Dziewczyny z Powstania - Anna Herbich

Plik jest zabezpieczony znakiem wodny m

Prolog

1

s ierp n ia 1 9 4 4 ro k u w Wars zawie zn ajd o wało s ię p ó ł milio n a k o b iet. W trak cie s ześ ćd zies ięciu trzech d n i h ero iczn ej b itwy walczy ły , b ały s ię, ś miały , k o ch ały , o p łak iwały b lis k ich . Ch ro n iły s wo je d zieci, u k ry wały s ię w p iwn icach , b iły n a

b ary k ad ach . Przeży wały mo men ty triu mfu i zazn awały g o ry czy k lęs k i. Wiele z n ich zg in ęło , wiele zo s tało ran n y ch , n iemal ws zy s tk ie s traciły d o ro b ek całeg o ​ż y cia i p rzeży ły g eh en n ę wy p ęd zen ia. Po ws tan ie Wars zaws k ie b y ło ró wn ież ich d o ś wiad czen iem.

W więk s zo ś ci p rzy p ad k ó w b y ło to d o ś wiad czen ie n iezwy k le d ramaty czn e. Wars zaws k ie k o b iety p rzes zły p rzez p iek ło . Nies tety , w h is to rii p is an ej p rzez mężczy zn i d la mężczy zn n ie p o ś więco n o ich p rzeży cio m ty le miejs ca, n a ile zas łu g iwały . Ks iążk a, k tó rą trzy mają Pań s two w ręk ach , jes t p ró b ą wy p ełn ien ia, ch o ćb y w n iewielk im s to p n iu , tej lu k i. Od d aję g ło s jed en as tu z n ich . J ed en as tu s p o ś ró d p ó ł milio n a b o h aterek .

„SŁAWKA” SANITARIUSZKA Z OCHOTY

G

ran atn ik i, mo źd zierze, g ęs ta k an o n ad a z b ro n i mas zy n o wej. Ek s p lo zje, fu rk o czące o d łamk i i latające frag men ty b u d y n k ó w. Og ro mn a s iła o g n ia s k iero wan a p ro s to n a n as . Ws zy s tk o to p o wo d u je jed en wielk i h u k , k tó ry jes t

tru d n y d o o p is an ia. Niemal ro zs ad zający b ęb en k i. M imo to co raz wy raźn iej s ły s zę p rzeb ijające s ię p rzez cały ten tu mu lt wo łan ie: – San itariu s zk a! San itariu s zk a!​​ Nie b acząc n a p o cis k i, b ieg n ę w tamty m k ieru n k u . Działo s ię to n a Wo li. Dzies iąty d zień Po ws tan ia. O, mó j Bo że! To b y ły zd arzen ia, k tó ry ch n ie zap o mn ę d o k o ń ca ży cia. Stawk i p rzech o d ziły z rąk d o rąk . Trwała zażarta b itwa. Nik t n ie ch ciał u s tąp ić p o la. An i my , an i o n i. Bieg łam z n as zy mi ch ło p cami w n atarciu . Szliś my s k o k ami, co p arę k ro k ó w p rzy p ad aliś my p lack iem d o ziemi. Os trzał n iemieck i b y ł n iewy o b rażaln y . Gd y ten żo łn ierz, d o k tó reg o mn ie wezwan o , zo s tał ran n y , n a p o czątk u n ie wied ziałam, jak s ię d o n ieg o d o s tać. J ak o ś jed n ak s ię tam d o czo łg ałam. Ran n y m o k azał s ię n as z k o leg a z o d d ziału , Tad eu s z Arak „M ś ciwó j”. Leżał n a b rzu ch u i miał o g ro mn ą ran ę n a g rzb iecie. Wy rwało mu k awał ciała. Wid ziałam p rzez tę d ziu rę p u ls u jące o rg an y wewn ętrzn e. Zało ży łam s zy b k o p ro wizo ry czn y o p atru n ek . Tak i, żeb y ty lk o jak o tak o p rzy k ry ć ran ę. Nas tęp n ie ś ciąg n ęliś my „M ś ciwo ja” b liżej mu ru g etta, g d zie o s trzał b y ł n ieco mn iejs zy . Tam wzięliś my g o n a k o c i ch cieliś my zan ieś ć d o s zp itala J an a Bo żeg o . Czterech ch ło p ak ó w złap ało za ro g i k o ca. „Szatan ”, „Tch ó rz”, „Wes o ły ” i „Ws zeb o r”, mó j p rzy s zły mąż. Przen ieś li g o jed n ak zaled wie o k ilk a k ro k ó w, g d y n ag le jak n ie waln ie! Po cis k rąb n ął p ro s to w n ich ! Ws zęd zie d y m, w u s zach g wizd p o ek s p lo zji, a n a ziemi leżą, jęcząc, n as i żo łn ierze. Ws zy s cy czterej ran n i. A właś ciwie p ięciu , b o i „M ś ciwó j” też o b erwał. Po raz d ru g i. Sy tu acja b y ła d ramaty czn a. Dwó ch k o leg ó w, w ty m mó j p rzy s zły mąż, p o d n io s ło s ię jak o ś p o ch wili. By li lek k o ran n i, o s zo ło mien i. Dwó ch p o zo s tały ch p o d n ieś ć s ię n ie b y ło w s tan ie. A ja b y łam jed n a! Nie mo g łam o czy wiś cie zająć s ię ws zy s tk imi. Po s tan o wiłam więc d o k o ń czy ć zad an ie, czy li d o n ieś ć d o s zp itala „M ś ciwo ja”. On b y ł w n ajg o rs zy m s tan ie. J eg o ży cie wis iało n a wło s k u . ​P o two rn ie k rwawił. Zaczęłam ro zg ląd ać s ię w ro zp aczy . Nag le p atrzę, p o d mu rem p rzemy k a k ilk u mężczy zn – cy wiló w. Sk ąd o n i s ię tam wzięli? W ty m mo men cie n ie miało to żad n eg o zn aczen ia. Zawo łałam ich . Wzięli k o c. Po s zliś my . Niemcy zaczęli jed n ak zn o wu o s tro rąb ać. Po cis k i ro zp ry s k iwały s ię n iemal p rzed n as zy m n o s em. I k u mo jemu p rzerażen iu cy wile p o ło ży li Tad k a n a ziemi i o ś wiad czy li, że d alej n ie id ą.

Sama n ie wiem, co we mn ie wted y ws tąp iło , p o p ro s tu s ię wś ciek łam. Wy s zarp n ęłam zza p as k a mały p is to let, k tó ry d o s tałam o d zas tęp cy d o wó d cy n as zeg o p lu to n u p arę g o d zin p rzed n atarciem. ​Od b ezp ieczy łam b ro ń i wy celo wałam w n ich . – Alb o g o n ies iecie, alb o s trzelam w łeb ​– p o wied ziałam.

Wojna jest czasem, w którym człowiek jest gotowy na wszystko – nawet na wycelowanie broni w cywilów, którzy nie chcą pomóc rannemu powstańcowi. Bez chwili wahania. Na zdjęciu: portret Haliny z czasów okupacji niemieckiej

M u s iałam wy g ląd ać p rzek o n u jąco , b o s zy b k o z p o wro tem złap ali za k o c i p o p ęd ziliś my razem w s tro n ę s zp itala. Czy g d y b y wted y n ie p o s łu ch ali, to b y m s trzeliła? Tak , s trzeliłab y m. Są b o wiem w ży ciu tak ie s y tu acje, w k tó ry ch czło wiek jes t zd etermin o wan y i g o to wy n a ws zy s tk o . Wo jn a jes t b ez wątp ien ia jed n ą z n ich . Ten b ied n y ch ło p ak k o n ał, a ja miałam g o rato wać. Za ws zelk ą cen ę. Tak i miałam ro zk az i o b o wiązek . A to d la żo łn ierza Armii Krajo wej b y ły rzeczy ś więte. Wes zliś my d o s zp itala, a tam, n a k o ry tarzu , ran n y p rzy ran n y m, ś ciś n ięci jak s ard y n k i. Zap ach k rwi, lek ars tw i p ro ch u . Po two rn e jęk i i zło rzeczen ia. Po b ieg łam s zu k ać lek arza, zn alazłam g o p rzy p racy , k itel cały we k rwi. Po ch wili p o d s zed ł d o „M ś ciwo ja”, p o p atrzy ł n a n ieg o i p o wied ział, że zaraz s ię n im zajmą. I rzeczy wiś cie, n ie min ęło k ilk a min u t, jak zab ran o g o n a s alę o p eracy jn ą. J a zo s tałam p o d d rzwiami. Nie p amiętam, ile to trwało . M o że g o d zin ę, mo że k ilk a. ​Lek arz wy s zed ł, d ał mi zn ak , żeb y m wes zła. Po ch y liłam s ię n ad Tad eu s zem. Ws zy s tk o b y ło jas n e. Wid ziałam, że u miera. By ł p rzy to mn y , s zep n ął d o mn ie: – Po zd ró w k o leg ó w… Po mś cijcie mn ie… To b y ły jeg o o s tatn ie s ło wa. Szlo ch ałam jak d zieck o , całk o wicie s ię ro zk leiłam. Tru d n o mi jes t to wy tłu maczy ć. Przecież b y łam w wo js k u , wid ziałam wielo k ro tn ie, jak lu d zie g in ą, wid ziałam n iemieck ie ro zs trzeliwan ia. Wted y teg o b y ło ju ż za wiele. Kied y p o latach s p o tk ałam p ewn eg o weteran a Po ws tan ia, p rzy jrzał mi s ię u ważn ie i s p y tał: – Czy ty b y łaś u J an a Bo żeg o , teg o i teg o d n ia? Zd ziwio n a o d p arłam, że tak . Ok azało s ię, że o n b y ł ran n y i leżał wted y w ty m s zp italu . Zap amiętał mo ją twarz i to , że tak p rzeraźliwie, p rzeraźliwie p łak ałam. Tak , to b y ło s tras zn e d o zn an ie. To b y ła mo ja walk a o ży cie. Walk a zak o ń czo n a n iep o wo d zen iem.

Strach przed NKWD Czas ami k ied y zamy k am o czy , p rzy wo łu ję w p amięci wak acje n a Wileń s zczy źn ie. Na ws i, n ied alek o Wiln a, w d rewn ian y m d o mu n ad jezio rem. Za d o mem zaczy n ał s ię g ęs ty las , d o k tó reg o p rzech o d ziłam p rzez d ziu rę w p ark an ie. Do d ziś p amiętam zielo n y , wilg o tn y mech , p o k tó ry m wted y s tąp ałam. Teraz Wiln o i Wileń s zczy zn a s ą za g ran icą. Wars zawa jes t zaś zu p ełn ie in n y m mias tem. To rap tem jed n o ży cie, a ty le s ię zmien iło . Dzieciń s two miałam b ard zo s zczęś liwe. M ó j o jciec, weteran wo jn y 1 9 2 0 ro k u , b y ł u rzęd n ik iem w M in is ters twie Ko mu n ik acji. M ama zajmo wała s ię d o mem. M iałam d wie s tars ze s io s try . M ies zk aliś my n a Och o cie. Gd y wy b u ch ła wo jn a, o jca – a n as razem z n im – ewak u o wan o z Wars zawy . Oczy wiś cie n a ws ch ó d . Po d Ró wn em, n ied alek o g ran icy s o wieck iej, n a n as z p o ciąg p o s y p ały s ię b o mb y . To właś n ie wted y , ch o ć miałam d o p iero trzy n aś cie lat, p o s tan o wiłam, że zo s tan ę lek ark ą. Pamiętam to u czu cie b ezs iln o ś ci, jak ieg o d o ś wiad czy łam teg o d n ia, g d y wo k ó ł b y ło ty lu ran n y ch i p o k aleczo n y ch lu d zi. Ty lu cierp iący ch , k tó ry m n ie p o trafiłam w żad en s p o s ó b p o mó c. Wres zcie zn alazły s ię jak ieś fu rman k i, n a k tó ry ch zawiezio n o ich d o Ró wn eg o . M y tak że zn aleźliś my s ię w ty m mieś cie. By ł 1 6 wrześ n ia. Nazaju trz wk ro czy li So wieci. I tak , ch o ć b y liś my wars zawiak ami, zn aleźliś my s ię p o d o k u p acją s o wieck ą. Bo ls zewicy wy g ląd ali s tras zn ie, zu p ełn ie jak n a k ary k atu rach , k tó re o g ląd ałam w p rzed wo jen n y ch p is mach . Ob d arci, k arab in y n a s zn u rk ach , jak ieś łap cie. Wy g ło d zen i i b ru d n i. Ob raz n ęd zy i ro zp aczy . So wieci zap ro wad zili w Ró wn em s tras zn y terro r, s zy b k o zaczęły s ię ares zto wan ia. Nas u rato wał p rzed n imi p ewien Ży d . A zro b ił to z miło ś ci… Otó ż zaraz p o p rzy b y ciu d o mias ta zak watero wan o n as u p ewn ej ro d zin y ży d o ws k iej. Tam b y ł mło d y ch ło p ak , k tó ry całk o wicie i n iep rzy to mn ie zak o ch ał s ię w mo jej n ajs tars zej s io s trze, Wan d zie. W p ewn y m mo men cie p rzy s zed ł d o n as i u p rzed ził, że n as za ro d zin a ma zo s tać wy wiezio n a w g łąb So wietó w. Że jes teś my n a czarn ej liś cie NKWD. Dzięk i jeg o p o mo cy d o s taliś my p rzep u s tk ę i d o tarliś my d o M o n as terzy s k w p o b liżu Stan is ławo wa. Stamtąd , z Po d o la, p o ch o d ził mó j tata. By liś my więc u s wo ich , tro ch ę o d etch n ęliś my . Nie trwało to jed n ak d łu g o . Na p o czątk u 1 9 4 0 ro k u zn o wu zaczęły s ię ares zto wan ia i wy wó zk i. Ty m razem n a o lb rzy mią s k alę. W s ąs ied ztwie p o ws tała k o mó rk a Związk u Walk i Zb ro jn ej (p o p rzed n iczk i AK),

k tó rej czło n k o wie zap ro p o n o wali, że n as p rzep ro wad zą p rzez zielo n ą g ran icę, d o Gen eraln eg o Gu b ern ato rs twa. O n iczy m in n y m n ie marzy liś my , jak ty lk o o wy rwan iu s ię z b o ls zewick ieg o „raju ”. Ci lu d zie mo g li jed n ak zab rać ze s o b ą ty lk o trzy o s o b y . Ro d zice zd ecy d o wali, że p ó jd ą tata i d wie s tars ze s io s try . Tak też s ię s tało . Do p iero w k o lejn y m rzu cie n as i p rzewo d n icy mieli zab rać mn ie z mamą. Nic z teg o jed n ak n ie wy s zło . Nas tęp n eg o rzu tu n ie b y ło .

Czasy szczęśliwego dzieciństwa – wakacje na Wileńszczyźnie, lata 30. Od lewej: siostra Wanda, Halinka siedząca u taty na barana oraz mamą z siostrą Danutą

Zo s tały ś my więc s ame. Z teg o o k res u zap amiętałam p rzed e ws zy s tk im s trach . Sp ały ś my co d zien n ie g d zie in d ziej, b ały ś my s ię, że d o p ad n ie n as NKWD. W k o ń cu , z wielk im tru d em, d o tarły ś my d o Przemy ś la, wó wczas mias ta g ran iczn eg o . Tam b y ło o ficjaln e p rzejś cie d o Gen eraln eg o Gu b ern ato rs twa. Nies tety tak o b leg an e p rzez tłu my u ch o d źcó w, że n ie s p o s ó b b y ło s ię w o g ó le d o n ieg o zb liży ć. Dro g ę zag rad zał

zwarty mu r lu d zk ich p lecó w. Zo rg an izo wan e to b y ło w ten s p o s ó b : n a g ran icy s tał o g ro d zo n y b u d y n ek . Przy jed n y m wejś ciu s ied ziała k o mis ja s o wieck a, p rzy d ru g im n iemieck a. I alb o p rzep u s zczali lu d zi, alb o n ie. Ty lk o jak tam s ię d o s tać? Pró b o wały ś my k ilk a razy i n ic. Nawet s ię n ie zb liży ły ś my . W k o ń cu jacy ś ży czliwi lu d zie p o rad zili: trzeb a ​‐ p rzerzu cić p rzez p ło t d zieck o . Czy li mn ie. Gd y w p o b liżu b u d y n k u zn ajd zie s ię b o wiem jak ieś s amo tn e d zieck o , s o wieccy s trażn icy n a o g ó ł ​wy s zu k u ją w tłu mie jeg o ro d zicó w. Tak też zro b iły ś my . By łam b ard zo d ro b n ą d ziewczy n k ą, n ie wy g ląd ałam n a cztern aś cie lat. J ak o ś s ię p rzecis n ęłam d o p ło tu , p o tem lu d zie p o mo g li i p rzerzu cili mn ie n a d ru g ą s tro n ę. Bałam s ię b ard zo , że n as ro zd zielą. J ed n ak p o p ewn y m czas ie fak ty czn ie zjawili s ię s o wieccy żo łn ierze. Py tali, co tu ro b ię, g d zie mama. J a n a to , że p o tamtej s tro n ie. Zaraz ją d o mn ie ś ciąg n ęli. Przy rewizji b y ło tro ch ę s trach u , ale i s p o ro ś miech u . M ama miała b o wiem ze s o b ą b u d zik . Najwy raźn iej to p ro zaiczn e u rząd zen ie n ie b y ło w So wietach zn an e, b o żo łn ierze p rzy g ląd ali s ię mu p o d ejrzliwie, jak b y to b y ła b o mb a. Nag le b u d zik zad zwo n ił, a o n i p rzerażen i aż p o d s k o czy li! M ama n ie wy trzy mała i zaczęła s ię ś miać. Wres zcie jak o ś im wy tłu maczy ła, d o czeg o s łu ży ta ​t ajemn icza, s k o mp lik o wan a mas zy n a. W ś ro d k u b u d y n k u s p o tk ała mn ie też b ard zo n iep rzy jemn a ​h is to ria. Zo s tałam k o p n ięta p rzez zn iecierp liwio n eg o Niemca. Sp ad łam ze s ch o d ó w, ale całe s zczęś cie n ic s o b ie n ie zro b iłam. Uzn ali n as jed n ak w k o ń cu za mało g ro źn e i p o zwo lili p rzejś ć. Ty m s p o s o b em, p o ro k u o d wy b u ch u wo jn y , wró ciły ś my d o Wars zawy . Tam ju ż czek ał n a n as tata i d wie s io s try . Ro d zin a p o p ierws zej wo jen n ej tu łaczce b y ła w k o mp lecie.

Granaty w tapczanie Przed wo jn ą n ależałam d o h arcers twa, n atu raln e więc b y ło d la mn ie to , że zaraz p o p o wro cie d o Wars zawy d o teg o h arcers twa s ię zg ło s iłam. A s tamtąd – jak wiele mło d y ch d ziewcząt i ch ło p có w mo jeg o p o k o len ia – ws iąk łam w k o n s p irację. Po d czas zap rzy s iężen ia p rzy jęłam p s eu d o n im „Sławk a”. Zaczęło s ię o d o rg an izacji Ko n fed eracja Naro d u . Należała d o n iej ró wn ież, o czy m wó wczas n ie wied ziałam, mo ja s io s tra Wan d a.

M atu rę n a tajn y ch k o mp letach zd ałam n a k ró tk o p rzed wy b u ch em Po ws tan ia. Pamiętam eg zamin z g eo g rafii. Stras zn ie s ię z k o leżan k ą martwiły ś my , że o b lejemy . M iały ś my b o wiem b ard zo mało czas u n a n au k ę – o rg an izacja cały czas g d zieś n as p o s y łała z zad an iami. Po d czas eg zamin u wielk a u lg a! Do s tały ś my d o p rzean alizo wan ia to p o g rafię Gó r Święto k rzy s k ich , k tó re ś wietn ie zn ały ś my z n as zy ch k o n s p iracy jn y ch es k ap ad . Zap ad ły mi w p amięć ró wn ież i p rzy k re in cy d en ty z czas ó w tej n au k i. Działo s ię to p o d czas lek cji: wch o d zi k o leg a i mó wi, że ares zto wali Halin ę Cies zy ń s k ą, d ziewczy n ę z n as zej k las y . W ty m s amy m mo men cie ja i jes zcze jed n a k o leżan k a ws tały ś my i wy s zły ś my b ez s ło wa. Wiad o mo – mu s iały ś my o czy ś cić n as ze mies zk an ia z trefn y ch rzeczy . Pó źn iej o k azało s ię, że n ie b y ło wcale tak iej p o trzeb y . Kied y p rzy wiezio n o Halk ę d o d o mu , o d razu p o k azała Niemco m s tertę u lo tek p o d tap czan em. Bała s ię, że p rzes zu k ają całe mies zk an ie i ares ztu ją ro d zicó w. Na s zczęś cie n ie ares zto wali. ​Halin a n ik o g o n ie wy d ała, ch o ć p rzes zła b ard zo ciężk ie ś led ztwo . By ła p rzez g es tap o maltreto wan a. Zaraz p o tem ją ro zs trzelali. Za co ? Za to , że wp y ch ała Niemco m d o k ies zen i u lo tk i, p is an e p rzez czło n k ó w k o n s p iracji. Ulo tk i te „p o d ważały wiarę w zwy cięs two ”. Działo s ię to w ramach ak cji „N”. M o i ro d zice n ie b y li zaan g ażo wan i w p racę k o n s p iracy jn ą, ale p o p ierali ją i n ie mieli n ic p rzeciwk o n as zej d ziałaln o ś ci. U mn ie w d o mu n ie u ży wało s ię g ó rn o lo tn y ch s łó w, tak ich jak : o jczy zn a, p atrio ty zm czy h o n o r. To ws zy s tk o s ię ro zu miało s amo p rzez s ię. W n as zy m mies zk an iu n a Wawels k iej w czas ie o k u p acji s tale o d b y wały s ię k o mp lety . Przy ch o d zili wy k ład o wcy z Un iwers y tetu Wars zaws k ieg o i Un iwers y tetu Po zn ań s k ieg o . Od czas u d o czas u p o mies zk iwali u n as lu d zie z o rg an izacji. Z Ko n fed eracji Naro d u alb o z AK. Ro d zice n ig d y s ię temu n ie s p rzeciwiali. Raz mies zk ał u n as mło d y ch ło p ak . Przy p ad k iem, p o d czas s p rzątan ia mies zk an ia, o d k ry liś my , że w tap czan ie trzy mał… g ran aty . Sp ał n a ty k ającej b o mb ie! Ten jed y n y raz mó j tata w b ard zo o s try ch s ło wach o b s zto rco wał n as zeg o „tajn eg o ” g o ś cia. Bard zo s ię zd en erwo wał, że ten ch ło p ak wy s tawił n as lek k o my ś ln ie n a n ieb ezp ieczeń s two . Z ty m żo łn ierzem wiąże s ię jes zcze jed n a h is to ria, ty m razem ze s mu tn y m zak o ń czen iem. Otó ż p o k ró tk im p o b y cie u n as zamies zk ał g d zieś b lis k o . Czas ami g o n awet wid y wałam n a u licy . Raz zap ro p o n o wał mi, żeb y m d o łączy ła d o jeg o k o n s p iracy jn ej o rg an izacji jak o łączn iczk a. Zap ro s ił mn ie n awet n a s p o tk an ie g ru p y . Zg o d ziłam s ię p rzy jś ć, mimo że p rzecież n ależałam ju ż d o Ko n fed eracji ​Naro d u . M o ja mama, k tó ra d o tej p o ry n ig d y n ie o p o n o wała,

k ied y wy ch o d ziłam, ty m razem n aleg ała, żeb y m zo s tała w d o mu . Stan ęła w d rzwiach i p o wied ziała:

Wejście w konspirację było często naturalnym rozwinięciem przedwojennej służby w harcerstwie. Na zdjęciu: Halina (pierwsza z prawej) wraz z koleżankami Krysią Jaksiówną i Ireną Anacką spacerują po Nowym Świecie w Warszawie, 1938 rok

– J a cię p ro s zę, n ie id ź tam. M am złe p rzeczu cia. Wres zcie, n iezad o wo lo n a, u s tąp iłam. Delik atn ie mó wiąc, n ie b y łam zach wy co n a. Po tem d o wied zieliś my s ię, że to s p o tk an ie n ak ry ło g es tap o i ws zy s cy o b ecn i trafili n a Szu ch a. Kilk a mies ięcy p rzed Po ws tan iem zamies zk ała u n as Iren k a, có rk a p rzy jació łk i mo jej mamy . Po p ewn y m czas ie p o jawił s ię mło d y czło wiek , k tó ry p rzy ch o d ził d o n iej z wizy tami. Ws zy s cy b ard zo g o p o lu b iliś my . Po p ewn y m czas ie jed n ak p rzy ch o d zić p rzes tał. Tata b ał s ię, że mo że g o ares zto wali, i zap y tał Iren k ę: – Czy co ś s ię s tało ? Dlaczeg o p an M ietek n as ju ż n ie o d wied za? – Nie, n ic s ię n ie s tało . Han d lu je mięs em i n ie ma czas u – o d p o wied ziała. Wieczo rem p rzy p ad k o wo u s ły s załam ro zmo wę ro d zicó w. Tata mó wi d o mamy : – Słu ch aj, Lilk a (tak ją n azy wał), jak to jes t mo żliwe? To tak a p rzy zwo ita ro d zin a, a ten M ietek h an d lu je mięs em, zamias t b y ć w k o n s p iracji. Co to s ię p o ro b iło ? Do czeg o to d o s zło ? Pewn eg o d n ia o trzy mały ś my z k o leżan k ą zad an ie: d o s tać s ię d o ś wieżo zap lo mb o wan eg o p rzez Niemcó w mies zk an ia n a Lek ars k iej. Właś n ie tam k o g o ś ares zto wan o i trzeb a b y ło zab rać k o mp ro mitu jące materiały . Po n ieważ n ie mo g ły ś my zerwać taś my zalep iającej d rzwi, wes zły ś my p o ry n n ie n a b alk o n i s tamtąd d o s tały ś my s ię d o ś ro d k a. M iały ś my wted y s tras zn eg o p ietra. Tru d n o n awet wy o b razić s o b ie, co b y n as s p o tk ało , g d y b y tam b y ł k o cio ł. In n y m razem p rzen o s iłam p is to let i wp ad łam w łap an k ę. Rzu ciłam s ię d o u cieczk i i w o s tatn iej ch wili wb ieg łam w jak ąś b ramę. Stamtąd n a k latk ę s ch o d o wą i d o jed n eg o z mies zk ań . Po p ro s iłam g o s p o d y n ię, żeb y p o zwo liła mi p rzeczek ać. Zro b iła to b ez wah an ia. Po częs to wała mn ie h erb atą, p o g awęd ziły ś my . Wó wczas , w o k u p o wan ej Wars zawie, tak ie zach o wan ie b y ło całk o wicie n atu raln e. ​Lin ia p o d ziału b y ła jas n a. Z jed n ej s tro n y my – Po lacy , z d ru g iej s tro n y o n i – Niemcy . To b y ła wo jn a to taln a i tej lin ii s ię n ie p rzek raczało .

„Pocałuj mnie na pożegnanie” Nad s zed ł wres zcie u p rag n io n y 1 s ierp n ia. Teg o d n ia czek ałam n a ro zk az u s ieb ie w d o mu . By łam w g ru p ce p ięciu d ziewczy n , ws zy s tk ie z Ko n fed eracji Naro d u , p rzy d zielo n ej d o Ked y wu . Razem s tan o wiły ś my p atro l s an itarn y o d d an y d o d y s p o zy cji d o wó d cy Batalio n u „M io tła” w Zg ru p o wan iu „Rad o s ław”. Po 2 7 lip ca miały ś my u s talo n ą s ieć alarmo wą. Każd a z n as miała k o lejn o zawiad o mić n as tęp n ą o g o d zin ie wy b u ch u Po ws tan ia. 1 s ierp n ia w p o łu d n ie p rzy s zed ł d o mn ie ch ło p ak z p o d ziemia, k tó ry p o d k o ch iwał s ię we mn ie o d d łu żs zeg o czas u . Nie o d wzajemn iałam jeg o u czu cia, ch o ciaż b ard zo g o lu b iłam i częs to s ię s p o ty k aliś my . Od razu b y ło jed n ak wiad o mo , że n ic z teg o n ie b ęd zie. Dlaczeg o ? Bo n o s iłam żało b ę. M iałam – jak to s ię wó wczas mó wiło – ad o rato ra. Nazy wał s ię J u rek i tak że s łu ży ł w Ko n fed eracji Naro d u . By ł w p arty zan tce, p o leg ł p o d czas s ztu rmo wan ia jak ieg o ś n iemieck ieg o p o s teru n k u . To b y ło w czerwcu 1 9 4 3 ro k u . A ten mó j k o leg a, k tó ry s ię we mn ie p o d k o ch iwał, p rzy s zed ł p o p ro s tu , żeb y s ię ze mn ą p o żeg n ać. Wp ro s t o d e mn ie s zed ł n a k o n cen trację s wo jeg o o d d ziału . Po wied ział mi, że g o d zin a „W” ​z o s tała wy zn aczo n a n a p iątą. Z jed n ej s tro n y b y łam s zczęś liwa i p o d ek s cy to wan a, że zaraz s ię zaczn ie, a z d ru g iej p rzes tras zo n a i zag u b io n a. Nic b o wiem n ie wied ziałam. An i g d zie mam s ię s tawić, an i k ied y . Nie d o s tałam żad n ej in fo rmacji. Ty mczas em ten k o leg a, żeg n ając s ię ze mn ą, p o wied ział: – „Sławk a”, p o cału j mn ie. Po cału j mn ie n a p o żeg n an ie. A ja, g łu p ia, żach n ęłam s ię: – No co ś ty !!! Od mó wiłam s tan o wczo . Po tem, g d y s p o tk ałam g o n a Staró wce, n ie b y ł ju ż za b ard zo s k o ry d o ro zmo wy ze mn ą. Wk ró tce zg in ął. Do tej p o ry wy rzu cam s o b ie, że g o wted y n ie p o cało wałam. Wró ćmy jed n ak d o d n ia, w k tó ry m to ws zy s tk o s ię zaczęło . Us taliłam wres zcie, że mam s ię s tawić n a u licy Wo ln o ś ć 1 6 . Po żeg n ałam s ię s zy b k o z ro d zicami, o b jęliś my s ię i wy b ieg łam. Nie b y ło wted y żad n ej ro zmo wy . M ama ty lk o p o wied ziała: – Wró ć, d ziecin k o . Nie zatrzy my wali mn ie. M o je n ajrad o ś n iejs ze, n ajws p an ials ze ch wile z Po ws tan ia to właś n ie te p ierws ze g o d zin y . Na Ok o p o wej, g d y jech ałam tramwajem, b y ło ju ż s ły ch ać s trzały . Ws zy s cy

s ię ro zb ieg li w s wo ją s tro n ę, a ja o czy wiś cie leciałam n a Wo ln o ś ć 1 6 . Rap tem zo b aczy łam p ierws zeg o p o ws tań ca. To b y ło n ies amo wite u czu cie. Szed ł w mo im ​‐ k ieru n k u mło d y czło wiek z o p as k ą, ze s ten em p rzed s o b ą, w b ry czes ach . I w jas n ej k u rtce. Nie u k ry wał s ię, ty lk o k ro czy ł ś ro d k iem u licy . Po ls k i żo łn ierz! Wzru s zen ie p o p ro s tu ś cis n ęło mi g ard ło . Ten ch ło p ak s p o k o jn ie mó wił d o lu d zi, k tó rzy g ro mad zili s ię p rzed b ramami: – Pro s zę p ań s twa, p ro s zę s ię co fn ąć d o b ram, p ro s zę n ie wy ch o d zić n a u licę, b o tu za ch wilę mo że b y ć b ard zo n ieb ezp ieczn ie. Wy g ląd ał n a s zalen ie o p an o wan eg o , d o ś wiad czo n eg o żo łn ierza. Tak s ię cies zy łam, że to wy czek iwan e p rzez n as Po ws tan ie wres zcie wy b u ch ło ! Że wres zcie n ad s zed ł mo men t o d wetu . Szy b k o n a d o mach p o jawiły s ię b iało -czerwo n e flag i, lu d zie rzu cali s ię s o b ie w ramio n a. Eu fo ria, rad o ś ć, wo ln o ś ć! Po p ięciu latach u p o k arzającej o k u p acji d o Wars zawy wró ciła Po ls k a. Wó wczas n ik t n ie p rzewid y wał, że to s ię tak s k o ń czy . Wierzy liś my , że s zy b k o p rzep ęd zimy Niemcó w. Zg o d n ie z in s tru k cjami d o Po ws tan ia wy s zły ś my p rzy g o to wan e n a d wa d n i walk i. By łam w letn iej s u k ien ce i z to rb ą s an itarn ą n a ramien iu . Ko b ieta w Po ws tan iu Wars zaws k im. To temat właś ciwie b ard zo s łab o zn an y . Czy m ró żn iła s ię n as za s y tu acja o d s y tu acji mężczy zn ? Oczy wiś cie n ajwięk s zą n as zą b o lączk ą b y ła h ig ien a o s o b is ta. A właś ciwie jej b rak . Do k o ń ca tru d n o s ię b y ło d o teg o p rzy zwy czaić.

Powstanie Warszawskie – chwila wytchnienia od walki. Na zdjęciu widoczny jest przyszły mąż Haliny, Tadeusz „Wszebor” (trzeci od lewej)

Pewn eg o razu n a Staró wce, b y ło to ju ż p o wielu d n iach walk i, p o s zliś my o d p o cząć n a k waterę n a Sap ieży ń s k iej. Ten o d p o czy n ek zwy k le wy g ląd ał tak , że całk o wicie wy czerp an i, czas em p o d wó ch d n iach trwającej b ez p rzerwy ak cji, p ad aliś my n a p o d ło g ę i zas y p ialiś my p o k o tem. Na Sap ieży ń s k iej k o led zy s twierd zili jed n ak , że zro b ią n am p rzy jemn o ś ć. I p rzy g o to wali d la n as „k ąp iel”. Przy n ieś li o lb rzy mi k o cio ł, w k tó ry m miała b y ć u g o to wan a k as za. Przed o b iad em miały ś my jed n ak p o d g rzać s o b ie w ty m k o tle wo d ę i s ię u my ć. Sk wap liwie z teg o s k o rzy s tały ś my . Nie ty lk o u d ało n am s ię p o rząd n ie wy s zo ro wać, ale u my ły ś my n awet wło s y , co w Po ws tan iu b y ło n ieb y wały m lu k s u s em, wręcz ek s trawag an cją. Czu ły ś my s ię ws p an iale! To d la k o b iet b y ła b ard zo ważn a s p rawa – wy g ląd ać p rzy zwo icie. Zaraz zab rały ś my s ię za g o to wan ie k as zy . J u ż

miały ś my wo łać ch ło p có w n a o b iad , g d y n ag le w n as z b u d y n ek u d erzy ł n iemieck i p o cis k . Kalib er mu s iał b y ć s p o ry , b o w u łamk u s ek u n d y zwaliła s ię cała ś cian a. W g ó rę wzb iła s ię o lb rzy mia ch mu ra p y łu , k u rzu i d ro b n y ch o d łamk ó w mu ru . Gd y to ws zy s tk o o p ad ło , p rzed s tawiały ś my s o b ą żało s n y wid o k . Stały ś my n ad ty m g arem p o p ro s tu s zare. Od s tó p d o g łó w p o k ry wał n as p y ł. Całe s zczęś cie żad n ej z n as n ic p o ważn eg o s ię n ie s tało , ale cały n as z wy s iłek p o s zed ł n a marn e. By ły ś my b ard ziej b ru d n e n iż p rzed k ąp ielą. Kas za ró wn ież b y ła d o n iczeg o . Wy ląd o wało w n iej d o b re k ilk a k ilo g ru zu . Zaws ze wielk i p o d ziw wzb u d zał we mn ie jed en z n as zy ch k o leg ó w, Zb ig n iew Ścib o r-Ry ls k i. Ob ecn ie d o ś ć zn an a p o s tać, s zef Związk u ​P o ws tań có w Wars zaws k ich . J es t g en erałem. Otó ż ile razy wid ziałam g o p o d czas b itwy , wy g ląd ał n ien ag an n ie. Og o lo n y , w wy czy s zczo n y m mu n d u rze. I n ie b y ł to wcale wy jątek . Wielu k o leg ó w s tarało s ię o s ieb ie d b ać. Waru n k i b y ły tru d n e, ale to w k o ń cu b y ło wo js k o . Ko lejn y m p ro b lemem, z jak im b o ry k ały s ię k o b iety w Po ws tan iu , b y ł b rak u b rań . Bard zo źle ws p o min am ch o ćb y zd o b y cie fab ry k i M o n o p o lu Ty to n io weg o n a Dzieln ej. Lał d es zcz, b y ło ciemn o i ch ło d n o . Szliś my wzd łu ż mu ru . By ł ro zk az, ab y zach o wać ab s o lu tn ą cis zę. Po tem s tan ęliś my . Ko led zy zało ży li tro ty l, n as tąp iła ek s p lo zja. Bo mb a wy b iła w mu rze s p o rą d ziu rę, p rzez k tó rą wd arliś my s ię n a teren M o n o p o lu . Ro zp o częła s ię b itwa.

Halina poznała swojego przyszłego męża podczas Powstania. Na pierwszą randkę musiała jednak poczekać aż trzy lata. Zdjęcie ślubne Haliny i Tadeusza z lutego 1947 roku

Ak cja zak o ń czy ła s ię s u k ces em, ale p o two rn ie p rzemarzliś my . Razem z k o leżan k ą p rzez całą n o c s ied ziały ś my p ó źn iej n a lo d o waty ch , k amien n y ch s ch o d ach zd o b y tej fab ry k i. W cien k ich , p rzemo czo n y ch s u k ien k ach trzęs ły ś my s ię z zimn a. A o b o k n as s ied ziała d ziewczy n a, k tó ra miała n a s o b ie d łu g i, s ięg ający s tó p , k o lejars k i p łas zcz. Patrzy ły ś my n a n ią z zazd ro ś cią. M y n ie miały ś my an i n ic ciep łeg o , an i n ic, w co

mo g ły ś my s ię p rzeb rać. Sy tu acja zmien iła s ię d o p iero wted y , g d y u d ało s ię zd o b y ć n iemieck ie mag azy n y n a Stawk ach . Tam b y ło mn ó s two mu n d u ró w – międ zy in n y mi s ły n n e p an terk i, w k tó ry ch p ó źn iej ch o d ziło całe Po ws tan ie. Ud ało s ię tam zn aleźć d la mn ie n ajmn iejs ze s p o d n ie. Pan terk ę zres ztą też d o s tałam. Ch ło p cy p rzy n ieś li mi d o teg o z jak ieg o ś o p u s zczo n eg o mies zk an ia męs k ą k o s zu lę. W ty m s tro ju walczy łam d o k o ń ca. Ok res ? Po d czas Po ws tan ia n ie miała g o żad n a z n as . Stres b y ł zb y t d u ży . Całe s zczęś cie, że tak s ię s tało , b o p rzy n ajmn iej z ty m n ie b y ło k ło p o tu . Z b rak iem u b rań związan a jes t p ewn a zab awn a h is to ria, k tó rą ws p o min am jed n ak z n iejak im zażen o wan iem. Raz, b y ło to n a u licy Ks iążęcej, p o d s zed ł d o mn ie k o leg a z o d d ziału . Uś miech ał s ię s zero k o , p o p ro s tu p ęk ał z d u my . – „Sławk a”, co ś d la cieb ie mam – p o wied ział. – Co tak ieg o ? – Zo b acz, p rzy n io s łem ci co ś n a cy ce! – w ty m mo men cie wy ciąg n ął ręk ę, w k tó rej miał b iu s to n o s z. Pamiętam, że k o led zy mało g o wted y n ie zad u s ili. Krzy czeli: – J ak ś mies z tak d o n iej mó wić! Stras zn ie g o o b s zto rco wali, a b ied ak ch ciał p rzecież d o b rze. J a s p ecjaln ie u rażo n a s ię n ie p o czu łam. Szczeg ó ln ie że o d d ał mi n ap rawd ę wielk ą p rzy s łu g ę. M iałam wres zcie s tan ik !

Kanał Z ran n y m n iep rzy jacielem miałam d o czy n ien ia ty lk o raz, n a Stary m M ieś cie. M iało to miejs ce zaraz p o ty m, g d y d o s tałam wiad o mo ś ć o d k o leg i, k tó ry d o p iero co wró cił z Och o ty . Otó ż p ro s iłam g o , żeb y d o wied ział s ię, co z mo ją ro d zin ą. Kied y wró cił, p rzek azał mi s tras zliwą wiad o mo ś ć – mo i b lis cy zo s tali zamo rd o wan i w zb io ro wej eg zek u cji lu d n o ś ci cy wiln ej. By ł to d la mn ie s tras zn y cio s . Do p iero p ó źn iej, p o mn iej więcej p ó ł ro k u , d o wied ziałam s ię, że mamie i s io s trze u d ało s ię jed n ak u rato wać p rzed ro zs trzelan iem. Wted y jed n ak b y łam p ewn a, że n ie ży ją ws zy s cy . I właś n ie k ró tk o p o o trzy man iu tej wiad o mo ś ci zo s tałam wezwan a d o ran n eg o Niemca… M u s zę p rzy zn ać, że… n ie u d zieliłam mu p o mo cy … Wiem, że to , co zro b iłam, b y ło wb rew ws zelk im zas ad o m. Ale ja n ie mo g łam in aczej. Po p ro s tu n ie

mo g łam, n ie p o trafiłam… Na p o czątk u wars zawiacy b y li b ard zo en tu zjas ty czn ie n as tawien i d o Po ws tan ia. Cy wile w ty ch p ierws zy ch d n iach ws p ierali n as w s p o s ó b n ies amo wity . Serce s ię rad o wało . Ale p o d k o n iec b y ło zu p ełn ie in aczej. Lu d zie b y li wy męczen i, p rzerażen i, złaman i. Te matk i z maleń k imi d ziećmi, k tó re weg eto wały w p iwn icach , ci g ło d u jący lu d zie… Cy wile mó wili, że ju ż n ie mo g ą, że n ie mają s iły . M ieli d o n as wielk ie p reten s je. M ó wili, że to n as za win a, że s p ro wad ziliś my n a n ich n ies zczęś cie. By ło to b ard zo tru d n e, p rzy k ro b y ło teg o s łu ch ać. M y ś my ich jed n ak ro zu mieli. W k o ń cu n as ze ro d zin y tak że zn alazły s ię w tak iej d ramaty czn ej s y tu acji. Nas ze ro d zin y też zap łaciły cen ę. Nieu d an a ak cja? Sły n n y d es an t k an ało wy n a p lac Ban k o wy w n o cy z 3 0 n a 3 1 s ierp n ia. Zg ru p o wan ie „Rad o s ław” miało p rzeb ić d ro g ę d la o d d ziałó w p o ws tań czy ch ze Staró wk i, żeb y mo g ły p rzejś ć d o Śró d mieś cia i p rzen ieś ć ze s o b ą ran n y ch . Nas ze zad an ie wy d awało s ię p ro s te: g ru p a d es an to wa, b ard zo d o b rze u zb ro jo n a, p rzemy k a s ię k an ałami i d o ciera n a p lac Ban k o wy . Wy ch o d zi n a zewn ątrz i zn ien ack a g o o p an o wu je. Plac miał b y ć s łab o o b s ad zo n y p rzez Niemcó w. By ło n as o k o ło s etk i żo łn ierzy . Do k an ału wes zliś my zg o d n ie z p lan em o d zies iątej wieczo rem. J u ż s amo zejś cie b y ło d la mn ie n iezwy k le n iep rzy jemn e. Do włazu s ię b o wiem p o p ro s tu ws k ak iwało p o d n iemieck im o s trzałem. Po d o k o n an iu s k o k u trzeb a b y ło wczep ić s ię w s zczeb elk i metalo wej d rab in k i. J eś li k to ś s ię b ard zo n ie p o tu rb o wał, miał s p o ro s zczęś cia. M n ie jak o ś to s ię u d ało . W k an ale p an o wały eg ip s k ie ciemn o ś ci, całk o wita czerń . Nie to jed n ak b y ło n ajg o rs ze. Najg o rs zy b y ł s mró d . Tak ieg o s mro d u n ie czu łam n ig d y wcześ n iej i n ig d y p ó źn iej. M y ś lałam, że zemd leję. Całe n o g i miałam w n ieczy s to ś ciach . Szliś my jed en za d ru g im, trzy mając s ię s zn u ra, a p o tem, k ied y s zn u r g d zieś s ię zawieru s zy ł, s ieb ie n awzajem. Pas k ó w, k u rtek , ręk awó w, k arab in ó w. Czeg o k o lwiek . Ch ło p cy d o d atk o wo o b ju czen i b y li ciężk ą b ro n ią mas zy n o wą. Niek tó re o d cin k i k an ału b y ły b ard zo wąs k ie, in n e b ard zo n is k ie. Trzeb a b y ło s ię zg in ać wp ó ł. ​‐ M y ś lałam, że wy s iąd ą mi p lecy . Po za ty m wted y n ieczy s to ś ci o b lep iały ró wn ież g ó rn ą częś ć ciała. Nap rawd ę n ietru d n o b y ło w tak iej s y tu acji o wy b u ch p an ik i. Lep iej zro b iło s ię d o p iero b liżej p lacu Ban k o weg o . Kan ały b y ły tam s zers ze i wy żs ze. M o żn a b y ło s ię ju ż jak o tak o wy p ro s to wać. Wres zcie d o tarliś my n a miejs ce. Przewo d n ik ch ciał o two rzy ć p ierws zy właz – n ic z teg o . Dru g i właz – n ic z teg o . Ok azało s ię, że o b a b y ły zab lo k o wan e! Całk o wite fias k o . Do p iero trzeci właz n ie b y ł zatrzaś n ięty . Zamias t trzema włazami cały o d d ział mó g ł więc ​t eraz wy jś ć

ty lk o jed n y m. Najp ierw n a p o wierzch n ię wy jrzał n as z d o wó d ca, p o ru czn ik Zd zis ław Zo ło ciń s k i „Pio tr”. M iał d ać n am ws zy s tk im s y g n ał d o wy jś cia, ale zamias t teg o s am p o s p ies zn ie wró cił. Ok azało s ię, że n a p o wierzch n i zo b aczy ł co ś , co zmro ziło mu k rew w ży łach . Cały p lac zas tawio n y b y ł n iemieck imi n amio tami wo js k o wy mi! Żo łn ierze zamien ili p lac w o b ó z waro wn y . In fo rmacje n as zeg o wy wiad u o k azały s ię n ieś cis łe. Nas tąp iła n arad a o ficeró w. Co ro b ić? M imo ws zy s tk o zd ecy d o wali, że u d erzamy . Że s p ró b u jemy wy k o n ać zad an ie, ch o ć s zan s e n a s u k ces b y ły b lis k ie zeru . Cała b ro ń mas zy n o wa p o s zła d o p rzo d u , u zb ro jen i w zwy k łe k arab in y s zli z ty łu . Pierws zy wy s zed ł p o ru czn ik „Ced ro ”, a zaraz za n im p o wo li k o lejn i. Częś ć n as zy ch ch ło p ak ó w zn ała d o s k o n ale n iemieck i. Zach o wy wali s ię więc s p o k o jn ie. Przy p o min am, że b y li w n iemieck ich mu n d u rach ze Stawek . Zag ad y wan i p rzez żo łn ierzy Weh rmach tu o d p o wiad ali p o n iemieck u . Sy tu acja s zy b k o s ię jed n ak wy jaś n iła, p ad ły p ierws ze s trzały , a zaraz p o tem wy b u ch ła g ęs ta k an o n ad a. J ed en ze zd ezo rien to wan y ch Niemcó w k rzy czał jes zcze d o k o leg ó w: – Przecież to n as i! Co wy wy rab iacie?! Niemcy wy s trzelili race, n a p lacu zro b iło s ię wid n o jak w d zień . Sp ad ła n a n as n awała o g n io wa. M ieliś my wielu ran n y ch i zab ity ch , mu s ieliś my wy co fać s ię d o k an ału . Niemcy wrzu cili za n ami g ran aty … Całk o wita k lęs k a. Cała o p eracja s ię n ie p o wio d ła. Zap amiętałam ró wn ież h is to rię, k tó ra miała miejs ce n a u licy Kaczej. Do s tały ś my wezwan ie, że ran n a zo s tała jed n a z n as – s an itariu s zk a. I że trzeb a ją ś ciąg n ąć z ziemi n iczy jej, n a k tó rej leży . ​P o s zły ś my we d wie, ja i Zo s ia Grafczy ń s k a. Zameld o wały ś my s ię u d o wó d cy M ich ała Pan as ik a „Szczęs n eg o ”, k tó ry o d razu n a ws tęp ie n as o ch rzan ił. Py tał, co my tu w o g ó le ro b imy . Przecież ran n ej n ie p o mo żemy , mo żemy co n ajwy żej ty lk o s ame zg in ąć. M imo to o b s tawały ś my p rzy s wo im. „Szczęs n y ” mach n ął ręk ą. Kto ś mu p o wied ział: to s ą s an itariu s zk i ran n eg o , czy n ie. Do d ziś wy d aje mi s ię to n iemo żliwe, wariack ą ak cję. Pełzały ś my n a b rzu ch ach . Po czątk o wo

w k o ń cu d ał za wy g ran ą, i o n e d ecy d u ją, czy id ą d o że u d ało n am s ię p rzeży ć tę ch o wały ś my s ię za jak imiś

s tary mi d es k ami, p rzez k tó re k u la k arab in o wa p rzes złab y p rzecież jak p rzez p ap ier. Po tem b y ła ju ż ty lk o trawa. Niemcy s trzelali n iezmo rd o wan ie. Grad p o cis k ó w. Zd awało mi s ię, że k u le latają mi międ zy wło s ami. Ch o ć b y łam ju ż w ak cji wielo k ro tn ie, tak zmas o wan eg o o s trzału

jes zcze n ie wid ziałam. Trzy mały ś my p rzy g ło wach n as ze to rb y s an itarn e. Wy d awało n am s ię n aiwn ie, że mo g ą n as o ch ro n ić. Nag le u s ły s zały ś my o s tre s y k n ięcie: – Cis zej tam, d o ch o lery ! I n ie leźć mi d alej! To b y ła ta ran n a s an itariu s zk a! Zo s tały ś my w miejs cu aż d o zmro k u . Do s ło wn ie p rzy k lejo n e d o ziemi. Niemcy w k o ń cu zn u d zili s ię i p rzes tali d o n as s trzelać. Po d o s ło n ą mro k u n as i ch ło p cy ro zp o częli s ztu rm, ab y u mo żliwić n am p o wró t z p rzed p o la i zab ran ie ran n y ch .

Rozmowy w obozie Po d k o n iec wrześ n ia, p o d wó ch mies iącach walk i, d o s zły n as s łu ch y , że Ko men d a Głó wn a p ro wad zi z Niemcami ro zmo wy k ap itu lacy jn e. Bard zo źle p o d ziałało to n a n as zy ch ch ło p có w. Bo my – ch o ciaż g ło d n i, wy czerp an i i b ez b ro n i – ch cieliś my s ię d alej b ić. Do o s tatn ieg o p o cis k u . Cały czas łu d ziliś my s ię, że s to jący p o d ru g iej s tro n ie Wis ły So wieci jed n ak s ię ru s zą i p rzy jd ą n am z p o mo cą. Teraz ju ż wiad o mo , że z p remed y tacją s k azali n as n a zag ład ę. Wó wczas jed n ak wy d awało s ię to n iewy o b rażaln e. M y ś l, że p o d wó ch mies iącach , p o ty lu wy rzeczen iach i ty lu o fiarach , mielib y ś my s ię p o p ro s tu p o d d ać, my ś l o p o rażce, k lęs ce, k ap itu lacji, b y ła p o p ro s tu czy mś n iep o jęty m. Przecież ty lu n as zy ch k o leg ó w p o leg ło , mias to o b ró ciło s ię w p erzy n ę. Czy to ma teraz p ó jś ć n a marn e? Gd y in fo rmacje o zak o ń czen iu walk i s ię p o twierd ziły , b y ł to d la n as ws zy s tk ich wielk i d ramat. Pamiętam, że g d y n is zczy liś my i zak o p y waliś my b ro ń , czu łam s ię, jak b y m g rzeb ała k o g o ś b lis k ieg o . Trzeb a b y ło teraz zd ecy d o wać, co d alej. Ch o ć d o wó d ca p o zo s tawił n am wo ln ą ręk ę, zd ecy d o wałam s ię iś ć d o n iewo li z cały m o d d ziałem. Do k o ń ca d zielić jeg o lo s . Po d czas wy mars zu jak aś o b ca k o b ieta n arzu ciła mi n a ramio n a ciep łą czarn ą k u rtk ę, k tó ra p ó źn iej tak b ard zo p rzy d ała mi s ię w o b o zie jen ieck im. By ło to b ard zo wzru s zające. Nie ws zy s cy cy wile s ię jed n ak o d n as o d wró cili. Na p ero n ie p rzed wejś ciem d o p o ciąg u n ag le u s ły s załam s wo je imię. Nie, n ie p s eu d o n im k o n s p iracy jn y , ale imię. Kto ś k rzy czał w mo im k ieru n k u : – Hals zk a!

„Całuję Twój sympatyczny buziak i czekam na list. Piszmy w odpowiednim momencie i nastroju” – tymi słowami do Haliny pisał jej przyszły mąż, podporucznik Tadeusz Jędrzejewski „Wszebor”, z obozu w Sandbostel

Czy li tak , jak mó wio n o d o mn ie ty lk o w d o mu i w s zk o le. Ok azało s ię, że to mo ja k o leżan k a z g imn azju m. Wciąg n ęła mn ie d o s wo jeg o wag o n u . Zn alazłam s ię wś ró d d ziewczy n z Wawels k iej, z mo jeg o ro d zin n eg o d o mu . By ło n as p ięć. Trzy mały ś my s ię p ó źn iej razem w o b o zie. Na p o czątk u trafiły ś my d o Stalag u X B w p o b liżu Bremy . Po tem p rzen ieś li n as d o Stalag u VI C w Ob erlan g en w p ó łn o cn o -zach o d n ich Niemczech . Ob a o b o zy b y ły wy łączn ie d la k o b iet. Najmło d s ze d ziewczy n y miały p o s zes n aś cie lat, n ajs tars ze p o d wad zieś cia trzy . W Stalag u X B s p ały ś my p o d cien iu tk im k o cem n a g o ły ch d es k ach , p o d k tó ry mi s tała wo d a. W o k o licach Świąt Bo żeg o Naro d zen ia d o s tałam lis t o d mamy . Pis ała, że s ą z Dan u s ią w Krak o wie, a Wan d a zn alazła s ię w Częs to ch o wie. O tacie rzek o mo n ie miała in fo rmacji. To b y ł u n ik , g d y ż d o b rze wied ziała, że zo s tał ro zs trzelan y . Nie ch ciała mi jed n ak teg o p rzek azy wać w ten sposób.

W o b o zie u trzy my wały ś my d y s cy p lin ę. Nie s łu ch ały ś my Niemcó w, s ame s two rzy ły ś my s o b ie s tru k tu rę. To ch y b a b y ł ju ż n awy k z k o n s p iracji. M iały ś my w o b o zie k o men d an tk ę o p s eu d o n imie „J ag a”. Pan ie p ro fes o r wraz ze s tu d en tk ami p ro wad ziły wy k ład y z fizy k i, ch emii, as tro lo g ii, literatu ry p o ls k iej. By ły u rząd zan e wieczo ry literack ie. Raz wy d ały ś my n awet b al. Dziewczy n y ​p o wy ciąg ały s k ąd ś ro zmaite s zmaty , p o p rzy cin ały je i u s zy ły co ś , co p rzy p o min ało s u k n ie. Starały ś my s ię jak o ś trzy mać. Po mag ały n am n as ze ro zmo wy , wieczo rn e p lo tk i. Częs to ich p rzed mio tem b y li mężczy źn i. Na p rzy k ład jed n a z mo ich k o leżan ek , „Klara” – ś liczn a d ziewczy n a o p ięk n y ch ru d y ch wło s ach i wielk ich b rązo wy ch o czach – ws p o min ała, jak p rzed wo jn ą co d zien n ie ch o d ziła u licą Filtro wą d o s zk o ły . I co d zien n ie jej d ro g a p rzecin ała s ię z d ro g ą p ewn eg o mło d eg o o ficera mary n ark i. By ł zab ó jczo p rzy s to jn y . I ten mło d y czło wiek zak o ch ał s ię w n iej n a zab ó j! Co d zien n ie o d p ro wad zał ją, p o zo s tając w p ewn ej o d leg ło ś ci. Nie zamien ili o czy wiś cie ze s o b ą żad n eg o s ło wa. Wres zcie ​k tó reg o ś d n ia zd o b y ł s ię n a ro zmo wę. Wy p rzed ził ją, s tan ął i p o wied ział zażen o wan y : – Najmo cn iej p an ią p rzep ras zam, że w ten s p o s ó b s ię zach o wu ję, ale ja tak b ard zo ch ciałb y m p an ią p o zn ać, a p rzecież n ie mam in n ej mo żliwo ś ci… Pro s zę mi więc wy b aczy ć. Wted y n as za k o leżan k a – zres ztą p ewn ie ws zy s tk ie b y ś my tak zro b iły – jak n a n ieg o n ie wrzaś n ie: – J ak p an ś mie! J ak p an mo że zaczep iać mn ie tak n a u licy ! Ten o ficer s tras zn ie s ię s p es zy ł, b y ł cały czerwo n y . Przep ro s ił i u ciek ł. Nig d y ju ż s ię p ó źn iej n ie zo b aczy li. A p o tem „Klara”, s ied ząc z n ami w o b o zie, p o wtarzała: – J ak a ja b y łam g łu p ia! J ak a ja jes tem n a s ieb ie zła! Żeb y ś cie wid ziały , jak i o n b y ł fajn y , jak i o n b y ł p rzy s to jn y , miły . I tak d alej, w ten s am d es eń . On a b ard zo żało wała, że d ała k o s za temu o ficero wi, a my b ard zo s ię z n iej wted y ś miały ś my . W o b o zach jen ieck ich k o b iety częs to o p o wiad ały s o b ie zres ztą ró żn e p o d o b n e h is to rie. O s wo ich miło ś ciach , mężach , n arzeczo n y ch . M artwiły s ię o ich lo s y , częs to n ie miały o d n ich p rzez d łu g i czas wiad o mo ś ci. Tak ie o p o wieś ci b y ły , w jak iś s p o s ó b , p o k rzep iające. M o g ły ś my s ię wy g ad ać, o d erwać o d o b o zo wej rzeczy wis to ś ci. To b y ło tak ie b ab s k ie g ad an ie.

Randka po trzech latach Zu p ełn ie n ie wiem jed n ak , s k ąd mo je to warzy s zk i n ied o li wy trzas n ęły k awałk i b iałeg o i czerwo n eg o materiału . W o b o zie p o ws tała flag a n aro d o wa, k tó rej Niemcy n ie zd o łali o d k ry ć p o d czas żad n ej z liczn y ch rewizji. Gd y p ó źn iej zo s tały ś my wy zwo lo n e p rzez alian tó w, flag a ta n aty ch mias t zało p o tała n ad o b o zem. Po wy zwo len iu zo s tały ś my p rzen ies io n e d o o b o zu d la u ch o d źcó w Nied erlan g en . Stwo rzy ły ś my tam k o mp an ię warto wn iczą. „A n u ż jes zcze p rzy jd zie n am p o walczy ć w tej wo jn ie” – my ś lały ś my . Któ reg o ś d n ia miałam s łu żb ę p rzy s zlab an ie. Na s o b ie mu n d u r k an ad y js k i, w ręk u k arab in . Do b ramy p o d jeżd ża jeep . Sied zą w n im wy s o cy ran g ą alian ccy o ficero wie. Kiero wca p o k azu je mi ręk ą, że mam p o d n ieś ć s zlab an . A ja n a to , że n ie ma mo wy , że n ie ma wjazd u d o o b o zu b ez p rzep u s tk i. On mó wi, że n ie p o trzeb u ją żad n ej p rzep u s tk i. A ja n ie d aję za wy g ran ą i k łó cę s ię z n imi łaman ą an g iels zczy zn ą. Wres zcie jed en z p as ażeró w zaczął s ię ś miać. Szalen ie mn ie to ro zzło ś ciło , b o co o n s o b ie wy o b rażał, że b ęd zie s ię ś miał z żo łn ierza Armii Krajo wej? Ściąg n ęłam k arab in i u d ałam, że w n ieg o celu ję. Na to s ię zreflek to wał, wy s iad ł z s amo ch o d u , s tan ął k o ło mn ie i p o wied ział, że b ard zo p rzep ras za. Oczy wiś cie mieli p rzep u s tk ę. Po k azali i mo g li wjech ać n a teren o b o zu . J ak wo js k o , to wo js k o . Po rząd ek mu s iał b y ć. Po wo jn ie zn alazłam s ię w g ru p ie k ilk u d zies ięciu d ziewczy n p rzetran s p o rto wan y ch s amo ch o d ami d o Ho lan d ii, d o En s ch ed e. Tam zo s tały ś my wcielo n e d o lo tn ictwa Po ls k ich Sił Zb ro jn y ch n a Zach o d zie. Zo s tały ś my tam zb ad an e i p o rząd n ie o d ży wio n e, s ło wem, zro b io n o z n ami p o rząd ek . Po k ilk u ty g o d n iach p o jech ały ś my d o An g lii. Zn alazły ś my s ię wres zcie w lu d zk ich waru n k ach . Wres zcie, p o b lis k o ro k u , zn o wu jad łam n o żem i wid elcem. M o g łam s ię u my ć i wy s p ać w n o rmaln ej p o ś cieli, a n ie p o d b ru d n y m k o cem. Ub ran o n as w mu n d u ry lo tn icze i p o ro zs y łan o p o ro zmaity ch p lacó wk ach . J a trafiłam d o k an celarii d o wó d ztwa p o ls k ich s ił lo tn iczy ch w Lo n d y n ie. Słu ży łam tam ro k . Wró ciłam p ierws zy m tran s p o rtem rep atriacy jn y m d o Po ls k i. Po p ro s tu n ie mo g łam zo s tać n a Zach o d zie. W k raju , ch o ć zn alazł s ię p o d wład zą k o mu n is tó w, zo s tała mo ja ro d zin a. M ama i s io s try n awiązały ze mn ą k o n tak t ​l is to wn y . W k o ń cu z jed n ej z d ep es z d o wied ziałam s ię, że tata n ie ży je. Do tej p o ry jak o ś s ię trzy małam, p rzech o d ziłam p rzez to ws zy s tk o d zieln ie. Teraz p o p ad łam w d ep res ję. Ws zy s tk o d o mn ie wró ciło . Ws zy s tk ie s tras zliwe p rzeży cia

i cio s y . Przez wiele ty g o d n i cierp iałam n a b ezs en n o ś ć. Ch o d ziłam n o cą p o k o s zarach , czy tałam d o p ó źn a k s iążk i. Gd y miałam ju ż b ard zo zmęczo n e o czy , leżałam n a p lecach , wp atru jąc s ię d o ran a w s u fit.

Po upadku Powstania Halina trafiła do niemieckich obozów jenieckich, a później do Holandii, gdzie została wcielona do lotnictwa Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Na zdjęciu: Halina (pierwsza z lewej) z koleżankami w Nicei, 1946 rok

W lip cu 1 9 4 6 ro k u b y łam z p o wro tem w Po ls ce. Zamierzałam wy p ełn ić p o s tan o wien ie, k tó re p o wzięłam we wrześ n iu 1 9 3 9 ro k u p rzy wrak u ro zb iteg o

n iemieck imi b o mb ami p o ciąg u . Czy li zo s tać lek ark ą. Od tamteg o wy d arzen ia min ęło zaled wie s ied em lat, a ty le s ię zmien iło . Przez Po ls k ę p rzewaliła s ię s tras zn a wo jn a, mó j k raj s tracił n iep o d leg ło ś ć, a ja s traciłam o jca. Z d zieck a s tałam s ię d o ro s łą k o b ietą. Trzeb a b y ło zacząć n o wy ro zd ział ży cia, s p ró b o wać ws zy s tk o jak o ś p o u k ład ać, o d b u d o wać. Un iwers y tet M ed y czn y w Po zn an iu zo rg an izo wał we wrześ n iu d o d atk o we eg zamin y d la mło d y ch rep atrian tó w. Przy s tąp iłam d o n ich z mars zu , n ie b y łam w żad en s p o s ó b p rzy g o to wan a. Bo i k ied y miałam s ię u czy ć? W Po ws tan iu ? W o b o zach ? Czy mo że p o tem, w p o ls k im wo js k u ? By łam więc p ewn a, że n ic z teg o n ie b ęd zie. A tu n ies p o d zian k a. Na eg zamin ie o d p y ty wali g łó wn ie z wied zy o g ó ln ej. Nie b y ło an i jed n eg o p y tan ia z matematy k i. Pięć lat p ó źn iej o d eb rałam d y p lo m. Całe ży cie p rzep raco wałam jak o lek ark a. Z Tad eu s zem p o b raliś my s ię w 1 9 4 7 ro k u . Dziwn ie żeś my s ię p o tej wo jn ie o d n aleźli. Po zn aliś my s ię p o d czas Po ws tan ia. Od p o czy waliś my ak u rat p rzed n atarciem n a Stawk i. Ch ciało n am s ię p o two rn ie p ić. Po d s zed ł d o mn ie jed en z żo łn ierzy z n as zeg o o d d ziału i zap y tał zawad iack o : – Czy k o leżan k a czeg o ś b y s ię n ie n ap iła? – M arzę o wo d zie – o d p o wied ziałam. – No to p o s taram s ię co ś wy k o mb in o wać. Przy n ió s ł mi n as tęp n ie k u b ek czeg o ś p as k u d n eg o , jak iejś o k ro p n ej, zatęch łej cieczy . Bó g raczy wied zieć, s k ąd o n to wy trzas n ął. Wy p iłam tro ch ę, b o wid ziałam, jak b ard zo s ię p o s tarał. To b y ł właś n ie Tad ek . Sied zieliś my p o tem razem i b ard zo miło ro zmawialiś my . Sp o d o b aliś my s ię s o b ie. Po n ieważ wierzy liś my , że Po ws tan ie lad a mo men t s ię s k o ń czy , wy mien iliś my s ię ad res ami i n u merami telefo n ó w. Nie p rzy p u s zczaliś my wó wczas , że n a p ierws zą ran d k ę p rzy jd zie n am czek ać aż trzy lata.

Halina Jędrzejewska z domu Dudzik (rocznik 1926)

HALINKA Z DZIECKIEM NA RĘKACH

o d y o d es zły mi ran o . Ch y b a o p iątej. J u ż wcześ n iej s k u rcze b y ły b ard zo

W

s iln e, wó wczas s tały s ię jed n ak n ie d o zn ies ien ia. M y ś lałam, że u mieram, wrzes zczałam z b ó lu . Co g o rs za, ak u s zerk a k azała mi leżeć n a łó żk u , mimo że

w tej p o zy cji b y ło mi właś n ie n ajg o rzej. Brzu ch , p lecy , b io d ra. M y ś lałam, że b ó l ro zs ad zi mn ie o d ś ro d k a. Że ro zerwie mi k o ś ci. Po tem zaczęła s ię ak cja. ​Zaczęłam p rzeć. To b y ł mó j p ierws zy p o ró d , b y ło więc b ard zo ciężk o . Nie ch o d ziłam o czy wiś cie wcześ n iej d o żad n ej s zk o ły ro d zen ia, n ie miałam zn ieczu len ia. Wted y n ie b y ło tak ich u d o g o d n ień . Całe s zczęś cie jed n ak jak o ś s ię u d ało . Us ły s załam d ziecięcy k rzy k . Og arn ęło mn ie u czu cie u lg i i p o two rn e wy czerp an ie. Uro d ziłam s y n a, Stan is ława. By ł zd ro wy . Nie wy b rał s o b ie jed n ak n ajlep s zeg o mo men tu d o p rzy jś cia n a ś wiat. By ła b o wiem p ierws za p o p o łu d n iu 1 s ierp n ia 1 9 4 4 ro k u . Cztery g o d zin y d o g o d zin y „W”. Uro d ziłam w mies zk an iu s io s try J u lii n a u licy Ślis k iej w Śró d mieś ciu . J ó zek , mó j mąż, g d y zo b aczy ł n iemo wlak a, b y ł zach wy co n y . Uro d ził mu s ię s y n ! A to d la mężczy zn y jes t b ard zo ważn e. Szy b k o jed n ak zaczął s ię zb ierać. J a b y łam jes zcze w s zo k u p o p o ro d zie, b y łam zd ezo rien to wan a, ale ś wietn ie p amiętam, co wted y mó wił. – Ko ch an ie, n ap rawd ę s tras zn ie s ię cies zę. Nas z s y n ek jes t p o p ro s tu cu d o wn y , b ard zo was o b o je k o ch am. Ale s ama ro zu mies z, mu s zę iś ć d o Po ws tan ia. Nie mas z s ię jed n ak czy m martwić. To p o trwa d wa, g ó ra trzy d n i. Po b ijemy Szk o p ó w i s zy b k o d o was wró cę. Wy jed ziemy s o b ie g d zieś n a wieś , żeb y ś tro ch ę o d s ap n ęła, a mały p o o d d y ch ał ś wieży m p o wietrzem. – By ło b y ws p an iale, ale czy to jes t n ap rawd ę mo żliwe? – o d p o wied ziałam. M iałam co d o teg o p o ważn e wątp liwo ś ci. J ak s ię o k azało , s łu s zn ie. J ó zek p o s zed ł d o Po ws tan ia o trzeciej. Po cało wał mn ie i Stas ia, u ś miech n ął s ię i zamk n ęły s ię za n im d rzwi. J a zo s tałam z n o wo ro d k iem n a ręk u , s io s trą i s ied emd zies ięcio letn im o jcem. Sama led wo s ię ru s załam. O p iątej zaczęło s ię Po ws tan ie. Na u licy p o jawiły s ię b iało -czerwo n e flag i, wy b u ch ła eu fo ria. Dłu g o jed n ak n ie p o trwała, b o ju ż o s zó s tej czy s ió d mej zaczęło s ię p ierws ze b o mb ard o wan ie. Ak u rat w ty m czas ie u d ało mi s ię ws tać i jak o ś p rzejś ć d o k u ch n i. M ały zo s tał w s y p ialn i, leżał p rzy o twarty ch o k n ach w b ecik u n a łó żk u . I n ag le ws zy s tk o zaczęło s ię walić. Nies amo wity h u k , s zy b y lecą z o k ien , ch mu ra p y łu . M ies zk an ie zd emo lo wan e. Krzy k n ęłam z p rzerażen ia, p o b ieg łam d o p o k o ju , złap ałam i p rzy tu liłam d zieck o .

Na s zczęś cie n ic mu s ię n ie s tało . Ale b y ł to mo men t, g d y p rzy s ięg łam s o b ie, że d o p ó k i Po ws tan ie n ie d o b ieg n ie k o ń ca, ju ż g o s ameg o n ie zo s tawię. Nawet n a ch wilę. A n ies tety n alo t ten p o k azał, że n ie p o trwa to raczej „d wa, g ó ra trzy d n i”, jak to o p ty mis ty czn ie p rzewid y wał J ó zek . Zap o wiad ała s ię ciężk a b itwa. Nawet p rzez my ś l mi jed n ak n ie p rzes zło , że b ęd zie to aż tak a trag ed ia. J u ż 1 s ierp n ia cała k amien ica p rzen io s ła s ię d o p iwn icy . Tam n ie d o laty wały b o mb y i p o cis k i, k tó re s y p ały s ię z n ieb a jak d es zcz. Ro zs tawiły ś my w ciemn o ś ci łó żk o p o lo we d la mn ie i s y n k a. Sio s tra i tata s p ali n a jak ich ś k o cach . Ob o k n ich mała Kry s ia i jej n ian ia. Do h is to rii tej b ied n ej d ziewczy n k i jes zcze p ó źn iej wró cę. Pamiętam, że wted y b y ła p o p ro s tu ś mierteln ie p rzerażo n a. n iep rzy to mn e o czy . Cały czas p łak ała, k u liła s ię i trzęs ła ze s trach u .

Ro zb ieg an e,

Od razu wy d arzy ł mi s ię p rawd ziwy d ramat. Otó ż n ie miałam p o k armu . An i k ro p li. Ch o ciaż ak u s zerk a d ała mi jak ieś tab letk i, n ic n ie p o mo g ły . Pierws zeg o d n ia my ś lałam, że mo że jes zcze n ie ws zy s tk o s traco n e, ale p o tem zes zliś my d o p iwn icy i zaczęły s ię d ziać te o k ro p n e rzeczy . Bo mb ard o wan ie, p łacz, lamen t. By łam tak s tras zliwie zes tres o wan a… – Bo że, czy m mam k armić mo je n o wo n aro d zo n e d zieck o ? – p y tałam. Sami jed liś my to , co mieliś my w zap as ach . A więc g łó wn ie k as zę, k tó rą p rzelewałam p rzez s itk o i ły żeczk ą d awałam maleń s twu d o b u zi. M lek a n ie b y ło s k ąd wziąć. By łam w p o ło g u , co wiązało s ię ró wn ież z wielk imi n ied o g o d n o ś ciami n atu ry h ig ien iczn ej. Do teg o trawiła mn ie g o rączk a. Żeb y s ię o ch ło d zić, p rzy k lejałam s ię d o zimn y ch , p iwn iczn y ch mu ró w. Us ta miałam s p ieczo n e, b ard zo ch ciało mi s ię p ić. Tata s tał w k o lejce p o wo d ę p o k ilk a g o d zin , ry zy k u jąc ży ciem. Stu d n ie i k ran y b y ły b o wiem p o d n iemieck im o s trzałem. Ale i tak tej wo d y , k tó rą p rzy n o s ił, b y ło ś mies zn ie mało . J ak iś k u b ek , ro n d elek d zien n ie. Ty lk o ty le, żeb y s ię n ap ić i mo że tro s zk ę o b my ć Stas ia. W p iwn icy b y ło tak ciemn o , że led wo wid ziałam n a o czy , k ied y p rzewijałam s y n k a. Uży wałam d o teg o p o d arty ch p rześ cierad eł, ś cierek , jak ich ś p o s zewek . Darło s ię ws zy s tk o , co n ad awało s ię n a p ielu s zk i. To , co s ię n ie n ad awało , tak że. Sio s tra zn o s iła te rzeczy z mies zk an ia w p rzerwach międ zy b o mb ard o wan iami. Bru d n e „p ielu s zk i” s ię p o p ro s tu wy rzu cało . O p ran iu n ie mo g ło b y ć p rzecież w ty ch waru n k ach mo wy . Tak u p ły wały k o lejn e d n i i s tras zn e, p o ws tań cze n o ce. Z jed n ej s tro n y n iewy o b rażaln a n ęd za i p ry mity wn e waru n k i. Z d ru g iej s tro n y s tały , p rzes zy wający s trach . Strach ten n ie o p u s zczał mn ie n awet n a ch wilę. Co s ię s tan ie, jeś li w n as z

b u d y n ek u d erzy b o mb a? Czy zd ążą n as o d k o p ać, czy też zo s tan iemy p o g rzeb an i ży wcem? Wizja tak iej p o wo ln ej ś mierci z wy cień czen ia lu b b rak u p o wietrza b y ła p o p ro s tu p rzerażająca. W p iwn icy ws zy s cy zn ajd o wali s ię n a s k raju h is terii, o p an ik ę b y ło b ard zo łatwo . W n o cy n ie mo g łam s p ać. Co ch wila s ię b u d ziłam. I n ie wy n ik ało to z teg o – jak w p rzy p ad k u więk s zo ś ci mło d y ch matek – że Staś b u d ził s ię w n o cy i p łak ał. Przecież b y ł zag ło d zo n y i k rzy czeć n ie miał s ił. Dla matk i jes t to s y tu acja n iezwy k le trag iczn a. Ta b ezrad n o ś ć, n iemo żn o ś ć n ak armien ia włas n eg o , malu tk ieg o d zieck a. Ob s erwo wan ie, jak n ik n ie w o czach . Nie s p ałam z p o wo d u s trach u . M y ś lałam, że mu s zę b y ć zaws ze g o to wa d o u cieczk i, d o u d zielen ia p o mo cy Stas io wi. Pewn ej n o cy u d ało mi s ię jed n ak jak o ś zas n ąć. Ob u d ziłam s ię ran o i p o czu łam, że w łó żk u jes t lu źn o . Nie ma d zieck a! Naty ch mias t jed n ak s ię u s p o k o iłam. Po my ś lałam, że to s io s tra zab rała g o i wzięła n a g ó rę, żeb y s ię tro ch ę p rzewietrzy ł. Od wró ciłam s ię d o ś cian y , n ak ry łam jak imś g ałg an em i w ty m mo men cie u s ły s załam cich y p łacz, k wilen ie. Zerwałam s ię n a ró wn e n o g i! Staś wp ad ł w d ziu rę międ zy łó żk iem a ś cian ą! By ły tam jak ieś ru ry , s zmaty . Wy ciąg n ęłam g o s tamtąd , ale b y ł to d zień , k ied y my ś lałam, że o s zaleję. M iałam d o ś ć.

Nastroje? Pierwszorzędne Pierws zą wiad o mo ś ć o d męża d o s tałam p o d wó ch ty g o d n iach . 1 5 s ierp n ia. To b y ł lis t, k tó ry p rzy n ió s ł mi mały h arcerz z p o czty p o lo wej. Nawet n ie czek ał n a o d p o wied ź, ty lk o o d razu p o b ieg ł d alej.

Gdy mąż Haliny zobaczył niemowlę, był zachwycony – urodził mu się syn! Chwilę później poszedł do Powstania. Od tej pory Halina musiała sobie radzić sama. Na zdjęciu: z synem Stanisławem na gruzach Warszawy w 1945 roku

Kilk a d n i wcześ n iej, zan iep o k o jo n a ty m, co s ię d zieje z mężem – o b iecał p rzecież, że wró ci p o trzech d n iach – wy s łałam d o n ieg o lis t. Cies zy łam s ię o g ro mn ie, że o d p is ał. Treś ć lis tu b y ła ​n as tęp u jąca, zach o wałam g o n a p amiątk ę d o tej p o ry : Kochana Halusiu. Ogromnie ucieszyłem się otrzymanym listem. Odpisz mi, czy masz jakieś wiadomości ode mnie z domu. Chciałbym złożyć Ci wizytę i ucałować mego słodkiego pysia, ale nie wiem, czy mi się uda. U nas sytuacja i nastrój pierwszorzędne. Miałbym dużo do pisania, ale opowiem Ci wszystko przy okazji. Ucałuj mego malutkiego. Pozdrowienia, Twój Józek

I ty lk o ty le… Czy tałam to k ilk a razy p o d rząd z n ied o wierzan iem. M y k ażd eg o d n ia walczy liś my o p rzetrwan ie, o ży cie. J eg o d zieck o u mierało z g ło d u , ja b y łam p ó łp rzy to mn a p o p o ro d zie. M ias to o b racało s ię w g ru zy , tru p s ię s y p ał g ęs to . A u n ich w o d d ziale n as tro je p ierws zo rzęd n e… W ciąg u d n ia Staś b y ł zawin ięty w ch u s tę w k ratę, trzy małam g o p rzy s o b ie n a ręk ach . W p ewn y m mo men cie o b o k zawalił s ię d o m i lu d zie s tamtąd u ciek li d o n as zej p iwn icy . Gd y wp ad li, my ś lałam, że n as s tratu ją. Krzy k , ś cis k , p łacz, tu mu lt, p rzek leń s twa i zło rzeczen ia. To b y ł jak iś s zał. Trzy małam d zieck o , ale n ik o g o to n ie o b ch o d ziło . Przerażen i lu d zie p ch ali s ię n a mn ie i w k o ń cu d o cis n ęli mn ie d o ś cian y . Po p ro s tu n as zg n ietli! Sp o jrzałam n a Stas ia i wło s y n a g ło wie s tan ęły mi d ęb a. By ł b ezwład n y , miał o twarte u s ta, n ie o d d y ch ał. Patrzy łam n a to ze zd u mien iem, n ie wierząc. Całe s zczęś cie o b o k b y ła J u lia, k tó ra zareag o wała b ły s k awiczn ie. Ch wy ciła Stas ia i k ilk o ma s u s ami zn alazła s ię n a p o d wó rk u . Wy b ieg łam za n ią. J u lia trzęs ła n im, zaty k ała mu n o s , s zczy p ała g o w p o liczk i, w k o ń cu zaczęła b ić g o p o twarzy . Nag le zach ły s n ął s ię p o wietrzem i o two rzy ł o czy . Do d zis iaj n ie wiem, jak im cu d em mó j s y n ek to ws zy s tk o p rzeży ł. Przecież w Po ws tan iu u marło ty le d zieci. Śmierteln o ś ć b y ła s zczeg ó ln ie wy s o k a wś ró d

n o wo ro d k ó w. A o n , n ied o ży wio n y , led wo ży wy , w s mro d zie i b ru d zie. Sk ó rę miał d o s ło wn ie p rzezro czy s tą. Na d o d atek ws zy s tk ie s mo czk i g d zieś w ciemn o ś ciach p o g in ęły . Sio s tra b rała k awałek p rześ cierad ła, n as y p y wała tam tro ch ę cu k ru , wiązała n itk ą. I ten g ałg an ek , zamo czo n y w wo d zie, Staś s s ał. Tak o s zu k iwaliś my trawiący g o g łó d . J a cały czas b y łam w zły m s tan ie. Dziś n azy wa s ię to ch y b a d ep res ją p o p o ro d o wą. By łam zo b o jętn iała, o tęp iała. Nic mn ie n ie o b ch o d ziło : czy mam ś wieżą b ielizn ę, czy n ie. Czy co ś jem, czy n ie. M y ś lałam ty lk o o jed n y m – o Stas iu . Najb ard ziej b ałam s ię, że s p ad n ie b o mb a, o n zg in ie, a ja zo s tan ę ty lk o ran n a. Alb o o d wro tn ie. Wo lałam ju ż, żeb y ś my zg in ęli o b o je… Kied y leciały b o mb y , a z k ażd y m d n iem leciało ich więcej, ​z ak ry wały ś my razem z s io s trą g ło wy i tak jak in n i lu d zie k rzy czały ś my i mo d liły ś my s ię. Ch ciały ś my s ię zap aś ć p o d ziemię, zn ik n ąć. Bo że, co s ię d ziało w ty ch wars zaws k ich , p o ws tań czy ch p iwn icach w trak cie n alo tó w… Op is ać teg o s ię n ie d a. J ak trak to wali mn ie in n i lu d zie? To s ię zmien iło . Na s amy m p o czątk u d o p y ty wali o d zieck o , ws p ó łczu li, ws p ierali. Pó źn iej b y li ju ż o b o jętn i. Każd y ch ciał rato wać ty lk o s ieb ie. Każd y mu s iał zd o b y wać jed zen ie i jeś li mu s ię u d ało , zjad ał je g d zieś u k rad k iem w k ącie. By le ty lk o in n i n ie wid zieli. To b y ła walk a o ży cie, w k tó rej wielu lu d zi zamien iło s ię w zwierzęta. Os aczo n e, złe. So lid arn o ś ć w p iwn icach ? Przy k ro to mó wić, ale tak ie zjawis k o n ie wy s tęp o wało . Przy n ajmn iej ja s ię z n im n ie zetk n ęłam. Zmien iło s ię ró wn ież n as tawien ie lu d n o ś ci d o żo łn ierzy AK. Na p o czątk u rzu can o im s ię n a s zy ję i p atrzo n o z p o d ziwem. Po tem ju ż ty lk o zło rzeczo n o . Krzy czan o , że n is zczą włas n e mias to , że to p rzez n ich g in iemy . Że całe Po ws tan ie to ch o ry , n ieo d p o wied zialn y p o my s ł. Ro zżalen ie, zło ś ć b y ły s tras zn e. Lu d zie n a zmian ę p rzek lin ali i mo d lili s ię. By li p o p ro s tu wy k o ń czen i. Po d k o n iec s ierp n ia n ie mieliś my ju ż n ic an i d o jed zen ia, an i d o p icia. A to p rzecież b y ła d o p iero p o ło wa! M ó j mąż b y ł w ty m czas ie w b u d y n k u Wy d ziału Arch itek tu ry Po litech n ik i. Tam b ro n ił s ię 3 Batalio n Pan cern y AK „Go ls k i”, d o k tó reg o d o łączy ł „Od wet” J ó zk a. Właś n ie p o mies iącu Po ws tan ia J u lia p o wied ziała d o mn ie, że jeżeli zo s tan iemy w n as zej p iwn icy , to n iech y b n ie zg in iemy . Z d o mu n iewiele b o wiem zo s tało . Właś ciwie wis iały n ad n ami ty lk o wy p alo n e g ru zy i czek aliś my , aż to ws zy s tk o s ię n a n as zawali. J u lia p o wied ziała, że mu s imy s ię jak o ś p rzed o s tać d o J ó zk a. M u s i n am p rzecież p o mó c. J es t w wo js k u , mo że zn ajd zie jak iś s p o s ó b , g d zieś n as u mieś ci. W k o ń cu

jes teś my jeg o ro d zin ą. Przy zn ałam jej rację. 1 wrześ n ia zab raliś my s ię za p ak o wan ie. Ale co mo g liś my zab rać? W małą walizeczk ę s p ak o wałam k ilk a p o two rn ie b ru d n y ch d ziecięcy ch k aftan ik ó w, k ilk a zro b io n y ch p rzez n as p ielu ch . I to ws zy s tk o . Nic więcej n ie mieliś my .

Widok na ulicę Śliską z czasu Powstania. Dom siostry, w którym Halina urodziła syna 1 sierpnia 1944 roku, jest widoczny na zdjęciu po lewej stronie – naprzeciwko latarni miejskiej

Wy s zliś my n a zewn ątrz. J a z d zieck iem, J u lia, tata o raz Kry s ia i jej n ian ia. Te o s tatn ie s zy b k o s ię jed n ak g d zieś zap o d ziały . Od łączy ły s ię o d n as . Żeb y d o s tać s ię n a d ru g ą s tro n ę Alei J ero zo lims k ich , trzeb a b y ło p rzejś ć p rzez b ary k ad ę. Piln o wali jej n as i ch ło p cy . Kied y mo żn a b y ło iś ć, k iwali ch o rąg iewk ą. W k o lejce d o p rzejś cia s tało s ię jed n ak k ilk a g o d zin . Czek aliś my w n iej całą n o c i cały ran ek . Zimn o , d es zcz, a my s ied zimy n a g o łej ziemi. Ze Stas iem n a ręk ach . Wres zcie p rzy s zła n as za k o lej. Na d an y zn ak p u ś ciliś my s ię p ęd em p rzez wy k o p an y wzd łu ż b ary k ad y ró w. By liś my zg ięci wp ó ł, o b o k g wizd ały k u le. Ten

k ró tk i b ieg b y ł d la mn ie o lb rzy mim ​wy s iłk iem. M y ś lałam, że wy zio n ę d u ch a, d łu g o d o ch o d ziłam d o s ieb ie. Pad ałam n a twarz. Nie b y łam w s tan ie iś ć ch o ćb y k awałek d alej. To b y ło n a Ho żej. J u lia p o wied ziała, że d alej p ó jd zie ju ż s ama. Od n ajd zie J ó zk a i s p ro wad zi g o n a ratu n ek . J a z tatą zes złam d o n ajb liżs zej p iwn icy . Sied ziały tam tak ie p an ie. Czy s te, wy eleg an to wan e. W tej częś ci Śró d mieś cia b y ło jes zcze w miarę n o rmaln ie, zn is zczen ia n ie b y ły tak wielk ie, o s trzał n ie b y ł tak s iln y . Gd y zes złam n a d ó ł, te p an ie s p o jrzały n a mn ie k ry ty czn ie. Na mo je łach man y , n a d zieck o . Po wied ziały , że n ie mo g ę tu zo s tać, że n ie wo ln o . By łam b lis k a p łaczu . Ud ało s ię je jed n ak ​j ak o ś p rzek o n ać. J ak im cu d em J u lia zn alazła J ó zk a – n ie wiem. Przecież p o ws tań có w w o k o licach Po litech n ik i b y ło mn ó s two . J ak o ś jed n ak d o n ieg o trafiła. I p rzy p ro wad ziła g o d o n as . Gd y mn ie zo b aczy ł, p o wied ział: – O Bo że, co s ię s tało ?! Najwy raźn iej s ię n as n ie s p o d ziewał. M y ś lał, że s ied zimy s o b ie s p o k o jn ie w mies zk an iu n a Ślis k iej. Nie wied ziałam, co p o wied zieć. Wy ręczy ła mn ie mo ja s io s tra. Ozn ajmiła, że p rzecież wid zi, co s ię s tało . Wy g ląd amy , jak wy g ląd amy . Do m jes t zb u rzo n y . Nie mamy g d zie s ię p o d ziać. M ó j mąż b y ł d o wó d cą b ary k ad y n a ro g u Wilczej i Po zn ań s k iej. Na Wilczej b y ła wy twó rn ia p erfu m, k tó rej właś ciciele p o wy b u ch u wo jn y wy jech ali. Na s traży in teres u zo s tała ich k rewn a. To b y ła s tars za p an i, k tó rej p o mag ała mło d a d ziewczy n a. Zg o d ziły s ię zn aleźć d la mn ie jak iś k ąt. Dla s io s try i taty ju ż miejs ca n ie miały .

Dwa niewypały Zo s tałam zatem s ama ze Stas iem. Nad al n ie miałam czeg o jeś ć an i p ić. Przez k ilk a p ierws zy ch d n i jak ieś n iewielk ie ilo ś ci jed zen ia p rzy n o s ili mi mies zk ań cy , ale razem z o s trzałem to s ię s k o ń czy ło . Ak u rat Niemcy zab rali s ię za b u rzen ie tej częś ci Śró d mieś cia. ​P o n o wn ie więc zaczęło s ię to s amo . Bo mb y leciały , ja zn o wu w p iwn icy . Ws zy s tk o mu s iałam p rzeży wać o d n o wa, jes zcze raz. Wp ad łam z d es zczu p o d ry n n ę. Czas ami, k ied y n ie mo g ę zas n ąć, wracam my ś lami d o tamtej g eh en n y . Zas tan awiam s ię, co też mó j tata i s io s tra wted y jed li. Ku p ić n ie mo żn a b y ło n ic. W p o ws tań czej Wars zawie is tn iał ty lk o h an d el wy mien n y . M ięd zy in n y mi d lateg o

mo je p an ie z p erfu merii tak s ię n a Po ws tan iu wzb o g aciły . Us tawiały s ię d o n ich o lb rzy mie k o lejk i p o … s p iry tu s , n a b azie k tó reg o ro b iły p erfu my . A o n e za k ażd ą b u telk ę k as o wały b iżu terię. Lu d zie za alk o h o l b y li jed n ak s k ło n n i o d d ać ws zy s tk o . Uzn ali, że k o s zto wn o ś ci s ą im d o n iczeg o n iep o trzeb n e, s k o ro w k ażd ej ch wili mo g ą zg in ąć. A wó d k a d awała ch o ć ch wilę zap o mn ien ia. Ro zu miałam ich … M ąż mn ie o d wied zał i p rzy n o s ił ró żn e rzeczy d o jed zen ia. To , co u d ało mu s ię „u p o lo wać”. Raz g ru d k ę czek o lad y , in n y m razem wo reczek cu k ru . Na ty m cu k rze p rzeży łam d o k o ń ca Po ws tan ia. I d zięk i temu cu k ro wi p rzeży ł Staś . Na d łu żs zą metę b y ło to p as k u d n e. Po tem, g d y ju ż to ws zy s tk o s ię wres zcie s k o ń czy ło , o b iecałam s o b ie, że d o k o ń ca mo ich d n i n ie wezmę cu k ru d o u s t. ​Oczy wiś cie o b ietn icy n ie d o trzy małam. In n y m razem mó j mąż p rzy n ió s ł mi ro d zy n k i. Gd y zo b aczy ła je jed n a p an i, zaraz zaczął s ię lamen t. No b o jej wn u s io ch y b a an emii d o s tał. M u s iałam jej te ro d zy n k i o d d ać. In aczej p o wied ziałab y , że jes tem b ezd u s zn a. Nawet n ie p rzy s zło jej d o g ło wy , że ja też mo g łam mieć an emię, że mam n o wo ro d k a d o wy k armien ia. M y ś lałam wted y , że g d y b y n ie d zieck o , to b y łab y m n a p ewn o w ak cji n a b ary k ad ach . Żo łn ierze o p ró cz walk i mieli jak ieś k o n certy , w miarę mo żliwo ś ci u milali s o b ie ży cie. M ieli ch wile wy tch n ien ia, lep s ze zao p atrzen ie. Ró żn ie p rzecież b y wało . A ja n ic. Ty lk o ciąg le p rzerażo n a, g ło d n a, zmarzn ięta. Bezrad n a. Zamias t walczy ć z wro g iem, u k ry wałam s ię w p iwn icach . J ak ja zazd ro ś ciłam ty m żo łn ierzo m. J ak ja zazd ro ś ciłam J ó zk o wi. Niemcy to meto d y czn y n aró d . Przek o n ałam s ię o ty m p o d k o n iec wrześ n ia 1 9 4 4 ro k u w Wars zawie. Otó ż b y ł to mo men t o s tateczn eg o d o b ijan ia Po ws tan ia. Wars zawa b y ła n is zczo n a z jak ąś n ieb y wałą d o k ład n o ś cią, wręcz p ed an ty czn o ś cią. Bu d y n ek p o b u d y n k u , u lica p o u licy . Po tężn e b o mb y – n azy waliś my je Bertami – w k ró tk ich , ró wn y ch o d s tęp ach o b racały w g ru zy k o lejn e d o my . J ed en p o d ru g im. Wres zcie p rzy s zła p o ra n a Wilczą. Sied zieliś my w p iwn icy , g d y u s ły s zeliś my n as tęp u jące p o s o b ie p o tężn e d eto n acje, p o k tó ry ch s ły ch ać b y ło h u k walący ch s ię k amien ic. J ed n a, d ru g a, trzecia. To s ię d o n as zb liżało ! W k o ń cu rąb n ęło w k amien icę n a ro g u Po zn ań s k iej. Nas tęp n a b y ła n as za. Serce d o s ło wn ie s tan ęło mi w p iers iach . Te k ilk a ch wil czek an ia b y ło p o p ro s tu s tras zn e. To b y ło czek an ie n a ś mierć. Kto ś zmawiał Zdrowaś Maryjo, k to ś in n y s zlo ch ał. Wres zcie u s ły s zeliś my p rzeciąg ły g wizd … I b o mb a s p ad ła n a n as . Zatrzęs ło fu n d amen tami, ro zleg ł s ię jak iś h ałas , a p o tem cis za. Nic s ię n ie s tało .

Otwo rzy liś my o czy i s p o jrzeliś my n a s ieb ie w zd u mien iu . Po k ilk u ch wilach p o two rn y h u k – to u d erzy ło ju ż w k o lejn y d o m. M ężczy źn i wy b ieg li n a g ó rę. Ok azało s ię, że n as za b o mb a to n iewy p ał! Po cis k u d erzy ł w d o m, u g rzązł w jeg o k o n s tru k cji, ale n ie ek s p lo d o wał. M ieliś my n ieb y wałe s zczęś cie! Lu d n o ś ć wzd łu ż całej u licy zo s tała p o g rzeb an a ży wcem. Ocaleliś my ty lk o my . By ł ró wn ież n alo t n a Po litech n ik ę. Nie wied ziałam, czy J ó zek jes zcze ży je, n ie wid ziałam g o p rzez k ilk a d n i. Wres zcie p rzy s zed ł i p o wied ział, że… zd arzy ła mu s ię b ard zo p o d o b n a h is to ria, jak n am. Otó ż b o mb a u d erzy ła w jeg o b u d y n ek . Przeb iła k ilk a p ięter i zatrzy mała s ię p rzy u my walce w jeg o p o k o ju ! Przech y lo n a, zataras o wała wy jś cie. Uciek li z k o leg ą, p rzeczo łg u jąc s ię p o d b o mb ą! Całe s zczęś cie ten p o cis k ró wn ież n ie ek s p lo d o wał. Kied y J ó zek p rzy s zed ł d o mn ie p o d k o n iec wrześ n ia, b y łam ju ż u k res u wy trzy mało ś ci. Do tej p o ry p o d czas n as zy ch n ieliczn y ch s p o tk ań w Po ws tan iu s tarałam s ię trzy mać h ard o . Wted y p ierws zy raz o p o wied ziałam mu o mo jej n ied o li. Po wied ziałam, że jes tem ju ż wy k o ń czo n a, że wo lałab y m, żeb y ta b o mb a jed n ak wy b u ch ła i n as o b o je – mn ie i Stas ia – zab iła. Żeb y wres zcie s k o ń czy ła s ię ta g eh en n a. – No wies z, to n ie tak a p ro s ta s p rawa. To tak p ręd k o s ię n ie s k o ń czy – o d p o wied ział. – Ty le ju ż walczy my , ty le p o ś więciliś my . Zwy cięs two jes t tu ż-tu ż. I d alej o p o wiad ał p o d o b n e d y rd y mały . By ł cały n as zp ik o wan y ty m, co im tam wmawian o . A p rzecież mu s iał wid zieć, co s ię d zieje. J ak s tras zliwa jes t to k lęs k a. – J a ju ż n ie wy trzy mu ję! – k rzy k n ęłam. – Nie p rzes ad zaj – o d p o wied ział. – Nawet jeś li b ęd ziemy mu s ieli zg in ąć, to tru d n o . M o że p rzy n ajmn iej n as tęp n i, ci, co p rzy jd ą p o n as , b ęd ą mieli lep iej. J eżeli ch ciał mn ie w ten s p o s ó b p o cies zy ć, to zu p ełn ie mu n ie wy s zło . Trzy d n i p ó źn iej p rzy s zed ł p o raz k o lejn y . Ty m razem to o n miał n o s n a k win tę, b y ł załaman y . Po wied ział: – Po d d ajemy s ię. Będ zie k ap itu lacja. Kied y o d etch n ęłam z u lg ą, o b ru s zy ł s ię. By ł n a mn ie zły , że s ię cies zę. – To p o two rn y ws ty d . Przez d wa mies iące s ię b iliś my i teraz to ws zy s tk o ma p ó jś ć n a marn e? Przecież mamy jes zcze tro ch ę b ro n i. M o żemy jes zcze walczy ć. Bo że, p o my ś lałam, mam n ad zieję, że tak s ię n ie s tan ie. M am n ad zieję, że n ie b ęd zie d als zej walk i. By łam tak a zad o wo lo n a! Wres zcie k o n iec. Wres zcie b o mb y p rzes tan ą s ię n am s y p ać n a g ło wy . Wres zcie wy jd ziemy z teg o mo rza ru in , wres zcie co ś p rzy zwo iteg o zjemy . Do ży liś my teg o mo men tu ! Staś d o ży ł!

M y ś lałam, że teraz, k ied y Po ws tan ie s ię s k o ń czy ło , b ęd ziemy wres zcie razem. Że J ó zek s ię n ami zao p iek u je. Wy jed ziemy , jak o b iecał p ierws zeg o d n ia, n a wieś . Szy b k o jed n ak o k azało s ię, że tak s ię n ie s tan ie. – J eżeli wy jd ę z wami i in n y mi cy wilami z Wars zawy , to Niemcy o d razu w Pru s zk o wie o d s tawią mn ie d o o b o zu – p o wied ział J ó zek . – To n ie ma s en s u . Lep iej, żeb y m wy s zed ł s tąd jak o jen iec wo jen n y razem z k o leg ami z o d d ziału . Lep iej, żeb y m p o s zed ł d o n iewo li. I rzeczy wiś cie. Wars zawa s k ap itu lo wała, a o n p o s zed ł z k o leg ami d o s talag u . A ja, razem z tatą i d zieck iem, n a p iech o tę d o Pru s zk o wa. Pamiętam, że k ied y s zliś my p rzez Po le M o k o to ws k ie, n atk n ęliś my s ię n a mały o g ró d ek warzy wn y , k tó ry ch b y ło tam wted y s p o ro . Tata zo b aczy ł n a k rzaczk u p o mid o r. Rzu cił s ię n a n ieg o , zerwał i zjad ł z tak ą łap czy wo ś cią. Tru d n o b y ło mi n a to p atrzeć. To b y ł s trzęp czło wiek a, b ard zo źle zn ió s ł te d wa mies iące.

„Kind er k a p utt” W Pru s zk o wie s p aliś my n a jak ich ś g azetach n a p o d ło d ze w b arak u . Bru d i s mró d tak i s am jak w p iwn icach . Trzy małam d zieck o n a ręk ach , b ałam s ię g d ziek o lwiek je p o ło ży ć. Praco wn icy Rad y Głó wn ej Op iek u ń czej p rzy wieźli d la n as zu p ę. Ale ja n ie miałam n awet s zan s zb liży ć s ię d o k o tła. Z d zieck iem n ie mo g łam p rzecież wp ak o wać s ię w ten k łęb iący s ię p rzed k o tłami tłu m, a tata n ie miał ju ż n awet s iły ws tać. Kto ś s ię w k o ń cu n ad e mn ą zlito wał i tro ch ę mi tej zu p y p rzy n ió s ł. Po p ewn y m czas ie zap ak o wali n as d o b y d lęcy ch wag o n ó w. Zn o wu s taliś my zg n iecen i jak s ard y n k i w p u s zce. O ty m, żeb y u s iąś ć, n ie mó wiąc o p o ło żen iu s ię, n ie b y ło mo wy . Bo lały mn ie p lecy , n o g i, ws zy s tk o . J ech aliś my d wa d n i d o s tacji Ko n iecp o l. Staś b y ł w s tan ie o p łak an y m. Wy cień czo n y z g ło d u i zimn a, cały czas w tej s amej p ielu s zce. Nie miałam g o jak w p o d ró ży p rzewin ąć. Nietru d n o więc s o b ie wy o b razić, co s ię w tej p ielu s zce d ziało . Na s tacji, d o k tó rej d o jech aliś my , czek ały n a n as p o d wo d y . M iały n as ro zwieźć d o o k o liczn y ch ws i. M y trafiliś my d o ws i ​Żąd ze. Przy jęła n as d o s ieb ie g o s p o d y n i, n awet miła. Dała mn ie i Stas io wi żelazn e łó żeczk o i ws tawiła je d o k u ch n i. Tacie n ie ch ciała jed n ak d ać n ic. Do p iero p o wielu p ro ś b ach i b łag an iach p rzy n io s ła mu jak iś s n o p ek zb o ża, n a k tó ry p o p ro s tu p ad ł. Ci ch ło p i b y li mu b ard zo n iech ętn i. By ł b o wiem s tary , ciężk o ch o ry . Nie mó g ł p o mó c p rzy g o s p o d ars twie.

Urodzony 1 sierpnia 1944 roku Staś jako jedno z nielicznych niemowląt przeżył ukrywanie się w piwnicach, bombardowania, głód i ucieczkę z Warszawy. Na zdjęciu: pięcioletni Staś, 1949 rok

W k o ń cu zawio złam g o d o d o k to ra. Lek arza teg o ju ż zn ałam, b o n ieco wcześ n iej, zaraz p o p rzy jeźd zie, zro b iłam s tras zn e g łu p s two . Otó ż d ałam Stas io wi mlek a. Pro s to o d k ro wy . A o n n ig d y w ży ciu n ie miał mlek a w u s tach . Nig d y n ie p rzy jął tak tłu s teg o p o k armu . Krzy czał p o tem tak s tras zn ie, b rzu s zek b o lał g o tak b ard zo , że b y łam p ewn a, iż d o s tał s k rętu k is zek . By łam p rzerażo n a. Czy żb y p o ty m ws zy s tk im, co p rzeży liś my w Po ws tan iu , Staś miał teraz u mrzeć? Całe s zczęś cie p o p ewn y m czas ie mu p rzes zło , a lek arz k azał mi ro zcień czać mlek o wo d ą. Teraz ten s am lek arz s p o jrzał n a mo jeg o o jca i p o wied ział, że s zy k u ją we ws i s zp italik d la s tars zy ch lu d zi. W p o b liżu b y ło b o wiem mn ó s two u ch o d źcó w ze s to licy . Ty ch n ajs tars zy ch , zn ajd u jący ch s ię w n ajg o rs zy m s tan ie, ch cieli zg ro mad zić w jed n y m miejs cu . Lek arz p rzek o n y wał mn ie, żeb y m mu zo s tawiła tatę. Zg o d ziłam s ię, wierząc, że s ię n im o d p o wied n io zajmie. Po k ilk u d n iach , n ies p o k o jn a o tatę, p o s tan o wiłam g o ​o d wied zić. Zawin ęłam Stas ia – to b y ł ju ż p aźd ziern ik , b y ło zimn o – i p o s złam te d wa k ilo metry . Szu k am s zp italik a. Wres zcie zn alazłam. By ła to zwy k ła n ieo p alan a s to d o ła. W ś ro d k u p o o b u s tro n ach leżeli lu d zie p o k o tem n a s ło mie. Niczy m n iep rzy k ry ci, w p ó łmro k u . Bez p o mo cy . To b y ła u mieraln ia! Zn alazłam tatę, ju ż led wo zip ał. Zaczęłam s tras zn ie p łak ać, a o n k azał mi czy m p ręd zej u ciek ać, b o p an o wała tam o k ro p n a ws zawica. Ws zy s tk o p o p ro s tu ch o d ziło . Nas tęp n eg o d n ia tata u marł. Wp ad łam w ro zp acz. Co ja teraz zro b ię? J ak zo rg an izo wać p o g rzeb ? W d o mu o b o k b y ło małżeń s two . Przy s zli d o mn ie i p o wied zieli, że p o mo g ą. Po s zliś my razem d o k s ięd za p ro s ić o ms zę. Wy jęłam g ó rala, czy li p ięćs et zło ty ch , k tó re p rzen io s łam p rzez całe Po ws tan ie, i p o wied ziałam, że to n a o fiarę. Ks iąd z wziął. Po tem p o s zliś my d o s to larza, żeb y zamó wić tru mn ę. Kied y ch ciałam zap łacić, zd ecy d o wan ie o d mó wił p rzy jęcia p ien ięd zy . Na p o g rzeb ie b y li ty lk o mo i g o s p o d arze i to małżeń s two z d zieck iem, k tó re mi p o mo g ło . Po ms zy mężczy źn i n ieś li tru mn ę, ale zo b aczy łam, że id ziemy w in n y m k ieru n k u n iż cmen tarz. Zap y tałam k s ięd za, co s ię d zieje. Od p o wied ział, że

mies zk ań cy n ie ży czą s o b ie, żeb y u ch o d źcy z Wars zawy b y li ch o wan i n a ich p arafialn y m cmen tarzu . Bo n ie s tarczy p o tem miejs ca d la n ich … I tak tata zo s tał p o ch o wan y n a u b o czu , p o d ws ią. Ob o k in n y ch p o d o b n y ch n ies zczęś n ik ó w. Zro b iłam jak iś p ry mity wn y k rzy ży k , ws ad ziłam w ziemię b u telk ę z jeg o d an y mi. Ch ciałam p ó źn iej s p ro wad zić tatę d o ro d zin n eg o g ro b o wca. Gd y p o jech ałam tam ro k p ó źn iej, n ie mo g łam g o ju ż jed n ak o d n aleźć. Ty ch b ezimien n y ch mo g ił b y ło b o wiem mn ó s two . M iejs co wi p o wied zieli mi, że miałam s zczęś cie, iż mó j tata zo s tał p o ch o wan y w tru mn ie. Ko lejn y ch wars zawiak ó w wrzu cali ju ż d o zb io ro wy ch mo g ił w wo rk ach . Po ś mierci taty zo s tałam s ama z d zieck iem. Przy p o mn iałam s o b ie, że mąż miał p o d Gró jcem ro d zin ę. Ro zp o częłam p o d ró ż. Tro ch ę fu rami, tro ch ę p o ciąg iem. Po d ro d ze k to ś s ię n ad e mn ą zlito wał i g d y u s ły s zał, że jes tem z Wars zawy , d ał mi p ięćs et zło ty ch . Wres zcie jak o ś d o wlo k łam s ię d o Gró jca. W miejs co wy m RGO s p o tk ałam cio tk ę mo jeg o męża. Gd y mn ie zo b aczy ła, rzu ciła mi s ię n a s zy ję. – J ezu , to wy ży jecie! – k rzy k n ęła i zaraz s ię ro zp łak ała. Ok azało s ię, że jes t u n iej cała mo ja ro d zin a, mo i teś cio wie. Ws zy s cy ju ż n as o p łak iwali. M y ś leli, że zg in ęliś my . Gd y teś cio wa zo b aczy ła s wo jeg o wn u k a, p rawie o s zalała z rad o ś ci. Zaraz g o złap ała i p o b ieg ła d o lek arza. To b y ł Niemiec. Zb ad ał Stas ia b ard zo d o k ład n ie, p o tem p o k ręcił g ło wą, s p o jrzał n a mo ją teś cio wą i p o wied ział s mu tn y m g ło s em, mies zając p o ls k ie i n iemieck ie s ło wa: – Bab cia, Kinder kaputt. Przy s zła z p o wro tem cała we łzach . M u s iałam jej d łu g o tłu maczy ć, że s k o ro d zieck o p rzetrwało Po ws tan ie, to b ęd zie ży ło . Tak też s ię s tało . Po p rzewalen iu s ię fro n tu i s o wieck im „wy zwo len iu ” wró ciliś my d o Wars zawy . To b y ł s zo k . Z mias ta b o wiem n ie zo s tało wiele. Zn aleźliś my jak ąś o ficy n ę w g imn azju m n a Ch ło d n ej, k tó rą zajęliś my . Do ś ro d k a wch o d ziło s ię p o d rab in ie p rzez o k n o , b o k latk a s ch o d o wa b y ła wy p alo n a. W tamtej p o p o ws tań czej Wars zawie tak ie lo k u m b y ło jed n ak lu k s u s em. M ąż wró cił z n iewo li p o d k o n iec s ierp n ia 1 9 4 5 ro k u . A więc n ie wid zieliś my s ię n iemal ro k . Sied ział w s talag u w San d b o s tel, p o tem Niemcy wy wieźli g o d o J u g o s ławii. W d ro d ze zo s tał ran n y . So wieci zaatak o wali b o wiem ciężaró wk i z jeń cami wo jen n y mi. M iał p rzes trzelo n e o b ie n o g i w o k o licach b io d er. W s zp italu ju g o s ło wiań s k im ch cieli mu amp u to wać jed n ą z n ich , b o b y ła p rzy k u rczo n a. Do p iero s io s tra zak o n n a, k tó ra p raco wała jak o s an itariu s zk a, p rzek o n ała d o k to ra, żeb y g o o p ero wać.

Do Wars zawy wró cił o k u lach . Led wo n as o d n alazł. Po wied ziała mu o n as jak aś p rzy p ad k o wo s p o tk an a k o b ieta. Tak właś n ie ro d zin y o d n ajd y wały s ię p o wo jn ie. Zu p ełn ie p rzez ​p rzy p ad ek . Ży liś my razem p rzez s ześ ćd zies iąt cztery lata. Uro d ziły n am s ię jes zcze d wie có rk i, Lid ia i Halin k a. M am p ięcio ro wn u k ó w, ju ż d o ro s ły ch . J ó zek zmarł s ześ ć lat temu . M iał wy lew. Ran a d o k o ń ca ży cia n ie d awała mu s p o k o ju , właś ciwie p o ło wę ży cia p rzes ied ział n a fo telu . M ies zk am teraz s ama, w b lo k u n a wars zaws k im Słu żewie. Częs to o d wied zają mn ie wn u k i, d zieci. Po s ied zimy , p o g ad amy , wy p ijemy h erb atę. Czas ami o p o wiem im co ś o Po ws tan iu . O o jcu . O mn ie. M iło wied zieć, że jes tem im jes zcze d o czeg o ś p o trzeb n a. Teraz s zy k u ję s ię d o u ro d zin Stas ia, mo jeg o p ierwo ro d n eg o s y n a, k tó ry o b ecn ie – jak ten czas p ęd zi – jes t ju ż n a emery tu rze. To b ęd ą wy jątk o we u ro d zin y . Staś k o ń czy p rzecież s ied emd zies iąt lat.

Nocne łowy gestapo Całe ży cie mies zk ałam w Wars zawie, w Wars zawie s ię u ro d ziłam i d o Wars zawy wró ciłam p o wo jn ie. M o je d zieciń s two b y ło tru d n e. M ama u marła, k ied y miałam d ziewięć lat. Tata p raco wał n a p o czcie. Nie miał d la mn ie ty le czas u , ile b y m ch ciała, ile p o trzeb o wałam. Brak o wało mi mamy … Na s zczęś cie miałam p ięcio ro s tars zeg o ro d zeń s twa. By ła międ zy n ami s p o ra ró żn ica wiek u , n ajs tars za ​s io s tra b y ła o d wad zieś cia jed en lat s tars za. To o n a s ię mn ą o p iek o wała. Nie miała s wo ich d zieci. By łam ty p o wy m d zieck iem II RP. Szk o ła p o ws zech n a, h arcers two , p o tem g imn azju m. Po za ty m n ależałam d o PWK, czy li Przy s p o s o b ien ia Wo js k o weg o Ko b iet. Kied y wy b u ch ła wo jn a, miałam s ied emn aś cie lat. Po d czas k amp an ii wrześ n io wej p raco wałam jak o telefo n is tk a. Najp ierw w g mach u n a Zieln ej, a p ó źn iej w n o wo czes n y m b u d y n k u n a u licy Tło mack ie. M ó j tata n ie p o s zed ł n a wo jn ę, b y ł ju ż za s tary . W 1 9 3 9 ro k u p rzes zed ł n a emery tu rę. Należałam o czy wiś cie d o k o n s p iracji. By łam łączn iczk ą. Wy jeżd żaliś my n a man ewry za mias to . Kied y n as i ch ło p cy ćwiczy li, my p iln o wały ś my teren u i ws zczy n ały ś my alarm, k ied y w p o b liżu p o jawiali s ię jacy ś Niemcy . Po n ieważ n as ze mies zk an ie b y ło d u że, k o led zy z p o d ziemia zaczęli trak to wać je jak o p u n k t k o n tak to wy . I właś n ie wted y p o zn ałam mo jeg o męża, J ó zefa Wiś n iews k ieg o . Przy s zed ł k ied y ś d o n as n a jak ieś s p o tk an ie. Przy p ad liś my s o b ie d o g u s tu . Po trzech latach s ię zaręczy liś my . Nas z ś lu b o d b y ł s ię zaraz p o ty m, g d y

zd ałam p o d ziemn ą matu rę. Po b raliś my s ię w k o ś ciele Karo la Bo ro meu s za n a Ch ło d n ej. Przy s zła cała mo ja k las a. By łam wted y tak a mło d a. To b y ł czerwiec 1 9 4 3 ro k u . Przy jęcie wes eln e o czy wiś cie o d b y ło s ię w d o mu . Grał p atefo n , b y ły tań ce. W p o d ró ż p o ś lu b n ą p o jech aliś my d o ro d zin y n a wieś w p o b liże Sied lec. M o żn a p o wied zieć, że b y ł to o k u p acy jn y mies iąc mio d o wy .

Halina poznała swojego męża Józefa Wiśniewskiego w konspiracji. Trzy lata później, 13 czerwca 1943 roku, zakochani pobierają się. Jest ślub kościelny, przyjęcie weselne, nawet „okupacyjny miesiąc miodowy”

Kied y Niemcy zb u d o wali g etto , n as ze mies zk an ie n a Grzy b o ws k iej zn alazło s ię za mu rem. M u s ieliś my s ię p rzen ieś ć n a p lac ​Kazimierza Wielk ieg o . W n o wy m miejs cu mies zk ałam ju ż z mężem i o czy wiś cie z tatą. Pamiętam, że częs to n o cą, g ru b o p o g o d zin ie p o licy jn ej, ro zleg ało s ię g ło ś n e s k rzy p n ięcie o twieran ej b ramy , a p o tem d u d n ien ie ciężk ich b u cio ró w n a k latce s ch o d o wej. Łu p , łu p , łu p ! To b y ły n o cn e ło wy g es tap o . Ob iecałam wcześ n iej, że o p o wiem o Kry s i. Tej małej d ziewczy n ce, k tó ra tak b ard zo b ała s ię p ierws zeg o d n ia Po ws tan ia. Otó ż b y ła to Ży d ó wk a, k tó rą u k ry wała u s ieb ie mo ja s io s tra J u lia. Kry s ia b y ła wn u czk ą ws p ó ln ik a mo jeg o s zwag ra. Ob aj p an o wie p ro wad zili firmę b u d o wlan ą. Gd y ta ży d o ws k a ro d zin a d o s tała n ak az wy p ro wad zen ia s ię d o g etta, p o p ro s iła mo ją s io s trę i jej męża, żeb y p rzech o wali d zieck o . To b y ł ro k 1 9 4 0 . Dziewczy n k a miała d wa mies iące. M o ja s io s tra p rzy jęła ją razem z jej p o ls k ą n ian ią. To J u lia d ała temu d zieck u n a imię Kry s ia. Po k o ch ała ją z mężem jak s wo je włas n e d zieck o , k tó reg o n ie mo g li s ię d o czek ać. M ąż J u lii n ie wid ział p o za Kry s ią ś wiata, mó wił ty lk o o n iej. Z p o wo d u Kry s i ro d zin a mu s iała s ię n awet p rzep ro wad zić. Bali s ię b o wiem, że w s tary m mies zk an iu s ąs ied zi d o n io s ą n a n ich g es tap o . Ws zy s cy p rzecież zn ali J u lię i wied zieli, że n ie b y ła w ciąży . Trafili właś n ie n a Ślis k ą. Gd y b io lo g iczn i ro d zice Kry s i zo s tali zg ład zen i w o b o zie, ​J u lia i jej mąż ch cieli ją fo rmaln ie ad o p to wać. Nie zg o d ziła s ię jed n ak n a to n ian ia, k tó ra walczy ła o zach o wan ie ży d o ws k iej to żs amo ś ci d ziewczy n k i. Czy ch o d ziło o d o ch o wan ie wiern o ś ci s tary m p ań s twu , czy też o włas n y in teres – p o wo jn ie g min a ży d o ws k a p łaciła za k ażd e d o s tarczo n e o calałe d zieck o – n ie wiem. J a w k o n s p iracji n ależałam d o II Batalio n u Sztu rmo weg o „Od wet”. J ó zek też. Z p o wo d u s trach u p rzed ares zto wan iem n o ce s p ęd zaliś my u jeg o d ziad k a w Rad o ś ci. By łam ju ż wted y w zaawan s o wan ej ciąży . M ąż k o ń czy ł p o d ch o rążó wk ę i razem z k o leg ami ćwiczy ł mu s ztrę u n as w d o mu . Pewn eg o razu , w trak cie ćwiczeń , zad zwo n ił d zwo n ek . Ws zy s cy my ś leli, że to Niemcy . Ty mczas em to s ąs ied zi z d o łu p rzy s łali s łu żącą.

– W imien iu p ań s twa p ro s zę, żeb y p an o wie p rzes tali tu p ać – p o wied ziała. – Ży ran d o l b u ja s ię u n as n a ws zy s tk ie s tro n y jak n a o k ręcie. J ak s ię czu łam w ciąży ? Dzięk i Bo g u , d o b rze. Żad n y ch md ło ś ci n ie miałam, zach cian ek k u lin arn y ch też n ie. J ed y n y m p ro b lemem b y ły u b ran ia, b o p rzecież b y ła o k u p acja i n ie mo g łam n iczeg o k u p ić. No s iłam to , co b y ło w s zafie. Ty mczas em b rzu ch ró s ł. Latem jak ieś lu źn iejs ze s u k ien k i p o ży czałam o d k o leżan ek . U lek arza też b y łam ch y b a ty lk o d wa razy . Nies tety , w o k u p acy jn y ch waru n k ach n ie miałam jak o s ieb ie d b ać, n ie p rzy jmo wałam żad n y ch witamin . Nawet n ie wied ziałam, k ied y d o k ład n ie b ęd ę ro d zić. Któ rejś n o cy b y łam w Rad o ś ci s ama. To b y ło p o d k o n iec lip ca 1 9 4 4 ro k u . J ó zek s p ó źn ił s ię n a p o ciąg – miał d o p ó źn a zajęcia – i zo s tał w Wars zawie. Właś n ie tej n o cy , n a mo je n ies zczęś cie, So wieci zb o mb ard o wali k o lejk ę d o jazd o wą d o Wars zawy . Zo s tałam o d cięta o d mias ta. Ran o p an ik a, lu d zie n a g wałt s ię p ak o wali, b y ło tam d u żo tak zwan y ch letn ik ó w. M n ie też p o rad zo n o , żeb y m u ciek ała d o Wars zawy . Bo tam s ą p rzecież jak ieś s ch ro n y , n a p ewn o b ęd zie b ezp ieczn iej. W k o ń cu p o s złam n a p iech o tę d o Wars zawy . Dwad zieś cia k ilo ​m etró w w d ziewiąty m mies iącu ciąży . J u ż n a Gro ch o wie p o czu łam o k ro p n e b o leś ci. Najp ierw my ś lałam, że to o d ezwały s ię wiś n ie, k tó re zjad łam w Rad o ś ci p ro s to z d rzewa. Gd y jed n ak d o tarłam d o ro g u M ars załk o ws k iej i Alei J ero zo lims k ich , wied ziałam, że ju ż s ię zaczęło . To b y ły p ierws ze s k u rcze. Stan ęłam p o d jak imś mu rem i n ie mo g łam złap ać o d d ech u . Co ro b ić? Przecież w tak im s tan ie n ie d o jd ę d o d o mu . Najb liżej miałam d o s io s try n a Ślis k ą. Całe s zczęś cie mies zk ała n a p arterze, ch o ć i tak , wd rap u jąc s ię p o ty ch k ilk u s to p n iach , czu łam s ię, jak b y m zd o b y wała Giewo n t. Zg ięta wp ó ł zap u k ałam d o d rzwi. Kied y J u lia mn ie zo b aczy ła, o mało n ie k rzy k n ęła z p rzerażen ia. Po t zro s ił mi całe czo ło , wło s y miałam w n ieład zie, ​s u k ien k a mi s ię p rzek ręciła. J ęczałam z b ó lu . J u lia n aty ch mias t p o ło ży ła mn ie d o łó żk a i p o p ęd ziła p o ak u s zerk ę. Wo d y o d es zły mi ran o . Ch y b a o p iątej.

Halina Wiśniewska z domu Rybak (rocznik 1922)

„RENA” POWSTAŃCZE MARZENIE

P

o czu łam s iln e s zarp n ięcie. Nie d a s ię teg o d o n iczeg o p o ró wn ać. Rzu ciło mn ą o ziemię, s traciłam p rzy to mn o ś ć. To b y ło p rzed ziwn e u czu cie. Zro b iło mi s ię g o rąco . Og arn ęła mn ie cis za i s p o k ó j. Bło g o ś ć. W o g ó le n ie czu łam b ó lu .

J ak b y m wp ad ła p o d wo d ę. To trwało jed n ak b ard zo k ró tk o . Po ch wili o b u d ziłam s ię g wałto wn ie, zaczerp n ęłam p o wietrza i p o czu łam p o two rn y b ó l. Zn o wu ​wo k ó ł mn ie ro zp ry s k iwały s ię g ran aty , zn o wu s ły s załam h u k wy s trzałó w. By łam z p o wro tem w Po ws tan iu . Ok azało s ię, że jed n a k u la p rzes zy ła mi p rawą ręk ę, d ru g a lewą n o g ę. Pierws zy p o cis k p rzes zed ł n a wy lo t, n ad s tawem ło k cio wy m. Całe s zczęś cie n ie zd ru zg o tał k o ś ci, ale s tras zliwie ro zs zarp ał mięś n ie. To s amo b y ło z n o g ą. Wy lała s ię ze mn ie o lb rzy mia ilo ś ć k rwi. By łam w s zo k u . Ko led zy ś ciąg n ęli mn ie n a d ó ł d o p iwn icy . Tam zajął s ię mn ą n as z g ru ziń s k i lek arz „Kau k az”, o k tó ry m jes z​c ze o p o wiem. Gd y zo b aczy ł mo ją zmas ak ro wan ą ręk ę, złap ał s ię za g ło wę. ​P o wied ział, że trzeb a b ęd zie amp u to wać. Po mimo o k ro p n eg o b ó lu zaczęłam mu tłu maczy ć, żeb y teg o n ie ro b ił. Pro s iłam, żeb y o s zczęd ził ręk ę. Ud ało s ię. Do d zis iaj mam d u żą b lizn ę, ale ręk ę u rato wałam. Ten p o s trzał p rzy trafił s ię w wy jątk o wo fataln y m mo men cie. By ło to 2 6 wrześ n ia n a M o k o to wie. A więc jed en d zień p rzed k ap itu lacją d zieln icy . Niemalże w o s tatn iej walce.

Pod koniec Powstania Halina została ciężko ranna – życie uratował jej Niemiec, któremu przypominała córkę. Na zdjęciu: Halina krótko po zakończeniu wojny, czerwiec 1945 roku

Wieczo rem teg o d n ia ws zy s cy s zy k o wali s ię ju ż d o ewak u acji. Ch ło p cy zawin ęli mn ie w k o c i tak p rzen ieś li d o in n ej, b ezp ieczn iejs zej p iwn icy . Do k to r „Kau k az” d ał mi p rzed d ro g ą zas trzy k z mo rfin y , więc czu łam s ię d o b rze. M ó j o d d ział d o s tał ro zk az wy co fan ia s ię d o k an ałó w. Ran n y ch n ie mo żn a b y ło b rać ze s o b ą. Zo s taliś my w p iwn icy n a ro g u u lic Bału ck ieg o i Od o lań s k iej p o d o p iek ą s an itariu s zek . Tam s p ęd ziłam n o c. Ran o zap an o wał wielk i h armid er. Ro zes zła s ię wieś ć, że zo s tała p o d p is an a k ap itu lacja M o k o to wa. Stało s ię jas n e, że g ó ra za g o d zin ę w p iwn icy b ęd ą Niemcy . Pamiętam, że p o d es zła d o mn ie s an itariu s zk a. M iała tak ie s mu tn e o czy … Po wied ziała, że n ie mają n o s zy . A ja p rzecież n ie mo g łam iś ć o włas n y ch s iłach . Wy p ro wad zili więc in n y ch ran n y ch , k tó rzy b y li w s tan ie jak o tak o s ię p o ru s zać. Zo s tałam w tej p iwn icy s ama, o b o k mn ie leżał ty lk o tru p . Ta d ziewczy n a, n ie wiem n awet, jak s ię n azy wała, p o wied ziała mi n a o d ch o d n y m, że g d y ty lk o b ęd ą mo g li, to p o mn ie wró cą. By ła to jed n ak wy łączn ie p ró b a p o d n ies ien ia mn ie n a d u ch u . Ob ie d o s k o n ale wied ziały ś my , że to n iep rawd a. W p iwn icy zaleg ła całk o wita cis za. Po b lis k o d wó ch mies iącach Po ws tan ia b y ło to p rzed ziwn e. Pamiętam, że leżąc wted y n a p o d ło d ze, zas tan awiałam s ię, jak u mrę. Czy z g ło d u , czy Niemcy wrzu cą d o p iwn icy g ran at? Nag le u s ły s załam ru mo r, jak ieś h ałas y , p o d n ies io n e g ło s y . To b y li o n i. Wy ciąg n ęli mn ie n a zewn ątrz, n a p o d wó rk o i zaczęli ws zy s tk o p rzes zu k iwać, p ląd ro wać. Nik t s ię mn ą n ie in teres o wał. Po n ieważ wied ziałam, że d o b ijali ran n y ch , p o wied ziałam, żeb y zao s zczęd zili mi ju ż cierp ień i d o b ili ró wn ież mn ie. J ed en z n ich p o d s zed ł d o mn ie i… d o d zis iaj ciężk o o ty m mó wić… p o wied ział, żeb y m zro b iła to s ama. Nas tęp n ie ws ad ził mi w d ło ń p is to let. Od b ezp ieczy łam b ro ń zd ro wą ręk ą i wted y zo b aczy łam, że n ie ma mag azy n k a. Po wied ziałam mu , że z teg o p is to letu s am mo że s ię zab ić. O to ty lk o mu ch o d ziło . Gd y zo b aczy ł, że p o trafię s ię p o s łu g iwać b ro n ią, n aty ch mias t mi ją wy rwał i s twierd ził, że jes tem b an d y tą. Od p o wied ziałam, że o ws zem, ale o n i też s ą b an d y tami. Ta o p o wieś ć mo że wy d awać s ię n iep rawd o p o d o b n a, ale b y ło mi ju ż ws zy s tk o jed n o . By łam p ewn a, że zg in ę. Do s zło międ zy n ami d o o twartej k łó tn i. Po wied ział, że mieli teg o d n ia b ard zo

d o b re p o lo wan ie n a b an d y tó w. Od p o wied ziałam, że my ró wn ież. Teg o b y ło ju ż za wiele. Krzy k n ął, że mn ie „ro zwali”. Do s k o czy ł d o mn ie i p rzy s tawił mi d o g ło wy p is to let. Ty m razem n aład o wan y . Do o k o ła s tała g ru p a mło d y ch Niemcó w, k tó rzy ​‐ o b s erwo wali tę d ramaty czn ą s cen ę z zaciek awien iem. W k o ń cu jed n ak n ajwy raźn iej s ię zn u d zili i… p o p ro s tu s o b ie p o s zli. Do d zis iaj n ie p o trafię s o b ie wy tłu maczy ć, d laczeg o wó wczas mn ie n ie zab ili. M o że mieli ju ż d o ś ć mo rd ó w w ty m d n iu ? Po p ewn y m czas ie p rzy s zed ł in n y Niemiec. By ł w wiek u mo jeg o o jca. Przy n ió s ł mi jak ieś zd ezelo wan e k rzes ło , p o s ad ził mn ie n a n im i p o wied ział, że ma có rk ę w mo im wiek u , o s iemn as to letn ią. Po k azał mi jej zd jęcie i p o wied ział, że mn ie u ratu je, b o mo że w tej s amej ch wili k to ś tak s amo p o mo że jeg o có rce. Po tem zn ik n ął ró wn ież o n . Sied ziałam tak n a ty m k rześ le o n iemiała, wy czerp an a, ciężk o ran n a. Bez wo d y , b ez jed zen ia, s ama. Nie wiem, ile to mo g ło trwać, ch y b a g o rączk o wałam. Nag le – n ie wierząc włas n y m o czo m – zo b aczy łam, jak ten s tars zy Niemiec id zie z mo imi d wiema k o leżan k ami, jes zcze z żo lib o rs k iej k o n s p iracji, „M ałg o rzatą” i „M o n ik ą”. Tą „M ałg o rzatą”, o k tó rej p o ws tała p o ws tań cza p io s en k a Sanitariuszka Małgorzatka. Ok azało s ię, że s p o tk ał je n a u licy i k azał im p rzy jś ć zab rać ran n ą. Ten Niemiec u rato wał mi ży cie. J ak s ię o k azu je, p o tamtej s tro n ie tak że zd arzali s ię lu d zie. Nieliczn i, ale s ię zd arzali. Ko leżan k i zan io s ły mn ie d o s zp itala i p o ło ży ły n a p o d ło d ze. Nik t z ran n y ch n ie mó g ł n awet marzy ć o łó żk u . Nie b y ł to jed n ak k res g eh en n y . Wes zli d o n as k o lejn i Niemcy i zaczęli n as k o p ać. Nas , ran n y ch , w ty m wiele k o b iet, k o p ali o b ity mi w b lach ę b u cio rami. Gro zili, że n as ws zy s tk ich ro zs trzelają. Pian a n a u s tach , d zik ie wrzas k i, tak jak to ty lk o Niemcy p o trafią. Nie wiem, jak b y s ię to ws zy s tk o s k o ń czy ło , g d y b y n ie p o jawił s ię ich d o wó d ca. M o im n ajs tras zliws zy m p rzeży ciem z ty ch g o d zin b y ło p o two rn e, p alące p rag n ien ie. Ws zy s cy ran n i jęczeli o wo d ę, s k o wy tali. I ta całk o wita b ezrad n o ś ć s an itariu s zek , k tó re n ie miały s k ąd tej wo d y b rać. Niemcy w k o ń cu zo rg an izo wali z o k o liczn y ch ws i p o d wo d y i zaczął s ię tran s p o rt. Niemiec, k tó ry mn ie u rato wał, d ał mi jak iś p łas zcz. J u ż zaczy n ały s ię b o wiem jes ien n e s ło ty . Nig d y n ie d o wied ziałam s ię, k o mu zawd zięczam ży cie. Po wied ział mi ty lk o , że jes t p iek arzem z Berlin a. Przewieźli n as d o s tajn i wy ś cig o wy ch n a Słu żewcu . Wró ciłam więc d o miejs ca, g d zie d wa mies iące wcześ n iej ro zp o czy n ałam Po ws tan ie.

Godzina „W”

J u ż p arę d n i p rzed wy b u ch em Po ws tan ia b y liś my w p ełn ej g o to wo ś ci. Ro zk azu s p o d ziewaliś my s ię w k ażd ej ch wili. Tru d n o o p is ać tamtą atmo s ferę. Nas zy m p u n k tem zb o rn y m b y ła Galeria Lu k s emb u rg a n a Sen ato rs k iej. Gd y 1 s ierp n ia p rzed p o łu d n iem p rzy s zła d o n as łączn iczk a z wiad o mo ś cią, że zaczy n amy p u n k t s ied emn as ta, b y ły ś my n ies ły ch an ie p rzejęte. A więc to d zis iaj, wres zcie wy b iła g o d zin a, n a k tó rą tak czek aliś my . Co n am p rzy n ies ie? Ud ałam s ię d o p u n k tu n a Sap ieży ń s k iej 1 0 , g d zie mies zk ał Wo jtek J as iń s k i „Kap s el”. By ła ju ż u n ieg o s p o ra g ru p a ch ło p ak ó w. Przy n io s łam ro zk az, wed łu g k tó reg o n as z o d d ział miał zaatak o wać to ry wy ś cig o we n a Słu żewcu . Pamiętam ich o g ro mn y en tu zjazm i to , że „Kap s el” wy ciąg n ął jak iś b imb er, n alał ch ło p ak o m d la k u rażu i n awet mn ie ch ciał p o częs to wać. Oczy wiś cie s ię wy win ęłam i p o b ieg łam d alej z ro zk azami. Po ws tan ie d la „Kap s la” s k o ń czy ło s ię trag iczn ie. Po leg ł 1 s ierp n ia, w p ierws zy m s ztu rmie. Gd y u d erzy liś my n a Niemcó w, czu liś my tak ą eu fo rię. By liś my p rzek o n an i, że s zy b k o p rzep ęd zimy ich z mias ta. Niemcy n a Słu żewcu p o czątk o wo b y li zas k o czen i, ale s zy b k o p o zb ierali s ię d o k u p y . To b y ł żo łn ierz d o ś wiad czo n y , ś wietn ie u zb ro jo n y i zo rg an izo wan y . Przeciwn ik n iezwy k le tru d n y . A n as ze u zb ro jen ie i d o ś wiad czen ie b o jo we to b y ł p rawd ziwy d ramat. Na d ru ży n ę mo jeg o p ó źn iejs zeg o męża, Tad eu s za Ku b als k ieg o „Zb ro i”, liczącą jed en as tu lu d zi, p rzy p ad ał zaled wie jed en p is to let mas zy n o wy z trzema mag azy n k ami, d wa p is to lety i jed en zard zewiały k arab in . Tak zres ztą wy g ląd ała s y tu acja p rawie ws zy s tk ich o d d ziałó w AK. A my , d ziewczy n y , b y ły ś my wy p o s ażo n e jed y n ie w to rb y s an itarn e. Do p iero p ó źn iej, ju ż n a M o k o to wie, d o czek ałam s ię b ro n i, ale b y ła to s łab iu tk a „p iątk a”. Trzy małam ją jed y n ie z my ś lą, żeb y n ie d ać s ię Niemco m wziąć ży wcem. Pierws zy m ran n y m, k tó reg o o p atry wałam w Po ws tan iu , b y ł Rajmu n d Kaczy ń s k i „Irk a” , o jciec ś więtej p amięci p rezy d en ta Lech a Kaczy ń s k ieg o . Pamiętam to jak d ziś . Kciu k wis iał mu d o s ło wn ie n a jed n ej ży łce. M u s zę p rzy zn ać, że b y łam ty m wid o k iem p rzerażo n a. Na s zczęś cie Rajmu n d trzy mał s ię d o b rze, o wiele lep iej o d e mn ie, p o mimo że to p rzecież o n zo s tał ran n y . Kazał mi o b ciąć ten p alec, ale ja o czy wiś cie teg o n ie zro b iłam. Nie b y łam w s tan ie. Raz, że b y m n ieu ch ro n n ie zemd lała, a p o d ru g ie miałam n ad zieję, że jed n ak u d a s ię g o u rato wać, p rzy s zy ć. Zało ży łam więc o p atru n ek i p o s łałam g o d o p u n k tu s an itarn eg o . Nas zą ro lą – jak o s an itariu s zek lin io wy ch – b y ła b o wiem właś n ie p ierws za p o mo c, zab ezp ieczen ie ran y . Dals ze leczen ie i o p atry wan ie o d b y wało s ię

ju ż p o za lin ią fro n tu . No c s p ęd ziliś my n a fo rtach o b o k Wy ś cig ó w, a n azaju trz d o s taliś my ro zk az wy co fan ia s ię z Wars zawy . Przez b ag n a i Las y Kab ack ie p rzed arliś my s ię d o Ch o jn o wa. Ze wzg lęd u n a tru d y mars zu n ie mo g liś my zab rać ciężk o ran n y ch , k tó rzy zo s tali n a Słu żewcu w p iwn icach . Sp o tk ał ich lo s s tras zliwy . Do Ch o jn o wa d o tarliś my n ielu d zk o wy czerp an i. Przy n ieś liś my tam p o ls k ą ch o rąg iew, ​‐ zak rwawio n ą i p o s zarp an ą, ale wo ln ą. Kied y o b s erwo waliś my z d y s tan s u łu n ę u n o s zącą s ię n ad p ło n ącą Wars zawą, o g arn iało n as p rzerażen ie. To b y ły trag iczn e ch wile. Czu liś my s ię p o b ici. Na d u ch u p o d trzy my wała n as lu d n o ś ć ch o jn o ws k a. Nak armili n as , p rzen o co wali. Zap łacili za to zres ztą k o s zmarn ą cen ę. Dwa ty g o d n ie p ó źn iej d o miejs co wo ś ci p rzy s zli Niemcy i w o d wecie za „ws p ieran ie b an d y tó w” d o k o n ali k rwawej p acy fik acji. Sp ó d n ica, w k tó rej p o s złam d o Po ws tan ia, n ie n ad awała s ię ju ż d o n iczeg o . J u ż w czas ie o d wro tu d o s tałam o d Wieś k a Fid lera „Gro ta” jak ieś s p o d n ie, k tó re – p ad ał d es zcz, p rzed zieraliś my s ię p rzez b ag n a – zes zty wn iały d o teg o s to p n ia, że p o h aratały mi u d a d o k rwi. M imo to s tarałam s ię jak o ś trzy mać i n ie p łak ać. Tak wy g ląd ał n as z p ierws zy d zień walk i. Najg o rs za b y ła b ezrad n o ś ć. Na n as zy ch o czach , w p ierws zy m p o ws tań czy m s ztu rmie, zg in ęło ty lu n as zy ch k o leg ó w. M y zaś n ie mo g liś my n ic zro b ić. Umierali ró wn ież n as i ran n i, n ie mieliś my waru n k ó w, żeb y ich o p ero wać. Lek arz, k tó ry b y ł z n ami p o d czas walk n a Słu żewcu , u ciek ł. Po p ro s tu zo s tawił n as s amy ch . Po wo jn ie zajmo wał wy s o k ie s tan o wis k o , n awet s p o tk ałam g o k ied y ś n a k o n feren cji n au k o wej, b o ja ró wn ież p o latach zo s tałam lek arzem. J ak s ię o k azało , czło wiek ten n ie miał żad n y ch wy rzu tó w s u mien ia z p o wo d u p o rzu cen ia ran n y ch w g o d zin ie „W”. Całe s zczęś cie b y ł z n ami jes zcze jed en lek arz. Nazy wał s ię Kerimo w Zy filg ar, n ad aliś my mu p s eu d o n im „Kau k az”. By ł to Gru zin , k tó ry zo s tał wcielo n y d o Armii Czerwo n ej, d o s tał s ię d o n iewo li n iemieck iej i razem z g ru p ą in n y ch g ru ziń s k ich jeń có w p raco wał w Szp italu Ujazd o ws k im. Uciek ł s tamtąd i d o łączy ł d o n as zeg o o d d ziału . Przes zed ł z n ami całe Po ws tan ie i n ig d y n as n ie zawió d ł.

Trzystu Do Wars zawy wró ciliś my w p o ło wie s ierp n ia. Przy s zed ł ro zk az, że ws zy s tk ie o d d ziały , k tó re n a p o czątk u b itwy wy co fały s ię z mias ta, mają p o wró cić i p o mó c

walczącej s to licy . By ło to o ty le tru d n e, że Wars zawa zo s tała o to czo n a p rzez Niemcó w tak zwan y m p ierś cien iem ś mierci. Gęs tą s iecią p o s teru n k ó w. Przed wy mars zem o d b y ła s ię u ro czy s ta ms za, p rzy s tęp o waliś my d o s p o wied zi i d o k o mu n ii. Wied zieliś my , że wielu z n as n ie p rzeży je. J u ż w trak cie walk 1 s ierp n ia mo g liś my s ię p rzek o n ać, jak p o two rn a jes t d y s p ro p o rcja s ił międ zy Niemcami a Po lak ami. Liczy liś my s ię więc ze s tratami, ale n ik t z n as n ie p rzy p u s zczał, że zo s tan ie n as d o s ło wn ie g ars tk a. Z trzy s tu żo łn ierzy n as zeg o o d d ziału p o d k o n iec Po ws tan ia p rzy ży ciu n ie p o zo s tało n awet d wu d zies tu .

Jako sanitariuszka Halina dwukrotnie uratowała życie Rajmundowi Kaczyńskiemu „Irce”. Gdyby nie ona, Lech i Jarosław Kaczyńscy nigdy by się nie urodzili. Na zdjęciu: powstańcy pomagający rannemu

Po d ch o d ziliś my trzy k ro tn ie, żeb y p rzed rzeć s ię p rzez n iemieck ą zap o rę. Pierws zy raz ro zb ili n as p o d Wo licą. M u s ieliś my s ztu rmo wać zn ak o micie u fo rty fik o wan e

s tan o wis k a arty lery js k ie. Nawet teraz, ch o ć u p ły n ęło p rzecież ty le lat, mó wię o ty m z tru d n o ś cią. Za d ru g im razem, g d y p ró b o waliś my s ię p rzed rzeć d o Wars zawy , Niemcy p rzy p u ś cili n as n iemal d o s amy ch p o zy cji. M o g liś my u s ły s zeć n iemieck ie ro zk azy . J ed n y m z n ich b y ł „Feuer!”. Zn o wu s trzelali d o n as jak d o k aczek . Urato wał n as ró w melio racy jn y , k tó ry m wy co fy waliś my s ię d o las u . Przes zliś my s zo s ę wilan o ws k ą i u tk n ęliś my w jak ich ś k arto flach . W p ewn y m mo men cie u s ły s zeliś my , że o d s tro n y Wars zawy jad ą s amo ch o d y . To b y ły n iemieck ie p o s iłk i! Zaleg liś my w ty ch k arto flach p iętn aś cie metró w o d s zo s y , b o jąc s ię ru s zy ć. A te s amo ch o d y , jak n a zło ś ć, zatrzy mały s ię tu ż o b o k n as . Niemcy zap alili latark i, wy jęli map y i zaczęli je s tu d io wać. A my leżeliś my , b o jąc s ię, żeb y ran n i n ie wy d ali n ajmn iejs zeg o jęk u . Wted y b y ło b y p o n as . A mieliś my ze s o b ą ciężk o ran n y ch , n iek tó rzy majaczy li. M in u ty s tras zn ie n am s ię d łu ży ły . Dla n as to b y ła wieczn o ś ć, d la ty ch Niemcó w mo że k ilk a min u t. Zap alili jes zcze p o p ap iero s ie i w k o ń cu p o jech ali w s tro n ę Wo licy . Nie p o zo s tało n am n ic in n eg o , jak ty lk o wró cić d o Las u Kab ack ieg o . Ran n y ch o p atry waliś my p o d k u rtk ami i s zmatami, żeb y ty lk o p rzy k ry ć ś wiatło latarek . I zn o wu czek aliś my n a łączn ik a, żeb y n as p rzep ro wad ził. No co waliś my w les ie. By ło zimn o , mo k ro i g ry zły n as k o mary . Po d czas trzeciej p ró b y p rzeb icia s ię d o Wars zawy n as z p atro l n atk n ął s ię n a wo js k o . Całe s zczęś cie b y li to p rzy jaźn i n am Węg rzy . Wy tłu maczy li n am, jak n ajlep iej p rzejś ć p rzez n iemieck ie p o s teru n k i. Ch cieli n awet d o n as d o łączy ć. Całe s zczęś cie teg o n ie zro b ili – ws zy s cy b y p rzecież zg in ęli. To d zięk i n im d o tarliś my wres zcie n a M o k o tó w. M iałam o ch o tę rzu cić s ię n a tę u k o ch an ą, wars zaws k ą ziemię i ją cało wać. Czu łam, że jes tem z p o wro tem w wo ln ej Po ls ce. Przes zliś my d o n as zej k watery n a Pu ławs k iej 1 3 2 . Tam o d n alazł n as Rajmu n d Kaczy ń s k i. Gd y g o zo b aczy łam, p o wied ziałam mu , żeb y ś my p o s zli n a ś wieży g ró b jed n eg o z k o leg ó w. Żach n ął s ię, że d o p iero co d o mn ie p rzy s zed ł, a mn ie ju ż g d zieś n ies ie. J ed n ak p o s zed ł. Wy s zliś my n a zewn ątrz, p o k o n aliś my mo że z p ięćd zies iąt metró w i n ag le p o cis k u d erzy ł d o k ład n ie w ten b u d y n ek . Ws zy s cy , k tó rzy s ię w n im zn ajd o wali, zg in ęli. M o żn a p o wied zieć, że u rato wałam s o b ie i Rajmu n d o wi ży cie. Uczes tn iczy liś my w wielu ak cjach n a M o k o to wie. Nas i k o led zy g in ęli n ieu s tan n ie. Pamiętam tak ą s y tu ację n a Czern iak o wie w k o ń cu s ierp n ia. Cały czas s zliś my p o d n iemieck im o s trzałem. Zajęliś my p o zy cje n a u licy Ho łó wk i, wes zliś my d o mies zk an ia n a p ierws zy m p iętrze. By ło to mies zk an ie lek arza, w s zafk ach b y ły

ró żn e fio lk i z lek ars twami, a n a p o d ło d ze leżały p o ro zrzu can e zd jęcia z Alp . Przep ięk n e. Za o k n em walk a, k rew s ię leje, p ad ają s trzały , a my n ajs p o k o jn iej w ś wiecie o g ląd amy fo to g rafie. Wted y właś n ie p o wzięłam p o s tan o wien ie, że jeś li p rzeży ję, to b ęd ę mu s iała te Alp y s ama zo b aczy ć. Z zad u my wy rwał n as p o two rn y h u k . Ob o k n as rąb n ął mo źd zierz. Rzu ciliś my zd jęcia i zb ieg liś my n a d ó ł. Wid o k ś cis k ał g ard ło . Po p ro s tu rzeź. Gd y b y n ie to , że mu s iałam zająć s ię o p atry wan iem ran n y ch , ch y b a zaczęłab y m wy ć z tej ro zp aczy i b ezs iln o ś ci. Op atry waliś my zmas ak ro wan y ch ch ło p có w n a wy rwan y ch d rzwiach , n a jak ich ś d es k ach , n a czy mk o lwiek s ię d ało . J ed en z ch ło p ak ó w, mło d y , n as to letn i, u marł mi n a ręk ach . In n y m razem w mies zk an iu zn aleźliś my ad ap ter. Pu ś ciliś my Ostatnią niedzielę M ieczy s ława Fo g g a. Trwało to mo że k ilk a min u t. Nag le mu zy k a rap to wn ie s ię u rwała. To zab łąk an a k u la u d erzy ła w ad ap ter i g o u cis zy ła. Pamiętam też, jak u d ało mi s ię u my ć wło s y . Ch ciałam je wy s u s zy ć n a zewn ątrz, n a wietrze. Nag le k u la g wizd n ęła mi n ad g ło wą. To b y ł n iemieck i s n ajp er – g o łęb iarz. Zn o wu cu d em u n ik n ęłam ś mierci. Ten g o łęb iarz zab ił wielu n as zy ch k o leg ó w. By ł d la n as p rawd ziwy m u trap ien iem. Wres zcie wy tro p ił g o n as z k o leg a, J ó zef. Ro zeg rała s ię wó wczas d ramaty czn a s cen a. J ó zef n ie miał o d wag i zab ić teg o Niemca z b lis k iej o d leg ło ś ci, k azał mu więc s k ak ać. A to b y ł p rzecież s try ch , p iąte p iętro , n a d o le b eto n . Nie b y ło n ajmn iejs zy ch s zan s n a p rzeży cie. Niemiec s k o czy ł. Po tem mieliś my o d b ić Siek ierk i. Sto imy w p ierws zej lin ii, a p rzed n ami u zb ro jen i p o zęb y Niemcy . Pan ik a. Trzeb a s ię k ry ć. Wp ad amy d o p ierws zeg o lep s zeg o d o mu , a tam… zak ład zajmu jący s ię wy ro b em tru mien . Zap ad ła n o c i mieliś my d y lemat. Czy k łaś ć s ię n a g o ły m b eto n ie, czy w ty ch tru mn ach ? Wy b raliś my w k o ń cu tru mn y . Wy s łaliś my je tro cin ami, p rzy k ry liś my d erk ami i b ard zo wy g o d n ie n am s ię s p ało . Ro b iliś my s o b ie k awały i p rzy k ry waliś my k o leg ó w wiek iem tru mn y . By liś my tacy mło d zi…

Czerniaków Ko mp an ia K1 Pu łk u „Bas zta” – czy li mo ja – d o tarła d o k las zto ru Sió s tr Nazaretan ek n a Czern iak o wie. Tam miała miejs ce więk s zo ś ć n as zy ch b o jó w, tam s p ęd ziłam więk s zą częś ć Po ws tan ia. Ch cieliś my p rzejąć k las zto r. M y o b s ad ziliś my p arter, a o n i

zajmo wali p ierws ze p iętro . Pamiętam, że k tó reg o ś razu Niemiec wy ch y lił s ię z teg o p iętra i wo łał o s an itariu s zk ę, b o mieli k u p ę ran n y ch . Nie p o s złam jed n ak , b ałam s ię. Nie b ałam s ię n ato mias t n arażać ży cia d la n as zy ch ch ło p có w. Sy tu acja s tawała s ię z k ażd ą g o d zin ą co raz b ard ziej d ramaty czn a. Czo łg s to jący w g łęb i Czern iak o ws k iej zaczy n ał s ię n ieb ezp ieczn ie d o n as zb liżać. Po trzeb o waliś my jak ieg o ś PIAT-a czy ​p an zers ch reck a, żeb y g o „u p o lo wać”. Trzeb a b y ło więc zan ieś ć meld u n ek majo ro wi „M ajs tro wi”. Dwó m ch ętn y m s ię to n ie u d ało . J ed en zo s tał ran n y , n a s zczęś cie u d ało s ię g o ś ciąg n ąć z p rzed p o la, d ru g i n ie miał ty le s zczęś cia. M eld u n ek p o zo s tawał n ied o ręczo n y , a czo łg b y ł tu ż-tu ż. Po ru czn ik „Bo lek ” zwró cił s ię d o ch ło p ak ó w: – Kto p ó jd zie d o „M ajs tra” n a o ch o tn ik a? Pamiętam cis zę, jak a wted y zaleg ła. Nik t d o b ro wo ln ie n ie ch ciał p rzecież iś ć n a ś mierć. W k o ń cu p o wied ziałam, że ja s p ró b u ję. Ws zy s cy p atrzy li n a mn ie, jak b y m ju ż b y ła tru p em. Wzięłam p is to let „s ió d emk ę” i wy s złam p rzed b u d y n ek . Pęd em p u ś ciłam s ię p rzed s ieb ie. Na d zień d o b ry d o s tałam s erię o d Niemcó w z g ó ry , z p ierws zeg o p iętra. W p ierws zy m o d ru ch u co fn ęłam s ię, ale p o tem my ś lę: „Głu p ia, tch ó rzy s z? Po d jęłaś s ię mis ji, to teraz id ź”. Wy s k o czy łam p o raz d ru g i, jak o ś u d ało mi s ię p rzeb iec p rzez p o d wó rk o . Po tem p rzez k arto flis k o , g d zie b y łam p o d o s trzałem z trzech s tro n : z g ó ry k las zto ru , o d s tro n y k o s zar n a Po d ch o rąży ch i o d s tro n y u licy . M u s iałam p rzeb iec o k o ło d wu s tu metró w. Na s zczęś cie p aro k ro tn ie s ię wy wró ciłam, to mi ch y b a u rato wało ży cie. Ku le p o s zły g ó rą. Raz p o tk n ęłam s ię o tru p a. Wres zcie d o b ieg łam d o p u n k tu d o celo weg o . W b ramie s tali k o led zy i d o p in g o wali mn ie. Za tę ak cję d o s tałam Krzy ż Waleczn y ch . Częs to b y łam o b ecn a p rzy o s tatn ich ch wilach n as zy ch żo łn ierzy . Wielo k ro tn ie mó wili o s wo ich matk ach . Przecież to b y li b ard zo mło d zi ch ło p cy . – Co mama p o wie, co mama p o wie? – wo łali w malig n ie. J ed n eg o ch ło p ca, ran n eg o w s zy ję, o p atrzy łam n a ty le, n a ile s ię d ało , p o s ad ziłam n a leżak u , a o n mó wił d o mn ie o s wo jej mamie. Po d wu d zies tu min u tach ju ż n ie ży ł. Ci mło d zi żo łn ierze n ie ws zy s cy mieli d ziewczy n y , ale ws zy s cy mieli matk i. Na p o czątk u b y liś my n as tawien i b ard zo o p ty mis ty czn ie, n as za wiara mo g ła p rzen o s ić g ó ry . Z czas em to s ię p rzero d ziło w ro zp acz. J ed liś my o d p rzy p ad k u d o p rzy p ad k u . Gd y zajmo waliś my mies zk an ia i d o my , to częs to tam zn ajd o waliś my jak ieś zap as y . Czy li n a o g ó ł k as zę p ó ł n a p ó ł z ro b ak ami, czas em s u ch ary , w wy jątk o wy ch p rzy p ad k ach k o n s erwy . Pamiętam, że raz u ś miech n ęło s ię d o mn ie s zczęś cie i zn alazłam b u telk ę z to p io n y m mas łem.

Sp aliś my w u b ran iach . J ed en jed y n y raz p o zwo lo n o n am, s an itariu s zk o m, s ię wy k ąp ać. By ło to w łaźn i n a ro g u Do ln ej i Pu ławs k iej. Po s zły ś my w p ięć d ziewczy n . Wś ró d n as b y ła b ard zo p ięk n a łączn iczk a Zo fia Bajzert „Kama”. M iała b ran s o letk ę w k s ztałcie węża. Wy s zły ś my s tamtąd zach wy co n e. Czy s te, u czes an e – lu k s u s . Tru d n o o p is ać, co to b y ło za u czu cie mó c wres zcie d o p ro wad zić s ię d o p o rząd k u . Nag le „Kama” zo rien to wała s ię, że n ie ma b ran s o letk i. Wró ciła d o łaźn i, ale zg u b y ju ż n ie o d n alazła. By ła p rzek o n an a, że to zły zn ak . W n o cy p rzy s zed ł ro zk az, że mamy o d b ijać Sad y b ę. By ło to 1 wrześ n ia. Ak cja – p rzy k ro to mó wić – k o mp letn ie b ez s en s u . Id ziemy p rzez p o la w k ieru n k u Sad y b y . J es teś my we cztery z n as zą k o mp an ią. „Kama” miała tak ą ch arak tery s ty czn ą p ilo tk ę z b rązo wej s k ó ry . Nie zd ąży ły ś my n awet o p atrzy ć p ierws zy ch ran n y ch , k ied y g ru ch n ął s trzał. Zg in ęła n a miejs cu , n awet n ie u d ało n am s ię zab rać jej ciała. Gd y ju ż p o Po ws tan iu jej matk a s zu k ała ciała, wy tłu maczy ły ś my jej mn iej więcej, g d zie p o leg ła. Ok azało s ię, że k to ś „Kamę” p o ch o wał. Oczy wiś cie w b ezimien n ej mo g ile. Na k rzy żu zawies ił właś n ie tę p ilo tk ę. I p o czap ce matk a p o zn ała, że tu leży jej u k o ch an a có rk a. Po tem b y ło jes zcze wiele ak cji, b itew, u cieczek i n atarć. Przez mies iąc co d zien n ie s tawałam twarzą w twarz ze ś miercią. Sama s ię d ziwię, że jed n a o s o b a mo g ła ty le p rzeży ć. Krąży ła o p in ia, że k u le s ię mn ie n ie imają. Kilk a d n i p rzed k ap itu lacją M o k o to wa zg in ął k u zy n Tad eu s za, J an u s z Ratk iewicz „Sęk ”. Pamiętam, że k ied y g o o p atry wałam, to ś p iewał. M ó wię d o n ieg o : – Czy ś ty zg łu p iał? A o n d alej ś p iewał. Tu ż p rzed wy jś ciem n a ak cję p o wied ział d o mn ie: – M in u tę wcześ n iej czy min u tę p ó źn iej, to ju ż n ie ma zn aczen ia. I tak teg o n ie p rzeży ję. I p o s zed ł, a ja k rzy k n ęłam jes zcze za n im, ale ju ż mn ie n ie u s ły s zał. Od razu ś cięła g o s eria z k arab in u mas zy n o weg o . Po tem i mn ie d o s ięg ły te d wie n ies zczęs n e k u le. Pamiętam, że k ied y Niemcy p rzetran s p o rto wali mn ie z in n y mi ran n y mi n a Słu żewiec, ze zd u mien iem o g ląd ałam Wars zawę. Kied y wieźli n as Pu ławs k ą i p atrzy łam n a zru jn o wan e b u d y n k i, to n ie wierzy łam, że k ied y k o lwiek Wars zawa zo s tan ie o d b u d o wan a. By łam p ewn a, że to k o n iec s to licy . To b y ła jed n a wielk a s terta g ru zó w. Wid o k p o p ro s tu s zo k u jący . Ze Słu żewca trafiłam d o M ilan ó wk a. Najp ierw u mies zczo n o n as w k in ie Oaza. Leżeliś my tam n a p o d ło d ze n a s ien n ik ach . I n awet p an o wała tam p o g o d n a atmo s fera. Urząd zaliś my wieczo rn e „ws zo b icie” – b y liś my s tras zn ie p o k ąs an i p rzez in s ek ty –

i ś p iewaliś my p o ws tań cze p io s en k i. J ak reag o wali n a to Niemcy ? Nawet d o teg o k in a n ie zag ląd ali. Pan o wał tam b o wiem n ieb y wały feto r. Lała s ię z n as ro p a, g n iły s tare o p atru n k i. Ob o k mn ie leżał mło d y ch ło p iec b ez n o g i. Ro zp aczał, że n ie b ęd zie mó g ł ju ż jeźd zić n a n artach . A ja ro zp aczałam, że n ie b ęd ę mo g ła ju ż g rać w mo jeg o u k o ch an eg o ten is a. Na s zczęś cie wk ró tce o d n alazła mn ie mama, k tó ra – razem z s io s trą – p rzetrwała Po ws tan ie n a Żo lib o rzu .

Konspiracja Dlaczeg o p o s złam d o Po ws tan ia? To b y ło d la mn ie o czy wis te. To b y ło n atu raln ą k o n s ek wen cją p atrio ty czn eg o wy ch o wan ia, jak ie o trzy małam w II Rzeczy p o s p o litej. By łam d zieck iem teg o k raju i tej ep o k i. Wp o jo n o mi wielk ą miło ś ć d o o jczy zn y , d la k tó rej – w g o d zin ie p ró b y – n ależy b y ć g o to wy m n a n ajwięk s ze p o ś więcen ia. Uro d ziłam s ię w 1 9 2 7 ro k u w Wiln ie, ale mies zk ałam za Karacis zk ami i Tro k ami, w ro d zin n y m majątk u Bry zlen n e. M ó j ​o jciec, Hen ry k Wo łło wicz, b y ł o ficerem, weteran em b itwy 1 9 2 0 ro k u . ​Do ras tałam w k u lcie M ars załk a. Tata s n u ł wieczo rami d łu g ie o p o wieś ci o n as zy ch p rzo d k ach , k tó rzy b rali u d ział w p o ws tan iach ​‐ lis to p ad o wy m i s ty czn io wy m. By ła to więc n iejak o s ztafeta p o k o leń … By łam w n iej ty lk o k o lejn y m o g n iwem. Z k o lei mama, M aria, b y ła p ięk n ą, czu łą i o czy tan ą k o b ietą. Uwielb iały ś my z s io s trą p atrzeć n a n as zy ch ro d zicó w, b y li razem tacy s zczęś liwi. Ojciec b rał u d ział w k amp an ii 1 9 3 9 ro k u . Gd y d o Po ls k i wk ro czy li So wieci, p rzed o s tał s ię d o Ru mu n ii, a s tamtąd p rzez J u g o s ławię d o Fran cji. Ch ciał s ię b ić d alej. Dzięk i temu u n ik n ął trag iczn eg o lo s u s wo ich k o leg ó w, k tó rzy wy ląd o wali w k aty ń s k im les ie. Nas , czy li mamę, mn ie i s io s trę, wo jen n a zawieru ch a rzu ciła d o Tarn o p o la. Szy b k o jed n ak , n ie b ez d ramaty czn y ch p rzy g ó d , u ciek ły ś my d o Gen eraln eg o Gu b ern ato rs twa. By le d alej o d b o ls zewik ó w. Zamies zk ały ś my n a Żo lib o rzu . Lata o k u p acji to b y ł d la n as ciężk i o k res . M ama n ie n ależała d o o s ó b s p ecjaln ie zarad n y ch i ro lę p an i d o mu mu s iała p rzejąć n as za n ian ia. M ama, żeb y zd o b y ć p ien iąd ze n a jed zen ie, s p rzed awała b iżu terię. Nies tety ro b iła to wy jątk o wo n iero zs ąd n ie, za p o ło wę cen y . Zimą b ard zo d o s k wierał n am b rak o p ału . M atu rę – n a tajn y ch k o mp letach – zd ałam p o d k o n iec maja 1 9 4 4 ro k u .

Pierwszego męża, Tadeusza Kubalskiego „Zbroję”, poznała jeszcze w czasie konspiracji na Żoliborzu. Wkrótce się zaręczyli. Na zdjęciu: portret Haliny Wołłowicz narysowany w trakcie Powstania przez narzeczonego

Og ro mn a częś ć mo ich k o leżan ek z k las y ś wiad ectwem d o jrzało ś ci cies zy ła s ię ty lk o d wa mies iące. Zg in ęły w Po ws tan iu . Do o rg an izacji zwerb o wał mn ie k o leg a, Tad eu s z J ak u b iec. Przy s ięg ę zło ży łam 3 0 p aźd ziern ik a 1 9 4 2 ro k u . Przy jęłam p s eu d o n im „Ren a”. Nawiązan ie k o n tak tu z AK n ie s tan o wiło żad n eg o p ro b lemu . Żo lib o rz to b y ła p rzecież d zieln ica o ficers k a, tam ws zy s cy „co ś ro b ili”. Zo s tałam o d razu p rzy d zielo n a d o „Bas zty ”, d o k o mp an ii K1 , jak o łączn iczk a. M y , d ziewczy n y , b y ły ś my mn iej n arażo n e n a zatrzy man ie p rzez p atro l n iemieck i n a u licy n iż ch ło p cy . M ęża – Tad eu s za Ku b als k ieg o „Zb ro ję” – p o zn ałam właś n ie w p o d ziemiu . Przy s złam raz d o n ieg o d o d o mu z ro zk azami. Nie mo g ę p o wied zieć, że o d razu międ zy n ami zais k rzy ło . Na p o czątk u b y ł k o leg ą, b ard zo s y mp aty czn y m, ale k o leg ą. Zaczęliś my jed n ak b y wać u s ieb ie, p o zn aliś my s wo je n azwis k a, ro d zin y . Ta k o n s p iracja żo lib o rs k a b y ła zres ztą k o n s p iracją d o ś ć wątp liwą, b o p rawie ws zy s cy zn ali s wo je d an e p ers o n aln e. M imo to n ie b y ło p rzy p ad k ó w zd rad y w mo men cie ares zto wan ia. J a s ama, n a wy p ad ek zatrzy man ia, miałam w s tan ik u i w man k iecie p łas zcza zas zy ty cy jan ek . Bałam s ię, że n ie wy trzy mam to rtu r i k o g o ś wy d am. O s ieb ie s ię n ie martwiłam. Wied ziałam, co ro b ię, b y ła to d ecy zja ś wiad o ma. Ko n s p iracja b y ła b ard zo ważn y m o k res em w mo im ży ciu . Uczes tn iczy łam w s zereg u ak cji. J ed n a b y ła n awet g ro tes k o wa, d ziało s ię to n a u licy Gd ań s k iej, o b o k p o s teru n k u g es tap o . Ch o d ziło o zn is zczen ie jak ich ś d o k u men tó w. Ak cja s ię u d ała. J u ż p o ws zy s tk im ch ło p cy mu s ieli p o zb y ć s ię b ro n i, żeb y w razie czeg o b y li „czy ś ci”. Ko ło Dwo rca Gd ań s k ieg o zn ajd o wały s ię b arak i z d rewn ian y mi k o mó rk ami, z warzy wami, o wo cami, b eczk ami z k ap u s tą. J ed en z ch ło p có w wrzu cił p is to let właś n ie d o tak iej b eczk i z k ap u s tą. In n y p o s zed ł d o mies zk an ia n a Gd ań s k iej, g d zie o two rzy ła mu g o s p o s ia, k tó ra zlito wała s ię n ad ch ło p ak iem i wzięła o d n ieg o b ro ń n a p rzech o wan ie. ​Tak ie rzeczy mo żliwe b y ły ty lk o w tej s zalo n ej Wars zawie. Nas tęp n eg o d n ia zo s tałam wy zn aczo n a, żeb y tę b ro ń p o zb ierać. Wzięłam więc

k o lo ro wą to rb ę, p rzes złam k o ło p o s teru n k u g es tap o i u d ałam s ię w k ieru n k u warzy wn y ch b arak ó w. Pamiętam zd ziwio n e min y p rzech o d n ió w, k tó rzy p rzy g ląd ali s ię, jak zan u rzam ręk ę aż p o ło k ieć w b eczce i, k u ich o g ro mn emu zd ziwien iu , zamias t k ap u s ty wy jmu ję b ro ń . Nas tęp n ie s p o k o jn ie wk ład am ją d o to rb y . Oczy wiś cie n ik t n ie zd rad ził. Po tem o d eb rałam d ru g i p is to let. Wró ciłam z ak cji s zczęś liwa, ale z d wo ma n ied ziałający mi p is to letami. Bo jed en zamó k ł w k ap u ś cie, a d o d ru g ieg o d o s tał s ię p ias ek . Ok azało s ię, że p rzes tras zo n a g o s p o s ia zak o p ała p is to let w p iwn icy ! Co d zien n ie

d ziało

s ię

zres ztą

co ś

n ieb ezp ieczn eg o .

Raz

p rzewo ziłam

z Bo n ifraters k iej n ied u ży rad io o d b io rn ik , ale za to z o g ro mn ą ilo ś cią k ab li. Uk ry łam to ws zy s tk o w mu fce. Sied ziałam w tramwaju i w p ewn y m mo men cie z mo jej mu fk i zaczęły wy ch o d zić d ru ty . Ob o k mn ie s tało d wó ch mło d zień có w, k tó rzy o d razu mn ie zas ło n ili, ab y m mo g ła to u p o rząd k o wać. Zn o wu s ię u d ało . M ama b ard zo to ws zy s tk o p rzeży wała. Nawet p o wierzch o wn a rewizja w n as zy m mies zk an iu p rzy n io s łab y fataln y s k u tek . Do s ło wn ie ws zęd zie, n a s zafie, p o d łó żk ami, leżały p is to lety i s to s y k o n s p iracy jn ej p ras y . A co ciek awe, Niemcy mies zk ali p iętro n iżej. Oczy wiś cie, ch o ć b y łam n as to latk ą, u miałam s ię o b ch o d zić z b ro n ią. Reg u lamin wo js k o wy też mu s iałam p o zn ać. To b y ło p rzecież wo js k o , a n ie zab awa. Szk o len ie w mo jej g ru p ie p rzep ro wad zał ws p o mn ian y ju ż Rajmu n d Kaczy ń s k i „Irk a”, o jciec Lech a i J aro s ława Kaczy ń s k ich , k tó remu w czas ie Po ws tan ia u rato wałam ży cie. M y ś lę zres ztą, że o n s ię we mn ie p o d k o ch iwał. Co ciek awe, jes tem cio cią o b ecn eg o p rezy d en ta Bro n is ława Ko mo ro ws k ieg o . Tak to właś n ie zas k ak u jąco p rzep latają s ię lu d zk ie lo s y .

Sen Po wo jn ie wró ciły ś my n a Żo lib o rz. M ies zk an ie b y ło całe, ale s p ląd ro wan e. Najb ard ziej p rzeży łam to , że u k rad zio n o ws zy s tk ie k s iążk i. A mieliś my ws p an iały k s ięg o zb ió r. Ojciec p o wo jn ie wy ląd o wał w An g lii. Nap is ałam d o n ieg o lis t, żeb y d o n as wró cił, n ie b acząc n a k o n s ek wen cje. By ł p rzecież o ficerem AK i g ro ziło mu ares zto wan ie. Wu j mo jeg o o jca, ó wczes n y min is ter s p raw zag ran iczn y ch M ich ał Ro mer, k ied y d o wied ział s ię, że o jciec wraca d o k raju , n awet n ie p o d ał mu ręk i. W Po ls ce tata n ie mó g ł zn aleźć p racy , zo s tał p rzez k o mu n is tó w zd eg rad o wan y .

Ży liś my w n ęd zy . M ó j p rzy s zły mąż, Tad eu s z, p o Po ws tan iu p o s zed ł d o n iewo li. W Bru k s eli, p o wy zwo len iu z o b o zu jen ieck ieg o , zap is ał s ię n a Ak ad emię Sztu k Pięk n y ch . M arzy ł jed n ak , żeb y wró cić. Po d ró ż miał o d b y ć z có rk ą Ko n s tan teg o Sch ieleg o , zało ży ciela s ły n n eg o wars zaws k ieg o b ro waru Hab erb u s ch i Sch iele, d la k tó rej załatwił n ieleg aln e d o k u men ty . Nies tety , n a g ran icy zo s tała zatrzy man a i ws k azała n a Tad eu s za jak o n a p o ręczy ciela p rawd ziwo ś ci s wo ich d o k u men tó w. Oczy wiś cie g o ares zto wali. Od b y ł s ię p ro ces , d o s p rawy d o k u men tó w p ro k u rato r d o rzu cił mu jes zcze s p rawy ak o ws k ie. Ko mu n iś ci b ezwzg lęd n ie zwalczali wó wczas ak o wcó w jak o „wro g ó w lu d u ” i „fas zy s tó w”. Kied y wy s zed ł n a wo ln o ś ć n a p o czątk u 1 9 5 6 ro k u , n iemal o d razu s ię p o b raliś my . W p aźd ziern ik u n as tęp n eg o ro k u u ro d ziła s ię n as za có rk a, Graży n a. W maju p o d o b n o n ie p o win n o s ię b rać ś lu b u , b o to p rzy n o s i p ech a. Sp rawd ziło s ię to w n as zy m p rzy p ad k u , p o d zies ięciu latach małżeń s twa ro zwied liś my s ię.

Halina po wojnie została lekarką. Po dziesięciu latach małżeństwa rozwiodła się z Tadeuszem Kubalskim. Wyszła za mąż ponownie dopiero w 1981 roku. Jej drugi mąż, Olgierd Hołownia (na zdjęciu), również powstaniec, walczył w Zgrupowaniu „Żywiciel”

Dru g i raz wy s złam za mąż w 1 9 8 1 ro k u . Dwad zieś cia lat p o ś lu b ie mó j mąż, Olg ierd Ho ło wn ia – p o d o b n ie jak ja p o ch o d zący z Litwy – zmarł. W 1 9 8 2 ro k u zo s tałam b ab cią. Uro d ził s ię Pio trek . A w 1 9 9 3 ro k u mó j d ru g i wn u k , Rafał. Po wo jn ie zo s tałam lek arzem. Sk o ń czy łam w Wars zawie s tu d ia med y czn e. Stu d io wałam jes zcze h is to rię s ztu k i, ale d y p lo mu ju ż n ie zro b iłam. Praco wałam zawo d o wo czterd zieś ci trzy lata. Sp o ro p o d ró żo wałam. Ob ietn icy zło żo n ej n a u licy Ho łó wk i p o d czas ​P o ws tan ia d o trzy małam. Zo b aczy łam Alp y . Przez wiele lat p o wo jn ie Po ws tan ie wracało d o mn ie w s n ach . Przez p ierws zy ro k b ałam s ię zas y p iać. A p o tem p rześ lad o wał mn ie ju ż ty lk o jed en s en . Śn ił mi s ię ch y b a z ty s iąc razy . M am ju ż có rk ę, Graży n ę, ale jes tem n ad al w p iwn icy . Trwa b itwa. J es tem p o ws tań cem. Do s taję ro zk az, że mam iś ć walczy ć, ale p rzecież mam p rzy s o b ie mo je małe d zieck o . Bo że, co ja mam ro b ić? Co ja mam ro b ić?! I n ag le ta p iwn ica zo s taje o to czo n a p rzez Niemcó w. Zb liżają s ię. Zaraz zejd ą n a d ó ł. A ja jes tem s ama. Ty lk o z có reczk ą.

Halina Hołownia z domu Wołłowicz (rocznik 1927)

ZOSIA MIŁOŚĆ I ŚMIERĆ W WALCZĄCEJ WARSZAWIE

p ad ły ś my . J a, Irk a i Wićk a. Po czątk o wo cały d zień trzy mali n as w mies zk an iu

W

w k o tle. A p o tem wy p ro wad zili, czy raczej wy k o p ali n a u licę. M ieli b ro ń , b y li b ru taln i. Kilk u p o n u ry ch , ch ams k ich d rab ó w. Ws ad zili n as d o zak ry tej

b rezen tem ciężaró wk i. J ak s ię wó wczas mó wiło – „b u d y ”. J ad ąc, p ró b o wałam s ię zo rien to wać, jak imi u licami n as wio zą. By łam w k o ń cu h arcerk ą. Wy g ląd ało n a to , że n a ws ch ó d , n a Prag ę. Nie p o my liłam s ię, w p ewn y m mo men cie wjech aliś my n a mo s t p o n to n o wy . Po d czas jazd y n ie my ś lałam o s o b ie. M artwiłam s ię o mamę i s io s trę, k tó re n a p ewn o ju ż o d ch o d ziły o d zmy s łó w. Przecież d o p iero co s zczęś liwie o d n alazły ś my s ię p o Po ws tan iu . A teraz co ś tak ieg o . Zo s tałam ares zto wan a p rzez Urząd Bezp ieczeń s twa. Samo ch ó d wres zcie s ię zatrzy mał i p o d s trażą wp ro wad zo n o n as d o jak ieg o ś b u d y n k u , n a p ierws ze lu b d ru g ie p iętro . Tru d n o d zis iaj p rzy p o mn ieć s o b ie tak ie s zczeg ó ły . W p o k o ju b y ły ty lk o d wa b iu rk a. Zak azali n am p o d ch o d zić d o o k n a, zary g lo wali d rzwi. Tak s p ęd ziły ś my n o c. Ran o d o s tały ś my k awałek ch leb a. Po two rn ie ch ciało n am s ię p ić. O my ciu n ie b y ło mo wy . Po k ilk u d n iach zaczęły s ię p rzes łu ch an ia. Wićce u d ało s ię ty lk o s zep n ąć: – Nig d zie n ie n ależały ś cie, n ie b y ły ś cie w żad n ej k o n s p iracji. Zro zu mian o ? Przes łu ch an ia b y ły jak ąś mo n o to n n ą, ciąg n ącą s ię cały mi g o d zin ami p o two rn o ś cią. W k ó łk o te s ame p y tan ia. Najp ierw o Armię Krajo wą, p o tem o k o n tak ty p o s o wieck im „wy zwo len iu ”. Nazwis k a d o wó d có w, miejs ca p rzech o wy wan ia b ro n i. I o czy wiś cie ży cio ry s . Pis ałam g o w k ó łk o , cały czas n a n o wo . Po p ewn y m czas ie zn ałam ten ży cio ry s n a p amięć, n a wy ry wk i. J ak p acierz. Starałam s ię jak o ś trzy mać. Up o rczy wie trzy małam s ię wers ji, że Wićk ę zn am ze s k lep u n a M o k o to wie, g d zie razem p raco wały ś my . Gd y d zis iaj ws p o min am te p rzes łu ch an ia, n ajs iln iejs ze emo cje wy wo łu ją we mn ie u b eccy ś led czy . Co to b y li za p o two rn i lu d zie. Wy rażali s ię w s p o s ó b p rzech o d zący ws zelk ie p o jęcie. ​W y zy wali mn ie, trak to wali n ielu d zk o . A ja miałam wó wczas zaled wie d ziewiętn aś cie lat. Po k ilk u d n iach , wid o czn ie w celu złaman ia mo jeg o o p o ru , p rzen ieś li mn ie d o p iwn icy . To b y ła n o ra b ez p o d ło g i i o k n a. Na k lep is k u k ilk a g arś ci s ło my . Drzwi z lu źn y ch d es ek , ś cian y z ceg ieł, k łó d k a. Zwy k ła p iwn ica s łu żąca teraz k o mu n is to m za więzien ie. Na czterech metrach k wad rato wy ch s ied ziały ś my we trzy . J a, jak aś zwy k ła h an d lark a i k o b ieta o s k arżo n a o k o lab o rację z Niemcami. Nie mo g łam wy trzy mać z p o wo d u p an u jącej tam p o two rn ej d u ch o ty . Do teg o s tras zn y s mró d . Niemy te ciała, b ru d n e u b ran ia. Za u b ik ację s łu ży ł zwy k ły , p rzelewający s ię k u b eł.

Nawiązały ś my k o n tak t z lu d źmi z s ąs ied n ich p iwn ic. Ob o k s ied ział k s iąd z, z k tó ry m ś p iewały ś my relig ijn e p ieś n i. Nam p o zwalało to n ie tracić d u ch a, a n as zy ch s trażn ik ó w d o p ro wad zało d o wś ciek ło ś ci. W jed n ej z p iwn ic b y ł majo r AK, k tó ry miał n ap ad y s iln ej g o rączk i, wy g ląd ało , jak b y cierp iał n a malarię. W in n ej s ied zieli k o n fid en ci g es tap o . Na p iwn iczn y ch , ceg lan y ch ś cian ach n as zej celi p o p rzed n icy p o zo s tawili wy d rap an y n ap is : „J u tro wy wo żą n as n a b iałe n ied źwied zie”.

Po upadku Powstania Zofia została aresztowana i była przesłuchiwana przez Urząd Bezpieczeństwa. Mimo chwil zwątpienia nigdy się nie złamała. Na zdjęciu: Zofia podczas okupacji

Gd y to p rzeczy tałam, u zmy s ło wiłam s o b ie całą g ro zę p o ło żen ia. By ł to mo men t, g d y zaczęłam s ię b ać o ży cie. Czy ja s tąd k ied y k o lwiek wy jd ę? Ty mczas em p rzes łu ch an ia trwały . O ró żn y ch p o rach d n ia i n o cy . Zaws ze tak s amo . Za s to łem k ilk u facetó w w mu n d u rach i p ro to k o lan t. J a o ś lep io n a o s try m ś wiatłem n ag iej żaró wk i. W p amięci u tk wiły mi d wa mo men ty . J ed en n awet zab awn y , k ied y zau waży łam, że p o d s u n ięty mi d o p o d p is u p ro to k ó ł aż ro i s ię o d k o s zmarn y ch b y k ó w o rto g raficzn y ch . Ci ś led czy zres ztą częs to n ie ty lk o s łab o p is ali, ale i s łab o mó wili p o p o ls k u . Tacy to właś n ie b y li „Po lacy ”. Nas tęp n ie p o jawiło s ię załaman ie, całk o wita b ezs iln o ś ć. W p ewn y m mo men cie ś led czy , g d y p o raz k o lejn y zap ewn iłam, że n ie b y łam czło n k iem żad n ej o rg an izacji, s twierd ził: – Tak iej, k tó ra n ig d zie n ie n ależała, w czas ie g d y cała mło d zież walczy ła z h itlero wcami, n ależy p lu n ąć w twarz. By ła to p ro wo k acja. Ch ciał, żeb y m s ię p rzy zn ała. Rzeczy wiś cie b y ły tak ie ch wile, g d y ch ciałam p rzerwać ten k o s zmar. Wy k rzy czeć im całą p rawd ę. Że b y łam w Armii Krajo wej. Że walczy łam w Po ws tan iu Wars zaws k im. Że jes tem z teg o d u mn a. Niech ro b ią ze mn ą, co ch cą. By łam b ru d n a, g ło d n a, zaws zo n a, zrezy g n o wan a. Czarn a ro zp acz. Do wied ziałam s ię, że mo ja s io s tra, k tó ra p o s zła mn ie s zu k ać, wp ad ła w zało żo n y w mies zk an iu u b eck i k o cio ł i s ied zi w in n ej celi. Wy o b rażałam s o b ie, co mu s i p rzeży wać b ied n a mama. 9 maja 1 9 4 5 ro k u p o wied zieli n am, że wo jn a s k o ń czo n a. Niemcy s k ap itu lo wały , Hitler p aln ął s o b ie w łeb . Płak ałam rzewn y mi łzami. Nie tak wy o b rażałam s o b ie ten d zień . Nie tak to miało wy g ląd ać. Pewn eg o d n ia d o n as zej celi p rzy p ro wad zo n o n o wą. By ła s tras zliwie s k ato wan a. Ab y o n a mo g ła leżeć, my mu s iały ś my u s iąś ć w k u ck i. Tak mało b y ło miejs ca. Całe jej ciało i twarz b y ły s in e. Nie b y ła w s tan ie n ic p o wied zieć. Ro b iły ś my jej o k ład y . Zas tan awiałam s ię: czy tak i lo s czek a ró wn ież mn ie? Ty mczas em w mo je więzien n e ży cie wd ała s ię ru ty n a. Od ch ło p ak a z s ąs ied n iej celi d o s tałam talię k art, wy k o n an ą ręczn ie n a tek tu rk ach z p u d ełek o d p o cis k ó w.

Blad y m ś witem b y ły ś my wy p ro wad zan e d o p o mies zczen ia, w k tó ry m zn ajd o wał s ię zlew i mo g ły ś my s ię „u my ć”. Ws zy s tk o mu s iało o d b y ć s ię w b ły s k awiczn y m temp ie i p o d b aczn y m o k iem s trażn ik a, k tó ry s tał p rzed n ami i s ię w n as wg ap iał. By ło to s tras zn e u p o k o rzen ie. Piwn ice ty mczas em co raz b ard ziej s ię zag ęs zczały . Zb liżał s ię k o n iec maja 1 9 4 5 ro k u . Pewn eg o ran k a Wićk a p rzek azała mi wiad o mo ś ć. M o g ę s ię ju ż p rzy zn ać d o AK. On i i tak ju ż ws zy s tk o wied zą. To b y ł k o n iec… Nig d y n ie d o wied ziałam s ię, k o g o złamali. Po k ilk u d n iach zo s tałam wy wo łan a n a g ó rę, d o d y żu rk i p rzy s ch o d ach . Sied ział tam ś led czy . Pamiętam, że n azy wał s ię Halick i. Oś wiad czy ł, że jes t ju ż d la mn ie wy ro k i k azał mi mó wić. Po wied ziałam mu , że jeżeli win ą jes t ch ęć b icia s ię z Niemcami, k o n s p iracja i u d ział w Po ws tan iu , to tak – jes tem win n a. Do żad n ej in n ej win y s ię jed n ak n ie p o czu wam. I n ic więcej n ie mam d o p o wied zen ia. Nas tęp n eg o d n ia ran o ja i Irk a Arty s z zo s tały ś my wy p u s zczo n e n a wo ln o ś ć. Ch y b a ju ż d o k o ń ca ży cia n ie d o wiem s ię d laczeg o . M o że u zn ali, że jes teś my p ło tk ami? Że n ie warto s o b ie n ami zawracać g ło wy ? Kazali n am jes zcze p o d p is ać zo b o wiązan ie, że o ws zy s tk im, co tam wid ziały ś my , n ik o mu n ie p o wiemy . Z n as zej tró jk i s k azan a zo s tała ty lk o Wićk a, czy li Win cen ty n a M ark o ws k a. Sied ziała p ó źn iej w o b o zie w Remb erto wie i w więzien iu w Rawiczu . J a w ares zcie n a ro g u Strzeleck iej i Śro d k o wej p rzeb y wałam p rzez trzy d zieś ci jed en d n i. Ró wn o mies iąc. Tak k o mu n iś ci „n ag ro d zili” mn ie za u d ział w Po ws tan iu Wars zaws k im i walk ę o wo ln ą, n iep o d leg łą Po ls k ę. A ja p rzecież – zamias t s ied zieć w u b eck iej p iwn icy – miałam s zy k o wać s ię d o ś lu b u . No có ż, lo s ch ciał, że mo je ży cie p o to czy ło s ię zu p ełn ie in aczej, n iż p lan o wałam…

Ptak pod gruzami Ws zy s tk o n ajlep s ze, co mn ie s p o tk ało w ży ciu , zd arzy ło s ię w Wars zawie. Su k ces y , p raca, wielk a miło ś ć. A w tle wo jn a, o k u p acja, Po ws tan ie Wars zaws k ie. By łam jes zcze mło d a, wy d awało mi s ię, że całe ży cie p rzed e mn ą. Po wo jn ie zd ałam s o b ie s p rawę, że ch o ć n ie s k o ń czy łam jes zcze d wu d zies tu lat, n ajlep s ze mam n ies tety za s o b ą. M ó j ro d zin n y d o m b y ł s k ro mn y . M iałam jed n ą s io s trę, s tars zą o d wa lata. Ojciec, o d k ąd p amiętam, n ależał d o PPS-u . By ł p raco wn ik iem Po czty Po ls k iej. Ten zawó d n ig d y n ie n ależał d o in tratn y ch . M ama mu s iała zatem ro zważn ie g o s p o d aro wać

d o mo wy m b u d żetem, ab y n a ws zy s tk o s tarczy ło . By ła b ard zo zarad n ą k o b ietą. Ch o ć w d o mu s ię n ie p rzelewało , zaws ze mieliś my ś wietn ie zao p atrzo n ą s p iżarn ię n a zimę. Wek i, d żemy w s ło ik ach , wo rk i z k as zą i mąk ą. Dlateg o właś n ie w trzy d zies ty m d ziewiąty m n ie d ała zas k o czy ć s ię wo jn ie. M ies zk aliś my n a Po wiś lu , n a u licy Cich ej. Uczy łam s ię w s zk o le n a Drewn ian ej, jed n ej z n ajlep s zy ch i n ajs tars zy ch wars zaws k ich s zk ó ł. I mu s zę p rzy zn ać, że s zło mi n ie n ajg o rzej. J ak o mała d ziewczy n k a wo lałam to warzy s two ch ło p có w. ​Gan iałam z n imi p o d rzewach , n a ws i u cio tk i jeźd ziłam k o n n o n a o k lep . M o ja s io s tra p rzeciwn ie. Garn ęła s ię d o k o b iecy ch ro b ó tek , b y ła ty p em có reczk i mamu s i. Nik o g o więc n ie d ziwiło , że ja ch o d ziłam p o s in iaczo n a i u mo ru s an a, a s io s tra z g ład k o zaczes an y m wark o czem. W 1 9 3 9 ro k u d o s tałam s ię d o s zk o ły h an d lo wej, tak zwan ej k u p ieck iej, mies zczącej s ię n a u licy Gó rn o ś ląs k iej. Tata b y ł ze mn ie o g ro mn ie d u mn y . M iałam wted y trzy n aś cie lat. Otwierało s ię p rzed e mn ą ty le n o wy ch p ers p ek ty w. No wa s zk o ła, n o wi zn ajo mi. Z n iecierp liwo ś cią czek ałam n a p o czątek ro k u s zk o ln eg o . Oczy wiś cie n a p ró żn o . 1 wrześ n ia wy b u ch ła wo jn a. Niemcy wes zli d o Wars zawy z k o ń cem mies iąca. Dla n as , ​p atrio ty czn ie n as tawio n y ch d ziewcząt, b y ło to p rawd ziwy m d ramatem. By ły ś my p o p ro s tu wś ciek łe. Razem z s io s trą ch o d ziły ś my u licami i s p lu wały ś my p rzed żo łn ierzami. Có ż miały ś my jed n ak ro b ić – trzeb a b y ło jak o ś ży ć. Nas ze mies zk an ie b y ło zru jn o wan e, p o cis k u d erzy ł w k u ch n ię i jed en p o k ó j. Całe s zczęś cie n ie b y ło n as w d o mu . M iały ś my jed n ak p tas zk a i ten p tas zek s tracił ży cie p o d g ru zami. To s ię mo że wy d ać ś mies zn e. Wy b u ch ła wo jn a, zg in ęły ty s iące lu d zi, Po ls k a u traciła n iep o d leg ło ś ć. A my z s io s trą d łu g o p łak ały ś my za ty m p tas zk iem. Ojciec d alej p raco wał n a Po czcie, ale b y ło n am co raz ciężej. J a zd ecy d o wałam s ię ro zp o cząć n au k ę w trzy letn iej s zk o le h an d lo wej n a Bag ateli, żeb y mó c s zy b k o p ó jś ć d o p racy . Op ró cz n o rmaln eg o p ro g ramu n au czy ciele wy k ład ali n am ró wn ież, o czy wiś cie p o k ry jo mu , h is to rię i p o ls k ą literatu rę. Pan i o d g imn as ty k i wy b ran e u czen n ice werb o wała d o tajn eg o h arcers twa. Właś n ie w ten s p o s ó b trafiłam d o k o n s p iracji. Zaczęły s ię s zk o len ia: p ierws za p o mo c, ro zezn an ie w teren ie, łączn o ś ć. By ły ś my n awet k tó reg o ś razu n a o b o zie h arcers k im w les ie p o d Wars zawą, mies zk ały ś my w s to d o le u ro ln ik a. Przy rzeczen ie h arcers k ie zło ży łam p rzy latarce imitu jącej o g n is k o , k tó reg o z wiad o my ch p o wo d ó w n ie mo g ły ś my ro zp alić. Szy b k o zaczęło s ię

s zk o len ie wo js k o we, mu s iałam zło ży ć k o lejn ą, ty m razem wo js k o wą, p rzy s ięg ę. Uro czy s to ś ć o d b y ła s ię w czy imś mies zk an iu n a M o k o to wie. Przed ty m b y ły ś my n a M s zy Świętej i u s p o wied zi. By ło n as s ześ ć d ziewczy n , p rzy s ięg ę p rzy jmo wała n as za p rzeło żo n a, An to n in a Ko n ó wn a. J ed n o zd an ie s zczeg ó ln ie zap ad ło mi w p amięć: „Zwy cięs two b ęd zie two ją n ag ro d ą, zd rad a k aran a jes t ś miercią”. M ąż mo jej k u zy n k i, Stan is ław Sierak o ws k i, b y ł wy b itn y m p ro fes o rem b ak terio lo g ii i p ro wad ził lab o rato riu m med y czn e n a u licy ​Kru czej. Po trzeb o wał s ek retark i i zwró cił s ię w tej s p rawie d o mn ie. Ak u rat w ty m czas ie zmarł mó j o jciec. M imo że mama ro b iła ws zy s tk o , co b y ło w jej mo cy , żeb y n as jak o ś u trzy mać, mu s iałam zacząć zarab iać. Oferta p racy w lab o rato riu m s p ad ła n am więc jak z n ieb a. Lab o rato riu m b y ło wy k o rzy s ty wan e p rzez p o d ziemie jak o s k rzy n k a k o n tak to wa. Ob aj s y n o wie p ro fes o ra Sierak o ws k ieg o z p ierws zeg o małżeń s twa b y li czło n k ami Związk u Walk i Zb ro jn ej. Zaczęłam d ziałać razem z n imi. Przy g o to wy wałam s ię d o b y cia łączn iczk ą. San itariu s zk ą n ie ch ciałam b y ć, b ałam s ię k rwi. Wizja zajmo wan ia s ię ran n y mi p o p ro s tu mn ie p rzerażała. Zamias t teg o u czy łam s ię alfab etu M o rs e’a, p o s łu g iwan ia s ię b ro n ią.

Młodzi i zakochani – Kazimierz Sierakowski z Zosią na placu Teatralnym kilka miesięcy przed wybuchem Powstania

W k o n s p iracji o b o wiązy wała jed n a p o d s tawo wa zas ad a. Nie wo ln o mó wić in n y m k o leg o m n ic o s o b ie. Najlep iej, żeb y n ik t o n ik im n iczeg o n ie wied ział, o czy wiś cie o p ró cz p s eu d o n imó w. Po wó d b y ł b ard zo p ro zaiczn y . J eżeli n ie zn ało s ię n azwis k k o leg ó w, jeżeli n ic s ię o n ich n ie wied ziało , w razie „wp ad k i” n ie mo żn a b y ło ich zd rad zić p o d czas g es tap o ws k ich to rtu r. Nies tety , mu s zę s ię p rzy zn ać, że n ie u d ało mi s ię b y ć wiern ą tej k o n s p iracy jn ej zas ad zie. A to d lateg o , że… s ię zak o ch ałam. ​Kazik b y ł n ajwięk s zą miło ś cią mo jeg o

ży cia. Nies amo wicie p rzy s to jn y , s tars zy o d e mn ie o s ześ ć lat. By ł jed n y m z d wó ch s y n ó w p ro fes o ra Sierak o ws k ieg o , s to p ień : p lu to n o wy p o d ch o rąży . Ps eu d o n im „Wło d ek ”. A ja b y łam p rzecież zwy k łą d ziewczy n ą z Po wiś la. ​W y g ląd ałam zwy czajn ie, raczej p rzeciętn ie. Nie s p o d ziewałam s ię tej miło ś ci. I n ig d y n ie zd rad ziłab y m s ię p rzed Kazik iem z mo im u czu ciem, g d y b y to n ie o n p ierws zy zaczął o ty m mó wić. To b y ły zres ztą in n e czas y . By łam zb y t d u mn a, żeb y o k azać in icjaty wę wo b ec ch ło p ak a. I to jes zcze tak ieg o ch ło p ak a! Po ch o d ził z in telig en ck iej ro d zin y . Bły s k o tliwy , o czy tan y . Ws zy s tk ie d ziewczy n y wo d ziły za n im wzro k iem, a o n wy b rał mn ie! J eg o matk a b y ła fizy k iem, całą wo jn ę s p ęd ziła w o b o zie d la k o b iet s p o k rewn io n y ze s ły n n y m J an em ​R o d o wiczem „An o d ą”.

w Rav en s b rü ck . By ł

Wo jn a trwała, g in ęło mn ó s two lu d zi, a ja p rzeży wałam wielk ą miło ś ć. Ch o ć n ie b y liś my jes zcze p o s ło wie, zach o wy waliś my s ię jak n arzeczen i. Gd zie ch o d ziliś my n a ran d k i? Na film wy b rać s ię o czy wiś cie n ie mo g liś my . Ob o wiązy wała zas ad a, że „ty lk o ś win ie s ied zą w k in ie”. Ch o d ziliś my więc n a d łu g ie s p acery . Pewn eg o d n ia jech aliś my n a Prag ę, k ied y Niemcy n ag le zatrzy mali tramwaje n a mo ś cie Po n iato ws k ieg o . Lu d zie zaczęli wy s k ak iwać, tramwaj p o wo li s tawał s ię p u s ty . Szty wn i ze s trach u ​z o s taliś my n a s wo ich miejs cach . J ak o ś s ię u d ało . Do n as zeg o tramwaju n ie wes zli. Kazik b ard zo s ię o mn ie b ał. Ko n s p iracja to b y ła n ieb ezp ieczn a s p rawa.

Miasto walczy Wres zcie n ad s zed ł u p rag n io n y czas mo b ilizacji. Id ziemy d o Po ws tan ia! Do s tałam ro zk az. M iałam s ię s tawić u k o leżan k i n a zb ió rk ę, w s u mie b y ło n as tam p ięć d ziewcząt. J es zcze wieczo rem 3 1 lip ca zad zwo n iłam d o Kazik a, ale ak u rat p ech ch ciał, że g o n ie zas tałam. Po tem o n p rzy s zed ł d o mn ie, ale zn ó w s ię min ęliś my . By łam ty m p o p ro s tu zro zp aczo n a. Nie mo g liś my s ię zo b aczy ć, a p rzecież ju ż zaraz miała wy b u ch n ąć wielk a b itwa! W k o ń cu , za p o ś red n ictwem mo jej mamy , u d ało n am s ię u mó wić w k awiarn i n a Brack iej. Kawiarn ia jes t zres ztą w ty m b u d y n k u d o d zis iaj, ch o ć n azy wa s ię o czy wiś cie in aczej. Przetrwało o k n o , w k tó ry m wted y s ied zieliś my . W ty m s amy m miejs cu s to i s to lik . By ł 1 s ierp n ia 1 9 4 4 ro k u , za k ilk a g o d zin miało s ię zacząć Po ws tan ie. Wid zieliś my s ię zaled wie p rzez k ilk a ch wil, zd ecy d o wan ie za k ró tk o .

Po g ład ził mn ie p o ręce, p o g łas k ał p o g ło wie. Patrzy ł n a mn ie z jak imś g łęb o k im s mu tk iem. Po cies załam g o , że p rzecież zaraz s p o tk amy s ię n a d efilad zie zwy cięs twa. M y ś lałam, że p o trzech d n iach b ęd zie p o ws zy s tk im. Że łatwo zwy cięży my . Nies tety , n ie mieliś my z Kazik iem czas u , mu s ieliś my s ię p o s p ies zn ie p o żeg n ać. Każd e z n as miało p rzecież ro zk azy . To b y ło n as ze o s tatn ie s p o tk an ie w ży ciu . Do p iero wted y p o wied ział mi, że jes t w Batalio n ie „Bas zta”. J a z k o lei n ie wied ziałam jes zcze, że b ęd ę w Batalio n ie „Oaza”. Nie p o wied zian o n am o ty m aż d o o s tatn ich ch wil p rzed g o d zin ą „W”. By ło to całk o wicie b ez s en s u . Przez cały o k res o k u p acji ćwiczen ia miałam b o wiem n a M o k o to wie, a p o d czas Po ws tan ia wy ląd o wałam n a Sad y b ie. Po ws tan ie mu s iało wy b u ch n ąć. Ale b ez ro zk azu d o walk i b y ś my n ie p o s zli. By liś my k arn y m wo js k iem. Przez trzy d n i p o p rzed zające 1 s ierp n ia co d zien n ie ran o s zły ś my n a zb ió rk ę, a n a n o c wracały ś my d o d o mu , b y n as tęp n eg o d n ia zn o wu czek ać n a ro zk az. By ły ś my n ies p o k o jn e, n ie mo g ły ś my zn aleźć s o b ie miejs ca. M amie mó wiłam, że n ie wiem, k ied y wró cę. Nie zatrzy my wała mn ie. Zb liżała s ię g o d zin a „W”. Przy s zed ł d o n as , n a M o k o tó w, łączn ik . J a miałam p ó jś ć n a ró g u lic Zag ó rn ej i So lec. Tam miał czek ać n a mn ie mężczy zn a z ręk ą n a temb lak u . M iałam mu p o wied zieć, że n as z p iąty o d d ział jes t g o to wy d o ak cji. Do b ieg łam tam p io ru n em. Przemierzałam u licę w tę i we w tę, zd en erwo wan a, miałam p rzecież p rzek azać ro zk az i b iec d alej n a Sad y b ę, ale n ik o g o n ie b y ło . Żad n eg o czło wiek a z temb lak iem. Aż tu n ag le jak n ie h u k n ą k arab in y , b o mb y i g ran aty ! J ed n o cześ n ie ro zleg ł s ię p rzeraźliwy lu d zk i k rzy k . Zaczęło s ię! Wes złam d o n ajb liżs zeg o d o mu , my ś ląc, że zn ajd ę tam jak ieg o ś o ficera, k tó ry p o wie mi, co mam d alej ro b ić. I zn alazłam. Ale n ie o ficera, lecz p rzerażo n eg o s zereg o wca, k tó ry o d p o wied ział mi k ró tk o : – Przecież wid zis z, co s ię tu d zieje! Os trzał s ię n as ilał. Nao k o ło jęczeli ju ż p ierws i ran n i. Krew. Ch ao s n a u licy . Po rad ził mi, żeb y m p o czek ała d o ran a i wted y zad ecy d o wała, czy wracam d o s wo ich n a Sad y b ę, czy zo s taję tu , n a miejs cu . By łam s tras zliwie zd en erwo wan a, n ie zmru ży łam o k a p rzez całą n o c. Zres ztą tru d n o b y ło b y zas n ąć. To b y ł p ierws zy d zień i n ie p rzy wy k łam jes zcze d o k an o n ad y . M ias to walczy ło . Pierws zą p o ws tań czą n o c s p ęd ziłam więc w p iwn icy . W tłu mie zd ezo rien to wan y ch , p rzes tras zo n y ch lu d zi, k tó ry ch Po ws tan ie zas k o czy ło w d ro d ze z p racy d o d o mu . Ran o mo ja s y tu acja n ie wy g ląd ała lep iej n iż p o p rzed n ieg o d n ia. Czu łam s ię zag u b io n a. Nap rawd ę n ie mu s ieli mn ie tam wcale wy s y łać. Działały

jes zcze telefo n y , mo g li zad zwo n ić n a So lec i p rzek azać ten n ies zczęs n y ro zk az telefo n iczn ie. Lu d zie zaczęli s ię n amawiać, żeb y p rzejś ć p rzez Czern iak o ws k ą. Pry m wio d ły zd etermin o wan e matk i, o d ch o d zące o d zmy s łó w z ro zp aczy o lo s s wo ich d zieci p o zo s tawio n y ch s amo tn ie w d o mu . Zeb rała s ię n as s p o ra g ru p a. Wy s zliś my z p iwn icy . Na „p o wierzch n i” wid o k b y ł p rzerażający , jak p o k atak lizmie. Tu martwy czło wiek , tam k o n ający . Dy my , g ru zy , p o żary . Starałam s ię n a to n ie p atrzeć. Z o k ien i d ach ó w jed n eg o z b u d y n k ó w s trzelali d o n as „g o łęb iarze”. Bieg liś my więc s zy b k o p rzed s ieb ie, n a ile s tarczało n am s ił. J acy ś lu d zie k ry jący s ię p o b ramach ws k azy wali n am d ro g ę: – Tęd y n ie id źcie, tam Niemcy , lep iej tamtą u licą. Wres zcie u d ało mi s ię d o b iec d o b u d y n k u wo js k o weg o n ap rzeciwk o fo rtó w n a Sad y b ie. J ed n ak n a miejs cu o k azało s ię, że w n o cy n as tąp ił wy mars z mo jeg o o d d ziału d o Las ó w Kab ack ich . Nie miałam wy jś cia. M u s iałam zo s tać i czek ać n a ro zk az. Nie p o wiem, żeb y m b y ła z teg o p o wo d u s zczęś liwa. M iałam walczy ć, miałam d ziałać, a jak n a razie mio tałam s ię b ezrad n ie z miejs ca n a miejs ce b ez żad n eg o s en s o wn eg o p rzy d ziału i zad an ia. Zu p ełn ie n ie p rzy g o to wałam s ię n a to , że Po ws tan ie p o trwa d łu żej n iż d wa, g ó ra trzy d n i. Op ró cz zmian y b ielizn y n ie miałam ze s o b ą żad n y ch u b rań . A u b ran a b y łam w s u k ien k ę w p as eczk i i rzemy k o we s an d ałk i. Stró j jak n a p ik n ik , a n ie d o walk i. Pamiętałam n ato mias t o ty m, żeb y wziąć ze s o b ą s ztu ćce. Nies tety , p o lecen ie wzięłam za b ard zo d o s ieb ie i zamias t zwy k ły ch alu min io wy ch , k tó ry mi jad ało s ię n a co d zień , wzięłam p o k ry jo mu z d o mu s reb rn e s ztu ćce, z wy p rawy d la mo jej s io s try . Przez całe Po ws tan ie mu s iałam u ważać, żeb y ich n ie zg u b ić. Tak a b y łam n iemąd ra. J es zcze p rzed wy jś ciem o d d ałam mamie p ierś cio n ek n a p rzech o wan ie. Zło ty z czerwo n y m o czk iem. Nies tety , p o Po ws tan iu zrab o wał mamie ten p ierś cio n ek s łu żący Niemco m Uk rain iec.

Bojąc się krwi, Zofia postanowiła zostać łączniczką. Przez większość Powstania walczyła na Sadybie. Na zdjęciu: Stare Miasto pod koniec Powstania. Na pierwszym planie Wojciech Sarnecki „Wojtek”, dalej łączniczka

Wres zcie zn alazłam o d d ział i zo s tałam u mies zczo n a w willi n a Sad y b ie. Sp ałam w n iej w jed n y m łó żk u , n a d o d atek d ziecin n y m, z Irk ą. On a b y ła n is k a i g ru b a, a ja ch u d a i wy s o k a. On a zajmo wała więk s zą częś ć ws zerz, a ja zwijałam s ię w ró żn e es y flo res y n iczy m wąż. I ty m s p o s o b em jak o ś s ię tam mieś ciły ś my . W ciąg u d n ia o b s erwo wały ś my , co s ię d ziało w fo rcie, k tó ry b y ł o b s ad zo n y p rzez Niemcó w. By ła to p o zy cja n ie d o zd o b y cia. Niemcy mieli k u p ę b ro n i i ś wietn e fo rty fik acje. Całe s zczęś cie s ami s ię z n ieg o p o p ewn y m czas ie wy co fali. M iały ś my ty mczas em co raz więcej p racy . Ch o d ziły ś my z meld u n k ami, a w p rzerwach ro b iły ś my jed zen ie d la n as zy ch ch ło p có w. Nie ma co u k ry wać – b y ła to s łu żb a ciężk a i żmu d n a. Zd arzały s ię o czy wiś cie i wes o łe mo men ty . Czas em k to ś zag rał s k o czn ą melo d ię n a p ian in ie, k to ś in n y zaś p iewał. Przecież mu s ieliś my jak o ś

ży ć, żeb y n ie zwario wać. By liś my mło d zi. Pamiętam też, jak n as i zd o b y li fab ry k ę n a Czern iak o wie. Tam b y ły ś wietn ie zao p atrzo n e mag azy n y . Do s tały ś my ciep łą o d zież – b ielizn ę, s wetry i s k arp etk i – o raz… k o s mety k i. Szmin k i i in n e p o d o b n e rzeczy , z k tó ry ch p ewn ie b y ś my w n o rmaln y ch czas ach b ard zo s ię u cies zy ły , ale w tej s y tu acji b y ły zu p ełn ie b ezu ży teczn e. Zab awn ie b y ło ró wn ież, g d y ch ło p cy złap ali małeg o p ro s iak a i d ali n am – mn ie i d wó m k o leżan k o m – żeb y ś my g o o p rawiły . Nam, trzem d ziewczy n o m z d o b ry ch , miejs k ich d o mó w. Nie miały ś my b lad eg o p o jęcia, jak s ię za to zab rać. Led wo s o b ie p o rad ziły ś my . By ła z teg o o czy wiś cie k u p a ś miech u . Z d ru g iej s tro n y , k ied y czło wiek jes t zak o ch an y , a o b iek t u czu ć jes t d alek o , to n ijak mu d o tań có w i żartó w. Cały czas my ś lałam, co ro b i teraz Kazik , g d zie jes t? Czy p rzy p ad k iem n ie ran n y , czy ma co jeś ć, p ić, k ied y s ię zo b aczy my ? Nies tety , n ie miałam o d n ieg o żad n y ch wiad o mo ś ci. Pamiętam też, że raz, id ąc d o atak u p o d d o wó d ztwem ro tmis trza „Gard y ”, wzięliś my jeń ca. Gd y ch ło p ak i d o n ieg o d o p ad li, k rzy czał w n ieb o g ło s y : – Ich bin Katholik, Ich bin Katholik! Hitler kaputt! Hitler kaputt! Ta h is to ria n as p o p ro s tu u s k rzy d liła. Wy d awało n am s ię, że s k o ro Niemcy tak s ię zach o wu ją, to zwy cięs two jes t ju ż p ewn e. Że to d łu g o n ie p o trwa. Nies tety , s tało s ię in aczej. M ijały k o lejn e d n i, a n as za s y tu acja o k azy wała s ię co raz b ard ziej k ry ty czn a.

Kazimierz Sierakowski „Włodek” – młody, przystojny, pochodzący z inteligenckiej rodziny. Zosia nie spodziewała się, że zostanie największą miłością jej życia. Zdjęcie Kazika z czasów okupacji

Raz wy s łan o n as z d ziewczy n ami w k ieru n k u k las zto ru ​Nazaretan ek n a M o k o to wie. Do s zły ś my p rawie d o u licy Ch ełms k iej, g d y n ag le n atk n ęły ś my s ię n a Niemcó w i mu s iały ś my s ię wy co fać. To b y ło ch y b a n ajg o rs ze mo je p rzeży cie z całeg o Po ws tan ia. Nag le zn ik ąd p o jawił s ię z ry k iem s iln ik a czo łg i zaczął walić z d ziała. W n as zy ch s zereg ach zap an o wała p o two rn a p an ik a, n ies tety o p u ś ciliś my s tan o wis k a. A Kazik , jak s ię p ó źn iej d o wied ziałam, b y ł właś n ie k o ło teg o k las zto ru Nazaretan ek . By liś my więc p rzez ch wilę tak b lis k o s ieb ie, n awet o ty m n ie wied ząc. Gd y s ię wy co faliś my , s p o tk ałam k o leg ę Kazik a. Po wied ział, że mó j u k o ch an y ma s ię d o b rze. Że ws zy s tk o u n ieg o w p o rząd k u . J es t n a Czern iak o wie, cały i zd ro wy . Po p ro s iłam g o , żeb y p rzek azał Kazik o wi, że jes tem n a Sad y b ie. Kazik p o leg ł 2 7 s ierp n ia, właś n ie p rzy k las zto rze Nazaretan ek . Gd y ja b y łam zaled wie d wie u lice d alej. O jeg o ś mierci d o wied ziałam s ię d o p iero p o wo jn ie. J ak zg in ął? Sły s załam ty le ró żn y ch wers ji… Po d o b n o b ieg ł n a p rzed zie o d d ziału , a p rzecież jak o d o wó d ca wcale n ie mu s iał. Tam miały d o s ięg n ąć g o k u le wro g a. Czas ami zas tan awiam s ię, czy jeg o ś mierci n ie s p o wo d o wała p rzy p ad k iem ta wiad o mo ś ć o d e mn ie p rzek azan a p rzez k o leg ę. M o że p ró b o wał s ię d o mn ie p rzeb ić? Nig d y s ię teg o ju ż n ie d o wiem. Nie mo żn a b y ło n awet zab rać jeg o ciała. Sp ło n ęło d o o s tatn iej k o ś ci.

Bez opaski Z k o ń cem s ierp n ia n alo ty zaczęły s ię n as ilać. A my b y liś my b ezrad n i. Nas i d o wó d cy mieli s wo ją k waterę o d s tro n y fo rtó w. Pewn eg o d n ia s p ad ła n a n ią b o mb a lo tn icza. Ak u rat wted y , g d y trwała n arad a. Ek s p lo zja b y ła tak p o tężn a, że ziemia s ię ro zs tąp iła i ws zy s tk o p o ch ło n ęła. Zg in ął k ażd y , k to zn ajd o wał s ię w p o b liżu , łączn ie z n as zy mi k o leżan k ami. Wted y p o s zed ł p o tężn y n iemieck i atak o d s tro n y s zo s y Kró lews k iej. Wielu n as zy ch zg in ęło , lin ia s ię załamała, n ap ó r p rzeciwn ik a b y ł zb y t s iln y . M y , s an itariu s zk i i łączn iczk i, o b s erwo wały ś my to z p rawd ziwy m p rzerażen iem, jak zah ip n o ty zo wan e. Z o d rętwien ia wy rwał mn ie d o p iero jak iś ch ło p ak : – Uciek ajcie! – zaczął k rzy czeć. – Zry wajcie o p as k i, id źcie jak o cy wile! Zo rien to wał s ię, że to k o n iec. Bły s k awiczn ie zerwałam o p as k ę i u k ry łam ją za jak ąś ru rą w p iwn icy (p o wo jn ie p o n ią wró ciłam, b y ła w ty m s amy m miejs cu ). Ch wilę p ó źn iej wp ad li międ zy n as Niemcy . Krzy k i:

– Raus! Raus! Ek s p lo zje g ran ató w, o s tatn ie p o jed y n cze s trzały . By ły ś my w n iewo li. Sad y b a u p ad ła. By ł 2 wrześ n ia. J ak iś n iemieck i żo łn ierz wb ieg ł d o p iwn icy i zaczął wrzes zczeć, żeb y ś my wy ch o d ziły n a g ó rę. Zaraz zro b iło s ię ich mn ó s two . Każd ej z n as p rzy ło ży li p o p lecach k o lb ą k arab in u . By łam p ewn a, że ju ż p o mn ie. Do p iero p ó źn iej d o wied ziałam s ię, że teg o d n ia Niemcy i żo łn ierze jed n o s tek ws ch o d n ich d o p u ś cili s ię n a zd o b y tej Sad y b ie s tras zliwy ch b es tials tw. Ro zs trzeliwali k o b iety i d zieci, wrzu cali d o p iwn ic p ełn y ch lu d zi g ran aty . Wielu p o ws tań có w wzięty ch d o n iewo li ro zs trzelali n a miejs cu . Stał s ię jed n ak cu d i my p rzeży ły ś my . Żo łn ierze zap ro wad zili n as d o zg ro mad zo n ej w p o b liżu lu d n o ś ci cy wiln ej i zaczęli n as p ęd zić p rzed s ieb ie. Razem z n ami s zły k o b iety z d ziećmi, n iek tó re p ch ały wó zk i. W tłu mie b y ło wielu ran n y ch . Starały ś my s ię ich o p atrzy ć. J ak aś k o b ieta d o s tała h is terii, mu s iały ś my ją u s p o k o ić. J ą i jej małe d zieck o . To b y ł mo men t, w k tó ry m b y łam p ewn a, że id ziemy n a s tracen ie. Nies tety my , p o ws tań cy , n ie p o trzeb o waliś my o p as ek , żeb y wy ró żn iać s ię z tłu mu . Ch ło p ak ó w Niemcy wy ciąg n ęli o d razu . Nietru d n o b y ło ich o d ró żn ić. Wo js k o we b u ty , b ry czes y , b lu zy mu n d u ro we, p as y i czap k i. W k o ń cu wy łap ali n as ws zy s tk ich i p o s tawili w s zereg u . Zb liżała s ię n o c. Cały d zień trzy mali n as n a p lacu , b ez jed zen ia i wo d y . Razem z cy wilami. A b y ły p rzecież wś ró d n ich k o b iety i małe d zieci, s łan iające s ię ze zmęczen ia i o d wo d n ien ia. Cy wiló w w k o ń cu p o p ęd zili d o p o ciąg ó w, k tó re zab rały ich d o o b o zu w Pru s zk o wie. A p o n as p rzy jech ały s amo ch o d y . Wieźli n as n ie wiad o mo d o k ąd . Wres zcie wjech aliś my w jak ąś b ramę. Szy b k o zo rien to waliś my s ię, że jes teś my n a p lacu Naru to wicza w Do mu Ak ad emick im. Zap ro wad zili n as d o cel i trzy mali w n ich całą n o c. A my wciąż o s u ch y m p y s k u , n ieu my ci, n ieziems k o zmęczen i. Ze zrezy g n o wan iem, b o n ie mieliś my ju ż n a n ic s iły , p rzy g ląd aliś my s ię zak rwawio n y m s ch o d o m. W p o d ziemiach teg o b u d y n k u wcześ n iej zg ład zo n o k ilk as et o s ó b . Dzis iaj jes t tam n awet tab lica. Urato wało n as jed n ak to , że alian ci, a w ś lad za n imi Niemcy , u zn ali n as za żo łn ierzy . Nie b y liś my ju ż „b an d y tami” i n ie mo g li n as ro zs trzelać. Umieraliś my z g ło d u i wted y u rato wali n as k o led zy … s u ch y m mak aro n em. Przeciąg n ęli n am g o p rzez d ziu rk ę o d k lu cza w d rzwiach o d d zielający ch n as ze cele. Trzy maliś my ten mak aro n w u s tach , aż s ię ro zp u ś cił.

Po tem Niemcy n as p rzes łu ch iwali. Zarzek ałam s ię, że n ie b rałam u d ziału w walk ach . W k o ń cu d ali n am s p o k ó j i trafiliś my n a Dwo rzec Zach o d n i. By ł 7 wrześ n ia. Ko mb in o wały ś my z k o leżan k ą, jak u ciec z tran s p o rtu . Przech ad zały ś my s ię tu i tam, aż w p ewn y m mo men cie ws k o czy ły ś my za jak ąś b u d k ę. Ud ało s ię u ciec. Ch o ć, mó wiąc s zczerze, n ie b y ł to jak iś wielk i b o jo wy wy czy n . Ci Niemcy , k tó rzy zajmo wali s ię tran s p o rtem cy wiló w i jeń có w, n ie b y li ju ż tacy ag res y wn i i żąd n i k rwi jak żo łn ierze p acy fik u jący Po ws tan ie. Przy my k ali o k o n a tak ie u cieczk i. Za b u d k ą s tał p o ciąg , k tó ry o d jeżd żał w k ieru n k u So ch aczewa. Po s zły ś my d o k o lejarzy b łag ać, żeb y n as zab rali. Kiero wn ik p o ciąg u s ię zg o d ził. Siad ły ś my w p rzed ziale p as ażers k im, s zczęś liwe, b o k o leżan k a miała w So ch aczewie ro d zin ę i b y ło u k o g o s ię u k ry ć. Nag le: n ap ad p an ik i! Do p rzed ziału ws zed ł Niemiec. Zmartwiały ś my ze s trach u . To k o n iec. On ty mczas em jak g d y b y n ig d y n ic u s iad ł n a ławce, wy ciąg n ął g azetę i p o g rąży ł s ię w lek tu rze. Ten Niemiec b y ł b ard zo eleg an ck i. Czy s ty , wy p ras o wan y mu n d u r, wy p as to wan e n a wy s o k i p o ły s k b u ty . Co ś n ies amo witeg o , jes zcze d zień wcześ n iej b y ś my d o n ieg o s trzelały , a teraz zn ajd o wały ś my s ię z n im w jed n y m p rzed ziale. Sied ziały ś my jak n a s zp ilk ach , n ie mo g ły ś my s ię d o czek ać, aż p o ciąg wres zcie ru s zy . A o n jak n a zło ś ć – s tał. M in u ty s tras zn ie s ię d łu ży ły . Wres zcie mas zy n is ta d ał s y g n ał d o o d jazd u . Do jech ały ś my jak o ś w ty m d ziwn y m to warzy s twie d o So ch aczewa. Ku n as zemu p rzerażen iu n a s tacji b y ła b u d k a, w k tó rej żan d armi s p rawd zali p rzep u s tk i wy s iad ający ch . Ws zy s cy lu d zie z p o ciąg u wy s ied li, a my n ie wied ziały ś my co ro b ić. Dłu g o tak s ied zieć jed n ak n ie mo g ły ś my . W k o ń cu ws tały ś my z miejs c i s zły ś my p o wo li p ero n em. Patrzy my , a tu „n as z” Niemiec z p rzed ziału s to i i s zwarg o cze s o b ie z żan d armami. Gd y n as zo b aczy ł, k iwn ął ręk ą, żeb y ś my p rzech o d ziły . Nie s p rawd zili n as . W So ch aczewie miały ś my zn ajo meg o , p an a Strzeleck ieg o , k tó ry p ó źn iej zg n ił w jak imś łag rze n a Sy b erii, d ep o rto wan y p rzez NKWD. Wó wczas b y ł jed n ak jes zcze s zefem p o licji i d o wó d cą AK w tej o k o licy . Szy b k o zn alazł n am jak ieś lo k u m. Po ty ch ws zy s tk ich p rzejś ciach zap ad łam n a zd ro wiu , miałam wy s o k ą g o rączk ę. Wres zcie u d ało mi s ię jed n ak o d n aleźć mamę i s io s trę. Wy n ajęły ś my izb ę w wiejs k iej ch acie n ied alek o So ch aczewa. Nad s zed ł ro k 1 9 4 5 . Niemcy u ciek li i wk ró tce d o ws i wk ro czy li So wieci. Nad n as zy mi g ło wami p rzewalił s ię fro n t. Po czątek „wy zwo len ia” n ie b y ł zb y t

zach ęcający . Najp ierw we ws i p o jawił s ię p ierws zy b o ls zewik , k tó ry zd ąży ł jes zcze o s trzelać n iemieck ie ty ln e s traże. Po tem p o jawiła s ię ich ch mara. Wy s zły ś my p rzed d o m, żeb y zo b aczy ć n o wy ch zd o b y wcó w. J ed en z żo łn ierzy p o d s zed ł d o mamy i b ru taln ie wy rwał jej to reb k ę. Wiem, że w to , co teraz p o wiem, tru d n o u wierzy ć, ale jak iś in n y So wiet, wy żs zy s to p n iem, zo b aczy ł tę s cen ę i k azał mu tę to reb k ę zwró cić. Na tle teg o , jak o n i s ię wó wczas zach o wy wali, b y ł to p rawd ziwy ewen emen t. Pamiętam z ty ch d n i jes zcze jed n o : ciała n iemieck ich żo łn ierzy ro zrzu co n e n a d ro g ach . Pierws za mo ja my ś l b y ła: „A d o b rze wam tak . Za Po ws tan ie, za n as ze k rzy wd y , za o k u p ację”. Po tem jed n ak s ię zreflek to wałam. To jed n ak n ie p o ch rześ cijań s k u zło rzeczy ć zab ity m. I zmó wiłam za n ich Zdrowaś Maryjo. W k o ń cu , p o k ilk u mies iącach , p o s tan o wiły ś my p iech o tą wró cić d o Wars zawy . Do m b y ł wy p alo n y . Na ś cian ie n ap is ałam wiad o mo ś ć, g d zie mies zk am. Oczy wiś cie d la Kazik a. By łam p ewn a, że b ęd zie mn ie s zu k ał. On s ię jed n ak n ie zg ło s ił. Nap is p rzeczy tali in n i zn ajo mi i s p o ro o s ó b d o mn ie p rzy ch o d ziło . O Kazik u ​ż ad n y ch wiad o mo ś ci. Zamies zk ały ś my o b o k , n a u licy Dy n as y , w p u s ty m, p o n iemieck im mies zk an iu . M iało b y ć n a ch wilę, a mies zk ały ś my w n im d o 1 9 5 7 ro k u . Po wró t d o Wars zawy b y ł d la mn ie, o s o b y wy ch o wan ej w ty m mieś cie, czy mś n iezwy k le tru d n y m. Z mo jej u k o ch an ej s to licy zo s tało mo rze g ru zó w. Zb u rzo n e k o ś cio ły , zab y tk i, s p alo n e d zieła s ztu k i. Dwieś cie ty s ięcy zamo rd o wan y ch . Có ż za s tras zn a s trata. Có ż za trag ed ia. Czy d o b rze s ię s tało , że wy b u ch ło Po ws tan ie Wars zaws k ie? No có ż, ch y b a cała s p rawa rzeczy wiś cie n ie zo s tała p rzez n as zy ch d o wó d có w d o k o ń ca p rzemy ś lan a. Ale z d ru g iej s tro n y – jak mo żn a b y ło p o wied zieć n am, mło d y m, że n ie b ęd ziemy walczy ć? Że n ie p o d ejmiemy p ró b y o d zy s k an ia wo ln o ś ci, p rzep ęd zen ia zn ien awid zo n y ch Niemcó w, d o k o n an ia ​o d wetu za te p ięć s tras zliwy ch o k u p acy jn y ch lat. M y tak ch cieliś my walczy ć! M y ś lę, że g d y ju ż p o wo łan o d o ży cia tak wielk ą o rg an izację k o n s p iracy jn ą jak Armia Krajo wa, o rg an izację zrzes zającą rzes ze mło d y ch , rwący ch s ię d o b o ju lu d zi, to wy b u ch Po ws tan ia b y ł n ieu n ik n io n y . Kilk a d n i p o p o wro cie d o Wars zawy p o s złam p rzez ru mo wis k a d o lab o rato riu m, w k tó ry m p raco wałam w czas ie o k u p acji. Tam też n iczeg o n ie b y ło , ws zy s tk o wy p alo n e. Stan ęłam b ezrad n a n a Kru czej, n ag le p atrzę i n ie wierzę włas n y m o czo m: id zie p ro fes o r Sierak o ws k i! Pełn a n ad ziei p o d b ieg łam d o n ieg o i zap y tałam: – Pan ie p ro fes o rze, co z Kazik iem?! Pro fes o r b y ł p rzy g arb io n y , zmaltreto wan y . Sp o jrzał n a mn ie s mu tn o , zwies ił

g ło wę i zrezy g n o wan y m to n em p o wied ział: – Nie ży je. W ty m mo men cie co ś we mn ie p ęk ło .

Po powrocie do Warszawy Zofia chodziła na ulicę Czerniakowską na ekshumacje – wtedy nie wiedziała jeszcze, że po ukochanym nie zostało nic prócz popiołów. Na zdjęciu: powojenne ekshumacje przy kościele św. Jakuba na placu Narutowicza

Zofia jeszcze przez kilka lat zrywała się z drżeniem serca za każdym razem, gdy usłyszała dzwonek do drzwi. W końcu 26 czerwca 1948 roku wyszła za mąż za swojego sąsiada, Mieczysława

Ekshumacje Gd y wy p u s zczo n o mn ie z u b eck ieg o więzien ia, p o n o wn ie zaczęłam p racę w lab o rato riu m. Kied y mama Kazik a wró ciła z Rav en s b rü ck , n ie mo g łam s ię zd o b y ć, żeb y d o n iej p ó jś ć. W k o ń cu to o n a p rzy s zła d o mn ie. Wied ziała o d p ro fes o ra, k im jes tem. Dla n iej s trata Kazik a b y ła czy mś p o two rn y m. Tak jak d la mn ie. Po tem jes zcze p rzez d łu g i czas u trzy my wały ś my ze s o b ą k o n tak t. Zan im jes zcze wró ciła d o Po ls k i, ch o d ziłam n a ek s h u macje n a u licy Czern iak o ws k iej, g d zie p o leg ł Kazik . Wted y jes zcze n ie wied ziałam, że n ie ma czeg o s zu k ać, b o p o ciele n ie zo s tało n ic p ró cz p o p io łó w. Ch o d ziłam więc tam i s zu k ałam g o wś ró d wy d o b y ty ch z ziemi, ro zk ład ający ch s ię, o k aleczo n y ch , s p alo n y ch ciał. To b y ło b ard zo tru d n e, ciężk ie p rzeży cie. Kilk a lat p o wo jn ie p ro fes o r p o p ełn ił s amo b ó js two . J es zcze w czas ie o k u p acji Niemcy zamo rd o wali jeg o d ru g ą żo n ę, czy li mo ją k u zy n k ę. Sierak o ws cy jeźd zili n a wy cieczk i ro wero we. Pewn eg o razu wy b rali s ię d o Wilan o wa, a tam n a ro g atk ach s tali żo łn ierze. Pijan i, ro ześ mian i. Zatrzy mali ich , k azali p o k azać k en k arty , s p rawd zili. Ws zy s tk o w p o rząd k u . Po wied zieli, żeb y jech ali d alej. Po k ilk u metrach s trzelili jej w p lecy . Dlaczeg o ? Ot, tak . Dla zab awy . Po wo jn ie p ro fes o r o żen ił s ię p o raz trzeci. Ale ju ż n ie p o trafił u ło ży ć s o b ie ży cia. J a w k o ń cu wy s złam za mąż. M ó j mąż b y ł mo im s ąs iad em. On „wy ch o d ził” ten n as z związek . By ł b ard zo cierp liwy , czek ał n a mn ie. To jemu b ard ziej zależało . Gd y ja wy b ierałam s ię n a jak ieś p rzy jęcie, o n s ied ział z mo ją mamą i g rali w k arty . M ó wił d o n iej: – Niech s ię p an i n ie d en erwu je, o n a zaraz wró ci. I jak mo żn a b y ło tak iej o s o b y n ie lu b ić? Wzięliś my ś lu b w 1 9 4 8 ro k u . Trzy lata p ó źn iej u ro d ziłam có rk ę, Ewę. Sk o ń czy ła matematy k ę, zro b iła d o k to rat. Ży cie jak o ś wy s zło . Uło ży ło s ię. Ale ja jes zcze p rzez k ilk a lat n a k ażd y d zwo n ek b ieg łam z d rżen iem s erca d o d rzwi. A n u ż…

Zofia Radecka z domu Purgal (rocznik 1926)

„BLIZNA” NA ODSIECZ Z KRESÓW

P

o ch o d zę z zaś cian k a leżąceg o p rzy ws i Ciech an o wa Sło b o d a, w g min ie Ru b ieżewicze, p o wiat s to łp eck i, wo jewó d ztwo n o wo g ró d zk ie. Dzis iaj to jes t Biało ru ś , a wted y to b y ła Po ls k a. Nas za p arafia liczy ła czterd zieś ci o s iem tak ich

zaś cian k ó w. Ws zy s cy b y liś my k rewn y mi i s p o win o waco n y mi. Ws zy s cy n ależeliś my d o s zlach ty . Ojciec miał d zies ięć h ek taró w, w ty m tro ch ę las u . Nie b y ło więc teg o d u żo , ale n as zej ro d zin ie wy s tarczało . Do m b y ł d rewn ian y , z p ięk n y m g an k iem. To b y ła ty p o wa k res o wa o k o lica. M iałam czwo ro ro d zeń s twa, d wó ch b raci i d wie s io s try . Ch o ć mieliś my s łu żb ę, ws zy s cy u czes tn iczy liś my w p racach d o mo wy ch . Latem, w czas ie żn iw, d o d atk o wo wy n ajmo waliś my k o s iarzy . M ó j o jciec b y ł ws p an iały m, łag o d n y m czło wiek iem. Wy czu wały to zwierzęta, b o częs to n a ramien iu s iad y wała mu s o wa. To zres ztą jes t mo je p ierws ze ws p o mn ien ie. J a n a jeg o ręk ach , a z ramien ia p rzy g ląd a mi s ię u ważn ie s o wa. Ojciec p rzez p iętn aś cie lat s łu ży ł w cars k im wo js k u w Ery wan iu . Zach o wały s ię n awet zd jęcia, jak z k o leg ami s ied zi p rzed b u d y n k iem k o s zar w Ru s k im Os tro wiu p o d Wład y wo s to k iem. Na k o ń cu ś wiata. Ro d zin a b y ła jed n ak o czy wiś cie p o ls k a. W czas ie zab o ró w p o ls k a s zk o ła mieś ciła s ię w d o mu mo jej b ab ci. Ks iążk i b y ły p rzep is y wan e ręczn ie alb o o d twarzan e z p amięci. Carat w o wy m o k res ie tęp ił b o wiem p o ls k o ś ć n a Kres ach b ezwzg lęd n ie. Zn am to ty lk o z o p o wiad ań , b o ja p rzy s złam n a ś wiat cztery lata p o o d zy s k an iu p rzez Po ls k ę n iep o d leg ło ś ci. M o im k rajem, mo ją o jczy zn ą b y ła II Rzeczp o s p o lita. Do s zk o ły p o ws zech n ej ch o d ziłam p ięć k ilo metró w d o Ru b ieżewicz. Szło s ię p rzez las , a p o tem k o ło d rewn ian eg o mły n a wo d n eg o n ad rzek ą Su łą. Bu d o wę s zk o ły w Ciech an o wej Sło b o d zie za p ien iąd ze zaro b io n e w Amery ce ​s fin an s o wał mó j wu j. Do Ru b ieżewicz ch o d ziłam ró wn ież n a zb ió rk i h arcers k ie. Najp ierw b y łam zas tęp o wą, a p o tem d ru ży n o wą. Ok o lica b y ła mies zan a, jak n iemal ws zęd zie n a Ziemiach Ws ch o d n ich . Ży d zi, Biało ru s in i i my . Ży liś my w zg o d zie. Ob o k s ieb ie zn ajd o wały s ię k o ś ció ł, s y n ag o g a i cerk iew. Nik t s ię n ie s p ierał, n ie k łó cił. Bo i n ib y o co ? W mias teczk u mies zk ali Ży d zi. Pamiętam, że mieli k ramy i s k lep ik i, p ro wad zo n e z p o k o len ia n a p o k o len ie. Nas , d zieci, zaws ze in teres o wało to , co s ię w n ich zn ajd u je. Ży d zi b y li n iezwy k le malo wn iczy . No s ili ch ałaty i k ap elu s ze, a w s zab as fu trzan e czap y . Sp o d n ich wy s tawały p ejs y . Ah a, i o czy wiś cie s zp iczas te b u ty . O żad n y m an ty s emity zmie n ie b y ło mo wy , zn aliś my s ię o d u ro d zen ia, razem u czy liś my s ię w s zk o le. W mias teczk u mies zk ała Ży d ó wk a, k tó ra p rzep ięk n ie s zy ła. Ro b iła b ard zo

eleg an ck ie u b ran ia, całe Ru b ieżewicze s ię u n iej u b ierały . W o g ó le k o b iety n a Kres ach d u żo s zy ły . Ws p an iałe b y ły d łu g ie zimo we p o p o łu d n ia i wieczo ry , p o d czas k tó ry ch zb ierały ś my s ię z k ilk o ma k o b ietami z o k o licy , ab y razem p rząś ć i tk ać. W d zien n ej izb ie ro zs tawio n e b y ły k ąd ziel, wrzecio n o , k o ło wro tek i k ro s n a. So s n o we s zczap y s trzelały w k o min k u , a za o k n em s zalała zamieć ś n ieżn a. Gd zieś z o d d ali d o ch o d ziło wy cie wilk ó w, a u n as w d o mu b y ło ciep ło , b ezp ieczn ie. Pracu jąc, ś p iewały ś my relig ijn e i p atrio ty czn e p ieś n i. Śp iew to warzy s zy ł mi w d zieciń s twie zaws ze. Wio s n ą i wczes n y m latem ś p iewały ś my p rzy k rzy żach s to jący ch n a ro zs tajach d ró g . Kied y d zis iaj o ty m o p o wiad am, tru d n o w to lu d zio m u wierzy ć. By ło to zaled wie o s iemd zies iąt lat temu , a s cen y te wy g ląd ają jak b y ży wcem wy jęte z Trylogii. Tak jed n ak n a Ziemiach Ws ch o d n ich b y ło d o k o ń ca. Id y lliczn ie, malo wn iczo . Ws p o min am d zis iaj mó j d o m ro d zin n y i d zieciń s two z wielk im ro zrzewn ien iem. Nies tety n ad s zed ł 1 wrześ n ia 1 9 3 9 ro k u . O wy b u ch u wo jn y d o wied ziałam s ię z rad ia. J ak zareag o wałam? Nie b ałam s ię. By łam p ewn a, że s zy b k o zwy cięży my . Słu ch aliś my p rzecież p rzemó wień mars załk a Śmig łeg o -Ry d za, k tó ry zap o wiad ał, że jeś li b ęd zie wo jn a, to p o ty g o d n iu zajmiemy Berlin . Wk ro czen ie So wietó w 1 7 wrześ n ia b y ło d la n as s tras zliwy m cio s em. M ó wili: – Przy s zliś my o s wo b o d zić was z p ań s k iej, p o ls k iej n iewo li. Zro zu mieliś my , co to o zn acza. Do czeg o zd o ln i s ą czerwo n i, wied zieliś my b o wiem d o s k o n ale. W wy n ik u Trak tatu ry s k ieg o , k tó ry w 1 9 2 1 ro k u zak o ń czy ł wo jn ę p o ls k o -b o ls zewick ą, p o tamtej s tro n ie g ran icy p o zo s tała o lb rzy mia częś ć M iń s zczy zn y . A wraz z n ią wiele p o ls k ich zaś cian k ó w, wielu czło n k ó w n as zej ro d zin y . Ojczy zn a n as za zo s tała p rzed arta n a p ó ł. Na Po lak ó w w So wietach s p ad ły s tras zliwe rep res je, wielu zo s tało d ep o rto wan y ch n a Sy b ir, wielu zamo rd o wan o w latach trzy d zies ty ch . M ajątk i wład za s o wieck a o czy wiś cie zrab o wała. Zaled wie g ars tce ro d ak ó w u d ało s ię p rzed rzeć d o n as p rzez zielo n ą g ran icę. To , co o p o wiad ali, b y ło s tras zn e. M ó wili, że wró cili z p iek ła. 1 7 wrześ n ia to p iek ło p rzy s zło d o n as . Ojciec, jak o b y ły cars k i żo łn ierz, o czy wiś cie ś wietn ie mó wił p o ro s y js k u . Zn ał Ro s ję wzd łu ż i ws zerz, zn ał też Związek So wieck i. Nas za ro d zin a n a o g ó ł n ie ws p o min ała d o b rze k o n tak tó w ze ws ch o d n im s ąs iad em. Na M iń s zczy zn ę mo i p rzo d k o wie ze s tro n y o jca p rzy b y li z Po d o la. M u s ieli p rzy o k azji zmien ić n azwis k o

z Bałab au n a Bałab u s zk o – p o k o n fed eracji b ars k iej, w k tó rej b rali u d ział. In n y ch czło n k ó w ro d zin y p o g n an o n a Sy b ir. Pies zo , b o k ib itek , a ty m b ard ziej wag o n ó w b y d lęcy ch , jes zcze wó wczas n ie wy my ś lo n o . Wk ro czen ie b o ls zewik ó w? Po n u re. Dłu g ie s zereg i s o łd ató w w s zary ch s zy n elach i s zp iczas ty ch czap k ach . His to ria zato czy ła k o ło . Dwad zieś cia k ilo metró w o d n as zej ws i b y ł Ko jd an ó w (b o ls zewicy p rzemian o wali g o n a Dzierży ń s k ), g d zie p o d czas p o ws tan ia s ty czn io weg o Ro s jan ie d o k o n ali s tras zliwej mas ak ry . Oficer, k tó ry d o p u ś cił s ię teg o czy n u , wy s łał d o cara rap o rt: W Kajdanowie wsiech muszczyn Litowcow i Polakow w pień wyriezali. Teraz wy g ląd ało n a to , że czek a n as g eh en n a o s to k ro ć o k ro p n iejs za. Nie p o my liliś my s ię. Wraz z Armią Czerwo n ą p rzy s zło NKWD. Zaczął s ię mas o wy terro r, ares zto wan ia, k o n fis k aty ziemi. A wres zcie mas o we d ep o rtacje. Bo ls zewicy s p o rząd zili czarn e lis ty i wy wo zili ws zy s tk ich n as tawio n y ch p atrio ty czn ie Po lak ó w n a Sy b ir. M ężczy zn , k o b iety i d zieci. No wo g ró d czy zn a miała b y ć raz n a zaws ze „o czy s zczo n a z p o ls k ich wro g ó w lu d u ”.

Brat Jadwigi, Marian Bałabuszko, był zawodowym wojskowym. Koniec wojny

zastał go w Wielkiej Brytanii, z którą związał resztę swojego życia. Na zdjęciu: Marian (drugi od lewej) wraz z kolegami podczas służby w Wojsku Polskim w Anglii

Ojciec o d razu zo s tał p o wiad o mio n y , że jes t n a s amy m s zczy cie lis ty , że g ro zi n am ś mierteln e n ieb ezp ieczeń s two . Czy m p ręd zej u k ry liś my s ię więc u ro d zin y . Ud ało s ię jak o ś p rzeczek ać. W g łąb Związk u So wieck ieg o wy wieźli jed n ak u rzęd n ik ó w, n as zeg o lek arza. Wo jewo d ę i wy żs zy ch u rzęd n ik ó w zamo rd o wali n a miejs cu . Lo s u teg o n ie u n ik n ęło wielu mo ich k u zy n ó w i in n y ch czło n k ó w d als zej ro d zin y . Żad en z ty ch , k tó ry ch wy wiezio n o , n ig d y n ie wró cił d o d o mu . M ó j n ajs tars zy b rat, M arian , b y ł zawo d o wy m wo js k o wy m. Bił s ię we wrześ n iu 1 9 3 9 ro k u . 1 4 p aźd ziern ik a p rzek ro czy ł wraz z p iętn as to ma k o leg ami g ran icę węg iers k ą. By ł w M o h aczu , p rzy s y łał s tamtąd lis ty , p o tem we Fran cji, aż w k o ń cu trafił d o n as zej armii w Wielk iej Bry tan ii. Po wo jn ie n ie miał d o k ąd wracać, n as za ziemia zo s tała p rzecież zn o wu zag rab io n a p rzez So wietó w. Po zo s tał więc n a Zach o d zie.

Pod komendą „Góry” Wró ćmy jed n ak d o teg o , co s ię d ziało „za Pierws zeg o So wieta” (tak o k res p ierws zej o k u p acji b o ls zewick iej 1 9 3 9 – 1 9 4 1 n azy wan o u n as , n a Ziemiach Ws ch o d n ich ). Otó ż n a n as ze teren y p rzy s łan o s o wieck ieg o n au czy ciela. By ł n awet miły , p rzek o n y wał n as , że wcale n ie jes t Ro s jan in em, ale Biało ru s in em. M y jed n ak z k o leżan k ą p o k ry jo mu u czy ły ś my d zieci p o ls k ieg o . Op ró cz teg o k o n s p iracja. Związek Walk i Zb ro jn ej p o ws tał ju ż w lis to p ad zie 1 9 3 9 ro k u . To , co s k ło n iło mn ie, żeb y d o n ieg o p rzy s tąp ić, to p o win n o ś ć wo b ec n aro d u . Tak p o p ro s tu zo s tałam ​wy ch o wan a. Nied łu g o p o wejś ciu b o ls zewicy u rząd zili n a o d eb ran y ch Po ls ce Ziemiach Ws ch o d n ich „d emo k raty czn e” referen d u m. Lu d n o ś ć miała zd ecy d o wać w n im o p rzy łączen iu Kres ó w d o s o wieck ieg o „raju ”. Oczy wiś cie wy n ik i zo s tały s fałs zo wan e. M ó j cio teczn y b rat p o wied ział wó wczas , że „k o b iety s ą s łab e i n a p ewn o b ęd ą g ło s o wały « za» ”. Zro b ił mi p rzy k ro ś ć. Po s tan o wiłam mu u d o wo d n ić, że k o b ieta tak że mo że walczy ć i s p rzeciwiać s ię o k u p an to wi. Wres zcie w czerwcu 1 9 4 1 ro k u So wieci w p o p ło ch u u ciek li z n as zej o jczy zn y . Nas tąp ił k o n iec p o two rn ej s o wieck iej o k u p acji! ​Nies tety n ie o zn aczało to d la Po ls k i o d zy s k an ia n iep o d leg ło ś ci. Bo ls zewik ó w zas tąp ił b o wiem n o wy o k u p an t – Niemcy .

To o n i, w ramach o p eracji „Barb aro s s a”, p rzep ęd zili So wietó w. So wieci d la n as , Kres o wian , b y li tru d n iejs zy m d o p o k o n an ia wro g iem n iż Niemcy . Raz, że Niemcy n ie zn ali n as zeg o języ k a i zu p ełn ie n ie o rien to wali s ię w n as zy m teren ie. Dwa, s o wieck a b ezp iek a b y ła zn aczn ie lep iej zo rg an izo wan a i lep iej rad ziła s o b ie z n as zą k o n s p iracją. NKWD wied ziało o n as ws zy s tk o . Trzeb a więc p rzy zn ać, że g d y o d es zło , o d etch n ęliś my z u lg ą. Zn ik n ął ciąg ły s trach p rzed in wig ilacją, s zp iclami i d ep o rtacją n a Sy b ir. Po wk ro czen iu Niemcó w mo g ła ro zwin ąć s ię n as za k o n s p iracja, s p araliżo wan a wcześ n iej p rzez b ezp iek ę. M o g liś my wzmó c d ziałan ia, ty m razem p rzeciwk o Weh rmach to wi i SS. 8 wrześ n ia 1 9 4 1 ro k u zo s tałam wres zcie zap rzy s iężo n a. Od b y ło s ię to b ard zo u ro czy ś cie. By łam n iezwy k le p rzejęta. M o je p s eu d o n imy w k o n s p iracji to „​J ad wig a” i „Blizn a”. By łam łączn iczk ą. Krąży łam międ zy Sto łp cami, Derewn em, Wień cem a Pu s zczą Nalib o ck ą. Po n ieważ n ie b y ło w d o mach rad io o d b io rn ik ó w – Niemcy ws zy s tk ie s k o n fis k o wali – trzeb a b y ło in fo rmo wać lu d n o ś ć o ty m, co s ię d zieje n a ś wiecie. Ko lp o rto wałam więc ró wn ież p o d ziemn e b iu lety n y . Zap is y wałam tak że n u mery rejes tracy jn e n iemieck ich s amo ch o d ó w jad ący ch n a fro n t ws ch o d n i. Pamiętam jed n o zd arzen ie z 1 9 4 2 ro k u , k tó re d o d ziś wy wo łu je we mn ie d res zcz p rzerażen ia. Niemcy ro zs trzelali małżeń s two z s ąs ied n ieg o zaś cian k a. Zro zp aczo n a ro d zin a zas trzelo n y ch s tała n a p o d wó rk u , a Niemcy k rąży li jes zcze wk o ło d o mu . Do matk i zamo rd o wan eg o n ag le zaczął b iec jej wn u czek . Dwu letn i ch ło p czy k . ​Ko b ieta d awała mu zn ak i, p o k azy wała ch ło p cu , żeb y p o b ieg ł d o ​i n n y ch d zieci, żeb y n ie b ieg ł d o n iej. Wid o czn ie miała p rzeczu cie. Na wid o k b ieg n ąceg o w o b jęcia b ab ci ch ło p czy k a Niemiec – ​e leg an ck i o ficer w d o b rze s k ro jo n y m p łas zczu i ręk awiczk ach – s trzelił d zieck u w g ło wę. Id ąc z meld u n k iem, zaws ze b ard zo s ię b ałam. Nie jes t to żad en p o wó d d o ws ty d u . Bali s ię b o wiem ws zy s cy . I, jak p o k azu je h is to ria z ty m n ies zczęs n y m ch ło p czy k iem, b y ło czeg o s ię b ać. Nig d y n ie wied ziałam, czy wró cę d o d o mu , czy p rzeży ję d o k o lejn eg o ran k a. Nie, n ie b y ło w mo im d ziałan iu żad n ej b rawu ry czy ty m b ard ziej b o h aters twa. Nie lu b ię teg o s ło wa. To b y ł p o p ro s tu o b o wiązek . By łam Po lk ą i u ważałam, że mo ją p o win n o ś cią jes t s łu żb a o jczy źn ie. Najwięk s zą n as zą zmo rą b y ła p arty zan tk a s o wieck a. W p o b lis k iej Pu s zczy Nalib o ck iej p o p rzejś ciu fro n tu p o zo s tało wielu maru d eró w z Armii Czerwo n ej. Wk ró tce czerwo n i zrzu cili tam s k o czk ó w i zaczęli two rzy ć p ierws ze otriady, czy li o d d ziały leś n e. Od d ziały te n ie walczy ły jed n ak z Niemcami, ty lk o łu p iły

i mo rd o wały p o ls k ą lu d n o ś ć cy wiln ą. Do p u s zczały s ię g wałtó w i g rab ieży . Do s zło n awet d o wielk iej mas ak ry , w k tó rej b o ls zewicy b es tials k o zg ład zili s tu d wu d zies tu o ś miu mies zk ań có w mias teczk a Nalib o k i. W tej s y tu acji Po lacy zaczęli s ię o rg an izo wać. Po ws tały o d d ziały s amo o b ro n y , k tó re z b ro n ią w ręk u ch ro n iły n as ze miejs co wo ś ci p rzed b an d ami. J ed n o cześ n ie w las ach , p o d au s p icjami AK, p o ws tał s iln y Po ls k i Od d ział Party zan ck i. J eg o czło n k o wie n azy wan i b y li leg io n is tami, a ja b y łam jeg o łączn iczk ą. Od d ział s to czy ł wiele walk z Niemcami, n a czele z atak iem n a Iwien iec. To s p o re mias teczk o zo s tało zd o b y te, a n iemieck i g arn izo n wy cięty w p ień . Su k ces o d d ziału s p o wo d o wał, że p arty zan ci s o wieccy u zn ali g o za wielk ie zag ro żen ie. Dla n ich n ad al o b o wiązy wał p ak t Rib b en tro p -M o ło to w i n as zą częś ć Po ls k i u ważali za częś ć s o wieck iej rep u b lik i Biało ru s i, a więc za włas n e tery to riu m. Siln a p o ls k a fo rmacja p arty zan ck a n ie miała p rawa tam is tn ieć. 1 g ru d n ia 1 9 4 3 ro k u d o s zło d o wielk ieg o d ramatu . Po ls k i o d d ział zo s tał n ap ad n ięty p rzez ​S o wietó w i ro zb ro jo n y .

Porucznik Adolf Pilch „Góra”. Cichociemny, człowiek żelaznej woli, dowódca Grupy „Kampinos”, w której służyła Jadwiga.

Przede wszystkim jednak urodzony partyzant

Pięciu o ficeró w u p ro wad zo n o i wy wiezio n o s p ecjaln y m s amo lo tem d o M o s k wy , d o s ły n n eg o więzien ia NKWD n a Łu b ian ce. Wielu żo łn ierzy zo s tało zamo rd o wan y ch , res zta wcielo n a s iłą d o s zereg ó w s o wieck ich . Ty lk o n ieliczn y m u d ało s ię u ciec. J ed n y m z n ich b y ł mó j mło d s zy b rat, J ó zef. On ró wn ież zaciąg n ął s ię b o wiem d o n as zeg o leś n eg o wo js k a. Kied y ju ż wy d awało s ię, że s y tu acja jes t b ezn ad ziejn a, n a aren ę wk ro czy ł p o ru czn ik Ad o lf Pilch „Gó ra”, leg en d arn y o ficer Armii Krajo wej. M ó j d o wó d ca. By ł cich o ciemn y m, czy li o ficerem p rzes zk o lo n y m w Wielk iej Bry tan ii i zrzu co n y m n a s p ad o ch ro n ie d o Po ls k i. Dzis iaj n azwan o b y g o ch y b a k o man d o s em. Swo ich żo łn ierzy trak to wał p o k o leżeń s k u . Szarman ck i wo b ec k o b iet. Przed e ws zy s tk im b y ł jed n ak u ro d zo n y m p arty zan tem. Najlep s zy m, jak ieg o miała Armia Krajo wa. Po ro zb iciu o d d ziału p rzez So wietó w zo s taliś my z g ars tk ą lu d zi, b ez b ro n i i amu n icji. By liś my załaman i. Pamiętam, że k ied y d o wied ziałam s ię o ty m, co s ię s tało – b y łam ak u rat w d ro d ze z meld u n k iem – ciężk o mi b y ło to zro zu mieć. Wy d awało n am s ię, że to k o n iec n as zej walk i. „Gó ra” o b jął jed n ak n ad n ami d o wó d ztwo , wziął ws zy s tk o w k arb y i s tał s ię cu d . Od d ział n ie ty lk o zo s tał ro zb u d o wan y , ale wk ró tce b y ł jes zcze s iln iejs zy n iż p o p rzed n io . Po ru czn ik Pilch b y ł czło wiek iem o żelazn ej wo li. Po d leg łe mu wo js k o wk ró tce p rzy jęło n azwę Zg ru p o wan ia Sto łp eck o -Nalib o ck ieg o AK. W marcu 1 9 4 4 ro k u b y łam ju ż s p alo n a. Nie mo g łam wró cić d o d o mu , o d tej p o ry b y łam ju ż s tale p rzy o d d ziale. Sp alen i b y li zres ztą ró wn ież ro d zice. So wieci zn ali n as ze p ers o n alia i mo g li p rzy jś ć d o n ich w n o cy , ab y ich zamo rd o wać za k arę, że d wó jk a ich d zieci s łu ży u „p o ls k ich fas zy s tó w”. Ro d zice mu s ieli więc o p u ś cić d o m ro d zin n y i zn aleźli s ię p o d o p iek ą n as zeg o o d d ziału w Kamien iu . Po n ieważ ju ż w h arcers twie p rzes złam k u rs med y czn y , trafiłam d o s zp itala p o lo weg o w Gilik ach w p o b liżu Iwień ca. Zo s tałam tam s an itariu s zk ą. J ak n a waru n k i p o lo we n as za p lacó wk a b y ła n ieźle wy p o s ażo n a. M ieliś my lek ars twa, b an d aże. Gd y ch ło p cy wracali z rajd ó w i p o ty czek z So wietami, mu s ieliś my o p atry wać lek k o ran n y ch , zd arzały s ię ró wn ież o p eracje, g d y o b rażen ia b y ły p o ważn iejs ze. 1 4 maja 1 9 4 4 ro k u d o s zło d o s o wieck iej n ap aś ci n a Kamień . Wy wiązała s ię k rwawa walk a, p o leg ło wielu n as zy ch żo łn ierzy . ​J ó zef, mó j b rat, zo s tał ran n y w b rzu ch . Tran s p o rto wali g o s tamtąd k o led zy . Gd y s ię o ty m d o wied ziałam, razem z p atro lem s an itarn y m wy jech ałam im n ap rzeciw. Wiezio n o g o p o d wo d ą. Ok azało

s ię, że mu s i n aty ch mias t zn aleźć s ię w s zp italu w M iń s k u . By ł led wo p rzy to mn y , ale ch wilę ro zmawialiś my . To b y ła n as za o s tatn ia ro zmo wa. Nig d y n ie p o wied zian o mi, co s ię z n im s tało . Najp rawd o p o d o b n iej n ie d o jech ał ju ż d o M iń s k a…

Rajd do Warszawy Ko leg o m z o d d ziału ży cie u p ły wało n a zacięty ch b o jach z So wietami, a n am n a o p atry wan iu ran n y ch . Dzięk i zn ak o mitemu d o wo d zen iu p o ru czn ik a Pilch a n as z o d d ział cały czas s ię ro zras tał. Na o p an o wan y m p rzez n as teren ie o d two rzy liś my s k rawek wo ln ej Po ls k i. Żo łn ierze ch o d zili w mias teczk ach i ws iach w p ełn y m u mu n d u ro wan iu . Wiad o mo b y ło jed n ak , że d łu g o to n ie p o trwa. Fro n t ws ch o d n i s ię zb liżał i ze ws ch o d u zn o wu n ad ciąg ała Armia Czerwo n a. Wres zcie zaczął d o n as d o ch o d zić g ro źn y p o mru k s o wieck iej arty lerii. Wiad o mo b y ło , że jeżeli zo s tan iemy , to NKWD ws zy s tk ich n as zamo rd u je. Ad o lf Pilch z b ó lem s erca p o d jął więc jed y n ą mo żliwą d ecy zję – ru s zamy n a Zach ó d . Bo że, jak ciężk o b y ło wy jech ać. Zo s tawić ro d zin n ą ziemię, n ajb liżs zy ch . Wiele ro d zin wy jech ało , ale mo ja n ie. M ama s tan o wczo s ię temu s p rzeciwiła. Po wied ziała, że o n a s ię ze s wo jej ziemi n ie ru s zy . Że tu taj s ą g ro b y jej p rzo d k ó w, tu taj s ię u ro d ziła i tu taj ch ce u mrzeć. Że o n a ty ch g ro b ó w mu s i s trzec. Pamiętam n as ze p o żeg n an ie. ​Nas tąp ił ju ż wy mars z, d łu g i s zn u r jeźd źcó w i wo zó w wy jeżd żał p o wo li s p o d Iwień ca. J a jech ałam n a k o n iu i n ag le, g d y p rzejeżd żałam o b o k s zp italn y ch tab o ró w, p rzy g alo p o wał d o mn ie jed en z k o leg ó w i p o wied ział, że czek a n a mn ie matk a. Czy m p ręd zej zawró ciłam. ​W id ziałam ją ju ż z o d d ali. Stała wraz z s io s trami n a d ro d ze. Czek ały n a mn ie, wied ziały , że zawró cę. Zes k o czy łam z k o n ia, u k lęk łam p rzed matk ą i s tary m zwy czajem p o cało wałam ją w ręk ę. M ama p rzy tu liła mo ją g ło wę i zro b iła mi n a czo le zn ak k rzy ża. An i matk a, an i ja n ie u ro n iły ś my an i jed n ej łzy . Z całej mo cy s tarały ś my s ię k o n tro lo wać s wo je emo cje, ch o ć b y ło to n iezwy k le ciężk ie. M ama p o wied ziała jes zcze: – Z Pan em Bo g iem. Zo s tawiałam za s o b ą całe d o ty ch czas o we ży cie. Wk ró tce p o n as zy m wy mars zu p rzy s zli So wieci, k arn a k o mp an ia. Nas z zaś cian ek i in n e p o b lis k ie miejs co wo ś ci zo s tały b es tials k o s p acy fik o wan e. To b y ł o d wet za to , że miejs co wa lu d n o ś ć ws p ierała Armię Krajo wą. Od wet za ws zy s tk ie p o rażk i, jak ich czerwo n a p arty zan tk a d o zn ała z rąk n as zy ch ch ło p có w. M ama n ied łu g o p o tem

u marła, a o jca i s io s try So wieci wy wieźli n a Sach alin n a Ocean ie Sp o k o jn y m. Ojciec zmarł n a zes łan iu , n a s u ro wej o b cej ziemi, w 1 9 5 5 ro k u . Pó źn iej ro b iłam ws zy s tk o , żeb y ś ciąg n ąć s io s try d o Wars zawy . Przy jech ały d o p iero w ramach o s tatn iej g o mu łk o ws k iej rep atriacji w latach 1 9 5 7 i 1 9 5 8 . Zn o wu wy p rzed ziłam wy d arzen ia. Tak tru d n o jed n ak u trzy mać d y s cy p lin ę, g d y ma s ię ty le d o o p o wied zen ia. Gd y tak wiele s ię p rzeży ło . Wró ćmy więc d o n as zeg o wy mars zu . Czy też raczej ep o p ei. Przejech aliś my b o wiem s zmat d ro g i. Z s ameg o k rań ca Po ls k i d o jej cen tru m, d o s to licy . Po n ad cztery s ta k ilo metró w! Czeg o ś tak ieg o n ie d o k o n ał n ik t. J ech aliś my o lb rzy mią k o lu mn ą. Wo js k o , ro d zin y , lu d n o ś ć cy wiln a, k tó ra wo lała u ciek ać w n iezn an e p o d n as zą o p iek ą n iż b y ć p o raz d ru g i „wy zwo lo n ą” p rzez Armię Czerwo n ą. W s u mie b y ło n as o k o ło ty s iąc o s ó b . Na k o n iach i n a fu rman k ach . Częś ć p ies zo . J ak u d ało s ię p o k o n ać tak wielk ą g ru p ą tak d łu g ą tras ę? Sp rzy jało n am n iep rawd o p o d o b n e wręcz s zczęś cie. Niemcy b y li w ro zs y p ce, n a d ro g ach p an o wał ch ao s . Weh rmach t wy co fy wał s ię w p o p ło ch u i miał zd ecy d o wan ie zb y t d u żo k ło p o tó w z n acierający mi b o ls zewik ami, żeb y jes zcze zawracać s o b ie g ło wę n ami. Lawiro waliś my więc międ zy n iemieck imi d y wizjami i p o s u waliś my s ię jak o ś n a Zach ó d . Najb ard ziej d ramaty czn a b y ła p rzep rawa p rzez mo s t n a Wiś le. Ob o k n as Niemcy u s tawili s iln y o d d ział czo łg ó w. Wy d awało s ię, że n as zmas ak ru ją. Os tateczn ie jed n ak p o zwo lili n am p rzejś ć. J ed n a s cen a g łęb o k o wb iła mi s ię w p amięć. To b y ło p o d czas p rzep rawy p rzez jed n ą z mn iejs zy ch rzek . Przejeżd żaliś my b ro d em, n a k o n iach . Nag le p o d n io s łam wzro k i zo b aczy łam, że p o ru czn ik Pilch s tan ął n a s wo im wierzch o wcu n a p o b lis k im wzg ó rzu . ​P atrzy ł z d u mą i tro s k ą n a s wo je wo js k o i czek ał, aż ws zy s cy p rzejd ą. ​‐ Do p iero p o tem s am s ię p rzep rawił. M imo że miał wó wczas zaled wie trzy d zieś ci d wa lata, ws zy s cy trak to waliś my g o jak o jca. By liś my w n ieg o wp atrzen i. Ufaliś my mu i wierzy liś my w n ieg o . Po d ró ż ta b y ła wielk ą p rzy g o d ą, b y ł to b rawu ro wy rajd w s ty lu b o h ateró w Sien k iewicza. Z d ru g iej s tro n y b y ło to jed n ak n iezwy k le męczące. Nas , s an itariu s zek , b y ło d zies ięć. Do teg o matk i i s io s try żo łn ierzy . M ieliś my s p o ro ran n y ch . Ab y u lży ć zmęczo n y m k o n io m, s zły ś my o b o k wo zó w. Op atry wać mo g ły ś my ty lk o n a p o s to jach . Cała d ro g a zajęła n am d o b ry mies iąc. Wy ru s zy liś my p o d k o n iec czerwca, p o d Wars zawę d o tarliś my p o d k o n iec lip ca. ​Ak u rat n a Po ws tan ie. Zn aleźliś my s ię n a p ó łn o cn y zach ó d o d s to licy w Pu s zczy Kamp in o s k iej. A więc

w teren ie, w k tó ry m czu liś my s ię jak w d o mu . ​B y liś my p rzecież leś n y m wo js k iem. Pamiętam, jak z o d d ali p atrzy łam n a s to licę. Olb rzy mie mias to , jak ieg o n ig d y wcześ n iej w ży ciu n ie wid ziałam. Wid ać b y ło ś wiatła wielk iej metro p o lii. To b y ło n ies amo wite – zo b aczy ć s to licę Rzeczy p o s p o litej, o k tó rej ty le s ię s ły s zało i czy tało . Sto licę s wo jeg o k raju . A jed n o cześ n ie w p o wietrzu czu ło s ię s wo is te n ap ięcie, jak b y n ad mias tem wis iało jak ieś wielk ie zag ro żen ie. Nie wied ziałam, że p atrzę n a Wars zawę w p rzed ed n iu jej zag ład y … Nas z o d d ział ro zlo k o wał s ię w k amp in o s k ich miejs co wo ś ciach . Ro b iliś my n a mies zk ań cach k o lo s aln e wrażen ie. W p rzeciwień s twie d o in n y ch fo rmacji AK b y liś my b o wiem reg u larn ie u mu n d u ro wan i. M ieliś my u n ifo rmy s zy te n a wzó r p rzed wo jen n y ch , ro g aty wk i, o rzełk i, a p rzed e ws zy s tk im b y liś my ś wietn ie u zb ro jen i w b ro ń mas zy n o wą, a n awet g ran atn ik i. By liś my ch y b a n ajlep iej wy p o s ażo n ą fo rmacją całeg o p o ls k ieg o p o d ziemia. Niek tó rzy lu d zie, wid ząc n as , my ś leli, że to p o ls k ie wo js k o zrzu co n e z An g lii. M y z in n y mi d ziewczętami trafiły ś my d o ws i Kro g u lec, g d zie b ły s k awiczn ie zo rg an izo wały ś my s alę o p atru n k o wą. W p o b lis k iej s to d o le p o ło ży ły ś my lżej ran n y ch . Szp ital p o lo wy b y ł g o to wy . Nas z lek arz, d o k to r An to n i Ban is „Kles zczy k ”, b y ł Ży d em, k tó reg o cała ro d zin a zo s tała zamo rd o wan a p rzez Niemcó w. Praca z n im b y ła zas zczy tem. Zaws ze ch ciał, żeb y m b y ła p o d ręk ą. As y s to wałam mu p rzy zab ieg ach i o p eracjach . Gd y 1 s ierp n ia ro zp o częło s ię Po ws tan ie, ran n i zaczęli zalewać s zp ital. Nie b y ło czas u n ie ty lk o n a s p an ie, ale n awet n a zjed zen ie k awałk a ch leb a. Po ło ży łam s o b ie jak iś s n o p ek s ian a n a p o d ło d ze i tam s tarałam s ię d rzemać. Waru n k i b y ły s u ro we, ale s taraliś my s ię ro b ić ws zy s tk o , b y rato wać n as zy ch ch ło p có w. Nies tety b ard zo częs to k o n ali mi n a ręk ach . Zad an iem o d d ziału d o wo d zo n eg o p rzez p o ru czn ik a Ad o lfa Pilch a – k tó ry zmien ił wó wczas p s eu d o n im n a „Do lin a” – b y ło b lo k o wan ie n iemieck ich s ił, k tó re zmierzały p rzez p u s zczę d o walczącej s to licy . Nas z o d d ział u rząd zał więc g łó wn ie zas ad zk i n a d ro g ach i zwalczaliś my k ręcące s ię p o o k o licy d ro b n e o d d ziały n iep rzy jaciela. J u ż 2 s ierp n ia wy zn aczo n o n as jed n ak d o p o ważn eg o zad an ia: zd o b y cia lo tn is k a b ielań s k ieg o . By ł to k lu czo wy p u n k t, b ard zo ważn y d la d o wó d ztwa ​P o ws tan ia Wars zaws k ieg o , k tó re s p o d ziewało s ię n ad ejś cia p o mo cy o d alian tó w d ro g ą p o wietrzn ą. Ak cja b y ła więc n iezwy k le ważn a. W s tro n ę lo tn is k a p o jech aliś my p o d o s ło n ą n o cy . Bitwa ro zp o częła s ię o b rzas k u . Kan o n ad a b y ła p o two rn a, n as i n acierali, a Niemcy

o d p o wiad ali zacięty m o g n iem. M ieli tam ch y b a jak ieś czo łg i, b o ek s p lo zje p o p ro s tu ro zd zierały u s zy . M imo to p rzez cały ten zg iełk s zy b k o zaczęły d o cierać d o mn ie jęk i ran n y ch . A p rzecież my , s an itariu s zk i, n ie b y ły ś my w p ierws zy m s zereg u . Starałam s ię trzy mać, żeb y n ie d o s tać jak ieg o ś n ap ad u p an iczn eg o lęk u , n ie zerwać s ię i n ie zacząć u ciek ać. Ku le p ad ały b ard zo b lis k o n as , wzb ijając wu lk an y p ias k u . Zacis n ęłam p o wiek i, my ś ląc, że to k o n iec. Ale n ic s ię n ie wy d arzy ło . Bitwa trwała d alej, a ja ży łam i b y łam p o trzeb n a n as zy m żo łn ierzo m. Do ran d o s tawał s ię p iach , ale s tarałam s ię n ie tracić zimn ej k rwi i zak ład ałam k o lejn e o p atru n k i. Nies tety częs to o k azy wało s ię, że ran n y ju ż n ie ży ł alb o b y ł w o s tatn im s tad iu m ag o n ii. Po d czas tej b itwy d ziałałam jak w tran s ie, n ie czu łam zmęczen ia, n ie czu łam, że całe ręce i mu n d u r mam we k rwi, z czas em p rzes tałam też s ły s zeć ek s p lo zje p o cis k ó w. Całą u wag ę i całą en erg ię s k u p iłam n a p o mo cy ran n y m. Nies tety b itwę p rzeg raliś my . Niemcy , k tó rzy b y li ś wietn ie p rzy g o to wan i, o d p arli n as z s ztu rm i mu s ieliś my s ię wy co fać. Teg o d n ia zg in ęło wielu ws p an iały ch k res o wy ch ch ło p ak ó w, k tó rzy p rzy s zli aż s p o d No wo g ró d k a, ab y walczy ć za s wo ją s to licę… Po b itwie zo s tałam wy ró żn io n a za o d wag ę. Po p ewn y m czas ie zo s tałam o d d eleg o wan a jak o s an itariu s zk a d o d o wó d ztwa Pu łk u „Palmiry -M ło cin y ” Gru p y „Kamp in o s ”, k tó re s tacjo n o wało w Wiers zach . Raz, g d y tam jech ałam, tu ż n ad g ło wą zo b aczy łam p ik u jący s amo lo t. Po ch wili zaczęły s ię s y p ać b o mb y . M ó j k o ń s tan ął d ęb a i p o p ęd ził p rzed s ieb ie, a ja wp ad łam d o ro wu . Na s zczęś cie n iezb y t g łęb o k ieg o . Z całeg o zajś cia wy s złam cało , miałam jed y n ie p o d rap an e ręce. Do wó d ztwo ró wn ież o calało . W ty m miejs cu warto o p o wied zieć o n as zej walce i o ży ciu p arty zan ck im Rzeczp o s p o litej Kamp in o s k iej. Otó ż n as z o d d ział n ie o g ran iczał s ię ty lk o d o o s łan ian ia Po ws tan ia Wars zaws k ieg o o d p ó łn o cy . Nas i ch ło p cy d wu k ro tn ie wes zli d o mias ta i d wu k ro tn ie b rali u d ział w n atarciu n a s iln ie o b s ad zo n y p rzez n iep rzy jaciela Dwo rzec Gd ań s k i. Nies tety d wu k ro tn ie zo s tali o d p arci p rzez Niemcó w, p o n o s ząc o lb rzy mie s traty . Kres o wa k rew ty m razem ws iąk ała w b ru k Żo lib o rza.

Służąc jako sanitariuszka w Grupie „Kampinos”, Jadwiga brała udział w wielu bitwach, które odbywały się na skraju walczącej Stolicy. Na zdjęciu: maszerujący leśną drogą „Doliniacy”

Do h is to rii p rzejd zie ró wn ież b itwa w Tru s k awiu . W n o cy z 2 n a 3 wrześ n ia „Do lin a” zaatak o wał s tacjo n u jący w tej miejs co wo ś ci s iln y o d d ział mo rd ercó w z RONA, czy li Ro s jan n a żo łd zie n iemieck im, k tó rzy d o k o n ali n ieb y wały ch wręcz zb ro d n i p o d czas p acy fik acji ​P o ws tan ia. Niep rzy jaciel b y ł całk o wicie zas k o czo n y i zo s tał p o p ro s tu wy rżn ięty . Zg in ęło d wu s tu p ięćd zies ięciu Ro s jan , p o d czas g d y „​‐ Do lin a” s tracił zaled wie s ied miu lu d zi. W ten s p o s ó b ci zwy ro d n ialcy p o n ieś li k arę za to , co wy rab iali n a u licach Wars zawy . Nas z o d d ział – zwan y „Do lin iak ami” – n ie s k ład ał s ię ty lk o z walczący ch żo łn ierzy . W Kamp in o s ie u lo k o wało s ię wielk ie, p racu jące d la wo js k a zap lecze. Op ró cz n as zeg o s zp itala d ziałały k u ch n ie p o lo we, ru s zn ik arn ia, wars ztaty s zews k ie i k rawieck ie, p raln ia, p iek arn ia, a n awet wars ztat s amo ch o d o wy , b o zd o b y waliś my n a Niemcach co raz więcej ciężk ieg o s p rzętu . By ło to tak ie małe, s amo wy s tarczaln e p ań s tewk o . Bez n ieg o n as i ch ło p cy n ie b y lib y w s tan ie b ić s ię i iś ć n a p o mo c

walczącej Wars zawie.

Klęska pod Jaktorowem Nies tety , tak jak wcześ n iej mu s ieliś my o p u ś cić Pu s zczę Nalib o ck ą, tak teraz mu s ieliś my o p u ś cić Pu s zczę Kamp in o s k ą. Po ws tan ie w Wars zawie d o g as ało , a p rzeciwk o n am Niemcy k iero wali co raz więk s ze s iły . Ży liś my cały czas p o d n iemieck imi b o mb ami. Z teg o , co p amiętam, wy mars z n as tąp ił 2 8 wrześ n ia. Tak jak d wa mies iące wcześ n iej s zliś my w wielk iej k awalk ad zie. J eźd źcy , fu rman k i, p iech o ta. Po d o b n ie jak wó wczas n as tro je b y ły p o n u re, mieliś my p o czu cie k lęs k i wy wo łan e ry ch łą k ap itu lacją Po ws tan ia. M ias to , k tó remu p rzy s zliś my z p o mo cą, miało zaraz s ię p o d d ać. Na n ic s ię n ie zd ało n as ze ws p arcie i ś mierć ty lu żo łn ierzy . Lo s Wars zawy b y ł p rzes ąd zo n y , a wraz z n im lo s Po ls k i. Szliś my zg n ęb ien i, ro zb ici. M ijaliś my k o lejn e miejs co wo ś ci. Niemcy d ep tali n am p o p iętach , d o ch o d ziło d o p o ty czek z n as zą s trażą ty ln ą. Wo k ó ł g wizd ały k u le. Nad n ami k rąży ł s amo lo t o b s erwacy jn y . Nies tety n ie d ało s ię u k ry ć tak iej liczb y lu d zi. Wk ró tce d o s taliś my in fo rmację, że p o to rach w p o b liżu jeźd zi p o ciąg p an cern y n ajeżo n y d ziałami i k arab in ami mas zy n o wy mi. Wy b rałam s ię k o n n o z k ilk o ma ch ło p cami z o d d ziału n a zwiad . W p ewn y m mo men cie o d łączy łam s ię o d g ru p y i zaczęłam iś ć p o ln ą d ro g ą. Ch ciałam o d n aleźć p an ią ​M eis n er z có rk ami. Ko n ia zo s tawiłam p rzy wiązan eg o d o d rzewa. J ak s ię p ó źn iej o k azało , n ie b y ł to n ajlep s zy p o my s ł. By łam w b lu zie mu n d u ro wej. Szłam międ zy ws iami, wo k ó ł s zero k a, p u s ta p rzes trzeń . Nag le u s ły s załam d o ch o d zące g d zieś z p o b liża o b ce s ło wa. Zaraz, ja zn am ten ak cen t. Uk raiń cy ! Bły s k awiczn ie zawró ciłam. Pad ły s trzały . Zaczęłam b iec zy g zak iem, żeb y u tru d n ić im wzięcie mn ie n a mu s zk ę. Nie u d ało s ię. Po czu łam s iln e u d erzen ie, a n as tęp n ie p o d mu n d u rem ro zlało mi s ię co ś g o rąceg o i lep k ieg o . M iałam p rzes trzelo n y mięs ień p rzy s zy i. Szy b k o d o b ieg łam d o zab u d o wań i d o łączy łam d o p atro lu . Zo s tałam ran n a, ale d o s tarczy łam d o wó d ztwu ważn ą in fo rmację. W p o b liżu s ą Uk raiń cy s łu żący Niemco m. Do p iero p o zd an iu rap o rtu lek arz zało ży ł mi o p atru n ek . M y ty mczas em zn aleźliś my s ię w o k rążen iu . Zb liżał s ię zmro k , trzeb a b y ło zająć p o zy cję d o b itwy . Zn ajd o waliś my s ię w Bu d ach Zo s in y ch p o d miejs co wo ś cią J ak to ro w. J a zn alazłam s ię w ro wie melio racy jn y m p rzecin ający m n iewielk i zag ajn ik . Wk ró tce s ię zaczęło .

Niemcy n as zaatak o wali ze ws zy s tk ich s tro n . Tak że z p o wietrza. Do teg o mo rzem o g n ia zalał n as p o ciąg p an cern y , wo b ec k tó reg o b y liś my b ezb ro n n i. Po n ieważ n ie s trzelałam, s tarałam s ię p o mó c i n o s iłam zmag azy n o wan ą n a wo zach amu n icję. Nie zwracałam u wag i n a ran ę, k tó ra s ię o czy wiś cie o two rzy ła i zn o wu zaczęła k rwawić. Po t zalewał mi czo ło , mimo to n ie czu łam zmęczen ia. Sy tu acja b y ła b ezn ad ziejn a. Nas z d o wó d ca wy k rzy k iwał, że b ęd ziemy s ię b ro n ić d o k o ń ca. Nag le wp ad łam d o ro wu . Uś wiad o miłam s o b ie, że w ty m miejs cu p rzy s zło mi u mrzeć. Zerwał mi s ię łań cu s zek , n a k tó ry m n o s iłam s zk ap lerz, zawiązałam g o więc s o b ie n a ramiączk u b lu zk i. Ścis k ałam g o i mo d liłam s ię: – Pan ie Bo że, p rzy jd zie mi tu d zis iaj u mrzeć, p rzep ras zam za ws zy s tk ie g rzech y . W wy o b raźn i u k azał mi s ię p rzep ięk n y k rajo b raz No wo g ró d czy zn y , mó j zaś cian ek , mó j d o m, mo ja mama, tata i ro d zeń s two . M ó j zab ity p rzez b o ls zewik ó w b rat. Przed o czy ma s tan ęło mi mo je ws p an iałe d zieciń s two . Teraz ws zy s tk o miało d o b iec k o ń ca. Nag le u s ły s załam jed n ak ro zk az n as zeg o d o wó d cy , Wo ls k ieg o : – Wy co fu jemy s ię n a p rawo ! Zerwałam s ię mach in aln ie n a n o g i i razem z in n y mi zaczęłam b iec ro wem. Nad n ami ek s p lo d o wały race, o ś wietlając całą łąk ę. Zn o wu wzmó g ł s ię zacięty o g ień n iep rzy jaciela. Pad amy , p o d n o s imy s ię, b ieg n iemy d alej, zn ó w p ad amy … I tak cały czas . Do n as tęp n y ch zaro ś li. Dzis iaj to ws zy s tk o mi s ię zaciera. Pamiętam ty lk o , że miałam w g ło wie jed n ą my ś l: zn aleźć s ię jak n ajd alej o d wy b u ch ó w, o d s trzałó w. Po d ro d ze n ap ato czy łam s ię jes zcze n a ran n y ch , s tarałam s ię ich o p atrzy ć. J ed en ch ło p iec miał p alec wis zący n a k awałk u s k ó ry . J u ż n ie miałam jed n ak s iły . By łam wy k o ń czo n a. Ran n a, cały d zień w b o ju , teraz jes zcze o p atru n k i. Wres zcie u s iad łam p o d jak imś k rzak iem i s traciłam p rzy to mn o ś ć. Ock n ęłam s ię o ś wicie. I p ierws za rzecz, k tó ra mn ie u d erzy ła, to cis za. Całk o wita cis za. Nik t n ie s trzelał, n ik t n ie k rzy czał z b ó lu , n ie s ły ch ać b y ło żad n y ch ek s p lo zji an i s erii z b ro n i mas zy n o wej. Po tem p o czu łam b ó l. Sied ziałam w n iewy g o d n ej p o zy cji, s tras zn ie ch ciało mi s ię p ić. Plecy b y ły całe mo k re o d k rwi i o s o cza s ączący ch s ię z ran y . J ak o ś p o d n io s łam s ię n a n o g i i zo b aczy łam w p o b liżu g o s p o d ars two . Po wlo k łam s ię tam, mimo że b y łam z to rb ą s an itarn ą, w mu n d u rze. M ies zk ali tam Po lacy . Od razu p o ś p iewn y m ak cen cie – k tó ry zres ztą p o zo s tał mi d o d zis iaj – p o zn ali, s k ąd jes tem. Po wied zieli, że zaraz p rzy jd ą d o n ich Niemcy i żeb y m s ię n ie o d zy wała n awet ​s ło wem. Sch o wali mo ją to rb ę z czerwo n y m k rzy żem. Przeb rałam s ię w cy wiln ą b lu zk ę, k tó rą miałam w to rb ie. Fak ty czn ie wk ró tce p o jawili

s ię żo łn ierze z b ro n ią g o to wą d o s trzału . Py tali, czy w o b ejś ciu n ie u k ry wają s ię jacy ś „b an d y ci”, czy n ie wid zian o k o g o ś o b ceg o . Całe s zczęś cie n ik t mn ie n ie wy d ał. Gd y o d es zli, zap y tałam o p u n k t s an itarn y . M u s iałam p rzecież d o s tać zas trzy k p rzeciwtężco wy . Po wied zian o mi, że w p o b lis k im Baran o wie u d zielą mi p o mo cy . M iałam iś ć p o ln ą d ro g ą i p y tać o d o m n au czy cielek . U g o s p o d arzy zo s tawiłam to rb ę s an itarn ą, z p ięcio s trzało wy m p is to letem w ś ro d k u . Do s tałam g o o d p o ru czn ik a „Ols zy ”, k o leg i „Do lin y ”, k tó ry , g d y zo b aczy ł, że jes tem n ieu zb ro jo n a, wcis n ął mi g o w g arś ć mimo mo ich zap ewn ień , że n a p ewn o an i razu g o n ie u ży ję. W Baran o wie zro b ili mi zas trzy k , n ak armili mn ie i p rzen o co wali. Od wio złam d o s zp itala p o lo weg o w Klas zto rze w Szy man o wie p an ią J an in ę Stefk o wą, p ielęg n iark ę ze Sto łp c. Po tem jak o ś o d n alazłam k o leżan k ę z o d d ziału , J ad wig ę Gó rs k ą. Przez jej k rewn ą trafiłam d o Czerwo n eg o Krzy ża w Sk iern iewicach . Starałam s ię wy s zu k iwać n as zy ch ran n y ch i p rzewo zić ich d o s zp itala w Las k ach . Ro zwo ziłam fałs zy we k en k arty . Pró b o wałam p o mó c w zn alezien iu k ry jó wek d la żo łn ierzy , k tó rzy o d d zielili s ię o d o d d ziału p o d czas b itwy p o d J ak to ro wem. O tej n as zej p racy Ad o lf Pilch n ap is ał w s wo ich ws p o mn ien iach Partyzanci trzech puszcz. To d la mn ie b ard zo wzru s zające, że d o wó d ca o n as p amiętał. Ws p o mn ien ia s wo je p is ał p rzecież p o wielu latach , ju ż n a Zach o d zie, g d zie p rzed o s tał s ię w 1 9 4 5 ro k u . W Po ls ce zo s tać o czy wiś cie n ie mó g ł, b o d la k o mu n is tó w b y ł wro g iem n u mer jed en . Nie s p o częlib y , d o p ó k i b y g o n ie wy tro p ili i n ie zamo rd o wali. Po n o wn e wk ro czen ie So wietó w b y ło d la mn ie p rzeży ciem trau maty czn y m. Zn o wu ich s p o ty k ałam. Nie u d ało s ię p rzed n imi u ciec. To b y ło w s ty czn iu 1 9 4 5 ro k u , g d y ru s zy ła o fen s y wa i Armia Czerwo n a p rzek ro czy ła Wis łę. Bo ls zewicy n ie b y li d la mn ie żad n y m „wy zwo licielem”. Pamiętałam, co wy rab iali n a No wo g ró d czy źn ie p o 1 7 wrześ n ia. Pamiętałam, że zab ili mi b rata. Dla mn ie p o p ro s tu jed n a o k u p acja zmien iła s ię w d ru g ą. II wo jn a ś wiato wa b y ła s k o ń czo n a. Wy g rał ją Stalin , a Po lacy p rzeg rali. Trzeb a b y ło s o b ie jak o ś rad zić w n o wej, p o n u rej rzeczy wis to ś ci. Zamies zk ałam w in tern acie w Szy man o wie, zro b iłam małą matu rę. Do s tałam d wa ś wiad ectwa. J ed n o n a p rawd ziwe n azwis k o , d ru g ie n a mo je fałs zy we, k o n s p iracy jn e d o k u men ty . Po matu rze p o s złam n a p s y ch o lo g ię i p ed ag o g ik ę, p raco wałam w s zk o ln ictwie, w s łu żb ie zd ro wia i jak o więzien n y p s y ch o lo g . M y ś lałam, że p ó jd ę tam n a d wa, trzy lata, w k o ń cu p rzep raco wałam w więzien iu k ilk an aś cie lat. Kied y o trzy małam d o wó d o s o b is ty o d n o wy ch , k o mu n is ty czn y ch wład z, ze zd u mien iem zau waży łam, że w ru b ry ce miejs ce u ro d zen ia wp is ali mi Związek

So wieck i. Po wied ziałam u rzęd n ik o wi w o k ien k u , że n ie u ro d ziłam s ię w żad n y m Związk u So wieck im, ty lk o w Po ls ce. Ten czło wiek p o p atrzy ł n a mn ie i p o wied ział: – Pro s zę lep iej n ic n ie mó wić, b o zn ajd zie s ię p an i tam, g d zie zn aleźć b y s ię p an i n ie ch ciała.

Ponowne wkroczenie Sowietów pod koniec wojny było dla Jadwigi przeżyciem traumatycznym. Od tej pory jej dom rodzinny znalazł się poza granicami ojczyzny. Wraz z nim straciła cząstkę siebie. Na zdjęciu: Jadwiga Bałabuszko w 1964 roku

Dzis iaj mó j ro d zin n y d o m zn ajd u je s ię za g ran icą, n a teren ie Biało ru s i. Ży je tam n ad al wielu czło n k ó w mo jej ro d zin y . Utrzy mu jemy k o n tak t. Pierws zy raz w ro d zin n e s tro n y u d ałam s ię w 1 9 7 1 ro k u . Nieleg aln ie. By łam w M iń s k u i p ó źn y m wieczo rem p o jech ałam s amo ch o d em d o Sło b o d y . Płak ałam p rzez całą d ro g ę. Tak b ard zo ch ciałam tam wró cić n a s tałe i ży ć z ty mi d ro g imi mi lu d źmi, w ty m d ro g im memu s ercu miejs cu . I tam u mrzeć. Zro zu miałam wó wczas mo ją matk ę, k tó ra n ie ch ciała o p u ś cić ziemi, w k tó rej s p o czy wali jej p rzo d k o wie. Po 1 9 8 9 ro k u razem z k o leżan k ami zaan g ażo wałam s ię w o b ch o d y 1 0 0 -lecia s zk o ły im. Cecy lii Plater-Zy b erk ó wn y , k tó rą u k o ń czy łam. Zo s tałam p rzewo d n iczącą s to warzy s zen ia wy ch o wan ek , k tó re p o s tan o wiły o d b u d o wać s zk o łę. Ud ało s ię, s zk o ła d ziała w p o d wars zaws k im Pias eczn ie. Bard zo s ię tam an g ażu ję, s p o ty k am s ię z u czn iami. Op o wiad am im o mo ich p rzeży ciach i wierzę, że d zis iejs za mło d zież, g d y b y s tan ęła p rzed tak imi wy b o rami jak my , p o s tąp iłab y d o k ład n ie tak s amo . Ro k temu , w s ześ ćd zies iątą d ziewiątą ro czn icę wy b u ch u Po ws tan ia Wars zaws k ieg o , zo s tałam o d zn aczo n a Krzy żem z M ieczami ​Ord eru Krzy ża Niep o d leg ło ś ci. Od zn aczen ie wręczy ł mi o s o b iś cie p rezy d en t Bro n is ław Ko mo ro ws k i. By łam b ard zo wzru s zo n a. Uważam jed n ak , że to o d zn aczen ie n ależy s ię n ie mn ie, ale całemu mo jemu o d d ziało wi. Słu żen ie z ty mi lu d źmi, p rzeb y wan ie z n imi b y ły d la mn ie n ajwięk s zy m zas zczy tem. Przez d łu g ie lata p o wo jn ie n a d źwięk n iemieck ieg o martwiałam. Po p ro s tu n ie mo g łam zn ieś ć teg o języ k a. Po d o b n ie b y ło z ro s y js k im. Pewn eg o d n ia o g ląd ałam wy s tęp b aletu mo s k iews k ieg o … i mu s iałam u k ry ć twarz w d ło n iach … Przeży cia wo jen n e p rześ lad o wały mn ie jes zcze p rzez wiele lat. Dwu k ro tn ie wy ch o d ziłam za mąż. M am s ześ cio ro d zieci, s ied miu wn u k ó w, cztery wn u czk i i d wie p rawn u czk i. Czek am n a k o lejn e. Gd y b y łam mała, b ab cia p o wtarzała mi, że k o b ieta ze Ws ch o d n ich Ziem mu s i u ro d zić d u żo d zieci. Bo jed n o zg in ie p o d czas p o ws tan ia, d ru g ie zo s tan ie ro zs trzelan e, a trzecie wy wiezio n e n a Sy b ir. Do p iero k o lejn e b y ć mo że b ęd zie miało więcej s zczęś cia i p rzetrwa. J ak o d o ro s ła k o b ieta p rzek o n ałam s ię, że b ab cia miała rację.

Jadwiga Bałabuszko-Sławińska (rocznik 1922)

ANNA HRABIANKA W AK

P

o d czas Po ws tan ia Wars zaws k ieg o mó j d o m zo s tał zajęty p rzez u zb ro jo n y ch p o zęb y Niemcó w. By ło ich ch y b a z k ilk u s et. Zmieś cili s ię b ez p ro b lemu , b o mo im d o mem b y ł p ałac w Wilan o wie. Włas n o ś ć mo jeg o taty , h rab ieg o Ad ama

Bran ick ieg o . Gd y Niemcy zajęli d o m, razem z mamą i s io s trą zo s tały ś my zamk n ięte w ares zcie d o mo wy m. Nie mo g ły ś my s ię ru s zy ć p o d g ro źb ą ro zs trzelan ia. Wo k o ło trwała ty mczas em b itwa. Przez o k n a d o ch o d ziła d o n as k an o n ad a b ro n i mas zy n o wej, h u k g ran ató w. Czu łam s ię zro zp aczo n a. J a tak że n ależałam d o Armii Krajo wej, ja tak że ch ciałam s ię b ić, ch ciałam co ś ro b ić. Wziąć u d ział w Po ws tan iu , n a k tó re tak b ard zo czek ałam. By łam jed n ak w p o trzas k u . W AK s łu ży ł tak że mó j n arzeczo n y , J an u s z Rad o my s k i „Cich y ”. Bał s ię o mn ie p o two rn ie. By ł p ewien , że Niemcy mn ie ro zs trzelają. Zeb rał więc s wó j p o ws tań czy o d d ział i p o s tan o wił mn ie o d b ić. To b y ło w n o cy z 1 6 n a 1 7 s ierp n ia, p ó źn y m wieczo rem, o k o ło jed en as tej. Ob u d ziły n as o d g ło s y zaciętej walk i. Ku le ś wis tały p o d o k n ami, Niemcy wp ad li w p an ik ę. Nag le u s ły s załam zn ajo my g ło s wy k rzy k u jący k o men d y . Nie mo g łam w to u wierzy ć! J an u s z! Tak b ard zo cies zy łam s ię, że mó j u k o ch an y jes t n ied alek o , ale z d ru g iej s tro n y tru ch lałam n a my ś l, że co ś mo g ło b y mu s ię s tać. Nag le u s ły s załam k rzy k d o ch o d zący s p o d o k n a mo jeg o p o k o ju : – An n a, s k acz! Zab iją was tam. Sk acz d o mn ie. Sk acz! Sły s zy s z?! To b y ł J an u s z! Przed arł s ię jak imś cu d em p rzez n iemieck ie p o zy cje wo k ó ł p ałacu i s tał teraz p o d o k n em. Po d k u lami Niemcó w! By ł to jed en z n ajb ard ziej trag iczn y ch mo men tó w w mo im ży ciu . Sły s załam g ło s u k o ch an eg o , jeg o n awo ły wan ie. Wied ziałam, że n araża d la mn ie ży cie, a ja n ie mo g łam d o n ieg o d o łączy ć. Ba, n ie mo g łam n awet p is n ąć. J an u s z n ie wied ział b o wiem, że w p o k o ju s tało d wó ch Niemcó w z wy celo wan y mi w n as p is to letami. A my z mamą i s io s trą s tały ś my p o d ś cian ą, trzy mając s ię za ręce, zmartwiałe z p rzerażen ia. Do d ziś p amiętam b ezwzg lęd n e, p ełn e n ap ięcia twarze żo łn ierzy . M u n d u ry z o rłami trzy mający mi w s zp o n ach s was ty k i. Czarn e wy lo ty lu f. Nie mam wątp liwo ś ci, że g d y b y m s ię ru s zy ła, p o ciąg n ęlib y za s p u s t. Zas trzelić z zimn ą k rwią k o b ietę, có ż to d la tak ich d rab ó w. Wres zcie u s ły s zeliś my , jak n as i s ię wy co fu ją. Niemcy s ię p o zb ierali, o d p arli s ztu rm i s ami p rzes zli d o k o n tratak u . Kan o n ad a s zy b k o zaczęła cich n ąć, s ły s zeliś my ty lk o co raz g ło ś n iejs ze jęk i ran n y ch . Walk a wy g as ła. Do p iero wted y warto wn icy o d p ręży li s ię i p o zwo lili n am u s iąś ć. Po wied zieli, że k ilk u Po lak ó w p o d czas s ztu rmu p o leg ło . O, Bo że, czy żb y wś ró d n ich b y ł J an u s z? Do p iero ran o d o wied ziałam s ię, że

całe s zczęś cie u d ało mu s ię b ezp ieczn ie wy co fać. Kilk u jeg o k o leg ó w d o g o ry wało jed n ak w n as zy m p ark u . Niemcy s ię n imi n ie in teres o wali. Po tem zo b aczy ły ś my p ro wad zo n y ch n a ro zs trzelan ie s ch wy tan y ch p o ws tań có w. Dwu d zies tu p aru mło d y ch ch ło p có w. J ed en z n ich b y ł jes zcze d zieck iem, mó g ł mieć g ó ra p iętn aś cie lat. Pamiętam, jak wo łał: – M amo , mamo ! Ten wid o k , te o k rzy k i mro ziły k rew w ży łach . Ws zy s cy zo s tali zamo rd o wan i. Niemcy , k tó rzy wy k o n ali wy ro k , wracali p rzez p ark i k iero wali s ię w k ieru n k u p ałacu . By ły ś my p ewn e, że teraz id ą p o n as , że teraz n as za k o lej. M iałam n ad zieję, że p o d czas tej o s tatn iej p ró b y zn ajd ę w s o b ie s iłę, b y zach o wać s ię z g o d n o ś cią. Gd y d zis iaj, z p ers p ek ty wy s ied emd zies ięciu lat, my ś lę o ty ch p rzeży ciach , d ziwię s ię s o b ie, że to ws zy s tk o p rzetrzy małam. M iałam d wad zieś cia lat, b y łam p an ien k ą z d o b reg o d o mu , h rab ian k ą. I n ag le tak ie ek s tremaln e p rzeży cia. A to b y ł p rzecież d o p iero p o czątek . Przeży łam b o mb ard o wan ia, g ro żo n o mi b ro n ią, b y łam ś wiad k iem mas o wy ch ro zs trzeliwań , s ied ziałam w k ilk u więzien iach – n a czele z mo s k iews k ą Łu b ian k ą – i w s o wieck im o b o zie k o n cen tracy jn y m. M o ja ro d zin a s traciła wielk ą fo rtu n ę, wy ląd o wałam n a b ru k u . Przeży ć ty ch s tarczy ło b y n a o b d zielen ie k ilk u k o b iet i żad n a z n ich n ie mo g łab y p o wied zieć, że miała n u d n e ży cie. Od czeg o zacząć mo ją o p o wieś ć? M o że o d p o czątk u .

Stare, wspaniałe czasy M iałam s zczęś cie u ro d zić s ię jak o có rk a h rab io s twa Ad ama i Beaty Bran ick ich z Wilan o wa. M y liłb y s ię jed n ak ten , k to s ąd ziłb y , że b y łam wy ch o wy wan a w ciep larn ian y ch waru n k ach , że trak to wan o mn ie jak k s iężn iczk ę i s p ełn ian o ws zelk ie mo je zach cian k i. Wp ro s t p rzeciwn ie. By łam wy ch o wy wan a wed łu g s taro mo d n y ch , ś cis ły ch reg u ł. M ó j o jciec wp ajał mi, że b y cie częś cią ary s to k raty czn eg o , p o ls k ieg o d o mu n ak ład a n a mn ie p o ważn e o b o wiązk i. Nas ze p o ch o d zen ie, p rzek o n y wał tata, zo b o wiązu je. J ak o Bran ick a mu s iałam więc wy mag ać o d s ieb ie zn aczn ie więcej n iż o d in n y ch . Razem z s io s trami – M ary s ią i Beatą – zazd ro ś ciły ś my in n y m d ziecio m, k tó re mo g ły d o wo li d o k azy wać i ro zrab iać. Bran ick im p o p ro s tu n ie wy p ad ało teg o ro b ić. Na p ierws zy rzu t o k a n ik t n ie p o wied ziałb y , że jes teś my h rab ian k ami. Po d czas

p ro ces ji Bo żeg o Ciała o jciec p ro wad ził k s ięd za p o d ręk ę, ale my razem z wiejs k imi d ziewczy n k ami s y p ały ś my k wiatk i. M ama d b ała o to , żeb y ś my n ig d y n ie b y ły lep iej u b ran e n iż n as ze ró wieś n ice. Ró wn ież n as ze relacje ze s łu żb ą b y ły zn ak o mite. Słu żb a u wielb iała ro d zicó w, a my b awiły ś my s ię z d ziećmi p o k o jó wek i o g ro d n ik ó w. Có rk a n as zeg o s zo fera o d wied za mn ie d o d zis iaj.

Bycie częścią arystokratycznego polskiego domu wiązało się z szeregiem obowiązków i zasad postępowania. Anna wspomina te czasy z tęsknotą. Na zdjęciu: Anna Branicka przed wojną

Pałac w Wilanowie zawsze tętnił życiem. Na zdjęciu: pałac w 1942 roku

Ojciec miał d wó ch b raci, ale o b aj u marli mło d o . J ed en p o d czas p o lo wan ia. Zab ił o lb rzy mieg o ro g acza i p o d ek s cy to wan y p o d b ieg ł, ab y g o zo b aczy ć. Wy k rzy k n ął: – Có ż za ws p an iałe ro g i! – i p ad ł n a ziemię. To b y ł zawał. Dru g i b rat p o d czas rewo lu cji zn alazł s ię w Ro s ji, d o s tał h is zp an k i i s k o n ał s amo tn ie w jak imś zap o mn ian y m, o b s k u rn y m ro s y js k im s zp italu . Ojciec mó j b y ł więc jed y n y m s p ad k o b iercą fo rtu n y Bran ick ich . M ies zk aliś my w p rawy m s k rzy d le p ałacu w Wilan o wie. ​Ś ro d ek ju ż wó wczas s tan o wiło s two rzo n e p rzez tatę mu zeu m. W lewy m s k rzy d le zn ajd o wał s ię zaś s k ład mu zealió w i ró żn y ch rzeczy , w k tó re o b ras taliś my , a k tó re n ie mieś ciły s ię w częś ci mies zk aln ej. Zaws ze d o s to łu zas iad ało wiele o s ó b . Op ró cz n as zej p iątk i całe zas tęp y

cio tek , k u zy n ó w, n au czy cielek fran cu s k ieg o , s tały ch rezy d en tó w i g o ś ci. Raz d o ro k u jeźd ziliś my d o Fran cji d o zamk u w M o n trés o r, k tó ry n ależał d o mo jej b ab ci. J u ż wted y zamek b y ł u d o s tęp n io n y d o zwied zan ia, p rzy ch o d ziły d o n as fran cu s k ie wy cieczk i. Bard zo s ię ws ty d ziły ś my , k ied y s ied ziały ś my p rzy ś n iad an iu , a n ag le d o s ali jad aln ej wch o d ziła tak a wy cieczk a. – A to s ą małe wn u czk i p an i h rab in y – mó wił o p ro wad zający , tak jak b y ś my b y ły jed n y m z ek s p o n ató w. Przez p ierws zy ch k ilk a lat u czy li n as w p ałacu p ry watn i n au czy ciele, p o tem, w latach trzy d zies ty ch , ch o d ziłam d o g imn azju m żeń s k ieg o im. Wan d y Szach tmajero wej. W k las ie wy żej u czy ła s ię J ad wig a Piłs u d s k a, có rk a M ars załk a. Nie p o zn ały ś my s ię b liżej, mimo że częs to mijały ś my s ię n a k o ry tarzu . Za to g o ś ciliś my raz Piłs u d s k ieg o i J ad wig ę w n as zy m d o mu . Związan a jes t z ty m ciek awa h is to ria. Otó ż p ewn eg o razu p rzy b ieg ł d o o jca zziajan y , p rzejęty o d źwiern y . – Pan ie h rab io ! Pan ie h rab io ! – wo łał o d p ro g u . – Nad zwy czajn a rzecz! – Có ż tak ieg o s ię s tało ? – zap y tał o jciec. – M ars załek Piłs u d s k i s p aceru je z có rk ą p o n as zy m p ark u . Co ś jej p ero ru je, ży wo g es ty k u lu je. A za n im, w p ewn ej o d leg ło ś ci, id zie o b s tawa. Ojciec, s ły s ząc to , ws tał i p o wied ział, że w tak im razie id ziemy p o witać M ars załk a n a n as zej ziemi. Po s zliś my we d wo je. Piłs u d s k i b y ł w g ó rn y m p ark u , mu s ieliś my k awałek p rzejś ć, w k o ń cu g o zn aleźliś my . – To wielk i zas zczy t d la n as g o ś cić p an a M ars załk a – p o wied ział tata. Na to Piłs u d s k i, jak zwy k le p o ważn y i mało wy lewn y , o d rzek ł: – M u s zę czas em p o ro zmawiać z có rk ą s am n a s am. W s p o k o ju i b ez ś wiad k ó w, p o zwo liłem s o b ie d o p an a p rzy jech ać, b o s ą tu k u temu waru n k i. Ojciec n ie d ał jed n ak M ars załk o wi d o k o ń czy ć ro zmo wy wy ch o wawczej z có rk ą, ty lk o zap ro s ił g o d o p ałacu n a k awę. Pamiętam, że b y łam s zalen ie p rzejęta, że mo g łam u ś cis n ąć ręk ę Piłs u d s k ieg o . By ł b ard zo d o s to jn y , rzeczo wy , ale n iezb y t to warzy s k i. Zro b ił n a mn ie d u że wrażen ie. Te wąs y , twarz, s zary mu n d u r. Zn ałam to p rzecież tak d o b rze z g azet i p o rtretó w, k tó re wis iały w k ażd y m u rzęd zie. O czy m ch ciał p o ro zmawiać ze s wo ją có rk ą w wilan o ws k im p ark u ? Nie wiem. J ad wig a mi teg o n ie p o wied ziała. W Wilan o wie b y wało w o g ó le s p o ro o s o b is to ś ci. Z Ig n acy m M o ś cick im n a czele. Prezy d en t b y ł wielk im my ś liwy m i p rzy jeżd żał d o n as n a p o lo wan ia. Pewn eg o razu p o zak o ń czen iu ło wó w, k ied y ws zy s cy zes zli ju ż n a d ó ł p rzeb ran i we frak i i mu n d u ry , mama k azała n am s ię p rzy witać. Ch o ć miałam wted y d zies ięć lat,

p rezy d en ta p amiętam d o s k o n ale. Siwa czu p ry n a, d o s to jn a p o s tawa, ś wietn ie s k ro jo n y frak . Sied ział n a fo telu . Po d ch o d ziły ś my d o n ieg o k o lejn o . M o ś cick i p o d awał n am ręk ę, a my ro b iły ś my d y g n ięcie. Gd y p rzy s zła mo ja k o lej, zaczęłam co ś wy ciąg ać zza p azu ch y . Do ś ć d łu g o s ię mo co wałam z g u zik ami ​s u k ien k i i mama wp ad ła w p rzerażen ie. „Czy o n a s ię ch ce p rzy ws zy s tk ich ro zeb rać?!” – my ś lała p rzes tras zo n a. J a jed n ak wy ciąg n ęłam k artk ę z… „Po d an iem d o Pan a Prezy d en ta Rzeczy p o s p o litej”. M o ś cick i ją wziął i zaczął czy tać n a g ło s . Po d an ie b y ło mn iej więcej tak iej treś ci: „Pan ie Prezy d en cie, ja p an a b ard zo p ro s zę, żeb y p an zab ro n ił wjeżd żać fu ro m zap rzęg n ięty m w k o n ie p o d g ó rę u licą Belwed ers k ą. Tam jes t s zalen ie s tro mo i fu rman i o k ład ają b atami b ied n e k o n ik i. A p rzecież te k o n ik i ciąg n ą fu ry ciężk ieg o węg la i n ie mają ju ż s ił. Pro s zę jes zcze raz, ab y p an Prezy d en t b y ł łas k aw zak azać fu rman o m wjeżd żać p o d g ó rę, ewen tu aln ie mo żn a b y wy ró wn ać to zb o cze”. Kied y p rezy d en t s k o ń czy ł czy tać, zap an o wała całk o wita cis za. Ws zy s cy czek ali n a to , co p o wie M o ś cick i. M ama z n erwó w zb lad ła i b y ła b lis k a o md len ia. A M o ś cick i u ś miech n ął s ię i p o wied ział: – A wies z, że to jes t rzeczy wiś cie b ard zo ważn a s p rawa. Zajmę s ię ty m, ch o ć b ęd zie to tru d n e. Ws zy s cy mieli z teg o k u p ę ś miech u , h is to ria p rzes zła d o ro d zin n ej leg en d y . A p rezy d en t M o ś cick i d o trzy mał s ło wa. Po d ejś cie k o ło Belwed eru rzeczy wiś cie zo s tało n ieco złag o d zo n e, ch o ć tak n ap rawd ę n ie wiem, czy to b y ła mo ja zas łu g a. Do d zis iaj, ilek ro ć jad ę Belwed ers k ą, p rzy p o min a mi s ię tamten wieczó r w p ałacu w Wilan o wie. Elita II RP s ied ząca p rzy n as zy m o g ro mn y m s to le. Prezy d en t M o ś cick i, o ficero wie w p ięk n y ch p rzed wo jen n y ch mu n d u rach , p an ie we ws p an iały ch to aletach . Gwar ro zmó w, b rzęk k ielis zk ó w i s reb er, ś wiece w k an d elab rach . Tak , to b y ły ws p an iałe czas y . W p o ró wn an iu z ty m, co miało n ad ejś ć, tamto p rzed wo jen n e ży cie jawi s ię n iczy m b ajk a.

Pałac w Wilanowie był jednym z głównych miejsc spotkań elity II Rzeczpospolitej. Na zdjęciu: wizyta prezydenta Mościckiego

Wojna i miłość Wo jn a zmien iła ws zy s tk o . Gd y wy b u ch ła, miałam p iętn aś cie lat. Na s amy m p o czątk u w Wilan o wie s tacjo n o wali s zwo leżero wie. Bard zo to b y ło wes o łe to warzy s two . Razem ś p iewaliś my p io s en k i żo łn iers k ie, u łań s k ie żu rawiejk i. – Na p ewn o s zy b k o p o b ijemy Szwab ó w – zap ewn iali n as . – Uciek n ą g d zie p iep rz ro ś n ie, zap o mn ą o Gd ań s k u i s wo ich g łu p ich p reten s jach . Nas i s zwo leżero wie b y li b ard zo miły mi lu d źmi i d o b ry mi k o mp an ami, ale, n ies tety , b y li ró wn o cześ n ie o d erwan i o d rzeczy wis to ś ci. J ed en z żo łn ierzy p ró b o wał im p rzemó wić d o ro zs ąd k u : – Ej, ch ło p cy – mó wił – d zieciu ch y z was jes zcze. Po ry wamy s ię z mo ty k ą n a s ło ń ce. Uważan o g o jed n ak za d efety s tę.

Ty mczas em n iemieck a armia o k azała s ię zn aczn ie p o tężn iejs za n iż n as za. A n a d o miar złeg o 1 7 wrześ n ia cio s w p lecy zad ał n am Stalin . J u ż p ierws ze ty g o d n ie wo jn y b y ły b ard zo ciężk ie, s amo lo ty n iemieck ie g ęs to b o mb ard o wały Wars zawę. Tro ch ę b o mb s p ad ło i n a Wilan ó w. A p o tem zaczęła s ię o k u p acja. Niemcy zajęli częś ć mu zealn ą p ałacu , b ezceremo n ialn ie trak tu jąc b ezcen n e zab y tk i. Tu p ali zab ło co n y mi b u cio rami p o p ark ietach , ro zs iad ali s ię w b ru d n y ch mu n d u rach n a n as zy ch zab y tk o wy ch , wy mu s k an y ch k an ap ach . Szczeg ó ln ie p rzy k re to b y ło d la taty . Gd y k ied y ś wzięłam d o ręk i s reb rn y p rzed mio t p o d aro wan y J an o wi III So b ies k iemu p rzez g d ań s zczan , tata złap ał mn ie za ręk ę i p o wied ział s u ro wy m to n em: – Nie wo ln o teg o d o ty k ać! J a n a to , że p rzecież to n as ze. Tata s ię wted y n a mn ie s tras zn ie o b ru s zy ł. Po wied ział, że to s ą ś więte p o ls k ie p amiątk i, k tó ry ch my ty lk o s trzeżemy … M o żn a więc s o b ie wy o b razić, co mu s iał p rzeży wać, g d y Niemcy p an o s zy li s ię p o wilan o ws k im mu zeu m. Bro ń u k ry liś my w k ap licy . Na g ó rze p rzy s u ficie b y ła tak a g ip s o wa o b ręcz. Tam s ch o wan e b y ły d wa k arab in y my ś liws k ie. ​Zaws ze k ied y s złam s ię mo d lić, p atrzy łam z lęk iem d o g ó ry , czy p rzy p ad k iem ich n ie wid ać. Z czas em b ro n i b y ło co raz więcej. Bo cała n as za tró jk a, ja i mo je d wie s io s try , zaciąg n ęły ś my s ię d o AK. By ło to d o ś ć zab awn e, b o mo im d o wó d cą b y ła żo n a n as zeg o o g ro d n ik a, p an i Płu cien n iczak o wa. Wy n ik ało z teg o s p o ro zab awn y ch s y tu acji. J ed n eg o d n ia s złam d o n iej z jak imś p o lecen iem o d mamy , n a p rzy k ład żeb y p rzy g o to wała wiązan k ę. A d ru g ieg o d n ia to o n a wy d awała mi ro zk azy . Zap rzy s iężen ie zro b iło n a mn ie wielk ie wrażen ie. Szczeg ó ln ie s ło wa „p ręd zej zg in ę, n iż zd rad zę”. Aż d res zcz p rzes zed ł mi p o p lecach . M u s zę p rzy zn ać, że d ziałając w p o d ziemiu , miałam s p o reg o p ietra. M u s iałam p rzewo zić ro zk azy , jak ieś in s tru k cje. A p rzecież Niemcy b y li tu ż p o d n o s em, w d ru g iej częś ci p ałacu . Nas zą k aro cą, z h erb ami ro d o wy mi n a d rzwiczk ach , wo ziliś my d o Wars zawy b ro ń i ran n y ch p o ak cjach . Pewn eg o razu Niemcy zatrzy mali p o wó z i zab ierali s ię d o k o n tro li. Wted y ze ś ro d k a wy s zła mo ja mama, Beata Bran ick a, i zaczęła n a n ich s tras zn ie k rzy czeć: – Czy wy wiecie, k o g o zatrzy mu jecie!? Co wy s o b ie my ś licie! Szto rco wała ich o czy wiś cie w id ealn ej n iemczy źn ie. Żan d armi s tan ęli n a b aczn o ś ć, zas alu to wali i p rzep u ś cili p o wó z. Frag men t tej k aro cy mam d o d zis iaj w d o mu .

Ojciec mó j, ch o ciaż ze wzg lęd u n a wiek n ie mó g ł s łu ży ć w p o d ziemn y m wo js k u , b ard zo ws p ierał k o n s p irację. Sp rzed awał ziemię i ws zy s tk ie zy s k i p rzek azy wał Armii Krajo wej. Na b ro ń wy d awał n iemal ws zy s tk o , aż czas ami b aliś my s ię, że n ie s tarczy n am n a jed zen ie. Uważał jed n ak , że to jeg o p atrio ty czn y o b o wiązek . Ch o ciaż mó g ł s p o k o jn ie p rzeży ć wo jn ę, n ad s tawiał k ark u . W efek cie Niemcy d wu k ro tn ie więzili g o n a Pawiak u . Właś n ie wted y zjawił s ię u n as w d o mu J an u s z Rad o my s k i. M ó j J an u s z… By ł d wa lata o d e mn ie s tars zy i p o ch o d ził z małeg o majątk u w o k o licach Kras n eg o s tawu . Armia Krajo wa d o k o n ała tam zamach u n a jak ieg o ś ważn eg o Niemca. W o d wecie SS k azało d y rek to ro wi miejs co wej s zk o ły wy zn aczy ć zak ład n ik ó w s p o ś ró d u czn ió w. J an u s z zg ło s ił s ię n a o ch o tn ik a, ab y u rato wać k o g o ś in n eg o . J eg o o jciec s ied ział ju ż w więzien iu n a zamk u w Lu b lin ie. Os ad zo n o ich tam razem. A b y ło to n ajg o rs ze więzien ie g es tap o , o jak im s ły s załam. Zn ęcan o s ię tam n ad lu d źmi w s p o s ó b n ielu d zk i. Ojciec J an u s za wk ró tce zmarł. Z celi Niemcy n ie ch cieli jed n ak zab rać jeg o ciała. J an u s z mu s iał s p ać z tru p em taty n a jed n ej wąs k iej p ry czy p rzez wiele d n i. Niemcy twierd zili, że n ie mają miejs ca n a p o ch ó wek . Do p iero k ied y ciało zn alazło s ię w tak zaawan s o wan y m s tad iu m ro zk ład u , że feto r ro zn o s ił s ię p o cały m więzien iu , p rzy s zli i je u s u n ęli. To , co J an u s z wted y p rzeży ł, b y ło k o s zmarem. Kied y u d ało s ię g o wy k u p ić z g es tap o , k o led zy z k o n s p iracji p o p ro s ili mo ją mamę, żeb y J an u s z mó g ł p rzy jech ać d o Wilan o wa. Po mies zk ać tro ch ę u n as , d o jś ć d o s ieb ie. Wy ro b iliś my mu p ap iery , wed łu g k tó ry ch rzek o mo p raco wał w p ałacu . W Wilan o wie b y ło ju ż wted y p ełn o u k ry wający ch s ię lu d zi z p o d ziemia. Pałac u zn awan y b y ł b o wiem za b ezp ieczn e s ch ro n ien ie. Niemcy n ie o ś mielali s ię wch o d zić d o n as zej częś ci. Do wied zieliś my s ię n a p rzy k ład , że n a ws i n ied alek o p ałacu u k ry wa s ię p ewien fran cu s k i żo łn ierz, u ciek in ier z o b o zu jen ieck ieg o , k tó reg o n ik t n ie ro zu mie i k tó ry w związk u z ty m zo s tał zatru d n io n y p rzez ch ło p s k ą ro d zin ę d o n iań czen ia n iemo wlęcia. Po jech ał p o n ieg o i p rzy wió zł g o d o n as n as z ad min is trato r. Ten żo łn ierz n azy wał s ię Bern ard d e Ro q u efeu il. Gd y p rzy jech ał d o Wilan o wa, p o czu ł s ię o d razu jak w d o mu . Ws zy s cy mó wiliś my b o wiem p o fran cu s k u . Zo s tał. J an u s z b y ł s amo tn ik iem, s tąd s ię wziął jeg o p s eu d o n im „Cich y ”. Gd y p rzy jech ał d o p ałacu , mama zamk n ęła s ię z n im w p o k o ju n a ro zmo wę. Stras zn ie b y łam ciek awa, jak wy g ląd a, więc s tan ęłam p o d d rzwiami i p o d g ląd ałam p rzez d ziu rk ę o d k lu cza. Nag le d rzwi p o d mo im n ap o rem s ię o two rzy ły i wp ad łam d o ś ro d k a. M ama s ię

u ś miech n ęła, a ja p ró b o wałam u d awać, że co ś p iln eg o mu s iałam jej p rzek azać. By łam czerwo n a ze ws ty d u . J an u s z b y ł b lo n d y n em, n o s ił wło s y zaczes an e d o ty łu , b y ł s zero k i w b arach i wy s o k i. Bard zo p rzy s to jn y . Pamiętam, że teg o p ierws zeg o d n ia miał n a s o b ie b eżo wą mary n ark ę wo js k o weg o k ro ju . Po p ro s ił, żeb y p rzy n o s zo n o mu p o s iłk i d o p o k o ju . Nie ch ciał s ię z n ik im wid y wać. Sied ział ze s p u s zczo n ą g ło wą, czy tał. Po ty m, co p rzeży ł, b y ł załaman y . M ama p o wied ziała w k o ń cu , że trzeb a g o wciąg n ąć d o n o rmaln eg o ży cia. Zaczęłam g o więc wy ciąg ać z s amo tn i. Sp acery , ro zmo wy . Zaczął jeś ć ze ws zy s tk imi. Najwięcej czas u s p ęd zał jed n ak ze mn ą. I właś n ie wted y zro d ziło s ię n as ze u czu cie. Zak o ch ałam s ię w n im i b y ła to miło ś ć o d wzajemn io n a. Na k ró tk o p rzed Po ws tan iem p o tajemn ie s ię zaręczy liś my . A trzeb a tu k o n ieczn ie ws p o mn ieć, że n ależę d o ro d zin y , w k tó rej ws zy s tk ie małżeń s twa b y ły p lan o wan e p rzez ro d zicó w. Stąd n ależało całą s p rawę u trzy mać w s ek recie. M ieliś my s łu żąceg o , Stan is ława Dęb n iak a. Zaws ze mi p o wtarzał: – Pan n a h rab ian k a mu s i mi o b iecać, że k ied y b ęd zie ch ciała wy jś ć za mąż, to s ię mn ie zap y ta o zd an ie. Gd y ty lk o wid ział mn ie z jak imś ch ło p cem „p o d s k ak iewiczami”), to b rał mn ie n a b o k i mó wił:

(ad o rato ró w

n azy wał

– Nie, n ie, n iech p an i g o p o p ęd zi, o n n ie d la p an i. Bard zo liczy łam s ię z jeg o zd an iem. J an u s za, jak o p ierws zeg o z „p an ó w p o d s k ak iewiczó w”, zaak cep to wał.

Skacz, bo cię zabiją 1 s ierp n ia 1 9 4 4 ro k u , d zień wy b u ch u Po ws tan ia Wars zaws k ieg o , zap amiętałam jak o d zień ciężk iej p racy . Najp ierw mu s iałam zawiad o mić k o leg ó w o g o d zin ie „W”, p o tem s ama p rzy g o to wać s ię d o b itwy . Ub rałam s ię w s zarą s p ó d n icę, b lu zk ę, wiatró wk ę. ​Go to wa d o ​a k cji p o b ieg łam wp ro s t d o s zp itala. M ama b o wiem – tak jak w 1 9 3 9 ro k u – zo rg an izo wała u n as w p ałacu s zp ital p o lo wy d la ran n y ch p o ls k ich żo łn ierzy . Przy g o to wały ś my wraz ze s łu żb ą łó żk a, lek ars twa i b an d aże. Du ży s tó ł n ak ry ty ś wieżo wy p ran y m o b ru s em miał s łu ży ć za s tó ł o p eracy jn y . Ws zy s tk ie p o trzeb n e p rzy rząd y leżały o b o k , zawczas u zg ro mad zo n e i wy s tery lizo wan e. Po n ieważ

s p o d ziewały ś my s ię wy b u ch u walk , ws zy s tk o b y ło p rzy g o to wy wan e o d k ilk u d o b ry ch mies ięcy . Teraz trzeb a b y ło ws zy s tk o d o p iąć n a o s tatn i g u zik . Wy g ląd ałam n iecierp liwie J an u s za. M u s iałam g o p rzecież zo b aczy ć p rzed Po ws tan iem, p o żeg n ać s ię z n im, zap ewn ić o mo jej miło ś ci i o ty m, że b ęd ę s ię za n ieg o mo d lić. Wres zcie p rzy s zed ł. A raczej p rzy b ieg ł. By ł zziajan y , led wo mó g ł złap ać d ech . Zd ąży ł s ię ty lk o p rzeb rać i ju ż p ęd em zb ieg ał n a d ó ł p o s ch o d ach . A ja za n im. Nie p o żeg n aliś my s ię jak o ś b ard zo czu le, n ie b y ło n a to czas u . Po ch wili ju ż g o n ie b y ło . Po s zed ł s ię b ić. Przy b ramie zatrzy mał g o jak iś Niemiec (częś ć p ałacu b y ła n ad al o b s ad zo n a p rzez o k u p an ta), ale całe s zczęś cie zaraz g o p u ś cił. J ed n a mo ja s io s tra, Beata, b y ła ju ż w Wars zawie n a k o n cen tracji jej o d d ziału . Dru g a, M ary s ia, b y ła w d ro d ze n a miejs ce s wo jej zb ió rk i. W mieś cie, w n as zy m mies zk an iu n a Smo ln ej, b y ł tata. Wres zcie s ię zaczęło . Wy b iła g o d zin a „W”. Najp ierw u s ły s zeliś my z o d d ali jed en wy s trzał, p o tem k ilk a, a p ó źn iej ro zp o częła s ię ju ż reg u larn a k an o n ad a. Czek ałam n a jak ieś ro zk azy , ale n ik t n ie n ad ch o d ził. Nap ięcie b y ło o lb rzy mie, b y ły ś my z mamą co raz b ard ziej zd en erwo wan e. M o d liły ś my s ię za n as zy ch b lis k ich , za p o wo d zen ie Po ws tan ia. Wres zcie, n o cą, zd rzemn ęły ś my s ię n a k an ap ie. Zb u d ziła n as n ad ran em „Lo tk a”, mo ja k o leżan k a z o d d ziału . Po wied ziała, że w p o b liżu n as zeg o mo s tk u Niemcy d o p ad li i zamo rd o wali d wó ch ak o wcó w. I że mu s zę k o n ieczn ie o d n aleźć ciała i je o b s zu k ać, ab y s p rawd zić, czy żo łn ierze p rzy p ad k iem n ie mieli p rzy s o b ie jak ich ś ważn y ch p ap ieró w. To b y ło p rzed ś witem 2 s ierp n ia. Ch o d ziłam z latark ą p o k rzak ach i s zu k ałam ty ch tru p ó w. Wres zcie u d ało s ię. Dwaj ch ło p cy leżeli n ad łach ą wiś lan ą, k o ło łó d ek . By łam n iep rzy zwy czajo n a d o wid o k u martwy ch ciał. Bałam s ię. M u s iałam s ię jed n ak p rzemó c i p rzes zu k ać ich mu n d u ry , ro zp iąć k u rtk i. Twarze mieli s tras zn e, zas ty g łe w g ry mas ie p rzed ś mierteln eg o p rzerażen ia. J ed en miał s zero k o o twarte o czy . Wy g ląd ało to tak , jak b y s ię we mn ie wp atry wał. Białk a jeg o o czu w ciemn o ś ci wy g ląd ały s tras zn ie. Zamk n ęłam mu p o wiek i. Wres zcie zn alazłam w k ies zen i p o rtfel. Nag le za mo imi p lecami trzas n ęła g ałązk a. Serce d o s ło wn ie s tan ęło mi w p iers i. Od wró ciłam s ię b ły s k awiczn ie. Niemcy ! By ło ich d wó ch , wy s zli zza d rzew. Ob aj u zb ro jen i w k arab in y . – Was machen Sie hier?! Hände hoch! – wrzes zczeli. Zap ro wad zili mn ie p o d es k o rtą d o p ałacu , g d zie p rzed d o mem s tała mama i ro zmawiała z jak imś n iemieck im o ficerem. M u s ieli d o wied zieć s ię o p rzy g o to wan y m p rzez n as s zp italu p o lo wy m. Zau waży li też n a p ewn o , że n ag le

z Wilan o wa zn ik n ęli ws zy s cy mężczy źn i. Kied y tak s tały ś my p rzep y ty wan e p rzez Niemcó w, n ag le zo b aczy ły ś my mo ją s io s trę M ary s ię. Sied ziała n a b ry czce p o d es k o rtą k ilk u żo łn ierzy Weh rmach tu . M in ę miała n ietęg ą. Kied y d o n as d o łączy ła, zo b aczy łam, że co ś p o wo li żu je. Po tem d o wied ziałam s ię, że b y ł to meld u n ek , k tó ry w o s tatn iej ch wili zd ąży ła s ch o wać w u s tach . Ok azało s ię, że zo s tała zatrzy man a p rzez żan d armó w w d ro d ze n a k o n cen trację. Niemcy , k tó rzy s tali p rzed n ami, b y li co raz b ard ziej wś ciek li. J ed en z n ich wy jął z k ab u ry p is to let i zaczął d o n as mierzy ć. ​M u s zę p rzy zn ać, że o n iemiałam. Pierws zy raz w ży ciu zn alazłam s ię w tak iej s y tu acji. Nawet n ie p amiętam, czy czu łam s trach . Ch y b a b y łam p o p ro s tu zd u mio n a. Żeb y k to ś g ro ził n am b ro n ią p rzed d rzwiami n as zeg o p ałacu . To b y ło n ie d o p o my ś len ia. Có ż za tu p et i b ezczeln o ś ć! Niemiec ty mczas em wy mach iwał b ro n ią i co raz g ło ś n iej o czy mś p ero ro wał. Wres zcie s ię tro ch ę u s p o k o ił. Co ś międ zy s o b ą u zg o d n ili i k azali n am wejś ć d o d o mu . J a n aty ch mias t p o b ieg łam d o Bern ard a, teg o fran cu s k ieg o żo łn ierza, k tó ry s ię u n as u k ry wał. J eś li b y g o zn aleźli, n aty ch mias t b y n as ws zy s tk ich ro zs trzelali. Szczeg ó ln ie że mo g li g o wziąć za Ży d a, Bern ard miał b o wiem n ieco s emick ie ry s y . Kazałam mu s ię s ch o wać n a n iewielk im s try s zk u n ad jed n ą z łazien ek . Os tateczn ie p rzes ied ział tam s k u lo n y p ó ł Po ws tan ia. Niemcy ty mczas em u rząd zili n am p rzes łu ch an ie. Dłu g o wy p y ty wali o to , g d zie s ą mężczy źn i. Gd zie jes t o jciec, d o mo wn icy i s łu żący ? Wy p y ty wali o s zp ital, o to , s k ąd wied ziały ś my , że wy b u ch n ie Po ws tan ie. Zo s tały ś my zamk n ięte w ares zcie d o mo wy m p o d g ro źb ą ro zs trzelan ia. Najg o rs ze b y ło to , że u więzien ie u n iemo żliwiło n am p racę w s zp italu . Walk i b y ły zaś co raz ciężs ze i w o k o licy b y ło co raz więcej ran n y ch . M o d liły ś my s ię więc i ro b iły ś my rach u n ek s u mien ia. M ama p o wied ziała, że mu s imy b y ć p rzy g o to wan e n a n ajg o rs ze. Ty lk o n iewielk ą p o ciech ą d la n as b y ło to , że Niemcy zaad ap to wali n as z s zp ital n a s wo je p o trzeb y i n iemieck i lek arz – d o b ry fach o wiec i p rzy zwo ity czło wiek – n ie o d mawiał p o mo cy n as zy m ran n y m. Raz p rzep ro wad ził b ard zo s k o mp lik o wan ą o p erację amp u tacji ręk i n as zej s an itariu s zk i. Ud ała s ię, ch o ć ręk a zo s tała o d cięta zwy k łą p iłą d o d rewn a. Ty mczas em b itwa trwała n iemal p o d n as zy mi o k n ami. Sły s zały ś my h u k ro zry wający ch s ię g ran ató w, s trzały , o k rzy k i b o jo we. Co ch wila wid ziały ś my , jak Niemcy p ro wad zą k o lejn y ch s ch wy tan y ch p o ws tań có w n a ro zs trzelan ie. Do tej p o ry mam w u s zach k rzy k i mło d eg o ch ło p ak a, k tó ry s zed ł z ręk ami n a g ło wie i wo łał

ro zp aczliwy m g ło s em: – Ratu jcie mn ie, ratu jcie! Za n im k ro czy li zaś Niemcy z zacięty mi twarzami i wy mierzo n y mi w jeg o p lecy lu fami. Zn ik n ęli n am z o czu , p o ch wili u s ły s zały ś my k ró tk ą s erię z p is to letu mas zy n o weg o . Ko s zmar. J ed zen ie, p rzy n o s zo n e n am p rzez p o k o jó wk ę, b y ło d o k ład n ie o g ląd an e p rzez Niemcó w. Przelewali zu p ę, g rzeb ali w k arto flach , w jarzy n ach . Bó g raczy wied zieć, czeg o w ty m s zu k ali. Najg o rs ze b y ło to , że w p ałacu zn ajd o wało s ię jes zcze k ilk a s k ry tek z p is to letami i g azetk ami k o n s p iracy jn y mi. Ws zy s cy d o mo wn icy b y li p rzecież w ru ch u o p o ru . Cały czas zas tan awiały ś my s ię, co s ię s tan ie, jeś li Niemcy to zn ajd ą. Ży ły ś my w ciąg ły m n ap ięciu . Nas z n ies zczęs n y Fran cu z cały czas s ied ział n ad łazien k ą, k o ło k o tła z g o rącą wo d ą. Led wo mó g ł s ię tam p o ło ży ć. No s iłam mu p o tajemn ie jed zen ie i p icie. Sp rawa wy wo łała jed n ak p ewn ą k o mp lik ację. Otó ż k ied y o n tam s ied ział n ad p ełn y m s zp ar s u fitem, b ard zo k ręp o wały ś my s ię k o rzy s tać z łazien k i. Po n ieważ b y ł d o b rze wy ch o wan y m mężczy zn ą, to u fały ś my jed n ak , że zach o wy wał s ię p o d żen telmeń s k u i w o d p o wied n ich mo men tach o d wracał wzro k . Bern ard b y ł w co raz g o rs zy m s tan ie, p rzezięb io n y , zmęczo n y . W k ażd ej ch wili b ał s ię, że u s ły s zą g o Niemcy . Po s tan o wiły ś my więc, że mu s imy g o wy d o s tać ze s k ry tk i. Ale jak to zro b ić, s k o ro p ałac i p ark s ą p ełn e Niemcó w!? Wres zcie wp ad ły ś my n a p o my s ł! Fran cu z miał wy jś ć z ek ip ą h y d rau lik ó w, k tó ry ch s p ro wad ziły ś my d o rzek o mo zep s u tej ru ry w łazien ce. Tak też s ię s tało . Gd y p rzech o d ził w p rzeb ran iu p rzez b ramę, p atrzy ły ś my n a to z trwo g ą. Ud ało s ię jed n ak , s trażn icy n ie zwró cili n a n ieg o u wag i. Po o p u s zczen iu p ałacu zao p iek o wał s ię n im n as z ad min is trato r. J an u s z p rzez całe Po ws tan ie b y ł w Wars zawie. Bił s ię n a Sielcach , p o tem n a Sad y b ie i M o k o to wie. By ł d o wó d cą p lu to n u . Co d zien n ie zmawiałam za n ieg o ró żan iec. W Wars zawie walczy ła ró wn ież mo ja s io s tra Beata, p s eu d o n im „Atk a”. Po d czas b itwy wzięła p o ws tań czy ś lu b z o ficerem AK Les zk iem Ry b iń s k im „Patem”. To b y ło b ard zo ro man ty czn e. Po d czas ceremo n ii o b o je mieli o p as k i, a za s u k n ię ś lu b n ą p o s łu ży ł k itel ch iru rg iczn y związan y n a p lecach tas iemk ami.

Prawe skrzydło pałacu w Wilnowie w czasie wojen służyło jako szpital. Na zdjęciu: Adam Branicki i Jadwiga Reyowa wraz z rannymi w czasie I wojny światowej, 1918 rok

M ó j b ied n y o jciec p rzeży ł b o mb ard o wan ia n a Smo ln ej. Do wied ział s ię tam, że Niemcy wy d ali n a n ieg o wy ro k ś mierci za ws p o mag an ie p o d ziemia. M y ty mczas em ży ły ś my w ciąg ły m s trach u . Niemcy b y li co raz b ard ziej n erwo wi i ag res y wn i. Wres zcie wp ad ł d o n as jak iś majo r i o ś wiad czy ł, że to k o n iec. Po wied ział, że mama, p rzy g o to wu jąc s zp ital, b y ła w zmo wie z „b an d y tami”. Dlateg o teraz zo s tan ie p rzy k ład n ie u k aran a i p o wies zo n a n a b ramie włas n eg o p ałacu . Tru d n o d ziś o d d ać w s ło wach , co czu łam, g d y to u s ły s załam. Bó g jed n ak n ad n ami czu wał! Zaczęto ją ju ż wy p ro wad zać n a eg zek u cję, g d y n iemieck ie p o zy cje p rzed p ałacem zaatak o wał jed en z o d d ziałó w AK. Do s zło d o wy mian y o g n ia, w k tó rej ak u rat zg in ął

ten o ficer, k tó ry ch ciał p o wies ić mamę. By ła u rato wan a! Im d łu żej trwało Po ws tan ie i im b ard ziej jas n e s tawało s ię, że s k o ń czy s ię d la Po lak ó w k lęs k ą, ty m mn iej s u ro wi b y li wo b ec n as Niemcy . Reżim s tawał s ię łag o d n iejs zy . W k o ń cu p o zwo lili n am n awet wy ch o d zić n a s p acery d o p ark u , o czy wiś cie w as y ś cie warto wn ik ó w. W p ierws zy ch d n iach wrześ n ia d o s zły d o n as wiad o mo ś ci, że fro n t s tan ął n a Wiś le. Że b o ls zewicy s ą ju ż b ard zo b lis k o . Rzeczy wiś cie w o k o licy p ad ało co raz więcej b o mb lo tn iczy ch , z d ru g iej s tro n y rzek i d o ch o d ził d o n as ry k arty lerii. Niemcy wres zcie zaczęli s ię w p an ice p ak o wać i wy jeżd żać. Nie za b ard zo wied ziały ś my , co to ws zy s tk o zn aczy , jak to ro zu mieć. ​S amo ch o d y o d jeżd żały , in n e p rzy jeżd żały , ru ch , rwetes , k rzy k i i p o n ag len ia. Nik t n am o czy wiś cie n ie raczy ł czeg o k o lwiek p o wied zieć. Niemcy wk ró tce zn ik n ęli, ale p ałac n ie p o zo s tał n ieo b s ad zo n y . Ich miejs ce zajęli, s p rzy mierzen i wó wczas z Rzes zą, Węg rzy . Có ż to b y ła za zmian a! Zameld o wał s ię n am d o wó d ca. Wy s o k i, czarn y , s y mp aty czn y . Zas alu to wał i wy jaś n ił, że teraz o n p rzejmu je n ad n ami „p ieczę”. J ak to ws p an iale b rzmiało . By ł to czło wiek u lep io n y z zu p ełn ie in n ej g lin y n iż n as i p o p rzed n i „o p iek u n o wie”. Up rzejmy , k u ltu raln y , d o b rze wy ch o wan y , n as tawio n y p rzy jaźn ie d o Po lak ó w. Po d o b n ie jeg o żo łn ierze. Węg rzy , zan im wes zli d o n as zy ch p o k o i, zaws ze p u k ali. Kłan iali s ię n am i u ś miech ali. Tacy „o k u p an ci” w o g ó le n am n ie p rzes zk ad zali. Nies tety , p o p aru d n iach p rzy s zed ł ro zk az ewak u acji. So wieci b y li ju ż tu ż-tu ż. Węg rzy k azali n am s ię s zy b k o s p ak o wać. Po wied zieli, że o d es k o rtu ją n as w b ezp ieczn e miejs ce. W p an ice p ak o wały ś my co p o p ad n ie. Nie miały ś my n ies tety d u żo czas u . Z tej ewak u acji b ard zo s ię cies zy ły ś my . Nie miały ś my złu d zeń co d o in ten cji b o ls zewik ó w. Wied ziały ś my , że mo żemy s ię s p o d ziewać p o n ich ws zy s tk ieg o n ajg o rs zeg o . Ty m, czeg o n ie p rzewid ziały ś my , b y ło to , że żeg n amy s ię z n as zy m p ałacem n a zaws ze. Że ju ż n ig d y n ie b ęd zie d an e n am zamies zk ać w n as zy m d o mu .

Sowieckie uprowadzenie Pierws zy m p rzy s tan k iem w n as zej tu łaczce b y ł Nieb o ró w, majątek Rad ziwiłłó w. Nies tety p ałac b y ł ju ż tak zap ch an y u ch o d źcami, że zn alazły ś my tro ch ę miejs ca ty lk o w p o b lis k iej ch acie wiejs k iej. Na s zczęś cie trafiły ś my n a b ard zo u p rzejmy ch

g o s p o d arzy i zatrzy mały ś my s ię u n ich aż d o ś wiąt ro k u 1 9 4 4 . Z mo im J an u s zem b y ło mi jes zcze d an e s p o tk ać s ię p rzed jeg o p ó jś ciem d o n iewo li. Po n ieważ wied ziały ś my , że p rzez p o b lis k ie Sk iern iewice b ęd ą p rzech o d zić p o ciąg i z jeń cami wzięty mi p rzez Niemcó w w Po ws tan iu , u d ały ś my s ię n a tamtejs zą s tację. Zo b aczy ły ś my d łu g ie tran s p o rty z n as zy m ro zb ro jo n y m, p o k o n an y m wo js k iem. Gd y p atrzy łam n a twarze ty ch załaman y ch ch ło p ak ó w, s erce mi s ię ś cis k ało . Sp o ty k ały ś my wś ró d n ich mn ó s two zn ajo my ch o s ó b . Wy g ląd ali d o n as z p o ciąg ó w, k ażd y ch ciał co ś k o mu ś p rzek azać, czeg o ś s ię d o wied zieć. A my ś ciąg ały ś my z s ieb ie s wetry , med alik i, ws zy s tk o , co mo g ło im s ię p rzy d ać w o b o zie. Wy s k u b y wały ś my d la n ich o s tatn ie g ro s ze. Wres zcie w jed n y m z wag o n ó w b y d lęcy ch zo b aczy łam g o . Sied ział n a p o d ło d ze, w jak imś s marze, ś ciś n ięty . On i b y li tam p rzecież s tras zn ie p o u p y ch an i. Wag o n , w k tó ry m s ię zn ajd o wał, b y ł ju ż zamk n ięty , czek ał n a s y g n ał d o o d jazd u . Wid zieliś my s ię więc p rzez d u żą s zp arę czy też raczej lu k ę w d rzwiach . J an u s z p rzecis n ął p rzez n ią ręk ę, zro b ił mi k rzy ży k n a czo le, d o tk n ął wło s ó w. Przy cis n ęłam tę jeg o ręk ę d o twarzy . Po cało wałam ją. Pamiętam, że b ard zo p łak ałam, łk ałam. Tak b ard zo g o k o ch ałam, tak b ard zo ch ciałam, żeb y ś my mo g li razem p ó jś ć d o d o mu , żeb y ws zy s tk o b y ło tak jak d awn iej. Nies tety , rzeczy wis to ś ć b y ła b ru taln a. M u s iałam s ię z n im ro zs tać. Wted y p o cies załam s ię, że jes zcze n ic s traco n eg o . Że n as za miło ś ć p rzetrwa tę p ró b ę. Wo jn a s zy b k o s ię s k o ń czy , o n wy jd zie z o b o zu jen ieck ieg o , wró ci, a ja b ęd ę n a n ieg o czek ać. Weźmiemy ś lu b , b ęd ziemy ży li d łu g o i s zczęś liwie. Tak , jak to s o b ie wy marzy liś my . Ok azało s ię jed n ak , że lo s ch ciał in aczej. Wid zieliś my s ię wted y p o raz o s tatn i w ży ciu . Na ty m o b d rap an y m s k iern iewick im d wo rcu . Na p o czątk u 1 9 4 5 ro k u ru s zy ła wielk a o fen s y wa Armii Czerwo n ej. Niemcy zo s tali zmiażd żen i i ws zy s cy zo s taliś my „wy zwo len i” p rzez b o ls zewik ó w. To b y ło 2 1 s ty czn ia. Najp ierw zab rali mężczy zn , k s ięcia J an u s za Rad ziwiłła i jeg o s y n a Ed mu n d a o raz Xawereg o Kras ick ieg o . Przy jech ali p o n ich d wiema czarn y mi limu zy n ami, d o złu d zen ia p rzy p o min ający mi limu zy n y g es tap o . To jed n ak b y ły s amo ch o d y NKWD. Ró wn o cześ n ie So wieci ares zto wali mo jeg o o jca. Nas tęp n eg o d n ia p rzy s zli p o k o b iety i d zieci. Po n as . Uzb ro jen i, p atrzący s p o d e łb a en k awu d ziś ci. Po n u re ty p y . Nie mo g ły ś my ze s o b ą za wiele wziąć, b o d ali n am ty lk o k ilk a min u t n a zeb ran ie s ię d o wy jś cia. Każd y w zd en erwo wan iu b rał więc co p o p ad n ie. Któ raś z n as ch wy ciła

n awet w b ieg u b alo wą s u k n ię. Tam, g d zie miały ś my trafić, b ali jed n ak n ie b y ło . W s u mie zeb rali s zes n aś cie o s ó b . Bran ick ich , Rad ziwiłłó w, ​Zamo y s k ich i Kras ick ich . Najwy b itn iejs ze ro d y p o ls k iej ary s to k racji. Nas tęp n y mies iąc wo zili n as z miejs ca n a miejs ce. Otwo ck , Ku tn o , Gn iezn o , So ch aczew, Brześ ć. J ech aliś my p rzez Wars zawę. Sp alo n ą, s tras zn ą, wy marłą. Przetrzy my wan o n as w n ielu d zk ich waru n k ach w więzien iach i jak ich ś o p u s zczo n y ch b u d y n k ach . Sp aliś my n a g o łej ziemi, w n as zy ch wierzch n ich o k ry ciach , n a czy m s ię d ało . By ło zimn o , cias n o , b ru d n o i g ło d n o .

Po upadku Powstania rozpoczęło się „wyzwalanie” kraju przez Sowietów. Czarne limuzyny gestapo zastąpiły samochody NKWD – wszyscy żyjący Braniccy trafili na Łubiankę. Na zdjęciu: hrabia Adam Branicki wraz z małżonką Marią w jednym z pomieszczeń pałacu wilanowskiego w 1928 roku

Dla więk s zo ś ci z n as b y ł to s zo k . Pamiętam d o s k o n ale n iezwy k le s mu tn ą s cen ę.

Po d czas p ierws zeg o n o cleg u , g d y ro zk ład aliś my s ię n a ziemi, n a s amy m ś ro d k u celi s tała k s iężn a An n a Rad ziwiłł. By ła zd ezo rien to wan a, załaman a, b łęd n y m wzro k iem o miatała n as ze b arło g i. I n ag le zap y tała: – Kto mn ie tu b ęd zie ro zb ierał? Dzis iaj mo że s ię to wy d awać zab awn e. Wted y zro b iło to n a n as wrażen ie trag iczn e. J ed y n ą zb ro d n ią tej k o b iety b y ło to , że ​n ależała d o wielk ieg o p o ls k ieg o ro d u . To wy s tarczy ło b o ls zewik o m, żeb y ją tak p o trak to wać. By ł to d la mn ie s y mb o l teg o , co s ię d ziało wó wczas z n as zą n ies zczęs n ą o jczy zn ą. By ł to s y mb o l k o ń ca n o rmaln eg o ś wiata i p o czątk u k o s zmaru , jak im miały b y ć d la Po ls k i rząd y k o mu n is tó w. J u ż wted y , w d ro d ze, zaczęły s ię p ierws ze p rzes łu ch an ia i s zy k an y . Co mo że b y ć zas k ak u jące, n ajwięk s zy m p ro b lemem p o d czas n as zej tu łaczk i b y ło załatwian ie s ię. Pro s iliś my b o ls zewik ó w, żeb y zatrzy mali ciężaró wk ę. A o n i n a to : – Do b rze, ale d awajcie ws zy s cy razem. Tłu maczy liś my im, że my ws zy s cy razem teg o n ie ro b imy . ​P atrzy li n a n as jak n a p rzy b y s zó w z in n ej p lan ety . To b y li jacy ś n a wp ó ł d zicy lu d zie. J ak tu s ię ty mczas em załatwić p rzy Rad ziwiłłach ? Przecież to czo ło wa p ara Eu ro p y ! By li h o n o ro wy mi g o ś ćmi n a k ró lews k ich d wo rach , liczy ł s ię z n imi cały ś wiat. A teraz mamy tu razem z n imi, w p rzy d ro żn y m ro wie… Nie d o p o my ś len ia. W Brześ ciu p o zwo lili n am n a ch wilę wy jś ć z więzien ia, u d ać s ię n a miejs co wy targ . J ak ieś Po lk i zap ro p o n o wały , żeb y ś my s p rzed ali tro ch ę u b rań . Za zaro b io n e w ten s p o s ó b p ien iąd ze k u p iliś my jed zen ie. Białe, ś wieżu tk ie b u łk i i k ilk a ch leb k ó w g rah am. Nig d y n ie zap o mn ę teg o ws p an iałeg o zap ach u . Smak ch leb a d o cen ia s ię ​‐ d o p iero , g d y jes t s ię n ap rawd ę g ło d n y m. Do k o ń ca ży cia b ęd ę p amiętała tę s cen ę. Nas z n iefo rmaln y p rzy wó d ca, jed en z n ajb ard ziej s zan o wan y ch i s zaco wn y ch ary s to k rató w Eu ro p y , k s iążę J an u s z Rad ziwiłł, s to i n a ś ro d k u b azaru w ro zp ięty m p łas zczu . Z p ań s k ą, d y s ty n g o wan ą p o s tawą zach wala ró żo wą, zd o b n ą w p ary s k ie k o ro n k i k o s zu lę s wo jej żo n y . O d ziwo , tłu m p rzek u p ek wcale s ię d o n ieg o n ie g arn ie, co g o b ard zo g n iewa. Najwy raźn iej k s iążę n ie miał s my k ałk i d o h an d lu z ręk i. So wieci cały czas n as zwo d zili. Z p o wro tem wp ak o wali n as d o p o ciąg u . Gd y min ęliś my Brześ ć i jech aliś my d alej n a ws ch ó d , d la ws zy s tk ich s tało s ię jas n e: wy wo żą n as w g łąb Związk u So wieck ieg o . W wag o n ie zap an o wało p o n u re milczen ie. Sp o d ziewaliś my s ię tam n ajg o rs zeg o . Ob o zu , Sy b erii, tajg i, n iewo ln iczej p racy i ś mierci g ło d o wej. Dla czerwo n y ch b y liś my p rzecież „k rwio p ijcami” i n ajg o rs zy mi

„wro g ami lu d u ”. J ech aliś my k ilk a d n i. W k o ń cu n a jed n ej ze s tacji d o wag o n u ws zed ł jak iś mężczy zn a. Po d s zed ł wp ro s t d o k s ięcia i s ię z n im p rzy witał. By ł to M iro n o w, d y rek to r Łu b ian k i, s tras zliweg o mo s k iews k ieg o więzien ia NKWD. Zn ał Rad ziwiłła, b o k s iążę ju ż raz u n ieg o s ied ział. Za p ierws zy m razem zo s tał b o wiem ares zto wan y p rzez b o ls zewik ó w p o 1 7 wrześ n ia 1 9 3 9 ro k u . Po k ró tk iej ro zmo wie z M iro n o wem k s iążę o d wró cił s ię d o n as z n iewy raźn ą min ą. Tata zb lad ł. Tak , zamk n ięto n as n a Łu b ian ce. Sied zieliś my w maleń k ich , s u ro wy ch celach , z zas ło n ięty mi o k n ami, o d cięci o d ś wiata. Go d zin y p o p ro s tu s ię wlo k ły . M n ie n a d o miar złeg o p o ro b iły s ię n a n o g ach p as k u d n e wrzo d y . Do p iero p o d łu żs zy m czas ie trafiliś my d o miejs ca n as zeg o p rzezn aczen ia – o s ied la NKWD w Kras n o g o rs k u p o d M o s k wą. Zamk n ięto n as tam ws zy s tk ich , cztery ro d zin y , w d u ży m d o mu n a p arterze. Szes n aś cie o s ó b w trzech p o k o jach . Zn aleźliś my s ię p o d n iezwy k le ś cis łą, to taln ą k o n tro lą. Strzeg li n as u zb ro jen i warto wn icy . Waru n k i w ś ro d k u – jak n a s tan d ard y s o wieck ie – n ie b y ły wcale n ajg o rs ze. Łó żk a z p o ś cielą, o g rzewan ie, a n awet ręczn ik i, co b y ło ju ż lu k s u s em. Najg o rs ze b y ło jed n ak ro zd zielen ie s ię. Po d jęcie d ecy zji, k to mies zk a w jak im p o k o ju . Przy k ro o ty m p is ać, ale zaczęliś my s ię o to k łó cić i n ies tety k łó tn ie te o k azały s ię s tały m elemen tem n as zeg o in tern o wan ia. Gd y s tło czy s ię ty lu lu d zi n a tak małej p rzes trzen i, ch y b a p o p ro s tu mu s i s ię to s k o ń czy ć w p o d o b n y s p o s ó b . Szczeg ó ln ie że w tej s o wieck iej n iewo li – w całk o witej izo lacji – s p ęd ziliś my trzy d łu g ie lata. Najb ard ziej u ciążliwe b y ło to , że zak azan o n am wy ch o d zen ia n a zewn ątrz. A co za ty m id zie, n ie mo g liś my w żad en s p o s ó b d ać zn ać b lis k im w Po ls ce o ty m, co s ię z n ami d zieje. M y zn ik n ęliś my , a o n i w k raju wy o b rażali s o b ie Bó g wie jak ie rzeczy . Że jes teś my w łag rze alb o że ju ż d awn o zo s taliś my zamo rd o wan i. To , co p o d trzy my wało mn ie n a d u ch u , to lis ty d o J an u s za. Pis ałam je n iemal co d zien n ie, o p is y wałam w n ich ws zy s tk ie mo je p rzeży cia, u czu cia, n ad zieje. Oczy wiś cie n ie mo g łam mu ich wy s y łać. Wy o b rażałam s o b ie jed n ak , że k ied y ś – g d y ju ż s ię s p o tk amy i b ęd ziemy zn o wu razem – ws zy s tk ie mu je wręczę. Przeczy ta je i d o wie s ię, co s ię ze mn ą d ziało . Do p iero z czas em s trażn icy zaczęli n as wy p u s zczać n a d wó r, ale ty lk o n o cą. Tak , ab y ś my n ie mo g li n awiązać żad n eg o k o n tak tu z p o b lis k ą lu d n o ś cią. Najp ierw p ro wad zan o n as co s o b o tę d o b an i. Z p o czątk u n as i p an o wie n iech ętn ie p o d ch o d zili d o ty ch n o cn y ch k ąp ielo wy ch es k ap ad , co o ficer s o wieck i s k o men to wał ze

zd ziwien iem i n ag an ą w g ło s ie: – Każdyj kulturalnyj czełowiek dołżen mytsia odin raz w subotu. W o g ó le b o ls zewicy częs to p rzy ch o d zili p o p atrzeć, jak ży jemy . Og ląd ali n as tro ch ę jak zwierzęta w cy rk u . By liś my w k o ń cu p o ls k imi ary s to k ratami, o k tó ry ch czy tali w s wo ich p ro p ag an d o wy ch g azetach , że co d zien n ie p iją k rew ro b o tn ik ó w i ch ło p ó w. Bo ls zewicy d ziwili s ię d o s ło wn ie ws zy s tk iemu . Ch o ćb y temu , że mężczy źn i w d rzwiach p u s zczają k o b iety p rzo d em. – A na szto? – p y tali, d rap iąc s ię p o g ło wie. Wres zcie p o zwo lili n am wy ch o d zić i w ciąg u d n ia. Ale zaws ze p o d s trażą. Nas z p ierws zy k o n tak t ze zwy k ły mi tu b y lcami b y ł d o ś ć zab awn y . By łam z k s ięciem J an u s zem n a s p acerze, g d y p rzed n ami p o jawiła s ię jak aś zas u s zo n a, zg arb io n a b ab u s zk a. Gd y zo b aczy ła k s ięcia, b y ł w fu trze n a lis ach i my ś liws k iej fu trzan ej czap ie, s tan ęła jak wry ta. A p o ch wili zaczęła b ić p o k ło n y ! – Hospody pomyłuj, pany wiernuliś! Ks iążę, zak ło p o tan y , zaczął ją p o d n o s ić z k o lan , a o n a p łak ała ze s zczęś cia, że „k n iazie wres zcie wró cili”. Że s ię d o czek ała. O ty m, że s k o ń czy ła s ię wo jn a, d o wied zieliś my s ię ze s p o ry m o p ó źn ien iem. Po tem d o s zły d o n as in fo rmacje, że mo cars twa wy co fały u zn an ie d la n as zeg o rząd u w Lo n d y n ie i że Stalin n arzu cił Po ls ce mario n etk o wy rząd k o mu n is ty czn y . Do wied zieliś my s ię, że n as za o jczy zn a n ie b ęd zie wo ln a. Że p o mimo ty lu wy s iłk ó w i o fiar p rzeg raliś my wo jn ę. By ł to d la n as ciężk i cio s . Tata w Kras n o g o rs k u trafił d o lazaretu . M iał wrzó d , z k tó reg o zro b iła s ię to rb iel. Op eracja jak imś cu d em s ię u d ała. Nies tety n as ze p o ło żen ie wk ró tce s ię p o g o rs zy ło . Z b u d y n k u NKWD zo s taliś my p rzen ies ien i d o łag ru . Z d ru tami, b arak ami i wieży czk ą s trażn iczą. Przes tan o trak to wać n as w s p o s ó b u p rzy wilejo wan y . O s zó s tej ran o p o b u d k a, my cie, jed zen ie – ws zy s tk o n a ro zk az. Ch o ro wały ś my z mamą n a wątro b ę. Lek arz w o b o zo wy m lazarecie n a s zczęś cie b y ł b ard zo miły i d o teg o p rzy s to jn y . Nazy wał s ię Han s i p o ch o d ził z No ry mb erg i. By ł więźn iem, tak jak my . Nie ws zy s tk im d an e b y ło wró cić z So wietó w. Zimą 1 9 4 7 ro k u wy d arzy ło s ię n ies zczęś cie. Zmarła k s iężn a An n a Rad ziwiłł. Pewn eg o d n ia n ad ran em k s ięcia o b u d ził jej k rzy k . Sied ziała n a łó żk u i wo łała, że s ię d u s i. Lek arz, k tó ry zjawił s ię n aty ch mias t, p o k azał k s ięciu g es tem, że jes t b ard zo źle, żeb y wezwał s y n a z s y n o wą. Nie mó g ł jej n awet zro b ić zas trzy k u , b o p ielęg n iark a wy s zła n a ran d k ę i zab rała k lu czy k d o s zafk i z lek ami. Ty p o wo s o wieck a s y tu acja. Zaczęliś my s ię mo d lić. To b y ła n ied ziela. Teg o d n ia o d p rawian a b y ła u n as

w b arak u M s za Święta. Ks iąd z n a k o ń cu p o zwo lił n am s ię p o mo d lić p o p o ls k u . Wk ró tce k s iężn a zmarła. Pamiętam, że k s iążę J an u s z p łak ał, a p o ms zy aż zataczał s ię z ro zp aczy . Bard zo k o ch ał s wo ją żo n ę. Po k ilk u d n iach Ed mu n d Rad ziwiłł n ag le zaczął wo łać mn ie n a p o mo c. To s trażn icy n ieś li ciało k s iężn ej p rzez p o d wó rk o n a łó żk u . I jed en d o d ru g ieg o wrzes zczał o rd y n arn ie: – Dawaj tę s taru ch ę! Ks iężn a im b o wiem z teg o łó żk a s p ad ała n a ziemię. Przen o s ili ją d o zimn eg o b arak u . A ja z Ed mu n d em, k tó ry tak b ard zo k o ch ał i s zan o wał, wręcz czcił s wo ją matk ę, b ieg liś my z d wó ch s tro n . Staraliś my s ię p o d trzy my wać ciało , żeb y więcej im ju ż n ie s p ad ało . W n ieo p alan y m b arak u mu s ieliś my n a zmian ę czu wać p rzy ciele. J a miałam d y żu r razem z Elk ą Kras ick ą. Od mawiały ś my litan ię. Nag le, w ś ro d k u n o cy , u s ły s zały ś my s zczu ry . Cała ich ch mara b ieg ła p o p o d ło d ze w s tro n ę ciała i zaczęła ws k ak iwać n a łó żk o . Ko łd ra zaczęła s ię ru s zać. Starały ś my s ię je o d g o n ić. Wres zcie p o d ziewięciu d n iach d o s taliś my zg o d ę n a p o ch ó wek . Po ch o waliś my ją n a lo k aln y m cmen tarzy s k u Tu s zy n o . By ła s tras zn a zawieja ś n ieżn a. Szaro , p o n u ro , s o wieck o . J es zcze d łu g o p o ceremo n ii k s iążę k lęczał p rzy g ro b ie, z ro zwian y mi p rzez wiatr s iwy mi wło s ami, s am jed en n a ty m p u s tk o wiu . By ło to d la n ieg o wielk ie n ies zczęś cie. Do k o ń ca ży cia zab ieg ał o zezwo len ie n a ek s h u mację ciała żo n y i s p ro wad zen ie g o d o Po ls k i. Nig d y n ie d o s tał zg o d y . Ks iężn a leży tam d o d ziś .

Gorzki powrót Po wró t d o k raju n as tąp ił n ies p o d ziewan ie. Tak s amo jak trzy lata wcześ n iej n ies p o d ziewan ie n as tąp iła n as za d ep o rtacja. J u ż o d d łu żs zeg o czas u p ro s iliś my s o wieck ie wład ze o wy jaś n ien ie n as zej ​s y tu acji, ale zaws ze s p o ty k ało s ię to z o b o jętn o ś cią. Ży liś my w s tan ie zawies zen ia. Po d jęliś my n awet p ró b ę s trajk u g ło d o weg o . Aż tu n ag le, we wrześ n iu 1 9 4 7 ro k u , d o n as zeg o b arak u wes zło k ilk u o ficeró w NKWD i k azało n am s ię p ak o wać. Zareag o waliś my ró żn ie. Płaczem, ś miech em, zd en erwo wan iem. Bły s k awiczn ie wp ak o wali n as d o ciężaró wk i. I ru s zy liś my . Ws zy s cy , jak jed en mąż, s ię wó wczas p rzeżeg n aliś my . Wracaliś my d o o jczy zn y ! M ó j tata tak b ard zo b ał s ię, że u mrze w Związk u So wieck im… J ech aliś my p o ciąg iem. Pierws zy m p rzy s tan k iem b y ła M o s k wa, p o tem Brześ ć. Do Wars zawy p rzy jech aliś my o ś wicie 1 2

p aźd ziern ik a 1 9 4 7 ro k u . Trzy lata p o k ap itu lacji Po ws tan ia, p rzes zło d wa lata p o zak o ń czen iu wo jn y . Nie mieliś my p o jęcia, czeg o s ię s p o d ziewać. Ok azało s ię, że n as za g eh en n a wcale s ię n ie s k o ń czy ła. Na d wo rcu czek ało n a n as UB. Zn o wu ciężaró wk a i p o d ró ż p rzez zb u rzo n e mias to p o d u zb ro jo n ą es k o rtą. Nie mo g liś my u wierzy ć w to , co s ię d zieje. Zawieźli n as n a Prag ę, n a u licę Cy ry la i M eto d eg o , d o s ied zib y Urzęd u Bezp ieczeń s twa. Tam wtrącili n as d o cel i zaczęły s ię n u żące p rzes łu ch an ia. W k o ń cu wy p u ś cili mn ie, M arię i mamę, ale zatrzy mali tatę. Pamiętam, że żeg n ając s ię z n ami, p o wied ział: – Po d czas tej wo jn y s ied ziałem d wa razy n a Pawiak u , p o tem p o Po ws tan iu w więzien iach w Otwo ck u , Ku tn ie, Brześ ciu i M o s k wie. Trzy lata s p ęd ziłem w o b o zie. Ale wted y więzili mn ie Niemcy i Ro s jan ie. To b y ło zro zu miałe. By li to n as i wro g o wie. Nie zas łu ży łem jed n ak n a to , żeb y s ied zieć w p o ls k im więzien iu … Wk ró tce jed n ak p rzek o n aliś my s ię, że to p ań s two , k tó re p o ws tało p o wo jn ie n a n as zy ch ziemiach , n ie ma wiele ws p ó ln eg o z Po ls k ą, k tó rą k o ch aliś my i zn aliś my s p rzed wo jn y . A jeg o wład cy n ie mają n ic ws p ó ln eg o z Po lak ami. To b y ł ju ż zu p ełn ie in n y ś wiat. Po wy jś ciu z więzien ia zn alazły ś my s ch ro n ien ie u d awn ej zn ajo mej n a Sas k iej Kęp ie. Od razu zaczęły ś my ją wy p y ty wać o lo s y n as zy ch n ajb liżs zy ch . Do wied ziałam s ię, że mo ja s io s tra Beata, k tó ra jak o jed y n a n ie trafiła z n ami d o Kras n o g o rs k a, ma ju ż ze s wo im mężem Les zk iem d wo je d zieci. Ad ama i Ewę. J a o czy wiś cie s p y tałam o J an u s za. To , co u s ły s załam, b y ło tak zd u miewające, że n ie mo g łam w to u wierzy ć. Po p ro s tu mn ie zamu ro wało . Otó ż p o wied zian o mi, że J an u s z o żen ił s ię i ma ju ż s y n a. By łam tą wiad o mo ś cią p o p ro s tu zd ru zg o tan a. Przez trzy lata n iewo li ży łam ty lk o my ś lą o n im, n ad zieją, że g o zo b aczę, że zn ó w s ię s p o tk amy i zało ży my razem ro d zin ę. Dlaczeg o n a mn ie n ie p o czek ał? Dlaczeg o złamał d an e s ło wo ? Nie mo g łam p o ws trzy mać łez. Ok azało s ię, że p o wy jś ciu z o b o zu jen ieck ieg o J an u s z ch o ro wał ciężk o n a n erwy . By ł wy k o ń czo n y p rzez to ws zy s tk o , co p rzes zed ł. Najp ierw ś mierć o jca, p o tem k lęs k a Po ws tan ia. Gd y jeg o o b ó z zo s tał wy zwo lo n y p rzez An g lo s as ó w, n ie miał zamiaru wracać d o Po ls k i p o d k o lejn ą, ty m razem s o wieck ą, o k u p ację. Wy jech ał d o Amery k i. Nie wied ział, czy ja k ied y k o lwiek wró cę ze Związk u So wieck ieg o . Nie wied ział n awet, czy ży ję. A o n ch ciał wres zcie n o rmaln ie ży ć, zb u d o wać ro d zin ę, zn aleźć s p o k ó j… Dzis iaj, z p ers p ek ty wy czas u , ro zu miem jeg o d ecy zję. Wy b aczy łam mu . M in ęło ty le lat, ran y s ię zab liźn iły . Wy mien iliś my n awet p ó źn iej p o jed n y m liś cie. J an u s z

zmarł w Au s tralii w 2 0 0 1 ro k u .

Anna była panienką z dobrego domu. Życie jednak nie oszczędziło jej smutnych doświadczeń: grozy wojny, pobytu w sowieckich więzieniach i obozie koncentracyjnym. Na zdjęciu: Anna po wojnie

Wró ćmy jed n ak d o n as zeg o p o wro tu d o Wars zawy w ro k u 1 9 4 7 . M u s ieliś my s ię jak o ś u rząd zić w n o wej, s zarej i p o n u rej rzeczy wis to ś ci. W zru jn o wan y m mieś cie. Oczy wiś cie ch cieliś my wró cić d o d o mu , d o Wilan o wa. Nie b y ło jed n ak o ty m mo wy . Ko mu n iś ci n ie p o zwo lili n am s ię n awet d o n ieg o zb liży ć. Raz, g d y ch ciałam o d wied zić zn ajo my ch g o s p o d arzy ży jący ch n ieo p o d al p ałacu , ​m ilicjan t zatrzy mał mn ie n a p o ln ej d ro d ze i p o d g ro źb ą ares ztu k azał zawró cić. – Wam s ię tu n ie wo ln o k ręcić! – k rzy czał. Tata zmarł p o mies iącu o d wy jś cia z więzien ia. Umieś ciliś my g o w s zp italu w Otwo ck u , b y ł w k o s zmarn y m s tan ie. M iał g ru źlicę i rak a p łu c. Ub ecy g o wy k o ń czy li. To b y ła trag iczn a, g o rzk a i p o n u ra ś mierć. Przetrwał s o wieck i o b ó z, żeb y zg in ąć w k raju . ​P o ch o waliś my g o w Wilan o wie, w ro d zin n y m g ro b o wcu . Ch o ciaż n a to d o s taliś my zg o d ę. J a za ws zelk ą cen ę ch ciałam n ad ro b ić s traco n y czas . Ch o d ziłam d o teatró w, n a o d czy ty , d o In s ty tu tu Fran cu s k ieg o , d o s zk o ły d zien n ik ars k iej. Zap is ałam s ię n a s tu d ia n a s o cjo lo g ię, mimo że n ik t n ie ch ciał ze mn ą s ied zieć w ławce. Pan o wał p o ws zech n y terro r, UB s zalało , lu d zie b ali s ię jak ich k o lwiek związk ó w z h rab ian k ą. By łam jak tręd o wata. I tak b y ły to ciężk ie czas y , a n azwis k o , k tó re n o s iłam, jes zcze b ard ziej u tru d n iało mi ży cie. Nie mieliś my n ic, mies zk aliś my k ątem u zn ajo my ch . J ed n ą n o c s p ęd ziłam n awet n a d wo rcu , w p o czek aln i. Nig d y b y m n ie p rzy p u ś ciła, że d o czeg o ś tak ieg o d o jd zie. Że n ie b ęd ę miała p ien ięd zy ​n awet n a n o cleg . Że b ęd ę o b ca we włas n y m k raju i we włas n y m mieś cie. M u s iałam o czy wiś cie iś ć d o p racy . Zg ło s iłam s ię d o Bib lio tek i In s ty tu tu Bad ań Literack ich . Po trzech latach w s o wieck iej d ziczy b y łam s p rag n io n a k s iążek , o b co wan ia z n imi, czy tan ia. Dy rek to r b ib lio tek i b y ł fan aty czn y m k o mu n is tą. Po d czas p ierws zej ro zmo wy p o wied ział d o mn ie: – Od k ąd s k o ń czy łem s zes n aś cie lat, walczy łem z tak imi jak p an i. Od razu zaczęłam s ię zb ierać, jed n ak mn ie zatrzy mał. I p rzy jął d o p racy . By ł ch y b a mn ie ciek aw. O d ziwo , z czas em n as ze s to s u n k i u ło ży ły s ię n awet p o p rawn ie.

Ilek ro ć miałam wo ln ą ch wilę, p ro s ił, ab y m mu o p o wiad ała o p rzed wo jen n y ch czas ach . By ł b ard zo zd ziwio n y , k ied y o p is y wałam mu d ziałaln o ś ć s p o łeczn ą o jca i matk i. O ty m, jak p o mag aliś my b ied n y m, jak ś wietn ie u k ład ały s ię n as ze relacje ze s łu żb ą. Wmó wio n o mu , że b y liś my jak imiś s atrap ami. Z mężem, Tad eu s zem Wo ls k im, wzięliś my ś lu b w ro k u 1 9 5 4 . Tad eu s z b y ł h o d o wcą zb ó ż, p raco wał n ad two rzen iem n o wy ch o d mian . Ży ł ty m. Kied y jech aliś my s amo ch o d em p o za mias to , częs to k azał mi s ię zatrzy my wać i co fać. Wy s k ak iwał n a zewn ątrz i b ieg ł w p o le o g ląd ać zb o że. Po wtarzałam mu , że w ten s p o s ó b n ig d y n ie d o jed ziemy d o celu . Przy zn awał mi rację, ale p o k ilk u k ilo metrach zn o wu ws zy s tk o p o wtarzało s ię o d n o wa. Cies zę s ię, że tak p o to czy ło s ię mo je ży cie. Tad eu s z b y ł s o lid n y m, g o d n y m s zacu n k u czło wiek iem. Do b ry m mężem i d o b ry m o jcem. Uważam, że wy s złam za mąż d o b rze. Zmarł w 2 0 0 5 ro k u . M am d wó ch s y n ó w, M ik o łaja i Xawereg o . M ik o łaj jes t s o cjo lo g iem, a Xawery arty s tą. Ob aj mają włas n e d zieci. W mo im d awn y m p o k o ju w p ałacu w Wilan o wie zn ajd u je s ię o b ecn ie b iu ro . To właś n ie z teg o p o k o ju , o s iemd zies iąt lat temu , w p ięk n ej s u k ien ce, z lis tem za p azu ch ą, s złam p rzy witać s ię z p rezy d en tem Ig n acy m M o ś cick im. Z teg o p o k o ju wy ch o d ziłam n a ws p an iałe p o lo wan ia i p rzy jęcia. Dzis iaj s ied zą tam u rzęd n icy mu zeu m. Czy częs to o d wied zam Wilan ó w? Nie, b ard zo rzad k o . Serce mn ie b o wiem b o li, g d y n a to ws zy s tk o p atrzę. To , że mó j ro d zin n y d o m zarek wiro wali k o mu n iś ci, mo g ę jes zcze zro zu mieć. Tak a b y ła ich id eo lo g ia. Ale Po ls k a o d d wu d zies tu p ięciu lat jes t n iep o d leg ła, k o mu n izmu d awn o n ie ma, a ja n ad al n ie mo g ę wró cić. Święte p rawo włas n o ś ci jes t g wałco n e. J es t to d la mn ie co ś n iep o jęteg o . Kied y ś p o s złam z mamą zwied zić u rząd zo n e w p ałacu mu zeu m. Zap łaciły ś my za b ilety i ch o d ziły ś my p o d o b rze n am zn an y ch k o ry tarzach i p o k o jach . Og ląd ały ś my d o b rze n am zn an e rzeczy , k tó re teraz zn ajd o wały s ię w g ab lo tach . M ama b y ła p o ru s zo n a. Źle s ię p o czu ła i mu s iała u s iąś ć n a k rześ le. Nag le wp ad ła jed n a z p raco wn ic mu zeu m i zro b iła jej d zik ą awan tu rę – jak ś mie s iad ać n a „jej” k rześ le? – Pro s zę w tej ch wili ws tać! M ama zaczęła s ię s u mito wać, p rzep ras zać. By ła ws trząś n ięta. Nawet p o zwo lo n o jej u s iąś ć we włas n y m d o mu . Nig d y ju ż tam n ie wró ciła.

n ie

Najlep s i n as i lu d zie, n ajlep s i Po lacy zg in ęli w Po ws tan iu Wars zaws k im. Po wo jn ie ich zab rak ło , a ich miejs ce zajęły s zu mo win y , k ariero wicze. To ju ż n ie jes t to

s amo p ań s two i to ju ż n ie jes t ten s am n aró d . Stary , ws p an iały ś wiat, w k tó ry m zo s tałam wy ch o wan a i k tó reg o b y łam i ch y b a d o d zis iaj jes tem częś cią, zo s tał u n ices twio n y . Wiele jes zcze czas u u p ły n ie, n im to ws zy s tk o o d ro b imy .

Anna Branicka-Wolska (rocznik 1924)

„MARZENKA” JAŚNIE PANIENKA W OBOZIE

K

ied y k ilk an aś cie lat temu p o jech ałam ze s tars zy m b ratem d o Wag ań ca k o ło Nies zawy – majątk u n a Ku jawach , w k tó ry m mies zk aliś my – jed y n ą o s o b ą, k tó ra p o zo s tała z tamty ch lat, b y ła có rk a n as zeg o o g ro d n ik a. Zap y tan a

o ro d zin ę M y s zk o ws k ich o d p o wied ziała, że p amięta ty lk o małą p an ien k ę Kry s ię, k tó ra d o n ich częs to p rzy ch o d ziła. Na to zaczęłam s ię ś miać: – To ja. To ja jes tem tą małą p an ien k ą Kry s ią. Bied aczk a n ie mo g ła u wierzy ć, że ta s tars za p an i s to jąca n ap rzeciw n iej jes t tą s amą małą b lo n d y n eczk ą z wło s ami u p ięty mi w wark o cz i k o ń s k im ap ety tem. Bo , trzeb a p rzy zn ać, że wcin ałam wó wczas za trzech . Ob iad y jad ałam właś ciwie ty lk o u teg o o g ro d n ik a. Ku ch n ia d wo rs k a mi n ie s mak o wała. Nie zn aczy to , że b y ła n ied o b ra, p o p ro s tu tro ch ę za b ard zo wy s zu k an a. Kied y n ad ch o d ziła p o ra p o s iłk u , u ciek ałam mo jej b o n ie i b ieg łam ile s ił w n o g ach n a wieś , d o o g ro d n ik a. Najb ard ziej s mak o wała mi k is zo n a k ap u s ta. Zres ztą tam ws zy s tk o b y ło tak ie p y s zn e… By łam n ajb ard ziej p s o tn a z całeg o ro d zeń s twa. I ch y b a n ajb ard ziej ro zp u s zczo n a. Wy n ik ało to p ewn ie z teg o , że b y łam n ajmło d s za z n as zej czwó rk i. Uro d ziłam s ię w ro k u Pań s k im 1 9 2 9 . Dwaj b racia ch o d zili we Wło cławk u d o g imn azju m, a s io s tra d o u rs zu lan ek . Po mimo n iezn aczn ej o d leg ło ś ci o d d o mu mies zk ali w in tern atach . Częs to ich za to z mamą o d wied zały ś my . Ro d zeń s two o b o wiązk o wo zjeżd żało d o Wag ań ca n a ws zy s tk ie ś więta. Stras zn ie s ię wted y cies zy łam, b o d o m zaczy n ał wres zcie ży ć, ws zęd zie p an o wał h armid er i z ws zy s tk ich k ątó w ro zleg ał s ię ś miech . Gd y miałam cztery latk a, to d la żartu – b y ło to ch y b a w p rima ap rilis – b racia wmó wili mi, że n ie jes tem ich ro d zo n ą s io s trą, ty lk o że mama wzięła mn ie o d Cy g an ó w. A ja o czy wiś cie d ałam s ię n ab rać. Dziwn y m zb ieg iem o k o liczn o ś ci w p o b liżu p rzejeżd żał właś n ie cy g ań s k i tab o r. M ieliś my we ws ch o d n iej częś ci d o mu wy k u s z p o ro ś n ięty win o ro ś lą. M iejs ce p rzez ws zy s tk ich zap o mn ian e, n ajd als zy k ąt d wo ru . W o b awie, że mn ie Cy g an ie zab io rą z p o wro tem, s ch o wałam s ię właś n ie za tę win o ro ś l. Po s zu k iwan ia trwały p rzes zło p ó ł d n ia. Do p iero o g ro d o we p s y wy węs zy ły mn ie p o d wieczó r, ś p iącą. Wiem, że ws zy s tk o to , co mó wię, wy g ląd a n a s ztamp o wą h is to rię o p rzed wo jen n ej p o ls k iej ziemiań s k iej s ielan ce, ale tak to właś n ie zap amiętałam. By łam wted y n ap rawd ę s zczęś liwa. To w d u żej mierze zas łu g a ro d zicó w. Żad n ej „s iln ej ręk i” n ad s o b ą n ie miałam. M ó j o jciec b y ł łag o d n y m czło wiek iem o ciep ły m s p o jrzen iu . Ws zy s cy w d o mu mn ie h o łu b ili. A d o mo wn ik ó w mieliś my zaws ze d u żo . Ro zmaity ch rezy d en tó w i g o ś ci. Najwięcej o czy wiś cie w wak acje.

Zjeżd żała s ię wó wczas mło d zież ze s zk ó ł wraz z k u zy n o s twem. M ło d zi, k ilk u n as to letn i „p an o wie” – w mo ich o czach b y li ju ż d o ro s ły mi mężczy zn ami – całe d n ie n amiętn ie g rali w b ry d ża. Raz, zn u d zo n a p rzy g ląd an iem s ię k arto m i b rak iem aten cji ze s tro n y „s tars zy ch ”, wzięłam lalk i p o d p ach ę i p o s złam b awić s ię n a to ry k o lejk i wąs k o to ro wej, k tó re b ieg ły tu ż p rzy n as zy m d o mu . Ro zło ży łam lalk i i zab ierałam s ię za p o d an ie p o d wieczo rk u , k ied y n ag le n as z o g ro d n ik zaczął k rzy czeć wn ieb o g ło s y :

Dzieciństwo Krystyny było sielanką: dworek, którego życie toczyło się wraz z biegiem natury, wizyty przyjaciół rodziny i podwieczorki na ganku w świetle zachodzącego słońca. Na zdjęciu: rodzice Krysi, Janina i Julian Myszkowscy, 1920 rok

– Pan ien k a n a to rach ! Na ten o k rzy k o ck n ęli s ię k u zy n i. J ed en z n ich – mó j s try jeczn y b rat – p o p ęd ził co s ił w n o g ach i ś ciąg n ął mn ie z to ró w za s u k ien k ę. Do s ło wn ie s p o d k ó ł p ęd ząceg o p o ciąg u . J ak więc wid ać, n ie b y łam łatwy m d zieck iem. Zaws ze u n ik ałam jed n ak k ary . Ży cie w n as zy m d wo rk u to czy ło s ię włas n y m ry tmem. Ży liś my p o rami ro k u , w zg o d zie z n atu rą i ws ią. Ch o ć min ęło ju ż b lis k o s ied emd zies iąt lat, d o d zis iaj, g d y zamk n ę o czy , wid zę zach o d zące letn ie s ło ń ce n a n as zy m g an k u , b rzęczące wk o ło p s zczo ły , czu ję zap ach p o d wieczo rk u , s k ład ająceg o s ię trad y cy jn ie z o wo co weg o p lack a z mas łem i h erb aty . Nad al u ważam, że jes t to n ajlep s zy p o s iłek n a ś wiecie.

Mauthausen M o je d zieciń s two b y ło cu d o wn e. M iało ty lk o jed en man k amen t. Trwało zb y t k ró tk o . Kres p o ło ży ł mu wy b u ch wo jn y . M ó j ś wiat ro zp ry s ł s ię wó wczas jak ro zb ite k o p n iak iem lu s tro . Lep iej b y ło b y ch y b a p o wied zieć: k o lb ą k arab in u . Gd y n a Ku jawy wk ro czy ł ​W eh rmach t, Niemcy mieli ju ż b o wiem p rzy g o to wan ą czarn ą lis tę z n azwis k ami p rzed s tawicieli miejs co wy ch elit. Na p ierws zy m miejs cu tej lis ty zn alazł s ię J u lian An to n i M y s zk o ws k i. M ó j tata. Do s zło d o trag iczn eg o zb ieg u o k o liczn o ś ci. Gd y d o n o wo u two rzo n eg o miejs co weg o p o s teru n k u g es tap o d o s tarczo n o tę lis tę, mó j tata ak u rat b y ł w ty m b u d y n k u . M u s iał s ię u d ać n a g es tap o p o ​o d b ió r p rzep u s tk i d la mn ie i d la ro d zicó w, p o zwalającej n am wy jech ać d o Gen eraln ej Gu b ern i. Ch cieliś my s ię tam u d ać, b o s tars ze ro d zeń s two b y ło ju ż w Wars zawie, u s ió s tr mo jej mamy (o p ró cz n ajs tars zeg o b rata, k tó ry s ied ział w o b o zie jen ieck im). M ieliś my d o n ich d o łączy ć. Ojca z g es tap o ju ż n ie wy p u ś cili. Kied y d łu g o n ie wracał, p o s zły ś my z mamą n a p o s teru n ek d o wied zieć s ię, co s ię d zieje. M ama p o wied ziała, żeb y m to ja wes zła, b o d zieck a n a p ewn o n ie zatrzy mają. Pamiętam to d o s k o n ale. Wch o d ziłam p o d łu g ich s tro my ch s ch o d ach z jak ąś mło d ą k o b ietą, n ajwid o czn iej ró wn ież zan iep o k o jo n ą

lo s em b lis k ieg o . Strażn icy wark n ęli n a n ią p o n iemieck u – wted y jes zcze n ie ro zu miałam teg o języ k a – i b ezceremo n ialn ie zrzu cili ją ze s ch o d ó w. M n ie, tak jak p rzewid y wała mama, wp u ś cili. Do p u s zczo n o mn ie d o o jca, rzu ciłam mu s ię w o b jęcia. Na mo je liczn e p y tan ia n ic n ie o d p o wiad ał, ty lk o mn ie mo cn o p rzy cis k ał d o p iers i. Od d ał mi s y g n et i o b rączk ę i k azał p rzek azać je mamie. Wres zcie p rzy s zed ł d o n as jak iś g es tap o wiec i p o wied ział, że tata „​j ed zie d o o b o zu u czy ć s ię n iemieck iej k u ltu ry ”. Wted y ja zap y tałam, jak ta ich k u ltu ra wy g ląd a, s k o ro właś n ie zrzu cili ze s ch o d ó w jed n ą p an ią. Ty lk o n iezd ające s o b ie s p rawy z zag ro żen ia d zieck o mo że p aln ąć co ś tak ieg o n a g es tap o . Tata aż p o czerwien iał ze zd en erwo wan ia. Bał s ię s tras zn ie o mn ie i mamę. Wied ział ju ż, co g o czek a. I wied ział też, z czeg o ja wó wczas n ie zd awałam s o b ie s p rawy , że wid zimy s ię p o raz o s tatn i. M ama p o ty m, g d y zatrzy man o o jca, p o mag ała lu d zio m wy d o s tać s ię z więzien ia. Brała u d ział w p racy Czerwo n eg o Krzy ża, p rzy n o s iła więźn io m zu p ę. Na p rzep u s tce miała wp is an e s wo je n azwis k o p lu s d wie o s o b y d o p o mo cy . Ale wch o d ziła ty lk o z jed n ą. Wy ch o d ziła zaś o czy wiś cie z d wiema. Urato wała w ten s p o s ó b wiele więźn iarek . Nie u d ało jej s ię jed n ak u rato wać męża. Po p ewn y m czas ie d o d o mu p rzy s zła u rzęd o wa d ep es za zawiad amiająca o ś mierci o jca. Oficjaln a p rzy czy n a zg o n u : zawał s erca. M iejs ce: o b ó z p racy w M au th au s en . Bo że, co o n i tam z n im zro b ili… M ó j tata b y ł wy s o k im i b arczy s ty m mężczy zn ą. M iał s to d ziewięćd zies iąt cen ty metró w wzro s tu , waży ł p o n ad s to k ilo g ramó w. Gd y u marł w o b o zie, waży ł zaled wie czterd zieś ci d wa. W u rzęd o wy m zawiad o mien iu n ap is an o , że jeżeli ro d zin a ch ce zo b aczy ć ciało , mu s i n aty ch mias t p rzy jech ać. M ama o czy wiś cie o d razu ws iad ła d o p o ciąg u i p o jech ała d o Krak o wa. Dzięk i liczn y m zn ajo mo ś cio m – międ zy in n y mi ws tawien n ictwu arcy b is k u p a Sap ieh y i b is k u p a Hlo n d a – u d ało s ię jej p o k ilk u g o d zin ach o trzy mać p rzep u s tk ę n a wy jazd d o Au s trii. W p o ciąg u d o M au th au s en s p o tk ała jes zcze d wie p an ie, k tó re jech ały d o o b o zu zo b aczy ć ciała s wo ich mężó w. Ob aj w ak tach zg o n u jak o p rzy czy n ę ś mierci mieli wp is an e „zawał s erca”. By ło to więc tam ru ty n ą. Ab y d o jś ć d o miejs ca, g d zie zn ajd o wały s ię tru mn y , k o b iety mu s iały p rzejś ć cały o b ó z. Wid o k b y ł s tras zn y . M ama d łu g o n ie mo g ła s ię z teg o o trząs n ąć. Każd ą z p ań s trażn ik wp ro wad zał d o b arak u , w k tó ry m s tało d rewn ian e p rzep ierzen ie z o two rem. Przez źle o ś wietlo n y o twó r b y ło wid ać g ło wę. Nie p o k azali mamie n ic więcej.

W d ro d ze p o wro tn ej d o Krak o wa jed n a z ty ch p ań p o wied ziała: – M ó j mąż miał d ziwn ą czarn ą p lamę n a p o liczk u . M ama, zd u mio n a, o d rzek ła: – Co p an i mó wi, mó j mąż też ją miał. Trzecia z p ań p o wied ziała to s amo . Ok azało s ię, że ws zy s tk im trzem żo n o m p o k azan o tę s amą g ło wę. J ak u d ało s ię s trażn ik o m zmy lić czu jn o ś ć ty ch k o b iet? M ama b y ła zap łak an a, zmęczo n a p o d ró żą, emo cjami. Przez łzy led wo co wid ziała. Nie mo g ła p o tem o ty m s p o k o jn ie mó wić. Ojciec zo s tał zamo rd o wan y w lis to p ad zie 1 9 4 0 ro k u , a p o g rzeb o d b y ł s ię w lu ty m w Wars zawie. Ch y b a całe Ku jawy p rzy jech ały , żeb y s ię z n im p o żeg n ać. Lu d zie ci mieli zres ztą teraz b lis k o – ws zy s tk ich n as zy ch s ąs iad ó w i p rzy jació ł wy s ied lan o d o Gen eraln ej Gu b ern i. Nas za ziemia zo s tała włączo n a d o Rzes zy .

Konspiracja Pó ł ro k u p o ś mierci o jca zo s tałam s iero tą. M ama ciężk o zap ad ła n a zd ro wiu . M iała o p erację. Staliś my z ro d zeń s twem p o d s zp italn ą s alą. Po p ewn y m czas ie wy s zed ł lek arz w b iały m k itlu . Sp o jrzał n a n as p rzeciąg le i p o wied ział, że mama ma rak a. Że n ie ma d la n iej ratu n k u . Trzy mał w ręk u , tu ż p rzed n as zy mi n o s ami, zak rwawio n ą g azę, a n a tej g azie leżał o g ro mn y , wy cięty g u z. To b y ło s tras zn e. Lek arz ten p o wo jn ie d alej p rak ty k o wał, b y ł b ard zo zn an y . Os zczęd zę więc teg o jeg o ro d zin ie i n ie p o d am n azwis k a. Zamies zk aliś my u h rab io s twa Tarn o ws k ich , n a ro g u Piu s a i Alei Ujazd o ws k ich . Hrab ia b y ł ws p an iały m, p rzy s to jn y m mężczy zn ą. Kied y p rzeb y wał n a p o d wó rk u , b ieg łam d o o k n a, s ied ziałam w n im i g o d zin ami mo g łam s ię mu p rzy g ląd ać. W całej tej h is to rii – jak to zwy k le w ży ciu b y wa – jes t i wątek k o miczn y . Otó ż h rab ia miał lo k aja, k tó remu p rzy trafiały s ię ro zmaite n iezręczn o ś ci. Raz zad zwo n ił d o n as zy ch d rzwi i zap y tał mn ie w d y s ty n g o wan y s p o s ó b : – Czy zas tałem p an icza J acen teg o ? By ł ś więcie p rzek o n an y , że J acek jes t zd ro b n ien iem o d J acen teg o i że n ie wy p ad a mu s ię s p o u falać z tak ą p ers o n ą. Ty mczas em „p an icz” p ęd ził p o u licach Wars zawy jak o s zalały ry k s zą i w ten s p o s ó b zarab iał n a ży cie. Od tamtej p o ry p rzezy waliś my g o J acen ty m, a o n , rzecz jas n a, s tras zn ie s ię za to n a n as b o czy ł.

Szy b k o

wciąg n ęliś my

s ię

do

k o n s p iracji,

g d zie

p rzy jęłam

p s eu d o n im

„M arzen k a”. Decy zja ta b y ła d la n as o czy wis ta. To b y ła n as za p o win n o ś ć. Nie ma s en s u teg o n awet tłu maczy ć. U n azaretan ek n a u licy Czern iak o ws k iej, g d zie ch o d ziłam d o ​l iceu m, d ziałałam w p o d ziemn y m h arcers twie. Po tem trafiłam d o Batalio n u „Kiliń s k ieg o ”, g d zie b y ł ju ż mó j s tars zy b rat. Dzięk i temu – jak s am mawiał – mó g ł mieć mn ie n a o k u . I rzeczy wiś cie n ad e mn ą czu wał.

Decyzja o zaangażowaniu się w konspirację była dla osieroconego rodzeństwa czymś oczywistym. Wiedzieli, że walka z okupantem jest ich powinnością. Na zdjęciu: Krysia (najmniejsza) z rodzeństwem, od lewej – Julian, Janina i Jacek, 1937 rok

M imo b aczn eg o o k a mo jeg o b rata wy k o n y wałam jed n ak ​r y zy k o wn e zad an ia. Do s taliś my raz z Lo n d y n u s ch emat b u d o wy jak ieg o ś k arab in u . J ed en jed y n y eg zemp larz, s zalen ie ważn y . Trzeb a b y ło zan ieś ć g o n a u licę Filtro wą, a to p rzecież b y ła ju ż n iemieck a d zieln ica. Gd y b y mn ie z ty m złap ali żan d armi, b y ło b y p o mn ie. J acek p o in s tru o wał mn ie, jak p rzen ieś ć ten s ch emat. Zap ak o waliś my g o w b iały p ap ier – b y ła zima – i jeś li b y m p o czu ła, że ro b i s ię n ieb ezp ieczn ie, miałam rzu cić p aczk ę n a ziemię. Na s zczęś cie d o n iczeg o tak ieg o n ie d o s zło . Ko lejn ą ak cją, jak ą zap amiętałam, b y ło p rzewiezien ie b ib u ły n a Prag ę mo s tem Po n iato ws k ieg o . Pech ch ciał, że u wy lo tu mo s tu , p rzy Sas k iej Kęp ie, zg arn ęli mn ie wraz z in n y mi lu d źmi Niemcy . Wy walili ws zy s tk ich z tramwaju . A ja p rzecież s tałam z p ełn ą to rb ą p o d ziemn ej p ras y ! M y ś lę s o b ie: „Że ja zg in ę, to ju ż p ewn e. Tru d n o . Ale mo g ę p rzecież zd rad zić in n y ch ! Bo że, s p raw, ab y m wy trzy mała to rtu ry ”. Teg o n ajb ard ziej s ię b ałam. Teg o , że n ie wy trzy mam b icia. Niemcy b y li co raz b liżej, a ja n ie miałam jak i d o k ąd u ciec. Nag le, zamias t p rzep ro wad zić rewizję, jed en z n ich ch wy cił mn ie za ręk ę i p o d p ro wad ził d o s ch o d ó w p ro wad zący ch z mo s tu n a u licę. Kazał mi iś ć. Sch o d ziłam p o s ch o d ach b ard zo wo ln o , p lecy miałam tak n ap ięte, że ch y b a żad n a k u la b y ich n ie p rzeb iła. By łam p ewn a, że d o mn ie s trzeli, że to jak aś mak ab ry czn a g ra. Że to k o n iec. Dał mi jed n ak o d ejś ć. Nic s ię n ie s tało . Nie s trzelił. Dlaczeg o mn ie o s zczęd ził? Do d zis iaj s ię n ad ty m zas tan awiam i n ie p o trafię zn aleźć o d p o wied zi. M o że miał có rk ę w mo im wiek u ? M o że k ażd y czło wiek , n awet n ajwięk s za b es tia, miewa raz w ży ciu lu d zk i o d ru ch ? A mo że to mama n ad e mn ą czu wała? W efek cie d o tarłam d o p u n k tu , d o k tó reg o miałam d o s tarczy ć b ib u łę. A tam ju ż s ię zwijali, b o d o s zły ich s łu ch y o łap an ce. Nie mo g li u wierzy ć, że p rzes złam.

Bitwa

Latem 1 9 4 4 ro k u n as tro je w Wars zawie b y ły tak n ap ięte, że p ręd zej czy p ó źn iej Po ws tan ie mu s iało wy b u ch n ąć. M y tak b ard zo ch cieliś my walczy ć. Od eg rać s ię za te s tras zn e p ięć lat u p o k o rzeń . Za te p ięć lat n iemieck iej b u ty . Gd y n ad es zła g o d zin a „W”, b y łam w d o mu n a u licy Piu s a. Zo s tałam s an itariu s zk ą. Od razu mieliś my p ierws zą ran n ą. Przy wieźli d o n as k o leżan k ę z k o n s p iracji, k tó rą k o leg a p o s trzelił w n o g ę. Fataln y wy p ad ek . Czy ś cił b ro ń i n ie wied ział, że jes t n aład o wan a. Op iek o wałam s ię n ią, n a s zczęś cie ran a b y ła n iewielk a, p o cis k n ie u s zk o d ził żad n y ch k o ś ci. Właś ciwie b y ło to mo cn e d raś n ięcie. Po k ilk u d n iach ju ż wy d o b rzała, ale p o n ieważ b ard zo n ie ch ciała iś ć d o Po ws tan ia, u d awała, że w d als zy m ciąg u n ied o mag a. Tru d n o zres ztą mieć o to d o n iej p reten s je. Po p ro s tu s ię b ała. A mo że co ś p rzeczu wała. Po p ewn y m czas ie p rzy s zed ł J acek , żeb y p rzep ro wad zić n as p rzez b ary k ad ę n a J ero zo lims k ich . Kilk a d n i p ó źn iej ta k o leżan k a p o leg ła w Śró d mieś ciu . Pierws zy p o ws tan iec ran n y w b o ju , k tó reg o o p atry wałam, miał wy rwan y z p lecó w s p o ry k awał ciała. By ł to wid o k s tras zliwy . ​B y łam zs zo k o wan a. M imo to u d ało mi s ię jak o ś o p an o wać i zało ży ć mu o p atru n ek . Nie wiem, jak to zro b iłam. Nie wiem też, jak mo g liś my ro b ić tak ie rzeczy , jak mo g liś my p raco wać w tak ich p ro wizo ry czn y ch waru n k ach . A n a d o d atek , jak b y teg o b y ło mało , ran n i ró wn ież p rzy s p arzali n am p ro b lemó w.

Pytana o to, czy wzięłaby raz jeszcze udział w Powstaniu, odpowiada bez najmniejszego wahania, że tak. Straty były ogromne, jednak według niej innego wyjścia nie było. Na zdjęciu: Krystyna w 1945 roku

Ch o ćb y wted y , g d y p rzy n ieś li n am d wu d zies to p aro letn ieg o mężczy zn ę d o k watery n as zeg o b atalio n u w s zk o le n a Gó rs k ieg o . Py tam g o , co s ię s tało , a o n zaczy n a wrzes zczeć. Do s ło wn ie wrzes zczeć: – Od ejd ź! Od ejd ź! Niech k to ś in n y d o mn ie p rzy jd zie! M y ś lałam n a p o czątk u , że jes t w s zo k u , że n ie wie, co mó wi. Ale n ie, b y ł całk o wicie p rzy to mn y . Sp rawa s zy b k o s ię wy jaś n iła. Otó ż b y ł ran n y wy s o k o w u d o i żeb y zało ży ć o p atru n ek , n ależało mu ś ciąg n ąć s p o d n ie. On s ię p o p ro s tu ws ty d ził d ziewczy n y . Tak ie to b y ły czas y i tacy to b y li ch ło p cy . W k o ń cu d o ak cji wk ro czy ła s tars za o d n as p an i d o k to r i g o o p atrzy ła. Zarzek ł s ię b o wiem, że żad n ej z n as , s an itariu s zek , d o s ieb ie n ie d o p u ś ci. Wo lałb y s ię wy k rwawić. Przy n o s zo n o wielu p o p arzo n y ch p rzez „ry czące k ro wy ”, czy li p o cis k i rak ieto we, k tó re ek s p lo d u jąc, wy p alały lu d zio m s k ó rę. Ch ło p cy b y li częs to w d ramaty czn y m s tan ie. J ed n emu mu s ian o wy jąć o k o . J ak o s an itariu s zk i miały ś my s wo ją k o mó rk ę w p iwn icy . W o g ó le, ze wzg lęd u n a mo rd erczy o g ień n iemieck iej arty lerii i n alo ty , ws zy s tk o d ziało s ię w p o d ziemiach . Tam trzy mały ś my ran n y ch , n o s ze, n ieliczn e lek ars twa. Tam też u d awało n am s ię o d p o cząć. ​Tak ich ch wil b y ło jed n ak b ard zo n iewiele. Po ws tan ie to b y ła d la n as , s an itariu s zek , n iezwy k le ciężk a p raca, k tó ra trwała n o n s to p . Cały czas n am k o g o ś p rzy n o s zo n o . Pamiętam jed n eg o z ciężk o ran n y ch . Zb y s zek M o raws k i „Gn o t”. Stras zn ie ch ciało mu s ię p ić. Po wied ziałam mu , że p rzy n io s ę wo d ę z „g ó ry ”. Na s ch o d ach s p o tk ałam b rzemien n ą „Kry s ię”, k tó ra miała d y żu r p rzy ran n y ch w d ru g iej częś ci p iwn icy . Po p ro s iła mn ie, żeb y m ją zas tąp iła n a g o d zin ę, b o ch ciała p ó jś ć d o męża. Po wied ziałam, że n atu raln ie, ty lk o zan io s ę Zb y s zk o wi wo d ę i wezmę s wo ją to rb ę s an itarn ą. Zaled wie zd ąży łam to zro b ić, aż tu n ag le ro zleg ł s ię p o tężn y h u k ! Ws zy s tk o zaczęło s ię walić. Gwizd w u s zach . Cała d ru g a częś ć p iwn icy zo s tała zas y p an a.

Ws zy s cy , k tó rzy tam s ię zn ajd o wali, zo s tali zmiażd żen i ru mo wis k iem. Łączn ie z „Kry s ią”. Zab rak ło d o s ło wn ie s ek u n d , żeb y m i ja tam zg in ęła. Ko leg a, k tó ry to ws zy s tk o wid ział, n aty ch mias t p o b ieg ł d o mo jeg o b rata i p o wied ział mu , że „M arzen k a” zg in ęła. Czu łam s ię p o tem, jak b y m d o s tała d ru g ie ży cie. Gd y my ś lę d zis iaj, z p ers p ek ty wy wielu lat, o ty ch wy d arzen iach , d o ch o d zę d o wn io s k u , że k to ś mu s iał n ad e mn ą czu wać. ​Najp ierw s p rawa teg o g es tap o wca n a mo ś cie Po n iato ws k ieg o , p o tem ta p iwn ica. Śmierci u n ik n ęłam zres ztą k ilk a razy . Ch o ćb y wted y , g d y ju ż p o d k o n iec Po ws tan ia wracałam d o n as zej k watery . Nag le s ły s zę jak iś s y k , h u k – to n ad latu je z wy ciem „k ro wa”. Uczy li n as , że k ied y s ię u s ły s zy „k ro wę”, trzeb a b iec ile s ił w n o g ach w k ieru n k u , z k tó reg o d o b ieg a o d g ło s p o cis k u – „k ro wa” miała b o wiem ten d en cję d o s k ak an ia. Wb ieg łam więc d o b ramy i miałam d o wy b o ru : ws k o czy ć n a g ó rę p o s ch o d ach zn ajd u jący ch s ię n a lewo alb o n a p rawo . Decy zję p o d jęłam in s ty n k to wn ie, w ciąg u u łamk u s ek u n d . Ws k o czy łam d o p rawej k latk i i właś n ie w ty m mo men cie rąb n ął p o cis k . Gd y wy s złam, ciark i p rzes zły mi p o p lecach . Lewa k latk a s ch o d o wa leżała w g ru zach .

Komplement Najmils ze ws p o mn ien ie z Po ws tan ia? M ó j p ierws zy w ży ciu k o mp lemen t! M iałam p iętn aś cie lat, b y łam więc ju ż d u żą d ziewczy n k ą, ale k o mp lemen tami o b s y p y wan a n ie b y łam. Ch y b a n ie b y ło k u temu o k azji, tak ie n iewes o łe b y ły to czas y . Nie w g ło wie b y ły n am tak ie rzeczy . Ty mczas em w Po ws tan iu b y ł u n as w o d d ziale tak i ch ło p ak , Zb y s zek J erzy k iewicz „J eż”. Zap amiętałam g o międ zy in n y mi d lateg o , że miał n ies amo wicie g ęs te czarn e wło s y . Tak ie, jak ie d o d zis iaj b ard zo rzad k o s ię s p o ty k a. Ak u rat s ied zieliś my p rzy jed zen iu , k ied y wró cił z jed n ej z p lacó wek . Wch o d zi zmęczo n y , b ru d n y , wita s ię ze ws zy s tk imi: – Cześ ć, cześ ć. J a tak że mó wię mu : – Cześ ć. „J eż” wted y s taje, p rzy g ląd a mi s ię i mó wi: – Wid zicie, jak a ta n as za „M arzen k a” zaro zu miała? – J a? – p y tam zd u mio n a, n ie wied ząc o co ch o d zi.

– No , a jak ! Wie, że ma ład n e zęb y i ś liczn y u ś miech . I s tale ty lk o s ię u ś miech a i te zęb y s zczerzy . Przecież to n ic, ty lk o zaro zu mialec jed en . Cała o b lałam s ię ru mień cem. Nie wied ziałam, co zro b ić z o czami. By łam ty m tak zażen o wan a i s p es zo n a. Po d jak imś p retek s tem p o leciałam d o n as zej k o mó rk i w p iwn icy , żeb y p rzejrzeć s ię w lu s terk u . Od tamtej p o ry , ilek ro ć ty lk o „J eż” p o k azy wał s ię n a h o ry zo n cie, s zn u ro wałam u s ta, u k ry wając zęb y . Gd y p o tem s p o tk aliś my s ię p o wo jn ie, p rzy zn ałam s ię mu , że b y ł to p ierws zy k o mp lemen t w mo im ży ciu . By ł ty m b ard zo ro zb awio n y . J es zcze za czas ó w k o n s p iracji d o s tawałam o d J ack a p ien iąd ze n a o b iad y w p o b lis k iej jad ło d ajn i n a Piu s a. Zamias t jed n ak n a o b iad s złam d o ap tek i k u p o wać b an d aże, o p atru n k i, g azy . Ko mp leto wałam s o b ie to rb ę s an itarn ą. Dzięk i ty m „o b iad o m” b y łam b ard zo d o b rze zao p atrzo n a. Szk o d a ty lk o , że n a tak n iewiele s ię to zd ało . Te mo je b an d aże b y ły b o wiem ty lk o k ro p lą w mo rzu p o trzeb . Ty lu ran n y ch ch ło p có w… Zd o b y liś my k ied y ś n a M o k o to wie mag azy n p ełen p rzecieru p o mid o ro weg o . M ieliś my k u ch arza, J as ia, k tó ry miał p s eu d o n im „Ku n d y s ”. Żeb y u ro zmaicić n am men u , g o to wał więc n a zmian ę: alb o zu p ę p o mid o ro wą z mak aro n em, alb o mak aro n z s o s em p o mid o ro wy m. Op ró cz teg o , d o p ó k i jes zcze b y ły , d o s tawaliś my n a o b iad p o s u ch ark u . By ł u n as d o p o mo cy n iemieck i jen iec. Cały d zień s p rzątał g ru z, b o p rzecież n as za k watera b y ła b o mb ard o wan a p o k ilk a razy d zien n ie. Ko leżan k a p ewn eg o razu p rzy n io s ła mi p rzy d ział s u ch aró w. Kied y Niemiec je zo b aczy ł, zb lad ł i ś lin a d o s ło wn ie zaczęła mu ciek n ąć p o b ro d zie. Nie mó g ł o d erwać o d ty ch s u ch aró w o czu . Dziwn y i s tras zn y to b y ł wid o k . Od d ałam mu p o ło wę s u ch aró w i p o wied ziałam: – To za to , że zamo rd o waliś cie mo jeg o o jca. J ed z. Po mid o ry s zy b k o s ię s k o ń czy ły i n ie b y ło co jeś ć. Lu d zie ch o ro wali n a b ard zo d o k u czliwe b ieg u n k i. J a też. J u ż p o k ap itu lacji, k ied y wy ch o d ziliś my z ru in mias ta, w o k o licach Kru czej złap ała mn ie jak aś k o b ieta i mó wi, że ma tro ch ę o d ło żo n ej ży wn o ś ci, żeb y m wzięła d la ch ło p có w. Bo jej s ię to ju ż n ie p rzy d a. Bio rę d ru g ą d ziewczy n ę, wch o d zimy d o ws k azan ej p iwn icy … i n ie mo żemy u wierzy ć włas n y m o czo m. M y ś lałam, że zab iję tę k o b ietę. Od p o d ło g i d o s u fitu p ó łk i b y ły n ab ite żarciem. Wo rk i z mąk ą, ziarn em, k o n s erwy . – J ak p an i mo g ła trzy mać to ws zy s tk o p o d k lu czem i p atrzeć, jak lu d zie u mierają z g ło d u ?! – zaczęłam k rzy czeć.

Pamiętam też tak ą s cen ę: mó j b rat b y ł ciężk o ran n y , miał o b ie n o g i p rzes trzelo n e, leżał n a Wilczej u d o k to ra Ples zczy ń s k ieg o . Kied y ś d o n ieg o p o b ieg łam, żeb y mu p o wied zieć, co s ię d zieje w o d d ziale, i p ech ch ciał, że właś n ie trafiłam n a p o rę o b iad u . M y ś lałam, że n a wid o k jed zen ia zas łab n ę. By łam tak s tras zn ie g ło d n a! Zap ro p o n o wał mi, żeb y ś my zjed li n a p ó ł, n a to ja o czy wiś cie o d p o wied ziałam, że d o p iero co jad łam, ws tałam p rzed ch wilą o d s to łu . Nawet n ie p atrzy łam mu w talerz, b o p o p ro s tu n ie b y łam w s tan ie. M y cie? Tak ieg o tematu p o d czas Po ws tan ia Wars zaws k ieg o n ie b y ło . Niemcy s zy b k o o d łączy li wo d o ciąg i i wo d a b y ła n a wag ę zło ta. M y ć s ię mo g ły ś my jed y n ie mo k rą ch u s teczk ą, jak k o t łap ą. By ły jak ieś s tu d n ie, ch ło p cy p rzy n o s ili n am wiad ra z wo d ą, ale to b y ło s zalen ie n ieb ezp ieczn e. Przecież n iemieccy lo tn icy latali tu ż n ad d ach ami i celo wali w lu d zi s to jący ch w k o lejce p o wo d ę. Dla k o b iety tak ie waru n k i b y ły b ard zo k ło p o tliwe. M ies iączk i jed n ak n ie miałam. Pó źn iej w o b o zie jen ieck im tak że n ie. W o b o zie to wiad o mo d laczeg o – d o d awali n am s o d ę d o jed zen ia. A w Po ws tan iu ? Ch y b a ze s tres u .

Jeszcze w czasie konspiracji Krystyna otrzymywała od brata

pieniądze na obiady – zamiast jedzenia kupowała jednak bandaże i opatrunki. Gdy wybuchło Powstanie, została sanitariuszką. Dzięki „obiadom” pomogła wielu rannym chłopcom. Na zdjęciu: sanitariuszki z noszami na ulicy Jaworzyńskiej

Stalag Po k ap itu lacji s tałam w tłu mie wzd łu ż d ro g i we Wło ch ach . W p ewn y m mo men cie u s ły s załam wo łan ie: – Kry s iu , Kry s iu ! Od wró ciłam s ię i zo b aczy łam k s ięd za p ro fes o ra Iwan ick ieg o , p ó źn iejs zeg o rek to ra KUL-u , p rzy jaciela mo ich ro d zicó w. Pró b o wał mn ie wy ciąg n ąć z k o lu mn y id ący ch d o n iewo li żo łn ierzy , ale ja s ię b ałam Niemcó w, b ałam s ię, że mn ie zas trzelą. Zo s tałam w s zereg u . Do b rzy lu d zie rzu cali n am o wo ce, warzy wa, ch leb . Pamiętam, że u d ało mi s ię raz złap ać ceb u lę, k tó rą zjad łam jak jab łk o . ​Najp ierw b y łam w o b o zie w Lams d o rfie, ale d wa i p ó ł mies iąca p ó źn iej p rzen ieś li n as d o Stalag u IV C. To b y ł p o d o b ó z p rzy o b o zie jen ieck im w M ü h lb erg u , w k tó ry m s ied zieli n as i jeń cy jes zcze z 1 9 3 9 ro k u . Z teg o o b o zu trafiłam d o p rzy o b o zo weg o s zp itala Zeith ain . Po d ejrzewan o b o wiem, że zach o ro wałam n a s zk arlaty n ę. W o b o zie jed n a z Po lek u ro d ziła d zieck o . Ch ło p ca, k tó reg o n azwała An d rzejek . Kied y s ię o ty m d o wied ziałam, to latałam co d zien n ie d o n ieg o i jeg o mamy . By łam zarejes tro wan a w o b o zie jak o d zieck o i d lateg o d o s tawałam d o racji ży wn o ś cio wej d o d atk o wo ły żk ę twaro żk u d zien n ie. I tę ły żk ę zan o s iłam tej k o b iecie, żeb y miała więcej p o k armu . Co d zien n ie n o s iłam An d rzejk a n a ręk ach . Ży łam ty m ch ło p cem. Po tem s traciliś my s ię z o czu . Trzy d zieś ci k ilk a lat p o wo jn ie, g d y p raco wałam w s p ó łd zieln i mies zk an io wej Urs y n ó w, p rzeg ląd ałam d o k u men ty k an d y d ata d o p racy . Nag le w ru b ry ce „miejs ce u ro d zen ia” zo b aczy łam n ap is : „​Zeith ain ”. Sp o jrzałam n a imię: „An d rzej”. Zro b iło mi s ię s łab o . Sp y tałam k o leżan ek , czy ten czło wiek d o n as p rzy ch o d zi, a o n e o d p arły , że właś n ie zaraz ma tu b y ć. Rzeczy wiś cie p o ch wili ws zed ł. M ło d y , p rzy s to jn y mężczy zn a. Przy jrzałam mu s ię u ważn ie i p o ch wili p o wied ziałam: – Wie p an , p an ie An d rzeju , teraz n ie d ałab y m ju ż rad y .

– Z czy m? – s p y tał zas k o czo n y . – Żeb y wziąć p an a n a ręce. Patrzy ł n a mn ie jak n a k o mp letn ą wariatk ę. – No s iłam p an a w o b o zie. Gd y o p o wied ziałam mu całą h is to rię, n aty ch mias t zad zwo n ił d o mamy . Na d ru g i d zień p rzy jech ała d o Wars zawy . Co to b y ło za s p o tk an ie. Tak ie wzru s zen ie. Wró ćmy jed n ak d o n as zej n iewo li. Niemcy , k ied y o p u s zczali o b ó z, p o wied zieli n am, że jeś li k to ś ch ce, to mo że iś ć z n imi. ​B ały ś my s ię jed n ak , że n as zas trzelą, więc zo s tały ś my za d ru tami. Czek ały ś my n a u k o ch an y ch alian tó w, n a to , aż n as wy s wo b o d zą Amery k an ie i An g licy . Sp ałam n a jed n ej p ry czy z n iejak ą Lid k ą. On a n a d o le, ja n a g ó rze. Wieczo rem wy ch y liłam s ię z tej p ry czy i p o wied ziałam: – Lid k a, d o zo b aczen ia w Lo n d y n ie. Nazaju trz k to ś zap u k ał w b o k p ry czy . To b y ła Lid k a. – Witam w M o s k wie – p o wied ziała. Ak u rat p ełn iłam d y żu r p rzy k o men d an cie n as zeg o o b o zu , k ied y wes zła s o wieck a d eleg acja z o ficerem Armii Czerwo n ej n a czele. Wzb u d ził we mn ie lęk . M iał ty p o wą twarz s o wieck ieg o k ałmu k a. To b y ł w o g ó le p ierws zy b o ls zewik , k tó reg o wid ziałam w ży ciu . J ak p o wied ział mi p ó źn iej jed en z k o leg ó w, p o d czas teg o p ierws zeg o s p o tk an ia cała k rew o d es zła mi z twarzy . So wieci zab ro n ili k o mu k o lwiek o p u s zczać o b ó z. Przecięły ś my jed n ak d ru ty za latry n ą i p o s zły ś my d o M ü h lb erg u , g d zie s ied zieli weteran i k amp an ii 1 9 3 9 ro k u . Z n imi p iech o tą ru s zy liś my d o Po ls k i. Pamiętam, że d o p o ciąg u ws ied liś my w Sierad zu . J ech aliś my w o twarty m wag o n ie, zmo rzy ł mn ie s en i s p ałam n a o s try m s ło ń cu . Gd y s ię o b u d ziłam, b y łam czarn a jak M u rzy n ek . Stałam s ię o b iek tem żartó w i s en s acją d la Ru s k ich , k tó ry ch p ełen p o ciąg ak u rat ​s tan ął o b o k n as . Przy ch o d zili mn ie o g ląd ać, b o my ś leli, że jes tem jak imś M u latem. Wy g ląd ałam n ap rawd ę k o s zmarn ie.

Po upadku powstania Krystyna wraz z tysiącami żołnierzy AK trafiła do niemieckich obozów jenieckich. Czekała na wyswobodzenie z rąk Anglików lub Amerykanów. Na zdjęciu: ppor. Zdzisława Bytnar „Sławska” – matka Jana Bytnara i Danuty Barbary Dziekańskiej oraz ppor. Zofia Bindzio-Świercz „Marta” – Fallinbostel XI B

Zatrzy man o n as w Ło d zi, b o p o d ejrzan ie wy g ląd ały ś my . J u ż jed en z o ficeró w Lu d o weg o Wo js k a Po ls k ieg o , k tó reg o s p o tk aliś my n a tras ie, o s trzeg ł n as , że n ie wo ln o s ię p rzy zn ać, iż b y ły ś my w AK. Uzg o d n iliś my więc wers ję, wed łu g k tó rej wracamy d o d o mó w z ro b ó t w Rzes zy . W Ło d zi b rali n as p o jed y n czo n a p rzes łu ch an ie. W k o ń cu mach n ęli n a n as ręk ą i p u ś cili. Za Ło d zią ro zd zieliliś my s ię. J a p o jech ałam d o Ko ń s k ich z d wo ma k o leg ami, b o jed en z n ich s tamtąd p o ch o d ził. By łam tam ś wiad k iem p o witan ia ro d zicó w z n iewid zian y m o d s ześ ciu lat s y n em. Zo s taliś my p rzy fu rtce, żeb y n ie p rzes zk ad zać, n ie p s u ć im tej wzru s zającej, in ty mn ej ch wili. Po my ś lałam wted y , że ja n ie mam s ię

z k im tak witać. Na mn ie n ik t n ie czek a. By łam p rzecież s iero tą. J ak o n i ch cieli mn ie zatrzy mać! M ó wili: – Dzieck o , zo s tań z n ami, b ęd zies z d la n as jak có rk a, k tó rej n ig d y n ie mieliś my . M n ie ciąg n ęło jed n ak d o Wars zawy . Po jech ałam, ale tam n ie b y ło żad n y ch wiad o mo ś ci o mo im ro d zeń s twie. Zaczęłam s ię więc tu łać. Po jech ałam d o Wło cławk a, o s tateczn ie zamies zk ałam w in tern acie d la s iero t u s ió s tr n iep o k alan ek . M o im o p iek u n em zo s tał Stefan Wy s zy ń s k i, p rzy s zły p ry mas . J ak d o teg o d o s zło ? Ro d zice zn ali k ard y n ała p rzed wo jn ą. Po p o wro cie z o b o zu p o s złam d o n ieg o i p o wied ziałam mu , że o b o je n ie ży ją, że n ie wiem, co ze s o b ą zro b ić, n ie mam s ię g d zie p o d ziać. To o n ​z ałatwił mi miejs ce u n iep o k alan ek . Nied alek o b y ło s emin ariu m d u ch o wn e, w k tó ry m p ry mas b y ł rek to rem. Bard zo częs to d o n ieg o ch o d ziłam, p o p ro s tu żeb y p o ro zmawiać z k imś ży czliwy m. Pewn eg o razu mu s iałam zan ieś ć zeg arek mo jej k u zy n k i d o zeg armis trza, b o s tłu k łam jej s zk iełk o . Zeg armis trz p o wied ział: – Zeg arek b ęd zie n a ju tro . – J a b ard zo p an a p rzep ras zam, ale n iech p an n ie ro b i n a ju tro , ty lk o n a za trzy d n i – o d p o wied ziałam tro ch ę zmies zan a. Na zd ziwio n ą min ę zeg armis trza wy jaś n iłam, że d o p iero za trzy d n i d o s tan ę ren tę i wted y b ęd ę mo g ła zap łacić. M o ja ren ta wy n o s iła s to s ześ ćd zies iąt trzy zło te. Nie s tarczało teg o n awet n a p o d zelo wan ie b u tó w. Zeg armis trz wzru s zy ł ramio n ami. Po wied ział, że jeś li tak s o b ie ży czę, to tak b ęd zie. Wy jął b lan k iet i zap y tał o n azwis k o . – Kry s ty n a M y s zk o ws k a. Na to zeg armis trz z wrażen ia wy p u ś cił o łó wek . – Pan ien k a Kry s ia! Ok azało s ię, że b y ł to d awn y k iero wca mo jeg o o jca, Hiero n im. Nie wid zieliś my s ię p rzez całą wo jn ę i w p ierws zej ch wili mn ie n ie p o zn ał. M iałam p ięk n e b lo n d wark o cze, ale mu s iałam je ś ciąć, b o w o b o zie d o s tałam ws zawicy . Os trzy żo n o mn ie „n a zero ”. Kied y p rzy s złam p o trzech d n iach , żeb y o d eb rać zeg arek i zap łacić, p an Hiero n im p o wied ział: – Pan ien k o , jak ja mó g łb y m o d p an ien k i wziąć p ien iąd ze? Lata, k tó re p rzep raco wałem u p an i o jca, b y ły n ajlep s zy m o k res em mo jeg o ży cia.

Babcia

M o ja s io s tra wy s zła za mąż za o ficera łączn ik o weg o w Niemczech z ramien ia Po ls k ich Sił Zb ro jn y ch w Lo n d y n ie. Kied y zas zła w ciążę, p o s tan o wiła jed n ak wró cić d o k raju i tu u ro d zić d zieci. M iała b o wiem b liźn iak i. Razem z b ratem J u lk iem d o Po ls k i wró cili w 1 9 4 6 ro k u . Z k o lei J acek , mó j d ru g i b rat, s łu ży ł u M aczk a we Wło s zech . Stamtąd p o jech ał d o Lo n d y n u n a s tu d ia ch emiczn e. Wy jech ał p ó źn iej z ro d zin ą d o Stan ó w. I zo s tał tam ju ż n a zaws ze. J a zamies zk ałam w Wars zawie. Praco wałam w Przed s ięb io rs twie Bu d o wn ictwa Przemy s ło weg o n u mer 9 , k tó re mieś ciło s ię w Ars en ale. Na p ierws ze wczas y wy jech ałam w 1 9 5 1 ro k u . Wy b rały ś my s ię z k o leżan k ami d o Us tro n ia M o rs k ieg o . By ła to s tras zn ie d łu g a i męcząca p o d ró ż. J u ż w Ko ło b rzeg u n ie zmieś ciły ś my s ię d o au to b u s u jad ąceg o n a miejs ce. By ły ś my więc s k azan e n a p rzejażd żk ę fu rą zap rzężo n ą w d wa k o n ie. Us ad o wiłam s ię k o ło wo źn icy . M o je k o leżan k i i mó j p rzy s zły mąż Ed ward z k o leg ami u s ied li z ty łu .

Swojego przyszłego męża Edwarda Sierpińskiego Krystyna poznała w trakcie pierwszych powojennych wakacji nad morzem. Po roku znajomości 13 lipca 1952 roku zakochani wzięli ślub

– Co p an i tu taj ro b i? – s p y tał mn ie zd ziwio n y wo źn ica. – Przy p o mn ą mi s ię p rzed wo jen n e czas y – u ś miech am s ię d o n ieg o .

– To p an i ży ła p rzed wo jn ą? – p y ta wo źn ica, o d p o wiad ając n a mó j u ś miech . – Czy p o zwo li mi p an p o wo zić tro s zk ę? – Co p an i, ch ce n as p o zab ijać? – J a n ap rawd ę p o wo ziłam, wp rawd zie lin ijk ą, ale p o wo ziłam. – J eś li p an i zg ad n ie, co za zb o ża b ęd ą n a tras ie, to u wierzę, że jes t p an i ze ws i. I o czy wiś cie zg ad łam. By łam tak a s zczęś liwa, mo g ąc zn o wu p o wo zić. Na k ilk a ch wil p rzen io s łam s ię d o ro d zin n eg o Wag ań ca. I d o tamty ch s tary ch , d o b ry ch , p rzed wo jen n y ch czas ó w. Po p o wro cie z wak acji zad zwo n ił d o mn ie Ed ward . Wy b raliś my s ię d o teatru , p o tem d o k awiarn i. W ro k p ó źn iej, czy li w ro k u 1 9 5 2 , wzięliś my ś lu b . Nas z s y n An d rzej u ro d ził s ię w 1 9 5 3 ro k u , a có rk a M arta w 1 9 5 7 . M artę o ch rzcił p ry mas Stefan Wy s zy ń s k i. M ies zk ają w Wars zawie i mają ju ż d o ro s łe d zieci. Ws zy s cy s ą p o s tu d iach . J es tem więc b ab cią i marzę, żeb y zo s tać p rab ab cią. Gd y mó wię to k o leg o m – k tó rzy p amiętają mn ie z Po ws tan ia jak o p iętn as to letn ią s an itariu s zk ę – n ie ch cą wierzy ć. Do Po ws tan ia p o s złab y m raz jes zcze. Bez n ajmn iejs zeg o wah an ia. Nie zro zu mie teg o n ik t, k to n ie p rzeży ł o k u p acji. Te p ierws ze s ierp n io we d n i… Na d o mach zawis ły n iewid zian e o d 1 9 3 9 ro k u p o ls k ie flag i, p o jawili s ię p o ls cy żo łn ierze, lu d zie rzu cali s ię s o b ie w ramio n a. To b y ł k awałek Po ls k i, tej p rawd ziwej, wo ln ej. Straty , jak ie p o n ieś liś my , b y ły o czy wiś cie p o two rn e. Do teg o ci ws zy s cy n iewin n i mies zk ań cy Wars zawy … In n eg o wy jś cia jed n ak n ie b y ło . J ak ja p o wo jn ie mu s iałam u k ry wać, że b y łam w AK! Przez d ziałaln o ś ć w k o n s p iracji miałam k ło p o ty w p racy . Kied y ś mn ie n awet wezwali d o UB. Przes łu ch iwał mn ie tak i k awał ch ama. Gd y Niemiec p rzes łu ch u je, to czło wiek my ś li – wró g . Ale g d y p rzes łu ch u je ro d ak , mó wiący p o p o ls k u – to n ie d a s ię o p is ać teg o , jak b ard zo to b o li. Kied y z k tó ry mś z k o leg ó w z Po ws tan ia s p o tk ałam s ię p o wo jn ie, to p łak aliś my . Ze s zczęś cia, że ży jemy . I z ro zp aczy . M y p o p ro s tu n ie mo g liś my u wierzy ć w to , że Ro s jan ie, b ęd ący tu ż o b o k , p o d ru g iej s tro n ie Wis ły , n am n ie p o mo g li. M y ś my cały czas wierzy li, że k to ś n am p rzy jd zie z o d s ieczą. Że u d a n am s ię wy g rać tę b itwę.

Krystyna Sierpińska z domu Myszkowska (rocznik 1929)

JADWIGA W PIEKLE WOLI

S

tałam p rzed s to s em p alący ch s ię ciał i p atrzy łam w czarn y wy lo t lu fy . Żo łn ierz mierzy ł d o mn ie z k arab in u . Ws zy s tk o p ło n ęło . Wy s trzały , k rzy k i mo rd o wan y ch . By łam p ewn a, że zaraz zg in ę. Co wted y czu łam? Pro s zę mn ie o to

n awet n ie p y tać. Nie ma tak ich s łó w, k tó re mo g ły b y to o d d ać. Pamiętam, że p o wied ziałam: – M amo , ja n ie ch cę u mierać. M ama s tała b o wiem o b o k mn ie. M iałam o s iem lat. J ak to s ię ws zy s tk o zaczęło ? Sk ąd s ię wzięłam p o d ty m mu rem? Dlaczeg o ci lu d zie ch cieli mn ie zab ić? M ies zk ałam z ro d zicami n a wars zaws k iej Wo li, n a ro g u Pło ck iej i Wo ls k iej. Gd y wy b u ch ło ​P o ws tan ie i Niemcy ro zp o częli zag ład ę n as zej d zieln icy , zaczęliś my u k ry wać s ię w p iwn icach . W k o ń cu o d n aleźli n as tam jed n ak i wy p ęd zili. Wrzes zczeli jak w filmach : – Raus, raus! Te s tras zn e, wy k rzy wio n e n ien awiś cią twarze. J ak w jak imś amo k u . Do teg o p o two rn e u jad an ie p s ó w. Wy s zliś my n a u licę Pło ck ą. Wted y zo b aczy łam p o raz p ierws zy ciała p o mo rd o wan y ch . Przed s zp italem leżały ich całe zwały , b y ły s tarte n a miazg ę g ąs ien icami czo łg u . By ły ś my p rzek o n an e, że wś ró d n ich jes t o jciec. M ama g o rączk o wo mó wiła d o mn ie: – Patrz n a b u ty , p atrz n a b u ty (o jciec n o s ił ch arak tery s ty czn e b u ty p o d k u te g wo źd ziami), b o p o twarzy g o p rzecież n ie p o zn amy . Twarze p rzy p o min ały k rwawe mas k i.

W 1939 roku Jadwiga miała zaledwie trzy lata – była „wychuchanym dzieckiem”, oczkiem w głowie rodziców, którego szczęśliwe dzieciństwo przerwał wybuch wojny

By ło n am s tras zn ie g o rąco . Po czątk o wo mama b y ła p ewn a, że n as p o p ro s tu wy p ęd zą z mias ta. Do jak ieg o ś o b o zu . Ub ran e b y ły ś my więc w p łas zcze, ciep łe b u ty . Zimo we u b ran ia miały ś my n arzu co n e n a n o cn e k o s zu le. A to b y ł p o czątek s ierp n ia. Up ał, a d o teg o s tras zliwy żar b ijący o d b u d y n k ó w. Cała Pło ck a ju ż p ło n ęła. Do zn ałam wted y s zo k u i cała zes zty wn iałam. Po p ro s tu n ie mo g łam iś ć. Nie b y łam w s tan ie zro b ić k ro k u . Kto ś p o wied ział mamie, żeb y , b ro ń Bo że!, n ie b rała mn ie n a ręce, b o o d razu zab iją. J ak ieś k o b iety n io s ły wcześ n iej n ied o łężn ą matk ę n a ręk ach , Niemiec p o d s zed ł i ją n aty ch mias t zas trzelił. Bo ch o ry ch n ie mieli zamiaru p ro wad zić. M ama i cio cia, k tó ra n am to warzy s zy ła, wzięły mn ie więc p o d ręce i ciąg n ęły międ zy s o b ą. No g i s zu rały mi p o tru p ach , k tó ry mi u s łan a b y ła cała u lica. M ięd zy tru p ami walały s ię walizk i. Setk i, ty s iące walizek . Ws zy s tk ie ro zp ru te, wo k ó ł ro zrzu co n a w n ieład zie b ielizn a, k tó rą lu d zie zd ąży li zap ak o wać p rzed o p u s zczen iem d o mó w. Wś ró d ty ch u b rań k to ś d o s trzeg ł wo reczek z p ien ięd zmi i ch ciał g o p o d n ieś ć, ale in n i z n as zej g ru p y zaczęli mu mó wić: – Pan ie, p rzecież i tak id ziemy n a rzeź. Po co p an u te p ien iąd ze? J ak s ię p an s ch y li, to o d razu p an a zab iją. Pien iąd ze zo s tały n a b ru k u . Zro zu mieliś my wted y , że n as ro zs trzelają. Wy p ęd zili n as n a u licę Gó rczews k ą i tam zaczęli s zu k ać miejs ca n a eg zek u cję. Pro wad ził n as Uk rain iec. Po d win ięte ręk awy , b ru d n y mu n d u r, k arab in w ręk u , twarz p ełn a n ien awiś ci. Dru g im d o wó d cą b y ł Niemiec, k tó ry – n ie wied zieć czemu – tak jak my , mimo u p ału , b y ł w p łas zczu . W k o ń cu zn aleźli o d p o wied n ie, p o ło żo n e n ieco z b o k u , miejs ce. Stała tam jak aś k u źn ia, jak iś zak ład . Na p o d wó rzu leżała mło d a k o b ieta z n iemo wlęciem p rzy tu lo n y m d o p iers i. M iała b lo n d wło s y d o ramio n , z mo d n y m wó wczas lo k iem n ad czo łem. Ob o je, o n a i d zieck o , s ię p alili. Zaczęłam k rzy czeć d o mamy : – M amo ! Trzeb a rato wać tę p an ią, o n i jes zcze ży ją! M ama o d p o wied ziała, że jeś li ty lk o o d d zielimy s ię o d g ru p y , to n as zas trzelą.

Patrzy łam więc n a tę k o b ietę i d zieck o . Nie wiem d o d ziś , czy o n i n ap rawd ę b y li jes zcze ży wi, czy to ich martwe ciała p o d wp ły wem o g n ia tak s ię d ziwn ie zach o wy wały . J ak b y s ię k u rczy ły i ro zk u rczały . Niemcy wy celo wali w n as lu fy . Ro zleg ł s ię s tras zliwy lamen t. Lu d zie b łag ali o ży cie, in n i s ię mo d lili. Ws zy s cy b y li p ewn i, że to k o n iec. Nag le międ zy Uk raiń cem a Niemcem d o s zło jed n ak d o o s trej wy mian y zd ań . Niemiec s twierd ził, że n ie wo ln o n as ro zs trzelać, b o właś n ie d o s tał ro zk az zab ran iający d als zeg o zab ijan ia lu d n o ś ci ​‐ cy wiln ej. Ws zy s tk ich n ależy s k iero wać d o o b o zu . Warto w ty m miejs cu d o d ać, że b y ł to Dzień Przemien ien ia Pań s k ieg o – 6 s ierp n ia. Uk rain iec zaczął s ię z ty m Niemcem s p ierać. Op o n o wał. M iał mo rd w o czach . M ama zn ała n iemieck i i ws zy s tk o n am n a b ieżąco tłu maczy ła. W k o ń cu Uk rain iec p o wied ział d o Niemca, że jeżeli w ciąg u p ięciu min u t p rzy jed zie z ty m ro zk azem n a p iś mie, to wted y n as o s zczęd zi. J eś li zaś ch o ć ch wilę s ię s p ó źn i, to eg zek u cja o d b ęd zie s ię zg o d n ie z p lan em. Zaczęły mijać d łu g ie s ek u n d y . Ty mczas em o p rawca zab awiał s ię n ami. Kazał n am s tan ąć raz p rzo d em, raz ty łem. Przy mierzał s ię, z k tó rej s tro n y b ęd zie mu n as wy g o d n iej ro zs trzelać. By ł to n ieb y wały wręcz s ad y zm. Właś n ie wted y p o wied ziałam d o mamy : – M amo , ja n ie ch cę u mierać. – Ch ces z czy n ie ch ces z, to n ie o d n as zależy – o d p arła. – Po żeg n aj s ię teraz z cio cią i p rzep ro ś , jeś li k ied y ś b y łaś n ieg rzeczn a. Zmó w mo d litwę. – M amo , a czy to b ęd zie b o lało ? – Có reczk o , n ie wiem, czy b ęd zie b o lało . M o że b ęd zie. Wo k ó ł n as ro zb rzmiewała p ieś ń : – Słuchaj, Jezu, jak Cię błaga lud. To n ie b y ł ś p iew, to b y ło n ap rawd ę b łag an ie. Do tej p o ry , k ied y s ły s zę tę p ieś ń , to n ie p o trafię p o ws trzy mać łez. W k o ń cu zn iecierp liwio n y Uk rain iec s p o jrzał n a zeg arek i k azał n am s tan ąć w s zereg u . To b y ł k o n iec. M ama jes zcze zd ąży ła mi s zep n ąć: – J ak b y cię k u la n ie trafiła, to leż, n ie ws tawaj. Nie wy ch o d ź s p o d tru p ó w. Czek aj, aż s ię ś ciemn i i n ie b ęd zies z s ły s zała wo k o ło g ło s ó w. Wted y u ciek aj. – M amo , ale ja n ap rawd ę n ie ch cę u mierać. Nie ch cę, żeb y ś i ty u mierała. – Nie ma s ię czeg o b ać. Tatu ś ju ż n a p ewn o czek a n a n as w n ieb ie. Pamiętam, że zap y tałam wó wczas , jak jes t w ty m n ieb ie. M ama zaczęła mi

tłu maczy ć i w ty m mo men cie u s ły s zeliś my wark o t mo to ru . Zap ad ła s tras zliwa cis za, w k tó rej s ły ch ać b y ło ty lk o o d liczan ie Uk raiń ca. Nag le wy ło n ił s ię ten Niemiec w o twarty m s amo ch o d zie. Wy mach iwał k awałk iem p ap ieru . Zd ąży ł w o s tatn im mo men cie.

Żegota W 1 9 3 9 ro k u , k ied y wy b u ch ła II wo jn a ś wiato wa, miałam trzy lata. Czy li n iewiele. By łam za to n ajb ard ziej wy ch u ch an y m d zieck iem n a ś wiecie. A wiąże s ię z ty m p ewn a h is to ria, d o ty cząca jes zcze mo jeg o d ziad k a, k tó ry b y ł k o lejarzem i o b s łu g iwał rząd o we s alo n k i. J eźd ził międ zy in n y mi z J ó zefem Piłs u d s k im. Razem z M ars załk iem p o jech ał k ied y ś d o Ru mu n ii i s tras zliwie s ię p rzezięb ił. Piłs u d s k i ch ciał zo s tawić g o n a leczen ie w Bu k ares zcie. Po wied ział, że p o wro tn a p o d ró ż mo że mu zas zk o d zić. Dziad ek s ię jed n ak u p arł: – Wracam d o k raju z M ars załk iem. W d o mu p o jawił s ię z b ard zo zaawan s o wan y m zap alen iem p łu c i zmarł p o k ilk u d n iach . Niecały ro k p ó źn iej zmarli d waj b racia mamy . M ama wp ad ła w czarn ą ro zp acz i p o ro n iła. Kied y wres zcie ja s ię u ro d ziłam, cała i zd ro wa, ro d zin a ch o d ziła wo k ó ł mn ie n a p alcach . M ies zk an ie n a Wo li b y ło b ard zo wy g o d n e. Ojciec b y ł tech n ik iem i p raco wał w zak ład ach mech an ik i p recy zy jn ej jak o to k arz. Zarab iał o k o ło s ied miu s et zło ty ch mies ięczn ie, co , jak n a tamte czas y , b y ło g o d ziwy m wy n ag ro d zen iem. M ama p raco wała w zak ład ach farmaceu ty czn y ch Klaweg o . W 1 9 3 9 ro k u p o jech aliś my n a wak acje n a wieś p o d So ch aczew. Ojciec d o jeżd żał d o n as p o ciąg iem n a, jak to s ię d zis iaj mó wi, week en d y . Gd y p rzy jech ał w s ierp n iu , miał ju ż w k ies zen i p o wo łan ie d o wo js k a. – Będ zie wo jn a – p o wied ział. J ak o mło d y ch ło p ak w 1 9 1 8 ro k u o jciec p o mag ał ro zb rajać n a u licach Niemcó w. By ł p iłs u d czy k iem. Po tem b rał u d ział w wo jn ie z b o ls zewik ami. Do s zed ł aż d o Ko wn a. Ko ch ał k s iążk i, miał ws p an iały k s ięg o zb ió r. Z wo jn y p rzy wió zł n ajp rawd ziws zą Bib lię Gu ten b erg a. Zn alazł ją n a s try ch u w ch acie u ch ło p a, k tó ry za rewo lu cji p ewn ie zab rał ją z jak ieg o ś p ałacu ary s to k rató w. Tata zap ro p o n o wał mu za n ią ws zy s tk o , co miał. Czy li cały żo łd . A ch ło p ty lk o wzru s zy ł ramio n ami i p o wied ział:

– A weźże s e to , p an o czk u . M n ie to d o n iczeg o n iep o trzeb n e. W zak ład zie, w k tó ry m p raco wał tata, p rak ty k i o d b y wała ​J ad wig a Piłs u d s k a, có rk a M ars załk a. J u ż wó wczas zn an a s zy b o wn iczk a. Po d czas p rak ty k b y ła p o d o p iek ą mo jeg o o jca. Po n iej właś n ie n o s zę imię J ad wig a. Tak mu s ię p rak ty k an tk a s p o d o b ała, że p o wied ział, iż właś n ie tak ą có rk ę ch ciałb y mieć. Ch o ć b y łam d zieck iem, p amiętam p ierws zy d zień wo jn y . Ak u rat wró ciliś my d o Wars zawy , s k o ń czy ły s ię wak acje. Sied ziały ś my z mamą w k u ch n i p rzy d u ży m d ęb o wy m s to le i n ag le jak n ie h u k n ie! Pierws za n iemieck a b o mb a s p ad ła właś n ie n a Wo lę. Ko ło Ob o zo wej. Z teg o d n ia p amiętam zmartwio n ą twarz mo jej mamy . I to , że n a o b iad b y ły b u raczk i, k tó ry ch p o p ro s tu n ie zn o s iłam. To b y ł ten jed y n y raz, k ied y mama we mn ie ty ch b u raczk ó w n ie wmu s zała.

Jadwiga otrzymała swoje imię na cześć córki Marszałka Piłsudskiego, którą jej ojciec poznał, pracując w zakładach mechaniki precyzyjnej. Na zdjęciu: rodzice Jadwigi, Michał i Janina, na ulicy Wolskiej, 1937 rok

Po d czas jed n eg o z k o lejn y ch n alo tó w b o mb a rąb n ęła w ś cian ę n as zej k amien icy .

A ja w ty m czas ie s p ałam w łó żeczk u p o p rzeciwn ej s tro n ie mu ru . Od łamk i u tk wiły w mo jej p o d u s zce. M ama p o tem d łu g o k lęczała p rzed o b razem Pan a J ezu s a. Trzy mała mn ie n a ręk ach i d zięk o wała za cu d o wn e o calen ie. Ojciec wró cił z wo jn y d o p iero p o Bo ży m Naro d zen iu . Ok azało s ię, że s zed ł p ies zo aż z Ru mu n ii. No g i miał s tras zn ie p o k an cero wan e. Po p o wro cie zg ło s ił s ię d o Związk u Walk i Zb ro jn ej. Zo s tał zap rzy s iężo n y i p o tem p rzez całą o k u p ację o d b y wały s ię u n as k o n s p iracy jn e zeb ran ia. Przy ch o d zili mło d zi żo łn ierze. Ojciec u czy ł ich , jak s ię ro zk ład a i s k ład a p is to let. J eźd ził z n imi d o p o d wars zaws k ich ​l as ó w n a p o ważn iejs ze s zk o len ia. Wk ró tce jed n ak p o d jął ws p ó łp racę z Żeg o tą. Po d ziemn ą ag en d ą mającą n a celu rato wan ie Ży d ó w. W s wo im o d d ziale miał właś ciciela zak ład u p o g rzeb o weg o mies zcząceg o s ię vis-àvis s zp itala n a Wo ls k iej. Ten czło wiek n a zlecen ie o jca ro b ił tru mn y z p o d wó jn y m d n em. Wjeżd żali z tatą d o g etta p o d p retek s tem zab ran ia ciał zmarły ch , a z p o wro tem wy wo zili ży wy ch . By ła to b ard zo n ieb ezp ieczn a ro b o ta. Pó źn iej mu s ieli jej zan iech ać, b o Niemcy zo rien to wali s ię w cały m fo rtelu i b ag n etami p rzek łu wali tru mn y . W n as zy m mies zk an iu b y ł p u n k t k o n tak to wy . Ży d zi, k tó ry m u d ało s ię u ciec z g etta, d o s tawali n as z ad res i p rzy ch o d zili. Przez jak iś czas , d o p ó k i Żeg o ta czeg o ś d la n ich n ie zo rg an izo wała, ży li z n ami. Przez n as ze mies zk an ie p rzewin ęło s ię o k o ło s tu czterd zies tu Ży d ó w. Każd y d o s tawał p o d ro b io n ą k en k artę z n o wy m n azwis k iem. J ed en z ty ch Ży d ó w – n azy wał s ię J u rek M ich els o n i b y ł s tu d en tem – mies zk ał u n as p o n ad d wa lata. Po ch o d ził z Po d las ia. Do trwał u n as aż d o Po ws tan ia. By ła też d ziewczy n k a w mo im wiek u , ​W is ia Go ld b erg . W d o wo d zie miała wp is an e, że jes t s io s trzen icą mo jej mamy . By ła u n as ro k . J ej o jciec p rzy ch o d ził co wieczó r o d wied zić có reczk ę. Tu ż p rzed Po ws tan iem o d p ro wad ził ją d o k las zto ru Sió s tr Karmelitan ek n a Wo ls k ą. Sp o tk aliś my ty ch p ań s twa p o wo jn ie. Pan Go ld b erg n azy wał s ię wó wczas Gro n o ws k i. By ła u n as jes zcze cio tk a teg o J u rk a, Helen a M ü ller. Z n ią związan a jes t p ewn a p rzy k ra h is to ria. Niemcy p rzy s zli d o n as d o d o mu . Po jawiali s ię ju ż wcześ n iej, jed n ak ty m razem ich p rzy jś cie n ie s k o ń czy ło s ię n a s amej rewizji. To b y ło latem 1 9 4 3 ro k u . M amy n ie b y ło w d o mu , b y liś my ja i tata. Niemcy ro b ili rewizję, o twierali s zafk i, s zafy , a ten J u rek , wy s o k i mężczy zn a, s ied ział właś n ie w jed n ej z s zaf n a u b ran ia. Nie wiem, jak im cu d em s ię to s tało , ale g es tap o wcy g o n ie zau waży li.

A p an i Helen a, k tó ra ak u rat o b ierała k arto fle, ws k o czy ła d o p ak i n a węg iel. Na s k rzy n i tata p o s tawił k arto fle, u s iad ł o b o k i s p o k o jn ie d alej je o b ierał. Na o d ch o d n y m Niemcy k azali jes zcze o jcu zap alić p o d p iecem. Bo lu d zie b ard zo częs to u k ry wali Ży d ó w właś n ie w p iecach . Ch y b a z tej wś ciek ło ś ci, że n ic n ie zn aleźli, zab rali o jca n a Szu ch a, d o s ied zib y g es tap o . Pó źn iej o k azało s ię, że d o n o s n a g es tap o zło ży ła… k u zy n k a n as zej Helen y . A więc Ży d ó wk i, k tó rą u s ieb ie u k ry waliś my . Ch o d ziło o zwy k łą zems tę. Nie mo g liś my tej k o b iety p rzy jąć, b o w n as zy m mies zk an iu n ie b y ło ju ż miejs ca. ​Nig d y n am teg o n ie zap o mn iała. Nied łu g o p o rewizji p rzy jech ała mama. Ro zp acz. J u rek i p an i Helen a d o s ło wn ie trzęś li s ię ze s trach u . M ama, jed y n a p rzy to mn a w cały m to warzy s twie, p o jech ała n a Szu ch a. Po wied zian o jej tam, że tata zo s tał zatrzy man y za u k ry wan ie Ży d ó w n a p o d s tawie an o n imo weg o d o n o s u . M ama o d p o wied ziała, że p rzecież w d o mu b y ła rewizja, więc d o n o s b y ł k łams twem. Ges tap o wiec p o p atrzy ł s p o d e łb a i p o wied ział, że o jca wy p u s zczą. Ale za p ięć ty s ięcy zło ty ch . Ch ciał łap ó wk ę. Sk ąd jed n ak wziąć n ag le ty le p ien ięd zy ? M ama jak o ś u zb ierała p o zn ajo my ch i ro d zin ie i wp łaciła „o k u p ”. Kied y p o s zła p o tatę i wy ch o d zili razem z alei Szu ch a, n ie b y li p ewn i, czy to n ie p o d s tęp . Za b ramą p u ś cili s ię b ieg iem. Zwo ln ili d o p iero p rzy p lacu Trzech Krzy ży . To n ie b y ł n ies tety k o n iec teg o p rzy k reg o in cy d en tu . Ko led zy z k o n s p iracji zaczęli tatę p o d ejrzewać, że co ś p o wied ział. Że s k o ro g o tak s zy b k o wy p u ś cili – zn aczy , że p ęk ł w ś led ztwie i p o s zed ł n a ws p ó łp racę z tajn ą p o licją. Do p y ty wali s ię, n ęk ali g o , n ie d awali s p o k o ju . W k o ń cu n a p ewien o k res o d s u n ęli g o o d k o n s p iracji. Tata b ard zo to p rzeży wał. To b y ł n ad zwy czaj u czciwy czło wiek , wielk i p atrio ta. Samo p o d ejrzen ie, że mó g ł zd rad zić, b y ło d la n ieg o g o rs ze o d wy ro k u ś mierci. W k o ń cu k o led zy p rzy wró cili g o d o s zereg ó w Armii Krajo wej, ale o n d łu g o n ie mó g ł s ię z tej s p rawy o trząs n ąć. Nig d y jed n ak n ie żało wał, że p o mag ał Ży d o m. M ó wił zaws ze, że g d y b y mó g ł co fn ąć czas , zach o wałb y s ię d o k ład n ie tak s amo .

Bitwa Im b liżej b y ło d o Po ws tan ia, ty m s iln iej w mieś cie o d czu wało s ię n iep o k ó j. Od ws ch o d u s zły wo zy o b ład o wan e to b o łami, zmęczen i lu d zie mas zero wali k o ło s wo jeg o d o b y tk u . Uciek ali p rzed Armią Czerwo n ą. Co raz więcej zaczęło s ię też p o jawiać n a u licach n iemieck ieg o wo js k a. Po jawili s ię też Ko zacy , w wy s zy wan y ch

p elery n ach , w czap k ach z k rzy żem n a k o lo ro wy ch d en k ach . Ch o d zili p o ​u licach z p ejczami. By li i Kałmu cy . Pamiętam, że ci o s tatn i b y li wy jątk o wo ag res y wn i. Ojciec u ważał, że Po ws tan ie jes t p o trzeb n e. Przek o n y wał mamę, żeb y s ię n ie martwiła, b o b o ls zewicy n a p ewn o p rzy jd ą n am z p o mo cą. Przecież ju ż b y li p rawie n a Prad ze. Pamiętam d o b rze ten o s tatn i n ied zieln y o b iad . By ła k u zy n k a mamy , b y ł k o leg a o jca z k o n s p iracji. Oczy wiś cie J u rek . M o ja mama b ard zo ład n ie ś p iewała. I tak im rzewn y m g ło s em zan u ciła p io s en k ę Ta ostatnia niedziela. Zaraz p o zo s tali p o d ch wy cili melo d ię. Sied zieli i ś p iewali, a mn ie s ię, n ie wied zieć czemu , zach ciało p łak ać. J es zcze p rzed Po ws tan iem w Wars zawie d o ch o d ziło d o eg zek u cji. Po d o k o n an iu zb ro d n i Niemcy ro zs y p y wali n a b ru k tro cin y , żeb y k rew w n ie ws iąk ła. Lu d zie p alili tam p ó źn iej ś wieczk i, maczali ch u s teczk i we k rwi. Tak i b y ł zwy czaj, żeb y te ch u s teczk i d o g ro b u s ch o wać, b o p rzecież Niemcy n ie wy d awali ciał. J ed n ą z tak ich eg zek u cji s ama o g ląd ałam p rzy u licy Ty s zk iewicza, razem z mo im b ratem s try jeczn y m. Przez o k n o n a k latce s ch o d o wej k amien icy . Sied zieliś my i p atrzy liś my n a tę eg zek u cję, g d y n ag le ro zleg ł s ię ry k s y ren y . To jad ą Niemcy w ciężaró wk ach ! Łap an k a! Lu d zie w mig s ię ro zp ierzch li, u lica w k ilk a ch wil o p u s to s zała. M y z b ratem zaczęliś my b iec n a g ó rę d rewn ian ą k latk ą s ch o d o wą. Ch cieliś my u ciec n a d ach , ale wy jś cie b y ło zamk n ięte. Sch o waliś my s ię więc, d wo je malu tk ich d zieci, w k ącie p o d mio tłę. Po ch wili u s ły s zeliś my ciężk ie b u cio ry walące p o s ch o d ach , mig n ął n am s talo wy h ełm. ​Niemiec ro zejrzał s ię i wró cił. Nie zo b aczy ł n as . Po ch wili ro zleg ły s ię k rzy k i, to lu d zi zaczęto wy ciąg ać z mies zk ań . 1 s ierp n ia 1 9 4 4 ro k u o jciec – jak co d zień – wy s zed ł ran o d o p racy . J a b awiłam s ię n a p o d wó rzu z Wo jtu s iem, k tó ry mies zk ał w ty m s amy m d o mu . By ła p ięk n a p o g o d a, d es zcz p rzes tał s iąp ić, k ied y n ag le u s ły s zeliś my s trzały . M ama zb ieg ła p o s ch o d ach n a d ó ł i zab rała n as d o mies zk an ia. Strzały ro zleg ały s ię co raz częś ciej. I co raz b liżej. Ojciec b y ł u „Rad o s ława”. Zaczął walk i o d cmen tarza ewan g elick ieg o n a Wo li. Wieczo rem jes zcze g o n ie b y ło . M ama zu p ełn ie n ie wied ziała co ro b ić. Sied zieliś my p o ciemk u , załaman i. Wres zcie jed n ak p rzy s zed ł o jciec. Z s ześ ćd zies ięcio ma żo łn ierzami. Z cały m s wo im o d d ziałem, k tó ry czek ał n a p o d wó rzu . Wziął ty lk o b ielizn ę, n ajp o trzeb n iejs ze rzeczy . M ama mó wi: – Słu ch aj, M ich ał, n ie id ź ty ju ż d o teg o Po ws tan ia. Przecież wy tam zg in iecie. Nie macie żad n y ch s zan s . A o jciec p o p atrzy ł n a mamę, p o tem n a mn ie. Przy tu lił mn ie mo cn o i p o wied ział:

– J as iu , k o ch am was o b y d wie, ale jak że ja mo g ę zo s tawić wo js k o ? To b y łab y d ezercja. M n ie s ąd p o lo wy czek a, g d y b y m n ie p o s zed ł. Ojczy zn a p ierws za. M u s icie s o b ie jak o ś rad zić. Po lecam was o p iece b o s k iej. Nie mam in n eg o wy jś cia. Ozn ajmił jes zcze, wy ch o d ząc: – Po wied z s ąs iad o m, żeb y ws zy s cy z teg o d o mu s ię wy n ieś li. Tu b ęd zie n ieb ezp ieczn ie. M u s icie u ciek ać. M ama zd ecy d o wała, że jes zcze teg o s ameg o wieczo ra p ó jd ziemy d o jej k u zy n k i Wacławy , k tó ra mies zk ała k ilk a d o mó w d alej. Przed wy jś ciem u p rzed ziła s ąs iad ó w. Nies tety , n iewielu u s łu ch ało rad y . Żal im b y ło zo s tawiać d o ro b ek ży cia. Ws zy s cy zg in ęli. M ama k ied y ś k u p iła d wie k u ry n a ro s ó ł. J ed n a z n ich b y ła n ap rawd ę p ięk n a, d o ro d n a. J ak k o g u t. Przy wiązałam s ię d o n iej b ard zo i g d y u ciek ały ś my z d o mu , wzięły ś my ją ze s o b ą. Żo łn ierze taty ch cieli ją zjeś ć, ale mama n a s zczęś cie im n ie p o zwo liła.

Na Woli mała Jadzia była świadkiem straszliwej tragedii. Mimo to Jadwiga do dziś mieszka w tej samej dzielnicy, w której w 1944 roku skazano ją na śmierć. Na zdjęciu: Jadwiga w 1963 roku

Wted y właś n ie, n a s amy m p o czątk u , d o s zło d o n ies amo witeg o zd arzen ia. M ó j b rat s try jeczn y , wó wczas o ś mio letn i, p o s tan o wił p o b awić s ię w wo js k o . Zab rał mo jemu o jcu b u telk ę z b en zy n ą i zaczaił s ię p rzy u licy Gó rczews k iej n a n iemieck i czo łg . Gd y czo łg s ię p o jawił, rzu cił w n ieg o tą b u telk ą. I czek ał n a efek t. Nic s ię jed n ak o czy wiś cie n ie s tało . Za to z czo łg u wy s zed ł Niemiec i g o złap ał. Zamias t ch ło p ca zas trzelić, zd jął p as ek , s p u ś cił mu s p o d n ie i wlał w ty łek . Stry j o mało co zawału n ie d o s tał, k ied y zo b aczy ł z o k n a mies zk an ia, co wy rab ia jeg o s y n . By ł razem z n im mó j tata, k tó ry czy m p ręd zej o d b ezp ieczy ł p is to let i trzy mał g o w p o g o to wiu , g d y b y Niemiec jed n ak ch ciał s trzelić d o ch ło p ca. Kied y p o d czas jed n eg o z o s trzałó w s ied zieliś my w p iwn icy , b o mb a u d erzy ła w zn ajd u jącą s ię n ad n ami k amien icę. Po d mu ch ek s p lo zji rzu cił mn ą o ś cian ę. M iałam p o tem p rzez to s p o re k ło p o ty z k ręg o s łu p em. Do s zp itala jed n ak o czy wiś cie n ie mo żn a b y ło s ię p rzed o s tać. J u ż wó wczas trwały tam ro zs trzeliwan ia. By ła z n ami k o b ieta ze ws i, s p o d Pias eczn a, p an i Śled ziak o wa. Przy n o s iła n am mięs o i jajk a. Pech ch ciał, że z o s tatn ią d o s tawą p rzy s zła ak u rat 1 s ierp n ia i u tk n ęła w p o ws tań czej Wars zawie.

Cud To b y ło 2 s ierp n ia, g d y Niemcy wy p ęd zili n as z p iwn icy w d o mu cio ci. Utwo rzy li z n as k o lu mn ę i p ęd zili Pło ck ą. Pad ał d es zcz, a za n ami z ch rzęs tem g ąs ien ic s u n ął p o wo li czo łg . Lu d zi b y ło mn ó s two . Płak ali, k rzy czeli: – Nie mo rd u jcie! J ak o ś n as d o wlek li d o k o ś cio ła ś w. Wo jciech a. To b y ł p o czątek Po ws tan ia, a ilu ju ż b y ło ran n y ch ! A p o d k o ś cio łem zwały martwy ch ciał. Pamiętam, jak mama p o wied ziała: – Bo że k o ch an y , my tu zg in iemy . Po d es zła d o jak ieg o ś Niemca o „lu d zk im wy g ląd zie” – a tak ieg o zn aleźć b y ło

n iełatwo – i tłu maczy mu , że zo s tawiła w d o mu małe d zieck o . Że mu s i p o n ie iś ć i n ied łu g o wró ci. Do b rze wy b rała, b o ten czło wiek p o wied ział, że teraz n ie mo że n as p u ś cić, ale żeb y ś my p o czek ały n a zmian ę warty . Gd y o n b ęd zie warto wn ik iem, mo żemy „u ciek ać”. On b ęd zie s trzelać, ale n ie mamy s ię czeg o b ać, b o k u le p ó jd ą w p o wietrze. I rzeczy wiś cie, u d ało n am s ię – p o d ty m n iemieck im „o s trzałem” – u ciec. Ch o wały ś my s ię p o b ramach , p o d d ach ami. W p ewn y m mo men cie, u k ry te w jed n ej z b ram, s ły s zy my tu p o t n ó g . To b ieg n ie jak iś mężczy zn a z malu tk im d zieck iem n a ręk u . Zaraz za n im p ęd zi Niemiec i k rzy czy : – Halt, halt! Do s zło d o s zamo tan in y . Niemiec b y ł g ó rą i w p ewn y m mo men cie wy rwał to d zieck o i wrzu cił d o p ło n ąceg o d o mu . M ężczy zn a wp ad ł w s zał, z ro zp aczy rzu cił s ię n a Niemca z p ięś ciami. Ten wp ak o wał w n ieg o całą s erię. Ch ciały ś my u ciek ać, tak jak wielu lu d zi z n as zeg o d o mu , w p o la, p rzez p o b lis k ie k arto flis k o . Ale Niemcy zn ali tę tras ę i ro zlo k o wali w p o b liżu s n ajp eró w. Każd y , k to p ró b o wał wy jś ć n a tę o twartą p rzes trzeń , d o s tawał k u lę. Uk ry ły ś my s ię więc w p iwn icy i właś n ie z tej p iwn icy 6 s ierp n ia – w Dzień Przemien ien ia Pań s k ieg o – wy p ęd zili n as Niemcy i mierzy li d o n as z k arab in u . To wted y p rzeży łam n ajb ard ziej p rzerażające ch wile w ży ciu . Gd y ten Niemiec d o s tarczy ł s amo ch o d em ro zk az o zap rzes tan iu ro zs trzeliwań cy wiló w, Uk rain iec b y ł n iep o cies zo n y . Nie b y ło jed n ak rad y . Ro zk az to ro zk az. Niemcy u fo rmo wali z n as k o lu mn ę i, p o d s iln ą es k o rtą, p rzep ęd zili d o fo rtó w Wo la. Tam ​k o lejn a g eh en n a. Cały d zień b ez wo d y w s tras zliwy m u p ale. Omd lewały ś my z p o wo d u s wąd u s p alo n y ch , ro zk ład ający ch s ię ciał, n ad k tó ry mi k rąży ły s tad a tłu s ty ch mu ch . Wp ak o wali n as d o o lb rzy mieg o d o łu , k tó ry ju ż wcześ n iej b y ł zap ełn io n y lu d źmi. Dali n am jed y n ie cien k ą k awę. Lu d zie ch ciwie ją p ili, a mo ja mama i cio cia zaczęły s ię w n iej my ć. M n ie też b u zię o b my ły . Do p icia zo s tało p o ły k u . J u ż p o zmro k u u s ły s zały ś my p rzeraźliwe k rzy k i, jęk i. Ok azało s ię, że Uk raiń cy wy ciąg ali z tłu mu k o b iety i – ws zy s tk o jed n o , czy miały o s iem, czy o s iemd zies iąt lat – d o k o n y wali n a n ich b ru taln y ch zb io ro wy ch g wałtó w. By ły n awet p rzy p ad k i, że lo s u teg o n ie u n ik n ęły trzy letn ie d ziewczy n k i. Gd y b y m teg o n ie wid ziała n a włas n e o czy , to n ie wiem, czy b y m w to u wierzy ła. To b y ło p rawd ziwe p iek ło . Z ciemn o ś ci d o b ieg ały b łag an ia: – O, J ezu , mamo , ratu j!

Te k o b iety leżały , jęczały w p o b lis k ich k arto flis k ach , s ły ch ać b y ło wrzas k i p ijan y ch Uk raiń có w i Niemcó w. Ob o k n as s ied ział k s iąd z. Po wied ział, że s ły s zał, iż jeś li k to ś ma ro d zin ę n a J elo n k ach , to g o wy p u s zczają. A mo ja cio cia p rzy p o mn iała s o b ie, że właś n ie ma tam b lis k ich , p ań s twa Bo g ack ich . M ama p o s zła więc z ty m k s ięd zem d o s trażn ik a i mó wi, że ma n a J elo n k ach męża i ch ce d o n ieg o d o łączy ć. Po d ała ad res Bo g ack ich . Niemiec mó wi: – Do b ra. M ama mu wcis n ęła w łap ę p ierś cio n ek i n as wy p u ś cił. To b y ł k o lejn y cu d . Po s zły ś my d o ws i p an i Śled ziak o wej. Po d ro d ze p u k amy d o d rzwi jak ieg o ś g o s p o d ars twa. Pro s imy o wo d ę, mlek o , o d ro b in ę k arto fli. Ch ło p s p o jrzał n a mamy o b rączk ę i mó wi: – J eś li mi d as z ten p ierś cio n ek , to ci d am jeś ć. M ama ro zp łak ała s ię. Oczy wiś cie mo g ła mu ją d ać, b o p rawd ziwą zło tą o b rączk ę s ch o wała, a n a p alcu miała o b rączk ę z to mb ak u . Nie ch o d ziło jed n ak o warto ś ć teg o p rzed mio tu . M amie zro b iło s ię żal, że Po lak Po lak o wi n ie mo że b ezin teres o wn ie p o mó c. I to jes zcze p o d czas n aro d o weg o Po ws tan ia. Nic o czy wiś cie o d teg o ch ło p a n ie wzięła. Po d ro d ze jad ły ś my zb o że wp ro s t z k ło s ó w. Do p iero p ó źn y m wieczo rem d o tarły ś my d o ws i Bo ro win a, g d zie mies zk ała p an i Śled ziak o wa. Tam s ię jak o ś u rząd ziły ś my w d o mu o p u s zczo n y m p rzez u ciek ający ch d o Rzes zy fo lk s d o jczó w. Na ty m jed n y m s p o tk an iu z ch ciwy m ch ło p em n as ze k ło p o ty z ro d ak ami n ies tety s ię n ie s k o ń czy ły . Nie jes t tajemn icą, że n a tras ach u cieczek cy wiln ej lu d n o ś ci z Wars zawy g ras o wały b an d y ​r ab u n k o we. Lu d zie ci wy k o rzy s ty wali n ies zczęś cie wars zawiak ó w i g rab ili ich z res ztek d o b y tk u . Ty ch res ztek , k tó re u d ało s ię u rato wać p rzed Niemcami. Nas tak że w ty m d o mu n ach o d zili b an d y ci. Nęk ali n as reg u larn ie. By ło to s tras zn e. Trwało to k ilk a ty g o d n i, aż mama p o s zła k tó reg o ś razu p o mlek o d o g o s p o d arzy . Zatrzy mali ją p o d ro d ze jacy ś u zb ro jen i lu d zie. Zap y tali, k to tak co n o c w tej o k o licy k rzy czy . M ama o d p o wied ziała, że to o n a, b o co n o c jes t n ap ad an a p rzez zło d ziei. Wted y mężczy zn a p rzeg ląd ający k en k artę s p y tał p o p o ls k u : – Czy p an i mąż to M ich ał Łu k as ik ? Ok azało s ię, że razem z o jcem zn ali s ię z k o n s p iracji, walczy li w Po ws tan iu , ale jemu u d ało s ię wy d o s tać z Wars zawy i trafić d o p arty zan tó w. To b y ł o d d ział AK. – Od d zis iaj – p o wied ział żo łn ierz – mo że p an i s p ać s p o k o jn ie, z o twarty mi

d rzwiami d o mu . M y s ię ty m zajmiemy . I fak ty czn ie, b ły s k awiczn ie zn aleźli b an d y tó w, zro b ili s zy b k i s ąd p o lo wy i ich ro zs trzelali. Nas tęp n ie u ło ży li ciała n a d ro d ze. Całk o wicie n ag ie. Ty lk o z k arteczk ami. Imię, n azwis k o , imię o jca i że to za b an d y ty zm. M iało to b y ć n ie ty lk o k arą, ale p o d ziałać o d s tras zająco n a in n y ch ch ętn y ch d o rab u n k ó w. Nies tety n ie o k azało s ię to s k u teczn e w s tu p ro cen tach . Co jak iś czas n ad al n awied zały n as g ru p k i k ry min alis tó w. Pewn ej n o cy jed n a z n ich p o d es zła p o d n as ze o k n a. Zo b aczy li ś wiatło i d u żo lu d zi – ak u rat zatrzy mała s ię u n as g ru p a u ch o d źcó w z Wars zawy – i o d es zli. Zajrzeli d o k o lejn ej ch ału p y , a tam g o s p o d arz to p ił tłu s zcz. Ban d y ci zo b aczy li n a jeg o p iers i zło ty med alik i wtarg n ęli d o ś ro d k a. Żeb y n ie wzy wał p o mo cy , wlali mu ten wrzący tłu s zcz d o g ard ła. We ws i p o d n ió s ł s ię alarm. Z d o mó w wy b ieg li in n i g o s p o d arze. Gd y zo b aczy li s tras zliwe o b rażen ia teg o n ies zczęś n ik a, rzu cili s ię w p o ś cig za zb irami. Do p ad li ich i zlin czo wali. Zad źg ali ich wid łami. Uciek ł ty lk o jed en , ale d łu g o n ie p o ży ł. Po wies ił s ię w les ie. Tak ie to b y ły b ezwzg lęd n e czas y . Wo jn a wy ciąg n ęła z lu d zi ws zy s tk o , co n ajg o rs ze. Lu d zk ie ży cie n ie miało żad n ej warto ś ci.

Powrót Gd y Po ws tan ie s ię wy p aliło , mama zd ecy d o wała s ię p ó jś ć d o d o mu . Na rek o n es an s . Sp rawd zić, co s ię s tało z mies zk an iem, czy mo żn a z n ieg o co ś wziąć d o u b ran ia. Ro b iło s ię co raz zimn iej, a my n ie miały ś my n awet ciep lejs zy ch b u tó w. Po d ro d ze jed n ak złap ali mamę Niemcy i wy wieźli d o o b o zu aż p o d s am Wro cław. M y z cio cią czek ały ś my i czek ały ś my . Nie wied ziały ś my , co s ię s tało . Czas y b y ły n ies p o k o jn e, b ały ś my s ię, że zg in ęła. Od razu , g d y p rzy b y ła d o o b o zu , ws ad zo n o ją d o k arceru , w k tó ry m lo d o wata wo d a s ięg ała p o p as . A b y ła to ju ż p o ło wa ​l is to p ad a, mró z. M ama s tała tak w tej wo d zie p rzez cały d zień i g d y ją wy ciąg n ęli, b y ła jed n y m wielk im s o p lem lo d u . Zn o wu u d ało jej s ię p rzek o n ać jak ieg o ś s trażn ik a, żeb y ją wy p u ś cił. To b y ł ju ż k o n iec wo jn y , d y s cy p lin a s ię ro zp rężała. Kied y n ad es zła n o c, Niemiec p o d n ió s ł im lu fą d ru ty k o lczas te – z mamą u ciek ała jes zcze jed n a p an i – i ws k azał k ieru n ek . I o n e w g łęb o k ich b ru zd ach , w ś n ieg u p o p as , czo łg ały s ię n a b rzu ch ach p rzez k ilk a k ilo metró w, aż d o tarły d o ws i. Tam lu d zie d ali im wo d y , n o we u b ran ie i co ś d o jed zen ia. Nie wiem, jak to zro b iła, ale u d ało jej s ię d o n as wró cić.

Ojciec ty mczas em ró wn ież trafił d o o b o zu . By ł ran n y . Wy ląd o wał w o b o zie w Lu ck en wald e, p o tem w Lams d o rfie, a p o tem w Bu ch en wald zie. Wk ró tce s k o n tak to wał s ię z ro d zin ą. Dał zn ać, że ży je. To b y ły n ajp ięk n iejs ze ś więta w mo im ży ciu . Raz, że mama wró ciła. Dwa, że d o wied zieliś my s ię, że tata p rzeży ł Po ws tan ie. Ro d zin a w So ch aczewie wy n ajęła n am d o mek letn is k o wy , k tó ry miał o s iem metró w k wad rato wy ch . Tam d o trwały ś my d o k o ń ca wo jn y . Pewn eg o d n ia s ied ziałam w o k n ie i o b s erwo wałam d ro g ę. M amy ak u rat n ie b y ło , ro zmawiałam więc z cio cią. Po wied ziałam jej, że wid zę id ąceg o d ro g ą żo łn ierza, że jes t b ard zo p o d o b n y d o mo jeg o taty . Na to cio cia o d p o wied ziała, że teraz ws zy s cy żo łn ierze b ęd ą mi s ię wy d awali p o d o b n i d o taty . W tej ch wili d o d o mu wp ad li mo i k u zy n i, k rzy cząc wn ieb o g ło s y :

Gdy po upadku Powstania Jadzia z matką dowiedziały się, że ojciec żyje i jest w Buchenwaldzie, radość była ogromna. Wkrótce rodzina była ponownie razem. Na zdjęciu: Jadwiga z ojcem, 1953 rok

– J ad zia, twó j tatu ś wró cił! J a n awet n ie zes złam z p iętra, ja s p ad łam z n ieg o n a łeb n a s zy ję. Rzu ciłam s ię n a o jca i d łu g o n ie mo g łam s ię o d n ieg o o d k leić. Gd y wró ciła mama, zap an o wała p ełn ia

s zczęś cia. Zn o wu ro d zin a b y ła razem. Rad o ś ć n ie d o o p is an ia. By liś my s zczęś liwi, mimo że n ie mieliś my n iczeg o . Straciliś my p ięk n e mies zk an ie, b o g aty k s ięg o zb ió r, cały d o ro b ek ży cia. Ws zy s tk o to n ie miało jed n ak żad n eg o zn aczen ia. Gru n t, że ży liś my i b y liś my razem. To b y ło n ajważn iejs ze. Po wo jn ie ch cieliś my wracać d o Wars zawy . M ama zaczęła n awet zag o s p o d aro wy wać p o k ó j n ap rzeciwk o s zp itala n a Wo ls k iej. Wk ró tce jed n ak d o zn ajo my ch ro d zicó w zaczęli p rzy ch o d zić s mu tn i p an o wie z Urzęd u Bezp ieczeń s twa. Wy p y ty wali o o jca. Stało s ię jas n e, że o p o wro cie n ie ma co marzy ć. Wk ró tce zres ztą k o mu n iś ci o d n aleźli o jca w So ch aczewie. J ak o b y ły ak o wiec mu s iał meld o wać s ię reg u larn ie n a p o s teru n k u . Ko mu n iś ci mó wili tacie, że n ie n ależy mu s ię mies zk an ie w Wars zawie, b o ją zb u rzy ł. Do p iero w 1 9 5 8 ro k u , p o ś mierci Stalin a i p o o d wilży , mo g liś my wró cić d o n as zeg o mias ta. A więc p o cztern as tu latach o d Po ws tan ia. Traf ch ciał, że p rzy d zielo n o n am mies zk an ie n a Wo li. Zaczęłam s tu d io wać farmację. Nies tety , s tu d io wałam ty lk o trzy lata, b o mu s iałam iś ć d o p racy . Ojciec zaczął ch o ro wać, jes zcze z o b o zu wró cił z g ru źlicą. Wo jn a g o wy k o ń czy ła. Stu d ia w k o ń cu jed n ak s k o ń czy łam, ale in n e. Stu d io wałam wieczo ro wo n a Wy d ziale Han d lu Zag ran iczn eg o w Stu d iu m J ęzy k ó w Ob cy ch i Sten o ty p ii. Ran o zaś p raco wałam. Przez wiele lat mo im s zefem w M etal Ex p o rcie b y ł b rat s ły n n eg o p rzed wo jen n eg o p is arza Tad eu s za Do łęg i-M o s to wicza. M imo że p raco wałam w h an d lu zag ran iczn y m, za g ran icę mn ie n ie wy p u s zczali. Do p iero p o d zies ięciu latach p o zwo lili mi n a k ró tk ą s łu żb o wą p o d ró ż. O mało co zres ztą wted y n ie u marłam. Lecieliś my d o M ek s y k u , k ied y n ag le zap aliły s ię s iln ik i. Ob y d wa. Wid ziałam n awet, jak s ię p alą, b o s ied ziałam n a wy s o k o ś ci s k rzy d ła, a mó j s zef, k tó ry s ied ział o b o k mn ie – zaws ze eleg an ck i, s zarman ck i – zan iemó wił z p rzerażen ia. Na mo je p y tan ie, czy u mrzemy , o d p o wied ział: – Cich o b ąd ź. M ó d l s ię. Na s zczęś cie Op atrzn o ś ć i ty m razem miała mn ie w o p iece. W o s tatn im mo men cie wy ląd o waliś my awary jn ie w Bo g o cie. Lo tn is k o wy g ląd ało jak z filmó w ak cji. Karetk i, wo zy s trażack ie, p o licja. Na s zczęś cie n ik o mu n ic s ię n ie s tało . Tata zmarł w 1 9 6 1 ro k u . M ama zmarła zaś n ied awn o , w 2 0 0 6 ro k u . M iała b lis k o s to lat. J a n ig d y n ie wy s złam za mąż. Ok azało s ię, że n a s k u tek o b rażeń , jak ich d o zn ałam p o d czas Po ws tan ia, k ied y w n as zy m d o mu wy b u ch ła b o mb a, n ie mo g ę mieć d zieci. Po n ieważ b ard zo p rag n ęłam zo s tać matk ą, p o s tan o wiłam ad o p to wać d zieck o .

Nies tety , żad en z mo ich n arzeczo n y ch n ie ch ciał s ię n a to zg o d zić. Ch y b a właś n ie d lateg o n ig d y n ie zd ecy d o wałam s ię n a ś lu b . Co to za ro d zin a, k ied y n ie ma w n iej d zieci? M ies zk am w ty m s amy m mies zk an iu , k tó re d o s taliś my z ro d zicami w 1 9 5 8 ro k u . I w tej s amej d zieln icy , w k tó rej w 1 9 4 4 ro k u s k azan o mn ie n a ś mierć. M in ęło s ied emd zies iąt lat, a ja ży ję. To jes t mo je zwy cięs two .

Jadwiga Łukasik (rocznik 1936)

TERESA W MROKU KANAŁÓW

N

ajg o rs zy m d n iem mo jeg o ży cia b y ł 1 3 s ierp n ia 1 9 4 4 ro k u . Nied ziela. Przeb y wałam wó wczas n a k waterze p rzy u licy ​Kiliń s k ieg o n a Staró wce. W p ewn ej ch wili, to b y ło p ó źn y m p o p o łu d n iem, u s ły s załam p rzez o k n o jak iś

h armid er. Krzy k i, wiwaty . J ak b y g rała mu zy k a. Wy s złam n a b alk o n i mo im o czo m u k azał s ię n iep rawd o p o d o b n y wid o k . Śro d k iem u licy jech ał mały czo łg o to czo n y tłu mem żo łn ierzy i cy wiló w. Ws zy s cy b y li zach wy cen i, p o d n iecen i, p o k lep y wali p an cerz. – Zd o b y czn y czo łg ! Zd o b y czn y czo łg ! – d o laty wało z u licy . M n ie też u d zielił s ię ten en tu zjazm. To b y ło p o p ro s tu ws p an iałe, n ie mo g łam w to u wierzy ć. Sy tu acja co raz tru d n iejs za, Niemcy w n atarciu , p o n as zej s tro n ie p ad a co raz więcej ran n y ch i zab ity ch , d ramat. A tu n ag le tak i s u k ces . Ws zy s tk o to wy g ląd ało jak s en . J ak jak aś d efilad a zwy cięs twa. A mo że, p o jawiła s ię my ś l, to n ap rawd ę k o n iec? M o że Niemcy s k ap itu lo wali? M o że wy g raliś my ? Gd y czo łg s k ręcił w Kiliń s k ieg o , tłu m zg ęs tn iał i zaczął co raz b ard ziej n a n ieg o n ap ierać, k ażd y ch ciał g o d o tk n ąć. Lu d zie wy leg li z mies zk ań , z p iwn ic. M as zy n a p o s u wała s ię p o wo li, ws zy s tk o d ziało s ię jak b y w zwo ln io n y m temp ie. A jed n o cześ n ie b y ło tak ie wy raźn e. Pamiętam n ajd ro b n iejs ze d etale. J ak iś mężczy zn a wręczy ł id ącej o b o k p o jazd u mło d ziu tk iej s an itariu s zce b u k iet k wiató w. Uś miech n ęła s ię s zero k o , p o p rawiła o d ru ch o wo wło s y . Wted y co ś mn ie tk n ęło . Sp o jrzałam n a czo łg . Ch y b a zaczęło s ię co ś w n im p s u ć, jak iś elemen t p o wo li zs u wał s ię z p an cerza. Z g ó ry ws zy s tk o b y ło wid ać jak n a d ło n i. To co ś o d łączy ło s ię o d k o n s tru k cji mas zy n y i zaczęło s p ad ać n a ziemię… Zamarłam, ale lu d zie wo k ó ł n iczeg o n ie zau waży li. Eu fo ria b y ła zb y t wielk a. J ak iś mały ch ło p czy k , n a o k o cztero letn i, p o d b ieg ł d o s amej g ąs ien icy , o two rzy ł s zero k o b u zię, żeb y k rzy k n ąć z rad o ś ci… W tej s amej s ek u n d zie n as tąp iła ek s p lo zja. Najwięk s za z ek s p lo zji, jak ą k ied y k o lwiek wid ziałam. Głu ch a d eto n acja, o ś lep iający b ły s k i fala u d erzen io wa, k tó ra zatrzęs ła ziemią. W p ro mien iu d o b reg o k ilo metra ws zy s tk ie s zy b y wy leciały z o k ien , lu d zi zwaliło zaś z n ó g . J ak ieś martwe ciało – n ajp rawd o p o d o b n iej k iero wcy – wleciało z imp etem n a n as z b alk o n . To b y ł s am k o rp u s – b ez g ło wy , rąk i n ó g – k tó ry o d b ił s ię o d ś cian y b u d y n k u i p o tężn ie u d erzy ł mn ie w p lecy . Przewró ciłam s ię, b y łam cała we k rwi i k awałk ach wn ętrzn o ś ci. Fala u d erzen io wa ro zp ru ła mi s p ó d n icę, całe u b ran ie wis iało n a mn ie w s trzęp ach . Wó wczas jed n ak n awet teg o n ie zau waży łam. By łam w s zo k u , d zwo n iło mi w u s zach . Rzu ciłam s ię w p an ice d o ś ro d k a, d o mies zk an ia, n iewiele wid ząc w k łęb ach

u n o s ząceg o s ię ws zęd zie g ry ząceg o p y łu . Razem z in n y mi p o ws tań cami zb ieg łam n a d ó ł, a s tamtąd n a p o d wó rze. A tam… p an d emo n iu m. Tak ch y b a mu s i wy g ląd ać p iek ło . Py ł p o wo li o p ad ał, a u licami ch o d zili w k ó łk o o s zo ło mien i, ran n i lu d zie. Ch o d n ik i b y ły u s łan e tru p ami i wijący mi s ię ran n y mi. Nielu d zk ie wy cia, b łag an ie o p o mo c, zap ach p ro ch u zmies zan y ze s ło d k im s węd em s p alo n eg o ciała. Sp o jrzałam p o d n o g i. Przeraźliwie zd efo rmo wan e lu d zk ie ciało , a właś ciwie jeg o res ztk i, p ełzało p o p o d wó rzu . Zaczęłam s ię k rztu s ić, miałam o d ru ch wy mio tn y . J ak iś leżący n a ziemi ch ło p ak wy jął s cy zo ry k i wy ł d o jed n ej z mo ich k o leżan ek : – Do b ij mn ie! Zawró ciłam i p o p ęd ziłam n a g ó rę p o mo ją to rb ę s an itarn ą. Do p iero w tej ch wili u ś wiad o miłam s o b ie, że zo s tałam ran n a, n a s zczęś cie b ard zo lek k o . Nie miałam jed n ak czas u , żeb y my ś leć o s o b ie. Trzeb a b y ło p rzen ieś ć ran n y ch d o s zp itala. Ale jak to zro b ić? Ran n y ch b y ły s etk i. Cała u lica b y ła p o k ry ta lep k ą mazią, w k tó rej g rzęzły n as ze p o d es zwy . To b y ło p o łączen ie lu d zk iej k rwi z k u rzem i p y łem. Tru d n o b y ło w ty m iś ć. Sp o jrzałam w g ó rę i zmartwiałam. Na o k n ach , ry n n ach i b alk o n ach wis iały frag men ty lu d zk ich ciał. No g i, ręce, k o rp u s y , k is zk i. W tłu mie ch o d ziły k o b iety i p rzeraźliwy mi, o b łąk an y mi g ło s ami n awo ły wały d zieci. Nik t im jed n ak n ie o d p o wiad ał… M as ak ra n a Kiliń s k ieg o , k tó rą s p o wo d o wała ek s p lo zja n iemieck ieg o czo łg u n ap ak o wan eg o materiałami wy b u ch o wy mi, n ależy d o n ajb ard ziej trag iczn y ch ep izo d ó w Po ws tan ia Wars zaws k ieg o . Zg in ęło wó wczas k ilk as et o s ó b . Ci, k tó rzy b y li jej ś wiad k ami, n ie zap o mn ą teg o d o k o ń ca ży cia. Do d zis iaj, g d y zamy k am o czy , wid zę te k o s zmarn e o b razy . Pó źn iej d o wied ziałam s ię, że w ty m mo rzu tru p ó w leżał mó j cio teczn y b rat. Do s tał o d łamk iem w tętn icę i zg in ął n a miejs cu . Przy n ajmn iej s ię n ie męczy ł.

W oblężonej twierdzy Słu żb a n a Staró wce d la s an itariu s zk i Armii Krajo wej b y ła n iezwy k le ciężk a. Po twierd zi to ch y b a k ażd a d ziewczy n a, k tó ra b y ła wted y z n ami. Dzieln ica p rzez mies iąc b y ła n iczy m o b lężo n a twierd za. Przez cały ten czas s y p ał s ię n a n as g rad n iep rzy jaciels k ich p o cis k ó w. Do teg o n iezwy k le zacięte walk i n a b ary k ad ach . Po

k ap itu lacji ze Stareg o M ias ta n ie p o zo s tał k amień n a k amien iu . I n ie jes t to żad n a metafo ra. Tak b y ło . Straty wś ró d p o ws tań có w i lu d n o ś ci cy wiln ej b y ły g ig an ty czn e. Pamiętam, jak zo s tałam zawo łan a d o ran n y ch w b ramie n a No wo miejs k iej. Zo b aczy łam tam k lęczącą k o b ietę z o b łęd em w o czach . Na jej k o lan ach leżała có reczk a – b ez o b u rąk i b ez o b u n ó g . A co n ajg o rs ze – b y ła p rzy to mn a. Wo łała: – M amu s iu , jak to s tras zn ie b o li! A p o tem: – M amu s iu , ja u mieram. Tak s tras zn ie p łak ała. A matk a b łag ała mn ie, żeb y d ać jej mo rfin ę. Nie p o zwalała zak ład ać o p atru n k ó w, żeb y n ie s p rawiać jej d o d atk o weg o b ó lu . Nie p amiętam n awet, czy zd ąży łam zro b ić jej ten zas trzy k … Stale b y liś my w p o b liżu k ated ry . Któ reg o ś razu wezwan o mn ie d o mło d ej p ary . Ob o je zo s tali ran n i k ró tk o p o ceremo n ii. To b y ł o czy wiś cie ś lu b p o ws tań czy , n o wo żeń cy b y li z AK, ch o ć n ie z n as zeg o o d d ziału . On a miała k ilk an aś cie lat, o n mo że ze d wad zieś cia. Pamiętam, że b y ła b ard zo d ro b n a, ch u d ziu tk a. Kied y d o n ich d o tarłam, leżeli ju ż n a n o s zach . Ko led zy p o ło ży li ich o b o k s ieb ie, żeb y mo g li trzy mać s ię za ręce. Wiad o mo b y ło , że o b o je teg o n ie p rzeży ją. In n y m razem rato wały ś my k o leg ę. Leżał ran n y we wn ęce k ated ry . Na zewn ątrz wy s tawały jed n ak n o g i i „g o łęb iarz” – n iemieck i s trzelec wy b o ro wy – cały czas mu w te n o g i s trzelał. Po b ieg łam d o n ieg o z p rzy jació łk ą z k o n s p iracji, J u s ty n ą Su ry n . J ak o ś u d ało s ię g o ś ciąg n ąć s p o d o s trzału i p rzen ieś ć d o s zp itala. ​P o s k ład an o g o tam d o k u p y , ale n a n iewiele s ię to zd ało . Gd y Staró wk a k ap itu lo wała, Niemcy g o zas trzelili. A J u s ty n a k ilk a lat p o wo jn ie p o p ełn iła s amo b ó js two . By ć mo że to właś n ie h is to ria z ty m ch ło p ak iem p rzy czy n iła s ię d o teg o . J u s ty n a n ie mo g ła s o b ie p o rad zić z p o ws tań czą trau mą. Czas em zb ieraliś my s ię wieczo rami w p iwn icy . By ło to ju ż wted y , g d y Niemcy s ię zmęczy li i p rzes tawali s trzelać. Któ reg o ś razu p iliś my tam p as k u d n e, k waś n e win o wy d o b y te z jak ich ś n iemieck ich zap as ó w p rzez n as zy ch ch ło p có w. M iało to n as u ch ro n ić p rzed czerwo n k ą. Śp iewaliś my wted y p o ws tań cze p io s en k i, ro zmawialiś my . Dzięk i temu n a k ilk a min u t u d awało s ię zap o mn ieć o k o s zmarze, k tó ry n as o taczał. Pamiętam, że p o d czas jed n ej z tak ich ch wil wy tch n ien ia n ag le wp ad ła d o n as lek ark a Bela. – Ch o d ź! M u s is z mi p o mó c! – k rzy k n ęła. Po b ieg ły ś my d o jak iejś s ali n a p iętrze. Zn ajd o wała s ię tam d u ża ro d zin a, k tó ra z jak ieg o ś p o wo d u o d mó wiła u cieczk i z p ło n ąceg o d o mu . Nie p amiętam ju ż, czy tam

b y li mężczy źn i. Na p ewn o d u żo k o b iet i d zieci. Trzy -, cztero -, p ięcio letn ich . Ws zy s cy b y li p o two rn ie p o p arzen i. By li n iep rzy to mn i alb o majaczy li. Ub ran ia mieli zwęg lo n e, p rzy lep io n e d o ciał. J a p o d awałam im wo d ę, a Bela ro b iła zas trzy k i z mo rfin y . Do ran a ws zy s cy s k o n ali. M ies iąc b itwy n a Staró wce to b y ł cały ciąg tak ich s tras zn y ch d o ś wiad czeń . M o g łab y m tak o p o wiad ać jes zcze d łu g imi g o d zin ami. Ty le twarzy , p rzerażo n y ch o czu , b łag ań o p o mo c. Ty lu k o n ający ch , wp atru jący ch s ię we mn ie z o s tatn ią n ad zieją. A ja p rzecież n ie mo g łam im w żad en s p o s ó b p o mó c. Przes złam p rzez p iek ło . Po d czas Po ws tan ia n ie miałam żad n eg o k o n tak tu z ro d zeń s twem. Kto ś p o wied ział mi, że mó j b rat, J aś , b ił s ię n a Po wiś lu , a p o tem zo s tał ran n y . Przeb ieg ał p rzez No wy Świat, k ied y d o s ięg ła g o k u la. Całe s zczęś cie to b y ł lek k i p o s trzał. Szy b k o s ię z teg o wy lizał i wró cił n a Po wiś le. M iał p s eu d o n im „Rafał Olb ro ms k i”, b o b y ł miło ś n ik iem Żero ms k ieg o . Od teg o p s eu d o n imu jeg o żo łn ierze n azy wali s ię „Rafałk ami”. Na h ełmach wy malo wali s o b ie literę „R”, n a ramien iu n o s ili tarczę z tru p ią czas zk ą. By ł p lu to n o wy m p o d ch o rąży m. Gd y zg in ął, miał n iecałe d wad zieś cia jed en lat. To b y ło 2 4 s ierp n ia, n a u licy Smu lik o ws k ieg o . Bry ty jczy cy właś n ie zrzu cili d o Wars zawy PIAT-y . No wą b ro ń , g ran atn ik i p rzeciwp an cern e. J aś , rzecz jas n a, ch ciał jak o p ierws zy wy p ró b o wać, jak to d ziała. Ok azja n ad arzy ła s ię s ama. Niemieck i p o ciąg p an cern y n a mo ś cie Po n iato ws k ieg o zaczął ak u rat o s trzeliwać z d ział Po wiś le. Gd y p o jawił s ię w zas ięg u wzro k u , J aś wziął g o n a cel. By ł ś wietn y m s trzelcem, mimo to zg in ął o d p o cis k u , k tó ry s am wy s trzelił. Po cis k o d b ił s ię b o wiem o d framu g i o k n a i trafił g o p ro s to w p ierś . Bry ty jczy cy d o p iero p ó źn iej p o my ś leli o ty m, żeb y d o s łać in s tru k cję d o PIAT-ó w… M ama całe Po ws tan ie s p ęd ziła w n as zy m majątk u ziems k im w p o d wars zaws k ich Ob o rach . Przy jeżd żała d o n iej mama mo jej k o leżan k i z AK, Hali Pas ch als k iej. Razem wy ch o d ziły n a łąk ę p rzed d wo rem. Wid ać z n iej b y ło d y my u n o s zące s ię n ad Wars zawą. Wieczo rem n ad mias tem wis iała jas n a, czerwo n a łu n a. M ama, wid ząc to , mó wiła, że s tamtąd n ik t ży wy n ie wy jd zie. A p rzecież b y ła tam tró jk a jej d zieci.

Brat Teresy, Jan, w czasie Powstania był plutonowym podchorążym. Mając niespełna 21 lat, zginął od brytyjskiego pocisku PIAT, który sam wystrzelił. Na zdjęciu: Jaś w rodzinnym majątku Obory, lato 1934 roku

Gd y wy ch o d ziliś my d o Po ws tan ia, d o g ło wy n ie p rzy s zło jej, ab y n as zatrzy mać. Zaled wie ćwierć wiek u wcześ n iej p rzeży wała to s amo . J ej b racia walczy li w ro k u 1 9 2 0 z b o ls zewik ami. J ed en z n ich w tamtej wo jn ie p o leg ł. To b y ła p atrio ty czn a p o ls k a ro d zin a. J ej k o lejn e p o k o len ia b ez s zemran ia s p ełn iały s wó j o b o wiązek wo b ec ​o jczy zn y . J a b y łam ty lk o k o lejn y m o g n iwem teg o łań cu ch a.

Złodzieje budzików Uro d ziłam s ię w Ob o rach w ro k u 1 9 2 5 . M iałam d wó jk ę ro d zeń s twa. J aś b y ł o d e mn ie s tars zy , a An ia, k tó rą ws zy s cy n azy waliś my An u s ią – mło d s za. Ojciec, Hen ry k Po tu lick i, u marł, g d y miałam p ięć lat. Dłu g o i ciężk o ch o ro wał, wy jeżd żał n a

zag ran iczn e k u racje. Nies tety n ic to n ie p o mo g ło . Nami zajmo wały s ię fran cu s k ie alb o an g iels k ie b o n y . We d wo rze zaws ze b y wało d u żo g o ś ci, cu d zo ziemcó w, d y p lo mató w. M ama p ro wad ziła d o m o twarty . Gd y n ad s zed ł n ies zczęs n y wrzes ień 1 9 3 9 ro k u , u s ły s zeliś my w rad iu s ły n n ą o d ezwę p u łk o wn ik a Ro man a Umias to ws k ieg o , w k tó rej wzy wał o n ws zy s tk ich mężczy zn i ch ło p có w zd o ln y ch d o n o s zen ia b ro n i d o ewak u acji d o ws ch o d n iej Po ls k i. Ro zes zła s ię p lo tk a, że Niemcy b ęd ą wy łap y wać i ro zs trzeliwać ws zy s tk ich ch ło p có w p o wy żej p iętn as teg o ro k u ży cia. A p o n ieważ J aś d o p iero co miał p iętn as te u ro d zin y , mama p o s tan o wiła, że mu s imy u ciek ać. Wy jech aliś my p o k ry jo mu o trzeciej w n o cy n as zy m ch ev ro letem. M ama, n as za n au czy cielk a, n as tro je i s zo fer. Dwo rs k i ad min is trato r p rzep rawił n as p ro mem p rzez Wis łę. M ieliś my k arab in mau zer, k tó ry mó j b rat właś n ie d o s tał o d mamy n a u ro d zin y . By ł zap alo n y m my ś liwy m i ten k arab in miał mu s łu ży ć n a g ru b eg o zwierza. M imo p ro tes tó w mamy J aś u p arł s ię, żeb y zab rać mau zera ze s o b ą. Sch o wał g o wzd łu ż d rzwi p o d p rzed n im s ied zen iem. Gd y jech aliś my n a ws ch ó d , n a d ro d ze p an o wał ch ao s . Dłu g ie k o lu mn y wo zó w z d o b y tk iem, jak ieś ciężaró wk i, b y d ło . Przes tras zen i, wy męczen i lu d zie. Co p ewien czas p rzejeżd żała p ęd em limu zy n a z czło n k ami rząd u . Pewn eg o razu , ju ż n a Wo ły n iu , zajech aliś my d o u k raiń s k ieg o ch u to ru . Ch cieliś my ty lk o d o s tać wo d y , ch ło p i o k azali s ię jed n ak b ard zo wro g o n as tawien i. W p ewn y m mo men cie n as z s zo fer zau waży ł, że zaczęli zamy k ać b ramę. W ręk ach mieli s iek iery . Ch cieli n as zamo rd o wać i o g rab ić. M ama k rzy k n ęła: – J as iu , k arab in ! Na wid o k wy mierzo n eg o w n ich mau zera ch ło p i n aty ch mias t s p o k o rn ieli i o two rzy li b ramę n a o ś cież.

Dwór Potulickich w Oborach był otwarty dla wszystkich. Szczęśliwe dzieciństwo Teresy w rodzinnym majątku przerwał jednak wrzesień 1939 roku. Na zdjęciu: od lewej: siostra Anna, Teresa, brat Jan oraz ojciec Henryk Potulicki na ganku w Oborach, 1931 rok

Do jech aliś my tak d o s amej g ran icy ze Związk iem So wieck im. By ło to ak u rat 1 7 wrześ n ia, g d y zad an o n am cio s w p lecy i Armia Czerwo n a wk ro czy ła d o Po ls k i. Zap amiętałam b ard zo p rzy k re s cen y , częś ć lu d n o ś ci witała ich k wiatami. By li to n ies tety g łó wn ie miejs co wi Ży d zi. Nie b y ło in n ej rad y , mu s ieliś my zawracać i p rzeb ijać s ię z p o wro tem d o Ob ó r. Nie ch cieliś my zo s tawać p o d rząd ami b o ls zewik ó w. Po d czas k amp an ii 1 9 3 9 ro k u p rzejech aliś my więc n as zy m s amo ch o d em Po ls k ę w tę i z p o wro tem. To , że n am s ię to u d ało , wy d aje mi s ię d zis iaj wręcz n ieb y wałe. Wo k ó ł n as s zalała wo jn a, Po ls k a o b racała s ię w g ru zy , a n as z ch ev ro let wy p ak o wan y d ziećmi i k o b ietami o d b y ł wy cieczk ę Wars zawa– Ró wn e i Ró wn e– Wars zawa.

Op atrzn o ś ć mu s iała n ad n ami wted y czu wać. Po p o wro cie o k azało s ię, że wy jazd b y ł g ru b y m b łęd em. Zas taws zy p u s ty d o m, d o n as zeg o d wo ru wp ak o wali s ię n iemieccy o ficero wie. Dwó ch s p ało n awet w mo im p o k o ju . Na s zczęś cie, k ied y p rzy jech aliś my , u s tąp ili n am miejs ca i wy p ro wad zili s ię d o o ficy n y . M ajątk u jed n ak n ie o p u ś cili. Co warte o d n o to wan ia, p o d czas ty ch p ierws zy ch k ilk u d n i s p ęd zo n y ch w n as zy ch p o k o jach Niemcy u k rad li n am… b u d zik i. A z s zafy mo jeg o b rata u b ran ia. Pamiętam też, że jed en żo łn ierz, tu ż p rzed atak iem n a Związek So wieck i w czerwcu 1 9 4 1 ro k u , zas trzelił s ię w n as zy m p ark u . Tak b ard zo b ał s ię iś ć n a fro n t ws ch o d n i. M ó j b rat zaczął n iemal o d razu jeźd zić n a tajn e k o mp lety , my z s io s trą d alej u czy ły ś my s ię w d o mu . M ama ś wietn ie zarząd zała majątk iem. Ob o rs k ie mleczarn ie zao p atry wały w mlek o o k u p o wan ą Wars zawę. Kied y d o mias ta jech ał n as z wó z, ju ż n a ro g atk ach u s tawiały s ię k o b iety z k an k ami. Pewn eg o d n ia – b y ło to ju ż w ro k u 1 9 4 2 – mo ja p rzy jació łk a, Hala Pas ch als k a, zap y tała mn ie, czy n ie ch ciałab y m p rzy s tać d o k o n s p iracji. Co za p y tan ie?! O n iczy m in n y m n ie marzy łam! I tak zn alazłam s ię w h arcers k iej o rg an izacji „Wig ry ”, k tó rej d o wó d cą b y ł Eu g en iu s z Ko n o p ack i „Trzas k a”. Na ro k p rzed Po ws tan iem Wars zaws k im n as za o rg an izacja s caliła s ię z Szary mi Szereg ami. W s u mie b y ło n as p ięćs et o s ó b . J a miałam p s eu d o n im „M ich als k a”, Hala – „Dan o ws k a”. Żeb y zro b ić matu rę i zarazem mó c b ard ziej ak ty wn ie d ziałać w p o d ziemiu , p rzep ro wad ziłam s ię d o Wars zawy , n a Wiejs k ą, d o mies zk an ia b ab ci. Od b y wały s ię tam tajn e k o mp lety . Bela Nied źwied zk a, lek ark a, k tó ra p raco wała w Szp italu Ujazd o ws k im, u czy ła n as ro b ić o p atru n k i. M u s iały ś my też zb ierać materiały d o n as zy ch to reb s an itarn y ch . Ap tek i b y ły źle zao p atrzo n e, k u p o wałam więc p o jed n y m b an d ażu . Stawały ś my n a g ło wie, żeb y , g d y wres zcie wy b u ch n ie Po ws tan ie, mieć ws zy s tk o , co p o trzeb a. Przes zły ś my k u rs p o s łu g iwan ia s ię alfab etem M o rs e’a i telefo n ami p o lo wy mi. No cami p rzep is y wałam n a mas zy n ie in s tru k cje u ży wan ia b ro n i i ś ro d k ó w wy b u ch o wy ch . Zo s tawiałam lu k i d la mo jej k o leżan k i, k tó ra, jak o że p ięk n ie ry s o wała, o p atry wała tek s t ilu s tracjami – p is to letó w, k arab in ó w, g ran ató w, b o mb . J ak to ws zy s tk o o b s łu g iwać w p rak ty ce, n au czy ł mn ie mó j b rat, k tó ry b y ł p o p ro s tu man iak iem b ro n i. Fas cy n o wał s ię n ią.

Teresa marzyła o działaniu w konspiracji. Gdy w 1942 roku nareszcie dołączyła do harcerskiej organizacji „Wigry”, przyjęła pseudonim „Michalska” i rozpoczęła szkolenie sanitariuszki. Na zdjęciu: Teresa w czasie wojny

J aś jeźd ził n a p ro win cję o d b ierać zrzu ty . J eg o o d d ział wy n ajmo wał w ty m celu ciężaró wk ę z zak ład ó w tramwajo wy ch . M ag azy n b ro n i mieś cił s ię n a Po wiś lu i z tran s p o rtem zaws ze mu s iał p rzejech ać p rzez mo s t. A ws zy s tk ie mo s ty b y ły o b s tawio n e p rzez n iemieck ie p o s teru n k i. To b y ł n ajb ard ziej n ieb ezp ieczn y mo men t całej mis ji. J aś n ig d y n ie wied ział, czy żan d armi b ęd ą p rzes zu k iwać ciężaró wk ę, czy zad o wo lą s ię s p rawd zen iem p o d ro b io n y ch p ap ieró w. J u ż p o wo jn ie d o wied ziałam s ię o d lek ark i z jeg o o d d ziału , że to d zięk i temu , iż mieli mag azy n z b ro n ią n a Po wiś lu , elek tro wn ia tak d łu g o mo g ła s ię b ro n ić. To d zięk i n iemu tak d łu g o w walczącej Wars zawie b y ł p rąd . M o że g łu p io to zab rzmi w tak p o ważn y m k o n tek ś cie, ale J as ia p o p ro s tu ro zp ierała en erg ia. Bard zo zaan g ażo wał s ię w k o n s p irację i ch y b a wziął n a s wo je b ark i zb y t d u ży ciężar. Zg ło s ił s ię międ zy in n y mi d o Ked y wu – Kiero wn ictwa Dy wers ji – i wy k o n y wał wy ro k i ś mierci n a Niemcach i ich k o n fid en tach . To b y ło d la n ieg o b ard zo ciężk ie p rzeży cie, w k o ń cu b y ł mło d y m ch ło p ak iem. Wied ziała o ty m wted y ty lk o n as za mama. J aś p o k ażd ej eg zek u cji mu s iał b o wiem zaws ze o d reag o wać. Przy jeżd żał n a p ewien czas d o Ob ó r, jeźd ził k o n n o , ch o d ził n a s p acery . Tak ie rzeczy n ie s p ły wają p o czło wiek u jak p o k aczce. Wy ro k i częs to wy k o n y wało s ię w d o mach , n a o czach ro d zin y s k azan eg o … By ła jed n ak wo jn a, to b y ł jeg o o b o wiązek . Zro b iłam matu rę w czerwcu 1 9 4 4 ro k u , a w s ierp n iu ju ż s ię zaczęło . Ran o 1 s ierp n ia s ied ziałam w d o mu z Halą. Czek ały ś my s p o k o jn ie n a ro zk azy . Nag le wp ad ła d o n as zd en erwo wan a „J u ” i k rzy k n ęła: – Ko n cen tracja d o d ru g iej! By ła jed en as ta. Pu ś ciły ś my s ię p ęd em d o mies zk an ia p o d p o ru czn ik a „Pro k o p a”. Nies tety n iewiele s ię tam d o wied ziały ś my . ​P an o wał o g ó ln y zamęt i ch ao s . Lu d zie b ieg ali, wy d awali s p rzeczn e ro zk azy . Wy g ląd ało to zu p ełn ie n ie tak , jak to s o b ie wy o b rażały ś my . Zu p ełn ie n ie tak , jak p o win n o wy g ląd ać. M iałam zb ió rk ę n a Stary m M ieś cie, ale mu s iałam p o jech ać jes zcze n a p lac Zb awiciela p o to rb ę s an itarn ą.

Czy s ię b ałam? Oczy wiś cie, że n ie. Nik t z n as s ię n ie b ał. Czek aliś my n a Po ws tan ie z n iecierp liwo ś cią. Od czu waliś my raczej p o d ek s cy to wan ie n iż s trach . Szy k o wan o n as p rzez k ilk a lat d o walk i i ta walk a teraz miała n as tąp ić. Na p lacu Zb awiciela złap ałam ry k s zę i k azałam s ię wieźć n a Staró wk ę. Ry k s zarz d o my ś lał s ię p ewn ie, k o g o wiezie. Całe mias to b y ło p ełn e id ącej g d zieś mło d zieży u b ran ej p o wo js k o wemu . Wy s o k ie b u ty , p łas zcze, p o d p ach ami d łu g ie zawin iątk a. Do p u n k tu k o n cen tracji d o tarłam o b ju czo n a jak wielb łąd . Po n ieważ s u ro wo zab ro n io n o n am p ak o wan ia s ię w p lecak i, b o to mo g ło „zwró cić u wag ę wro g a”, u b ran ia, ap teczk ę i jed zen ie wło ży łam d o tu zin a to reb i in n y ch zawin iątek . Zb ió rk ę miały ś my w mies zk an iu Stan is ława Patk a n a u licy Kan o n ia. Patek b y ł s zefem d y p lo macji w rząd zie Leo p o ld a Sk u ls k ieg o . Przed s amą wo jn ą b y ł s en ato rem. Zg in ął w d wu d zies ty m d ru g im d n iu Po ws tan ia o d wy b u ch u b o mb y lo tn iczej. Kied y s ię u n ieg o zeb rały ś my , b y ł ju ż b ard zo ch o ry . Leżał w s wo im p o k o ju i n awet n ie wied ział, że jes teś my w jeg o mies zk an iu . Wp ro wad ziła n as d o ś ro d k a g o s p o s ia, k o b ieta p ro s ta, ale wielk a p atrio tk a. Wiele tak ich k o b iet s p o tk ałam p ó źn iej w Po ws tan iu . Wres zcie zaczęło s ię. Lu d zie zaczęli wies zać w o k n ach p o ls k ie flag i, cała mło d zież wy leg ła n a u lice, n a Ry n k u Stareg o M ias ta h u czało jak w u lu . Ro zleg ły s ię też p ierws ze ek s p lo zje. To Niemcy z d ziałek s to jący ch p rzy Wiś le o s trzelali s k arp ę. Pierws zą n o c s p ęd ziły ś my w jak imś zarek wiro wan y m mies zk an iu – właś cicielk a wy raźn ie n ie b y ła ty m zach wy co n a. Nie wied ziała, że ju ż n ied łu g o jej mies zk an ie, p o d o b n ie jak i cała d zieln ica, p rzes tan ie is tn ieć. Nad ran em p rzy s zła d o n as Bela. Po wie​d ziała, że mamy ro zejś ć s ię d o d o mó w. Że Po ws tan ie zo s tało o d wo łan e. Nic z teg o n ie ro zu miały ś my . Ty le p rzy g o to wań i ws zy s tk o n a n ic? Po s tan o wiły ś my z Halą iś ć d o mies zk an ia jej ro d zicó w n a u licę Zg o d y , d o Śró d mieś cia. Po d ro d ze s p o tk ały ś my ch ło p ak a w mu n d u rze. Zaczep ił n as i zap y tał p o p o ls k u , czy za ro g iem s ą p o ws tań cy . Od p o wied ziały ś my , że s ą. Na to o n o d wró cił s ię d o k o leg i, k tó ry s ied ział w o k n ie mies zk an ia, i zaczął k rzy czeć… p o n iemieck u . By ły ś my za to n a s ieb ie wś ciek łe! Ale n ic n ie mo g ły ś my ju ż zro b ić. Do b rze, że n as n ie zas trzelili. W Śró d mieś ciu n ie ch cian o n as p rzy jąć d o żad n eg o o d d ziału , n awet d o k u ch n i. Uważan o n as ch y b a za d ezerterk i. Czu ły ś my s ię z ty m fataln ie. Wres zcie p o d wó ch d n iach wró ciły ś my n a Staró wk ę. Po d ro d ze zas zły ś my jes zcze n a Elek to raln ą, d o mo ich cio tek . By ły b ard zo wzru s zo n e. Uważały n as za b o h aterk i. Dały n am p o ś więty m med alik u . Ch y b a s ię p rzy d ały te p rezen ty , b o o b ie wy s zły ś my z Po ws tan ia

cało . Wś ró d walczący ch n a Staró wce n ależało to d o rzad k o ś ci.

Przeprawa do Śródmieścia Po ek s p lo zji czo łg u n a Kiliń s k ieg o n a Stary m M ieś cie z k ażd y m d n iem b y ło co raz g o rzej. Z p o wo d u o s trzału w s zp italu n a Dłu g iej ran n i leżeli w p iwn icach . Po ciemk u , b ez ś wieżeg o p o wietrza, jed en k o ło d ru g ieg o . By ło n iezwy k le g o rąco , s ły ch ać b y ło b łag an ia o wo d ę, jęk i. Nie n ad ążaliś my ze zmian ą o p atru n k ó w. Ran y g n iły i ro p iały , wres zcie p o jawiły s ię w n ich ro b ak i. Brak o wało lek ó w i ś ro d k ó w d ezy n fek u jący ch . Częs to n ie zau ważaliś my , że k to ś u marł. Tru p y leżały o b o k ży wy ch . Ch ło p cy z o d d ziałó w n ies tety co raz częś ciej p ili wó d k ę. Szczeg ó ln ie ci z p ierws zej k o mp an ii. Ich p lacó wk a n azy wała s ię n awet „Po d p ijan y m Ko rwin em”, o d p s eu d o n imu d o wó d cy Ed ward a M atu s zy ń s k ieg o . Pamiętam, jak p ewn eg o d n ia p rzy s zed ł d o n as n o cą załaman y i o tęp iały z ro zp aczy p o d ch o rąży Czes ław ​Ko rzy ck i „Wik to r”. W s zp italu , k tó ry właś n ie s p ło n ął, leżały jeg o żo n a i s io s tra. Niemal co d zien n ie k to ś z n as d o wiad y wał s ię o ś mierci b lis k ich . Nad s zed ł k o n iec s ierp n ia. Od d awn a n ie b y ło ju ż p rąd u an i wo d y , w s zp italu n a Dłu g iej s y tu acja b y ła p o p ro s tu trag iczn a. Od k ilk u d n i ju ż wied zieliś my , że n a Staró wce d łu g o n ie zo s tan iemy . Że trzeb a p o d d ać d zieln icę. Lad a d zień miała s ię ro zp o cząć ewak u acja d o Śró d mieś cia. Częś ć miała p ó jś ć k an ałami, a p o zo s tali g ó rą, p rzez Og ró d Sas k i. Nie mo g łam s ię p o g o d zić z tą p o rażk ą. Tak d łu g o s ię b ro n iliś my i teraz mieliś my jak s zczu ry wy co fać s ię k an ałami? A co g o rs za, trzeb a b y ło zo s tawić n a p as twę Niemcó w cy wiló w i ciężk o ran n y ch , n as ze p o ws tań cze s zp itale. Nie b y ło jed n ak in n eg o wy jś cia. Przed zejś ciem d o k an ału u d ałam s ię d o p iwn icy . Tam leżeli n ajciężej ran n i. J ed n y m z n ich b y ł n as z k o leg a Stefan Filip o wicz „Faliń s k i”. Płak ał, mó wił, że g o o p u s zczamy . By ł zro zp aczo n y . Ran y mu ro p iały , miał wy s o k ą g o rączk ę, cierp iał n a b ieg u n k ę. Nie b y ło s zan s , żeb y mó g ł s tan ąć n a włas n y ch n o g ach , a co d o p iero mas zero wać. Czu łam s ię całk o wicie b ezs iln a. Co ja mo g łam mu p o wied zieć? Przecież o b o je wied zieliś my , że zo s taje w s zp italu n a p ewn ą ś mierć. Kilk a d n i p ó źn iej rzeczy wiś cie zo s tał zamo rd o wan y p rzez Niemcó w. Z ch ło p cami zd ecy d o wała s ię zo s tać J ad wig a ​‐ Ko n o p ack a „Wis ia”. By ła zd ziwio n a, k ied y wy rażały ś my s wó j p o d ziw d la tej d ecy zji. Po wied ziała, że jej ro d zico m b ęd ą mu s ieli wy s tarczy ć jej b rat i s io s tra.

Pod koniec sierpnia 1944 roku oddział, w którym służyła Teresa, zarządził ewakuację kanałami do Śródmieścia. Na zdjęciu: łączniczka na Nowym Świecie zaraz po wyjściu kanałami ze Starówki

M y ty mczas em w p o ś p iech u p ak o wały ś my d o to reb lek ars twa. Ch ciały ś my wziąć ich ze s o b ą jak n ajwięcej, b o n ie wied ziały ś my , jak ą s y tu ację zas tan iemy w Śró d mieś ciu . W k o ń cu o d d ział ru s zy ł. Szliś my n o cą, p rzez d o p alającą s ię, wy marłą d zieln icę. Co p ewien czas s ły ch ać b y ło ty lk o p o jed y n cze s trzały k arab in o we alb o ek s p lo zje g ran ató w. To b y ł k o n iec Staró wk i. M y mieliś my zaraz o d ejś ć, a n a n as ze miejs ce mieli wejś ć Niemcy , ab y p rzy s tąp ić d o reg u larn ej rzezi cy wiló w i ran n y ch . Przy włazie n a u licy Dłu g iej d ziały s ię d an tejs k ie s cen y . Pan ik a. Niemcy s trzelają, a tłu m cy wiló w n ap iera, tratu je s ię n a ś mierć. Ws zy s cy ch cieli s ię wy d o s tać z teg o p iek ła. Żo łn ierze o d g an iali ich jed n ak , ab y zro b ić p rzejś cie d la wo js k a. Zło rzeczen ia, k rzy k i. Co tam s ię d ziało ! Zwątp iłam, czy u d a mi s ię d o s tać d o k an ału . Najg o rs ze b y ło to , że zaczy n ało ś witać. Czy li zb liżało s ię b o mb ard o wan ie, k tó re Niemcy co d zien n ie – z p ed an ty czn ą d o k ład n o ś cią – zaczy n ali o s ió d mej. A tu tłu m lu d zi n a o twartej p rzes trzen i. Sió d ma b y ła co raz b liżej, a ty mczas em wejś cie d o k an ału b y ło zab lo k o wan e. Niemcy wp o mp o wali d o ś ro d k a b en zy n ę, a n as tęp n ie ją p o d p alili. Trzeb a b y ło czek ać. Wres zcie s tało s ię. Nad leciały s amo lo ty . Tłu m zaczął b iec w k ieru n k u mu ró w, b y s ch ro n ić s ię p o d g zy ms ami. Ran n i, k tó rzy n ie mo g li u ciec, k u lili s ię, ch o wali g ło wy w p alta, wierząc, że tak b ęd ą mieli więk s ze s zan s e. M y d o b ieg ły ś my d o s k lep ik u p rzy k in ie miejs k im. By ły ś my s zare o d k u rzu , ale ży we. Ci, k tó rzy zo s tali n a u licy , p rawie ws zy s cy zg in ęli lu b zo s tali ran n i. J ed n a z b o mb u d erzy ła w ś cian ę s ąd u i p rzy s y p ała g ru p ę żo łn ierzy . Po b ieg łam tam i zo b aczy łam wy s tające s p o d g ru zó w ręce i n o g i. Zaczęłam ich o d k o p y wać, jed n ak s ama n ie d awałam rad y . Po mo g ło mi k ilk u mężczy zn . J ed n eg o żo łn ierza, k tó reg o u d ało s ię wy d o s tać, zaczął o p atry wać n iemieck i jen iec, k tó ry – jak s ię o k azało – b y ł lek arzem. Ch ło p ak miał g łęb o k ą ran ę w g ło wie. By ł n ie d o u rato wan ia. Dru g i miał zmiażd żo n e n o g i. Krzy czał, żeb y g o n ie ru s zać, b o to ty lk o p o więk s za b ó l, a o n „i tak mu s i u mrzeć”. Og arn ęło mn ie p rzerażen ie. Zo s tawiłam tro ch ę b an d aży n iemieck iemu lek arzo wi i p o b ieg łam z p o wro tem, b o mieliś my ro zk az wejś cia d o

k an ału . Zawiązały ś my s o b ie z d ziewczy n ami ch u s tk i n a g ło wach , żeb y w mo men cie, g d y n atk n iemy s ię n a p ło n ącą b en zy n ę, n ie zap aliły n am s ię wło s y . Przeżeg n ałam s ię i p u ś ciłam s ię p ęd em p rzed s ieb ie. Ws k o czy łam. … Kan ały . Kto ś , k to n ie b y ł wted y n a d o le, n ig d y teg o n ie zro zu mie. To , co teraz o p o wiem, n ie b ęd zie w s tan ie o d d ać n as zy ch u czu ć, teg o , co p rzeży liś my w ty ch czelu ś ciach . Od d ać teg o p o p ro s tu s ię n ie d a. M o g ę ty lk o s p ró b o wać s ię d o teg o zb liży ć. Dać p ewn e wy o b rażen ie. Otó ż p ierws ze u czu cie to b y ło o b rzy d zen ie. Gd y zn alazłam s ię we włazie, wy czu łam p o d n o g ami s zczeb elk i metalo wej d rab in k i. W d o le s zu miała jak aś mętn a ciecz. Zes złam n a d ó ł i miałam tę ciecz p o k o lan a. Zap ach ? Lep iej n ie mó wić. Przed e mn ą d o włazu ws zed ł jak iś żo łn ierz, k tó ry zab rał ze s o b ą d o Śró d mieś cia k o leg ę cy wila. Ten czło wiek tak b ard zo b ał s ię k an ału , że d o s tał atak u h is terii. M ieliś my iś ć d o p rzo d u , trzy mając s ię lin y . Nie wid ziałam n ic, p an o wały całk o wite ciemn o ś ci. Sły ch ać b y ło ty lk o ch lu p o t n ó g , ciężk ie, lu d zk ie o d d ech y , co p ewien czas s tłu mio n e jęk i p rzerażen ia. Szliś my p o d n iemieck imi p o zy cjami i n erwy mieliś my n ap ięte d o g ran ic mo żliwo ś ci. Niemcy b o wiem co p ewien czas o twierali włazy i wrzu cali d o ś ro d k a g ran aty alb o ś ro d k i tru jące. M u s ieliś my więc zach o wać ab s o lu tn ą cis zę. Najmn iejs zy h ałas mó g ł n as zd rad zić. Dru g i p o wó d s trach u – zg u b imy s ię! I b ęd ziemy b łąd zić k an ałami w całk o wity ch ciemn o ś ciach , d o p ó k i n ie p ad n iemy z wy czerp an ia i s ię n ie u to p imy . Nies tety , n ie ws zy s cy b y li w s tan ie u trzy mać d y s cy p lin ę. Wy s tarczy ło , że k to ś ty lk o s zep n ął, iż zab łąd ziliś my , a ju ż p o d n o s ił s ię n iep rawd o p o d o b n y lamen t. Lu d zie k rzy czeli, że ju ż p o n as , że zo s taliś my p o g rzeb an i ży wcem. Po d o b n e k rzy k i ro zleg ały s ię ró wn ież, g d y p o d n o s ił s ię p o zio m wo d y . To ws zy s tk o s tras zn ie s zarp ało n erwy . Ręk ami wy czu wałam p rzes u wające s ię o b ś lizg łe ś cian y k an ału , p o o b u mo ich s tro n ach i n ad e mn ą. Tam b y ło tak cias n o ! Ws zy s cy n ieś liś my ciężk ie to rb y . By liś my s p o cen i, s k rajn ie wy czerp an i. Nies tety co raz częś ciej p o ty k ałam s ię o p o rzu co n ą b ro ń . Żo łn ierze wo leli d o trzeć d o celu , n iż u to n ąć p o d ciężarem s p rzętu . O ty m, że n ie b y ły to n ies łu s zn e o b awy , ś wiad czy ły u miejs co wio n e w n iek tó ry ch miejs cach k amien n e wy s tęp y o s zero k o ś ci p ó ł metra. Na k ażd y m z n ich leżały tru p y ty ch , k tó ry m zab rak ło s ił. W jed n y m z miejs c n o s ze z ran n y m leżały wp ro s t w k an ale. W wo d zie. Kto ś tam p o rzu cił teg o czło wiek a… Nie zaws ze jed n ak tak b y ło . J ed n a z mo ich k o leżan ek

n io s ła k o leg ę n a p lecach . By ła tęg a, s iln a, jak o ś d ała rad ę. Teg o cy wila, k tó ry wp ad ł w p an ik ę zaraz p o wejś ciu d o włazu , też mu s iał n ieś ć żo łn ierz. Stale trzeb a b y ło p iln o wać, żeb y s ię w co ś n ie zap lątać. W cieczy w k an ale p ły wały ró żn e mn iej lu b b ard ziej o b rzy d liwe rzeczy … Od p ad k i, zd ech łe s zczu ry … W p ewn y m mo men cie s tało s ię n ajg o rs ze. Wło s y p o p ro s tu s tan ęły mi d ęb a n a g ło wie. Po czu łam b o wiem mo cn e s zarp n ięcie i zo s tałam… z p o czątk iem lin y w ręk u . Przed e mn ą n ik t jej n ie trzy mał. Nik o g o też z p rzo d u n ie s ły s załam. Ty lk o p lu s k wo d y . I ciemn o ś ć. Nie mo g łam o ty m p o wied zieć lu d zio m z ty łu , k tó rzy ju ż co raz b ard ziej s ię n iecierp liwili. Bałam s ię, że wp ad n ą w p an ik ę i alb o mn ie s tratu ją, alb o zaczn ą tak wrzes zczeć, że n ak ry ją n as Niemcy . Owin ęłam więc k o n iec s zn u rk a wo k ó ł ręk i i u d awałam, że n ic s ię n ie s tało . Szłam d alej i zach ęcałam g ru p ę, żeb y p rzy s p ies zy ła k ro k u . Nie ch ciałam zo s tawać w ty le. M o że d o g o n imy res ztę? Nag le ro zp acz. Kan ał s ię ro zwid la. Któ ręd y iś ć? W p rawo czy w lewo ? ​Nig d y wcześ n iej an i p ó źn iej w cały m mo im ży ciu tak żarliwie i s zczerze s ię n ie mo d liłam. Nie mo g łam jed n ak d łu g o s ię zas tan awiać, żeb y n ie wzb u d zić p o d ejrzeń . Starałam s ię wy macać n o g ą jak ieś p o rzu co n e k u rtk i i b ro ń . ​J ak iś ś lad p rzemars zu . W k o ń cu wy b rałam n a ch y b ił trafił. Szliś my tak co raz d łu żej, p o wo li traciłam s iły . Zarzu ciłam lin ę n a ramię, s zliś my teraz p o ch y len i wp ó ł, zawad zając g ło wami o s tro p . Ten o d cin ek b y ł n ajg o rs zy . J ak s ię o k azało , b y ło to ju ż p rzed s amy m Śró d mieś ciem. Wres zcie zo b aczy łam b o wiem w o d d ali ś wiatło zap ałk i. Urato wan i! Wy k rzes ałam z s ieb ie o s tatk i s ił i p rzy s p ies zy łam k ro k u , wy ry wając ty m z letarg u całą g ru p ę. Właz. I ś wiatło ! J es zcze k ilk a ru ch ó w w g ó rę i b y łam n a p o wierzch n i. Wzięłam g łęb o k i o d d ech i zmru ży łam o czy p rzy zwy czajo n e d o ciemn o ś ci. Co to b y ło za u czu cie! Na g ó rze zo b aczy łam in n ą d ziewczy n ę ze Staró wk i, Zo s ię. Zerwały ś my ch u s tk i i rzu ciły ś my s ię s o b ie jak s zalo n e n a s zy ję. Przeży ły ś my ! Wy rwały ś my s ię s tamtąd ! Do p iero p o k ilk u ch wilach ro zejrzałam s ię wo k ó ł s ieb ie. To , co zo b aczy łam, s p rawiło , że zd ęb iałam. To b y ło n o rmaln e mias to ! W o k n ach s zy b y , k wiaty i firan k i. Kamien ice s to ją, lu d zie n o rmaln ie, s ch lu d n ie u b ran i. Pan o wie w g arn itu rach , d ziewczy n y u czes an e, czy s te, w s u k ien k ach w k wiatk i. Tłu m s p acero wał s p o k o jn ie, a n ie b ieg ał w p rzerażen iu o d b ramy d o b ramy . Przech o d n ie p atrzy li n a n as jak n a p rzy b y s zy z in n ej p lan ety . J ed n a z n as , p rzy b y s zek ze Staró wk i, zaraz p o wejś ciu d o mies zk an ia zn ajo mej ch wy ciła za mio tłę i wy b iła jej ws zy s tk ie s zy b y . ​Ko b ieta wrzes zczała, a ta d alej, jak

o s zalała, tłu k ła mio tłą s zk ło . Gd y s k o ń czy ła, p o wied ziała s p o k o jn ie: – Nie mas z czeg o żało wać. Przy n ajmn iej g d y u was s ię zaczn ie, to wy latu jące z o k ien s zy b y n ik o g o n ie p o k aleczą. M iała rację. Śró d mieś cie miało d o p iero p rzejś ć p rzez s wo ją g o lg o tę.

Powrót do domu W Śró d mieś ciu k waterę mieliś my n a J as n ej, vis-à-vis g mach u PKO. Wres zcie mo g liś my s ię u my ć. Ws zy s cy zaczęli wted y n a p o tęg ę ws zy s tk o p rać. Po s złam d o mo jej b ab ci n a Wiejs k ą. Przech o d ziło s ię wted y p o d Alejami J ero zo lims k imi, b o Alejami w tę i we w tę jeźd ziły czo łg i. Do p iero p o k ap itu lacji mo żn a b y ło z p o wro tem ch o d zić g ó rą. Kap itu lacja b y ła d la mn ie wielk im n ies zczęś ciem. Po raz d ru g i w s wo im k ró tk im ży ciu – p o wrześ n iu 1 9 3 9 ro k u – p o czu łam g o rzk i s mak p o rażk i i u p o k o rzen ia. Niek tó rzy lu d zie w mo men cie k ap itu lacji zach o wy wali s ię d ziwn ie. Niek tó re d ziewczy n y p rzed wy mars zem z Wars zawy zaczęły n a p rzy k ład b u s zo wać p o p iwn icach i wy ciąg ać z n ich fu tra. Nas zeb rał Eu g en iu s z Ko n o p ack i „Trzas k a”. Py tał k ażd eg o , czy ma w Wars zawie ro d zin ę. Kied y p o d s zed ł d o mn ie, p o wied ziałam mu , że mam tu b ab k ę. – To mas zeru j d o b ab k i – ro zk azał. A ja tak b ard zo ch ciałam iś ć ze ws zy s tk imi d o n iewo li. Nie b y ło jed n ak rad y – ro zk az to ro zk az. Ok azało s ię, że b ab ci b ard zo s ię p rzy d ałam. J ej k amien ica n ie zo s tała zb u rzo n a i razem ze s łu żącą wy n io s łam ją z mies zk an ia n a n o s zach . By ła b ard zo ciężk o ch o ra. Z wielk im tru d em d o s zły ś my d o Dwo rca Zach o d n ieg o . Otwartą lo rą zawieźli n as p o tem d o Pru s zk o wa, d o o b o zu . Tam zap ęd zili n as d o jak ich ś h al fab ry czn y ch . Nie p amiętam ju ż n awet, n a czy m tam s p ały ś my . Ch y b a n a g o łej ziemi. Po tem n as ro zd zielili. Bab cię d ep o rto wali p o d Krak ó w. Słu żącą wy wieźli n a ro b o ty d o Rzes zy , a mn ie u rato wała mo ja cio tk a, k tó ra b y ła w Czerwo n y m Krzy żu . On a tak że s ied ziała p o u s zy w k o n s p iracji, u k ry wali s ię u n iej an g iels cy o ficero wie, k tó rzy u ciek li z o flag ó w. Pamiętam, że g d y wy p atrzy ła mn ie w o b o zo wy m tłu mie, o d razu zap y tała: – Dlaczeg o ty tak d o b rze wy g ląd as z?

Kapitulacja Warszawy była dla Teresy wielkim nieszczęściem. Wraz z babcią trafiła wkrótce do obozu w Pruszkowie. Na zdjęciu: mieszkańcy Warszawy w obozie przejściowym Dulag 121 w Pruszkowie po upadku Powstania Warszawskiego

Rzeczy wiś cie, p rzez trzy d n i p o k ap itu lacji, k tó re s p ęd ziłam u b ab ci n a Wiejs k iej, n a zmian ę ty lk o jad łam i s p ałam. Wy g ląd ałam p rzez to n a zd ro wą, ru mian ą d ziewczy n ę. M ło d y czło wiek s zy b k o s ię reg en eru je. Cio tk a b y ła ty m jed n ak b ard zo zmartwio n a. W k o ń cu wp ad ła n a p o my s ł. Zało ży ła mi n a ręk ę temb lak i p rzed s tawiła mn ie n iemieck iemu lek arzo wi jak o ran n ą. Po wied ziała, że mu s i mn ie ze s o b ą zab rać. Uzb ierała jes zcze k ilk a tak ich „k alek ” i wy s zła z n ami z o b o zu . Zawio zła mn ie d o zak ład u s ió s tr M ag d alen ek d la… u p ad ły ch k o b iet. Zało ży ła g o i p ro wad ziła in n a mo ja k rewn a. Przy jęła mn ie d o s wo jeg o p o k o ju . Kied y s ię

n as tęp n eg o d n ia o b u d ziłam, n a b iały m jaś k u zo b aczy łam małe p lamk i k rwi. To b y ła ro b o ta ws zy . Do p iero k o lejn eg o d n ia jak o ś d o telep ałam s ię d o d o mu , d o Ob ó r. M ama ju ż wied ziała, że J aś n ie ży je. Zn io s ła to mężn ie, ale wiem, że b y ł to d la n iej p o two rn y wręcz cio s . An ia p rzeży ła Po ws tan ie i tak jak ja d o tarła d o d o mu . J u ż w p aźd ziern ik u Niemcy wy rzu cili n as z majątk u i d ali w zamian jak ąś p o ży d o ws k ą willę w Ko n s tan cin ie. By ło to k arą za n as z u d ział w Po ws tan iu . Po zwo lili n am wy wieźć częś ć rzeczy , ale p o n ieważ n o wy d o m b y ł mały , więk s zo ś ć meb li mama ro zd ała. To b y ło d ziwn e zrząd zen ie lo s u , że wy wiezio n o n as ak u rat tam. Ko n s tan cin zało ży ł b o wiem mó j d ziad ek . Nazwa p o ch o d zi o d imien ia mamy jeg o s zwag ra, Ko n s tan cji. Czu ły ś my s ię więc n iemal jak u s ieb ie… Po tem p rzewalił s ię fro n t b o ls zewick i i p rzy jech ał d o n as jak iś u rzęd as z k o mu n is ty czn eg o „rząd u ” lu b els k ieg o . Wy rzu cił n as z willi, ale d o Ob ó r też n ie p o zwo lił wró cić. Straciliś my n iemal ws zy s tk o . Za p ięć d o laró w łas k awie p o zwo lił n am zab rać res ztę rzeczy z p ałacu w Ob o rach . Głó wn ie k s iążk i, k tó re b y ły zamu ro wan e w p iwn icy . Zap o mn iałam wcześ n iej p o wied zieć, że p rzez całą wo jn ę w Ob o rach u k ry wał s ię p ewien Ży d , p an Alek s an d er. M ama d ała mu p racę w ad min is tracji i jak o ś tam s ię u ch o wał p o d s amy m n o s em Niemcó w. Gd y wy rzu cili n as z Ob ó r, to o czy wiś cie jeg o wy rzu cili razem z n ami. I razem z n ami zamies zk ał w Ko n s tan cin ie. Po wo jn ie p rzy n o s ił mamie k wiaty za to , że u rato wała g o p rzed g es tap o . M y ty mczas em, ch o ć o g rab io n e z ro d zin n ej włas n o ś ci p rzez n o wą wład zę, s tarały ś my s ię jak o ś u rząd zić. J a zap is ałam s ię n a s tu d ia. Ko leżan k a z k o n s p iracji n amó wiła mn ie, żeb y p ó jś ć n a o g ro d n ictwo n a SGGW. By ło tam wted y wielu s tars zy ch o d n as s tu d en tó w. By li to lu d zie, k tó rzy p rzerwali s tu d ia z p o wo d u wy b u ch u wo jn y i teraz, p o s ześ ciu latach , wró cili n a u czeln ię. Nazy waliś my ich mamu tami. An ia z mamą mies zk ały w n a wp ó ł s p alo n y m b u d y n k u n a u licy Fras cati. J a zamies zk ałam w ak ad emik u . Wk ró tce d o mamy zg ło s ił s ię jak iś o ficer amery k ań s k i – b y ło to zaraz p o ty m, g d y w Wars zawie o twarto amb as ad ę Stan ó w Zjed n o czo n y ch . By ł p o ls k ieg o p o ch o d zen ia, zd aje s ię, że b y ł n awet jak imś n as zy m d alek im k rewn y m. Ch ciał p o mó c i zap ro p o n o wał mamie, żeb y zało ży ła n a Fras cati s to łó wk ę d la p ers o n elu amb as ad y . Zn aleźli razem k u ch ark ę – g ru b ą, s o lid n ą b ab ę – i mama ś wietn ie ro zk ręciła in teres . Cio tk a, d o k tó rej n ależało mies zk an ie, zajmo wała s ię k as ą. A my z An u s ią p o mag ały ś my . Go to wało s ię to , co Amery k an ie lu b ili. Co d zien n ie z Berlin a

wo js k o wy s amo lo t p rzy wo ził ś wieże mlek o – b o p o ls k ie b y ło d la n ich „n ied o b re” – i ro zmaite in n e p ro d u k ty w p u s zk ach i k o n s erwach . Wk ró tce wy d arzy ła s ię trag ed ia. M o ja mama s traciła d ru g ie d zieck o . An ia u to p iła s ię n a o b o zie żeg lars k im. M ęża, M ark a Łaty ń s k ieg o , p o zn ałam s ześ ć lat p o wo jn ie, w 1 9 5 1 ro k u . To b y ło n a p rzy jęciu u n as zej ws p ó ln ej zn ajo mej. Po p o wro cie z tej imp rezy p o wied ział s wo jej s io s trze b liźn iaczce, że ch ciałb y mieć tak ą żo n ę jak ja. Sp rawd ziło s ię to d wa lata p ó źn iej. Praco wałam d wad zieś cia lat w Po ls ce jak o arch itek t k rajo b razu . M ó j mąż b y ł d zien n ik arzem rad io wy m. Zn ał an g iels k i, miał więc k o n tak ty za g ran icą i SB zaczęło g o n ach o d zić i d ręczy ć. By ł ty m b ard zo zmęczo n y i p ewn eg o d n ia p o wied ział mi, że mu s imy wy jech ać. Że o n n ie ch ce d la M ai – czy li n as zej có rk i – tak iej p rzy s zło ś ci. Nie ch ce, żeb y ży ła w tak im k raju . Przy jął więc wy żs ze s tan o wis k o w rad iu , w 1 9 6 7 ro k u d o s taliś my p as zp o rty i we tró jk ę wy jech aliś my . Do PRL ju ż n ie wró ciliś my . Na p o czątk u s zu k aliś my p racy we Wło s zech i Fran cji, wres zcie w Pary żu o d wied ził n as J an No wak -J ezio rań s k i i zło ży ł k o n k retn ą o fertę. M ó j mąż p o d jął p racę w Rad iu Wo ln a Eu ro p a. Zarek o men d o wał n as tam Zb ig n iew Brzeziń s k i. Zamies zk aliś my w M o n ach iu m i s zy b k o ja ró wn ież zn alazłam p racę w rad iu . Praco wałam w arch iwu m, mo n ito ro wałam mas s -med ia PRL. M aja p o s zła d o s zk o ły międ zy n aro d o wej. M ies zk aliś my tam d wad zieś cia jed en lat. Po n ieważ mąż miał fataln e s to s u n k i ze Zd zis ławem Najd erem, p o s tan o wiliś my o d ejś ć z Wo ln ej Eu ro p y . Przep ro wad ziliś my s ię d o Pary ża, p o tem d o Bern a, a s tamtąd d o Was zy n g to n u , g d zie M arek p raco wał w red ak cji Gło s u Amery k i. Zjech ałam s zmat ś wiata. Po d k o n iec lat o s iemd zies iąty ch p rzy jech aliś my zn o wu d o Niemiec, mąż zo s tał d y rek to rem Wo ln ej Eu ro p y . Ty mczas em w k raju wy b u ch ła „So lid arn o ś ć”, a p o tem n as tąp ił ro k 1 9 8 9 i ziś ciło s ię n as ze marzen ie. Po ls k a o d zy s k ała n iep o d leg ło ś ć. M arek zmarł n a rak a p łu c w ro k u 2 0 0 3 . Stało s ię to w Wars zawie. Nie ch ciałam g o ch o wać w Was zy n g to n ie. M iałab y m p o tem wo zić p ro ch y ? To n ie miało b y s en s u . Na k ró tk o p rzed jeg o ś miercią, g d y ju ż b y ł ciężk o ch o ry , wró ciliś my d o k raju . On tu u marł, a ja p o tem zo s tałam… Cel, o k tó ry walczy łam w Po ws tan iu , cel, d la k tó reg o zg in ęło ty lu mo ich k o leg ó w i k o leżan ek , p rzecież s ię ziś cił. Tu taj jes t więc mo je miejs ce. Tu taj s ię u ro d ziłam, tu taj walczy łam i tu taj u mrę.

Teresa Łatyńska z domu Potulicka

(rocznik 1925)

„DORA” SPRAWIEDLIWA Z ŻOLIBORZA

M

ó j o jciec n azy wał s ię M ieczy s ław Gu to ws k i. By ł majo rem Wo js k a Po ls k ieg o . Bo ls zewicy zg ład zili g o s trzałem w ty ł g ło wy w ramach Zb ro d n i Katy ń s k iej. Po d czas k amp an ii wrześ n io wej b ił s ię we ws ch o d n iej Po ls ce. Gd y Stalin zad ał

n am cio s w p lecy i s tało s ię jas n e, że wo jn a jes t p rzeg ran a, tata p ró b o wał s ię p rzeb ijać d o Ru mu n ii. Ch ciał d alej walczy ć o wo ln ą Po ls k ę. Nies tety , zo s tał s ch wy tan y p rzez Armię Czerwo n ą. J eg o lo s b y ł p rzy p ieczęto wan y . Trzy man o g o w Ró wn em, w s tras zliwy ch waru n k ach . W jak imś zo rg an izo wan y m n ap ręd ce, p ro wizo ry czn y m o b o zie. Uciek ał z n ieg o trzy razy i trzy razy b y ł łap an y . Do wied ziały ś my s ię o ty m ws zy s tk im o d n as zeg o o g ro d n ik a, k tó ry s ied ział razem z n im, ale – p o n ieważ n ie b y ł o ficerem – zo s tał p rzez b o ls zewik ó w zwo ln io n y i wró cił d o Wars zawy . Od o jca z n iewo li o trzy mały ś my ty lk o jed en lis t. Przy s zed ł w 1 9 4 0 ro k u ze Staro b iels k a. Co p is ał? Że jak o ś p rzeży ł zimę, że ws zy s tk o u n ieg o w p o rząd k u , że czu je s ię d o b rze. Co in n eg o mó g ł n ap is ać? Nie ch ciał n as martwić, n ie ch ciał n am d o k ład ać tro s k . Do my ś lał s ię b o wiem, że w o k u p o wan ej p rzez Niemcó w Wars zawie n am ich n ie b rak u je. Po tem k o n tak t z tatą b ezp o wro tn ie s ię u rwał. Nie wied ziały ś my , że k ilk a ty g o d n i p o wy s łan iu lis tu ju ż n ie ży ł. Leżał w d o le ś mierci z in n y mi zamo rd o wan y mi o ficerami. M ama p rzech o wy wała ten d o k u men t jak relik wię. Nies tety p ó źn iej w wo jen n ej zawieru s ze g d zieś zag in ął. Gd y w k wietn iu 1 9 4 3 ro k u Niemcy o g ło s ili, że o d n aleźli w Katy n iu ciała n as zy ch p o mo rd o wan y ch o ficeró w, d o my ś liły ś my s ię, co s ię z tatą s tało . Pewn o ś ci o czy wiś cie jed n ak n ie b y ło . Ws zy s tk o wy jaś n iło s ię d o p iero n ied awn o , g d y n iep o d leg ła Uk rain a p rzek azała Po ls ce lis tę n azwis k Po lak ó w zg ład zo n y ch p rzez NKWD n a jej ​t ery to riu m. Ok azało s ię, że tata – wraz z in n y mi jeń cami ze Staro b iels k a – zo s tał zas trzelo n y w Ch ark o wie.

Gdy w 1940 roku przyszedł list ze Starobielska, Janina nie wiedziała jeszcze, że jej ojciec od kilku tygodni nie żyje. Został zamordowany w Charkowie przez NKWD.

Na zdjęciu: major Mieczysław Gutowski przed wojną

Nied awn o u d ało mi s ię tam p o jech ać. Zap alić zn icz n a zb io ro wej mo g ile, w k tó rej leżą jeg o s zczątk i. M ama n ies tety teg o n ie d o czek ała. Os tatn i raz wid ziały ś my g o 2 wrześ n ia, g d y wy jeżd żał n a wo jn ę. By ł w mu n d u rze, z b ro n ią. Pamiętam jak d ziś – p rzy tu lił mn ie i p o wied ział n a u ch o : – Op iek u j s ię mamą i s io s trą. Bard zo mn ie to zas k o czy ło . M iałam p rzecież d o p iero o s iemn aś cie lat i n ag le miałam s ię ws zy s tk imi o p iek o wać? Ale n ic mu n ie p o wied ziałam, ty lk o k iwn ęłam g ło wą. Tata mó wił, żeb y ś my s ię n iczy m n ie martwiły , b o wo jn a s zy b k o s ię s k o ń czy , a o n wk ró tce wró ci d o d o mu . By ł wted y tak i zwy czaj, że s ię s tars zy ch cało wało w ręk ę. Po cało wałam g o więc w ręk ę, a o n wó wczas s ię s ch y lił i mn ie ró wn ież p o cało wał w ręk ę. Og arn ęło mn ie p rzerażen ie, n ig d y wcześ n iej teg o n ie ro b ił, d laczeg o teraz w tak i s p o s ó b s ię ze mn ą żeg n ał? Tak jak b y m p rzeczu wała, że ju ż więcej s ię z n im n ie zo b aczę. Że to n as ze o s tatn ie p o żeg n an ie. Tata b y ł zawo d o wy m o ficerem, k o men d an tem w Rejo n o wej Ko mis ji Uzu p ełn ień n a Prad ze. M ies zk aliś my n a Żo lib o rzu , n a p lacu In walid ó w ró g M ick iewicza, w wo js k o wy m d o mu . Ch o d ziłam d o wo js k o wy ch s zk ó ł, p o cząws zy o d p rzed s zk o la, p rzez s zk o łę p o ws zech n ą, a n a g imn azju m Alek s an d ry Piłs u d s k iej s k o ń czy ws zy . Latem jeźd ziliś my d o k lu b u wo js k o weg o n ad Wis łą. Wy ch o wałam s ię więc w trad y cy jn ej, o ficers k iej ro d zin ie p iłs u d czy k o ws k iej. W d o mu p an o wał k u lt M ars załk a. By liś my zap ras zan i d o Belwed eru n a ro zmaite u ro czy s to ś ci i ś więta p ań s two we. W d n iu imien in Wan d y Piłs u d s k iej o d b y wało s ię zaws ze wielk ie p rzy jęcie d la d zieci. A p an i Alek s an d rze Piłs u d s k iej ś p iewaliś my : – Ch o ciaż ws zy s tk ie mamy s wo je włas n e mamy , jak o ro d zo n ą mamę tak cieb ie k o ch amy . Śmierć M ars załk a w 1 9 3 5 ro k u b y ła d la n as s zo k iem, p o n u rą zap o wied zią teg o , co n as czek a. Rzeczy wiś cie, cztery lata p ó źn iej n as ze b eztro s k ie lata b ru taln ie d o b ieg ły k o ń ca. Pamiętam d o s k o n ale b al matu raln y z 1 9 3 9 ro k u . M o ja b lis k a k o leżan k a p o wied ziała mi, że jej b rat – J an u s z – zap ras za mn ie n a s wo ją s tu d n ió wk ę. By łam ty m b ard zo p o d ek s cy to wan a, n ig d y wcześ n iej n ie wy ch o d ziłam z ch ło p ak iem.

Stu d n ió wk a zaczy n ała s ię o ó s mej. Tata p u n k tu aln ie o d p ro wad ził mn ie p o d d rzwi s zk o ły . Przed wo jn ą p an ien k i z d o b ry ch d o mó w n ie p o ru s zały s ię b o wiem s ame p o mieś cie, zwłas zcza wieczo rem. Na b alu b awiłam s ię wy ś mien icie. J an u s z o k azał s ię b ard zo s y mp aty czn y m ch ło p cem, p rzy p ad liś my s o b ie d o g u s tu . Do teg o s to p n ia, że o b iecał, iż n as tęp n eg o d n ia o d p ro wad zi mn ie p o lek cjach d o d o mu . By łam n ies amo wicie p rzejęta i n atu raln ie o p o wied ziałam o ty m k o leżan k o m. Wy o b rażałam s o b ie n ie wiad o mo co . Ty mczas em lek cje s ię s k o ń czy ły , ja s to ję p rzed s zk o łą, a J an u s za n ie ma. By łam p o p ro s tu załaman a. Tak ie u p o k o rzen ie. ​W lo k łam s ię d o d o mu aleją Wo js k a Po ls k ieg o , a tam, n a b o is k u , wid zę… ​J an u s za. J ak g d y b y n ig d y n ic g rał jak s zalo n y w p iłk ę. Zap o mn iał! Najb ard ziej g łu p io mi b y ło wo b ec k o leżan ek . Do wo jn y ju ż s ię d o n ieg o n ie o d ezwałam. Wy b ieg n ę teraz tro ch ę w p rzy s zło ś ć, d o czas ó w o k u p acji. Otó ż jes tem ju ż w k o n s p iracji i d o s taję telefo n , że zaraz p rzy jd zie d o mn ie k u rier z p aczk ą. Żeb y zmy lić mo g ący ch p o d s łu ch iwać Niemcó w, w tak ich s y tu acjach mó wiliś my , że p rzy n io s ą „jarzy n y ”. Po p ewn y m czas ie o d zy wa s ię d zwo n ek d o d rzwi, b ieg n ę, o twieram, a tam… ​J an u s z. A ja, zamias t p y tać g o o h as ło , wy s k o czy łam d o n ieg o z p reten s jami: – To ty d o p iero teraz p o mn ie p rzy ch o d zis z?! Ale mu b y ło g łu p io .

Państwo Teicherowie Niemcy zajęli Wars zawę. Zap is ałam s ię n a tajn e k o mp lety . By łam p o d o g ro mn y m wrażen iem n as zy ch n au czy cielek , k tó re s p o ty k ając s ię z n ami w d o mach , n arażały ży cie. W g imn azju m, p rzed wo jn ą, u czy łam s ię ró żn ie. Zd arzały s ię i d wó jk i, i p iątk i. Ale n a tajn y m n au czan iu wk u wałam n ap rawd ę s o lid n ie, jak n ig d y p rzed tem. Zd ałam p o d ziemn ą matu rę. A w 1 9 4 1 ro k u s ama b y łam ju ż w s zereg ach k o n s p iracji. Przy jęłam p s eu d o n im „Do ra”. Nas za s y tu acja materialn a s tała s ię tru d n a. M ama p iek ła p as ztety i cias tk a – żo n y o ficeró w p rzeważn ie ty m s ię zajmo wały w czas ie o k u p acji – i d o s tarczała je d o s k lep ó w zwan y ch p as zteciarn iami. J ak o ś wiązały ś my k o n iec z k o ń cem. Po matu rze zap is ałam s ię d o tajn eg o n au czan ia med y czn eg o . Wy k ład y o d b y wały s ię n a u n iwers y tecie, p ro wad ził je p ro fes o r Lo th . Wk ró tce d o s tałam p rak ty k ę

w Szp italu Dzieciątk a J ezu s . Kied y p o raz p ierws zy wp u s zczo n o mn ie n a s alę o p eracy jn ą, n ie wied ziałam, czy d łu g o wy trzy mam. J ed n ak z czas em s ię „wy ro b iłam”. Ch o d ziłam n a p rak ty k i aż d o wy b u ch u Po ws tan ia. Op ró cz p rak ty k w s zp italu p raco wałam jes zcze w o ś ro d k u zd ro wia. Z czeg o ś p rzecież mu s iałam ży ć. Do s tałam p rzy d ział d o g etta wars zaws k ieg o . Wy g ląd ało to tak : wch o d ziliś my d o d zieln icy ży d o ws k iej w g ru p ie. J a i czterej k o led zy . M ieliś my ro zp y lacz cieczy p rzeciwty fu s o wej o raz d o k u men t p o twierd zający , że walczy my z zarazą. Niemcy n awet n as n ie rewid o wali, b o tak p an iczn ie b ali s ię tej ch o ro b y . Dzięk i temu w wo rk ach wn o s iliś my ży wn o ś ć. Nig d y n ie zap o mn ę mo jeg o p ierws zeg o wejś cia d o g etta. Ro zg o rączk o wan y tłu m b ieg ający tam i z p o wro tem. Ws zęd zie mig ające ry k s ze. Lu d zie żeb rzący , a o b o k h an d larze. Gło ś n e targ i, k rzy k i. M imo teg o ru ch u n ad ws zy s tk im u n o s iło s ię p o czu cie całk o witej b ezn ad ziei i ro zp aczy . Tru d n o to d ziś o d d ać s ło wami. Najg o rs zy wid o k to te s tras zn ie wy ch u d zo n e, o b d arte d zieci. Leżące n a u licy , u mierające alb o ju ż martwe.

Gdy Niemcy zajęli Warszawę, Janina zapisała się na tajne komplety. Po zdaniu podziemnej matury przystąpiła do walki z okupantem. Przyjęła pseudonim „Dora”. Na zdjęciu: Janina w 1941 roku

Co mo żn a b y ło wn ieś ć? Ch leb , tłu s zcz, ceb u lę. Nie b y ło teg o b ard zo d u żo , b o n ie mieliś my za co k u p o wać. Staraliś my s ię jed n ak ch o ć tro ch ę p o mó c. Ch o d ziliś my tam p rzez d wa mies iące, ale p o tem g etto p rzed n ami zamk n ęli. Ch y b a s ię zo rien to wali. Pó źn iej ju ż ty lk o p an i Iren ie Sen d lero wej u d awało s ię tam jak o ś d o s tać. W k o ń cu 1 9 4 2 ro k u p rzy s zła d o n as d o d o mu – mies zk ały ś my o d 1 9 3 5 ro k u w willi n a Feliń s k ieg o – p ewn a zn ajo ma. Po p ro s iła o p rzech o wan ie p rzez d wa ty g o d n ie ro d zin y ży d o ws k iej. M ałżeń s twa z mały m s y n k iem. W d o ty ch czas o wy m miejs cu ich p o b y tu n ie b y li ju ż b ezp ieczn i. Do s zło d o k ró tk iej n arad y . W n as zy m d o mu s p o ro s ię d ziało . Ko led zy z k o n s p iracji o d 1 9 4 0 ro k u w p iwn icy b u d o wali mag azy n z b ro n ią. Na g ó rze o d b y wały s ię wy k ład y p o d ch o rążó wk i, w k tó ry ch u czes tn iczy łam jak o jed y n a d ziewczy n a. Do teg o zameld o wał s ię u n as p an J ó zef Lewan d o ws k i, zrzu tek z An g lii, cich o ciemn y . By ło ju ż więc wy s tarczająco n ieb ezp ieczn ie. Na d o miar złeg o n ap rzeciwk o n as zej willi jak n a zło ś ć zain s talo wał s ię jes zcze s zp ital n iemieck i. Po u licy b ez p rzerwy k ręcili s ię Niemcy . Ale mo że właś n ie n ajciemn iej jes t zaws ze p o d latarn ią? Nie b y ło rad y , trzeb a b y ło p o mó c ty m b ied n y m Ży d o m. W k o ń cu s tan ęło n a ty m, że Lewan d o ws k i n a d wa ty g o d n ie ma s ię u lo tn ić – b y ł to zres ztą jeg o p o my s ł – a ta ro d zin a s ię wp ro wad zi. Nazy wali s ię Teich ero wie i p o ch o d zili z Ło d zi. Po d wó ch ty g o d n iach zn ajo ma mamy zab rała ich d o k o lejn ej k ry jó wk i. Po ch ło p ca miała p rzy jś ć p ó źn iej. Nies tety , ro d zice zo s tali w n o wy m miejs cu wy k ry ci i ares zto wan i. Ws p o mn ian a zn ajo ma wp ad ła w p an ik ę i zak o mu n ik o wała n am, że ju ż n ie in teres u je s ię ty m d zieck iem. Po wied ziała d o s ło wn ie: – Zró b cie z n im, co ch cecie. Ch ło p czy k zo s tał więc z n ami. M iał s ied em lat. Załatwiły ś my mu metry k ę n a n azwis k o Pio tr Ch rzan o ws k i. Niczeg o n ies tety n ie mo g ły ś my s ię o d n ieg o d o wied zieć. Na ws zy s tk ie n as ze p y tan ia d o ty czące ro d zin y , p o ch o d zen ia, n awet włas n eg o imien ia o d p o wiad ał, że n ie p amięta. Zaczął mó wić d o p iero p o wo jn ie. Ok azało s ię wted y , że ro d zice zak azali mu

s tan o wczo mó wić, jak s ię n azy wa i s k ąd p o ch o d zi. I o n temu zak azo wi b y ł wiern y n awet p o ich ś mierci…

Janina nigdy nie zapomniała swojego pierwszego wejścia do getta. Getto warszawskie było głośne, zatłoczone i zanurzone w rozpaczy. Najgorszym widokiem były wychudzone i obdarte dzieci leżące na ulicach. Na zdjęciu: getto warszawskie – most nad ulicą Chłodną łączący dwie części getta

W razie n ieb ezp ieczeń s twa Pio tru ś miał b iec n a s try ch . Tam u rząd ziły ś my mu leg o wis k o . M iał n ie s ch o d zić n a d ó ł tak że p o d czas s p o tk ań k o n s p iracy jn y ch . Świetn ie czy tał, p o ch łan iał jed n ą k s iążk ę za d ru g ą, zro b iły ś my mu więc n a s try ch u

małą b ib lio tek ę. Szczeg ó ln ie in teres o wało g o lo tn ictwo , n awet p y tał mn ie o to , jak d ziałają p o s zczeg ó ln e częś ci s amo lo tu . Nies tety , n iewiele mo g łam mu o b jaś n ić. Z Pio tru s iem ty lk o raz miały ś my k ło p o t. Otó ż… o b ciął k o tu wąs y . Ale i k o t, i my s zy b k o mu to wy b aczy liś my . Żal n am b y ło b ard zo teg o ch ło p ca, b o n ie mó g ł wy jś ć p o b awić s ię d o o g ro d u an i n awet p o d ejś ć d o o k n a. Zap o mn iałam wcześ n iej p o wied zieć, że o b o k n as zeg o d o mu b y ła willa p u łk o wn ik a Ad ama Ko ca, d u żej fig u ry za czas ó w s an acji, zatem Niemcy b aczn ie o b s erwo wali n as zą o k o licę. Ty lk o czas em – wieczo rem, g d y ju ż b y ło ciemn o – p o zwalały ś my Pio tru s io wi wy jś ć n a weran d ę. Pó źn iej u k ry wała s ię u n as jes zcze jed n a Ży d ó wk a: p an i Iren a Palen k er. Żo n a p o ls k ieg o o ficera, k tó ry s ied ział w o flag u . Ob o je – o n a i Pio tru ś – p rzeży li wo jn ę. Zamies zk ali w Izraelu . Dziś ju ż n ie ży ją. On a u marła n ied awn o , b o w 2 0 0 5 ro k u . On miał rak a. Do k o ń ca u trzy my waliś my k o n tak t. W 1 9 9 6 ro k u ja p o jech ałam d o Izraela, g d zie zo s tałam o d zn aczo n a med alem Sp rawied liwej Wś ró d Naro d ó w Świata i n ad an o mi h o n o ro we o b y watels two p ań s twa Izrael. Teraz co ro k u p rzy jeżd ża d o mn ie có rk a Iren y , An n a. Więzy te n ie zo s tały więc zerwan e.

„Dzień dobry, panienko” Szk o łę Po d ch o rąży ch Armii Krajo wej u k o ń czy łam jak o jed n a z n iewielu k o b iet. M iałam s to p ień p lu to n o weg o p o d ch o rążeg o . Czu łam s ię d o b rze w to warzy s twie n as zy ch o ficeró w-wy k ład o wcó w, o ficerem b y ł p rzecież mó j tatu ś . Po d czas zajęć p u s zczaliś my n a p atefo n ie n iemieck ie p ły ty , międ zy in n y mi Sarę Lan d er, ab y zmy lić ewen tu aln y ch p o d s łu ch u jący ch . M u s ztrę miałam we k rwi, ale g o rzej mi s zło z p is to letem. Na p o czątk u n ie miałam zielo n eg o p o jęcia, jak g o ro zło ży ć i zło ży ć. J ak aś k o n s p iracy jn a ak cja? Raz d o s zp itala n a Niek łań s k iej p rzy wieźli ch ło p ak a, k tó reg o Niemcy p o s trzelili w n o g ę p o d czas u cieczk i. Sied ział p rzy n im Niemiec i g o p iln o wał. Do d atk o wo b y ł p rzy k u ty d o łó żk a k ajd an k ami. Org an izacja wy s łała mn ie d o s zp itala, żeb y m zo b aczy ła, czy n ie mo żn a b y g o s tamtąd jak o ś wy ciąg n ąć. Blik le w czas ie o k u p acji d awał p ieczy wo i cias tk a d o s zp itali. Po d ałam s ię więc za d o s tawcę firmy i tak d o s tałam s ię d o ś ro d k a. Zg ło s iłam s ię d o lek arza, d o p y ty wałam o ran n eg o . W mig p o jął, d laczeg o tak mn ie in teres u je. Uzg o d n iłam z d o k to rem, że w u mó wio n y m d n iu p ielęg n iark i, ro b iąc o p atru n ek , n ie zap n ą k ajd an ek . Tak też s ię s tało . Po p o łu d n iu p rzy s zli n as i ch ło p cy , p rzy s tawili Niemco wi b ro ń d o s k ro n i, wy n ieś li ran n eg o i b y ło p o ​s p rawie. Czy s ta

ro b o ta. W p ewn y m mo men cie k o n s p iro wała u n as cała ro d zin a. M ama n ależała d o s wo jej o rg an izacji, s io s tra d o s wo jej, a ja d o s wo jej. ​Nig d y n ie ro zmawiały ś my o tej n as zej d ziałaln o ś ci. Zb liżał s ię ro k 1 9 4 4 . Któ reg o ś d n ia wy jrzałam p rzez o k n o i zo b aczy łam, że w willi Ko có w k ręci s ię g es tap o . Pu łk o wn ik b y ł w An g lii, a w k raju p o zo s tały jeg o żo n a i tró jk a d zieci. Nag le p atrzę, a d o d o mu zb liża s ię An d rzej Ko c, s y n p u łk o wn ik a. Nie miałam jak g o o s trzec, b y ło za p ó źn o . M iał n a s zczęś cie u mó wio n y zn ak z matk ą. Wch o d ząc d o mies zk an ia, g wizd ał. J eś li n ie b y ło n ieb ezp ieczeń s twa, matk a mó wiła: – W p o rząd k u . Ty m razem k rzy k n ęła n a cały g ło s : – An d rzej, u ciek aj! Ten b ły s k awiczn ie o d wró cił s ię n a p ięcie, zb ieg ł ze s ch o d ó w, p rzeleciał jak to rp ed a k o ło n as zeg o d o mu i p o p ęd ził w s tro n ę Dwo rca Gd ań s k ieg o . Tam zn ik n ął. Niemcy p u ś cili s ię za n im, o d d ali k ilk a s trzałó w. Nie wied ziały ś my , czy u d ało mu s ię u ciec. M o ja s io s tra d o s tała h is terii, że zab ili An d rzeja. M ło d y Ko c b y ł b o wiem jej n arzeczo n y m. Nie u d ało mi s ię jej u s p o k o ić, zd o łałam z n iej jed y n ie wy d u s ić, że d wa d n i temu An d rzej d ał jej d o p rzech o wan ia jak ąś p aczk ę. Po s złam n a s try ch , g d zie zn ajd o wała s ię ta p aczk a – Pio trek ju ż tam s ied ział z o b awy p rzed Niemcami – o twieram i o czo m n ie wierzę. Sterta amu n icji, jak ieś materiały wy b u ch o we. J ezu s M aria, jeś li g es tap o jes t o b o k , to zaraz zajrzy i tu . Wted y b ęd zie p o n as . Niewiele my ś ląc, wzięłam p aczk ę, wło ży łam ją d o k o s za wik lin o weg o , p rzy k ry łam g ałązk ami rab arb aru i wy s złam p o s p ies zn ie z d o mu . Na Feliń s k ieg o zaws ze k ręcił s ię p atro l. J ak iś Niemiec p o wied ział d o mn ie: – Dzień d o b ry , p an ien k o . Ze s trach u o d p o wied ziałam: – Dzień d o b ry – ch o ciaż n ig d y wcześ n iej teg o n ie ro b iłam. Ty m razem wo lałam jed n ak n ie zg ry wać b o h aterk i. J es zcze b y mn ie z wś ciek ło ś ci zrewid o wał. Po tem u d ało mi s ię tę trefn ą p aczk ę u k ry ć i p rzek azać o rg an izacji. Najad łam s ię p rzy ty m s p o ro s trach u . Wracając d o d o mu , d o wied ziałam s ię, że An d rzej u ciek ł. Ale g es tap o zab rało jeg o matk ę i g o s p o s ię. Ob ie zg in ęły w Au s ch witz.

W Zgrupowaniu „Żywiciel”

1 s ierp n ia 1 9 4 4 ro k u s tawiłam s ię w s amo p o łu d n ie n a o d p rawie n a Kró lews k iej. Umó wiliś my s ię n a p iątą. Nas tęp n ie ro zjech aliś my s ię d o d o mó w, żeb y s ię p rzeb rać. J a miałam jes zcze wziąć to rb ę s an itarn ą. By łam u b ran a w letn ią s u k ien k ę w k wiatk i, p rzecież n ie mo g łam tak iś ć d o b o ju . Ws iad łam więc d o tramwaju , jech ałam M io d o wą i ju ż p rzed wiad u k tem tramwaj n ag le s ię zatrzy mał. Niemcy k azali ws zy s tk im wy s iad ać. Przep u ś cili ty lk o k o b iety i d zieci. J u ż s ię zaczęło … To b y ło k ilk a g o d zin p rzed g o d zin ą „W”. Z mag azy n u n a u licy Su zin a n as i ch ło p cy wy n o s ili b ro ń . Wes zli n a u licę Sło wack ieg o z wo rami p ełn y mi amu n icji, n ap o tk ali p atro l n iemieck i i wy n ik ła z teg o p rzy p ad k o wa s trzelan in a. W efek cie całe mias to d o wied ziało s ię, że p rzy s tęp u jemy d o ak cji. Ty mczas em mn ie jak o ś u d ało s ię p rzed o s tać d o d o mu , p rzeb rałam s ię, ch wy ciłam w b ieg u to rb ę, ju ż ch ciałam wy jś ć… ale n ie mo g łam s ię ru s zy ć! Wo k ó ł d o mu p ełn o Niemcó w, ewak u o wali s zp ital. W o g ó le Niemcy p atro lo wan i d zieln icę jak wś ciek li, wielu o s o b o m, p o d o b n ie jak mn ie, p ierws zeg o d n ia n ie u d ało s ię wy jś ć z d o mu . W p ewn y m mo men cie s ły s zę ło mo t d o d rzwi, o twieram i wid zę s to jąceg o w p ro g u Niemca z wy celo wan y m we mn ie p is to letem mas zy n o wy m. – J eżeli k to ś s ię s tąd ru s zy , to ws zy s tk ich zaraz ro zwalę – k rzy czał. Do s ło wn ie u mierały ś my ze s trach u , Iren a n ajb ard ziej z n as ws zy s tk ich . Pio trek p o b ieg ł n a s try ch , zres ztą o n b y ł zaws ze z n as ws zy s tk ich n ajb ard ziej o p an o wan y . Przes zed ł p rzecież p rzez p iek ło g etta, miał ju ż za s o b ą „d o b rą” s zk o łę. Dru g ieg o d n ia Po ws tan ia p o b lis k a Po n iató wk a zo s tała zajęta p rzez n as zy ch ch ło p có w. Po ru czn ik „Ży to mirs k i”, p rzed wo jen n y zawo d o wy wo js k o wy , o b jął d o wó d ztwo n ad g mach em. Od razu tam p o b ieg łam i zameld o wałam s ię, p ro s ząc o p rzy d ział. W ten s p o s ó b zn alazłam s ię w Zg ru p o wan iu „Ży wiciel”. Wło ży łam n a ramię o p as k ę. By łam p o ws tań cem, ro zp ierała mn ie d u ma. M o im p ierws zy m zad an iem b y ła p o mo c w zo rg an izo wan iu n a n o wo p o b lis k ieg o s zp itala. Na s zczęś cie Niemcy zo s tawili w n im ab s o lu tn ie ws zy s tk o . Łó żk a, materace, p o ś ciel, lek ars twa, ś ro d k i d ezy n fek cy jn e. Uciek ali w p o ś p iech u . J ed y n y m p ro b lemem b y ła jeżd żąca p o Żo lib o rzu p an cerk a, k tó ra ciąg le o s trzeliwała n as z g mach . Dłu g o tam n ie wy trzy maliś my , mu s ieliś my s ię wy n ieś ć i ws zy s tk o p rzen ieś ć. M iałam d o d y s p o zy cji g o ń ca, ch ło p ca o p s eu d o n imie „Fred ”. Wy g ląd ał n a jed en aś cie, mo że d wan aś cie lat. M ały ch ło p aczek , ​t y p o wy zawad iak a z M ary mo n tu . Po wied ział, że jeś li b ęd zie trzeb a, to o n meld u n ek zan ies ie ws zęd zie. Zn a b o wiem ws zy s tk ie o k o liczn e o g ró d k i, zak amark i i b ramy jak włas n ą k ies zeń . By ł

n ies amo wicie zwin n y . Po s y łaliś my g o więc z ro zk azami. Gd y wracał, zaws ze p rzy n o s ił mi a to p o mid o ra, a to jab łk o , a to g ru s zk ę zerwan ą z jak ieg o ś s ad u czy o g ró d k a. – „Do ra”, jak s ię s k o ń czy wo jn a, a ja d o ro s n ę, to s ię z to b ą o żen ię – p o wtarzał p rzy k ażd ej o k azji. A ja ś miałam s ię i o czy wiś cie mu p rzy tak iwałam. Nies tety , mo im p ierws zy m ran n y m b y ł właś n ie ten ch ło p iec – „Fred ”. Gd y d o wied ziałam s ię, że g o trafili, n aty ch mias t d o n ieg o p o b ieg łam. Po d ro d ze zatrzy mał mn ie lek arz: – Tu n ie ma czeg o zb ierać – p o wied ział. – Ws zy s tk o ma n a wierzch u , k rew leje s ię z n ieg o wiad rami. Cu d , że w o g ó le jes t jes zcze p rzy to mn y . „Fred ” p o jęk iwał cich u tk o i p y tał s ię mn ie, czy b ęd zie ży ć. A ja s ied ziałam p rzy n im, trzy małam g o za ręk ę i zap ewn iałam g o , że tak . Że p rzecież mu s i d o ro s n ąć i s ię ze mn ą o żen ić. M ieliś my p rzecież n as zą u mo wę. Zap ewn iałam g o , że ju ż s zy k u ją d la n ieg o s tó ł n a s ali o p eracy jn ej. A p rzecież wied ziałam, że żad n a o p eracja tu n ic n ie p o mo że. By łam cała we k rwi. Tak s ię z n ieg o lało , że k rew p rzes ączała s ię p rzez materac n a p o d ło g ę. Głas k ałam g o p o g łó wce. Łzy p ły n ęły mi ciu rk iem, ale o n ju ż teg o n ie wid ział.

Wynoś się z tą nogą Głó wn y m lek arzem n as zeg o s zp itala b y ł d o k to r Lu d wik Zatu rs k i p s eu d o n im „Raczek ”. By ł b ard zo s u ro wy , wp ro wad ził wo js k o wy d ry l. Nie p o zwalał n a p rzy k ład p acjen to m mieć ro zk o p an ej p o ś cieli p o d czas p o ran n eg o o b ch o d u . Ws zy s tk o mu s iało b y ć wy g ład zo n e, ran n i mu s ieli leżeć p ro s to , ich rzeczy z p ed an terią p o u k ład an e. M u s zę p rzy zn ać, że p atrzy łam n a n ieg o jak n a wariata, ch o ciaż b y ł ś wietn y m ch iru rg iem.

W czasie Powstania „Dora” została sanitariuszką w Zgrupowaniu „Żywiciel”. Na zdjęciu: powstańcy zgrupowania na terenie gimnazjum „Poniatówka” na Żoliborzu, 15 sierpnia 1944 roku

Kied y ty lk o o b ch ó d d o b ieg ał k o ń ca, wch o d ziłam n a s alę i mó wiłam p acjen to m, że teraz mo g ą ro b ić co im s ię ży wn ie p o d o b a. Ro zk o p y wać i zrzu cać p o ś ciel, ro zwalać s ię n a łó żk ach . Bard zo s ię wted y ś miali z ty ch n as zy ch d ziwn y ch zwy czajó w. Z tej s zp italn ej d wu wład zy . Do mo ich o b o wiązk ó w n ależało as y s to wan ie p rzy o p eracjach . Któ reg o ś d n ia p rzy n ies io n o n am ch ło p ak a, k tó ry b y ł ran n y w n o g ę. Pamiętam, że miał p s eu d o n im „Karo l”. Lek arze n arad zili s ię i p o s tan o wili, że trzeb a n o g ę amp u to wać. A ch ło p ak zaled wie d wu d zies to letn i. Sied ział p rzerażo n y . Ro zp o częła s ię o p eracja i… k azan o mi trzy mać tę o d cin an ą n o g ę. Co in n eg o p o d awać wacik i, a co in n eg o ro b ić co ś tak ieg o . Najp ierw trzeb a b y ło p rzeciąć s k ó rę, p o tem p rzerżn ąć mięś n ie, a w k o ń cu p rzep iło wać k o ś ć. Ws zy s tk o d ziało s ię p rzed mo im n o s em.

Op eracja s ię s k o ń czy ła, a ja d alej – jak zd rętwiała – trzy małam w ręk ach tę n o g ę. J u ż o d p iło wan ą. By łam ch y b a w s zo k u . Wted y lek arz, k tó ry zn an y b y ł ze s wo jej n ied elik atn o ś ci i wy my ś lan ia d ziewczy n o m o d n ajwięk s zy ch id io tek , k o p n ął mn ie i p o wied ział, żeb y m s ię z tą n o g ą wy n o s iła. A trzeb a d o d ać, że p rzy ty m cały m s wo im g ru b iań s twie lek arz ten b y ł n ajwięk s zy m b ab iarzem. Wy b ieg łam więc z s ali o p eracy jn ej i s p o tk an eg o n a k o ry tarzu in n eg o d o k to ra zaczęłam b łag ać, żeb y zab rał tę n o g ę. – J es tem lek arzem, a ty s an itariu s zk ą, ja n ie zajmu ję s ię tak imi b łah y mi s p rawami – o d p o wied ział. Wted y ja, ju ż całk o wicie załaman a, p o p ro s tu rzu ciłam tę o d ciętą n o g ę n a ziemię. Do p iero n as tęp n eg o d n ia wró ciłam p o n ią, zan io s łam d o o g ro d u i zak o p ałam. Po tem jes zcze d łu g o n ie mo g łam d o jś ć d o s ieb ie p o tej całej h is to rii. Wk ró tce amp u tacje s tały s ię jed n ak co d zien n o ś cią. W s zp italu ro b iło s ię b o wiem z d n ia n a d zień co raz b ard ziej d ramaty czn ie. Co raz więcej ran n y ch , p rzep ełn ien ie. Lu d zie s tras zn ie p o h aratan i. J ed en mężczy zn a d o s tał w k ręg o s łu p i mu s iał leżeć n a b rzu ch u . Nie mó g ł s ię n awet n o rmaln ie załatwić. Ws zy s cy jęczą, ws zy s cy d o mag ają s ię p o mo cy . Najg o rzej b y ło wieczo rami. Wted y ran n i n ajb ard ziej cierp ieli, n ie mo g li zas n ąć. Ty le lu d zk ieg o n ies zczęś cia… A to o p atru n k i, a to o p eracje, n a n ic n ie miałam czas u . Ty lk o trzy razy u d ało mi s ię p o b iec d o d o mu , k tó ry b y ł p rzecież tak b lis k o . Pio trek zach o wy wał s ię s p o k o jn ie. Iren a zn alazła g d zieś Przeminęło z wiatrem i z wy p iek ami n a twarzy p rzeczy tała je k ilk a razy o d p o czątk u d o k o ń ca. Wan d a, mo ja s io s tra, an i razu n ie zajrzała d o d o mu w czas ie całej b itwy . Walczy ła. M ama s tarała s ię p o mag ać p rzy s zp italu .

Niemiecki ból zęba Po d k o n iec wrześ n ia, g d y Po ws tan ie s ię ju ż d o p alało , d o s zło d o n atarcia n a n as z s zp ital. Co ch wila p rzy n o s zo n o n am ran n y ch , n ie n ad ążały ś my z zak ład an iem o p atru n k ó w. Aż tu n ag le ro zk az: p rzen ieś ć n iezwło czn ie ran n y ch d o fo rtu w p ark u Żero ms k ieg o . ​Nies iemy ich więc n a n o s zach . I w p ewn y m mo men cie d o s tajemy s ię p o d g ęs ty o g ień n iep rzy jaciela. Ku le s ię s y p ią, p o cis k i ek s p lo d u ją wo k ó ł n as . Stras zliwy h u k , k rzy k i ran n y ch . Przerażen ie. Wielu ran n y ch zo s tało trafio n y ch i s k o n ało n a n o s zach . M u s ieliś my s ię wy co fać.

W p ewn y m mo men cie o d łamk i trafiły có rk ę s tareg o g en erała, k tó ra n o s iła n am d o s zp itala o b iad y . Urwało jej n o g ę. Po ws tań cy p rzen ieś li ją d o s zp itala, ale d o k to r n aty ch mias t k azał ją n ieś ć d alej, d o s zp itala w fo rcie. Led wo wy s zli, k ied y w całą g ru p ę trafił p o cis k . Ran n ą zab ił n a miejs cu , a s an itariu s zk ę – miała p s eu d o n im „Kro k u s ” – i lek arza p o ważn ie zran ił. Ty m ran n y m b y ł n as z o rd y n ato r, p ed an ty czn y d o k to r „Raczek ”. Całe p lecy , p o ś lad k i i o b ie ręce miał p o h aratan e. M n ó s two k rwi, mięs o n a wierzch u . Wy b ieg łam d o n ich ze s zp itala. Zep ch n ęłam martwą, zmas ak ro wan ą có rk ę g en erała z n o s zy i p o ło ży łam n a n iej ran n ą s an itariu s zk ę. Przeciąg n ęłam ją jak o ś n a ty ch n o s zach d o s zp itala i wep ch n ęłam p rzez małe o k ien k o p iwn iczn e. Nie wiem, jak mi s ię to u d ało zro b ić. Czy tałam p ó źn iej, że w s y tu acji ek s tremaln ej, w s trach u , czło wiek mo że wy k rzes ać z s ieb ie więcej s iły . J a ró wn ież d o s tałam wó wczas o d łamk iem w p lecy . M imo to , k ied y ju ż u p o rałam s ię z „Kro k u s em”, wró ciłam p o „Raczk a”. – „Do ra”, d o b ij mn ie – ry czał. – J a jes tem ch iru rg iem, a ręce mam p o ro zry wan e, jes tem teraz d o n iczeg o , d o b ij mn ie! Po wied ziałam mu , żeb y p rzes tał s ię wy g łu p iać. Złap ałam jak ieg o ś cy wila, k tó ry n a p o czątk u n ies p ecjaln ie miał o ch o tę p o mag ać, i jak o ś razem d o tas zczy liś my g o d o fo rtu . Teg o s ameg o d n ia p rzy s zło ro zp o rząd zen ie, żeb y zap rzes tać tran s p o rto wan ia ran n y ch . Więcej b o wiem w czas ie tej o p eracji zg in ęło s an itariu s zek i p acjen tó w, n iż zo s tało d o n ies io n y ch n a miejs ce. Nie miały ś my jed n ak n awet ch wili wy tch n ien ia. Ko lejn i ran n i p rzy b y wali taś mo wo . Bard zo d u żo . J ed n i s ami p rzy b ieg ali, in n y ch p rzy n o s zo n o . I jed en z n ich … n ie zap o mn ę teg o d o k o ń ca ży cia. Ten czło wiek miał u rwan ą n o g ę i s am – w p an iczn y m s trach u – k icał n a d ru g iej, zd ro wej, d o s zp itala. Dla mn ie, mło d ej d ziewczy n y , p o d o b n e wid o k i b y ły czy mś s zo k u jący m. Sama s ię s o b ie d ziwię, że to wy trzy małam. J ed n o cześ n ie s zp ital zaczął p ło n ąć. M u s ieliś my s ię p rzen ieś ć n a d o ln e p iętra. Dy m, wrzas k i p rzerażo n y ch ran n y ch , trzas k i p ęk ający ch w o g n iu d es ek , s mró d . Prawd ziwa ap o k alip s a. To b y ł k o n iec, mu s ieliś my s ię p o d d ać… W ty m miejs cu mu s zę o p o wied zieć p ewn ą h is to rię. Tru d n o w n ią u wierzy ć, ale wy d arzy ła s ię n ap rawd ę. Otó ż jes zcze n a p o czątk u wrześ n ia – a więc w ś ro d k u n ajb ard ziej zacięty ch p o ws tań czy ch walk – p ewn eg o n iemieck ieg o żo łn ierza ro zb o lały zęb y . I p o s tan o wił p o jech ać d o d en ty s ty ze Śró d mieś cia n a Bielan y … n a ro werze. Przejech ał tak b eztro s k o p rzez p ó ł Wars zawy . Nie wiem, jak im cu d em

u ch o wał s ię ży wy . Wres zcie n as i ch ło p cy zo b aczy li g o n a p lacu Wils o n a. Po s trzelo n y s p ad ł z ro weru , ale p rzeży ł. Ch ło p cy zlito wali s ię n ad n im, wzięli g o n a n o s ze i p rzy tas zczy li d o n as zeg o s zp itala. Niemiec b ał s ię o k ro p n ie, b o my ś lał, że g o zas trzelimy . Do k to r mu s iał mu d łu g o p o n iemieck u tłu maczy ć, że my n ie mo rd u jemy jeń có w. Zało ży liś my mu n o g ę i ręk ę n a wy ciąg . Gd y ju ż o ch ło n ął, zach o wy wał s ię b ard zo p rzy zwo icie. Kied y k s iąd z p rzy n o s ił p ap iero s y , to – ch o ć częs to wan y – n ie b rał, b y n ie o p alać p o ls k ich żo łn ierzy . Bard zo s k ro mn ie też jad ł. By ł zwy k ły m żo łn ierzem, a n ie żad n y m h itlero wcem. Gd y b y ło ju ż p o ws zy s tk im i s ied zieliś my w p iwn icy p ło n ąceg o s zp itala, a p atro le n iemieck ie p rzech o d ziły u licą n ad n as zy mi lu fcik ami, p o d ch o d ziłam d o teg o Niemca i k ład łam mu p o d u s zk ę n a twarz. Żeb y p rzy p ad k iem n ie k rzy czał. By ł p rzek o n an y , że ch cę g o zad u s ić, a ja ch ciałam p o p ro s tu p rzeży ć. Niemcy , g d y s ły s zeli jak iek o lwiek k rzy k i z p iwn ic, częs to b o wiem – n a ws zelk i wy p ad ek – wrzu cali d o ś ro d k a g ran aty . Kied y ewak u o waliś my ran n y ch , mieliś my d y lemat. Co zro b ić z n as zy m Niemcem? Ręk ę i n o g ę miał n a wy ciąg u , p rzen o s zen ie g o mo g ło b y mu p o ważn ie zas zk o d zić. Kied y wy n ieś liś my o s tatn ieg o n as zeg o ran n eg o , p o wied ziałam mu : – Teraz mo żes z k rzy czeć, żeb y cię zab rali. Nas tęp n eg o d n ia, ju ż p o k ap itu lacji, p rzy leciałam jed n ak d o s zp itala zo b aczy ć, co s ię z ty m Niemcem s tało . M iałam wy rzu ty s u mien ia, że g o tak zo s tawiłam. Na s zczęś cie k o led zy g o zn aleźli i zab rali. Kilk a d n i p ó źn iej p rzy s zed ł d o n as o ficer n iemieck i, eleg an ck i, czy s ty . A my – p o żal s ię Bo że – s ied em n ies zczęś ć. An i u my ć s ię p o rząd n ie n ie mo g liś my , an i p rzeb rać. M ó j fartu ch b y ł czarn y . Oficer p o d zięk o wał lek arzo m za o p iek ę n ad ran n y m Niemcem. W p o d zięce p rzy s łał n am au ta ciężaro we d o wy wiezien ia n as zy ch ran n y ch d o s zp itala p o za Wars zawą. Rzeczy wiś cie p rzy jech ały s amo ch o d y . J a d o s tałam p o d s wo ją o p iek ę g ru p ę d wu d zies tu ran n y ch . M ieli n as zawieźć d o s zp itala w M ilan ó wk u , ale o k azało s ię, że wio zą n as d o o b o zu w Pru s zk o wie. M iałam międ zy in n y mi ran n eg o z p arty zan tk i wileń s k iej, k tó rej o d d ział p rzy b y ł n am z p o mo cą. Gd y ład o waliś my g o d o ciężaró wk i, d o k to r o s trzeg ł mn ie, żeb y n a n ieg o u ważać s zczeg ó ln ie. By ł ś wieżo p o o p eracji b rzu ch a. M iał b y ć n a ś cis łej d iecie. By ł ró wn ież in n y ran n y , ch ło p ak z M ary mo n tu , z amp u to wan ą n o g ą. Niemieck i żo łn ierz p o d s zed ł d o n ieg o z b u łk ą z s zy n k ą i ch ciał mu ją d ać. Ch ło p ak ten o d wró cił jed n ak g ło wę z p o g ard ą i p o wied ział, że o d Szwab a jed zen ia n ie b ęd zie b rał.

Aż zamarliś my ze s trach u . Niemiec s ch o wał jed n ak b u łk ę i n ic n ie p o wied ział. Od s zed ł.

W wagonie SS Po d o tarciu d o Pru s zk o wa p o s tan o wiłam zro b ić ws zy s tk o , żeb y wy d o s tać mo ich ran n y ch z o b o zu . Waru n k i b y ły p rzecież fataln e, a o n i p o trzeb o wali o p iek i. Zg ło s iło s ię d o mn ie ró wn ież k ilk u ch ło p có w, k tó rzy n ie b y li ran n i, a też ch cieli n awiać. J ak ich u rato wać? Wp ad łam n a p o my s ł, że wp is zę im w k artach ch o ro b y ty fu s . Niemcy , jak p amiętałam z g etta, s zalen ie b ali s ię tej ch o ro b y . Po s złam więc d o n aczeln eg o lek arza o b o zu , k tó ry zach o wał s ię b ard zo p rzy zwo icie. Przy b ił mi p ieczątk ę n a p o d an iu o zwo ln ien ie ty ch lu d zi, ale p o wied ział, że p o o s tateczn ą d ecy zję mu s zę u d ać s ię d o s to jąceg o w p o b liżu wag o n u SS. To o n i tam b o wiem rząd zili. Wes złam więc d o ś ro d k a, a tam p ierws ze, co rzu ciło mi s ię w o czy , to o lb rzy mi p o rtret Hitlera. Przed n im d u że b iu rk o , a o b o k p ielęg n iark a. Wy s o k a, ład n a, jak to s ię d zis iaj mó wi, s ek s o wn a. Pan to felk i, czy s ty b iały czep ek i fartu ch . Uczes an a, a ja tak i b ru d as … To b y ło d la mn ie s tras zn ie u p o k arzające… Przy b iu rk u s ied ział p o n u ry o ficer SS. Po d ałam mu p o d an ie. On a co ś tam cały czas d o n ieg o ćwierk ała. On n awet n ie s p o jrzał n a p ap ier, wrzas n ął ty lk o : – Raus! Wy s złam jak zb ity p ies . Co ja teraz zro b ię? Po czek ałam ze d wie g o d zin y , mo że tamta p ielęg n iark a co ś o d n ieg o ch ciała, a ja im p rzes zk o d ziłam? Wes złam d ru g i raz, s tan ęłam n a b aczn o ś ć i p o d ałam mu jes zcze raz p o d an ie. Sp o jrzał n a mn ie p rzeciąg le, wziął k artk ę i p rzy s tawił p ieczątk ę. Bez s ło wa. By łam tak zd ziwio n a, że aż p o wied ziałam: – Danke. Niemcy d ali n am p o d wo d y , czy li wo zy d rab in ias te, i p rzy ich p o mo cy p rzetran s p o rto waliś my ran n y ch d o p ry watn ej k lin ik i w Pru s zk o wie. Lało jak z ceb ra, ran n i b y li b ez o p atru n k ó w, k o s zmar. Wch o d zę d o s zp itala, a tam czy s to , b iało , ch o rzy leżą w ś wieżej p o ś cieli, mn ó s two k ręcący ch s ię lek arzy i p ielęg n iarek . Po ty m, co wid ziałam w p o ws tań czy m s zp italu , to b y ł s zo k . In n y ś wiat. Zn alazłam lek arza n aczeln eg o i wy łu s zczy łam mu całą s p rawę. M am ran n y ch , trzy d n i ju ż n ie zmien iałam im o p atru n k ó w, s ą g ło d n i, b ru d n i, zmo k n ięci i p rzemęczen i.

Trzeb a ich n iezwło czn ie p rzy jąć. A o n n a to , że wy k lu czo n e. Ub ru d zimy b o wiem cały s zp ital, a p o za ty m n a p ewn o mamy ws zy . Po p ro s iłam więc ch o ciaż o s u teren ę. On tward o jed n ak s tał p rzy s wo im. To b y ła d ziwn a s cen a. Ch o rzy p o d n ieś li s ię z łó żek , lek arze wy g ląd ali z s al. Ws zy s cy s ię n a n as p atrzy li. A o n , p an i wład ca, s k azy wał mo ich ran n y ch n a ś mierć. Wy g ląd ał, jak b y s p rawiało mu to p rzy jemn o ś ć. – J ed źcie d o Ko mo ro wa – p o wied ział. – Tam jes t s zp ital, n a p ewn o was p rzy jmą. Po wied ziałam mu , żeb y g o s zlag trafił. Od wró ciłam s ię i trzas n ęłam za s o b ą z całej s iły o g ro mn y mi s zk lan y mi d rzwiami. Aż s zy b y p o leciały ! Szk ło ro zb iło s ię w d ro b n y mak i ro zs y p ało p o s ch o d ach . J an ek , n as z lek arz, aż mn ie u cało wał za to , że rąb n ęłam ty mi d rzwiami. Ko mo ró w n ib y b lis k o , ale wted y wy d awało s ię, że d zielą n as o d n ieg o s etk i k ilo metró w. Do jech aliś my jak o ś w ty m d es zczu o ó s mej wieczo rem. Wy s zed ł d o n as d o k to r: – Dziewczy n o , jak ty wy g ląd as z! J a n a to , że p rzecież jes zcze ży ję. Ale mam ran n y ch i jeżeli n aty ch mias t czeg o ś n ie zro b i, to o n i n a p ewn o u mrą. Wn ieś li ich s zy b k o d o s zp itala, n a d u żą s alę. Umy łam s zy b k o ręce i zab raliś my s ię razem za ro b ien ie o p atru n k ó w. Dali n am h erb atę i co ś d o jed zen ia. Do k to r zap ro p o n o wał mi p o k o ik d o s p an ia, b y ła tam mała u my walk a, łó żk o i… d wie zmarłe s taru s zk i p rzy k ry te p rześ cierad łem. Nie p rzes zk ad zało mi to jed n ak , tak a b y łam zmo rd o wan a. Sp ałam d o jed en as tej, aż d o k to r ze s wo im p o mo cn ik iem zajrzeli d o mn ie, żeb y s p rawd zić, czy jes zcze ży ję. Ciek awe p rzejś cia miałam jes zcze z ch ło p cem z wileń s k iej p arty zan tk i. M iałam d awać mu lek k o s trawn e jed zen ie: b iałe p ieczy wo , jak ieś k as ze. W p rzeciwn y m razie mó g łb y d o s tać s k rętu k is zek . Ch o d ziłam więc p o o k o liczn y ch willach , p ro s ząc o s u ch ark i alb o o to , żeb y u g o to wali d la ran n eg o żo łn ierza co ś lek k ieg o . M ło d y żo łn ierz o czy wiś cie p atrzy ł n a mn ie za to z n ien awiś cią, jak b y m d awała mu n ajg o rs zą tru cizn ę. Po p ro s tu n ie zn o s ił ty ch p ap ek . Zwró ciłam p rzy o k azji u wag ę n a d ziwn ą rzecz. Otó ż o n właś ciwie n ie ws tawał z łó żk a. Zaczęło mn ie to zas tan awiać. M o że u k ry wał co ś p o d p o d u s zk ą? Pis to let, a mo że g ran at. Wres zcie u d ało mi s ię wejś ć d o s ali, g d y g o n ie b y ło . Pręd k o zajrzałam p o d p o d u s zk ę, a tam… g ru b e p ęto k iełb as y i k awał czarn eg o ch leb a. – Ch ło p ie! Do s tan ies z p rzecież s k rętu k is zek ! – k rzy k n ęłam, g d y wró cił. – Sio s tra, jeś li ja b y m jad ł, co ty mi d awałaś , to ja b y m d o p iero s k rętu k is zek d o s tał – o d p arł z ch arak tery s ty czn y m wileń s k im ak cen tem.

O d ziwo , to o n miał rację. Szy b k o s ię b o wiem n a tej k iełb as ie wy k u ro wał.

Powrót na gruzy M ama p o u p ad k u Po ws tan ia n ie miała żad n eg o k o n tak tu z mo ją s io s trą. Wan d a p o k ap itu lacji zo s tała wy wiezio n a d o o b o zu w Ob erlan g en . Nawet p rzy s zła p o żeg n ać s ię ze mn ą d o s zp itala, ale ja ak u rat s p ałam – o d s y p iałam te s ześ ćd zies iąt trzy n iep rzes p an e n o ce – i n ie mo g ła mn ie żad n y m s p o s o b em d o b u d zić. Iren a i mama z Pio trk iem mu s ieli ty mczas em o p u ś cić d o m, b o p rzecież Niemcy ws zy s tk ich wy rzu cali ze s to licy . Ob an d ażo wała Pio trk o wi g ło wę, zo s tawiając ty lk o jed n o o k o , i p o s maro wała b an d aże p o mad k ą – że to n ib y k rew. Nie ch ciała iś ć d o ro d zin y , żeb y jej n ie n arażać. Zn alazła s ch ro n ien ie w jak iejś wio s ce k o ło Krak o wa i zarab iała, s p rzed ając s u s zo n e g rzy b y . J a w g ru d n iu wy ląd o wałam w Zak o p an em, g d zie za mis k ę zu p y p raco wałam w Czerwo n y m Krzy żu . Z mamą s p o tk ały ś my s ię d o p iero p o wo jn ie, g d y o b ie wró ciły ś my n a g ru zy n as zeg o mias ta. Po Pio tru s ia, a raczej Hen ry k a – d o p iero p o wo jn ie, p o d czas wizy ty w Gmin ie Ży d o ws k iej, wy jawił n am s wo je p rawd ziwe imię – p rzy jech ali k rewn i, k tó rzy w trak cie wo jn y u ciek li d o Związk u So wieck ieg o . Teraz wró cili p o n ieg o i razem z n im wy emig ro wali d o Pales ty n y . Stras zn ie to p rzeży ły ś my , Pio trek też. Trak to wałam g o jak b rata. A mama jak s y n a. On wcale n ie ch ciał s ię z n ami ro zs tawać. Lep iej mu b y ło z n ami n iż z tamtą ro d zin ą, ale có ż mo g ły ś my zro b ić?

Gutowscy ukrywali w czasie wojny dwójkę Żydów: małego chłopca Piotra oraz Irenę Palenker. Obojgu udało się przeżyć wojnę. Za bohaterstwo Janina została odznaczona medalem Sprawiedliwej wśród Narodów Świata. Na zdjęciu: Piotr z pieskiem

M o ja s io s tra Wan d a p o wy zwo len iu z o b o zu wy jech ała d o Wielk iej Bry tan ii. Wy s zła tam za mąż za Po lak a, k tó ry walczy ł w M ary n arce Wo jen n ej, a p o wo jn ie s k o ń czy ł arch itek tu rę n a ​Ok s fo rd zie. W 1 9 4 6 ro k u p rzy s zła d o mn ie k o leżan k a s io s try z p y tan iem, czy n ie ch ciałab y m p o jech ać d o n iej n a Zach ó d . Po jech ałam i p rzy o k azji p rzep ro wad ziłam p o n ad d wu d zies tu lu d zi p rzez zielo n ą g ran icę. Zamies zk ałam z s io s trą i jej mężem. Przy o k azji p o zn ałam mo jeg o p rzy s złeg o męża, Les zk a. Po b raliś my s ię ro k p ó źn iej. Ch o ciaż mo g liś my zo s tać w An g lii – mąż k o ń czy ł ak u rat s tu d ia n a u n iwers y tecie w Ex eter – zd ecy d o waliś my , że wró cimy . Nas ze mamy zo s tały b o wiem s ame w k raju . Po trzeb o wały n as . Po p o wro cie UB d ało

n am zd ro wo w k o ś ć. M ąż b y ł z ro d zin y ziemiań s k iej, n a d o d atek s łu ży ł u M aczk a. J a z k o lei p o wo jn ie n ie mo g łam d o s tać p racy – za k arę, że b y łam s an itariu s zk ą Armii Krajo wej w czas ie Po ws tan ia. J ak o ś te n ajg o rs ze lata jed n ak p rzetrwaliś my . Pracę w k o ń cu zn alazłam i mam ją d o d ziś … Od p ięćd zies ięciu o ś miu lat p racu ję w s zk o le, w k tó rej jak o d zieck o s ama s ię u czy łam. Zmien iła s ię ty lk o n azwa. Po wo jn ie s zk o ła zo s tała p rzemian o wan a z imien ia Alek s an d ry Piłs u d s k iej n a s zk o łę imien ia Stefan ii Semp o ło ws k iej. Pracu ję jak o s ek retark a Rad y Ro d zicó w, p ro wad zę zajęcia z mło d zieżą. Bard zo lu b ię mo ją p racę. W s zk o le jes tem co d zien n ie. Uro d ziłam d wie có rk i. Stars za, Ewa, mies zk a w No wej Zelan d ii. M ło d s za, M aja, w Po ls ce. Pierws za ma s ieć p en s jo n ató w, d ru g a p racu je w jed n ej z wars zaws k ich firm. Same mają d zieci. M ó j mąż u marł trzy d zieś ci s ied em lat temu . Od tej p o ry ży ję s amo tn ie. Po Po ws tan iu , wio s n ą, ch o d ziłam n a ek s h u macje. Całe mias to b y ło p ełn e p o ws tań czy ch , wy k o p an y ch p o s p ies zn ie g ro b ó w. Teraz trzeb a b y ło to u p o rząd k o wać. M iałam g ru p ę d zies ięciu p o mo cn ik ó w z ło p atami. Wy d o b y wali z ziemi s zczątk i lu d zk ie, k tó re ja mu s iałam o p is y wać. M u s ieliś my s ię b ard zo s p ies zy ć, żeb y s k o ń czy ć p race, zan im zro b i s ię g o rąco . Wó wczas b o wiem ciała zaczęły b y s ię s zy b k o ro zk ład ać i d als za p raca b y łab y n iemo żliwa. Przy n iek tó ry ch p o leg ły ch p o ws tań cach i zamo rd o wan y ch cy wilach zn ajd o wałam b u telk i, zd jęcia, zap is k i, łań cu s zk i, ró żn e ch arak tery s ty czn e p rzed mio ty . To u łatwiało id en ty fik ację. Pewn eg o razu o d k ry liś my , że w s zamb ie p ły wa k ilk a lu d zk ich zwło k . Ok azało s ię, że Niemcy wrzu cili tam ty ch lu d zi ży wcem. Po to p ili ich w ty m s zamb ie. Ciała b y ły zak o n s erwo wan e, jak b y zg in ęli p rzed ch wilą. Nie u d ało s ię jed n ak zid en ty fik o wać żad n eg o z n ich . Nie mieli b o wiem p rzy s o b ie n iczeg o . Gd y b rałam u d ział w ek s h u macjach , zro zu miałam, jak n iewiele zab rak ło , żeb y m zn alazła s ię p o ś ró d ty ch zab ity ch . Po d czas s ameg o Po ws tan ia zb y t d u żo s ię d ziało , n ie miałam czas u my ś leć o ś mierci, o n ieb ezp ieczeń s twie. Do tarło to d o mn ie d o p iero p ó źn iej, p o d o b n ie jak to , że p o d czas tej wo jn y n ic n ie zo s tało mo jej ro d zin ie o s zczęd zo n e. Ojciec zo s tał zamo rd o wan y p rzez So wietó w, my p rzes zły ś my p rzez p iek ło Po ws tan ia. Czy b y ło warto ? M imo teg o ws zy s tk ieg o , co s ię s tało , o d p o wiad am b ez wah an ia – tak . By ło warto . Dlaczeg o ? Ab y to zro zu mieć, wy s tarczy ro zejrzeć s ię wo k ó ł s ieb ie.

Janina Rożecka z domu Gutowska (rocznik 1922)

IRENA KIEDY MĄŻ IDZIE NA WOJNĘ

–P

amiętaj, żeb y ś o p iątej b y ła w d o mu . To o s tatn ie s ło wa, k tó re p o wied ział d o

mn ie mąż, g d y wy ch o d ził d o Po ws tan ia. Po wied ział to ju ż n a s ch o d ach , g d y n ag le g o co ś tk n ęło , p rzy s tan ął i s p o jrzał n a mn ie raz jes zcze. Pamiętam d o k ład n ie, w co b y ł wted y u b ran y . Na d łu g ie b u ty i b ry czes y d la n iep o zn ak i n aciąg n ął jas n y , letn i g arn itu r. Sk ó rzan y wo js k o wy p łas zcz zro lo wał i s ch o wał d o p lecak a. Nie miał p rzy s o b ie b ro n i, ty lk o lo rn etk ę, k tó rą w 1 9 3 9 ro k u p rzy wio złam z Wo ły n ia. Gd y J an ek wres zcie s ię o d wró cił i zaczął s ch o d zić w d ó ł, zro b iłam za n im zn ak k rzy ża. M ąż p o s zed ł d o Po ws tan ia n ie ty lk o b ez b ro n i, ale i b ez żad n ej n ad ziei. By ł o ficerem, wied ział, jak s zczu p łe s ą s iły Armii Krajo wej i jak p o tężn i s ą Niemcy . Wiarę w to , że b o ls zewicy p rzy jd ą Po ws tan iu z p o mo cą, u ważał zaś za mrzo n k ę. M ó wił o ty m b ez o g ró d ek . Gd y o d ch o d ził, n ie wied ziałam n ie ty lk o teg o , k ied y s ię zn o wu zo b aczy my , ale czy zo b aczy my s ię jes zcze w o g ó le. Po zamk n ięciu d rzwi s tałam w k o ry tarzu i d łu g o p atrzy łam p rzed s ieb ie. Z zamy ś len ia wy rwał mn ie d o p iero p łacz d zieck a. M ó j s y n ek , J acu ś , miał zaled wie trzy mies iące. Sp o jrzałam n a zeg arek – b y ła trzecia. Trzeb a b y ło d ziałać. Po b ieg łam czy m p ręd zej d o d ro g erii p o zap as o we s mo czk i i zas y p k ę. M ies zk aliś my wted y n a Bars k iej 5 . Po n ieważ mies zk an ie b y ło b ard zo o b s zern e, częś ć p o k o jó w zo s tała wy n ajęta. M ies zk ała z n ami międ zy in n y mi p an i Os s en d o ws k a, b y ła żo n a s ły n n eg o p is arza Ferd y n an d a Os s en d o ws k ieg o . M o ja mama, k tó ra b y ła s an itariu s zk ą Armii Krajo wej, wy s zła n a k o n cen trację jes zcze p rzed J an k iem. Zo s tałam więc w d o mu z n iemo wlęciem n a ręk u i mo ją o s iemd zies ięcio letn ią b ab cią, Wik to rią Wilży n ą – n azy wan ą p rzez n as Tu n ią – k tó ra zaled wie p rzed k ilk o ma d n iami p rzy jech ała w o d wied zin y z No weg o Targ u . Ch ciała zo b aczy ć p rawn u k a. Nies tety , termin tej ro d zin n ej wizy ty wy b rała fataln ie.

Mały Jacuś stał się powodem, dla którego Irena robiła wszystko, byle przetrwać Powstanie. Była gotowa na każde poświęcenie dla swojego dziecka.

Na zdjęciu: mały Jacek w maju 1944 roku

Pierws ze s trzały u s ły s zały ś my p u n k tu aln ie o p iątej. Bo że, to ju ż. Zaczęło s ię. Po d b ieg łam s zy b k o d o o k n a, żeb y je zamk n ąć. A p o tem d o k o ły s k i. J acu ś n a s zczęś cie s maczn ie s p ał. Kan o n ad a mu zu p ełn ie n ie p rzes zk ad zała. Po ch wili ro zleg ł s ię p rzeraźliwy ło mo t n a k latce s ch o d o wej. To p rzech o d n ie, k tó ry ch Po ws tan ie zas k o czy ło n a u licy , b ieg ali p o s ch o d ach i p u k ali d o k o lejn y ch d rzwi. Po ch wili ro zp ierzch li s ię p o mies zk an iach . J a n ie wp u ś ciłam n ik o g o . Bałam s ię. Ok n a n as zeg o mies zk an ia wy ch o d ziły n a p lac Naru to wicza, vis-à-vis Do mu Ak ad emick ieg o , k tó ry b y ł o b s ad zo n y p rzez s iln y o d d ział n iemieck i i z k tó reg o wk ró tce n a n as zą k amien icę p o s y p ały s ię k u le. Nieb awem p o cis k i zaczęły wp ad ać p rzez o k n a. Nie b y ło in n eg o wy jś cia – mu s ieliś my zb iec d o p iwn icy . Tam s p ęd ziliś my p ierws zą p o ws tań czą n o c. By ła to n o c n iep ewn o ś ci. Co s ię z n ami s tan ie? J ak to ws zy s tk o s ię s k o ń czy ? Co z J an k iem? M y s p ały ś my n a ro zło żo n y ch materacach , a n iemo wlę w wó zk u . Tak mijały k o lejn e d n i i k o lejn e n o ce. Sy tu acja b y ła co raz tru d n iejs za. Sied ziały ś my w ciemn ej p iwn icy , cały czas s ły s zały ś my o d g ło s y b itwy . Ek s p lo zje p o cis k ó w, s erie z b ro n i mas zy n o wej, jak ieś k rzy k i. Na d o le p an o wała zaś p o two rn a cias n o ta. Go rąco , s mró d . Z jed zen iem i wo d ą b y ło k iep s k o . J acu ś co raz b ard ziej s ię d en erwo wał, d u żo p łak ał. M u s iałam cały czas p rzy n im czu wać, tu lić g o , k armić. Właś ciwie tru d n o mi b y ło zmru ży ć o k o . Wk ró tce z p o wo d u s tres u i b rak u s n u s traciłam p o k arm. Ab y J acu ś mó g ł zaży ć tro ch ę ś wieżeg o p o wietrza i s ło ń ca, jed n a z k o b iet b rała g o n a ręce i s tawała n a s ch o d k ach tu ż p rzy wejś ciu d o p iwn icy . J a teg o ro b ić n ie b y łam w s tan ie, n ie miałam s ił. ​P amiętam, że raz tro ch ę s ię p o k rzep iliś my . Nas z d o zo rca, p an J ó zef, k tó reg o ś d n ia złap ał b o wiem n a p o d wó rk u k u rę. Nie mam p o jęcia, s k ąd ta k u ra wzięła s ię w ś ro d k u Wars zawy , w trak cie Po ws tan ia. Gru n t, że d o zo rca u g o to wał n a n iej ro s ó ł i p o d zielił s ię n im z n ami. To d o d ało n am n ieco s ił.

Bez kapelusza nigdzie nie idę 1 1 s ierp n ia z p o s es ji n ap rzeciwk o zaczął d o b ieg ać języ k ro s y js k i. ​Zap an o wała o g ro mn a rad o ś ć. Ws zy s cy my ś leli, że to b o ls zewicy . Że jed n ak s ię ru s zy li zza Wis ły i p rzy s zli n am n a p o mo c. Że to k o n iec Po ws tan ia. Nies tety , rad o ś ć zamien iła s ię

w p rzerażen ie. Ok azało s ię, że te wrzas k i p o ch o d zą o d Ro s jan n a żo łd zie n iemieck im. Sp o ro ju ż s ły s załam o ty m, co czło n k o wie ty ch fo rmacji wy p rawiali z lu d n o ś cią cy wiln ą, s zczeg ó ln ie z k o b ietami. By ły to o p o wieś ci mro żące k rew w ży łach . Właś n ie wted y zaczęły ś my s ię z b ab cią s zy k o wać n a ś mierć. Sp o d ziewały ś my s ię, że lad a ch wila wy g o n ią n as z p iwn icy n a ro zs trzelan ie. I w ty m mo men cie n as tąp iła s cen a, w k tó rą tru d n o d zis iaj u wierzy ć. Otó ż b ab cia zażąd ała, ab y m p o s zła n a g ó rę i p rzy n io s ła jej z mies zk an ia k ap elu s z. By ła d amą i n ie d o p o my ś len ia b y ło d la n iej, żeb y wy jś ć n a u licę b ez n ak ry cia g ło wy . Nawet jeżeli miałab y wy jś ć p ro s to p rzed p lu to n eg zek u cy jn y . W o s tatn iej ch wili ży cia też trzeb a p rzy zwo icie wy g ląd ać. Na n ic zd ały s ię p ro ś b y i tłu maczen ia – mu s iałam iś ć p o ten k ap elu s z. W n as zej p iwn icy b y ł lek arz p ed iatra. Gd y s traciłam p o k arm, p o rad ził mi co ro b ić. Otó ż ro zb ełty wałam tro ch ę mąk i i cu k ru z n as zy ch s k ro mn y ch zap as ó w i p o d awałam n iemo wlęciu ły żeczk ą. Właś n ie w ch wili, g d y k armiłam J acu s ia tą p ap k ą, n ag le zg as ła lamp a k arb id o wa. Zap an o wała ab s o lu tn a ciemn o ś ć. Po k ilk u s ek u n d ach p iwn icę wy p ełn iły wrzas k i: – Raus, raus! I g ło ś n e s zczek an ie p s ó w. Wy s złam n a g ó rę, tak jak s tałam. J ack a zawin ęłam w k o cy k , ch wy ciłam ty lk o g arn u s zek i to reb k i z mąk ą i cu k rem. Niemcy b y li u zb ro jen i p o zęb y i ag res y wn i. Ro zs tawili n as rzęd em n a p o d wó rk u . Brama b y ła zawalo n a g ru zem, co b ard zo u tru d n iało wy jś cie. Przez b ramę cis n ął s ię więc g es ty tłu m p rzerażo n y ch lu d zi. Bałam s ię, że s tratu ją mn ie n a ś mierć. Po czek ałam więc i jak o ś u d ało s ię wy jś ć n a s amy m k o ń cu . O wzięciu wó zk a n ie b y ło jed n ak mo wy .

Babcia Ireny, Wiktoria Wilżyna, nazywana Tunią, przyjechała zobaczyć prawnuka zaledwie kilka dni przed wybuchem Powstania. Była prawdziwą damą także w najbardziej tragicznych momentach – nawet przed pluton egzekucyjny

nie wyszłaby bez nakrycia głowy

W ciąg u n as tęp n ej g o d zin y p rzes zliś my d wan aś cie rewizji. Dla Niemcó w i ich ws ch o d n ich s o ju s zn ik ó w Po ws tan ie b y ło o k azją d o d zik iej g rab ieży . Krad li d o s ło wn ie ws zy s tk o . Przes zu k iwali mężczy zn , k o b iety i d zieci. Po n ieważ b ard zo p iln o wałam g o d zin k armien ia J acu s ia, n ie zd jęłam z ręk i zeg ark a. Oczy wiś cie mi g o zab rali. J ed y n ą o s o b ą n a Zielen iak u – g d zie n as p rzep ęd zili – k tó ra zn ała ak tu aln ą g o d zin ę, b y ła b ab cia Tu n ia. Zeg arek s ch o wała b o wiem w b u cie. Zielen iak p rzed wo jn ą b y ł jed n y m z n ajwięk s zy ch wars zaws k ich targ ó w warzy wn y ch , d zis iaj zn ajd u je s ię tam Hala Ban ach a. Po d czas Po ws tan ia Niemcy u rząd zili n a jeg o teren ie o b ó z k o n cen tracy jn y d la mies zk ań có w Och o ty . Gd y d o tarliś my w to miejs ce, o czo m n as zy m u k azał s ię ws trząs ający wid o k . Targ o to czo n y b y ł ceg lan y m mu rem s iln ie s trzeżo n y m p rzez Niemcó w, a w ś ro d k u ty s iące lu d zi k o czo wało n a wy b ru k o wan y m p lacu . Tłu m b y ł g ig an ty czn y . Lu d zie u k ład ali s ię n a rzeczach , k tó re zd ąży li zab rać z p ło n ący ch d o mó w. Nie b y ło wo d y an i u rząd zeń s an itarn y ch . J ęk i ran n y ch mies zały s ię z wrzas k ami Niemcó w. J ak s ię d o wied ziały ś my , w o s tatn ich d n iach n a Zielen iak u d ziały s ię d an tejs k ie s cen y . Lu d n o ś ć b y ła b ita i g rab io n a p rzez ro s y js k ich es es man ó w z b ry g ad y RONA Bro n is ława Kamiń s k ieg o . Pijan i Ro s jan ie wy ciąg ali z tłu mu mło d e k o b iety . Pad ały o n e o fiarą b ru taln y ch zb io ro wy ch g wałtó w. Ciała zamo rd o wan y ch b y ły zaś p alo n e n a teren ie p o b lis k iej s zk o ły . Do p iero wted y o p o wied zian o n am ze s zczeg ó łami o mas o wy ch zb ro d n iach p o p ełn ian y ch p o d czas rzezi Och o ty . M ięd zy in n y mi o ro zs trzeliwan iu lu d zi zaraz p o wy p ęd zen iu z d o mó w czy o wrzu can iu g ran ató w d o o k ien ek p iwn ic, w k tó ry ch s ied ziały tłu my cy wiló w. M y miały ś my s p o ro „s zczęś cia”, b o trafiły ś my n a Zielen iak p o ty m, jak Niemcy zap ro wad zili n a n im tro ch ę p o rząd k u . To , co wy p rawiali Kałmu cy , b y ło zb y t s zo k u jące n awet d la n ich . Ci lu d zie zu p ełn ie wy mk n ęli s ię Niemco m s p o d k o n tro li. Po p rzed n ieg o d n ia p rzed n as zy m p rzy b y ciem Niemcy wzięli więc to to warzy s two za twarz. Ro zs trzelali częś ć żo łn ierzy RONA i n a p ewien czas zro b iło s ię s p o k o jn iej. Na Zielen iak u s p ęd ziły ś my całe s zczęś cie ty lk o jed n ą n o c. M imo ws zy s tk o b y ło to p rzeży cie, k tó re tru d n o zap o mn ieć. Zan o s iło s ię n a d es zcz, a s ied ziały ś my n a g o łej ziemi p o d g o ły m n ieb em. J acu ś zg u b ił s mo czek , p łak ał, b y ł zmęczo n y i g ło d n y . Teg o wieczo ra zro b iło s ię b ard zo ch ło d n o , zaczęło mży ć. Całe s zczęś cie zn alazłam ro związan ie. Za g arś ć cu k ru i mąk i jacy ś lu d zie p rzy jęli n as d o „s załas u ”

u s tawio n eg o z d wó ch p ar d rzwi jak d o mek z k art. Nad ran em k to ś zab ił k o zę i u g o to wał z n iej ro s ó ł. Do s tałam tro ch ę d o mo jeg o ro n d elk a. By ło to p o p ro s tu o h y d n e, ale p rzy n ajmn iej s ię ro zg rzały ś my . Niemcy n ie wy d ali n am n iczeg o . Nawet k u b k a wo d y . To , czy p rzeży jemy , czy n ie, w o g ó le ich n ie o b ch o d ziło . Ran o es es man i u s tawili n as w ó s emk i i wy p ro wad zili w k ieru n k u Dwo rca Zach o d n ieg o . Szliś my Op aczews k ą. Wid ziałam s tamtąd n as z d o m n a Bars k iej. Po my ś lałam o p ięk n y ch an ty k ach , o b razach , k s iążk ach , d o ro b k u całeg o ży cia. Ws zy s tk o b y ło s traco n e. Niemcy b o wiem s u k ces y wn ie o p ró żn iali d o my z k ażd ej rzeczy . To jed n ak teraz n ie b y ło n ajważn iejs ze. Najważn iejs zy b y ł J acu ś , k tó reg o n io s łam n a ręk ach . Ob iecałam s o b ie, że zro b ię ws zy s tk o , żeb y u rato wać to d zieck o . Że p o p ro s tu mu s i p rzeży ć. To d o d awało mi s iły . Czu łam, że mam zad an ie, n a k tó ry m mu s zę s ię s k o n cen tro wać. M o że d lateg o n ie s traciłam w ty m ws zy s tk im g ło wy . W d ro d ze n a d wo rzec s p o tk ały ś my s ły n n eg o p ed iatrę d o k to ra Nejman a, k tó ry p ro wad ził J acu s ia o d u ro d zen ia. Lek arz b y ł ch o ry n a s erce. J eg o żo n a n io s ła więc za n im w ręk u małe ro zk ład an e k rzes ełk o . W mo men cie, g d y p o ch ó d s ię zatrzy my wał, o n n a ty m k rzes ełk u p rzy s iad y wał i k ilk a min u t o d p o czy wał. Serce s ię p o p ro s tu k rajało . J a d awałam mu wó wczas n a k o lan a J acu s ia. By łam b o wiem b ard zo wy czerp an a, ręce mi o md lewały . Wres zcie wp ak o wali n as d o p o ciąg u . Ścis k b y ł n ies amo wity . Na p o czątk u jech aliś my b ard zo wo ln o . W p o d wars zaws k ich wio s k ach wzd łu ż to ró w s tali ch ło p i i wrzu cali n am d o wag o n ó w warzy wa i ch leb . Tru d n o o p is ać to wzru s zen ie. Pan i Nejman o wa s k o rzy s tała z o k azji i wy s k o czy ła z p o ciąg u . W ten s p o s ó b u rato wała męża i teś ció w. Na d ru g i d zień p o jawiła s ię b o wiem w o b o zie p ru s zk o ws k im w b iały m k itlu jak o lek arz Rad y Głó wn ej Op iek u ń czej. I wy p ro wad ziła ro d zin ę zza d ru tó w. W o b o zie w Pru s zk o wie – Du lag u 1 2 1 – s ied ziało ju ż wó wczas k ilk ad zies iąt ty s ięcy wy p ęd zo n y ch wars zawiak ó w. Niemcy zag o n ili ws zy s tk ich d o wielk iej h ali fab ry czn ej n ależącej d o k o lejo wy ch wars ztató w n ap rawczy ch . To właś n ie wted y b ard zo mi p o mo g ła zn ajo mo ś ć n iemieck ieg o . Fran cu s k i, k tó ry zn ałam n ajlep iej, n ie p rzy d ał mi s ię zaś w czas ie wo jn y w o g ó le. A b y ło to tak : jak zwy k le s tarałam s ię trzy mać n a k o ń cu i wejś ć d o h ali jak o o s tatn ia. Przy b ramie p o p ro s iłam jak ieg o ś s tars zeg o żo łn ierza o wzg lęd n ie p rzy zwo itej twarzy , żeb y zap ro wad ził mn ie d o lek arza. Po wied ziałam mu , że mam

ch o re d zieck o . A J acu ś , o d ziwo , wy g ląd ał n ieźle. Pięk n ie s ię o p alił w d ro d ze z Zielen iak a n a Dwo rzec Zach o d n i. Nie s ąd ziłam więc, że Niemiec p o trak tu je mo ją p ro ś b ę p o ważn ie. A jed n ak . Zap ro wad ził mn ie n a k o n iec g ig an ty czn ej k o lejk i d o lek arza. Stałam tam d o b ry ch k ilk a g o d zin . J u ż p rawie n ad es zła mo ja k o lej, k ied y o k azało s ię, że k o mis ja z p o wo d u p ó źn ej g o d zin y k o ń czy u rzęd o wan ie. Og arn ęła mn ie rezy g n acja. M u s ieliś my s p ęd zić n o c n a b ru d n y m b eto n ie p o k ry ty m jak imiś s marami i o lejami w as y ś cie to warzy s twa ze Stareg o M ias ta. I p o wiem o g lęd n ie, że n ie b y ło to to warzy s two n ajlep s ze. Gd y s p ałam, k to ś mn ie o k rad ł. Zab ran o mi z k ies zen i żak ietu p o rtfel z p ien ięd zmi i fo to g rafiami. W ten s p o s ó b to , co p rzeg ap ili Niemcy , wy ś led zili i o d eb rali mi ro d acy . Ran o ws zy s tk o zaczęło s ię o d n o wa. Najp ierw b ad ali n as p o ls cy lek arze, k tó rzy wy s tawiali zaś wiad czen ia z ro zp o zn an iem ch o ro b y , a d o p iero p o tem n ależało s ię u d ać z k witk iem d o k o mis ji n iemieck iej. Całe s zczęś cie lek ark a, k tó ra mn ie b ad ała, p an i Grzeg o rczy k o wa, b y ła mo ją s ąs iad k ą z Och o ty . Nap is ała mi więc p o łacin ie, że mam p o ro n ien ie w to k u . Niemiec, n a s zczęś cie, p rzy jął to b ez mru g n ięcia o k iem. Po d p is ał g d zie trzeb a. 1 5 s ierp n ia – ś więto Wn ieb o wzięcia Najś więts zej M ary i Pan n y . Teg o d n ia wy s złam z o b o zu , b y łam wo ln a. Dla mn ie Po ws tan ie b y ło s k o ń czo n e. Z Pru s zk o wa k o lejk ą EKD (d ziś WKD) p o jech ały ś my d o Ko mo ro wa, d o mo ich cio tek . Ta jazd a b y ła d la mn ie s zo k iem. Po d wó ch ty g o d n iach s p ęd zo n y ch w p iwn icach i n iemieck ich o b o zach wy g ląd ałam fataln ie. Becik J acu s ia b y ł wręcz czarn y o d b ru d u . J eg o p ielu s zk a b y ła w n iewiele lep s zy m s tan ie. Ob o k mn ie n a p o ciąg o wy ch ławk ach s ied zieli zaś n o rmaln i lu d zie. Przy zwo icie u b ran i, d o b rze o d ży wien i. J ak g d y b y n ic s ię n ie s tało . J ak g d y b y zaled wie k ilk a k ilo metró w d alej n ie ro zg ry wała s ię wielk a trag ed ia, p o d czas k tó rej w g ru zy o b racała s ię s to lica Po ls k i i co d zien n ie g in ęły ty s iące lu d zi. Pamiętam, że k to ś zap łacił za n as ze b ilety , b o n ie miały ś my p rzecież żad n y ch p ien ięd zy . Na s tacji w Ko mo ro wie wp ad łam w o b jęcia cio tek . Ok azało s ię, że wy ch o d ziły n a k ażd y p o ciąg . Ob ie miały s y n ó w w Po ws tan iu …

Zgwałcona i postrzelona Gd y d o tarłam d o d o mu cio tek , czek ała tam n a mn ie n ies p o d zian k a. Od k ilk u d n i

b y ła ju ż z n imi mo ja mama, Iren a. Wraz z lu d n o ś cią cy wiln ą b y ła p ro wad zo n a n a Zielen iak . Przech o d ząc p rzez p lac Naru to wicza, u wy lo tu u licy Słu p eck iej, zo b aczy ła d ziewczy n ę, k tó ra leżała b ez ru ch u w b ramie jak iejś n a wp ó ł zb u rzo n ej k amien icy . M ama n iep o s trzeżen ie o d łączy ła s ię o d k o lu mn y i p o d es zła d o n iej. Dziewczy n a miała ś liczn e d łu g ie b lo n d wark o cze, k tó re b y ły całe u n u rzan e we k rwi. Ok azało s ię jed n ak , że ży je. Gd y mama u d zieliła jej p ierws zej p o mo cy , ran n a o p o wied ziała jej s wo je p rzeży cia. Zo s tała w b es tials k i s p o s ó b zg wałco n a, a n as tęp n ie p o s trzelo n a w s zy ję p rzez Kałmu k a. Cu d em u d ało jej s ię wy czo łg ać z p ło n ącej p iwn icy . Przy o k azji p o wied ziała, że ma wu jo s two w Ko mo ro wie. M ama, n iewiele my ś ląc, zro b iła co ś s zalo n eg o . Zatrzy mała p rzejeżd żający ak u rat n iemieck i s amo ch ó d . Po wied ziała, że d ziewczy n a zo s tała zg wałco n a, i k azała s ię n aty ch mias t wieźć d o Ko mo ro wa. Niemcy wid o czn ie zg łu p ieli i zas k o czen i tu p etem i zd ecy d o wan iem mamy … g rzeczn ie s p ełn ili jej p ro ś b ę. Wy s ied li z s amo ch o d u , p o mo g li zap ak o wać ran n ą d o ś ro d k a i zawieźli o b ie Po lk i p o d Wars zawę. Ze wzg lęd u n a d elik atn o ś ć s p rawy n ie p o d am n azwis k a tej n ies zczęś n icy . Całk iem n ied awn o o d s zu k ała mn ie k rewn a tej d ziewczy n y . Ok azało s ię, że p o ty m, co p rzes zła, n ie p o trafiła ju ż s ię p o zb ierać i wró cić d o n o rmaln eg o , cy wiln eg o ży cia. Zo s tała złaman a. Ws tąp iła więc d o k las zto ru s ió s tr Niep o k alan ek w Szy man o wie. Ży je w n im d o d zis iaj. Wró ćmy jed n ak d o Ko mo ro wa. U cio tek n ie b y ło d la n as miejs ca, cały d o m b y ł zap ak o wan y p o b rzeg i u ch o d źcami z Wars zawy . Tak s ię jed n ak s zczęś liwie zło ży ło , że miały k lu cze d o zn ajd u jąceg o s ię w p o b liżu letn ieg o d o mk u p an a Sch o lla, właś ciciela zn an y ch p rzed wo jn ą s k lep ó w z fu trami. I tam zamies zk aliś my . Trzy ro d zin y zajęły trzy p o k o je. Ży wiliś my s ię wy łączn ie zu p k ami ro zd awan y mi p rzez RGO i ro s n ący mi w p o b liżu p o mid o rami. Ro b iło s ię co raz zimn iej. Brak o wało witamin d la d zieck a i ciep lejs zy ch u b rań d la n as ws zy s tk ich . Po p ro s tu n ie b y ło s k ąd teg o wziąć. Wres zcie b ab cia Tu n ia, k tó ra b y ła o s o b ą b ard zo o b ro tn ą, zd o b y ła d la n as p rzep u s tk ę d o Krak o wa. Po jech ały ś my we d wie z J ack iem, b o mama zo s tała jak o s an itariu s zk a w s zp italu w M ilan ó wk u . W Krak o wie zu p ełn ie in n y ś wiat. M ias to p ięk n e, n ien aru s zo n e p rzez wo jn ę. Otwarte k awiarn ie, lu d zie s p aceru ją p o Plan tach . Zatrzy maliś my s ię u s try ja, k tó ry p rzy jął n as b ard zo s erd eczn ie. Pięk n ie n ak ry ty s tó ł, an ty k i, s p o k ó j, p o rząd ek . Có ż za k o n tras t w p o ró wn an iu z Wars zawą b ęd ącą – g d y ją o p u s zczałam – p ło n ący m g ru zo wis k iem, n a k tó ry m to czy ła s ię k rwawa b itwa. W Krak o wie d o s tałam wó zek , wres zcie mo g łam wy k ąp ać J acu s ia w wan ien ce. Po d

o p iek ę wzięła g o n ian ia małej Alicji, p ó źn iejs zej żo n y Ry s zard a M eh o ffera, wn u k a s ły n n eg o malarza J ó zefa. Najważn iejs ze b y ło jed n ak to , że d o wied ziałam s ię czeg o ś o J an k u . Przy b y ła d o Krak o wa zn ajo ma, p an i Ark u s zews k a, p o wied ziała mi, że p rzez jej majątek ziems k i n a M azo ws zu p rzech o d ził o d d ział p arty zan ck i. W o d d ziale ty m b y ł J an ek ! Có ż to b y ła d la mn ie za u lg a, có ż za rad o ś ć. Przez cały czas o n im my ś lałam. Wy o b rażałam s o b ie, co s ię z n im d zieje? Co ro b i? Gd zie jes t? Czy d alej walczy ? Czy d o s tał s ię d o n iewo li? A mo że s tało s ię to n ajg o rs ze? Czy to mo żliwe, że ju ż n ig d y s ię n ie zo b aczy my ? Tru d n o d zis iaj o p is ać te u czu cia. Ten ws zech o g arn iający s trach o n ajb liżs zą o s o b ę. O mężczy zn ę, k tó reg o malu tk ie d zieck o n io s łam n a ręk ach . Teraz wres zcie d o wied ziałam s ię, że wy s zed ł cało z p iek ła n a ziemi, jak im b y ło Po ws tan ie. Sk o ro ta s ztu k a mu s ię u d ała – u zn ałam – teraz n ic ju ż mu s ię n ie mo że p rzy d arzy ć. Na p ewn o n ied łu g o s ię zo b aczy my . Od n ajd zie mn ie i zn ó w b ęd ziemy razem. Szczęś liwi wy ru s zy liś my p o ciąg iem d o No weg o Targ u , g d zie mies zk ała b ab cia Tu n ia. Gd y p rzy jech aliś my – o d razu n ies zczęś cie. Ok azało s ię, że p o d n ieo b ecn o ś ć b ab ci Niemcy zarek wiro wali jej p ięk n e mies zk an ie p rzy ry n k u . Bab cia załatwiła n am p o k ó j w „​Do meczk u ” h rab in y Ko maro wej n a Ko wań cu . Po p ewn y m czas ie u d ało s ię n awiązać k o n tak t z J an k iem, k tó ry razem ze s wo im o d d ziałem walczy ł w las ach Gen eraln eg o Gu b ern ato rs twa. Wres zcie n ad s zed ł 1 1 lis to p ad a, Święto Niep o d leg ło ś ci. O ó s mej ran o ro zleg ło s ię p u k an ie d o d rzwi. Otwieram, a tam… J an ek ! Zamias t s ię cies zy ć czy rzu cić mu s ię n a s zy ję, p o wied ziałam zd u mio n a: – Bo że, jak ty wy g ląd as z? M u n d u r mu s iał zo s tawić w les ie i p rzeb rał s ię w jak ieś n ęd zn e cy wiln e ciu ch y . J ak ąś u b o żu ch n ą, p rzy cias n ą jes io n k ę i s zn u ro wan e, za d u że b u ty , k tó re aż p o d wijały mu s ię d o g ó ry . J an ek o p o wied ział o s wo ich p rzy g o d ach w Po ws tan iu . Otó ż miejs ce k o n cen tracji – s łu ży ł w „Gran acie” – miał wy zn aczo n e w d o mu n a ro g u Ło wick iej i Fałata, zn ajd u jący m s ię b lis k o g mach u SGGW. Gmach ten b y ł zaś o b s ad zo n y p rzez s iln y o d d ział es es man ó w. Wiad o mo b y ło , że lad a ch wila Niemcy wtarg n ą d o b u d y n k u p o d ru g iej s tro n ie u licy .

Z Jankiem Irena poznała się jeszcze przed wojną. Oboje wywodzili się z podobnego środowiska, oboje stracili ojców. Wkrótce się zaręczyli. Na zdjęciu: Janek w podchorążówce we Włodzimierzu Wołyńskim, 1935 rok

Ty mczas em mó j mąż miał p o d s o b ą d wu d zies tu lu d zi, a za cały ich ars en ał s łu ży ł s tary , zard zewiały p is to let b ez amu n icji i jed n a s id o lk a, czy li g ran at d o mo wej p ro d u k cji. Do wó d ztwo n ie d o s tarczy ło im żad n ej b ro n i, mało teg o , n ie d o s tarczy ło im też żad n y ch ro zk azó w. Po zo s tawio n o ich s amy m s o b ie. Wres zcie J an ek zd ecy d o wał. Z ciężk im s ercem wy p ro wad ził s wó j o d d ział z Wars zawy d o p o b lis k ich las ó w, ratu jąc w ten s p o s ó b żo łn ierzy p rzed p ewn ą ś miercią. Gd y w No wy m Targ u s łu ch ałam ty ch o p o wieś ci, ś cis k ało mi s ię s erce. Wid ziałam, jak wielk im d ramatem i ro zczaro wan iem b y ło d la mo jeg o męża to , co s ię s tało . Do k o ń ca ży cia p o zo s tał p rzeciwn ik iem d ecy zji o wy wo łan iu Po ws tan ia Wars zaws k ieg o . Nies tety u rlo p s zy b k o mu s ię s k o ń czy ł i zaraz p o s k ro mn y m Bo ży m Naro d zen iu J an ek wró cił d o o d d ziału . Z zao p atrzen iem b y ło fataln ie. J ak o u ch o d źcy d o s tawaliś my z RGO mag g i w p o s taci g ęs tej marmo lad y , d o teg o u d awało s ię d o k u p ić tro ch ę k arto fli. M ama – k tó ra w międ zy czas ie d o n as d o łączy ła – mu s iała więc g o to wać n a o k rąg ło zło żo n e z ty ch d wó ch p ro d u k tó w k o p y tk a z s o s em. Nazy waliś my je k o p y tk a á la b o ls zewik . M n iej więcej w ty m czas ie p rzy s zli b o wiem b o ls zewicy . W s ty czn iu Armia Czerwo n a, k tó ra wcześ n iej zatrzy mała s ię n a lin ii Wis ły , b y d ać Hitlero wi wy rżn ąć Wars zawę, ru s zy ła z k o p y ta n a Berlin . Ofen s y wa s o wieck a s zła s zalen ie s zy b k o , wk ró tce fro n t zn alazł s ię p o d No wy m Targ iem. Niemcy p o s tawili d ziała tu ż p rzed n as zy m d o mem. 2 7 s ty czn ia, p rzy d wu d zies tu s to p n iach mro zu , w wielk ich zas p ach ś n ieżn y ch , p o d n as zy mi o k n ami ro zeg rała s ię reg u larn a b itwa. Niemcy p ró b o wali wy s ad zić mo s t n a Du n ajcu , a b o ls zewicy p ró b o wali im to u n iemo żliwić. Nie wiem, jak o n i mo g li s ię p o łap ać w tej b itwie, b o jed n i i d ru d zy b y li w b iały ch k o mb in ezo n ach mas k u jący ch . Czy m p ręd zej zes zły ś my d o p iwn icy , b o k u le aż g wizd ały w p o k o ju . Czu łam s ię zn o wu jak w Po ws tan iu . Zap amiętałam p rzed e ws zy s tk im p o two rn e zimn o , b o zo s tawiły ś my ws zy s tk ie o k n a p o o twieran e. Bały ś my s ię, że g d y mo s t wy leci w p o wietrze, razem z n im wy lecą s zy b y . Nas ze p ierws ze s p o tk an ie z So wietami b y ło fataln e i u twierd ziło mn ie w p rzek o n an iu , że s łu s zn ie w 1 9 3 9 ro k u u ciek liś my p rzed n imi z Wo ły n ia. To b y ła p o p ro s tu d zicz. No wy Targ zd o b y ły o d d ziały zło żo n e z s o wieck ich k ry min alis tó w wy p u s zczo n y ch z więzień i łag ró w. To b y ły ch y b a jak ieś k o mp an ie k arn e. J ej d o wó d cy p atrzy li p rzez p alce n a to , co wy rab iają ich żo łn ierze. Na mias to p ad ł b lad y s trach p rzed ty mi „wy zwo licielami”. Do n as zeg o d o mk u zwaliła s ię k u p a wo js k a. Park iety n as zej g o s p o d y n i, n ad k tó ry mi tak s ię trzęs ła, p o k ry ły s ię g ru b ą wars twą mo k reg o b ło ta. Zach o wy wało s ię

to to warzy s two s tras zn ie. Cała s p rawa miała jed n ak i s wo ją k o miczn ą s tro n ę. Po k ó j o b o k n as zeg o zo s tał zarek wiro wan y . Zamies zk ał w n im s o wieck i p u łk o wn ik z żo n ą, k tó ra s ama b y ła majo rem. Pamiętam, że raz u g o to wała k u rę… n ieo s k u b an ą. W jej zab ied zo n y m k raju k u ry b y ły b o wiem n ie d o d o s tan ia i o n a n ie wied ziała, jak s ię z tak im rary tas em o b ch o d zić. Smró d z tej „zu p y ” b y ł n iemo żliwy . So wietk a ta zap y tała też raz mo ją mamę, g d zie w No wy m Targ u jes t „in s ty tu t o d ws zawian ia”. Gd y u s ły s zała, że czeg o ś tak ieg o w No wy m Targ u n ie ma, wzru s zy ła ramio n ami i p ry ch n ęła z p o g ard ą:

Nowy Targ, w którym mieszkała babcia Tunia, stał się dla Ireny miejscem szczególnym z wielu względów. To właśnie tam po raz pierwszy po upadku Powstania spotkała się z Jankiem – ze ściśniętym sercem słuchała opowieści o dramacie i rozczarowaniu męża. Na zdjęciu: Irena podczas wakacji w Nowym Targu w 1942 roku

– Wot, kultura! To , że w p rzed wo jen n ej Po ls ce lu d zie p o p ro s tu n ie mieli ws zy , n ie p rzy s zło jej n awet d o g ło wy . Pamiętam, że zaws ze wy s tawiałam J acu s ia w wó zeczk u n a d wó r, żeb y wy g rzał s ię tro ch ę n a s ło ń cu . Gd y o b o k mas zero wały s o wieck ie k o lu mn y , żo łn ierze ze zd u mien iem zatrzy my wali s ię i b ieg li zo b aczy ć, co to tak ieg o . W ży ciu n ie wid zieli d ziecięceg o wó zk a! Dziś wy wo łu je to s p rzeczn e u czu cia. Z jed n ej s tro n y wy d awało s ię to ś mies zn e, ale z d ru g iej b u d ziło ws p ó łczu cie. Bo że, jak ci lu d zie u s ieb ie ży li. Szy b k o p rzek o n aliś my s ię zres ztą n a włas n ej s k ó rze, czy m jes t k o mu n izm. Po wk ro czen iu Armii Czerwo n ej n as tał g łó d . Sk lep y b y ły p o zamy k an e, n ic n ie mo żn a b y ło k u p ić za p ien iąd ze. Pro wad zo n o jed y n ie h an d el wy mien n y . Brak o wało ws zy s tk ieg o . Urato wały n as d ro żd że. Bab cia Tu n ia zn alazła jak iś wy cin ek ze s tarej g azety z p rzep is em, jak je zro b ić w d o mu . Pak o wały ś my je p ó źn iej d o mały ch p aczu s zek i zamien iały ś my n a targ u n a mlek o , mąk ę czy jajk a. Dzięk i temu p rzetrwały ś my . Z b ied y wy ciąg n ął n as J an ek . Pewn eg o d n ia – b y ło to w Wielk i Piątek – p rzy s łał p o n as ciężaró wk ę. M iała n as zawieźć d o Krak o wa, a s tamtąd mieliś my s ię u d ać d o M u ro wań ca, ro d zin n eg o majątk u męża. Tam miało n ie b y ć g ło d u . Sp ak o wałam s ię p io ru n em. M o k re p ielu ch y wło ży łam d o wan ien k i, a wan ien k ę d o wó zk a, i ju ż b y łam g o to wa. Wiele więcej ze s o b ą n ie miałam. Wk ró tce zn aleźliś my s ię w Krak o wie, g d zie wres zcie p o łączy łam s ię z J an k iem. Ty m razem ju ż n a zaws ze. Przy jazd d o M u ro wań ca b y ł jed n ak d u ży m ro zczaro wan iem. Nie ws p o min am g o d o b rze. M u s iałam b o wiem p atrzeć n a p o wo ln ą ru jn ację majątk u . W n o wej k o mu n is ty czn ej rzeczy wis to ś ci n ie b y ło miejs ca n a ziemian . Pad ali o fiarą s zy k an , ziemia i d o my b y ły rek wiro wan e. To b y ł k o n iec ś wiata p o ls k ich d wo ró w. O p o wro cie n a Wo ły ń o czy wiś cie n ie b y ło co marzy ć. Ta częś ć Po ls k i zo s tała o d erwan a i miała wejś ć w s k ład Związk u So wieck ieg o .

Przy jech aliś my więc d o s to licy . M ies zk an ie n a Bars k iej n ie is tn iało , k u p iliś my więc wy p alo n e mu ry w k amien icy n a u licy Płu g a. W mies zk an iu ty m ży ję d o d zis iaj. Kied y p ierws zy raz wró ciłam d o Wars zawy – to b y ło w ro k u 1 9 4 6 – b y łam ws trząś n ięta. Szłam d ró żk ami wy żło b io n y mi międ zy o d walo n y mi zwałami g ru zó w. Ty le zo s tało z p rzed wo jen n y ch d ep tak ó w, p lacó w i u lic. Ty le zo s tało z mo jeg o mias ta. Najg o rs ze wrażen ie ro b iła Staró wk a. Tam n ie b y ło p o p ro s tu n ic. Cała d zieln ica zo s tała zmiecio n a z p o wierzch n i ziemi. To , co wid ziałam, p o p ro s tu n ie mieś ciło s ię w g ło wie. J ak jak iś zły s en . Sk ala zn is zczeń b y ła n iewy o b rażaln a. Po Wars zawie jeźd ziły fu ry , b o tramwajó w o czy wiś cie n ie b y ło . Przez Wis łę p rzeciąg n ięty b y ł mo s t p o n to n o wy , b o ws zy s tk ie n o rmaln e mo s ty b y ły wy s ad zo n e w p o wietrze. Lu d zie p o p ro s tu k o czo wali w g ru zach . Od Dwo rca Zach o d n ieg o s zły tłu my s zab ro wn ik ó w, k tó rzy p ląd ro wali ws zy s tk ie k amien ice. To , co s ię n ie s p aliło , wp ad ło w ręce zło d ziei. Na p lacu Zawis zy b y ło targ o wis k o . Tam mo żn a b y ło k u p ić rzeczy o calałe z Po ws tan ia. Pewn eg o d n ia zo b aczy łam n as zeg o d o zo rcę z Bars k iej, jak s p rzed awał mo ją alab as tro wą lamp ę z b iu rk a i d y wan y . Ok azało s ię, że k ied y Niemcy n as wy g o n ili n a Zielen iak , o n u k ry ł s ię w k o tło wn i i p rzeczek ał w n iej całe Po ws tan ie. A p ó źn iej p o o k rad ał mies zk an ia. M ięd zy in n y mi n as ze.

Małpa i frak W wy n ik u wo jn y i Po ws tan ia Wars zaws k ieg o s traciliś my ws zy s tk o . Ro d zin a b y ła d o b rze s y tu o wan a, a w ro k u 1 9 4 5 mu s ieliś my zaczy n ać o d n o wa. To d o wó d n a to , że h is to ria rzeczy wiś cie lu b i s ię p o wtarzać. Do k ład n ie to s amo p rzeży li mo i ro d zice w czas ie rewo lu cji. M ó j o jciec b ezp o wro tn ie u tracił ro d zin n y majątek Wo ro b ió wk ę w p o b liżu Kamień ca Po d o ls k ieg o . Po wo jn ie 1 9 2 0 ro k u d wó r zn alazł s ię b o wiem p o b o ls zewick iej s tro n ie g ran icy . Na Po d o lu czerwo n i wy rzy n ali p o ls k ą s zlach tę i b ab cia Tu n ia mu s iała z Wo ro b ió wk i u ciek ać tak , jak s tała. Czy li p rzes zła p rzez d o k ład n ie to s amo , p rzez co ćwierć wiek u p ó źn iej p rzes zła w trak cie Po ws tan ia. Wted y p rzed p ewn ą ś miercią u rato wała ją Emu n ia, n iemieck a g u wern an tk a mo jeg o taty , jeg o b raci, a p ó źn iej mo ja. Otó ż g d y d o majątk u wd arli s ię b o ls zewicy , p o s ad ziła b ab cię n a k rześ le, d ała jej d o ręk i ig łę i ro zrzu ciła s trzęp k i materiałó w. Po wied ziała, że s ą p ro s ty mi k rawco wy mi,

a p ań s two u ciek li. Ro d zin n y majątek mo jej mamy Hat’ zn ajd o wał s ię n ieco d alej n a Zach ó d , n a Wo ły n iu , w p o b liżu Łu ck a. Nie u rato wało g o to jed n ak p rzed b o ls zewik ami. Zo s tał s p alo n y w 1 9 2 0 ro k u , p o d o b n ie jak i k ilk a in n y ch zn ajd u jący ch s ię w p o b liżu majątk ó w n ależący ch d o mo ich wu jó w i d als zej ro d zin y . W ty m p rzy p ad k u b y ło ch o ciaż ty le s zczęś cia, że Wo ły ń zo s tał p o n as zej s tro n ie g ran icy . W d wu d zies to leciu międ zy wo jen n y m d wo ry n as ze zo s tały z wielk im tru d em o d b u d o wan e. Dlateg o że n as ze d wo ry zn ajd o wały s ię w ru in ie, mo i ro d zice n ie mo g li wziąć ś lu b u w żad n y m z ro d zin n y ch d o mó w. ​C eremo n ia o d b y ła s ię w k o ś ciele Święteg o Krzy ża n a Krak o ws k im Przed mieś ciu w lip cu 1 9 2 0 ro k u . Kilk a d n i p o ś lu b ie mó j o jciec, J an Wilg a, p o s zed ł n a fro n t jak o o ch o tn ik b ro n ić Wars zawy p rzed armią Tu ch aczews k ieg o . M ama żeg n ała g o d o k ład n e tak , jak ja w 1 9 4 4 ro k u żeg n ałam mo jeg o męża id ąceg o d o Po ws tan ia. Uro d ziłam s ię w maju 1 9 2 1 ro k u . Ro d zice p o s łali mn ie d o s zk o ły Sió s tr Nazaretan ek p rzy Czern iak o ws k iej. Po trag iczn ej ś mierci mo jeg o taty – u to n ął w Bałty k u w trzy d zies ty m p iąty m ro k u – mies zk ałam w in tern acie, a mo ja mama wró ciła w ro d zin n e s tro n y n a Wo ły ń . J a s p ęd załam tam ws zy s tk ie wak acje i ws zy s tk ie ś więta. M ajątk iem Hat’ g o s p o d aro wał wu j Kazimierz Peretiatk o wicz. By ł o n w zn ak o mity ch s to s u n k ach ze ws ią. Uk raiń s cy ch ło p i g o wp ro s t u wielb iali, b o p o u d an y ch żn iwach k u p o wał im ro wery . A p o za ty m b y ł d la n ich n iezwy k le s erd eczn y i o jco ws k i. Przejeżd żając k o n n o p rzez ws ie, zaws ze d o n ich zag ad y wał, p y tał s ię o zd ro wie, o n i częs to wali g o jed zen iem. Pamiętał imio n a ich ws zy s tk ich d zieci. In n y mi s ło wy – s ielan k a. Za to jeg o b rat, wu j M ich ał Peretiatk o wicz, z s ąs ied n ieg o majątk u Sk u rcze, b y ł jeg o ab s o lu tn y m p rzeciwień s twem. Z u k raiń s k imi ch ło p ami n ie u trzy my wał żad n y ch s to s u n k ó w to warzy s k ich . Na ​l in ii d wó r– wieś p an o wała wręcz n ien awiś ć. Na n o c wu j s p u s zczał p s y . Do s zło d o teg o , że mu s iał we d wo rze ws tawić mato we s zy b y w o k n ach . Utrzy my wał też u zb ro jo n ą s traż. Parad o k s aln ie to właś n ie ten k o n flik t ze ws ią u rato wał mu ży cie. Ale o ty m p ó źn iej. Wak acje n a Wo ły n iu ws p o min am z wielk ą n o s talg ią. Po n ieważ o b aj wu jo wie ws zy s tk ie g o s p o d ars k ie p race d o g ląd ali s ami, my , d zieci, ró wn ież b raliś my w ty m u d ział. Po trafiliś my cały d zień b y ć n a fo lwark u p rzy młó cce czy s tawian iu s tert s ian a. Na żn iwa s p ro wad zan i b y li d o n as Po les zu cy , k tó rzy d o Łu ck a p rzy p ły wali Sty rem. Do mias ta jech ał n as z rząd ca i p rzy wo ził ich d o p racy . Ub ran i b y li w p ięk n e

h afto wan e ln ian e k o s zu le, n a n o g ach n o s ili łap cie z ły k a. Raz p rzy jech ali też Bo jk o wie. Ci p o p racy d łu g o ś p iewali i tań czy li. By łam ty m ws zy s tk im p o p ro s tu zach wy co n a. Kres y to b y ł ws p an iały , ró żn o ro d n y , wielo n aro d o wy ś wiat. Ży liś my wó wczas Trylogią, a więc k s iążk ą, k tó ra ten ś wiat o p iewała. Od g ry waliś my s cen y z d zieła Sien k iewicza. Ch ło p cy b y li Sk rzetu s k im, Zag ło b ą, Wo ło d y jo ws k im, a ja An u s ią Bo rzo b o h atą. Stry j M iś atak o wał n as n a ro werze jak o Krzy wo n o s .

Odpoczynek na werandzie dworku, ręczne robótki oraz opowieści cioci – tak wyglądało szczęśliwe dzieciństwo Irenki. Na zdjęciu: Irena w 1931 roku

Gd y mama b y ła d zieck iem, w Hat’ b y ła małp a. Przy wió zł ją jak iś k rewn y jak o tro feu m z wo jn y ro s y js k o -jap o ń s k iej 1 9 0 5 ro k u . Dzieci wo ziły ją w wó zk u i ws p in ały s ię z n ią n a d rzewa. M ałp a ta b y ła jed n ak s tras zn ie p s o tn a. Cały czas d o k azy wała. Pewn eg o razu , p rzed b alem, d o b rała s ię d o wis ząceg o n a wies zak u frak a wu ja Bro n is ława Peretiatk o wicza. M ałp a ch y b a miała d o wu ja jak ieś p reten s je, b o ro zlała n a p o d ło g ę wo d ę i zaczęła ją ty m frak iem wy cierać. Frak b y ł całk o wicie zn is zczo n y , a wu j wś ciek ły . W k o ń cu miark a s ię p rzeb rała, g d y małp a ze zło ś ci p o g ry zła b ab cię. Od es łan o ją wted y d o zo o , a d zieci b y ły n iep o cies zo n e. J a ze s wo jeg o d zieciń s twa n a wo ły ń s k ich d wo rach zap amiętałam wielk ie p o lo wan ia, w k tó ry ch b rałam u d ział jak o n ag an k a. Właś n ie tak s ię wó wczas mó wiło . Nag an k a, a n ie żad n a n ag o n k a. Ro b iło to n a mn ie wielk ie wrażen ie. Po o b ied zie b y ł zwy czaj o d p o czy wan ia n a weran d zie, d ziewczy n k i s ied ziały p rzy ręczn y ch ro b ó tk ach , a cio cia g ło ś n o n am czy tała. Co n ied ziela jeźd ziło s ię d o k o ś cio ła w czwó rk ę k o n i lin ijk ą. Gd y b y n ie n o wo czes n y k o rt ten is o wy , wy g ląd ało b y to ws zy s tk o jak s cen y z Pana Tadeusza. Kąp ać s ię d o p o b lis k ieg o s tawu ch o d ziły ś my zaws ze p o d o p iek ą n au czy cielk i fran cu s k ieg o . Nie wo ln o n am b y ło iś ć razem z ch ło p cami, co u ważałam za k rzy wd zące. Po s k arży łam s ię n a to mamie i ta p rzy zn ała mi rację. Uzn ała, że p o d o p iek ą ch ło p có w b ęd ę b ezp ieczn iejs za, b o g d y zaczn ę s ię to p ić, k to ś s iln y mi p o mo że. W czas ie u p ałó w wracaliś my d o d wo ru w k o s tiu mach k ąp ielo wy ch i ch ło p i p racu jący w p o lu p rzy ch o d zili p o tem d o wu ja n a s k arg ę. By li o b u rzen i, że „p an icze g o ło p o p o lu b ieg ają”. Po d czas o s tatn ich wak acji n a Wo ły n iu , b y ło to ju ż p o d k o n iec s ierp n ia, wy b rałam s ię wczes n y m ran k iem n a p rzech ad zk ę p o łące. Bo cian y s zy k o wały s ię ak u rat d o o d lo tu . W p ewn y m mo men cie z s zu mem s k rzy d eł wzb iły s ię całą ch marą w p o wietrze. By ło ich tak d u żo – n ig d y wcześ n iej an i p o tem n ie wid ziałam n araz ty lu b o cian ó w. Utwo rzy ły ch mu rę, k tó ra n a p ewien czas p rzy s ło n iła s ło ń ce. Zato czy ły k o ło n ad Wo ły n iem, p o czy m ru s zy ły n a Zach ó d . ​P atrząc n a ich zn ik ające s y lwetk i, n ie p rzy p u s zczałam, że n ied łu g o p o d ąży my ich ś lad em.

Pożegnanie z Wołyniem O ty m, że wy b u ch ła wo jn a, d o wied zieliś my s ię ran o 1 wrześ n ia p rzez rad io . Od razu częś ć s łu żb y n as o p u ś ciła. Po ty g o d n iu p rzy jech ali p ierws i u ch o d źcy . Do s to łu w Sk u rczu s iad ało p o k ilk an aś cie o s ó b . Po p ewn y m czas ie k o ło n as zeg o k o ś cio ła z p o wo d u b rak u b en zy n y wy ląd o wał s amo lo t wo js k o wy . Zo s tał zamas k o wan y p o d d rzewami, a p ilo tó w zap ro s iliś my n a o b iad . Kied y zd o b y li p aliwo , o d lecieli, zro b iws zy n ad d o mem ru n d ę p o żeg n aln ą. Hu k b y ł tak s tras zn y , że u ciek in ierzy p o zry wali s ię w p an ice z łó żek , my ś ląc, że to b o mb ard o wan ie. Ws zelk a n ad zieja zg as ła 1 7 wrześ n ia. Do d zis iaj p amiętam, co teg o d n ia b y ło n a o b iad . Zu p a, a p o tem b aran in a z b u raczk ami i k o mp o t z jab łek . W trak cie p o s iłk u u s ły s zeliś my w rad iu wiad o mo ś ć – Armia Czerwo n a p rzek ro czy ła g ran icę Po ls k i. Za s to łem zap ad ła g ro b o wa cis za. Po ch wili wu j M ich ał o d s u n ął k rzes ło , ws tał i p o wied ział s p o k o jn y m to n em: – Za g o d zin ę n as tu n ie ma. Nik t n awet n ie tk n ął d ru g ieg o d an ia. Ws zy s cy zerwali s ię o d s to łu , p o zo s tawiając p aru jące talerze. Kto ś p o b ieg ł o s trzec k s ięd za, in n i zab rali s ię za p ak o wan ie, ja rzu ciłam s ię d o s p iżarn i zab rać jed zen ie n a d ro g ę. Wu j o two rzy ł ty mczas em ws zy s tk ie s tajn ie, p o o d wiązy wał k o n ie i wy p u ś cił je n a zewn ątrz. Niech lecą, b y le n ie d o s tały s ię w ręce wro g a. Po tem p o s zed ł d o mło ck arn i, wy k ręcił man o metr z k o tła i wy rzu cił g o z ro zmach em d o s tu d n i. W ten s p o s ó b cała wielk a mas zy n a b y ła n ie d o u ży tk u . Zab raliś my to , co n ajb ard ziej p o trzeb n e, i o p u ś ciliś my d o m. Nawet n ie zamy k aliś my d rzwi. Nie miało b y to n ajmn iejs zeg o s en s u . Sami zap rzęg liś my wo zy , p rzy s zed ł k s iąd z z walizeczk ą i wy jech aliś my ty łem p rzez o g ró d . Tak , ab y n a ws i n ik t s ię n ie zo rien to wał. Decy zja wu ja u rato wała n am ży cie. Ws p o min ałam o d ru g im wu ju , Kazimierzu Peretiatk o wiczu , k tó ry miał zn ak o mite relacje ze ws ią. Otó ż 1 7 wrześ n ia 1 9 3 9 ro k u p rzy s zli d o n ieg o ch ło p i i zap ewn ili, że n ie d ad zą g o b o ls zewik o m s k rzy wd zić. Po wied zą k o mis arzo m, że b y ł „lu d zk im p an em”, i n ie s tan ie mu s ię n ic złeg o . Wu j zo s tał. Rzeczy wiś cie p rzez d zies ięć d n i zo s tawio n o g o w s p o k o ju , ale p o tem p rzy jech ało NKWD i g o ares zto wało . Nik t n ie ś miał zap ro tes to wać. Wu j Kazimierz zo s tał zamo rd o wan y w ramach o p eracji k aty ń s k iej. Do p iero o d n ied awn a wiad o mo , g d zie zo s tał p o ch o wan y . Leży w zb io ro wej mo g ile w By k o wn i

p o d Kijo wem. Po d o b n y lo s s p o tk ał ws zy s tk ich n as zy ch k rewn y ch , k tó rzy zo s tali. Bo ls zewicy s k azali p o ls k ich ziemian n a ek s termin ację. J ed n a z cio tek , Zo fia Ch o ń s k a, zo s tała u więzio n a we Lwo wie. W s u mie „zaliczy ła” o s iem więzień . Wres zcie u d ało jej s ię wraz z armią g en erała An d ers a wy d o s tać z n ielu d zk iej ziemi d o Teh eran u . By ła jed n ak wy cień czo n a, w Iran ie zmarła n a ty fu s . Tam też zo s tała p o ch o wan a. M y ty mczas em jech aliś my p rzez zrewo lto wan y Wo ły ń . Na wieś ć o wk ro czen iu b o ls zewik ó w u ak ty wn iły s ię miejs co we elemen ty k o mu n is ty czn e. Pamiętam milicję zło żo n ą z mło d y ch ​Ży d ó w, z czerwo n y mi o p as k ami n a ręk awach . Przes zu k iwali n as ze wo zy , d o p y ty wali s ię, k im jes teś my . Wu j p o d awał s ię za o g ro d n ik a. Całe s zczęś cie, że n ie zajrzeli p o d k o zio ł, b o mieliś my tam p rawd ziwy s k ład d u b eltó wek i s ztu ceró w. Gd y b y to zn aleźli, n iech y b n ie b y n as ro zs trzelali. W k o ń cu wu j wy rzu cił całą b ro ń d o rzek i. Po d czas jed n eg o z n o cleg ó w d o p ęd zili n as b o ls zewicy . Przez małe o k ien k a ch ło p s k iej ch ału p y wid zieliś my , jak s o wieck a jazd a p rzeg alo p o wała p rzez wieś . J ak ci lu d zie wy g ląd ali! Po p ro s tu b ied a z n ęd zą. Karab in y n a s zn u rk ach , p łas zcze w s trzęp ach , ś mies zn e czap y ze s zp icem. Sp ląd ro wali miejs co wy d wó r, a n as tęp n ie wy rżn ęli i zeżarli cały d ró b . Wy wlek li n a zewn ątrz wan n ę, wlali d o n iej ws zy s tk ie lek i z ap teczk i i d o tak iej mik s tu ry wrzu cili… k s iążk i z b ib lio tek i. Przy s zła d o n as có rk a rząd cy i o p o wied ziała, że o b icia n a meb lach p o cięli s zab lami. Całk o wity b ezs en s . Nis zczen ie d la s ameg o n is zczen ia. Wres zcie p rzep rawiliś my s ię p ro mem p rzez Bu g . Żeg n ała n as k an o n ad a – to czło n k o wie czerwo n ej milicji s trzelali n a wiwat. Tak ś więto wali to , że Po ls k a k o n a. Za Bu g iem ro zs taliś my s ię z k s ięd zem, k tó ry n a p amiątk ę p o d aro wał mi lo rn etk ę. Tę s amą, k tó rą p ięć lat p ó źn iej J an ek wziął d o Po ws tan ia. Do Wars zawy d o tarliś my p o k ap itu lacji mias ta. Zn alazłam s ię więc p o d o k u p acją n iemieck ą. M ama p raco wała w Szp italu Ujazd o ws k im. Pierws zą wo jen n ą Wig ilię s p ęd ziłam w s zp italu , wałk u jąc cias to i ro b iąc k lu s k i z mak iem d la n as zy ch ran n y ch żo łn ierzy . Po ro b iły mi s ię o d teg o p ęch erze n a p alcach . Z J an k iem zn aliś my s ię jes zcze s p rzed wo jn y . Tak n ap rawd ę to zn ali s ię g łó wn ie n as i ro d zice. By ł o d e mn ie p ięć lat s tars zy . Zaręczy liś my s ię jes ien ią czterd zies teg o ro k u . Ob aj n as i o jco wie ju ż n ie ży li. To d o d atk o wo zb liży ło n as d o s ieb ie. Wy wo d ziliś my s ię z p o d o b n eg o ś ro d o wis k a, mieliś my p o d o b n e d o ś wiad czen ia. ​‐ J an ek z p o wo d u s wo jej d ziałaln o ś ci k o n s p iracy jn ej mu s iał s ię u k ry wać p o d n azwis k iem J ó zef Narlo ch .

7 kwietnia 1942 roku Irena wyszła za Józefa Narlocha, takie bowiem nazwisko widniało w fałszywej kenkarcie Janka. To był prawdziwy wojenny ślub

Ślu b wzięliś my w k wietn iu 1 9 4 2 ro k u , w k o ś ciele Święteg o ​J ak u b a n a p lacu Naru to wicza. Co ciek awe, o ficjaln ie ś lu b ze mn ą wziął Narlo ch . Ws zy s tk o zo s tało b o wiem p rzep ro wad zo n e w o p arciu o fałs zy wą k en k artę mo jeg o męża. Nawet w k o ś ciele n ie mó g ł s ię d ek o n s p iro wać. By ł to więc p rawd ziwy wo jen n y ś lu b . Decy zję o wy wo łan iu Po ws tan ia Wars zaws k ieg o , tak jak mó j mąż, o cen iam k ry ty czn ie. J an ek o d p o czątk u mó wił, że to n ie ma s en s u . Po s zed ł d o walk i z o b o wiązk u , b y ł żo łn ierzem. Gd y b y Po ws tan ie n ie wy b u ch ło , Wars zawa n ie zo s tałab y tak zn is zczo n a i n ie zg in ęło b y ty lu lu d zi. Straty n as ze w tej b itwie b y ły p rzecież n iewy o b rażaln e – d wieś cie ty s ięcy zamo rd o wan y ch i p o leg ły ch . Ty lu zn ajo my ch , ty lu b lis k ich … J a w Po ws tan iu Wars zaws k im o d n io s łam jed n ak mo je małe zwy cięs two . Cel, k tó ry s o b ie p o s tawiłam, o s iąg n ęłam. J acu ś p rzeży ł. Ud ało mi s ię g o u rato wać. Po wo jn ie u ro d ziłam jes zcze tró jk ę d zieci: Pio tra, To mas za i Urs zu lę. J acek jes t b o tan ik iem, Pio trek h y d ro g eo lo g iem, a To mek arch eo lo g iem. Urs zu la o d p rzes zło trzy d zies tu lat mies zk a w Lo n d y n ie. Uro d ziło n am s ię z J an k iem s ied mio ro wn u k ó w i wn u czek . J ed n ą z n ich jes t au to rk a tej k s iążk i, An n a. Do czek ałam s ię też p rawn u czk i, Zo s i. Na d ru g ie imię ma Iren a. Tak jak ja. J an ek zmarł w 2 0 0 9 ro k u . Po p rawie s ied emd zies ięciu latach ws p ó ln eg o ży cia. Du żo razem p rzes zliś my . Po wo jn ie za d ziałaln o ś ć w Armii Krajo wej mo jeg o męża p rześ lad o wało UB. Złaman o mu k arierę. Po tem, p o d czas „So lid arn o ś ci”, rep res je s p ad ły n a mo je d zieci, k tó re d ziałały w o p o zy cji. Cały czas o k o g o ś s ię martwiłam. Ale n ig d y tak b ard zo , jak p o d czas Po ws tan ia Wars zaws k ieg o martwiłam s ię o J an k a. M o je d zieci i wn u k i reg u larn ie mn ie o d wied zają. Siad ają p rzy s to le i s k arżą mi s ię n a s wo je k ło p o ty . A to co ś n ie wy s zło w p racy , a to n ie u d ało s ię czeg o ś załatwić w u rzęd zie, a to n ie wy p alił jak iś wy jazd . Patrzę wted y n a n ich zd u mio n a. I mó wię: – Czy two je mias to jes t b o mb ard o wan e? Czy two jemu mężo wi g ro zi ś mierć o d n iep rzy jaciels k iej k u li? Czy two je d zieci g ło d u ją? J eżeli n ie, to n ie mas z p o wo d u d o n arzek an ia. Ws zy s tk o in n e jes t b o wiem b łah o s tk ą.

Irena Herbich z domu Wilga

(rocznik 1921)

Indeks osób

Alek s an d er Wo ls k i „J as trząb ” Alek s an d er, Ży d u k ry wający s ię w Ob o rach Alicja, p rzy s zła żo n a Ry s zard a M eh o ffera An ack a Iren a An d ers Wład y s ław An d rzej, s y n więźn iark i u ro d zo n y w Stalag u IV C An n a, có rk a Iren y Palen k er „An o d a” zob. Ro d o wicz J an Ark u s zews k a, zn ajo ma Iren y Herb ich Arty s z Iren a „Atk a” zob. Bran ick a Beata

Bajzert Zo fia „Kama” Bałab u s zk o J ad wig a, p ó źn iej Bałab u s zk o -Sławiń s k a, „Blizn a”, „J ad wig a” Bałab u s zk o J ó zef Bałab u s zk o M arian Bałab u s zk o , matk a J ad wig i Bałab u s zk o , o jciec J ad wig i Ban is An to n i „Kles zczy k ” „Bella Zawils k a” zob. Nied źwied zk a-Trzas k o ws k a Izab ela Bin d zio -Świercz Zo fia „M arta”

Blik le, cu k iern ik „Blizn a” zob. Bałab u s zk o J ad wig a Bo g acy , mies zk ań cy Zielo n ek „Bo lek ” zob. Trąmp czy ń s k i Bo les ław Bran iccy Bran ick a An n a, p ó źn iej Bran ick a-Wo ls k a Bran ick a Beata (de domo Po to ck a) Bran ick a Beata „Atk a” Bran ick a M aria Bran ick i Ad am Brzeziń s k i Zb ig n iew By czk o ws k i J an „Ced ro ” By tn ar J an „Ru d y ” By tn ar Zd zis ława „Sławs k a”

„Ced ro ” zob. By czk o ws k i J an Ch o ń s k a Zo fia Ch rzan o ws k i Pio tr zob. Teich er Hen ry k „Cich y ” zob. Rad o my s k i J an u s z Cies zy ń s k a Halin a Czay k o ws k i An d rzej Ru d o lf „Gard a”

„Dan o ws k a” zob. Pas ch als k a Halin a Dęb n iak Stan is ław Do b ak Hen ry k „Ols za” „Do lin a” zob. Pilch Ad o lf Do łęg a-M o s to wicz Tad eu s z „Do ra” zob. Gu to ws k a J an in a Du d zik Dan u ta Du d zik Halin a, p ó źn iej J ęd rzejews k a, „Sławk a” Du d zik M aria Du d zik M ateu s z Du d zik Wan d a

Dziek ań s k a Dan u ta Barb ara

Emu n ia, n iemieck a g u wern an tk a Ewa, có rk a J an in y Ro żeck iej

„Faliń s k i” zob. Filip o wicz Stefan Fid ler Wies ław „Gro t” Filip o wicz Stefan „Faliń s k i” Fo g g M ieczy s ław „Fred ” (N.N.), g o n iec

„Gard a” zob. Czay k o ws k i An d rzej Ru d o lf „Gn o t” zob. M o raws k i Zb ig n iew „Go d zimierz” zob. Herb ich J an Go ld b erg Wis ława Go ld b erg , o jciec Wis ławy „Gó ra” zob. Pilch Ad o lf Gó rs k a J ad wig a Grafczy ń s k a Zo fia Gro n o ws k i zob. Go ld b erg „Gro t” zob. Fid ler Wies ław Grzeg o rczy k Zo fia Gu to ws k a J an in a, p ó źn iej Ro żeck a, ,„Do ra” Gu to ws k a Wan d a Gu to ws k a, matk a J an in y Gu to ws k i M ieczy s ław Halick i, u b ek Han s , n iemieck i lek arz, łag iern ik Herb ich Iren a (de domo Wilg a) Herb ich J acek Herb ich J an „Go d zimierz” Herb ich Pio tr

Herb ich To mas z Herb ich Urs zu la Hiero n im, k iero wca w majątk u M y s zk o ws k ich Hitler Ad o lf Hlo n d Au g u s t Ho ffman J ó zef „M ajs ter” Wo łło wicz Halin a, p ó źn iej primo voto Ku b als k a, secundo voto Ho ło wn ia, „Ren a” Ho ło wn ia Olg ierd

Iren a, có rk a p rzy jació łk i M arii Du d zik „Irk a” zob. Kaczy ń s k i Rajmu n d Iwan ick i J ó zef

„J ad wig a” zob. Bałab u s zk o J ad wig a „J ag a” zob. M iles k a M aria J ak s ió wn a Kry s ty n a J ak u b iec Tad eu s z „J u d y m” J an , lek arz, p o ws tan iec J an u s z, zn ajo my J an in y Gu to ws k iej, żo łn ierz AK J as iń s k i Wo jtek „Kap s el” „J as trząb ” zob. Alek s an d er Wo ls k i J erzy Stawo rzy ń s k i „Szatan ” J erzy k iewicz Zb ig n iew „J eż” „J eż” zob. J erzy k iewicz Zb ig n iew J ęd rzejews k i Tad eu s z „Ws zeb o r” J ó zef, d o zo rca J ó zef, żo łn ierz AK „J u ” (N.N.), p o ws tan k a „J u d y m” zob. J ak u b iec Tad eu s z J u lia, s io s tra Halin y Wiś n iews k iej

Kaczo ro ws k i Ro man „Pro k o p ”

Kaczy ń s k i J aro s ław Kaczy ń s k i Lech Kaczy ń s k i Rajmu n d „Irk a” „Kama” zob. Bajzert Zo fia Kamiń s k i Bro n is ław „Kap s el” zob. J as iń s k i Wo jtek „Karo l” (N.N.), żo łn ierz Zg ru p o wan ia „Ży wiciel” „Kau k az” zob. Kerimo w Zeflig ar Kazimierz M ilczarek „Wes o ły ” Kerimo w Zeflig ar „Kau k az” „Klara” (N.N.), k o leżan k a Halin y Du d zik „Kles zczy k ” zob. Ban is An to n i Ko c Ad am Ko c An d rzej Ko c, żo n a Ad ama Ko ca Ko maro wa, h rab in a Ko mo ro ws k i Bro n is ław Ko n o p ack a J ad wig a „Wis ia” Ko n o p ack i Eu g en iu s z „Trzas k a” Ko n ó wn a An to n in a „Ko rwin ” zob. M atu s zy ń s k i Ed ward Ko rzy ck i Czes ław „Wik to r” Kras iccy Kras ick a Elżb ieta Kras ick i Xawery „Kro k u s ” zob. Sien ień s k a J an in a Kry s ia, d ziewczy n k a mies zk ająca w tej s amej k amien icy co Halin a Wiś n iews k a „Kry s ia” (N.N.), s an itariu s zk a Ku b als k a Graży n a Ku b als k i Tad eu s z „Zb ro ja” „Ku n d y s ” zob. Szafran J an

Las k o ws k i J erzy „Tab o r”

Lewan d o ws k i J ó zef Lid ia, więźn iark a Stalag u IV C Lo th Ed ward „Lo tk a” (N.N.), k o leżan k a An n y Bran ick iej

Łaty ń s k a M aja Łaty ń s k a, s io s tra b liźn iaczk a M ark a Łaty ń s k i M arek Łu k as ik J ad wig a Łu k as ik J an in a Łu k as ik M ich ał

M aczek Stan is ław M ag ier Tad eu s z „Ży to mirs k i” M aja, có rk a J an in y Ro żeck iej „M ajs ter” zob. Ho ffman J ó zef „M ałg o rzata” zob. Załęs k a J an in a M iles k a M aria „J ag a” M ark o ws k a Win cen ty n a „M arta” zob. Bin d zio -Świercz Zo fia „M arzen k a” zob. M y s zk o ws k a Kry s ty n a M atu s zy ń s k i Ed ward „Ko rwin ” M eh o ffer J ó zef M eh o ffer Ry s zard M eis n er, zn ajo ma J ad wig i Bałab u s zk o „M ich als k a” zob. Po tu lick a Teres a M ich els o n J erzy M ieczy s ław, p rzy jaciel Iren y M iro n o w Alek s an d er M o ło to w Wiaczes ław „M o n ik a” zob. Załęs k a J an in a M o raws k i Zb ig n iew „Gn o t” M o ś cick i Ig n acy

„M o ty l” zob. Ścib o r-Ry ls k i Zb ig n iew „M ś ciwó j” zob. Tad eu s z Arak M ü ller Helen a M y s zk o ws k a J an in a M y s zk o ws k a J an in a M y s zk o ws k a Kry s ty n a, p ó źn iej Sierp iń s k a, „M arzen k a” M y s zk o ws k i J acek M y s zk o ws k i J u lian An to n i M y s zk o ws k i J u lian

Najd er Zd zis ław Narlo ch J ó zef zob. Herb ich J an Nejman , wars zaws k i p ed iatra Nejman , żo n a d o k to ra Nied źwied zk a-Trzas k o ws k a Izab ela „Bella Zawils k a” No wak -J ezio rań s k i J an (właś c. Zd zis ław An to n i J ezio rań s k i)

„Ols za” zob. Do b ak Hen ry k Os s en d o ws k a, żo n a Ferd y n an d a Os s en d o ws k i Ferd y n an d

Palen k er Iren a Pan as ik M ich ał „Szczęs n y ” Pas ch als k a Halin a „Dan o ws k a” „Pat” zob. Ry b iń s k i Les zek Patek Stan is ław Peretiatk o wicz Bro n is ław Peretiatk o wicz Kazimierz Peretiatk o wicz M ich ał Pilch Ad o lf „Gó ra”, „Do lin a” Piłs u d s k a Alek s an d ra Piłs u d s k a J ad wig a

Piłs u d s k a Wan d a Piłs u d s k i J ó zef Pio tr, wn u k Halin y Wo łło wicz „Pio tr” zob. Zo ło ciń s k i Zd zis ław Ples zczy ń s k i Ro man Płu cien n iczak , d o wó d czy n i An n y Bran ick iej Po tu lick a An n a Po tu lick a Teres a Po tu lick a Teres a, p ó źn iej Łaty ń s k a, „M ich als k a” Po tu lick a, matk a Teres y Łaty ń s k iej Po tu lick i Hen ry k Po tu lick i J an „Rafał Olb ro ms k i” „Pro k o p ” zob. Kaczo ro ws k i Ro man Pu rg al, matk a Zo fii Rad eck iej Pu rg al, o jciec Zo fii Rad eck iej Pu rg al, s io s tra Zo fii Rad eck iej

„Raczek ” zob. Zatu rs k i Lu d wik Rad eck a Zo fia (de domo Pu rg al) Rad eck i M ieczy s ław Rad o my s k i J an u s z „Cich y ” Rad o my s k i, o jciec J an u s za Rad ziwiłł An n a Rad ziwiłł Ed mu n d Rad ziwiłł J an u s z Rad ziwiłło wie „Rafał Olb ro ms k i” zob. Po tu lick i J an Rafał, wn u k Halin y Wo łło wicz Ratk iewicz J an u s z „Sęk ” „Ren a” zob. Ho ło wn ia Halin a Rib b en tro p J o ach im v o n Ro d o wicz J an „An o d a” Ro mer M ich ał

Ro q u efeu il Bern ard d e Ro żeck i Les zek „Ru d y ” zob. By tn ar J an Ry b ak , o jciec Halin y Wiś n iews k iej Ry b iń s k a Ewa Ry b iń s k i Ad am Ry b iń s k i Les zek „Pat”

Sap ieh a Ad am Stefan Sarn eck i Wo jciech „Wo jtek ” Sch iel Ko n s tan ty Sch o ll Hen ry k Sen d ler Iren a „Sęk ” zob. Ratk iewicz J an u s z Sien ień s k a J an in a „Kro k u s ” Sien k iewicz Hen ry k Sierak o ws k a, matk a Kazimierza Sierak o ws k i Kazimierz „Wło d ek ” Sierak o ws k i Stan is ław Sierp iń s k a M arta Sierp iń s k i An d rzej Sierp iń s k i Ed ward Sk u ls k i Leo p o ld „Sławk a” zob. Du d zik Halin a „Sławs k a” zob. By tn ar Zd zis ława Stalin J ó zef (właś c. Io s if Wis s ario n o wicz Dżu g as zwili) Stefek J an in a Strzeleck i, zn ajo my Pu rg aló w Su ry n J u s ty n ą Szafran J an „Ku n d y s ” „Szatan ” zob. J erzy Stawo rzy ń s k i „Szczęs n y ” zob. Pan as ik M ich ał

Ścib o r-Ry ls k i Zb ig n iew „M o ty l” Śled ziak , mies zk an k a ws i Bo ro win a Śmig ły -Ry d z Ed ward

„Tab o r” zob. Las k o ws k i J erzy Tad eu s z Arak „M ś ciwó j” Tarn o ws cy „Tch ó rz” zob. Zb ig n iew Ch was zczews k i Teich er Hen ry k Teich ero wie Trąmp czy ń s k i Bo les ław „Bo lek ” „Trzas k a” zob. Ko n o p ack i Eu g en iu s z Tu ch aczews k i M ich aił

Umias to ws k i Ro man

„Wes o ły ” zob. Kazimierz M ilczarek Wies ława, k u zy n k a J ad wig i Łu k as ik „Wik to r” zob. Ko rzy ck i Czes ław Wilg a Iren a Wilg a J an Wilży n a Wik to ria „Wis ia” zob. Ko n o p ack a J ad wig a Wiś n iews k a Halin a (de domo Ry b ak ) Wiś n iews k a Halin a Wiś n iews k a Lid ia Wiś n iews k i J ó zef Wiś n iews k i Stan is ława „Wło d ek ” zob. Sierak o ws k i Kazimierz Wo jtu ś , k o leg a J ad wig i Łu k as ik Wo ls k i M ik o łaj Wo ls k i Tad eu s z

Wo ls k i Xawery Wo łło wicz Hen ry k Wo łło wicz M aria „Ws zeb o r” zob. J ęd rzejews k i Tad eu s z Wy s zy ń s k i Stefan

Załęs k a Helen a „M o n ik a” Załęs k a J an in a „M ałg o rzata” Zamo y s cy Zatu rs k i Lu d wik „Raczek ” Zb ig n iew Ch was zczews k i „Tch ó rz” „Zb ro ja” zob. Ku b als k i Tad eu s z Zo s ia, p o ws tan k a walcząca n a Staró wce Zo s ia, p rawn u czk a Iren y Herb ich Zo ło ciń s k i Zd zis ław „Pio tr”

„Ży to mirs k i” zob. M ag ier Tad eu s z

Źródła ilustracji

Arch iwu m Fo to g raficzn e Rafała Gu za

Arch iwu m Fo to g raficzn e Stefan a Bału k a za p o ś red n ictwem Naro d o weg o Arch iwu m Cy fro weg o

Arch iwu m „Ilu s tro wan eg o Ku ry era Co d zien n eg o ” za p o ś red n ictwem Naro d o weg o Arch iwu m Cy fro weg o

Fo to tek a M u zeu m Po ws tan ia Wars zaws k ieg o

M in is ters two In fo rmacji i Do k u men tacji rząd u RP n a emig racji za p o ś red n ictwem Naro d o weg o Arch iwu m Cy fro weg o

Wy d awn ictwo Pras o we Krak ó w-Wars zawa za p o ś red n ictwem Naro d o weg o Arch iwu m Cy fro weg o

Zb io ry włas n e: An n y Bran ick iej-Wo ls k iej Halin y J ęd rzejews k iej Halin y Wiś n iews k iej Halin y Wo łło wicz-Ho ło wn i

Iren y Herb ich J ad wig i Bałab u s zk o -Sławiń s k iej J ad wig i Łu k as ik J an in y Ro żeck iej Kry s ty n y Sierp iń s k iej Teres y Po tu lick iej-Łaty ń s k iej Zo fii Rad eck iej

Pro jek t o k ład k i Paweł Pan czak iewicz / PANCZAKIEWICZ.ART.DESIGN / www.p an czak iewicz.p l

Ph o to g rap h y o n th e b o o k co v er © Ola Gro ch o ws k a, www.o lag ro ch o ws k a.co m

Zd jęcie d zięk i u p rzejmo ś ci Ak s o n Stu d io , p ro d u cen ta filmu Miasto 44

Op iek a red ak cy jn a Kamil J an ick i

Ko n s u ltacja mery to ry czn a i in d ek s Rafał Ku zak

Wy b ó r ilu s tracji Ewelin a Olas zek

Ko rek ta Iren a Gu b ern at J o an n a Gau d y n

Co p y rig h t © b y An n a Herb ich © Co p y rig h t fo r th is ed itio n b y SIW Zn ak Sp . z o .o ., 2 0 1 4

ISBN 9 7 8 -8 3 -2 4 0 -3 0 1 3 -2

Zn ak Ho ry zo n t www.zn ak h o ry zo n t.p l

Ks iążk i z d o b rej s tro n y : www.zn ak .co m.p l Sp o łeczn y In s ty tu t Wy d awn iczy Zn ak , 3 0 -1 0 5 Krak ó w, u l. Ko ś ciu s zk i 3 7 Dział s p rzed aży : tel. 1 2 6 1 9 9 5 6 9 , e-mail: czy teln icy @zn ak .co m.p l Wy d an ie I, Krak ó w 2 0 1 4 . Prin ted in EU

Plik o p raco wał i p rzy g o to wał Wo b lin k

wo b lin k .co m