr 15386) i inni. Ponadto zostali straceni: Tadeusz Cieśla (nr 3750) – rozstrzelany 9 lipca 1952 roku, Władysław Lisiecki (nr 9642) – stracony 24 października 1952 roku. Zob.: APMA-B. Kartoteka osobowa b. więźniów KL Auschwitz: Cieśla Tadeusz i Lisiecki Władysław; Informator o osobach skazanych…, s. 281 i 308; M. Szejnert, Śród żywych…, s. 74, 122, 195 i 247. Piotr Przemyski (150133) został zastrzelony przez funkcjonariuszy UB 18 sierpnia 1945 roku. Po Bronisławie Wieczorku (nr 612), aresztowanym w połowie 1945 roku przez funkcjonariuszy UB, ślad zaginął. Zob.: J. Szymański, Historia pewnego pasiaka, „Życie Płocka” 1995 nr 9; A. Cyra, Pseudonim „Ares”. Wspomnienie o kpt. Piotrze Przemyskim, „Dziennik Zachodni” 2010 nr 16. Zob. na temat postawy b. więźniów KL Auschwitz w okresie stalinowskim: T. Sobolewicz (nr 23053), Milczenie nie zawsze jest złotem, „Morze i Ziemia” 1994 nr 17. [91] Zob.: L. Konarski, Cyrankiewicz nie zabił Pileckiego, „Przegląd” 2013 nr 51– 52. [92] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 179, k. 157, wspomnienia Eleonory Ostrowskiej. [93] List Czesława Łapińskiego do autora z 12 kwietnia 1991 roku. [94] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 179, k. 155, wspomnienia Eleonory Ostrowskiej. [95] P. Plinta, Premier oskarżony po latach, „Dziennik Polski” 11.01.2008. [96] ASS MON. Akta sprawy…, t. 4, k. 145, meldunek nr 6. [97] Zob.: M. Turlejska, Te pokolenia…, s. 105. [98] ASS MON. Akta sprawy…, t. 5, k. 175. [99] Tamże, t. 5, k. 179–182. Więcej na temat Leo Hochbera zob.: M.F., Dr Leo

Hochberg, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1978 nr 2, 129–130. Życiorysy Kazimierza Drohomireckiego, Romana Kryże i Leo Hochberga zob.: J. Poksiński, „Spisek w wojsku”. Victis Honos, Warszawa 1994, s. 284–286. [100] Tamże, t. 5, k. 192. [101] Tamże, t. 5, k. 219–221. [102] Tamże, t. 5, k. 194. [103] Zob.: T. M. Płużański, Inaczej niż w „Przesłuchaniu”, „Gazeta Polska” 2010 nr 21. [104] Tamże, t. 5, k. 223. [105] Tamże, t. 5, k. 224. [106] Tamże, t. 5, k. 228–229. [107] Piotr Śmietański – danych na jego temat nie ma w żadnej z dostępnych w Polsce dokumentacji. M. Austyn, Oprawca rotmistrza Pileckiego „zniknął” z ewidencji, „Nasz Dziennik” 14.01.2009. [108] Kazimierz Jezierski, mąż piosenkarki i aktorki Wiery Gran, zmarł w Podkowie Leśnej 24 czerwca 1994 roku. Zob.: T. M. Płużański, Lekarze bezpieki, „Najwyższy Czas” 2011 nr 1–2; A. Tuszyńska, Oskarżona: Wiera Gran, Kraków 2010, s. 305 i 403. [109] Ks. Wincenty Martusiewicz zmarł w Warszawie 12 marca 1969 roku. [110] W. Minkiewicz, Mokotów-Wronki-Rawicz. Wspomnienia 1939–1954, Warszawa 1988, s. 69. [111] Ks. prof. Jan Stępień (1910–1995) w latach 1966–1972 pełnił w Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie funkcję prorektora, a w latach 1972–1981 rektora. [112] APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 179, k. 176–177, wspomnienia księdza prof. dr. Jana Stępnia, które ukazały się także drukiem: J. Stępień, Ostatnie godziny rotmistrza Pileckiego, „Oświęcimski Chemik” 1991 nr 10. Bezpośredni świadek wykonania wyroku, zastępca naczelnika więzienia por. Ryszard Mońko, nieco inaczej przedstawił ostatnie minuty życia Witolda Pileckiego: „Na polecenie prokuratora rozkazałem doprowadzenie Pileckiego na miejsce straceń. To był mały, oddzielnie stojący budynek za X pawilonem, którym rządziła MBP, a oficerowie służby więziennej nie mieli tam wstępu. Widziałem, jak prowadzili Pileckiego pod ręce, a on poprosił ich, żeby go puścili, bo chce iść sam. Weszli do środka, ja zostałem na zewnątrz. Słyszałem jeden strzał”. Cyt. za: T.M. Płużański, Gdzie spoczywają ofiary stalinowskiego terroru ?, „Gazeta Polska” 2007 nr 9. [113] AIPN BU. Sygn. 658/103, akta osobowe – teczka więzienna Witolda Pileckiego, s. 15. [114] W. Minkiewicz, Mokotów…, s. 69. [115] Małgorzata Szejnert ustaliła, że cmentarz przy ul. Wałbrzyskiej w Warszawie (przy parafii św. Katarzyny na Służewie) jest najbardziej prawdopodobnym miejscem grzebania ofiar, na których wykonano wyroki śmierci w więzieniu na

Mokotowie. Chowano tam ciała rozstrzelanych mniej więcej do połowy 1948 roku (być może trwało to krócej, do końca 1947 roku). Zob.: Z. Taranienko, Nasze Termopile…, s. 47; T. Wolfram, W kręgu nienawiści, Warszawa 1993, s. 115; S. Karnacewicz, Parafia Św. Katarzyny na Służewiu: kolejne Sanktuarium Narodowe, „Tygodnik Polski” 1989 nr 45; Z. Palski, Proces oficerów, „Mówią Wieki. Magazyn Historyczny” 1990 nr 6; M. Szejnert, Cmentarz na Służewie, „Tygodnik Powszechny” 1988 nr 4; T. Swat, „Łączka”. Mokotów 1941–1955, część 1, „Zorza” 1990 nr 6/7; R. Geremek, Niebezpieczne kości bohaterów, „Newsweek” nr z 19.04.2009 r. [116] Cyt. za: Z. Taranienko, Nasze Termopile…, s. 17. [117] Zob.: Z. Palski, Proces oficerów…; T. Swat „Łączka”, „Zorza” 1990 nr 6–7. [118] 7 czerwca 2013 roku w kwaterze Ł na Powązkach Wojskowych odbyła się uroczystość odprowadzenia na miejsce tymczasowego spoczynku doczesnych szczątków ofiar reżimu komunistycznego, które pochowano tutaj w bezimiennych grobach w latach 1948–1956. Być może podczas prac ekshumacyjnych zostaną odnalezione również szczątki Witolda Pileckiego. [119] Zespół „Naszej Polski”, Maria Pilecka – pro memoria, „Nasza Polska” 2002 nr 12. [120] K. Pilecki, Był sens walki…, s. 109. [121] Cyt. za: tamże, s. 110. [122] A. Strzembosz, Generał „Nil”, Warszawa 1999, s. 7–8. [123] Z. Woźniczka, Polskie podziemie niepodległościowe (1945–1951) – część II, „Mówią Wieki. Magazyn Historyczny” 1991 nr 4. Zob. także: T. Turlejska, Te pokolenia…, s. 26, 49, 106–107; A. Werblan, Stalinizm…, s. 16; Z. Błażyński, Mówi Józef Światło. Za kulisami bezpieki i partii, Londyn 1985, s. 116.

ZAKOŃCZENIE 13 listopada 1995 roku Rada Miejska w Zabrzu nadała imię rtm. Witolda Pileckiego Zespołowi Szkół Zawodowych nr 3. Podobną uchwałę na rzecz Zespołu Szkół Zawodowych nr 5 podjęła 27 stycznia 1997 roku Rada Miejska Katowic[1]. Obecnie Pilecki jest patronem już blisko trzydziestu szkół, a także chorągwi harcerskich, skwerów, parków, rond, mostów i ulic[2]. Stawiane są pomniki ku jego czci, wieszane są pamiątkowe tablice. Symboliczny grób Witolda Pileckiego na cmentarzu w Ostrowi Mazowieckiej został poświęcony w 1990 roku. Na płycie wyryto nie tylko nazwisko rotmistrza, lecz także brata jego żony Bronisława Ostrowskiego, który zginął w KL Auschwitz w 1942 roku, i szwagra – Jana Radwańskiego, zamordowanego w obozie w Działdowie w 1941 roku. Rok wcześniej wzniesiono tam pomnik ufundowany przez społeczeństwo ku czci ofiar NKWD, hitlerowców i UB, na którym widnieje również nazwisko Pileckiego. W pobliżu usytuowany jest też monument upamiętniający więźniów politycznych pomordowanych przez UB w latach 1944– 1956. Tworzy go siedem płyt nagrobnych, tę na cześć Pileckiego odsłonięto w 1997 roku. Na skraju Cmentarza Powązkowskiego, gdzie znajduje się kwatera Ł, odbyła się w dniu 1 listopada 1990 roku uroczystość wmurowania aktu erekcyjnego pod pomnik niewinnie straconych więźniów politycznych z lat 1945–1956. „Zostali straceni – powiedział wówczas premier Tadeusz Mazowiecki – aby inni żyli godnie. Chcemy pamiętać wartości wpojone przez rodziny, historię, Kościół – wartości, których nie wyzbyli się i dla których oddali życie. W imieniu rządu RP, Rzeczypospolitej niepodległej już i demokratycznej, składam im hołd”[3]. Rok później – w dniu Wszystkich Świętych – odsłonięto w tym miejscu pomnik ofiar represji komunistycznych. Na murze z czerwonej cegły z wyrwą w kształcie litery „V” umieszczono nazwiska zamordowanych więźniów politycznych, a w wyrwie muru krzyż[4]. Poza tym w 2008 roku w parku im. Henryka Jordana w Krakowie odsłonięto popiersie Pileckiego, w 2011 roku powstał pomnik we Wrocławiu, a w 2012 roku – w Katowicach. W Warszawie nazwisko bohaterskiego rotmistrza znajduje się na jednej z wielu tablic wmurowanych w ściany kościołów św. Karola Boromeusza na Starych Powązkach oraz św. Stanisława Kostki na Żoliborzu[5]. 11 listopada 1990 roku w głównym kościele garnizonowym Dziekanatu Polowego Wojska Polskiego przy ul. Długiej odsłonięto natomiast tablicę, której fundatorem był wspominany tutaj wielokrotnie Wincenty Gawron[6]. Podczas uroczystości na ręce Marii Pileckiej przekazano Warszawski Krzyż Powstańczy przyznany pośmiertnie jej mężowi przez prezydenta Lecha Wałęsę[7]. 26 września 1998 roku w ścianę frontową budynku przy al. Wojska Polskiego 40 wmurowana została tablica przypominająca bohaterski czyn rotmistrza, który w mieszkaniu Eleonory Ostrowskiej dał się ująć hitlerowcom podczas łapanki 19 września 1940 roku, aby dobrowolnie stać się

więźniem KL Auschwitz. Warto zwrócić także uwagę na tablicę u wejścia do gmachu, który zajmuje dziś redakcja „Rzeczpospolitej”. Stąd właśnie podczas powstania warszawskiego Pilecki dowodził redutą, na którą składało się kilka domów w okolicach skrzyżowania Al. Jerozolimskich i pl. Starynkiewicza[8]. Tablice upamiętniające ufundowano też w kościele Najświętszej Marii Panny Królowej Polski w Tomaszowie Mazowieckim (odsłonięcie nastąpiło 11 listopada 1998 roku) oraz w Nowym Wiśniczu, gdzie Pilecki przebywał po ucieczce z KL Auschwitz u Tomasza Serafińskiego w Koryznówce[9].

Tablica na ścianie kościoła św. Stanisława Kostki w Warszawie.

Pomnik ofiar terroru komunistycznego na Cmentarzu Powązkowskim, gdzie prawdopodobnie spoczywają szczątki Witolda Pileckiego.

W listopadzie 1993 roku na terenie Muzeum Auschwitz-Birkenau otwarto na piętrze bloku nr 11 wystawę Obozowy i przyobozowy Ruch Oporu, której obszerny fragment poświęcony jest życiu i działalności rtm. Pileckiego[10]. W Sukurczach koło Lidy na Białorusi pozostała pamięć o ich właścicielu tylko wśród ludzi starszych. Wiekowy dwór Pileckich i położone obok zabudowania gospodarcze zostały doszczętnie zburzone w okresie władzy sowieckiej. Zachowały się jedynie dwa obrazy, które Pilecki namalował w 1930 roku, z wizerunkami św. Antoniego i Matki Boskiej Nieustającej Pomocy. Znajdują się one w kościele w Krupie (obecnie Krupowo) i sygnowane są: „W. Pilecki. Sukurcze 1930”[11]. Po raz pierwszy Witolda Pileckiego odznaczono pośmiertnie w 1984 roku Orderem Gwiazdy Wytrwałości. Ta honorowa odznaka została ustanowiona na wniosek Joachima Lelewela przez sejm narodowy u schyłku powstania listopadowego w 1831 roku. W 1981 roku grono działaczy niepodległościowych postanowiło wyróżniać tym orderem Polaków szczególnie zasłużonych w walce o niepodległość. Gwiazdę numer siedemnaście odebrała córka rotmistrza Zofia Pilecka-Optułowicz w dniu 3 grudnia 1986 roku w kościele św. Krzyża w Warszawie[12].

Należy podkreślić, że Zofia Pilecka-Optułowicz już w 1957 roku czyniła bezskuteczne starania o rehabilitację ojca[13], ale stało się to możliwe dopiero wiele lat później.

Nazwisko Witolda Pileckiego znajduje się na jednej z tablic w kościele św. Karola Boromeusza w Warszawie, upamiętniających więźniów politycznych straconych w okresie terroru stalinowskiego.

W 1989 roku na jej wniosek Zarząd Główny Towarzystwa Opieki nad Oświęcimiem

wystosował pismo w sprawie uniewinnienia Witolda Pileckiego do ministra sprawiedliwości. Wcześniej wystąpił natomiast o pośmiertne uhonorowanie więźnia nr 4859 Krzyżem Oświęcimskim, który w 1990 roku odebrał syn rotmistrza – Andrzej Pilecki[14]. Wniosek przekazano NPW, która w odpowiedzi z 12 lipca 1989 roku stwierdziła, że „w świetle aktualnie obowiązujących przepisów prawa nie znaleziono podstaw do pełnej rehabilitacji Witolda Pileckiego”[15]. Niespodziewanie w lutym 1990 roku NPW przygotowała jednak w powyższej sprawie rewizję, którą 28 września tego roku rozpatrzyła Izba Wojskowa Sądu Najwyższego w Warszawie. Trzy dni później uniewinniła ona Pileckiego i współoskarżonych, anulując zbrodniczy wyrok z 1948 roku[16]. Nastąpił wtedy czas pozwalający ujawnić prawdę o nim, zadośćuczynić jego pamięci i przywrócić mu właściwe miejsce na kartach historii. W 1995 roku prezydent Lech Wałęsa uhonorował Witolda Pileckiego Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (Polonia Restituta). Jedenaście lat później, podczas obchodów sześćdziesiątej drugiej rocznicy wybuchu powstania warszawskiego, prezydent Lech Kaczyński przyznał mu najważniejsze polskie odznaczenie – Order Orła Białego.

Tablica pamiątkowa w przedsionku katedry polowej w Warszawie.

Obecnie podejmuje się wiele inicjatyw przywracających pamięć o tym niezwykłym człowieku. Duże zasługi ma w tym względzie Instytut Pamięci Narodowej, który w sześćdziesiątą rocznicę śmierci Pileckiego uruchomił witrynę www.pilecki.ipn.gov.pl. Na temat życia i dokonań Witolda Pileckiego organizowane są wystawy, a w dniu jego urodzin – 13 maja – w różnych miastach odbywają się „Marsze Rotmistrza”. W 2009 roku przyznano mu tytuł Honorowego Obywatela Warszawy[17], a Poczta Polska dla upamiętnienia martrologii więźniów nazistowskich obozów koncentacyjnych wydała okolicznościową serię czterech znaczków, w tym jeden z podobizną rtm. Pileckiego. W 2010 roku Narodowy Bank Polski wydał trzy monety upamiętniające sześćdziesiątą piątą rocznicę oswobodzenia KL Auschwitz, na jednej z nich umieszczono podobiznę twórcy ZOW w tym obozie. Ponadto ten rok był obchodzony w Oświęcimiu jako Rok Rotmistrza Witolda Pileckiego. Przyznano mu wówczas tytuł Honorowego Obywatela[18], wtedy również nadano jego imię Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej w Oświecimiu. Warto wspomnieć, że ostatnio powstają utwory muzyczne poświecone postaci

Pileckiego, na przykład w 2012 roku Lech Makowiecki z zespołem Zayazd nagrał piosenkę Ballada o rotmistrzu Pileckim. 7 maja 2008 roku Senat RP podjął uchwałę w sprawie przywrócenia pamięci zbiorowej Polaków o bohaterskiej postaci Witolda Pileckiego, uznając go „za godny naśladowania wzór Polaka bez reszty oddanego sprawom Ojczyzny”[19].Niestety gdy w 2009 roku, w Parlamencie Europejskim przeprowadzono głosowanie nad projektem rezolucji „Świadomość europejska a totalitaryzm”, odrzucono większością głosów – posłów, nie tylko zagranicznych, lecz także polskich – trzy poprawki do projektu, które zawierały propozycje wpisania nazwiska Witolda Pileckiego do rezolucji oraz ustanowienia dnia jego śmierci (25 maja) Międzynarodowym Dniem Bohaterów Walki z Totalitaryzmem[20]. We wrześniu 2013 roku minister obrony narodowej Tomasz Siemoniak podpisał decyzję o awansie Witolda Pileckiego na stopień pułkownika WP. Wniosek w sprawie awansu złożyła Federacja Stowarzyszeń Weteranów i Walk o Niepodległość RP, która zrzesza siedemnaście stowarzyszeń i związków kombatanckich[21]. Wiedza o życiu i bohaterstwie Witolda Pileckiego powinna stać się elementem edukacji w polskich szkołach, natomiast jego osoba – symbolem łączącym Polaków, niezależnie od ich poglądów politycznych.

Przypisy [1] Uchwała nr XVIII/173/95 Rady Miejskiej w Zabrzu z dnia 13 listopada 1995 roku; K. Majcher, Pod patronatem rotmistrza Pileckiego, „Nowiny Zabrzańskie” 1996 nr 15; Uchwała nr XXXVII/350/97 Rady Miejskiej Katowic z dnia 27 stycznia 1997 roku. [2] Na temat szkół zob.: A. Siemiginowska, K. Włochowski, Szkoły imienia Rotmistrza Witolda Pileckiego w Polsce, Zabrze 2013. Poza tym Pilecki jest patronem między innymi: Chorągwi Harcerzy Ziemi Opolskiej Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej, skweru w Katowicach, parków w Wieluniu i Zabrzu, rond w Kołobrzegu, Opolu, Piotrkowie Trybunalskim, Rembelszczyźnie, Szczecinie, Wrocławiu, Stalowej Woli, Ostrowi Mazowieckiej, Płocku i Rzeszowie, Młodzieżowego Domu Kultury w Tomaszowie Mazowieckim, ulic w Białymstoku, Bielsku-Białej, Częstochowie, Działdowie, Gdyni, Gorzowie Wielkopolskim, Kłodzku, Koluszkach, Koszalinie, Krakowie, Legnicy, Lublinie, Nysie, Ostrołęce, Poznaniu, Radomiu, Skopaniu, Stargardzie Szczecińskim, Środzie Wielkopolskiej, Świebodzicach i Warszawie, mostu w Tarnowie, osiedla w Oświęcimiu (do 1991 roku Kolonia Lenina), a do 2011 roku klubu garnizonowego nieistniejącej już jednostki wojskowej w Oświęcimiu (na ścianie budynku umieszczona jest tablica pamiątkowa poświęcona Pileckiemu). [3] Cyt. za: Brod., „Łączka”, „Zorza” 1990 nr 48–49. [4] W. J. Wysocki, Rotmistrz…, s. 196.

[5] A.T. Tyszka, Pamięć utrwalona, Warszawa 1990, s. 158 i 237. [6] W.J. Wysocki, Pamięci rotmistrza Witolda Pileckiego, „Polska Zbrojna” 1990 nr 22. [7] Legitymacja nr 13-90-80 k. [8] AKA, Reduta Pileckiego, „Rzeczpospolita” 2003 nr 179. [9] B. Bartyzel, Pamięć o Rotmistrzu, „Oś” 2008 nr 2. [10] Szerzej: D. Maciborek, Nowe oblicze walczącego KL Auschwitz, „Głos Ziemi Oświęcimskiej” 1993 nr 23. [11] Hugo-Bader, Zorza… . Zob. szczegóły związane z miejscami, w których upamiętniono postać rtm. Pileckiego: A. Kowalski, Rotmistrz Witold Pilecki. Bohater okupowanej Europy, „Barbakan”. Czasopismo turystyczno-krajoznawcze Mazowsza 1998 nr 27, s. 58–61. [12] Melak Stefan, Gwiazda Wytrwałości, „Zeszyty Studium Społecznej Nauki Kościoła” 1987 nr 13, s. 76, 83 i 89. [13] W. J. Wysocki, Rotmistrz…, s. 191. [14] Pismo dotyczące rehabilitacji Witolda Pileckiego z 16 marca 1989 r. Zob.: A. Cyra, Biografia rtm. Witolda Pileckiego (1901–1948), [w:] Raport…, s. 59–60. [15] Tamże, s. 63. [16] ASS MON. Akta sprawy…, t. 6, k. 603–607, rewizja nadzwyczajna NPW z 16 lutego 1990 roku, tamże, k. 622–647, protokół rozprawy rewizyjnej z 28 września 1990 roku i wyrok Izby Wojskowej Sądu Najwyższego z 1 października tego roku. Zob. także: A. Cyra, Biografia rtm. Witolda Pileckiego (1901–1948), [w:] Raport…, s. 64–66; T. Płużański, Żądam… . 17 listopada 1993 roku w Sądzie Rejonowym dla miasta stołecznego Warszawy rozpoczął się proces kilkunastu byłych funkcjonariuszy MBP. Główny oskarżony – płk Adam Humer – podpisał w styczniu 1948 roku akt oskarżenia przeciwko Witoldowi Pileckiemu. Razem z nim na ławie oskarżonych zasiadł były oficer śledczy Eugeniusz Chimczak, który dokonał zatrzymania, a potem najczęściej przesłuchiwał Witolda Pileckiego w więzieniu na Mokotowie. W dniu 8 marca 1996 roku zapadł wyrok w procesie Adama Humera i jedenastu innych byłych funkcjonariuszy MBP. Wyrokiem sądu Humer został skazany na dziewięć lat pozbawienia wolności, a Eugeniusz Chimczak na osiem lat. Zob. szerzej: P. Lipiński, Humer i inni, Warszawa 1997; K. Górski, Wszyscy byli winni, „Nasza Polska” 1996 nr 11; Lipiński Piotr, Zdolni do zamknięcia. Skazani w procesie Humera, „Gazeta Wyborcza” 1996 nr 120; M. Sawicki, Adam Humer i towarzysze przed sądem, „Słowo – Dziennik Katolicki” 1993 nr 203; tegoż, Zbrodnia i jednak kara. Proces Humera, „Słowo – Dziennik Katolicki” 1996 nr 51. [17] J. Dytkowski, Rycerz, który ginie, ale nie umiera, „Nasz Dziennik” 2009 nr 179. [18] B. Kwiecień (BK), Honorowy tytuł dla rotmistrza Witolda Pileckiego, „Dziennik Polski” z 7.09.2010 r.

[19] R. Stawicki, Rotmistrz Witold Pilecki 1901–1948, Kancelaria Senatu, Biuro Informacji i Dokumentacji, Dział Analiz i Opracowań Tematycznych – opr. tematyczne OT-540, czerwiec 2008, s. 10. Zob. także: Z. Baranowski, Pilecki: żołnierz, obywatel, bohater, „Nasz Dziennik” 2008 nr 134. [20] Z. Baranowski, Niech złożą mandaty, „Nasz Dziennik” 2009 nr 88. [21] Z. Baranowski, Pułkownik Pilecki, „Nasz Dziennik” 2013 nr 209.

ANEKS 1

Zdjęcia członków Związku Organizacji Wojskowej w KL Auschwitz Jednym z elementów rejestracji nowo przybyłych więźniów było fotografowanie ich w trzech pozach. Na kadrze z profilu widać numer obozowy oraz literowe oznaczenie kategorii i narodowości osadzonego. Jeden z dwóch kadrów en face, pominięty przy reprodukowaniu obozowych zdjęć członków ZOW w KL Auschwitz, przedstawiał osobę w nakryciu głowy. Ten sposób ewidencjonowania w KL Auschwitz zaczął funkcjonować dopiero kilka miesięcy po utworzeniu obozu. Nie fotografowano n atomiast Żydów przywożonych od wiosny 1942 roku masowymi transportami, chociaż istniały wyjątki. Wykonywanie zdjęć ograniczono w latach 1943–1945 ze względu na trudności z pozyskaniem materiałów fotograficznych. Robiono je przeważnie Niemcom i sporadycznie innym więźniom.

Bronisław Ostrowski (szwagier Pileckiego, nie należał do ZOW), zginął w KL Auschwitz.

Zachowane fotografie więźniów wykonane zostały przez obozowe gestapo. Po wojnie były one przechowywane w Chorzowie, a następnie w zbiorach Polskiego Czerwonego Krzyża w Krakowie. W 1947 roku przekazano je utworzonemu wówczas Państwowemu Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu. Archiwum muzeum zawiera około trzydziestu dziewięciu tysięcy zdjęć mężczyzn, kobiet i dzieci.

Stanisław Arct

Teofil Banasiuk

Henryk Bartosiewicz

Edward Berlin

Stefan Bielecki

Tadeusz Biliński

Aleksander Bugajski

Henryk Bujanowski

Tadeusz Chrościcki

Tadeusz Lucjan Chrościcki

Edward Ciesielski

Tadeusz Czechowski

Władysław Dering

Marian Dipont

Stanisław Dubois

Teofil Dziama

Tadeusz Dziedzic

Władysław Fejkiel

Roman Frankiewicz

Aleksander Fusek

Wincenty Gawron

Stefan Gąsiorowski

Andrzej Makowski-Gąsienica

Juliusz Gilewicz

Zbigniew Goszczyński

Edward Gött-Getyński

Stanisław Gutkiewicz

Jan Hrebenda

Konstanty Jagiełło

Stanisław Jaster

Zygmunt Jaworski

Wacław Kafarowski

Jan Karcz

Aleksander Kasper

Stanisław Kazuba

Władysław Kielczyk

Stefan Kluska

Stanisław Kocjan

Mieczysław Koliński

Włodzimierz Koliński

Zygmunt Kostecki

Roman Kostrzewski

Antoni Koszczyński

Henryk Kowalczyk

Piotr Kownacki

Leon Kukiełka

Karol Kumuniecki

Witold Kupczyński

Bolesław Kupiec

Karol Kupiec

Władysław Kupiec

Ludwik Lech

Leon Mackiewicz

Włodzimierz Makaliński

Andrzej Marduła

Stanisław Maringe

Zygmunt Masewicz

Jan Mielcarek

Józef Miksa

Marian Moniczewski

Jan Olszowski

Stanisław Ozimek

Konstanty Piekarski

Alojzy Pohl

Stanisław Polkowski

Józef Putek

Andrzej Rablin

Roman Radoliński

Jerzy Radwanek

Kazimierz Radwański

Władysław Rapa

Kazimierz Rawicz

Jan Redzej

Tadeusz Reklewski

Kazimierz Rogalewicz

Zbigniew Różak

Zygmunt Ruszczak

Zbigniew Ruszczyński

Zdzisław Ryndak

Szczepan Rzeczkowski

Czesław Sikora

Edmund Sikorski

Mikołaj Skortowicz

Zygmunt Sobolewski

Kazimierz Stamirowski

Witold Teofil Staniszkis

Aleksander Stawarz

Stanisław Stawiszyński

Stefan Stępień

Karel Stransky

Antoni Suchecki

Henryk Suchnicki

Tadeusz Szydlik

Wiktor Śniegucki

Bolesław Świderski

Karol Świętorzecki

Władysław Tondos

Eugeniusz Triebling

Ferdynand Trojnicki

Antoni Trzaskowski

Piotr Zdzisław Uliasz-Kozłowski

Mieczysław Wagner

Zygmunt Wanicki

Czesław Wąsowski

Wacław Weszke

Witold Wierusz

Ryszard Wiśniewski

Jan Wysocki

Jerzy de Virion

Edmund Zabawski

Jerzy Zalewski

Eugeniusz Zaturski

ANEKS 2

Wykaz członków Związku Organizacji Wojskowej w KL Auschwitz Wykaz członków ZOW opracowany na podstawie nazwisk i imion podanych przez Witolda Pileckiego w kluczu do Raportu W, a także danych zawartych w kartotece osobowej byłch więźniów KL Auschwitz (wymienieni jako rozstrzelani to członkowie ZOW, którzy zginęli pod Ścianą Straceń na dziedzińcu bloku nr 11). Arct Stanisław (nr 12654), ur. 20 października 1919 roku, księgarz, rozstrzelany 23 lipca 1942 roku. Banasiuk Teofil (nr 1698), ur. 5 marca 1916 roku, sanitariusz, zginął w obozie 14 listopada w 1942 roku. Barański Stanisław (nr 132), ur. 4 maja 1921 roku, uczeń gimnazjum, zginął na statku „Thielbeck” w Zatoce Lubeckiej 3 maja 1945 roku. [Zob.: Bracia Emil i Stanisław Barańscy, (w:) J. Kantyka, S. Kantyka, Oddani…, 19–32.] Bartosiewicz Henryk (nr 9406), ur. 2 stycznia 1908 roku, technik, oficer rezerwy, po wojnie mieszkał w Łodzi, zmarł pod koniec lat siedemdziesiatych. [Zob.: Bartosiewicz Henryk, (w:) J. Dębski, Kadra dowódcza SZP-ZWZ-AK …, s. 233– 234.] Berlin Edward (nr 19490), ur. 28 stycznia 1908 roku, podoficer, rozstrzelany 28 października 1942 roku. Bielecki Stefan Bartłomiej (nr 12692), ur. 20 lutego 1908 roku, inżynier, uciekł z obozu 16 maja 1942 roku, zmarł z powodu ran odniesionych w powstaniu warszawskim 5 września 1944 roku [Zob.: Bielecki Stefan Bartłomiej, (w:) A.K. Kunert, Słownik biograficzny…, t. 2, s. 32–33; Bartosiewicz Henryk, (w:) J. Dębski, Kadra dowódcza SZP-ZWZ-AK…, s. 235–237.] Biliński Tadeusz (nr 830), ur. 17 grudnia 1909 roku, chemik, oficer rezerwy, rozstrzelany 25 stycznia 1943 roku. Bohdanowski Zygmunt – w obozie Bończa (nr 30959), ur. 30 października 1893 roku, oficer, rozstrzelany 11 października 1943 roku. [Zob.: Bohdanowski Zygmunt, (w:) A.K. Kunert, Słownik biograficzny…, t. 2, s. 37.] Bugajski Aleksander (nr 74503), ur. 29 grudnia 1912 roku, oficer rezerwy, przeniesiony do KL Ravensbrück w 1943 roku, skąd uciekł, zginął w powstaniu warszawskim. [Zob.: M. Zając, Podporucznik „Hardy” z krakowskiego Podgórza, Kraków 2006; Bugajski Aleksander, (w:) J. Dębski, Kadra dowódcza SZP-ZWZAK…, s. 241–242.] Bujanowski Henryk (12699), ur. 17 kwietnia 1914 roku, przeniesiony do KL Neuengamme w 1944 roku, dalszy los nieznany. Burski Tadeusz (nr 4644), ur. 5 luty 1907 r., zwolniony z obozu 11 lutego 1941 roku.

Cenzartowicz Leszek (nr 870), ur. 6 lutego 1922 r., uczeń gimnazjum, przeniesiony do KL Neuengamme w marcu 1943 roku, zginął na jednym ze statków zbombardowanych w Zatoce Lubeckiej przez lotnictwo alianckie 3 maja 1945 roku. Chmielewski – ps. Sęp (nr nieznany), major, zginął w KL Auschwitz. Chramiec-Chramiosek Józef (nr 101), ur. 20 października 1910 roku, sportowiec (narciarz), podoficer, zginął w obozie 24 sierpnia 1942 roku. [Zob.: Chramiec Józef, (w:) B. Tuszyński, Księga sportowców polskich ofiar II wojny światowej 1939-1945, Warszawa 1999, s. 38.] Chrościcki Tadeusz – ojciec (nr 13484), ur. 22 maja 1888 roku, po stłumieniu buntu karnej kompanii w KL Auschwitz II-Birkenau, zginął w komorze gazowej 11 czerwca 1942 roku. Chrościcki Tadeusz – syn (nr 16655), ur. 27 marca 1919 roku, uciekł z obozu podczas buntu karnej kompanii w KL Auschwitz II-Birkenau 10 czerwca 1942 roku, przeżył. Ciesielski Edward (nr 12969), ur. 16 listopada 1922 roku, przywieziony do KL Auschwitz za posiadanie broni, uciekł z obozu w nocy z 26 na 27 kwietnia 1943 roku, ciężko ranny w powstaniu warszawskim, zmarł 23 października 1962 roku. [Zob.: E. Ciesielski, Wspomnienia oświęcimskie, Kraków 1968.] Czechowski Tadeusz (nr 18369), ur. 13 listopada 1898 roku, zginął w obozie 25 września 1942 roku. Dangel Jan (nr 13486), ur. 1 września 1916 roku, student, przeniesiony do KL Dachau w maju 1941 roku, przeżył. [Zob.: Dangel Jan, (w:) A.K. Kunert, Słownik biograficzny…, t. 2, s. 43–44.] Darkowski Czesław (nr 8121), ur. 8 maja 1901 roku, leśniczy, przeniesiony do KL Mauthausen w lipcu 1942 roku, dalszy los nieznany. Dering Władysław (nr 1723), ur. w 1903 roku, lekarz ginekolog, zmarł w Anglii w 1966 roku. [Zob.: Dering Władysław, (w:) J. Ptakowski, Oświęcim bez cenzury…, s. 153 – 154; W.J. Wysocki, Rotmistrz…, s. 166–170.] Diem Rudolf (nr 10022), ur. 23 sierpnia 1898 roku, lekarz, zmarł w Warszawie 12 listopada 1986 roku. [Zob.: Diem Rudolf, (w:) R. Diem, Wspomnienia lekarza…, s. 134.] Dipont Marian (nr 2186), ur. 1 lipca 1913 roku, lekarz, zwolniony z obozu 12 września 1941 roku. Dobrowolski Stanisław (nr 16061), ur. 16 marca 1919 roku, rozstrzelany 28 października 1942 roku. Dobrowolski Tadeusz – ps. Pickwick (nr nieznany), zginął w KL Auschwitz. Dubois Stanisław – w obozie Dębski (nr 3904), ur. 9 stycznia 1901 roku, działacz PPS, rozstrzelany 21 sierpnia 1942 roku. [Zob.: Dubois Stanisław, (w:) PSB, t. V/5, zeszyt 25, Kraków 1946, s. 435 – 436.] Dulin Eugeniusz (nr 31007), ur. 25 grudnia 1907 roku, muzyk, zmarł w obozie 20

kwietnia 1943 roku. Durkacz Stefan (nr 13424), ur. 1 sierpnia 1912 roku, przed aresztowaniem należał do Organizacji Wojskowej „Wilki”, przeniesiony do KL Flossebürg w 1943 roku, dalszy los nieznany. Dziama Teofil (nr 13578), ur. 5 stycznia 1895 roku, oficer, rozstrzelany 11 października 1943 roku. [Zob.: A. Cyra, Ppłk Teofil Dziama (1895–1943), „Myśl Polska” 2013 nr 41–42.] Dziedzic Tadeusz (nr 16246), ur. 7 września 1906 roku, oficer, rozstrzelany 28 października 1942 roku. Fejkiel Władysław (nr 5647), ur. 1 stycznia 1911 roku, lekarz, zmarł w Krakowie 12 czerwca 1995 roku. Frankiewicz Roman (nr 9430), ur. 4 sierpnia 1905 roku, dziennikarz, przeniesiony do KL Buchenwald w październiku 1944 roku, gdzie zginął. Fusek Aleksander (nr 775), ur. 20 stycznia 1906 roku, komornik sądowy, rzeźbiarz, zginął w obozie 3 grudnia 1942 roku. Gaik Stefan (nr nieznany), ur. 21 stycznia 1912 roku, stolarz, zginął w obozie 20 sierpnia 1942 roku. Gałka Józef (nr 10611), ur. 8 listopada 1906 roku, lekarz, zmarł w obozie 30 lipca 1942 roku. [Zob.: S. Kłodziński, Dr Józef Gałka, „Przegląd Lekarski” 1981 nr 1.] Gawron Wincenty (nr 11237), ur. 28 stycznia 1908 roku, artysta malarz, uciekł z obozu 16 maja 1942 roku, brał udział w powstaniu warszawskim, zmarł w Krynicy 25 sierpnia 1991 roku, pochowany jest w Limanowej. [Zob.: I. Szymańska, Cierpienie i nadzieja – twórczość plastyczna więźniów obozu oświęcimskiego, Katowice 1989, s. 140.] Gąsiorowski Stefan (nr 9201), ur. 18 grudnia 1914 roku, leśnik, podoficer, los nieznany. Gilewicz Juliusz (nr 31033), ur. 1 listopada 1890 roku, oficer, rozstrzelany 11 października 1943 roku. [Zob.: A. Cyra, Ppłk lotnictwa Juliusz Gilewicz (1890– 1943), „Biuletyn Towarzystwa Opieki nad Oświęcimiem” 2008 nr 54. Głowa Stanisław (nr 20017), ur. 15 września 1898 roku, urzędnik, przeniesiony do KL Sachsenchausen w 1944 roku, przeżył. Gött-Getyński Edward (nr 29693), ur. 4 stycznia 1898 roku, oficer, rozstrzelany 25 stycznia 1943 roku. [Zob.: S. Lenczykiewicz „Mohort”, Konfederacja Tatrzańska, Warszawa 1976, s. 27, 60 i 74.] Goszczyński Zbigniew (nr 1728), ur. 13 kwietnia 1917 roku, podchorąży rezerwy, przeniesiony do KL Gross-Rosen, po wojnie ukończył studia medyczne i pracował jako lekarz, mieszkał w Kwidzyniu. Goślinowski Janusz (nr 8252), ur. 15 lipca 1906 roku, topograf, oficer, przeniesiony do KL Sachsenhausen w 1944 roku, a potem do Buchenwaldu, przeżył. Gralla Franciszek (nr 21938), ur. 2 października 1905 roku, lekarz, przeniesiony do KL Neuengamme, zginął na statku „Cap Arconia” zbombardowanym w Zatoce

Lubeckiej przez lotnictwo alianckie 3 maja 1945 roku. Gutkiewicz Stanisław (nr 11003), ur. 23 lipca 1910 roku, artysta malarz, rozstrzelany 12 czerwca 1942 roku. [Zob.: Gutkiewicz Stanisław, (w:) J. Jaworska, Nie wszystek umrę, Warszawa 1975, s. 74.] Hofman Krzysztof (nr 2738), ur. 30 kwietnia 1915 roku, po wojnie pracował jako lekarz, zmarł w Chochołowie. Hrebenda Jan (nr 3665), ur. 10 czerwca 1896 roku, sędzia, oficer rezerwy, zmarł w obozie 7 sierpnia 1941 roku. Jagiełło Konstanty (nr 4507), ur. 12 lipca 1916 roku, uciekł z obozu 27 czerwca 1944 roku, zginął w potyczce z esesmanami w Łękach-Zasolu 27 października 1944 roku. [Zob.: Jagiełło Konstanty, (w:) PSB, t. X/2, zeszyt 45, Wrocław 1963, s. 315 – 316.] Jakubowski Tadeusz (nr 2541), ur. 30 sierpnia 1908 roku, urzędnik, zginął w obozie 21 września 1943 roku. Januszewski Mieczysław (nr 711), ur. 1 lipca 1918 roku, elew Szkoły Podchorążych Marynarki Wojennej, uciekł z obozu 29 grudnia 1942 roku, ponownie aresztowany, popełnił najprawdopodobniej samobójstwo w pociągu, kiedy wieziono go do KL Auschwitz. Jaskierski Aleksander (nr 2450), ur. 27 grudnia 1915 roku, urzędnik, podchorąży rezerwy, rozstrzelany w obozie 14 stycznia 1943 roku. Jaster Stanisław (nr 6438), ur. 1 stycznia 1921 roku, uczeń korpusu kadetów, uciekł z obozu 20 czerwca 1942 roku, w niewyjaśnionych okolicznościach zginął w Warszawie latem 1943 roku. [Zob.: A. Cyra, Tragiczna pomyłka…; tegoż, Uciekinier…; D. Czarnecka, Sprawa Stanisława Gustawa Jastera ps. „Hel”. Kreacja obrazu zdrajcy w historiografii, praca magisterska: Uniwersytet Śląski, Katowice 2012.] Jaworski Zygmunt (nr 18924), ur. 25 marca 1891 roku, mechanik, podoficer, rozstrzelany 19 czerwca 1942 roku. Joachimowski Tadeusz (nr 3720), ur. w 1908 roku, pisarz w bloku nr 22a w obozie macierzystym w Oświęcimiu, a następnie pisarz raportowy w obozie dla Cyganów w KL Auschwitz-Birkenau, zmarł po wojnie. [Zob.: T. Joachimowski, Osadzono ich na odcinku BIIe…, Biuletyn „Pro Memoria” 1999 nr 10.] Kafarowski Wacław (nr 12079), ur. 5 czerwca 1907 roku, stolarz, przeniesiony do KL Neuengamme w 1943 roku, zginął na statku „Cap Arcona” zbombardowanym w Zatoce Lubeckiej przez lotnictwo alianckie 3 maja 1945 roku. Karcz Jan (nr 23569), ur. 6 października 1892 roku, oficer, rozstrzelany 25 stycznia 1943 roku. [Zob.: Karcz Jan, (w:) PSB, t. XII/1, zeszyt 52, Wrocław 1966, s. 27 – 28.] Karp Karol (nr 626), ur. 20 stycznia 1922 roku, uczeń, rozstrzelany 11 października 1943 roku. Kasper Aleksander (nr 3894), marynarz, los nieznany.

Kazuba Stanisław (nr 1630), ur. 22 lipca 1900 roku, oficer, przeniesiony do KL Sachsenhausen w 1944 roku, a następnie do KL Buchenwald, przeżył. Kielczyk Władysław (nr 4266), ur. 1 stycznia 1914 roku, siodlarz, podoficer, los nieznany. Kiliański (nr nieznany). Kocjan Stanisław (nr 11554), ur. 23 lipca 1918 roku, student, po wojnie mieszkał w Anglii. Koliński Mieczysław (nr 68884), ur. 28 listopada 1895 roku, rozstrzelany 25 stycznia 1943 roku. Koliński Włodzimierz (nr 3135), ur. 13 marca 1894 roku, oficer, rozstrzelany 25 stycznia 1943 roku. Kostecki Zygmunt (nr 9750), ur. 20 lipca 1901 roku, architekt, przeniesiony do KL Neuengamme, zginął na statku „Cap Arcona” zbombardowanym w Zatoce Lubeckiej przez lotnictwo alianckie 3 maja 1945 roku. Kostrzewski Roman (nr 4612), ur. 14 marca 1910 roku, ewakuowany do KL Mauthausen w styczniu 1945 roku, przeżył. Koszczyński Antoni (nr 4075), ur. 17 stycznia 1915 roku, podoficer, przeniesiony do KL Buchenwald w 1944 roku, przeżył. Kosztowny Witold (nr 672), ur. 7 października 1913 roku, technik laborant, przeniesiony do KL Sachsenhausen w 1944 roku, przeżył. Kotarski Stanisław (nr nieznany), podoficer, zginął w KL Auschwitz. Kowalczyk Henryk (nr 64276), ur. 4 września 1918 roku, przeniesiony do KL Buchenwald w 1943 roku, przeżył. Kowalski Edward (nr 1701), ur. 4 marca 1907 roku, przeniesiony do KL Sachsenhausen w 1944 roku, przeżył. Kowalski Tadeusz (nr 93197), ur. 18 kwietnia 1908 roku, lekarz, przeniesiony do KL Neuengamme w 1943 roku, uratowany z tonącego statku „Cap Arcona” w Zatoce Lubeckiej 3 maja 1945 roku, zmarł 19 października 1968 roku. [Zob.: S. Kłodziński, Dr Tadeusz Kowalski, „Przegląd Lekarski” 1978 nr 1.] Kownacki Piotr (nr 18469), ur. 6 kwietnia 1889 roku, prawnik, zginął w obozie 17 sierpnia 1942 roku. [Zob.: Kownacki Piotr, (w:) PSB, t. XIV/4, zeszyt 63, Wrocław 1969, s. 589.] Kożuch Stanisław (nr 325), ur. 17 kwietnia 1920 roku, uczeń, po wojnie ukończył studia pedagogiczne i pracował jako nauczyciel, zmarł w Mysłowicach 17 grudnia 1988 roku. [Zob.: APMA-B. Ankieta b. więźnia S. Kożucha – list Kazimiery Kożuch do autora z 26 kwietnia 1995 roku wraz z załączonym życiorysem męża.] Kukiełka Leon (nr 16465), ur. 5 kwietnia 1922 roku, uczeń, rozstrzelany 28 października 1942 roku. [Zob.: H. Ziółkowska – Modła, Zawsze wierni, Biuletyn „Wołyń i Polesie” 1995 nr 4.] Kumuniecki Karol (nr 8361), ur. 28 października 1893 roku, oficer, rozstrzelany 25 stycznia 1943 roku.

Kupczyński Witold (nr 3829), ur. 6 października 1922 roku, uczeń, przeniesiony do KL Sachsenchausen w 1944 roku, przeżył. Kupiec Bolesław (nr 792), ur. 12 lipca 1913 roku, rzeźbiarz, podoficer, przewieziony z obozu na ponowne przesłuchania do Zakopanego i tam zamordowany 4 marca 1943 roku. [Zob.: Bracia Kupcowie, (w:) J. Kantyka, S. Kantyka, Oddani…, s. 119–140.] Kupiec Karol (nr 794), ur. 27 stycznia 1909 roku, kupiec, zginął w obozie 21 września 1942 roku. [Zob.: Bracia Kupcowie, (w:) J. Kantyka, S. Kantyka, Oddani…, s. 119–140.] Kupiec Władysław (nr 793), ur. 13 sierpnia 1907 roku, stolarz, podoficer, przeniesiony do KL Mauthausen w 1942 roku, zmarł 19 października 1998 roku. [Zob.: Bracia Kupcowie, (w:) J. Kantyka, S. Kantyka, Oddani…, s. 119–140.] Lech Tadeusz (nr 9235), ur. 4 marca 1918 roku, student, oficer rezerwy, rozstrzelany 11 listopada 1941 roku. [Zob.: I. Szymańska, Cierpienie…, s. 143.] Lech Ludwik (nr 17604), ur. 26 sierpnia 1911 roku, nauczyciel, oficer rezerwy, przeniesiony do KL Neuengamme w 1943 roku, przeżył. Leśkiewicz Stanisław (nr 14449), ur. 17 października 1898 roku, kolejarz, zginął w obozie 12 sierpnia 1942 roku. Machnowski Janusz (nr 724), ur. w 1913 roku, architekt i artysta malarz, przeniesiony do KL Sachsenhausen w 1944 roku, po wojnie zamieszkał w Wenezueli. [Zob.: I. Szymańska, Cierpienie…, s. 144.] Machowski Stanisław (nr 78056), ur. 16 sierpnia 1899 roku, oficer, przeniesiony do KL Gross-Rosen, a następnie do KL Buchenwald, gdzie zginął. Mackiewicz Leon (nr 3618), ur. 15 grudnia 1915 roku, podchorąży rezerwy, przeniesiony do KL Flossenbürg w 1944 roku, zmarł w Warszawie w latach dziewięćdziesiątych. Makaliński Włodzimierz (nr 12710), ur. 20 marca 1912 roku, oficer, rozstrzelany 4 czerwca 1942 roku. Makowski-Gąsienica Andrzej (nr 5654), ur. 19 listopada 1906 roku, leśniczy, uciekł z obozu 14 czerwca 1944 roku, przeżył. Marduła Andrzej (nr 18855), ur. 25 lutego 1899 roku, rzeźbiarz, zginął w obozie 18 sierpnia 1942 roku. Maringe Stanisław (nr 12691), ur. 6 września 1918 roku, technik, zginął podczas buntu karnej kompanii w KL Auschwitz II-Birkenau, który wybuchł 10 czerwca 1942 roku. Masewicz Zygmunt (nr 1394), ur. 12 września 1913 roku, instruktor rolny, zginął w obozie 8 września 1942 roku. Mielcarek Jan (nr 3569), ur. 22 czerwca 1898 roku, podoficer, zginął w obozie 8 października 1942 roku. Miksa Józef (nr 12164), ur. 12 marca 1916 roku, podoficer, przeniesiony do KL Mauthausen w lecie 1942 roku, dalszy los nieznany.

Moniczewski Marian (nr 18859), ur. 22 marca 1903 roku, architekt, oficer rezerwy, los nieznany. [Zob.: Moniczewski Marian, (w:) J. Dębski, Kadra dowódcza SZP-ZWZ-AK…, s. 363–364.] Mosdorf Jan (nr 8230), ur. 30 maja 1904 roku, publicysta, działacz polityczny, rozstrzelany 11 października 1943 roku. [Zob.: Mosdorf Jan, (w:) PSB, t. XXII/1, zeszyt 92, Wrocław 1977, s. 36–38.] Motyka Bronisław (nr 3546), ur. 10 grudnia 1891 roku, podoficer, przeniesiony do KL Mauthausen w 1944 roku, przeżył. Murzyn Leon (nr 820), ur. 7 października 1914 roku, nauczyciel, oficer rezerwy, przeniesiony do KL Sachsenhausen w 1944 roku, zmarł w 2001 roku. Myszkowski Tadeusz (nr 593), ur. 25 września 1912 roku, artysta malarz i rzeźbiarz, przeniesiony do KL Sachsenhausen w 1944 roku, zmarł w Izraelu 21 czerwca 1980 roku. [Zob.: I. Szymańska, Cierpienie…, s. 145.] Myszkowski Witold (nr 2606), ur. 25 maja 1908 roku, przeniesiony do KL Buchenwald w 1943 roku, dalszy los nieznany. Niebudek Stefan (nr 18531), ur. 13 marca 1910 roku, adwokat, rozstrzelany 14 stycznia 1943 roku. [Zob.: Niebudek Stefan, (w:) PSB, t. XXII/1, zeszyt 95, Wrocław 1977, s. 719–720.] Niewiarowski Remigiusz (nr 13957), ur. 6 lipca 1914 roku, agronom, podchorąży rezerwy, zginął w obozie 15 sierpnia 1941 roku. Nowak Edward (nr 447), ur. 25 września 1909 roku, lekarz, przeniesiony do obozu na Majdanku, gdzie zginął 24 grudnia 1943 roku. [Zob.: S. Kłodziński, Dr Edward Nowak (więzień obozu oświęcimskiego nr 447), „Przegląd Lekarski” 1971 nr 1, s. 156–159.] Obojski Eugeniusz (nr 194), ur. 13 września 1920 roku, uczeń, rozstrzelany 25 stycznia 1943 roku. Olszowski Jan (nr 6157), ur. 13 lutego 1907 roku, nauczyciel, oficer rezerwy, przeniesiony do KL Mauthausen w styczniu 1945 roku, przeżył. Ozimek Stanisław (nr 4933), ur. 1 lipca 1901 roku, podoficer kancelaryjny w Rejonowym Kierownictwie Intendentury w Warszawie, przeniesiony do KL Flossenbürg, gdzie zginął 8 sierpnia 1941 roku. Paliński Aleksander (nr 8253), ur. 14 kwietnia 1894 roku, urzędnik, zwolniony z obozu 10 lutego 1942 roku, zginął w powstaniu warszawskim. Paolone Tadeusz – w obozie Lisowski (nr 329), ur. 23 lipca 1909 roku, oficer, rozstrzelany 11 października 1943 roku. Pawłowicz Zygmunt – w obozie Julian Trzęsimiech (nr 9321), ur. 24 kwietnia 1904 roku, oficer, przeniesiony do KL Mauthausen w 1943 roku, przeżył. Piekarski Konstanty (nr 4618), ur. 3 maja 1913 roku, oficer, przeniesiony do KL Buchenwald w 1943 roku, zmarł w Kanadzie w 1991 roku. [Zob.: Piekarski Kon, Umykając piekłu, Warszawa 2005.] Pietrzykowski Tadeusz (nr 77), ur. 8 kwietnia 1917 roku, bokser, przeniesiony do

KL Neuengamme w 1943 roku, zmarł w Bielsku-Białej w 1991 roku. [Zob.: J. Cieśla, A. Molenda, Tadeusz Pietrzykowski „Teddy” 1917–1991, Katowice 1995.; M. Bogacka, Bokser z Auschwitz – losy Tadeusza Pietrzykowskiego, Warszawa 2012.] Pilecki Jan (nr 808), ur. 27 kwietnia 1913 roku, inżynier, przeniesiony do KL Sachsenhausen w 1944 roku, przeżył. [Zob.: Pilecki Jan, (w:) J. Ptakowski, Oświęcim bez cenzury…, s. 160–161.] Piłat Maksymilian (nr 5131), ur. 22 września 1911 roku, przeniesiony do KL Buchenwald w 1943 roku, przeżył. Pohl Alojzy (nr 1214), ur. w 1913 roku, zwolniony z obozu 12 maja 1942 roku. Polkowski Stanisław (nr 6398), ur. 23 kwietnia 1911 roku, fryzjer, zginął w obozie 6 września 1942 roku. Poraziński Jerzy (nr 19902), ur. 14 listopada 1916 roku, lekarz, oficer rezerwy, uczestnik buntu karnej kompanii w Brzezince, najprawdopodobniej zginął w komorze gazowej w KL Auschwitz II-Birkenau 11 czerwca 1942 roku. Putek Józef (nr 829), ur. 4 lipca 1892 roku, adwokat, przeżył. [Zob.: Putek Józef, (w:) PSB, t. XXIX/3, zeszyt 122, Wrocław 1986, s. 462–466.] Rablin Andrzej (nr 1410), ur. 1 stycznia 1914 roku, instruktor żeglarski, przeniesiony do KL Sachsenhausen w 1944 roku, zmarł w Krakowie 8 maja 1996 roku. Radoliński Roman (nr 13471), ur. 20 października 1908 roku, rzeźbiarz, rozstrzelany w obozie 8 grudnia 1941 roku. Radwanek Jerzy (nr 7782), ur. 5 lutego 1919 roku, oficer lotnictwa, w październiku 1944 roku wywieziony do obozu Reichenau na terenie Czech, po wojnie uhonorowany medalem „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata” za pomoc niesioną więźniarkom Żydówkom w KL Auschwitz, zmarł w Krakowie w 2001 roku. [Zob.: Radwanek Jerzy, Elektryk nr 7782, „Biuletyn Towarzystwa Opieki nad Oświęcimiem” 1999 nr 37.] Radwański Kazimierz (nr 16788), ur. 16 października 1924 roku, uczeń, przeniesiony do KL Buchenwald w 1943 roku, a następnie do KL Bergen-Belsen, zmarł 16 października 1960 roku, pochowany jest w Ostrowi Mazowieckiej. Rapa Władysław (nr 30901), ur. 16 listopada 1909 roku, oficer rezerwy, przeniesiony do KL Buchenwald w 1943 roku, przeżył. Rawicz Kazimierz (w obozie Jan Hilkner, nr 9319), ur. 13 maja 1888 roku, oficer, przeniesiony do KL Mauthausen w 1942 roku, zmarł w 1969 roku. [Zob.: Kazimierz Heilman-Rawicz, (w:) J. Kantyka, S. Kantyka, Oddani…, s.193–216.] Redzej Jan – w obozie Retko (nr 5430), ur. 24 października 1910 roku, nauczyciel, oficer rezerwy, uciekł z obozu w nocy z 26 na 27 kwietnia 1943 roku, zginął w powstaniu warszawskim 5 sierpnia 1944 roku. [Zob.: Redzej Jan, (w:) A.K. Kunert, Słownik biograficzny…, t. 3, s. 142, 143; Redzej Jan, (w:) J. Dębski, Kadra dowódcza SZP-ZWZ-AK…, s. 400–402.]

Reklewski Tadeusz (nr 6471), ur. 8 lutego 1890 roku, oficer, przeniesiony do KL Buchenwald w 1943 roku, przeżył. Rogalewicz Kazimierz (nr 3473), ur. 5 grudnia 1905 roku, wiceprokurator Sądu Okręgowego w Płocku, oficer rezerwy, zmarł w obozie w ostatnich miesiącach 1942 roku. Romanowicz Michał (nr nieznany), prawdopodobnie ur. 11 czerwca 1902 roku, oficer, zmarł w obozie na zapalenie płuc w grudniu 1940 roku. Rosa Antoni (nr 923), ur. 2 listopada 1913 roku, nauczyciel, podchorąży rezerwy, los nieznany. Różak Zbigniew (nr 6609), ur. 24 maja 1916 roku, podchorąży rezerwy, przeniesiony do KL Neuengamme w 1943 roku, dalszy los nieznany. Ruszczak Zygmunt (nr 9842), ur. w 1909 roku, ksiądz (przed aresztowaniem był wikarym w Tarchominie), przeniesiony do KL Dachau w 1942 roku, przeżył. Ruszczyński Zbigniew (nr 1360), ur. 27 grudnia 1914 roku, technik budowlany, podchorąży rezerwy, rozstrzelany 25 stycznia 1943 roku. Rybarski Roman (nr 18599), ur. 3 lipca 1887 roku, ekonomista, zginął w obozie 5 marca 1942 roku. [Zob.: Rybarski Roman, (w:) PSB, t. XXXIII/2, zeszyt 137, Wrocław 1991, s. 289–293.] Ryndak Zdzisław (nr 10746), ur. 2 maja 1919 roku, uczeń gimnazjalny, przeniesiony do KL Flossenbürg, dalszy los nieznany. Rzeczkowski Szczepan (nr 13600), ur. 24 listopada 1898 roku, blacharz, podoficer, los nieznany. Sikora Czesław (nr 76159), ur. 22 listopada 1905 roku, prawnik, oficer rezerwy, oficer legalizacyjny I Oddziału Komendy „Wachlarz”, zginął w obozie 7 grudnia 1942 roku. [Zob.: C. Chlebowski, Wachlarz…, s. 30 i 366.; Sikora Czesław, (w:) J. Dębski, Kadra dowódcza SZP-ZWZ-AK…, s. 408–409.] Sikorski Edmund (nr 25419), ur. 19 marca 1920 roku, technik, powieszony podczas zbiorowej egzekucji na placu apelowym 19 lipca 1943 roku. Skornowicz Mikołaj (nr 940), ur. 14 maja 1905 roku, urzędnik, oficer rezerwy, przywieziony w transporcie z więzienia w Nowym Wiśniczu do KL Auschwitz 20 czerwca 1940 roku, przeniesiony do innego obozu w głębi Niemiec, dalszy los nieznany. Słowiaczek Karol (nr 1054), ur. 7 stycznia 1915 roku, student prawa UJ, przeniesiony do KL Neuengamme w 1943 roku, zginął na statku „Cap Arcona” zbombardowanym w Zatoce Lubeckiej przez lotnictwo alianckie 3 maja 1945 roku. Słowiaczek Tadeusz (nr 1069), przeniesiony do KL Neuengamme w 1943 roku, zginął na statku „Cap Arcona” zbombardowanym w Zatoce Lubeckiej przez lotnictwo alianckie 3 maja 1945 roku. Sobolewski Zygmunt (nr 88), ur. 11 maja 1923 roku, uczeń korpusu kadetów, przeniesiony do KL Sachsenhausen w 1944 roku, przeżył.

Stamirowski Kazimierz (nr 66786), ur. 9 lutego 1884 roku, oficer, rozstrzelany 11 października 1943 roku. [Zob.: Stamirowski Kazimierz, (w:) J. Dębski, Kadra dowódcza SZP-ZWZ-AK…, s. 428–434.] Staniszkis Witold Teofil (nr 18624), ur. 20 grudnia 1880 roku, profesor zwyczajny rolnictwa, zmarł w obozie 21 listopada 1941 roku. [Zob.: Staniszkis Witold Teofil, (w:) J.M. Majchrowski (red.), Kto był kim w drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1994, s. 435; a także (w:) Księga Pamiątkowa SGGW, Warszawa 1956.] Stawarz Aleksander Józef (nr 11513), ur. 7 lipca 1896 roku, oficer, rozstrzelany 14 czerwca 1942 roku. [Zob.: Stawarz Aleksander Józef, (w:) Kawalerowie Virtuti Militari 1792–1945, t. II/1914–1921), cz. 2, Koszalin 1993, s. 200; Stawarz Aleksander, (w:) J. Dębski, Kadra dowódcza SZP-ZWZ-AK…, s. 434–438.] Stawiszyński Stanisław (nr 13689), ur. 21 września 1919 roku, uczeń, rozstrzelany 11 października 1943 roku. Stępień Stefan (nr 12970), ur. 16 maja 1909 roku, garbarz, starszy ułan, rozstrzelany 13 marca 1942 roku. Stössel Alfred (nr 435), ur. 25 kwietnia 1915 roku, oficer, rozstrzelany 3 marca 1943 roku. Stulgiński Tadeusz (nr 31315), ur. 25 kwietnia 1910 roku, rzeźbiarz, zmarł w Krakowie 1 sierpnia 1994 roku. [Zob. życiorys: Stulgiński Tadeusz, (w:) J. Jaworska, Nie wszystek…, s. 96–97.] Suchecki Antoni (nr 595), ur. 12 czerwca 1896 roku, rzeźbiarz, rozstrzelany 25 czerwca 1942 roku. [Zob.: I. Szymańska, Cierpienie…, s. 148.] Suchnicki Henryk (nr 19456), ur. 8 lutego 1903 roku, oficer, lekarz wojskowy, rozstrzelany 28 października 1942 roku. Surmacki Władysław (nr 2795), ur. 20 października 1888 roku, oficer, zwolniony z obozu w grudniu 1941 roku, aresztowany powtórnie i rozstrzelany w 1942 roku. [Zob.: Surmacki Władysław, (w:) A.K. Kunert, Słownik biograficzny…, t. 2, s. 170–171.] Szarzyński Michał (nr 82795), ur. 5 sierpnia 1900 roku, przeniesiony do KL Neuengamme w marcu 1943 roku, dalszy los nieznany. Szklarz Henryk (nr 1132), ur. 19 stycznia 1919 roku, przeżył, zmarł w ChorzowieBatorym w 1997 roku. Szydlik Tadeusz (nr 2198), ur. 15 września 1916 roku, stolarz, podoficer, los nieznany. Szymkowiak Witold (nr 938), ur. 18 grudnia 1918 roku, podchorąży rezerwy, przeniesiony do KL Mauthausen w lipcu 1942 roku, dalszy los nieznany. Śniegucki Wiktor (nr 6274), ur. 11 maja 1912 roku, harcmistrz, przeniesiony do KL Buchenwald w 1943 roku, a następnie do KL Bergen-Belsen, przeżył. [Zob.: Z. Zonik, Długi… .] Świderski Bolesław (nr 952), ur. 7 stycznia 1912 roku, dziennikarz, przeniesiony do KL Neuengamme w 1943 roku, zmarł w Anglii w 1969 roku. [Zob.: Świderski

Bolesław, (w:) J. Ptakowski, Oświęcim bez cenzury…, s. 164–165.] Świerczyna Bernard (nr 1393), ur. 23 grudnia 1914 roku, urzędnik, oficer rezerwy, po nieudanej ucieczce powieszony w obozie 30 grudnia 1944 roku. [Zob.: J. Kantyka, Bernard Świerczyna …, a także Bernard Świerczyna, (w:) J. Kantyka, S. Kantyka, Oddani…, s. 253–292.] Świętorzecki Karol (nr 5360), ur. 2 września 1908 roku, ziemianin, oficer rezerwy zwolniony z obozu 15 maja 1941 roku. Toliński Marian (nr 49), ur. 23 marca 1925 roku, farmaceuta, przeniesiony do KL Sachsenhausen w 1944 roku, zmarł w Krakowie 1948 roku. [Zob.: T. Hołuj, Marian Toliński, „Przegląd Lekarski” 1964 nr 1, s. 121–122; Sikorski, Farmaceuci – pierwsi więźniowie…, s. 555–556.] Tondos Władysław (nr 18871), ur. 6 października 1900 roku, lekarz, przeniesiony do KL Neuengamme w 1944 roku, zmarł w Zakopanem 15 września 1973 roku. [Zob.: Z. Ryn, Dr Władysław Tondos, „Przegląd Lekarski” 1976 nr 1.] Triebling Eugeniusz (nr 6995), ur. 16 września 1899 roku, oficer, przywieziony z KL Dachau 15 grudnia 1940 roku, zmarł w obozie 22 sierpnia 1942 roku. Trojnicki Ferdynand (nr 5145), ur. 18 stycznia 1895 roku, uczestnik wojen w 1920 i 1939 roku, oficer, po zwolnienniu z obozu w 1941 roku działał konspiracyjnie w organizacji „Miecz i Pług”. Trzaskowski Antoni (nr 13321), ur. 3 lipca 1909 roku, aktor, przeniesiony do KL Flossenbürg w 1944 roku, po wojnie mieszkał w Stanach Zjednoczonych. Turzański Zygmunt (nr 615), ur. 4 września 1921 roku, uczeń gimnazjum, przeżył. Uliasz-Kozłowski Piotr Zdzisław (nr 12988), ur. 7 sierpnia 1917 roku, zakonnik, po wojnie wstąpił do zakonu OO. Kapucynów w Mariampolu w Stanach Zjednoczonych. Wagner Mieczysław (nr 5831), ur. 23 września 1915 roku, absolwent Szkoły Podoficerów dla Małoletnich w Bydgoszczy, służył między innymi jako kapral w 5 Pułku Lotniczym w Lidzie, przywieziony w transporcie z więzienia w Tarnowie do KL Auschwitz 8 października 1940 roku, przeniesiony do innego obozu w głębi Niemiec, nie przeżył. Wanicki Zygmunt (nr 2199), ur. 9 lutego 1911 roku, górnik naftowy, podchorąży rezerwy, przeniesiony do KL Mauthausen w 1942 roku, przeżył. Ważyński Zygmunt (nr nieznany). Wąsowski Czesław (nr 5298), ur. 18 maja 1912 roku, podoficer, zwolniony z obozu jesienią 1941 roku. Weszke Wacław (nr 9530), ur. 5 września 1904 roku, przeżył. Wierusz-Kowalski Jerzy – ojciec (nr 31356), ur. 5 listopada 1892 roku, zginął w obozie 20 lipca 1942 roku. Wierusz-Kowalski Jerzy – syn (nr 31357), ur. 11 kwietnia 1920 roku, przeżył. Wierusz Witold (nr 9479), ur. 8 grudnia 1913 roku, oficer, przeniesiony do KL Flossenbürg w 1944 roku, przeżył.

Wierzbicki Stanisław (nr nieznany), ur. 12 kwietnia 1907 roku, prawnik, oficer rezerwy, rozstrzelany 16 lutego 1943 roku. [Zob.: Wierzbicki Stanisław, (w:) J. Dębski, Kadra dowódcza SZP-ZWZ-AK …, s. 472–473.] Wiśniewski Jerzy (nr 31361), ur. 2 listopada 1907 roku, rzeźbiarz, przeniesiony do KL Neuengamme w marcu 1943 roku, przeżył. Wiśniewski Ryszard (nr 9580), ur. 26 czerwca 1921 roku, uczeń, przeżył. Włodarczyk Alfred (nr 1349), ur. 12 kwietnia 1912 roku, przeniesiony do KL Buchenwald w grudniu 1944 roku, dalszy los nieznany. Wolak Stanisław (nr 1058), ur. 8 października 1922 roku, uczeń korpusu kadetów, przeniesiony z KL Auschwitz do innego obozu w styczniu 1945 roku, nie przeżył. Wołkowicz Ignacy (nr 7143), przywieziony z KL Dachau 15 grudnia 1940 roku, los nieznany. Woźniak Antoni (nr 5512), ur. 5 maja 1896 roku, sierżant, zwolniony z obozu 4 marca 1942 roku. Wysocki Jan (nr 13436), ur. 20 maja 1919 roku, malarz, podchorąży rezerwy, zmarł w obozie 6 września 1942 roku. Wysocki Witold (nr nieznany), podchorąży rezerwy. Virion de Jerzy – w obozie Hlebowicz (nr 3507), ur. 23 października 1896 roku, adwokat, oficer rezerwy, zmarł w obozie 3 listopada 1941 roku. Zabawski Edmund (nr 19547), ur. 14 września 1910 roku, nauczyciel, oficer rezerwy, po wojnie mieszkał w Bochni. Zagner Roman (nr nieznany), pracował w obozowych warsztatach samochodowych, nie przeżył. Zakrzewski Zygmunt (nr nieznany). Zaleski Jerzy – w obozie Zalewski (nr 21514), ur. 5 maja 1897 roku, oficer, przeniesiony w czerwcu 1942 roku do KL Mauthausen, gdzie zginął 15 sierpnia tego roku. [Zob.: Zaleski Jerzy, (w:) J. Dębski, Kadra dowódcza SZP-ZWZ-AK…, s. 482–483.] Zaremba Kazimierz – w obozie Michał Wiecki (nr 1036), ur. 23 lipca 1906 roku, oficer, przeniesiony do KL Gross-Rosen w 1944 roku, a następnie do KL Buchenwald i później KL Mauthausen, prawdopodobnie zmarł 8 maja 1945 roku. Zaturski Eugeniusz (nr 31387), ur. 9 lipca 1896 roku, inżynier, oficer rezerwy, rozstrzelany 14 stycznia 1943 roku. [Zob.: K. Malinowski, Tajna Armia Polska – Znak – Konfederacja…, s. 162–163.] Zięba Jan (nr 66), ur. 10 grudnia 1917 roku, przeniesiony do KL Flossenbürg we wrześniu 1944 roku, dalszy los nieznany. Ziółkowski Michał (nr 1055), ur. 28 września 1919 roku, ukończył Szkołę Podchorążych Artylerii w Toruniu, zmarł w Sopocie 11 lutego 2009 roku. [Zob.: M. Ziólkowski, Byłem od początku w Auschwitz, Gdańsk 2007; A. Cyra, Informowaliśmy świat o Auschwitz…, „Nasza Polska” 2009 nr 8.] Żarnowiecki Jerzy (nr 616), ur. 31 lipca 1917 roku, przeniesiony do KL

Sachsenhausen w 1944 roku, zginął na terenie Niemiec w lipcu 1945 roku. Witold Pilecki w kluczu do Raportu W wymienia ponadto jedenastu członków ZOW, których nazwisk nie udało się ustalić lub odczytać: „Czesiek”, Ficek – garbarz, Mirek – pielęgniarz (ulubieniec chorych), […]nicki – „kpr. z partyz. mojej 39 roku”, Olek – „sztubowy na 6 bl.”, „Włodek Owczarz” – porucznik, […]rowiec Mietek, Stefan – kolega Heńka B., Tadek garbarz, „Tadek”, Zdzisiek – pielęgniarz (ulubieniec chorych). Zob. APMA-B. Zespół Wspomnienia, t. 183, k. 78 i 79, klucz Pileckiego do Raportu W z 1943 roku.

Dyplom i zdjęcie Jerzego Radwanka, członka ZOW, który ratował Żydówki w KL Auschwitz, za co po wojnie został uhonorowany medalem „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata” – najwyższym izraelskim odznaczeniem cywilnym nadawanym osobom pochodzenia nieżydowskiego przez Instytut Pamięci Męczenników i Bohaterów Holocaustu Jad Waszem w Jerozolimie.

ANEKS 3

Raport rtm. Witolda Pileckiego z 1945 roku Dwa raporty rtm. Pileckiego, które powstały w latach wojny – po jego ucieczce z obozu – jak również obszerny raport napisany przez niego we Włoszech latem 1945 roku – stanowią unikalne dokumenty na temat działalności konspiracyjnej polskich oficerów więzionych w KL Auschwitz. Pilecki, zdając sobie sprawę z wartości posiadanych przez siebie informacji, starał się w różnych sytuacjach przelać je na papier. Najobszerniejszy raport liczy ponad sto stron maszynopisu i jest przechowywany w archiwum Studium Polski Podziemnej w Londynie. W tym tekście Pilecki zamiast nazwisk podawał wyłącznie liczby. Sporządził wprawdzie do niego zaszyfrowany klucz, ale do dzisiaj nie został on odnaleziony. Większość nazwisk członków ZOW w KL Auschwitz i nazw miejscowości udało się zrekonstruować (w tekście zostały one ujęte w nawiasach kwadratowych), jednak część z nich nadal jest „ukryta” pod cyframi i nie można ich odtworzyć (oznaczono je literami NN w nawiasach kwadratowych). Podczas przygotowywania tego raportu do druku naniesiono niezbędne poprawki ortograficzne i interpunkcyjne oraz drobne zmiany stylistyczne, a także ujednolicono sposób zapisu liczebników, miar itp. Ponadto wiele informacji opatrzono przypisami, które zawierają dodatkowe wyjaśnienia i sprostowania. W prezentowanym raporcie Pilecki, pisząc o Brzezince, nazywa ją Rajskiem. Należy wyjaśnić, że więźniowie przebywający w obozie macierzystym w Oświęcimiu rzeczywiście tak nazywali nowo powstający KL Auschwitz IIBirkenau. Adam Cyra

* * *

Więc mam opisać możliwie suche fakty, jak tego chcą moi koledzy. Mówiono: „Im więcej pan się będzie trzymał samych faktów, podając je bez komentarzy, tym będzie to wartościowsze”. Spróbuję więc… Lecz człowiek przecież nie był z drzewa – już nie mówię z kamienia (chociaż wydawało się, że i kamień nieraz musiałby się spocić). Czasami więc, wśród podawanych faktów będę jednak wstawiał myśl wyrażającą to, co się czuło. Nie wiem, czy koniecznie ma to obniżać wartość napisanego. Nie było się z kamienia – często mu zazdrościłem – miało się jeszcze ciągle bijące, czasem w gardle, serce, kołaczącą się gdzieś… chyba w głowie – myśl, czasami łapałem ją z trudem… o nich – dorzucając od czasu do czasu parę odczuć – sądzę, że dopiero się odda obraz prawdziwy. 19 września 1940 roku – druga łapanka w Warszawie. Jeszcze żyje kilku ludzi, którzy widzieli, jak o godzinie szóstej rano poszedłem sam i na rogu alei Wojska [Polskiego] i Felińskiego stanąłem w piątki ustawiane przez esesmannów z łapanych mężczyzn. Potem załadowano nas na placu Wilsona do aut ciężarowych i zawieziono do koszar Szwoleżerów. Po spisaniu danych personalnych w zorganizowanym tam prowizorycznie biurze i odebraniu ostrych przedmiotów (pod groźbą zastrzelenia, jeśli się potem u kogo bodaj żyletka znajdzie) wprowadzono nas na ujeżdżalnię, gdzie pozostawaliśmy 19 i 20 września. W ciągu tych paru dni niektórzy zdążyli już zapoznać się z pałką gumową spadającą na ich głowy. Mieściło się to jednak w ramach mniej więcej możliwych do przyjęcia dla ludzi przyzwyczajonych do tego rodzaju sposobów utrzymywania ładu przez stróżów porządku. W tym czasie niektóre rodziny wykupywały najbliższych, płacąc ogromne sumy esesmanom. W nocy spaliśmy pokotem na ziemi. Ujeżdżalnię oświetlał ogromny reflektor stojący przy wejściu. Po czterech stronach stali esesmani z bronią maszynową. Było nas tysiąc osiemset kilkudziesięciu. Mnie najbardziej denerwowała bierność masy Polaków. Wszyscy złapani nasiąkli już jakąś psychozą tłumu, która wtedy wyrażała się w tym, że w całości upodobniliśmy się do stada biernych baranów. Nęciła mnie myśl prosta: wzburzyć umysły, poderwać do czynu tę masę. Współtowarzyszowi memu – Szpakowskiemu Sławkowi[1] (wiem, że żył do czasu Powstania w Warszawie) – proponowałem nawet wspólną akcję w nocy: opanowanie tłumu, napad na posterunki, przy czym miałem, przechodząc do ubikacji, „zawadzić” o reflektor i zniszczyć go. Lecz ja przecież w innym celu znalazłem się w tym środowisku, a to byłoby pójściem na rzecz znacznie mniejszą… On w ogóle uważał to za pomysł z dziedziny fantazji. 21 września rano wsadzono nas do aut ciężarowych i w towarzystwie eskortujących motocykli z bronią maszynową, odwieziono na Dworzec Zachodni i załadowano do wagonów towarowych. W wagonach tych przedtem widocznie musieli wieźć wapno, gdyż cała podłoga była nim wysypana. Wagony zamknięto. Wieziono dzień cały. Pić ani jeść nie dali. Zresztą jeść nikt nie chciał. Mieliśmy, wydany dnia poprzedniego, chleb którego jeszcze wtedy ani jeść ani cenić nie

umieliśmy. Chciało się nam tylko bardzo pić. Wapno pod wpływem wstrząsów rozdrabniało się w pył. Unosiło się w powietrzu, drażniło nozdrza i gardło. Pić nie dali. Przez szczeliny desek, którymi zabite były okna, widzieliśmy, że wiozą nas gdzieś na Częstochowę. Około dziesiątej wieczór (godzina dwudziesta druga) pociąg się zatrzymał w jakimś miejscu i dalej już nie jechał. Słychać było krzyki, wrzask, otwieranie wagonów, ujadanie psów. To miejsce we wspomnieniach moich nazwałbym momentem, w którym kończyłem ze wszystkim, co było dotychczas na ziemi, i zacząłem coś, co było chyba gdzieś poza nią. Nie jest to silenie się na jakieś dziwne słowa, określenia. Przeciwnie – uważam, że na żadne słówko ładnie brzmiące, a nieistotne, wysilać się nie potrzebuję. Tak było. W głowy nasze uderzały nie tylko kolby esesmanów – uderzało coś więcej. Brutalnie kopnięto we wszystkie nasze dotychczasowe pojęcia, do których myśmy się na ziemi przyzwyczaili (do jakiegoś porządku rzeczy – prawa). To wszystko wzięło w łeb. Usiłowano uderzyć możliwie radykalnie. Załamać nas psychicznie jak najszybciej. Zgiełk i jazgot głosów zbliżał się stopniowo. Nareszcie gwałtownie otwarto drzwi naszego wagonu. Oślepiły nas reflektory skierowane we wnętrze. – Heraus![2] rrraus! rrraus! – padały wrzaski, a kolby esesmanów spadały na ramiona, plecy i głowy kolegów. Należało szybko znaleźć się na zewnątrz. Skoczyłem i wyjątkowo nie dostałem kolbą; stając w piątki, trafiłem w środek kolumny. Większa zgraja esesmanów biła, kopała i robiła niesamowity wrzask: „Zu Fünfe!”[3]. Na stojących na skrzydłach piątek rzucały się psy podjudzane przez żołdaków. Oślepieni reflektorami, pchani, bici, kopani, szczuci psami, raptownie znaleźliśmy się w warunkach, w jakich wątpię, by ktoś z nas był kiedykolwiek. Słabsi byli oszołomieni do tego stopnia, że naprawdę tworzyli bezmyślną grupę. Pędzono nas przed siebie, ku większej ilości skupionych świateł. W drodze kazano jednemu z nas biec do słupa w bok od drogi i zaraz w ślad za nim puszczono serię z peemu. Zabito. Wyciągnięto z szeregu dziesięciu przygodnych kolegów i zastrzelono w marszu z pistoletów w ramach „odpowiedzialności solidarnej” za „ucieczkę”, którą zaaranżowali sami esesmani. Wszystkich jedenastu ciągnięto na rzemieniach uwiązanych do jednej nogi. Drażniono psy skrwawionymi trupami i szczuto je na nich. Wszystko to robiono przy akompaniamencie śmiechu i kpin. Zbliżaliśmy się do bramy, umieszczonej w ogrodzeniu z drutów, na której widniał napis: „Arbeit macht frei”[4]. Później dopiero nauczyliśmy się go dobrze rozumieć. Za ogrodzeniem, rzędami ustawione były murowane budynki, wśród których widniał rozległy plac. Stojąc wśród szpaleru esemanów, przed samą bramą, doznaliśmy na moment większego spokoju. Odpędzono psy, kazano nam wyrównać piątki. Tutaj liczono nas skrupulatnie – na końcu doliczając ciągnione trupy. Wysoki, wtedy jeszcze pojedynczy płot z drutu kolczastego i brama pełna esesmanów nasunęły mi mimowolnie czytany kiedyś aforyzm chiński: „Wchodząc, pomyśl o odwrocie,

a wychodzić będziesz cało…”. Uśmiech ironiczny zrodził się gdzieś we mnie i przygasł… na co to tutaj się przyda… Za drutami, na wielkim placu, uderzył nas inny widok. W nieco fantastycznym, pełzającym po nas ze wszystkich stron świetle reflektorów, widoczni byli jacyś nibyludzie. Z zachowania podobni raczej do dzikich zwierząt (bezwzględnie obrażam tu zwierzęta – nie ma jeszcze w naszym języku określenia na takie stwory). W dziwnych ubraniach w pasy, jakie się widziało na filmach o Sing-Sing, z orderami na kolorowych wstążkach (tak mi się wtedy w migającym świetle wydawało), z drągami w ręku, rzucili się z dzikim śmiechem na pojedynczych naszych kolegów. Bijąc ich po głowach, kopiąc leżących już na ziemi w nerki i w inne czułe miejsca, wskakując butami na klatkę piersiową, brzuch – zadawali śmierć z niesamowitym jakimś chichotem. „Ach! Więc zamknęli nas w zakładzie dla obłąkanych!… – przemknęła mi myśl. – Co za podłość! – rozumowałem jeszcze kategoriami ziemi. – Ludzie z łapanki – a więc nawet w pojęciu Niemców nie obciążeni żadną winą wobec Trzeciej Rzeszy”. W głowie ogniem zaświeciły mi słowa Janka W.[5], wyrzeczone do mnie po pierwszej łapance (sierpień) w Warszawie: „Ot, widzisz, nie skorzystałeś z tak dobrej okazji. Ludziom złapanym na ulicy nie zarzucą żadnej sprawy politycznej. W ten sposób najbezpieczniej można dostać się do obozu”. Jakże naiwnie, hen, tam, w Warszawie, podchodziliśmy do sprawy Polaków wywożonych do obozów. Tu nie potrzeba było mieć żadnej sprawy politycznej, żeby zginąć. Zabijano pierwszego lepszego z brzegu. Zaczynało się od pytania rzuconego przez pasiastego człowieka z drągiem: „Was bist du von Ziwil?”[6]. Odpowiedź: ksiądz, sędzia, adwokat wówczas powodowała bicie i śmierć. Przede mną w piątce stał jakiś kolega, który na to pytanie, rzucone mu z równoczesnym ujęciem go garścią za ubranie pod gardłem – odpowiedział: „Richter”[7]. Fatalny pomysł! Po chwili leżał na ziemi bity i kopany. Więc wykańczano specjalnie inteligencję. Po tym spostrzeżeniu zmieniłem nieco zdanie. To nie obłąkańcy, to jakieś potworne narzędzie do wymordowania Polaków rozpoczynające swe dzieło od inteligencji. Pić chciało się okropnie. Przywieziono właśnie kotły z jakimś napojem. Ci sami zabijający nas obnosili kubki z napojem wśród naszych szeregów, pytając: „Was bist du von Ziwil?”. Dostawaliśmy upragniony bo mokry – napój, wymieniając zawód jakiegoś robotnika lub rzemieślnika. A ci niby-ludzie, bijąc nas i kopiąc, wykrzykiwali: „Hier ist KL Auschwitz – mein lieber Mann!”[8]. Pytaliśmy siebie nawzajem, co by to miało znaczyć? Niektórzy wiedzieli, że to Oświęcim, lecz dla nas była to tylko nazwa jednego z polskich miasteczek – potworna opinia o tym obozie nie zdążyła jeszcze przeniknąć do Warszawy, nie była w też znana w świecie. Nieco później dopiero jedno to słowo mroziło krew w żyłach ludziom na wolności, spędzało sen z powiek więźniów Pawiaka, Monteluppich, Wiśnicza, Lublina. Jeden z kolegów objaśnił nam, że jesteśmy w koszarach 5

DAK[9] – tuż koło miasteczka Oświęcim. Dowiedzieliśmy się, że jesteśmy „zugangiem” bandytów polskich, którzy rzucali się na spokojną ludność niemiecką, a których za to spotka tu odpowiednia kara. „Zugangiem” nazywano wszystko, co do obozu przyszło, każdy nowy transport. Tymczasem sprawdzano obecność, wykrzykując nazwiska podane przez nas w Warszawie, na które trzeba było szybko i głośno odpowiedzieć: „Hier!”[10]. Przy tym było wiele powodów do szykan i bicia. Po sprawdzeniu setkami odsyłano nas do szumnie zwanej „kąpieli”. Tak przyjmowano transporty ludzi łapanych na ulicach Warszawy niby to na pracę do Niemiec, tak przyjmowano każdy transport w pierwszych miesiącach po założeniu obozu w Oświęcimiu (14 czerwca 1940 roku)[11]. Z ciemności, gdzieś z góry (znad kuchni), odezwał się kat Seidler[12]: „Niech nikt z was nie sądzi, że kiedykolwiek wyjdzie stąd żywy… Porcja jest tak obliczona, że żyć tu będziecie sześć tygodni; kto będzie żył dłużej… znaczy, że kradnie. Kto kradnie, znajdzie się w SK[13], gdzie żyje się krótko!”. Przełożył to na polski Baworowski[14] – tłumacz obozowy. Chodziło o jak najszybsze załamanie psychiczne. W przywiezione na plac taczki i rolwagę[15] złożyliśmy cały chleb, jaki posiadaliśmy. Nikt wtedy go nie żałował – nikt nie myślal o jedzeniu. Jakże często potem, na samo wspomnienie tego momentu, ślinka ciekła i diabli brali. Kilka taczek i rolwaga pełne chleba! – jaka szkoda, że nie można się najeść na zapas… Razem z setką innych znalazłem się wreszcie przed łaźnią (Baderaum, blok nr 18, numeracja stara). Tu oddaliśmy wszystko do dużych worków, do których przywiązano odpowiednie numery. Tu ostrzyżono nam włosy na głowie i ciele, skropiono trochę prawie zimną wodą. Tu wybito mi pierwsze dwa zęby – za to, że numer ewidencyjny napisany na tabliczce niosłem w ręku, a nie w zębach, jak właśnie tego w tym dniu chciał łazienny (Bademeister). Dostałem w szczękę ciężkim drągiem. Wyplułem dwa zęby. Pociekło krwi trochę… Od tej chwili staliśmy się tylko numerami. Urzędowa nazwa brzmiała: Schutzhäftling[16] kr…xy… Ja miałem numer 4859. Dwie trzynastki (ze środkowych i skrajnych cyfr), utwierdzały kolegów w przekonaniu, że zginę; mnie – cieszyły. Dano nam ubranie, drelichy w biało-niebieskie pasy, takie same jak te, co nas tak bardzo raziły w nocy. Był już ranek (22 września 1940 roku). Teraz szereg rzeczy straciło swój wygląd fantastyczny z nocy. Niby-ludzie mieli na lewym ramieniu żółte opaski z czarnym na nich napisem: CAPO. Zamiast barwnych wstążek z medalami, jak mi się w nocy w pełzających światełkach wydawało, mieli na piersi z lewej strony kolorowy trójkąt „winkiel” – pod nim, jak pod wstążką, mały czarny numer wypisany na białej łatce. „Winkle” były w pięciu kolorach. Przestępcy polityczni nosili czerwony, kryminaliści – zielony, gardzący pracą w Trzeciej Rzeszy – czarny, badacze Pisma

Świętego – fioletowy, a homoseksualiści – różowy. My wszyscy Polacy złapani na ulicy w Warszawie, niby na roboty do Niemiec, dostaliśmy winkle czerwone. Jako przestępcy polityczni. Przyznam się, że ze wszystkich kolorów ten odpowiadał mi najbardziej. Przebranych w drelichy – pasiaki, bez czapek i skarpetek (skarpetki dostałem 8 grudnia, a czapkę – 15), w spadających z nóg drewniakach, wyprowadzono nas na plac zwany apelowym, i podzielono na połowę. Jedni poszli na blok nr 10, drudzy (my), na blok nr 17, na piętro. Tak na parterze, jak i na piętrze poszczególnych bloków, umieszczeni byli więźniowie (Häftlinge). Mieli oni odrębną gospodarkę i obsadę administracyjną, tworząc samodzielny „blok”. Dla odróżnienia – wszystkie bloki na piętrze miały do numeru dodaną literę „a”. Oddano więc nas na blok 17a, w ręce blokowego „Alojza”[17], zwanego „krwawym Alojzem”. Był to Niemiec – komunista z czerwonym winklem – zwyrodnialec siedzący w obozach około sześciu lat. Bił, katował, znęcał się, uśmiercając codziennie kilka osób. Lubował się w porządku i dyscyplinie wojskowej, wyrównywał szeregi na placu, bijąc drągiem. „Blok” nasz ustawiony na placu w dziesięć szeregów, równany przez przebiegającego między szeregami z wielkim drągiem Alojza, mógł być w przyszłości wzorcem wyrównywania. Teraz, rano, przebiegał pomiędzy szeregami po raz pierwszy. Tworzył z nas – zugangów – nowy blok. Szukał wśród nieznajomych ludzi nadających się do utrzymania porządku na bloku. Los chciał, że wybrał mnie, Karola Świętorzeckiego (oficer rezerwy 13 Pułku Ułanów), Witolda Różyckiego (nie Różycki[18] o smutnej opinii; ten był porządny chłop, z ul. Władysława z Warszawy) i paru innych. Szybko wprowadził nas na blok, na piętro, kazał ustawić się rzędem pod ścianą, zrobić w tył zwrot i nachylić się. „Wlał” drągiem z całej siły każdemu z nas po pięć uderzeń, w miejsce na ten cel podobno przeznaczone. Trzeba było mocno zęby zacisnąć, by się nie wydarł żaden jęk… Egzamin wypadł – zdaje mi się – dobrze. „Żebyście wiedzieli, jak to smakuje, i żebyście w ten sposób kijem machali, dbając o czystość i porządek na bloku”. Tak stałem się sztubowym (Stubendienst)[19], lecz nie na długo. Chociaż na bloku utrzymywaliśmy wzorowy porządek i czystość, Alojzowi nie odpowiadały metody, jakimi usiłowaliśmy to osiągnąć. Uprzedzał nas parokrotnie sam i przez „Kazika” (zaufany Alojza), a gdy nic nie pomogło, wściekł się i wyrzucił nas kilku na obóz, na trzy dni, mówiąc: „Żebyście spróbowali, jak to smakuje praca na lagrze i ocenili lepiej dach i spokój, jaki macie na bloku”. Widziałem, że codziennie wraca z pracy mniej ludzi – wiedziałem, że wykańczano ich przy tej lub innej robocie, lecz teraz dopiero na własnej skórze miałem się przekonać, jak układał się dzień pracy dla zwykłego häftlinga na lagrze. A pracować musieli wszyscy. Na bloku mogli zostać tylko sztubowi. Spaliśmy wszyscy pokotem na podłodze na rozesłanych siennikach. Łóżek w pierwszym okresie nie mieliśmy wcale. Dzień dla wszystkich zaczynał się

gongiem, latem o czwartej dwadzieścia, w zimie o trzeciej dwadzieścia. Na dźwięk ten, który nieubłaganym jakimś odzywał się nakazem – zrywało się na nogi. Szybko składało się koc, wyrównując dokładnie brzegi. Siennik należało zanieść w jeden koniec sali, gdzie go chwytali „siennikowi” celem ułożenia w pryzmę. Koc przy wyjściu z sali oddawało się „kocowemu”. Ubierać się kończyło już na korytarzu. Wszystko w biegu – bo „Krwawy Alojz” z okrzykiem: „Fenster auf!”[20] wpadał z kijem do sali, no i trzeba się było śpieszyć, by zająć kolejkę w długim szeregu przed ubikacją. W pierwszym okresie nie mieliśmy ubikacji na blokach. Biegło się rano do kilku latryn, gdzie stały długie bardzo ogonki, czasami od stu do dwustu osób. Miejsc było mało. Wewnątrz stał kapo z drągiem i liczył do pięciu – kto się opóźniał ze wstaniem, tego walił drągiem po głowie. Niejeden häftling wpadał do dołu. Z latryn biegło się pod pompy, których było parę na placu łaźni (Waschraum) – w pierwszym okresie nie było ich na blokach. Pod paru pompami kilka tysięcy ludzi musiało się umyć. Ma się rozumieć, było to niemożliwe. Przebijano się siłą do pompy, łapano trochę wody w menażkę. Nogi jednak na wieczór musiały być czyste. Blokowi, robiąc wieczorem obchód sal, gdy „sztubowy” składał raport ze stanu (liczby) leżących na siennikach häftlingów, sprawdzali czystość nóg, które musiały być wystawione spod koców w górę. Tak by widoczna była „podeszwa”. Jeśli noga była niedostatecznie czysta lub za takową blokowy chciał ją uważać, bito delikwenta na stołku. Otrzymywał od dziesięciu do dwudziestu razów kijem. Był to jeden ze sposobów wykańczania nas, uskuteczniany pod płaszczykiem higieny. Tak jak wykańczaniem było niszczenie organizmu w latrynach przez czynności w tempie i wykonywane na rozkaz, jak szarpiący nerwy rwetes przy pompach, jak też wieczny pośpiech i Laufschritt[21], stosowany wszędzie w pierwszym okresie lagru. Od pompy biegli wszyscy na bok po tak zwaną kawę lub herbatę. Ciecz przynoszona w kotłach na salę była wprawdzie gorąca, lecz napoje te imitowała nieudolnie. Cukru zwykły, szary häftling nie widział wcale. Zauważyłem, że niektórzy z kolegów siedzących tu od paru miesięcy mają obrzęknięte twarze i nogi. Pytani przeze mnie medycy oświadczyli, że powodem jest nadmiar płynów. Nawalają nerki lub serce – ogromny wysiłek organizmu przy pracy fizycznej przy jednoczesnym spożywaniu prawie wszystkiego w płynach: kawa, herbata, „awo”[22] i zupa! Postanowiłem wyrzec się płynów nieprzynoszących korzyści, pozostając jedynie przy „awo” i zupach. W ogóle należało panować nad zachciankami. Niektórzy ze względu na zimno nie chcieli zrezygnować z gorących płynów. Gorzej jeszcze było z paleniem, gdyż w pierwszym okresie pobytu w obozie häftling nie miał pieniędzy, bo nie tak od razu pozwalano mu napisać list. Na to czekał długo, a zanim nadeszła odpowiedź, upływało około trzech miesięcy. Kto nie mógł się opanować i zamieniał chleb na papierosy, ten już „kopał sobie grób”. Znałem takich wielu – wszyscy się wykończyli.

Grobów nie było. Wszystkie trupy spalano w nowo wybudowanym krematorium. Więc po gorącą lurę nie śpieszyłem, inni przepychali się, dając i tu powód do bicia ich i kopania. Jeśli häftling z obrzękniętymi nogami dorwał się potem do lepszej pracy i wyżywienia – wracał do sił, obrzęk mijał, lecz na nogach tworzyły się ropiejące wrzody, wydzielające cuchnącą ciecz, a czasami flegmonę, którą widziałem tu dopiero po raz pierwszy. Unikając płynów, uchroniłem się od tego szczęśliwie. Nie wszyscy zdążyli pobrać gorącej lury, jak sztubowy kijem opróżniał salę, która przed apelem musiała być sprzątnięta. Sienniki i koce były ułożone według mody, która panowała w tym bloku, a bloki konkurowały między sobą w układaniu tej naszej „pościeli”. Teraz jeszcze musiała być zmyta podłoga. Gong na apel poranny uderzał o godzinie piątej czterdzieści pięć. O szóstej trzeba już było stać w wyrównanych szeregach (każdy blok ustawiał się w dziesięć szeregów, co ułatwiało liczenie). Na apelu musieli być wszyscy. Jeśli zdarzały się wypadki, że kogoś brakowało – nie dlatego, że uciekł, ale na przykład jakiś nowicjusz naiwnie się schował lub wprost zaspał – i apel się nie zgadzał ze stanem liczbowym lagru, szukano, znajdowano, wyciągano na plac i prawie zawsze zabijano publicznie. Czasami nieobecny był häftling, który powiesił się na strychu lub właśnie w czasie apelu „szedł na druty”. Wtedy rozlegały się strzały wartownika na wieżyczce i więzień padał przeszyty kulami. „Na druty” szło się przeważnie rano – przed nowym dniem męki. Przed nocą, będącą kilkugodzinną przerwą w udręczeniach, zdarzało się to rzadziej. Był oficjalny rozkaz zabraniający przeszkadzania kolegom w odbieraniu sobie życia. Złapany na takim „występku” szedł za karę do bunkra. Wszystkie władze wewnątrz lagru rekrutowały się wyłącznie z więźniów. Początkowo Niemców, później zaczęły windować się na te stanowiska i inne narodowości. Blokowy (czerwona opaska z białym napisem „Blockältester” na prawym ramieniu) wykańczał więźnia rygorem i kijem w blokach. Był odpowiedzialny za blok, lecz nie miał nic wspólnego z pracą häftlinga. Natomiast kapo pracą i kijem wykańczał więźnia w komandzie (oddział pracy) i był odpowiedzialny za pracę danego komanda. Największą władzą w lagrze był starszy obozu (Lagerältester). Z początku byli tacy dwaj: „Bruno” i „Leo” – więźniowie. Dwa dranie, przed którymi każdy trząsł się ze strachu. Mordujący na oczach wszystkich, czasem jednym uderzeniem kija lub pięści. Prawdziwe nazwisko pierwszego – Bronisław Brodniewicz[23], drugiego – Leon Wieczorek[24]. Dwóch eks-Polaków na służbie niemieckiej… Ubrani inaczej niż wszyscy, w długich butach, granatowych spodniach, kurtkach i beretach, na lewym ramieniu mieli czarną opaskę z białym napisem. Stanowili ciemną parę, często chodząc razem. Jednak wszystkie te władze wewnątrz obozu, rekrutujące się z „ludzi za drutami”, proch zamiatały przed każdym esesmanem, na jego pytanie odpowiadały dopiero po

zdjęciu czapki, stojąc na baczność. Jakże bardzo niczym był sam szary häftling… Władze z nadludzi w mundurach żołnierskich, esesmani mieszkali na zewnątrz drutów, w koszarach i miasteczku. Wracam do porządku dnia w obozie. Apel. Staliśmy wyrównani kijem w szeregach prostych jak ściana (zresztą tęskniłem do dobrze wyrównanych szeregów polskich od czasu wojny 1939 roku). Naprzeciw nas makabryczny obraz: szeregi bloku nr 13 (stara numeracja) – SK. Wyrównywał je blokowy nazwiskiem Krankenmann[25], stosując radykalny środek – wprost nożem. Do SK w tamtym okresie szli wszyscy Żydzi, księża i niektórzy Polacy za sprawy dowiedzione. Krankenmann miał obowiązek wykańczać możliwie prędko przydzielanych mu prawie codziennie häftlingów; ten „obowiązek” odpowiadał charakterowi tego człowieka. Jeśli się ktoś nieoptrznie wysunął parę centymetrów wprzód, to Krankenmann wbijał mu noszony w prawym rękawie nóż. Ten zaś, kto przez zbytnią ostrożność cofnął się trochę za wiele do tyłu, otrzymywał od przebiegającego kata cios nożem w nerki. Widok padającego człowieka, kopiącego nogami piasek czy wydającego jęki, rozwścieczał Krankenmanna. Wskakiwał wtedy nogami na klatkę piersiową, kopał w nerki, w narządy płciowe, wykańczał jak najprędzej – zmuszał do milczenia. Nas ten widok ten przenikał jakby prądem. Wtedy, wśród stojących ramię przy ramieniu Polaków, czuło się jedną myśl – zjednoczeni byliśmy wszyscy wściekłością, chęcią odwetu. Czułem się teraz w środowisku doskonale nadającym się do rozpoczęcia pracy i odkryłem w sobie namiastkę radości… Za chwilę przeraziłem się, czy jestem przy zdrowych zmysłach – tu radość to chyba nie jest normalne… A jednak poczułem radość – przede wszystkim z tego powodu, że chcę zacząć pracę, a więc się nie załamałem. Był to moment zasadniczego zwrotu w mojej psychice. Gdybym był chory, powiedziałbym, że kryzys szczęśliwie minął. Na razie jednak trzeba było z wielkim wysiłkiem walczyć o utrzymanie się przy życiu. Gong po apelu oznaczał: „Arbeitskommando formieren!”[26]. Na to hasło wszyscy rzucali się do komand – oddziałów pracy, które im się wydawały lepsze. Wtedy jeszcze był chaos z przydziałami (nie tak jak później, gdy każdy spokojnie szedł tam, gdzie był zapisany jako numer). Więźniowie biegli w najrozmaitszych kierunkach, krzyżując sobie nawzajem drogi z czego, korzystali kapo, blokowi i esesmani – podstawiając nogi, popychając, bijąc kijem biegnących lub przewracających się, kopiąc zawsze w najbardziej czułe miejsca. Wyrzucony za karę przez „Alojza: na obóz, pracowałem przez trzy dni przy taczkach, wożąc żwir. Po prostu nie wiedząc, gdzie stanąć, i nie mając upatrzonego komanda, stanąłem w jednej z piątek setki, którą wzięto do tej pracy. Pracowali tu przeważnie koledzy z Warszawy. Starsze od nas „numery”, to znaczy ci, co tu dłużej od nas siedzieli, ci, którzy uchronili się dotychczas, zajęli wygodniejsze „posady”.

Nas – z Warszawy – wykańczano masowo przy najrozmaitszych pracach, czasami przy przewożeniu żwiru z jednej wyrytej jamy do zasypywanej drugiej i z powrotem. Ja znalazłem się wśród tych, co wozili żwir potrzebny przy wykańczaniu budowy krematorium. Krematorium budowaliśmy dla siebie. Rusztowanie wokół komina wznosiło się coraz wyżej. Z taczką napełnianą przez vorarbeiterów, lizusów nieubłaganych dla nas, trzeba było szybko się posuwać, a i po deskach ułożonych dalej – pchać taczkę biegiem. Co piętnaście–dwadzieścia kroków stał kapo z kijem i waląc przesuwających się więźniów, krzyczał: „Laufschritt!”. Na górę taczkę pchało się wolno. Z pustą taczką – Laufschritt obowiązywał przez całą długość trasy. Tu konkurowały z sobą w walce o życie mięśnie, spryt i oczy. Trzeba było mieć dużo siły, aby pchać taczkę, trzeba było umieć utrzymać ją na desce, trzeba było wybrać odpowiedni moment na wstrzymanie, aby złapać oddech w zmęczone płuca. Tu właśnie widziałem, jak wielu z naszych inteligentów nie daje sobie rady w ciężkich, bezwzględnych warunkach. Tak – wtedy przechodziliśmy twardą selekcję. Sport, gimnastyka uprawiane kiedyś, oddały mi wielkie przysługi. Inteligent oglądający się bezradnie i szukający względów lub pomocy u kogoś, tak jakby prawie żadał jej z tego powodu, że był adwokatem lub inżynierem, spotykał się tu z twardym kijem. Tu jakiś mecenas z brzuszkiem lub ziemianin nieudolnie pcha taczkę, która spada w piach, i nie może jej z powrotem wydźwignąć. Tam znów bezradny profesor w okularach lub pan w starszym wieku, żałosny widok przedstawia. Wszyscy, którzy się do pracy nie nadawali lub nie mieli już sił biegać z taczką, byli bici, a przy upadku – zabijani drągiem lub butem. W takich właśnie chwilach zabijania innego więźnia człowiek jak prawdziwe zwierzę, stał parę minut, łapał oddech w szybko pracujące płuca, wyrównywał nieco tempo łopoczącego serca… Gong na obiad radością witany przez wszystkich rozlegał się wtedy o godzinie jedenastej dwadzieścia. Pomiędzy jedenastą trzydzieści a dwunastą odbywał się apel południowy – przeważnie dość szybko. Od dwunastej do trzynastej był czas przewidziany na obiad. Po obiedzie gong zwoływał znowu arbeitskommando i następowała dalsza męczarnia, aż do gongu na apel wieczorny. Pracowałem tak trzy dni przy taczkach. Trzeciego dnia po obiedzie wydawało mi się, że gongu nie doczekam. Byłem już bardzo zmęczony i rozumiałem, że gdy zabraknie do zabijania słabszych ode mnie, wtedy przyjdzie kolej na mnie. „Krwawy Alojz”, któremu nasza praca na blokach pod względem porządku i czystości odpowiadała, po trzech dniach pracy karnej łaskawie przyjął nas z powrotem, mówiąc: „Teraz już wiecie, co to znaczy robota na lagrze. Pass auf![27] Żebym nie wyrzucił was na lager na zawsze!”. W stosunku do mnie groźbę swoją szybko wprowadził w życie. Nie stosowałem względem kolegów metod wymaganych przez niego, a zalecanych przez wspomnianego „Kazika” i wyleciałem z bloku z trzaskiem, co opiszę poniżej.

Teraz chciałbym napisać o początku montowanej tam pracy. W tym czasie zaasadniczym zadaniem było założenie organizacji wojskowej w celu podtrzymywania kolegów na duchu poprzez dostarczanie i rozpowszechnianie wiadomości z zewnątrz, zorganizowanie w miarę możliwości dożywiania i rozdzielania bielizny, przekazywanie wiadomości na zewnątrz oraz, jako uwieńczenie wszystkiego, przygotowanie oddziałów własnych do opanowania obozu, gdy nadejdzie rozkaz zrzucenia tu broni lub siły żywej, czyli desantu. Zacząłem pracę tak jak w 1939 roku w Warszawie, a nawet z niektórymi ludźmi, których sam niegdyś wciągałem do TAP-u w Warszawie. Zorganizowałem tu pierwszą „piątkę”, w skład której zaprzysiągłem płk. 1 [Władysław Surmacki], kpt. dr. 2 [Władysław Dering], rtm. 3 [Jerzy de Virion], ppor. 4 [Alfred Stössel] oraz kolegę 5 [Roman Zagner] (klucz z nazwiskami odpowiadającymi tym liczbom napiszę osobno). Dowódcącą „piątki” został płk 1 [Surmacki]. Dr 2 [Dering] dostał rozkaz opanowania sytuacji na Krankenbau, gdzie już pracował jako fleger[28] (Polacy oficjalnie nie mieli prawa być lekarzami, mogli być tylko pielęgniarzami). W listopadzie 1940 roku posłałem pierwszy meldunek do Komendy Głównej w Warszawie przez ppor. 6 [Tadeusz Burski] (mieszkał do powstania w Warszawie przy ul. Raszyńskiej 58), pracownika naszego wywiadu, wykupionego z Oświęcimia[29]. Płk 1 [Władysław Surmacki] przeniósł działanie na teren biura budowlanego (Baubüro). Zorganizowałem jeszcze cztery „piątki”. Każda z tych „piątek” nie wiedziała o istnieniu „piątek” innych, sądziła, że jest szczytem organizacji i rozwijała się w dół tak szeroko, jak suma zdolności i energii jej członków na to pozwalały. Robiłem to przez ostrożność, żeby ewentualna wpadka jednej „piątki”, nie pociągnęła za sobą „piątki” sąsiedniej. W przyszłości „piątki” w szerokiej rozbudowie zaczęły się stykać i wzajemnie się wyczuwać. Wtedy nieraz przychodzili do mnie koledzy z meldunkiem: „Wiesz, tu się kryje jeszcze jakaś organizacja”. Uspokajałem, że to nie powinno ich obchodzić. Ale to czas przyszły. Na razie „piątka” była jedna. Tymczasem na bloku któregoś dnia, rano po apelu, poszedłem zameldować, że na sali jest trzech chorych, którzy nie mogą iść do pracy (byli już prawie na wykończeniu). „Krwawy Alojz” się wściekł: – Co, u mnie na bloku chory?!… Nie ma chorych!… Wszyscy muszą pracować i ty też! Dosyć tego!… – Wpadł za mną z kijem na salę. – Gdzie są? Dwóch leżało pod ścianą, ciężko dysząc, trzeci klęczał w rogu sali i się modlił. – Was macht er?![30] – wrzasnął do mnie. – Er betet.[31]– Betet?… Kto go tego nauczył? – Das weiss ich nicht[32] – odrzekłem. Przyskoczył do modlącego się i zaczął mu wymyślać nad głową i krzyczeć, że jest idiotą… że Boga żadnego nie ma, że on mu chleb daje, a nie Bóg… Ale go nie

uderzył. Potem podbiegł do leżących pod ścianą i zaczął ich kopać w nerki i inne miejsca, krzycząc: – Auf! Auf!…[33] Tamci, widząc śmierć przed oczami, ostatnimi siłami się podnieśli. Wtedy zaczął krzyczeć do mnie: – Widzisz! Mówiłem, że nie są chorzy! Chodzą, mogą pracować! Weg![34] Marsz do pracy!… I ty z nimi też! I tak wyrzucił mnie wtedy do pracy na obóz. A tego, co się modlił, odprowadził sam do szpitala. Dziwny był człowiek – ten komunista. Na placu znalazłem się w niewyraźnej sytuacji. Wszyscy już stali w komandach, czekając na wymarsz. Biec, żeby stanąć w „piątkach” jako spóźniony häftling – to znaczy poddać się biciu i kopaniu przez kapo i esesmannów. Zobaczyłem, że na placu stał oddział tych, którzy byli poza objętymi pracą w komandach więźniami. W tym okresie ta część, która była zbędna przy pracy (komand było mało, lager dopiero się rozbudowywał) „robiła” gimnastykę na placu. Na razie koło nich nie widać było kapo ani esesmanów zajętych ustawianiem kolumn roboczych. Pobiegłem do nich i stanąłem na placu w kole „do gimnastyki”. Kiedyś gimnastykę lubiłem, lecz od czasów Oświęcimia z sympatią do niej jest jakoś gorzej. Od godziny szóstej, nieraz przez kilka godzin, staliśmy i marzliśmy okropnie. Bez czapek i skarpetek, w cienkich drelichach w tym podgórskim klimacie, jesienią 1940 roku, rano prawie zawsze we mgle, trzęśliśmy się z zimna. Granatowiały nogi i ręce wystające często z przykrótkich nogawek i rękawów. Nie ruszano nas. Musieliśmy stać i marznąć. Wykańczanie uskuteczniał chłód. A przechodzący kapo i blokowi (często Alojz) stawali, śmiali się i ze znaczącym ruchem rąk, imitującym parowanie – ulatnianie się. Mówili: „…und das Leben fliiieeegt…[35] Ha! Ha!”. Gdy się już mgły rozwiewały, błysnęło słońce i robiło się trochę cieplej, a do obiadu zostawało, zdawałoby się, już niewiele czasu, wtedy zgraja kapo rozpoczynała z nami gimnastykę. Można by to było z powodzeniem nazwać ciężkimi ćwiczeniami karnymi. Na tego typu gimnastykę czasu do obiadu było jeszcze za wiele. – Hüpfen![36] – Rollen![37]– Tanzen![38]– Kniebeugen!”[39] Do wykończenia wystarczało „hüpfen”. Niemożliwością było zrobić „żabkę” dookoła wielkiego placu – nie dlatego, że w drewniakach, bo się je brało wtedy w ręce, i nie dlatego, że boso po żwirze zdzierało się się skórę do krwi; lecz dlatego, że żadne mięśnie na taki wyczyn nie wystarczały. Tu znowu ratowała mnie zaprawa w sporcie z lat przeszłych. Tu znowu wykańczano słabych inteligentów z brzuszkiem, dla których niemożliwością była „żabka” nawet na krótkim odcinku. Tu znowu kij spadał na głowy tych, co się co parę kroków przewracali. Nieustanne bicie i niemiłosierne tłamszenie ludzi. I znowu, jak zwierzę, człowiek korzystał z chwili wytchnienia i łapał oddech w momencie, gdy zgraja z kijami obskakiwała

nową ofiarę. Po obiedzie – ciąg dalszy. Do wieczora wyciągano wiele trupów i póltrupów, które następnie szybko kończyły się w szpitalu. Tuż obok, koło nas, na placu „pracowały” dwa walce. Chodziło niby o równanie terenu. Pracowały one jednak na wykańczanie ludzi, którzy je ciągnęli. W jeden, mniejszy, wprzęgnięci byli księża z dodaniem kilku innych więźniów – Polaków, do liczby dwudziestu–dwudziestu pięciu. W drugi, większy, wprzęgniętych było około pięćdziesięciu Żydów. Na dyszlach jednego i drugiego stali Krankenmann i inny jakiś kapo, którzy masą swojego ciała wgniatali dyszel w karki i ramiona więźniów ciągnących walec. Od czasu do czasu kapo lub blokowy z filozoficznym spokojem opuszczał kij na czyjąś głowę, uderzał to lub inne juczne zwierzę-więźnia z taką siłą, że nieraz kładł go trupem od razu lub omdlałego wtrącał pod walec, bijąc resztę więźniów, by się nie zatrzymywała. Z tej fabryczki trupów w ciągu dnia wielu wyciągano za nogi i układano rzędem – do przeliczenia w czasie apelu. Pod wieczór Krankenmann, przechadzając się po placu z rękami splecionymi na plecach, przyglądał się z uśmiechem zadowolenia tym byłym więźniom leżącym już spokojnie. „Gimnastykę” zwaną „kołem śmierci” ćwiczyłem przez dwa dni. Trzeciego dnia rano, stojąc w kole, zastanawiałem się nad tym, jaki procent z pozostałych ćwiczących jest słabszy fizycznie i mniej wysportowany ode mnie i obliczałem, jak długo jeszcze mogę liczyć na własne siły, gdy nagle położenie moje raptownie się zmieniło. Komanda wymaszerowywały do pracy. Część wewnątrz drutów, a część na zewnątrz [do pracy za bramą, za ogrodzeniem]. W pobliżu bramy stał kierownik obozu [Lagerführer] z grupą esesmanów przed pulpitem. Robił przegląd wychodzących komand, sprawdzał liczbę osób zgodną z podaną w rejestrze. Tuż obok stał arbeitsdienst – Otto [Küsel] (Niemiec, który nigdy Polaka nie uderzył). Z tytułu swego urzędu to on przydzielał do pracy więźniów. Był odpowiedzialny za obsadzanie poszczególnych komand pracownikami. Stojąc na łuku koła zbliżonym do bramy, spostrzegłem, że Otto pędzi biegiem wprost na nas. Instynktownie podsunąłem się jeszcze bliżej. Arbeitsdienst wpadł zakłopotany wprost na mnie: – Vielleicht bist du ein Ofensetzer?[40]– Ja wohl! Ich bin ein Ofensetzer[41] – odparłem bez namysłu. – Aber ein guter Meister?[42]– Gewiess, ein guter Meister[43]. – Also schnell…[44] Kazał mi wziąć jeszcze czterech z koła i galopem pędzić za nim do bramy pod blokiem nr 9 (stara numeracja). Dali nam wiadra, kielnie, młotek murarski, wapno i cała nasza piątka stanęła wyrównana przed pulpitem Lagerführera, którym był [Karl] Fritsch. Spojrzałem po twarzach przygodnych moich towarzyszy. Żadnego z nich nie znałem.

– Fünf Ofensetzer[45] – zameldował głośno zadyszany Otto. Dali dwóch żołnierzy „postów”[46] i wymaszerowaliśmy w kierunku miasteczka. Okazało się, że Otto musiał przygotować paru majstrów do przestawienia pieców w mieszkaniu jakiegoś esesmana, zapomniał o tym i w ostatniej chwili, ratując sytuację, gdy przy bramie liczono poprzednie komando, zmontował zespół naszej piątki na placu. Teraz „postowie” prowadzili nas do mieszkania esesmana. W jednym z domków esesman przemówił po niemiecku, lecz ludzkim tonem, co mi się wydawało dziwne. Zapytał, kto jest głównym majstrem, i wyjaśnił właśnie mnie, że likwiduje kuchnię, że przyjedzie jego żona, więc on chce przenieść płytę kuchenną, a tamten piecyk do tego pokoju. Uważa, że jest nas zbyt wielu, ale chodzi o to przede wszystkim, żeby robota była dobrze wykonana, więc możemy tu wszyscy pracować, a w razie, gdyby paru nie miało co robić, to niech sprzątają na strychu. Będzie przychodzić tu codziennie, aby robotę obejrzeć. I poszedł. Sprawdziłem, czy któryś z kolegów zna się na piecach. Gdy okazało się, że nikt, odprawiłem całą czwórkę do noszenia wody, kopania gliny, rozrabiania itp. Dwóch esesmanów pilnowało nas na zewnątrz. Zostałem sam. Co robiłem z piecem? Mniejsza o to. Człowiek w walce o życie może więcej, niż sam przedtem sądził. Rozbierałem ostrożnie, by nie połamać kafli, przyglądałem się bacznie, jak idą lufty, gdzie i jak są sklepione. Później postawiłem piec, następnie kuchenkę w miejscach mi wskazanych. Budowałem wszystko przez dni cztery. Gdy jednak dnia piątego należało pójść i na próbę w piecu zapalić, zawieruszyłem się w obozie tak szczęśliwie, że chociaż słyszałem, jak szukano ofensetzera-majstra, mnie nie znaleziono. Nikt się nie domyślił, aby szukać wśród ogrodników w ogrodzie komendanta… A numerów naszej piątki też nigdzie nie zapisano. To były jeszcze czasy, kiedy nawet kapo w komandach nie zawsze notowali numery. Nigdy też się nie dowiedziałem, czy piece paliły, czy też dymiły… Wracam do momentu, gdy znalazłem się po raz pierwszy w miasteczku w mieszkaniu esesmana. Mam pisać, co prawda, o suchych faktach… Widziałem już w Oświęcimiu straszliwe obrazy – nic mnie nie potrafiło złamać. A tu, gdy mi nie groził żaden kij i żadne kopnięcie, poczułem, że serce nagle podeszło mi do gardła i było mi ciężko jak nigdy dotąd… Podaję tu to, co faktem było bezwzględnie. Jest to jednak fakt z głębi mego wnętrza i może dlatego nie jest tak suchy. Zostałem sam przed „zadaniem z piecami”, lecz nie o piece chodziło… Jak to – więc jest nadal świat i ludzie żyją, jak żyli? Tu domki, ogródki, kwiaty i dzieci. Radosne głosy. Zabawy. Tam piekło – mordowanie, przekreślanie wszystkiego, co ludzkie, co dobre… Tam esesman jest katem, oprawcą, tutaj udaje człowieka. Gdzież jest więc prawda? Tam? Czy tu? W domu zakłada swe gniazdo. Przyjedzie żona, a więc i uczucie jakieś w nim mieszka. Dzwony w kościele – ludzie się modlą, kochają, rodzą, a tuż obok – katują,

mordują… Powstawał we mnie wtedy jakiś bunt. Były to chwile ciężkiego zmagania. Potem przez dni cztery, chodząc do pracy przy piecach widziałem na przemian to piekło, to ziemię. Czułem się, jakbym był raz po raz wpychany to do tego ognia, to do wody. Tak! Hartowano mnie wtedy. Tymczasem pierwsza „piątka” zrobiła już „parę kroków” naprzód, zaprzysiężono kilku nowych członków. Jednym z nich był kpt. Y. Na imię miał Michał [Romanowicz]. Kpt Michał podchodził do sprawy w ten sposób, że pomagał rano przy ustawianiu „piątek” do pracy. Przy kapo wymyślał kolegom i zrzędził, równając szeregi oszczędził niejednemu więźniowi kija, robił sam wiele ruchu i hałasu, mrugając znacząco do współtowarzyszy, gdy kapo stał do nich plecami. Kapo zdecydowali, że nadaje się na „dwudziestkowego” i powierzyli mu cztery piątki, robiąc z niego vorarbeitera. Ten właśnie Michał uratował mnie w dzień krytyczny, gdy musiałem zniknąć z oczu i wpakował mnie do dwudziestki zaprzyjaźnionego unterkapo[47] w jednym z komand wychodzących przez bramę do pracy. Trafiłem do oddziału pracującego w polu, tuż koło willi komendanta lagru. Tymczasem w obozie szukano offensetzera, aż Otto znalazł innego więźnia i piątka wyszła do pieców jak zawsze. Przez cały dzień padał deszcz i dął wiatr. Pracując w polu, z którego robiliśmy w przyśpieszonym tempie ogród dla komendanta, mokliśmy wszyscy – zdawało się – do głębi ciala. Zdawało się nam również, że wiatr przeszywa nas na wylot. Suchej nitki nie było. Wiatr obracał nami długo (nie można było stać do wiatru jedną stroną), mroził nam krew w żyłach i tylko robota – szybka praca łopatą – wydobywała jeszcze z zapasów własnej energii trochę ciepła. A energią trzeba było gospodarować oszczędnie, gdyż pokrycie jej było bardzo wątpliwe… Drelichy kazano nam zrzucić. Pracowaliśmy w koszulach, boso, w grzęznących w glinie drewniakach, bez czapek, z ociekającymi wodą głowami. Gdy przestawało padać, parowaliśmy jak konie po biegu. Rok 1940, zwłaszcza jesień, dał się we znaki więźniom Oświęcimia ciągłymi deszczami, szczególnie w czasie apeli. Apel z deszczem stał się chronicznym zjawiskiem, nawet w dzień, który można było zaliczyć do pogodnych. Mokli na apelu wszyscy – ci, którzy pracowali cały dzień w polu, i ci, którzy pracowali cały dzień pod dachem. Do pracy pod dachem przede wszystkim dostawały się „stare numery”, to znaczy ci, którzy przyjechali dwa–trzy miesiące przed nami. Te trzy miesiące to była ogromna różnica i „w posadach” (bo wszystko pod dachem były poobsadzane) i w przeżyciach. W ogóle więzień, który przyjechał o miesiąc później, nie tym się różnił od kolegów, że siedział tu krócej, lecz tym, że nie zaznawał już takich udręczeń, jakie stosowano jeszcze przed miesiącem. Metody jednak stale się zmieniały i zawsze było ich dosyć u całej plejady dozorców, naganiaczy i innych ciemnych typów, którzy chcieli się w ten ohydny sposób przypodobać władzy. Tak było i w następnych latach. Lecz na razie nikt o latach nie myślał. „Kazik” (na bloku nr 17) powiedział nam kiedyś, że najgorzej to przetrwać pierwszy rok.

Niektórzy śmiali się się serdecznie. Rok? Na Gwiazdkę już będziemy w domu! Niemcy nie wytrzymają. Anglia itp. [Sławek Szpakowski]. Innych ogarniała zgroza. Rok? Któż to wytrzyma rok, kiedy codziennie człowiek bawi się w ciuciubabkę ze śmiercią… może dziś… może jutro… I dzień czasem wydawał się rokiem. I dziwnie dzień wlókł się w nieskończoność. Czasami, gdy sił brakowało do pracy, którą jednak wykonać trzeba było – godzina wydawała się wiekiem, tygodnie natomiast mijały szybko. Dziwne, ale tak było – zdawało się niekiedy, że coś jest albo z czasem, albo ze zmysłami już nie w porządku… A że ze zmysłami nie było tak jak u ludzi… jak u ludzi, hen, tam daleko, to pewne… Umieraliśmy jako tacy, jakimi chodziliśmy niegdyś po ziemi – stawaliśmy się innymi. Nieraz można było słyszeć wykrzyknik kolegi reasumującego swoje życie w słowach: „Jakiż ja byłem głupi!”. …Oto – gdy po ciężkich przejściach zżyliśmy się już trochę ze sobą, a przeżycia zacieśniały węzły przyjaźni mocniej niż tam na ziemi… gdy się miało swoją „paczkę”, w której nawzajem się wspomagano, ryzykując własne życie dla ratowanie kolegi… naraz… na oczach twoich, bracie, zabijano ci przyjaciela, mordując go w najpotworniejszy sposób. Zdawało się jedno! Rzucić się na oprawcę i zginąć razem… Tak też parę razy było, lecz zawsze przynosiło to tylko jeszcze jedną śmierć więcej… Nie, to nie jest wyjście! W ten sposób zginęlibyśmy zbyt szybko… Więc widziało się powolną śmierć przyjaciela i niejako konało z nim razem… przestawało się istnieć razem, z nim… a jednak człowiek odżywał, odradzał się, przeradzał. I jeśli tak się dzieje nie raz, ale powiedzmy dziewięćdziesiąt – to trudno, staje się kimś innym, niż było się na ziemi… A ginęły nas tam tysiące… dziesiątki tysięcy… a potem już – setki tysięcy… Śmieszną więc wydawała się ziemia i ludzie na niej, zajęci błahymi w naszych oczach sprawami. Tak przekuwaliśmy się wewnętrznie. Nie wszyscy tak reagowali. Lager był probierzem, gdzie się sprawdzały charaktery. Jedni staczali się w moralne bagno. Inni rzeźbili w charakterach własnych jak w kryształach. Rżnięto nas ostrymi narzędziami. Ciosy ostrz boleśnie wrzynały się w ciała, w duszach znajdowały pole do przeorania… To przeradzanie się przechodzili wszyscy. Jak pługiem przeorana ziemia odkłada się na prawo w skibę urodzajną – na lewo zostawała do przeorania dopiero w następnym cięciu. Czasami tylko pług wyskakiwał na jakimś kamieniu i zostawał kawał roli nieprzerobiony, jałowy nieużytek… Opadły z nas wszystkie tytuły, dystynkcje, dyplomy – zostały hen, tam daleko, na ziemi… Patrząc jak gdyby z zaświatów na sylwetki ubrane w te ziemskie naleciałości, widziało się całą naszą paczkę w przeszłości: jednego z takim, drugiego z innym tytułem, lecz nie mogło się patrzeć inaczej, jak z uśmiechem pobłażliwym, jak się patrzy na dzieci… Byliśmy już wszyscy z sobą „na ty”. Przez „pan” zwracano się tylko do zugangów, bo oni jeszcze tego nie rozumieli. Wśród

nas był to z reguły zwrot obrażający. Płk R [Tadeusz Reklewski], do którego zwróciłem się przez zapomnienie „Panie pułkowniku”, żachnął się na mnie ze słowami: „Może byś już przestał…”. Jakże inaczej to wygląda na ziemi. Jakiś Munio czy Funio będzie się chwalił wśród kolegów zaszczytem, że z kimś o dwa stopnie starszym mówią sobie „ty”. Tu wszystko znikło bez śladu. Staliśmy się nagą wartością. Tyle człowiek mógł i znaczył, ile był tego wart… W ogrodzie komendanta pracowałem dwa dni. Niwelowaliśmy, wytyczaliśmy gazony, dróżki. Z głęboko wyciętych dróżek wywoziliśmy ziemię. Wypełnialiśmy wgłębienia grubo sypaną, tłuczoną cegłą. Rozbieraliśmy w pobliżu kilka domków. W ogóle wszystkie domy koło lagru, a szczególnie w pasie „kleine Postenkatte” (mały łańcuch wart), czyli w pierścieniu o promieniu paru kilometrów, musiały być rozebrane. Ze specjalnym zacięciem i jakąś wściekłością rzucali się niemieccy dozorcy na te budowle postawione tu przez ludność polską. Bogate wille i skromne schludne domki, na postawienie których jakiś robotnik polski pracował może całe życie, znikały z powierzchni rozbierane rękami więźniów-Polaków, pędzonych drągami, bitych i lżonych różnymi „verfluchtami”[48]. Do takiego znęcania się tak w ogrodzie, jak i przy rozbiórce domków była przez cały czas nieprzerwana okazja. Po zdarciu dachów i rozebraniu ścian takiego domku najtrudniejsza praca była przy rozbieraniu fundamentów, które zniknąć musiały bez śladu. Doły zasypywano i gospodarz, jeśli wróci, będzie musiał długo ustalać miejsce, gdzie kiedyś było jego gniazdo rodzinne. Wykopywaliśmy nawet niektóre drzewa. Z całego obejścia nie zostawało nic. Podczas gdy niszczono jedno z takich domostw, spostrzegłem zawieszony na krzaku obraz Matki Boskiej, który, wydawało mi się, z jakimś spokojem samotnie tu tkwił i pozostał cały wśród tego chaosu i zniszczenia. Nasi nie chcieli go zdjąć. W pojęciu kapo, wystawiony na deszcz, śnieg i mróz właśnie tu najbardziej narażony będzie na poniewierkę. Toteż znacznie później, na ośnieżonym krzaku można było widzieć szronem pokryty obrazek, połyskujący złoceniami, ukazujący przez zapotniałą szybkę tylko twarz i oczy, który dla więźniów pędzonych tędy zimą do pracy wśród dzikich okrzyków i kopniaków, był miłym zjawiskiem, kierującym ich myśli do domów rodzinnych, jednego do żony, innego do matki. Przemoczeni w czasie pracy, przemoczeni na apelach, na noc składaliśmy mokre drelichy pod głowę zamiast poduszek. Rano wkładało się takie ubranie i szło się bosą nogą w spadających drewniakach, bez czapek, znowu na deszcz lub przenikliwy wiatr. Był już listopad. Czasami prószył śnieg. Koledzy się wykańczali. Szli do szpitala i więcej już nie wracali. Dziwne – nie należałem do herkulesów, a nawet kataru nie miałem. Po paru dniach pracy w ogrodzie Michał umieścił mnie w dwudziestce, którą sobie mógł dobrać. Toteż dobierał ją z kolegów, przeważnie już zaprzysiężonych lub takich, na których można było liczyć, że się znajdą u nas w organizacji – ludzi

wartościowych, których należało ratować. Dwudziestka nasza należała do setki, która między kilkunastoma innymi setkami szła na Industriehof II[49]. Tam szaleli kapo: „August Czarny”, „Sigrod”[50], „Bonitz”[51], „August Biały” i inni. Było paru kilkunastoletnich „szczeniaków” – volksdeutschów na usługach niemieckich, którzy specjalnie mieli radość w biciu więźniów po twarzy, biciu kijem, itp. Jeden z nich przeliczył się nieco i po paru dniach znaleziono go wiszącego w jednym z baraków. „Musiał się sam powiesić, nikt mu nie pomagał” – taki był rozkaz wyraźny w lagrze. Michał jako vorarbeiter ze swoją dwudziestką dostał do rozbiórki jeden z domków w polu. Tam zaprowadził nas wszystkich i tam „pracowaliśmy usilnie” przez parę tygodni. Siedzieliśmy wśród złomów fundamentów domu i wypoczywaliśmy po pracy, uderzając od czasu do czasu kilofem, by słychać było tu odgłos jakiejś pracy. Od czasu do czasu paru kolegów wynosiło na noszach gruz, w który zamieniały się ściany i fundamenty burzonego domku. Materiał w postaci gruzu używany był do budowy drogi odległej od nas o kilkaset metrów. Do domku tego, położonego daleko od terenów pracy reszty setek, nikt z władzy nie raczył zaglądać. Kapo mieli tak wiele pracy przy kończeniu „wściekłych psów polskich”, że nie pamiętali o nas lub nie chcieli się fatygować przez błotniste pole. Michał stał na straży i pilnie obserwował. Gdy jakiś esesman lub kapo się zbliżał, natychmiast sunęła para kolegów z noszami, kilofy uderzały raźniej w cement fundamentów i sklepienia piwnic. Przy pracy stałem obok Sławka Szpakowskiego. Rozmowa nasza toczyła się przeważnie na tematy kulinarne. Obaj byliśmy optymistami. Doszliśmy do wniosku, że do potraw gusty mamy prawie identyczne. Sławek więc układał menu, jakim kiedyś przyjmie mnie u siebie, w Warszawie, po powrocie z lagru. Od czasu do czasu, gdy nam chłód dokuczał i deszcz lał za kołnierz, braliśmy się do pracy na serio, odłupując wielkie bryły betonu. W pasiakach, z kilofami i młotkami, przedstawialiśmy obraz, do którego tylko można było dośpiewać zwrotkę: „…w minach kując kruszec młotem”. Sławek obiecywał namalować – po wyjściu z tego piekła – mój portret w pasiaku i z kilofem. Tylko optymizm podtrzymywał nas, bo cała rzeczywistość była bardzo czarna. Głód skęcał nam już kiszki. Ach, gdyby teraz można było mieć tamten chleb, który złożyliśmy na placu do taczek, w dzień przyjazdu do obozu. Wtedy jeszcze nie potrafiliśmy chleba cenić. W pobliżu miejsca naszej pracy, za drutami umieszczonymi na granicy „wielkiego łańcucha wart” pasły się dwie kozy i krowa, które z apetytem zajadały liście kapuściane. Po naszej stronie nie było już liści kapuścianych – wszystkie były zjedzone. Nie przez krowy, lecz przez stwory jeszcze niby do ludzi podobne – przez häftlingów – przez nas. Zjadaliśmy buraki pastewne w surowym stanie. Zazdrościliśmy wtedy krowom; im buraki nie szkodziły. My w ogromnym procencie chorowaliśmy na żołądki. Coraz większe masy więźniów cierpiały w tamtym okresie w obozie na Durchfall, czyli po polsku – biegunkę, dezynterię.

Na żołądek jakoś nie chorowałem. Sprawa prozaiczna – zdrowy żołądek to ważna rzecz w obozie. Kto zachorował, musiał mieć wiele silnej woli, by powstrzymywać się od jedzenia, na krótki chociażby okres, zupełnie. O diecie specjalnej mowy nie było. Mogła być stosowana w szpitalu, jednak tam początkowo trudno się było dostać i rzadko się wracało. Wychodziło się przeważnie z dymem przez komin krematorium. Siła woli, stanowiąca tak wiele, w tym wypadku nie wystarczała. Nawet, gdy więzień się opanował i oddawał obiad, a chleb suszył, na dzień następny lub go spalał na węgiel i zjadał dla powstrzymania biegunki, to i tak był osłabiony ciągłym rozstrojem żołądka, a w pracy komanda, pod okiem kata z kijem, z braku sił do pracy „podpadał” jako „ein fauler Hund”[52] i był kończony biciem. Wracając do lagru na apel południowy i wieczorny, czyli dwa razy dziennie, musieliśmy wszyscy nieść cegły. Przez pierwsze dwa dni nosiliśmy po siedem cegieł każdy, później przez kilka dni – sześć, a na koniec ustaliła się norma pięć cegieł. W obozie, gdy przyjechaliśmy, ogrodzonych było drutem sześć bloków piętrowych i czternaście parterowych. Na placu apelowym budowano osiem bloków nowych, piętrowych, a wszystkie parterowe podnoszono do piętrowych. Materiał (cegły, żelazo, wapno) nosiliśmy do obozu z odległości kilku kilometrów i zanim budowy zostały zakończone, zakończyło też swe życie wiele tysięcy więźniów. Praca w dwudziestce Michała zaoszczędziła wiele sił kolegom. Poczciwy Michał, stojąc na straży naszego bezpieczeństwa – na zewnątrz domku – zaziębił się, dostał zapalenia płuc i dostał się do szpitala. Zmarł w grudniu. Kiedy odszedł od nas do HKB[53] (był jeszcze koniec listopada) wzięto nas do galopu tak, jak wszystkie inne dwudziestki i setki. Zaczęło się znowu mordowanie na całego. Wyładowywaliśmy wagony towarowe, wtaczane na bocznice kolejowe. Żelazo, szkło, cegła, rury, dreny. Przywożono wszelki materiał potrzebny do rozbudowy obozu. Wagony musiały być rozładowane szybko. Więc znowu pod kijem zwijało się, nosiło, potykało, upadało. Przygniatani byliśmy czasami ciężarem dwutonowej belki lub szyny. Ci nawet, co nie upadali, wyczerpywali zapas swych sił, nagromadzony widocznie kiedyś w przeszłości. Dla nich było coraz większą z dnia na dzień niespodzianką, że jeszcze żyją, jeszcze chodzą, wtedy, gdy dawno przekroczyli granice tego, co najsilniejszy człowiek może znieść. Tak, tutaj rodziła się z jednej strony jakaś ogromna pogarda dla tych, których ze względu na ciało musiało się zaliczać do ludzi, lecz rodziło się też uznanie dla dziwnej natury ludzkiej, tak silnej duchem, iż – zdawało się – mającej w sobie coś z nieśmiertelności. Przeczyły temu co prawda dziesiątki trupów. Wlekliśmy we czterech jednego, idąc na apel do lagru. Zimne nogi i ręce, za które trzymaliśmy ciała, kości obciągnięte siną skórą. Z sino-szaro-fioletowych twarzy ze śladami pobicia patrzyły nieraz obojętne już oczy. Niektóre ciała, jeszcze nie ostygłe, z rozwalonymi jakąś łopatą głowami, huśtały się w takt marszu kolumny, która musiała trzymać krok. Jedzenie możliwe dla wegetowania w bezczynności, przy ciężkiej pracy było

daleko niewystarczające, by zachować energię. Tym bardziej jeśli z tej energii trzeba było jeszcze ogrzewać ciało, zziębnięte przy pracy pod gołym niebem. Na Industriehof II, po stracie Michała, kombinowaliśmy tak ze Sławkiem, lawirując dość sprytnie pomiędzy kijami, by zawsze pracować w możliwej partii. Raz przy wyładowywaniu wagonów, to znowu w komandzie Straßenbau[54] u „Augusta Białego”. Gdy do pracy z tym komandem wypadło nam przejść koło magazynu, uderzył nasze powonienia silny zapach wędlin. Głodem wyostrzony ten zmysł był wtedy zadziwiająco czuły. W wyobraźni naszej przesunęły się żywo rzędy wiszących szynek, boczków wędzonych, polędwic. Lecz cóż – to nie dla nas! Zapasy są pewno dla „nadludzi”. Zresztą – żartowaliśmy sobie – powonienie to świadczy, że nie jesteśmy już ludźmi. Do magazynów mieliśmy ze czterdzieści metrów; był to więc raczej węch zwierzęcia, niż człowieka… Jedno nas ratowało zawsze – dobry humor. A jednak warunki te wszystkie razem wzięte zaczęły wykańczać na dobre. Niosąc cegły do lagru, szczególnie wieczorem, szedłem – pozornie tylko – pewnym krokiem. Naprawdę zaś czasami traciłem świadomość i robiłem kilka kroków zupełnie mechanicznie, jakby we śnie, byłem gdzieś daleko od otoczenia… Przed oczami robiło się zielono… Niewiele brakowało do tego, bym się potknął… Gdy myśl moja zaczynała znowu działać i rejestrować mój stan wewnętrzny – budziłem się… Przeszywał mnie nakaz: „Nie! Nie możesz się poddać!”. I szedłem dalej pchany tylko wolą… Powoli mijał stan zapamiętania. Wchodziłem przez bramę do obozu. Teraz rozumiałem napis: „Arbeit macht frei”! O tak, rzeczywiście… praca czyni wolnym… wyzwala z obozu… ze świadomości, jak to opisałem przed chwilą. Wyzwala ducha z ciała, kierując to ciało do krematorium… A jednak należało coś wymyślić… coś zrobić, by jakoś ukrócić ten proces utraty sił. Gdy się spotkałem z Władkami płk. 1 [Władysław Surmacki] i dr. [Władysław Dering], Władek 2 [Dering] pytał zawsze: „No, Tomasz, jak się czujesz?”. Odpowiadałem z wesołą miną, że czuję się doskonale. Początkowo dziwiono się, później się przyzwyczajono i wreszcie uwierzono, że się czuję doskonale. Nie mogłem odpowiadać inaczej. Chcąc prowadzić „pracę” – mimo że koledzy zabrali się do tego szczerze i jeden zdołał umocnić swe stanowisko w szpitalu, gdzie zaczął coś znaczyć, a drugi rozbudowywał „piątkę” w biurze budowlanym – musiałem jeszcze stale sugerować, że i tutaj praca jest zupełnie możliwa i zwalczać psychozę, której już zaczął ulegać nr 3 [Jerzy de Virion]. Co by było, gdybym się choć raz poskarżył, że jest mi źle lub że jestem słaby i że właściwie przyparto mnie pracą tak, iż sam, dla ratowania życia, szukam wyjścia… Jasne, że wtedy nie mógłbym ani sugerować niczego innym, ani czegokolwiek od kogoś wymagać… Więc było mi dobrze – na razie tylko dla innych – a potem, o czym napiszę niżej, powoli doszło do tego, że mimo ciągłych zagrożeń i napiętych nerwów stało mi się naprawdę dobrze, nie tylko w słowach kierowanych do innych. Nastąpiło niejako rozdwojenie. Wtedy, gdy ciało było stale udręczone, duchowo

człowiek czuł się czasami – nie przesadzając – wspaniale. Zadowolenie zaczęło się gnieździć gdzieś w mózgu, tak z powodu przeżyć duchowych, jak i z powodu ciekawej gry, czysto intelektualnej, którą prowadziłem. Należało jednak przede wszystkim własne ciało jakoś uchronić od uśmiercenia. Dostać się jakoś pod dach, żeby uniknąć wykończenia się spowodowanego potwornymi warunkami atmosferycznymi pod gołym niebem. Marzeniem Sławka było dostać się do rzeźbiarni w stolarni. Później miał się starać, by i mnie tam wciągnąć. Były w obozie już dwie stolarnie. Jedna, wielka, na Industriehof I, druga – mała, w samym obozie na bloku nr 9 (stara numeracja). Do tej stolarni zdołał się już dostać mój kolega z pracy jeszcze w Warszawie, kpt. 8 [Ferdynand Trojnicki], imieniem Fred. Pytany, poinformował mnie, że może i mnie by się udało tam dostać, gdybym potrafił przekonać czymś vorarbeitera stolarni. Był nim volksdeutsch Westrych Wilhelm[55] – pochodzący z Pyr pod Warszawą. Siedział tu za handel walutą i czekał na rychłe zwolnienie. Westrych, jakkolwiek volksdeutsch, jednak na dwóch stołkach siedzący. Pracując dla Niemców, czasami ratował Polaków, jeśli czuł, że może to mieć dla niego jakąś korzyść w przyszłości. Chętnie ratował byłe znakomitości, by później, jeśli Niemcy przegrają – dla wybielenia tych lat pracy – powołać się na uratowane przez siebie osoby. Należało więc stać się jakąś byłą znakomitością. Wtedy zdecydowałem się pójść „na całego”. Kolega mój, kpt. 8 [Ferdynand Trojnicki], obiecał nastawić odpowiednio vorarbeitera i wieczorem wyciągnąć go przed blok nr 8 (stara numeracja), gdzie mieszkał. Tu też odbyła się nasza rozmowa. Powiedziałem krótko, że to nic dziwnego, że mnie nie pamięta, bo któż by mógł słyszeć o Tomaszu… Tu wymieniłem moje nazwisko „lagrowe”. „Otóż, panie, jasne, że siedzę tu pod fałszywym nazwiskiem”. Już Parki wzięły nić żywota mego w swe nożyce – pomyślałem za Sienkiewiczem. Ryzykowałem. Wystarczyło, żeby vorarbeiter zameldował lub zwierzył się komuś ze zgrai esesmanów czy kapo, w której się obracał, że jest tu ktoś pod fałszywym nazwiskiem, a byłbym skończony. Jak czarowałem w dalszej rozmowie z Westrychem, tego tu pisać nie będę. Udało mi się. Zwracał się do mnie per „pan”, co w ustach vorarbeitera zwracającego się do szarego więźnia nie miało posmaku obraźliwego, a przeciwnie. Orzekł, że twarz moją musiał gdzieś widzieć… bodaj na jakichś ilustracjach z przyjęć na Zamku Warszawskim i – co najważniejsze – powiedział, iż zawsze ratuje porządnych Polaków, bo właściwie sam się nim czuje, i żebym przyszedł nazajutrz do stolarni (małej), bo on już to z kapo załatwi. Na pewno będę przyjęty i przypuszcza, że będę mu wdzięczny w przyszłości… Rozmowa miała miejsce wieczorem 7 grudnia. Nazajutrz, 8 grudnia, po apelu znalazłem się w stolarni. Dotychczas, gdy pracowałem na polu, chodziłem bez czapki i skarpetek. Tutaj, pod dachem, w cieple, o ironio, dostałem od Westrycha 8 grudnia skarpetki, a w tydzień po tym – czapkę. W stolarni przedstawił mnie kapo jako dobrego stolarza (marnych w ogóle

nie brano), którego trzeba przyjąć jednak na próbę. Kapo przyjrzał mi się i kiwnął głową na znak zgody. Dzień pracy zszedł mi w zupełnie innych warunkach. Było ciepło, sucho, praca czysta. Karą tu było nie bicie, lecz sam fakt usunięcia z takiego miejsca – wyrzucenie ze stolarni znowu w koszmar lagru. Żeby jednak tu pracować, trzeba było coś umieć. Zdolności mi w życiu nie brakowało – lecz trudno – na stolarce nie znałem się wcale. Stanąłem przy warsztacie dobrego stolarza, późniejszego członka naszej organizacji, kaprala 9, na imię miał Czesiek [Czesław Wąsowski]. Na nim się wzorowałem i pod jego kierunkiem układałem rękę do ruchów właściwych prawdziwemu stolarzowi. Kapo był w stolarni i znał się na robocie. Należało więc wszelkie ruchy naśladować fachowo. Na razie nic ważnego nie robiłem. Heblowałem deski lub piłowałem z Cześkiem, który orzekł, że jak na pierwszy raz, to wcale nieźle. Nazajutrz kapo dał mi samodzielną pracę. Tu trzeba już było coś z siebie dać. Na szczęście nie było to nic trudnego, a przy pomocy Cześka udało mi się nieźle. Tego również dnia wkręciliśmy do stolarni Sławka, gdyż akurat kapo poszukiwał rzeźbiarza, a ja i jeden kolega podaliśmy jego. Po paru dniach Czesiek dostał nową robotę od kapo. Przydzielony do jego warsztatu, pomagałem mu w pracy podług jego wskazówek. Był ze mnie zupełnie zadowolony. Lecz niezadowolony ze sposobu rozwiązania zadania stolarskiego przez Cześka był sam kapo i obaj z trzaskiem wylecieliśmy ze stolarni. Czesiek – majster i ja – jego pomocnik. „…i trzebaż to było… taki dobry stolarz, a potknął się na cynkach” – omawiali nasz ciężki przypadek stolarze. Czesiek nie potknął się na „cynkach”, tylko zrozumiał, że kapo ich w obstalowanym przedmiocie wcale nie chce mieć. Tak czy inaczej, wypadek nasz był ciężki. Za uchybienie w pracy wyrzucono nas na obóz do karnej roboty w taczkach, do dyspozycji starszego obozu. Ciężkim porankiem rozpoczął się dla nas dzień w taczkach na lagrze. „Bruno” i Lagerkapo (kapo od porządku w lagrze) nie mieli dla nas względów. Był wielki mróz, lecz Laufschritt nie pozwalał nam odczuwać chłodu. Z siłami jednak było gorzej. Czesiek, pracując już dłuższy czas w stolarni, nabrał więcej kondycji. Mnie wspomogło tylko parę dni odpoczynku w cieple, przez co nabrałem nieco sił. Lecz przecież nie od dziś siedzieliśmy w lagrze. Cześkowi udało się urwać już przed południem, mnie – po południu i zadekowaliśmy się, każdy na innym bloku. Zaczynaliśmy mieć własne chody w lagrze, na co „zugang” bez ryzyka bicia, nie mógłby się puścić. Dzień jakoś minął, lecz co dalej? Czesiek nie wrócił do małej stolarni. Spotkałem go później gdzie indziej. Lecz Westrych zajął się widocznie moją osobą na serio… Zawiadomił mnie przez Freda (kpt. 8 [Fred Trojnicki]), że mam jutro rano po apelu przyjść do stolarni. Tam nazajutrz wytłumaczył kapowi, że ja wykonywałem tylko to, co Czesiek mi kazał, że ze mnie jest niezły stolarz i kapo się zgodził, bym pracował nadal. A żebym nie podpadł jeszcze raz, Westrych wymyślił pracę stolarską poza stolarnią. Tu kapo

patrzył stolarzom na ręce i na ich ruchy, więc Westrych zaprowadził mnie na blok nr 5 (stara numeracja) i powierzył blokowemu Baltazińskiemu[56], mówiąc, że ja mogę mu zrobić dla bloku wycieraczki do nóg, skrzynię na węgiel, naprawić ramę okienną i tym podobne drobne prace, przy których nie potrzeba było być nadzwyczajnym stolarzem. Poza tym zapowiedział Baltazińskiemu (dowiedziałem się później od Jurka 10), żeby uważał na mnie i podkarmiał, bo to się może w przyszłości przydać, gdyż jestem nie byle kto. Na bloku nr 5 pracowałem w sali nr 2, której gospodarzem był Stasiek Polkowski z Warszawy (fryzjer). Robiłem na tym bloku wymienione już przedtem przedmioty. Reperowałem lub robiłem z przynoszonych części starych szafek ze stolarni – nowe szafki dla sztubowych. Podkarmiano mnie na salach. Baltaziński przysyłał mi miskę zupy „repety” – zacząłem powracać do sił. Tak pracowałem przez grudzień i początek stycznia 1941 roku, aż do zajścia z Leo, które opiszę niżej. Kończył się rok 1940. Zanim jednak przejdę do roku 1941 w Oświęcimiu, chciałbym dodać kilka obrazków lagrowych, które do czterdziestego roku jeszcze należą. Bestialstwo oprawców niemieckich, które zwyrodnialczo podkreślało instynkty wyrostków, zbrodniarzy, niegdyś – kilkuletnich więźniów „kacetów” niemieckich, dziś – stanowiących naszą władzę w Oświęcimiu, przejawiało się w najrozmaitszych odmianach. W SK oprawcy zabawiali się rozbijając jądra – przeważnie Żydom – drewnianym młotkiem na pieńku. Na Industriehof II esesman „Perełką”[57] przezwany ćwiczył swego psa, wilka, w rzucaniu się na ludzi, używając do tego materiału ludzkiego, który nic tu nikogo nie obchodził. Wilk rzucał się na przebiegających podczas pracy więźniów, powalał osłabione ofiary, wgryzał się w ciała, rwał zębami, szarpał narządy płciowe, dusił za gardło. Pierwszy więzień, który zwiał z Oświęcimia przez pojedynczy wówczas płot z drutów, nienaładowanych jeszcze prądem elektrycznym, nazywał się – jakby na złość władcom lagru – właśnie Tadeusz Wiejowski[58]. Władze się wściekły. Po ustaleniu na apelu braku jednego więźnia, za karę cały obóz przez piętnaście godzin[59] trzymano na placu w postawie zasadniczej. Ma się rozumieć, nikt nie dał rady stać na baczność. Pod koniec stójki stan ludzi bez jedzenia, bez możliwości wyjścia do ubikacji był opłakany. Szeregi przebiegali esesmani i kapo, bijąc kijami tych, co nie mogli stać. Niektórzy mdleli wprost ze zmęczenia. Na interwencję niemieckiego lekarza komendant lagru odpowiedział: „Niech zdychają. Jak połowa będzie zdychać – wtedy zwolnię!”. Lekarz ten zaczął przechodzić szeregi i namawiał, żeby się kładli. Gdy ogromna masa ludzi leżała na ziemi, a kapo nawet do bicia nie mieli ochoty, ogłoszono koniec „stójki”. W następnych miesiącach pracowano nad ogrodzeniem. Postawiono drugi jeszcze płot z drutów wokół pierwszego, w odległości kilku metrów. Z dwóch stron za płotami z drutów zbudowano wysokie płoty z cementu, zabezpieczające obóz przed wglądem weń z zewnątrz. Znacznie później naładowano druciane płoty prądem

wysokiego napięcia. Dookoła obozu pomiędzy płotem cementowym a płotem z drutów stały drewniane wieżyczki, panujące nad całym obozem położeniem i bronią maszynową, przy której esesmani pełnili baczną straż. Próbowano więc uciekać nie z obozu, a z pracy, do której wychodzono poza druty. Stopniowo represje za ucieczki złagodniały o tyle, że staliśmy na apelach tak długo, by później, jeśli to był apel wieczorny, zjeść jednak zimną strawę przed samym gongiem do snu. Reguły jednak w tym względzie nie było i czasami przepadały nam kolacja lub obiad. Nie złagodniały tylko kary za próby ucieczek. Więzień taki zawsze przypłacał to życiem, zabijany od razu po złapaniu, wsadzony do bunkra bądź też wieszany publicznie. Złapanego na nieudanej ucieczce ubierano jak na pośmiewisko w czapkę o oślich uszach i przyczepiano mu inne fatałaszki. Zawieszano mu na szyi tablicę z napisem „to jest osioł… czynił wysiłek ucieczki…”, itp. Przywiązywano mu też bęben w pasie i tak po komediancku ubrany niedoszły uciekinier, bijąc w bębenek, odbywał swój ostatni marsz na ziemi, wśród kolegów stojących w szeregach na apelu – ku uciesze naigrawających się „piesków” lagru. Bloki, wyrównane na apelu, przyjmowały tę makabryczną komedię głuchym milczeniem. Zanim jednak znaleziono takiego delikwenta, bloki stawały na „stójce”. Kilka setek więźniów pod przewodnictwem zgrai kapo i zgrai psów szło na poszukiwanie zbiega, który krył się przeważnie gdzieś w rejonie pomiędzy małym a wielkim łańcuchem wart, jeśli wielkiego łańcucha wart nie zdołał przekroczyć. Posterunki stojące na wieżyczkach wielkiego łańcucha wart zdejmowane były dopiero wtedy, gdy stan więźniów na apelu wieczornym zgadzał się ze stanem więźniów w obozie na dzień bieżący. Kiedyś na wieczornym apelu w dzień wyjątkowo zimny i dżdżysty, kiedy padał deszcz na przemian ze śniegiem, rozległa się przeraźliwa syrena – złowieszcza zapowiedź „stójki”. Stwierdzono brak dwóch więźniów. Zarządzono karną „stójkę” do czasu odnalezienia zbiegów, którzy musieli ukryć się gdzieś na Industriehof II. Kapo, psy i parę setek więźniów wysłano wtedy na poszukiwania, które trwały długo. Śnieg, deszcz, zmęczenie pracą, niedostateczne ubranie więźniów, wykańczały nas w tym dniu dotkliwie na stójce. Wreszcie gongiem ogłoszono znalezienie zbiegów. Do obozu wróciły już tylko bezwładne ciała tych nieszczęśliwców. Któryś z drabów, wściekły na przedłużenie dnia pracy, przebił od tyłu jednego z nich wąską, spiczastą deską na wylot przez nerki i żołądek, i tak omdlałego, z siną, wykrzywioną twarzą, przyniósł go z kompanami do lagru. Tak, tym zbiegom ucieczka nie opłacała się i była aktem wielkiego egoizmu, gdyż stójka tysięcy kolegów na zimnie przyniosła w skutkach ponad setkę trupów. Zginęli wprost z zimna, utracili swe siły do życia. Innych zabrano do szpitala, gdzie przez noc zmarli. Czasami, choć nikt nie uciekł z obozu, a była wstrętna pogoda, trzymano nas na apelu długo – kilka godzin, nie mogąc się niby doliczyć stanu. Władze szły gdzieś

pod dach, rzekomo robić zwykły rachunek – nas wykańczał chłód, deszcz czy też śnieg i ten przymus stania w miejscu bez ruchu. Trzeba się było bronić całym organizmem, naprężać mięśnie i zwalniać, a przez to wytworzyć trochę ciepła do ratowania życia. Na apelach raport od blokowego przyjmował esesman – Blockführer[60]. Po odebraniu raportów z paru bloków, esesman szedł przed pulpit Rapportführera[61]. Był nim SS-Obersturmführer Gerhard Palitzsch[62], którego sami esesmani bali się jak ognia. Za byle co karał ich bunkrem, na skutek jego meldunku esesman szedł na front. Toteż był on postrachem wszystkich. Gdy Palitzsch się zjawiał, zalegała cisza. Na stanowiska blokowych zaczęli windować się ludzie, których niegdyś miałem za Polaków, lecz którzy tutaj w wielkim procesie zaparli się polskości – byli to Ślązacy. Mając poprzednio o nich jak najlepsze zdanie, tu się oczom wierzyć nie chciało. Kończyli Polaków, za swoich ich nie uważając; sami się mieli za szczep jakiś niemiecki. Kiedyś zwróciłem uwagę jednemu vorarbeiterowi ze Śląska: – Po co go bijesz? Przecież to jest Polak. A on mi na to odpowiedział: – Ale ja Polakiem nie jest. Jam jest Ślązak. Rodzice moi Polakiem mnie chcieli zrobić, ale Ślązak to Niemcy. Polak to w Warszawie mieszkać musi, a nie na Śląsku. I bił tamtego kijem w dalszym ciągu. Było dwóch blokowych Ślązaków: Skrzypek[63] i Bednarek[64], którzy byli bodaj gorsi od najgorszego Niemca. Kończyli kijem tak wielką ilość więźniów, że i „Krwawy Alojz”, który zresztą trochę już wziął na wstrzymanie, nie mógł tym drabom dorównać. Codziennie, stojąc na wieczornym apelu, można było widzieć na lewym skrzydle bloków, u tych oprawców, stojące taczki ze zwłokami więźniów. Robotą swoją chwalili się esesmanom, u których składali raport ze stanu. Uogólnić jednak tego nie można, bo jak wszędzie, tak i tutaj w tej regule były wyjątki. Rzadko był tu Ślązak, który był dobrym Polakiem, lecz gdy już się taki zdarzył, mogłeś mu swoje życie spokojnie zawierzyć. Wierny to był przyjaciel. Jak blokowy Alfred Włodarczyk i Smyczek[65]; byli też Ślązacy i w naszych „piątkach”, o czym napiszę później. „Krwawy Alojz”, o którym wspomniałem, przestał już być blokowym. Blok nr 17a (stara numeracja) zamieniono na skład worków z ubraniami więźniów. Transporty więźniów wciąż napływały, zwiększając numer bieżący – ewidencyjny; stan lagru natomiast nie zwiększał się wcale. Był odpływ przez komin krematorium. „Efekty” jednak – worki z naszym ziemskim dobytkiem – były skrupulatnie przechowywane. Zajęły już całe wolne miejsce na bloku nr 18. Rozszerzono więc „lokum” zajęte pod magazyn Effektenkammer[66] o piętro na bloku nr 17 (blok nr 17a); wszystkich więźniów przeniesiono na różne bloki. Od 26 października mieszkałem na bloku nr 3a (na piętrze), gdzie blokowym był Koprowiak[67]. Ktoś o nim – o jego przeszłości w jakimś więzieniu – mówił mi bardzo dobrze. Tu zaś widziałem, że czasem bił – może nawalały mu już nerwy.

Przeważnie jednak bił wtedy, gdy patrzał jakiś Niemiec. Może chciał zadekować życie, może stanowisko. Na stanowisku blokowego dla więźniów-Polaków był jednym z lepszych blokowych. Na bloku nr 3a mieszkałem na pierwszej sali, której sztubowym był Drozd[68]. Typ życzliwy, podchodził do kolegów z sali serdecznie, bez bicia. Blokowy pozostawiał pod tym względem wolną rękę. Pewnego razu, z piętra tego bloku widziałem przez okno scenę, która mi utkwiła na długo w pamięci. W dzień pracy zostałem w obozie. Poszedłem do ambulansu, wezwany stamtąd kartką. Po powrocie zostałem na bloku. Padał deszczyk, dzień był ponury. Na placu pracowała SK, wożąc żwir wyrzucany łopatami z dołu. Prócz tego, marznąc, stało jakieś komando ćwiczące gimnastykę. Koło dołu trzech esesmanów, nie mogąc odejść od komand w obawie przed Palitzschem lub komendantem, który kręcił się tego dnia po obozie, wymyśliło sobie rozrywkę. Zakładali się o coś ze sobą, każdy położył banknot na cegle. Następnie zakopywali jednego więźnia głową w piach, starannie zasypując dół. Patrząc na zegarki – liczyli, ile minut ruszać będzie nogami. Nowoczesny totalizator – pomyślałem sobie. Który był najbliżej prawdy w określeniu, jak długo człowiek zasypany rusza się jeszcze zanim skona, ten zgarniał pieniądze. Tak dobiegał końca rok 1940. Zanim jeszcze dostałem się do stolarni i doznałem korzyści z niej płynących, a więc i dodatkowego jedzenia na bloku nr 5, głód skręcający wnętrzności wzmógł się tak bardzo, że zacząłem pożerać oczami chleb otrzymywany wieczorem przez tych, co na dobrych już będąc „posadach”, mogli zaoszczędzić część chleba na ranek. Staczałem z sobą najcięższą walkę zdaje się w życiu. Cały problem był w tym, jak to zrobić, by i teraz zjeść, i na ranek coś zostawić… Ale nie będę pisał o głodzie ludziom sytym… lub tym, co otrzymując paczki z domu, czy z Czerwonego Krzyża, żyjąc bez przymusu pracy, narzekali później, że bardzo byli głodni. Ach! Nasilenie głodu przechodzi całą skalę stopniowania. Czasami zdawało się, że zdolny byłby człowiek wykroić kawał ciała z leżącego pod szpitalem trupa. Wtedy właśnie, przed samym Bożym Narodzeniem, rozpoczęto wydawanie nam rano kaszy jęczmiennej zamiast „herbaty”, co było wielkim dobrodziejstwem i nie wiem, komu to zawdzięczaliśmy. (Tak było do wiosny). Na święta postawiono nam w obozie parę choinek pięknie iluminowanych. Kapo wieczorem na stołkach pod choinką położyli dwóch więźniów i wtłukli im w część ciała, zwaną na wolności miękką, po dwadzieścia pięć kijów. Miał to być żart w duchu niemieckim. Kary w Oświęcimiu stopniowano. Najlżejszą karą było bicie na stołku. Odbywało się to publicznie, wobec wszystkich bloków stojących na apelu. Przygotowany był „mebel egzekucyjny” – stołek z uchwytem na nogi i ręce po obu stronach. Stawało dwóch drabów esesmanów (często bił sam Seidler, czasami Lagerältester Bruno) i biło więźnia w obnażoną część ciała, by nie niszczyć ubrania. Bito bykowcami lub po prostu ciężką laską. Po

kilkunastu uderzeniach przerzynało się ciało. Tryskała krew i dalsze razy uderzały już tak, jak w siekany kotlet. Byłem świadkiem tego nie raz. Czasami otrzymywano pięćdziesiąt kijów, czasami – siedemdziesiąt pięć. Pewnego razu, przy wymiarze kary stu kijów, około dziewięćdziesiątego uderzenia więzień – jakiś mizerak – zakończył życie. Jeśli delikwent żył, musiał wstać, zrobić kilka przysiadów dla wyregulowania obiegu krwi i stojąc na baczność, podziękować za słuszny wymiar. Drugą karą był bunkier[69] w dwóch rodzajach. Bunkier zwykły – były to cele w piwnicach bloku nr 13 (stara numeracja), gdzie siedzieli przeważnie kapo lub esesmani przed przesłuchaniem do dyspozycji wydziału politycznego lub za karę. Cele bunkrów zwykłych zajmowały trzy części piwnicy trzynastego bloku, w pozostałej, czwartej części, mieściła się cela podobna do tamtych, lecz pozbawiona światła – „ciemnią” zwana. W jednym końcu bloku korytarz piwnicy zawracał pod kątem prostym w prawo i zaraz się kończył. W tej odnodze korytarza mieściły się małe bunkry zupełnie innego rodzaju. Były to trzy „cele do stania” (Stehbunker). Za czworokątnym otworem w ścianie, przez który mógł wejść tylko zgarbiony, mieściła się niby-szafa o wymiarach osiemdziesiąt na osiemdziesiąt centymetrów, wysokości dwa metry, tak że stać tam można było swobodnie. Do takiej „szafy” jednak wciskano, pomagając kijem, czterech więźniów skazanych na Stehbunker i zamykając ich sztabami, pozostawiano do rana (od godziny dziewiętnastej do szóstej rano). Zdawałoby się to niemożliwe, lecz żyją dziś jeszcze świadkowie, którzy odbywali tę karę w towarzystwie kolegów, wciśnięci w liczbie ośmiu ludzi! Rano ich wypuszczano i brano do pracy, a na noc znowu wciskano, jak śledzie, zamykając sztabami żelaznymi. Wymiar kary zazwyczaj sięgał pięciu nocy, lecz bywał również i znacznie większy. Kto nie miał w pracy jakichś stosunków z władzą, ten po jednej lub paru takich nocach, w robocie, z braku sił, zazwyczaj kończył życie. Kto mógł za wiedzą kapo odpocząć w dzień w komandzie, ten jakoś tę karę szczęśliwie przetrzymywał. Trzecią karą był zwyczajny „słupek” zapożyczony z austriackich metod karnych. Z tym, że wiszących, uwiązanych za ręce z tyłu, od czasu do czasu bujał dla zabawy dozorujący esesman. Wtedy stawy trzeszczały, w ciało wrzynały się sznury. Dobrze było, gdy nie zjawiał się tu „Perełka” ze swym wilkiem. W ten sposób prowadzono czasami dochodzenia, pojąc wiszącego sokiem z sałatki-marynaty, krótko mówiąc – octem, by nie zemdlał przedwcześnie. Czwartą, najcięższą karą, było rozstrzelanie. Śmierć zadana szybko, o ileż bardziej humanitarna i jak bardzo, przez długo męczonych, pożądana. Rozstrzelanie to nie jest określenie właściwe; właściwym byłoby: zastrzelenie lub nawet – zabicie. Odbywało się to również na bloku nr 13 (stara numeracja). Był tam dziedziniec ograniczony blokami (pomiędzy 12 i 13). Od wschodu zamknięty murem, ścianą łączącą bloki, a nazywaną „ścianą płaczu”. Od zachodu też stał mur, w którym była brama, przeważnie zamknięta, zasłaniająca widok. Otwierała swe podwoje przed ofiarą żywą lub dla wyrzucenia okrwawionych trupów. Przechodząc

tamtędy, czuło się taki zapach jak w rzeźni. Rynsztoczkiem płynęła czerwona struga. Bielono rynsztoczek, lecz prawie codziennie wśród białych brzegów czerwona rzeczka wiła się na nowo… Ach! Gdyby nie była to krew… nie krew ludzka… nie krew polska… i to ta najlepsza… wtedy, kto wie, czy nie można by było w samym zestawieniu barw się lubować… Tyle na zewnątrz. Wewnątrz natomiast działy się rzeczy bardzo ciężkie i straszne. Tam kat Palitzsch – przystojny chłopak, który w lagrze nikogo nie bił, bo to nie było w jego stylu – wewnątrz zamkniętego dziedzińca był głównym autorem scen makabrycznych. Skazani w rzędzie stawali nago przy ścianie, a on kolejno przykładał małokalibrowy karabinek pod czaszkę z tyłu głowy i kończył im życie. Czasami do tego celu używał zwyczajnego bolca do zabijania bydła[70]. Sprężynowy bolec wrzynał się w mózg, pod czaszkę i kończył życie. Czasami wprowadzano grupkę cywili, których dręczono w podziemiach zeznaniami, Palitzschowi dając ich do zabawy. Dziewczętom kazał się Palitzsch rozbierać i biegać w koło po zamkniętym dziedzińcu. Stojąc w środku, wybierał długo, po czym mierzył, strzelał, zabijał – kolejno wszystkie. Żadna nie wiedziała, która zginie zaraz, a która jeszcze pożyje chwilę, czy też może znowu wezmą na badania… On zaprawiał się w celnym mierzeniu i strzelaniu. Sceny te widziane były z bloku nr 12 przez kilku sztubowych stojących na straży, by w tym momencie żaden z więźniów nie podchodził do okien. Okna zabezpieczano „koszami”, lecz nie dość szczelnie – więc widziano dokładnie. Innym razem, widziano z dwunastego bloku, przywiezioną jakąś rodzinę. Stała na dziedzińcu przed „ścianą płaczu”. Palitzsch strzelił najpierw w ojca – zabił go na oczach żony i dwojga dzieci. Po chwili zabił małą dziewczynkę, trzymającą się kurczowo ręki bladej matki. Później wyrwał matce malutkie dziecko, które nieszczęśliwa kobieta tuliła mocno do piersi. Chwycił za nogi i rozbił główkę o ścianę. Wreszcie zabił matkę wpółprzytomną z bólu. Jest to scena powtarzana mi przez kilku kolegówświadków, tak dokładnie i tak jednobrzmiąco, że nie mogę mieć żadnej wątpliwości, że tak właśnie było. Na Boże Narodzenie 1940 roku więźniowie po raz pierwszy otrzymali paczki od rodzin. O nie! Nie żywnościowe! Żywnościowych nie wolno było wysyłać do nas, żeby nam nie było za dobrze. Niektórzy otrzymali więc pierwszą paczkę w Oświęcimiu – paczkę odzieżową, zawierającą rzeczy z góry określone: sweter, szalik, rękawice, nauszniki, skarpetki. Więcej przysyłać nie można było. Jeśli w paczce była bielizna – szła do worka w Effektenkammer pod numer więźnia i tam leżała. Tak było wtedy. Później zdołaliśmy wleźć wszędzie przez zorganizowanych kolegów. Paczka na Boże Narodzenie była jedną jedyną w roku, i choć nie zawierała jedzenia, była jednak potrzebna ze względu na ciepłe rzeczy i miła, bo z domu. W święta Westrych z kapo stolarni wykombinowali dla stolarzy dodatkowe kotły z doskonałym gulaszem z kuchni esesmańskiej i w stolarni odbyła się libacja, częstowano kolejno zjawiających się tam stolarzy. Kotły takie przychodziły kilka

razy, przywożone pod wielkim sekretem przez esesmanów, którzy otrzymywali pozbierane przez Westrycha od nas pieniądze. Rok 1941 zaczął się dla mnie dalszą pracą stolarską na bloku nr 5, gdzie stale wymyślałem jakąś robotę. Blokowy się nie wtrącał. Spotkałem tu kolegę [Bolesława] Gierycha, syna moich znajomych, z których mieszkania korzystałem w Orle w latach 1916–1917, do celów konspiracyjnych. Na blok nr 5 codziennie prawie przychodził starszy obozu Leo [Wietschorek] (nr 30). Na wejście na salę, tak esesmana jak również i starszego obozu obowiązywało krzyknięcie: „Achtung!”[71] i złożenie raportu. Robiłem to bez zarzutu, dodając na końcu meldunku: „…ein Tischler bei der Arbeit”[72]. Leonowi [Leon Wieczorek] to odpowiadało. Nie interesował się wcale, co tu robię tak długo i jak paw wychodził z sali. Blok nr 5 był blokiem młodocianych, mieszkali tu chłopcy piętnasto-, osiemnastoletni, których III Rzesza miała nadzieję jeszcze przekabacić. Mieli tu pewien rodzaj kursów. Leo przychodził tu co dzień, lubił młodzież, lecz lubił chłopców… zanadto… Był zboczeńcem. Wybierał tu ofiary swego zwyrodnienia. Karmił, odżywiał, zmuszał do uległości dobrobytem albo strasząc SK, a gdy miał chłopca dosyć, jak też żeby nie mieć niewygodnego świadka zakazanego postępowania, wieszał swą ofiarę, przeważnie nocą w ustępie. Około 15 stycznia stałem przy oknie, gdy na salę wszedł Leo. Nie zauważyłem go i nie krzyknąłem: „Achtung!”, gdyż uwagę moją pochłonął widok zugangu przez szybę. Jednocześnie zauważyłem pułkownika 11 [Tadeusz Reklewski] za oknem. Leo był wyraźnie niezadowolony. Podszedł do mnie i powiedział: „Za długo już tu siedzisz na bloku. Żebyś mi jutro tu nie przychodził”. Powiedziałem o tym Westrychowi, a on kazał mi jednak pójść. Więc dnia następnego poszedłem znowu na bok nr 5. Wkrótce za mną przyszedł Leo i wpadł we wściekłość. „Deine Nummer?![73] – krzyknął i dziwne tylko, że mnie nie uderzył. – Rrraus mit dem alles![74]”. Wskazał na narzędzia. Wynosiłem się dość szybko, a on notował mój numer, wołając w ślad za mną, że będę ze stolarni jeszcze dziś wyrzucony. W stolarni opowiedziałem o zajściu Westrychowi. Zaraz za mną wpadł Leo. Szczęśliwym trafem kapo nie było. Zastępował go Westrych, który pozwolił Leo wykrzyczeć się do woli, po czym wyjaśnił, że stolarz ten wczoraj meldował mu o wszystkim, co zaszło, lecz on kazał mu dziś pójść na blok nr 5 pozabierać stamtąd wszystkie narzędzia. I Leo się uspokoił. Zostałem jednak nadal stolarzem, pracując na wszelki wypadek w drugim pokoju, zajmowanym przez stolarnię na tymże bloku nr 9. Po paru dniach Westrych kazał mi zabrać narzędzia i iść za nim na obóz. Zaprowadził mnie na blok nr 15 (stara numeracja). Był to szpital więźniarski. Blokowy szpitala, choć trochę zwariowany Niemiec, chciał jednak mieć porządek. Westrych mu poradził już poprzedniego dnia, żeby obramować sienniki listwami. Łóżek tu nie było. Chorzy leżeli pokotem na podłodze, w straszliwych warunkach. Sienniki rzucone na podłogę (chorzy leżeli

głowami do ściany), nie zawsze wyrównane, pogarszały jeszcze obraz. Zdecydowano więc dać listwy przy końcach sienników ułożonych pod ścianami w dwa rzędy. Listwy te, biegnąc wzdłuż sali, tworzyłyby na środku podłogi obramowane równo przejście. Blokowy mi się przyjrzał i zapytał, czy potrafię tę robotę dobrze wykonać. Za złą robotę czekał mnie kij na stołku, za dobrą – codziennie repeta. Zacząłem więc tu pracę i salę po sali zaopatrywałem w obramowania, a listwy przymocowywałem do podłogi za pomocą winkli. Dano mi do pomocy jakiegoś inżyniera z Warszawy przysłanego przez Westrycha. Jedliśmy repetę codziennie obaj. Jedzenia było na bloku pod dostatkiem. Fasowano na wszystkich, a niektórzy chorzy już nic do ust wziąć nie chcieli. Inżynier z Warszawy zaraził się tu grypą. Przyjęty do szpitala na tym samym bloku, w warunkach, jakie były wtedy w HKB, w strasznych wszach, wkrótce zakończył życie. Robotę z listwami kończyłem już sam. Niebawem przyszła i na mnie kolej. Zaraziłem się jakąś grypą czy przemarzłem na apelu. Zima była dość ostra. Mieliśmy już co prawda wydane jeszcze przed Bożym Narodzeniem płaszcze, lecz z ersatzu, bez podszewki – bardzo słabo chroniły od mrozu. Walczyłem z chorobą przez kilka dni. Miałem gorączkę, która dochodziła wieczorami do trzydziestu dziewięciu stopni, tak że zostałbym przyjęty do szpitala nawet bez żadnej protekcji. Jednakże pójść do szpitala nie chciałem. Były tego dwa powody – straszliwe wszy w szpitalu i koniec z pracą w stolarni. Broniłem się więc, jak mogłem, lecz choroba uczepiła się mnie mocno i nie chciała ustąpić. Najgorsze było stanie na apelach z rozpaloną głową, gdy przeszywany byłem wiatrem. Nie wiem, jak by się te zapasy skończyły. Zdecydowała o tym rzecz zupełnie inna. Na bloku, na pierwszej sali mieliśmy nadal możliwe stosunki. Po sztubowym Droździe, przyszedł Antek Potocki[75]. Niektórzy z nas pełnili różne funkcje sprzątających. Do mnie należały: okna, drzwi i lampy. Wszystko by było na bloku możliwe, gdyby nie to, że byliśmy już nieco zawszeni. Co wieczór polowano zawzięcie na wszy. Ja zabijałem ich codziennie około setki – myśląc, że przez noc nie nalezie więcej, lecz nazajutrz znowu była nowa setka. Wieczorem trudno było upolować więcej, bo gaszono światło o nakazanej porze. We dnie, w ciągu pracy, też zająć się tym nie można było. W nocy wszy przełaziły z koca do koszuli. Gdyby nawet z koca wyzbierać, to także by nie pomogło; koce we dnie układano wszystkie razem – codziennie więc dostawaliśmy inny koc. Przy ciepłym piecu te stworzenia chętnie przewędrowywały do czystego koca. Wreszcie zarządzono odwszawianie. Nastąpiło to jednak dla mnie bardzo nie w porę. Miałem większą gorączkę. Wieczorem kazano nam się rozebrać. Ubrania nanizane na drut oddaliśmy do parowania. Potem nago szliśmy pod prysznic na blok nr 18 (stara numeracja) i nago na blok nr 17 (stara numeracja). Tam znów całą noc siedzieliśmy nago w kilkuset na sali i było straszliwie duszno. Rano rozdano nam ubrania i pognano na wiatr i mróz przez plac do bloku nr 3a. Płaszcz oddałem choremu wtedy również Antkowi Potockiemu. Ta noc mnie wykończyła.

Prawie nieprzytomny poszedłem do szpitala. Po spryskaniu znowu wodą w łaźni, położono mnie na blok nr 15 (stara numeracja), na salę nr 7 (tam, gdzie przybijałem listwy do podłogi), w straszliwe wszy. Tych parę nocy w ciągłej walce z wszami było, zdaje mi się, najcięższe w lagrze. Nie mogłem się jednak poddać – wszom dać się zjadać? Lecz jak tu się bronić? Gdy się spojrzało na koc pod światło, cała powierzchnia była ruchliwa. Wszy bywały rozmaite – małe, większe, pękate, podłużne, białe i szare lub czerwone od krwi, w prążki i w paski, pełzały wolno i po grzbietach innych. Ogarniał mnie wstręt i silne postanowienie nie dać się tej obrzydliwej masie. Zawiązałem mocno kalesony koło kostek i w pasie, koszulę zapiąłem pod szyją i przy rękawach. O zabijaniu pojedynczo mowy być nie mogło. Gniotłem insekty całą garścią, robiąc szybkie ruchy, zbierając rękami z szyi i z nóg przy stopach. Organizm osłabiony gorączką i ruchami bez przerwy, gwałtownie domagał się snu. Głowa opadała, lecz znowu się dźwigałem. Nie mogłem sobie pozwolić na sen w żadnym razie. Zasnąć – to przestać walczyć – to dać się pożerać. Po godzinie miałem już ciemne plamy na dłoniach od duszenia plugastwa – od posoki ich ciał. Wybicie wszystkich było beznadziejne. Leżeliśmy ciasno, ciała obwinięte kocami, oparte plecami lub bokami o siebie. Nie wszyscy się bronili. Niektórzy byli przecież nieprzytomni, inni już rzęzili, nie mogli już walczyć… Obok mnie leżał nieprzytomny starszy więzień (jakiś góral). Twarzy jego nigdy nie zdołam zapomnieć, była tuż obok mojej głowy – pokryta nieruchomą skorupą wżartych w skórę wszy różnego kalibru. Z lewej strony leżał więzień, który skonał (Narkun); naciągnięto na jego głowę koc, czekano, aż przyjdą z noszami. Wszy na jego kocu zaczęły się żywiej ruszać i sunąć w moim kierunku. Aby wytłuc wszy we własnym kocu, trzeba by było chyba na równej podłodze uderzać w koc obuchem-kamieniem raz przy razie. Lecz zabezpieczyć się było prawie tak niemożliwe, jak zatrzymać strumyk w biegu – ani ten ruch przerwać, ani zniszczyć. Przyznam się tutaj, że wtedy po raz pierwszy wydało mi się, że mam zbyt małe siły, by toczyć walkę, by chcieć w ogóle walczyć. Stan mojej psychiki był niebezpieczny. Zwątpić w sens walki, znaczy – załamać się. Gdy to spostrzegłem – odżywałem. Dusiłem dalej wszy na szyi i nogach. Na miejsce trupa położono nowego chorego, osiemnastoletniego chłopca. Nazywał się Edek Salwa[76]. On, gdy zasypiałem, wyręczał mnie, zgarniając wszy czasami nożem, a czasem łyżką, szczególnie te dążące z prawej. Sam walczył też i u siebie, na własnym kocu – był więc sąsiadem, który z lewej strony mnie zabezpieczał, dając mi przez to więcej spokoju. Poza tym kupował mi chleb od chorych, którzy jeść już nie mogli. Ja wszystko zjadałem. Dziwną mam naturę – sam nieraz to stwierdzałem. W gorączce inni nie jedzą, ja właśnie jem za kilku. W ogóle, ten, kto to czytając, wzrusza ramionami, proszony jest, by mnie poznał bliżej – wtedy się zorientuje, że u mnie całe życie jest na opak. Na tej sali było paru zacnych ludzi, co tu chorym ostatnie dni życia ułatwiali. Był

Janek Hrebenda i Tadeusz Burski, obaj zacni, dobrzy, pracowali przy chorych. Wiele zrobić nie mogli, lecz co było w ich mocy – czynili. Warunków jednak, to jasne, zmienić nie mogli. Latem na przykład okien nie pozwalano otwierać, żeby się chorzy nie zaziębili – dusili się wtedy wszyscy w gorączce i smrodzie. Teraz, gdy mróz był wielki, wszystkie okna otwierano szeroko dwa razy dziennie, wietrzono długo, a mroźne powietrze ciągnące po podłodze od okien, wstrząsało dreszczem od chłodu skulone postacie leżące pod marnym kocykiem. Ja walczyłem z wszami bardziej niż z chorobą, przez trzy dni i dwie noce. Trzeciego dnia, nie mając już sił, zdecydowałem odkryć swoją słabość przed Władkiem [Deringiem]. Przez nowego przyjaciela, Tadka Burskiego, przesłałem kartkę do dr. 2 [Władysław Dering]. Każda kartka w lagrze była podejrzana. Mogli ją uważać za chęć porozumienia się dwóch więźniów działających na szkodę III Rzeszy. Napisałem: „Jeśli mnie natychmiast stąd nie zabierzesz, to stracę resztę sił na walce z wszami. W obecnym stanie zbliżam się w przyśpieszonym tempie do komina krematorium”. I podałem swoje m.p.[77]. Po paru godzinach zjawił się dr. 2 [Dering] w asyście dr. 12 [Edward Nowak]. Obaj oficjalnie nazywali się tylko pielęgniarzami. Polak lekarzem tu nie mógł być. Dr. 2 [Dering] jednak tak opanował tu sytuację, że miał już jakiś wpływ na bieg wypadków w szpitalu. Teraz obchodził salę (nie był to jego dział). Udał, że mnie nie zna. Zwrócił się do dr. 12 [Nowak] ze słowami: „A co temu jest? Zbadajcie go, kolego.” Okazało się, że mam zapalenie lewego płuca. Dr. 2 [Dering] orzekł, że trzeba mnie wziąć na pewne doświadczenie i zastosować jeden z nowych zastrzyków. Przemaszerowałem na blok nr 20 (stara numeracja). Położono mnie na łóżku w jednej z sal na piętrze. Byłem jak nowo narodzony. Tutaj wcale nie było wszy. To znaczy, że jak znalazłem ich czterdzieści–pięćdziesiąt w nowo otrzymanej bieliźnie lub w kocu, to się wcale nie liczyło. Zabiłem je i koniec. Nowe po nóżkach łóżek przecież nie wlezą. Tego się jeszcze nie nauczyły. Nic to nawet, że położyli mnie na łóżku przypartym do okna, które było stale otwarte i wiał wiatr, wpadający prąd zimnego powietrza, zamieniał opary przy oknie w mgiełkę. Bok, w którym miałem zapalenie płuca, starałem się tak ulokować, żeby go jak najmniej wystawiać na chłód. Nazajutrz przeniesiono mnie na środek sali, dano cztery koce, zastosowano zastrzyk. Po dziesięciu dniach byłem na tyle zdrów, że musiałem miejsce odstąpić choremu. Przeniesiono mnie znowu na blok nr 15, gdzie leżałem przez pierwsze dni choroby, ale wszy już tam nie było. Odwszawianie, przechodząc kolejno bloki, doszło już do piętnastego. Co za dziwna historia. Ta makabryczna zawszona sala – odgazowana i wybielona zupełnie inaczej się prezentowała! Było to 1 lutego 1941 roku. Tutaj odpoczywałem po chorobie przez cały miesiąc, pomagając Tadkowi i Jankowi Hrebendzie. Zaglądał często na salę zacny Pfleger Krzysztof Hofman. Czasami nawet sypiał na naszej sali. Leżał tu Heniek Florczyk[78] – matematyk z Warszawy.

Tadek Burski (Raszyńska 56) został zwolniony z obozu na skutek starań jego sióstr. Przez niego posłałem wiadomości do Warszawy. Mimo zmian warunków więzionych na lepsze na sali umierało codziennie paru chorych. Nie było czym leczyć, a zresztą nawet kombinowane przez Krzysia pigułki, były tylko pigułkami. Czasami ludzie po prostu nie chcieli już żyć. Nie chcieli walczyć, a kto zrezygnował, ten bardzo szybko umierał. Tutaj, będąc rekonwalescentem, zdobyłem przez znajomych pielęgniarzy możność wychodzenia na obóz (przyniesiono mi ubranie od Fredka 4 [Alfred Stössel]. Wychodziłem czasami z sali, tak by mnie władze nie zauważyły. Miałem więcej czasu na „wiązanie piątki”. Obóz był jak wielki młyn, co przerabiał ludzi żywych na popiół. Wykańczano nas, więźniów, dwoma drogami. Równolegle i niezależnie od siebie. Jedni pracowali nad wykańczaniem nas w pracy lub potwornymi warunkami obozu. Ginęli obok siebie tacy, co siedzieli tutaj za ciężkie sprawy i tacy, co spraw zarzucanych wcale nie mieli. Żadne zresztą sprawy więźniów na ziemi nie miały na to wpływu. Drudzy natomiast w odróżnieniu od pierwszych przeglądali sprawy w wydziale politycznym. I czasami, chociaż więzień już na dobre zaczepił się życia – wypłynął w pracy, dawał sobie radę, a nawet potrafił zorganizować dopływ jedzenia – pewnego dnia ginął. Numer jego wyczytywano na porannym apelu. Musiał iść do głównej izby pisarskiej (Hauptschreibstube), stamtąd przeważnie kierowano go z esesmanem do wydziału politycznego i bardzo często wykańczał go Palitzsch na bloku nr 13 – rozstrzeliwując. Był to rezultat grzebania w aktach drugiego kata – Maximiliana Grabnera[79]. Za zastrzelenie ludzi Palitzsch brał honorarium „od główki”. Często były to umowy pomiędzy tymi dwoma panami. Jeden wybierał sprawy, drugi strzelał w głowy. Pieniądze dzielono – interes szedł. Śmierć tego czy innego z kolegów, trafiała często w węzeł sieci organizacyjnej, po dłuższej obserwacji żmudnie tu związanej. Sieć więc stale tu i ówdzie się rwała – trzeba było wciąż wiązać odcinki od nowa. Koledzy, tworzący już pewien łańcuch, czuli się mocniejsi moralnie; mając za sobą szereg przyjaznych serc, gotowych się wesprzeć wzajemnie, zaczęli powoli z większą łatwością wpychać się do różnych komand. Na temat tego, co każdy kiedyś – przed Oświęcimiem – nazwałby organizacją, nie wolno było absolutnie mówić i słowa tego zabroniłem używać. Podchwyciliśmy z radością nowe znaczenie tego słowa i „puszczaliśmy” szeroko po lagrze, żeby się przyjęło powszechnie. Było poniekąd naszym piorunochronem. Słowo „organizacja” w sensie skombinowania czegoś „na lewo”. Gdy ktoś wyciągnął w nocy z magazynów margarynę w kostkach lub bochenek chleba – nazywano to wtedy „organizacją margaryny lub chleba”. Tamten zorganizował sobie buty, inny zorganizował tytoń. Słowo „organizacja” wykwitało wszędzie głośno, powszechnie było znane. Nawet gdy wpadło w ucho komuś niepożądanemu, użyte niebacznie w znaczeniu konspiracji, nikt już tego słowa inaczej, jak wykradnięcie czegoś, skombinowanie, nie pojmował.

W samej naszej pracy przeciętne „ogniwo” nie powinno było wiedzieć wiele. Kolega znał „szkielet”, parę własnych „kontaktów” i wiedział, kto go prowadzi. Jako organizacja powoli zaczęliśmy opanowywać poszczególne komanda i powiększać nasze możliwości. Zdecydowałem się wykorzystać możliwości niemieckich kapów, tych, co niechętnie bili (było takich kilku) – do nich trafiałem przez poszczególnych członków. W początkowej fazie istnienia obozu koncentracyjnego Oświęcim, gdzie mordowanie rozpoczęło się z chwilą przywiezienia tu pierwszego transportu Polaków 14 czerwca 1940 roku, aparat pracujący nad wykańczaniem więźniów składał się z trzydziestu Niemców lub takich, co za Niemców chcieli uchodzić, przywiezionych tu z Oranienburga w maju 1940 roku. Jakkolwiek sami byli więźniami, wybrano ich na naszych katów. Nosili oni pierwsze numery więźniów Oświęcimia. Pierwszy i ostatni z nich, czyli „Bruno” (nr 1) i „Leo” (nr 30) dostali „bindy”[80] starszych obozu, kilku innych miało „bindy” blokowych, reszta – kapów. Wśród tej czeredy bandytów, pracujących z potworną brutalnością lub perfidią nad mordowaniem więźniów, było kilku takich, którzy bili niechętnie, raczej z konieczności, by nie podpaść reszcie tej zgrai i esesmanom. Więźniowie nasi bardzo szybko się w tym zorientowali. My, jako organizacja, postanowiliśmy to wykorzystać. Wkrótce też Otto (nr 2) jako arbeitsdienst, Balke (nr 3)[81] jako oberkapo stolarni, „Mateczka” (nr 4)[82], przezwany tak za jego stosunek do nas w kuchni, Bock – „Tata” (nr 5)[83] w HKB, Konrad (nr 18), „Jonny” (nr 19) – zaczęli oddawać nam przysługi, absolutnie nic nie wiedząc i nie podejrzewając istnienia jakiejkolwiek sieci organizacyjnej. Zjawiali się u nich poszczególni nasi koledzy w sprawach niby wyłącznie własnych lub przyjaciół, a oni – jeśli mogli – szli nam na rękę. Otto – przez dawanie kartek przydziałowych do pracy w obranym komandzie, Balke – przez lokowanie w stolarni, pod dachem, możliwie większej liczby naszych kolegów, „Mateczka” – przez dawanie repet (zupy z kuchni) zbytnio wycieńczonym, Bock – ułatwiając pracę w szpitalu, „Jonny” – który jako kapo komanda Landwirtschaftu początkowo nie przeszkadzał, a potem nawet ułatwiał nam porozumiewanie się ze światem przez kontakt z organizacją na zewnątrz przy współudziale panny Zofii S. (Stare Stawy), z konieczności musiał trochę więcej się domyślać. Nie zdradził nas, a od chwili, gdy za dowiedzione mu przez władze lagru „przeoczenie” w podkarmianiu więźniów przez ludność cywilną (podrzucanie chleba) – coś więcej nie przyszło władzom do głowy – wziął porcję kijów na stołku, stał się całkowitym naszym przyjacielem. Tak układałem i wiązałem, mając jak na warunki w tamtym okresie, wyjątkowo wiele czasu, będąc rekonwalescentem w ciągu lutego 1941 roku w szpitalu na bloku nr 15 (stara numeracja). Tak było do 7 marca. Nagle zbiegło się parę wypadków jednocześnie. 6 marca rano wezwano mnie do Erkennungsdienst[84], na bloku nr 18 (stara numeracja), gdzie wszyscy już poprzednio byli fotografowani. Pokazano mi moją fotografię i zapytano, czy znam

fotografowanych przede mną i po mnie (numery więźniów sąsiadujące z moim). Odpowiedziałem, że nie znam. Esesman zrobił drwiącą minę i powiedział, że to bardzo podejrzane, żebym nie poznał tych, z którymi przyjechałem. Potem przyjrzał się mojej fotografii i stwierdził, że jestem bardzo mało podobny i że to też jest bardzo podejrzane. Rzeczywiście, starałem się w czasie fotografowania mieć nienaturalny wygląd, minę i wypchnięte policzki. Odpowiedziałem, że byłem chory na nerki, wskutek czego powstała opuchlizna. Tegoż 6 marca Sławek [Szpakowski] zawiadomił mnie, że nazajutrz będzie zwolniony z obozu i że jedzie do Warszawy. Był zawsze optymistą – zapowiedział, że poczeka na mnie w Warszawie. Został zwolniony bez kwarantanny – wtedy tak było. Zwolniły go starania żony przez konsulat szwedzki. Jednocześnie wieczorem przez dr. 2 [Władysław Dering] dowiedziałem się, że będę wezwany nazajutrz rano do głównej izby pisarskiej, a powszechnie było wiadomo, jak to się przeważnie kończyło. Nie znałem powodów i głowiłem się nad tym, o co im chodzi. Sprawy żadnej nie miałem. Przychodziło mi do głowy jedynie, że Westrych mógł tendencyjnie lub przez nieostrożność „wkopać” mnie, że siedzę tu pod fałszywym nazwiskiem. Westrych akurat był dwa tygodnie temu zwolniony z obozu. Może przed wyjazdem „wyspowiadał się” z tajemnicy. W takim wypadku los mój byłby przesądzony. Dr 2 [Władysław Dering] bardzo się przejął moją sprawą i uczył mnie, jak mam udawać chorobę częstą u nas w tym czasie na HKB – zapalenie opon mózgowych „meningitis”, która by mnie uchroniła od dawania odpowiedzi. Przez jednego z esesmanów, który kiedyś był podoficerem w armii polskiej, starał się czegoś dowiedzieć, o co chodzi i prosił go, żeby jego kolegi (mnie), który jest chory, specjalnie nie bito. Dr 2 [Władysław Dering] już wtedy powoli zdobywał sobie pozycję w szpitalu, był ceniony jako dobry lekarz i miał jakie takie znajomości wśród esesmanów, którym czasami udzielał porad. Rano, 7 marca, na apelu wyczytano mój numer z poleceniem pójścia do głównej izby pisarskiej. Było nas kilku. Ustawili nas osobno. Cały blok spoglądał na nas, jak na takich, co już nie wrócą. Niewiele się mylono. Z chwilą uderzenia gongu, kiedy wszyscy biegli do oddziałów pracy, nas kilku maszerowało na blok nr 9 (stara numeracja). Na korytarzu przed główną izbą pisarską wywoływano wszystkich i sprawdzano numery sprowadzonych, a z różnych bloków było nas dwudziestu kilku. Mnie jednego odstawiono na bok. „Co za historia? – pomyślałem sobie. – Dlaczego nie razem?”. Wskazano palcem na mnie i powiedziano coś esesmanowi, czego nie słyszałem. „Ładny ptaszek” widocznie jestem w ich pojęciu. Stało się jednak nieco inaczej, niż można było przypuszczać. Inni pomaszerowali do wydziału politycznego, mnie poprowadzono do Erkennungsdienst. To lepiej – pomyślałem. Idąc, zaczynałem już rozumieć, dlaczego mnie wzywają i uspokajałem się z każdym krokiem. Wszyscy więźniowie musieli pisać listy do rodzin i to tylko pod adres,

który podali od razu po przyjeździe. (Krótko po przywiezieniu nas do Oświęcimia zrobiono w nocy przesłuchanie. Każdego budzono, kazano mówić – blok nr 17a – przy tym z dziwnym uśmieszkiem pytano wtedy o adres, gdzie by trzeba było pisać w razie jakiegoś wypadku, który mógł więźnia spotkać. Jakby tu się tylko przypadkiem umierało). Kazano pisać listy co dwa tygodnie, żeby mieć na wszelki wypadek drogę do rodziny więźnia. Ja podałem adres mojej szwagierki [Eleonora Ostrowska] w Warszawie, przez którą miała mieć wiadomości moja rodzina, o czym władze lagru nie mogły wiedzieć. Adres szwagierki podany był jako adres jednej z moich znajomych; uchodziłem tu za kawalera, który nie ma nikogo z rodziny prócz matki. Pod podany adres napisałem tylko jeden raz, w listopadzie, donosząc, gdzie jestem. I więcej listów nie pisałem ze względu na to, żeby w przyszłości „znajoma” nie ponosiła odpowiedzialności za ewentualne moje wyczyny tutaj. Chciałem w ten sposób zerwać wszelką widoczną dla władz niemieckich nić wiążącą mnie z ludźmi na wolności. Za bramą wszedłem eskortowany przez esesmana do drewnianego budynku, gdzie w jednym jego końcu (od bramy) mieściła się Blockführerstuba[85], a w drugim – właściwe Postzensurstelle[86]. Tutaj za stolikami siedziało kilkunastu esesmanów. W momencie wprowadzenia mnie wszyscy podnieśli głowy i po chwili kontynuowali pracę cenzurowania listów. Esesman, idący za mną, zameldował przybycie. Na to inny odezwał się do mnie: – A! Mein lieber Mann[87]… dlaczego nie piszesz listów?! Odpowiedziałem: – Ja piszę. – A… Jeszcze kłamiesz! Jak to piszesz? Wszystkie listy wychodzące mamy zanotowane! – Ja piszę, ale mi zwracają. Mam na to dowody. – Zwracają? Ha! Ha! Dowody… Patrzcie, on ma dowody! Okrążyło mnie kilku esesmanów, którzy wyśmiewali się ze mnie. – Jakie masz dowody?! – Mam listy, które pisałem regularnie i które, nie wiem dlaczego, zwrócono mi – mówiłem tak, jakbym ubolewał nad niesłusznym zwrotem listów. – Gdzie masz te listy?! – Na bloku nr 15. – Hans! Odprowadzisz go na blok, niech weźmie te listy, ale jeśli ich nie znajdzie… – tu zwrócił się do mnie: – Ich sehe schwarz für dich[88]! Listy te rzeczywiście miałem na bloku. W przewidywaniu tego rodzaju kontroli pisałem co dwa tygodnie „przepisowe” listy, zaczynające się stereotypowymi zdaniami: „Ich bin gesund und es geht mir gut…”, bez których – jak ogłaszali blokowi – list by nie przeszedł przez cenzurę (nawet kiedy więzień konał, jeśli chciał jeszcze raz napisać do rodziny, musiał te słowa umieścić). Rodzina jednak mogła chyba z charakteru pisma zorientować się, jak mu się powodzi i jak jest

z jego zdrowiem. Zasadniczo wszystkim zależało na pisaniu listów do drogich osób. Często ze względu na siebie i przesyłane pieniądze – ogólnie listy pisano. Zauważyłem jednak, że zwrócone więźniom listy, które z jakiegoś powodu przez cenzurę nie przeszły – nie podobały się esesmanom – na kopercie miały charakterystyczny zielony „ptaszek” lub czasami słowo: „zurück”[89]. Od kolegów zdobyłem takie dwie koperty i takim samym ołówkiem, dostarczonym mi przez rtm. 3 [Jerzy de Virion], stawiałem znaki na moich kopertach, nie oddając ich, gdy w „niedziele listowe” zbierano listy na bloku. Listy te starannie przechowywałem. Idąc na blok z esesmanem po listy (7 marca), spotkałem w bramie Sławka [Szpakowskiego] odprowadzanego przez esesmana na wolność. Z sali nr 7 bloku nr 15 (stara numeracja) zabrałem listy. Koledzy na sali, widząc esesmana czekającego na mnie i jakieś papiery, byli pewni, że jest to sprawa wydziału politycznego i że już mnie nie zobaczą. W Postzensurstelle przyjęto mnie już z zainteresowaniem. Sześć–siedem moich listów podanych kierownikowi przez eskortującego mnie esesmana wzbudziło ciekawość kilku esesmanów. – Więc są listy. Znaki zielonym ołówkiem musiałem zrobić widocznie nieźle. Zresztą nie przypuszczali, żeby więzień systematycznie pisał listy i nie wysyłał. Zaczęli studiować treść. Nic w nich nie było – były dość lakoniczne. – Aha! Więc nie piszesz pod adres, który podałeś?! Odparłem, że sądzę, iż listy są mi zwracane przez jakąś omyłkę, gdyż ja piszę pod tym adresem, który podałem. Sprawdzono. Musiało się zgadzać. – No, a kto to jest, ta pani E.O. [Eleonora Ostrowska], do której piszesz? – Znajoma. – Znajoma? – wycedzono z szyderczym uśmiechem – A dlaczego nie piszesz do matki? Tu podajesz, że masz matkę! Tak podałem rzeczywiście, chociaż matka moja nie żyła już od dwóch lat. Chciałem być możliwie jak najmniej podejrzany, ptakiem bez więzi z ziemią, sugerowałem, że mam kogoś drogiego mi na ziemi, lecz nie chciałem podać adresu żyjących osób. Zmuszony byłem zerwać wszelki kontakt z ludźmi na wolności. – O, tak – odpowiedziałem – mam matkę, lecz matka moja jest za granicą. Wilno przecież leży za granicą, więc nie wiem, czy mogę pisać tam listy. Esesmani rozeszli się do swoich prac. Sprawa zaczęła powoli przygasać w swym zaognieniu. – No, tak – zawyrokował salomonowo kierownik – listy ci zwracają dlatego, że nie piszesz do matki, chociaż ją masz, a piszesz do jakiejś znajomej. Musisz napisać podanie do Lagerkomendanta[90], żeby ci zezwolił na zmianę adresu i podać, że chcesz pisywać do pani E.O. [Eleonora Ostrowska]. Podanie przesłać należy drogą służbową przez blokowego. Tak skończyła się moja sprawa w Postzensurstelle.

Nazajutrz śpieszyłem z podaniem na blok nr 3a, gdzie blokowy Koprowiak długo nie mógł zrozumieć, jak to jest, że dotychczas pisałem na adres pani E.O. [Eleonora Ostrowska], a teraz uprzejmie proszę komendanta o zmianę adresu na adres tej samej pani E.O. [Eleonora Ostrowska]. Zanim jednak nazajutrz znalazłem się na bloku nr 3a, tegoż jeszcze dnia (7 marca) czekała mnie niespodzianka na bloku nr 15. Z grupki wyczytanych rano numerów na blok nr 15 wróciłem tylko ja jeden. Reszcie kolegów tę drogę życia wiodącą przez wydział polityczny i kończącą się na dziedzińcu bloku nr 13, przeciął kat Palitzsch. Wróciłem z Postzensurstelle na blok nr 15 akurat w momencie, gdy na sali była komisja robiąca przegląd chorych. Wszystkich, co nie mieli gorączki, wyrzucano na obóz, do pracy, na bloki, z których przyszli do szpitala. A tu raptem zjawia się „chory” i wchodzi w ubraniu „ze spaceru” po obozie. Dostałem kilka uderzeń w brzuch oraz w głowę i zostałem natychmiast wyrzucony ze szpitala. Dlatego już nazajutrz pisałem podanie na bloku nr 3a. Lecz nie o podanie chodziło, a o to, by się znaleźć w jakimś komandzie pod dachem. Westrycha już nie było. Mała stolarnia na bloku nr 9 (stara numeracja) została zlikwidowana. Wielka stolarnia była na Industriehof I[91], którą prowadził i rozbudowywał oberkapo Balke. Należało natychmiast wkręcić się pod dach. Rekonwalescencja się skończyła, lecz od razu po szpitalu praca na mrozie w polu byłaby dla mnie zbyt ciężka. Był to już okres, kiedy numery więźniów pracujących w każdym komandzie skrupulatnie notowano i teraz wpaść do jakiegoś nieodpowiedniego komanda, to znaczyło mieć kłopot z późniejszym „urwaniem się”, jeśli się zechce zmienić oddział pracy na lepszy. Tu przyszli mi z pomocą koledzy. W wielkiej stolarni na Industriehof I pracowało już paru członków naszej organizacji, a jeden z nich, Antek (14) [Antoni Woźniak] był tu nawet majstrem dozorującym pracę. Pracował tu również i Czesiek (9) [Czesław Wąsowski]. Antek (14) [Antoni Woźniak] zaprowadził mnie do kancelarii Balkego i przedstawił jako dobrego stolarza. Na pytanie, co umiem, odpowiedziałem zgodnie z pouczeniem Antka, że umiem pracować na maszynach. A właśnie sprowadzano i ustawiano maszyny w stolarni. Balke się zgodził. Na razie zadekowano mnie przy warsztatach, które były pod kierownictwem Władka Kupca. Robota nie była uciążliwa. Władek Kupiec był to wyjątkowo porządny chłop i dobry kolega. Siedziało ich tu sześciu braci. Spotkałem tu też paru przyjaciół, jeden nazywał się Witold (15) [Witold Szymkowiak], drugi Pilecki (16) [Jan Pilecki]. Po kilku dniach pracy w stolarni zorganizowałem tu drugą „piątkę”, do której weszli: Władek (17) [Władysław Kupiec], Bolek (18) [Bolesław Kupiec], Witold (15) [Witold Szymkowiak], Tadek (19) [Tadeusz Słowiaczek], Antek (14) [Antoni Woźniak], Janek (20) [Jan Kupiec), Tadek (21) [Tadeusz Pietrzykowski], Antek (22) [Antoni Rosa].

Po paru tygodniach pracy posłyszałem, jak mówiono tu wśród kolegów, że płk 23 [Aleksander Stawarz] i ppłk 24 [Karol Kumuniecki] projektują pewien zamach w obozie, przy tym ppłk 24 [Karol Kumuniecki] ze zdrowymi więźniami pójdzie na Katowice, natomiast płk 23 [Aleksander Stawarz] z chorymi pozostanie na razie na miejscu. Ze względu na naiwność planowania i dekonspirowanie podobnych projektów wobec szerszego ogółu więźniów unikałem rozmów na tematy organizacyjne z tymi oficerami i w ogóle w pierwszym okresie unikałem wprowadzania do organizacji oficerów starszych stopniem, którzy tu siedzieli pod własnymi nazwiskami (prócz płk. 1 [Władysław Surmacki], do którego miałem całkowite zaufanie), a to z tego powodu, że oficerowie, o których władze obozu oficjalnie wiedziały, w momencie wzbudzenia podejrzeń mogą być zamknięci w bunkrze, dręczeni i wystawieni na ciężką próbę milczenia. Tak było w pierwszej fazie pracy organizacyjnej. Potem było inaczej. W kwietniu i maju 1941 roku przyszły wielkie transporty Polaków – więźniów z Pawiaka. Przyjechało wielu moich znajomych. Tworzę więc trzecią „piątkę”, do której wciągam mego byłego zastępcę w pracy w Warszawie „Czesława III” (25) [Stefan Bielecki], Staśka (26) [Stanisław Maringe], Jurka (27) [Jerzy Poraziński], Szczepana (28) [Szczepan Rzeczkowski], Włodka (29) [Włodzimierz Makaliński], Genka (30) [Eugeniusz Triebling]. Organizacja rozwija się już w szybkim tempie. Aparat lagru jednak z wykańczaniem spieszy się również. Na „zębie” lagru znalazły się transporty z Warszawy, które brały takie cięgi, jak my niegdyś, ginąc masowo, dziesiątkowani codziennie chłodem i biciem. Nowością obozu od wiosny 1941 roku była orkiestra. Komendant lubił muzykę – skutkiem tego powstała orkiestra z dobrych muzyków, których w obozie, tak jak żadnych fachowców, nie brakowało. Praca w orkiestrze była dobrą „posadą”, toteż każdy, kto miał w domu instrument, sprowadzał szybko i wpisywał się do orkiestry. Pod batutą „Franza” [Franciszek Nierychło[92]] (dobrego drania), który przedtem był w kuchni kapo, wygrywała ona najrozmaitsze utwory. Orkiestra naprawdę była na poziomie. I była dumą komendanta. Jeśli speca od jakiegoś instrumentu brakowało, to go bardzo łatwo znajdowano w „cywilu” i przywożono do lagru. Orkiestrą zachwycał się nie tylko komendant, zachwycała wszelkie komisje, które czasami zaglądały do obozu. Grała nam dziennie cztery razy. Rano, gdy wychodziliśmy do pracy, gdy wracaliśmy na obiad, gdy szliśmy do pracy po obiedzie i przy powrocie na wieczorny apel. Miejsce dla wyczynów orkiestry było przed blokiem nr 9 (stara numeracja), w pobliżu bramy, którędy maszerowały wszystkie komanda. Całą makabrę odczuwało się szczególnie w czasie marszu powracających z pracy oddziałów. Sunące kolumny wlokły po ziemi zabitych przy pracy kolegów. Niektóre trupy zatrważały. Przy dźwiękach skocznych marszów granych w szybkim tempie, które raczej polkę lub oberka przypominały, wracały pobite, słaniające się postacie wyczerpanych pracą więźniów. Szeregi czyniły wysiłek, by iść w nogę, wlokąc po

ziemi często półnagie trupy kolegów, gdyż grudy ziemi, błoto, kamienie zsunęły z nich części garderoby. Kolumny bezgranicznej fizycznej nędzy ludzkiej opasane pierścieniem naganiaczy, ćwiczone kijami, zmuszane były iść w takt wesołej muzyki. Kto nie szedł w nogę, dostawał drągiem po głowie i po chwili także jego wlekli koledzy. Wszystko to eskortowane było przez dwa łańcuchy zbrojnych – w mundur niemieckiego żołnierza ubranych – „bohaterów”. Przed bramą, dla zapewnienia bezpieczeństwa, prócz zbrojnych oddziałów stała grupa „nadludzi” – same szarże lagru – podoficerowie (na których można by było ewentualnie w przyszłości zwalić winę – cóż chcieć od prostaków?). Wszyscy pyszni, z radośnie rozpromienionymi twarzami spoglądali dumnie na konającą znienawidzoną rasę „untermenschów”. Tak wracały komanda tych, co pracowali w polu. Starych numerów było w nich mało. Albo już „poszli” przez „komin”, albo zdołali się dostać pod dach. Przeważnie byli to „zugangi”. Inaczej wracały setki tych, co pracowali w warsztatach – silni, zdrowi, szli sprężystym krokiem w wyrównanych piątkach. Ginął wtedy uśmieszek zadowolenia z twarzy zgrai pod bramą. Przeważnie temu niechętni odwracali się. Na razie jednak warsztatowcy byli im potrzebni. Niejeden esesman obstalowywał w tym lub innym warsztacie potrzebny mu przedmiot, który robiło się „na lewo”, bez wiedzy władz. Nawet ci najwyżej tu stojący obstalowywali robotę dla siebie, kryjąc się jeden przed drugim. W tym przedmiocie każdy z nich lękał się meldunku do władz wyższych. Co innego mordować ludzi – tego, im więcej miał na sumieniu, tym lepszą miał markę. To właśnie były rzeczy, które określam, że się „nie działy na ziemi”. Bo i jakże? Kultura… XX wiek… Któż to słyszał zabijać człowieka? W każdym razie na ziemi nie można tego przecież robić bezkarnie. Chociaż jest wiek XX i kultura na bardzo wysokim poziomie – wojnę „ludzie od wielkiej kultury” jakoś przemycają, tłumaczą nawet potrzebą. A w opinii niektórych kulturalnych ludzi wojna staje się „nieodzowna i konieczna”. Zgoda, lecz dotychczas (uznając maskę przykrywającą potrzebę mordu jednych i interes drugich) głośno się mówiło tylko o wzajemnym mordowaniu jakiegoś odłamu społeczeństwa – uzbrojonego wojska. Tak było chyba kiedyś. To tylko piękna przeszłość. Co może powiedzieć ludzkość dziś, ta ludzkość, która chce dowieść postępu kultury, a XX wiek postawić znacznie wyżej od wieków przeszłych. Czy w ogóle my, ludzie XX wieku, możemy spojrzeć w twarze tych, co żyli kiedyś i – śmieszna rzecz – dowodzić naszej wyższości, kiedy za naszych czasów zbrojna masa niszczy nie wrogie sobie wojsko, lecz całe narody, bezbronne społeczeństwa, stosując najnowsze zdobycze techniki. Postęp cywilizacji – tak! lecz postęp kultury? – śmieszne. Zabrnęliśmy, kochani moi, straszliwie. Przerażająca rzecz, nie ma na to słów! Chciałem powiedzieć: zezwierzęcenie… lecz nie! Jesteśmy od zwierząt o całe piekło gorsi!

Mam pełne prawo tak właśnie napisać, szczególnie po tym, co tu widziałem i co się zaczęło dziać w rok później w Oświęcimiu. Jak wielka jest różnica pomiędzy „być” a „nie być”, taka też jest w warunkach życia tych co pracowali pod dachem (w stajniach, magazynach lub warsztatach) od tych, którzy pod gołym niebem kończyli się w najrozmaitszy sposób. Ci pierwsi uznani tu byli za potrzebnych, ci drudzy opłacali życiem nakaz wykańczania w tym młynie możliwie jak największej ilości ludzi. Za wyróżnienie to trzeba było czymś płacić, czymś je usprawiedliwić. Płacono tutaj posiadanym fachem lub też sprytem, który każdy fach musiał zastąpić. Obóz był samowystarczalny. Siano tu zboże, utrzymywano inwentarz żywy: konie, krowy i świnie. Była rzeźnia przetwarzająca mięso zwierząt na artykuły zdatne do spożycia. Niedaleko rzeźni stało krematorium, gdzie masy mięsa ludzkiego przetwarzano na popiół do użyźniania nim pól – jedyny pożytek, jaki można było mieć z tego mięsa. Najlepsza posada pod dachem była w chlewie. Żarcie świń było o wiele obfitsze i lepsze niż w kotłach z kuchni dla więźniów. Świniom przywożono resztki obiadów niedojedzonych przez „nadludzi”. Ci, którym szczęśliwy los pozwolił być świniopasami, zjadali część doskonałej strawy, odbierając ją swoim podopiecznym. W stajniach więźniowie mieli inne możliwości. Kilka razy ze stolarni byłem zaproszony przez przyjaciela 31 [Karol Świętorzecki] do pobliskiej stajni, gdzie przychodziłem z narzędziami niby coś naprawiać, pozorując tę potrzebę wobec spotykanych esesmanów. Przyjaciel mój przyjmował mnie tu prawdziwą ucztą. Dawał mi menażkę pełną czarnego cukru, który po wymyciu w wodzie – spłukaniu soli – stawał się prawie biały. Dodawał do tego otręby pszenne. Po wymieszaniu jadłem to jak najsmaczniejszy tort. I wtedy nie wyobrażałem sobie, abym kiedykolwiek przedtem lub potem, nawet jeśli mi się uda wrócić do życia na wolności, jadł coś równie smacznego. Przyjaciel mój miał też mleko, które odlewał z porcji dostarczanych tu dla ogiera. Trzeba było jednak dobrze uważać, by nie „podpaść”. Samo przychodzenie tu bez określonego powodu, bez polecenia jakiejś reperacji przez kapo, było już zabronione. Przyjaciel 31 [Karol Świętorzecki] stworzył tu zawiązek komórki naszej organizacji wśród obsługi stajni. 15 maja został jednak zwolniony na skutek starań matki i wyjechał do Warszawy, wioząc tam mój raport o pracy tutaj. Znacznie później, ulokowany przeze mnie w stajniach przyjaciel 32 [Leszek Cenzartowicz], podtrzymywał wyczerpany swój organizm, dojąc źrebne klacze i pijąc kumys. Była też garbarnia, gdzie koledzy, korzystając z warunków, obcinali skóry świńskie, oddane tu do wygarbowania – zmniejszając je z zachowaniem formy zasadniczej – i gotowali z obrzynków „doskonałą” zupę. Dostarczone kiedyś z garbarni przez przyjaciół mięso pieska zjadłem, nie wiedząc, jakie stworzenie

zjadam (po raz pierwszy latem 1941 roku). Potem to samo robiłem już świadomie. Instynkt i konieczność zachowania sił czynił smacznym wszystko, co było możliwe do zjedzenia. Otręby, dostarczane mi po kryjomu przez przyjaciela 21 [Tadeusz Pietrzykowski], który pracował przy cielętach – w stanie surowym, tak źle oczyszczone, że kiedyś moje cielęta jeść by tego nie chciały – dosypywałem do zupy przywożonej nam do stolarni, zastanawiając się, czy wsypać dwie łyżki do menażki, czy tylko jedną (byliśmy „kommandiert”[93], nie chodziliśmy na obiad i na apel południowy do obozu, liczono nas w stolarni). Gdy memu przyjacielowi 21 [Tadeusz Pietrzykowski] udało się czasami przynieść więcej otrąb, wtedy wsypywałem garść wprost do ust i tak, na sucho, powoli, małymi częściami, po rozdrobnieniu ich na zdatne do przełknięcia – łykałem razem z plewami. Okazuje się więc, że wszystko jest możliwe i wszystko może być smaczne. Nic mi nie szkodziło; może dlatego, że żołądek zawsze miałem niezwykle wytrzymały. Fachowcem w pracy stolarskiej nie byłem, musiałem więc nadrabiać sprytem. Z początku dekowany przez kolegów (na dłuższy czas to było niemożliwe), w końcu nie miałem wyboru, jak tylko zmierzyć się z zadaniami stolarskimi. Tu nauczyłem się dopiero ostrzyć narzędzia. Ma się rozumieć, w pojęciu ogółu stolarzy, musiałem to umieć już dawno. Prócz oberkapo Balkego było paru kapo i kilku majstrów, wobec których należało umiejętnie udawać stolarza. Pod kierunkiem Władka [Kupca] i paru innych przyjaciół nauczyłem się piłować, heblować, „spuszczać” kanty desek „rabanem” do sklejania, sklejając deski w blaty. Najważniejszą pracę jednak wykonywały oczy. W Oświęcimiu na różnych stanowiskach i w różnych fachach zawsze najwięcej pracowały oczy i uszy. Trzeba było sięgać wzrokiem wszędzie, tak by odpoczynek mięśni wypadał w momencie, gdy nie widzi tego jakiś kapo-naganiacz. Lecz wtedy, gdy wzrok dozorcy, przebiegając warsztaty lub postacie, spocznie na tobie lub znajdziesz się w polu jego widzenia nawet w kąciku jego oka – wtedy, bracie, musisz pracować lub umiejętnie udawać pracę. Nie możesz stać lub wypoczywać, choćbyś podczas nieobecności tego pana wcześniej pracował wiele. Jeśli naprawdę tak robiłeś, byłeś nierozważny. Uważaj! Arbeit macht frei! – czytasz to co dzień parę razy na bramie. Możesz stąd ulecieć kominem, gdy wyczerpiesz siły. Możesz dostać kijem, gdy będziesz wypoczywał w czasie, kiedy patrzy na ciebie któryś z dozorujących. Co innego, ma się rozumieć, fachowiec pierwszorzędny, który tu ma już dobrą markę. Ten nie potrzebował udawać. Inni, choćby byli naprawdę stolarzami, musieli się strzec. Miejsc w warsztacie było kilka setek – w obozie ginęły tysiące. Do warsztatu pchali się nowi, prawdziwi fachowcy. Niezdary usuwano – ginęły w polu. W ten sposób z konieczności, powoli stawałem się stolarzem. Robiłem już możliwie „cynki”, polerowałem. Przyjaciół moich, co przyjechali z Warszawy (kwiecień–maj 1941 roku), których wciągałem do roboty organizacyjnej, udało mi się umieścić pod dachem. Kolegów 25 [Stefan Bielecki] i 26 [Stanisław Maringe] ulokowałem w komandzie

Fahrbereitschaft[94] przez naszego członka 33 [Stanisław Kocjan], który rządził się w tym komandzie jak u siebie. Kolegę 27 [Jerzy Poraziński] przez dr. 2 [Władysław Dering] – w szpitalu jako pielęgniarza. Kolegę 34 – w szpitalu jako sekretarza, przez ppor. 4 [Alfred Stőssel], itd. Na bloki nr 11 i 12 (wiosna 1941 roku, stara numeracja) „zugangów”, gdzie przywożono nowych kolegów, chodziłem często szukać znajomych, wybierać kolegów do pracy, lokować pod dach, ratować. Tu pewnego dnia spotkałem niespodzianie rodzinę Czetwertyńskich[95]: Ludwika, właściciela Żołudka, dwóch jego synów oraz brata jego z Suchowoli. Jednocześnie spotkałem mego przyjaciela z partyzantki 1939 roku – pdch. 35 [Remigiusz Niewiarowski]. W parę dni później spotkałem również dwóch kolegów z pracy w Warszawie – 36 [Stanisław Arct] i 37 [NN]. Wszystkim im przyglądałem się bacznie, bo nigdy nie było wiadomo, jak taki przyjaciel się zachowa po przejściu w Warszawie al. Szucha i Pawiaka. Niektórzy byli wycieńczeni, niektórzy – załamani. Nie wszyscy tu nadawali się do pracy organizacyjnej, do nowej konspiracji. Mjr. 38 [Chmielewski], który pracował u nas w Warszawie pod pseudonimem Sęp II, przy pierwszym spotkaniu na placu w Oświęcimiu (lato 1941 roku) rzucił się ku mnie z radością, głośno wołając: „Pan tutaj? A mnie w Warszawie gestapo d… w kratki posiekło, pytając, gdzie jest Witold. Dawno pan siedzi? Jaki numer pan ma… Jak pan to zrobił? Ja pana przecież przed dwoma miesiącami widziałem w Warszawie i tak twierdziłem na al. Szucha. Nie ściszając głosu, gadał przy kilkunastu moich kolegach i rozkonspirował mnie, bo przecież tu byłem Tomaszem. Dobrze, że drani między nami nie było. A tego, „jak ja to zrobiłem, że byłem dwa miesiące temu w Warszawie”, nie tłumaczyłem niczym innym, jak tylko tym, że on po biciu na Szucha dostał już lekkiego obłędu. Okazało się znacznie później, że należało to tłumaczyć czym innym. Z kilkunastu starych znajomych z pracy, którzy w tych miesiącach przyjechali, najbardziej mi się tu przydali 25 [Stefan Bielecki] i 29 [Włodzimierz Makaliński], do których prawie takie miałem zaufanie, jakie do siebie samego. W blokach „zugangów”, stojąc w kącie sali i obserwując tych ludzi, którzy świeżo z ziemi przybyli i mieli – zdawałoby się – na sobie jeszcze kurz Warszawy, człowiek czuł się jakoś dziwnie. Tak jakby mieścił w sobie naraz kilku ludzi. Jeden chciałby czuć żal do losu i tęsknotę za ziemią, gdyby się nie wstydził tej reszty w sobie. Drugi jednak był silniejszy i ten czuł w sobie radość zwycięstwa nad zachciankami i drobiazgami zbędnymi tutaj, do których ludzie są przywiązani na ziemi. Trzeci z pewnego rodzaju politowaniem, nie w najgorszym tego słowa znaczeniu, lecz z jakimś rozsądkiem wewnętrznym, braterskim, pobłażliwie patrzył na tych przybyszów, co to jeszcze zwracali się do siebie nawzajem: panie mecenasie, panie inżynierze, panie pułkowniku, panie poruczniku. Mój Boże, jak prędko to z was musi opaść… Im prędzej, tym lepiej. Tu wykańczają przede wszystkim inteligencję dlatego, że taki jest nakaz dla władzy lagru, i dlatego, że inteligent nie nadawał się na rzemieślnika w warsztacie – jeśli nie trafił

do rezerwatu inteligencji obozu: biura budowlanego, izby pisarskiej, szpitala, effektenkammeru i bekleidungskammeru, to ginął tu jako materiał nieprzynoszący korzyści. Lecz i dlatego, że czasami, niestety, inteligent posiadający mądrość naukową, był życiowo zupełną niezdarą. Poza tym miał organizm wydelikacony, nieprzystosowany do pracy fizycznej i byle jakiego odżywiania. Przykro mi, ale chcąc oddać prawdę o obozie, nie mogę pominąć tego momentu. I niesłusznie czytelnik zarzucałby mi chęć „obmalowania” inteligencji. Wydaje mi się, że sam mam prawo do jakiegoś tam miejsca wśród takowej, lecz nie znaczy to, żebym gorzkiej prawdy nie mógł napisać. W wielkim procencie inteligenci przywiezieni do obozu byli fajtłapami życiowymi. Nie orientowali się, że inteligencję swoją naukową i dyplomowaną należało ukryć na razie jak najgłębiej pod inteligencją umysłu sprężystego, szukającego sposobu zaczepienia się na tej skalistej, trudnej do wegetowania glebie „koncentraku”. Nie należało się tytułować, lecz brać się z warunkami za bary. Nie żądać pracy w biurze dlatego, że się jest inżynierem, a w szpitalu dlatego, że jest się doktorem, a zadowalać się każdą możliwą „dziurką”, przez którą można by się wymknąć z bloku „zugangów” gdziekolwiek, byleby się znaleźć na miejscu pracy, która władzom obozu wydaje się potrzebna, a która jednak nie ubliża honorowi Polaka. Nie „nadąć się” ważnie, że jest się mecenasem, bo tu zawód ten absolutnie nie popłacał. Być przede wszystkim koleżeńskim w stosunkach z każdym Polakiem, jeśli ten nie jest draniem i korzystać z każdej przysługi, przysługą odpłacając. Bo tu się żyło tylko wiążąc się wzajemnie przyjaźnią, pracą – wzajemnie się wspomagając. A iluż tego nie rozumiało… Iluż było takich egoistów, o których można powiedzieć: nie lgnie fala do niego ani on do fali. Taki musiał ginąć. Zbyt mało mieliśmy miejsc, a wielu do ratowania. Poza tym był brak siły woli, by nie jeść wszystkiego, czego się nie może strawić, a nie wszystkie żołądki naszych inteligentów były wytrzymałe. „Głupi, zasr… inteligent” – było to najpogardliwsze przezwisko w obozie. Od wiosny 1941 roku obywatelstwo w lagrze zyskało słowo: „muzułman”. Tak nazwali Niemcy, stojący u władzy, więźnia, który się wykańczał, osłabł, ledwo chodził. Określenie to przyjęło się powszechnie. W pewnym wierszu obozowym mówiliśmy: „…muzułmani – lekko wiatrem kołysani…”. Był to stwór na pograniczu życia a komina krematorium. Bardzo trudno powracał do sił, przeważnie kończył w szpitalu lub na Schonungsblock[96] (blok nr 14 stara numeracja, według nowej – 19), gdzie kilka setek tych cieni ludzkich doznawało łaski władz lagru: mogły tam stać cały dzień na korytarzach w szeregach i nic nie robić, lecz to stanie ich również kończyło. Śmiertelność na tym bloku była ogromna. W lipcu 1941 roku, gdy przechodziłem na placu koło grupki kilkunastu młodych chłopców (szesnasto-, siedemnastolatków), przywiezionych tu z ławy szkolnej za to, że śpiewali piosenki patriotyczne, jeden z nich[97] rzucił się do mnie z okrzykiem: „A! Wujek!” Nowa dekonspiracja… Ucieszyłem się jednak – nie tym, ma się rozumieć, że go przywieźli – wiadomościami od swoich. W parę tygodni później

w maszynowni stolarni „werżnęły” się w moją twarz czyjeś oczy, bez mrugnięcia przyglądające mi się uważnie. Wzrok wytrzymałem. Człowiek ten, niewysokiego wzrostu, więzień-Polak, podszedł do mnie i zapytał, czy jestem XY, wymieniając moje prawdziwe nazwisko. Powiedziałem, że to pomyłka. Lecz nie dał się zwieść, zapewniając, że jego nie potrzebuję się bać. Parę tygodni później był zaprzysiężony i pracował u nas jako 40 [Tadeusz Szydlik]. W stolarni miał pracę w maszynowni. W stolarni też powiększyłem nasze szeregi zaprzysięgając trzech dzielnych Polaków: 41 [Stanisław Stawiszyński], 42 [Tadeusz Lech], 43 [Antoni Koszczyński]. Wkrótce weszli do naszej pracy: 44 [Wincenty Gawron], 45 [Stanisław Gutkiewicz], 46 [Wiktor Śniegucki]. W stolarni już jako tako dawałem sobie radę. Praca moja i sylwetka niby-stolarza jakimś zrządzeniem losu nie podpadała kapom. Raz tylko jeden, gdy – sam będąc przy warsztacie – pasowałem deski rabanem do sklejania, stanął za mną o kilka kroków oberkapo Balke i przyglądał mi się chwilę, o czym ja nie wiedziałem, po czym zawołał kapo Waltera i wskazując na mnie palcem, wolno cedząc słowa, powiedział: „Wer ist das?”[98]. Lecz poszli dalej, nie przerywając mi pracy. Mówili mi o tym koledzy, koło których stali owi kapo. Widocznie się zorientował, że nie jestem stolarzem. Balke był to w ogóle ciekawy człowiek. Wysoki, przystojny, o inteligentnym wyglądzie, dość sztywny i zimny. Niedzielami, gdy dręczono nas tak zwaną blocksperą[99], do południa zamykając na blokach, robiąc różne przeglądy umundurowania, przychodził Balke i kazał wszystkim stolarzom wychodzić na plac, gdzie robił zbiórkę: przestawiał, ustawiał dwudziestki, wyznaczał dwudziestowych i trzymał na placu, kiedy było słońce, grała orkiestra i zanim skończyła się „blockspera”. Na koniec z uśmiechem żegnał nas wesoło, puszczając na blok. Obóz nasz stale się powiększał. Nie stan liczbowy więźniów – tych było prawie zawsze wtedy pięć–sześć tysięcy. Numer bieżący sięgał już jednak ponad dwudziestu tysięcy – kilkanaście tysięcy wchłonęło już krematorium. Obóz powiększał się inaczej – rozbudowywał się. Poza ośmioma blokami zbudowanymi na placu apelowym (co spowodowało zmianę numeracji w całym lagrze) i poza tym, że rozbudowywano obóz w kierunku Industriehof I, w samym obozie macierzystym (Stammlager) jeszcze budowano szybko filie. Pierwsza, to tak zwana Buna, osiem kilometrów na wschód od obozu, gdzie pracowano nad fabryką niby-gumy; druga filia obozu macierzystego, to nowo powstający obóz Birkenau (Brzezinka), od lasku brzozowego tak nazwany. Obóz ten nosił też nazwę Rajsko, co nie miało nic wspólnego z wioską Rajsko (Birkenau leżało parę kilometrów na zachód, wieś Rajsko – na południe), a nazwa nadana była tylko dla ironii. Przy budowie obu filii ginęło mnóstwo ludzi. Na Bunę codziennie wymaszerowywało przed apelem porannym kilkanaście setek więźniów (wstawali znacznie wcześniej od nas, wracali w kilka godzin po zakończeniu dnia pracy przez nas). Na Birkenau budowano dopiero baraki: na razie drewniane, dziewiczo

niewinne, nowe. Dopiero później w Brzezince-Rajsku działy się sceny piekielne. Do budowy tych baraków w polu potrzebni byli i cieśle, i stolarze, a w przypadku braku większej ilości cieśli, zastępowano ich od razu stolarzami. Pracowano w polu, na deszczu, w śniegu, pod kijem kapów spieszących z pracą, gdyż był wyraźny nakaz: zbudować to piekło w Rajsku jak najszybciej. Mieli tam pójść stolarze od nas… By ginąć… Balke musiał dać tych stolarzy. Robił to niechętnie. Wybierał zawsze długo. Był to ciężki moment dla stolarzy, lecz – zdawało się – również i dla niego. Stolarze, którzy szli do pracy przy budowie baraków w szczerym polu (a ogółem poszło około trzeciej części wszystkich stolarzy), przeważnie tam ginęli: zaziębiali się lub wprost kończyli się w pracy. Balke dawał więc gorszych fachowców. Zazwyczaj patrzył badawczo na mnie, jakby myślał: dać go tam, czy nie dać? I jakoś szedł dalej wzdłuż szeregu stojących stolarzy, czekających na swą kolej losu, pozostawiając mnie w stolarni. Zwolnionych z obozu w Oświęcimiu był minimalny procent. Byli to przeważnie koledzy z łapanek warszawskich, którzy spraw żadnych nie mieli, a których rodziny wykupywały za pieniądze, przez różnych pośredników trudniących się tym procederem, nieraz trafiając na szantażystów i szarlatanów. Lub też przez rodziny, które miały własne chody w konsulatach państw obcych, a nawet na al. Szucha. W jesieni 1940 roku z warszawskich transportów zwolniono około siedemdziesięciu–osiemdziesięciu osób. W ciągu 1941 roku zwolnienia były bardzo rzadkie, dosłownie po kilku więźniów – razem do jesieni czterdziestu jeden. Dopiero jesienią 1941 roku poszło około dwustu więźniów na blok „wolnościowy” (specjalnie na ten cel przeznaczony), gdzie odbywali kwarantannę przed wyjściem z obozu. Karmiono ich lepiej, by doprowadzić do możliwego wyglądu, nie bito, a takich, co mieli ślady bicia przetrzymywano w szpitalu do zagojenia i wykurowania, by na świat nie wynieśli z sobą świadectwa potwornego obchodzenia się z więźniami w Oświęcimiu. Biorąc jednak pod uwagę, że w listopadzie 1941 roku przyjeżdżający do obozu otrzymywali już numer bieżący ponad dwadzieścia pięć tysiecy, cóż znaczyło te ponad trzy setki zwolnionych… Każdy zwolniony więzień, po przebraniu go w cywilne ubranie wyjmowane z worków wiszących w Effektenkammer, musiał przejść razem z grupą zwolnionych kolegów lub też sam przez drewniany barak za bramą (tu mieściła się także Postzensurstelle), gdzie żegnał ich esesman dobitnie wbijając w głowę, że na wolności trzeba absolutnie milczeć na temat obozu w Oświęcimiu. Że jeśli ktoś będzie pytał, jak tam w Oświęcimiu było, to należy odpowiedzieć: jedź sam i zobacz (naiwna sugestia). Że jeśli władze niemieckie się dowiedzą, że ktoś ze zwolnionych nie umiał utrzymać języka za zębami, to się bardzo szybko znajdzie znowu w Oświęcimiu (to było bardziej przekonujące i byli więźniowie tego obozu naprawdę milczeli na wolności jak zaklęci). Gra, którą zacząłem prowadzić w Oświęcimiu, była niebezpieczna. Zdanie to nie oddaje rzeczywistości – właściwie daleko przekroczyłem to, co niebezpiecznym

ludzie nazywają na ziemi – samo przekroczenie drutów przy wejściu do obozu już było niebezpieczne. Toteż praca, którą tu rozpocząłem, frapowała mnie całego bez reszty, a że rozwijała się coraz szybciej, zgodnie z planem, naprawdę zacząłem się obawiać, by rodzina nie wykupiła mnie jak innych kolegów, bo przecież nic mnie tu nie trzymało, przyjechałem z łapanki. Toteż pisałem do rodziny, nie mogąc dekonspirować pracy, że jest mi tutaj naprawdę dobrze, żeby nie ruszali mojej sprawy, że chcę tu trwać do końca. Sam los rozstrzygnie, czy mi się uda wyjść, itd. Powrotną drogą otrzymałem odpowiedź, że Janek W. [Włodarkiewicz], którego – gdy się dowiedział, gdzie jestem – sumienie niepokoiło, pytał wszystkich: „dlaczego poszedł?”. Był jednak konsekwentny i rodzinie, która się zwróciła o pomoc w wykupieniu mnie, odpowiedział, że pieniędzy na to nie ma. Znalazłem drogę, którą mogłem słać listy do rodziny, pisząc po polsku. Młodociany mój przyjaciel 47 [NN], chodząc do pracy w miasteczku, zdobył możliwości kontaktu z cywilami, przez których wysłałem dwa listy do rodziny. Listy moje były przekazywane do Komendy Głównej [AK]. Z pierwszych współpracowników moich w Warszawie, tu w Oświęcimiu, prócz już wymienionych, spotkałem na początku 1941 roku Stacha – 48 [Stanisław Ozimek], którego wywieźli do kamieniołomów, i latem 1941 roku Janka – 49 [Jan Dangel], którego udało się jako chorego umieścić w transporcie do Dachau, które w porównaniu z Oświęcimiem było o wiele lepszym obozem. Powtarzające się próby ucieczek spowodowały, że władze obozu zdobyły się na stosowanie odpowiedzialności solidarnej i za ucieczkę jednego rozstrzeliwano[100] dziesięciu więźniów (od wiosny 1941 roku). Wybranie dziesięciu na śmierć za jednego zbiega, było ciężkim przeżyciem dla obozu, a szczególnie dla bloku, z którego wybierano. Wtedy my jako organizacja ustosunkowaliśmy się do ucieczek wyraźnie negatywnie. Żadnych ucieczek nie organizowaliśmy i potępialiśmy wszelki odruch w tym kierunku jako przejaw krańcowego egoizmu aż do czasu, kiedy w tej dziedzinie nastąpiły zasadnicze zmiany. Na razie wszelkie ucieczki były czynem dzikim, nic z organizacją naszą niemającym wspólnego. „Wybiórka” na śmierć odbywała się zaraz po apelu, na którym stwierdzono nieobecność zbiega. Przed blokiem, stojącym w dziesięciu szeregach, a z którego uciekł więzień, zjawiał się komendant obozu ze świtą i przechodząc, kiwał ręką na tego więźnia, który mu się podobał (lub może raczej: nie podobał). Szereg „przeglądnięty” robił pięć kroków „naprzód marsz” i świta szła przed szeregiem następnym. Były rzędy, z których wybierano paru, bądź nie wybierano nikogo. Najlepiej było, gdy ktoś odważnie patrzył w oczy śmierci – tego przeważnie nie brano. Nie wszyscy wytrzymywali nerwowo i czasami któryś za plecami komisji przebiegał naprzód, do szeregu już przejrzanego – tego przeważnie właśnie zauważali i brali na śmierć. Razu pewnego wydarzył się wypadek, że gdy wybrano młodego więźnia, z szeregu wystąpił staruszek-ksiądz i prosił komendanta obozu, by wybrał jego, a zwolnił tamtego młodego od kary. Blok skamieniał z wrażenia.

Komendant się zgodził. Ksiądz-bohater[101] poszedł na śmierć, a tamten więzień wrócił do szeregu. Wydział Polityczny pracował, czego rezultatem były rozstrzeliwania za sprawy na ziemi. Specjalną radość miały władze lagru, gdy zbierały większą grupę Polaków do rozstrzelania w dni, które kiedyś w Polsce były obchodzone jako święta narodowe. Z reguły mieliśmy większą „rozwałkę” 3 maja i 11 listopada, raz na dodatek grupę Polaków rozstrzelano 19 marca. Kiedyś na ziemi, tęskniąc do pracy twórczej dłutem, do rzeźby, nieraz myślałem: cóż, kiedy nie mam nigdy na to czasu, musieliby mnie chyba zamknąć w więzieniu. Los dla mnie w życiu był zawsze łaskawy, musiał i to podsłuchać. Byłem zamknięty – należało więc tylko próbować rzeźbić – nie miałem jednak o tym żadnego pojęcia. Przy stolarni była rzeźbiarnia. Właściwie za wyjątkiem paru artystów malarzy po akademii jak 44 [Wincenty Gawron] i 45 [Stanisław Gutkiewicz], pracowali tam sami snycerze, przeważnie górale. Przy pomocy 44 [Wincenty Gawron] i 45 [Stanisław Gutkiewicz] dostałem się do rzeźbiarni. Ułatwiał moje przejście fakt, że rzeźbiarnia była podkomandem stolarni, w której pracowałem kilka miesięcy. Kierownikiem pracy w rzeźbiarni był swój chłop – 52 [Tadeusz Myszkowski]. Zjawiłem się tam (1 listopada 1941 roku), zrobiłem kilka rysunków-projektów noży do papieru. Powiedziano mi: „Na papierze to jest piękne, lecz proszę przenieść to w rzeźbie na drzewo”. I tak zacząłem pracę, przenosząc się na stałe do rzeźbiarni. W ciągu pierwszego tygodnia wyrzeźbiłem trzy noże. Pierwszy nóż to było w ogóle moje zapoznanie się z trzymaniem w ręku i używaniem narzędzi; drugi był nieco lepszy, a trzeci pokazał rzeźbiarzom 52 [Tadeusz Myszkowski] ze słowami: „Tak należy rzeźbić noże”. Praca szła. Obok mnie z jednej strony siedział zawsze wesoły pierwszorzędny kolega 42 [Tadeusz Lech], z drugiej – przyjaciel 45 [Stanisław Gutkiewicz]. Rano 11 listopada 1941 roku podszedł do mnie 42 [Tadeusz Lech] i powiedział: „Miałem dziwny sen, czuję, że dziś mnie «rozwalą». Może jest to błahostka, a jednak cieszy mnie chociaż to, że zginę 11 listopada”. Pół godziny później na apelu porannym wyczytano jego numer. Pożegnał się ze mną serdecznie, prosząc, bym matce jego opowiedział, że umierał na wesoło. Kilka godzin potem już nie żył. Z podziału pracy wypadło, że wiadomości z zewnątrz regularnie otrzymywane przez nas ustaloną drogą, rozpowszechniała w obozie komórka złożona z trzech członków. Jeden z nich, niezapomniany „Wernyhora” – 50 [Jan Mielcarek], na wszystkich skrzyżowaniach dróg otoczony gromadą więźniów wygłaszał stale optymistyczne przepowiednie. Był pożądany i lubiany przez wszystkich. Organizacja się rozrastała. W czasie mego pobytu w rzeźbiarni wciągnąłem do szeregów naszych paru przyjaciół – 53 [Józef Chramiec] i 54 [Stefan Gaik]. Następnie 55 [Mieczysław Wagner], 56 [Zbigniew Różak], 57 [Edward Ciesielski], 58 [Andrzej Marduła]. Poza wciąganiem przeze mnie osobiście, każda piątka rozprzestrzeniała się, rozgałęziała wśród masy więźniów własnym przemysłem do

różnych komand, budując odnogi w oparciu o znajomość sylwetki nowego kandydata. Tu wszystko funkcjonowało wyłącznie na wzajemnym zaufaniu. Toteż rozwiązując problem przewodzenia w poszczególnych grupach związanych z sobą, stanąłem na stanowisku oparcia się na poszczególnych dowódcach od mniejszych do większych, mając na względzie wyłącznie zalety osobiste danego przewodnika. Inaczej rozwiązać tego nie mogłem. Odrzucić należało wszelkie sugestie z ziemi. Nieważne było, kim kto był kiedyś w przeszłości, lecz ważnym było, by na każdym z dowódczych stanowisk był „chłop z …”, który by w momencie czynu nie swym tytułem chciał ująć masę, gdyż masy tej przed tym momentem nie można było uświadomić, lecz by potrafił wcześniej milczeć, kiedy trzeba – świadomie porwać masę za sobą. Więc przedtem już musiał mieć sylwetkę wyróżniającą się działalnością, być tym, za którym by koledzy chętnie szli. Nie tylko musiał być dzielny, lecz także odznaczać się siłą wewnętrzną i taktem. Taki drobny fakt – gdy się urabiało i dobierało ludzi, często wciągało się tych, co byli tu na stanowiskach. Zaprzysiężony komendant sali szedł potem na rękę, wydając repety i podtrzymując siły przysyłanym mu potrzebującym podkarmienia naszym członkom, oszczędzając niektórych na swej sali. Lecz jeśli ktoś, kto przyszedł urabiać do pracy sztubowego, nie umiał się zachować, nie miał taktu lub siły woli, by się powstrzymać od odruchu zagarnięcia miski repety dla siebie, to tu robota nasza spalała na panewce. Co innego, że zwykle po paru rozmowach ze sztubowym, jeśli przychodzący miał siłę woli i nie wspominał o jedzeniu, choćby mu się kiszki skręcały, inicjatywa wychodziła od salowego; wtedy to jedzenie, które tu otrzymywał, przychodząc, nie przeszkadzało w montowaniu tutaj sieci organizacyjnej. Niestety, było paru takich, którzy przychodząc w celach organizacyjnych do dopiero co poznanych sztubowych, przede wszystkim wysuwali menażki po repetę dla siebie. W takim wypadku praca dobrze pójść nie mogła. Sztubowy takich odwiedzających załatwiał miską zupy dla nich i na tym koniec. Wybuch wojny niemiecko-bolszewickiej, poza przyjęciem przez nas tej dawno oczekiwanej wiadomości z wielką radością, na razie w obozie zmian wielkich nie przyniósł. Kilku esesmanów pojechało na front. Zastąpiono ich innymi, starszymi wiekiem. Dopiero w sierpniu (1941 roku) ta nowa wojna odbiła się u nas, jak wszystko inne, makabrycznym echem. Przywieźli tu pierwszych jeńców bolszewickich, na razie samych oficerów, i po zamknięciu ich w jednej sali bloku nr 13 (według nowej numeracji blok nr 11) w liczbie ponad siedmiuset, stali tak ciasno stłoczeni, że nikt nie mógł usiąść. Salę uszczelniono (komór jeszcze wtedy nie mieliśmy). Pod wieczór tego dnia przyszła grupa niemieckich wojskowych z oficerami na czele. Komisja niemiecka weszła na salę i po nałożeniu masek gazowych, rozrzuciła tu parę baniek z gazem, obserwując jego działanie. Koledzy flegerzy, którzy nazajutrz uprzątali trupy, mówili, że był to makabryczny widok – nawet dla nich.

Ludzie byli tak stłoczeni, że w chwili śmierci nie mogli upaść. Oparci jeden o drugiego tak spletli się rękami, że trudno było rozerwać ich ciała. Musiała to być sama szarża bolszewicka z rozmaitych formacji, sądząc po mundurach, w których zostali zagazowani. Była to pierwsza próba gazu u nas (kwas pruski)[102]. Zaraz z tą wiadomością przyszedł do mnie 19 [Tadeusz Słowiaczek]. Był tym bardzo przejęty; wiedziony bystrością umysłu przewidywał, że za pierwszą próbą tego rodzaju przyjdą następne, zastosowane może w odniesieniu do więźniów. Wtedy jeszcze wydawało się to nieprawdopodobne. W międzyczasie mieliśmy znowu odwszawianie obozu (lato 1941 roku), po którym ulokowano nas, wszystkich stolarzy, na jednym bloku nr 3, na parterze. Dali nam łóżka, gdyż prawie cały obóz kolejno blokami zaopatrywano w łóżka. Była to znowu okazja dla popisów naganiaczy i esesmanów. Łóżka musiały być posłane lepiej niż niegdyś w podchorążówce – więc znowu szykany, bicie, przemoc. Następnie (wrzesień) część stolarzy (w tym i mnie) przenieśli na blok nr 12 (nowa numeracja), a w październiku na blok nr 25 (nowa numeracja, dawny nr 17). Tu właśnie w listopadowy ranek po wyjściu przed apelem przed blok, wzdragając się nieco od przejmującego wiatru, siekącego w twarz na przemian deszczem i zlodowaciałym śniegiem, uderzony zostałem widokiem, który mnie wtedy przeraził. Przez podwójny płot z drutów zobaczyłem w odległości około dwustu kroków ode mnie więźniów poustawianych zwyczajem obozowym w dwadzieścia piątek, pędzonych przez żołnierzy niemieckich kolbami. Całe kolumny zupełnie nagich ludzi. Ja naliczyłem ich osiem setek, lecz czoło kolumny już grzęzło we wrotach budynku i mogło ich tam wejść kilka setek przed moim wyjściem przed blok. Budynkiem, do którego wchodzili, było krematorium. Byli to bolszewicy, jeńcy wojenni. Później dowiedziałem się, że było ich ponad tysiąc. Człowiek bywa do śmierci naiwny… Rozumiałem wtedy, że tym jeńcom wojennym chcą wydać bieliznę i ubranie, lecz dlaczego przeznaczają na tę czynność lokal krematorium i cenny czas w tej fabryce, gdzie nasi koledzy pracujący na trzy zmiany, przez dwadzieścia cztery godziny na dobę, nie mogąc podołać pracy przy spalaniu ciał naszych kolegów-więźniów. Okazało się jednak, że wprowadzono ich tam właśnie dla zaoszczędzenia czasu. Zamknięto. Z góry zrzucono bańkę (lub dwie) z gazem i drgające ciała rzucono na ruszt. Tylko dlatego, że nie zdążyli przygotować pomieszczeń dla przydzielonych tu wojennych jeńców bolszewickich. Spalono ich. I tak zresztą był rozkaz możliwie szybkiego ich wykończenia. Na gwałt śpieszono z postawieniem płotu w naszym obozie, który ścieśniono, oddając na obóz jeńców bolszewickich dziewięć bloków. Przygotowywano również administrację – aparat wykańczający. Ogłaszano na blokach, że kto umie po rosyjsku może dostać posadę sztubowego lub nawet kapo w obozie dla jeńców. Jako organizacja ustosunkowaliśmy się pogardliwie do tego projektu i do tych, którzy tam chcieli oddać swe usługi przy mordowaniu jeńców, rozumiejąc, że tę nikczemną

robotę władze chcą zrobić rękami polskimi. Ogrodzenie zrobili szybko i obóz dla bolszewików był gotów. Na bramie wewnętrznej postawionej w płocie rozgradzającym nasze obozy wisiał szyld z wielkim napisem: Kriegsgefangenenlager[103]. Później okazało się, że Niemcy – kapo i esesmani – mordowali bolszewików tak samo szybko i sprawnie, jak nas, gdyż jedenaście tysięcy czterystu jeńców, których przywieźli w końcu roku 1941 (liczba podana mi z głównej izby pisarskiej), wykończono bardzo szybko, przez parę miesięcy zimowych. Wyjątek stanowiło kilkudziesięciu jeńców, którzy poszli na ohydną robotę wykańczania swoich współkolegów, a później Polaków i więźniów innych narodowości w obozie Birkenau, i parę setek tych, co poszli na zaproponowaną pracę dywersyjną, których władze niemieckie umundurowały, ćwiczyły, karmiły i miały użyć jako dywersantów po zrzuceniu ich na tyłach bolszewickich. Ci mieszkali w koszarach koło miasteczka Oświęcim. Cała reszta zaś wykańczana była nadmiernym wysiłkiem w pracy, biciem, głodem i mrozem. Czasami w bieliźnie lub nago trzymano jeńców przed blokiem godzinami na mrozie, głównie wieczorem lub rano. Przy tym Niemcy śmiali się, że mieszkańcy Syberii nie powinni się bać chłodu. Słyszeliśmy wycie ludzi zamrażanych na śmierć. W tym czasie u nas w obozie nastąpiło w pewnym sensie odprężenie, mniejsze nasilenie wykańczania nas, gdyż całą wściekłość i siły potrzebne do katowania i mordowania skierowano na obóz bolszewicki. Szynę, w którą bito na początku egzystencji obozu, wydającą dźwięk gongu na wszelkie apele i zbiórki, zamieniono na dzwon zawieszony pomiędzy słupami koło kuchni. Dzwon był przywieziony tu z jakiegoś kościoła. Był na nim napis: Jezus, Maryja, Józef. Po krótkim czasie dzwon pękł. Więźniowie mówili, że nie wytrzymał scen lagrowych. Przywieziono drugi. Ten również po pewnym czasie pękł. Przywieziono wtedy trzeci (w kościołach były jeszcze dzwony) i dzwoniono ostrożnie. Ten już trwał do końca. Tak, dzwon kościelny powodował nieraz wiele wzruszeń. Gdy czasami staliśmy na apelu wieczornym, myśleliśmy, że ten wieczór mógłby być piękny, gdyby nie stała atmosfera mordu, unosząca się nad nami. Zachodzące słońce barwiło obłoki w prześliczne kolory, gdy naraz odzywała się przeraźliwym wyciem syrena obozowa, dająca znak wszystkim posterunkom, że nie mogą zejść z wieżyczek „wielkiej postenketty”, gdyż jednego lub paru więźniów brak jest na apelu. A nam złowieszczo zapowiadała wybiórkę dziesięciu na śmierć, lub w każdym razie stójkę, na której mróz przenikał do naszych wnętrz. Czy też przy innej okazji, gdy staliśmy jako asysta honorowa ofiary, która ze związanymi rękami czekała pod szubienicą i za chwilę miała zawisnąć na stryczku… raptem, wtedy, w ogólnej ciszy przylatywał z oddali łagodny, spokojny dźwięk dzwonu. Dzwoniono gdzieś w jakimś kościele. Jak bliski był i w sercu, i w odległości, a jak daleki zarazem i nieosiągalny… Bo aż het, tam, na ziemi, dzwonili ludzie… Tam żyli, modlili się, grzeszyli, lecz cóż znaczą ich grzechy wobec przestępstw tutejszych?!

Od lata 1941 roku wprowadzono zwyczaj regulujący niby przyjmowanie do HKB. Więźniowie, którzy rano czuli się tak słabo, że iść nie mogli do pracy, kiedy wszyscy (na dzwon poranny niosący hasło: „Arbeitskommando formieren!”) biegli do kolumn pracy – słabi, chorzy, „muzułmany” stawali w grupce na placyku przed kuchnią. Tu ich przeglądu dokonywali flegerzy i lagerkapo, a czasem i starszy obozu, robiąc próbę sprawności i sił przez popychanie. Część zabierano do szpitala, część szła na Schohnungsblock, część zaś, mimo wycieńczenia lokowano do piątek komand pracy w polu i słano w skocznym marszu na pewną śmierć przy pracy. Ci w Schonungsblocku i szpitalu żyli przeważnie niewiele dłużej. Gdy się przeniosłem na blok nr 25 (listopad 1941 roku) spotkałem i poznałem bliżej kolegę, późniejszego mego przyjaciela, 59 [Henryk Bartosiewicz]. Dzielny to był i wesoły chłop. Zorganizowałem nową „czwartą” piątkę, do której na razie prócz 59 [Henryk Bartosiewicz], wszedł 60 [Stanisław Kazuba] i 61 [Konstanty Piekarski]. W tym czasie przywieziono do obozu między innymi kolegami dwóch oficerów starszych stopniem: płk. 62 [Jan Karcz] i ppłk. dypl. 63 [Jerzy Zaleski]. Zaproponowałem wejście do organizacji płk. 62 [Jan Karcz], który się na to zgodził i zaczął pracować z nami. Robiłem pierwsze odstępstwo, gdyż, jak wspominałem już, dotychczas unikałem oficerów wyższych stopni, którzy tu byli pod własnymi nazwiskami. Ponieważ jednak organizacja rozrastała się, koledzy dali mi do zrozumienia, że z powodu stronienia od oficerów wyższych stopni mogę być posądzony o wygórowane ambicje, a ponieważ nadarzała się sposobność uregulowania tej sprawy, gdyż przyjaciel 59 [Henryk Bartosiewicz] wynalazł płk. 64 [Kazimierz Rawicz], który tu siedział pod fałszywym nazwiskiem i uchodził za stuprocentowego cywila, zaproponowałem płk. 64 [Kazimierz Rawicz] firmowanie naszej pracy i podporządkowałem się jemu. Płk. 64 [Kazimierz Rawicz] zgodził się z planem mojej dotychczasowej pracy i działaliśmy odtąd razem. W tym czasie wprowadziłem do organizacji kolegów 65 [NN] i 66 [NN], a przy pomocy 59 [Henryk Bartosiewicz] – kolegów 67 [Czesław Darkowski] i 68 [Mieczysław Januszewski], z których pierwszy wkrótce zaczął nam przynosić wielkie korzyści, zdobywając stanowisko arbeitsdiensta. Nareszcie doczekałem się momentu, o którym kiedyś można było tylko marzyć – zorganizowaliśmy komórkę polityczną naszej organizacji, gdzie bardzo zgodnie współpracowali koledzy, którzy na ziemi zjadali się wzajemnie w sejmie: 69 [Roman Rybarski] – prawica, 70 [Stanisław Dubois] – lewica, 71 [Jan Mosdorf] – prawica, 72 [Konstanty Jagiełło] – lewica, 73 [Piotr Kownacki] – prawica, 74 [Kiliański] – lewica, 75 [Stefan Niebudek] – prawica, itd. Długi szereg naszych byłych politykówpartyjniaków. Więc trzeba było Polakom pokazywać codziennie górę trupów polskich, żeby się pogodzili i zdecydowali, że ponad różnice i wrogie stanowisko, jakie zajmowali w stosunku do siebie na ziemi, jest większa racja – zgoda i jeden front przeciwko wspólnemu wrogowi, którego przecież zawsze mieliśmy

w nadmiarze. A więc racja zgody i racja wspólnego frontu zawsze była i zawsze znajdowała się w przeciwieństwie do tego, co czynili na ziemi: wieczne pieniactwo i żarcie się w Sejmie. Z szeregu znajomych płk. 64 [Kazimierz Rawicz] zaprzysiągłem 76 [Bernard Świerczyna] i 77 [Zbigniew Ruszczyński], następnie wciągnąłem do pracy 78 [NN] i 79 [NN]. W listopadzie 1941 roku odszedł ze stolarni oberkapo Balke, a przyszedł na jego miejsce oberkapo Konrad, dobrze ustosunkowany do Polaków-stolarzy i grzeczny. Kochał się w sztuce, rzeźbie, góralach-snycerzach. Wymógł on na władzach wydzielenie wszystkich rzeźbiarzy z dodaniem wybranych z kilku setek ośmiu najlepszych stolarzy, specjalistów od robienia artystycznych szkatuł, inkrustacji i innych arcydzieł z dziedziny stolarskiej. Tę elitę artystyczną przeniósł z pracy na Industriehofie I do pracy pod miasteczko na teren znajdującej się tam wielkiej garbarni z fabrycznym kominem, okolonej płotem drewnianym z czterema wieżyczkami strażników. Garbarnia mieściła wiele komand rzemieślniczych: warsztaty krawieckie, szewskie, ślusarskie, malarskie, kowalskie, stajnie z paru końmi oraz „arystokrację” braci rzemieślniczej – dobrze sytuowanych garbarzy. Z artystycznych była tu komórka, którą nazwać należy prawdziwą rzeźbiarnią, gdyż nasze komando z małymi wyjątkami składało się ze snycerzy. Tu natomiast, w tej małej komórce, pracował prof. Dunikowski, z nim razem, opiekę nad nim mając, Janek Machnowski i kolega Fusek. Przez krótki czas był tu przydzielony też Wicek Gawron. Każde komando miało swego kapo. Wszystko to ciężką ręką trzymał oberkapo Erich[104], wyrafinowany drań i jego zastępca – narwany kapo Walter. Do tego zbioru różnych fachów doszliśmy my, „rzeźbiarsko-stolarsko-artystyczne” komando, jakim go chciał widzieć nasz oberkapo Konrad. Niestety, nie przewidział on niektórych ciemnych stron przeniesienia się na teren Lederfabrik[105]. Tu rządził oberkapo Erich i żadnych innych oberkapo nie uznawał. Starły się więc dwa typy: Konrad – szczery naiwny wyznawca sztuki, niekryjący się z tym, że lubi Polaków, oraz podstępny, przebiegły, podły Erich, którego lękali się nawet esesmani, bo miał on z konszachty komendantem obozu. Rządził się tu w garbarni, jak na własnym folwarku, prowadząc swoje gospodarstwo i goszcząc czasami komendanta, z którym na garbowanych skórach robili jakiś interes. No i, ma się rozumieć, Konrad przegrał. Warsztaty nasze umieszczono w dwóch salach budynku fabrycznego. Za kilkoma ścianami, we właściwej garbarni był basen, gdzie napuszczano ciepłą wodę. Basen był wielki tak, że można było nawet płynąć parę metrów. Kiedy korzystając z uprzejmości przyjaciół z garbarni, kąpałem się tam raz, czułem się tak, jak kiedyś na wolności. Jakże długo nie doznawała moja skóra ciepłej kąpieli. Wszystko to robiło się po kryjomu. Czy do pomyślenia było, by więzień w Oświęcimiu brał ciepłe kąpiele? Czy można było komuś powiedzieć, że się

pływało? Było to niewiarygodne! Kiedyś także Konrad skorzystał z kąpieli w basenie, nic sobie nie robiąc z tego, że kąpie się razem z więźniami-Polakami. Jego też się nikt nie bał, bo żadnego świństwa nigdy nie zrobił. Lecz jakiś drań podpatrzył i na Konrada poszedł pierwszy „Meldung”. W grudniu (1941 roku) byliśmy „kommandiert” na wieczory i pracowaliśmy (nie chodząc na apele wieczorne) aż do godziny dziesiątej. Mieliśmy wiele pracy przy obstalowanych zabawkach dla dzieci naszych niemieckich władz. Pewnego wieczoru przyszedł jeden z kapów, zauszników Ericha w towarzystwie esesmana i namówili Konrada na wypad do miasteczka. Więzień tęskniący za towarzystwem ludzi wolnych łatwo się zgodził. Po godzinie, przed samym naszym wyjściem z garbarni do obozu, zjawił się na sali pracy pijany. Zaraz za nim wszedł jakiś kapo i esesman, nie ci, co byli z Konradem w miasteczku. Byli oni świadkami, jak Konrad głaskał po głowie ulubionych swoich fachowców, mówił któremuś, że powinien być kapo, bo jest doskonałym pracownikiem i „mianował” na sali kilku dwudziestkowych i kilku kapo. To wystarczyło. Konrad został zamknięty w bunkrze i siedział tam długo. Tak Erich pozbył się oberkapo na swoim terenie. Ponieważ zaczęto już porządkować sprawę zamieszkania poszczególnych więźniów, starając się umieszczać na blokach komandami, dlatego z bloku nr 12 przeniesiony byłem – razem z grupą innych więźniów, którzy pracowali na terenie Lederfabrik lub, jak to jeszcze oficjalnie nazywano: Bekleidungswerkstätte[106] – na blok nr 25 (o czym już wspomniałem). Łóżka, w które zaopatrywano kolejno poszczególne bloki w obozie były drewniane, piętrowe, stojące jedne na drugich, w jednym pionie po trzy łóżka. Do bloku wstawianie łóżek na sale jeszcze nie doszło. Spaliśmy tu pokotem, około dwustu czterdziestu na sali, straszliwie ścieśnieni, co w języku lagrowym nazywano „zakładką” (chodzi o nogi), na jednym tylko boku. W nocy (jak przed rokiem) chodzili jedni drugim po głowach, brzuchach, bolących nogach, wychodząc do ubikacji i nie znajdowali miejsca do spania po powrocie. Nie jest to zbyt przyjemne wspomnienie, lecz skoro już piszę wszystko, to i o tym wspomnę. Z powodu jakiejś niedyspozycji w gospodarce obozu wożono zimą (już w grudniu 1941 roku) brukiew wagonami i przenoszono ją do kopców usytuowanych przy torze kolejowym bocznicy, o trzy kilometry od obozu. Komanda rolne i innych „zugangów” wykańczanych w polu, przedstawiały jednak za mały, zbyt słaby fizycznie materiał ludzki, więc brano do tej roboty silnych warsztatowców, przeznaczając na to zadanie niedziele. Przeważnie unikałem tej pracy, robiąc sobie przez dr. 2 [Władysław Dering] wezwanie do szpitala na symulowane prześwietlenie lub sondy. Jednej jednak niedzieli świeciło słońce, dzień był ładny. Poszedłem razem ze wszystkimi. Nosiłem razem z kolegą Zygmuntem Kosteckim brukiew koszami (tragami). Kapo i esesmani pilnowali, żeby tragi były pełne, co też robiliśmy. W pewnym momencie, ładując resztę brukwi, która była wysypana w tym miejscu, nabraliśmy tylko połowę trag, lecz że już był czas

powrotu do koszar i setkowi zaczynali ustawiać kolumny, unterkapo, który nasypywał nam tragi, zdecydował, że już za późno iść gdzie indziej, żeby dobrać do pełnych trag i kazał nam iść z tym, co na nich było. Na placu, przez który nosiliśmy, stał esesman, który z daleka zobaczył, że nie mamy trag pełnych, podbiegł i kijem uderzył mnie po rękach. Zatrzymaliśmy się. Porwał się na mnie, krzycząc, nie wiem, dlaczego: „Du polnischer Offizier!”[107], uderzając mnie po głowie i twarzy kijem, który trzymał w ręku. Widocznie jest to nerwowe, lecz w takich sytuacjach mam grymas (miałem ich parę), coś w rodzaju uśmiechu, co rozwścieczyło go, ponowił więc uderzenia pałką po głowie i to jeszcze silniej. Trwało to, przypuszczam, krótko, jednak człowiekowi w podobnych momentach może wiele myśli przelecieć przez głowę. Przyszło mi na myśl: XY… jego i kijem nie dobijesz – powiedzenie tułające się od czasów któregoś powstania… i teraz naprawdę się uśmiechnąłem. Esesman spojrzał i wycedził: „Du lachender Teufel”[108]. Nie wiem, co by było dalej, gdyby nie syrena, która zwróciła jego uwagę w innym kierunku: ktoś uciekł. Koledzy mówili mi później, że mam szczęście. Głowę i twarz miałem jednak przez dwa tygodnie obrzęknięte. Drugi raz zostałem pobity znacznie później, w garbarni. Koledzy w ustępie palili papierosy, których w czasie pracy nie wolno było palić. Wpadł, jak tygrys, kapo Walter. Ja nie paliłem, ale akurat wychodziłem. Przyskoczył do mnie: – Kto palił?! Milczałem i miałem jakiś bezwiedny uśmiech na twarzy. – Was? Gefällt es dir nicht?![109] Nie wiem z czego wnosił, że miałoby mi się to nie podobać, czy podobać. Walter był pasjonatem, który jednym uderzeniem przewracał człowieka. Wtedy dostałem wiele razy po głowie i kilka razy leżałem na ziemi. Stawałem jednak – jak mówili mi 59 [Henryk Bartosiewicz] i 61 [Konstanty Piekarski] – na nowo przed nim z grymasem uśmiechu na twarzy. Walter porzucił mnie w końcu, bo akurat przyjechał komendant obozu, a Ericha nie było. Tymczasem na ziemi – daleko, w Warszawie – awansowano mnie. Za montowanie TAP, za pracę nad zespoleniem w KZN, za przekreślenie ambicji własnych i, z chwilą upoważnienia gen. Sikorskiego, za dążenie do podporządkowania wszystkich oddziałów ZWZ, co było pierwszym powodem niezgody z 82 [Jan Włodarkiewicz], a kto wie, czy nie z tego powodu znalazłem się poza Warszawą. A jednak Janek W. [Włodarkiewicz] podał wniosek i, jak twierdził „Bohdan”, 85 [Zygmunt Bohdanowski – w obozie Bończa] pilnował mojej sprawy i mówił mu, że bardziej mu zależy na moim awansie, niż na jego własnym. Płk. „Grot” awansował nas kilku z KZN[110]. 82 i 85 zostali podpułkownikami. W ten sposób ja, nareszcie pod własnym imieniem, zostałem porucznikiem (czyli faktycznie cofnąłem się do roku 1935). Gdyby mi się tam, w piekle, wszystkie te sprawy z ziemi nie wydawały zbyt małe, byłyby gorzkie. Jeśli chodzi o dobre posady w Oświęcimiu, to po flegerach (pielęgniarzach) nie dla

ludzi, lecz świń (Tierpflegerach[111]), muzykach, którzy poza graniem w orkiestrze mieli przeważnie stanowiska sztubowych, dobrą posadą była praca fryzjera. Przeważnie starano się połączyć te dwie funkcje – golenie i stanowisko sztubowego. Lecz nawet jeśli fryzjer nie był sztubowym, miał się zupełnie dobrze. Byli fryzjerzy, którzy golili tylko esesmanów, poza tym każdy blok miał kilku fryzjerów, których pracą było jedynie ogolić co tydzień cały blok. Strzyżenie włosów i golenie było obowiązkowe dla więźniów, lecz pracę tę wykonywali fryzjerzy. Za nieogolenie więźnia lub nieco zbyt długie włosy na głowie odpowiedzialny był blokowy i sztubowy. Od blokowego, kapów i sztubowych, którzy mieszkali na danym bloku, fryzjerzy mieli ilość pożywienia więcej niż dostateczną. W grudniu (1941 roku) pewnego wieczoru staliśmy z płk. 1 [Władysław Surmacki] i dr. 2 [Władysław Dering] koło bloku nr 21 (nowa numeracja) rozmawiając, gdy zaszokował nas widok wychodzącego z bloku 26 (nowa numeracja) nago oddziału ludzi, parujących silnie. Był to transport przysłany tu na szybkie wykończenie – Polacy. Była ich mniej więcej setka. Po zastosowaniu gorącego prysznica przez około pół godziny (przy czym oni nic nie przeczuwając chętnie się myli gorącą wodą) postawili ich nago na śniegu i mrozie i tak trzymali. Musieliśmy już pójść do bloków, a oni wciąż marzli. Dolatywał od nich zduszony jęk, lub raczej zwierzęcy skowyt. Trzymano ich tak parę godzin. Gdy kończono w ten lub inny sposób, bądź rozstrzeliwano większą ilość więźniów naraz, HKB otrzymywał listę z ich numerami i musiał – podając spis umarłych w tym dniu w szpitalu do głównej izby pisarskiej – dodawać dziennie po 50 numerów z tej listy, jako zmarłych na serce, gruźlicę, tyfus lub inną jakąś chorobę „naturalną”. Tak dobiegał końca 1941 rok. Przyszła druga Gwiazdka w Oświęcimiu i druga paczka z domu – odzieżowa, bo żywnościowych jeszcze nie było. Na bloku nr 25, gdzie przychylnym dla naszej pracy okazał się blokowy, na sali nr 7, gdzie komendantem był 59 [Henryk Bartosiewicz], urządziliśmy choinkę z zawieszonym w ukryciu Orłem Polskim. Sala była udekorowana naprawdę z wielkim smakiem przez 44 [Wincenty Gawron] i 45 [Stanisław Gutkiewicz], przy niewielkim i moim udziale. W wieczór wigilijny było przemówienie paru naszych przedstawicieli komórki politycznej. Czy Dubois mógłby na ziemi słuchać z zadowoleniem, jak przemawia Rybarski i po tym serdecznie uścisnąć mu ręce, lub odwrotnie? Jakiż to byłby kiedyś w Polsce rozrzewniający obrazek zgody i jak tam był niemożliwy. A u nas, na sali w Oświęcimiu, obaj zgodnie przemawiali. Co za metamorfoza… Przez jednego volksdeutscha, Ślązaka, który jednak u nas pracował jako 81 [Aloiz Pohl], zostałem powiadomiony o pewnej nowej akcji wydziału politycznego, która mogła mnie osobiście poważnie zagrozić. Nas – starych numerów – było już bardzo niewielu. Szczególnie było to widoczne przy wypłacie pieniędzy. Pieniądze, przysyłane nam przez rodziny, były wypłacane miesięcznie: jednorazowo trzydzieści marek lub dwukrotnie po piętnaście. Przysyłane w większej ilości, pozostawały na

koncie. Później zwiększono wypłatę do czterdziestu marek miesięcznie. Pieniądze można było wydać w kantynie obozowej, gdzie nabywano wszystko, co organizmowi szkodziło: papierosy, sacharynę, musztardę, czasami sałatkę na occie (marynaty). Do wypłaty pieniędzy dla porządku musieli stanąć wszyscy podług numerów. Kilka razy spędzano wszystkich, nawet tych, co wcale pieniędzy nie otrzymywali, żeby podpisali swoje konto. Wtedy właśnie łatwo było policzyć stojących w kolejności od pierwszych do ostatnich numerów i zorientować się, ilu jeszcze na setkę nas żyje. Spustoszenie w setkach było ogromne, szczególnie w transportach warszawskich. Może dlatego, że pierwsze transporty przed nami zajęły posady pod dachem, a nas kończono pod gołym niebem. Może też dlatego, że ludzie z Warszawy, jak mówili Ślązacy, są niewytrzymali. A może dlatego, że inni mieli większe niż my fory u władz lagru. Dość, że niektóre setki warszawskich transportów liczyły dwóch ludzi. W naszej setce było nas sześciu. Były też setki o wielkiej stosunkowo liczbie ośmiu żyjących, ale były i takie, których już nikt nie reprezentował. Wtedy właśnie wydział polityczny wpadł na pomysł sprawdzenia danych metrycznych wszystkich pozostałych przy życiu, zaczynając od pierwszych numerów, co przy znikomej już ilości nas, starych numerów, nie było trudne. A nuż się ktoś ukrywa pod fałszywym nazwiskiem, tak, jak na przykład ja. Dla wyłowienia podobnych „ptaków” wydział polityczny rozsyłał pisma do parafii z zapotrzebowaniem wypisów danych z ksiąg metrykalnych poszczególnych więźniów. Pisma kierowano do tych parafii, w rejonie których więźniowie się urodzili lub podali tak w swych zeznaniach przy badaniu. Dla wyobrażenia sobie, jak wyglądała moja sytuacja, trzeba się cofnąć do 1940 roku do Warszawy. Społeczeństwo nasze w Warszawie bardzo chętnie szło z pomocą ludziom z konspiracji, szczególnie w pierwszym jej okresie, nie zastraszone jeszcze makabrycznymi reklamami koncentraków i al. Szucha. Później już było trudniej z lokalami. Lecz początkowo zacne rodziny polskie chętnie oddawały i własną pracę i lokale na cele konspiracyjne. W pierwszym okresie miałem kilka mieszkań i kilka dowodów osobistych na najrozmaitsze nazwiska, meldowane w różnych mieszkaniach. Wtedy jeszcze można było, wychodząc na ulicę, zostawić dowód w mieszkaniu. Dowodów więc z sobą nie nosiłem, a w razie zatrzymania na ulicy nazwałbym się tak i takie wskazał mieszkanie, które w tamtej chwili było „najczystsze” i w którym miałem jeden z dowodów. Jednym z mieszkań, w których pracowałem, było mieszkanie pani 83 [Helena Pawłowska]. Pewnego dnia pani ta powiedziała mi, że ma dowód zrobiony na prawdziwe nazwisko jednego z naszych oficerów 84 [Tomasz Serafiński], który wyjechał już do pracy w inny rejon, zanim ten dowód zrobili. Ponieważ wraz z dowodem była i karta pracy, zgodziłem się na propozycję pani 83 [Helena Pawłowska], abym dowód ten po zamianie fotografii używał. Gdy szedłem na łapankę, wziąłem ten dowód, gdyż nazwisko było, jak mi się

słusznie zdawało, jeszcze „nie spalone”. Miałem więc dowód człowieka (84) [Tomasz Serafiński], który gdzieś żył na wolności. W dowodzie jednak nie było wzmianki o imieniu i nazwisku panieńskim matki. Gdy nas badano w nocy w Oświęcimiu, wkrótce po przywiezieniu do obozu, podałem zmyślone imię i nazwisko matki, gdyż jakieś podać musiałem. Teraz więc sytuacja była dość niepewna. Gdy kolej przyjdzie na mój numer, a przyjdzie w ciągu paru miesięcy na pewno, i wydział polityczny wyśle zapotrzebowanie do parafii w miejscowości Z. [Bochnia] po wyciąg danych z moich ksiąg metrykalnych, a właściwie pana 84 [Tomasz Serafiński] – imię i nazwisko panieńskie matki nie będzie się zgadzać z podanym przeze mnie. A więc mnie wezwą, zapytają kim jestem i… koniec. Szczęśliwym zbiegiem okoliczności koledzy z łapanki, około paru setek (o czym już wspominałem), byli na kwarantannie i mieli wyjechać wkrótce do Warszawy. Przez zwalnianego kolegę 14 [Antoni Woźniak] przesyłam wiadomość do mojej szwagierki, pani E.O. [Eleonora Ostrowska], z informacją, jakie nazwisko i imię matki tu podałem. Wyjeżdża wtedy szereg kolegów, niektórzy pracownicy naszej organizacji; prócz 14 [Antoni Woźniak] jedzie też 9 [Czesław Wąsowski]. Jednocześnie na blok wolnościowy idzie płk. 1 [Władysław Surmacki], który był zwolniony z obozu na skutek starań jego kolegi ze studiów w Berlinie, dziś zajmującego wyższe stanowisko w wojsku niemieckim. Przez płk. 1 [Władysław Surmacki] przesyłam raport do Warszawy o pracy organizacji tutaj. Przez kolegę 86 [Aleksander Paliński], który siedział tu jedynie za to, że się nazywał tak, jak jeden z pułkowników, przesyłam również szereg wiadomości. Dla całości obrazu lagru w tym czasie (ma się rozumieć – tych rzeczy, które sam widziałem, bo nie jestem w stanie opisać wszystkiego, co usłyszałem od kolegów pracujących w innych komandach) trzeba jeszcze dodać „tydzień seidlerowski”. W grudniu (1941 roku) mieliśmy przez tydzień co wieczór na apelu rządy Seidlera, specjalnego sadysty, który zastępował Lagerführera. Był to tydzień wyjątkowo przykrej pogody. Wiatr i deszcz ze zlodowaciałym śniegiem przenikał wilgocią i zimnem, zdawało się, nie tylko ubrania, lecz również nasze ciała. Mroził nas na wylot. Wieczorem był spory mróz. Seidler postanowił i to wykorzystać dla wykończenia możliwie największej ilości sił – istnień więźniów. Codziennie, od chwili gongu na apel wieczorny, piętnaście minut przed godziną osiemnastą, staliśmy, walcząc z mrozem, w mokrych ubraniach do godziny dwudziestej pierwszej, zwalniani ze stójki dopiero przed samym gongiem do snu. Łykaliśmy później szybko zimny obiad, który w tym czasie dawano nam na wieczór i śpiesząc na gwałt z załatwieniem w piętnaście minut różnych czynności, szliśmy spać. Stójki te trwały tydzień, gdyż niby codziennie przez tydzień kogoś brakowało na apelu, co było oczywiście zmyślone przez Seidlera. Skończyły się bowiem z końcem

jego zastępstwa w funkcji odbierania raportu od Palitzscha. Wiele jednak sił (a słabszych – życie) kosztował nas ten tydzień. Zawiadomienia o śmierci posyłane były do rodzin przez główną izbę pisarską tylko na wyraźne zlecenie wydziału politycznego, gdyż nie zawsze dla niemieckich władz policyjnych wygodna była wiadomość o śmierci więźnia, która przedostawała się na wolność. A to ze względu na trwające nieraz dochodzenie w jakiejś sprawie, gdy innych przetrzymywanych gdzieś w więzieniu szachowano tym, że mają w rękach więźnia X, który im mówi „całą prawdę”. Tak kończył się rok 1941. Rozpoczynał się 1942. Jeśli chodzi o obóz w Oświęcimiu – najpotworniejszy, jeśli chodzi o pracę naszej organizacji w obozie – najciekawszy, w którym doszliśmy do największych osiągnięć. … a tak się składa, że z braku czasu przed nową decyzją[112], muszę pisać niemal telegraficznym stylem. Nastąpiła raptownie zasadnicza zmiana kursu w stosunku do Żydów. Ku zdziwieniu wszystkich reszta Żydów została wycofana z SK i razem z napływającymi Żydami – „zugangami”, ulokowana w dobrych warunkach przy pracy pod dachem: w pończoszarni, kartoflarni, jarzyniarni. Stali się nawet ważni w stosunku do nas. Nie podejrzewali, że jest w tym potworna, podstępna myśl. Chodziło o listy do rodzin, w których przez parę miesięcy pisali, że pracują w warsztatach i jest im bardzo dobrze. A że warsztaty te mieściły się w Oświęcimiu? Cóż znaczyła ta nieznana nazwa miasteczka dla Żydów we Francji, Czechach, Holandii, Grecji, gdzie płynęły te listy. Przecież nawet Polacy w Polsce mało jeszcze o Oświęcimiu wiedzieli i na razie do pobytu czyjegoś w Oświęcimiu podchodzili bardzo naiwnie. Naszych – polskich Żydów – kończono przeważnie w Treblince i Majdanku. Tu, do Oświęcimia ściągano Żydów z całej niemal Europy. Po paru miesiącach pisania listów o dobrych warunkach, w jakich żyją, Żydów zabrano raptownie z różnych ich posad i rychło „wykończono”. Tymczasem zaczęły płynąć, dziennie tysiącami, transporty Żydów z całej Europy, kierowane od razu do Birkenau, gdzie budowa baraków obozu (takiego, jaki powstał w pierwszej fazie) była już zakończona. Zmienił się również od dawna stosunek do księży, lecz z innego powodu. Na podstawie jakiegoś wpływu Watykanu osiągniętego przez sojusznicze Włochy na władzach Rzeszy, księża zostali wywiezieni do Dachau. Pierwszy raz w początku roku 1941; drugi transport księży z Oświęcimia do Dachau nastąpił w lipcu 1942 roku. W Dachau księża podobno mieli, w porównaniu do warunków tutejszych, zupełnie możliwą egzystencję. W czasie pomiędzy tymi dwoma transportami poznałem w Oświęcimiu paru dzielnych księży, między innymi ks. 87 [Zygmunt Ruszczak], który był kapelanem naszej organizacji. Mieliśmy zakonspirowane od niepożądanych oczu nabożeństwa i spowiedzi. Komunikanty otrzymywaliśmy od duchowieństwa z wolności dzięki kontaktom z ludnością spoza obozu.

Początek roku 1942 to szybkie kończenie reszty jeńców bolszewickich. Śpieszono z mordowaniem. Bloki były potrzebne na inny cel. Miała się tu rozpocząć nowa makabra. Trupy bolszewików, zabijanych w pracy przy budowie dróg, kopaniu rowów w rejonie Birkenau, przywożono wozami na apel – kilka wozów, załadowanych do pełna na każdorazowy apel. Niektórzy z jeńców po prostu zamarzali, gdyż do pracy, żeby się choć trochę rozgrzać, nie mieli sił. Pewnego dnia podczas pracy wybuchł bunt, bolszewicy rzucili się na esesmanów i kapów. Bunt stłumiono krwawo, cały ten oddział został wystrzelany. Trupy, by wyliczyć się przed władzami na apelu, przywieziono w kilku rzutach rolwagami. Po wykończeniu wszystkich (luty 1942 r.) z wyłączeniem kilku setek, o których już wspominałem, szybko rozebrano płot postawiony między naszym obozem a obozem jeńców. Jednocześnie budowano płot w innym kierunku i innym celu. Odgradzano od nas wysokim murem z betonowych płyt dziesięć bloków, żeby w nich ulokować kobiety. Tego jeszcze dotychczas nie było. W początku swej egzystencji obóz pracował również i w niedziele. Później niedziele były niby wolne z tym, że przez pół dnia do obiadu więźniowie mieli zakaz opuszczania bloków (Blocksperre). Teraz, żeby zmniejszyć nasze możliwości porozumiewania się, odebrano nam w niedzielę jeszcze dwie godziny. Po obiedzie od trzynastej do piętnastej więzień musiał rozebrać się i spać. Blokowi sprawdzali sale. Spanie na blokach sprawdzał starszy obozu lub lagerkapo, bo więzień, który nie spał, marnował przecież zdrowie (dzika ironia) potrzebne dla III Rzeszy, a więc był sabotażystą. 18 stycznia 1942 roku z powodu braku miejsc w przepełnionych bunkrach zamknięto na noc do bunkra „ciemnicy” razem czterdziestu pięciu więźniów. W chwilę po tym, wieczorem jeszcze, w podziemiach bloku nr 11 (nowa numeracja) rozległo się silne walenie w drzwi i wołanie na dozorującego esesmana, żeby otworzył. To więźniowie dusili się z braku powietrza, walcząc zębami, pięściami i nogami o dostęp do drzwi, gdzie przez szczeliny wpływało trochę powietrza. Po tej nocy na czterdziestu pięciu zamkniętych było dwadzieścia jeden trupów – uduszonych lub zabitych w walce. Z pozostałych, słaniających się na nogach dwudziestu czterech, wzięto do szpitala dziewięciu dogorywających, a piętnastu poszło do SK, za to, że nie raczyli zginąć w ciemnicy. Wśród nich był również Konrad, były oberkapo stolarni. Świadkiem tej potwornej sceny był kapo „Jonny”[113], odbywający w tym czasie karę w celi do stania za jakieś kombinacje z Polakami, jak to nazwały władze. W lutym 1942 roku przyszło pismo do wydziału politycznego od władz partyjnych z Berlina zabraniające odpowiedzialności solidarnej i rozstrzeliwania dziesięciu więźniów[114] za jednego zbiega – podobno na skutek takich samych represji zastosowanych gdzieś w obozach dla Niemców. W tym czasie oficjalnie też odczytano rozkaz zabraniający bicia więźnia (ciekawe, czy to na skutek naszych meldunków?). Od tego czasu nie było wielkich represji w stosunku do pozostałych

za ucieczki więźniów. Odżyły więc możliwości ucieczek i my, jako organizacja, zaczęliśmy montować i przygotowywać się do wysłania raportu do Warszawy za pomocą zorganizowanej ucieczki. Po bolszewikach zostały wszy i straszliwy tyfus syberyjski, na który zaczęli masowo chorować nasi koledzy. Tyfus opanowywał obóz i robił ogromne spustoszenie. Władze zacierały ręce, spokojnie przyglądając się temu sojusznikowi w wykańczaniu więźniów. Wtedy zaczęliśmy w laboratorium HKB hodować wszy tyfusowe i puszczać je na płaszcze esesmanów, przy każdym raporcie lub odwiedzinach kontrolnych naszych bloków. Na bloku nr 15 powieszono na zewnątrz skrzynkę pocztową i ogłoszono na wszystkich blokach, że należy wrzucać do niej – z podpisami lub bez – wszelkie donosy o podsłuchanych rozmowach na blokach. Za istotne dla władz obozu doniesienie więzień miał być wyróżniony. Chciano zabezpieczyć się przed działalnością naszej organizacji. Sypnęły się anonimy i donosy. Wtedy my przez kpt. 88 [Tadeusz Dziedzic] otwieraliśmy skrzynkę co wieczór i przeglądaliśmy wrzucane meldunki, zanim o dwudziestej drugiej otworzył ją Palitzsch. Niszczyliśmy niebezpieczne, niewygodne dla nas meldunki i wrzucaliśmy sami donosy na osobniki szkodliwe. Zaczęła się walka papierowa. Na blokach i w marszu do pracy kazano nam śpiewać niemieckie piosenki. Kilkakrotnie cały obóz musiał śpiewać podczas zbiórki na apelu. W Brzezince budowano na gwałt komory gazowe, niektóre były już gotowe. To, czego obawiałem się kiedyś – wprowadzenia do organizacji oficerów pod prawdziwymi nazwiskami – miało rację bytu, gdyż w razie podejrzeń, że tu jest organizacja, przede wszystkim zabraliby się za oficerów, którzy tu siedzieli. Pewnego dnia wzięli płk. 62 [Jan Karcz] i zamknęli do bunkra celi więziennej. Prowadzili go codziennie na badanie do wydziału politycznego, skąd wracał blady, ledwo trzymając się na nogach. Wtedy obawiałem się różnych komplikacji. Po przeszło dwóch tygodniach płk 62 [Jan Karcz] podszedł, gdy byłem z kolegą 59 [Henryk Bartosiewicz] i powiedział: „No, powinszujcie, wypuścili. Pytali, czy jest jakaś organizacja w obozie”. Żegnając się ze mną, bo był gong na spanie, powiedział: „Nie bój się, nie powiedziałem ani słowa. Jutro ci opowiem”. Lecz nazajutrz zabrano płk. 62 [Karcz] i przeniesiono do Rajska, widocznie po to, by nie mógł nam nic powiedzieć. Dzielny był płk 62 [Karcz]. Przywieziono przeszło stu Czechów. Była to sama inteligencja – organizacja „Sokół”. Ulokowano ich na naszej sali (blok nr 25, sala nr 7). Zaczęto ich kończyć w szybkim tempie. Wszedłem w kontakt organizacyjny z ich przedstawicielem 89 [Karel Stransky] (żyje i jest w Pradze). Po porozumieniu z płk. 64 [Kazimierz Rawicz] oprowadzam mego przyjaciela, do którego mam wiele zaufania por. 29 [Włodzimierz Makaliński], po wszystkich

naszych komórkach w obozie. Robię to na wypadek jakiegoś nieszczęścia ze mną. Por. 29 [Makaliński] melduje płk. 64 [Rawicz], że obeszliśmy czterdzieści dwie komórki. Któregoś dnia z obozu macierzystego Auschwitz I przenoszą do Birkenau (rozeszła się pogłoska, że na wykończenie) szereg Ślązaków (siedemdziesięciu– osiemdziesięciu) i między innymi mego przyjaciela 45 [Stanisław Gutkiewicz]. Od poprzedniego wieczoru denerwował się, coś przeczuwając, drżał w nocy na całym ciele. Prosił mnie, by wiadomość o nim przekazać w przyszłości jego żonie i małemu synkowi, Dyzmie. Z Rajska już nie wrócił. Wszystkich Ślązaków z tej grupy tam wykończono. Niektórzy z nich siedzieli tu od początku obozu i myśleli, że się uchowają. Od tego czasu pozostali w obozie Ślązacy zdecydowanie zaczęli skłaniać się do pracy przeciwko Niemcom. Pewnego ranka, odwiedzając kolegów z pracy, byłem na bloku nr 5 (nowa numeracja) i biegnąc szybko na apel przez pusty już korytarz, spotkałem się oko w oko z „Krwawym Alojzem”, który poznał mnie, choć minął ponad rok. Zatrzymał się i krzyknął z jakimś zdziwieniem, a jednocześnie z niezrozumiałą dla mnie radością: „Was? Du lebst noch?”[115], chwycił mnie za rękę i potrząsnął. Cóż miałem robić? Nie wyrywałem się. Dziwny to był człowiek. Z krwiożerczych typów pierwszych czasów, do których i on należał, kilku już nie żyło. Władze obozu wobec komisji odwiedzających placówkę (wśród których zjawiali się jacyś panowie w cywilnych ubraniach) chciały ukazać ją w możliwie najlepszym świetle. Wizytatorów prowadzono na nowe bloki i tylko tam, gdzie były łóżka. Kuchnia w tym dniu gotowała dobry obiad. Orkiestra pięknie grała. Do obozu wkraczały po pracy tylko komanda zdrowe, silne i warsztatowcy. Reszta komand – „zugangi” i inne o wyglądzie pożałowania godnym – czekała w polu na wyjazd komisji, która o obozie odnosiła wrażenie zupełnie miłe. Potrzeba pokazania obozu z lepszej strony zmusiła też władze, aby niektórych katów z pierwszych miesięcy, szczególnie tych niepopularnych, przenieść do innego obozu, między innymi Krankemanna i Sigruda. Po wsadzeniu ich do wagonów na stacji, esesmani dozorujący pracę więźniów dali im do zrozumienia, że nic nie mają przeciwko temu, by wzięli teraz na nich rewanż. Więźniom tego tylko było trzeba. Wtargnęli do wagonów i powiesili Krankemanna i Sigruda na ich własnych paskach. Esesmani w tym czasie – odwróceni w inną stronę – nie przeszkadzali. Tak zginęli oprawcy. Każdy świadek tylu morderstw sankcjonowanych przez władze obozu był niewygodny, choćby nim był kapo-Niemiec. Toteż i ci dwaj przestali być świadkami. Organizacja stale rosła. Z kolegą 59 [Henryk Bartosiewicz] doprowadziliśmy do przystąpienia do nas płk. 23 [Aleksander Stawarz], ppłk. 24 [Karol Kumuniecki] oraz nowych ludzi: 90 [NN], 91 [Stanisław Polkowski], 92 [Wacław Weszke], 93 [NN], 94 [NN], 95 [NN]. Wieloma kolegami opiekował się wspaniały człowiek, 44 [Wincenty Gawron], oddał im też swoje jedzenie, sam bowiem zarabiał portretowaniem kogoś z władz i dostawał za to żywność dla siebie.

Transport z Warszawy (marzec 1942 roku) przywiózł znowu wielu moich znajomych i wiadomości o tym, co się robi u nas. Przyjechał mjr 85 [Zygmunt Bohdanowski], przezacny typ 96 [Tadeusz Stulgiński] z rekordem pobicia na al. Szucha i na Pawiaku. Od nich się dowiedziałem, że płk 1 [Władysław Surmacki] znowu jest aresztowany i siedzi na Pawiaku. To płk. 1 [Surmacki] skierował do mnie kolegę 96 [Stulgiński]. Ulokowałem go przez 97 [Jan Machnowski], który do pracy naszej już przystąpił, u niego w komandzie. Jednocześnie rozbudowaliśmy się w dwóch innych kierunkach, wciągając do pracy 98 [NN], 99 [NN] w biurze budowlanym oraz 100 [NN] i 101 [Witold Kosztowny] w szpitalu. W tymże czasie zmarł prof. 69 [Roman Rybarski]. Jak na dwóch wielkich filarach organizacja opierała się na dwóch instytucjach: HKB i arbeitsdienst. Gdy trzeba było kogoś ze swoich uratować z transportu i pod dach wsadzić, lub zabrać kogoś z komanda, gdzie już zaczynał podpadać czy wpadać w oko jakiemuś draniowi, albo gdy trzeba było wprowadzić do jakiegoś komanda nowy fragment pracy, wtedy się szło do dr. 2 [Władysław Dering] i mówiło się: „Dziunku, jutro przyjdzie do ciebie nr…, którego musisz na jakiś czas przyjąć do szpitala”. Załatwiało się to też przez dr. 102 [Rudolf Diem]. Gdy to już nastąpiło, a w pojęciu kapo więzień był i tak zgubiony, gdyż ze szpitala mało kto wracał, wtedy się szło do 68 [Mieczysław Januszewski] i mówiło się: „Daj kartkę na nr… do komanda X”, lub czasami również z dobrym skutkiem do 103 [NN] – i sprawa była załatwiona. W ten sposób przygotowywaliśmy również ucieczkę 25 [Stefan Bielecki] i 44 [Wincenty Gawron]. Obaj pierwszorzędni ludzie siedzieli tu za broń. Sprawy mieli dowiedzione i byliby tu rozstrzelani na pewno. Kwestia tylko była w tym, jak szybko w wydziale politycznym oko Grabnera padnie na ich sprawy. Jakimś cudem dotychczas żyli. 44 [Gawron] malował portrety esesmanów i jego sprawę – możliwe, że dlatego – odkładano. Lecz długo tak trwać nie mogło. Sposobem, który opisałem wyżej, w lutym 1942 roku przerzuciliśmy 25 [Bielecki] do komanda Harmense[116] – rybne stawy, kilka kilometrów od obozu, gdzie więźniowie pracowali przy rybach i na tamtym terenie mieszkali. Znacznie później, w maju, poszedł tam 44 [Gawron] i tegoż dnia, w którym zjawił się z wiadomością ode mnie dla 25 [Bielecki], by nie czekał na mnie, tylko wiał, obaj „prysnęli”. Zbiegli z domku przez okno, niosąc mój raport do Warszawy. W królestwie Ericha Grönke, garbarni, po wpakowaniu do bunkra Konrada, komando rzeźbiarzy i wybranych stolarzy przeżywało kryzys. W trudnej sytuacji znalazł się zastępujący kapo Tadek Myszkowski. Miejsce łagodnego wzroku Konrada, lubującego się w pięknie sztuki, zajął złośliwy i przenikający wzrok żbika – Ericha. Wkrótce, chcąc zniszczyć to, co Konrad stworzył, i nazywając egzystencję rzeźbiarni luksusem, Erich skasował rzeźbiarnię, każąc nam robić łyżki. I dał nam kapo „Hulajnogę”, złośliwego idiotę. Stolarzom trudniącym się wyrobem artystycznych szkatuł kazał robić szafy i najprostsze rzeczy. W łyżkarni robiliśmy

po pięć łyżek dziennie, później po siedem, a wreszcie po dwanaście. W tym czasie pracował tu były poseł 104 [Józef Putek]. Do organizacji wtedy wciągnąłem kolegów 105 [Edward Berlin], 106 [NN], 107 [NN], byłego żołnierza mojej partyzantki (1939 rok) – 108 [Stanisław Dobrowolski], oraz ppor. 109 [NN], 110 [Andrzej Makowski-Gąsienica], 111 [NN]. Spośród malujących robione przez nas zabawki, gdzie poprzednio (krótko przed bunkrem) pracował płk. 62 [Jan Karcz], wszedł do naszej organizacji – przekazany mi przez zwolnionego kpt. 8 [Ferdynand Trojnicki] – pdch. 112 [Stanisław Jaster]. Opanowaliśmy już wszystkie komanda, lecz do jednego nie mogliśmy się dostać. Wreszcie w lutym (1942 roku), będąc „kommandiert” i wracając późno do obozu, po powrocie na blok dowiedziałem się od 61 [Konstanty Piekarski], że był 68 [Mieczysław Januszewski]. Funkstelle[117] potrzebował dwóch kartografówkreślarzy map. 61 [Piekarski] podał numer swój i naszego byłego komandora 113 [Franciszek Sokołowski]. Po paru dniach okazało się, że komandorowi 113 [Sokołowski] trzęsie się ręka, więc przenieśliśmy go do komanda kartoflarni esesmańskiej, gdzie miał zapewnione dobre jedzenie, a na jego miejsce do Funkstelle wkręciłem się ja (po porozumieniu się w snycerni z 52 [Tadeusz Myszkowski]). Pracowaliśmy z 61 [Piekarski] nad mapami parę tygodni. W tym czasie – po zorientowaniu się w sytuacji dzięki 77 [Zbigniew Roszczyński] – udało mi się wreszcie stąd, gdzie prócz pracy esesmanów przy stacji, odbywały się kursy, dostać brakujące nam lampy i inne części, na które polowaliśmy od dawna bez rezultatu. Z części zapasowych wymiennych, do których mieli dostęp nasi więźniowie, po siedmiu miesiącach mieliśmy własną stację nadawczą[118], przy której pracował ppor. 4 [Alfred Stössel], w miejscu, gdzie bardzo niechętnie wchodzili esesmani. Jesienią 1942 roku przydługi nieco język jednego z kolegów był przyczyną tego, że musieliśmy stację rozmontować. Nadawaliśmy audycje powtarzane przez inne stacje, wiadomości tyczące się liczby „zugangów” i śmierci w obozie, stanu i warunków, w jakich znajdowali się więźniowie. Władze się wściekały, szukały, zrywały podłogi w warsztatach na Industriehof I, w magazynach. Ponieważ nadawaliśmy rzadko, w rozmaitych godzinach, wykryć nas było trudno. Władze wreszcie zrezygnowały z poszukiwań w samym obozie, przenosząc je w rejon Oświęcimia. Podawane dokładne wiadomości z obozu tłumaczyli sobie kontaktem z organizacją na zewnątrz przez cywilnych robotników. Szukano w Gemeinschaftslagrze[119]. A kontakt przez cywilną ludność rzeczywiście był. Droga do nas szła przez stykanie się z ludnością cywilną (wśród której byli członkowie organizacji na zewnątrz) w Brzeszczach, szła i Gemeinschaftslagrem przez tych, co pracowali u nas, będąc pozornie naszą władzą. Droga szła też na Bunę przez kontakt z pracownikami cywilnymi. W ten sposób przekazałem „na wolność” również wyniesiony z Funkstelle cały plik

niemieckich skrótów szyfrowych, tak zwanych Verkehrsabkürzungen. Z wolności dostawaliśmy lekarstwa, zastrzyki przeciwtyfusowe. Pracowali przy tym z jednej strony dr. 2 [Władysław Dering], z drugiej – mój kolega – 59 [Henryk Bartosiewicz]. Był to ciekawy typ. Robił wszystko „na wesoło” i wszystko mu się udawało. Ratował, karmił u siebie na sali i w garbarni kilku kolegów, zanim ich nie podreperował tak, że dalej mogli sobie sami dawać radę. Stale kogoś przygarniał do garbarni. Szedł na całego, odważnie, z pewną nachalnością tam, gdzie inny by wsiąkł. Wysoki, szeroki w barach, z rozjaśnioną twarzą i wielkim sercem. Kiedyś przyjechał z jakąś komisją Heinrich Himmler[120], a 59 [Bartosiewicz] w tym czasie był sztubowym na bloku nr 6 (stara numeracja). Został pouczony, jak ma składać raport Himmlerowi, przed którym się wszystko trzęsło. Gdy nastąpił ten uroczysty moment i Himmler wszedł na salę, 59 [Bartosiewicz] stanął przed nim i… nic nie powiedział. A potem roześmiał się i Himmler również się roześmiał. Może uratowało go to, że z Himmlerem byli dwaj cywilni panowie, a takie łagodne obejście się z więźniem robiło mu potrzebną reklamę stosunku do więźnia. Innym razem, w garbarni, 59 [Bartosiewicz], widząc przez okno na dziedzińcu komisję, która zwiedzała warsztaty i kierowała się do drzwi do wielkiej hali, gdzie pracowali garbarze, chwycił wąż gumowy i niby robiąc porządek, oblewając ściany i podłogę, oblał specjalnie i dokładnie komisję złożoną z niemieckich oficerów. Udając ogromnie przerażonego rzucił węża na ziemię, stanął na baczność i… znowu nic mu nie było. Kiedy kolumny więźniów wracały do obozu, zatrwożone posępnymi myślami, raptem 59 [Bartosiewicz] donośnym głosem wydawał komendy polskie, licząc głośno: raz, dwa, trzy… Miał na pewno też i wady, lecz któż ich nie ma. W każdym razie zyskał wielu przyjaciół i zwolenników. Zaimponował im i wielu mógłby poprowadzić. Ostatnie zwolnienia w 1942 roku były w marcu, przy czym zwolniono paru kolegów z orkiestry, gdyż komendant, który, jak wspomniałem, lubił muzykę, wyrobił to sobie u władz w Berlinie, że będzie mógł co roku paru muzyków zwalniać z orkiestry. Zapowiedziano: kto będzie się starał grać dobrze, będzie zwolniony, więc orkiestra grała pięknie. Komendant upajał się muzyką. Jednak zwalniano tych, co w orkiestrze najmniej byli potrzebni. Po marcu, przez cały rok 1942, zwolnień nie było ze względu na wielce niepożądane przebywanie na wolności jakichkolwiek świadków Oświęcimia, w szczególności tego, co się w Oświęcimiu zaczęło dziać w tym roku. Przywieziono do Oświęcimia, do części obozu odgrodzonej od nas wysokim murem – pierwsze kobiety: prostytutki i zbrodniarki z więzień niemieckich i mianowano je aparatem wychowawczym dla kobiet, które wkrótce tu mieli przywieźć, dla kobiet uczciwych – „przestępczyń politycznych”. W Brzezince codziennie w gotowych już komorach gazowych rozpoczęły się pierwsze masowe zagazowania ludzi.

19 marca 1942 roku przywieźli sto dwadzieścia kobiet[121], Polek. Uśmiechały się do więźniów, którzy wchodzili w kolumnach do obozu. Po dochodzeniu, a może specjalnym jakimś katowaniu, czego nikt stwierdzić nie mógł, pod wieczór tegoż dnia, wywieziono w wozach do krematorium porżnięte na kawałki niektóre ciała z poobcinanymi głowami, rękami, piersiami, okaleczone trupy. Stare krematorium nie podołało spalać trupów z naszego obozu centralnego i jeszcze z Rajska (komin zbudowany w 1940 roku pękł i rozwalił się od ciągłych oparów z ciał; zbudowano nowy). Więc trupy grzebano w szerokich rowach, używając do tego komand złożonych z Żydów. Budowano na gwałt dwa nowe krematoria na elektryczne spalanie w Birkenau[122]. Plany robiono w biurze budowlanym. Ze słów kolegów z tego biura: każde krematorium ma osiem stanowisk, na które można wkładać po dwa trupy. Spalanie elektryczne trzyminutowe. Plany wysłano do Berlina. Po zatwierdzeniu wróciły z nakazem ukończenia początkowo do 1 lutego, później termin przesunięto do 1 marca – i w marcu były gotowe. Teraz fabryka zaczęła pracować całą mocą. Przyszedł rozkaz zniszczenia wszelkich śladów dotychczasowych morderstw. Zaczęto więc odgrzebywać zasypane w rowach trupy, dziesiątki tysięcy. Trupy były już w rozkładzie. W pobliżu otwieranych tych wielkich wspólnych grobów panował straszny zaduch. Niektóre, zasypane dawniej, odgrzebywano w maskach gazowych. Ogrom pracy w całości tego piekła na ziemi był olbrzymi. Nowe transporty gazowano w tempie ponad tysiąc ofiar dziennie. Trupy spalano w nowych krematoriach. Do wygrzebywania trupów z rowów zastosowano dźwigi, które wbijały wielkie żelazne szpony w rozkładające się trupy. Miejscami tryskała w górę, małymi fontannami, cuchnąca ropa. Wyrywane przez dźwigi z kłębowisk ciał zlepki trupów i wydobywane ręcznie przenoszono na ogromne stosy, które układano na przemian z drzewa i resztek ludzi. Stosy te podpalano. Czasami nie żałowano nawet benzyny na rozpalenie. Stosy płonęły dniami i nocami przez dwa i pół miesiąca, rozprzestrzeniając wokół Oświęcimia swąd palonego mięsa i kości ludzkich. Komanda pracujące przy tej pracy składały się wyłącznie z Żydów i żyły tylko dwa tygodnie[123]. Po tym terminie gazowano je i ciała ich spalali inni Żydzi, nowo przybyli, zespoleni w nowe komanda pracy. Ci nie wiedzieli jeszcze, że pozostały im tylko dwa tygodnie życia, mieli jeszcze nadzieję na dalsze życie. Kwitły pięknie kasztany i jabłonie… Szczególnie w tym okresie, wiosną, najciężej się odczuwało niewolę. Gdy maszerując w kolumnie wzbijającej słupy kurzu po szarej szosie do garbarni, widziało się piękny wschód słońca, różowiejące ślicznie kwiaty w sadach i na drzewach przy szosie, lub gdy w drodze powrotnej spotykało się spacerujące młode pary, wchłaniające czar wiosny, albo kobiety spokojnie wożące w wózkach swe dzieci, wtedy rodziła się myśl, kołatająca się niespokojnie po głowie, gdzieś się zatracająca, to znów szukająca uparcie jakiegoś wyjścia lub

odpowiedzi na pytanie: „Czy wszyscy jesteśmy ludźmi?”. I ci przechadzający się wśród kwiatów i tamci, idący do komór gazowych? I ci, maszerujący stale koło nas z bagnetami, i my, od paru lat straceńcy? Przywieźli pierwsze większe transporty kobiet i ulokowali je na odgrodzonych blokach (nr 1–10, nowa numeracja). Wkrótce zaczęły przychodzić transporty kobiet jedne po drugich. Przyjechały Niemki, Żydówki i Polki. Wszystkie je dano pod dozór aparatu zmontowanego z elementu przestępczego – prostytutek i zbrodniarek. Za wyjątkiem Niemek wszystkim obstrzygano włosy na głowie i ciele. Czynność tę wykonywali nasi fryzjerzy – mężczyźni. Ciekawość fryzjerów, którzy spragnieni byli kobiet, i sensacja zmieniły się szybko w zmęczenie, przez stale niezaspokajane żądze i niesmak przesytu. Kobiety znalazły się w warunkach takich samych, jak mężczyźni. Nie zaznały jednak metod wykańczania ludzi aż tak szybkich jak my w pierwszym roku istnienia obozu, bo też i u nas, w męskim obozie, już się metody zmieniły. Lecz tak samo kończył je w polu deszcz, chłód, praca, do której nie były przyzwyczajone, brak możliwości wypoczynku i stójki na apelach. Codziennie spotykaliśmy te same kolumny kobiet, mijaliśmy się, dążąc w różne kierunki do pracy. Znało się już z widzenia niektóre sylwetki, głowy, twarzyczki. Początkowo trzymające się dzielnie niewiasty, wkrótce zatraciły blask oczu, uśmiech i rześkość ruchów. Uśmiechały się jeszcze niektóre, lecz coraz smutniej. Twarze szarzały, z oczu wyzierał niemal głód zwierzęcy – powoli stawały się „muzułmankami”. Zaczęliśmy coraz częściej dostrzegać w ich piątkach brak znajomych postaci. Kolumny kobiet idące na wykańczanie się w pracy eskortowali też niby-ludzie ubrani w bohaterskie mundury żołnierzy niemieckich i cała sfora psów. W pracy, w polu, setki kobiet pilnowało dwóch lub czasem jeden „bohater” z kilkoma psami. Kobiety były osłabione i o ucieczce mogły tylko marzyć. Od wiosny 1942 roku dziwił nas widok przyjmowanych chętnie na HKB wszystkich „muzułmanów” stających jeszcze starym zwyczajem do przeglądu w grupce pod kuchnią. Później już nikt nie stawał w grupce, wszyscy szli od razu do HKB na blok nr 28 (nowa numeracja), gdzie bez ceregieli ich przyjmowano. Poprawiło się w obozie – mówili między sobą więźniowie – nie ma bicia, do szpitala przyjmują… I rzeczywiście, w szpitalu na niektórych łóżkach leżało po kilku chorych, a jednak nadal chętnie przyjmowano. Codziennie tylko chodził esesman Josef Klehr i zapisywał numery słabszych więźniów. Myślano, że dostaną dodatkową porcję na podtrzymanie. Zapisane numery potem wyczytywano i więźniowie ci szli na blok nr 20 (nowa numeracja). Wkrótce można było w codziennych stosach trupów leżących przed szpitalem widzieć te same numery (każdy więzień przychodzący do szpitala miał wielkich rozmiarów numer na piersi, wypisany na skórze, chemicznym ołówkiem, żeby nie było kłopotu z ustaleniem tożsamości po śmierci, przy sporządzaniu codziennej długiej listy zmarłych i zamordowanych).

Kończono ich fenolem – to nowy sposób. Tak, obraz Oświęcimia zmienił się radykalnie. Teraz już nie było widać (przynajmniej w obrębie samego obozu macierzystego) rozwalania głów łopatą lub zabijania przez wbijanie deski w wnętrzności lub też zgniatanie leżącemu bez sił więźniowi klatki piersiowej; nie było pękających żeber pod masą ciała zwyrodniałych oprawców wskakujących ciężkimi butami na piersi więźnia. Teraz cicho i spokojnie, rozebrani do naga więźniowie, numery, zapisane w HKB przez niemieckiego lekarza z SS, stali na korytarzu bloku nr 20 (nowa numeracja) i czekali cierpliwie na swoją kolej. Wchodzili pojedynczo za kotarę do łaźni, gdzie sadzano ich na krześle. Dwóch oprawców wychylało im ramiona do tyłu, wypinając klatkę piersiową naprzód i Klehr robił zastrzyk fenolu długą igłą wprost w serce. Początkowo stosowano zastrzyk dożylny, lecz delikwent po tym żył zbyt długo – parę minut – więc dla oszczędności czasu zmieniono system i robiono zastrzyk w serce; więzień żył wtedy tylko parę sekund. Trzepoczącego się półtrupa wrzucano do sąsiadującej za ścianą ubikacji i wchodził następny numer. Tak, ten sposób mordowania był o wiele inteligentniejszy, a jednak potworny w swych kulisach. Wszyscy stojący na korytarzu wiedzieli, co ich czeka. Przechodząc koło szeregu, widziało się znajomych i mówiło się im: „Serwus Jasiu” lub „Cześć Stasiu, dziś ty, a jutro może ja”. Niekoniecznie byli to poważnie chorzy lub wycieńczeni. Niektórzy trafiali tu tylko dlatego, że się nie podobali Klehrowi i numer ich został zapisany na listę do „szpili”; wyjścia nie było. Oprawcy też już byli inni niż na początku obozu. Nie wiem jednak, czy można by się uchylać od nazwania ich zwyrodnialcami. Klehr mordował igłą z ogromnym zapałem, obłędnym wzrokiem i sadystycznym uśmiechem, stawiając kreskę na ścianie po każdym zabójstwie ofiary. Za moich czasów doprowadził listę zabitych przez siebie do czternastu tysięcy i chwalił się tym codziennie z ogromnym zadowoleniem, jak myśliwy opowiadający o swoich trofeach po polowaniu. Trochę mniej, bo koło czterech tysięcy więźniów wykończył z wielką hańbą dla siebie więzień Pańszczyk[124], zgłaszając się na ochotnika do wbijania zastrzyków w serca kolegów. Klehr miał wypadek. Gdy pewnego razu po załatwieniu wszystkich z kolejki do zastrzyku wszedł jak zwykle do ubikacji, gdzie rzucano jedne na drugie konające ciała więźniów, by napawać się widokiem swego dzieła z dnia bieżącego, jeden z „trupów” ożył (widocznie była jakaś niedokładność w robocie i mało dostał fenolu), wstał i chwiejącym się krokiem, po trupach kolegów, kołysząc się jak pijany, zaczął się zbliżać do Klehra, mówiąc: „Du hast mir zu wenig gegeben – gib mir noch etwas!”[125]. Klehr zbladł, lecz nie tracąc panowania nad sobą, rzucił się na niego. Tu opadła maska pozornej kultury kata – wyciągnął pistolet i bez wystrzału, bo nie chciał robić hałasu, wykończył swą ofiarę, bijąc po głowie kolbą. Sztubowi w HKB

codziennie podawali raporty o zmarłych na swej sali. Zdarzył się raz wypadek (przynajmniej ja wiem o jednym, mogło ich być więcej), że sztubowy się omylił i podał jako zmarły numer, który żył jeszcze, nie podając numeru, który zmarł naprawdę. Raport poszedł do głównej izby pisarskiej. Z obawy przed usunięciem ze stanowiska i dla własnego spokoju, zbrodniarz ten kazał wstać choremu, który był „zugangiem”, nieorientującym się, o co chodzi, i stanąć w kolejce do zastrzyku Klehra. Klehrowi jeden człowiek więcej nie robił różnicy. W ten sposób sztubowy wyrównał omyłkę, bo i ten, co umarł u niego na sali, i ten, co szpilę dostał od Klehra, byli już trupami. Raport się zgadzał, bo numer zmarłego na sali został dopisany. Wielu jednak mieliśmy sztubowych w szpitalu, którzy byli bardzo dobrymi Polakami. Dwa razy była zmiana numerów potrzebna dla nas, która gładko i bez krzywdy niczyjej została dokonana. W czasie wielkiej śmiertelności z powodu tyfusu, gdy trupy wyrzucano co dzień z kilku bloków masami, dwóch naszych ludzi wprowadzonych na blok szpitalny, a którzy tu sprawy mieli poważne, uratowaliśmy, pisząc ich numery na trupach, im zaś dając numery trupów, pilnując się przy tym, by sprawy zmarłych numerów nie były w wydziale politycznym zbyt poważne. Tak zaopatrzonych w zmienione naraz dane metryczne, nazwiska, imiona (podane przez kolegów z głównej izby pisarskiej), udało nam się ulokować w Birkenau wprost ze szpitala. Byli oni tu jeszcze nieznani, nowe numery, „zugangi” – sprawa się zatarła i całkowicie udała. Organizacja rozwijała się dalej. Zaproponowałem płk. 64 [Kazimierz Rawicz], by na dowódcę bojowego całości, na wypadek akcji, wyznaczył mego przyjaciela mjr. 85 [Zygmunt Bohdanowski], któremu niegdyś w pracy konspiracyjnej w 1940 roku takie stanowisko przewidywałem w Warszawie. Płk 64 [Rawicz] chętnie się zgodził. „Bohdan” znał tu teren wokoło, niegdyś, przed laty, dowodził baterią 5 DAK. Zdecydowałem wtedy, a płk 64 [Rawicz] projekt aprobował, by rozwiązywać plan ewentualnej akcji w zależności od zadań do wykonania, z których zasadniczych naliczyliśmy cztery. A to ze względu na to, że plan opanowania obozu, do którego – zgodnie z zadaniem końcowym tutejszej pracy – chcieliśmy przygotować zorganizowane oddziały, musieliśmy rozwiązywać dwojako. Inaczej wtedy, gdy byłby to dzień pracy, inaczej w nocy lub w święto, gdy byliśmy na blokach. Także z powodu, że na blokach wtedy jeszcze nie mieszkaliśmy wszyscy całymi komandami. Inne więc wypadały kontakty, powiązania, inni dowódcy w pracy, a inni na blokach. Dlatego więc plan trzeba było oprzeć na zarysie zasadniczych zadań, dla wykonania których w każdym wypadku należało akcję opracować osobno. Wyłoniła się wtedy potrzeba obsadzenia czterech dowódczych stanowisk. Na jedno z nich zaproponowałem więc płk. 60 [Stanisław Kazuba], na drugie – kpt.11 [Tadeusz Reklewski], na trzecie ppor. 61 [Konstanty Piekarski] proponował porucznika 115 [NN], na czwarte – kpt. 116 [Zygmunt Pawłowicz – w obozie Julian

Trzęsimiech]. Ppłk 64 [Rawicz] i mjr 85 [Bohdanowski] zgodzili się z nami. Wreszcie przy pomocy kolegi 59 [Henryk Bartosiewicz] i po dłuższych rozmowach o silnym zaakcentowaniu potrzeby zgody i podkreśleniu konieczności wytrwania w milczeniu, jeśli nawet ktoś z nas się znajdzie w bunkrze i badany będzie przez katów wydziału politycznego, wchodzą do nas i podporządkowują się płk 23 [Aleksander Stawarz] i ppłk 24 [Karol Kumuniecki]. Pierwszorzędny Polak-Ślązak i mój przyjaciel, 76 [Bernard Świerczyna], na swoim odcinku pracuje bardzo wydajnie, zaopatrując nasze szeregi w bieliznę, umundurowanie, prześcieradła, koce ze swego magazynu. Daje pracę wielu naszym kolegom, między innymi koledze z pracy w Warszawie por. 117 [Eugeniusz Zaturski] i 39 [Kazimierz Radwański]. Dochodzi do organizacji naszej kolega 118 [NN], wachm. 119 [Jan Miksa]. Przyjeżdża z transportem z Krakowa dawny kolega z pracy w Warszawie dr 120 [Zygmunt Zakrzewski]. Pod Krakowem wykryto wtedy fabrykę bomb. Ludzi tych przywieźli i kończyli szybko. Dr 120 [Zakrzewski] jakoś się wykręcił, wyjechał transportem do innego obozu. Czasami władze obozu podsyłały nam szpicli. Jakiś volksdeutsch udający Polaka, który poszedł na pracę dla Grabnera, chcąc wykryć, czy u nas czegoś nie ma, zanim przyszedł do nas lub zaraz po przyjściu, był anonsowany przez kolegów mających styczność z esesmanami. Pan taki dostawał od nas zdobyte w szpitalu kropelki olejku krotonowego, które wpuszczono mu zręcznie w jedzenie i wkrótce po tym miał taki rozstrój żołądka, że leciał szybko w HKB po jakieś lekarstwo. Tam, uprzedzeni o tym draniu (i zanotowaniu jego numeru), gdy przychodził, w nieszkodliwym lekarstwie dawali mu znowu parę kropel krotonowego olejku. Po paru dniach był tak osłabiony, że znów szedł do HKB, gdzie dostawał niby-konieczny zastrzyk, zresztą sam w sobie nieszkodliwy, gdyby nie to, że zrobiony zardzewiałą igłą. W dwóch innych przypadkach sprawa miała jeszcze więcej posmaku sensacji. W pierwszym, gdy pan taki leżał już w HKB, prześwietlono mu płuca i zdjęcie wykazało, że ma otwartą gruźlicę (nie było to zdjęcie jego płuc). Klehrowi, nazajutrz, gdy obchodził sale, wskazano na niego jako TBC. To wystarczyło, zapisał jego numer. Pan ten nic nie wiedział, lecz gdy prowadzono go już „na szpilę”, zaczął się rzucać, grożąc Grabnerem. Drugi przypadek był prawie identyczny z tym, że był to nowy w obozie człowiek i nie wiedział nic i nikogo Grabnerem nie straszył. Został niespodzianie skończony igiełką. Wkrótce jednak powstał wielki rumor, gdy Grabner od dłuższego czasu nie miał od nich raportów, a szukając, gdzie są, doszedł, że dawno przez komin wyszli dymkiem, a co więcej, że skończył ich jego człowiek, Klehr. Było dochodzenie w całym szpitalu, jak to tych dwóch tak szybko załatwiono. Od tego czasu Klehr, zanim szpilował, musiał listę ofiar wysłać do Grabnera, wśród których tamten uważnie

szperał, czy nie znajdzie kogoś w spisie swoich pracowników. Tak nadeszła Wielkanoc. Ja mieszkałem nadal na bloku nr 25 w sali nr 7. Zestawiając stan sali ze stanem z Bożego Narodzenia trzeba było stwierdzić, że wielu przyjaciół nie było już wśród żywych. Wykańczał nas straszliwie tyfus. Wokół wszyscy chorowali. Tylko kilku z nas, starych przyjaciół, jeszcze się trzymało. Kto szedł na tyfus, rzadko powracał. Lecz i nasze, hodowane weszki, robiły swoje – w koszarach esesmanów też wybuchł tyfus i epidemia wzrastała. Lekarze z trudem dawali sobie radę z tyfusem syberyjskim, organizmy esesmanów – również. Szeregi SS ponosiły coraz większe straty. Odsyłano ich do szpitala w Katowicach, gdzie jednak przeważnie umierali. W czerwcu odchodził transport z Oświęcimia do Mauthausen. Transportem tym pojechał (chociaż mógł być reklamowany) płk 64 [Kazimierz Rawicz], który miał zamiar, jak mówił, próbować w drodze ucieczki (co zresztą nie doszło do skutku). Tymże transportem wyjechali też pdch. 15 [Witold Szymkowiak], wachm. 119 [Jan Miksa] i ppor. 67 [Czesław Darkowski]. Przed wyjazdem płk 64 [Rawicz] radził mi, żebym na jego miejsce zaproponował wejście płk. 121 [Juliusz Gilewicz], co też zrobiłem. Płk 121 [Gilewicz] zgodził się, wszedł do nas i pracowaliśmy nadal zgodnie. Prócz tego wszedł do nas płk 122 [Teofil Dziama]. W tym czasie rozstrzelany został płk 23 [Aleksander Stawarz] i były poseł 70 [Stanisław Dubois]. Po wybudowaniu w Birkenau dwóch pierwszych krematoriów na elektryczne spalanie, rozpoczęto budowę dwóch następnych, podobnych[126]. Tymczasem pierwsze już pracowały z całą mocą. A transporty wciąż szły i szły… Część więźniów przywożono do nas, do obozu i tu ich ewidencjonowano, nadając numery, które sięgały już ponad czterdziestu tysięcy, lecz ogromna większość transportów szła wprost do Brzezinki, gdzie ludzi bez ewidencjonowania przerabiano szybko na dym i popiół. Przeciętnie dziennie spalano w tym czasie około tysiąca ciał. Kto jechał i dlaczego jechał wprost w paszczę śmierci? Jechali Żydzi z Czech, Francji, Holandii i innych krajów Europy. Jechali sami, bez eskorty, aż dopiero na kilkanaście kilometrów przed Oświęcimiem obstawiano wagony, przywożąc ich na bocznicę, pod Brzezinkę. Dlaczego jechali? Miałem okazję kilka razy rozmawiać z Żydami z Francji i raz, z rzadko tu spotykanym, transportem z Polski. Był to transport Żydów z Białegostoku i Grodna. Z tego, co mówili zgodnie, można było wnioskować, że wyjeżdżali na skutek ogłoszeń urzędowych w różnych miastach i państwach pod zaborem niemieckim, z których wynikało, że tylko ci Żydzi będą mogli jeszcze żyć, którzy pojadą do pracy w III Rzeszy. Więc jechali do pracy w Rzeszy. Tym bardziej, że zachęcały ich listy pisane przez Żydów z Oświęcimia, a pewno i z innych obozów, że pracują w dobrych warunkach i dobrze im się powodzi[127]. Mieli prawo zabrać podręczny bagaż – tyle, co sami uniosą. Więc brali jedną, dwie walizki, w których starali się przewieźć cały swój majątek, sprzedając

nieruchomości i ruchomości i kupując jakieś małe wartościowe przedmioty, na przykład brylanty, złoto, złote dolary… Transporty kolejowe wiozące codziennie około tysiąca ludzi kończyły trasę na bocznicy. Pociągi podstawiano pod rampy i wyładowywano zawartość. Ciekawe, jakie myśli snuły się pod czaszkami esesmanów? W wagonach było wiele kobiet i dzieci. Czasami dzieci w kołyskach. Tu mieli skończyć swe życie wszyscy naraz. Wieźli ich jak stado zwierząt na rzeź. Na razie, niczego nie przeczuwając – na rozkaz – pasażerowie wysiadali na rampę. Dla uniknięcia kłopotliwych scen zachowywano wobec nich względną grzeczność. Kazano odłożyć żywność na jedną pryzmę, na drugą – wszystkie rzeczy. Mówiono im, że rzeczy zostaną zwrócone. U pasażerów rodził się pierwszy niepokój, czy rzeczy nie zginą, czy odnajdą swoje, czy im nie zamienią walizek… Później dzielono na grupy. Mężczyźni i chłopcy ponadtrzynastoletni szli do jednej grupy, kobiety z dziećmi – do drugiej. Pod pretekstem konieczności wykąpania kazano im wszystkim rozbierać się w dwóch osobnych grupach, zachowując pozory poczucia wstydliwości. Ubrania układano również w dwa wielkie stosy, celem niby przekazania do dezynfekcji. Niepokój był teraz już wyraźniejszy, czy im nie poginą ubrania, czy nie zamienią bielizny. Potem setkami, osobno kobiety z dziećmi, osobno mężczyźni, szli do baraków, które miały być łaźniami (były kamerami gazowymi!). Okna były tylko z zewnątrz – fikcyjne, wewnątrz był mur. Po zamknięciu uszczelnionych drzwi wewnątrz odbywał się masowy mord. Z balkoniku-krużganku esesman w masce gazowej zrzucał na głowy zebranego pod nim tłumu gaz. Stosowano gaz dwóch rodzajów: w butlach, które się rozbijało lub w postaci krążków, który po otwarciu hermetycznych puszek i wyrzuceniu go przez esesmana w gumowych rękawiczkach, przechodził w stan lotny, wypełniając komorę gazową i szybko zabijając zebranych tu ludzi[128]. Trwało to kilka minut. Czekano dziesięć. Następnie wietrzono, otwierano drzwi komór po przeciwnej stronie od rampy i komanda złożone z Żydów przewoziły ciepłe jeszcze ciała taczkami i wagonetkami do pobliskich krematoriów, gdzie trupy szybko spalano. Tymczasem szły do komór następne setki. W przyszłości wprowadzono ulepszenia techniczne w tej rzeźni dla ludzi, po zastosowaniu których proces odbywał się jeszcze szybciej i sprawniej. Wszystko, co pozostawało po ludziach – piramidy jedzenia, walizki, ubrania, bielizna – zasadniczo miało być również spalone, lecz to była teoria. W praktyce bielizna i ubrania po wydezynfekowaniu szły do Bekleidungskammer, buty do sparowania w garbarni. Walizki przywożono do garbarni, żeby je spalić. Lecz i ze stosów w Birkenau, i po drodze do garbarni, esesmani i kapowie wybierali co lepsze, mówiąc, że Oświęcim stał się „kanadą”[129]. Termin ten się przyjął i odtąd wszystko, co pochodziło po zagazowanych ludziach nazywano „kanadą”.

Była więc „kanada” jadalna, z której płynęły do obozu niewidziane tu dotychczas różne smakołyki: figi, daktyle, cytryny, pomarańcze, czekolady, holenderskie serki, masło, cukier, ciastka. Zasadniczo nie wolno było mieć czegokolwiek z „kanady” ani tym bardziej wnosić do obozu. Na bramie były stałe rewizje. Winny posiadania czegoś z „kanady” szedł do bunkra i najczęściej nie wracał już wcale. Jednak stopień ryzyka życia w Oświęcimiu różnił się od ryzyka na ziemi i był stale tak wysoki, że nic nie znaczyło ryzykować życiem dla byle jakiej – sprawiającej radość – drobnostki. Urobiona tutaj nowa psychika wymagała trochę radości opłaconej właśnie ogromem ryzyka. Więc ciągnięto stale ze sobą wszystko, co do jedzenia dało się zagarnąć w pobliskiej „kanadzie”. Idąc z pracy do lagru, przechodzono z dreszczykiem przez rewizje w bramie. Inną „kanadą” była bielizna, odzież i buty. Wkrótce też u kapo i esesmanów można było widzieć najlepszą bieliznę, pochodzącą często ze stolicy Francji, jedwabne koszule, tudzież spodenki oraz luksusowe buty. A poza tym mydła, najlepsze perfumy, żyletki, pędzle i kosmetyki damskie. Trudno tu wyliczyć wszystko to, co dobrze sytuowana kobieta lub mężczyzna chcieli ze sobą zabrać. „Zorganizować” coś z „kanady” stało się niemal powszechnym dążeniem, a dla niektórych treścią dnia. Esesmani myszkowali w walizkach i portfelach, szukając pieniędzy, złota, brylantów. Oświęcim stał się wkrótce źródłem, skąd jak strumyczkami zaczęły odpływać brylanty i złoto. I po jakimś czasie na drogach można było widzieć żandarmerię rewidującą wszystkich, zatrzymującą również auta wojskowe. Esesmani i kapo w rewidowaniu rzeczy nie mieli jednak tyle sprytu co więźniowie, którym czasami udawało się znaleźć jakiś brylant w obcasie buta, w zagłębieniach walizki, torebki, w paście do zębów, w tubce z kremem, pomadce do butów i wszędzie tam, gdzie tego najmniej można się było spodziewać. Robili to skrycie i w sprzyjających tylko okolicznościach, gdy mogli dopaść jakiś przedmiot po zagazowanych ludziach. Esesmani kryli się również z tym jeden przed drugim, lecz że sam komendant lagru przyjeżdżał do Ericha do garbarni, gdzie przywozili autami walizki pełne rzeczy już posegregowanych, wartościowych przedmiotów – pierścieni, zegarków, perfum, pieniędzy, itp. – więc przez palce musiał patrzeć na wyczyny innych, podległych mu esesmanów, sam się obawiając przykrego meldunku. Więźniowie mający dostęp do którejkolwiek „kanady” stawali się szybko uprzywilejowaną klasą. Handlowali wszystkim, lecz nie trzeba sądzić, że w obozie był chaos i pod wpływem złota nastąpiło większe jakiś rozprężenie. Śmierć – mimo wielkiego spoufalenia się z nami – wciąż jednak była uważana za karę, więc cały handel ściśle był tajony i na zewnątrz starano się niczym nie zdradzić. Kwitły i pachniały pięknie jaśminy, gdy w tym czasie rozstrzelano (zamordowano

strzałem w tył głowy) pierwszorzędnego chłopa, st. uł. 123 [Stefan Stępień]. Zostawił po sobie w mojej pamięci sylwetkę o dzielnej postawie i wesołej twarzy. Wkrótce po nim rozstrzelany został (tym samym sposobem) jeden z najserdeczniejszych moich przyjaciół, dzielny oficer 13 pułku ułanów, por. 29 [Włodzimierz Makaliński]. Przekazał mi w spadku wiadomość o miejscu ukrycia w 1939 roku sztandarów dwóch pułków ułańskich (czwartego i trzynastego). Przesyłam znowu raport do Warszawy przez pdch. 112 [Stanisław Jaster], który z trzema kolegami zmontował wspaniałą ucieczkę z obozu. Byłem kiedyś dawno na filmie Dziesięciu z Pawiaka. Śmiem sądzić, że ucieczka czterech więźniów z Oświęcimia, najlepszym w obozie autem komendanta lagru, po przebraniu się w mundury oficerów SS, na tle warunków tego piekła, może być dla filmu kiedyś tematem naprawdę doskonałym. Główna wartownia (Hauptwache) prezentowała broń. Lagerführer Hans Aumeier, śpiesząc konno z Buny na wieczorny apel, spotkał auto z oficerami w drodze. Salutował im grzecznie, dziwiąc się nieco, że szofer prowadzi wóz na stary przejazd kolejowy, już teraz zamknięty. Auto zawróciło jednak szybko i przejechało tor w innym miejscu. Zwalił to na wódkę i słabą pamięć kierowcy. Głowy mieli mocne – ucieczka się udała. Lagerführer wrócił do Oświęcimia na sam apel, gdy wszyscy już stali w wyrównanych blokach. Tu się dopiero rozegrała scena. Zameldowano mu, że czterech brakuje na apelu, a co gorsza – że pojechali autem komendanta. Działo się to w baraku Blockführerstuby. Aumeier się prawie wściekł, rwał włosy na głowie, krzyczał, że ich przecież spotkał. Potem z rozpaczą cisnął czapkę na ziemię i… nagle na głos się roześmiał. Represji żadnych, rozstrzeliwań ani też stójek dłuższych wtedy nie mieliśmy. Tak było już od lutego 1942 roku. Mecze piłki nożnej rozgrywano w 1941 roku na placu apelowym; teraz (w roku 1942) z powodu całkowitego zabudowania placu, były już niemożliwe. Jedynym sportem, w którym spotykali się reprezentanci niemieckich kapo z więźniamiPolakami były mecze bokserskie. Tak w piłce nożnej, jak również i w boksie, mimo różnicy w pożywieniu i pracy, Polacy prali zawsze kapo-Niemców. W boksie była to jedyna okazja bić kapo w mordę, co też więzień-Polak czynił z całą satysfakcją, ku ogólnym okrzykom radości widzów. Było u nas kilku bokserów wcale dobrych. Znałem bliżej z pracy w organizacji tylko 21 [Tadeusz Pietrzykowski], który zawsze zwycięsko wychodził ze spotkania i sprał po gębie niejednego drania. Złapanych na nieudanej ucieczce więźniów wieszano publicznie i ostentacyjnie. Była to również zmiana na lepsze; nie zabijano drągiem, nie przebijano deską. Tylko po odsiedzeniu pewnego czasu w bunkrze wieszano na szubienicy, wtaczanej na kółkach w pobliże kuchni, w czasie wieczorowego apelu, gdy wszyscy

więźniowie stali na placu. Przy tym wieszali ci, co sami w następnej turze mieli być powieszeni przez swoich następców. Robiono to dla ich większego udręczenia. Raz, w trakcie takiego wieszania kolegów, czytano nam rozkaz, w którym uroczyście komendant obozu obwieszczał, że za dobre prowadzenie się i wydajną pracę więzień może nawet zostać zwolniony. Nie należy więc czynić niemądrych prób ucieczek, gdyż to prowadzi, jak widać w tej chwili, do haniebnej śmierci przez powieszenie. Rozkaz jakoś nas nie „wziął”. Nikt w zwolnienia nie wierzył. Zbyt wiele morderstw widziały nasze oczy, by ich właścicieli miano wypuścić. Zresztą, czytany w takiej przykrej chwili mógł jedynie trafić do psychiki Niemca. Z całą falą humanitarnych sposobów zabijania, które miały świadczyć o kulturze naszych katów, przyszło do nas również jawne wywożenie do gazu więźniów z bloków szpitalnych. Gdy do szpitala przez szereg dni z rzędu przyjęto ich tylu, że nie mogli się zmieścić, leżąc nawet po trzech na jednym łóżku, a apetyt Klehra na wbijanie szpil był zaspokojony i jeszcze wciąż był tłok w szpitalu, wtedy wywożono chorych autami do komór gazowych w Brzezince. Początkowo robiono to niejako ze wstydem, wywożąc w nocy, późnym wieczorem lub wczesnym rankiem, by nikt ich nie widział. Potem powoli, gdy obóz już cały wiedział o tym zwyczaju i „chorych turystach”, przestano się wstydzić i w biały dzień „chorzy turyści” jechali do gazu. Nieraz robiono to w czasie apelu, gdy wzmocniona warta i lufy broni z wieżyczek spozierały na nas zimno. Niejeden więzień, jadąc autem do gazu, wołał, poznawszy w szeregu przyjaciela: „Serwus Jasiu, trzymaj się!”. Machał czapką, kiwał ręką, jechał na wesoło. Wszyscy w obozie wiedzieli, dokąd jadą. Dlaczego więc tamten się cieszył? Przypuszczać należy, że już tak miał dosyć tego, co tutaj widział i przecierpiał, że niczego gorszego nie mógł spodziewać się ujrzeć po śmierci. Pewnego dnia w obozie przybiegł do mnie kolega 41 [Stanisław Stawiszyński] z wiadomością, że w szeregach przyprowadzonych z Birkenau, tu na rozstrzelanie, poznał (dokładnie widział) płk. 62 [Jan Karcz]. Płk 62 [Karcz], dzielny oficer, zginął. Dałem do przeczytania tych kilkadziesiąt stron, na których nakreśliłem sceny z Oświęcimia, kolegom. Orzekli, że w opisach czasami się powtarzam. Możliwe – trochę z braku czasu, żeby to przejrzeć wszystko raz jeszcze, lecz i dlatego, że ten wielki młyn przetwarzający ludzi na proszek, lub – jeśli kto woli – walec rozgniatający na miazgę transporty ludzkie, obracał się wciąż wokół jednej i tej samej osi, której na imię było: zagłada. A fragmenty poszczególnych scen lagru, codziennie od nowa, ponad trzysta razy w roku, w innym dniu, lecz w podobny sposób ukazywały – sporadycznie lub regularnie co pewien czas – tę samą stronę walca ze wszystkimi jej szczegółami… I jeśli tak się patrzyło przez prawie tysiąc dni, to… Jeżeli ludzie żyjący wygodnie na ziemi włożą minimum wysiłku przy czytaniu tych kartek, parę razy myśl swą zajmą jednym obrazkiem, lecz oświetlonym z innej strony. Może to i dobrze, że czytający

chociaż w drobnej cząstce zespoli się z naszymi psychikami, które są tak różne, jak różni się dwa od tysiąca, bo nam kazano po tysiąc razy patrzeć i nikt z nas nie mógł się znudzić. Na spleen angielski tam nie było czasu! A ja chcę znowu właśnie się powtórzyć. Ciężko było patrzeć na kolumny kobiet, wykańczane pracą, sunące po błocie. Wyszarzałe twarze, zabłocone szatki… Idą, podtrzymując słabe „muzułmanki”. Są jeszcze niektóre, co wciąż silnym duchem wspierają inne i własne mięśnie. Są oczy jeszcze, co śmiało spoglądają w marszu, starają się równać szeregi. Nie wiem, czy ciężej było patrzeć na te, co wieczorem zmęczone wracały po pracy, czy na te, co rano, mając cały dzień przed sobą, wychodziły w pole niby po spoczynku i podtrzymywały słabe koleżanki. Widziało się twarze i postaci, które do ciężkiej roboty w polu nie mogły pasować ani się nadawać. Widziało się również i wieśniaczki, przyzwyczajone zdawałoby się do ciężkiej pracy, tutaj kończone prawie równo z „paniami”. Wszystkie pędzono pieszo kilometrami do pracy, w pogodę czy też w dzień dżdżysty. Gdy kobiety stopkami wżynały się w błoto, „bohaterowie” obok na koniach, z psami – pokrzykując, paląc papierosy – jak kowboje gnali stado owiec czy bydła. W obozie mieliśmy już istną wieżę Babel; różnymi językami koledzy mówili. Bo oprócz Polaków, Niemców, bolszewików, Czechów, kilku Belgów, Jugosłowian, Bułgarów, przywieziono również Francuzów, Holendrów, paru Norwegów i Greków. Pamiętam, że Francuzi dostali numery powyżej czterdziestu pięciu tysięcy. I kończyli się szybko, jak nikt w obozie. Ani to do pracy, ani koleżeństwa. Wątłe jakieś chuchra i głupio oporne. Z transportów żydowskich, które przyjeżdżały, część młodych dziewcząt z ustawionych setek do „kąpieli” w gazie, esesmani wyciągali, ratując od śmierci. Lubując się widocznie w pięknie nagiego ciała, wybierali kilka dziennie, co powabniejszych kształtów. Jeśli po kilku dniach dziewczyna jeszcze wciąż potrafiła ratować swe życie, płacąc pięknością lub jakimś sprytem – czasami się zdarzało, że umieszczano taką w izbie pisarskiej, rewirze lub komendanturze. Miejsc jednak było mało, a pięknotek wiele. Tak samo z setek idących do gazu wyciągali esesmani i część młodych Żydów. Ci byli normalnie ewidencjonowani. Szli na nasze bloki i do różnych komand. Był to znowu sposób na resztę Żydów w świecie. Wspominałem już o tym, że przez jakiś czas Żydzi umieszczani byli na krótko w pracy pod dachem; pisali wówczas listy, śląc je do rodzin, że jest im tu dobrze. Lecz wtedy pisali równo z nami, to znaczy dwa razy na miesiąc, w niedziele. Teraz na blokach, gdzie mieszkali Żydzi, od czasu do czasu zjawiali się esesmani, przeważnie w jakiś dzień powszedni (my pisaliśmy nadal listy w niedziele). Przychodząc wieczorami, esesmani zbierali wszystkich Żydów mieszkających na tym bloku i kazali siadać przy jednym stole. Rozdawali formularze obowiązujące

w lagrze, każąc pisać listy do rodzin, krewnych, a w braku takowych nawet do znajomych. Stali nad nimi i czekali aż skończą. Potem listy sami od nich odbierali, wysyłając w różne kraje Europy. Niechby taki Żyd napisał, że mu jest źle… Wszyscy więc pisali, że jest im tu bardzo dobrze… Gdy już swe zadanie pisania uspokajających listów do Żydów w różnych krajach nasi Żydzi w lagrze dobrze wykonali i stali się zbędnym obciążeniem, wtedy wykańczani byli jak najszybciej przeniesieniem do ciężkiej pracy gdzieś w Brzezince albo nawet często wprost do SK. W SK tymczasem – jak zawsze – wykańczano. Był tam Żyd nazywany powszechnie „Dusicielem”[130]. Miał on przydzielonych co dzień kilku lub kilkunastu Żydów do skończenia. Zależało to od większego lub mniejszego stanu całej SK. Tych Żydów przeznaczonych na zagładę czekała przykra śmierć od ich współwyznawcy, potężnego w barach „Dusiciela”. Co pół godziny, czasem częściej lub rzadziej, w zależności od natłoku w kolejce do śmierci, „Dusiciel” upatrzonej ofierze kazał się położyć na wznak na ziemi (opornego sam szybko i sprawnie układał) potem trzonek od łopaty kładł na gardle leżącego, wskakiwał nogami na drążek i naciskał całym swym ciężarem ciała. Drążek przygniatał gardło – „Dusiciel” się bujał, przenosząc ciężar to na lewą, to znowu na prawą stronę. Żyd pod łopatą charczał, kopał, konał. Ofierze swojej mówił czasami, aby się nie lękała – śmierć przychodzi szybko. SK, „Dusiciel” i przydzielani do niego na wykończenie Żydzi traktowani byli jako autonomiczne podkomando śmierci. Właściwe SK, gdzie przeważali Polacy, żyło, pracowało i kończyło się osobno, tę samą śmierć przyjmując na inny sposób. Latem raptownie przeniesiono do SK wielu więźniów. Było to zarządzenie wydziału politycznego na skutek przejrzenia akt, z których wynikało, że więźniom dowiedziono ich sprawy na ziemi. Ze znajomych moich kolegów i pracowników naszej organizacji w obozie przenieśli do SK w Rajsku: plt. pdch. 26 [Stanisław Maringe], por. 27 [Jerzy Poraziński], kpt. 124 (ojca) [Tadeusz Chrościcki] i 125 (syna) [Tadeusz Lucjan Chrościcki]. Po jakimś czasie otrzymałem trochę nieostrożnie wysłaną kartkę od por. 27 [Poraziński], która jednak szczęśliwie nie „wpadła”, a w której pisał: „Zawiadamiam Cię, że ponieważ wkrótce musimy stać się obłoczkami już tylko, więc próbujemy szczęścia jutro, w czasie pracy… Szans mamy mało. Pożegnaj kiedyś, jeśli będziesz mógł i żył jeszcze na ziemi, rodzinę moją i powiedz, jeśli umrę, że zginąłem w walce…”. Nazajutrz przed nocą przynieśli wiadomość, że w dniu tym wieczorem na sygnał głoszący koniec pracy w Brzezince więźniowie z SK razem się rzucili, usiłując wszyscy dokonać ucieczki. Czy źle była przygotowana, czy może ktoś zdradził, bo trzeba by wszystkich uprzedzić, czy może warunki były zbyt trudne, dosyć, że esesmani wszystkich prawie więźniów, około siedemdziesięciu, położyli trupem. W łapaniu i zabijaniu sprawnie pomagali esesmanom kapo. Podobno paru zostawili żywych. Mówiono również, że kilkunastu zwiało. Przez

Wisłę przepłynęło podobno kilku. Wiadomości były jednak bardzo sprzeczne. Faktem jednak jest, że trzy lata później dowiedziałem się od Romka G. [NN], iż będący w tej paczce 125 [Tadeusz Lucjan Chrościcki] (syn mego współpracownika w Warszawie), jakimś sposobem śmierci uniknął. Wiedzieliśmy, że tak jak u nas niegdyś na blokach więźniowie cierpieli od wszy, tak w kobiecym lagrze, w odgrodzonych od nas blokach, panuje ogromne zapchlenie. Nie rozumieliśmy, skąd to pochodzi, skąd takie robienie różnicy przez te insekty dla płci więźniów. Okazało się potem, że niektóre z komand kobiecego lagru, chodziły do pracy do jakichś zapchlonych budynków i pchły przywlekły ze sobą na bloki. Te się w dobrych warunkach bardzo rozpanoszyły i przegnały dotychczasowych lokatorów białych. Wkrótce kobiety przeniesiono od nas, z bloków głównego obozu do Birkenau, gdzie w drewnianych blokach ginęły w straszliwych warunkach. Brak był wody na blokach, jak również ubikacji. Niektóre spały na ziemi, bo bloki z desek nie miały podłogi. Brodziły w błocie powyżej kostek, gdyż ani drenów, ani bruku nie było. Rano setkami zostawały na placu, nie mając już sił do pracy. Osowiałe, bez czucia te cierpiętnice, przestawały mieć wygląd kobiet. Wkrótce doznały „litości” władz lagrowych, idąc setkami do gazu. Zagazowano wtedy ponad dwa tysiące istot będących niegdyś kobietami. Na opuszczonych przez kobiety blokach pozostała niezliczona ilość pcheł. Stolarze, którzy chodzili na te bloki, by przed wprowadzeniem tam znowu komand męskich naprawić jakieś uszkodzenia w oknach lub drzwiach, opowiadali o straszliwej pracy w tym państwie „brunetek”, co skakały całymi rojami w opróżnionych blokach. Głodne, gwałtownie rzucały się na przybyszów, gryząc ciało w cętki jedne przy drugich. Nic nie pomagało. Żadne zawiązywanie nogawek przy kostkach bądź końców rękawów, więc stolarze od razu zrzucali ubrania, kładąc je gdziekolwiek w bezpiecznym od pcheł miejscu, nagie ciało broniąc stałym opędzaniem się, jak zwierzęta pasące się w polu. A one skakały po podłodze rojami i gdy się spojrzało na nie pod słońce, miało się wrażenie oglądania wielu fontann. W naszym obozie mieliśmy już wtedy na wszystkich blokach ubikacje i ładne łazienki. Kanalizacja, wodociągi – wszędzie już były. W piwnicach trzech bloków pracowały motopompy zaopatrujące cały lagier w wodę. Wielu więźniów oddało życie przy budowie tych wszystkich udogodnień. „Zugang”, który przyjeżdżał do obozu teraz, od razu tu wchodził w warunki odmienne od tych, w które nas niegdyś zamknęli, „kończąc” również brakiem możliwości mycia lub spokojnej chwili w jakiejś ubikacji. I teraz był tu stróż porządku, któremu niejeden zazdrościł posady. Siedział on w ubikacji i zajadał zupę; zawsze miał repetę i choć miejsce na posiłki wydawałoby się dziwne, on się tym wcale nie wzruszał. Spokojnie zajadał, przyśpieszając krzykiem czynności więźniów w pięknej ubikacji. Kobiety przeniesione z takich warunków, jakie były już na naszych blokach w roku 1942 do warunków prymitywnych w Brzezince bardzo to odczuły.

Przeniesiono kobiety, lecz wysoki płot, zbudowany wiosną dla odgrodzenia nas od płci odmiennej, pozostał nadal do czasu zdezynfekowania całego obozu. Pchły jednak dały sobie radę z płotem. Nie wszystkie, lecz te bardziej przedsiębiorcze po sforsowaniu w jakiś sposób muru rzuciły się na nasz obóz, znajdując tu na blokach masę pożywienia. Tymczasem w łyżkarni sytuacja tak się przedstawiała, że trzeba było myśleć o innej pracy, bo łyżek już zrobiono wiele tysięcy i można było przewidywać, że wkrótce komando rozwiążą. Wtedy na skutek wpływów moich przyjaciół 111 [NN], 19 [Tadeusz Słowiaczek] i 52 [Tadeusz Myszkowski] zrobiono mi miejsce przy warsztacie stolarskim wśród wybranych stolarzy (dawno kiedyś, przez Konrada). Na razie pracowałem z mistrzem-stolarzem 111 [NN] przy jednym warsztacie, lecz gdy 111 [NN] i 127 [NN] zachorowali kolejno na tyfus, zostałem sam przy warsztacie i udawać miałem stolarza-fachowca, odpowiedzialnego za pracę warsztatu. Kapo był nowy, który po śmierci wariata „Hulajnogi” (tyfus) objął komando stolarzy w garbarni. Pozycja moja stała się trudna. Dostawałem rysunki na obstalowane meble, które musiałem sam stworzyć z drzewa. Jakkolwiek robiłem tylko dwanaście dni, sam jeden pracując przy tym warsztacie, przyznam się, że nerwowo zmęczyłem się bardzo. Nie mogłem podpaść, a nie byłem fachowcem. W każdym razie szafę składaną robiłem i chociaż na jej wykańczanie przyszedł do mego warsztatu pierwszorzędny majster 92 [Wacław Weszke], jednak przez tych dwanaście dni udało mi się bez wpadki wobec kapryśnego, lecz głupiego kapo, udawać majstra-stolarza. Nie byłem przecież w stolarce zupełnym nowicjuszem (resztę trzeba było nadrobić sprytem), lecz przyjście 92 [Weszke] do warsztatu, który on sobie obrał tendencyjnie, przyjąłem z prawdziwą radością. Odtąd miałem więcej czasu, który poświęcałem wiązaniu tu „siatki”, na uzgadnianie posunięć w pracy naszej organizacji, spotykając się z kolegami we właściwej garbarni lub pod pretekstem wyboru materiału w szopie, gdzie leżały deski, konferując z 50 [Jan Mielcarek „Wernyhora”] i 106 [NN] na stosie nowych sienników, które tu sięgały pod sam dach. Przez szczeliny w dachu obserwowaliśmy ruchy Ericha lub komendanta, jak z doskonałego punktu obserwacyjnego. Tyfus dawał się nadal złośliwie we znaki i u esesmanów w koszarach zrobiono odwszenie. U nas na wszystkich blokach chorowali. Na naszej sali (siódma na bloku nr 25) codziennie ktoś szedł do szpitala chory na tyfus. Wtedy mieliśmy już na dwóch jedno łóżko. Pierwszy z naszej paczki zachorował pdch. 94 [NN], potem kpr. 91 [Stanisław Polkowski], później 71 [Jan Mosdorf], następnie 73 [Piotr Kownacki], 95 [NN], śpiący w jednym łóżku ze mną – 111 [NN], 93 [NN], w końcu (już trudno spamiętać, kto po kim szedł do szpitala) prawie wszyscy kolejno się położyli. Bardzo wielu nie wracało wcale, jadąc w wozie pełnym trupów do krematorium. Codziennie parę znajomych twarzy można było widzieć wśród rzucanych jak drzewo na wóz ciał

więźniów. Na razie tyfus mnie nie brał. Zjawił się u mnie dr 2 [Władysław Dering], proponując mi zastrzyk przeciwtyfusowy; szczepionkę dostał z wolności, skrycie. Musiałem się jednak zastanowić, co robić, gdyż jeśli zostałem już przez wszy tyfusowe pogryziony (można było tak sądzić, bo spałem razem ze 111 [NN], który już zachorował, a od ugryzienia do pierwszej gorączki mijało zwykle kilkanaście dni), to nie wolno było szczepionki stosować, bo mogło to skończyć się śmiercią. Nie byłem jednak zarażony, więc na zastrzyk szczepionki się zdecydowałem. Z naszej paczki stającej na apelu na czele bloku, z trzydziestu chłopa wkrótce zostało siedmiu, może ośmiu. Reszta umarła na tyfus. Z pracowników naszych zginęli: dzielny „Wernyhora” – 50 [Jan Mielcarek], a także 53 [Józef Chramiec], 54 [Stefan Gaik], 58 [Andrzej Marduła], 71 [Jan Mosdorf], 73 [Piotr Kownacki], 91 [Stanisław Polkowski], 94 [NN], 126 [Tadeusz Czechowski] i nieodżałowany przyjaciel 30 [Eugeniusz Triebling]. Zresztą, czy mogę o kimś jednym pisać, że jest „nieodżałowany” – wszystkich żałowałem. Kpt. 30 [Triebling] bardzo starałem się ratować. Był zawsze wesół, ludzi podtrzymywał własnym humorem i miską repety; koło niego żyło zawsze szereg ludzi. Przed samym tyfusem dostał nagle zakażenia krwi, które udało się zlikwidować: dr 2 [Dering] zrobił mu szybko operację ręki i niebezpieczeństwo usunął. Tydzień później dostał tyfusu, poszedł na blok nr 28, gdzie leżąc parę dni, gościnnie zapraszał kolegów, by jedli jemu przynoszone smakołyki z „kanady”. Mówił wtedy głośno: „Bóg dał, dobrzy ludzie przynieśli, więc jedzcie!”. Miał wielką gorączkę, a mimo to gadał, z humorem opowiadał o tym, że musi żyć, że choćby z głową pod pachą, wyjdzie z Oświęcimia, bo przeszedł straszne rzeczy w Hamburgu i że ze swoją Jasią jeszcze się zobaczy. I tak, mówiąc ciągle, dostał zapalenia opon mózgowych. Przeniesiono go na blok nr 20. Robiono mu punkcje. Opiekę miał troskliwą, lecz nic już nie pomogło. Wyszedł z Oświęcimia – jako dym z komina. Mam od niego polecenie: „Isjago”. Kto to zrozumie, niech się do mnie zgłosi. Był więc rozchód u nas (lato 1942 roku), lecz był również i przychód. W tymże czasie do organizacji naszej doszli nowi koledzy, chociaż niektórzy z nich siedzieli już dawno w obozie: 128 [NN], 129 [Leon Kukiełka], 130 [NN], 131 [NN], 132 [NN], 133 [NN], 134 [NN], 135 [NN], 136 [NN], 137 [NN], 138 [NN], 139 [NN], 140 NN], 141 [NN], 142 [NN], 143 [NN], 144 [NN]. Pracowałem przez parę tygodni na bloku, nie chodząc do stolarni wcale, korzystając z przyjaznego ustosunkowania się do mnie blokowego 80 [Alfred Włodarczyk], który już przedtem nieraz mnie w trudnych momentach ochronił. Dawał on mi prace artystyczne, tłumacząc się przed władzami potrzebą kancelaryjnych napisów na księgach bloku. Malowałem obrazy z życia obozu: pobieranie zupy przez repeciarzy, wieczorny przegląd nóg z biciem na stołku. Z kolorowych papierków zrobiłem coś w rodzaju wycinanki-obrazu czy też naklejanki.

Wyszło to nieźle, bo nawet gdy Palitzsch w miesiąc później przyszedł raz na blok, kiedy mnie już tam nie było, wszystkie obrazki poniszczył, tłukąc szkło w kawałki i niszcząc nawet ramy, lecz naklejankę kazał sobie dać. Rozpoczęło się nowe odwszawianie. Pewnego dnia, było to pomiędzy 20 a 25 sierpnia 1942 roku, jak zawsze w ostatnich czasach nie poszedłem do pracy i, siedząc w obozie, malowałem na bloku. Nagle spostrzegłem auta z większą liczbą esesmanów, które zajechały pod blok tyfusowy (blok nr 20, nowa numeracja). Esesmani szybko otoczyli blok. Przyznam się, że gdy patrzyłem na tę scenę, na chwilę zrobiło mi się zimno koło serca, a potem gorąco. Myślałem o innym powodzie tego najazdu esesmanów, lecz to, co zobaczyłem, również było straszne. Wyciągano chorych, pakując ich w auta. Chorzy, nieprzytomni i prawie już zdrowi rekonwalescenci, tacy, co to miesiąc temu chorowali, lecz jeszcze odbywali kwarantannę – wszyscy razem zostali wpakowani na auta i wywiezieni w kilku rzutach do komór gazowych. Wywieziono wtedy wszystkich, którzy mieszkali na bloku nr 20, nawet zdrowych, którzy przedłużyli tu swój pobyt dla odpoczynku, za wyjątkiem flegerów, których poznawano po ubraniu, gdyż od szeregu miesięcy cały personel szpitala nosił ubrania różniące się wyraźnie od naszych. Były to ubrania z białego płótna, z czerwonym lampasem malowanym farbą wzdłuż pleców i takimiż lampasami na spodniach. Wtedy dr 2 [Władysław Dering] uratował szereg Polaków, każąc im się przebierać po paru kolejno w białe ubrania flegerów, przedstawiając ich komisji SS jako doktorów pracujących przy chorych. Zwrócono mu uwagę wreszcie, że coś tych pielęgniarzy było za wielu. Ponieważ jednak na końcu wychodzili prawdziwi sanitariusze, których esesmani znali, jakoś się akcja udała. Widziałem scenę, gdy esesman wrzucał na auto dwóch małych więźniów. Jeden ośmioletni chłopczyk prosił esesmana, by go zostawił. Ukląkł przed nim na ziemi. Esesman kopnął go w żołądek i wrzucił do auta jak szczenię. Wszystkich tego dnia wykończono w kamerach gazowych w Brzezince. I potem palono przez dwa dni w krematorium, dowożąc wciąż więźniów z obozu. Bo nie skończyło się na bloku nr 20. Później brali z bloku nr 28, następnie z baraku drewnianego, co stał zbudowany na czas epidemii tyfusu pomiędzy 27 a 28 blokiem. A potem wybierali już z komand. Komisja chodziła, wybierając z normalnych bloków, gdzie mieszkały komanda. Wywozili do gazu wszystkich, co mieli spuchnięte nogi lub jakieś uszkodzenia ciała i robiących wrażenie słabych pracowników. Wzięli się też za Schonungsblock i wszystkich „muzułmanów”, których co prawda było mniej niż zawsze z powodu dopływu „kanady”. Ci jednak, co byli „muzułmanami”, pojechali do gazu „na odwszenie”. Z gazu – przez krematorium – szli dymem z komina. Termin „odwszenie życia” znowu się przyjął w obozie. Po transportach ludzi, którzy z wolności przyjechali, by oddać swe życie w gazie,

pakowano również do gazu pozostałe stosy ubrań i bielizny rozwieszając je w osobnych komorach dla dezynfekcji, czyli dla właściwego odwszenia. Stąd „odwszeniem” nazywano czynności wprowadzania przedmiotu w strefę działania gazu, choćby był więźniem. Kilka dni potem, 30 sierpnia, dostałem gorączki i łamania stawów; bolały mnie również łydki przy naciskaniu. To wszystkie prawie oznaki tyfusu. Brakowało tylko bólu głowy, lecz głowa mnie nigdy jeszcze w życiu nie bolała i nie znałem tego uczucia. Mam to, przypuszczam, w spadku po ojcu, który nieraz ze zdziwieniem mówił: „co to za durna musi być głowa, która boli!”. Ponieważ jednak lekarze i koledzy mówili, że przy tyfusie głowa boleć musi, więc czekałem parę dni. Szczęśliwie, zawdzięczając blokowemu 80 [Alfred Włodarczyk] możliwość pozostawania na bloku, do pracy nie chodziłem. Gorączkę już miałem ponad trzydzieści dziewięć stopni i trudno mi było stać na apelach. Do HKB jednak pójść nie chciałem, bo nie było żadnej pewności, że nie przyjadą znowu auta, nie wywiozą do gazu. Tym bardziej że choroba w najlepszym razie, z konieczną kwarantanną, najmniej trwałaby dwa miesiące. Była to moja druga cięższa choroba w Oświęcimiu. Prócz tego parę razy w ciągu pobytu w obozie miałem temperaturę podwyższoną wskutek zaziębienia; na wolności przeszłoby to może w jakąś grypę, tu siłą woli czy może napięcia nerwów chorobę zwalczałem, chodząc do pracy. Teraz jednak z dnia na dzień, szczególnie pod wieczór, czułem, że choroby „nie przechodzę” i że w ogóle na chodzenie brakuje mi sił. Nie wiem, co by było dalej, gdyby tak jak w pierwszym wypadku nie zadecydowało odwszenie. Wyczerpany już byłem tą gorączką trwającą kilka dni. Odwszenie przeszło już wszystkie bloki i teraz kolej była na nasz blok. Mimo wieczornej gorączki do czterdziestu stopni na odwszenie się przygotowałem, pomagając sztubowemu, koledze 111 [NN], który wrócił szczęśliwie już po tyfusie. Gdy blok poszedł na odwszenie i pozostał tylko personel przenoszący inwentarz bloku, a za pół godziny mieliśmy pójść na odwszenie wszyscy, wtedy ja z wielkiego osłabienia (pamiętałem, jak ciężko mi było przejść kiedyś odwszenie w gorączce) nie czułem się na siłach. Droga była jedna – żeby tego uniknąć, trzeba było pójść do szpitala, skąd znowu mogli zabrać do gazu. Wahałem się, lecz zjawił się dr 2 [Władysław Dering], który w nieprzepisowym czasie załatwił za mnie wszelkie formalności i umieścił mnie na bloku nr 28 (w szpitalu), w ostatniej chwili przed apelem wyciągając mnie ze stanu bloku nr 25. Gorączkę miałem do czterdziestu jeden stopni i poważne osłabienie – to był mój tyfus. Nieboląca głowa miała jednak tę zaletę, że nie traciłem wcale przytomności. Może przebieg choroby miałem łagodniejszy ze względu na szczepionkę? Pierwszej nocy, którą spędziłem na bloku nr 28 był pierwszy nalot – parę samolotów oświetliło obóz i na Brzezinkę zrzucono dwie bomby. Możliwe, że chcieli trafić w krematorium, lecz akcja nie była poważna. Na nas jednak wpłynęła doskonale. Widzieliśmy chaos wśród esesmanów. Dwóch „postów”, co stało na najbliższych wieżyczkach, zbiegło z nich w popłochu, gnali oni wzdłuż drutów tak,

jakby głowy potracili. Od koszar biegli pod nasz obóz esesmani w bezładnej kupie, szukając się nawzajem. Niestety, był to nalot słabiutki i tylko jedyny w Oświęcimiu, przynajmniej za moich czasów. Mój dwudniowy pobyt na bloku nr 28 nazywał się „czasem obserwacji”. Tu specjalną serdecznością i troskliwą opieką otoczył mnie przyjaciel 100 [NN], który wszystkie wolne chwile poświęcał na to, by być przy mnie lub też przynieść cytrynę czy cukier. Przez niego także miałem kontakt z kolegami z pracy i wpływ na dalsze postępy organizacji. Wysypka jednak była tak widoczna, że przenieść mnie musieli na blok nr 20 o ponurej sprzed paru tygodni historii. Jeszcze na bloku nr 28 dr 2 [Dering] zrobił mi jakiś zastrzyk, po którym w kilka godzin temperatura spadła z czterdziestu stopni na trzydzieści siedem z kreskami. Więc, gdy nazajutrz znowu zjawił się u mnie ze strzykawką, żartowałem, że jak teraz z trzydziestu siedmiu spadnie na trzydzieści cztery, to chyba umrę, a zatem na zastrzyk zgodzić się nie mogę. Organizm mój na wszelkie zabiegi i lekarstwa reagował silnie. Blok nr 20 po niedawnej wywózce wszystkich chorych do gazu znowu był pełny. Codziennie na podjeżdżające wozy rzucano ciała umarłych na tyfus jak polana drzewa. Nie wiem, czy o tym już wspominałem, że wszystkie ciała, które wieźli do krematorium, były nagie, bez różnicy w jaki sposób ludzie ci zmarli – na tyfus, inną chorobę, igłę Klehra czy strzał Palitzscha. Tutaj, na bloku tyfusowym, po wyniesieniu co rano trupów, już przed południem, a szczególnie wieczorem na korytarzu leżały znowu sine, nagie ciała, ponakładane jedno na drugie, robiące wrażenie jatek z chudym mięsem. Po pierwszym dosyć swarliwym zetknięciu się z kolegą, co był tu lekarzem, już parę godzin później czułem dla niego życzliwość. Pełen poświęcenia, myślący wciąż tylko o chorych, przez cały dzień, dbając o wszystkich, biegał, mył, karmił, stosował zastrzyki; wtedy miałem go za doktora 145 [NN]. Drugim dzielnym lekarzem tutaj był dobroduszny i jednocześnie energiczny kpt dr 146 [Henryk Suchnicki]. Poza tym miałem nadal opiekę kolegi 100 [NN], przez jego przyjaciela 101 [Witold Kosztowny], który miał tu wstęp jako pielęgniarz ze strzykawką lub pobierający krew do analizy. Wśród administracji tego bloku na stanowisku magazyniera był tu członek naszej organizacji, młody mój przyjaciel, Edek 57 [Edward Ciesielski]. Od niego miałem, gdy zacząłem zdrowieć, dodatkowe obiady, słoninę i cukier. Poduszkę i koc z „kanady” dostarczył mi tu w porozumieniu z 76 [Bernard Świerczyna] – Kazio 39 [Kazimierz Radwański]. Zanim kryzys minął, w tej wielkiej półtrupiarni – gdzie obok ciągle ktoś rzęził przedśmiertnie, konał, wyłaził z łóżka, by upaść na podłogę, zrzucał swoje koce lub w gorączce rozmawiał z najdroższą matką, krzyczał, kogoś wzywał, nie chciał jeść lub żądał wody, w gorączce usiłował wyskoczyć przez okno, kłócił się z lekarzem lub go o coś prosił – leżałem, myśląc, że jeszcze mam siły, by wszystko to rozumieć i znosić w spokoju. Od samych tych wrażeń można już było zachorować, można też

było nabrać wstrętu do takiej wędrówki człowieka i mieć pewnego rodzaju żal za niedoskonałością organizmu ludzkiego, czuć odrazę do samego stanu chorobowego. Toteż rosła we mnie przemożna chęć wyjścia stąd, jak najszybszego powrotu do sił. Gdy minął kryzys, a mnie się zdawało, że mam już siły, by zejść po schodach, do ubikacji (przedtem korzystało się z prymitywnej, urządzonej dla chorych na sali), okazało się wtedy, że jestem tak słaby, iż muszę trzymać się ściany. Dziwne, że idąc po schodach, nie tylko nie miałem sił iść na górę, lecz tak samo trudno było schodzić. Siły wracały, jak mi się zdawało, w bardzo wolnym tempie. W czasie mego osłabienia parę razy koledzy byli gotowi – w razie ewentualnej wywózki do gazu – zanieść mnie gdzieś na strych i ukryć. Kilka razy Klehr przechodził sale i wzrokiem bazyliszka wybierał kandydatów „na szpilę”. Poznałem tu i wciągnąłem do naszej roboty: 118 [NN], 146 [Henryk Suchnicki], 147 [NN], 148 [NN], 149 [NN]. Dr 145 [NN] dawał wszystko z siebie na stanowisku tak dla niego odpowiednim, że nie było tu potrzeby ani wiązać, ani coś zmieniać. Wiedziałem, że na niego można liczyć. Od czasu do czasu zjawiał się dr 2 [Władysław Dering], przynosząc mi cytryny i pomidory, zdobyte jak zawsze „na lewo”. Stosunkowo szybko stawałem na nogi. I w czasie kwarantanny, schodząc na dziedziniec, rozmawiałem z przyjaciółmi przez kraty odgradzające blok „zapowietrzony”. Przyjaciel 76 [Bernard Świerczyna] przychodził z nową informacją o gałęzi organizacji, którą świeżo powiązał, 61 [Konstanty Piekarski] – z projektem wyjścia na wolność przez podkop z bloku nr 28, zainicjowanym przez 4 [Alfred Stössel], a rozpoczętym przy pomocy 129 [Leon Kukiełka] i 130 [NN]; przyjaciel 59 [Henryk Bartosiewicz] – z propozycją scalenia nowych i podziału wszystkich naszych sił, a także wyznaczenia dowódców poszczególnych grup na stałe, czego chciał również i płk 121 [Juliusz Gilewicz] (gdyż zaszły zmiany po ostatnim odwszeniu). Wtedy opracowałem plan scalania i podziału w ten sposób: Ponieważ po generalnym odwszeniu władze obozu ulokowały więźniów na blokach komandami, a więc odpadła potrzeba rozwiązywania planu zadań na moment opanowania obozu w dwojaki sposób (to znaczy moment pracy i moment na blokach, w obozie), więc za podstawę wziąłem bloki. Każdy blok to był pluton, czyli ci, co do organizacji należeli i na tym bloku mieszkali, bez względu na pierwotne więzi organizacyjne stanowili od tej chwili szkielet plutonu, który w momencie „wybuchu” stałby się tak wielki, jak wielu zdołają za sobą porwać, unieszkodliwiając od razu element proniemiecki. Blok X – więźniowie na parterze i blok Xa – na piętrze stanowiły razem dwuplutonową kompanię, mieszczącą się w jednym budynku, z dowódcą kompanii na miejscu. Kilka bloków-budynków stanowiło batalion.

Podzieliłem całość na cztery bataliony. Na dowódcę całości – w sensie akcji bojowej – zaproponowałem jak dotychczas mjr. 85 [Zygmunt Bohdanowski]. Na dowódcę I baonu – mjr. 150 [Edward Gött-Getyński] (bloki: 15, 17, 18). Na dowódcę II baonu – kpt. 60 [Stanisław Kazuba] (bloki: 16, 22, 23, 24). Na dowódcę III baonu – kpt. 114 [Tadeusz Paolone] (bloki: 19, 25, kuchnia oraz personel szpitala z bloków 20, 21, 28). Na dowódcę IV baonu – kpt. 116 [Zygmunt Pawłowicz] (bloki: 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10). Od zorganizowania reszty bloków powstrzymałem się ze względów technicznych, gdyż były to albo dopiero obsadzone, jak: 1, 2, albo użyte na skład, jak: 3, 26 i 27, albo w trakcie wykańczania budowy, jak: 12, 13, 14, albo blok specjalny 11. Plan ten odpowiadał płk. 121 [Juliusz Gilewicz] i na takowy się zgodził. Parę dni później wyszedłem ze szpitala na obóz. Miałem skróconą kwarantannę przez znajomych lekarzy, którzy w kancelarii zrobili (fikcyjne) przyjęcie moje do szpitala z datą wcześniejszą. Był początek października 1942 roku. Do pracy poszedłem w pięciu setkach, jak zawsze – do garbarni, lecz nie do komanda stolarzy, gdzie pracowałem przed chorobą, tylko do komanda garbarzy (właściwej garbarni), zawdzięczając to przyjacielowi 59 [Henryk Bartosiewicz], który przedstawił mnie nowemu kapowi garbarzy, „Mateczce”, jako garbarza, który był chory, a teraz wrócił do pracy. W garbarni, początkowo pracując w sąsiedztwie płk. 121 [Juliusz Gilewicz] przy białym garbunku, potem dzięki przyjaznemu stosunkowi 59 [Henryk Bartosiewicz] i 61 [Konstanty Piekarski] przeniosłem się do suszarni, gdzie było ciepło, bo stał wielki, żelazny piec i udawałem przez cztery miesiące garbarza, zaprawiając się w tym nowym fachu. Widok ogromnego dziedzińca garbarni mało się zmienił. Codziennie kilka aut przywoziło tu rzeczy pozostałe po zagazowanych ludziach celem spalenia ich w wielkim palenisku garbarni. Obuwia nie palono. Ogromną ilość najrozmaitszych butów, żółtych i czarnych, męskich i damskich, dziecinnych, różnych rozmiarów zrzucano co dzień z auta na wielkie piramidy. Powstało komando, które trudniło się dobieraniem butów tych do pary. Paleniem zwożonych na drugą kupę walizek, portfeli, damskich torebek, wózków dziecinnych i różnych zabawek trudnił się kto inny. Osobno odkładano kolorową wełnę, którą kobiety wiozły ze sobą tu na robótki. Tej nie palono; kto mógł, dekował, używając do robienia swetrów. Wielki piec garbarni z fabrycznym kominem wszystko to pochłaniał – opał był darmowy, zwieziony pod samo nieomal palenisko. Ci, co to palili, mieli możność pogrzebać nieco w walizkach. Czasami ktoś z garbarni dopadał kupy walizek przed piecem, gdyż z dziedzińca było dosyć trudno zabrać ze względu na możliwość wejścia w pole widzenia Ericha lub Waltera. I znowu widziałem, jak pod wpływem chęci posiadania złota czy drogiego kamienia, rozpruwano walizki, torebki, teczki, szukano w butach, kremach i mydłach. Z papierów brano tylko dolary. Po całym dziedzińcu latały, gnane wiatrem jak liście jesienne, banknoty, przeważnie franki

francuskie. Tych nikt nie ciułał, tym bardziej wobec niebezpiecznej rewizji na bramie. Wydawały nam się zupełnie niepotrzebne. Używane były tylko w ubikacji. Garbarze – koledzy – arystokracja – ze wszystkich komand, przez jakiś czas brali, idąc do ubikacji – jednorazowo nie mniej niż pięćdziesiąt tysięcy franków. Żartowano wtedy, że mniej nie wypada – mogliby uważać człowieka za skąpca. Najtrudniej jest pisać o sobie. W stopniu przedtem niespotykanym nawet dla siebie przechodziłem obok złota i kamieni obojętnie. Dziś, pisząc o tym znowu, na ziemi, staram się dokładnie zanalizować, dlaczego? Była to własność już raczej niczyja, tak tłumaczyli sobie więźniowie. Z tym tłumaczeniem nawet się wtedy zgadzałem. Lecz przede wszystkim nie mogłem się wyzbyć odrazy do rzeczy, w moim pojęciu, jednak krwią splamionych, a poza tym, nawet jeśli bym się przemógł, nie widziałem sensu, po co bym to miał robić. Dziwnie dla mnie te przedmioty straciły wartość. A nawet więcej – wtedy byłem w takim jakimś okresie (czy to pod wpływem przeżyć, czy wymogów wiary, bo stale i zawsze byłem wierzącym), że naprawdę dla mnie cenniejsze było zadowolenie z siebie, niż jakiś tam kamyk… Dość, że gdybym się wtedy do wzięcia tego złota czy brylantów zmusił, czułbym, że spadam ze szczytów, na które wspiąłem się tak trudną drogą. Poza tym pierwszą, zasadniczą przeszkodą do szukania złota było nieomal namacalne uczucie, że robiłbym sobie jakąś wielką krzywdę. Tak wtedy czułem, a kto wie, czy i teraz, gdybym się znowu znalazł w podobnej sytuacji, postąpiłbym inaczej? Różni koledzy różnie do tego podchodzili. Mnie na razie pieniądze były niepotrzebne, lecz kiedy znacznie później chciałem uciec z obozu i pieniądze na drogę mogły się przydać, to zwróciłem się do jednego z więźniów, mówiąc, że możemy wyjść razem i pytając, czy ma pieniądze na wszelki wypadek. Powiedział, że obliczy, co uzbierał i odpowie mi jutro. Nazajutrz powiedział, że ma złota przeszło kilogram. Lecz tak się stało, że wyjście z nim mi się nie ułożyło. Wyszedłem z takimi, co właśnie złamanego szeląga przy duszy nie mieli. Jest to jednak historia znacznie późniejsza – na razie wyjść jeszcze nie zamierzałem, czekając na moment najciekawszy w obozie, ku któremu cała praca była skierowana. Opanować obóz mogliśmy od paru miesięcy nieomal codziennie. Czekaliśmy na rozkaz, rozumując, że bez takowego, chociaż byłby to piękny fajerwerk, i dla świata i dla Polski niespodziewany, i że nie możemy pójść na to, kierując się tylko własną nadzieją, dla której panu X czy Y taka rzecz się udała. Nie wolno nam bez komendy pójść na takie ryzyko. A pokusa nękała codziennie. Rozumieliśmy jednak dobrze, że byłoby to potwierdzeniem naszych wad narodowych sprzed wieków. Wykwit ambicji, prywata, za którą represje mogły być potem wielkie na całym Śląsku. Tym bardziej że wtedy jeszcze trudno było przewidzieć, jak się potoczą wypadki. Mieliśmy ciągle jeszcze wielką nadzieję, że będziemy mogli odegrać rolę jako zorganizowana część w skoordynowanej z całością akcji. W tamtą stronę szły nasze

meldunki, z którymi polecone było dotrzeć do samego komendanta. Z obawy przed możliwością nieostrożnego kroku gdzieś na wolności, należało unikać w przekazywaniu meldunków wszelkich pośredników. Nie byliśmy pewni, jak głęboko sięga wywiad niemiecki w nasze komórki u góry, może nawet w stojące na czele całej Konspiracji w Polsce. Była zawsze obawa, że gdy wywiad niemiecki rzecz przewącha – rozwalą tutaj w obozie najenergiczniejsze jednostki. W tym stanie rzeczy przyszło do obozu echo pacyfikacji Lubelszczyzny. Najprzód wśród palonych rzeczy i gorszych, podniszczonych butów pewnego dnia znaleziono buty, wiejskie, wielkie i małe, potem – ubrania polskich chłopów, książeczki do nabożeństwa w języku polskim i proste, wiejskie różańce. Wtedy przeszedł pomruk przez nasze „piątki”. Zaczęto stawać grupkami. Pięści zaciskały się niecierpliwie. Były to rzeczy przywiezione po naszych, polskich rodzinach zagazowanych w komorach w Brzezince. Po pacyfikacji Lubelszczyzny (mówili nam koledzy z Rajska), przywieziono tu, do gazu, ludność z kilku polskich wiosek. Tak już jest na świecie i trudno na to poradzić, kiedy palono rzeczy ludzi przywiezionych tu gdzieś z zagranicy, choć zawsze to dla nas było potwornym dziełem i w garbarni, gdzie buty, walizki przez szereg miesięcy stanowiły złowieszcze echo zbrodni, jednak teraz, gdy widziało się małe buciczki, kobiecą bluzkę, a między tym wszystkim różaniec, serca zabiły żywiej chęcią zemsty. Z tych transportów lubelskich wybrano młodych chłopców od dziesięciu do czternastu–piętnastu lat. Wydzielono osobno, puszczono do obozu. Myśleliśmy, że się chłopcy uchowają. Lecz pewnego dnia, gdy przyszła wiadomość, że przyjeżdża jakaś komisja sprawdzająca stan obozu, żeby nie mieć kłopotu, nie tłumaczyć się przed nikim, skąd tacy młodzi więźniowie – zresztą może i z innych przyczyn – zaszpilowali tych wszystkich chłopców na bloku 20 fenolem. Wiele już widzieliśmy gór trupów w obozie, lecz ta góra z ciałek młodocianych, około dwóch setek, działała na nas, nawet starych więźniów, niebywale mocno, przyspieszając gwałtownie uderzenia serca. W garbarni weszło do nas kilku nowych członków: 151 [NN], 152 [NN], 153 [NN], 154 [NN], 155 [NN]. Jednocześnie stworzyliśmy w naszej organizacji komórkę planowania – doradczą – do której weszli pułkownicy 24 [Karol Kumuniecki], 122 [Teofil Dziama], 156 [Stanisław Wierzbicki]. Często było się świadkiem, siedząc w Oświęcimiu, jak któryś z kolegów dostawał z domu list, w którym go matka, ojciec bądź żona zaklinali na wszystko, by podpisał volkslistę. Tyczyło się to początkowo przeważnie więźniów takich, którzy mieli nazwisko o brzmieniu niemieckim lub matki nazwisko było niemieckie, czasem jakieś pokrewieństwo itp. Później władze coraz więcej robiły ułatwień, tak że ostatnio wcale nie potrzeba było żadnych brzmień niemieckich, ponad tę jedną chęć, zamazania polskiego sumienia – chyba że inne ważne względy były. Jakże często za to widziało się tam

w „piekle” serdecznego chłopa, któremu brzmienie obce jego nazwiska nie przeszkadzało być godnym imienia Polaka. Który z rozrzewnieniem mówił: „Tak. Kocham matkę, żonę czy też ojca, lecz listy nie podpiszę! Zginę tu – wiem o tym… Żona pisze: »Kochany Jasiu – podpisz»… Nie! Niedoczekanie! Nikt kiedyś w przyszłości nie będzie mógł opluwać moją polskość – choćby młoda – lecz twarda!”. Jakże wielu takich w Oświęcimiu zginęło… śmiercią ładną, bo wytrwali do ostatka na reducie zachowania polskiego sumienia… A czy wszyscy rodacy o nazwisku polskim na wolności będąc o swą polskość walczyli? Jakże bardzo by się przydał aparat, który by mógł zrobić weryfikację sumienia polskiego, które u różnych – różnymi chodziło drogami, przez tych kilka lat od wojny początku. W drugiej połowie października zauważyli koledzy (przybiegł z tym 41 [Stanisław Stawiszyński]), że dwóch kapów o opinii najgorszych drani (poza kończeniem więźniów robiący donosy do wydziału politycznego i kierownika jego Grabnera) chodzi po obozie, jakby kogoś szukali, notując numery niektórych więźniów. Pewnego dnia po południu, gdy szedłem z bloku nr 22 główną drogą, śpiesząc do kolegów w rejonie szpitala, spotkałem tych dwóch kapów przy bloku nr 16. Jeden szedł z notesem, drugi podszedł do mnie z fałszywym uśmiechem i zapytał: „Wo läufst du?”[131] – ot tak, żeby coś powiedzieć i wskazał wyraźnie na mój numer pierwszemu, po czym zaraz odszedł. Tamten na mnie spojrzał i jakby się wahał – ponieważ poszli dalej, więc ja również poszedłem swą drogą myśląc, że to jakaś omyłka. 28 października 1942 roku rano na apelu, w różnych blokach pisarze (Schreiber) zaczęli wywoływać numery więźniów mówiąc, że wywołani mają pójść do Erkennungsdienst dla sprawdzenia fotografii. Wywołano razem dwustu czterdziestu kilku więźniów – wyłącznie Polaków – jak później stwierdziliśmy – przeważnie Lubliniaków, z dodaniem około czwartej części Polaków, którzy z lubelskimi transportami nic nie mieli wspólnego, zaprowadzili na razie na blok nr 3, co nam już wydało się podejrzane, dlaczego nie od razu na blok nr 26, gdzie mieścił się Erkennungsdienst – niby powód wywołania. Dzwon zwołał arbeitskommando. Normalnie wyszliśmy za obóz, każda grupa do swojej pracy. We wszystkich komandach wrzało – nie wiedzieliśmy na razie, czy im coś grozi. Później rozeszła się skądś wieść, że mają być rozstrzelani. Dwustu czterdziestu chłopców – przeważnie zdecydowanych Lubliniaków, do których dodano chaotycznie – widocznie wybierając po obozie przez „piesków” Grabnera numery tych, co ruchliwością, swoją energią rzucali się w oczy. Czym się właściwie kierowano, nie dowiedzieliśmy się nigdy, może tylko „widzimisię” dwóch drani decydowało. Nazywało się to jednak „pacyfikacją Lubelszczyzny”, która takim echem odbiła się

w obozie. Znalazł się właśnie w ich szeregach dzielny 41 [Stanisław Stawiszyńsk] (z Warszawy), który pierwszy z wiadomością o spisywanych numerach przyleciał. Na razie nie wiedzieliśmy, czy ich rozstrzelają – myśleliśmy, że może to tylko plotka. Tak wielkiej liczby więźniów naraz nigdy dotychczas nie rozstrzelali. Męczyła nas maska pozornej bierności, gdy byliśmy gotowi – pragnęliśmy akcji. W górze organizacji nieomal gryźliśmy palce, gotując się na wszelki wypadek do rozgrywki. Gdyby wśród tamtych wybuchł bunt i opór, wtedy byśmy wszyscy przystąpili do akcji. Bunt by rozpalił szeregi – byłby to vis maior, który by nam rozwiązał ręce. Po drodze do obozu naszych pięć setek zdrowych warsztatowców miało biuro budowlane, a pod nim magazyn zapasowy broni. Zresztą wtedy nie było to trudne – chłopcy się palili. Na śmierć każdy zawsze był gotów, ale przedtem krwawo byśmy odpłacili katom. Tych dziewięć marnych wieżyczek i z głównej wartowni, dwunastu zaledwie „gemeinów”, którzy podczas eskorty nosili karabiny na pasach przyzwyczajeni do naszego spokoju, a brali je do ręki dopiero przed obozem, w obawie przed władzą. Żeby chociaż jakimś cudem z Warszawy przyfrunęło jedno słowo: można, i to dzisiaj, by ratować tamtych. Tak, to były mrzonki… Czy ktoś wiedział, myślał? Pewnie z oddali można powiedzieć, że to był tylko fragment polskiego cierpienia. A jednak jakże wtedy było nam ciężko, gdy po południu przyszła wiadomość, że wszystkich – spokojnie, bez przeszkód – rozstrzelali. Nieraz między sobą w dniu, gdy była rozwałka, omawialiśmy wieczorem, kto jak umierał – czy szedł odważnie, czy lękał się śmierci. Koledzy zamordowani 28 października 1942 roku wiedzieli, co ich czeka. Na bloku nr 3 powiedziano im, że będą rozstrzelani; rzucali kartki kolegom, co mieli jeszcze żyć, z prośbą o przekazanie rodzinom. Postanowili umrzeć „na wesoło”, żeby wieczorem o nich dobrze mówiono. Niech mi kto powie, że my, Polacy, tego nie potrafimy… Ci, co widzieli ten obrazek, mówili, że nigdy go nie zapomną. Od bloku nr 3, pomiędzy 14 i 15, pomiędzy kuchnią a blokami 16, 17 i 18, i dalej prosto między blokami szpitala, szli kolumną w piątkach, głowy spokojnie nieśli wysoko, miejscami – uśmiechnięte twarze. Szli bez eskorty. Za nimi Palitzsch z karabinkiem na pasie i Bruno; obaj, paląc papierosy, rozmawiali o sprawach obojętnych. Wystarczyło, by ostatnia piątka zrobiła w tył zwrot, a tych dwóch oprawców przestałoby istnieć. Czemuż szli więc? Lękali się o siebie? Czegóż mieli się lękać w takiej chwili, gdy i tak szli na śmierć? Wyglądało to już na psychozę. Lecz oni szli, bo mieli w tym swoje racje. Zapowiadane przez władze, potwierdzane przez kolegów

przyjeżdżających z wolności, wieści o tym, że za wybryk aresztowanego odpowiadała cała rodzina, robiły swoje. Wiadome było, że Niemcy w stosowaniu represji są bezwzględni i uśmiercają rodziny, wykazując w takich wypadkach bestialstwo, na jakie ich tylko stać. Jak wygląda bestialstwo? Któż od nas lepiej wiedział. Widzieć lub tylko wiedzieć, że matka, żona, dzieci znalazły się w takich warunkach, jak tu kobiety w Brzezince, wystarczyło do paraliżowania wszelkich chęci rzucenia się na oprawców. Co innego cały obóz. Opanowanie, zniszczenie akt… Kto by miał odpowiadać? Trudno by było sięgnąć po dziesiątki tysięcy rodzin naraz. A i to po dłuższych rozważaniach uzależniliśmy przecież od rozkazu ze względu na możliwość represji, ze względu na chęć skoordynowania akcji. Przyzwyczajonym do śmierci, z którą kilka razy stykało się codziennie, łatwiejsza była myśl o śmierci własnej, niż myśl o strasznym ciosie w najdroższe nam osoby. Nawet już nie tylko ich śmierć, lecz te okropne przeżycia, zabieranie twardą, bezwzględną ręką ukochanych istot z tego świata, złamanie ich psychiki i wtrącenie w świat inny, w świat piekła, do którego nie wszyscy łatwo przechodzą… Myśl, że stara matka czy ojciec ostatkiem sił brnie gdzieś po błocie, szturchani i bici kolbą z przyczyn syna… Lub, że dzieci idą na śmierć do gazu z powodu swego ojca, było o wiele ciężej, niż myśleć o własnej śmierci. A nawet jeśli był taki, dla którego był to poziom zbyt wysoki, to jednak szedł wiedziony przykładem innych. „Wstydził się” – to za słabe słowo; nie mógł wyłamać się z kolumny o pięknej postawie, tak hardo na śmierć idącej! Więc szli… Koło kantyny (drewniana na placyku za blokiem nr 21) idąca pomiędzy blokami 21 a 27 kolumna jakby się zatrzymała, zawahała, omal, że nie poszła prosto. Lecz był to jeden, krótki moment, skręciła pod kątem prostym w lewo i poszła już na bramę bloku nr 11 wprost w paszczę śmierci. Dopiero gdy zamknęła się za nimi brama i pozostawiono ich w tym bloku na kilka godzin – rozstrzelać ich miano po południu – pod wpływem oczekiwania na śmierć wyłazić zaczęły z zakamarków różne wątpliwości i znalazło się pięciu kolegów, którzy namawiali do opanowania całego obozu, do rozpoczęcia tu akcji. Zabarykadowali bramę i może doszłoby do czegoś poważniejszego, gdyż Niemcy wcale nie wzmocnili straży, a nasze wszystkie komanda oczekiwały tylko znaku, gdyby nie to, że protest przeciwko śmierci nie wyszedł wcale poza blok nr 11. Poza tą piątką nikt nie dał się porwać, a Ślązak, funkcjonariusz tego bloku, zawiadomił esesmanów o zarzewiu buntu i na bloku zjawił się Palitzsch w asyście paru esesmanów i rozprawili się z tymi kilkoma więźniami, zabijając ich pierwszych, a resztę zostawiając na później. Zyskali tylko u nas opinię, że zginęli w walce (kpt dr 146 [Henryk Suchnicki], kolega 129 [Leon Kukiełka] i trzech innych kolegów). Po południu wszyscy nie żyli. Z naszej organizacji oprócz wspomnianych już przedtem, zginęli w tym dniu koledzy: 41 [Stanisław Stawiszyński], 88 [Tadeusz Dziedzic], 105 [Edward Berlin], 108 [Stanisław Dobrowolski], 146 [Henryk

Suchnicki]; lecz byli tacy z organizacji, których nie podaję, gdyż nie wszystkich się osobiście znało, byłoby to niemożliwe w pracy konspiracyjnej. Po powrocie z pracy do obozu czuło się w powietrzu zapach krwi przyjaciół. Postarali się przed naszym przyjściem wywieźć ciała do krematorium. Droga naznaczona była krwią, która ciekła z wozów, gdy ciała ich wieźli. Wieczorem cały obóz przygnębiająco przeżywał śmierć tych nowych ofiar. Dopiero teraz zrozumiałem, że omal nie znalazłem się na liście wyczytanych rano numerów. Przypominając sobie tych dwóch kapów zapisujących numery, nie wiedziałem, czy nie zostałem zapisany przez tego z notesem, bo nie wyglądałem na niebezpiecznego więźnia, czy może spośród zapisanych numerów Grabner wybierał, odrzucając takich, co nie mieli tu spraw. Przywieźli nowy transport więźniów z Pawiaka, z Warszawy, wśród których przyjechali moi przyjaciele i niegdyś współpracownicy w TAP w Warszawie: ppor. 156 [Stanisław Wierzbicki], 157 [Czesław Sikora], 158 [Zygmunt Ważyński]. Przywieźli oni ciekawe dla mnie wiadomości. 156 [Wierzbicki] opowiadał mi, jak dotarł do Warszawy z Oświęcimia 25 [Stefan Bielecki] i jak potem on go sam odwoził do pracy autem do Mińska Litewskiego. Natomiast 158 [Ważyński] opowiadał mi ze szczegółami, jak na wiadomość ode mnie przesłaną przez sierż. 14 [Antoni Woźniak] w sprawie grożącego nadesłania niewygodnych dla mnie danych z ksiąg metrykalnych z miejscowości Z. [Bochnia], szwagierka moja [Eleonora Ostrowska] pośpieszyła do niego. Poczciwy przyjaciel 158 [Ważyński] tego dnia wsiadł do pociągu i pojechał do miejscowości Z. [Bochnia], gdzie w parafii rozmówił się z księdzem, tłumacząc mu, o co chodzi. Ksiądz zanotował ołóweczkiem w księdze koło właściciela mojego obozowego nazwiska i obiecał sprawę pomyślnie załatwić. Co widocznie i zrobił, bo w sprawie mojej była w wydziale politycznym cisza. Kolega 156 [Stanisław Wierzbicki] pokazał mi wśród nowo przybyłych do obozu kpt. 159 [Stanisław Machowski] z Komendy Głównej w Warszawie – był to zastępca „Iwo 11”. Jeden z członków naszych 138 [NN] znał kpt. 159 [Machowski] osobiście, będąc niegdyś jego podkomendnym. Obecnie będąc tu blokowym, łatwo roztoczył nad nim opiekę (kolega 156 [Wierzbicki] razem z pracującym już tam 117 [Eugeniusz Zaturski] przygarnął do pracy 76 [Bernard Świerczyna]). Odtąd dwaj TAP-owcy pracowali i mieszkali razem. Z członków TAP, których znałem niegdyś w Warszawie przeszło przez Oświęcim: 1 [Władysław Surmacki], 2 [Władysław Dering], 3 [Jerzy de Virion], 25 [Stefan Bielecki], 26 [Stanisław Maringe], 29 [Włodzimierz Makaliński], 34 [NN], 35 [Remigiusz Niewiarowski], 36 [Stanisław Arct], 37 [NN], 38 [Chmielewski], 41 [Stanisław Stawiszyński], 48 [Stanisław Ozimek], 49 [Jan Dangel], 85 [Zygmunt Bohdanowski], 108 [Stanisław Dobrowolski], 117 [Eugeniusz Zaturski], 120 [Zygmunt Zakrzewski], 124 [Tadeusz Chrościcki], 125 [Tadeusz Lucjan Chrościcki], 131 [NN], 156 [Stanisław Wierzbicki], 157 [Czesław Sikora], 158 [Zygmunt

Ważyński]. Ponieważ 129 [Leon Kukiełka] został rozstrzelany, a 130 [NN] zmarł na tyfus, niemożliwym było kontynuować rycie podkopu z bloku nr 28. „Podkop” nie wpadł, w innej sprawie aresztowano 5 [Alfred Stössel]. Późną jesienią 1942 roku, gdy do kopcowania ziemniaków użyci zostali blokowi, to i 4 [Stössel] chodził również daleko do pracy w polu. Zdezorientowany esesman z wydziału politycznego, Lachmann, przyszedł po niego w jakiejś sprawie, lecz 4 [Stössel] był nieobecny. Lachmann zawrócił i odszedł. Koledzy szybko się zorientowali, wpadli do pokoju 4 [Stössel], który jako blokowy dwudziestego ósmego bloku miał swój pokój, i usunęli wiele przedmiotów, które by jeszcze więcej skomplikowały sprawę. Ktoś musiał puścić farbę… Lachmann doszedł tylko do bramy i jakby tknięty czymś wrócił i zrobił gruntowną rewizję pokoju 4 [Stössel], ale nic nie znalazł. Na 4 [Stössel] jednak już czekał i zaraz po przyjściu jego z pracy wieczorem, aresztował go, zaprowadził do bunkra i 4 [Stössel] już więcej na blok nr 28 nie wrócił. Był badany na bloku nr 11, w bunkrach i w wydziale politycznym. Chociaż ostatnio 4 [Stössel] miał pewną przykrą manię, lecz trzeba mu oddać sprawiedliwość, że dzielnie znosił torturybadania w bunkrach i nie powiedział ani słowa, choć wiedział bardzo dużo. Na nim się urwało. Zachorował na tyfus i przeniesiony został z bunkra na blok tyfusowy. Trzeba samemu przejść pewne stopniowanie, by zrozumieć, że tak jak dla więźniów znajdujących się w obozie przestrzeń za drutami była wolnością, tak dla siedzącego w bunkrze wolnością był teren obozu. Wydostanie się z bunkra – chociaż w stanie chorobowym – na blok tyfusowy było dla niego namiastką namiastki wolności. Lecz i tu stale prawie asystował mu esesman. Lachmann nie dawał za wygraną. 4 [Stössel] jednak miał twardy charakter i silną wolę. Pewnej nocy przestał żyć… Wspomniani już koledzy, którzy przyjechali z Warszawy, (156 [Stanisław Wierzbicki], 157 [Czesław Sikora], 158 [Zygmunt Ważyński]), mówili, że nie spodziewali się zastać w Oświęcimiu tak dobrego stanu duchowego i fizycznego więźniów. Oświadczyli, że nie wiedzieli nic ani o sposobach tutejszego katowania, ani o „ścianie płaczu”, ani o fenolu, ani też o komorach gazowych. Oni sami nie myśleli – i w ogóle w Warszawie nikt poważnie nie myślał – o Oświęcimiu jako placówce o pewnej sile. Raczej mówiło się, że to już są kościotrupy, których ratować nie warto, bo się nie opłaci. Gorzko było tego słuchać, patrząc na dzielne sylwetki kolegów. Więc tu idą na śmierć wartościowi ludzie i giną tylko dlatego, by nie narazić kogoś na wolności, a tam o ileż słabsi ludzie mówią o nas z lekceważeniem jako o kościotrupach. Jakiego samozaparcia trzeba, by nadal ginąć, żeby oszczędzić braci bawiących na wolności. Tak, zbyt silnie uderzały w nas wszelkie metody niszczenia w obozie, a tu jeszcze taka ocena z wolności i to stale ignorujące milczenie… Cztery bataliony miały podzieloną służbę w ten sposób, że każdy batalion przez tydzień był służbowym, to znaczy, że jego zadaniem było wystąpienie w razie

jakiegoś nalotu, zrzutu broni. Do niego też szły przez tydzień wszelkie zorganizowane artykuły dostarczone tu przez 76 [Bernard Świerczyna], 77 [Zbigniew Ruszczyński], 90 [NN], 94 [NN], 117 [Eugeniusz Zaturski], dzielił także między szkieletowe plutony żywność i bieliznę. Mimo nie tyle zakazu – bo cóż znaczył zakaz dla więźnia – ile kary śmierci, handel złotem i brylantami rozwinął się w obozie ogromnie. Powstała cała jakby organizacja, bo dwóch więźniów, którzy mieli ze sobą jakiś interes – zamianę towaru, na przykład kiełbasy z rzeźni na złoto – byli już związani z sobą, gdyż jeden złapany ze złotem, bity w bunkrze, mógł sypnąć tego, od kogo dostał i za co. Zaczęły się coraz częstsze aresztowania w obozie za złoto. Esesmani gorliwie tropili tę nową organizację, gdyż dawała im dochód. W każdym razie „organizacja złota” była dla nas doskonałym piorunochronem. Dochodzenie postępujące po śladach do nas przeważnie zbaczało i wchodziło ostatecznie na drogę do „organizacji złota” i potem tak już się gmatwało, a esesmani tak byli zadowoleni z nowego źródła dochodu, że nie chcieli w innym kierunku czynić wysiłku. Pisałem już, że przyglądaliśmy się „zugangom”, gdyż nigdy nie wiadomo było, co taki kolega z wolności zrobi, lecz i nasi starzy więźniowie czasem robili niespodzianki. A mianowicie przez lekkomyślność jednego z naszych przyjaciół, uświadomiony zbyt szeroko 161 [Bolesław Kuczbara], typowy schizofrenik, pewnego dnia namalował dwa dyplomy honorowe na „odznakę podwiązki” za pracę niepodległościową na imię płk. 21 [Juliusz Gilewicz] i kolegi 59 [Henryk Bartosiewicz]. Mnie oszczędził na skutek interwencji tego przyjaciela. I z dyplomami zwiniętymi w rulony szedł w porze obiadowej przez plac obozu, by pochwalić się swym wyczynem w szpitalu. Mógł być zatrzymany przez esesmana lub jakiegoś kapo i zapytany wprost, co niesie, i mógł narazić kolegów na wielkie komplikacje, a może i szersze grono. Pokazał dr. 2 [Władysław Dering], mówiąc o mnie, że tylko ja mam głowę itp. I dlatego dla mnie nie namalował „dyplomu”. Dr. 2 [Dering] przy pomocy dr. 102 [Rudolf Diem] udało się dyplomy odebrać i zniszczyć. 161 [Kuczbara] był jednak niepoprawny i pewnego razu ciemnym wieczorem wywołany zostałem przez kolegę 61 [Konstanty Piekarski] z bloku nr 22, który mnie podprowadził do jakiegoś esesmana. Okazał się nim właśnie 161 [Kuczbara] przebrany w mundur i płaszcz esesmański. Potrafił to wykorzystać w zmontowanej wkrótce po tym ucieczce. Przyszły święta Bożego Narodzenia – trzecie w Oświęcimiu. Mieszkałem na bloku nr 22 razem z całym komandem Bekleidungswerkstätte. Jakże inaczej wyglądały te święta niż poprzednie. Więźniowie otrzymali, jak zawsze na Boże Narodzenie, paczki z domu ze swetrami, lecz prócz paczek odzieżowych również – nareszcie zezwolone przez władze – paczki żywnościowe. Głodu z powodu „kanady” już nie było w obozie. Paczki jeszcze bardziej stan żywnościowy poprawiły. Wiadomości o większych niepowodzeniach wojska niemieckiego podnosiły na duchu i radykalnie poprawiały humor.

W tych nastrojach wesołym echem odbiła się ucieczka (30 grudnia 1942 roku) [132] zorganizowana przez Mietka – arbeitsdiensta, Otto – arbeitsdiensta, 161 [Bolesław Kuczbara] i ich czwartego partnera. Zuchwale zmontowana ucieczka, ułatwiona dzięki temu, że arbeitsdienstowie mogli się poruszać pomiędzy małym a wielkim łańcuchem wart, ze sprytnym przebraniem się 161 [Kuczbara] za esesmana i bezczelnym wyjechaniem w biały dzień wozem z końmi za obóz, za podrobioną przepustką, koło „posta”, któremu domniemany esesman pokazał ją z daleka, miała ten zasadniczy smaczek dla wszystkich więźniów obozu, że na skutek znalezionego listu napisanego przez Otta, starszego obozu Bruna, więźnia nr 1, osławionego kata, władze zamknęły na sylwestrową noc do bunkra. Wróg Bruna, Otto, pisał w liście, który zostawił rozmyślnie w płaszczu, na wozie porzuconym w odległości kilkunastu kilometrów od obozu, że szkoda bardzo, że nie mogą Bruna zabrać ze sobą tak, jak się umówili, bo nie mają czasu i muszą się śpieszyć, a to wspólne złoto, co ma Bruno, trudno, niech już zostawi sobie. Znane z lotności umysłu władze, zamknęły naszego kata do bunkra, gdzie siedział trzy miesiące. Miał lepiej niż każdy z więźniów w bunkrze. Siedział w celi, ale obóz został już na zawsze pozbawiony tego drania, bo na swe dawne stanowisko nie wrócił – poszedł potem na takież do Birkenau. Tymczasem obóz szalał z radości w czasie świąt, zajadając żywność z paczek od rodzin i opowiadając sobie ostatni kawał o Brunie. Urządzano mecze bokserskie na blokach, wieczory artystyczne. Improwizowane zespoły, orkiestry, chodziły od bloku do bloku. Nastroje były tak wesołe, wynikające z całości sytuacji, że starzy więźniowie kiwali głowami i mówili: „No, no, był lager Auschwitz, ale go nie ma już, pozostała zaledwie ostatnia sylaba, sam tylko wic”. Tak, kurs w obozie z miesiąca na miesiąc słabł. Nie przeszkadzało to jednak wcale, że w tym czasie nieraz można było być świadkiem bardzo tragicznych scen. Idąc z garbarni, w pięciu setkach, zaraz po Nowym Roku, byłem świadkiem, jak przed krematorium (stare krematorium na węgiel, zbudowane tuż przy obozie) stała grupka kobiet i mężczyzn. Było ich razem kilkanaście osób, młodych i starych. Stali przed krematorium jak stado krów przed rzeźnią. Wiedzieli, po co tu przyjechali. Wśród nich stał chłopak mający może dziesięć lat i szukał kogoś wzrokiem wśród przechodzących naszych setek; może ojca, może brata… Podchodząc do tej grupki, człowiek lękał się ujrzeć w oczach tych kobiet i dzieci – pogardy. My – pięć setek silnych i zdrowych mężczyzn, niereagujących na to, że oni zaraz pójdą na śmierć. Człowiek wewnętrznie się burzył i skręcał w sobie. Lecz nie. Przechodząc, z ulgą stwierdzaliśmy, że w oczach ich tliła się tylko pogarda dla śmierci. Wchodząc do bramy, widzieliśmy inną grupkę stojącą pod murem z podniesionymi rękami, ludzi odwróconych do przechodzących kolumn tyłem. Tych przed śmiercią czeka jeszcze dochodzenie, ci pójdą jeszcze na męczarnie w bloku nr 11, zanim im kat Palitzsch nie strzeli łaskawie w tył głowy i nie wywiozą potem w wozach ich

okrwawionych trupów do krematorium. Gdy wchodziliśmy do bramy, tę pierwszą grupkę więźniów wpędzono już do krematorium. Dla kilkunastu osób żałowano czasami butelki gazu; ogłuszano uderzeniami kolb i wpychano wpółomdlałych na rozpalony ruszt. Z naszego bloku nr 22, który stał najbliżej krematorium, nieraz słyszeliśmy przytłumione dzięki ścianom przeraźliwe krzyki i jęki umęczonych, gwałtownie kończonych ofiar. Nie wszyscy wracali z pracy naszą drogą. Ci, co nie widzieli twarzy ofiar, szli inną drogą, nigdy nie byli wolni od myśli: może matka, może ojciec, może żona, może córka… Lecz twarde jest serce lagrowca. Pół godziny później niektórzy już stali, kupując margarynę lub tytoń, nie widząc, że stoją tuż obok wielkiej kupy nagich trupów, rzuconych tu jedne na drugie, „zrobionych” dziś zastrzykiem fenolu. Czasem ktoś nastąpił butem na martwą, już sztywną nogę, spojrzał: „Patrzcie, Stasio… No cóż… Dzisiaj jego kolej, moja może w przyszłym tygodniu…”. A jednak oczy tego małego chłopca, patrzące na nas, szukające kogoś, długo mi w nocy nie dawały spokoju. Rozbrykanie w obozie z powodu nastrojów w okresie świątecznym miało jednak znowu dla nas jedną ciężką historię. Blok nr 27, skład mundurowo-bieliźniany, był terenem prac komanda Bekleidungskammer, składającego się prawie wyłącznie z Polaków. Komando było dobre – praca pod dachem, dająca jeszcze te prerogatywy, że pracownicy, zaopatrujący kolegów w bieliznę, mundury, koce, obuwie bezinteresownie, mieli możność od dobrze sytuowanych więźniów na stanowiskach blokowych, pracowników rzeźni lub magazynów żywnościowych za wyświadczone ułatwienia egzystencji otrzymywać artykuły żywnościowe. Miejsce więc było dobre i przy pomocy 76 [Bernard Świerczyna] ulokowaliśmy tam wielu naszych kolegów. Pewne rozluźnienie w obozie w tym czasie, brak na lagrze Bruna, który siedział zamknięty, spowodowało, że niektórzy zlekceważyli nieco środki ostrożności. Koledzy na bloku nr 27 zrobili wspólny opłatek, przy tym 76 [Świerczyna] zadeklamował własny wiersz na patriotyczny temat (Ślązaczka miała dwóch synów, jeden był w wojsku niemieckim, drugi zaś więźniem Oświęcimia; podczas ucieczki więźnia drugi syn Ślązaczki, stojąc na posterunku, nic o tym nie wiedząc, zastrzelił swego brata). Wiersz był ładnie napisany, nastrój był miły. Skutek: władze orzekły, że Polakom na bloku nr 27 za dobrze się powodzi, a wydział polityczny zrobił z tego, że Polacy na bloku nr 27 się zorganizowali. 6 stycznia 1943 roku do bloku w czasie pracy przyszli esesmani z wydziału politycznego. Zrobili zbiórkę całego komanda. Zapytali, kto tu jest pułkownikiem. Płk 24 [Karol Kumuniecki] na razie nie odezwał się. Wtedy Lachmann podszedł do niego i wyciągnął go z szeregu (sprawa była już rozpracowana przez wydział polityczny). Potem zaczęli segregować. Dzielili na trzy grupy. Reichsdeutsche i volksdeutsche stanowili jedną grupę, którą zostawili w pracy na bloku. Wszystkich pozostałych

Polaków dzielili na dwie grupy, odstawiając na prawo kilkunastu inteligentów, a wśród nich płk. 24 [Kumuniecki], mjr. 150 [Edward Gött-Getyński], rtm. 162 [Włodzimierz Koliński], ppor. 163 [Mieczysław Koliński], mec. 142 [Stefan Niebudek], a na lewo tych, którzy mogli w oczach esesmanów ujść za nieinteligentów, wśród których znaleźli się mjr 85 [Zygmunt Bohdanowski], udający gajowego, ppor. 156 [Stanisław Wierzbicki], uczeń, mój siostrzeniec 39 [Kazimierz Radwański]. Trzymano ich na stójce kilkanaście godzin na mrozie. Potem grupę inteligentów wsadzili do bunkra, nieinteligentów oddali do „kiesgruby Palitzscha”[133]. Pierwszych badali i dręczyli w bunkrze, chcąc wymusić zeznanie, że byli zorganizowani, pytając, jaką organizację reprezentują. Los drugich, oddanych na wykończenie w pracy na mrozie, też wydawał się przesądzony. Lecz niektórzy z nich potrafili wykręcić się z tego komanda po paru miesiącach uciążliwej pracy. Zbyt szybko zrobiła to para przyjaciół: 117 [Eugeniusz Zaturski] i 156 [Stanisław Wierzbicki]. Pracowali razem w Bekleidungskammer, razem mieszkali na trzecim bloku, w osobnym pokoju – magazynie. Obydwom udało się 6 stycznia 1943 roku uniknąć szczęśliwie zaliczenia do inteligentów, a unikając bunkra, trafili na razie do „kiesgruby Palitzscha”. Przyjaciel 156 [Wierzbicki] parę miesięcy wcześniej, zaraz po przyjeździe z Warszawy, pytany przeze mnie, jak w Warszawie reagują na ucieczki z Oświęcimia, odpowiedział, że dwojako: Komenda Główna odznacza orderem Virtuti Militari (może rozumował, że w ten sposób zachęci mnie do ucieczki?), a społeczeństwo, które nie wie o zniesieniu odpowiedzialności zbiorowej więźniów, uważa to za egoizm. Teraz, gdy znalazł się w ciężkiej sytuacji, zaczął mnie namawiać do ucieczki z nim, lecz ja wtedy jeszcze nie miałem takich zamiarów. On niestety, nie doczekał się, biedak. Obaj zbyt szybko kręcili się koło swojej sprawy, zachorowali, a po chorobie znaleźli sobie inną, lżejszą, pracę. Nie byli jeszcze wytrawnymi lagrowcami. Pewnego dnia, gdy myślałem, że jeszcze leżą w szpitalu, dowiedziałem się, że obaj zostali rozstrzelani (16 lutego 1943 roku). W tym innym komandzie Lachmann zapytał ich, skąd się tu wzięli; tego dnia już nie żyli. Wkrótce potem, w marcu, rozstrzelali całą grupę inteligentów, dręczoną i przesłuchiwaną w bunkrze na temat organizacji, co wyczuwał jeden z kapo, który był świadkiem niefortunnego „wspólnego opłatka”. Nie powiedzieli nic. Cześć im, kolegom z pracy. Po wyrzuceniu Polaków z Bekleidungskammer, miejsca te obsadzone zostały Ukraińcami, którzy jednak jako pracownicy nie odpowiadali esesmanowi, szefowi komanda i kapo, więc powoli niektórzy z Polaków znowu zaczęli się tu wkręcać. Dostawa materiałów z tej dziedziny została przerwana. Inne natomiast dostawy działały sprawnie. Jak obliczył pdch. 90 [NN], z rzeźni na same tylko święta Bożego Narodzenia (1942 rok) przeniesiono przez bramę, mimo ciągłych rewizji, siedemset kilogramów wyrobów masarskich.

Już późną wiosną zaczęto robić jakieś niezwykłe przygotowania na bloku nr 10. Usunięto wszystkich więźniów i część łóżek. Zrobiono na zewnątrz, na oknach kosze z desek uniemożliwiające wgląd do wewnątrz. Przywożono jakieś instrumenty, aparaty. Potem wieczorami zjawiać się zaczęli profesorowie niemieccy, studenci. Kogoś przywozili, pracowali nad czymś nocami, odjeżdżając rano lub pozostając przez kilka dni. Spotkany raz profesor zrobił na mnie odrażające wrażenie. Miał jakieś obmierzłe oczy. Czas jakiś nic nie wiedzieliśmy o tym bloku, snuto różne przypuszczenia. Lecz nie obeszli się bez pomocy obozowego szpitala. Na razie chodziło o sprzątanie, potem o różną pomoc. Wzięli dwóch flegerów i trafili na obydwu z naszej organizacji. Koledzy wniknęli wreszcie do zamkniętego stale bloku nr 10. Przez jakiś czas nic to nam nie dawało, gdyż ich z bloku nie wypuszczano. Któregoś dnia zjawił się jednak u mnie jeden z nich, 101 [Witold Kosztowny], straszliwie zdenerwowany, i mówił, że nie wytrzyma długo, że przechodzi to już granice jego wytrzymałości. Przeprowadzano tam eksperymenty. Lekarze i studenci medycyny robili doświadczenia, mając przecież ogrom materiału ludzkiego, za który przed nikim nie ponosili żadnej odpowiedzialności. Życie tych królików doświadczalnych i tak oddane było na pastwę zwyrodnialców w obozie – tak czy inaczej zostaną zamordowani; wszystko jedno jak i gdzie – i tak będzie popiół. Więc robiono najróżniejsze doświadczenia z dziedziny seksualnej. Sterylizacja kobiet i mężczyzn zabiegiem chirurgicznym. Naświetlanie narządów płciowych jakimiś promieniami, które miały likwidować zdolności rozrodcze. Przy tym następne próby wykazywały, czy wynik był pozytywny, czy nie. Stosunków płciowych nie stosowano. Było komando kilku mężczyzn, którzy dostarczać musieli nasienie, a które natychmiast wstrzykiwano kobietom. Próby wykazywały, że po kilku miesiącach kobiety poddane naświetlaniu narządów, zachodziły w ciążę. Wtedy zastosowano promienie znacznie silniejsze, które spaliły organy kobiet i kilkadziesiąt kobiet zmarło w strasznych męczarniach. Do eksperymentów używano kobiet wszystkich ras. Z Birkenau przywożono Polki, Niemki, Żydówki i ostatnio Cyganki. Z Grecji przywieziono kilkadziesiąt młodych dziewczyn, które zginęły od tych eksperymentów. Wszystkie, nawet po udanym eksperymencie, likwidowano. Żadna kobieta ani żaden mężczyzna żywi z bloku nr 10 nie wyszli. Pracowano nad próbami wyprodukowania sztucznego nasienia męskiego, lecz wszelkie próby dawały wyniki negatywne. Zastrzykiwana namiastka nasienia powodowała zakażenia. Kobiety poddane temu eksperymentowi wykańczano następnie fenolem. Patrząc na te wszystkie męczarnie kolega 101 [Witold Kosztowny] doszedł do niezwykłego u starych więźniów stanu zdenerwowania. Świadkiem tego, co się

działo na bloku nr 10, był również kolega 57 [Edward Ciesielski] (obaj żyją i są obecnie na wolności). Nieraz, siedząc w Oświęcimiu, będąc w swojej paczce wieczorami, mówiliśmy, że jeśli ktoś z nas ujdzie stąd z życiem, to chyba cudem tylko, i trudno mu będzie porozumieć się z ludźmi, którzy normalnie na ziemi przez ten czas żyli. Będą dla niego niektóre ich sprawy wydawały się zbyt małymi. On przez nich również nie będzie rozumiany. Lecz jeśli naprawdę ktoś wyjdzie, obowiązkiem jego będzie ogłosić światu, jak tu ginęli prawdziwi Polacy. Niech też powie, jak tu ginęli w ogóle ludzie mordowani przez ludzi… Jakże dziwnie to brzmi w chrześcijańskiej mowie: mordowani przez bliźnich swoich tak jak przed wiekami. Dlatego też napisałem, że zabrnęliśmy tak bardzo… Lecz właściwie gdzie? Dokąd brniemy w postępie „cywilizacji”? Przyszła wiadomość naszymi drogami z wydziału politycznego, że Polaków, więźniów, mają gdzieś wywieźć z obawy przed możliwością zajść w obozie. Władze uznały, że tak wielkie skupisko Polaków, w których same przeżycia wywoływały zdeterminowanie, robiąc z nich jednostki zdecydowane na wszystko, skupione na terenie polskim, mające oparcie w terenie – jest niebezpieczeństwem. Jakieś zrzucenie desantu, zrzucenie broni… Nie leżało to w planach naszych – aliantów, lub nasi nie mogli tego dojrzeć. Więc dojrzał to wróg. Zaczęto z komand wyciągać część Polaków i przyzwyczajać komanda do pracy bez nich. Polak był zawsze i we wszystkich komandach najlepszym pracownikiem. Niemcy mówili, że tak dobrym jak Niemiec, lecz to nie była prawda. Wstyd im było się przyznać, że był lepszy. Wyciągano z komand rzemieślniczych na razie tych Polaków, którzy postępowaniem swoim zdradzali, że fachowcami w danym rzemiośle stali się dopiero w obozie. Z pięciu setek w Bekleidungswerkstätte zwolniono około półtorej setki. Ja, z powodu wyglądu inteligenta, znalazłem się w tej grupie. Było to 2 lutego 1943 roku. Jakoś nie zmartwiłem się tym wcale. Wierzyłem, że w tym dniu zwolnienie nie wyjdzie mi na złe. Nazajutrz pracowałem już w komandzie koszykarzy przyjęty tam przez swoich przyjaciół. W ogóle zwyczajem obozu było, że stary numer przyjmowany był do wszystkich komand; był już seniorem w świecie więźniów. Tam pracowałem tylko jeden dzień, nie na korzyść obozu, bo nauczyłem się robić ze słomy trepy. Następnego dnia miałem już doskonałą pracę w nowo powstałym komandzie „paczkarnia”. Na skutek zezwolenia przysyłania paczek żywnościowych więźniom, do obozu zaczęto przywozić coraz więcej paczek autami. Władze zaczęły mieć z tym kłopot. Otrzymywać można było jedną paczkę do pięciu kilogramów tygodniowo. Sądząc, że nie uda się zmniejszyć liczby paczek, zabroniono przysyłać paczki wielkie, a zezwolono przysyłać bez ograniczenia ilości w tygodniu paczki małe – do dwustu pięćdziesięciu gramów. Okazało się wtedy, że władze się omyliły. Codziennie przywożono niezliczoną ilość małych paczuszek. Rodziny, zadowolone,

że mogą przyjść z pomocą bliskim sobie więźniom, zamiast jednej większej paczki tygodniowo, śpieszyły z wysyłaniem paczuszek małych codziennie. Skutek zarządzenia był odwrotny. Nawał pracy z wciąganiem do rejestru ogromnej ilości przesyłek i wydawanie ich więźniom, wymagał całego aparatu, całego komanda, do którego właśnie się dostałem. Oddano nam na trzecim bloku trzy małe sale do dyspozycji. Jedna sala cała była zawalona paczkami. Sprawność pracy wszelkich komand w obozie wymagała także i tu wysiłku dla zlikwidowania zaległości, co było również z korzyścią dla więźniów, jeśli paczki szybko im były dostarczane. Pracowały tu dwie zmiany po dwudziestu więźniów w każdej. Paczkarnia była czynna przez dwadzieścia cztery godziny na dobę. Ja wszedłem tendencyjnie do zmiany nocnej. W związku z segregowaniem paczek przez całą dobę musiała równolegle z nami pracować dzień i noc główna izba pisarska. Na każdą paczkę pisała kartkę, posyłając kilka setek kartek co pół godziny do izby pisarskiej, na których tam zaznaczano, na jakim bloku obecnie znajduje się dany numer (więzień), ewentualnie stawiano krzyż na znak, że nie żyje. Po powrocie kartek segregowano paczki, rzucając je na osobno dla każdego bloku zrobione półki, odrzucając paczki odpowiadające kartkom oznaczonym krzyżem na inną stronę sali w wielką piramidę. A paczek należnych zmarłym kolegom było bardzo dużo. Prócz posyłanych więźniom z transportów żydowskich, francuskich, czeskich, które przeważnie już całe były wykończone, wiele również rodzin polskich słało paczki, nie wiedząc, że więzień już zginął, gdyż, jak wspomniałem, nie zawsze było wysyłane zawiadomienie o śmierci, lub wydział polityczny z wysłaniem ociągał się kilka miesięcy. Lepsze paczki więźniów zmarłych, przeważnie z Francji i Czech, zawierające wino i owoce, esesmani wywozili całymi koszami do swego kasyna. Gorsze paczki szły przeważnie do naszej kuchni więźniarskiej, gdzie również przywozili z „kanady” przebrane już przez esesmanów różne artykuły żywnościowe. Wszystko to wrzucano do kotłów. W tym okresie jadaliśmy zupy słodkie, pachnące jakby perfumami, znajdując w nich resztki ciastek, tortów. Pewnego razu na naszej sali znaleźliśmy w zupie resztkę niezupełnie rozpuszczonego mydła toaletowego. Czasami kucharze znajdowali na dnie kotła jakiś złoty przedmiot lub monety ukryte przez nieżyjącego już właściciela w kawałku chleba, bułki, ciastka. W paczkarni pracownicy z czystym sumieniem zjadali artykuły żywnościowe z paczek kolegów już zmarłych, przeważnie oddając na blokach chleb i zupę kolegom głodniejszym od siebie. Ze zjadaniem żywności z paczek zmarłych trzeba było jednak uważać. Zjadać ją mogli tylko „nadludzie”, więźniom to było zabronione pod karą śmierci. Zrobiona raz rewizja wychodzących z pracy ujawniła w kieszeniach siedmiu więźniów biały chleb, masło i cukier wzięte z paczek zmarłych. Wszyscy zostali tego dnia rozstrzelani.

Szefem paczkarni był esesman, Austriak, jak na esesmana zupełnie możliwy. Po powrocie do normy pierwotnej nadsyłania paczek do pięciu kilogramów raz na tydzień, paczki szły różne, czasem całe walizki; szef paczkarni nie kwestionował ich, wszystkie oddawał właścicielom, rewizje robił pobieżnie, z braku czasu tylko niekiedy rozcinając sznurki, lecz gdy blokowy, niemiecki drań, rozdając paczki na bloku, wyjął z paczki żyjącego więźnia garść cukierków, szef paczkarni zrobił meldunek i blokowego, choć Niemca, tego dnia rozstrzelali. Pod tym względem była sprawiedliwość… Na dokarmianie kolegów znalazłem inny sposób. Pracowałem w paczkarni w nocy. Przede mną pod ciepłym piecem siedział dozorujący esesman, który zawsze około godziny drugiej po północy zasypiał. Za mną leżała wielka kupa paczek kolegów nieżyjących. Osobno stosik paczek lepszych, przygotowanych ewentualnie na wywiezienie do kasyna esesmanów. Nosząc, wpisując, przekładając paczki, brałem niezauważalnie paczkę z tej osobnej sterty i kiedy esesman smacznie chrapał, rozwijałem papier, odrywałem adres, przewracałem papier na drugą stronę, zawijałem paczkę, obwiązywałem, pisałem adres któregoś z przyjaciół w obozie. Miałem prawo oficjalnie przepakowywać paczki źle opakowane. Niektóre paczki miały zupełnie zniszczone opakowanie, tym bardziej się nadawały. Niektórych nie przepakowywałem ze względu na pieczęcie, lecz wprost naklejałem nowy adres, wypisany na innej kartce papieru. Taka paczka szła drogą normalną dalej, trafiając na odpowiednią półkę. Esesman miał wygodną pracę, gdyż w nocy spał, a w dzień, wolny od zajęć, jeździł rowerem do żony, która mieszkała gdzieś dwadzieścia kilometrów stąd. Wszyscy więc byli zadowoleni ze stanu rzeczy. W jedną noc starałem się „wysyłać” osiem paczek, po dwie paczki na każdy batalion, czasami udawało się mniej, czasami nawet więcej. Rano zjawiałem się u przyjaciół, do których adresowałem „zmarłe” paczki i zapowiadałem, żeby nie robili zdziwionej miny, gdy otrzymają jakąś paczkę. W związku ze zmianą mojego komanda, przeniesiono mnie na blok nr 6. Na bloku i w pracy poznałem kilku kolegów, których wciągnąłem do organizacji: ppor. 164 [Edmund Zabawski], ppor. 165 [Henryk Szklarz] i plt. 166 [NN]. Jeszcze w końcu roku 1942 przywieźli do obozu razem z całym transportem z Krakowa Olka, ppor. 167 [Aleksander Bugajski]. Zawiadomiono mnie wtedy, że jest to bohater z Montelupich, że udało mu się raz umknąć śmierci dzięki ucieczce z więzienia, że ma teraz dwa wyroki śmierci, lecz ponieważ jest sprytny i umiał sobie z esesmanami jakoś dawać radę, udawał doktora, a nawet podobno ich leczył, więc się jakoś uchował. Ale teraz go przywieźli do Oświęcimia, gdzie na pewno wykończą. Poznałem go; podobał mi się jego humor. Zaproponowałem mu drogę wyjścia, którą przygotowywałem dla siebie. Były to kanały. Plan przyniesiony dla mnie przez kolegów z biura budowlanego dokładnie objaśniał miejsce, gdzie najlepiej było wejść do kanałów. Zwykle tak było, że

niemieckie władze dopiero wtedy stawały się mądre, gdy więzień skorzystał z jakiegoś sposobu wyjścia i wtedy obranie tej samej drogi ucieczki było prawie niemożliwe. Powiedzenie: „Mądry Polak po szkodzie” można chyba rozciągnąć i na inne narodowości. Oddając Olkowi 167 [Bugajski], moją drogę wyjściową, przekreślałem ją dla siebie, lecz sam teraz jeszcze ciągle się nie wybierałem, a on miał sprawę ciężką. Mogłem przez niego przesłać raport, liczyłem, że i dla mnie znajdzie się jakiś szczęśliwy zbieg okoliczności. W tymże czasie zgłosił się do mnie por. 168 [Witold Wierusz] z planem wyjścia z komanda, w którym on pracował. Był tam zastępcą kapo. Kapo zachorował i dlatego on miał większą swobodę działania. Z komandem własnym wychodził na pomiary kilka kilometrów od obozu. Zapoznałem z nim ppor. 167 [Bugajski]; plan por. 168 [Wierusz] odpowiadał mu bardziej, więc 167 [Bugajski] zaczął się przygotowywać, by w ten sposób opuścić obóz. Przeniósł się jednak zbyt raptownie z paczkarni do komanda mierników, w którym pracował 168 [Wierusz]. W styczniu 1943 roku pewnej nocy siedmiu kolegów wyszło przez kuchnię esesmańską na wolność[134]. Widząc, że wieszanie złapanych na ucieczce nie odstrasza więźniów od prób w tym kierunku, władze wpadły na nowy pomysł. Ogłoszono na wszystkich blokach, że za ucieczkę więźnia będzie przywieziona do obozu jego rodzina. To uderzyło nas w czułe miejsce. Rodziny narażać nikt nie chciał. Pewnego dnia po powrocie do obozu ujrzeliśmy dwie kobiety – sympatyczną starszą niewiastę i miłą, młodą – stojące pod słupkiem z tablicą, na której był napis: „Nierozważny postępek waszego kolegi naraził te dwie kobiety na pobyt w obozie”. Miała to być represja za ucieczkę jednego z kolegów. Byliśmy czuli na punkcie kobiet. Początkowo obóz klął na drania, co naraził swoją matkę i narzeczoną, ratując sam swoje życie, lecz potem okazało się, że one miały numery około trzydziestu tysięcy, gdy numer bieżący w obozie kobiecym był ponad pięćdziesiąt tysięcy. Ustalono, że są to kobiety wzięte z obozu w Rajsku i postawione u nas pod słupkiem na parę godzin. Koło słupka stał esesman i uniemożliwiał rozmowę. W każdym jednak razie pewności, że nie przywiozą do obozu rodziny, nie było, więc inni na ucieczkę się nie zdecydowali. Koledzy 167 [Aleksander Bugajski] i 168 [Witold Wierusz] montowali ucieczkę. Kontakt nawiązany był z Krakowem przez cywilną ludność. W paru miejscach miały być przygotowane ubrania i łączniczki. 167 [Bugajski] proponował i mnie wyjście razem z nim. Omawiając ze 168 [Wierusz] szerzej ich sposób umknięcia, wywnioskowałem, że plan nie jest dopracowany w szczegółach. Dwóch esesmanów, co chodziło z nimi na pomiary, a wstępujących czasami wbrew zakazowi władz obozu do knajpy na wspólną wódkę, mieli więźniowie spoić i związać. Tu planowano, że jeśli się nie uda ich spoić, to decydują się na „mokrą robotę”. Wtedy

w imieniu organizacji zaprotestowałem kategorycznie. Na taki plan ich wyjścia, mogący narazić na wielkie represje pozostałych więźniów, organizacja nie mogła się zgodzić. Sztuką było wyjść, lecz wyjść trzeba było tak, żeby nie spowodować ciężkich skutków dla obozu. Zaczęli się więc przygotowywać do uśpienia esesmanów luminalem. Sproszkowany, zdobyty w HKB, dawany w wódce, zastosowany w próbach na kapo, nie dawał pożądanych rezultatów, gdyż nie rozpuszczał się i zostawał w szklankach na dnie, tworząc osad. Mieli więc luminal dawać w cukierkach. Tymczasem do Birkenau przywieźli kilkanaście tysięcy Cyganów i ulokowali ich w osobno odgrodzonym obozie, na razie całymi rodzinami. Potem mężczyzn oddzielono, a następnie kończono „sposobem oświęcimskim”. Pewnego dnia koledzy w Rajsku dokonali dowcipnej ucieczki, którą nazwaliśmy „beczką Diogenesa”. W ciemną, wietrzną i dżdżystą noc przez pojedyncze w tym miejscu ogrodzenie z drutów, przeszło kilkunastu więźniów, rozchylając druty drągami i wsadzając między nie zwykłą beczkę drewnianą bez dna, w której kiedyś wozili jedzenie, a która teraz posłużyła za izolację od prądu i przeleźli, jak koty przez mufkę. Władze znowu piekliły się i wściekały. Tylu niewygodnych świadków tego, co się działo w Birkenau, na wolności. Postanowiły zrobić wszystko, by zbiegów ująć. Rzucili całe wojsko i szukali trzy dni. Obóz został zamknięty, gdyż nie było „postów”, żołnierzy eskortujących kolumny więźniów idące do pracy. Władze wykorzystały ten czas na odwszawienie, którego dokonały w ciągu trzech dni. Zbiegiem okoliczności 167 [Aleksander Bugajski] i 168 [Witold Wierusz] mieli nazajutrz po „beczce Diogenesa” umówione z organizacją na zewnątrz przeprowadzenie ucieczki. Brak jakichkolwiek możliwości wyjścia z obozu uniemożliwił ucieczkę. Lecz to jeszcze nie wszystko. W komandach szefowie i kapo obawiali się rozwścieczonych władz i robili rewizje u więźniów. Rewidowali samą pracę i stany w ogóle, szukali czegoś, do czego by się inni przyczepić mogli. W paczkarni szef i kapo zapytali wtedy, co jest z Olkiem 167 [Aleksander Bugajski], który tu pracował, a teraz go nie ma? Czy jest chory? Pobiegli do izby pisarskiej i stwierdzili, że Olek jest już w innym bloku i pracuje w innym komandzie, a ponieważ przeniósł się do innej pracy, i to w polu, bez zawiadomienia i kartki od arbeitsdiensta, a ma sprawę poważną w wydziale politycznym, więc podciągnęli to pod przygotowanie się do ucieczki i Olka przenieśli za karę do SK. Drogę wyjścia kanałami przygotowywałem już dawno, na wszelki wypadek. Nie była to jednak łatwa droga. Sieć pokazana na planie kanalizacyjnym biegła w różnych kierunkach, lecz składała się przeważnie z rur o przekroju czterdziestu– sześćdziesięciu centymetrów. Tylko w trzech kierunkach od najwygodniejszego dla mnie włazu, koło bloku nr 12, szły odnogi kanałów o przekroju żabim sześćdziesięciu centymetrów w pionie, a dziewięćdzesięciu centymetrów w poziomym przecięciu. Próbowałem nawet raz wejść i otworzyć kraty od studzienki, zamykające wejście do kanału. Lecz nie ja jeden tym się interesowałem.

Znali tę drogę i inni nasi koledzy. Wszedłem w porozumienie z nimi. Byli to: 110 [Andrzej Makowski-Gąsiennica] i 118 [NN]. Jeszcze było paru innych, co mieli te kanały na oku. Chodziło jedynie o to, kto się zdecyduje i kto je wykorzysta. Przed ostatnim Bożym Narodzeniem miała wyjść grupka arbeitsdienstów na wolność, lecz palił się również do tego i 61 [Konstanty Piekarski], wskazałem mu tę drogę i ewentualnie może by się paru więźniów w tę świąteczną noc wybrało, gdyż, jak zwykle, czujność straży jest wtedy zmniejszona. Lecz właśnie w wigilijny wieczór postawiono nam drugą choinkę tuż koło miejsca, gdzie trzeba było wyleźć, oświetlono ją rzęsiście i miejsce to również. Kiedy później pracowałem już w nocnym komandzie w paczkarni, wejście do studzienki miałem bardzo blisko. Wtedy w nocy, po przebraniu się w kombinezon robotniczy na bloku nr 3, właziłem dwa razy do cuchnących kanałów. W studzience kraty na zawiasach zamykane były niegdyś u dołu na kłódki, teraz wyłamane, zanurzone w mule, od góry wyglądały, jakby były zamknięte. Od tego miejsca w trzech kierunkach szła droga tymi szerszymi kanałami. Jeden kanał szedł pomiędzy blokami 12 i 13, 22 i 23, załamywał się potem w lewo i szedł koło kuchni, a dalej za ostatnią wieżyczką koło bloku nr 21 robił niewielki zwrot w prawo; wyłaz był aż za torem kolejowym. Kanał ten był bardzo długi, liczył około osiemdziesięciu metrów. Miał wielką zaletę: bezpieczne wyjście; i wadę: straszliwie był zamulony. Przebyłem tym kanałem zaledwie sześćdziesiąt metrów, żeby zbadać możliwość poruszania się w nim i zupełnie wyczerpany wylazłem z powrotem. Była idealnie ciemna noc, a ja byłem cały ubrudzony. Myłem się i zmieniałem bieliznę na trzecim bloku. Przyznam się, że na jakiś czas straciłem ochotę. W drugim kierunku kanał był suchszy i tam posuwać się było znacznie łatwiej, przy czym był też on znacznie krótszy. Leżał pomiędzy blokami: 4 i 15, 5 i 16, i dalej prosto aż do 10 i 21, i dalej też prosto. Szedł w górę, coraz mniej w nim było spływających z bloków nieczystości i wody. Lecz wyjście z niego było dwa metry za wieżyczką „posta”. Płytę zakrywającą wyjście na zewnątrz za płotem, nawet przygotowaną przez przyjaciół w dzień za obozem, koło dołu ze żwirem, trudno było podnieść w nocy bez szmeru pod tuż stojącym żołnierzem na wieży. Pozostawał trzeci kierunek – najkrótszy, około czterdziestometrowy, był przedłużeniem poprzedniego. Było tu najwięcej wody. Szedł pomiędzy blokami 1 i 12 i wychodził za druty, idąc pomiędzy komendanturą i nowo postawionym budynkiem. Wyjście było na szosie, dość widoczne, szczególnie z głównej wartowni pod światło. Tu właśnie postawili nam kiedyś choinkę. Lecz teraz choinki już nie postawią. Była jeszcze pod ziemią „łódź podwodna” ze stałą obsadą, lecz w moich planach nie mogłem jej brać pod uwagę. Ostatecznie mógłbym już ryzykować wyjście, lecz ciągle uważałem, że opuszczenie obozu jest dla mnie nieaktualne. Pewnego wieczoru doszliśmy do wniosku, że prowadzono z nami wojnę regularną.

Zazwyczaj mieliśmy wiadomości z wydziału politycznego, z komendantury, z rewiru, które przynosili esesmani, na dwóch stołkach siedzący i przekazywali je przez volksdeutschów czy reichsdeutschów pracujących u nas. Niektórzy z esesmanów byli niegdyś podoficerami wojska polskiego, którzy wyraźnie chcieli nam dać do zrozumienia, że w razie czego pójdą z nami i dadzą nam nawet klucze od magazynów broni. Jakkolwiek kluczy od nich nie potrzebowaliśmy, bo już wszystkie zrobione były w ślusarni przez naszych kolegów, to takie typy ludzi dwulicowych i nieprzyjemnych, przydawały nam się nieraz, często uprzedzając nas o posunięciach władz, zawsze sprawdzającymi się wiadomościami. Widocznie Grabner nie miał już do własnego otoczenia zaufania i starając się o zachowanie zupełnej dyskrecji, do ostatniego momentu trzymał decyzję i listę kandydatów na wyjazd w tajemnicy. Dzielił się decyzjami z Palitzschem. 7 marca 1943 roku zarządzono zakaz opuszczania bloków. Przysłano listy na bloki i drzwi zamknięto na klucz. Na blokach zaczęto wywoływać numery więźniów, wyłącznie Polaków, każąc im się szykować do transportu. Wywoływano numery tylko tych, co mieli sprawy zakończone i do których wydział polityczny nie miał już pretensji. Transporty miały odejść do innych obozów, ponoć o wiele lepszych od Oświęcimia. Poufnie dowiedzieliśmy się, że pierwsze transporty pójdą do lepszych obozów, a następne do coraz gorszych. Na salach zapanował nastrój najróżniejszy. Jedni byli radzi, że jadą do lepszych obozów i że ich nie rozstrzelają tutaj, inni martwili się, że nie jadą, a więc jeszcze sprawy ich nie są zakończone i mogą zostać rozstrzelani. Jeszcze inni byli bardzo niezadowoleni z wyjazdu, bo tu już zdobyli po ciężkich latach pracy dobre stanowisko, a tam znowu się będzie „zugangiem” i znowu twarda selekcja, a nie wiadomo, czy się jeszcze raz uda. Przeważało jednak zdanie, że jechać warto, bo nigdzie na pewno nie będzie takiego piekła, jak tutaj. Poza tym – nie pytano o zdanie. Gdyby to było w dzień i bloki były otwarte, można by było coś kombinować. Kto chciał zostać, może by mógł zachorować – lecz w nocy nic nie można było zrobić. Ja byłem wyczytany od razu pierwszej nocy z 7 na 8 marca. Kazano nam zabrać nasze rzeczy i przenieść się na blok nr 12, na ten cel zupełnie opróżniony. Tam powędrowaliśmy z rzeczami. Zajęto również blok nr 19, gdyż wyczytywano numery przez trzy wieczory (7, 8, 9 marca) i było nas około sześciu tysięcy. Na blokach 12 i 19 zamknięci byliśmy także na klucz i porozumiewać się można było tylko przez okna. Przychodził dr 2 [Władysław Dering] na klatkę schodową i przez szybę w drzwiach dawał znaki, że jeśli bym decydował się zostać, musiałbym zachorować. Wziąwszy pod uwagę pracę konspiracyjną i pozycję w świecie pracy więźniów – było nad czym rozmyślać. 10 marca wyciągnęli nas w piątkach, kolumnami, na alejkę czerwoną już o szóstej rano. Tu odbywał się przegląd stanu zdrowia więźniów, których wyznaczył wydział polityczny na transport, przez komisję złożoną z lekarzy wojskowych,

Niemców. Stałem w pobliżu płk. 11 [Tadeusz Reklewski] i Kazia 39 [Kazimierz Radwański]. Mózg mój pracował gorączkowo, robiąc zestawienia, kto jedzie, a kto zostaje. Jechała zgrana, swoja paczka kolegów, z którymi się pracowało. Raczej skłaniałem się, by jechać z nimi. Komisja lekarska podziwiała stan zdrowotny, doskonale rozwiniętych fizycznie i na ogół prawie dobrze odżywionych Polaków (za wyjątkiem nowo przybyłych zugangów), kiwając głowami i mówiąc: „Jak oni się tu tacy uchowali…”. Poza paczkami i „kanadą” była to w pewnym procencie zasługa organizacji, tu było widać rezultaty. Lecz moim zadaniem była ciągłość pracy tutaj. Z kim jednak bym został? Zacząłem z niektórymi omawiać tę sprawę. Płk 11 [Tadeusz Reklewski] i Kazio 39 [Kazimierz Radwański] cieszyli się, że jadą. Przeznaczeni byli do Buchenwaldu, podobno jednego z lepszych obozów. Przyjaciel mój, płk 11 [Reklewski], był zdania, że moim obowiązkiem jest mimo wszystko pozostać nadal w tym piekle. Miałem wiele czasu na przemyślenia. Badanie posuwało się bardzo wolno. Staliśmy przez cały dzień i część nocy. Do nas, z płk. 11 [Tadeusz Reklewski] i ppor. 61 [Konstanty Piekarski], kolejka doszła około drugiej w nocy. Już znacznie wcześniej zdecydowałem się próbować pozostać w Oświęcimiu. Przez kolegę 169 [Stanisław Barański], który miał możliwość poruszania się, dostałem z HKB pas na rupturę, której wcale nie miałem. O drugiej w nocy komisja była już zmęczona. Płk 11 [Reklewski], starszy ode mnie o kilkanaście lat i w porównaniu ze mną chudzielec, został przez komisję uznany za zdolnego do robót i na transport zaliczony. Lecz gdy ja stanąłem nago przed komisją, z nałożonym pasem na fikcyjną rupturę, lekarze zamachali rękami i powiedzieli: „Weg! Takich nam nie potrzeba!”, i do transportu mnie nie przyjęto. Odmaszerowałem na blok nr 12 i po zameldowaniu się tam z kartką zwolnienia z transportu, zaraz potem wróciłem na blok nr 6, na własne łóżko, a nazajutrz do normalnej pracy w paczkarni. 11 marca po odrzuceniu niezdolnych do pracy lub takich, co za niezdolnych starali się uchodzić, wywieźli zdrowych Polaków – pięć tysięcy z jakimś małym dodatkiem. Ponieważ do paczkarni przysyłali nam z głównej izby pisarskiej dokładną listę z numerami więźniów wywiezionych, celem wysyłania nadchodzących dla nich paczek żywnościowych, toteż stwierdziliśmy, że tych pięć tysięcy kolegów pojechało w pięciu kierunkach, mniej więcej po tysiąc do każdego z wymienionych obozów: Buchenwald, Neuengamme, Flossenburg, Gross-Rosen, Sachsenhausen. Zasadniczy trzon góry organizacyjnej potrafił od transportu się wykręcić, więc pracowaliśmy dalej. Tydzień później, w pierwszą niedzielę, doznaliśmy znowu zaskoczenia. Żeby uniknąć nawału pracy w trybie przyśpieszonym przed samym wysyłaniem transportów, postanowiono zrobić to spokojnie przedtem. Na wszystkich blokach w całym obozie pozostali jeszcze Polacy musieli w tym dniu stanąć przed komisją

lekarską, która stawiała przy numerze danego więźnia na stałe literę „A” lub „U”[135], oznaczającą kategorię jego stanu zdrowia – zdolny lub niezdolny do pracy. Zaskoczeniem było dlatego, że wykluczało wszelkie dotychczasowe możliwości lawirowania. Namyślałem się, co robić z sobą. Dostać „A” – znaczy jechać pierwszym następnym transportem i to do obozów gorszych, gdyż do tych lepszych nie pojechałem. Dostać kategorię „U” – to, chociaż mówiono, że chorych wyślą do Dachau, gdzie będą mieli lepsze warunki w szpitalach, ja jednak, znając ówczesne władze obozowe, sądziłem, że z taką literą można raczej przejść przez gaz i komin. Musiałem znaleźć jakieś wyjście. W każdym razie zdecydowałem nie wkładać pasa. Komisja lekarzy, przed którą stanąłem, bez szczegółowego oglądania odprawiła mnie, w rejestrze stawiając przy moim numerze literę „A”. Wyglądałem dobrze. Lekarze wojskowi, Niemcy, patrząc na doskonale rozwinięte ciała Polaków i tym razem dziwili się, mówiąc głośno: „Co za regiment można by z nich wystawić”. Teraz, będąc materiałem na wywózkę, musiałem coś poczynić ze swoją osobą, no i nie jechać do „obozów gorszych”. Esesmani szefowie komand, odpowiedzialni za jakiś dział pracy, bardzo chętnie reklamowali fachowców. Zawsze woleli pracować z Polakami, którzy byli najlepszymi pracownikami. Ze względu jednak na zarządzenia władz w tym okresie, nie mogli tego w szerszym zakresie czynić. Trudno również było być fachowcem w paczkarni. Lecz jakoś się udało dzięki dr. 2 [Władysław Dering] i koledze 149 [NN], że zostałem wyreklamowany przez szefa paczkarni, w liczbie ogólnej pięciu reklamowanych, jako niezbędny pracownik. I nie zostałem wcielony do nowego transportu, który odszedł w dwóch rzutach (11 i 12 kwietnia 1943 roku) do Mauthausen. Wywieźli wówczas dwa i pół tysiąca zdrowych Polaków. Razem więc w marcu i kwietniu tego roku – siedem i pół tysiąca. Wtedy zdecydowałem, że dalsze siedzenie moje tutaj jest już zbyt dla mnie niebezpieczne i niełatwe. Po przeszło dwa i pół roku trzeba by zaczynać pracę „wiązania” od nowa, z nowymi ludźmi. 13 kwietnia przed południem poszedłem do piwnicy bloku nr 17, gdzie w osobnym pokoiku pracował kpt. 159 [Stanisław Machowski] z Komendy [Głównej AK] z Warszawy, którego sylwetkę znałem, bo pokazywany był mi nieraz przez rozstrzelanego ppor. Staśka 156 [Stanisław Wierzbicki] i mjr. 85 [Zygmunt Bohdanowski], a z którym dotychczas nie miałem rozmowy ze względu na oddanie go pod opiekę naszemu członkowi 138 [NN]. Odbyłem z nim pierwszą rozmowę. Powiedziałem: – Siedzę tu dwa lata i siedem miesięcy. Prowadziłem tu robotę. Ostatnio nie dostawałem żadnych dyspozycji. Obecnie Niemcy wywieźli naszych najlepszych ludzi, z którymi pracowałem. Trzeba by było zaczynać od początku. Uważam, że dalsze siedzenie moje tutaj nie ma sensu. I dlatego wychodzę. Kpt. 159 [Stanisław Machowski] spojrzał na mnie zdziwiony. – No tak, rozumiem pana, lecz czy można, kiedy się chce przyjeżdżać i wyjeżdżać

z Oświęcimia? – zapytał. Odpowiedziałem: – Można. Od tej pory cały mój wysiłek skierowany był na wyszukanie najwłaściwszej drogi wyjścia. Następnie rozmawiałem z mjr. 85 [ Bohdanowski], który wtedy był w szpitalu u dr. 2 [Władysław Dering] jako niby-chory, odpoczywał tam i w ten sposób uniknął transportów, gdyż chorych na razie nie brano. Kategorię miał jednak „A”. Udało mi się go, jeszcze przed wyjściem, urządzić w pracy w paczkarni. Przyszedłem do niego jako do znającego dobrze teren wokół Oświęcimia z pytaniem, gdzie by on poszedł i jaki mi radzi kierunek. Zygmunt spojrzał na mnie z niedowierzaniem i powiedział: „Gdyby to kto inny mówił, myślałbym że kpi ze mnie, ale że to ty, to wierzę, że wychodzisz. Ja bym szedł na Trzebinię, Chrzanów.” Pokazałem mu wyjętą z zanadrza mapę terenu Oświęcimia (skala jeden do stu tysięcy), otrzymaną od 76 [Bernard Świerczyna]. Ja miałem zamiar iść na Kęty. Pożegnaliśmy się serdecznie. Powierzyłem „Bohdanowi” troskę o całość w razie akcji. Poszedłem do przyjaciela 59 [Henryk Bartosiewicz] i jemu powierzyłem stronę organizacyjną całości w oparciu też o dzielnego, naturalnego w podejściu płk. 121 [Juliusz Gilewicz], który był oficjalnym kierownikiem całości i przyjacielem 59 [Henryk Bartosiewicz]. Teraz już należało wyjść… i to naprawdę. Jest zawsze pewna różnica pomiędzy powiedzeniem, że się zrobi a samym dokonaniem tego. Dawno już, przed laty, pracowałem nad tym, żeby te dwie rzeczy spajać w jedną całość. Lecz przede wszystkim byłem wierzący i wierzyłem, że jak Bóg zechce pomóc, to wyjdę na pewno. Był jeszcze jeden powód, który decyzję moją przyśpieszył. Dowiedziałem się przez dr. 2 [Władysław Dering] od „zugangów”, którzy przyjechali z Pawiaka, że 161 [Bolesław Kuczbara], który uciekł razem z arbeitsdienstami z Oświęcimia, złapany został w Warszawie i więziony jest na Pawiaku. Nie mając do tego człowieka zaufania (i z powodu plotek co do jego przeszłości i z powodu zbieranego tu bez skrupułów złota w postaci koronek na zębach zmarłych, jak i z powodu historii z „dyplomami”, które namalował za pracę w organizacji płk. 121 [Juliusz Gilewicz] i 59 [Henryk Bartosiewicz]), brałem pod uwagę, że on, ratując własne życie, może pójść na pracę dla Niemców i zacząć opowiadać o tym, co podejrzał w obozie. Na ten temat rozmawiałem z dr. 2 [Władysław Dering], z kolegą 59 [Henryk Bartosiewicz] i z kolegą 106 [NN]. Byłem zdania, że ci, o których wiedział, że są w organizacji (sama góra), muszą stąd wyjść[136]. Jeszcze w połowie marca koleżka mój z pracy i przyjaciel 164 [Edmund Zabawski] zawiadomił mnie, że jeden z naszych kolegów, którego znałem z widzenia, Jasiek 170 [Jan Redzej], ma zamiar wyjść z obozu, więc jeśli mam przesłać raport, to można przez niego. Poznałem Jaśka i od razu mi się spodobał. Podobała mi się jego zawsze uśmiechnięta gęba, szerokie bary i bezpośrednia szczerość. Słowem – pierwszorzędny kompan. Opowiedziałem mu o możliwościach kanałowych jako

o wyjściu ostatecznym i spytałem, jak by sam to zrobił. Odpowiedział, że jeżdżąc z rolwagą po chleb do miasteczka, do piekarni, nieraz widział rowery piekarzy stojące obok piekarni – jak się nie da inaczej, to siąść na rower i pojechać „na wariata”. Odradzałem. Po jakimś czasie przyszedł do mnie z wiadomością, że gdyby udało się dostać do piekarni, to tam są ogromne, ciężkie i okute drzwi, które dałoby się otworzyć, gdyż składają się z dwóch połówek. Żeby się przyjrzeć tym drzwiom lepiej, przeniósł się za zezwoleniem kapa własnego komanda (Brotabladungkommando)[137] na kilka dni do piekarni, niby pod pretekstem najedzenia się chleba. Jasiek ważył wtedy wprawdzie dziewięćdziesiąt sześć kilogramów, lecz kapo lubił go jako starego i wesołego pracownika. Był koniec marca. Po pięciu dniach pobytu w piekarni Jasiek wrócił zrezygnowany. Praca w piekarni jest bardzo ciężka. Przez pięć dni wypocił sześć kilo i ważył tylko dziewięćdziesiąt kilo. Ale co gorsza, spostrzegł, że drzwi się nie da otworzyć. Potężny zamek, umieszczony w jednej połowie drzwi, wchodzący przy zamykaniu kluczem sztabą w drugą połowę może by nam nie przeszkodził, gdyby rygle zasuwy u obu części drzwi (razem cztery) odsunąć; lecz był jeszcze zaczep umieszczony z zewnątrz, który przy zamknięciu drzwi zaczepiał obie połowy. Ciężka praca i ten zaczep zniechęciły Jasia. Więc przez jakiś czas o piekarni nie mówiliśmy, przenosząc nasze zainteresowanie na kanały. W tym czasie w obozie wprowadzono dwie innowacje. W pierwszych latach mieliśmy dziennie trzy apele. Obok innych brutalnych i prymitywnych sposobów wykańczania, były apele z przedłużanymi stójkami – jeden ze sposobów cichego wykańczania. Potem zaszła zmiana w sposobach mordowania na bardziej „kulturalne”… gdy dziennie kończono gazem i fenolem tysiące, a później liczba przywożonych transportów do gazu doszła do ośmiu tysięcy ludzi dziennie. W tym postępie „kultury”, odrzucając kończenie kijem, zdecydowano, że śmiesznym już jest ciche kończenie na stójkach apelowych, nikłe w skutkach w porównaniu z równie cichym kończeniem gazem, i w roku 1942 skasowano apel południowy. Od tego czasu obóz miał dwa apele. W niedzielę, jak dotychczas, apel był jeden – o dziesiątej trzydzieści. Teraz, wiosną 1943 roku, innowacją było skasowanie jeszcze jednego apelu – porannego – i wprowadzenie dla więźniów cywilnych ubrań, których po zagazowanych były setki tysięcy. Cywilne ubrania z malowanymi lampasami wzdłuż pleców i w pasie na marynarce oraz na spodniach olejną farbą czerwoną miał prawo nosić więzień, który pracował wewnątrz obozu, w obrębie drutów. Pracujący na zewnątrz i wychodzący poza ogrodzenie – z wyjątkiem kapo i unterkapo – nie mieli prawa nosić cywilnych ubrań. W każdym razie między teraz a niegdyś była ogromna różnica. Teraz koledzy spali na łóżkach (pryczach). Okrywali się puszystymi kocami z „kanady” po zagazowanych transportach z Holandii. Ci, co pozostawali w obozie, rano wkładali

doskonałe z wełny cywilne ubrania, oszpecone nieco jaskrawymi lampasami i szli do pracy, jak urzędnicy do biura, bez stania na apelu. Obiadowa przerwa też nie była zakłócona żadnym apelem lub stójką. Był jeden tylko apel wieczorny, który już w tych czasach nie był uciążliwy. Nie staliśmy długo, nawet w dniu stwierdzenia, że trzech kolegów uciekło z rewiru – stójki żadnej nie było. Szukano tylko skrupulatnie zbiegów, nie chcąc tych świadków mieć na wolności. Starano się usilnie, by straszną opinię o Oświęcimiu, która się na zewnątrz już przedostała, zmienić radykalnie na lepszą. Ogłoszono wtedy, że obóz z koncentraku przemianowany będzie na Arbeitslager[138], w każdym razie nie widziało się już żadnego bicia. Tak było przynajmniej u nas – w obozie macierzystym. Porównywałem wtedy obrazki obozowe z roku 1940 na 1941 rok, gdy esesman w obecności nas kilkunastu wpadł nagle w szał i zamordował dwóch więźniów, a potem zwrócił się do nas, widząc wzrok wbity w siebie, jakby raptem potrzebował się usprawiedliwić, wyrzucił z siebie szybko: „Das ist ein Vernichtungslager!”[139]. Teraz starano się wszystkimi sposobami zatrzeć wszelkie ślady bodaj w pamięci ludzkiej, że mogło tak kiedyś być. Ciekawe, jak zdołają wymazać z pamięci: pracę komór gazowych i sześciu już krematoriów. Nic się nie zmieniło w stosunku do złapanych na nieudanej ucieczce. Znowu powiesili dwóch na placu ku odstraszeniu ich przyszłych naśladowców. Spojrzeliśmy wtedy z Jasiem na siebie i powiedzieliśmy sobie wzrokiem: „No cóż? Obie strony będą próbować. My będziemy próbować wyjść, a oni niech próbują łapać”. Gdy Jasiek już nieco odpoczął po kilkudniowej pracy w piekarni, zapytałem go, czy by się nie dało tego cholernego zaczepu usunąć z drzwi? Jasiek wyjaśnił, że ostatecznie dałoby się, bo jest przytwierdzony śrubą o mutrze zakręcanej na drzwi od strony wewnętrznej. W następnych dniach Jasiek, wożąc chleb z piekarni, zrobił w świeżym chlebie odcisk mutry i klucza od kłódki, którą było zamknięte okno w piekarni, w hali, gdzie składano wypieczony chleb. Według tego odcisku klucz na mutrę robił znajomy Jaśka, ślusarz na Industriehof I. Klucz do kłódki robił w tejże ślusarni były mój współpracownik w TAP w Warszawie, chor. 28 [Szczepan Rzeczkowski]. Oba klucze były w ciągu doby gotowe. Jaśkowi udało się ostrożnie sprawdzić, czy pasują. Klucz od kłódki był zrobiony na wszelki wypadek, gdyż okno otworzyć nieznacznie, jak Jasiek mówił, było prawie niemożliwe. Lecz od zrobienia kluczy do wyjścia było jeszcze bardzo daleko. Na drodze do ucieczki był to zaledwie mały krok. Przede wszystkim obydwaj musielibyśmy znaleźć się w piekarni i co do mnie, mogłem się tam zjawić tylko na moment, gdyż zorientowaliby się od razu, że nie jestem fachowcem, a praca jucznego zwierzęcia dla przenoszenia worków z mąką była obsadzona i zazdrośnie strzeżona przez tych, co tam udawali piekarzy. Poza tym czas pobytu w piekarni, gdybym się tam dostał, musiałby być bardzo krótki, gdyż nie mogłoby to wyjść na jaw wobec władz paczkarni, gdzie dopiero niedawno uznany zostałem za nieodzownie potrzebnego i reklamowany. Samowolna zaś zmiana komanda nasuwała władzom myśl

o montowaniu ucieczki, szczególnie przeniesienie się z tak dobrego komanda; w ten sposób szybko można się było znaleźć w SK, jak było z Olkiem 167 [Aleksander Bugajski]. Po chwilach rozważań nad przeszkodami do zwalczenia w drodze przez piekarnię, myślą przenosiłem się do drogi kanałami, która jednak również miała trudne do przyjęcia punkty… I znowu wracałem do piekarni. Aż wreszcie stanowczo zdecydowaliśmy z Jaśkiem iść przez piekarnię. Zlikwidować istniejące przeszkody, przy tym zrobić wszystko, by trafić tam do nocnej zmiany i – jeśli chodzi o mnie – tylko na jedną noc. Należało więc tylko to wykonać. Nic nie mówiąc nawet Jaśkowi, poszedłem do 92 [Wacław Weszke], którego kolega, po Mietku, był teraz arbeistdienstem. Przez niego, nie mówiąc o dalszym celu tego posunięcia, załatwiłem sprawę przeniesienia Jasia do piekarni, mówiąc, że jest on właściwie z zawodu piekarzem i tuła się po różnych komandach nie wiadomo dlaczego, co nawet nie wypada, bo to taki stary numer. Nazajutrz Jasiek przybiegł do mnie z wiadomością, że nie wie, jakim sposobem, dostał kartkę do piekarni, że kapo martwi się jego odejściem i był niezadowolony, ale jakoś pogodził się z losem. Opowiedziałem, skąd kartka się wzięła i Jasiek poszedł do piekarni na stałe. Po paru dniach był „starym” piekarzem. Kapo piekarni, Czech, któremu Jasiek zaimponował humorem i siłą, zrobił z niego zastępcę, unterkapo, i z przyjemnością zgodził się na to, że sam będzie chodził w dzień, a Jasiek w nocy. Mieliśmy do Wielkanocy zaledwie kilka dni… Postanowiliśmy korzystać ze świąt jak z okresu, w którym wśród esesmanów, kapo i wszelkich władz obozu pod wpływem wódki panowało swego rodzaju rozluźnienie i mniejsza czujność. Kiedyś za wódkę, którą było czuć od któregoś z kapo, nieraz Fritzsch lub Aumeier sadzali ich do bunkra, lecz czasy się zmieniły. I teraz oficjalnie pić wódki nie można było pod karą bunkra, lecz tak samo pod karą nie tylko bunkra, ale i SK, nie wolno było mieć stosunków z kobietami, a jednak i pod tym względem panowało rozluźnienie. Nie tylko esesmani, ale i więźniowie utrzymywali stosunki z Niemkami w mundurach SS, które tu były władzą dla kobiecego obozu, a rekrutowały się nieraz z kobiet ulicznych i więźniowie w przemarszu z pracy w kolumnie znacząco porozumiewali się ze spotykanymi esesmankami. Jakiś procent spotykających się czasami wpadał i wielu więźniów, przeważnie kapo lub blokowych, siedziało w bunkrze, unikając SK tylko ze względu na markę, jaką mieli u władz. Między innymi za podobne wykroczenia siedział w bunkrze blokowy 171 [NN]. Więźniowie teraz wobec osłabnięcia rygorów w obozie nawiązali kontakty na stałe z kobietami. Potworzyły się pary i całe romantyczne historie. Esesmani też nie byli wolni od tego rodzaju wykroczeń. Od kilku już miesięcy widziało się niespotykany niegdyś obrazek, jak z bunkra bloku nr 11 wyprowadzano, bez pasów, na półgodziny spacer dwa razy dziennie, esesmanów zamkniętych za stosunki z kobietami. Zasadniczo za takie wykroczenie jak stosunek z kobietą należącą do rasy

„podludzi” groziła esesmanom kara o wiele większa – karny obóz specjalnie dla esesmanów, do którego trafił za stosunek z Żydówką Katti sam Palitzsch, skazany na wiele lat. Lecz to sprawa znacznie późniejsza. Na razie stosowano łagodniejszą karę bunkra lub w ogóle uchodziło to im bezkarnie. Bo tu również była konspiracja i wybieranie kobiet w Rajsku przez esesmanów było ściśle ukrywane w ich własnym kółku. Na dodatek komendant też miał grzeszki na sumieniu. Opanowała go „gorączka złota”. Ostrożnie bardzo kombinując z Erichem w garbarni, zbierał złoto, drogie kamienie i wartościowe przedmioty i w razie ostrzejszej kary mógł się obawiać zemsty ukaranego esesmana w postaci meldunku na siebie. Starał się więc wykroczeń podkomendnych prawie nie widzieć. Natomiast „gorączka złota” ujawniona u więźnia zawsze kończyła się jego śmiercią, gdyż po dochodzeniu w bunkrze i rewizji w miejscach wskazanych przez więźnia, esesmani zwykle kończyli go, żeby się pozbyć świadka tego, ile złota mu zabrali. Tu ginęli wszyscy, bez różnicy narodowości. Tak również zginęło dwóch drani, Niemców, blokowy dwudziestego drugiego bloku [Karl Fritzsch[140]] i kapo Walter [Walterscheid]. W drogę do domu chciał wybrać się z nami ppor. 164 [Edmund Zabawski], lecz ze względu na obawę o najbliższych, zrezygnował. Dał nam adres rodziny w miejscowości Z [Bochnia]. Pisał, uprzedzając dyskretnie, o odwiedzinach kogoś od niego i dał nam umówione hasło do swoich i kontakt do organizacji w miejscowości Z [Bochnia]. W paczkarni przeniosłem się z nocnej na dzienną zmianę. Wielkanoc przypadała 25 kwietnia. Pogoda była piękna, słoneczna. Jak zawsze wiosną, gdy wystrzelała z ziemi w górę trawa i pączki na drzewach zamieniały się w listki i kwiaty, najbardziej pragnęło się wyjść na wolność. W Wielką Sobotę, 24 kwietnia, w paczkarni od rana skarżyłem się na ból głowy. Któż to wiedział, że boleć nie umiała? Po południu nie poszedłem do pracy. W bloku skarżyłem się również na ból stawów i łydek. Blokowy, spokojny dosyć Niemiec, zawsze grzeczny wobec pracowników paczkarni, słysząc, co wystarczająco głośno przy nim mówiłem sztubowemu o charakterystycznych bólach, powiedział z niepokojem: „Du hast Fleckfieber. Geh’ schnell zum Krankenbau!”[141]. Udałem niechęć do szpitala i, niby ociągając się, poszedłem. W rejonie szpitala znalazłem Edka 57 [Edward Ciesielski]. Powiedziałem mu, że muszę znaleźć się dziś jeszcze w szpitalu, najlepiej na bloku tyfusowym (on był tam magazynierem), pod warunkiem że ułatwi mi nieformalne wejście tam (przyjęcie) i wyjście z bloku za parę dni. Edek mało się namyślał; w czasie roboty szedł zawsze na całego. Po południu w Wielką Sobotę ambulans już nie kursował. Edek sam załatwił wszelkie formalności związane z przyjęciem mnie drogą przez ambulans (na bloku nr 28) na blok tyfusowy i korzystając z braku obsługi, sam mnie wprowadził jako chorego. Tu omijając zwykłą drogę, kąpiel i odebranie rzeczy, umieścił w osobnym pokoiku na parterze, gdzie rozebrałem się, zostawiając rzeczy pod opieką

wskazanego mi przez Edka kolegi. Następnie zaprowadził mnie do sali chorych na parterze, której komendantem był 172 [Janusz Młynarski]. Znaleziono mi łóżko i Edek oddał mnie pod opiekę 172 [Młynarski], który mnie pamiętał z czasów choroby mojej, tyfusu. Teraz sądził, że to nawrót tyfusu, lecz że na chorego w ogóle nie wyglądałem, kiwał głową i nie pytał dyskretnie ani Edka, ani mnie o nic. Edka pożegnałem wdzięcznym uściskiem ręki i oświadczeniem, że pojutrze rano muszę wyjść. W niedzielę, w pierwszy dzień świąt, piekarnia nie funkcjonowała, ale w poniedziałek zaczynała pracę. Należało więc wyjść i usiłować przystąpić do pracy w dzień jej rozpoczęcia, wtedy zjawienie się moje będzie (moment psychologiczny) mniej raziło i nie będzie podejrzane dla orientujących się, że w czasie świąt zaszła jakaś zmiana w obsadzie piekarni. W nocy z soboty na niedzielę spałem na sali bloku nr 20 i śniłem niezwykły sen: wpadam do jakiejś szopy, gdzie stoi piękny koń; gdybym nie był kawalerzystą i nie znał maści, powiedziałbym koloru białego jak mleko. Szybko wrzucam siodło na tańczącego na uwięzi konia, ktoś przynosi mi biegiem derkę, podciągam popręgi zębami (zwyczaj mój z lat 1919–1920), wskakuję na siodło i wyjeżdżam z szopy. A do konia już bardzo tęskniłem… Niedziela, Wielkanoc. Leżę w łóżku nadal na bloku nr 20. Od czasu do czasu wpada Edek, by się dowiedzieć, czy mi czego nie trzeba. Po południu zdecydowałem się na rozmowę z Edkiem. Edek, przywieziony tu jako młody chłopiec, po dwóch latach bytności w Oświęcimiu, dobiegał dwudziestki. Złapano go z pistoletem w kieszeni. Sądził, że mogą go już z Oświęcimia nie wypuścić. Nieraz mówił mi: „Panie Tomku, na pana tylko liczę…”. Więc po południu w niedzielę powiedziałem mu: „Edek, co tu dużo gadać, ja wychodzę z obozu. Ponieważ ty mnie do HKB, omijając formalności, wprowadziłeś i masz mnie jutro ze szpitala wyrzucić, znowu bardzo nieformalnie rzecz załatwiając, bo bez kwarantanny i wbrew przepisom nie na blok nr 6, z którego przyszedłem, a na blok nr 15, więc po mojej ucieczce, kogo wezmą za łeb? Ciebie. Proponuję ci więc iść ze mną”. Edek namyślał się zaledwie parę minut. Nie pytał nawet jaką drogą. Zdecydował, że idziemy razem. Gdy Jasiek wkrótce po tym podszedł pod okno i mówił mi, że jutro rano muszę wyjść i być na bloku nr 15, powiedziałem mu, że wszystko pięknie, ale ja nie sam wyjdę, tylko z Edkiem. Janek złapał się za głowę, lecz po chwili, gdy dowiedział się, że Edek to chłopak morowy, wrócił do swej zawsze wesołej miny i powiedział: „No, i cóż tu zrobić?”. Tego wieczora Edek zrobił awanturę blokowemu, że tu nie ma miejsca dla Polaków, że nie chce tu dłużej być i jutro wychodzi na obóz. Blokowy, Niemiec, lubił Edka i zaczął go uspokajać, mówiąc, że nie widzi żadnej potrzeby, by porzucał dobre stanowisko magazyniera i w ogóle go nie puści, bo i po co ma się poniewierać gdzieś w pracy, gdy tu ma mało roboty, a jedzenia, ile chce. Edek jednak nie dał się

przekonać. Twierdził ciągle, że nie zostanie, bo jako Polak jest poniewierany. Wreszcie blokowy się zniecierpliwił i powiedział: „A to już idź wariacie jeden, gdzie chcesz!”. Echo tego doszło do sali, gdzie leżałem. W krótkim czasie do 172 [Janusz Młynarski] przybiegali sztubowi i flegerzy z całego bloku i pytali jeden drugiego, co się z Edkiem stało, że porzuca taką dobrą posadę. Ponieważ widziano, że Edek do mnie przychodził, więc pytano, czy mi nie mówił, dlaczego odchodzi z bloku. Powiedziałem, że – wiadomo – młody, nierozważny jeszcze. Noc z niedzieli na poniedziałek spędziłem na tym samym łóżku i znowu śniłem o koniach. Śniłem, że wóz, na którym siedziało kilku z nas, kolegów, zaprzężony był w parę koni, lecz przed nią w zaprzęgu jeszcze trzy konie „wporęcz”. Konie szły raźno. Wóz wjechał nagle w grząskie błoto. Konie z trudem brnęły i ciągnęły wóz, lecz w końcu wyciągnęły go na twardą drogę i dalej potoczył się szybko. Poniedziałek rano, drugi dzień świąt. Edek przyniósł kartkę, „Zettel” przenoszący mnie na blok nr 15. Sam też miał taką kartkę. W wystawieniu tych kartek pomógł Edkowi kolega 173 [Władysław Fejkiel]. Wstałem z łóżka, włożyłem ubranie, które leżało w małym pokoiku obok sali, i z Edkiem poszliśmy na blok nr 15. Tu weszliśmy do izby pisarskiej bloku, by zameldować się blokowemu, Niemcowi. Nastrój był świąteczny. Blokowy, najwyraźniej po wódeczce, grał z zapałem w karty z kapo. Stanęliśmy na baczność i zameldowaliśmy przepisowo i sprawnie swój przydział do tego bloku. Blokowy powiedział po niemiecku: – Od razu widać, że stare numery. Przyjemnie słuchać jak meldują – rozpromienił się. Lecz nagle zmarszczył czoło: – Wy dlaczego do mojego bloku? – My jesteśmy piekarze. – Ach, piekarze, no dobrze – mówił blokowy, zerkając jednocześnie w karty. – A kapo piekarni już wie o tym? – Jawohl. Myśmy z kapo już rozmawiali. On nas przyjmie do pracy. Kapo piekarni myśmy jeszcze wcale nie widzieli, lecz skoro postanowiliśmy wprowadzać wszystkie władze obozu w błąd, więc brnęliśmy dalej zdecydowanie. – No dobrze, dajcie Zettel i idźcie na salę. Oddaliśmy kartki przeniesieniowe i poszliśmy na salę w środowisko piekarzy. Czekał już na nas Jasiek, lecz rozmyślnie nie podszedł od razu. Stanęliśmy przed kapo i powiedzieliśmy, że jesteśmy piekarzami, że umiemy pracować w piekarni mechanicznej (którą właśnie mieli uruchomić) i zostaliśmy jako piekarze przeniesieni na blok nr 15 i że blokowy nas zna (poznał co prawda przed chwilą), że jesteśmy starymi numerami i jemu w komandzie wstydu nie zrobimy. Kapo, który tu siedział za stołem, najwyraźniej był zaskoczony i niezdecydowany, lecz zanim powziął decyzję, Jasiek już zaczął mu coś szeptać i uśmiechać się. Kapo też się uśmiechnął, ale nic nie mówił. Potem Jasiek powtórzył nam, co mówił mniej więcej: „Kapo, to jest dwóch frajerów, co się nacięło. Oni myślą, że w piekarni to się chleba najedzą i że u nas to taka lekka praca. Daj mi ich do nocnego komanda, a ja im dam

taką szkołę – pokazał swoją wielką pięść – że im się po jednej nocy odechce piekarni”. Tymczasem my wręczyliśmy kapo na pierwszą znajomość jabłko, cukier i konfitury, które miałem z paczki przysłanej z domu. Kapo spojrzał z uśmiechem na Jaśka, później na jabłko i cukier. Może taksował nas, licząc na paczki w przyszłości. Potem na nas spojrzał i wreszcie powiedział: „No, popróbujemy, jacy z was piekarze”. Dzwon na apel, który ze względu na dzień świąteczny wypadał przed godziną jedenastą, przerwał dalszą rozmowę i odwlekał spotkanie z Jankiem. Apel przeszedł bez przeszkód i zamieszania. Na razie jeszcze stan obozu się zgadzał. Stojąc w szeregu, myślałem o tym, że jeśli wszystko pójdzie tak, jak planujemy, to jest to mój ostatni apel w Oświęcimiu. I obliczyłem, że miałem ich około dwóch i pół tysiąca. Jak wielka skala porównawcza – w różnych latach na różnych blokach. Tak, kurs w obozie zmieniał się stale na łagodniejszy. Po apelu zebraliśmy się wszyscy trzej na najwyższych łóżkach sali piekarzy i rozmawialiśmy głośno o rzeczach obojętnych lub o paczkach żywnościowych, gdyż wokoło siedzieli nieznajomi więźniowie. Od czasu do czasu porozumiewaliśmy się jednak na temat dla nas zasadniczy. Jasiek, który z Edkiem od razu się zaprzyjaźnił, udawał, że zainteresował się nami ze względu na nasze paczki świąteczne. Chodziło o to, żeby dziś jeszcze pójść na noc do piekarni, gdyż stan, jaki wytworzyliśmy, wprowadzając w błąd władze, nie mógł trwać długo. Poza tym musiałem być niewidoczny dla znajomych więźniów z bloku nr 6 i dla pracowników paczkarni, bowiem widzieli mnie zdrowego już na lagrze, a ta wiadomość zainteresowałaby kapo i szefa paczkarni, po czym mógłbym podzielić los Olka. Można się było jeszcze spodziewać rozmowy na nasz temat kapa piekarni z blokowym i wyjaśniłoby się, że ani jeden, ani drugi nas nie znali. Należało więc postępować szybko i przełamać przeszkody. Do piekarni na wieczorną zmianę chodziło ośmiu piekarzy. Było ustalone, że tylu potrzeba więźniów do piekarni na noc. Tak zapisano w Blockführerstube na bramie i nie można było tego zmienić. W każdym razie, myśmy tego zmienić nie mogli. Zmiana nocna była obsadzona przez więźniów, którzy nikomu miejsca nie ustępowali. Dobrą stroną było, że Jasiek był już w tej zmianie, lecz teraz należało zrobić jeszcze dwa miejsca. Jak przekonać piekarzy bez wzbudzania ich podejrzeń, żeby nie szli dziś na noc do pracy, a nam ustąpili miejsca. Mogą obawiać się, że chcemy im odebrać ich posady. Kto wie, może jesteśmy dobrymi piekarzami (nie twierdziliśmy, że nimi nie jesteśmy) i kapo ich wyrzuci z piekarni, a nas weźmie na stałe. Tłumaczyliśmy, że otwierana jest piekarnia mechaniczna i że wszyscy będziemy potrzebni. Że jesteśmy starymi numerami i możemy znaleźć sobie inną pracę, tym bardziej że oni mówią, iż wcale nie jest tak dobrze i łatwo, pójdziemy tylko raz, zobaczymy, jaka to praca i więcej nie będziemy chcieli – znajdziemy sobie inne miejsce. Trudno wyszczególniać tu wszystkie argumenty i sposoby, jakimi operowaliśmy, jednocześnie jednak musieliśmy udawać, że nie zależy nam aż tak

bardzo i w tym czasie podsuwać im cukier, pierniki, jabłka. Rozdaliśmy wszystkie paczki, jakie mieliśmy za wyjątkiem małego pudełka z miodem, który dostałem z domu. Sprawa szła bardzo opornie. Zdecydowaliśmy dawno, że z piekarni wrócić nie możemy, gdyż przede wszystkim ja (za samowolną zmianę komanda) trafię do SK, poza tym w piekarni się okaże, że piekarzami nie jesteśmy i już więcej do takiej pracy nas nie wezmą, a kapo wyrzuci z komanda. Lecz dlatego, żeby nie wrócić, trzeba było przedtem wyjść. A tu miejsca w zmianie nocnej nie było. Około trzeciej po południu jeden z piekarzy zgodził się wreszcie ustąpić swoje miejsce na dzisiejszą noc, teraz chodziło nam o drugie miejsce. W międzyczasie biegałem do znajomych po niektóre rzeczy. Na blok nr 6 poszedłem bardzo ostrożnie po potrzebne mi rzeczy, niby dla chorego plt. 40 [Tadeusz Szydlik] (blok nr 18a), który o moim planie wiedział. U niego zmieniałem dwa razy buty. Byłem u por. 76 [Bernard Świerczyna] (blok nr 27), który dał nam na drogę ciepłą bieliznę – granatowe spodnie narciarskie, które włożyliśmy pod spód. Kolega 101 [Witold Kosztowny] (blok nr 28) dał mi na drogę granatową wiatrówkę. Brakowało czasu, a wciąż jeszcze nie było miejsca w piekarni dla drugiego. Biegnąc z długimi butami, które po wypróbowaniu, nie nadawały się, bo były niewygodne, natknąłem się prawie na starszego obozu. Postawiłem je na korytarzu bloku nr 25 pod drzwiami blokowego 80 [Alfred Włodarczyk] i z braku czasu nie mogłem już wejść, żeby cokolwiek wyjaśnić. Wybiegając z bloku nr 25 wpadłem na kpt. 159 [Stanisła Machowski], którego bez wyjaśnień serdecznie pożegnałem. Przebrałem się częściowo na bloku nr 22a w obecności płk. 122 [Teofil Dziama], kpt. 60 [Stanisław Kazuba] i kolegi 92 [Wacław Weszke]. Z górnych łóżek, patrząc na szybkie ruchy przy wkładaniu pod pasiak wiatrówki i spodni narciarskich, kiwali głowami z przejęciem. Kpt. 60 [Kazuba] z humorem powiedział swoje ulubione powiedzonko: „Uuu, niedoooobrze”. Potem pożegnałem przyjaciela 59 [Henryk Bartosiewicz], który na drogę dał mi trochę dolarów i marek. Resztę przygotowań do drogi robiłem na górnym łóżku u przyjaciela, por. 98 [NN], przy tym pdch. 99 [NN] spał w najlepsze, więc nie budziłem go. Na bloku nr 15 doczekaliśmy godziny siedemnastej z minutami, aż wreszcie znaleźliśmy takiego piekarza, który – czy to z powodu, że chciał mieć w bogatych więźniach „starych numerach” przyjaciół w przyszłości, czy może chciał w nocy odpocząć – nabrał do nas zaufania, że go nie wykiwamy i pracy mu nie odbierzemy i zgodził się. O osiemnastej byliśmy gotowi. Jasiek przebrał się w cywilne ubranie, które mu od por. 76 [Bernard Świerczyna] już jakiś czas temu wykombinowałem, gdyż jako unterkapo mógł wyjść do pracy za drutami w cywilnym ubraniu. Wzdłuż pleców, w pasie i na spodniach miał szerokie, jaskrawe lampasy, czerwoną farbą malowane. Nikt nie wiedział, ma się rozumieć, że lampasy te malował kolega 118 [NN], rozpuszczając proszkowaną farbę w wodzie, a nie w pokoście.

O osiemnastej dwadzieścia esesman od bramy donośnym głosem wołał: „Bäckerei!”. Na ten sygnał my wszyscy, którzy należeliśmy już do nocnej zmiany piekarni, wybiegliśmy z bloku nr 15 i popędziliśmy do bramy. Dzień był słoneczny, obóz świętował, więźniowie zażywali spaceru. W biegu od bloku do bramy spotkałem kilku kolegów, którzy z największym zdziwieniem spoglądali na mnie, gdzie ja biegnę z piekarzami, kiedy mam taką dobrą pracę w paczkarni. Poznałem twarze por. 20 [Jan Kupiec] i ppor. 174 [Jan Olszowski], lecz się ich nie obawiałem. Uśmiechnąłem się do nich, byli to moi przyjaciele. Przed bramą ustawiliśmy się w dwa szeregi do wymarszu. Do końca nie byliśmy pewni, czy któryś z piekarzy, co nam miejsce ustąpił, nie rozmyśli się jeszcze i nie przybiegnie pod bramę. Wtedy któryś z nas, nowych, musiałby zostać. Obaj musielibyśmy pójść sami, bo nawet jeśli by się chcieć wycofać, już by nie można spod bramy tego zrobić. Lecz stanęło nas razem ośmiu, tylu, ilu było trzeba. Otoczyło nas aż pięciu esesmanów. Podczas liczenia nas przez okienko z Blockführerstuby Scharführer[142] rzucił w kierunku naszej eskorty: „Paßt auf!”[143]. Czyżby się czegoś domyślali? Lecz był powód inny. Był to poniedziałek, dzień, w którym zawsze zmieniała się eskorta piekarzy, obejmując tę służbę na cały tydzień. Ruszyliśmy w drogę. Pomyślałem wtedy, ile to razy przekraczałem tę bramę, lecz nigdy tak jak teraz. Teraz wiedziałem, że wrócić w żadnym razie nie mogę. Już z tego powodu poczułem radość i jakby skrzydła. Lecz do odlotu było jeszcze daleko. Maszerowaliśmy szosą koło garbarni. Dawno tutaj nie byłem. Przechodząc, rzucałem wzrokiem na budynki, dziedziniec, w myśli przebiegając wszystkie tu prace moje i postacie kolegów, z których część już nie żyła. W miejscu gdzie wypada szosa, którą szliśmy od obozu na inną, przy której stały domy miasteczka, rozdzieliliśmy się na dwa oddziałki. Dwaj piekarze i aż trzej esesmani poszli szosą w prawo, w kierunku mostu, do małej piekarni. Niewspółmiernie wielka eskorta dla tamtych dwóch i mała dla nas, gdyż z nami sześcioma poszło tylko dwóch esesmanów, była spowodowana tym, że ci trzej esesmani kombinowali jakąś świąteczną popijawę. My pomaszerowaliśmy w lewo. Wreszcie ujrzałem wielką piekarnię, wychodzącą na nasze spotkanie dzienną zmianę piekarzy, drzwi groźne, okute, wielkie i plac zmagań o nasze życie na dzisiejszą noc. Po wejściu do piekarni, poszliśmy w lewo – w osobnej izbie złożony był węgiel. Tam ulokowaliśmy nasze rzeczy, rozbierając się całkowicie z powodu wysokiej temperatury. Było tam dosyć ciemno. Ułożyliśmy osobno każdy swoje rzeczy, rozdzielając na takie, które należało wziąć i na takie, co mieliśmy zostawić – pasiaki. Z dwóch naszych esesmanów, jeden, mniejszy, jakby tknięty przeczuciem od razu zaczął oglądać drzwi wejściowe, kiwać głową i mówić, że nie są zbyt pewne.

Wymowny Jasio zaczął z uśmiechem wmawiać w niego, że jest wprost odwrotnie. Drzwi ciężkie, okute, zamykają się na wielki zamek, od którego klucz nosi esesman przy pasie, drugi klucz zapasowy wisi we wgłębieniu w murze za szybką, którą dla wyjęcia klucza trzeba by było rozbić. Podejrzliwość esesmana podyktowana była może przeczuciem, lecz i obowiązkowością, którą tu od pierwszego dnia chciała wykazać nowa warta. Pod tym względem poniedziałek wygodnym dniem nie był. Pod koniec tygodnia esesmani już może przez kilka dni przyzwyczaili się nieco do pracowników i nie byli tak czujni. Nowa zmiana warty dawała ten plus, że przyszła tu, tak jak my z Edkiem, po raz pierwszy i nie wiedziała, że my jesteśmy nowi, toteż w obserwowaniu pracowników piekarni nie robiła różnicy między nami a innymi więźniami. Co robiliśmy w piekarni? Wypiekiem chleba kierowali cywilni piekarze, którzy przychodzili tu z miasteczka, pracując również na dwie zmiany. Przez noc musieliśmy wypiec określoną liczbę bochenków. Zespół piekarzy, który nie zrobił w czasie pracy odpowiedniej liczby bochenków, szedł do bunkra – cywilni piekarze i więźniowie razem. Toteż panował gwałtowny pośpiech. Przez noc musieliśmy zrobić pięć wypieków; pięć razy we wszystkie piece chleb wsadzić i pięć razy wyjąć. Mieliśmy próbować wyjścia z piekarni po drugim wypieku, gdyż po pierwszym było zbyt wcześnie. Tymczasem przeszedł pierwszy, drugi, trzeci i czwarty wypiek, a my wciąż jeszcze nie mogliśmy wyjść z piekarni. Tak jak przy pasjansie karty muszą się ułożyć i trzeba robić najrozmaitsze ich przekładanie i tasowanie, by pasjans się udał, tak również i tu krzyżujące się przebiegi piekarzy po mąkę, piłowiny, węgiel, wodę, odwożących gotowe już bochenki, wzajemnie sobie krzyżowały drogi w najrozmaitszych kierunkach, gmatwane jeszcze przez chodzących w ślad za nimi dozorujących esesmanów, musiały również tak się układać, by umożliwić nam znalezienie się w pewnym momencie w pobliżu drzwi nieobjętych wzrokiem ani esesmana, ani piekarzy. A stawką tego pasjansa było życie. Byliśmy zamknięci w piekarni z powodu konieczności wykonywania pracy, która musiała być robiona szybko i nie mogliśmy hamować biegu pracy innych piekarzy. Oblewaliśmy się potem z powodu wielkiego gorąca. Piliśmy wodę nieomal wiadrami. Usypialiśmy czujność esesmanów i piekarzy, robiąc wrażenie, że zajęci jesteśmy tylko pracą. We własnych oczach byliśmy jak rzucające się zamknięte w klatce zwierzęta, pracujące całym sprytem nad ułożeniem warunków wyjścia z klatki, koniecznie jeszcze tej nocy. Godziny mijały. Pasjans gmatwał się, nie układał, wyjście na razie było nie do zrealizowania. Możliwości to się zwiększały, to znowu zmniejszały. Napięcie nerwów to słabło, to przybierało na sile. Drzwi były na widoku. Esesmani chodzili w przód i w tył, podchodząc do samych drzwi. Okna, zamkniętego na kłódkę, otworzyć nie można było, gdyż koło niego stale ktoś się kręcił. Gdy rozpoczął się wtorek, sytuacja uległa pewnemu odprężeniu. Jeden z esesmanów położył się i spał albo udawał, że śpi; w każdym

razie nie chodził. Piekarze też byli przemęczeni. Gdy koło godziny drugiej gotów był wypiek czwarty i został tylko jeden, zrobili dłuższą przerwę i zaczęli się posilać. Nasza trójka nie miała spokoju. Janek ubierał się już po kryjomu. My z Edkiem maskowaliśmy jego ruchy, niby przez gorliwość wożąc to węgiel, to wodę, przygotowując je do ostatniego wypieku. W rzeczywistości przygotowywaliśmy się do ostatecznego wysiłku – dokonania wyjścia. W pewnej chwili, gdy esesman szedł do drzwi w kierunku hali, Janek, wiedząc, że odwróci się dopiero za dwie–trzy minuty, wymknął się w ubraniu, szybko odkręcił mutrę, która poddała się żelaznym rękom Janka łatwo i wypchnął śrubę z zaczepem, który upadł za drzwiami. W powrotnej drodze esesmana Jasio zniknął w komorze z węglem. My chodziliśmy z taczkami po węgiel. W następnej turze wędrówki esesmana od drzwi, gdy był do nich odwrócony plecami, Jasio bezgłośnie odsunął dwa rygle górne i dwa dolne. My, kursując z taczkami, zasłanialiśmy drzwi naprzemian. Piekarze, zmęczeni, siedzieli bądź leżeli wszyscy w wielkiej hali. Rygle zajęły więcej czasu niż mutra. Jasiek w ubraniu, już na oczach esesmana, wszedł do ubikacji, która była tuż przy drzwiach. Esesman nie zwrócił uwagi na to, że był on ubrany, może jako nowy sądził, że nad ranem jest to rzecz normalna. Na razie niby szło dobrze. Nagle stała się rzecz nieprzewidziana. Tknięty jakimś przeczuciem, czy może wprost bezmyślnie, esesman podszedł do drzwi, stanął twarzą do nich o jakieś pół metra i zaczął je oglądać. Odstawiłem taczkę mimo iż stałem z cztery metry za nim. Edek również zamarł z przerażenia koło stosu węgla. Obaj czekaliśmy tylko głośnego krzyku esesmana jako hasła, by rzucić się na niego, obezwładnić i związać. Dlaczego nic nie zauważył? Czy w ogóle miał oczy otwarte, czy też może śnił o czymś – tego już potem nigdy zrozumieć nie mogłem. Przypuszczam, że i on musiał się nad tym nazajutrz głowić w bunkrze. Odwrócił się od drzwi i pomaszerował spokojnie w stronę pieców. Gdy był od drzwi o jakieś sześć metrów, Jasiek wyślizgnął się z ubikacji, ja skoczyłem cicho po rzeczy i w sekundę później gwałtownie naciskaliśmy z Jasiem na drzwi. W tej chwili Edek, tuż za plecami przechodzącego esesmana rzucił się z nożem szybko i bezgłośnie w stronę łóżka ze śpiącym drugim esesmanem, obok którego był telefon i po przecięciu kabla telefonicznego w dwóch miejscach wziął jego kawałek na pamiątkę! W tym czasie drzwi naciskane przez nas wyginały się łukiem, lecz nie puszczały. Esesman odchodził powoli, był od nas osiem, za chwilę – dziewięć metrów. Wzmogliśmy nacisk na drzwi, które wygięły się jeszcze bardziej, lecz wciąż nie puszczały. Edek w tym czasie od łóżka esesmana skoczył po ułożone swoje rzeczy w komorze węglowej. Jasiek zdwoił siły, u mnie zdwojone było napięcie wszystkich nerwów – drzwi jednak wydawały się mocniejsze od nas. Włożyliśmy w nacisk na drzwi cały wysiłek, na jaki nas było stać, gdy wtem… gwałtownie i bezdźwięcznie rozwarły się one przed nami. Powiało chłodem na rozpalone nasze głowy, błysnęły gwiazdy na niebie, jakby mrugając porozumiewawczo. Wszystko to zmieściło się jakoś w jednym mgnieniu oka.

Nastąpił skok w ciemną przestrzeń i bieg w kolejności: Jasiek, ja, Edek. Jednocześnie sypnęły się za nami strzały. Jak prędko biegliśmy, trudno opisać. Rwaliśmy powietrze w strzępy szybkimi ruchami rąk i nóg. Kule nas nie tknęły. Gdy byliśmy mniej więcej sto metrów od piekarni, zacząłem krzyczeć: „Jasiek! Jasiek!”, lecz Jasiek gnał naprzód jak koń wyścigowy. Gdybym mógł go dopędzić, chwycić za ramię. Odległość między nami trzema wciąż była jednakowa, pędziliśmy równomiernie. Strzałów za nami było dziewięć. Potem ucichło. Esesman przypuszczalnie rzucił się do telefonu. Ten, co spał, na pewno przez pierwszą minutę był całkowicie zdezorientowany. Chciałem zatrzymać Jaśka, miałem bowiem w planie kierunek ucieczki pod kątem prostym w prawo od tego, w którym mknęliśmy. Udało mi się to po dwustu–trzystu metrach. Jasiek zwolnił, ja dopadłem go, Edek dobiegł również. – No, co? – pytał Jasio zdyszany. – Teraz już chyba nic – odrzekłem. – Mówiłeś, że masz dalszy plan marszu? Zgadzało się, plan miałem. Miałem przebrnąć Sołę i iść drugą stroną rzeki w kierunku odwrotnym – wprost na obóz i dalej na południe, na Kęty. Lecz bieg Jaśka w kierunku północnym wszystko zmienił. Teraz już zawracać było zbyt późno. Było po drugiej nad ranem. Należało się śpieszyć. – Więc co teraz? – pytali koledzy. – Nic. Ubierajmy się – rzekłem. – Ja poprowadzę dalej. My dwaj byliśmy prawie w kąpielówkach, z węzełkami z ubrań pod pachą. Biegliśmy dotychczas w pewnej odległości od rzeki, lecz wzdłuż Soły, na północ. Teraz, po przebraniu się i pozostawieniu dobrze ukrytych w krzakach spodni w pasy, które przez omyłkę wzięliśmy ze sobą, poprowadziłem nas na sam brzeg rzeki (lewy), i brzegiem, krzakami dalej na północ. Edek zapytany, czy ma paczkę ze sproszkowanym tytoniem, oświadczył, że miał, ale się w biegu wszystko wysypało. Jeśliby puścili psy po śladach, nawąchają się tej tabaki. Tytoń ten suszyłem i starłem na tabakę już bardzo dawno, jeszcze pracując w łyżkarni, skąd mieliśmy niegdyś przygotować ucieczkę dla kolegów. Teraz, co prawda, zbyt szybko się wysypała, lecz zawsze mogła nieco chronić ślady. Nie zmieniając raz obranego kierunku na północ, mieliśmy przed sobą widły rzeczne. Soła wpadała do Wisły, lecz przed tym jeszcze przez Sołę w prawo był most kolejowy, podług zebranych wiadomości, strzeżony stale przez wartownika. – Tomek, gdzie idziesz? – pytał Jasio. – Nic nie gadaj. Nie mamy wyjścia innego i nie mamy wiele czasu. Idziemy możliwie najkrótszą drogą. Zbliżaliśmy się do mostu. Szedłem pierwszy, miałem gumą podbite podeszwy. Dziesięć–piętnaście kroków za mną szedł Jasio, a na końcu Edek. Ostrożnie, obserwując budkę z lewej strony na przyczółku mostu, wszedłem na nasyp kolejowy

i most. Koledzy szli za mną. Cicho stąpając, zaczęliśmy jednak dość szybko posuwać się po moście. Przeszliśmy już trzecią część, potem połowę, zbliżaliśmy się do przeciwległego brzegu… Na razie bez przeszkód… Wreszcie, gdy most się skończył, skoczyliśmy szybko w lewo, z nasypu na łąkę czy pole. Niespodziewanie dla nas most pokonaliśmy bez problemu. Posterunkowi musieli się gdzieś zabawiać w przyjemnym towarzystwie na święta… Dalej, idąc z lewej strony toru, obrałem kierunek na wschód, wzdłuż Wisły. Orientować się było łatwo, niebo było pełne iskrzących gwiazd. Już czuliśmy się w jakimś stopniu wolni. Od całkowitego uczucia wolności dzieliło nas jeszcze ciągle niebezpieczeństwo. Rozpoczęliśmy bieg na przełaj. Z prawej strony zostawało miasteczko Oświęcim. Przesadzaliśmy rowy, przebiegaliśmy w poprzek drogi, biegliśmy po zaoranych polach i po łąkach, zbliżaliśmy się do Wisły, to znów oddalali, w zależności od skrętów rzeki. Później dopiero mogliśmy podziwiać, ile człowiek potrafi znieść, gdy pracują wszystkie nerwy. Zdobywaliśmy wznoszące się w górę zaorane pola, zjeżdżaliśmy po cementowanych skarpach, wdrapywaliśmy się jak koty na skraj regulowanych jakichś kanałów. Ominął nas, dopędzając, jakiś pociąg, gdy szliśmy wzdłuż torów. Wreszcie po kilku kilometrach – jak nam się wtedy wydawało – dziesięciu, lecz było trochę mniej, zza wyniosłości ujrzeliśmy płoty, baraki, wieżyczki, druty… Przed nami był obóz i tak dobrze znane nam pełzanie świateł reflektorów. W pierwszej chwili zdębieliśmy. Lecz w następnej wywnioskowaliśmy, że jest to filia naszego obozu, tak zwana Buna. Nie mieliśmy czasu na zmianę kierunku. Świt barwił już niebo. Zaczęliśmy obóz obchodzić z lewej strony. Zetknęliśmy się z drutami. Zsuwaliśmy się znowu i drapali po skarpach. Przechodziliśmy kanały po kładce. W jednym miejscu ostrożnie stąpaliśmy po kładce, przez którą, pieniąc się, przelewała się woda. Omijaliśmy druty, obchodząc je w wodzie. Wreszcie i ten obóz został za nami. Dobiegliśmy (bo ciągle jeszcze byliśmy zdolni biec) do brzegu Wisły i brzegiem zaczęliśmy posuwać się dalej, szukając na wszelki wypadek miejsc do ukrycia się we dnie. Już dniało. Nie było dla nas większej osłony. Ciemny pasek lasu czernił się daleko na horyzoncie. Zrobiło się jasno zupełnie. Tuż, przy brzegu Wisły, stała wieś. Na wodzie kołysały się łódki, własność mieszkańców tej wioski. Postanowiłem przepłynąć łodzią przez Wisłę. Łodzie były przycumowane łańcuchami do wbitych pali. Łańcuchy zamknięte na kłódki. Obejrzeliśmy łańcuchy. Jeden z nich był połączony z dwóch kawałków za pomocą śruby. Jasiek wyjął klucz (kawał sztaby z otworem na mutrę), którym odkręcał śrubę w piekarni. Zaskoczył nas znowu zbieg okoliczności. Klucz akurat pasował na mutrę. Odkręciliśmy mutrę, łańcuch rozszedł się na dwoje. Wschodziło właśnie słońce. Wsiedliśmy do łódki i odbiliśmy od brzegu. W każdej

chwili mógł ktoś wyjść z domów wioski, odległych zaledwie od nas o kilkadziesiąt kroków. Kilkanaście metrów przed przeciwległym brzegiem łódź natknęła się na mieliznę. Nie mieliśmy czasu na spychanie. Skoczyliśmy do wody i brnęliśmy dalej pieszo, brodząc po pas aż do brzegu. Zgrzane przez całonocny bieg ciało i stawy zareagowały. Na razie nic jeszcze nie czuliśmy, szybko wyskakując na brzeg Wisły. W odległości dwóch kilometrów od nas był ciemny pas lasu. Las – tak bardzo przeze mnie kochany, do którego tęskniłem przez kilka lat, w tym wypadku był zbawieniem, był pierwszą prawdziwą zasłoną w terenie, która nas mogła ukryć. Nie można powiedzieć, żeśmy do tego zbawienia pobiegli; biec nie mieliśmy już sił. Szliśmy przyspieszonym krokiem, ale czasami z braku sił zwalnialiśmy tempo. Słońce świeciło już jasno. W oddali słychać było warkot motocykli na szosach, może nawet w pościgu za nami… A myśmy szli wolno. Moje i Edka ubrania, z bliska może nieco podejrzane, z daleka mogły ujść jako ciemne, nie rażące sylwetki. Natomiast piękny, cywilny garnitur Jasia raził z daleka krzyczącymi przeraźliwie czerwonymi pasami. W oddali widoczni byli jacyś ludzie pracujący na polu. Musieli nas widzieć. Las zbliżał się powoli. Dziwne – po raz pierwszy w życiu poczułem zapach lasu z odległości blisko stu metrów. Nasze zmysły dobiegł potężny aromat, przemiły świergot ptaków, powiew wilgoci, zapach żywicy. Wzrok się zagłębiał w bliską już tajemniczość boru. Weszliśmy za kilkanaście pierwszych drzew i legliśmy na miękki mech. Leżąc na wznak wysyłałem ponad wierzchołki drzew myśl, która radośnie zwijała się w wielki znak zapytania. Metamorfoza. Co za kontrast z obozem, w którym, zdaje mi się, przeżyło się tysiąc lat. Szumiały sosny, lekko kołysząc swe ogromne czapy wierzchołków. Niebieszczyły się skrawki przestworzy pomiędzy konarami drzew. Świeciły brylanty rosy na listkach krzewów i traw. Słońce miejscami wnikało złotymi promieniami, rozświetlając życie tysięcy małych istnień – świat żuczków, meszek, motyli. Świat ptaków, jak przed tysiącem lat, nadal tak samo w określonych ramach zwijał się, zbiegał, tętnił własnym życiem. A jednak mimo tylu odgłosów, panowała tu cisza, cisza ogromna, cisza izolowana od wrzasku ludzkiego, od wszelkich podłostek bliźnich, cisza, w której nie było człowieka. Myśmy się nie liczyli. Dopiero wracaliśmy na ziemię. Do grona ludzi mieliśmy dopiero być zaliczeni. Jakże bardzo byliśmy radzi, że jeszcze ich nie widzimy. Zdecydowaliśmy być od nich jak najdalej, jak długo to będzie możliwe. Bardzo długo bez ludzi trwać jednak byłoby trudno. Jedzenia wcale nie mieliśmy. Na razie jeszcze wielkiego głodu nie odczuwaliśmy; jedliśmy sałatę zajęczą, piliśmy wodę ze strumyka. Byliśmy zachwyceni wszystkim. Cały świat był dla nas kochany. Tylko nie ludzie. Miałem pudełko miodu przysłane z domu i łyżeczkę. Kolejno częstowałem przyjaciół i siebie, każdemu jedną łyżeczkę. Leżąc, omawialiśmy wypadki tej nocy. Jasio miał łysinę, więc nakrycia głowy nie

potrzebował. My z Edkiem mieliśmy ostrzyżone głowy. Żeby ukryć brak włosów przed ludźmi, wzięliśmy z piekarni, z rzeczy piekarzy, dwie czapki cywilne, lecz Edek zgubił swoją podczas biegu przez krzaki w nocy. Teraz zawiązał chusteczkę na głowie. Dlatego nazwaliśmy go: Ewunia. Jasio dla odmiany nazwał się: Adamem, i patrząc na jakąś zieloną gałąź za nazwisko obrał: Gałązka. Pięknie pasowało do jego dziewięćdziesięciu kilogramów wagi. Po wypraniu przez Jasia czerwonych pasów na garniturze w strumyku i po wysuszeniu przeze mnie zamoczonych w bucie czterech banknotów, pomaszerowaliśmy dalej na wschód, niewielkie tereny otwarte przeskakując, większe obchodząc brzegiem lasu. Zasadą było – jak najdalej od ludzi. Przed samym wieczorem mieliśmy niewielkie zajście z gajowym, który zobaczył nas z pewnej odległości, gdy zjadaliśmy resztę miodu i chcąc nas zatrzymać, zabiegł nam drogę. Wtedy wlazłem w młodniak, który nam wyrósł tu w porę i był tak gęsty, że można się było poruszać tylko pełzając. W młodniaku poleciłem zmienić kierunek i wybrnęliśmy z niego przy szosie. Przeskoczyliśmy szosę i znowu zaszyliśmy się w młodniak. Gajowy stracił ślad; myśmy się trzymali szosy, bo prowadziła zgodnie z napisami na słupach do miejscowości X [Babice], która leżała na naszej trasie. Do miejscowości tej zbliżyliśmy się już po zachodzie słońca. Na górze przed mieściną wznosiły się ruiny zamku[144]. Okoliliśmy teren otwarty przed miasteczkiem z lewej strony, przebrnęliśmy szosę pomiędzy domkami i udaliśmy się na zalesione wzgórze wprost do ruin zamku. Tu, na zboczu wzgórza, zakopani w zeszłoroczne liście legliśmy zmęczeni okropnie, by zasnąć… Tak minął wtorek, 27 kwietnia. Edek zasnął natychmiast. My z Jaśkiem mieliśmy po zimnej kąpieli zapalenie stawów, a ja jeszcze na dodatek zapalenie nerwu kulszowego. Ostatnią godzinę marszu przetrwałem tylko siłą woli. Prócz bólu w prawym biodrze miałem ból w stawach kolan, szczególnie dotkliwy przy schodzeniu z pochyłości; stąpałem zaciskając zęby. Teraz, leżąc, odczuwałem mniejszy ból, lecz ciągle jednak mi dokuczał. Jasiek, leżąc, bólu nie czuł i zasnął również. Ja usnąć nie mogłem. Korzystając z tego, zacząłem rozważać, co robić dalej. O osiem kilometrów stąd była granica pomiędzy Śląskiem przyłączonym do III Rzeszy, a Generalnym Gubernatorstwem, przez którą mieliśmy się przedostać. Układałem plany przez długie godziny, już na wpół drzemiąc, jak dobrnąć, jak przejść granicę i gdzie się udamy potem. Raptem oświeciła mnie zbawcza jakaś myśl – aż usiadłem na liściach i syknąłem z bólu. Przypomniał mi się rok 1942. Praca w łyżkarni, gdzie na stanowisku pisarza był kolega 19 [Tadeusz Słowiaczek], z którym rozmawialiśmy często bardzo szczerze. Mówił mi on o tym, do kogo pisuje listy, że stryj jego jest księdzem tuż przy samej granicy, że parafia księdza leży po obu stronach i że proboszcz jeździ za granicę i może jechać z furmanem, którego mu wolno ewentualnie za granicą zostawić… Do miejscowości, gdzie krewny mego przyjaciela był proboszczem, było siedem lub osiem kilometrów. Edek przez sen zaczął coś mówić, początkowo niewyraźnie, lecz potem pytał

jakiegoś Bronka, czy przyniósł dla niego chleb (był głodny, więc w nocy marzył o jedzeniu). Nagle zerwał się z posłania i zapytał głośno, aż się Jasiek zbudził: „No co? Przyniósł chleb?”. – Kto miał przynieść chleb? – No, Bronek… – Uspokój się, kochany. Widzisz, jest las, zamek i my, śpiący w liściach. Śniło ci się. Edek się położył. Lecz teraz ja się podniosłem. Była godzina czwarta. Postanowiłem rano dotrzeć do księdza. Mieliśmy niewiele kilometrów, lecz bolące stawy. Ja, z bólem w kolanach, ledwo ruszałem nogami. Jasiek, ociągając się, wstał, lecz się zatoczył i zaczął się zsuwać po pochyłości wzgórza. Z bólu w stawach o mało nie zemdlał. A jednak opanowaliśmy się. Pierwsze kroki były ciężkie i bolesne, szczególnie pokonywanie pochyłości. Ten odcinek, nieco krążąc, szliśmy dość długo. Początkowo bardzo wolno, potem troszkę prędzej. Jasiek, żeby zasięgnąć języka, jako najprzyzwoiciej ubrany i niepotrzebujący ukrywać braku włosów na głowie, podszedł do udającego się do roboty wieśniaka i gawędził z nim, idąc. Zbliżyliśmy się do miejscowości II [Alwernia]. Na zalesionym wzgórzu widoczny był kościółek. Jasiek odszedł od wieśniaka, połączył się z nami i powiadomił nas, że miejscowość, o którą nam chodziło, to właśnie teren wokół wzgórza z kościołem. Lawirując między polami, doszliśmy do drogi, przy której stał urząd celny. Sama granica znajdowała się dalej na wzgórzu. Była godzina siódma. W urzędzie było już paru ludzi, którzy nam się przyglądali badawczo z pewnej odległości. My jednak przeszliśmy drogę w poprzek, potem strumyk jakiś, idąc mostkiem i szliśmy dalej na oczach ludzi, starając się iść raźno i wesoło. Doszliśmy wreszcie do zalesionego wzgórza i po wejściu na jego zbocze, upadliśmy na ziemię okropnie zmęczeni. I jakby na nas czekając, odezwał się dzwon z wieży kościoła, który stał tuż, na szczycie pagórka. – Trudno, Jasiu, bracie kochany, musisz iść do kościoła. Ty wyglądasz po ludzku i w kościele możesz być tylko ty jeden z naszej trójki, bo możesz być bez czapki. Wysłałem Jaśka do księdza, któremu miał powiedzieć o tym, że byliśmy razem, tam w piekle, z księdza bratem, Franciszkiem [Słowiaczkiem] oraz jego dwoma synami: Tadkiem i Lolkiem. Jasio poszedł i długo nie wracał. Wreszcie przyszedł z miną niewyraźną i powiedział nam, że doczekał się księdza w kościele, bo miał odprawić mszę i że z nim rozmawiał, lecz ksiądz nie chciał wierzyć, że z Oświęcimia udało nam się uciec i wprost oświadczył, że lęka się, by to nie była jakaś pułapka. Ja myślę, że gdy ujrzał Jaśka uśmiechniętą od ucha do ucha gębę, to trudno mu było, słysząc o Oświęcimiu, od razu uwierzyć, że Jasiek tam siedział przeszło dwa i pół roku. I że udało mu się stamtąd uciec. Wysłałem Jasia znowu, gdyż msza mogła się kończyć i pouczyłem dokładnie, który

z krewnych na jakim bloku mieszkał, gdzie pojechali bratankowie, na jakim bloku ich ojciec zastał, a nawet, co pisali w listach na ostatnie święta Bożego Narodzenia… Jasio poszedł. Msza się skończyła. Jasio wszystko księdzu powiedział, dodając, że w krzakach leży dwóch jego kolegów, którzy nie mogą wyjść ze względu na włosy i dziwne ubranie. Ksiądz[145] uwierzył i przyszedł razem z Jasiem do nas. Tu nad nami załamał ręce. Uwierzył ostatecznie we wszystko. Zaczął do nas co pół godziny przychodzić w zarośla, przynosząc nam mleko, kawę, bułki, chleb, cukier, masło i inne specjały. Okazało się, że to wcale nie był ten ksiądz[146], o którym myśmy myśleli – tamten również tu był, lecz o dwa kilometry dalej. Ten proboszcz znał tamtego i całą historię jego rodziny, co w Oświęcimiu siedziała. Nie mógł nas pod dach swój wprowadzić, gdyż zbyt wielu ludzi kręciło się stale na jego dziedzińcu. Nam i tu było bardzo dobrze wśród młodych świerków i krzewów. Ksiądz dał nam jakieś lekarstwo do natarcia stawów. Napisaliśmy tu pierwsze listy do rodzin, które wysłane zostały przez księdza. Wieczorem, gdy się zupełnie ściemniło, ksiądz dał nam dobrego przewodnika. A jednak są dobrzy ludzie na świecie – powiedzieliśmy wtedy sobie. Tak się kończyła środa, 28 kwietnia. Pożegnaliśmy księdza. Stawy kolanowe już mniej bolały. O godzinie dziesiątej ruszyliśmy w kierunku granicy. Przewodnik[147] długo prowadził, kluczył, potem wskazał miejsce i powiedział: „Tu jest najlepiej!”. Sam się cofnął. Możliwe, że było tu najbezpieczniej, teren był zawalony ściętymi drzewami, drutami i przekopany rowami, że straż graniczna przypuszczała, iż tędy nikt nie pójdzie i pilnowała innych odcinków. Pas szerokości może stu pięćdziesięciu metrów przebrnęliśmy dopiero po godzinie. Dalej już szliśmy szybko, terenem różnym, przeważnie już teraz trzymając się drogi. Była noc ciemna. Nie groziło nam rozpoznanie z odległości. Mogliśmy tylko natknąć się na patrol, lecz czujność i jakiś zwierzęcy instynkt prowadził nas na razie szczęśliwie. Czasami, gdy droga przybierała kierunek dla nas nieodpowiedni, skręcaliśmy, idąc na przełaj, orientując się według gwiazd, brnąc przez lasy, wpadając w jary, drapiąc się na zbocza. Przez noc przeszliśmy, zostawiając za sobą, jak nam się wydawało, wielki kawał terenu. Pierwszy brzask zastał nas w jakiejś wielkiej wsi, która się ciągnęła kilometrami. Szosa we wsi skręcała w lewo. Nam wypadał kierunek w prawo, na skos. Ponieważ zobaczyliśmy z lewej, daleko, grupkę pierwszych w tym dniu ludzi, więc skręciliśmy w prawo i poszliśmy dalej polami, a później łąkami. Słońce wzeszło. Był czwartek. Znaleźliśmy się na całkowicie otwartym terenie. Posuwać się w dzień było ryzykownie. Znaleźliśmy wielki krzak i w nim przesiedzieliśmy dzień, nie mogąc zdrzemnąć się na podmokłym gruncie. Siedząc na kamieniu lub gałęziach, trudno było usnąć. Wieczorem, gdy słońce zaszło, lecz było jeszcze widno, Jasiek wyszedł na rozpoznanie w kierunku naszego marszu. Zjawił się wkrótce, przynosząc wiadomość, że w pobliżu jest Wisła z prawej strony i że

chcąc utrzymać dotychczasowy kierunek, należy ją tu przepłynąć. Są łodzie i jest przewoźnik, który może nas przewieźć na drugi brzeg. Zdecydowaliśmy przepłynąć łodzią przewoźnika. Podeszliśmy do rzeki. Przewoźnik zmierzył nas wzrokiem. Wsiedliśmy do łódki. Łódź odbiła od brzegu. Wylądowaliśmy szczęśliwie po drugiej stronie. Po zapłaceniu markami przewoźnik jeszcze dziwniej na nas spojrzał. Przed nami były III [wieże tynieckiego klasztoru] i samo miasteczko IV [Tyniec]. Szliśmy główną drogą przez mieścinę. Ludzie po pracy wracali do domu. Spóźnione krowy śpieszyły do zagród. Stojący przy swoich domach gospodarze, przyglądali się nam ciekawie. Chciało nam się bardzo jeść i napić się czegoś gorącego. Noce były zimne. Ja ostatnio spałem z niedzieli na poniedziałek w szpitalu w Oświęcimiu, lecz wejść do domów, do ludzi nie zdecydowaliśmy się jeszcze. Przy końcu miasteczka, z lewej strony przy bramie swego domu stał jakiś starszy człowiek i patrzył na nas. Cała sylwetka była tak sympatyczna, że powiedziałem do Edka, żeby zapytał o mleko. Edek podszedł i spytał, czy nie można kupić mleka. Gospodarz zaczął nam kiwać ręką i zapraszać do domu, mówiąc: „Chodźcie, chodźcie, dam wam mleka”. Było w jego słowach coś takiego, co niepokoiło, wyglądał jednak tak uczciwie, że zdecydowaliśmy się wejść do jego domu. Gdy przedstawił nam już rodzinę, żonę i dzieci, wtedy stanął przed nami i powiedział: „Ja was o nic pytać nie będę, ale wy tak nie chodźcie”. Potem wyjaśnił, że sam wiele w tamtej wojnie przeszedł, że nic nie chce wiedzieć. Nakarmił nas kluskami, jajami, chlebem i gorącym mlekiem, następnie zaproponował nocleg w stodole, gdzie zamknąłby nas na klucz. „Wiem – powiedział – że mnie nie znacie i możecie się obawiać, toteż nie nalegam, lecz jeśli mi wierzycie, zostańcie i bądźcie spokojni”. Miał taką twarz, oczy i całą powierzchowność uczciwą, że zostaliśmy. W nocy, znowu pod kluczem, a jednak spaliśmy spokojnie, na prawdziwej poduszce, od lat niewidzianej. Tak skończył się czwartek, 29 kwietnia. Rano otworzył nam sam gospodarz, bez żandarmów. Nakarmił, napoił. Nagadaliśmy się serdecznie. Zmieniliśmy pieniądze. Był to szczery, uczciwy Polak, patriota. Więc są ludzie na świecie. Nazywał się 175 [Piotr Mazurkiewicz]. Cała jego rodzina serdecznie nas przyjmowała. Powiedzieliśmy, skąd idziemy. Napisaliśmy znowu listy do rodzin. Ma się rozumieć, nie na adresy znane władzom z Oświęcimia. Po śniadaniu poszliśmy dalej – polami, lasami, zostawiając V [NN] i VI [NN] z lewej strony. Dalej szliśmy na VII [Wieliczka]. Z piątku na sobotę nocowaliśmy w jakiejś pojedynczo stojącej w polu chałupie, gdzie mieszkała para młodych małżonków z dziećmi. Przyszliśmy późno, wyszliśmy zanim wstali rano. Zapłaciliśmy, podziękowaliśmy i poszliśmy dalej. Ominęliśmy VII [Wieliczka] i szliśmy na lasy VIII [Puszcza Niepołomicka].

Była sobota, 1 maja, gdy weszliśmy w lasy pachnące żywicą. Pogoda była piękna, słońce kładło przez konary złote plamy na usianej igłami ziemi. Wspinały się wiewiórki, przebiegały sarny. Prowadziliśmy na zmianę ja z Jaśkiem, Edek stanowił ariergardę. Dzień mijał na razie bez wypadku. Chciało nam się jeść. Po południu od drugiej prowadził Jasio. Weszliśmy na szeroką drogę, która szła dla nas w odpowiednim kierunku. Około czwartej podeszliśmy do jakiegoś szerszego ruczaju, przez który był most. Za mostem stały budynki; z lewej strony drogi leśniczówka i parę szop, z prawej – inne zabudowania. Jasio szedł odważnie wprost na most i na leśniczówkę. Zbyt długo nam się wszystko udawało, więc przestaliśmy być ostrożni. Wprowadziło nas w błąd to, że nie było widać żadnej krzątaniny, a zielono pomalowane okiennice leśniczówki były zamknięte. Przechodząc koło leśniczówki spojrzeliśmy na dziedziniec, który był za nią i rozciągał się do szop. Na dziedzińcu maszerował w kierunku drogi i naszym, żołnierz niemiecki (możliwe że żandarm) z karabinkiem w ręku. Na pozór nie reagowaliśmy wcale, żeby możliwie długo maszerować dalej, a byliśmy już za leśniczówką jakieś dziesięć kroków. Cała nasza reakcja w takiej chwili działa się wewnątrz. Inaczej zareagował żandarm. „Halt!” – krzyczy, Lecz my maszerujemy dalej, niby nic nie słysząc. „Halt!” – rozlega się ponownie. Jednocześnie słychać szczęk repetowanego karabinu. Zatrzymujemy się spokojnie uśmiechnięci. Żołnierz jest za ogrodzeniem dziedzińca, jakieś trzydzieści–trzydzieści pięć metrów od nas. Z szopy odległej o pięćdziesiąt metrów wychodzi szybko drugi żołnierz. Więc my mówimy: „Ja, ja, alles gut[148]” – i spokojnie zawracamy w ich kierunku. Widząc nasz spokój, pierwszy żołnierz, który miał broń gotową do strzału, opuszcza karabinek. Wówczas, widząc to, mówię spokojnie: „Chłopcy, wiać!”. I rzucamy się wszyscy w różne strony do ucieczki. Jasiek pod kątem prostym do kierunku marszu w prawo, Edek wzdłuż drogi w kierunku marszu, rowem, a ja pomiędzy nimi w prawo na skos. Jak biegliśmy, to znowu opisać trudno. Każdy biegł, jak umiał. Skakałem przez pnie, ogrodzenie szkółki, krzaki. Strzelano w nas bardzo wiele razy, gwizdało koło uszu często. W pewnej chwili czułem gdzieś, chyba w podświadomości, że teraz któryś mierzy we mnie. Szarpnęło coś prawym ramieniem. Pomyślałem, że drań trafił, lecz nie czułem bólu. Biegłem dalej, szybko się oddalając. Zobaczyłem Edka, z lewej strony, daleko. Krzyczałem na niego. Zobaczył i zaczęliśmy się zbliżać, biegnąc we wspólnym kierunku. Byliśmy już dobrych czterysta metrów od leśniczówki, a tamci wciąż strzelali. Ponieważ nas już widzieć nie mogli, sądziłem, że strzelają w Jaśka… Może go zabili… Tymczasem z Edkiem siedliśmy na wykrocie. Musiałem opatrzyć krwawiącą nieco ranę. Miałem przestrzelone prawe ramię, bez naruszenia kości. Poza tym muśnięte miałem ubranie. Spodnie i wiatrówka razem przestrzelone były w czterech miejscach. Edek proponował pozostać w wykrocie, lecz ja sądziłem, że będzie lepiej wydostać się szybko z tego rejonu, gdyż Niemcy mogą telefonicznie się porozumieć

i zrobić większą obławę. Po zawiązaniu chusteczką rany, ruszyliśmy dalej na wschód. Myślałem, że z Jaśkiem mogło być niedobrze, gdyż strzelano długo w jego stronę. Godzinę później przyszliśmy do jakiejś wioski, gdzie wprost powiedzieliśmy, że jesteśmy „chłopcy z lasu”, że było nas trzech, a teraz jest dwóch. Słyszeli strzały, może przyjaciela zabito… Ci poczciwi ludzie dali nam mleka i chleba, no i przewodnika, który nas zaprowadził do promu. Promem przepłynęliśmy rzeczkę i znaleźliśmy się w jakiejś większej wsi. Tu znowu spotkaliśmy niemieckich żołnierzy, lecz oni szukali we wsi jedzenia, na nas wcale nie zwracali uwagi, sądząc przypuszczalnie, że jesteśmy tutejszymi mieszkańcami. Wreszcie po opuszczeniu tej wioski ujrzeliśmy z dala miejscowość IX [Bochnia], najbliższy cel naszego marszu. Ponieważ jednak mieszkanie rodziny 164 [Edmund Zabawski] było po drugiej stronie miasteczka, a było już pół do ósmej wieczór (godzina policyjna była tu od ósmej) przez miasteczko ze względu na nasz wygląd nie chciałem iść. Na noc zostaliśmy z Edkiem na strychu u jednego gospodarza, do którego domu doszliśmy, okalając miasteczko od strony północnej i wschodniej. Rano w niedzielę, 2 maja, wybraliśmy się w niedaleką już drogę do państwa 176 [Oborowie]. Zbliżyliśmy się do ich domu i na ganku ujrzeliśmy starszego pana i panią, teściów 164 [Edmund Zabawski], oraz młodą panią – jego żonę, i córeczkę Marysię. Gospodarze uśmiechnięci, powitali nas uprzejmie i o nic nie pytając, zapraszali do domu. W mieszkaniu przedstawiliśmy się jako koledzy 164 [Edmund Zabawski]. Gospodarze zapraszali nas do pomieszczeń, gdzie po otwarciu drzwi do jednego z pokoi zobaczyliśmy na łóżku śpiącego smacznie… Jasia. Po obudzeniu go rzuciliśmy się sobie w objęcia. Jasio, ubrany przyzwoicie, już wczoraj wieczorem przeszedł miasteczko i zjawił się tutaj. Tym się tłumaczyło, że gospodarze – uprzedzeni przez Jasia, że przybędziemy – nic nam nie mówiąc, zapraszali nas z uśmiechem do domu. Ubranie Jasia i tłumoczek, co niósł pod pachą, były przestrzelone w kilku miejscach; on sam nie był ranny. Moja rana była niegroźna. Udało nam się więc wszystkim. U państwa 176 [Oborowie] i od pani 177 [Helena Zabawska] doznaliśmy tak wielkiej serdeczności i gościnności, jak tylko we własnej rodzinie i we własnym domu po długim niewidzeniu doznać by można było. Tu powinniśmy chyba po kilka razy dziennie powtarzać, że są jednak ludzie na tym świecie… Opowiadania o przeżyciach w Oświęcimiu wspólnych z przyjacielem naszym, a drogim dla nich 164 [Edmund Zabawski] słuchane były z wielkim zainteresowaniem, z uczuciem serdecznym i życzliwością. Po zapoznaniu się i zdobyciu wzajemnego zaufania, wymieniając umówione hasła, prosiłem, by mnie skontaktowano z kimś z organizacji wojskowej. W parę godzin później rozmawiałem już z Leonem 178 [Leon Wandasiewicz], którego po wymianie haseł prosiłem o kontakt z miejscowym komendantem placówki. Kolega Leon przedstawił

mi możliwości porozumienia się z dwoma panami. Jeden z nich był z rejonu północnego IX [Bochnia], a drugi z rejonu południowego, mieszkał stąd o siedem kilometrów w miejscowości X [Nowy Wiśnicz]. Powiedziałem, że jest mi wszystko jedno, więc Leon zaproponował, że pójdziemy może do komendanta w miejscowości X [Nowy Wiśnicz], gdyż to jest jego przyjaciel. Gościłem u państwa 176 [Oborowie] przez niedzielę i poniedziałek. We wtorek (4 maja) rano, ubrany w przyzwoite ubranie kolegi Leona, szedłem obok niego do X [Nowy Wiśnicz]. Jasio i Edek pozostali nadal życzliwie u państwa 176 [Oborowie]. Dzień był piękny, słoneczny. Szliśmy, rozmawiając wesoło. Leon prowadził ze sobą rower, na którym miał wrócić do domu, gdyż przypuszczał, że komendant placówki zatrzyma mnie gościnnie u siebie. Idąc myślałem nad tym, że tyle sensacji i dramatów miałem w ciągu ostatnich lat i oto skończyły się wszystkie. A los tymczasem przygotował znowu wielką, sensacyjną tym razem niespodziankę… Mniej więcej w połowie drogi, w jakimś lasku, usiedliśmy na pniach, by odpocząć. Spytałem Leona przez ciekawość, jak się nazywa komendant placówki, do którego idziemy, bo i tak przecie poznam go wkrótce. Leon wyrzekł dwa słowa – imię i nazwisko. Dwa słowa… Dla innych słowa zupełnie zwykłe, dla mnie były to słowa szokująco niezwykłe. Niezwykły był to i niesamowity przypadek, dziwny zbieg okoliczności… Komendant placówki nazywał się tak, jak ja się nazywałem w Oświęcimiu. Więc to pod jego nazwiskiem siedziałem tyle dni w piekle, a on o tym nic dotąd nie wiedział. I teraz właśnie do niego mnie wiodła droga, do właściciela tego nazwiska. Los? Ślepy los? Jeśli naprawdę był to tylko los, to na pewno nie był ślepy. Zatkało mnie, przestałem mówić, a Leon spytał: – Co pan tak zamilkł? – Ech, nic, zmęczyłem się trochę… Obliczałem właśnie, ile dni przesiedziałem w Oświęcimiu. Było ich, w tym piekle za drutami, dziewięćset czterdzieści siedem. Prawie tysiąc. – Chodźmy prędzej – powiedziałem. – Czeka pana i komendanta placówki niespodzianka. – Jeśli tak, to chodźmy. Zbliżaliśmy się do pięknej miejscowości X [Nowy Wiśnicz], położonej w dołach i na pagórkach, z malowniczym zamkiem na wzgórzu. Idąc, myślałem: „No tak, tu przecież w IX [Bochnia], fikcyjnie się urodziłem. Tu jeździł niegdyś 158 [Zygmunt Ważyński], by załatwić sprawę moją u księdza 160 [Kuc]”. Na werandzie domku położonego wśród ogrodu siedział jakiś pan z małżonką i córeczkami. Podeszliśmy do nich. Kolega Leon szepnął mu, że może mówić otwarcie. Ja się przedstawiłem nazwiskiem, które nosiłem w Oświęcimiu. On odpowiedział: „Ja też jestem…” – Ale ja jestem Tomasz – dodałem. – Ja też jestem Tomasz – odrzekł zdziwiony.

Kolega Leon przysłuchiwał się tej rozmowie zdumiony. Pani obserwowała mnie również. – Ale ja jestem urodzony – tu wymieniłem dzień, miesiąc i rok, który tyle razy w Oświęcimiu należało powtarzać przez lata przy każdej zmianie bloku lub komanda, przy spisach robionych przez kapów. Pan omalże się zerwał z miejsca: – Jak to, panie?! To są moje dane! – Tak, to są pana dane, lecz ja przeżyłem pod nimi znacznie więcej od pana – i opowiedziałem mu, że siedziałem w Oświęcimiu przez dwa lata i siedem miesięcy, a teraz stamtąd uciekłem. Różni ludzie różnie mogliby na to zareagować. Mój imiennik i właściciel nazwiska, które przez tyle dni, zdawało się być moim, rozwarł ramiona. Ucałowaliśmy się serdecznie i staliśmy się przyjaciółmi od razu. – Lecz jakże to się stało? – pytał. Spytałem, czy zna panią dr 83 [Helena Pawłowska] z Warszawy? Tak jest. Mieszkał tam? Tak. Robiono tam dla niego dowód, wyjechał wcześniej, zanim dowód był gotowy. Potem ja skorzystałem z tego dowodu jako jednego z kilku lipnych, które posiadałem w tym czasie. U państwa 179 [Serafińscy] mieszkałem trzy i pół miesiąca. Przesłaliśmy wiadomość przez przyjaciół do księdza 160 [Kuc], żeby w księdze metrykalnej gumką wymazał napisane niegdyś ołóweczkiem koło nazwiska mego imiennika dane tak wówczas potrzebne. Tu montowałem oddział przy pomocy 84 [Tomasz Serafiński] i 180 [Andrzej Możdżeń], chcąc ewentualnie, jeśli z Warszawy przyjdzie akceptacja mego planu, uderzyć na Oświęcim po porozumieniu się z kolegami w obozie. Mieliśmy z kolegą 180 [Możdżeń] trochę broni i mundurów niemieckich. Napisałem list do rodziny, do przyjaciela 25 [Stefan Bielecki], który niegdyś wysłany był z Oświęcimia dzięki ucieczce, z raportem, a obecnie był w Warszawie i pracował w jednym z działów Komendy Głównej [AK]. Napisałem do XI [Warszawa] list do 44 [Wincenty Gawron], który również był wysłany z Oświęcimia z raportem i także przez ucieczkę, chcąc nawiązać kontakt dla dalszej pracy. 1 czerwca z Warszawy przyleciał jak na skrzydłach mój przyjaciel 25 [Bielecki], przywożąc mi cenne wiadomości, że pani E.O. [Eleonora Ostrowska], do której pisałem listy z Oświęcimia, szczęśliwie mieszka nadal w tym mieszkaniu. Gestapo straszyło odpowiedzialnością tylko rodzinę. Nie mieli żadnej racji ani interesu wkraczać z interwencją do osoby w ich mniemaniu znajomej tylko. Do rodziny mojej śladu nie mieli i nie znali nazwiska. 25 [Stefan Bielecki] przywiózł mi również dowód i pieniądze. Omówiłem z nim sprawę, tłumacząc, że do Warszawy nie pojadę na razie, póki mam nadzieję, że mi na Oświęcim z zewnątrz już teraz pozwolą uderzyć. Chyba że będzie wyraźny rozkaz – wtedy do Warszawy przyjadę. Przyjaciel, zmartwiony nieco, że samotnie

wraca, mimo że obiecał rodzinie przywieźć mnie ze sobą, odjechał do Warszawy. 5 czerwca zjawił się miejscowy gestapowiec i esesman z Oświęcimia najpierw u matki Tomka (mego imiennika) i pytali panią, gdzie jest jej syn. Odpowiedziała, że mieszka w pobliżu od wielu lat. Przyjechali do Tomka. Ja byłem wtedy bardzo blisko. Esesman musiał już być poinformowany przez miejscowego gestapowca, że 84 [Tomasz Serafiński] mieszka tu od dawna. Spojrzał tylko na jego twarz i na trzymany papier w ręku (pewnie porównywał z moją fotografią z wypchniętymi policzkami), spytał, czy owoce będą na jesieni i odjechał. W pracy w X [Nowy Wiśnicz] poznałem pierwszorzędnych ludzi i wartościowych Polaków, prócz państwa 179 [Serafińscy] jeszcze p. 181 [Józef Roman]. Następnie przyjaciel 25 [Stefan Bielecki] przysłał z Warszawy paczkę z najnowszymi środkami walki z najeźdźcą i list, w którym pisał, że w Warszawie bardzo przychylnie się ustosunkowali nie do akcji na Oświęcim (a miałem taką nadzieję), lecz do odznaczenia mnie za pracę w Oświęcimiu. Przyjaciel wciąż też miał nadzieję, że sprawa zezwolenia na akcję pójdzie dobrze. Tymczasem w lipcu otrzymałem list z tragiczną informacją o aresztowaniu gen. „Grota”. Wobec nieco gorączkowej sytuacji w Warszawie, zrozumiałem, że teraz odpowiedzi w sprawie Oświęcimia nie mogę tu oczekiwać i zdecydowałem pojechać do stolicy. 23 sierpnia byłem już w Warszawie. We wrześniu przyjechał tu Jasio, w grudniu – Edek. Pracowałem w jednej z komórek KG [Komendy Głównej AK]. Przedstawiałem odpowiednim czynnikom sprawę pozostałych w Oświęcimiu kolegów i potrzebę wyraźnego postawienia tam organizacji. Dowiedziałem się, że 161 [Bolesław Kuczbara], będąc na Pawiaku, sypał górę organizacji w Oświęcimiu, że poszedł na pracę dla Niemców. Został zwolniony z Pawiaka i chodził po Warszawie z pistoletem w kieszeni, wkrótce został zlikwidowany na pl. Napoleona[149]. Byłem w kontakcie listowym z kolegami w Oświęcimiu przez ich rodziny na wolności. Podtrzymywałem na duchu, lecz uważałem, że to za mało. Wkrótce przyszła wiadomość, że przez rozstrzelanie (może na skutek zeznań 161 [Bolesław Kuczbara]) zginął szereg przyjaciół w Oświęcimiu, z góry organizacji. Widziałem na liście do wykończenia w Kedywie nazwisko Westrycha Wilhelma, który mnie kiedyś ratował w Oświęcimiu. Wiedziałem, że jest drań, lecz nawet jeśli bym chciał coś w tej sprawie zmienić, było za późno, gdyż koło nazwiska była notatka: „Wykonane dnia…”. Spotkałem idącego ulicą Sławka [Szpakowski], z którym kuliśmy razem w Oświęcimiu kilofami, marząc o tym, że on mnie kiedyś na obiad w Warszawie zaprosi. Obaj byliśmy optymistami i, jak mówili wtedy ludzie, myśleliśmy nierealnie. I oto obaj znowu spotkaliśmy się w Warszawie żywi. On niósł jakąś paczkę i na mój widok omal nie wypuścił jej z rąk. Obiad jadłem nieraz u niego i to według menu, które układaliśmy w piekle. Mieszkałem w domu, skąd poszedłem w 1940 roku do Oświęcimia i gdzie

pisywałem listy do pani E.O. [Eleonora Ostrowska], tylko o piętro wyżej. Dawało mi to zadowolenie z powodu pewnego wyzwania w stosunku do władz. Nikt nigdy do końca okupacji nie zjawił się u pani E.O. [Eleonora Ostrowska] w sprawie mego zniknięcia z Oświęcimia. Do siostry Jasia ani do rodziny Edka również nikt nie przyszedł. Przedstawiałem plan akcji na Oświęcim szefowi planowania akcji Kedywu („Wilk” – „Zygmunt”) [mjr Karol Jabłoński] w jesieni 1943 roku, który mi powiedział: „Po wojnie pokażę panu taki plik akt na temat Oświęcimia, gdzie są i wszystkie meldunki pana”. Napisałem ostatni raport na temat Oświęcimia na dwadzieścia stron maszynowego pisma i na ostatniej stronie koledzy, którzy meldunki wieźli, napisali mi własnoręcznie, co, komu i kiedy w tej sprawie składali. Zebrałem takich oświadczeń osiem, gdyż reszta kolegów albo nie żyła, albo była w Warszawie nieobecna[150]. Prócz pracy w pewnym dziale Komendy Głównej [AK] zajęty byłem opiekowaniem się rodzinami więźniów Oświęcimia żyjących lub tych, którzy zginęli. Pomagał mi w tym kolega 86 [Aleksander Paliński]. Pieniądze na zapomogi dostawaliśmy przez dobrze zorganizowaną komórkę złożoną z trzech pań 182 [NN], które poświęcały wiele pracy więźniom i ich rodzinom. Przez panie te zawiadomiony byłem razu pewnego, że jest ktoś, w czyim regionie pracy leży Oświęcim. Że jest „pistolet”, doskonale pracę postawił i może przez niego będzie można dotrzeć do więźniów w Oświęcimiu, gdyż ostatnio kontakt przez organizację w terenie się urwał. Pan ten wyjeżdżał już i nie mogłem go zobaczyć, ponieważ jednak tak dobrze pracę prowadził i twierdził, że może wejść w kontakt z więźniami, chciałem ułatwić mu drogę i podałem nazwisko kolegi, więźnia Oświęcimia Murzyna, żeby powołał się na Tomasza i dla orientacji powiedziałem mu, że Tomasz wyszedł na Wielkanoc. Spotykałem kilka razy kolegów z Oświęcimia, którzy wcale pewnymi nie byli (zwolnieni dawniej), lecz ci sądzili, że ja też jestem zwolniony. 10 czerwca 1944 roku na Marszałkowskiej ktoś raptem otworzył ramiona i powiedział: „No, nie wierzę, żeby ciebie z Oświęcimia wypuścili”. Ja odpowiedziałem, że również nie wierzę, że wypuścili jego. Był to Olek 167 [Aleksander Bugajski]. Ten szczęściarz jak kot zawsze na cztery łapy spadał. Wkręcił się jako lekarz z SK do transportu do Ravensbrück i stamtąd uciekł. Zawiadomiły mnie panie 182 [NN], że ten, co pracuje w rejonie Oświęcimia, znowu tam jedzie i chce mnie widzieć. Pośpieszyłem na spotkanie. Przyszedłem parę minut wcześniej przed przyjściem tego pana. Panie dyskretnie pozostały w innym pokoju, czekając, co wyjdzie ze spotkania takich asów. Czekałem chwilę, sądząc, że przyjdzie jakiś orzeł. Drzwi się otworzyły i… wtoczyła się kuleczka – mała, łysa, z zadartym noskiem. No, wygląd zewnętrzny niczego nie mówi. Siadamy i pan ten energicznie przystępuje do sprawy w te słowa: – A co, żebym ja wziął deskę i namalował Murzyna? I tak z tą deską z namalowanym Murzynem pod mur Oświęcimia się podsunął?

Wstałem, przepraszając i poszedłem do pań: – Z kim panie mnie skontaktowały? Czy można z nim rozmawiać poważnie? – Ależ można. To jest doskonały organizator i … – tu wymieniły stopień. Wróciłem, myśląc, że widocznie taki ma sposób rozpoczynania rozmów i nakazując sobie cierpliwość. Pan ten, gdy zająłem miejsce przy stole, powiedział wtedy, widząc, że jakoś ten Murzyn mi nie odpowiada: – Albo może nie Murzyna, a namalowałbym św. Tomasza albo babkę wielkanocną? Dusiłem się teraz od wewnętrznego śmiechu i myślałem, że połamię krzesło, w które wpijałem palce obu rąk aż do bólu, by śmiechem nie wybuchnąć. Wstałem i powiedziałem, że dzisiaj niestety rozmowa nasza nie dojdzie do skutku, bo śpieszę gdzie indziej. To nie jest mój wymysł, tak było naprawdę. W końcu lipca 1944 roku, tydzień przed powstaniem, jechałem na rowerze ul. Filtrową, kiedy ktoś zawołał do mnie: „Hallo!”. Zatrzymałem się niechętnie, jak zawsze w czasach konspiracji. Podszedł do mnie jakiś pan. W pierwszej chwili go nie poznałem, lecz trwało to tylko moment. Był to mój przyjaciel z Oświęcimia, kpt. 116 [Zygmunt Pawłowicz]. W powstaniu braliśmy udział z Jaśkiem na jednym odcinku. Opis naszych poczynań i śmierć mego przyjaciela opisana jest w historii I Batalionu zgrupowania „Chrobry II”. Edek dostał w akcji pięć kul, lecz szczęśliwie wyszedł z tego. W akcji powstania był ciężko ranny przyjaciel 25 [Stefan Bielecki]. Spotkałem również w akcji powstania przyjaciela 44 [Wincenty Gawron]. Potem, gdzie indziej, spotkałem kolegów, którzy siedzieli prawie do końca w Oświęcimiu (styczeń 1945 roku): 183 [NN] i 184 [NN]. I było mi niezmiernie miło, gdy opowiadali o echach ucieczki przez piekarnię. O tym, że obóz śmiał się z wyprowadzenia w pole władz obozu i o tym, że żadnych represji w stosunku do kolegów nie było. Za wyjątkiem pilnujących nas esesmanów, którzy siedzieli jakiś czas w bunkrze. Podaję tu liczbę ludzi, którzy zginęli w Oświęcimiu. Gdy wychodziłem z Oświęcimia zapamiętałem numer bieżący sto dwadzieścia jeden tysięcy z czymś. Żyjących, takich, którzy wyjechali transportem i zwolnionych było około dwudziestu trzech tysięcy. Zginęło około dziewięćdziesięciu siedmiu tysięcy numerowanych więźniów. Nie ma to nic wspólnego z liczbą ludzi, których masami, bez ewidencjonowania, gazowano i palono. Tych, na podstawie obliczeń codziennie notowanych przez pracujących w pobliżu komanda, do chwili mego wyjścia z Oświęcimia, zginęło ponad dwa miliony[151]. Podawałem te liczby oględnie, żeby nie przesadzić, raczej codziennie podawane liczby należałoby przedyskutować dokładnie. Koledzy, którzy tam dłużej siedzieli i byli świadkami gazowania dziennie po osiem tysięcy osób, podają liczbę plus minus pięć milionów.

Teraz chciałem jeszcze powiedzieć, co czułem w ogóle wśród ludzi, gdy się znowu pomiędzy nimi znalazłem, wracając z miejsca, o którym naprawdę można powiedzieć: „Kto wszedł, ten umarł. Kto wyszedł, ten się narodził na nowo”. Jakie wrażenie odniosłem nie wśród tych najlepszych lub najgorszych, lecz w ogóle w całej masie ludzkiej po powrocie do życia na ziemi. Czasami wydawało mi się, że chodząc po wielkim domu, otworzyłem nagle drzwi do jakiegoś pokoju, gdzie są same dzieci… „Aaa!… dzieci się bawią…”. Tak, był przeskok zbyt wielki w tym, co dla nas było ważne, a co za ważne uważają ludzie, czym się kłopoczą, cieszą i martwią. Lecz to jeszcze nie wszystko… Zbyt widoczne stało się teraz powszechne krętactwo. Biła wyraźnie w oczy jakaś praca niszcząca nad zatarciem granicy pomiędzy prawdą a fałszem. Prawda stała się tak rozciągliwa, że naciągano ją, przysłaniając wszystko, co ukryć było wygodniej. Skrzętnie zatarto granicę pomiędzy uczciwością a zwykłym krętactwem. Nie to jest ważne, co napisałem dotychczas na tych kilkudziesięciu stronach, szczególnie dla tych, co będą je czytać li tylko jako sensację, lecz tutaj chciałbym pisać tak wielkimi literami, jakich nie ma, niestety, w maszynowym piśmie, żeby te wszystkie głowy, co pod pięknym przedziałkiem mają wewnątrz przysłowiową wodę i matkom chyba tylko mogą dziękować za dobrze sklepione czaszki, że owa woda im z głów nie wycieka – niech się trochę zastanowią głębiej nad własnym życiem, niech się rozejrzą po ludziach i zaczną walkę od siebie, ze zwykłym fałszem, zakłamaniem, interesem podtasowanym sprytnie pod idee, prawdę, a nawet wielką sprawę.

Przypisy [1] Sławomir Szpakowski (1908–1996), artysta malarz. [2] Wychodzić! [3] Piątkami! [4] Praca czyni wolnym. [5] Jan Włodarkiewicz. [6] Kim jesteś z zawodu? [7] Sędzia. [8] Tu jest obóz koncentracyjny – mój drogi! [9] Obóz macierzysty w Oświecimiu (KL Auschwitz I) został utworzony na terenie byłych polskich koszar wojskowych położonych w rozwidleniu rzek Wisły i Soły (w dzielnicy Zasole), w których przed drugą wojną światową stacjonowali między innymi żołnierze 5 Dywizjonu Artylerii Konnej. [10] Tutaj! [11] 14 czerwca 1940 roku przywieziono do KL Auschwitz pierwszy transport polskich więźniów politycznych z więzienia w Tarnowie (siedemset dwadzieścia osiem osób).

[12] Fritz Seidler – zastępca kierownika obozu od listopada 1940 roku do marca 1942 roku, potem przeniesiony do KL Mauthausen. Szczególnie znęcał się nad więźniami. [13] Strafkompanie (SK) – kompania karna. [14] Władysław Baworowski (nr 863) – tłumacz, zginął w KL Auschwitz 1 czerwca 1942 roku. [15] Rolwaga – platforma, wóz. [16] Więzień osadzony ochronnie. [17] Alois Staller. [18] Adam Różycki (nr 1020) – pełnił funkcję kapo między innymi w kompanii wychowawczej (Erziechungskompanie, EK), morderca wielu więźniów, los nieznany. [19] Więzień odpowiedzialny za porządek sztuby (izby) w bloku. [20] Otwierać okna! [21] Bieg. [22] Rodzaj białożółtawej zupy o słodkawym smaku, mało kalorycznej, sprzedawanej w kantynie obozowej. [23] Bruno Brodniewicz (nr 1) – kryminalista niemiecki, znał słabo język polski, wyjątkowo okrutny. Podobno zginął po wyzwoleniu Bergen-Belsen, oddany pod sąd koleżeński. Zob.: S. Kłodziński, Rola kryminalistów…, s. 123. [24] Leo Wietschorek (nr 30) – kryminalista niemiecki, znał język polski. Był zastępcą Brodniewitscha. W obozie zachorował na dur wysypkowy i zmarł 3 lipca 1942 roku. Tamże, s. 125. [25] Ernst Krankemann (nr 3210) – kryminalista niemiecki, przywieziony z KL Sachsenhausen 29 sierpnia 1940 roku. Dołączony przez władze obozowe do transportu przeznaczonego na zagazowanie w Sonnenstein, został powieszony w wagonie kolejowym 28 lipca 1941 roku przez więźniów. Zob.: A. Siciński, Z psychopatologii więźniów funkcyjnych, „Przegląd Lekarski” 1974 nr 1, s. 126– 130. [26] Uformować drużyny robocze! [27] Uważajcie. [28] Właściwie: Pfleger – pielęgniarz. [29] Autor się myli. Meldunek został wysłany z obozu w październiku 1940 roku za pośrednictwem zwolnionego z obozu Aleksandra Wielopolskiego. [30] Co on robi? [31] Modli się. [32] Tego nie wiem. [33] Wstawać! [34] Precz! [35] A życie uchodzi… [36] Skakać (żabką)!

[37] Toczyć się! [38] Tańczyć! [39] Przysiady! [40] Może jesteś zdunem? [41] Tak jest! Jestem zdunem. [42] Ale czy dobrym majstrem? [43] Oczywiście, dobrym majstrem. [44] A więc szybko. [45] Pięciu zdunów. [46] Esesman pilnujący więźniów przy pracy lub wartownik na wieży strażniczej. [47] Zastępca kapo. [48] Przekleństwa. [49] Teren przy bocznicy kolejowej obok obozu macierzystego w Oświęcimiu, gdzie odbywał się wyładunek i znajdował się skład materiałow wybuchowych. [50] Johann Siegruth (nr 26) – oberkapo komanda Bauhof (magazyn materiałów budowlanych), sadysta i morderca, nienawidził Polaków. 28 lipca 1941 roku dołączony do transportu więźniów przeznaczonych na zgazowanie w Sonnenstein, powiesił się w pociągu. Zob.: S. Kłodziński, Rola kryminalistów…, s. 125. [51] Bernard Heinrich Bonitz (nr 6) – w obozie pełnił różne funkcje między innymi oberkapo komanda Lederfabrik, wielokrotny morderca więźniów, skazany we Frankfurcie nad Menem w 1966 roku na dożywocie. Tamże, s. 123. [52] Leniwy pies. [53] Häftlingskrankenbau – szpital więźniarski. [54] Budowa dróg. [55] Wilhelm Westrych (nr nieznany) – przywieziony z Warszawy 15 sierpnia 1940 roku, później zwolniony. [56] Józef Baltaziński (nr 749) – ziemianin, zwolniony z obozu (Pilecki w oryginale mylnie podaje jego nazwisko jako Baltosiński). [57] Nieustalone nazwisko. [58] Tadeusz Wiejowski (nr 220) – uciekł z obozu 6 czerwca 1940 roku. Jesienią 1941 roku został powtórnie aresztowany i rozstrzelany w okolicach Gorlic. Zob.: I. Strzelecka, Pierwsi Polacy w KL Auschwitz, „Zeszyty Oświęcimskie” 1983 nr 18, s. 60. [59] Faktycznie apel ten trwał dziewiętnaście godzin. [60] Nadzorca bloku więźniarskiego. [61] Raportowy. [62] Gerhard Palitzsch – najczęściej rozstrzeliwał więźniów pod Ścianą Straceń. Los jego nie jest dokładnie znany, wojny nie przeżył. Zob.: A. Lasik, Oblicza zbrodni, „Biuletyn Towarzystwa Opieki nad Oświęcimiem” 1989 nr 7. [63] Alfred Skrzypek (nr 1122) – zwolniony z obozu 19 marca 1942 r. [64] Emil Bednarek (nr 1325) – sądzony przez Sąd Przysięgłych we Frankfurcie

nad Menem. [65] Wilhelm Smyczek (nr 7135) – przywieziony do obozu 13 grudnaia 1940 roku z Dachau jako reichsdeutsch, w obozie osadzony za działalność patriotyczną na Górnym Śląsku, los nieznany. [66] Magazyn rzeczy odebranych więźniom. [67] Stanisław Koprowiak (nr 714) – los nieznany. [68] Franciszek Drozd (nr 1234) – zwolniony z obozu 19 marca 1942 roku. [69] Areszt mieszczący się w piwnicach bloku nr 11. [70] Informacja błędna – pod Ścianą Straceń zabijano tylko z broni małokalibrowej. [71] Uwaga! [72] …stolarz przy pracy. [73] Twój numer?! [74] Zabieraj się z tym! [75] Najprawdopodobniej był to Antoni Potocki (nr 5238). [76] Edward Salwa (nr 5256) – przeniesiony 20 stycznia 1944 roku do Buchenwaldu, los nieznany. [77] Miejsce postoju. [78] Henryk Florczyk (nr 3029) – przeniesiony do KL Buchenwald w 1943 roku, los nieznany. [79] Maximilian Grabner – kierownik obozowego gestapo do grudnia 1943 roku. Egzekucje pod Ścianą Straceń były wykonywane najczęściej na jego polecenie. Wyrokiem Najwyższego Trybunału Narodowego w Krakowie 22 grudnia 1947 roku został skazany na karę śmierci. [80] Binde – opaska. [81] Artur Balke – oberkapo stolarni, w której za jego milczącym przyzwoleniem znajdowali schronienie niektórzy polscy inteligenci; w 1943 roku zwolniony z obozu i zatrudniony w firmie Bata w Chełmku jako pracownik cywilny, dalszy los nieznany. Zob.: S. Kłodziński, Rola kryminalistów…, s. 123. [82] Fritz Biessagen – z zawodu rzeźnik, oberkapo kuchni więźniarskiej, pomagał Polakom; zwolniony z obozu w 1941 roku, dalszy los nieznany. Tamże, s. 123. [83] Hans Bock – pospolity przestępca, nadzorował szpital więźniarski, otaczał się Polakami, starał się pomagać chorym, więźniowie nazywali go „Tatą”. Posłusznie jednak wykonywał polecenia władz obozowych, zabijał słabych i chorych więźniów zastrzykami z fenolu. Uśmiercił między innymi w ten sposób ojca Maksymiliana Kolbego w bunkrze głodowym w bloku nr 11. Wskutek narkomanii przeniesiony do podobozu Łagisza, gdzie zmarł w 1944 roku. Zob.: S. Kłodziński, Rola kryminalistów…, s. 123. [84] Pracownia fotograficzna służby rozpoznawczej obozowego gestapo. [85] Wartownia SS przy bramie wejściowej do obozu. [86] Cenzura pocztowa. [87] Mój drogi.

[88] Widzę to w czarnych barwach. [89] Z powrotem. [90] Komendant obozu. [91] Obozowe składy materiałów budowlanych. [92] Franciszek Nierychło (nr 994) – muzyk, zwolniony z KL Auschwitz 29 maja 1944 roku, zmarł w Łodzi 29 listopada 1977 roku. [93] Oddelegowani. [94] Warsztaty samochodowe. [95] Byli to: Ludwik Czetwertyński (nr 14081) i jego dwaj synowie – Grzegorz (nr 12657) oraz Stanisław (nr 14863), a także ich stryj Seweryn (nr 14080). [96] Blok dla rekonwalescentów. [97] Kazimierz Radwański. [98] Kto to jest? [99] Zakaz opuszczania bloków. [100] Nie rozstrzeliwano, lecz skazywano na śmierć głodową w bunkrach aresztu obozowego w bloku nr 11. [101] Było to znane wystąpienie ojca Maksymiliana Rajmunda Kolbego pod koniec lipca 1941 roku. [102] Faktycznie pierwszą dużą próbę zabijania ludzi cyklonem B przeprowadzono w piwnicach bloku nr 11 dopiero w dniach od 3 do 5 września 1941 roku. Zginęło wówczas około sześciuset sowieckich jeńców wojennych i ponad dwustu pięćdziesięciu chorych polskich więźniów politycznych z bloków szpitalnych. Zob.: D. Czech, Kalendarz wydarzeń…, s. 83–87; S. Kłodziński, Pierwsze zagazowanie więźniów i jeńców sowieckich w obozie oświęcimskim, „Przegląd Lekarski” 1972 nr 1, s. 80–94; I. Pająkowa, Pierwsze ofiary „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej”, „Biuletyn Towarzystwa Opieki nad Oświecimiem” 1995 nr 25. [103] Obóz dla jeńców wojennych. [104] Erich Grönke (nr 11) – oberkapo zakładów odzieżowych i garbarni, morderca wielu więźniów. Dzięki protekcji komendanta obozu Rudolfa Hössa zwolniony z KL Auschwitz. W 1966 roku sądzony we Frankfurcie nad Menem i skazany na trzy lata i cztery miesiące więzienia. Zob.: S. Kłodziński, Rola kryminalistów…, s. 124. [105] Garbarnia. [106] Zakłady odzieżowe i garbarnia. [107] Ty polski oficerze! [108] Ty śmiejący się diable. [109] Co? Nie podoba ci się? [110] Konfederacja Zbrojna Narodu. [111] Pielęgniarze zwierząt. [112] Autor miał na myśli zaplanowany już wyjazd do Polski i prowadzenie działalności konspiracyjnej w porozumieniu z dowództwem II Korpusu Polskiego we Włoszech.

[113] Jonny Lechenich. [114] W odwet za ucieczkę nie rozstrzeliwano, lecz skazywano dziesięciu więźniów na śmierc głodową. [115] Co? Ty jeszcze żyjesz? [116] Podobóz KL Auschwitz w Harmężach koło Oświęcimia (grudzień 1941–lato 1943) – praca w gospodarstwie rolnym SS, hodowla drobiu, królików i ryb, około siedemdziesięciu więźniów. Zob.: A. Cyra, Podobóz KL Auschwitz w Harmężach, Oświęcim 2007. [117] Ośrodek łączności radiowo-telegraficznej przy komendanturze garnizonu SS. [118] Istnienie tajnej radiostacji więźniarskiej nie znajduje potwierdzenia w żadnych innych źródłach. [119] Po wysiedleniu mieszkańców z obszaru strefy gospodarczych interesów KL Auschwitz w trzech budynkach, w których mieściły się mieszkania pracowników cynkowni (walcowni), hitlerowcy skoszarowali pracowników cywilnych, zatrudnionych przymusowo przy rozbudowie obozu oraz w zakładach chemicznych Buna-Werke. Do obsługi pracowników cywilnych przeznaczono więźniów KL Auschwitz, którzy tworzyli Kommando Gemeinschaftslager. [120] Heinrich Himmler przybył po raz pierwszy do KL Auschwitz 1 marca 1941 roku, natomiast po raz drugi 17 lipca 1942 roku. [121] W dniu 19 marca 1942 roku przywieziono z więzienia w Mysłowicach sto czterdzieści cztery Polki. Zob.: D. Czech, Kalenarium wydarzeń…, s. 144. [122] Autor myli się – w piecach krematoryjnych palono koksem. [123] Sonderkommando zatrudnione było przy obsłudze krematoriów. Jako „nosicieli tajemnicy” (Geheimnisträger) co pewien czas zabijano ich w komorach gazowych. [124] Mieczysław Pańszczyk (nr 607) – student Akademii Sztuk Pięknych, podobno został przeniesiony do KL Neuengamme i tam zginął z rąk współwięźniów. [125] Za mało mi dałeś – daj mi jeszcze trochę! [126] Autor myli się – dwa następne nowo wybudowane krematoria również były opalane koksem. [127] Była to Briefaktion polegająca na tym, że Żydom w KL Auschwtz II-Birkenau polecano pisać listy, aby uspokoić opinię publiczną świata. Po napisaniu listów Żydzi czescy (przywiezieni z getta Theresienstadt) zostali zabici w komorach gazowych. [128] Autor myli się – cyklon B to ziemia okrzemkowa w postaci grudek wielkości drobnej fasoli, nasycona cyjanowodorem. Ze względu na łatwość ulatniania się i związanej z tym możliwości przypadkowego zatrucia, cyklon B dostarczany był do obozu wyłącznie w szczelnych metalowych puszkach. [129] „Kanada” – w gwarze więźniarskiej symbol dobrobytu. Słowem tym więźniowie określali magazyny obozowe, w których przechowywano mienie zabrane głównie Żydom kierowanym z rampy kolejowej w KL Auschwitz II-

Birkenau wprost do komór gazowych. [130] Był to prawdopodobnie Izak Gąska, tragarz z Nalewek w Warszawie. Zob.: A. Cyra, Żwirownia koło „Theategebäude jako miejsce zbrodni w KL Auschwitz, „Studia nad Autorytaryzmem i Totalitaryzmem”, t. 34, nr 4/2012, s. 103. [131] Gdzie biegniesz? [132] Czterej więźniowie uciekli dzień wcześniej (29 grudnia 1942 roku). Byli to: Otto Küssel (Niemiec) i Polacy – Jan Baraś (prawdziwe nazwisko Komski), Mieczysław Januszewski i Bolesław Kuczbara. [133] Żwirownia – jedna z kilku – w której pracowali więźniowie z karnej kompanii. [134] Autor pomylił miesiąc ucieczki. 27 lutego 1943 roku uciekło z kuchni esesmańskiej siedmiu więźniów. Byli to: Kazimierz Albin (nr 118), Tadeusz Klus (nr 416), Adam Klus (nr 419), Bronisław Staszkiewicz (nr 1225), Franciszek Roman (nr 5770), Włodzimierz Turczyniak (nr 5829) i Roman Lechner (nr 3505). Zob.: K. Albin, List gończy, Warszawa 1989, s. 124–130. [135] Być może skróty pochodzą od: A – arbeitsfähig (zdolny do pracy) i U – arbetsunfähig (niezdolny do pracy). [136] Podejrzenia Pileckiego względem Bolesława Kuczbary nie znajdują potwierdzenia w innych źródłach. [137] Komando zajmujące się rozładunkiem chleba. [138] Obóz pracy. [139] To jest obóz zagłdy. [140] Od czerwca 1940 roku kierownik KL Auschwitz, później przeniesiony do KL Flossenbürg. Zmarł 2 maja 1945 roku. [141] Masz tyfus. Idź szybko do szpitala! [142] Plutonowy. [143] Uważajcie! [144] Zamek w Lipowcu koło Alwerni. [145] Był to ksiądz Jan Legowicz. [146] Ksiądz Karol Słowiaczek (proboszcz w Porębie-Żegoty). [147] Kazimierz Buczek z Alwerni. [148] Tak, tak, wszystko dobrze. [149] Informacja ta jest niezgodna z prawdą. Kuczbara został jako więzień Pawiaka rozstrzelany w Warszawie w 1943 roku. [150] Zob. szczegóły: A. Cyra, Raport Witolda, „Biuletyn Towarzystwa Opieki nad Oświęcimiem” 1991 nr 12, s. 15–17. [151] Liczba zawyżona. Zob.: F. Piper, Ilu ludzi zginęło w KL Auschwitz. Liczba ofiar w świetle źródeł i badań 1945–1900, Oświęcim 1992.

BIBLIOGRAFIA I. Źródła archiwalne Archiwum Akt Nowych – Oddział VI Archiwum Lewicy Polskiej (AAN-ALP), Warszawa. Zespół Armia Krajowa. Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Biuro Udostępniania w Warszawie (AIPN BU). Archiwum Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu (APMA-B): Akta Gestapo Łódź; Ankiety osobowe byłych więźniów KL Auschwitz; Bunkerbuch (książka bunkra); Häftlings-Personal-Karte (karta personalna więźnia); Kartoteka osobowa byłych więźniów KL Auschwitz; Materiały Ruchu Oporu; Proces Hössa; Proces załogi; Stärkebuch (książka stanów dziennych obozu); Sterbebuch (księga zgonów); Todesmeldung (meldunek o śmierci); Zespół Materiały; Zespół Opracowania; Zespół Oświadczenia; Zespół Wspomnienia; Dział Zbiorów Państwowego Muzeum w Oświęcimiu (DZ POM) – teczki autorskie byłych więźniów KL Auschwitz. Archiwum Służby Sprawiedliwości MON (ASS MON), Warszawa. Akta sprawy przeciwko W. Pileckiemu i innym. Archiwum Urzędu Ochrony Państwa (AUOP), Warszawa. Akta operacyjne W. Pileckiego i siedmiu innych. Centralne Archiwum Wojskowe (CAW), Warszawa. Trzy teczki osobowe W. Pileckiego. Studium Polski Podziemnej (SPP), Londyn. Zbiory własne autora. II. Prasa „Dziennik Polski” 1948. „Życie Warszawy” 1948. III. Źródła drukowane, wspomnienia i pamiętniki Adamczyk Stanisław, Spotkanie we Wronkach, „Gazeta Polska” 1995 nr 12. Albin Kazimierz, List gończy, Warszawa 1989. Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945, t. 1–5, Londyn 1970–1981. Bartoszewski Władysław, Mój Auschwitz (rozmowę przeprowadzili Piotr M.A. Cywiński i Marel Zając), Kraków 2010. Bartoszewski Władysław, Nie żałuję ani jednego napisanego zdania…, „Więź” 1986 nr 7–8. Błażyński Zbigniew, Mówi Józef Światło. Za kulisami bezpieki i partii, Londyn 1985. Bombicki Maciej Roman, Zbrodnie prawa. Wyroki sądów wojskowych w latach 1944–1954, Poznań 1993. Brol Franciszek, Włoch Gerhard, Pilecki Jan, Książka bunkra, „Zeszyty Oświęcimskie” 1957 nr 1. Brym-Zdunin Zbigniew, „Żelazna Reduta”. Kompania Zdunina w Powstaniu

Warszawskim Zgr. „Chrobry II”, Londyn 1992. Brym-Zdunin Zbigniew (rozmawiał W.M.), 63 dni „Żelaznej Reduty”, „Za i przeciw” 1981 nr 33. Budarkiewicz Włodzimierz, Wspomnienia o rtm. Witoldzie Pileckim, „Przegląd Kawalerii i Broni Pancernej”. Kwartalnik Historyczny, t. XVII, 1987 nr 127. Bukowski Andrzej, Za drutami oflagów. Dziennik oficera 1939–1945, Warszawa 1993. Ciesielski Edward, Ucieczka z Oświęcimia, „Przegląd Lekarski” 1968 nr 1. Ciesielski Edward, Uciekłem z Oświęcimia, „Myśl Społeczna” 1967 nr 6–8. Ciesielski Edward, Wspomnienia oświęcimskie, Kraków 1968. Cyrankiewicz Józef, W konspiracji krakowskiej i oświęcimskiej, [w:] Polska Partia Socjalistyczna w latach wojny i okupacji 1939–1945. Księga wspomnień, t. 1, Warszawa 1994. Czajkowski Antoni, Po dwakroć na barykadach Warszawy, [w:] Udział kapelanów wojskowych w drugiej wojnie światowej, Warszawa 1984. Dangel Jan, W rewirach obozów Oświęcim i Dachau, „Przegląd Lekarski” 1974 nr 1. Das Fahndungsbuch, herausgegeben vom Reichskriminalpolizeiamt in Berlin, Nr 257, 1. August 1943. Diem Rudolf, Wspomnienia lekarza więźnia z Oświęcimia, „Przegląd Lekarski” 1988 nr 1. Dowbor-Muśnicki Józef, Moje wspomnienia, Warszawa 1935. Fejkiel Władysław, Medycyna za drutami, [w:] Pamiętniki lekarzy, Warszawa 1965. Freiwillig nach Auschwitz. Die geheimen Aufzeichnungen des Häftlings Witold Pilecki (tłum. Dagmar Malet), Zurych 2013. Gaik Tadeusz, Aresztowanie przez Gestapo, [w:] Wspomnienia z kacetów „Cudem ocaleni”. Praca zbiorowa, Londyn 1981. Gaudasiński Zygmunt, W obozowym ruchu oporu, „Biuletyn Towarzystwa Opieki nad Oświęcimiem” 1996 nr 26. Gawron Wincenty, Ochotnik do Oświęcimia, Oświęcim 1992. Gołąbek „Boryna” Władysław, Bez rozkazu…, Warszawa 1966. Gorzkowski Kazimierz, Kronika Andrzeja. Zapiski z podziemia 1939–1941, Warszawa 1989. Gruszka Tadeusz K., W Murnau, Londyn 1994. Gutheil Jörn-Erik i inni, Einer muss überleben. Gespräche mit Auschwitzhäftlingen 40 Jahre danach. Otto Küsel, Düsseldorf 1984. Hałgas Kazimierz, Oddział chirurgiczny szpitala obozowego w Oświęcimiu w latach 1940–1941, „Przegląd Lekarski” 1971 nr 1. Jaworski Wincenty Czesław, Wspomnienia z Oświęcimia, Warszawa 1962. Kamiński Franciszek (list b. Komendanta Głównego BCh do redakcji), „Chłopska Droga” 1959 nr 34 – 35.

Kiciarski Marian, Olkusz pod okupacją hitlerowską. Wspomnienia lekarza, „Przegląd Lekarski” 1968 nr 1. Kielar Wiesław, Anus mundi, Kraków 1972. Kobrzyński Stefan, Socjaliści w niemieckich obozach koncentracyjnych, [w:] Polska Partia Socjalistyczna w latach wojny i okupacji 1939–1945. Księga wspomnień, t. 1, Warszawa 1994. Koczorowski Józef, Oświęcim – Sachsenhausen – Buchenwald, [w:] Zarys historii organizacji społecznych geodetów polskich, Warszawa 1970. Komski Jan, List do redakcji, „Kultura” (Paryż) 1963 nr 7–8. Kowalczyk August, Refren kolczastego drutu. Trylogia prawdziwa, Cieszyn 1995. Kowalski Stanisław, Numer 4410 opowiada, Chicago 1985. Kruczyński Andrzej, Jak zginęli w Oświęcimiu płk Dziama i kpt. Paolone „Lisowski” (list do redakcji), „Tygodnik Demokratyczny” 1957 nr 49. Kurek Jan, Największa publiczna egzekucja w Oświęcimiu, „Tygodnik Powszechny” 1964 nr 17. Kuzak Zygmunt, Jak Dante za życia przeszedłem przez piekło, [w:] W. Jacewicz, J. Woś, Martyrologium polskiego duchowieństwa rzymskokatolickiego pod okupacją hitlerowską w latach 1939–1945, zeszyt III, Warszawa 1978. Landau Ludwik, Kronika lat wojny i okupacji, t. 1, Warszawa 1962. Latawiec Rudolf, Oświecim – „Vermessungskommando” 1940–1941, [w:] Zarys historii organizacji społecznych geodetów polskich, Warszawa 1970. Leski Kazimierz, Życie niewłaściwe urozmaicone. Wspomnienia oficera wywiadu i kontrwywiadu AK, Warszawa 1989. Łuniewska Stanisława, O rodzinie Rydza-Śmigłego (list do redakcji), „Gazeta Polska” 1995 nr 27. Łysiak Waldemar, Ja w sprawie rotmistrza Pileckiego, „Niezależna Gazeta Polska” 07.07.2006. Machnowski Janusz, Sprawa płk. Gilewicza, „Kultura” (Paryż) 1963 nr 4. Machocka-Piekałkiewicz Halina, Wspomnienie o Otto Küselu, „Biuletyn Towarzystwa Opieki nad Oświęcimiem” 1996 nr 27. Malinowski Kazimierz, Wspomnienie o Władysławie Surmackim, [w:] Zarys historii organizacji społecznych geodetów polskich, Warszawa 1970. Marat Stanisław, Snopkiewicz Jacek, Zbrodnia. Sprawa generała Fieldorfa-Nila, Warszawa 1989. Mączyński Zygmunt, Zbrodnicza Temida, „Prawo i Życie” 1991 nr 7. Minkiewicz Władysław, Mokotów – Wronki – Rawicz. Wspomnienia 1939–1954, Warszawa 1988. Nowak Jan (Jeziorański Zdzisław), Kurier z Warszawy, Warszawa–Kraków 1989. Obóz koncentracyjny Oświęcim w świetle akt Delegatury Rządu RP na Kraj, „Zeszyty Oświęcimskie” (wydanie specjalne), Oświęcim 1968. Olszowski Jan, Więźniarska kancelaria w obozie oświęcimskim, „Przegląd

Lekarski” 1982 nr 1–3. Ostrowska Eleonora, Rozmowa o Witoldzie Pileckim, „Baza” 1989 nr 67. Ostrowska Eleonora, Wspomnienia, „Czas” (Kanada) z 18.08.1984 r. Padkowski Edward, Cyrankiewicz doniósł, ale my uciekliśmy, „Gazeta Polska” 1995 nr 4. Palmowska-Frankowska Janina „Anna Piotrowska”, Ze wspomnień dla wnuków, [w:] Żołnierze Komendy Głównej Armii Krajowej wspominają…, Warszawa 1994. Pamiętniki. Relacje. Wybrali i opracowali Berczowska Małgorzata, Boreczka Emilia, Dunin-Wąsowicz Krzysztof, Korpetta Jacek, Szwankowska Hanna, Exodus Warszawy. Ludzie i miasto po powstaniu 1944, t. 1, Warszawa 1992. Parfijewicz Wacława, Spotkanie po latach (list do redakcji), „Tygodnik Powszechny” 1992 nr 43. Paźniewski Włodzimierz, Jak uciekłem z Oświęcimia, „Katolik” 1989 nr 12. Piątkowska Antonina, Wspomnienia oświęcimskie, Kraków 1977. Piekarski Kon, Umykając piekłu, Warszawa 2005. Pieńkowska Janina, „Pamięci Tomka” (list do redakcji), „Tygodnik Demokratyczny” 1957 nr 46. Pilecki Witold, Raport W, [w:] Raport Witolda, „Biuletyn Towarzystwa Opieki nad Oświęcimiem” 1991 nr 12. Plewa Jan Eugeniusz (b. więzień Oświęcimia nr 23528), Śmierć w Oświęcimiu pułkownika Jana Karcza, „Dziennik Lubelski” 1992 nr 79. Płużański Tadeusz, Żądam uniewinnienia, „Polityka” 1990 nr 48. Podlewski Stanisław, Przemarsz przez piekło, Warszawa 1957. Raport komórki więziennej Delegatury Rządu z 1944 r. o Pawiaku, Oświęcimiu, Majdanku i Ravensbrück, „Najnowsze Dzieje Polski 1939–1945”, t. XII, Warszawa 1968. Rawicz Kazimierz, Oświęcimskie podziemie, „Tygodnik Demokratyczny” 1957 nr 53. Rąpała Bogusław, Przesłanie mojego Ojca (rozmowa z Zofią Pilecką-Optułowicz), „Nasz Dziennik” 2012 nr 121. Rąpała Bogusław, Wiem, gdzie leży mój ojciec (rozmowa z Zofią PileckąOptułowicz), „Nasz Dziennik” 2012 nr 69. Report W KL Auschwitz 1940–1943 by Captain Witold Pilecki (tłum. Adam J. Koch), Melbourne 2013. Rószkiewicz-Litwinowiczowa Anna, Trudne decyzje. Kontrwywiad Okręgu Warszawa AK 1943–1944. Więzienie 1949–1954, Warszawa, 1991. Rutkowska Małgorzata, rozmowa z Zofią Pilecką-Optułowicz, Niezłomny do końca, „Nasz Dziennik” 2003 nr 120. Rzepecki Jan, Wspomnienia i przyczynki historyczne, Warszawa 1956. Sadowski Piotr, Był wśród nas taki Niemiec…, „Biuletyn Towarzystwa Opieki nad Oświęcimiem” 1996 nr 27.

Serafińska Stanisława, Jan Matejko. Wspomnienia rodzinne, Kraków 1955. Smoczyński Juliusz, Byłem w pierwszej „piątce”, „Kurier Polski” 1979 nr 231. Stępień Jan, Egzekucja, „Nasz Dziennik” 2003 nr 120. Stępień Jan, Ostatnie godziny rotmistrza Pileckiego, „Oświęcimski Chemik” 1991 nr 10. Szukiewicz Wacław, O nim zapomnieć nie wolno, „Baza” 1989 nr 65. Szukiewicz Wacław, O nim zapomnieć nie wolno, „Tydzień Polski” (Londyn) 1975 nr 10. Szymański Jan, Historia pewnego pasiaka, „Życie Płocka” 1995 nr 9. The Auschwitz Volunteer: Beyond Bravery by Captain Witold Pilecki (Auschwitz Prisoner No. 4859 (tłum. Jarek Garliński), Los Angeles 2012. Toliński Marian, Blok 28 bez zmian, „Echo Krakowa” 1947 nr 9. Torańska Teresa, Oni, Londyn 1985. Walter-Janke Zygmunt, W Armii Krajowej na Śląsku, Katowice 1986. Wanat Leon, Za murami Pawiaka, Warszawa 1960. Wolfram Tomasz, W kręgu nienawiści, Warszawa 1993. Wołosiuk Brunon, Znałem rtm. Pileckiego, „Słowo Powszechne” 1980 nr 49. Wołoszańska Jolanta, Rozmowa o ojcu, „Rzeczpospolita” 1991 nr 99. Zagórski Wacław, Wicher wolności, Warszawa 1990. Zawacki Leonard, Wspomnienia wojenne (1939–1945), Toruń 1990. Ziółkowski Michał, Byłem od początku w Auschwitz, Gdańsk 2007. Żeligowski Lucjan, Wojna w roku 1920, Warszawa 1930. Życki Lech, Ucieczka skazanych, „Chłopska Droga” 1959 nr 18–27. IV. Opracowania Adamiak Edward, Notatka informacyjna nr 3 (tylko do wiadomości cenzorów), „Prawo i Życie” 1994 nr 11. Aleksandrowicz Stanisław, Zarys historii wojennej 13-go pułku Ułanów Wileńskich, Warszawa 1929. Auschwitz. Nazistowski obóz śmierci, Oświęcim 1993. Austyn Marcin, Oprawca rotmistrza Pileckiego „zniknął” z ewidencji, „Nasz Dziennik” z 14.01.2009 r. Baliński Wojciech, Człowiek w cieniu. Tadeusz Pełczyński. Zarys biografii, Kraków 1994. Baranowski Zenon, Niech złożą mandaty, „Nasz Dziennik” 2009 nr 88. Baranowski Zenon, Pilecki: żołnierz, obywatel, bohater, „Nasz Dziennik” 2008 nr 134. Baranowski Zenon, Pułkownik Pilecki, „Nasz Dziennik” 2013 nr 209. Baranowski Zenon, Zamordowany przez stalinowski sąd, „Nasz Dziennik” 2004 nr 121. Bartyzel Bartosz, Pamięć o Rotmistrzu, „Oś” 2008 nr 2. Bender Ryszard, Kukła polskich komunistów, „Gazeta Polska” 1995 nr 6.

Bielecki Robert, W zasięgu PAST-y, Warszawa 1994. Bogomilska Kaja, Co ma pszczoła do Stalina, „Gazeta Polska” 1995 nr 14. Bogucka Marta, Bokser z Auschwitz – losy Tadeusza Pietrzykowskiego, Warszawa 2011. Borkiewicz Adam, Powstanie Warszawskie. Zarys działań natury wojskowej, Warszawa 1957. Brod., „Łączka”, „Zorza” 1990 nr 48–49. Brzeski Rafał, Oświęcimska siatka rotmistrza Pileckiego, „Kurier Polski” 1981 nr 142. Brzeski Rafał, Sześć twarzy odwagi, „Kurier Polski” 1979 nr 150. Brzoza Jan, Polski rok 1919, Londyn 1988. Bubin Stanisław, Dobrowolny więzień Auschwitz, „Dziennik Zachodni” 2000 nr 234. Buczek Roman, Bitwa o dolary, „Przegląd Tygodniowy” 1988 nr 21–24. Bystrzycki Przemysław, W sprawie odbicia przez AK więźniów obozu masowej zagłady w Oświęcimiu, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1966 nr 1. Cebo Lechosław, Więźniarki w obozie hitlerowskim w Oświęcimiu-Brzezince, Katowice 1984. Cegłowska Teresa, Karne kompanie w KL Auschwitz, „Zeszyty Oświęcimskie” 1975 nr 17. Chlebowski Cezary, Wachlarz. Monografia wydzielonej organizacji dywersyjnej Armii Krajowej wrzesień 1941–marzec 1943, Warszawa 1990. Chmielewski Wojciech, Ochotnik do Oświęcimia, „Nowe Książki” 1998 nr 2. Ciechanowski Jan, AK w Oświęcimiu, „Zeszyty Historyczne” 1975 nr 34. Cieśla Jolanta, Molenda Antoni, Tadeusz Pietrzykowski „Teddy” 1917–1991, Katowice 1995. Ciszewski Stanisław, Najodważniejszy człowiek świata. Zbrodnie bezpieki, „Magazyn sensacji historycznych. Sekrety historii” 1991 nr 1. Cyra Adam, Ambasador polskiej sprawy. Śp. dr Józef Garliński (1913–2005), „Nasz Dziennik” 2005 nr 284. Cyra Adam, „Benek”, „Katolik” 1986 nr 3. Cyra Adam, Bernard Świerczyna, „Biuletyn Towarzystwa Opieki nad Oświęcimiem” 1992 nr 13. Cyra Adam, Biografia rtm. Witolda Pileckiego (1901–1948), [w:] Raport Witolda, „Biuletyn Towarzystwa Opieki nad Oświęcimiem” 1991 nr 12. Cyra Adam, Bokser i śmierć, „Morze i Ziemia” 1990 nr 2. Cyra Adam, Cichociemny i więzień KL Auschwitz, „Biuletyn Towarzystwa Opieki nad Oświęcimiem” 1988 nr 6. Cyra Adam, Co kryją akta rotmistrza ?, „Przegląd” 2013 nr 25. Cyra Adam, Dobrowolny więzień Oświęcimia, „Agora” 1991 nr 5. Cyra Adam, Dobrowolny więzień Oświęcimia (list do redakcji), „Prawo i Życie”

1990 nr 25 i 1991 nr 12. Cyra Adam, Dowódca i więzień, „Kierunki” 1988 nr 12. Cyra Adam, Informowaliśmy świat o Auschwitz…, „Nasza Polska” 2009 nr 8. Cyra Adam, Jezus Miłosierny, „Katolik” 1993 nr 8. Cyra Adam, Jeszcze raz rotmistrz Pilecki, „Dziennik Zachodni” 1994 nr 30. Cyra Adam, Józef Cyrankiewicz nie był konfidentem w KL Auschwitz, „Myśl Polska” 2013 nr 35–36. Cyra Adam, Kim był rotmistrz Pilecki?, „Morze i Ziemia” 1989 nr 14. Cyra Adam, Ksiądz Władysław Grohs de Rosenburg, „Kalendarz Beskidzki” 1991. Cyra Adam, List w sprawie Józefa Cyrankiewicza, „Biuletyn Towarzystwa Opieki nad Oświęcimiem” 1999 nr 3. Cyra Adam, Monografia konspiracji obozowej w KL Auschwitz (recenzja książki J. Garlińskiego Oświęcim walczący, Warszawa 1992), „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1993 nr 4. Cyra Adam, Nikogo nie zdradził, „Nasz Dziennik” 2013 nr 114. Cyra Adam, Ochotnik w Auschwitz, „Dziennik Zachodni” z 24–25.05.2008. Cyra Adam, Ochotnik do Auschwitz, „Nasz Dziennik” 2012 nr 121. Cyra Adam, Ochotnik do Oświęcimia, „Oświęcimski Chemik” 1991 nr 5 – 6. Cyra Adam, Ochotnik do Auschwitz. Witold Pilecki 1901–1948, Oświęcim 2000. Cyra Adam, O rotmistrzu Pileckim, „Morze i Ziemia” 1991 nr 24 i 42. Cyra Adam, Podobóz KL Auschwitz w Harmężach, Oświęcim 2007. Cyra Adam, Ppłk lotnictwa Juliusz Gilewicz (1890–1943), „Biuletyn Towarzystwa Opieki nad Oświęcimiem” 2008 nr 54. Cyra Adam, Ppłk Teofil Dziama (1895–1943), „Myśl Polska” 2013 nr 41–42. Cyra Adam, Pseudonim „Ares”. Wspomnienie o kpt. Piotrze Przemyskim, „Dziennik Zachodni” 2010 nr 16. Cyra Adam, Recenzja książki J. Garlińskiego „Oświęcim walczący”, Warszawa 1992, „Zeszyty Oświęcimskie” 1995 nr 21. Cyra Adam, Rotmistrz Pilecki i KL Auschwitz, „Mówią Wieki. Magazyn Historyczny” 1991 nr 11. Cyra Adam, Rotmistrz Witold Pilecki (1901–1948), „Tygodnik Powszechny” 1989 nr 17. Cyra Adam, Spadochroniarz „Urban”. Ppor. Stefan Jasieński (1914–1945), Oświęcim 2005. Cyra Adam, Spadochroniarz „Urban”, „Zeszyty Oświęcimskie” 1988 nr 19. Cyra Adam, Sylwetki niektórych żołnierzy AK – członków obozowego i przyobozowego ruchu oporu, [w:] Uroczystość odsłonięcia i poświęcenia pamiątkowej tablicy w hołdzie żołnierzom Armii Krajowej i ludziom niosącym pomoc więźniom Oświęcimia, Katowice 1995. Cyra Adam, Szarża rotmistrza Pileckiego, „Głos Ziemi Oświęcimskiej” 1996 nr 23. Cyra Adam, Tajemnica obozowej Figurki Niepokalanej, „Katolik” 1990 nr 48.

Cyra Adam, Tragiczna pomyłka, „Kierunki” 1986 nr 41. Cyra Adam, Tragiczny wyrok, „Stolica” 1989 nr 16. Cyra Adam, Ucieczka, „Arcana” 2013 nr 3. Cyra Adam, Uciekinier, „Panorama” 1987 nr 4. Cyra Adam, Wielka ucieczka, „Nasz Dziennik” 2013 nr 98. Cyra Adam, Witold Pilecki – twórca konspiracji wojskowej w KL Auschwitz, „Biuletyn Towarzystwa Opieki nad Oświęcimiem” (wydanie specjalne) 1993 nr 18. Cyra Adam, Witold Pilecki w rękach UB, „Myśl Polska” 2013 nr 25–26. Cyra Adam, Wojenny raport „Witolda”, „Słowo – Dziennik Katolicki” 1995 nr 47. Cyra Adam, 947 dni w piekle, „Nasz Dziennik” 2003 nr 120. Cyra Adam, Dębski Jerzy, Stąd uciekłem, „Panorama” 1988 nr 8. Cyra Adam, Wysocki J. Wiesław, Rotmistrz Witold Pilecki, Warszawa 1997. Czarnecka Daria, Sprawa Stanisława Gustawa Jastera ps. „Hel”. Kreacja obrazu zdrajcy w historiografii, praca magisterska, Uniwersytet Śląski, Katowice 2012. Czech Danuta, Kalendarz wydarzeń w KL Auschwitz, Oświęcim 1992. Czelny Kazimierz, My Journey from Auschwitz to Buckingham Palace, Londyn 1994. Czerwiński Aleksander, Oficer o nadludzkiej odwadze, „Komandos” 1999 nr 2 i 3. Czubiński Antoni, Walka o granice wschodnie Polski w latach 1918–1921, Opole 1993. Dąbrowska Jadwiga, Stanisław Kuczyński – historia prawdziwa, „Biuletyn Towarzystwa Opieki nad Oświęcimiem” 2002 nr 44. Dębski Jerzy, Kadra dowódcza SZP-ZWZ-AK w Konzentratioslager Auschwitz 1940–1945, Katowice-Oświęcim 2009. Diem Rudolf, Śp. Kazimierz Jarzębowski, „Przegląd Geodezyjny” 1947 nr 2. Długoborski W., Piper F. (red.), Auschwitz 1940–1945. Węzłowe zagadnienia z dziejów obozu, t. I–V, Oświęcim 1995. Domańska Regina, Pawiak. Więzienie Gestapo. Kronika 1939–1944, Warszawa 1978. Dr Leo Hochberg (M.F.), „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1978 nr 2. Dunin-Wąsowicz Krzysztof, Ruch oporu w hitlerowskich obozach koncentracyjnych 1933–1945, Warszawa 1979. Dziczkaniec Józef, Samoobrona Ziemi Lidzkiej, Lida 1938. Dziubińska Barbara, Ruch oporu w obozie masowej zagłady w Oświęcimiu, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1965 nr 3. Eisler Jerzy, Żydzi w bezpiece, „Tygodnik Kulturalny” 1989 nr 49. Encyklopedia Powszechna S. Orgelbranda, t. 7, Warszawa 1884. Fejkiel Władysław, Więźniarski szpital w KL Auschwitz, Oświęcim 1994. Fieldorf Maria, Zachuta Leszek, Generał „Nil” August Emil Fieldorf. Fakty, dokumenty, relacje, Warszawa 1993.

Foot Michael, Six Faces of Courage, Londyn 1978. Freiwillig nach Auschwitz. Die geheimen Aufzeichnungen des Häftlings Witold Pilecki (tłum. Dagmar Malet), Zurych 2013. Gałek Michał, Klimek Arkadiusz, Epizody z Auschwitz: Raport Witolda (komiks), Oświęcim 2009. Garliński Józef, Niezapomniane lata. Dzieje Wywiadu Więziennego i Wydziału Bezpieczeństwa Komendy Głównej Armii Krajowej, Londyn 1987. Garliński Józef, Oświęcim walczący, Londyn 1974 i Warszawa 1992. Garliński Józef, Ruch oporu w oświęcimskim obozie, „Biuletyn Towarzystwa Opieki nad Oświęcimiem” (wydanie specjalne) 1995 nr 23. Garliński Józef, W sprawie Witolda Pileckiego, „Tygodnik Powszechny” 1991 nr 15. Geremek Rafał, Niebezpieczne kości bohaterów, „Newsweek” 19.04.2009. Gisges Jan Maria, Ruch oporu w Oświęcimiu i Brzezince, [w:] Wobec czasów pogardy, Warszawa 1988. Glass Andrzej, Antoni Kocjan – szybowcw i walka z bronią „V”, Kraków 2002. Głowacki Ludwik, Działania wojenne na Lubelszczyźnie w roku 1939, Lublin 1976. Głowacki Ludwik, Obrona Warszawy i Modlina 1939, Warszawa 1985. Goszczyński Dariusz, Niezłomny z Białostocczyzny – rzecz o kapitanie „Huzarze”, „Tygodnik Solidarność” 1996 nr 15. Górski Krzysztof, Wszyscy byli winni, „Nasza Polska” 1996 nr 11. Grabowski Henryk, Ponadczasowe są słowa Rotmistrza Pileckiego (list do redakcji), „Nasz Dziennik” 1998 nr 141. Grotowicz Tomasz, Józef Badecki. Kaci Polaków, „Nasza Polska” 1999 nr 28. Grotowicz Tomasz, Eugeniusz Chimczak, „Nasza Polska” 1999 nr 30. Grotowicz Tomasz, Józef Różański. Kaci Polaków, „Nasza Polska” 1999 nr 28. Grotowicz Tomasz, Piotr Śmietański. Kaci Polaków, „Nasza Polska” 1999 nr 38. Hołuj Tadeusz, Czy można było uwolnić więźniów Oświęcimia?, „Tygodnik Demokratyczny” 1957 nr 48. Hołuj Tadeusz, Marian Toliński, „Przegląd Lekarski” 1964 nr 1. Hugo-Bader Jacek, Zorza na Sukurczach, „Gazeta Wyborcza” 1992 nr 153. Informacja prasowa, Do piekła na ochotnika, „Antena” 1992 nr 13. Informacja prasowa, Dobrowolny więzień Oświęcimia, „Słowo Powszechne” 1990 nr 154. Informacja prasowa, Pamiątki po rtm. Pileckim zwrócono rodzinie, „Gazeta Wyborcza” 1991 nr 96. Informacja prasowa, Pilecki – człowiek legenda, „Życie Warszawy” 1990 nr 26. Informacja prasowa, Skazany na nieistnienie, „Express Wieczorny” 1992 nr 176. Informacja prasowa, Spóźniony hołd Rotmistrzowi, „Dziennik Zachodni” 1991 nr 18. Informacja prasowa, Zarekwirowane przez UB w 1946 roku pamiętniki rotmistrza Pileckiego przekazano synowi, „Życie Warszawy” 1991 nr 93.

Informator o osobach skazanych za szpiegostwo w latach 1944–1984, Lublin 1994. Iwanowski Wincenty, Wysiłek zbrojny narodu polskiego w czasie drugiej wojny światowej. Kampania wrześniowa, t. 1, Warszawa 1961. Iwaszko Tadeusz, Deportacja do obozu, rejestracja więźniów, [w:] Auschwitz. Nazistowski obóz śmierci, Oświecim 1993. Iwaszko Tadeusz, Kłodziński Stanisław, Bunt skazańców 28 października 1942 r. w oświęcimskim bloku nr 11, „Przegląd Lekarski” 1977 nr 1. Jacewicz Wiktor, Woś Jan, Martyrologium polskiego duchowieństwa rzymskokatolickiego pod okupacją hitlerowską w latach 1939–1945, zeszyt III, Warszawa 1978. Jagoda Zenon, Kłodziński Stanisław, Masłowski Jan, Więźniowie Oświęcimia, Kraków–Wrocław 1984. Jarosz Barbara, Obozowy i przyobozowy ruch oporu, [w:] Oświęcim. Hitlerowski obóz masowej zagłady, Warszawa 1977. Jarosz Barbara, Organizacje obozowego i przyobozowego ruchu oporu i ich działalność, [w:] Auschwitz. Nazistowski obóz śmierci, Oświęcim 1993. Jasiewicz Krzysztof, Lista strat ziemiaństwa polskiego 1939–1956, Warszawa 1995. Jasiewicz Krzysztof, Zagłada polskich Kresów, Warszawa 1998. Jaworska Janina, Nie wszystek umrę, Warszawa 1975. Jednostka przeciw totalitaryzmowi – w 60. rocznicę zamordowania rotmistrza Witolda Pileckiego: materiały z konferencji zorganizowanej przez wicemarszałka Senatu Zbigniewa Romaszewskiego we współpracy z Komisją Praw Człowieka i Praworządności, Instytutem Pamięci Narodowej i stowarzyszeniem Dolnośląska Inicjatywa Historyczna, 9 czerwca 2008 roku, Kancelaria Senatu RP, Warszawa 2008. Jellenta Stefan, Podpułkownik Dziama, „WTK” 1970 nr 6. Jurga Tadeusz, Karbowski Władysław, Armia „Modlin” 1939, Warszawa 1987. Kaca Mieczysław, „Kula” i „Lis”, „Gazeta Kielecka” 1995 nr 25. Kantyka Jan, Bernard Świerczyna, ps. „Max” (1914–1944), Katowice 1994 Kantyka Jan, Społeczeństwo Oświęcimia i okolic z pomocą więźniom obozu koncentracyjnego, „Biuletyn Towarzystwa Opieki nad Oświęcimiem” (wydanie specjalne) 1993 nr 18. Kantyka Jan, Kantyka Sławomir, Oddani sprawie. Szkice biograficzne więźniów politycznych KL Auschwitz-Birkenau, t. 1, Katowice 1999. Karassek Franciszek W., Zarys historii wojennej 23-go pułku Ułanów Grodzieńskich, Warszawa 1929. Karnacewicz Stanisław, Parafia św. Katarzyny na Służewiu: kolejne sanktuarium narodowe, „Tygodnik Polski” 1989 nr 45. Kawalerowie Virtuti Militari 1792–1945, t. II (1914–1921), cz. 2, Koszalin 1993.

Keller Mirosław, Rodowód polskich bohaterów. Rotmistrz Witold Pileck (t. I–IV), Szczecin 2010, 2011 i 2013. Kersten Krystyna, Między wyzwoleniem a zniewoleniem. Polska 1944–1956, Londyn 1993. Kersten Krystyna, Narodziny systemu władzy Polska 1943–1948, Poznań 1990. Kersten Krystyna, Władza – komunizm – Żydzi. Jak to było w latach 1944–1948, „Polityka” 1991 nr 27. Kirchmayer Jerzy, Kampania wrześniowa, Warszawa 1946. Kisielewicz Danuta, Oflag VII A Murnau, Łambinowice-Opole 1990. Kledzik Maciej, 13 dni rotmistrza Pileckiego, Tygodnik „AwS” 1999 nr 34. Kledzik Maciej, Reduta rotmistrza Pileckiego, „Tydzień Polski” (Londyn) 1994. Kłodziński Stanisław, Dr Czesław Gawarecki, „Przegląd Lekarski” 1978 nr 1. Kłodziński Stanisław, Dr Edward Nowak (więzień obozu oświęcimskiego nr 447), „Przegląd Lekarski” 1971 nr 1. Kłodziński Stanisław, Dr Józef Gałka, „Przegląd Lekarski” 1981 nr 1. Kłodziński Stanisław, Dr Tadeusz Kowalski, „Przegląd Lekarski” 1978 nr 1. Kłodziński Stanisław, Jagoda Zenon, Masłowski Jan, Więźniowie Oświęcimia, Kraków–Wrocław 1984. Kłodziński Stanisław, Józef Cyrankiewicz w obozie oświęcimskim, „Przegląd Lekarski” 1990 nr 1. Kłodziński Stanisław, Maria Stromberger, „Przegląd Lekarski” 1962 nr 1. Kłodziński Stanisław, Rola kryminalistów niemieckich w początkach obozu oświęcimskiego, „Przegląd Lekarski” 1974 nr 1. Kłodziński Stanisław, uwagi wstępne do dokumentu Oświęcim, „Najnowsze Dzieje Polski 1939–1945”, t. XII, Warszawa 1968. Kobiela Stanisław, Raporty Pileckiego, „Wiadomości Bocheńskie” 2005 nr 2–3 i 2006 nr 4. Konarski Leszek, Cyrankiewicz nie zabił Pileckiego, „Przegląd” 2013 nr 51-52. Konik Roman, Znamię na potylicy, Poznań 2013. Kowalski Andrzej, Rotmistrz Witold Pilecki – bohater okupowanej Europy, „Rogatka Grochowska”. Czasopismo organizacyjno-krajoznawcze Oddziału PTTK Praga Południe im. Zygmunta Glogera 1993 nr 4. Kownacki „Jerzewski” Andrzej, Jak powstało i walczyło Zgrupowanie „Chrobry II”, Warszawa 1993. Kret Józef, Więźniowie – miernicy w obozie oświęcimskim, „Przegląd Lekarski” 1971 nr 1. Księga pamiątkowa SGGW, Warszawa 1956. Księgi zgonów z Auschwitz, t. 1–3, München–Nev Prowidence–London–Paris 1995. Kubica Helena, Pierwszy transport z Warszawy, „Comité International ďAuschwitz. Biuletyn Informacyjny” 1978 nr 10. Kucaba Katarzyna, Przeciw dwóm totalitaryzmem. Rotmistrz Witold Pilecki (1901–

1948), praca magisterska, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2010. Kucharczak Przemysław, Ochotnik z Auschwitz, „Gość Niedzielny” 2008 nr 22. Kunert Andrzej Krzysztof, Oświęcim walczący, „Rzeczpospolita” 1992 nr 245. Kunert Andrzej Krzysztof, Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej 1939– 1944, t. 2 i 3, Warszawa 1987 i 1991. Kwiatkowski Janusz, Raciborski Wiesław, Dramat Stanisława Gustawa Jastera ps. „Hel”, „Polska Zbrojna” 1991 nr 38. Kwiatkowski Maciej Jan, Polskie radio w konspiracji 1939–1944, Warszawa 1989. Langbein Hermann, Ludzie w Auschwitz, Oświęcim 1994. Lasik Aleksander, Ściganie, sądzenie i karanie członków oświęcimskiej załogi SS. Procedura. Zagadnienie winy i odpowiedzialności, „Zeszyty Oświęcimskie” 1995 nr 21. Leciejewska Maria, Biografia Witolda Pileckiego, praca magisterska, Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Słupsk 1987. APMA-B. Zespół Materiały, t. 92. Leczykiewicz „Mohort” Sylwester, Konfederacja Tatrzańska, Warszawa 1976. Legutko Piotr, Zróbmy film o Pileckim, „Gość Niedzielny” 2013 nr 34. Leinwald Artur, Tadeusz Szturm de Sztrem, Warszawa 1987. Leopold Czesław, Lechicki Krzysztof, Więźniowie polityczni w Polsce 1945–1956, Gdańsk 1981. Lewandowski Stanisław, Podziemne organizacje w obozie śmierci. Żołnierze Września 1939 r. w KL Auschwitz, „Polsce Wierni” 1997 nr 4. Lewandowski Stanisław, Ucieczka z Auschwitz. Dzieje Witolda Pileckiego, „Express Wieczorny” 1991 nr 12 i 13. Leżeński Cezary, Kwatera 139. Opowieść o marszałku Rydzu-Śmigłym, t. 1 i 2, Lublin 1989. Lipiński Piotr, Humer i inni, Warszawa 1997. Lipiński Piotr, Raport Pileckiego, „Gazeta Wyborcza” 1995 nr 18. Lipiński Piotr, Rotmistrz i prokurator, „Gazeta Wyborcza” 2003 nr 108. Lipiński Piotr, Zdolni do zamknięcia. Skazani w procesie Humera, „Gazeta Wyborcza” 1996 nr 120. Lisiewicz Paweł, Dlaczego AK nie uwolniła więźniów obozu?, „Dziennik Beskidzki” 1995 nr 45. Liskowacki Artur, Raport rotmistrza, „Kurier Szczeciński” 1992 nr 215. Lista poległych kawalerzystów, [w:] Księga jazdy polskiej, Warszawa 1938. Lista straconych w więzieniach PRL w latach 1944–1956, „Wokanda” 1990 nr 1–4. Liszewski Karol, Wojna polsko-sowiecka 1939, Londyn 1988. Lukas Richard C., Zapomniany Holocaust. Polacy pod okupacją niemiecką 1939– 1944, Kielce 1995. Lukowski Jerzy, Ruch oporu w obozie koncentracyjnym Oświęcim-Brzezinka, „Przegląd Historyczny” 1967 nr 3. Łabuszewski Tadeusz, Krajewski Kazimierz, Od „Łupaszki” do „Młota” 1944–1949.

Materiały źródłowe do dziejów V i VI Brygady Wileńskiej, Warszawa 1994. Łączyński Krzysztof, Tajemnica cmentarza na Służewie, „Przegląd Katolicki” 1988 nr 47. Łęcicki Grzegorz, Wszystkie głosy są ważne, „Tygodnik Polski” 1986 nr 49. Łossowski Piotr, Po tej i po tamtej stronie Niemna. Stosunki polsko-litewskie 1883– 1939, Warszawa 1985. Łukomski Grzegorz, Polak Bogusław, Wrzosek Mieczysław, Wojna polskobolszewicka 1919–1920. Działania bojowe. Kalendarium, t. 1 i 2, Koszalin 1990. Łukomski Grzegorz, Stolarski Rafał, Walka o Wilno, Warszawa 1994. D. Maciborek, Nowe oblicze walczącego KL Auschwitz, „Głos Ziemi Oświęcimskiej” 1993 nr 23. Maciejklaniec Ryszard, Wilnianin – najodważniejszy z odważnych…, „Nasz Czas” (Wilno) 2005 nr 17. Madeja Karol (Lorek Marian), Ostatni rotmistrz Rzeczypospolitej, „Panorama” 1992 nr 24. Majcher Katarzyna, Pod patronatem rotmistrza Pileckiego, „Nowiny Zabrzańskie” 1996 nr 15. Majchrowski Jacek M. (red.), Kto był kim w drugiej Rzeczypospolitej?, Warszawa 1994. Malinowski Kazimierz, Tajna Armia Polska. Znak. Konfederacja Zbrojna. Zarys genezy, organizacji i działalności, Warszawa 1986. Malinowski Kazimierz, Tajna Armia Polska – Konfederacja Zbrojna 1939–1941, Biblioteka Historyczna 1980. Marat Stanisław, Snopkiewicz Jacek, Oskarżeni – proces. Różański, „Tygodnik Kulturalny” 1989 nr 6. Masłowski Jan, Oświęcim. Cmentarz świata, Warszawa 1995. Mazur Grzegorz, Tajna Armia Polska, „Kierunki” 1987 nr 2. Melak Stefan, Gwiazda Wytrwałości, „Zeszyty Studium Społecznej Nauki Kościoła” 1987 nr 13. Miodek Mariusz, Co wiedział rotmistrz Pilecki?, „Film” 1991 nr 8. Moczarski Kazimierz, Czy można było uwolnić więźniów Oświęcimia?, „Tygodnik Demokratyczny” 1957 nr 43. Moczulski Leszek, Wojna polska. Rozgrywka dyplomatyczna w przededniu wojny i działania obronne we wrześniu–październiku 1939, Poznań 1972. Molenda Antoni, Władysław Plaskura (1905–1987), Katowice 1995. Mostowski Jerzy, Zakłady profesora Bujwida dla wyrobu surowic i szczepionek w Krakowie i ich współpraca z Ruchem Oporu i obozami koncentracyjnymi, „Przegląd Lekarski” 1963 nr 1. Mórawski Karol, Oktabiński Krzysztof, Świerczek Lidia, Wola – warszawskie Termopile 1944 r. Przewodnik historyczny po miejscach walk i straceń z powstania warszawskiego, Warszawa 1994

Nazarewicz Katarzyna, Więzień nr 4859, „Życie Warszawy” 1991 nr 100. Ney-Krwawicz Marek, Komenda Główna Armii Krajowej 1939–1945, Warszawa 1990. Niekrasz Juliusz, Z dziejów AK na Śląsku, Katowice 1993. Nowak-Jeziorański Jan i inni, O sprawiedliwość i prawdę, „Gazeta Wyborcza” 1993 nr 23. Odziemkowski Janusz, Bitwa warszawska 1920 roku, Warszawa 1990. Olszyna-Wilczyński Józef, Krakusi polscy, [w:] Księga jazdy polskiej, Warszawa 1938. Opala Andrzej, Witold Pilecki, Telewizyjny słownik biograficzny, „Sztandar Młodych” 1992 nr 60. Pabis-Braunstein Mirosława, Apteka „Pod Aniołem Stróżem” w Brzeszczach. Mgr Maria Bobrzecka, „Przegląd Lekarski” 1987 nr 1. Paczuła Tadeusz, Izby pisarskie w KL Auschwitz, [w:] Księgi zgonów z Auschwitz, t. 1, München–New Providence–London–Paris 1995. Paczyńska Irena (wstęp i opracowanie), Grypsy z Konzentrationslager Auschwitz Józefa Cyrankiewicza i Stanisława Kłodzińskiego, Kraków 2013. Padkowski Edward, Dlaczego nie zaatakowano Oświęcimia?, „Tygodnik Powszechny” 1972 nr 6. Pająk Henryk, Goldberg-Różański „ofiara systemu”, „Nasza Polska” 1995 nr 2. Palski Zbigniew, Proces oficerów, „Mówią Wieki. Magazyn Historyczny” 1991 nr 6. Parcer Jan, Niezwykli ludzie walczącego Oświęcimia, „Znak” 1990 nr 4. Pawlas Jerzy, Ofiary i kaci, „Tygodnik Solidarność” 1993 nr 49. Pawłowicz Jacek, Rotmistrz Witold Pilecki 1901–1948, Warszawa 2008. Paźniewski Włodzimierz, Najpotworniejsza zbrodnia PRL, „Dziennik Zachodni” 1994 nr 79. Paźniewski Włodzimierz, Początki konspiracji. Sprawa mało znana, „Gość Niedzielny” 1997 nr 31. Paźniewski Włodzimierz, Rotmistrz Pilecki, „Katolik” 1984 nr 25. Pągowski Stefan, Raporty Rotmistrza Witolda Pileckiego, „Glaukopis” 2009 nr 13– 14. Pełczyński Tadeusz, Terror i opór, „Tydzień Polski” (Londyn) 1965 nr 29. Pielka Jerzy, Ucieczka z Piekła, „Temi” 1996 nr 20. Piper Franciszek, Zatrudnienie więźniów KL Auschwitz. Organizacja pracy i metody eksploatacji siły roboczej. Oświęcim 1981. Plinta Paweł, Premier oskarżony po latach, „Dziennik Polski” 11.01.2008. Płużański Tadeusz M., Bestie. Nieukarani mordercy Polaków, Warszawa 2011. Płużański Tadeusz M., Gdzie spoczywają ofiary stalinowskiego terroru ?, „Gazeta Polska” 2007 nr 9. Płużański Tadeusz M., Inaczej niż w „Przesłuchaniu”, „Gazeta Polska” 2010 nr 21. Płużański Tadeusz M., Kto zabił Rotmistrza, „W Sieci” 2013 nr 39.

Płużański Tadeusz M., Kurier Witolda, „Najwyższy Czas” 2003 nr 25–26. Płużański Tadeusz M., Lekarze bezpieki, „Najwyższy Czas” 2011 nr 1-2. Płużański Tadeusz M., Ofiara i kat. Sprawa rotmistrza Pileckiego, „Dziennik Związkowy” (Chicago) 1998 nr 128–129. Płużański Tadeusz M., W rocznicę komunistycznej zbrodni – „nie” dla rotmistrza Pileckiego, „Nasza Polska” 2010 nr 22. Podlewski Stanisław, Przemarsz przez piekło, Warszawa 1957. Podlewski Stanisław, Wolność krzyżami się znaczy, Warszawa 1989. Poksiński Jerzy, „Spisek w wojsku”. Victis Honos, Warszawa 1994. Poksiński Jerzy, „TUN”. Tatar – Utnik – Nowicki. Represje wobec oficerów Wojska Polskiego 1949–1956, Warszawa 1992. Polak Grzegorz, Rtm. Witold Pilecki – dobrowolny więzień Oświęcimia, „Słowo Powszechne” 1980 nr 20. Polski słownik biograficzny, Kraków 1946–1995. Pruszyński Mieczysław, Dramat Piłsudskiego. Wojna 1920, Warszawa 1994. Przemyski Andrzej, Ostatni Komendant generał Leopold Okulicki, Lublin 1990. Ptakowski Jerzy, Oświęcim bez cenzury i bez legend, Nowy Jork 1985. Radwan Marek, Prokurator od zadań specjalnych, „Tygodnik Solidarność” 2001 nr 16. Radwański Edward, Rotmistrz Witold Pilecki – Ostrowią Maz. stoi, „Rzeczpospolita Podchorążacka” 2009 nr 3. Radzymińska Józefa, Zawsze niepodlegli, Warszawa 1991. Rawicz Jerzy, Kariera szambelana, Warszawa 1971. Reduta Pileckiego (AKA), „Rzeczpospolita” 2003 nr 179. Riedl Karol, Zarys historii wojennej 26-go pułku Ułanów Wielkopolskich, Warszawa 1929. Rings Werner, Leben mit dem Feind. Anpassung und Widerstand in Hitlers Europa 1939–1945, München 1979. Romanowicz Jerzy, Czy W. Pilecki zostanie zrehabilitowany, „Głos Pomorza” 1989 nr 286. Romanowicz Jerzy, Ochotnik do Oświęcimia, „Głos Wybrzeża” 2002 nr 221. Romanowicz Jerzy, Więzień nr 11237, „Głos Pomorza” 1992 nr 244. Romanowicz Jerzy, Witold Pilecki – założyciel Związku Organizacji Wojskowej w KL Auschwitz, „Słupskie Studia Historyczne” 2003 nr 9. Romanowicz Jerzy, Ucieczka z Oświęcimia, „Słupskie Studia Historyczne” 2000 nr 8. Romanowicz Jerzy, Zgrupowanie „Chrobry II” w Powstaniu Warszawski, „Słupskie Studia Historyczne” 2003 nr 10. Romanowicz Jerzy, Żołnierz i bohater, „Głos Pomorza” 1995 nr 66. Romanowski Andrzej, Ślepa wiara w dokumenty bezpieki, „Przegląd” 2013 nr 22. Rosemeier Kurt, Fluchten aus Auschwitz, Sachsenhagen 1996.

Rudnicki Szymon, Obóz Narodowo-Radykalny. Geneza i działalność, Warszawa 1985. Rutkowska Małgorzata, Kto opowie o rotmistrzu, „Nasz Dziennik” 2012 nr 121. Rutkowska Małgorzata, To był człowiek blisko Boga (rozmowa z Andrzejem Pileckim), „Nasz Dziennik” 2008 nr 120. Ryn Zdzisław, Dr Władysław Tondos, „Przegląd Lekarski” 1976 nr 1. Sawicki Marek, Adam Humer i towarzysze przed sądem, „Słowo – Dziennik Katolicki” 1993 nr 203. Sawicki Marek, Zbrodnia i jednak kara. Proces Humera, „Słowo – Dziennik Katolicki” 1996 nr 51. Setkiewicz Piotr, Ucieczka z piekła, Biuletyn „Pro Memoria” 1991 nr 2. Siemaszko Zbigniew S., Narodowe Siły Zbrojne, Londyn 1982. Siemaszko Zbigniew S., Niektóre wypowiedzi płk. Bąkiewicza, „Zeszyty Historyczne” (Paryż) 1974. Siemiginowska Anna, Włochowski Krzysztof (oprac.), Szkoły imienia Rotmistrza Witolda Pileckiego w Polsce, Zabrze 2013. Sieradzki Makary, Życie bez chorób, Poznań 1990. Sikorski Jan, Apteka i zaopatrzenie sanitarne w obozie koncentracyjnym Oświęcim-Brzezinka 1940–1945, praca doktorska, Akademia Medyczna, Kraków 1975. APMA-B. Zespół Opracowania, t. 52. Sikorski Jan, Farmaceuci – pierwsi więźniowie Oświęcimia, „Farmacja Polska” 1973 nr 6. Sikorski Jan, Więźniowie porządkowi izby chorych SS, „Przegląd Lekarski” 1989 nr 1. Siudak Z., Julian Wiecek ps. „Topola”. Komendant Obwodu ZWZ-AK „Wielryb”, „Wiadomości Bocheńskie” 2006 nr 4. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Warszawa 1890. Smarzyński Stefan, Prochy wołać będą, „Hejnał Mariacki” 1985 nr 1. Smoczyński Juliusz, Cztery drogi rotmistrza Pileckiego, „Kurier Polski” 1981 nr 129. Smoczyński Juliusz, Operacja skrytki, Warszawa 1988. Smoczyński Juliusz, Patriotyzm i odwaga, „Kurier Polski” 1979 nr 170. Smoczyński Juliusz, Sprawa „szpiega” Pileckiego, „Kurier Polski” 1991 nr 78. Sobański Tomasz, Ucieczki oświęcimskie, Warszawa 1969. Sobolewicz Tadeusz, Milczenie nie zawsze jest złotem, „Gazeta Polska” 1994 nr 17. Sobolewicz Tadeusz, Za dużo wiedział, „Morze i Ziemia” 1990 nr 1. Sołtan Adam, Szkoła Podchorążych Kawalerii, [w:] Księga jazdy polskiej, Warszawa 1938. Stankowski Witold (red.), Wolni i zniewoleni. Rtm. Witold Pilecki i inni więźniowie

KL Auschwitz wobec nowej rzeczywistości powojennej, Oświęcim 2010. Stańczyk Tomasz, Dobrowolny więzien KL Auschwitz, „Rzeczpospolita” 1998 nr 120. Stańczyk Tomasz, Wywoływanie Żeligowskiego, „Rzeczpospolita” 1993 nr 141. Stawicki Robert, Rotmistrz Witold Pilecki 1901–1948, Kancelaria Senatu, Biuro Informacji i Dokumentacji, Dział Analiz i Opracowań Tematycznych – opr. tematyczne OT-540, czerwiec 2008. Stefańska Irena, Muzeum w KL Auschwitz, „Przegląd Lekarski” 1982 nr 1. Sterkowicz Stanisław, Casus Deringa, „Medyk” 1991 nr 9. Straceni w polskich więzieniach 1944–1956, Lublin 1994 Strzelecka Irena, Obóz męski w Brzezince (BIb). Marzec 1942–lipiec 1943, „Zeszyty Oświęcimskie” 1988 nr 19. Strzelecka Irena, Oddział kobiecy w Oświęcimiu, „Przegląd Lekarski” 1985 nr 1. Strzelecka Irena, Szpitale obozowe w KL Auschwitz, [w:] Auschwitz 1940–1945. Węzłowe zagadnienia z dziejów obozu, t. II, Oświęcim 1995 Strzelecki Andrzej, O postawach więźniów konspirantów w Oświęcimiu, „Przegląd Lekarski” 1984 nr 1. Strzembosz Tomasz, Oddziały szturmowe konspiracyjnej Warszawy 1939–1944, Warszawa 1979. Strzembosz Tomasz, Saga o „Łupaszce” ppłk. Jerzym Dąmbrowskim, Warszawa 1996. Suchowiak Bogdan, Neuengamme z dziejów obozu, Warszawa 1973. Sułek-Kowalska Barbara, Polskie losy, „Tygodnik Solidarność” 1993 nr 14. Swat Tadeusz, „Łączka”. Mokotów 1941–1955, „Zorza” 1990 nr 6–7. Swat Tadeusz, Skazany na wieczną niepamięć, „Zorza” 1990 nr 34. Szczepanowska Hanna, Konspiracja w KL Auschwitz, „WTK” 1979 nr 4. Szczerbowski Kazimierz, W kancelarii rewiru podczas pierwszych lat Oświęcimia I, „Przegląd Lekarski” 1988 nr 1. Szejnert Małgorzata, Cmentarz na Służewie, „Tygodnik Powszechny” 1988 nr 4. Szejnert Małgorzata, Śród żywych duchów, Londyn 1990. Szpakowski Zdzisław, Sumienie walczącej Europy, „Gazeta Polska” 2001 nr 22. Szubarczyk Piotr, Między Auschwitz a bezpieką, „Nasz Dziennik” 2003 nr 120. Szubarczyk Piotr, Misja druha Witolda, „Nasz Dziennik” 2010 nr 136. Szubarczyk Piotr, Niezłomny, „Nasz Dziennik” 2008 nr 120. Szuła Jan, Więźniowie Niemcy w strukturze terroru obozowego, „Przegląd Lekarski” 1991 nr 1. Szymańska Irena, Cierpienie i nadzieja – twórczość plastyczna więźniów obozu oświęcimskiego, Katowice 1989. Szwagrzyk Krzysztof, Prawnicy bezprawia. Sędziowie i prokuratorzy w procesie rotmistrza Witolda Pileckiego, „Nasz Dziennik” 2012 nr 121. Szwagrzyk Krzysztof, Prawnicy czasu bezprawia. Sędziowie i prokuratorzy

wojskowi w Polsce 1944–1956, Kraków–Wrocław 2005. Ślaski Jerzy, Polska Walcząca 1939–1945, Warszawa 1990. Świebocki Henryk, Pilecki Witold, [w:] PSB, t. XXVI/2, zeszyt 109, Wrocław 1981. Świebocki Henryk, Przyobozowy ruch oporu w akcji niesienia pomocy więźniom KL Auschwitz, „Zeszyty Oświęcimskie” 1988 nr 19. Świebocki Henryk, Ruch Oporu, [w:] Auschwitz 1940–1945. Węzłowe zagadnienia z dziejów obozu, t. IV, Oświęcim 1995. Świebocki Henryk, Ucieczki z obozu, [w:] Auschwitz. Nazistowski obóz śmierci, Oświęcim 1993. Świebocki Henryk, Ujawnienie i dokumentowanie zbrodnii SS, [w:] Auschwitz. Nazistowski obóz śmierci, Oświęcim 1993. Świerczek Lidia, Sprawa Witolda Pileckiego, „Niepodległość i Pamięć” 1997 nr 1, z. 1– 2. Taranienko Zbigniew, Nasze Termopile, Warszawa 1993. Terlecki Ryszard, Dyktatura zdrady. Kraków 1991. Terlecki Ryszard, Przypowieść o Janie Mosdorfie, „Tygodnik Powszechny” 1983 nr 45. Tomczyk Roman, Niezwykłe karty Oświęcimia, „Tygodnik Powszechny” 1960 nr 26. Treliński Jerzy, Jeszcze o rotmistrzu Pileckim, „Tydzień Polski” (Londyn) 1994 nr 8. T.S., Więzień numer 4859, „Rzeczpospolita” 1993 nr 24. Tucholski Jędrzej, Cichociemni, Warszawa 1984. Turlejska Maria, Te pokolenia żałobami czarne… skazani na śmierć i ich sędziowie 1944–1954, Warszawa 1990. Tuszyńska Agata, Oskarżona: Wiera Gran, Kraków 2010. Tuszyński Bogdan, Księga sportowców polskich ofiar drugiej wojny światowej 1939–1945, Warszawa 1999. Tyszka Andrzej Tadeusz, Pamięć utrwalona, Warszawa 1991. Uniszewski Zdzisław, Józef Różański, „Karta” 2000 nr 31. Urbanowicz Juliusz, A oni trwają w pokoju, „Kultura” 1989 nr 45. Uryga Jan, Znak orła, „Panorama” 1996 nr 7. Wańkowicz Melchior, W pępku Ameryki, Warszawa 1974. Ważniewski Władysław, Marczewska Krystyna, W świetle akt Delegatury RP na Kraj, [w:] Obóz koncentracyjny Oświęcim w świetle akt Delegatury Rządu RP na Kraj, „Zeszyty Oświęcimskie”. Numer specjalny (I), Oświęcim 1968. Wejtko Władysław, Samoobrona Litwy i Białorusi. Szkic historyczny, Warszawa 1930. Werblan Andrzej, Stalinizm w Polsce, Warszawa 1991. Werecka Małgorzata, Tragiczny los rotmistrza, „Katolik” 1992 nr 12. Wielecki Henryk, Sieradzki Rudolf, Wojsko Polskie 1921–1939. Organizacja i odznaki kawalerii, Warszawa 1992. Wohlfarth Wilhelm, W oświęcimskiej kaźni, „Przegląd Geodezyjny” 1947 nr 2.

Wołpiuk Waldemar Jan, Zachodnie działania destrukcyjne wobec Polski Ludowej w latach 1944–1946 (cz. 2), „Za Wolność i Lud” 1988 nr 18. Wontor-Cichy Teresa, Więzień KL Auschwit Franciszek Kolbe – nr 127600, „W nurcie franciszkańskim” 2007 nr 16. Woźniczka Zygmunt, KL Auschwitz-Birkenau w świetle publikacji depesz podziemia londyńskiego 1941–1945, „Biuletyn Towarzystwa Opieki nad Oświęcimiem” 1993 nr 18 (wydanie specjalne). Woźniczka Zygmunt, Polskie podziemie niepodległościowe (1945–1952), „Mówią Wieki. Magazyn Historyczny” 1991 nr 3–4. Wróblewski Jan, Armia „Prusy”, Warszawa 1986. Wysocki Wiesław Jan, O rotmistrzu Pileckim, „Polska Zbrojna” 1992 nr 11. Wysocki Wiesław Jan, O Witoldzie Pileckim, „Zeszyty Studium Społecznej Nauki Kościoła” 1985 nr 8. Wysocki Wiesław Jan, Pamięci rotmistrza Witolda Pileckiego, „Polska Zbrojna” 1990 nr 22. Wysocki Wiesław Jan, Raport Witolda Pileckiego. „Słowo. Dziennik Katolicki” 1995 nr 19. Wysocki Wiesław Jan, Rotmistrz Pilecki, Warszawa 1994. Wysocki Wiesław Jan, Rtm. Witold Pilecki, „Polska Zbrojna” 1990 nr 11. Wysocki Wiesław Jan, Sprawa dr. Władysława Deringa. Dezinformacja Polskiej Agencji Prasowej, „Polska Zbrojna” 1991 nr 10. Wysocki Wiesław Jan, W piekle Auschwitz i bezpieki, „Nasz Dziennik” 2008 nr 120. Wysocki Wiesław Jan, Zbrodnia stanu, „Polska Zbrojna” 1993 nr 98. Zabłocki Tadeusz, Ostatni meldunek – historia rehabilitacji rtm. Witolda Pileckiego, „Dziennik Polski” (Londyn) 1992 nr 37. Zając Mieczysław, Podporucznik „Halny” z krakowskiego Podgórza. Kraków 2006. Zawołać po imieniu. Księga kobiet-więźniów politycznych 1944–1958 (zebrały i opracowały: Barbara Otwinowska i Teresa Drzal), t. 1, Nadarzyn 1999. Zespół „Naszej Polski”, Maria Pilecka – pro memoria, „Nasza Polska” 2002 nr 12. Zdrojkowska Zofia, O Witoldzie Pileckim opowieść, „Słowo – Dziennik Katolicki” 1995 nr 248. Ziółkowska-Modła Halina, Zawsze wierni, Biuletyn „Wołyń i Polesie” 1995 nr 4. Zonik Zygmunt, Alert trwał 5 lat, Warszawa 1989. Zonik Zygmunt, Długi egzamin, Warszawa 1985. Zonik Zygmunt, Najtrudniejszy front, Warszawa 1978. Żak Andrzej Czesław, Wilno 1919–1920, Warszawa 1993. Żebrowski Leszek, NSZ w Powstaniu Warszawskim, „Ład” 1994 nr 9. Żebrowski Leszek, Okres zbrodni, „Słowo Narodowe” 1990 nr 1. Żaryn Jan, Ostatnia „legalna opozycja” polityczna w Polsce 1944–1947, [w:] Polacy wobec przemocy 1944–1956, Warszawa 1996.

Żukowski Bolesław, Narodowe Siły Zbrojne w Powstaniu Warszawskim, „Nasz Dziennik” 1998 nr 154.