Jaruzelska M. - Zmiana

Copyright © Monika Jaruzelska, Michał Nalewski, 2016 Projekt okładki Zbyszek Larwa Zdjęcie na okładce Anna Pińkowska Redaktor prowadzący Anna Derengowska Redakcja Sylwia Frołow Korekta Mirosława Kostrzyńska Bożena Hulewicz ISBN 978-83-8097-798-3 Warszawa 2016 Wydawca Prószyński Media Sp. z o.o. ul. Rzymowskiego 28, 02–697 Warszawa www.proszynski.pl

I Przeszłość jest niezniszczalna: prędzej czy później zdarzenia powracają. Jednym z takich powracających zdarzeń jest zamiar zniszczenia przeszłości. Jorge Luis Borges

Powrót taty Kiedy ojciec wyprowadził się do innej kobiety, zmienił zapach. Wodę kolońską „Brutal” z pobliskiego kiosku zastąpił peweksowskim „Old Spice’em”. I niczym kapitan z oldspajsowskiej reklamy odpłynął trójmasztowcem w siną dal. W pewną upalną niedzielę przyszedł nas odwiedzić. Przyniósł prezent i wyglądał jak ktoś obcy. Miał czarną lśniącą koszulę oraz biały szeroki krawat. Zapuścił włosy i pekaesy1. Był obcy. Ostentacyjnie nonszalancki. Przechodząc przez przedpokój, z zadowoleniem zerkał w lustro oprawione w ozdobną metaloplastykę z Domu Rzemieślnika na ulicy Puławskiej. Po paru miesiącach wrócił i z pokorą zagnieździł się w wiernie na niego czekających starych kapciach i beżowej koszulce polo z anilany, nie wiadomo dlaczego z dynamicznym napisem „Sport!”. Zasiadł na kanapie... a z kolorowego rubina popłynął pełen ekstazy głos: „Przed polem karnym Deyna… a teraz Kasperczak… cofnięty Musiał musi ratować sytuację i uratował… Lato bardzo dobrze wycofał piłkę… znowu Deyna, dośrodkowanie…”. I już do końca pozostał przykładnym mężem, pachnącym w ramach pokuty radziecką wodą „Krasnaja Moskwa”. Tę historię opowiedziała mi przed laty przyjaciółka ze studiów. Jako symbol nielojalności ojca wobec rodziny zapamiętała zmianę jego stylu i zapachu. Czarna koszula i modny krawat stały się oczywistymi sojusznikami i ambasadorami „tamtej pani”. Powrót taty zaś symbolizowały wiernie czekające na niewiernego pana kapcie. Jakby nic się nie zmieniło, a zmieniło się wszystko. 1 Baki lub bokobrody z lat siedemdziesiątych. Prawdopodobnie nosili je z upodobaniem kierowcy autobusów PKS, i stąd takie określenie.

Marynarka Gucia W przeddzień pogrzebu dziadka musiałam Gustawowi kupić odpowiedni strój. Robiłam to bardzo pospiesznie. Wcześniej zupełnie nie miałam do tego głowy. Dobrze, że był maj, czas komunii, więc szybko uporałam się z problemem i kupiłam ciemnogranatowy garnitur. Bo nie można było samej marynarki. Następnego dnia miał marynarkę na tej smutnej i burzliwej uroczystości. I ta marynarka wisząca w jego szafie przez kolejne dni kojarzyła mi się jedynie z pogrzebem. Nie chciałam na nią patrzeć, przesunęłam ją w głąb szafy. Parę tygodni później Gucio ponownie ją włożył, kiedy poszliśmy do prezydenta Bronisława Komorowskiego, aby odebrać Krzyż Zesłańców Sybiru dla dziadka. I znowu marynarka została wyjęta z szafy, a do niej niebieska koszula, beżowe spodnie i granatowe mokasyny. Teraz stała się już zupełnie innym strojem, choć nie straciła jeszcze do końca swojego kontekstu żałobnego. Wiosną następnego roku wybrałam się z Guciem na koncert Macieja Maleńczuka. Tym razem marynarka została połączona z zaprojektowanym przez Roberta Kupisza T-shirtem z maską gazową z kolekcji OPERA oraz wytartymi dżinsami. Świetnie się bawiliśmy. Marynarka została odczarowana. Gustaw chętnie sięgnął po nią, gdy szliśmy na spektakl Frankenstein do pobliskiego teatru Syrena. Wtedy już zupełnie przestała mi się kojarzyć z pogrzebem ojca. Dzisiaj jest na Gucia za mała i wkrótce trafi do szafy innego chłopca. Dla niego będzie to całkiem inna marynarka. Ubranie zawsze ma swój kontekst.

Zmiana Życie to zmiana. Z plemnika w zarodek. Z zarodka w płód. Potem w niemowlę, dziecko, młodzieńca lub dziewczynę. W dorosłego, starca, aż wreszcie w trupa, po którym pozostaną już tylko kości w gnijącej trumnie. Albo kupka instant wsypana do urny. (A tak przy okazji: „Kawa Sati – świeżo palona”… tę reklamę zna cała Europa. Nie wiem, co powodowało właścicielami francuskiej firmy kawowej, żeby nadać sobie taką nazwę2). To nie jest dobra zmiana. Ale jedyna, jaka przypadła nam w egzystencjalnym udziale. Nasze ciało się zmienia pod wpływem czasu, chirurga, rzadziej nieszczęśliwego wypadku. Zmienia się język, którym się posługujemy i którego słuchamy. Przez ostatnie lata w medialnym przekazie głównie słyszałam hasła „pedofilia w Kościele”, „związki partnerskie”, „prawa mniejszości”, „przemoc w rodzinie”, „wolny rynek”, „codziennie niższe ceny!”... A dzisiaj: „flanka wschodnia”, „wartości narodowe”, „żołnierze wyklęci”, „obrona terytorialna”, „wstawanie z kolan”… Wystarczył rok, aby język feministyczno-neoliberalny zmienił się w militarno-patriarchalny. No i co z tego? Idzie nowe – idzie stare. Doskonale pamiętam z dzieciństwa: „Ludowe Wojsko Polskie na straży granic ziem odzyskanych”, „Żeby Polska rosła w siłę, a ludzie żyli dostatnio”, „Budujemy Polskę silną, rządną, sprawiedliwą”… A przecież „»Wszystko płynie« – twierdził Heraklit. Wszystko jest w ruchu, nic nie trwa wiecznie. Dlatego nie możemy »dwa razy wejść do tej samej rzeki«. Kiedy bowiem wchodzę do rzeki po raz drugi, i ja jestem już inny, i rzeka jest inna”3. 2 Sati – hinduski rytuał ofiarnego aktu samospalenia wdowy po śmierci męża. 3 Jostein Gaarder Świat Zofii. Cudowna podróż w głąb historii filozofii, przeł. Iwona Zimnicka; Jacek Santorski & Co, Warszawa 1995.

Rodzić modnie Chcemy czy nie – urodzić się musimy. Modnie i ekologicznie w domu, z kamerą w kroczu naszej matki. Zgodnie z naturą, w bólach i krzyku, jak zwierzę, czyli po ludzku. Albo inaczej, choć też modnie – po cesarsku, w prywatnej klinice. Nie nam o tym decydować. Kiedyś wszyscy rodziliśmy się tak samo. Niemodnie, w państwowych szpitalach. A nasi rodzice i dziadkowie w domowych pieleszach. Tak czy owak, nasz status i styl od samego początku nie zależy od nas. Mimo pierwszego krzyku sprzeciwu, który wydajemy z siebie po przyjściu na świat. I tak za chwilę zostaniemy ubrani w granatowe śpiochy Ralpha Laurenta, przywiezione prosto z Nowego Jorku, albo w sprane w kilkudziesięciu praniach pajacyki od kuzynki matki, która dostała je od siostry sąsiadki, będącej matką pięciorga dzieci oraz babcią dla pierwszego wnuka spod Łomży. Nie nam też decydować, czy dostaniemy pod nos cyca, czy butelkę ze specjalnie spreparowanym pożywieniem. Pampersy czy naturalną tetrę. I jak będziemy noszeni – w chuście czy sztywnym nosidełku… Słowem – czy nasza matka jest pledowa, czy luksusowa. Czy płacze, krzyczy, śmieje się i słucha muzyki, czy też woli zapadać się w stan otępienia narkotycznego. I czy w ogóle będzie chciała nami się zajmować. Na wiele rzeczy od samego początku nie mamy wpływu. Na imiona również nie mamy wpływu, a przecież bywają takie, na które moda panuje tylko przez jeden sezon. Potem towarzyszą nam do końca życia, stając się nieodłącznym elementem naszej tożsamości. Czy można być dzisiaj szczęśliwą Izaurą?

Nomen omen Imiona nosi się jak ubrania. Kiedy są modne, noszą je wszyscy, którym przypadło w udziale rodzić się w tym samym pokoleniu. Pośród moich rówieśniczek najwięcej jest Beat i Małgoś. Potem Monika ex aequo z Iwoną, Anią, Joasią, Jolą... No i zawsze choć jedna Ewka „co spadła z drzewka, spadła na kamyczki, potłukła sobie cycki”. Chłopcy to Darek, Andrzej, Krzysiek, Tomek, Marek, Paweł, no i Jurekogórek, kiełbasa i sznurek. Raz na jakiś czas zdarzał się Władzio lub Jasio – ale w szkolnej grupie nie byli dobrze traktowani. Zwykle z biednych domów, gdzie imiona jeszcze się dziedziczyło po przodkach, za bardzo kojarzyli nam się z Jankiem muzykantem. Choć raczej powinni z Jankiem Kosem… A przecież dziedziczenie imion przez wieki było oczywistością: po ojcu, dziadku, nieszczęśliwie zmarłym stryju… I na odwrót – po zwariowanej ciotce na pewno nie, tym bardziej że była starą panną, ani po kuzynie matki, bo to pijak straszny i hulaka. W modzie było też nadawanie imion od świętych, królów i bohaterów narodowych. To oznaczało dobrą wróżbę dla dziecka na całe życie. Choć teraz nie jestem pewna, jak dobrą wróżbą dla dziecka miałoby być imię Wojciech – po pierwszym polskim męczenniku, którego głowę nadziano na pal... W latach siedemdziesiątych zaczęła się moda na imiona zachodniobrzmiące, zwłaszcza u dziewczynek – Violetta, Mariola i Sylwia. Violetta miała z nich najlepiej, bo zapisywana była po zagranicznemu. Mariole, kiedy trochę podrosły, dopisywały sobie drugie „l”, Sylwie wstawiały sobie „v”, czyli rozcapierzone palce4... Kiedy zaczęły wkraczać w pełnoletność, często można było usłyszeć komunikat radiowy bądź telewizyjny: „Wczoraj, w późnych godzinach wieczornych, znaleziono zwłoki Marioli S., porzucone w lesie…”. Nie wiem dlaczego, ale wydaje mi się, że statystycznie najwięcej zwłok nosiło wtedy imię Mariola. W latach osiemdziesiątych zaczęła się filmowa moda na imiona. Pewnie trwała już dużo wcześniej, bo przecież gwiazdy ekranu uwodziły wielbicieli kina już przed wojną. Ale nikt wtedy nie poważyłby się w Polsce na ochrzczenie dziecka imieniem Clark, Kirk, Elvis, Brigitte, Elizabeth czy Marilyn. Zresztą prawnie to było zabronione. Nastąpiło też zjawisko odwrotne. Przed wojną dużo chłopców otrzymywało na chrzcie imię Adolf. Po wojnie z wiadomych względów już nie. Ale taki Włodzimierz z Józefem mieli się świetnie… Moda filmowa w latach osiemdziesiątych nadeszła wraz z szałem na telenowele. Jak wieść gminna niesie – zaczęło się od Izaury. Ale zdaje się, że wcześniej pojawiła się Esmeralda. Potem nadszedł czas dla Jessiki, Andżeliki, Samanty, Kariny i Oliwii… Ciekawe, czy są już jakieś Roksolany? Wśród chłopców pojawił się Brajan, Kewin i Patryk. Od kilku lat także Dżastin. Oczywiście nie jest tak, że rodzic może wszystko. Na straży „dobrego imienia” stoi prawo, które precyzuje, co wolno, a czego nie. Na przykład nie można nadawać dziecku więcej niż dwóch imion, imion ośmieszających, nieprzyzwoitych, w formie zdrobniałej i takich, które nie pozwalają na odróżnienie płci dziecka. Nie można też nadawać imienia w formie obcojęzycznej, jeśli ma odpowiednik polski. Są znane na ten temat głośne historie. Pierwsza z nich dotyczy małżeństwa obcokrajowców, którzy zamieszkali w Polsce i tu miała się urodzić ich córeczka. Zachwycili się polskim słowem „filiżanka” –

i tak chcieli nazwać dziecko. Filiżanka nie podchodzi pod żadną kategorię wymienionych wyżej imion, których dawać nie można. W takiej sytuacji jest zwyczaj, że pracownicy Urzędu Stanu Cywilnego zgłaszają problem do językoznawców, a ci wydają odpowiednią opinię. No i Filiżanka została odradzona. Na stronie Rady Języka Polskiego można poczytać korespondencję prowadzoną między rodzicami a Radą. Na przykład na temat imienia Mercedes. Mama pisze: „Prosząc o pozwolenie na nadanie tak nietypowego imienia, chcę zaznaczyć, że jest to imię żeńskie. Jak ogólnie wiadomo, samochód marki »Mercedes« został nazwany tak od imienia córki jego producenta. Jest też powszechnie znany fakt, iż osoby sławne, np. gwiazdy filmowe, nadają swoim pociechom imiona inne, nietypowe, np. Inez. Myślę, że osoby nieposiadające statusu »gwiazd« również powinny mieć prawo do nadania oryginalnego imienia swemu dziecku”. I odpowiedź profesora Andrzeja Markowskiego: „(…) potwierdzam, że imię w formie Mercedes nie spełnia jednego z warunków, zawartych w art. 50 ustawy Prawo o aktach stanu cywilnego (DzU 1986 nr 36, poz. 180), nie pozwala bowiem odróżnić płci dziecka. To, że w języku hiszpańskim jest to imię żeńskie (pełna forma Maria Mercedes – Maria Łaskawa), nie jest wystarczającym powodem, by uznać je za takie także w języku polskim. Imiona zakończone na spółgłoskę są bowiem w polszczyźnie imionami męskimi. Ponadto wyraz mercedes jest w naszym języku nazwą samochodu i jednoznacznie się z tym kojarzy. Byłoby to – proszę mi uwierzyć – przyczyną wielu stałych kłopotów i przykrości dla dziewczynki, która wskutek tych skojarzeń (skwapliwie wyzyskiwanych przez rówieśników) cierpiałaby przez całe dzieciństwo i młodość”5. Argument (i bardzo słusznie), że nietypowe imię byłoby w przyszłości dla dziecka przyczyną kłopotów oraz przykrości, jest często używany przez Radę w tejże korespondencji. Znalazłam na forum wypowiedź takiego dziecka: „Mój ojciec jest Egipcjaninem i mama mnie nazwała Aaliyah. Od początku mam problemy z tym imieniem – jedni czytają jako ALJA, ALIJA, ALIAH, ALIJAH itd. Poprawnie jest ALIJA. Ja z kolei nazwałam swojego syna Krystian Paweł. Mąż ma na imię Sebastian. Moja siostra zaś ma na imię Zakia – czytają ZAKIA, ZAKIJA – czyta się ZAKIJA, ale »za kija« to można złapać... Dawajcie dzieciom normalne imiona”6. Druga historia dotyczy Franciszka Starowieyskiego, jednej z najbarwniejszych postaci, które miałam przyjemność w życiu poznać. Najbarwniejszej nie tylko ze względu na fenomenalny talent i fantazję, ale także kapitalne skojarzenia i powiedzenia, jak to: „Cycki nie chuj, nie muszą stać”. Starowieyskiemu jakimś cudem lub raczej za pomocą diabelskiej sztuczki udało się zarejestrować pierworodnego syna jako Belzebub. Dzisiaj syn jest Antonim – zmienił imię podobno na prośbę stryja księdza prałata. Sam malarz nazywał się Franciszek Andrzej Bobola von Biberstein Starowieyski, co być może też było jego własnym pomysłem. Twierdził potem, że jednak to zbyt skomplikowane, dlatego woli używać pseudonimu Jan Byk. A że synowi nadał piekielne imię… Cóż się dziwić, jeśli jeden z obrazów potrafił zatytułować Pizdomierz… Do problemu z nietypowym imieniem dochodzi jeszcze kwestia nazwiska. Jeśli jest pospolite czy wręcz ośmieszające, rodzicom wydaje się, że dodanie oryginalnego imienia przyda mu uroku. I tak zaczynamy mieć do czynienia z Jessiką Motyką i Dżastinem Kowalem. Opowieści, jak to z nami była w klasie albo z nami studiowała Nadzieja Pociupana i Dolores Miednica, to już legendy znane w całej Polsce. W telewizji często słyszymy mrożące krew w żyłach historie o gwałconych, katowanych i mordowanych dzieciach. Zwykle brzmi to tak: „Dwuletnią Nicolę zgwałcił konkubent matki” albo „Pięciomiesięczny Patryk trafił do szpitala po tym, jak został skatowany przez konkubenta matki”…

Imiona tych dzieci są rozpaczliwym wołaniem ich nieszczęśliwych matek o życie w bajce, gdzie królewna jest piękna, a książę zawsze bogaty. A jak jest z bogatymi? Już powstała kategoria pudelkowych dzieci pudelkowych rodziców. Na pierwszym miejscu plasuje się Michał Wiśniewski z trzema córkami: Ettiennette, Vivienne, Fabienne, i synem Xavierem. Na drugim Katarzyna Figura z córkami: Koko Clair i Kaszmir Amber. Córka Katarzyny Skrzyneckiej to Alikia Ilia. Syn Doroty Gawryluk to Nikon. Córka Magdy Gessler to Lara... Pod tym względem polskie gwiazdy dorównują zachodnim. Moda na oryginalne imiona dla dzieci zapanowała na czerwonych dywanach Zachodu już dawno. Na przykład Mariah Carey ma córkę Monroe (na część Marilyn) i syna Marrocana (w hołdzie dla Maroka). Gwyneth Paltrow ma córkę Apple Blythe Alison i syna Mosesa Bruce’a Anthony’ego, czyli w skrócie i po polsku: Jabłko i Mojżesza. Czy to oznacza, że bogaci też są nieszczęśliwi...? Jak ważne jest imię dla człowieka, niech świadczy jego brak – „znaleziono ciało NN”, „ojciec dziecka NN”, „Tu spoczywa NN, lat ok. 20”… Jak ważne jest imię dla człowieka, niech świadczy też pragnienie jego zmiany. Bywa, że na potrzeby sceniczne – i wtedy z Czesławy Cieślak mamy Violettę Villas. Bywa, że z potrzeby serca, bo rodzice dali Bożena, a dziewczyna zawsze chciała być Agnieszką. Bywa również, że w domu częściej wołali drugim imieniem, więc do szkoły szła Kasia i dziwiła się, że nauczycielka wyczytuje Małgorzatę… A bywa, że jest problem z wibracją numerologiczną, czyli sumą liczb danych samogłosek i spółgłosek, z których składa się imię – jak twierdzą numerolodzy. No to nie da rady, trzeba zmienić, inaczej całe życie spieprzone. Od jakiegoś czasu mamy też do czynienia z powrotem imion tradycyjnych: Jan, Stanisław, Antoni, Franciszek, Tadeusz, Maria, Zofia, Helena, Janina… Czy to na pewno tradycja? Raczej moda. Ciekawe, jak ten trend się dalej rozwinie. No bo logicznie biorąc, jeśli wszystko teraz ma być bardzo polskie i narodowe, to imiona również powinny nawiązywać do tradycji słowiańskiej. Czy w takim razie zaczniemy mieć do czynienia z Rzepichą, Żelisławą, Nielubą, Ostrogniewem i Twardostojem? Nie sądzę. No bo to imiona pogańskie. Ostanie się zapewne tylko Mieszko – ochrzcił Polskę, bądź co bądź. Niemniej pamiętajmy, co jest najważniejsze: – Zasadniczo, pobieżnie my ją nazywamy Marysia, ale tak chcemy jej dać jakoś bardziej nowocześnie… Jest takie jedno imię... dobre dla dziewczynki... Tradycja!7. 4 Mniej więcej w tym czasie generał Jaruzelski powiedział: „Jeszcze i dziś wznoszą się nieraz rozcapierzone palce. Na tę literę nie zaczyna się żadne polskie słowo. Od niej w Polsce nie będzie lepiej”. Chodziło o znak victorii. 5 http://www.rjp.pan.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=872:mercedes&catid=76&Itemid=146 6 http://warszawa.naszemiasto.pl/artykul/dziwne-imiona-jakie-rodzice-wymyslaja-dzieciom,2863212,art,t,id,tm.html 7 Za „Misiem” Stanisława Barei.

Jasiek i Iwan „Wychowanie dzieci przysparza zwykle rodzicom nie lada kłopotów. Problem jest jednak o wiele większy, jeśli ma się do czynienia z gromadką sześciu niesfornych chłopców, z których każdy ma na imię Jan! Jaśki Jeana-Philippa Arrou-Vignoda to przezabawna powieść o perypetiach sześciu psocących, hałasujących i wpadających w liczne tarapaty braci. Francja, lata sześćdziesiąte XX wieku. Czytelnik poznaje dość nietypową rodzinę, złożoną z rodziców i szóstki dzieci, chłopców noszących to samo imię. Jedyną różnicą są »doklejone« do każdego imienia kolejne litery alfabetu, dzięki czemu najstarszy syn nazywa się Jan-A, najmłodszy natomiast – Jan-F”8 – czytamy w recenzji książki dla dzieci. Zastanawiam się, co autor książki miał na myśli? Stworzył zabawną rodzinkę, w której dzieje się dużo. Humor fabuły opiera się na zaskakujących sytuacjach i specyfice językowej, bo pełno tu tworów frazeologicznych, jakie lubią konstruować dzieci. Guciowi szczególnie podobał się moment, kiedy Jaśki po przyjeździe w góry wytarzali się w psiej kupie. No i super. Ale dlaczego wszyscy chłopcy mają to samo imię – Jan? Dodana każdemu z nich litera prędzej przypomina numer, niczym w obozie koncentracyjnym. I z czego tu się śmiać? To już wolę rosyjski dowcip o Iwanie, czyli też Janie. Na froncie drugiej wojny światowej ginie żołnierz, Iwan Ignatiewicz Wołoszyn. Otrzymuje pośmiertnie medal Bohatera Związku Radzieckiego. Delegacja wojskowa jedzie na wieś do jego matki, aby medal przekazać. Kiedy wchodzą do chałupy, widzą, że obok matki w rządku stoi jedenastu jej synów. – Powiedzcie, matko, jak ten najstarszy ma na imię? – zagaduje porucznik. – Iwan. – A ten młodszy? – Iwan. – Czy chcecie mi powiedzieć, że każdy z nich to Iwan?! – Nie inaczej, towarzyszu poruczniku. – To jak ich rozpoznajecie? – Po otczestwie9… 8 http://www.granice.pl/recenzja,jaski,3581 9 Imię odojcowskie, używane w Rosji jako drugie, np. Włodzimierz Iljicz.

Imię dla starej panny Gdy byłam mała, myślałam, że moje imię to jedynie skrót od nazwy Ministerstwa Obrony Narodowej. Z nieistotnym sufiksem „ika”, który w chwilach drobnych czułości zamieniał się w „iczka”. Rodzinna etymologia mojego imienia pozostaje wciąż niewyjaśniona. Ojciec podobno chciał, żebym była Joanną lub Anną. Bo nawet nie śmiał żonie zaproponować imienia Wanda po swojej matce. Moja mama podeszła do zagadnienia ekonomicznie – i zażądała Zuzanny, jako że urodziłam się 11 sierpnia, w dniu imienin mojej potencjalnej patronki. Gdyby tak się stało, obydwa jubileusze można by odtrąbić jednego dnia. Bez większych ceregieli. Tu ojciec zaoponował. Twierdząc podobno, zupełnie nie w duchu socjalistycznej poprawności politycznej, że Zuzia to panna pokojowa w librettach lub francuskich komediach. Pewno chodziło mu o Wesele Figara. Babcia po latach opowiadała, że to ona była pomysłodawczynią mojego imienia. Chciała, aby imię było nowoczesne, a przede wszystkim oryginalne. Natchnęła ją lektura skandalizującej powieści Pera Andersa Fogelströma Lato z Moniką. Bohaterka podczas wakacji ucieka z chłopakiem Harrym na wyspę, gdzie spędzają upojne lato. Po powrocie okazuje się, że Monika jest w ciąży. Harry chce ślubu i stabilizacji, ale jej się nie podoba życie rodzinne. Rodzi dziecko i zostawia je chłopakowi. Bardzo szybko na podstawie książki powstał film Ingmara Bergmana, pełen śmiałych scen erotycznych. Monika o twarzy aktorki Harriet Andersson stała się symbolem szwedzkiej rozwiązłości. Prawda jest taka, że książka w Polsce ukazała się dopiero w 1974 roku… Ja już miałam jedenaście lat. Ale sama historia ładna. Najwyraźniej więc inna Monika musiała być dla babci natchnieniem. Może aktorka Monica Vitti? Wtedy filmy Michelangela Antonioniego – Przygoda, Noc i Zaćmienie – podbijały całą Europę. A Vitti jako czołowa muza włoskiego reżysera – stała się ikoną kobiecości. W każdym razie ojciec na propozycję babci miał zareagować entuzjastycznie: – Też o tym myślałem! Córka Stefana Żeromskiego tak ma na imię. Monika Żeromska! Taka jest wersja oficjalna: mam imię po jedynej córce ulubionego pisarza mojego ojca. Jak to się stało, że tym razem wyjątkowo z babcią nie posłuchali się mamy, nie wiem. A prawdziwa geneza imienia wszystkich Monik to greckie słowo monos – osobny, pojedynczy, samotny. I tak, nomen omen, zostałam singielką, a właściwie, zgodnie z tradycyjną nazwą, po prostu starą panną. A gdybym tak została Polą, od poligamii…

Sadystka Nauczycielka powoli przesuwa długopisem po liście w dzienniku. W klasie nie słychać nic, oprócz przyspieszonego bicia naszych przerażonych serc. – No to może dzisiaj… – długopis zatrzymuje się w okolicy litery K. Wstrzymujemy oddech. Serca walą jeszcze mocniej. – Albo nie! – nagle długopis wzbija się w powietrze i kieruje w stronę C. W końcu zła pani ze swadą zamyka dziennik i z drwiącym uśmiechem oświadcza: – No, dawno już Monika nie była przy tablicy... Natychmiast trzy Moniki w dwudziestosześcioosobowej klasie łapią się nadziei, że egzekucja dotyczy tych dwóch pozostałych. I wstrzymują oddech. A przez salę przebiega westchnienie ulgi – tych, którzy mają inaczej na imię. – Moniko! – nauczycielka z niecierpliwością podnosi głos. W tym momencie trzy Moniki cudownym sposobem stają się niewidzialne, chowając się za plecami koleżanek. Nauczycielka gwałtownie wstaje, namierzając ofiarę długopisem i celując niczym załadowaną bronią w jej pierś. Po chwili ofiara zostaje upolowana. Inaczej niż w świecie zwierząt, gdzie drapieżnik aż tak się nie znęca. Wybiera tę ofiarę, która jest najbliżej.

Zeszyt Mam szary notatnik z telefonami. Właściwie już nieużywany. Ale najcenniejsza w nim jest kartka, na której ojciec wypisał listę imion dla swojego wnuka. Ponieważ nie był zadowolony, w czym oczywiście wtórowała mu mama, z mojego wyboru. Nie wiem, czy to dlatego, że sam do mnie mówił w sposób żartobliwy: Gustaw? I dlatego imię wydawało mu się mało poważne? Czy może problemem był Mickiewiczowski bohater – słaby, kochliwy i histeryczny, który dopiero po przemianie w Konrada stał się odpowiednim wzorcem do naśladowania? Nawet jeżeli takie miałby skojarzenia, to przecież imię Gustaw nosili: Flaubert, Mahler, Klimt. No i nasz Holoubek. W zeszycie imiona rozpisał mi w odpowiedniej kolejności: Stefan – wiadomo, no bo Żeromski. Julian – czyli ulubiony poeta ojca, Tuwim. Paweł, Rafał, Maciej – nie mam pojęcia, skąd te pomysły. Adam – pierwszy mężczyzna? Któryś z dwóch panów Adamów M.? Mickiewicz czy Michnik? Michał – na pewno na cześć wieloletniego przyjaciela aż do śmierci, pułkownika Sadykiewicza10. Leon – czyżby Kruczkowski? A może Niemczyk? Kazimierz – chyba Wierzyński. Krzysztof – to na pewno Baczyński. Lucjan – może Rydel? Grzegorz, Piotr, Tomasz, Ludwik, Jacek, Łukasz, Marek, Mariusz, Bogdan – żeby nie było, że dostałam zbyt mało propozycji. Stefana brałam pod uwagę wcześniej, choć też nie wykluczałam Ignacego lub Witolda. Jednak nie miałam żadnych wątpliwości, kiedy w szpitalu przyciskałam do siebie leżące obok mnie zawiniątko w beciku. To mój syn Gustaw. Co do ojca, myślę, że mógł mieć jeszcze inne obawy związane z tym imieniem. Kiedy Gustaw był już Gustawem, ale niezarejestrowanym jeszcze formalnie w Urzędzie Stanu Cywilnego, ojciec dalej drążył temat. Z mojej strony padło imię Konstanty. – Powiedzą, że to od Rokossowskiego11 – odpowiedział. – A Gustaw to pewno, że Husák12? To rozumiem, że Leonid też odpada... Zaśmialiśmy się, ale rozumiałam, że dla ojca imię wnuka to bardzo istotna sprawa. Co to jest, że kiedy rodzi się dziecko, nagle cała rodzina, a często też znajomi chcą przypisać sobie autorstwo i następuje casting imion. Przy okazji ujawniają się różne poglądy. Właśnie przypomniała mi się historia przyjaciół. Kiedy babcia ich nowo narodzonego syna dowiedziała się, że chcą mu dać na imię Jakub, próbowała przekupić złotym pierścionkiem synową, aby tylko tego nie robili. Wiadomo, no bo żydowskie… Nie pomogło – Kuba został Kubą. 10 Pułkownik Michał Sadykiewicz (ur. 1924 roku w Łodzi) – będąc zastępcą Szefa Zarządu Szkolenia w Dowództwie Wojsk Lądowych, został usunięty z LWP w ramach czystek antysemickich w 1968 roku.

11 Radziecki i polski marszałek Konstanty Rokossowski (1896–1968) – w latach 1945–1956 sprawujący w PRL władzę jako marszałek, szef MON i wiceprezes Rady Ministrów. 12 Gustáv Husák – wieloletni przywódca Komunistycznej Partii Czechosłowacji, w latach 1975–1989 prezydent Czechosłowacji.

Żuczek Wjeżdżam do Zakopanego kilka miesięcy po wyborach. Śniegu po halnym troszkę napadało. Troszeczkę, a jednak. Mijam rondo, zbliżam się do zakrętu i widzę znajomy mi od lat narożny sklep spożywczy. Zaraz, zaraz… ale sklep nazywał się Żuczek. Po prostu Żuczek. A teraz oczom nie wierzę, nad wejściem pyszni się nowe triumfalne logo SUPER ŻUCZEK. Miała być dobra zmiana? I jest. Super! Ale to wciąż tylko mały żuczek. Tego się trzymam.

Szczęście nosi twoje imię… Moje życie też się zmieniło. I to nie z powodów politycznych. Moja dobra zmiana przyszła tej wiosny wraz z miłością. Niespodzianie zakochałam się. Z wzajemnością. Pomimo sporej różnicy wieku. Mojemu wybrankowi nie przeszkadza, że jestem od niego dużo starsza. Patrzy na mnie, jakbym była najpiękniejszą kobietą świata. Urodził się w Warszawie, w same walentynki. Choć jego dalecy przodkowie pochodzą chyba z Niemiec. W każdym razie mówię do niego po polsku, a on rozrzedza mój pesymizm z entuzjazmem machając ogonem. Na imię ma Lolek. Moje szczęście ma na imię tak jak ty Moje szczęście dotąd bardzo nieszczęśliwe już uśmiecha do mnie się od kilku dni...13 13 Szczęście nosi twoje imię, słowa Tadeusz Śliwiak, muzyka Jerzy Horwath i Marian Pawlik, wykonawca zespół Dżamble.

Autyzm cyklisty Kiedy ma się psa, świat się zmienia. Z horyzontu znikają nagle internetowi hejterzy i ich wściekłe komentarze. Życie zza biurka mrocznego gabinetu przenosi się do buchającego majem parku. Ponieważ większość terenów zielonych jest uzbrojona w tablice z przekreślonym psem, ich właściciele zbierają się w gęsto zapsionych rejonach. Moim ulubionym jest park Morskie Oko na warszawskim Mokotowie. Panowie i panie najlepszych przyjaciół człowieka są też dla siebie bardzo przyjacielscy. Stanowimy psie lobby. Nieważne, czy mamy kundelka po przejściach, czy włoską charciczkę z rodowodową przeszłością. Czy też, jak ja, jamnika szorstkowłosego z przyszłością. – Jaki on śliczny! Ile ma lat? – zapyta urocza starsza pani. – Trzy miesiące. – Oj, to duży będzie. Jakie ma potężne łapy – ze szczerą radością skomentuje młody hipster z rudo-białą suczką nieznanej proweniencji. Ktoś ma wodę, ktoś miskę, jeszcze inny torebkę z przysmakami w nagrodę za posłuszne aportowanie. Wszystko staje się wspólne, łącznie z błogim uśmiechem, kiedy patrzymy na nasze tarzające się w radosnym uniesieniu pociechy. Wszystkie psy są nasze! Psy ponad podziałami! Wspólne też będzie oburzenie na rozpędzonych i nieuważnych rowerzystów. Inna sprawa, że nie lubią ich też ani kierowcy, ani piesi. Ba, oni sami siebie nie lubią, gdy tylko zsiądą z roweru – i prowadzą samochód albo idą przez miasto na piechotę. Jest jakiś rodzaj cyklistycznego autyzmu. Niewidzące oczy utkwione w nieznany punkt, niesłyszące nic poza muzyką ze słuchawek uszy. No i ta kolarska zawziętość u mężczyzn: pozycja na przyczajoną panterę, czarny obcisły strój, fluoroscencyjne dodatki, aerodynamiczny kask, kosmiczne okulary… A dziewczyny na pastelowych holenderkach – w narcystycznym uniesieniu, z rozwianymi sukienkami, odsłaniają zgrabne uda, a kwiaty we włosach im targa wiatr… Endorfiny i różowe conversy.

Kolor, który nie istnieje Czasami imiona oznaczają kolory. Blanka pochodzi od białego, Wiola od fioletowego… Róża to nazwa kwiatu, ale też odnosi się do koloru. Dzisiaj z różem kojarzone są małe dziewczynki. Nie zawsze jednak tak było. Jeszcze sto lat temu wszystkie dzieci ubierano w biel. Potem dziewczynkom przypisano niebieski, jako kolor z nieba, kojarzony z niewinnością. A chłopcom róż, który był wymieszaniem bieli z czerwienią, czyli krwi z mlekiem symbolizujących świeżość i zdrowie. Zamiana nastąpiła wtedy, kiedy projektanci zaczęli łączyć róż z kobiecością. I stał się wówczas synonimem słodyczy, jak pańska skórka na odpuście – takie też miały być małe dziewczynki. Zaczęło się od Marilyn Monroe i jej różowej sukienki, w której wystąpiła śpiewając Diamonds are a girl’s best friends. Tak też potem uwieczni ją Andy Warhol, na stałe wpisując nam skojarzenie Marilyn z popkulturą. Ale niedługo po jej różowym występie cała Ameryka mogła zobaczyć nową panią prezydentową Mamie Eisenhower w różowej sukni na balu inaugurującym rządy jej męża. Był to 1953 rok. I w ten sposób róż zaczął kojarzyć się z elegancją i kobiecością. Najpierw zawojował Stany Zjednoczone, bo Ameryka uwielbia kicz – pretty pinky, a ponieważ świat uwielbia Amerykę... Dzisiaj stał się marketingowym przymusem, wspomaganym przez popkulturę. To najczęściej używany kolor w produkcji lalek Barbie, kucyków Pony i sitcomu Hannah Montana. Róż ma w sobie też kontekst perwersyjny – jest wykorzystywany przez młode kobiety, nadając im, jak Paris Hilton, wygląd lolitki. Choć w pewnym wieku staje się niebezpieczny, bo bardziej uwypukla kontrast pomiędzy pomarszczona skórą a infantylizmem ubioru. Słowem: Dzidzia piernik w malinowolukrowej polewie. Ten proces zaczyna się z chwilą, kiedy nasza cera przestaje przypominać pańską skórkę. Osobiście za różowym nie przepadam. Może to uraz z dzieciństwa, a może niechęć do wszechobecnej popkultury. Ale nie każdy róż taki straszny, jak go malują. Ma swoje odcienie. Ja lubię tak zwany brudny róż, choć nie najlepiej ta nazwa brzmi. Wolę z włoska – rosa antico. Molto elegante! Kilka lat temu, kiedy sklepy dziecięce zapełnione zostały różem od podłogi do sufitu, napisałam bajkę: Straszny sen różowej Wioli Wcale nie za górami, wcale nie za lasami, ale całkiem blisko mieszkała dziewczynka o imieniu Wiola. Dzieci nazywały ją Różową Wiolą, bo wszystko miała różowe: różową sukienkę, różowe pantofelki, różowe spinki i lalkę w różowej spódniczce. I wciąż Wioli mało było różowego koloru, więc zadręczała mamę i tatę, i babcię i ciocię: „Kupcie mi różowego misia i wstążkę różową, i koniecznie różowe okulary!”. Pewnego razu, kiedy jak zwykle marzyła sobie, żeby cały świat stał się różowy jak lody malinowe, spełniło się jej życzenie: i wszystko wkoło nagle poróżowiało! Różowe było niebo i drzewa w parku, różowe kałuże i kot na płocie. Różowe słońce świeciło i różowe dzieci bawiły się różową piłką. Wiola klaskała w ręce ze szczęścia przez cały dzień. Kiedy jednak nadszedł wieczór, zatęskniła za swoim pokojem z żółtymi firankami, do pieska w białe i rude łatki, co śpi obok jej łóżka na czerwonym kocyku, do mamy w niebieskiej sukience i do kubka białego mleka przed snem. Ale najsmutniej zrobiło się Wioli, kiedy spostrzegła, że jej nowe kredki wszystkie zrobiły się różowe.

„Jak ja będę teraz rysować tylko w jednym kolorze?” – płakała Wiola… i się obudziła! Bo to wszystko, na szczęście, tylko śniło się Wioli, więc rano, kiedy otworzyła oczy, zobaczyła błękitne niebo zza żółtej firanki, zielone drzewo za oknem i pieska w białe i rude łatki na czerwonym kocyku. Szybko wyskoczyła z łóżka i namalowała wspaniałą różnokolorową tęczę14. A tak naprawdę… kolor różowy nie istnieje! Jak dawno temu dowiedli to już naukowcy: fizyka nie przewiduje tej barwy, bo nie ma tak długiej fali elektromagnetycznej w zakresie światła widzialnego, która by ją opisywała. Nie ma różowego w tęczy – istnieje tylko jako interpretacja naszego mózgu na brak koloru zielonego. Dlatego widzenie świata w różowych barwach postrzegam jako brak realizmu. 14 Bajki gwiazd, Agnieszka Laskowska; Publikacje, Piaseczno 2005

Rytuał hańby – Płaskostopie podłużne – zawyrokował ortopeda, oglądając moje sześcioletnie stopy. – Tego jeszcze brakowało! Koślawa! – podsumowała z irytacją mama. A ja pomyślałam: – Jestem platfus i trzeba będzie ponieść karę. Nie przypuszczałam jednak, że będzie tak dotkliwa. Najbardziej znienawidzone przeze mnie buty to różowe buciki z dzieciństwa. Mama i babcia chodziły do słynnego zakładu szewskiego Brunona Kamińskiego na Nowym Świecie. Cała snobistyczna Warszawa robiła tam sobie wówczas buty. Kiedy okazało się, że mam płaskostopie i muszę mieć buty korekcyjne, mama z babcią doszły do wniosku, że najlepiej zrobi je pan Kamiński. Więc pewnego dnia zostałam tam zabrana i ja. Już dziś nie pamiętam, która z nich pokierowała się własnym gustem przy wyborze, zupełnie nie pytając mnie o zdanie. W każdym razie zostały zamówione przez babcię lub mamę trzewiki – z jasnoróżowej skórki z dziureczkami. Można powiedzieć, że były słodkie. Bo obiektywnie pewnie były. Tyle że ja byłam chłopczycą, miałam kolegów na podwórku, którzy nosili wietnamskie trampki, a szczytem mody były wtedy głośno tupiące chodaki. Moje nowe buciki już podczas pierwszego wkładania zaczęły palić wstydem od stóp do głów. A co dopiero na podwórku… Stały się symbolem upokorzenia i wykluczenia. Nienawidziłam ich, a nosić musiałam. Na szczęście noga dość szybko wyrosła, więc tylko jedną wiosnę życia zdążyły mi zepsuć. Potem wystarczyły już wkładki korekcyjne do kolejnych butów. Po różowych bucikach nadeszła era znienawidzonych, bo obowiązkowych, juniorek. To już była nienawiść powszechna. Wszyscy uczniowie szkół podstawowych musieli je nosić – w specjalnie do tego przeznaczonych workach, do których każdego ranka zaglądała woźna, żeby sprawdzić, czy jest „obuwie na zmianę”. Worki okropne, ale przydatne z innego względu – można było nimi okładać się po głowach; wojny workowe to był stały element szkolnego życia. Czy raczej przeżycia... No i specyficzna kara, jeśli „obuwia na zmianę” uczeń nie przyniósł: chodzenie po szkole w skarpetkach. To ciekawe, że w domu bieganie w skarpetkach było przyjemnością. I tylko matki protestowały: „Włóż kapcie!”. A w szkole stawało się rytuałem hańby… Młodszym czytelnikom warto przypomnieć, co to w ogóle były juniorki. Otóż było to „obuwie młodzieżowe noszone w Polsce Ludowej, szczególnie popularne w latach 70. sznurowane niskie buty wykonane z ciemnej (np. granatowej) tkaniny i zaopatrzone w skórzany nosek oraz twardą podeszwę. Juniorki uważane były w PRL-u za obuwie profilaktyczne, przez co wtedy były zalecane jako »szkolne obuwie obowiązkowe«. Jednakże juniorki, choć mogły korygować koślawość, to równocześnie pogłębiały szpotawość i szkodziły dzieciom bez wad”15. Tak czy inaczej chirurgom i ortopedom nie groził brak pacjentów. A może o to właśnie chodziło? Lobby ortopedyczne w zmowie z dyrekcją szkół – w socjalizmie?! Niemożliwe. Chociaż niewykluczone, że IPN znajdzie na to dowody. 15 https://pl.wikipedia.org/wiki/Juniorki

Newyorki Miał ciemne lekko kręcone włosy i niebieskie oczy. Nosił się zagranicznie i z pewnością siebie. Męski jak Olgierd w Czterech pancernych. Na dodatek dowcipny, wygadany i pięknie grasejował. Niewątpliwie był dla wielu dziewczyn najatrakcyjniejszym obiektem w naszym liceum. Zakochałam się od pierwszego wejrzenia, gdy tylko stanął z równie przystojnym kolegą przed nasza klasą, aby bezczelnie obejrzeć nowy narybek w I humanistycznej. Sam chodził już do III mat-fiz. Spojrzałam mu prosto w oczy i wiedziałam, że już tylko ON! Niestety, nowa koleżanka z ławki, Magda, poinformowała mnie, że wybrała go już wcześniej. Jednak może mi odstąpić jego przystojnego kolegę, którego też brała pod uwagę. Odbyłyśmy dialog niczym łazienkowa rozmowa z filmu Dziewczyny do wzięcia. Oddałam wspaniałomyślnie swoją miłość. Trudno. Przyjaciółka to przyjaciółka. Trzeba będzie zakochać się w tym drugim. Tylko że on w przeciwieństwie do mojego wybranka wcale na mnie nie zerkał. Chodziłyśmy niedbale pod ich klasą, udając, że znalazłyśmy się tam zupełnie przypadkiem. – Patrzy? – pytałam bez przekonania. – Nie. Za to ten mój się na ciebie gapi… Tak czy owak, „próżno serce okłamywać, bo mądrzejsze jest niż ty”. Już po kilku tygodniach zaczęliśmy chodzić ze sobą, jak to się kiedyś nazywało. A koleżanka zakochała się jeszcze w kimś innym, chyba z IV biol.-chem. W międzyczasie nasze uczucie miało przejść jeszcze trudniejszą próbę. Dyrektorka zarządziła w całej szkole obowiązek chodzenia w juniorkach. Wstyd, obciach, hańba. Jak przedszkolaki, jak krótkie spodenki w Ferdydurke. A gdy wyobraziłam sobie mojego chłopaka upupionego bezowymi szkaradkami, już prawie miałam się odkochać. Jednak zobaczyłam go rozbawionego, bo okazało się, że wprowadził nową modę, a właściwie nowomowę. Zaczęliśmy juniorki nazywać... newyorki, żeby odreagować dla żartu, dla jaj, dla beki, jakby powiedzieli w TVN-owskim serialu Szkoła. Wystarczyła zmiana nazwy i odczarowaliśmy... Prawie zapachniało wielkim światem, a newyorki były już tylko zabawne. W ogóle z żadnym chłopakiem tyle się nie śmialiśmy i wygłupialiśmy… Ale nic więcej. Najwyraźniej mu to nie wystarczyło, bo po kilku miesiącach rzucił mnie dla bardziej dojrzałej. Siedemnastolatki z francuskojęzycznego liceum Żmichowskiej. Tam chyba nigdy nie trzeba było nosić juniorek.

Biały płaszcz („Pani” nr 9/27) Powiało chłodem. Wśród propozycji światowych domów mody na nadchodzącą jesień moją uwagę zwróciły białe płaszcze i kurtki. Wszystko pod hasłem „Fresh energy” (świeża energia). Aseptyczne, choć nie zawsze ascetyczne. Zastanawiam się, dla kogo taki styl? Kto dobrze czuje się w białym płaszczu, gdy na dworze błoto i słota? I nagle przypomina mi się szkolna znajomość. Była sobie schludna Ania. Już w podstawówce miała najbielszą bluzkę, nieskazitelne tenisówki i zawsze czyste ręce. Nad resztą dziewczynek górowała kokardą, nad chłopcami triumfowała perfekcją szlaczków. Pisała najdłuższe i trochę pretensjonalne wypracowania. Sama siebie scharakteryzowałaby pewnie tak: „Jej palce onieśmielały natrętny atrament, a kreda nigdy nie odważyła się przypudrować szafirowej spódnicy”, oczywiście stosownie plisowanej. Ania siedziała prosto i nie kruszyła, jedząc rzeczowo drugie śniadanie. Słowem była brudoodporna. Trochę jej zazdrościłyśmy, szczególnie gdy okazało się, że w swoich nieskazitelnie białych tenisówkach i „szykownych” podkolanówkach tańczy i śpiewa w Gawędzie o „Czarnych wronach, co czarno kraczą i w czarnych barwach widzą świat”. Przeprowadziłam się i zmieniłam szkołę. O Ani zapomniałam… Spotkałam ją po latach, już w czasie studiów. Było gorące lato i rozwiązłe Chałupy. I nagle wśród hipisowskiej młodzieży pojawiła się piękna dziewczyna w białych spodniach z pedikiurem w kolorze włoskiego carpaccio. Siedziała elegancko przy ognisku i godnie odmawiała picia piwa z butelki. Padłyśmy sobie w ramiona (uważałam oczywiście, żeby nie pognieść jej bluzki). Ania studiowała farmację. Są kobiety, przy których zawsze wydaje się nam, że mamy źle pomalowane paznokcie i widoczne już odrosty. Po spotkaniu z którąś z nich chcemy natychmiast biec do kosmetyczki, zmienić zawartość szafy i przejść na dietę oczyszczającą. To pedantki. Ja nią nie jestem, więc styl mam odpowiednio niezobowiązujący. Moje szkolne tenisówki były szare po dziesięciu minutach, a ręce uwalane długopisem. Wiosną któregoś roku, jak co sezon zresztą, byłam w Mediolanie na międzynarodowych targach toreb Mipel Milano. (…) I właśnie w Mediolanie znów spotkałam Anię. Mieszkała w pokoju obok, więc od wczesnego rana słyszałam szum suszarki i ciągnące się w nieskończoność odgłosy ablucji. Zobaczyłam ją w hotelowej restauracji, jak z dystansem gryzła croissanta (okruchów nie widziałam). Włosy ułożone miała starannie na lokówkę, kremowy żakiet i takież dodatki. Ania jest współwłaścicielką dużej apteki. Wieczorem chciała porozmawiać o modzie. Nie podobało się jej, że nie trzeba już nosić identycznych butów i torebki. Dziwiła się, że nonszalancko pognieciony len jest czasem bardziej elegancki niż perfekcyjny jedwab z nylonem. Nie próbowałam jej przekonać. Ania ma swój styl. Adekwatny do jej wyprasowanego sposobu bycia i życia. Może nosić biały płaszcz w najbardziej dżdżyste dni. Ja pozostanę przy brudnych beżach i szarościach. A swoją drogą, to uwielbiam pedantki, bo jak mało kto przywracają mi wiarę

w porządek świata16. 16 Monika Jaruzelska Biały płaszcz, „Pani” nr 9/2007.

Kobietą i mężczyzną stworzył ich Najpierw to, „CZY TO ONA, CZY ON”: „Garnitury i szerokie bluzy dla niej. Spódnice i koszule z kokardą dla niego. Od dziś możesz bezkarnie pożyczać ubrania od swojego chłopaka i vice versa. This ad is gender neutral – głosi hasło reklamowe zimowej kolekcji marki Diesel. Na zdjęciu objęci modelka i model pozują w identycznych wełnianych swetrach i dżinsach. – Chcemy pokazać, że moda nie ma płci. Że dziewczyna i chłopak mogą wyglądać równie dobrze w ciuchach w tym samym stylu – tłumaczy dyrektor artystyczny Nicola Formichetti. Podobną filozofię przyjęli w tym sezonie także inni projektanci. Alessandro Michele w Gucci lansuje koszule z fontaziem i takie same garnitury dla niej i dla niego, a Ricardo Tisci z Givenchy pokazał modeli w kitlach i modelki w prawie identycznych plisowanych spódnicach. W zamyśle nie chodzi jednak po prostu o ubrania uniseks, czyli skierowane do obu płci. Chodzi o coś więcej – o totalne przemieszanie męskiej i damskiej garderoby. To zjawisko projektanci sami nazywają »cross dressing«. – Cross dressing polega na zatarciu granic między stylem damskim i męskim – tłumaczy Esther Quek, redaktorka i ikona mody ulicznej, która w garniturze i krawacie chodzi na co dzień. – Projektanci chcą, aby kobiety zaadaptowały do swoich szaf jeszcze więcej męskich fasonów, a faceci wreszcie odważyli się na włożenie damskich fatałaszków – dodaje. Na jesienno-zimowych pokazach nie dało się nie zauważyć tego trendu. Do tego stopnia, że czasami trudno było rozpoznać, czy zestaw jest prezentowany przez modelkę, czy przez modela”17. Potem to „TOTALITARYZM KOPULACYJNY”: „Wielka poczwara nowej lewicy wciśnięta w postmodernistyczny przyodziewek atakuje wirusem gender ostatnie zdrowe komórki globu. Dzięki wrodzonej wielonurtowości bez trudu łapie w swoje macki ofiary z przeciwstawnych światopoglądowo stron. Przybiera przy tym maski dobroduszności i postępowej ochrony uciśnionych. W smolistym kotle genderyzmu można znaleźć wszystko: marksizm, freudyzm, materializm, naturalizm, manicheizm, sekularyzm, deizm, nihilizm, agnostycyzm, relatywizm, hedonizm, ateistyczny egzystencjalizm i co tam komu w duszy zagra. Kiedy się jednak przyjrzeć kotłowi z bliska, widać jak na dłoni, że ta egzotyczna, wieloskładnikowa zupa gotowana jest na starym, cuchnącym, marksistowskim rosole. Wszystko łączy się w jednym wspólnym celu: zatrucia fundamentalnych wartości cywilizacji łacińskiej. (…) Istota gender neguje ludzką naturę wyrażającą się w kobiecości i męskości. Kwestionuje też ludzką godność, redukując człowieka do doznawania. Przekreśla także rozumność i zdolność do poznania obiektywnej prawdy. Nie ma tu również miejsca na godną człowieka celowość działań. W efekcie nasz dążeniowy horyzont staje się coraz ciaśniejszy. Zamiast zachęty do rozwoju, przekraczania własnych ograniczeń i zaprawiania skrzydeł do coraz wyższych lotów, zachęca się nas do grzebania w ziemi. Tuż nad naszymi głowami rozciągana jest wielka płachta bezmyślności, mająca nas odciąć od światła prawdy. W imię nowoczesnego postępu i wolności, krok po kroku jesteśmy sprowadzani ze szczytów do norm. Jakie są korzenie tej regresywnej wędrówki? Czas poznać ojców cywilizacji karłów”18. Dwa teksty, które ukazują się mniej więcej w tym samym czasie, w tym samym kraju, w tym samym

Matrasie. I oba znajdują takich czytelników, którzy ze zrozumieniem, a nawet entuzjazmem, je przeczytają. Dwa światy, które istnieją obok siebie i w żaden sposób nie są w stanie się przeniknąć – chyba że w chwili konfrontacji... Teraz oba te teksty leżą na moim biurku obok siebie, ale obrażone i odwrócone grzbietami. 17 Marcin Świderek Czy to ona, czy on?, „Elle” nr 2/2016. 18 Marzena Nykiel Pułapka gender. Karły kontra orły. Wojna cywilizacji, Wydawnictwo M, Kraków 2014.

Wiesław Godzic – profesor nauk humanistycznych, filmoznawca i medioznawca. Związany z Uniwersytetami Śląskim i Jagiellońskim, a od 2001 r. z SWPS (obecnie: Uniwersytet Humanistycznospołeczny SWPS). Pełnił funkcje dziekana i prorektora do spraw dydaktycznych i studenckich tej uczelni. Członek Komitetu Nauk o Kulturze PAN, twórca i redaktor naczelny kwartalnika „Kultura Popularna”. Autor wielu książek, między innymi Telewizja jako kultura (1990), Znani z tego, że są znani. Celebryci w kulturze tabloidów (2007), Kuba i inni. Twarze i maski popkultury (2013). Stypendysta między innymi Fundacji Kościuszkowskiej, Central European University, Getty Foundation, Deutscher Akademischer Austauschdienst oraz norweskich fundacji rządowych.

Uniseks, czyli kwestia niuansu MONIKA JARUZELSKA: W świecie mody zapanował nowy trend – cross dressing, polegający na zatarciu granic między stylem damskim i męskim. PROFESOR WIESŁAW GODZIC: Nie jestem pewny, czy to nowy trend. Jako mały chłopiec bardzo chciałem mieć golf. Owszem, golfy nosiła moja starsza siostra, ale były inne, co doskonale widziałem. I do głowy by mi nie przyszło włożyć golf siostry, ponieważ on był gorszy, inny, babski. Właśnie nie kobiecy, tylko – babski. A ja marzyłem o prawdziwym męskim golfie. MONIKA JARUZELSKA: Najlepiej góralskim spod Gubałówki. WIESŁAW GODZIC: To rozróżnienie było istotne – i charakterystyczne dla naszego kręgu kulturowego: babskie znaczyło gorsze... Potem pojawił się uniseks. Co prawda dotyczył nielicznych rzeczy, które mogły być noszone jednocześnie przez dziewczęta i bez wzgardy przez chłopców. A sama moda, w moi odczuciu, stała się nie tyle taka sama, ile nieistotna w tym sensie, że miałaby dotyczyć wyłącznie mężczyzn i wyłącznie kobiet. Zaczęło to zmierzać w stronę, którą już dzisiaj można śmiało zdefiniować jako kwestię niuansu. Współczesnym przykładem niech będą szarawary ściśnięte na dole nogawek gumką. Noszą je kobiety i mężczyźni, ale są pewne niuanse. Ja się na tym nie znam, potrafię jednak ocenić, gdy idę za kimś, czy to mężczyzna, czy kobieta. Nie po sposobie chodzenia, tylko po drobiazgach, na przykład po tym, czy te szarawary są mocniej ściśnięte w kroku, czy też bardziej obniżone. Nasz świat stał się światem drobnych różnic. A dawniej, jak mi się wydaje, było to szalenie łopatologiczne. Dla kobiet żakiet, dla mężczyzn marynarka i z innej strony guziki. Oczywiście życie w świecie drobnych różnic rodzi kolejne problemy. W kulturze patriarchalnej budzi wątpliwości. I wtedy zaczynają padać stwierdzenia typu: „Kobiety niebezpiecznie zbliżają się do naszej męskości. Chcą naszą męskość zaanektować”. MONIKA JARUZELSKA: Można to też odwrócić – że mężczyźni chcą zaanektować kobiecość. Wszak coraz więcej mężczyzn się depiluje i lakieruje paznokcie. Może dlatego hipsterzy zapuścili brody drwala (choć one mają mało wspólnego z drwalem)? Bo to jest jedyna rzecz, której kobiety nie mogą wam zabrać. WIESŁAW GODZIC: W ogóle boimy się jako mężczyźni kobiet. Widzę, że kobiety są ciekawsze naukowo, bardziej garną się do doktoratów. Już nie ma miejsca wyłącznie dla mężczyzn albo wyłącznie dla kobiet. MONIKA JARUZELSKA: Początki uniseksu można chyba dostrzec w ruchu hipisowskim z lat sześćdziesiątych? WIESŁAW GODZIC: W polskim ruchu hipisowskim różnice jednak były silnie widoczne. MONIKA JARUZELSKA: Ale to w dwudziestym wieku mężczyźni zaczęli nosić biżuterię, której wcześniej nie nosili. Także wzorzyste tkaniny, raczej kojarzone z kobiecością. Te koszule w kwiaty…

Do tego długie włosy. Jakże silnie ich to odróżniało od pokolenia rodziców. Choć i tu, w społeczności hipisowskiej, dało się dostrzec te niuanse, o których mówiłeś. Mężczyźni jednak nosili brody, a biżuteria była demonstrowana na owłosionych piersiach. Niewątpliwie ważną kwestią jest też produkcja modowa. Dzisiaj łatwo coś rozpowszechnić. A wtedy hipisi bardzo często zmuszeni byli te rzeczy sami szyć i farbować. A więc ten uniseks nie wykraczał poza ich wąski krąg kulturowy. WIESŁAW GODZIC: Doskonale pamiętam ruch hipisowski jako mały chłopiec. Uwielbiałem Grupę Skifflową No To Co. Chodziłem na ich koncerty i nosiłem uszytą przez mamę koszulkę typu łączka. To było bardzo hipisowskie, choć ja tego nie łączyłem z hipisowaniem. Takie koszulki nosili zarówno mężczyźni, chłopcy, jak i kobiety. No i nagle się okazało, że można. Jeszcze niedawno pragnąłem mieć męski golf, a teraz się okazało, że chłopcy mogą nosić krzykliwe wzory i nikt ich nie oskarża o babskość. Można powiedzieć, że te bariery przezwyciężyła miłość do idola.

Walka postu z karnawałem,czyli problem z ostentacją MONIKA JARUZELSKA: „Chcemy pokazać, że moda nie ma płci” – to przekaz zamieszczony w „Elle”. „Wielka poczwara nowej lewicy wciśnięta w postmodernistyczny przyodziewek atakuje wirusem gender” – oświadcza z kolei dziennikarka „wSieci”. Dwa teksty, które ukazują się mniej więcej w tym samym czasie. Z jednej strony skrajny tradycjonalizm, z drugiej beztroski gender, który dla konserwatysty jest prostą drogą do homoseksualizmu, upadku moralnego... WIESŁAW GODZIC: To nie jest tak, że dawniej wszystko było idealne, piękne – według tych, którzy optują za tak zwaną czystością obyczajów. Obyczaje zawsze były brudne, gdyby użyć sformułowania skrajnych tradycjonalistów. To nie jest tak, że ludzie chętnie przyjmowali rozmaite restrykcje. W wielu wypadkach rządzący obawiali się, czy wytoczenie jakiejś sprawy nie zwróci społeczeństwa, nad którym sprawują pieczę i kontrolę, przeciwko władzy. Dlatego musimy pamiętać i wyraźnie powiedzieć, skąd wynikają dane nakazy i zakazy moralne. Mogą być wyrazem opinii ludu – i wtedy władza może wydać zakaz, bo czuje silne poparcie. Ale równie dobrze może uznać, iż problem w ogóle nie istnieje, jeśli lud tego sobie zażyczy. A u nas się twierdzi, że homoseksualizm narodził się w XX wieku. Guzik prawda. MONIKA JARUZELSKA: Oczywiście. Dzisiaj jednak, a właściwie wczoraj, poprzez media uprawia się nakazową poprawność polityczną i pewną modę na sprawy intymne. Seksualność, zresztą każdej orientacji, stała się zbyt ostentacyjna. I nie mówię tutaj o zjawisku coming outu, które dla wielu osób, ale również i społecznie, było potrzebne. Chodzi mi o ostentację. Mówiąc językiem dziennikarki „wSieci”: mamy do czynienia z karnawałem homoseksualizmu, polegającym na pokazywaniu roztańczonych i całujących się na platformach transseksualistów podczas parad równości. Nawet dla mnie, osoby żyjącej zawsze bardzo liberalnie, pewien rodzaj „triumfalizmu ciemiężonych mniejszości” stawał się, mówiąc prowokacyjnie, dość męczący. Ostentacja różni się od tego, jak żyje homoseksualista… WIESŁAW GODZIC: …po cichu? MONIKA JARUZELSKA: Chcesz zrobić ze mnie hipokrytkę? W porządku, to doda dynamiki rozmowie. Życie intymne, jak sama nazwa wskazuje, jest czymś między dwojgiem ludzi, niezależnie od płci. Nie trzeba się z tym ukrywać, ale i nie trzeba się obnosić. WIESŁAW GODZIC: W małym miasteczku gej musiał się ukrywać. MONIKA JARUZELSKA: Ale były znane postacie, często wielcy artyści, naukowcy czy też po prostu ogólnie szanowane osoby, które zdobywały szacunek i popularność bez względu na swoją orientację seksualną. A teraz odnosi się wrażenie, że wożąc się po ulicach miast na platformach, oczywiście w odpowiedniej atmosferze rozwiązłej miłości, środowiska LGBT chcą zyskać szacunek i popularność.

I trudno się potem dziwić, że Kowalski po kościele, przy niedzielnym rosole uznaje, iż ta rewolucja seksualna siłą wdziera mu się do domu, deprawując najbliższych. Siedząc przy rodzinnym stole włącza telewizor, „a tam znowu te tęczowe pedały i dzieciaki muszą na to patrzeć”. Dlatego ja, popierając legalizację związków partnerskich, jednocześnie uważam, że taka demonstracja przynosi efekt przeciwny do zamierzonego – co widzimy doskonale dzisiaj. Lesbijki zostały zastąpione narodowcami, a tęczowe bluzki T-shirtami, o przepraszam, podkoszulkami z żołnierzami wyklętymi. Bo chyba zapomnieliśmy też o tolerancji dla osób, które mają konserwatywne poglądy. Tolerancja powinna działać w obie strony. WIESŁAW GODZIC: Co do tolerancji – to się zgadzam. Ale pamiętajmy, że jeszcze niedawno w sąsiadującej z nami Rosji homoseksualizm był karany więzieniem i katorgą. Stąd rozumiem, dlaczego wajcha przeszła w drugą stronę. Do niedawna nawet nasza egzystencja homoseksualna była zagrożona, to teraz świętujmy, że można, że nikt nam nic nie zrobi. W Rosji świętowanie nadal jest zabronione. Mało tego, została wprowadzona w życie ustawa zakazująca „propagowanie nietradycyjnych relacji seksualnych wśród nieletnich”, w której mowa jest też o karach dla cudzoziemców, którym „udowodniono narzucanie dzieciom rosyjskim nietradycyjnych wartości rodzinnych”. I tym zdecydowanie różnimy się od Rosji.

Dobra i zła zmiana, czyli Halloween w katakumbach MONIKA JARUZELSKA: Tę książkę zaczęłam pisać w innym świecie. Jak wiele w tym czasie się zmieniło… I świat, i sama Polska. Zmieniło się życie bardzo wielu ludzi. W związku z tym zmieniła się też obyczajowość. Nie chodzi mi jedynie o „dobrą zmianę”. W maju 2016 roku pojechałam z synem do Paryża. Poszliśmy zwiedzać katakumby19. I tam się dowiedziałam, że w listopadzie ubiegłego roku pewna firm urządziła za trzysta pięćdziesiąt tysięcy euro wieczór halloweenowy w katakumbach. Specyficzny wieczór, polegający na tym, że jakaś para mogła tam przenocować. Dla mnie było to przekroczeniem pewnej granicy, która wydawała się nieprzekraczalna. Przecież to jest masowy grób… WIESŁAW GODZIC: Teraz Halloween w katakumbach, a za chwilę walentynki w Auschwitz… MONIKA JARUZELSKA: Już to się dzieje! Pokemon w Auschwitz! Zwiedzający włączają aplikację „Pokemon Go”, by pośród baraków i krematoriów łapać wirtualne stwory… WIESŁAW GODZIC: Na szczęście zrobiło się głośno i producenci obiecali z tego zrezygnować. I zaczęła się dyskusja na temat miejsc, w których tego robić nie wolno – cmentarze, świątynie, miejsca pamięci… MONIKA JARUZELSKA: Zmiana, która nastąpiła, stanowi bardzo wyrazistą cezurę, chociaż oczywiście nie stała się nagle. To był proces. A przy okazji taka dygresja. To, co wydarzyło się we Francji, nadaje się na świetny film grozy. Ponieważ dwa tygodnie po Halloween w katakumbach zaczęły się zamachy w Paryżu, w których zginęło wiele osób. Potem ogromne strajki, demonstracje, no i powodzie. I kolejne zamachy… W filmie można by to potraktować jako klątwę spadającą na ludzi za przekroczenie sacrum. WIESŁAW GODZIC: Dobrze, że wspomniałaś o sacrum. Bo już się obawiałem, że nie wyjdziemy poza sferę skandalu. No bo nie jest przecież skandalicznym stąpanie po centrum Warszawy. Mamy pewność, że tam gdzieś leżą szczątki ludzi, wręcz mówi się o ziemi przesiąkniętej krwią. I to prawda. Akurat ziemia warszawska jest przesiąknięta krwią. A warszawiacy tu żyją, bawią się, kochają… Szok dotyka tylko przybyłych, którzy idą szlakiem tablic pamięci i pomników. Katakumby paryskie to historia, którą mamy prawo zatrzeć w pamięci. Tu natomiast mamy wykrwawione miasto i wciąż żyjących naocznych świadków. MONIKA JARUZELSKA: A życie toczy się dalej... Jak u Marii Dąbrowskiej w opowiadaniu Tu zaszła zmiana. Pisarka w swoim mieszkaniu przeżyła okres przedwojenny, okupację, Powstanie Warszawskie, wyzwolenie, zmianę ustroju i odbudowę stolicy. Wszystko to w jednym miejscu, patrząc przez okno i wychodząc do ogródka.

WIESŁAW GODZIC: Zmiana jest oczywistością. Problem leży w szybkości przemian. Kiedyś działo się coś przez setki lat, potem dziesiątki. Teraz wszystko dzieje się za szybko. Szczególnie dotyczy to Polski. Po 1989 roku łapczywie przejęliśmy wzorce zachodnie, bez próby jakiegoś przefiltrowania ich przez nasze rodzime filtry kulturowo-społeczne. Dlatego dla wielu są one wciąż obce, niezrozumiałe. Stąd rodzi się wrogość, no bo nikt nie chce się przyznać do tego, że czegoś nie rozumie. Łatwiej uznać to za złe. MONIKA JARUZELSKA: W Halloween w katakumbach najbardziej mnie zbulwersował fakt, że wszystko jest na sprzedaż – łącznie z miejscami świętymi. WIESŁAW GODZIC: Tu jest ważne pytanie, czy ci młodzi mieli świadomość, że naruszają pewne tabu. MONIKA JARUZELSKA: Pewnie nie. Byli przede wszystkim zachwyceni, że mogą przeżyć noc grozy w miejscu, gdzie nakręcono horror Jako w piekle, tak i na ziemi. 19 Paryskie katakumby to sieć korytarzy w kamieniołomach z czasów cesarstwa rzymskiego, ciągnących się przez 50 kilometrów. W 1786 roku z powodu szalejącej epidemii król Ludwik XVI zlecił złożenie w nich szczątków ludzkich z paryskich cmentarzy. Obecnie jest to największy cmentarz podziemny, w którym spoczywa kilka milionów czaszek i kości.

Intymność, czyli przełamywanie tabu MONIKA JARUZELSKA: Powiedziałeś, że coś się dzieje za szybko. A ja bym się zastanowiła, czy pewne rzeczy w ogóle powinny się dziać. Zacznę od krótkiej historyjki, która mi się zdarzyła. Jadąc wyciągiem narciarskim na Szymoszkowej zaczęłam rozmowę z mężczyzną, który jechał obok mnie na krzesełku. Starszym, kulturalnym panem. Zaczęliśmy od tego, że dobrze, że śnieg zaczął padać, bo teraz zim już w Polsce nie ma… Taki oldscoolowy small-talk. Nagle z zamontowanych przy wyciągu głośników, z których na okrągło słychać muzykę, gruchnęła reklama: „na pieczenie, świąd i upławy najlepszy vaginal, tabletki dopochwowe”. I umilkliśmy. Troszkę oboje zawstydzeni. Ja jako kobieta, której te intymne problemy mogą dotyczyć. A on jako mężczyzna, który siedzi akurat z kobietą i musi w czymś takim uczestniczyć. Za chwilę zamieniliśmy się rolami, bo wysłuchaliśmy reklamy o prostamolu… Pamiętam, jaką sensacją w latach dziewięćdziesiątych była reklama podpasek, zwłaszcza po słowach „z pewną taką nieśmiałością…”. I nastąpiła zmiana. Już nie ma nieśmiałości. Na przykład w „Wysokich Obcasach” widzę okładkę, na której są majtki damskie z czerwoną plamą. Trzeba było się dobrze przyjrzeć, aby zauważyć, że plama zrobiona jest z brokatu. I podpis: „Tak, mam okres i się tego nie wstydzę”. Zaczęłam się zastanawiać, kiedy dojdziemy do etapu odtabuizowania defekacji. Na okładce zasrany papier toaletowy i napis „Tak, robię kupę i wcale się tego nie wstydzę”. WIESŁAW GODZIC: Cynicznie mógłbym powiedzieć, że przecież o to nam chodzi w humanizmie – o ludzkie sprawy. MONIKA JARUZELSKA: Nic, co ludzkie, nie jest nam obce. WIESŁAW GODZIC: Rzeczywiście reklama podpasek w latach transformacji była szokująca. Nie byliśmy na to przygotowani. Ale ja zawsze w takich sytuacjach patrzę sobie w dowód, na datę urodzenia. I mam tę przewagę, że mogę problem przerobić ze swoimi studentami. Spytać ich, czy nie czują się z tym dyskomfortowo. Problem stary jak świat – starszych coś razi, a młodych nie. Oni nie widzą sprawy. MONIKA JARUZELSKA: Przypomniał mi się żart rysunkowy Andrzeja Mleczki. Dziadek siedzi w fotelu i patrzy na wnuczka, który bawi się smartfonem. A dziadek mruczy pod nosem: „Ajfon-srajfon”. WIESŁAW GODZIC: Dla nas oczywistością było „niemówienie o tych sprawach”, prawda? To matki miały w obowiązku uświadamiać dziewczynki na temat menstruacji. A o męskich trudnych sprawach to się w ogóle nie mówiło. Młode pokolenie już wie, że w razie jakiejś przypadłości wszystko można znaleźć w internecie. Na forach rozmawia się na każdy temat, nawet najbardziej intymny. A że można w internecie, to dlaczego nie w telewizji? Więc o co w ogóle nam chodzi? Tu znowu powracamy do kwestii tolerancji. Musimy właśnie na to spojrzeć tolerancyjnie. Nie muszę potępiać, ale mogę też bardzo wyraźnie powiedzieć, że moja wrażliwość jest inna. I dobrze by było o tym mówić. Żeby oni także mogli sprawę zobaczyć naszymi oczami. Bo przecież ten świat jednocześnie jest ich i nasz, musimy więc współdziałać.

MONIKA JARUZELSKA: Swego czasu kolega opowiadał mi historię z własnego domu. Kiedy się ożenił, wprowadzili się z żoną do mieszkania jego rodziców. Żona powiesiła wyprane majtki na sznurku w łazience. Wtedy matka zawołała syna i mocno skrępowana poprosiła go, aby przekazał żonie, że nie wypada młodej kobiecie wieszać majtunków w miejscu, z którego korzystają wszyscy domownicy. I że ona te majtunki zakryła chusteczkami… WIESŁAW GODZIC: No właśnie, kiedyś to my byliśmy tymi młodymi.

Terror młodości, czyli czterdzieści lat minęło MONIKA JARUZELSKA: Zastanawiam się nad powiedzeniem: „za naszych czasów”. Co oznacza? Przecież nasze czasy są teraz i należą jednakowo do sześćdziesięciolatków, jak i do dwudziestolatków. To są nasze wspólne czasy. WIESŁAW GODZIC: To jest bardzo ważne, żeby oni… MONIKA JARUZELSKA: …i my też... WIESŁAW GODZIC: ...pojmowali ten czas jako wspólny. MONIKA JARUZELSKA: Ale przyznaj, że jednak żyjemy w terrorze juwenalistycznym. I raczej dostosowujemy się do tego, żeby myśleć tak jak młodzi. Co zresztą nie jest nowym zjawiskiem. Możemy zacytować klasyka: „Trzeba z żywymi naprzód iść,/ Po życie sięgać nowe”. WIESŁAW GODZIC: I dalej…? MONIKA JARUZELSKA: „A nie w uwiędłych laurów liść, / Z uporem stroić głowę”20. WIESŁAW GODZIC: Pamiętaj jednak, jak dalece przesunęła się sama granica starości. Ostatnio uwielbiam oglądać polskie filmy z lat siedemdziesiątych. Dowiaduję się z nich, że mężczyzna pięćdziesięcioletni to starzec. Co nam się w głowie zupełnie już nie mieści. MONIKA JARUZELSKA: Ale powiedziałabym, że to też jest środowiskowe. Kiedy oglądamy serial „Czterdziestolatek”, to rzeczywiście tytułowy bohater jest człowiekiem co najmniej w średnim wieku – dojrzałym, odpowiedzialnym mężczyzną, który już pożegnał się z młodością, ale starość go jeszcze nie dopadła. WIESŁAW GODZIC: Pamiętam z filmu dyskotekę dla czterdziestolatków, która była objawem takiego zmurszenia. A dzisiaj to tam pewnie ostry heavy metal idzie. MONIKA JARUZELSKA: A ja myślę, że dzisiaj sprawdza się powiedzenie, że nie ma nic bardziej względnego od wieku. Czterdziestolatek może być młody, nie zakładać jeszcze rodziny albo zaczynać właśnie nowe życie z dużo młodszą partnerką, biegać w trampkach, chodzić do klubów i przede wszystkim uprawiać sporty dla dobrej kondycji fizycznej. Kobiety czterdziestoletniej też to dotyczy. WIESŁAW GODZIC: Nie, przepraszam, nie załatwimy tego względnością. Bo ty sugerujesz… MONIKA JARUZELSKA: …że to jest środowiskowe. Bo czterdziestolatek na prowincji, który ożenił się tuż po wojsku, ma dzieci, a może mieć nawet wnuki. I pewnych rzeczy mu nie wypada robić. WIESŁAW GODZIC: Mnie chodzi o progres. W czasach romantyzmu trzydziestolatek był dojrzałym człowiekiem, wszystko co miał do napisania, to napisał, i czekał na śmierć. Chopin zmarł w wieku

trzydziestu dziewięciu lat. Tym samym pięćdziesięciolatek stawał się już starcem. Z tego powodu wcześniej też zaczynali – jako nastolatkowie stawali się mężczyznami. MONIKA JARUZELSKA: Nawet do gimnazjalistów zwracano się per pan. Chociaż targano ich za uszy… 20 Adam Asnyk, Daremne żale [w:] Poezje, Eventus 1998.

Sacrum i profanum, czyli Matka Boska i gołe cycki MONIKA JARUZELSKA: W czasie wakacji kupiłam na Mazurach „Super Express”. Na okładce zobaczyłam goły biust Agaty Młynarskiej z komentarzem: „Celebrytka bez staniczka”. A powyżej zapowiedź kolorowanki z Matką Boską. W środku gazety ta kolorowanka z dołączoną modlitwą. Zestawienie sacrum z profanum – i to funkcjonuje ze sobą jednocześnie. I jak w tytule piosenki Nie dziwi nic... WIESŁAW GODZIC: To co – albo zakładamy ligę przyzwoitości, albo stwierdzamy, że zaczęło się od wizerunku Madonny z Jurkiem21. Wtedy nas to ogromnie zbulwersowało, bo to była pierwsza w Polsce tego typu sprawa. Dzisiaj właściwie wzruszamy ramionami. Zastanawiam się, czy na opisanej przez ciebie okładce można widzieć jedno, a drugiego nie? To znaczy, czy jest tak, że ktoś kupi gazetę pod wpływem piersi celebrytki, a ktoś inny, bo zobaczył ładną Bozię i będzie chciał ją pokolorować? Mnie tu bardziej interesuje inna kwestia – że straciliśmy umiejętność widzenia i nazywania rzeczy, które w istocie postrzegamy. Jeśli jesteśmy w stanie widzieć to oddzielnie, znaczy, że coś z nami dzieje się niedobrego. Ponieważ nie widzimy kontekstu – iż ten komunikat jest złożony. Obawiam się, że my wszyscy w zakresie wizualności jesteśmy takimi analfabetami. Widzimy tylko to, co chcemy widzieć. Telewizja w tej materii jest najlepszym przykładem. Obrazy dzielimy według jakichś bzdurnych koncepcji na to, co po lewej i po prawej… A to jest cały obraz. I ma całościowo oddziaływać. Inna rzecz, że nadawcy brutalnie zakładają, że odbiorcy są prymitywami. Powinniśmy doprowadzić do sytuacji, w której obraz coś znaczy. Bo jak dotąd, obrazy w naszej przestrzeni są prostytutkami znaczeniowymi. Niczego nie przekazują, bo przekazują za dużo, bez naczelnej koncepcji. MONIKA JARUZELSKA: Bodźcują po prostu. WIESŁAW GODZIC: Tak, jest to szereg bodźców nietworzących wspólnej całości. A jeśli nie ma ogólnej, wiążącej to wszystko koncepcji, jak w przypadku tejże okładki, to znaczy, że grafik nie dojrzał do swojej profesji. MONIKA JARUZELSKA: Ale może się okazać, że dzięki temu numer świetnie się sprzedał. Więc może grafik nie jest debilem, ale geniuszem...? WIESŁAW GODZIC: No to zamiast dwóch dajmy cztery rzeczy! I sprzedaż będzie jeszcze lepsza! To szalenie niebezpieczne. Naprawdę musimy myśleć o znaczeniu. 21 W 1991 roku na łamach tygodnika „Poznaniak” ukazał się fotomontaż zatytułowany Madonna z Jurkiem. Poseł Marek Jurek wytoczył pismu proces o naruszenie uczuć religijnych.

Nowy serial, czyli Duda, Dudowa i Dudzianka MONIKA JARUZELSKA: Politycy zrozumieli wagę przekazu telewizyjnego po słynnej debacie Johna F. Kennedy’ego z Richardem Nixonem w 1960 roku. Ten pierwszy był jeszcze mało znanym senatorem, ten drugi już doświadczonym politykiem. Nixon miał większe szanse na wygraną, kiedy nagle sztab wyborczy Demokratów zaproponował mu debatę telewizyjną. Co ciekawe, była również transmitowana przez radio. I słuchacze byli przekonani, że zwyciężył Nixon. A tu się nagle okazało, że szalę zwycięstwa na rzecz Kennedy’ego przechyliła telewizja… WIESŁAW GODZIC: Chodziło o szare tło, inny krój garniturów i widoczne strużki potu u Nixona. MONIKA JARUZELSKA: Kennedy zaczarował Amerykanów ekspresją, młodością i uśmiechem. I teraz pozwolę sobie powiedzieć, że widzę w tym paradoks. Pewnie będziesz ze mną polemizował… Wydaje mi się, że powinniśmy stawać się coraz mądrzejsi i mieć coraz większy dystans do… WIESŁAW GODZIC: …i tu już polemizuję... MONIKA JARUZELSKA: …dystans do mediów i ich przekazu, ponieważ mamy coraz większe doświadczenie. A jednak popkultura zawładnęła polityką na całego. To zjawisko nazwałam „Doda, Duda, Dudowa, Dudzianka”. Kto tak naprawdę wygrał wybory prezydenckie w 2015 roku? „Dobra zmiana” miała być powrotem do tradycji. Przecież Bronisław Komorowski reprezentował tradycję. Ale nie tę tradycję! No i wygrywa człowiek nowy, śmiem twierdzić, że nie tylko ze względu na nastroje polityczne, ale w dużym stopniu ze względu na najbliższe otoczenie rodzinne. Szykowna, efektowna żona, jeszcze ze świetną dykcją, jak to nauczycielka. Wzbudzała silne emocje, zwłaszcza u kobiet – jaką sukienkę włoży, jaką biżuterię, w czym pokaże się na obchodach, a w czym na mszy w kościele. Czy odważy się pokazać kolana? No i śliczna, zgrabna córka, która zabiera u boku ojca głos – i robi sobie z nim selfie. Społeczeństwo stanęło przed dylematem, czy chce oglądać nudny serial z panem Komorowskim i od czasu do czasu z panią Komorowską – jest głównie żoną i matką niedostarczającą skandalicznej pożywki, i dziećmi, które wręcz odmówiły uczestniczenia w życiu politycznym. Czy też woli świeży dopływ powietrza… nowy serial… Coś będzie można na Pudelku poczytać. Bo prezydentówna pewnie zacznie chłopaków zmieniać. A może, jak jej poprzedniczki, zatańczy w Tańcu z gwiazdami? Pamiętamy, jaki boom nastąpił z Olą Kwaśniewską, kiedy wyszła z cienia tylko córki studentki. Pamiętamy stroje pierwszej damy Jolanty Kwaśniewskiej, najpierw krytykowane, a potem chwalone, jak i jej zgrabną sylwetkę. Rodzina Dudów spełnia wszystkie te oczekiwania. WIESŁAW GODZIC: Aż chce się w tej chwili powiedzieć: „I kto to mówi?”... Cieszę się, że właśnie ty to mówisz, bo masz wyostrzone spojrzenie i na modę, która odgrywa tu niebagatelną rolę, i na kobiecość wystawioną na sprzedaż. Powiedziałaś, że popkultura zawładnęła polityką. Ależ tak, bo rolą popkultury jest wykorzystywanie i przenoszenie znaczenia. MONIKA JARUZELSKA: Mnie jednak bardziej chodzi o to, że w chwili postawienia krzyżyka na

karcie wyborczej mocniej na nasz wybór wpływa popkultura niż polityka. WIESŁAW GODZIC: Z badań wynika, że ten wpływ decyduje w sytuacji wyrównanej walki między rywalami. Tak było z Lechem Wałęsą i Aleksandrem Kwaśniewskim. Chodziło o sześćset tysięcy głosów. Kwaśniewski wygrał, bo po pierwsze – jego kampanię prowadził fachowiec sprowadzony z Zachodu. A po drugie – zadbano o jego wygląd. Kwaśniewski miał dopiero czterdzieści jeden lat, schudł na rzecz kampanii i poszedł do solarium. Bardziej kojarzył się społeczeństwu z prężnymi prezydentami Zachodu niż trybun ludowy Wałęsa. Wtedy jeszcze Polacy nie tęsknili za tradycją… Te same czynniki zaważyły na rywalizacji Komorowskiego z Dudą. Walka była o tę nieznaczną przewagę szalki. Komorowski to była figura ojca. Duda kojarzył się ze starszym kolegą. No i wygrał kolega. Zresztą uważam, że w tej walce ważniejsze było to, co się działo poza sceną. Pamiętam, w jaki sposób Duda opuszczał gmach Telewizji Polskiej… MONIKA JARUZELSKA: Papierosa zapalił... WIESŁAW GODZIC: …taki rozluźniony, ten papieros jeszcze mu przydał młodzieńczego uroku. A razem z nim szli ci wszyscy klakierzy, nie przestając klaskać. MONIKA JARUZELSKA: Już klaskali zwycięzcy. WIESŁAW GODZIC: Nadal to był triumfalny pochód. A tymczasem co się stało z Komorowskim? Nim wyszedł ze studia, już wszystkim opadły ręce. Poszedł w Polskę sygnał, że „już się skończyło”. Błąd! Działać trzeba nawet poza sceną. Kiedy wydaje ci się, że nie ma już kamer. Kamery mogą być wszędzie. Zawsze się uśmiechaj. Nie okazuj zmęczenia. Prezydent, który okazuje zmęczenie, jest skończony. Więc wygrała oczywiście retoryka młodości i ekspansji. Komorowski mówił zmęczonym głosem, a Duda wołał: „Idziemy!”. Oczywiście ta popkultura cudów nie czyni. Działa na chwilę, potem potrzeba kolejnych argumentów. Duda wiele naobiecywał. Kolejnym krokiem musi być spełnienie obietnic. Na przykład obiecał, że będzie współdziałał z żoną. Tymczasem żona jest niemową. Dlaczego ona nie mówi wezwana do tablicy w sprawie ustawy antyaborcyjnej? Czy to jej niemówienie nie jest zwykłym mówieniem? Czy może nie zgadza się z mężem? Być może. My tego nie wiemy. MONIKA JARUZELSKA: Tym bardziej po charakterystycznym wystąpieniu podczas kampanii wyborczej, kiedy powiedziała do Jarosława Kaczyńskiego: „Z całym szacunkiem, panie przewodniczący, ja się pana nie boję”. WIESŁAW GODZIC: Właściwie się boi, ale mówi, że nie należy się bać, bo to przecież nie jest groźny człowiek. Podczas kampanii powiedziała kilka sensownych rzeczy. A potem, za przeproszeniem – buzia na kłódkę. MONIKA JARUZELSKA: W przeciwieństwie do prezydentowej Marii Kaczyńskiej. Osoby niepozornej, malutkiej… WIESŁAW GODZIC: …która nie umiała w sensie retorycznym mówić, ale chciała mówić. I mówiła odważnie i rozsądnie. MONIKA JARUZELSKA: I potrafiła się przeciwstawić ojcu Rydzykowi. Nikt ze środowiska politycznego męża i szwagra nie stanął w jej obronie, nawet ci najbliżsi. To też było symptomatyczne. Pomyślałam wtedy, że pokazała ogromny hart ducha. Nie tylko jako pierwsza dama, ale i jako człowiek.

WIESŁAW GODZIC: A prezydent Duda nie dotrzymał umowy. Obiecał, że będzie żona. Widujemy ich razem, całują się. To fantastyczne, amerykańskie. Do tego jeszcze córka. Ale rola żony ograniczyła się do milczącego ozdobnika. Nie tak miało być. MONIKA JARUZELSKA: Trailer obiecywał aktywną, odważną Agatę Dudę. A jak do tej pory – wyemitowano sporo odcinków serialu, ale pierwszoplanowej roli żony w nich zabrakło. WIESŁAW GODZIC: I to niezbyt mądre tłumaczenie Pałacu Prezydenckiego, że pani Agata nie będzie się udzielała, bo to nie jej styl. Właśnie to jest taki styl. Pierwsza dama ma się udzielać! Dla męża czy pozornie przeciwko mężowi. Zamykanie jej ust wcześniej czy później zacznie działać przeciwko prezydenturze męża. MONIKA JARUZELSKA: Zobaczymy, w którą stronę pójdzie scenariusz House of cards… Czy ten domek z kart się rozpadnie?

Kupuj, czyli boska pozycja konsumenta MONIKA JARUZELSKA: Od połowy listopada zaczyna się sezon przedświątecznych zakupów. W zeszłym roku odbywał się pod niezwykle inwazyjnym hasłem: „Kupuj! Kupuj! Kupuj!”. Reklama z maklerem giełdowym, który krzyczy do żony przez telefon, że ma kupować sprzęt w RTV Euro AGD, ogarnęła całą Polskę. Dwustuprocentowy konsumeryzm. Według mnie ta twarz była ostatnią twarzą III RP. WIESŁAW GODZIC: Tych twarzy jest więcej, i to w prawdziwym świecie. Na przykład mój znajomy bardzo chciał jechać do Ziemi Świętej na wycieczkę. Tyle że w lecie za gorąco, więc trzeba ruszyć zimą, najlepiej na przełomie lutego i marca. No dobrze, ale on lubi jeździć na nartach. To co robi? W lipcu, sierpniu jedzie przez całą Polskę i Szwecję do Norwegii, z nartami na bagażniku, żeby pojeździć na lodowcu Folgefonna. Zmienił pory roku. Niczym Bóg biblijny. A jest to związane z pieniędzmi. Jesteśmy bogatsi. Choć nie wszystkich na to stać. Wtedy wybierają Zakopane lub Słowację. MONIKA JARUZELSKA: Ja miałam na myśli co innego – że nigdy niczego nie możemy być pewni na zawsze. Są kryzysy, hossy i bessy. Ale rozumiem, do czego zmierzasz: kiedyś człowiek żył zgodnie z porami roku… WIESŁAW GODZIC: Tak, chodzi o upadek naturalności. Naturalność bowiem przejął człowiek, który stał się Bogu podobny. Bo jeśli w lecie mogę jechać na narty, a w zimie zwiedzać w krótkich spodenkach, to jestem demiurgiem, Bogiem, który mnóstwo rzeczy potrafi dla własnej przyjemności zrobić. Potem mamy takich szaleńców… MONIKA JARUZELSKA: …spędzających święta na Mauritiusie… WIESŁAW GODZIC: …którzy w dwudziestostopniowym mrozie lądują w podkoszulkach na Okęciu. Na tym polega boska pozycja konsumenta w dzisiejszym świecie. MONIKA JARUZELSKA: Jeśli go rzeczywiście na to stać. Bo nie wszystkich stać. WIESŁAW GODZIC: Ale taki jest model, do którego wielu ludzi chciałoby pretendować.

Powrót do przeszłości, czyli kosmita ogląda telewizję MONIKA JARUZELSKA: Wyobraźmy sobie, że kosmita przylatuje na Ziemię i widzi ludzi, którzy oglądają telewizję. WIESŁAW GODZIC: Zaczyna oglądać razem z nimi. MONIKA JARUZELSKA: Powiedzmy, że przylatuje do Polski w latach siedemdziesiątych XX wieku. Włącza telewizor i widzi najpierw Irenę Dziedzic rozmawiającą z zacnym profesorem. Po czym zaczyna się serial Noce i dnie. Następnie Pegaz... WIESŁAW GODZIC: Już słyszę krzyk młodych, co to jest Pegaz?! MONIKA JARUZELSKA: Myślę, że nie wiedzieliby nie tylko, co to za program, ale i co to za dziwne zwierzę. Mitologia też nie jest najpopularniejsza. W każdym razie dzisiaj kosmita oglądając polską telewizję doznałby lekkiego rozdwojenia jaźni. No bo z jednej strony prywatne kanały, mocno nastawione na konsumeryzm. Z drugiej strony – telewizja publiczna, która najbardziej krytykuje komunę, a jednocześnie coraz bardziej do niej się upodabnia. Co zresztą niekiedy mi się podoba. Człowiek czasami lubi sięgnąć do tego, co zapamiętał jako miłe z dzieciństwa. Pamiętam program Poligon, w niedzielę rano, przed Telerankiem. Zaczynał się piosenką: „Wojsko, wojsko, młodzi chłopcy z Polską! Marsz! Marsz! Marsz!”. Była szansa, że ojca zobaczę. Bo w domu rzadko go widywałam. Teraz mam déjà vu. Jest Teleranek, a przed nim program Naszaarmia.pl. A po programie wojskowym reklama prostamolu, czyli jednak nasi dziarscy wojskowi mają takie normalne problemy, jakie ma większość mężczyzn w pewnym wieku. Nie wiem, czy nasz kosmita ma problemy z prostatą, ale pewnie może z rozrzewnieniem przypomnieć sobie swój pierwszy pobyt na polskiej ziemi, w latach siedemdziesiątych. A potem zmienić kanał pilotem i zobaczyć Warsaw Shore – po którym stwierdzi, że język polski ograniczył się do kilku słów rozpoczynających się na literę „k” „p” i „ch”, a życie do imprezowania. A więc carpe diem na maksa. Lub Wczorajszych. WIESŁAW GODZIC: Takie kacowe historie? MONIKA JARUZELSKA: Polega to na tym, że znajomi podają telewizji namiary na osobę, która lubi się napić czy też naćpać i zaszaleć. Ta osoba się zgadza, że w nocy, kiedy będzie szalała, potowarzyszy jej kamera. A następnego dnia telewizja ma już zmontowany film i pokazuje tej osobie, równocześnie też widzom. Reakcje są bardzo różne. Ktoś się wstydzi, zakrywa twarz i jęczy: „O rany… Już więcej się nie napiję”. Można powiedzieć, że to rytuał hańby, odbywający się za zgodą hańbionego. Ale ktoś inny jest zadowolony ze swoich nocnych wyczynów. Czy się obrzygał, czy urządził awanturę – to jest super. Ma w telewizji swoją bekę. Od razu przychodzi mi na myśl twój tekst Skandal nasz powszedni. Pisałeś w nim, że: „skandal dzisiaj spowszedniał, przestał pełnić rolę ekscesu, wynaturzenia i rzadko łączymy go

z szokiem, słowem: stał się naszą codziennością”. WIESŁAW GODZIC: Bardzo ciekawy byłby ten kosmita, dlatego że jego działań nie opisuje koncepcja paleo- i neotelewizji. Paleotelewizja to telewizja krajów zachodnich lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Pełniła wtedy funkcję mistrza, który mówi, jak należy się zachowywać. Tymczasem neotelewizja, która nastała po niej, była nastawiona, jak w słynnym Amatorze Krzysztofa Kieślowskiego, na siebie. Pokazywała, że jesteśmy w studiu, że się kamera chyboce, że mogą być pomyłki, bo to bardzo ludzkie. I ludzie oczywiście kupili neotelewizję, bo jest fajna, swojska. Paleo jest już dzisiaj spotykana tylko i wyłącznie w krajach zbliżonych do totalitaryzmu. Pamiętam, jakie były kłopoty z Big Brotherem w 2001 roku. Gdy sądzono, bez oglądania tego programu, na podstawie informacji, że nastąpi koniec świata wartości. Że właściwie nastąpił. Że nie ma takich ludzi, o jakich mówi ten program. W przypadku Warsaw Shore wyraźnie widać, że istnieje w odbiorcach ekscytacja typu: „no jakżeż tak można się zachowywać!... ”. Otóż można. I telewizja jest tu bliższa rzeczywistości, niż nam się wydaje. Kłopot z Big Brotherem polegał na tym, że panowało przekonanie, iż na pewno uczestnicy nie powinni pokazywać gołej pupy. Jak się mają kąpać, to w strojach kąpielowych. Jak się kłaść do spania, to w piżamach… I nagle zobaczyliśmy goliznę idącą w parze z pustką umysłową. Kiedy ludzie przebywają ze sobą ponad pięć godzin, już wypowiedzą te wszystkie dowcipy, nie mają o czym mówić. Sugerowanie im, by pomówili o filmie polskim, przypomina wtedy działania z Rejsu. To obnażyło coś bardzo ważnego. Big Brother, gdyby poważnie się nad tym zastanowić, ukazał klęskę nauczycieli, tutorów i wychowawców. Okazało się bowiem, że ludzie przede wszystkim pragną rozrywki. W związku z tym nie należy wylewać pomyj, tylko się zastanowić i próbować z tymi ludźmi porozmawiać. Zamiast się gorszyć, rozmawiajmy o Warsaw Shore, bo tysiące osób chodzi i szuka dopalaczy. Jeżeli możemy choć dzięki programowi, przyznaję, głupkowatemu, uchronić kogoś, to właśnie róbmy to. U nas bardzo rzadko ludzie próbują wykorzystać narzędzie. Twierdzą, że to narzędzie przenosi złe idee, więc też jest niedobre. Tymczasem narzędzie może być dobre, tylko trzeba się natrudzić, aby zbudować otoczkę semantyczną. Nikt nie powiedział, że wychowywanie młodych ludzi jest łatwe. Natomiast my chcemy, by oni się wstydzili, byli tacy jak my, ale oczywiście lepsi, bo czasy są lepsze. Nie ma nic gorszego, jak mówić młodym ludziom: „Za naszych czasów to takie były kłopoty, a ty teraz…”.

Wspólnota, czyli patrioci i gracze MONIKA JARUZELSKA: Teraz to ja widzę powrót młodych ludzi do konserwatyzmu. Do polskości, a nie światowości. Tu zaszła olbrzymia zmiana. Owszem, politycy ich nakręcają, ale to oni takich polityków chcą wybierać. To rodzaj ucieczki od wolności, haseł typu „poprawność polityczna” i „wychowanie bezstresowe”, ku granicom tego, co wolno, a czego już nie. Tęsknota za porządkiem, mundurem, posłuszeństwem. Pragnienie autorytetu, legendy – stąd uwielbienie żołnierzy wyklętych. Ojczyzna, rodzina, wartości… Najkrócej to ujmując: szukanie struktury wspólnotowej. WIESŁAW GODZIC: Przedstawiłaś to tak, że aż się boję o przyszłość Polski w rękach ONR-u. Myślę, że wyniki ostatnich wyborów mogą oznaczać jeszcze coś innego. Mianowicie ucieczkę w prywatność. Proszę, pamiętajmy, że jednak tylko połowa wyborców wzięła udział w wyborach. Co myśli ta druga połowa, to my za bardzo nie wiemy. Ta ucieczka w prywatność jest bardzo ważna, bo to sygnał wysłany przez pokolenie Y, czyli millenialsów, urodzonych w okolicy 2000 roku. Czyli każdy z nas jest indywidualnością, rzadko łączymy się w pary. A jeszcze rzadziej łączymy się w zespół. Jeśli już, to na chwilę, dla zorganizowania jakiejś sprawy. Mamy swoje symbole oczywiście, ale ja bym nie przywiązywał tak wielkiej wagi do bycia oenerowcem. To jest pewnego rodzaju moda. MONIKA JARUZELSKA: Ale tej mody nie było. W związku z tym, skoro się pojawia… WIESŁAW GODZIC: Była, tylko oni nie mieli odwagi wypowiadać się głośno. A teraz dostali odgórne przyzwolenie. MONIKA JARUZELSKA: A media ich pokazują, bo to efektowne. Pełna zgoda. Ale trudno samej zmiany jako takiej nie zauważyć. Jest ona według mnie kontrrewolucją w stosunku do rewolucji 1968 roku. Rewolucji seksualnej, wolnościowej, obyczajowej. Czyli jednak powrót do czasów bardziej konserwatywnych. WIESŁAW GODZIC: Czyli chcą, żeby świat miał autorytety? Bo 1968 rok był zwrócony przeciwko mistrzom. MONIKA JARUZELSKA: Oni zwracają się przeciwko systemowcom. Oczywiście dzieje się to w sferze politycznej. Ale nie tylko. Dotyczy też sfery obyczaju i psychologii społecznej. Jednostka zaczyna być przeciwstawiana wspólnocie – narodowej i rodzinnej. Bo to daje większe poczucie bezpieczeństwa. WIESŁAW GODZIC: Pozwólmy tej wspólnotowości rozwijać się według reguł, które ona sama może uznać za stosowne. Jako stary harcerz mogę powiedzieć, że strasznie boleję nad tym, że teraz jest zbyt mało tego harcerstwa. A jednocześnie przecieram oczy i widzę, jak aktywni, w najlepszym sensie, mogą być gracze wideo. MONIKA JARUZELSKA: Niestety mam tego dowód w domu. Mój syn dużo gra. Tworzą się całe

drużyny tych graczy, zaczynają razem działać… WIESŁAW GODZIC: Więc przypatrujmy się temu zjawisku. Pomagajmy, jeśli trzeba, ale nie uznawajmy tego, co jest często karykaturą przeszłości, za coś dobrego. Nic się nie powtarza. W tej chwili jestem za tym, żeby te nowe wspólnoty niekoniecznie powstawały na wzór starych, gdzie twarzą w twarz siedzieliśmy i wymienialiśmy się uwagami. Jak twierdzą psychologowie, nie ma nic lepszego nad konfrontację. Ale skoro się nie da, zostawmy to. Przypatrujmy się i próbujmy wydobywać z tego to, co najlepsze. Właśnie z tych komunikatorów. Bądź co bądź, wszyscy jesteśmy gigantycznie podłączeni. Na przykład córka sprawiła mi zegarek elektroniczny, który jest minikomputerem. Powiedziała, że dzięki temu będzie miała ze mną lepszy związek. Guzik prawda, bo zegarek pokazuje, że mam dwa e-maile, ale i tak ich w tej chwili nie odbiorę. Też z nimi trzeba o tym gadać, bo oni są we władzy bożka, który się nazywa interaktywność, nieustanne komunikowanie się ze sobą. Trzeba próbować im powiedzieć: „Zdejmij ten zegarek, wyrzuć na chwilkę smartfona”. Jesteśmy w stanie pokazać im, że można inaczej działać. Tylko że musimy być zainteresowani ich życiem. Zauważyłem, że oni ogromnie potrzebują autorytetów. W tym sensie sprawa Trybunału Konstytucyjnego też ma zasadnicze znaczenie. Bo dochodzi do niszczenia autorytetów. Jeśli jedne zniszczymy, to wszystkie będą nadgryzione. MONIKA JARUZELSKA: Tworzy się nowe autorytety. I będą stawiane nowe pomniki… WIESŁAW GODZIC: Chętnie wprowadziłbym na dziesięć dni akcję pod tytułem „Stop pomnikom, świętym, bogom”. Spróbujmy zwrócić się w stronę pragmatyki życia, w stronę normalności. Sprzątajmy psie kupy, za przeproszeniem. To naprawdę bardzo dobrze świadczy o wspólnocie. MONIKA JARUZELSKA: Tu będę polemizować. Bo jeszcze z chodników to rozumiem. Ale z trawników? Pada deszcz, świeci słońce, jest to świetny nawóz. Torebki plastikowe, do których te kupy się zbiera, nie rozłożą się przez tysiące lat. To jedno z działań mniej ekologicznych. WIESŁAW GODZIC: No tak, winszuję ci. Zawsze jest antywidzenie świata. Czy ty masz psa? MONIKA JARUZELSKA: Mam. Kłóćmy się dalej. WIESŁAW GODZIC: Pamiętam ładną historię wziętą z Podhala, gdy chłopak piętnastoletni, który przez czternaście lat nie odzywał się, nagle przy obiedzie powiedział: „A co z kompotem?”. Wszyscy zaskoczeni wołają: „Boże, to ty potrafisz mówić?! Dlaczego dopiero teraz?”. „Bo do tej pory kompot zawsze był”. To jest ta ogromna siła braku zmiany jako inercja. Może być groźna. Jeśli nie chcesz zmiany, znaczy, że masz kłopoty ze sobą. Boisz się wyjść na zewnątrz. Jesteś w kokonie. Do lat sześćdziesiątych XX wieku funkcjonowało przekonanie, że jesteśmy twierdzą. Mamy swoje poczucie wartości, wstydu, ale żadne obce idee nie są w stanie naszej twierdzy naruszyć. Po czym słynny antropolog Kenneth Gergen sformułował inną definicję dzisiejszych czasów. Stwierdził, że jest dokładnie na odwrót. Żeby przeżyć, musimy być półprzepuszczalni. Pewne idee muszą przechodzić od nas, ale i do nas. Musimy się zmieniać. Zmiana jest podstawą życia. MONIKA JARUZELSKA: Podejdę do tego naturalistycznie. Rodzimy się jako niemowlę, zmieniamy się, dojrzewamy, potem przejrzewamy, starzejemy się. Zmiana wpisana jest chociażby na poziomie cielesnym. WIESŁAW GODZIC: Nie możemy z tej całości wydestylować zmian, które są naturalne albo należą się Bogu. One zawsze są skażone naszymi wyborami. A jeśli jest nasz wybór, to pojęcie zmiany przestaje być boskie. Staje się ludzkie. W moim przekonaniu silniejsza jest kultura niż natura. Paradoksalnie.

II Między początkiem dnia a nocą jest otchłań świateł i lęków, i agonii; twarz, która przegląda się w nocnych zużytych lustrach, to nie ta sama twarz, obca. Jorge Luis Borges

Wzgardzona Moje ostatnie serca przykre ukłucie miało białą koszulę i arogancko opalone dłonie w kieszeniach lnianych spodni. Patrzyło mi ponad głową i nie musnęło nawet źrenicą źrenicy. Było boleśnie przystojne, jak wszystkie niespełnione marzenia. Znowu nie dla mnie pachniały lipy tego lata. Nic się nie zmieniło. Nie pomogła granatowa sukienka Jil Sander. Poczułam się jak purchel na starym linoleum. – Piękna sukienka, pani Ewo – rzucił ktoś z uśmiechem. – Szkoda, że tylko sukienka – odparłam, siląc się niby na beztroski żart. W głowie miałam już tylko jedno: uciec, schować się, zaszyć w ciemnym kącie. Po co ja w ogóle wyszłam z domu? Czy naprawdę droga sukienka, eleganckie szpilki i profesjonalny makijaż mogą ukryć moją brzydotę? Patrzyłam z masochistyczną satysfakcją w lustro od pół godziny zamknięta w toalecie. Żadnych złudzeń. Obleśnej ropuchy nikt nie zmieni w królewnę. Nawet książę w białym kitlu ze skalpelem lub strzykawką w ręce. Moje wąskie usta po botoksie wyglądały jeszcze gorzej. Po co wydałam pieniądze na fryzjera? Przecież z tego żałosnego pierza najlepszy stylista nic nie wykrzesa. No i jeszcze hybrydowy manicure na tych wielkich łapskach… A za drzwiami łazienki te wszystkie ładne, zgrabne kobiety z wdziękiem trzymające kieliszki proseco w swoich delikatnych dłoniach. Figlarne, kokieteryjne, roześmiane. Wytrzymać jeszcze w ukryciu, a potem chyłkiem, niepostrzeżenie uciec taksówką do domu. Całe szczęście, że już ciemno. Uspokaja jedynie myśl, że już nigdy, przenigdy nie zmuszę się, aby pójść na przyjęcie. Na co ja liczyłam? Miejsce wyleniałego szczura jest w norze…

Oczy Oczy matki są dla dziecka pierwszym lustrem. To w nich odbija się miłość i zachwyt lub wręcz przeciwnie – niechęć i dezaprobata. W pamięci naszego ciała zapisuje się na zawsze poczucie, czy nasz widok budzi radość, czułość i podziw, czy obojętność, smutek, złość, a nawet obrzydzenie. „»MAMO, POPATRZ NA MNIE…«, »MAMO, ZOBACZ, CO ROBIĘ…« – te powszechnie spotykane, rozbrajające nakazy, zaproszenia czy prośby (…) małego dziecka kierują wielbiące spojrzenie matki w stronę Ja. Oczywiście, nigdy nie wyrastamy z takich potrzeb, ale w miarę upływu lat coraz bardziej krępuje nas formułowanie równie bezpośrednich próśb o uwielbienie w spojrzeniu Innego. Pragnienie bycia oglądanym i podziwianym wymaga obecności Innego, który nie tylko chce patrzeć, ale przede wszystkim chce czerpać przyjemność z kontaktu z pożądanym Ja. (…) poczucie bycia pożądanym wcześnie zakorzenia się w ciele, a w jego interpersonalnym wymiarze pośredniczy relacja oparta na patrzeniu. Można na przykład czuć się pożądanym dzięki osiągnięciom fizycznym (»ZOBACZ, potrafię zeskoczyć z czterech schodków«) bądź ze względów estetycznych (»ZOBACZ, jak pięknie wyglądam w stroju księżniczki«). Inaczej mówiąc, najpowszechniejsze powody tego, że czujemy się w dzieciństwie pożądani, wiążą się z cielesnym Ja i wymagają świadka: kogoś, kto na nas patrzy”22. 22 Alessandra Lemma Pod skórą. Psychoanalityczne studium modyfikacji ciała, przeł. Lech Kalita, Imago, Gdańsk 2014.

Życie to nie bajka Nikt chyba już nie myśli, że stylista jest jak dobra wróżka z Kopciuszka, która przemienia zakurzonego, zahukanego kocmołucha w powabną damę i jeszcze w bonusie dorzuca księcia w białym BMW za męża. Nie ubiera za to złych sióstr, bo i tak są wystrojone w Versace. Życie to nie Projekt Lady czy Sablewskiej sposób na… Moje wieloletnie doświadczenie pokazało mi, że można komuś zmienić styl na chwilę, ale głębsza zmiana wymaga czasu, intymności i pracy bardziej psychologicznej niż stylistycznej. Natychmiastowy efekt szybko mija, jeśli nie towarzyszy mu wewnętrzna potrzeba. Więc prawda jest taka, że dla stylisty często większym wyzwaniem jest… a zresztą, zdarzają się cuda jak w bajce. I to bez czarodziejskiej różdżki. Kilkanaście lat temu w jednej z międzynarodowych firm szkoliłam około tysiąca osób z całej Polski. Każdemu ze szkoleń z dress codu towarzyszyły metamorfozy uczestników. Zwykle bardziej chętne do przemian były kobiety, które uważały, że odnalazły już swój styl, były z siebie zadowolone – i dlatego miały ochotę się pobawić. Tak, właśnie pobawić się i bez kompleksu pokazać się po metamorfozie kolegom i koleżankom. To nie było dobre wyzwanie dla stylisty. Trudno przekonać kogoś, że ma zbyt mocny makijaż albo że drapieżne tipsy nie przystoją menedżerce od finansowych negocjacji. Łatwiej jest komuś coś dać, niż odebrać – jak w Modlitwie Bułata Okudżawy: „Panie, ofiaruj każdemu z nas, czego mu w życiu brak…”. Dobrze jednak pamiętam zmianę dziewczyny, która na początku przypominała przysłowiową szarą myszkę. Była pozbawiona właściwości. Jej uroda została wyjałowiona przez korporacyjne zmęczenie, brak wewnętrznego światła i pewności siebie. Po kilku rozmowach przyznała, że nie potrafi ocenić swego wyglądu i boi się wziąć udział w metamorfozach, bo woli być niewidoczna i chować się pośród innych. Udało mi się ją przekonać. I zajęłam się nią od strony stylistycznej, bo rzeczywiście najłatwiej z kopciuszka zrobić królewnę, niż z królewny królewnę. Dziewczyna miała bardzo jasną cerę, jak u Śnieżki, do tego włosy popielate niczym rzeczny kamień, bez połysku, złapane gumką w niezbyt obfity kucyk. Zdecydowaliśmy się na mocne przyciemnienie włosów, daliśmy okulary w wyrazistych prostokątnych oprawkach, które dopiero wtedy zaczynały być modne. Długie włosy skróciliśmy na wzór fryzury Umy Thurman w Pulp Fiction – krótka geometryczna grzywka i proste cięcie. Do tego grafitowy garnitur oraz podkreślający kości policzkowe i usta makijaż. Przez dopasowaną marynarkę wzmocniliśmy w niej zarówno męski atrybut, jak i kobiecą seksowność. Jej wygląd nabrał charakteru, a jednocześnie dalej mogła czuć się schowana dzięki strojowi i okularom. Dziewczyna, zanim wyszła do innych uczestników, stanęła w garderobie przed lustrem i zrozumiała proces, który się dokonał. Nosiła w sobie głęboko zakorzeniony swój obraz, który teraz mogła wreszcie porzucić. Nowy styl pokazał jej, że może wyglądać atrakcyjnie, a zarazem wciąż się chować. Stał się dla niej strojem ochronnym, dodającym pewności siebie. Był trochę jak zbroja, w której mogła wyruszyć do codziennej korporacyjnej walki. W lustrze po raz pierwszy zobaczyła też swój prawdziwy potencjał. Wcześniej widziała w nim tylko mankamenty i deficyty, teraz mogła zobaczyć atrybuty i możliwości. Są kobiety, które od najmłodszych lat mają przekonanie o własnej urodzie. Najczęściej utrwala się ono w dzieciństwie. I nawet jeśli zdarzy im się przytyć, przez co zmieni się ich wygląd – nadal przekonane są

o swej atrakcyjności. Ale są też wieczne brzydkie kaczątka, które choć ładne, wciąż tkwią w przekonaniu o własnej szpetocie. Nie istnieje coś takiego jak intuicja w modzie. Intuicja to nieuświadomione doświadczenie. Na początku lat dziewięćdziesiątych, kiedy pracowałam w „Twoim Stylu”, przysyłano z agencji modelek do działu stylizacji dziewczyny na castingi. Często przychodziły zupełnie nowe, które dopiero zaczynały tę pracę. Tak na 80 procent byłam w stanie ocenić, czy dana dziewczyna zrobi karierę, czy też nie. Nie na podstawie urody, ale pewności siebie. Jeśli to była dziewczyna, którą w dzieciństwie, przystrojoną w kokardę, rodzina stawiała na stole, aby recytowała wiersze, za które wszyscy jej bili brawo, bo była księżniczką tatusia – stając na przeciwko fotografa, nawet bez kontaktu wzrokowego, od razu świetnie z nim się rozumiała. Eksponowała urodę wpisaną na swoim twardym dysku. Pojawiały się również dziewczyny o spektakularnej urodzie, lecz z mocno zakodowanym na ich twardym dysku brakiem akceptacji – czy to w domu, czy to w szkole. Być może szło też o wartości, które były im wpajane. W każdym razie wiedziałam, że taka dziewczyna albo nie zrobi kariery wielkiej modelki, albo będzie to kariera przejściowa. Poczucie naszego wyglądu jest bowiem wpisane zarówno w naszą świadomość, jak i podświadomość. Z wiekiem to poczucie może się jeszcze utwierdzać, choć jest zależne od innych doświadczeń. Te z urodą na twardym dysku w starszym wieku nadal będą przekonane o swej urodzie. Inne będą się ostrzykiwać albo reagować agresją na kobiety, które wyglądają lepiej. W tym wypadku jest to pamięć zewnętrzna urody, bez wewnętrznych korzeni. Owszem, metamorfozy twardego dysku są możliwe. Głównie za sprawą głębokich doznań, jak choćby odwzajemniona miłość. Samoakceptacja dzięki udanej stylizacji też w wielu wypadkach byłaby możliwa, gdyby trafiła na odpowiedni grunt życia codziennego. Po efektownej zmianie wyglądu na ogół ktoś jest chwalony, komplementowany – i jest w stanie to przyjąć. Ale jeśli wróci do domu i już od progu usłyszy od matki: „Jak ty wyglądasz? W tych okularach to sobie chłopaka nigdy nie znajdziesz!”, a jeszcze siostry zachichoczą złośliwie, to żadna stylistka wróżka z Kopciuszka nie pomoże.

Lustro Kiedy nimfie i bogu rzecznemu urodził się syn, nadano mu imię Narcyz. W przepowiedni jego rodzice usłyszeli, że będzie żył długo i szczęśliwie, jeśli nigdy nie zobaczy sam siebie. Był piękny, o czym wiedział, bo zakochiwały się w nim i kobiety, i mężczyźni, którzy mu o tym mówili. Przyjmował komplementy za oczywistość, jednocześnie nie zdając sobie sprawy, dlaczego tak się dzieje. I nikogo nie potrafił kochać... Do chwili, kiedy chciał napić się wody ze źródła. Nachylił się nad powierzchnią wody i zamarł z zachwytu – bo zobaczył w niej najpiękniejszego na świecie młodzieńca. Nie wiedział, że to jest on sam. Po prostu zobaczył młodzieńca cudnej urody, którego pokochał od pierwszego wejrzenia. Chciał go przytulić, pocałować, ale nie mógł tego zrobić. I stał się nieszczęśliwy… Twórca francuskiej szkoły psychoanalizy Jacques Lacan twierdził, że dziecko w okresie pomiędzy szóstym a osiemnastym miesiącem życia musi przejść fazę lustra. Wcześniej jego lustrem jest matka. Samo o sobie dziecko wie, że składa się z kawałków – części ciała, które widzi, dotyka, czuje. A kiedy nagle zobaczy się w lustrze, dokonuje autoidentyfikacji i zaczyna widzieć siebie jako całość, a jednocześnie odrębną istotę. Następuje ukształtowanie jego podmiotowości – Ja. Początkowo dziecko jest zaskoczone, może się bać, może nawet być agresywne. Z chwilą jednak, kiedy zaczyna docierać do niego, że to jest ono, pojawia się samouwielbienie. Dziecko próbuje dać sobie buzi, nawet chciałoby samo siebie zjeść… Liże, stuka w taflę lustra, śledzi z zaskoczeniem powtarzalność własnych ruchów w odbiciu. Euforycznie przyjmuje swój wygląd… a potem weryfikuje z opinią matki, która ma to potwierdzić: tak, to jesteś ty. Matki, która do tej pory była pierwszym emocjonalnym zwierciadłem dziecka, tworzącym jego dotychczasową rzeczywistość. Człowiek ma potrzebę widzenia samego siebie. Bo wtedy utwierdza się w przekonaniu, że jest, i wie, jak widzą go inni. To rodzaj kontroli, a więc „Ja to Inny” – jak pisał Arthur Rimbaud. Próby pozyskania idealnego odbicia były już podejmowane w czasach starożytnych. Szlifowano kamienie, miedź, srebro… Jednak wciąż były to tylko próby. Dopiero w drugiej połowie XV wieku udało się osiągnąć wymarzony cel Wenecjanom. Dwaj bracia, Andrea i Domenico del Gello opracowali ulepszoną technikę tworzenia szklanej tafli, a jej tajemnicę strzeżono w Wenecji jeszcze przez sto pięćdziesiąt lat! Ceny luster weneckich rosły w zastraszającym tempie, tak że władcy innych krajów zaczęli posyłać szpiegów, aby wykradli recepturę. Dochodziło nawet do porwań i zbrodni, co najlepiej dowodzi, jak dużo ludzkich emocji z tym się wiązało. Lustro to także tajemnica przejścia na drugą stronę – do innych światów. To tam znajduje się Kraina Czarów, do której weszła Alicja. Tam mogą chować się duchy zmarłych lub wampiry, które nie mają odbicia w lustrze, albo na odwrót, są widoczne tylko w lustrze. W wierzeniach ludowych ma ono też moc odczynienia czarów i obrony przed urokami. Dlatego w oknach stawiano lustra, aby chroniły przed złym spojrzeniem sąsiadów, i dlatego wszywano je w ubranka dzieci. W okresie żałoby wszystkie lustra w domu zakrywano. W okresie świątecznym eksponowano. Odpowiednio oprawione i podświetlone dawały wrażenie potęgi i bogactwa. Symbolizowały niebo, słońce, świat, ogień, życie, samowiedzę, kontemplację, kobiecość, prawdę lub miłość. Kiedy lustro zostało rozbite, oznaczało to siedem lat nieszczęścia. Mogło być dziełem szatańskim i wtedy emanowało złem. Stąd tak częsty motyw lustra

w horrorach. Ale mogło być także darem boskim i wtedy objawiało prawdę, co wykorzystywano w baśniach… Kiedy człowiek patrzy w lustro, konfrontuje się nie tylko ze swoim wyglądem. Również ze swoimi emocjami. Patrzy sobie w oczy, mówi do siebie, pisze coś na szklanej powierzchni albo chwyta za twardy przedmiot i w chwilach złości bądź rozpaczy rozbija szklaną taflę. Płacze do odbicia, śmieje się, robi głupie miny i urządza przedstawienia – przed samym sobą. Ale czy naprawdę przed samym sobą? A może to tylko próba generalna przed konfrontacją ze światem obcych oczu? Słowem – lustro to inny świat, do którego tęsknimy, lgniemy, do którego pragniemy przeniknąć lub całkiem na odwrót: który chcemy zniszczyć... Pytanie tylko, czy ten świat jest prawdziwy? Jak na obrazie René Magritte’a, noszącym tytuł Zakazane odbicie. Przed lustrem stoi mężczyzna w czarnej marynarce. My jako widzowie widzimy jego plecy. On stoi przodem do lustra. Ale też widzi w nim to, co my, czyli swoje plecy… zakazane odbicie. Narcyz stał się nieszczęśliwy, z chwilą kiedy zrozumiał, że na powierzchni wody zobaczył samego siebie. Nieuchwytny ideał. Człowiek z Cro-Magnon musiał nieźle się natrudzić, aby znaleźć stojącą wodę, w której mógłby się przejrzeć. Dzisiaj cały świat jest jednym wielkim lustrem. Idąc ulicą, wciąż można na siebie patrzeć – w witrynach sklepów, w szybach samochodów, w ich lusterkach... Niektórzy wręcz oczu od siebie nie mogą oderwać. I wciąż sobie zadają pytanie, czy to natręctwo jest, czy to jest kochanie? A swoją drogą – jak Narcyz czułby się w tych naszych narcystycznych czasach?

Macocha natura Brunetki farbują się na blond. Im starsze, tym częściej. Z powodu siwych odrostów. Kobiety o kręconych włosach dręczą je prostownicami, podczas gdy ich prostowłose koleżanki palą włosy na lokówce. Grubi chcą schudnąć, chudzi chcą… Zapędziłam się. Szczupli na ogół nic nie chcą zmienić, choć może jeszcze bardziej schudnąć albo wyrzeźbić mięśnie? Nie ma chyba osób, lub jest ich niewiele, które nie chciałyby choć troszkę zmienić czegoś w swoim ciele i urodzie. Murzyni w Ameryce woleliby być jaśniejsi, stosują kosmetyki wybielające. Albinosi w Tanzanii marzą o czarnej skórze – bo inaczej ich los jawi się w ciemnych barwach. Niektórzy z nas woleliby mieć większe oczy lub mniejszy nos. Mężczyźni ciężko znoszą zmianę swojej bujnej czupryny w błyszczącą łysinę. Wszyscy woleliby wyglądać młodziej. Jednak choć większość z nas chciałaby zmienić coś w swoim wyglądzie, nie dla wszystkich ta potrzeba staje się obsesją, która nie pozwala normalnie żyć.

Dysmorfofobia Dysmorfofobia (ang. Body Dysmorphic Disorder, BDD) jest to zaburzenie psychiczne, charakteryzujące się występowaniem lęku związanego z przekonaniem o nieestetycznym wyglądzie lub budowie ciała. Czasem defekt jest tylko wyolbrzymiony. Termin ma pochodzenie greckie. Słowo dysmorfia oznaczało w języku greckim brzydotę, szczególnie twarzy. Przekonanie o deformacji własnego ciała bywa tak dotkliwe, że może popychać do samobójstwa. W badaniach amerykańskich stwierdzono, że myśli samobójcze występują u 78 procent chorych, a 24–28 procent podejmuje próbę odebrania sobie życia. Niewykluczone, że samobójstwa chorych z tym zaburzeniem zdarzają się częściej niż wśród chorych na zaburzenia depresyjne, zaburzenia afektywne dwubiegunowe i zaburzenia odżywiania. Większość chorych nie zawiera związku małżeńskiego. Dysmorfofobia należy do grupy zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych i jest leczona lekami antydepresyjnymi. W badaniach przeprowadzonych pod kierownictwem profesor Katharine Phillips na ponad pięciuset chorych wskazano, że ich uwaga koncentruje się przede wszystkim na skórze (73 procent), włosach (56 procent), nosie (37 procent), wadze (22 procent), brzuchu (22 procent), piersiach (21 procent), oczach, udach i zębach (20 procent).

Nie patrz na mnie Wypowiedzi na forum ~Neira: Wielu ludzi ma problemy ze swoim wyglądem i fakt, że większość z nich przesadza, ale dysmorfofobia to istniejące schorzenie psychiczne, jak każde inne. To jak nieśmiałość i fobia. Ludzie myślą „Fobia społeczna? Daj spokój. Po prostu jesteś leniem i nie chce ci się szukać pracy/wychodzić z domu/odwiedzić rodziny itd. Wyjdziesz do ludzi i od razu się otworzysz, zobaczysz. Jest luz”. ~Netka: Już się przyzwyczaiłam, że każde nowe schorzenie opisane na tym forum pasuje też do mnie. Dysmorfofobia jak najbardziej też. Mimo że zwykle słyszę, że wcale nie wyglądam najgorzej, zawsze wiem swoje. Zawsze czuję się najbrzydsza. Zanim wyjdę z domu, poświęcam masę czasu, żeby jakoś wyglądać, a i tak nigdy nie jestem zadowolona. Ja jeszcze nigdy nie wyglądałam dobrze. ~nolikeothers: Nawet nie wiesz, jak doskonale Cię rozumiem!! Ja czasami jestem zadowolona ze swojego wyglądu, ale po paru godzinach to mija Ech, najgorzej w ogóle. Najbardziej źle jest wtedy, jak ktoś jest ładny i chcielibyśmy tak samo wyglądać, a niestety natury nie zmienimy... wtedy przeżywamy katusze. ~SpawnLQX: Ja bez uprzedniego spędzenia w łazience około 1.5 h nie wypuszczam się z domu, muszę stwierdzić, że moja fryzura nadaje się, by ujrzeć światło dzienne, ciuchy są dobrze dopasowane, odpowiednia warstwa kremu na twarzy, gdyby skóra miała się wysuszyć od słońca albo zimna że nie lubię patrzeć ludziom w oczy i mam wrażenie, że są trochę zbyt głęboko osadzone, zakładam okulary przeciwsłoneczne, kiedy tylko mogę muszę mieć ładnie wyregulowane brwi o ile wyskoczy mi pryszcz, to zwykle odkładam to, co miałem do załatwienia, na kiedy indziej. Parę osób to zauważyło i stwierdziło, że zachowuję się nienormalnie Kiedy już wyjdę z domu, po tym jak dokładnie przejrzałem się w lustrze, na zewnątrz stwierdzam, że i tak wyglądam raczej średnio przez mój za duży nos, który to miałem sobie zmniejszyć, zrezygnowałem jednak po namowie moich niegdysiejszych koleżanek, kiedy jeszcze miałem jakichś znajomych No cóż, myślę, że owszem problem dysmorfofobii dotyczy mnie w każdym calu ~Quiero_vivir: Dysmorfofobia to moje przekleństwo... Kiedyś miałam do tego stosunkowo „normalne” podejście... Znaczy pełny makijaż, poprawiany 100x dziennie, przeglądanie się we wszystkich powierzchniach, w których się dało. Teraz już wiem, do czego to może doprowadzić... Mam okropne myśli, wiem, że nigdy nie poznam smaku miłości, będę sama do końca życia. Dlatego że w kółko jestem zainteresowana tylko tym, jaka jestem paskudna, nie jestem w stanie zainteresować się kimś innym. I nie mogę przecież pozwolić, żeby ktoś widział mnie podczas snu, bo akurat wtedy może nie zasłonię swoich defektów? Przecież to jest chore... Nie mówiąc już o jakimś kontakcie fizycznym, na samą myśl mam ciarki i zaczynam się bać. Mając 18 lat i wizję takiego życia przed sobą... mam myśli samobójcze, ale na razie tylko czasem i mało intensywne. Udaje mi się przetłumaczyć samej sobie, że warto żyć nawet z taką twarzą... Te myśli towarzyszą mi już od 5 lat i jest coraz gorzej, i wiem, że się nie poprawi. ~Gwynbleidd: Quiero_vivir to nie jest czasem tak, że przez swój nieatrakcyjny wygląd (według Ciebie) próbujesz sobie wytłumaczyć jakieś niepowodzenia? Ogólnie chyba też nie jest dla Ciebie dobre,

że z tego, co piszesz, masz tyle czasu na przeglądanie się w lustrze itp. Żeby nie było. Sam mam stwierdzoną dysmorfofobię. Tylko u mnie nie jest to na zasadzie, że uważam, że mam coś za duże/za małe czy jeszcze jakieś. Chodzi tylko o jedną rzecz na temat, na który słyszałem mnóstwo uwag. ~Quiero_vivir: Zastanawiam się, jakim cudem jesteście w stanie rozmawiać o tym z kimś innym... W życiu nikomu nie powiedziałabym, co mi się w sobie nie podoba, bo bałabym się, że zaczną patrzyć na mnie tak jak ja na siebie... A przecież nie chcę, żeby innych mdliło na mój widok. Widzę, że te lęki są bezpodstawne, bo przecież jak ktoś będzie chciał, to sam zauważy, nie mam na to żadnego wpływu. Jeżeli usłyszałabym jakąś uwagę na temat tego... brr wolę nie myśleć. Tego mi brakowało, żeby dowiedzieć się, że nie mam dysmorfofobii, tylko jestem naprawdę paskudną osobą. Każdy ma jakieś defekty. Nie ma osoby idealnej, więc jak możesz zdefiniować, że ktoś ma urojenia? Poza tym, co to znaczy brzydkie/ładne. Dla niektórych jedno może być ładne, dla niektórych brzydkie. Wiadomo, większość ludzi lubi małe nosy, ale osobiście znam osoby, którym podobają się większe. Mam pewien defekt i wiem, że inni ludzie też go mają, ale w ogóle tego nie zasłaniają, żyją z tym i się uśmiechają, zupełnie się tym nie przejmują. Nie zauważają tego. Ja przez ten defekt nie ułożę sobie nigdy życia (wiem, wiem, nigdy nie mów nigdy, ale teraz mam takie wrażenie, od 5 lat mam), prześladuje mnie i nie daje spać po nocach. Panicznie boję się, że ktoś mógłby to skomentować, zauważyć. Jak dla mnie, dysmorfofobia to przede wszystkim FOBIA… Ale możliwe, że wcale nie mam dysmorfofobii, tylko jestem brzydka... Chyba zabrałaś mi ostatnią nadzieję, pisząc, że to koniecznie muszą być urojenia. ~Nookie669: Ja mam problem ze swoimi włosami, muszę cały czas je poprawiać, nieustannie mam wrażenie, że mi się fryzura psuje, kiedy chodzę, kiedy wiatr zawieje, doprowadza mnie to do szaleństwa. Choruję na dysmorfofobię, nienawidzę swojej twarzy, widzę siebie w dwóch wersjach, ładnej i obrzydliwej. Lustro decyduje o tym, jak będę dzisiaj wyglądał i jak się będę czuł, nie mogę się powstrzymać od patrzenia w lustro. To jest silniejsze ode mnie...23. 23 FOBIA SPOŁECZNA – ogólnopolska strona dla lękliwych społecznie, www.phobiasocialis.fora.pl/fobia-spoleczna-inne-zaburzeniapsychologiczne-i-ogolne,5/dysmorfofobia,540–25.html

Doktor Michał Feldman – lekarz specjalista psychiatra, zawodowo specjalizuje się w diagnostyce i leczeniu chorób przebiegających z zaburzeniem obrazu własnego ciała. Nauczyciel na Warszawskim Uniwersytecie Medycznym, do niedawna związany z Instytutem Psychiatrii i Neurologii w Warszawie. Wykładowca na wielu konferencjach dla lekarzy, uczestnik specjalistycznych szkoleń dla psychiatrów, między innymi w Londynie, Nowym Jorku, Filadelfii i Wiedniu. Prowadzi jedyną w Polsce Poradnię dla Chorych na Dysmorfofobię.

* MONIKA JARUZELSKA: Panie doktorze, każdy wie, co to jest klaustrofobia, choć nie każdy na nią cierpi. Z kolei mało osób słyszało o dysmorfofobii, która może nie w stopniu klinicznym, ale dotyczy bardzo wielu osób. Choćby przez to, że jest teraz przez kulturę masową i media bardzo indukowana… DOKTOR MICHAŁ FELDMAN: Będę protestował, bo badania na temat przyczyn są bardzo sprzeczne. Proszę pamiętać, że pierwszy raz dysmorfofobię opisał w 1891 roku włoski psychiatra Enrico Morselli. I to był bardzo dokładny opis problemu – dzisiaj rozumiemy go w taki sam sposób. Pokazywał zaobserwowanego pacjenta, borykającego się z jakimś defektem, który albo nie istniał, albo był tylko nieznaczny. Dlatego trudno powiedzieć, czy rzeczywiście jest to stymulowane przez współczesną kulturę. Szacuje się, że dysmorfofobia dotyka 1,5–2,5 procent ludzi. Co ciekawe, w różnych częściach świata mniej więcej tyle samo procent ma objawy dysmorfofobiczne. Jak wykazuje w badaniach profesor Katharine Phillips, jeden z największych autorytetów w dziedzinie leczenia tej choroby, niezależnie od tego, jak dużą rolę odgrywa na danym obszarze geograficznym kult ciała, problem dysmorfofobii procentowo jest podobny. Nie jestem więc pewien, czy to zjawisko kulturowe. MONIKA JARUZELSKA: A ja twierdzę, że jest. Do pana trafiają osoby, które cierpią i czują, że dzieje się z nimi coś nienormalnego. Ale są też osoby katujące się dietami czy botoksami, które uważają, że to zupełnie naturalne. Taka osoba nie trafi do psychiatry – i w tym sensie jej zaburzenie nie zostanie rozpoznane. MICHAŁ FELDMAN: To prawda. MONIKA JARUZELSKA: Na przykład ktoś będzie miał ortoreksję24… MICHAŁ FELDMAN: …albo przez rodzinę będzie oskarżany. To też często się zdarza. Oskarżany o narcyzm czy o rodzaj próżności i skupienia się wyłącznie na swojej urodzie. A przecież ten człowiek czuje mętlik obsesyjnych myśli, cierpi, że szkaradnie wygląda, nienawidzi siebie. To jest nieszczęście, a całe otocznie będzie mówiło: „weź, zajmij się czymś”... MONIKA JARUZELSKA: Albo zarzuci mu się zakupoholizm, bo ciągle będzie coś kupował, czując, że we wszystkim źle wygląda. MICHAŁ FELDMAN: Dokładnie tak. MONIKA JARUZELSKA: Czyli jak zwykle punktem wyjścia będzie kwestia diagnozy. Myślę jednak, że rzadko ktoś przychodzi i mówi: „Panie doktorze, proszę mi pomóc, bo mam za duży nos albo jestem gruba”. Pewnie najczęściej zgłaszają się osoby z objawami depresji. MICHAŁ FELDMAN: Coraz częściej przychodzą do mnie pacjenci świadomi, że mają dysmorfofobię. Bo szukając jakiegoś rozwiązania dla siebie, znaleźli informację o tej chorobie w internecie. Natomiast rzeczywiście moim pierwszym pacjentem, który właściwie sprawił, że zacząłem się zajmować tym

problemem, był student. Rodzice wezwali do niego wizytę domową, ponieważ w ogóle nie wychodził z domu od czterech miesięcy, był zagrożony wyrzuceniem ze studiów i twierdził, iż chce popełnić samobójstwo. Kiedy do niego przyjechałem, okazało się, że całymi dniami przebywa w swoim pokoju. Problem polegał na tym, że pacjent był przekonany, iż jego głowa jest karykaturalna, nieproporcjonalnie mała do reszty ciała. A dłonie są ogromne. Pikanterii tej historii dodaje fakt, że jego mama była lekarzem. Kiedy zaczął skarżyć się na za małą głowę, przyniosła mu atlasy anatomiczne i z centymetrem krawieckim mierzyli mu te parametry czaszki. Oczywiście wszystkie wymiary były prawidłowe. To zawsze na chwilę uspokaja, ale tylko na chwilę. W niczym nie zmieniło się poczucie chłopca, że głowa jest karykaturalnie mała, wszyscy to widzą i będą się z niego śmiali. Pacjent, żeby optycznie zamaskować tę malusieńką jego zdaniem głowę, stawiał sobie włosy pionowo do góry i golił czoło. Tak żeby czoło było wyższe, a głowa optycznie większa. Wyglądał przez to co najmniej dziwnie, tylko dlatego że próbował zamaskować ten swój rzekomy defekt. Muszę przyznać, że nie wiedziałem wtedy, co tak naprawdę mu jest. Rozpoznałem ciężki epizod depresji i współistniejącą fobię społeczną. Tak też próbowałem go leczyć, niestety bez większych efektów. MONIKA JARUZELSKA: Czyli farmakologicznie? MICHAŁ FELDMAN: Wtedy wyłącznie farmakologicznie. Ale nie bardzo wychodziło. Skierowałem go do szpitala, żeby dokonać pełnej diagnostyki. Sprawdzić, dlaczego pacjent dostaje skuteczne leczenie, a nie ma żadnej poprawy. Miał pełną diagnostykę psychiatryczną na oddziale psychiatrii i neurologii. Pomimo konsylium z profesorami, bardzo doświadczonymi diagnostami, pomimo badań testami psychologicznymi, nikt nie potrafił prawidłowo nazwać problemu. W końcu został wypisany ze szpitala z rozpoznaniem mieszanego zaburzenia osobowości. Czyli z taką diagnozą, którą bardzo często stawiamy, kiedy jesteśmy bezradni i tak naprawdę nie wiemy, o co chodzi. Na szczęście tak się zdarzyło, że pojechałem na Kongres Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego w Filadelfii. Tam zupełnie przypadkiem trafiłem na sesję pani profesor Katharine Phillips. Sesja dotyczyła dysmorfofobii. Z każdym kolejnym slajdem i kolejnym opisem przebiegu choroby coraz wyraźniej widziałem problem mojego pacjenta. Do tego stopnia, że gdy tylko skończyła się sesja, wyjąłem telefon, a wtedy połączenia zagraniczne były drogie, i natychmiast wysłałem esemesa: „Panie M, chyba wiem, co panu jest. Wydaje mi się, że będę w stanie panu pomóc”. MONIKA JARUZELSKA: Był pan w kontakcie? MICHAŁ FELDMAN: Byliśmy w kontakcie. Też dość często przychodził na wizyty. Bardzo chciałem mu pomóc. MONIKA JARUZELSKA: Chodziło mi o kontakt intelektualny… MICHAŁ FELDMAN: Był bardzo sprawny intelektualnie. I oczywiście, kiedy wdrożyłem mu leczenie farmakologiczne, skuteczne zazwyczaj przy dysmorfofobii, nastąpiła znaczna poprawa. Ponownie zapisał się na studia, zaczął grać w zespole muzycznym jako perkusista. Dużo dobrych rzeczy się w jego życiu zadziało. Myśli samobójcze występują u 80 procent osób z dysmorfofobią. A 25 procent osób z tą chorobą próbuje popełnić samobójstwo. I to są zazwyczaj próby niedemonstracyjne. Oni naprawdę chcą się zabić. Niestety, znam też historie pacjentów, którzy nie dostali pomocy na czas i odebrali sobie życie. Kiedy mój pierwszy pacjent był bardzo chory, mówił: „Mój przypadek jest beznadziejny. Sprawdziłem to. Na całym świecie nie ma chirurga plastycznego, który by operował głowę. Gdyby chodziło o nos czy

uszy, to dawno bym to zrobił. Nikt na świecie nie powiększa głów. A wszyscy to widzą, jak ja strasznie wyglądam”. Takie były początki. Pacjenci, którzy teraz do mnie przychodzą, już zwykle wiedzą, że mają dysmorfofobię. Natomiast zawsze zgłaszają się najpierw do lekarzy z powodu ciężkiej depresji, myśli samobójczych czy fobii społecznej: wycofania się, ogromnej niechęci do przebywania z innymi ludźmi. MONIKA JARUZELSKA: Proszę powiedzieć, bo podał pan przykład mężczyzny, a prawie każda z chorób ma w pewnym sensie płeć… MICHAŁ FELDMAN: Są statystyki. W anoreksji na dziesięć chorych kobiet jest jeden mężczyzna. A w dysmorfofobii te proporcje są identyczne – jeden do jednego. Mam wielu panów pod opieką. Jeden na przykład jako dziecko uczestniczył w wypadku samochodowym. Doznał niewielkich obrażeń: miał rozcięty policzek i łuk brwiowy. Wszystko się zagoiło. A w jego opinii pozostała nad okiem straszliwa blizna. Mężczyzna ma teraz trzydzieści dwa lata, od niedawna jest moim pacjentem. Prosi mnie o pomoc: „Panie doktorze, niech pan coś z tym zrobi. Chcę móc założyć rodzinę, chcę móc rozmawiać z ludźmi, ale nie jestem w stanie. Jak tylko z kimś rozmawiam, to jestem przekonany, że on widzi tę moją ogromną, szpecącą bliznę. Nie jestem w stanie o niczym innym myśleć. Nie wychodzę do ludzi, odwołuję spotkania, nie chcę, żeby oni widzieli, jak okropnie wyglądam”. Dla mnie oczywiście ta blizna jest niewidoczna. MONIKA JARUZELSKA: Leczy pan głównie lekami, które podaje się chorym na depresję? MICHAŁ FELDMAN: Tak, ale w innych dawkach niż w depresji. Zresztą ci pacjenci są zazwyczaj gdzieś po drodze leczeni na depresję, ale potem okazuje się, że dawki dostawali za małe. W tej chwili jednak uważa się, i jest o tym mowa w piśmiennictwie, że obok leczenia farmakologicznego ważna jest także psychoterapia. Są już specjalne podręczniki dotyczące terapii behawioralno-poznawczej, opisujące dokładnie sesje – co na której trzeba zrobić. Skuteczność tej terapii jest dość wysoka. Pracuję z Sylwią Stankiewicz, która jest terapeutą behawioralno-poznawczym w warszawskim Instytucie Psychiatrii i Neurologii i prowadzi większość moich pacjentów z dysmorfofobią. Pani Sylwia pisze w tej chwili doktorat na temat zaburzeń obrazu własnego ciała z perspektywy psychologicznej. MONIKA JARUZELSKA: Mnie zainteresowały inne badania, głównie psychoanalityczne. Inspiracją była dla mnie książka Pod skórą. Psychoanalityczne studium modyfikcji ciała autorstwa Alessandry Lemmy. Niektórzy psychoanalitycy zwrócili uwagę na zagadnienie „pamięci ciała” i twarzy matki jako pierwszego emocjonalnego zwierciadła dziecka. Niemowlę nie ma poczucia swojej tożsamości, swojego istnienia. Oczy matki są tym pierwszym lustrem, które mu mówi: „jestem”. I w zależności od tego, co te oczy wyrażają, w podświadomości dziecka, mówiąc w uproszczeniu, zapisuje się, czy jest kochane, pożądane, ładne. Czy w związku z tym będzie zasługiwało na miłość i akceptację. Jeżeli na etapie wczesnodziecięcym tego zabraknie, mogą pojawić się takie choroby jak dysmorfofobia. MICHAŁ FELDMAN: Wciąż bardzo mało wiemy o tej chorobie. Zawsze szczegółowo badam pacjentów. Wypytuję o różne rzeczy, które potrzebne byłyby do postawienia diagnozy, próbując znaleźć wspólny klucz, wspólny mianownik... Wielu moich pacjentów pochodzi z rzeczywiście trudnych domów, gdzie rodzice, a zwłaszcza matki były bardzo wymagające albo zimne. Niechętnie chwalące. I pacjenci opowiadają: „Matka, jak dostałam piątkę, to mówiła: »a dlaczego nie szóstkę?«. Nigdy za nic mnie nie pochwaliła. Zawsze było źle. Nigdy nie wyglądałam dobrze. Zawsze mi opowiadała, jakie inni mają sukcesy, nigdy nie widziała moich. Nie pamiętam, żebyśmy przez całe moje życie kiedykolwiek

świętowały jakiś mój sukces. Nawet kiedy skończyłam studia, to tylko powiedziała: »fajnie«. Ja mam też tak, że nie czuję się wystarczająco dobra. Bez przerwy się porównuję”. Porównywanie się też należy do dysmorfofobii. Więc „Idę ulicą, siedzę gdzieś w poczekalni, cokolwiek robię, jak widzę coś w telewizorze, to bez przerwy się porównuję. I zawsze widzę, że jestem ta gorsza. Że inni mają lepiej, fajniej, ładniej”. I jeszcze mówi tak: „Poszłam na parę warsztatów pod tytułem »Pokochaj sam siebie«. A kiedy ktoś mi mówi, że muszę się pokochać, to jestem wściekła. Bo czuję wtedy jeszcze większe wyrzuty sumienia. No bo co to oznacza? Że jak pokocham siebie, to problemy znikną? Ale ja tego nie potrafię! Czyli jestem zupełnie nieudolna. I to jeszcze bardziej mnie złości”. Jednak nie wszystkie matki moich pacjentów były takie zimne i wymagające. Dlatego też myślę, że może my widzimy wierzchołek góry lodowej, a to, co najważniejsze, jest schowane głęboko pod wodą. Rozpoznajemy jedną chorobę, a inne pozostają wciąż nierozpoznane. Aczkolwiek ja jako lekarz będę bardzo biologiczny, przepraszam. MONIKA JARUZELSKA: Bardzo dobrze. MICHAŁ FELDMAN: Taki jestem. Jeżeli chodzi o dysmorfofobię, to mamy troszkę badań naukowych z funkcjonalnego rezonansu magnetycznego. Gdzie widać w badaniu, że mózg osoby z dysmorfofobią reaguje w identyczny sposób jak mózg osoby z anoreksją, na przykład na obraz własnego ciała, na swoje zdjęcie. Zupełnie inaczej to wygląda u osoby zdrowej, u której podczas rezonansu całkiem inne obszary zaczynają świecić. To oznacza, że mamy do czynienia z bardzo silnym czynnikiem biologicznym, co oczywiście nie wyklucza uwarunkowań związanych z dzieciństwem i okresem dorastania, kiedy mózg się programuje. Ja jednak stawiam na bardzo silny czynnik biologiczny. Ponieważ stosując odpowiednie leczenie, można sprawić, że człowiek, który był załamany swoim wyglądem, nie opuszczał domu, uważając samobójstwo za jedyne wyjście z sytuacji, po podaniu środków farmakologicznych w ciągu kilkunastu tygodni czuje się lepiej. Nawet jeśli wciąż nie jest zadowolony ze swoich dłoni, piersi czy włosów, to przynajmniej je akceptuje. Jak każdy z nas. Miałem rok temu wykład na jednym z największych kongresów dermatologicznych w Polsce. Zapytałem uczestniczek, która z pań jest zadowolona ze swojego wyglądu. Tylko dwie podniosły rękę. Generalnie, zwłaszcza w naszej kulturze, nie wypada być zadowolonym ze swojego wyglądu. Ale to nie jest dysmorfofobia. Choroba pojawia się wtedy, gdy staje się obsesyjnym myśleniem o tym. MONIKA JARUZELSKA: Z badań przeprowadzonych na polskich nastoletnich dziewczynach wynika, że 90 procent z nich nie akceptuje własnego ciała i wyglądu fizycznego. Choć pozornie wydaje się, że są bardzo pewne siebie, wręcz wyzywające… MICHAŁ FELDMAN: Mam pacjentkę, która wcześniej poszła do psychiatry. Zaznaczam, że jest to śliczna młoda dziewczyna. Więc kiedy powiedziała: „Panie doktorze, ja nie mogę patrzeć na swój nos jak kartofel. Jest tak szkaradny, że nie chcę wychodzić na ulicę”, to psychiatra spojrzał na nią podejrzliwie i spytał: „Pani mnie kokietuje?”... Bo jest też coś takiego w polskiej komunikacji międzyludzkiej, że czasami wypada być niezadowolonym, aby otrzymać sygnał zwrotny, że jest dokładnie na odwrót. A ta pacjentka stara się tak zaczesywać włosy, aby nosa w ogóle nie było widać. Co, jak można się domyślić, jest dość trudne. MONIKA JARUZELSKA: Z tym zjawiskiem „bycia niezadowolonym, bo tak wypada” spotykam się nieraz, pracując jako stylistka. Ale również w życiu prywatnym. Mówimy do koleżanki: „świetnie wyglądasz”, a ona: „no co ty, zmęczona jestem, niewyspana, przytyłam…” itd. Po tym właśnie możemy poznać kulturę bycia w danym społeczeństwie. Na przykład Amerykanki, często z dużą otyłością, chodzą

w króciutki szortach i obcisłych bluzkach, no i wcale się tego nie wstydzą, a przynajmniej takie robią wrażenie. Ba, nawet można by uznać, że przez tę otyłość czują się atrakcyjne, skoro ją tak eksponują. Z kolei w kulturach południowych, jak Włochy czy Hiszpania, kobiety z dużych miast są dosyć szczupłe i długo chcą eksponować swoją atrakcyjność – często zdarza się, że pięćdziesięciolatki, a nawet sześćdziesięciolatki chodzą w krótkiej sukience lub z dużym dekoltem. Mówi pan, że przychodzą do pana pacjenci, którzy już sami się zdiagnozowali. Ale ja myślę o tych, którzy trafiają do seksuologów. Albo nie trafiają, ale mają nieudane życie seksualne. Powiedzmy kobieta, która wstydzi się, że ma cellulitis, fałdy na brzuchu… MICHAŁ FELDMAN: Wiele moich pacjentek ma kłopot z życiem osobistym z powodu dysmorfofobii, na przykład wyglądu piersi, których się wstydzi. Nigdy nie uprawiają seksu przy świetle, w ogóle unikają kontaktów intymnych. Przeraża je fakt, że partner mógłby na nie patrzeć. MONIKA JARUZELSKA: Myślę, że dysmorfofobia musi być ogromną pożywką dla chirurgów plastyków. MICHAŁ FELDMAN: Dwa lata temu zgłosiła się do mnie pani po zaświadczenie dla chirurga plastycznego, że może mieć wykonany zabieg. Bo jak się okazało, jeżeli zabieg jest ze wskazań lekarskich, pacjent nie musi płacić VAT-u. Miała dziewiętnaście lat! I wykonanych kilkanaście operacji plastycznych do tego czasu. Nikt jej nie skierował wcześniej do psychiatry. Nikomu nawet ręka nie drgnęła, żeby ją skierować. Raz po raz szła pod skalpel. MONIKA JARUZELSKA: Skoro rodzice na to pozwalali… MICHAŁ FELDMAN: Byli bardzo bogaci. Ten system rodzinny był zaburzony ogromnymi konfliktami między ojcem a matką. I również rozgrywkami wiążącymi się z dawaniem dziecku pieniędzy. MONIKA JARUZELSKA: A u ludzi bogatych uroda kobiety jest szczególnie ważna. MICHAŁ FELDMAN: Miałem okazję zobaczyć zdjęcia tej dziewczyny sprzed operacji. Wyglądała dużo lepiej. Zabiegi ją oszpeciły, odebrały naturalną urodę i indywidualność. Ostatnio miałem inny przypadek. Przyjechali rodzice z młodym chłopakiem – do chirurga plastycznego w celu ostrzyknięcia skazy. On jest przekonany, że ją ma, i w związku z tym przestał wychodzić z domu. Do żadnego psychiatry nie chciał iść, więc powiedzieli, że jestem lekarzem medycyny estetycznej. Gdy się dowiedział prawdy, wybiegł z gabinetu. I tyle go widziałem. Badania wykazują, że od 20 do 40 procent zabiegów chirurgii plastycznej jest bezzasadnych. MONIKA JARUZELSKA: Czy po operacji coś się zmienia w samoocenie pacjentów? MICHAŁ FELDMAN: Nie. Najczęstsze są dwa rodzaje reakcji. Albo pacjent jest przekonany, że wygląda jeszcze gorzej przez ten nos zmieniony czy podbródek. Albo w ciągu kilku tygodni jego obsesyjne myślenie zaczyna dotyczyć innej części ciała. Tak jak to było z pacjentką, o której mówiłem. Że po jednym zabiegu myślała o kolejnym i kolejnym. MONIKA JARUZELSKA: Czyli uwaga zostaje przerzucona… MICHAŁ FELDMAN: …na inną część ciała. To się bardzo często zdarza, prawie zawsze. Profesor Katharine Phillips przeprowadziła swego czasu badania wśród chirurgów plastycznych. Pytała ich, jak często im się zdarzyło spotkać z agresją słowną lub fizyczną ze strony pacjenta, u którego według lekarza

nie było wskazań do zabiegu. Okazało się, że około 10 procent chirurgów twierdziło, iż byli ofiarami agresji fizycznej. A około 30 procent stwierdziło, że mieli pozwy sądowe od tego typu pacjentów. Wcale się temu nie dziwię – nie powinni tego robić. To są ogromne pieniądze, ale gdzie etyka lekarska? MONIKA JARUZELSKA: Pod wpływem programów telewizyjnych poddają się tym operacjom kobiety niezamożne, z małych miejscowości, których nie stać na zmianę wyglądu. Rozbierają się przed kamerą, a chirurg maca pierś z niesmakiem i woła: „Co to w ogóle jest?!”. A one godzą się na tego typu upokorzenia, bo dzięki temu będą miały za darmo zrobione piersi, zęby itd. Zastanawiam się, jak taka kobieta jest traktowana po powrocie do swojego środowiska. Jak jej dzieci są traktowane w szkole… Cała rodzina… MICHAŁ FELDMAN: …pozbawiona godności. MONIKA JARUZELSKA: Dlatego też dalej będę polemizowała z pana opinią, że obsesje na punkcie własnego wyglądu nie są wywołane przez kulturę masową. MICHAŁ FELDMAN: Owszem, media dają fałszywe rozwiązania, aby przynieść ulgę, ale to wciąż nie jest przyczyną choroby. MONIKA JARUZELSKA: Myślę, że różnica myślenia między nami polega na tym, że pan mówi o przypadkach ściśle klinicznych, a ja o zjawisku lifestylowym, którego nie traktuje się jako zaburzenia. Nie trafia się z tym do lekarza, tylko beztrosko chodzi na odpowiednie zabiegi. A to się zęby wybieli, coś się wstrzyknie, odessie, i przez rok jest się zadowolonym. Tym bardziej że można jeszcze pochwalić się przed koleżankami. Dziś to żaden wstyd, a nawet powód do dumy. MICHAŁ FELDMAN: Pewien pacjent, biznesmen z dużego miasta, z sukcesami, na wysokim stanowisku, trafił do mnie z powodu obsesyjnego przekonania, że jego stopy są za małe. A ponieważ jest słusznego wzrostu, uważa, iż ta dysproporcja jest widoczna dla wszystkich. MONIKA JARUZELSKA: Było kiedyś takie ludowe przekonanie, że jak małe stopy, to i inna część ciała mała. MICHAŁ FELDMAN: Tak, stopy symbolizowały potencję seksualną. MONIKA JARUZELSKA: Czy pacjent chodzi w za dużych butach? MICHAŁ FELDMAN: Oczywiście. Dobiera obuwie tak, żeby optycznie powiększyć sobie stopy. No i stara się nie chodzić na plażę i basen. Drugi przykład to pan, który musi równo co dziesięć dni mieć obcięte włosy. Dziewiątego dnia byłyby za krótkie, jedenastego już za długie i brzydkie… Najważniejsze w dysmorfofobii jest to, iż pacjenci nie mają poczucia, że ich problem leży w psychice, a nie w fizyczności. MONIKA JARUZELSKA: Czyli jest pewien paradoks. Bo trafiają do pana… MICHAŁ FELDMAN: …bo mają depresję. Bardzo często mówią: „Chciałbym, aby to była ta dysmorfofobia. Czytałem o tym. Wiem, że to dotyczy osób, które dobrze wyglądają, ale wydaje im się, że źle wyglądają. Ale ja naprawdę źle wyglądam!”. Na tym polega duża trudność w początkach terapii. Bo mózg potrafi niesamowicie oszukać. To wiemy na przykładzie innych chorób psychicznych. Przy anoreksji dziewczyna staje przed lustrem, waży 38 kilogramów przy wzroście 172 centymetry i mówi:

„Ale te ramiona takie szerokie…”. Ona naprawdę to widzi i jest przerażona. Nie ma w tym żadnej kokieterii. Albo w psychozach. Pacjent słyszy głosy i jest tego pewien. Mam pacjentkę, która w okresach nasilenia się psychozy ma poczucie, że w trakcie wykładów na uczelni Bóg ją doprowadza do orgazmów. MONIKA JARUZELSKA: Pozazdrościć. MICHAŁ FELDMAN: Ale w trakcie wykładów? MONIKA JARUZELSKA: Przyjemne z pożytecznym. MICHAŁ FELDMAN: Miejsce jednak kłopotliwe. No bo że Bóg, to jeszcze fajnie... czuła się jakoś wybrana. I gdyby jej ktoś nie zasugerował, że to choroba, wciąż żyłaby w przekonaniu, że tak jest – no bo niby dlaczego Bóg nie może jej doprowadzać do orgazmu? Choć do mnie przyszła z innym problemem. Mózg potrafi nas niesamowicie oszukać. I w dysmorfofobii jest podobnie. MONIKA JARUZELSKA: To zaburzenie afektywne czy choroba psychiczna? MICHAŁ FELDMAN: W najnowszym DSM-V25 dysmorfofobia znajduje się w grupie zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych. Tam, gdzie są myśli lub czynności natrętne. Obrazowo rzecz ujmując: w grupie zaburzeń, które kojarzymy z filmu Dzień świra. MONIKA JARUZELSKA: Troszkę zmienię temat. Znajoma opowiadała o córce, która przez cztery lata była nieszczęśliwie zakochana w koledze ze studiów. Łączyła ich na początku jakaś krótka historia typu dwie imprezy i jednorazowy, dość średni seks. Po czym nastąpiło rozstanie, choć trudno mówić o rozstaniu, bo przecież nigdy nie byli razem. Widywali się codziennie na zajęciach i ona wciąż była przekonana, że coś ich łączy. Kiedy na przykład wychodziła w czasie przerwy na papierosa, to on też wychodził. W związku z tym projektowała sobie, że na pewno wychodził dla niej, bo tak mocno potrzebował jej obecności. Ponoć zdrobniale użył jej imienia, kiedy pożyczał notatki po wykładzie. No to co? Na pewno ją kocha! A kiedy przychodził piątek, i okazywało się, że chłopak nie proponuje weekendowego spotkania, następował u dziewczyny potworny spadek nastroju, w tym napady bulimiczne. Pomimo interwencji rodziców, z którymi miała bliską i ciepłą relację, i oddanych przyjaciół, rezygnowała z życia towarzyskiego, bojąc się, że może tego chłopaka spotkać gdzieś z inną dziewczyną. Jednocześnie absolutnie nie przyjmowała do wiadomości, że on może mieć inną dziewczynę – a miał. Tkwiła w błędnym kole. Rodzice posłali ją na terapię, na którą chodziła co najmniej dwa lata. A terapeuta, choć znany i uważany za dobrego, właściwie podtrzymywał ją w tym nieracjonalnym poczuciu bycia w związku z niedostępnym obiektem. Nawet gdy spłakana mówiła, że chłopak ją obraża i potrafi chamsko powiedzieć: „Odpieprz się ode mnie!”, na terapii słyszała: „Skoro wywołujesz w nim tak silne reakcje, to znaczy, że jesteś dla niego ważna”. Słów terapeuty chwytała się niczym tonący brzytwy. Kolejne osoby powtarzały jej, że nic z tego nie będzie, że jest młoda, atrakcyjna, ma powodzenie i na pewno kogoś odpowiedniego sobie znajdzie... A ona była skoncentrowana na tym, że chłopak danego dnia się uśmiechnął (na pewno do niej), był na zajęciach (bo za nią tęskni), coś jej odburknął (to taka gra…), no i dobrze wyglądał. W stanach podwyższonej „miłości” objadała się i wymiotowała. W końcu rodzice namówili ją na wizytę u psychiatry. Lekarz wysłuchał romantycznej historii i wypisał na nią lekarstwo. Po powrocie z wakacji, podczas których przez kilka tygodni brała leki, ponownie zobaczyła chłopaka na uczelni. I nie mogła uwierzyć w to, że to był obiekt jej szalonego uczucia. Zachodziła w głowę, jak to w ogóle możliwe, że mogła zakochać się w kimś z tak grubymi paluchami...

MICHAŁ FELDMAN: Mam dużo takich historii. MONIKA JARUZELSKA: Jak z tytułu filmu z lat sześćdziesiątych, z Kaliną Jędrusik i Andrzejem Łapickim, komedii Lekarstwo na miłość… MICHAŁ FELDMAN: No właśnie, tabletki i po miłości. MONIKA JARUZELSKA: Pomyślałam, że w dobie dzisiejszej farmakologii nie mogłaby powstać Anna Karenina czy Pani Bovary, nie mówiąc już o całej poezji romantycznej. MICHAŁ FELDMAN: I wielu samobójstw by nie popełniono. MONIKA JARUZELSKA: Na dodatek jeszcze neurochirurgia – jakaś płytka do mózgu i całe życie się odmienia. MICHAŁ FELDMAN: To wciąż etap eksperymentów, ale to już się dzieje. Proszę sobie wyobrazić, że te dwa kilogramy galaretki, które mamy w tej puszce zwanej czaszką, potrafi nas niesamowicie oszukiwać. To mnie z jednej strony zachwyca w psychiatrii. A z drugiej strony przeraża. Jak w tych momentach, kiedy siedzi przede mną pacjentka i opowiada o orgazmach na wykładach, które wywołuje jej Bóg. MONIKA JARUZELSKA: To co by się w kościele działo?! MICHAŁ FELDMAN: Jest niewierząca. MONIKA JARUZELSKA: Jak niewierząca, to cud rzeczywiście. MICHAŁ FELDMAN: Wielokrotny. MONIKA JARUZELSKA: Wróćmy jednak na ziemię, do dysmorfofobii. Czy naprawdę to pojęcie jest tak mało znane? Pan ma około siedemdziesięciu pacjentów… MICHAŁ FELDMAN: Nie wiem dlaczego, ale jest mało znane. Co też ogromnie utrudnia leczenie. Przyjeżdżają do mnie pacjenci ze Szczecina, z Rzeszowa, a ja nie bardzo mam ich do kogo odesłać. Dzwonię nawet do miejscowego lekarza z prośbą o zajęcie się pacjentem i słyszę odmowę. Dysmorfofobia w Polsce, przynajmniej przez lekarzy, była znana jako objaw schizofrenii. Faktycznie w schizofrenii występuje problem, że pacjentowi wydaje się, iż jego ciało jest drastycznie zmienione. Na przykład się rozkłada albo nagle brakuje jednej ręki. Natomiast dysmorfofobia jako zaburzenie lękowe czy obsesyjno-kompulsywne jest zupełnie nieznana. Wciąż nie wiem, z czego to wynika. Pacjenci też bardzo często nie mówią lekarzom o tym, że mają kompleks związany z jakimś defektem ciała, bo boją się oceny. Tego, że usłyszą od lekarza: „Czy mnie pani kokietuje?”... Profesor Phillips badała problem i pod tym kątem. Okazało się, że pacjenci mogą się przyznać do myśli samobójczych albo do tego, że boją się wychodzić z domu. Za nic natomiast nie wspomną o wielkich uszach, aby nie być posądzonym o próżność. A poza tym, to nie jest psychiatryczne. Źle wyglądają, dlaczego więc mają o tym mówić psychiatrze? Mam problem z wyglądem, to pójdę do chirurga plastycznego. A chirurg plastyczny wypisze wielki rachunek... MONIKA JARUZELSKA: Zastanawiam się, czy operacja plastyczna może być traktowana jak samookaleczenie? MICHAŁ FELDMAN: Taka autoagresja?

MONIKA JARUZELSKA: Tak. Bo też myślę sobie, że ktoś ma poczucie, że nie najlepiej wygląda, ale jednocześnie może sobie zadać ból. Odebrać sobie pieniądze, odebrać sobie czas, który mógłby spędzić dużo bardziej komfortowo… MICHAŁ FELDMAN: To bardzo terapeutyczne podejście. Myślę, że dokładnie tak jest. Że stoi za tym chęć samoukarania. Bo często osoby borykające się z dysmorfofobią twierdzą, że się nienawidzą. Nie zasługują na to, aby normalnie żyć. Wyglądają koszmarnie, jak glisty czy jakieś straszne stworzenia, no to muszą się same za to ukarać. Jedna z moich pacjentek dosyć dobrze to opisała. „Bardzo martwię się włosami, że są cienkie, wypadają. Że z pewnością wszyscy to widzą, boję się, że gdy ktoś patrzy na mnie bezpośrednio, kiedy na moją głowę padają promienie słońca, wtedy na pewno widać przerzedzenia na mojej głowie. To samo jest w pomieszczeniach, gdzie pada mocne sztuczne światło. Szczególnie w łazience, gdy ktoś ma zamontowane dodatkowe oświetlenie nad lustrem. Zdarza się, że specjalnie włączam to światło, które bezpośrednio pada na moją głowę i oświetla ją, po to, aby sprawdzić, ile włosów jeszcze zostało. Problemem jest nos. Jest jak kartofel. Nie lubię zdjęć, bo wtedy widać tylko mój nos. Kiedy ktoś na mnie patrzy, też pewnie widzi tylko go. Nie lubię, jak ktoś na mnie patrzy. Poza tym mam bardzo dużą głowę w porównaniu do innych, jakby mi ktoś ją napompował. Wstydzę się również tego, że mam małe piersi, w zasadzie ich nie mam, ich kształt, wielkość. Rozbieram się, żeby się umyć, jak spojrzę w lustro bezpośrednio na nie, to czasami płaczę. Myślę sobie, jak w ogóle mój chłopak miałby spojrzeć na coś takiego. I na pewno śmiałby się w myślach, kiedy by mnie zobaczył. I wtedy wiem, że już się przed nim nie rozbiorę. Jestem z nim dwa i pół roku, a widział mnie bez stanika tylko dwa razy. Za każdy razem paliłam się ze wstydu i dostawałam bólu brzucha, bo słyszałam jego śmiech w głowie. W rzeczywistości się nie śmiał, mówił, że są piękne. Ale to bujda, bo co miał powiedzieć. Zestawienie ramion, piersi, moich dinozaurzych grubych rąk wygląda komicznie i okropnie. Nazywam się glistą, pasożytem, śmieciem lub brzydalem, nic niewartym gównem”. MONIKA JARUZELSKA: Bardzo dużo autoagresji. MICHAŁ FELDMAN: Zazwyczaj tak jest. Proszę posłuchać dalej. „Towarzyszą temu napady paniki i płaczu. Nazwałabym to rozpaczą, błaganiem o chwilę szczęścia i zabranie tych myśli. Kiedy idę do lustra zobaczyć, jak wyglądam, z jednej strony czuję ulgę, bo wreszcie będę mogła się zobaczyć, poprawić...”. Jak w każdej kompulsji, natrętne zachowanie na chwilę rozładowuje napięcie. W związku z tym pacjentka wielokrotnie wykonuje to samo zachowanie. „Będę mogła zobaczyć się, poprawić, a z drugiej strony towarzyszy mi takie uczucie, jakbym była pustakiem, prymitywem, który myśli tylko o wyglądzie. Nienawidzę lustra, ale nie umiem bez niego żyć. Kiedyś rzucałam w lustro różnymi rzeczami i krzyczałam, że jestem oblechem. Zdarza się to również i teraz. Jak muszę coś załatwić poza domem, to pierwszą rzeczą, którą chowam do torebki, jest szczotka i puder. Nie muszę ich użyć, ale muszę je ze sobą mieć. Mogę zapomnieć portfela, dokumentów, ale szczotka musi być. Pakuję ją do torby, kiedy chłopak nie patrzy. Bo mimo że wie, że się wstydzę, boję się oskarżycielskiego wzroku, że ważniejsza jest dla mnie szczotka niż inne rzeczy w torebce”. Proszę zobaczyć, ile w tym cierpienia. Po sześciu, ośmiu latach trwania dysmorfofobii często pacjenci dokonują próby samobójczej. Jeżeli choroba jest nieleczona, rośnie poczucie beznadziei, coraz gorszego funkcjonowania. I samotności w swoim problemie. MONIKA JARUZELSKA: Czyli można powiedzieć, że przy dysmorfofobii następuje zafiksowanie na urodzie. Rzekoma brzydota obleka człowieka, uniemożliwiając jakiekolwiek działanie.

MICHAŁ FELDMAN: Dokładnie tak. Totalna obsesja dotycząca wyglądu. I niemożność samodzielnej zmiany. MONIKA JARUZELSKA: Ale sama potrzeba zmiany jest, choć zmiana zewnętrzna nie przyniesie poprawy. MICHAŁ FELDMAN: Niestety tak. MONIKA JARUZELSKA: Dopóki się nie zmieni… MICHAŁ FELDMAN: …swojego podejścia, myślenia. I właśnie to myślenie próbujemy zmieniać, z jednej strony wzmacniając psychikę lekami, z drugiej – próbując pracować terapeutycznie. MONIKA JARUZELSKA: Tu powinno paść hasło „zmiana myślenia na temat dysmorfofobii”. Aby choroba zaczęła być traktowana jako zjawisko społeczne, a nie tylko schorzenie, nad którym pochylają się specjaliści w zamkniętym gronie. MICHAŁ FELDMAN: Jeżeli profesor Phillips ma rację, że problem dotyczy dwóch procent ludzi, to znaczy, że dwie osoby na sto są chore. Można więc powiedzieć, że każdy z nas wśród znajomych ma taką osobę. Wystarczy się wsłuchać w charakterystyczne stwierdzenia. Słyszała pani na przykład, że „kiedy się siada, to uda się poszerzają”? A może panią też to martwi? MONIKA JARUZELSKA: Nie, nawet by mi taki problem nie przyszedł do głowy, bo na pewno się poszerzają. MICHAŁ FELDMAN: No właśnie. A osoby z zaburzeniami obrazu własnego ciała zawsze się tym martwią. MONIKA JARUZELSKA: Oczywiście, że różne pozycje doradzam osobom w czasie sesji zdjęciowych. Proszę tak nie siadać, albo usiąść tak, albo nogę tak wyciągnąć, to będą wyglądały na dłuższe jak u redaktor Jaworowicz… MICHAŁ FELDMAN: Ale nie jest to powodem do zamartwiania się, prawda? Albo proszę spróbować odpowiedzieć na takie pytania: „Czy unikała pani biegania, bo ciało mogłoby się trząść?”, „Czy czuła się pani szczęśliwsza w związku ze swoim wyglądem, gdy pani żołądek był pusty?” lub „Czy kiedykolwiek uważała pani za niesprawiedliwe to, że inne kobiety są od pani szczuplejsze?”. Albo na takie: „Czy w towarzystwie kiedykolwiek martwiła się pani tym, że zajmuje zbyt dużo miejsca, na przykład siadając na kanapie czy w autobusie?”. MONIKA JARUZELSKA: Ale jeżeli ktoś rzeczywiście ma sporą nadwagę, to bym pewnie powiedziała, że ma rację… MICHAŁ FELDMAN: Jednak nie w sytuacji, kiedy ta osoba waży 38 kilogramów… A tak się zwykle dzieje w dysmorfofobii. Niedawno miałem pacjentkę, której powiedziałem, że jest bardzo chora. A ona popłakała się, ponieważ doznała ulgi. Powiedziała: „W domu mi mówią, że wymyślam, że udaję, że jestem zbyt wrażliwa. No i sama uciekam w te myśli, że gdybym zajęła się czymś porządnym, to byłoby wszystko dobrze. I tak wciąż myślę i nic nie pomaga…”. Zrobiłem jej całą diagnostykę, testy, dwie godziny rozmawialiśmy. Nie mam wątpliwości, że jest chora.

MONIKA JARUZELSKA: Po usłyszeniu diagnozy poczuła ulgę, bo to podobny problem jak z tym „weź się w garść” u ludzi z depresją? MICHAŁ FELDMAN: Oczywiście. Brak zrozumienia dla choroby to mur nie do przejścia. Osoba chora w takiej sytuacji jest pozostawiona samej sobie. MONIKA JARUZELSKA: Akurat edukacja na temat depresji od dziesięciu lat rozwija się intensywnie. Myślę, że nawet jest przesadzona. MICHAŁ FELDMAN: Też tak uważam. Dzisiaj depresja jest w modzie. Zgłaszają się do nas osoby z okresowymi wahaniami nastrojów w przekonaniu, że to depresja. MONIKA JARUZELSKA: Zgłasza się ktoś, bo stracił bliskiego, rozwiódł się itd. MICHAŁ FELDMAN: A jego obniżenie nastroju jest adekwatne do sytuacji. Mówię wtedy: „Dobrze, że jest panu źle, bo to znaczy, że jest pan zdrowy”. Zaniepokoiłbym się, gdyby żona tego pana zginęła w wypadku samochodowym, do którego on doprowadził, i teraz ten pan twierdziłby, że jest mordercą. Kiedy złe rzeczy nam się dzieją, po prostu jesteśmy smutni. I całe szczęście, że ten świat jest tak skonstruowany. Przeżywamy emocje, również te negatywne. MONIKA JARUZELSKA: Czy objawy dysmorfofobii mogą pojawiać się sporadycznie? Na przykład przez cały rok nie myślę o swojej figurze, a tu na plaży trzeba będzie się pokazać. I wtedy znów pojawia się przerażenie i obsesyjne myślenie. MICHAŁ FELDMAN: Zaburzenia lękowe mają to do siebie, że fluktuują. Są okresy nasilenia i złagodzenia. W tych najgorszych okresach przestaje się wychodzić z domu. Albo jeśli jednak się wychodzi, to wcześniej stoi się trzy godziny przed lustrem, aby zamaskować pieprzyk na policzku czy rzadkie włosy zalać litrami lakieru. MONIKA JARUZELSKA: Bycie pięknym zawsze było ważne. Utożsamiano je ze szczęściem. Nawet bajki tak są skonstruowane. Kopciuszek – była biedna, pobrudzona podczas ciężkiej pracy, ale najładniejsza, co również oznaczało, że dobra. Jej siostry przyszywane były brzydkie i złe… Chociaż są przykłady odwrotne, jak Cyrano de Bergerac czy dzwonnik z Notre Dame. Tu piękna dusza została ukryta w brzydkim ciele. Ale to są bardziej przykłady literackie. Bajkę można uznać za przekaz masowy, którym dzisiaj jest telewizja, internet i kolorowe czasopisma. Oglądamy celebrytów poprawianych przez chirurgię plastyczną albo photoshop. Chodzące ideały urody ludzkiej. W związku z tym konfrontacja z lustrem może prowadzić do tragedii. Bo punktem odniesienia staje się chodzący ideał. Powiedzmy, że w afrykańskiej wiosce żyją kobiety, które są grube i mają obwisłe piersi. Ale one wszystkie są takie same, a więc nie mają idealnego punktu odniesienia. Zupełnie inaczej rzecz się ma z kobietą mieszkającą na Manhattanie. Na ulicy mija piękności, w czasopismach i w telewizji widzi piękności... Zaczyna odczuwać, że jest inna. MICHAŁ FELDMAN: Póki nie doprowadzi jej to do obsesyjnego myślenia, nie mamy do czynienia z dysmorfofobią. Wie pani, który celebryta jest uważany za najlepszy przykład dysmorfofobii? MONIKA JARUZELSKA: Niech zgadnę: Michael Jackson…? MICHAŁ FELDMAN: Brawo! To ikona dysmorfofobii. Operacje plastyczne doprowadziły do tego, że

oszpecił się naprawdę. MONIKA JARUZELSKA: Potem to zasłanianie sobie twarzy, również dzieciom… A więc maskowanie. Podobnie rzecz się ma ze skaryfikacją26: całe ciało pokrywa się tatuażami, bliznami, kolczykami, żeby człowieka już nie było widać. MICHAŁ FELDMAN: Maskowanie jest absolutnie wpisane w dysmorfofobię. Ale trzeba dokonać prawidłowego rozpoznania, czy występują tu natrętne czynności związane z maskowaniem. Czasami przybiera ono karykaturalne postacie. Jak u pacjenta z problemem małej głowy czy pacjentki próbującej włosami zakryć nos. MONIKA JARUZELSKA: Podejrzewam, że w ten sposób uzyskują potwierdzenie swoich obsesji. No bo jak ktoś ich mija na ulicy, to rzeczywiście widzi dziwoląga… MICHAŁ FELDMAN: Pacjentki przychodzą do mnie w bardzo złych makijażach albo w przedziwnych fryzurach. Niewątpliwie mogą na ulicy wzbudzać sensację. MONIKA JARUZELSKA: A co z takimi zjawiskami jak ortoreksja, anoreksja, skaryfikacja, okaleczenie? MICHAŁ FELDMAN: No właśnie. To wszystko jest mocno ze sobą powiązane. Ale kliniczne kryteria każą nam wykluczyć anoreksję, żeby potwierdzić dysmorfofobię. Co oznacza, że jeśli ktoś już ma zaburzenia odżywiania typu anoreksja, to nie może mieć dysmorfofobii. MONIKA JARUZELSKA: A dlaczego? Nie może być tak, że ktoś ma obsesję na punkcie swojej tuszy, więc przestaje jeść? MICHAŁ FELDMAN: Oczywiście często współwystępują jednocześnie różne stany i choroby. Ta cała grupa schorzeń nazywa się zaburzeniem obrazu własnego ciała. I w tej grupie jest wiele różnych schorzeń. MONIKA JARUZELSKA: W jakim wieku można rozpoznać tę chorobę? Wiadomo, że jeśli schizofrenia nie wystąpi do danego wieku, to znaczy, że już nigdy się u danej osoby nie objawi. MICHAŁ FELDMAN: Zgadza się. Nawet wiemy, że u mężczyzn objawia się wcześniej, u kobiet trochę później… Początek schizofrenii powyżej trzydziestego piątego, czterdziestego roku życia zdarza się niezwykle rzadko... MONIKA JARUZELSKA: Z dysmorfofobią jest podobnie? MICHAŁ FELDMAN: Zaczyna się zazwyczaj między czternastym a szesnastym rokiem życia. MONIKA JARUZELSKA: Czyli w okresie dojrzewania. MICHAŁ FELDMAN: Kiedy ciało się zmienia i w ogóle trudno je zaakceptować. MONIKA JARUZELSKA: I kiedy sfera erotyczna zaczyna być istotna, a więc pojawia się kwestia atrakcyjności płciowej. MICHAŁ FELDMAN: Dysmorfofobia ujawnia się do dwudziestego piątego roku życia mniej więcej. Nie później. Natomiast potrafi się przewlekle utrzymywać przez całe życie. Z anoreksją jest podobnie.

Jedna z odmian anoreksji polega na nieakceptowaniu swojej kobiecości. To sprawia, że dziewczynka nie chce mieć piersi, nie chce miesiączkować, a więc nie chce mieć cech związanych z płcią.\ MONIKA JARUZELSKA: Ale wydaje mi się, że dzieci raczej cierpią z powodu swojej nadwagi czy piegów, bo koledzy dokuczają. A nie dlatego, bo same mają z tym problem. MICHAŁ FELDMAN: Tak się wydaje, że to jest na zasadzie odrzucenia przez grupę rówieśniczą, a nie… MONIKA JARUZELSKA: …że to lustro jest moim przeciwnikiem… MICHAŁ FELDMAN: W efekcie chodzi o lustro wewnętrzne, a właściwie o krzywe zwierciadło. To ono staje się przeciwnikiem i zaczynamy mieć do czynienia ze stanem chorobowym. Jak mówiłem – do tej pory powszechnie jeszcze nieznanym. Dlatego bardzo mi zależy na tym, aby zacząć głośno o zjawisku mówić. Pacjenci z dysmorfofobią trafiają w różne miejsca, gdzie nikt ich nie rozumie. Wiemy już powszechnie, że istnieje anoreksja. Kiedy widzimy bardzo chudą osobę, to mamy skojarzenia z tą chorobą. Chciałbym, aby podobnie było z dysmorfofobią. Ci ludzie naprawdę bardzo cierpią, zamiast skorzystać ze specjalistycznego leczenia, które mogłoby im bardzo pomóc. 24 Patologiczna obsesja na punkcie spożywania zdrowej żywności. 25 DSM-V – klasyfikacja zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego. 26 Sztuka zdobienia ciała poprzez nacinanie, zadrapywanie, wypalanie lub odmrażanie skóry.

III I ja się zakochałam tak potwornie, że np. poprosiłam go do tańca – to była piosenka „Gdy tańczę z tobą, to świat się uśmiecha” i on mi odmówił. Ja natychmiast postanowiłam popełnić samobójstwo. I pamiętam, że postanowiłam truć się gazem (...) puściłam gaz i postanowiłam pożegnać się z życiem. I wtedy moja mama zawołała (…) „Agusiu, zupa na stole”. I ja wyjęczałam umierającym głosem syreny: „Ale jaka?”. I usłyszałam z kuchni: „Pomidorowa”. Postanowiłam przed śmiercią jeszcze zjeść jeden posiłek i jakoś mnie ta zupa na tyle wzmocniła, że do tej pory żyję. Agnieszka Osiecka

Szarolubne – O czym piszesz? – pyta szarolubna z niedbałą nadwagą. – O depresji w borderline – odpowiada płowogłowa w mdłych okularach. – Suuuper! – rozkwita w uśmiechu aparat ortodontyczny, próbując rozsadzić po kątach desperacko wysuwające się przed szereg dwójki. Zamawiają ciastka, herbatę, kanapki. Zanurzają się w psychologię głębi i beztrosko nabierają kilogramów. Chyba studentki z klinicznej. Patrzę na nie z czułością. Jak mało w nich narcyzmu. Sernik i dopamina. Przy stoisku „Psychologia biznesu” wręcz przeciwnie. Szczupły brunet w typie młodego Tomasza Kamela. Modny. Czarne, monochromatyczne, najbardziej new z wszystkich newbalansów. Ciemny szalik precyzyjnie oplata szyję, szykownie chroni gardło, które pewnie za chwilę spróbuje którejś z technik efektywnej sprzedaży głosu w komunikacji społecznej lidera. Jestem w księgarni Psyche Books & Cafe Uniwersytetu SWPS. Przychodzę tu po zajęciach, które prowadzę dla II roku. Przeglądam książki i próbuję odgadnąć, na jakim wydziale studiują ludzie przebywający w księgarni.

Mindfulness Na półkach księgarskich widać już modę na mindfulness, który nie jest ani religią, ani filozofią – ale przejściową modą też raczej nie będzie. Już nawet „Times” poświęcił mu okładkę z wielkim tytułem „Rewolucja mindfulness”, przekonując, że uważność to jedyny ratunek dla człowieka w rozpędzonym świecie. Bo mindfulness to nic innego jak ćwiczenie umysłu, pozwalające rozpoznawać i panować nad pojawiającymi się emocjami, myślami czy przekonaniami. „Niestety, nasz umysł chyba sądzi, że jesteśmy bardzo głupi – czytam w książce doktor Jan Bays. – W kółko przywołuje popełnione kiedyś błędy, nieustannie nas oskarża i krytykuje. Nie wzięlibyśmy z wypożyczalni tego samego ciężkiego filmu, żeby oglądać go po raz dwieście pięćdziesiąty, a nie wiedzieć czemu pozwalamy, żeby umysł odtwarzał ciągle to samo złe wspomnienie i sprawiał, że przeżywamy wciąż na nowo tę samą udrękę i wstyd. Nie wypominamy dziecku dwieście pięćdziesiąt razy, że zrobiło coś nie tak, ale naszemu umysłowi pozwalamy przywoływać przeszłość i wywoływać w nas – a dokładnie w tej kruchej małej istocie, którą nosimy w środku – złość i zawstydzenie. Nasz umysł sprawia takie wrażenie, jakby bał się, że znów padniemy ofiarą złego osądu, ignorancji czy nieuwagi. Nie wierzy, że tak naprawdę jesteśmy inteligentni – wystarczająco inteligentni, żeby wyciągnąć wnioski z jednego błędu i już go nie powtórzyć”27. Jeszcze wtedy nie wiedziałam, że zostanę zaproszona jako jeden z rozmówców przez Paulinę Młynarską do dwumiesięcznika „Sens”. Ta rozmowa przekonała mnie, że o zmianie warto napisać więcej... 27 Dr Jan Chosen Bays Mindfulness. Jak wytrenować dzikiego słonia i inne przygody w praktyce uważności, przeł. Andrzej Wojtasik, Amber, Warszawa 2015.

Jak pozostać sobą w pogoni za zmianą? Całe życie podlegamy przemianom. Ale nie na każdą z nich mamy wewnętrzną zgodę. Wierzymy jednak, że pracując nad sobą, można ulepszyć siebie i swoje życie. I to się naprawdę dzieje! Tyle tylko, że nowe oznacza inne, a nie zawsze lepsze. Coś zyskujemy, ale i tracimy, czasem samych siebie. Jak do tego nie dopuścić – Paulina Młynarska pyta swoich rozmówców: Monikę Jaruzelską, Martę Szarejko, Zuzannę Ziomecką i Krzysztofa Gojdzia. PAULINA MŁYNARSKA: Pytanie na początek – czy można się zmienić? MONIKA JARUZELSKA: My właściwie ciągle podlegamy jakiejś zmianie. Nasze ciało się starzeje. Rośniemy jak drzewo, wypuszczamy nowe pędy, ale i próchniejemy. W pewnym momencie to drzewo się przewraca. KRZYSZTOF GOJDŹ: Strasznie to brzmi. Próchniejemy (śmiech)! MONIKA JARUZELSKA: A ja myślę, że pogodzenie się z czymś takim daje ogromny spokój. I nie chcę tutaj występować jako ktoś, kto jest przeciwny osobom, które chcą ten czas spowolnić. Ale sądzę, że jeśli będziemy zbyt intensywnie walczyć, zbyt się rzucać, to przegrana w tej walce będzie bardziej bolesna. PAULINA MŁYNARSKA: Pytając o to, czy można się zmienić, mam na myśli sytuację, w której mówimy: „ja się sobie z jakiegoś powodu nie podobam” albo: „moje życie mi się przestało podobać” lub: „nie chcę tak, muszę się zmienić”. ZUZA ZIOMECKA: Z moich doświadczeń wynika, że to głównie kobiety chcą się zmienić. Albo przynajmniej bardziej aktywnie do tego dążą. Na moich kursach mindfulness 98 procent uczestników to kobiety. I to głównie takie, które czują, że coś jest nie tak albo że potrzebują czegoś więcej. Przychodzą z przekonaniem, że mogą dokonać zmiany, pracując nad sobą. Osoby, które spotykam, są przekonane, że można wziąć sprawy w swoje ręce i że warto to zrobić. Ja im odpowiadam z perspektywy uważności. Czyli mindfulness, który jest dziedziną opartą z jednej strony na tradycji buddyjskiej medytacji, a z drugiej – na współczesnej wiedzy neurologicznej o tym, jak funkcjonuje nasz umysł. A nasz umysł funkcjonuje jak maszynka do nagrywania i do zapętlania. Funkcjonujemy na zasadzie nawyków. Wszystkiego, co robimy, nauczyliśmy się, powtarzając. Wgrywając sobie na twardy dysk. To, co robimy wielokrotnie, staje się naszym nawykiem, który w pewnym momencie przestajemy kontrolować. Pomyślcie o tym, ile razy wasza ręka sama sięga po komórkę, żeby sprawdzić Facebooka, e-maile, cokolwiek innego. Albo jak bardzo wasza świadoma uwaga skierowana jest na akt prowadzenia samochodu. Jak często jest tak, że wsiadamy i nagle budzimy się pod pracą. Nawet nie wiemy, że dokonywaliśmy jakiejkolwiek czynności po drodze. To są nawyki. Mindfulness oraz współczesna neurobiologia, która opiera się na tym, że umysł jest plastyczny przez całe życie, nie tylko przez pierwsze trzy lata – powiada: „każdy nawyk można nadrukować nowym nawykiem”. PAULINA MŁYNARSKA: Serio?

ZUZA ZIOMECKA: Serio. Tylko trzeba w to włożyć pracę. I to żmudną. Powtarzaną raz za razem. PAULINA MŁYNARSKA: Ile czasu potrzebujemy, żeby wyrobić w sobie nowy nawyk? ZUZA ZIOMECKA: Z tego, co mówią naukowcy, wynika, że potrzebne jest osiem tygodni codziennej pracy. Codziennie przez czterdzieści minut. MONIKA JARUZELSKA: Ale o jakim nawyku mówimy? Jeżeli potrzebujemy przestać być uzależnionym od zaglądania do e-maila, to osiem tygodni intensywnej pracy nad tym wydaje się wystarczająco dużo, ale żeby wyleczyć się z zakupoholizmu? Albo zmienić sposób funkcjonowania w związku? ZUZA ZIOMECKA: Na moich kursach jest początek drogi. Chodzi o zapoczątkowanie zmiany, której potrzeba pochodzi z wewnętrznego przekonania. KRZYSZTOF GOJDŹ: W pierwszej chwili ukłuło mnie stwierdzenie, że to kobiety częściej są skłonne wprowadzać zmiany w swoim życiu. Jednak po namyśle chyba się muszę zgodzić. Facet, który wręcz biologicznie jest macho, nie do końca chce się przed sobą przyznać, że potrzebuje albo wręcz powinien się zmienić. Właśnie zdałem sobie sprawę, że ja sam jestem tak pewny siebie, że w pierwszej reakcji chciałem krzyknąć: „Ja nie potrzebuję żadnych zmian!”. ZUZA ZIOMECKA: To ja będę zmieniać świat! KRZYSZTOF GOJDŹ: Oczywiście! PAULINA MŁYNARSKA: Gadanie! Krzysztof, jesteś facetem z małej miejscowości, który wszystko zmienił w swoim życiu, żeby być tym, kim jest dzisiaj – człowiekiem gigantycznego sukcesu. Powiedz nam dwa słowa o tym, z jakiego punktu wyszedłeś. KRZYSZTOF GOJDŹ: Ale ja nie wiem, czy to jest zmiana, czy może bardziej ambicja, żeby coś w życiu zrobić i właśnie uciec z tej małej miejscowości. PAULINA MŁYNARSKA: Ambicja, żeby dokonać zmiany. Bo jakiś inny Krzysiek by tam został. Ale w tobie było coś, co spowodowało, że zapragnąłeś zmienić swoje życie. KRZYSZTOF GOJDŹ: W wieku osiemnastu lat nie myśli się tymi kategoriami. Chce się uciec z małej miejscowości, żeby do czegoś w życiu dojść, żeby nie klepać biedy, tak jak rodzice i w ogóle wszyscy wokół. Czy to jest chęć zmiany? Ja inaczej to traktowałem. To była chęć wyrwania się i osiągnięcia czegoś. PAULINA MŁYNARSKA: Upieram się, że to jest prawdziwą, głęboką zmianą. Przestawiłeś sobie zwrotnicę, podobnie jak bohaterowie doskonałej książki Zaduch autorstwa obecnej tu Marty Szarejko. To jest książka o tak zwanych słoikach… MARTA SZAREJKO: O osobach uciekających z małych miejscowości… KRZYSZTOF GOJDŹ: No tak… jestem słoikiem! MARTA SZAREJKO: Jedna z moich bohaterek tak bardzo bała się seksu w liceum, że nie uprawiała go, bo kojarzył jej się z groźbą, że już na zawsze pozostanie w tej małej miejscowości. Większość bohaterów mojej książki mówi to co Krzysztof – bardzo chcieli się rozwijać. Czy to chłopak, który marzy o tym,

żeby być zawodnikiem MMA, ale w swoim miasteczku może trenować tylko breakdance, czy dziewczyna, która interesuje się kulturą, ale nie ma w zasięgu ręki ani kina, ani teatru, ani nawet porządnej księgarni. Jednak wracając do pytania o zmianę życia w wydaniu kobiet i mężczyzn, mam wrażenie, że kobiety w momencie zmiany bardzo często patrzą wstecz i dostrzegają też jej negatywne aspekty. Zauważają, że na przykład żyjąc w wielkim mieście, tracą wspólny język z rodzicami ze wsi. PAULINA MŁYNARSKA: Brakuje im tego? MARTA SZAREJKO: Jedna z moich bohaterek mówi, że nie jest już w stanie się śmiać z homofobicznych i rasistowskich żartów swojego ojca, a jednocześnie wie, że nie rozśmieszy go dowcipami, które opowiada w swojej pracy. Natomiast mężczyźni często wychodzą z założenia, że to, ile tu osiągnęli, jest godne podziwu. Mówią wprost: „być wykształconym dzieckiem profesora to żadna filozofia, ale być synem chłopa i jednocześnie naukowcem – owszem”. Kobiety znacznie trudniej rozstają się z kompleksami. KRZYSZTOF GOJDŹ: Coś o tym wiem jako lekarz medycyny estetycznej. Oglądacie się codziennie w lusterku i zawsze coś jest nie tak. Bardzo często wysyłam pacjentki do psychoterapeutów, żeby zadały sobie pytanie, skąd się bierze to ich wieczne niezadowolenie z siebie. MONIKA JARUZELSKA: Kiedyś prowadziłam w swojej szkole wizerunku trzydniowe wyjazdy dla kobiet, podczas których odbywały się „metamorfozy”, czyli spotkania z psychologiem, stylistą, a potem profesjonalna sesja zdjęciowa, która pokazywała uczestniczącym w nich kobietom, jak mogą wyglądać. Jaki jest ich potencjał. Najmłodsza uczestniczka miała osiemnaście lat, a najstarsza siedemdziesiąt cztery. Co ciekawe, zaczynało się od rozmowy na temat zmiany wizualnej, i to delikatnej. Jedna kobieta przez całe życie była brunetką, a teraz chciałaby rozjaśnić włosy. Okazywało się, że obcięcie włosów lub zmiana koloru działały jak coś w rodzaju rytuału przejścia. Co zresztą jest opisane w antropologii. Nagle taka kobieta prostowała ramiona, zaczynała się inaczej poruszać. Pojawiały się łzy wzruszenia. Zewnętrzna zmiana, pozornie płytka i dotycząca jedynie poczucia własnej atrakcyjności, przynosiła efekty na bardzo głębokich poziomach. PAULINA MŁYNARSKA: Widzę to także na moich warsztatach „Miejsce Mocy”. Pracujemy z głosem, z oddechem i nabieramy umiejętności wychodzenia do ludzi oraz zabierania głosu w komunikatywny sposób. Kiedy uczestniczki nieoczekiwanie dla siebie, choć dla mnie jak najbardziej oczekiwanie – rozstają się z piskliwym głosikiem małej bezradnej dziewczynki; kiedy kobieta czterdziestoletnia słyszy swój głos dorosłej kobiety – mocny, zdecydowany, władczy – pojawiają się łzy. MARTA SZAREJKO: Pamiętam szczególnie wzruszającą scenę z życia jednego z bohaterów mojej książki, który należy do tych dumnych osób i nie wstydzi się swojego pochodzenia. Wspominał, że jak był dzieckiem i jego mama wracała z obory i nieprzyjemnie pachniała, to się od niej odsuwał. Potem, gdy miał kilkanaście lat i pomagał rodzicom w polu, trochę odpuścił. A teraz, kiedy wraca do domu i jego mama akurat jest w stodole albo oborze, a on chce się przywitać, to ona się wycofuje. Mama najpierw chce się umyć, przebrać i dopiero wtedy z nim przywitać, zadając jednocześnie pytanie: „Co słychać w wielkim świecie?”. On inaczej patrzy na rodziców i miejsce, które opuścił, a rodzice wiedzą, że on należy już do innej rzeczywistości. ZUZA ZIOMECKA: To jest też chyba o tym, że każda zmiana wiąże się z jakąś stratą. Czy to jest wyjazd do Warszawy, czy większe spełnienie siebie – to jednak trzeba zrezygnować z jakiegoś status quo, co nie zawsze jest przyjemne.

PAULINA MŁYNARSKA: Pani Marto, czy fakt, że bohaterowie „zostali opowiedzeni”… MONIKA JARUZELSKA: …zmienił ich jakoś? MARTA SZAREJKO: Oczywiście. Już podczas naszych rozmów często łapali się na tym, że nazywają coś, co do tej pory tylko przeczuwali. Dziwili się na przykład, słysząc pytanie o to, czy zatrudniają sprzątaczkę, a potem odkrywali, że uciekają z mieszkania, kiedy ona sprząta, bo im wstyd – ta sprzątaczka kojarzy im się z mamą. Teraz przychodzą na spotkania autorskie, zadają pytania, zabierają głos. Niektórzy zostawiają tę książkę u siebie w korporacji, wśród znajomych warszawiaków, po to, żeby dać im pretekst do rozmowy na temat pochodzenia. Jeszcze nie mają odwagi, żeby mówić o tym wprost i przyznawać się do tego, że są jej bohaterami, ale chcą o tym dyskutować. Zbierając materiał do książki, zrobiłam eksperyment wśród swoich warszawskich znajomych – głównie ze studiów – i wysłałam do kilkunastu osób pytanie, co ich najbardziej interesuje w przyjaciołach z małych miejscowości. Większość odpowiedziała, że nic. Ale nie było w tym złej woli, dla nich to nie był po prostu temat do rozmowy. W ogóle się tym nie interesowali. PAULINA MŁYNARSKA: Nie świadczy to chyba najlepiej o głębi tych relacji. MARTA SZAREJKO: Nie mieściło mi się w głowie, że można przyjaźnić się z kimś dziesięć lat i nie dowiedzieć się, skąd ta osoba pochodzi i jaką ma rodzinę. PAULINA MŁYNARSKA: Mam wrażenie, że w Polsce pochodzenie jest obarczone o wiele większym tabu niż w wielu krajach zachodnich. I ze swojej dziesięcioletniej wędrówki emigracyjnej wnoszę, że we Francji, w Niemczech czy w Wielkiej Brytanii – ludzie, nawet bardzo sławni, z większą łatwością opowiadają o tym, jak wiele musieli zmienić w swoim życiu, aby stać się tym, kim są. To motywuje i daje nadzieję. W Polsce celebryci niechętnie przyznają się, że pochodzą ze wsi lub z biedy. Za to chętnie kłamią, że spektakularne zmiany w swoim wyglądzie zawdzięczają wyłącznie diecie i genom. KRZYSZTOF GOJDŹ: My mieszkamy w stolicy, mamy na co dzień do czynienia z osobami medialnymi. Widzimy, jak one naprawdę wyglądają. Ludzie z małych miasteczek i wsi oglądają w telewizji czy gazetach wszystko wyretuszowane i później przychodzą do mnie, mówiąc: „Doktorze, ja chcę mieć taką piękną cerę, bez żadnych zmarszczek, jak pani X, która ma pięćdziesiąt lat”. Ja na to: „Ależ, droga pani, ja widzę te panie bez makijażu i mogę zaświadczyć, że mają taką samą cerę i zmarszczki jak pani!”. Takie rozmowy to moja codzienność. Niepotrzebnie budujemy w mediach obraz nieskazitelnego piękna i nieprzemijającej młodości. PAULINA MŁYNARSKA: Co i jak, waszym zdaniem, należy zmieniać, żeby być szczęśliwym? MONIKA JARUZELSKA: Przede wszystkim trzeba zaakceptować fakt, że się zmieniamy! I że są to zmiany, na które nie mamy wpływu. Możemy też zaakceptować to, że… nie chcemy żadnej zmiany, nie chcemy być lepsi, ładniejsi. Pamiętajmy, że zmiana może również dotyczyć jakiegoś tąpnięcia w życiu, kiedy się deklasujemy, zdarza nam się wypadek, nieszczęście… ZUZA ZIOMECKA: Tak naprawdę to, co uszczęśliwi mnie i ciebie, i każdą inną czytelniczkę, jest wiadome tylko nam osobiście. I żeby się tego dowiedzieć, trzeba posiedzieć trochę na tyłku i siebie poszukać. To jest to, czego ja uczę. Powrót do szukania w sobie odpowiedzi na pytania jest chyba najistotniejszy, przynajmniej w moim doświadczeniu. KRZYSZTOF GOJDŹ: Ja namawiam kobiety, żeby zaczęły tę zmianę od siebie, a przestały ciągle

zmieniać swoje dzieci, męża, dom. Czyli żeby zmieniły swoje myślenie o sobie. Kobiety, zacznijcie myśleć egoistycznie. Okej, kupcie ten drogi krem, który nie działa, albo przyjdźcie do mnie… Chociaż nie, do mnie już nie przychodźcie, bo nie mam już… PAULINA MŁYNARSKA: Siły? KRZYSZTOF GOJDŹ: …Miejsc! Do końca września nie upchnę szpilki w kalendarzu. Myślcie o sobie, a nie tylko o tych dzieciakach, proszę (śmiech)! MARTA SZAREJKO: Uważam, że dobrze patrzeć na swoje aspiracje i niewyczerpane ambicje z poczuciem humoru i lekkim przymrużeniem oka. A na pewno z większą uwagą na osoby, które się zostawia za sobą. Zwłaszcza te, które nie chcą tej zmiany, o której mówimy. PAULINA MŁYNARSKA: Przypomniały mi się słowa mojego przyjaciela i mentora, profesora Wiktora Osiatyńskiego, który mówi, że rano, patrząc w lustro, trzeba sobie zrobić przedziałek, a potem powiedzieć „odpierdol się!”. KRZYSZTOF GOJDŹ: Doskonałe! Najważniejsze pytanie to, czy chcemy się zmienić dla siebie, czy dla zewnętrznego środowiska, które chciałoby, żebyśmy się zmienili. PAULINA MŁYNARSKA: Może warto zadać sobie pytanie, czy ta zmiana, do której namawiają nas poradniki, jest aż tak konieczna. Może wcale nie? Może jest z nami lepiej, niż by się nam wydawało? Może jesteśmy całkiem okej? MONIKA JARUZELSKA: Dla mnie takim symbolem zmiany jest zupa pomidorowa. KRZYSZTOF GOJDŹ: Z rosołu? MONIKA JARUZELSKA: Z rosołu. Są osoby, które przeskakują nagle do innego świata, wchodzą do korporacji, dorabiają się, i to odmienia ich codzienne życie. Jedzą już tylko sushi. Właściwie się z tym sushi w ustach urodzili, i jarmużem, humusem i kaszą. Jedzą już tylko zdrowo, a właściwie udają, że chodzi o to, żeby było zdrowo. Bo tak jest snobistycznie. A ja sobie i swoim znajomym, starszym i młodszym, lubię zadawać takie pytanie: Jaka jest twoja ulubiona zupa? „Nie mam ulubionej zupy, wolę sushi, wolę coś tam”. A w dzieciństwie? Na to prawie wszyscy mówią, że pomidorowa. KRZYSZTOF GOJDŹ: À propos pomidorowej, ja właśnie zjadłem z moim menedżerem obiad w barze mlecznym Bambino, mam dowód zdjęciowy, pomimo że mogło mi odwalić kasowo, mogłem zjeść u Gesslerowej, w restauracji. Ale Bambino lubię. Lubię, bo mam tam tę pomidorową. I lubię też z normalnymi ludźmi, z tymi babciami sobie posiedzieć i porozmawiać. MARTA SZAREJKO: Może Bambino też jest już snobistyczne? PAULINA MŁYNARSKA: Trochę jest… MONIKA JARUZELSKA: Chciałabym taką konkluzję rzucić, że życie jest trochę jak powieść. I że zachowuje jakąś ciągłość narracji, nawet kiedy zachodzą zmiany. Ta zupa pomidorowa nie powinna być zapomniana. ZUZA ZIOMECKA: Nie warto wyrywać wszystkich korzeni. KRZYSZTOF GOJDŹ: A ja bym każdemu radził pójść na kilka sesji do psychoterapeuty, po prostu

porozmawiać i dowiedzieć się, czy zmiany, które koniecznie chcemy wprowadzać, są nam naprawdę potrzebne. ZUZA ZIOMECKA: Nie dam się namówić. KRZYSZTOF GOJDŹ: Ale posłuchaj, ja też myślałem, że się nie dam namówić, a jestem zachwycony! MONIKA JARUZELSKA: Ja jestem po sześciu latach terapii. PAULINA MŁYNARSKA: Ja po dwunastu i zobacz, jaka fajna! KRZYSZTOF GOJDŹ: Ja zawsze nabijałem się z tego, a zmianę w sobie zauważyłem już po pięciu sesjach (śmiech). PAULINA MŁYNARSKA: Terapeuta stawia przed nami lustro. Ale takie życzliwe. ZUZA ZIOMECKA: A moja metoda to jest stawianie samemu sobie lustra. KRZYSZTOF GOJDŹ: To chyba trochę trudniejsze… Może się wybiorę do ciebie na kurs? PAULINA MŁYNARSKA: Nie wytrzymasz! Tam trzeba długo siedzieć bez ruchu, bez gadania! (śmiech). KRZYSZTOF GOJDŹ: Może się zmienię! Wyciszę się, zniknę z mediów… ZUZA ZIOMECKA: Żarty na bok, moi drodzy. Uważam, że to trening, który jest nam bardzo potrzebny, ponieważ uczy nas koncentracji w czasach, które są szalenie rozproszone. I między innymi dlatego tak trudno nam rozpoznać, co jest nam samym potrzebne. PAULINA MŁYNARSKA: Oczywiście zupa pomidorowa! Chociaż to nie żart. Wierność sobie, którą ona symbolizuje, jest nam bardzo potrzebna. KRZYSZTOF GOJDŹ: Co nie znaczy, że nie warto szukać nowych wrażeń i wyzwań. Ja zmieniałem zawód kilka razy. Co kilka lat muszę zmienić coś, co robię. Zmiana totalnie mnie nakręca. Daje nowe inspiracje i kopa na życie. Ja bym nie potrafił być zawsze taki sam i w jednym miejscu. ZUZA ZIOMECKA: A ja uważam, że powinniśmy zacząć bardziej słuchać swojej intuicji, a mniej mediów i ekspertów. PAULINA MŁYNARSKA: Chyba że sami założymy jakieś medium! Medium dobrej zmiany? No, nie wiem, to chyba nie brzmi najlepiej… Dziękuję za rozmowę!28. 28 Paulina Młynarska, Jak pozostać sobą w pogoni za zmianą?, „Sens”, marzec 2016.

IV Co za ponury absurd... Żeby o życiu decydować za młodu, kiedy jest się kretynem? Adaś Miauczyński

Pierwszy dzień Godzina 09.50, 1 września 1970 roku. Biała bluzka i podkolanówki, granatowa plisowana spódnica, czarne lakierki z klamerką, przejęta mina i radosny niepokój w sercu. Mocno trzymam babcię za rękę, gdy idziemy przez park w stronę mojego pierwszego dnia w szkole. Mam dokładnie siedem lat i dziewiętnaście dni w chwili, kiedy moje życie diametralnie się zmienia. Jeszcze tego nie wiem, że nigdy nie będzie już tak jak dawniej. Skończy się beztroskie mieszkanie w Kościelisku przez długie zimowe i wiosenne miesiące. Zostaną tylko krótkie ferie i wakacje. Mozolne rysowanie wisienkowych szlaczków z wywalonym od wysiłku jęzorem (nie wdzięcznie wysuniętym, tylko wywalonym aż do brody), żeby nie przekroczyć granicy przeklętych trzech linii. Nie zrobić oślich rogów, nie upaćkać siebie i zeszytu. Nigdy się nie udaje. Już wiem, które dziewczynki są ładniejsze i mają dłuższy warkocz. Wcześniej, przebywając głównie wśród chłopców, nie robiłam takich porównań. Zresztą nie ma to żadnego znaczenia – jako jedyna w I b mam już narzeczonego. Nie domyślam się jednak, że już nigdy nie uda mi się wyrwać z więzienia szkolnej ławki, która z czasem zmieni się w biurko, a to w redakcji, a to w firmie, a to w domowej bibliotece. Na zawsze pozostanie też nieznośne uczucie wiecznie nieodrobionej na czas lekcji. Zmieniło się tyle, ale jedno pozostało takie samo – rok szkolny zawsze rozpoczyna się biało-granatową modą.

Życie w przecenie Co ja się mam wysilać? Oddam głos lepszym od siebie. „Na szybach wystawowych sklepów z odzieżą ponaklejano napisy »Wyprzedaż kolekcji wiosennoletniej, 90 procent off!« oraz »Już jest! Kolekcja jesień–zima!« i dziadek odczytywał to jako dobitne przypomnienie, że w żaden sposób nie ucieknie przed swoim coraz szybszym przemijaniem. Przecież ledwo przekwitła wiosna, dopiero się rozgorączkowało lato, a tu już wszystko przecenione, wszystko stracone, zadekretowane listopady i grudnie, za chwilę Nowy Rok, a potem kolejne bezlitosne wyprzedaże i nowe kolekcje mody, odmierzające klepsydrą marki prêt-á-porter czas do nicości. Odwracał z lękiem od tych wystaw swoją świeżo wymasowaną głowę, ale napisy o nadciągających nowych kolekcjach i spadających w posezonowych wyprzedażach cenach odbijały się w innych wystawach, w szybach autobusów i metalicznych karoseriach samochodów. To, co dla większości klientów i klientek zakładów fryzjerskich było obietnicą spełnienia, dla mojego dziadka oznaczało metafizyczny niepokój. Im bliżej znajdował się nadciągającej armii jesienno-zimowych ubrań, tym bardziej niepokoił się mój dziadek i zamiast iść do centrum handlowego, szedł do małego sklepu na rogu, aby kupić sobie coś na uspokojenie, na przykład caberneta z Doliny Centralnej w Chile, względnie dwa cabernety”29. 29 Krzysztof Varga, Nagrobek z lastryko, Czarne, Wołowiec 2016.

Dzień świstaka „Moda się zmienia co sezon”. Nie wierzcie w to! Moda powtarza się co kilka sezonów. Mam w ręku wrześniowy numer perfekcyjnej „Pani”. Coraz mniej interesuje mnie prasa kobieca, ale wciąż ze względów zawodowych uważnie ją śledzę. Jak zawsze, na początku jesieni światowe trendy mody. Wielki tytuł „Jesień – zima 2016/2017”. W oczy rzucają się głównie dwie tendencje. Pierwsza to „Zew natury, czyli cętki, paski, ciapki”. I jak pisze redaktor: „ten sezon z pewnością będzie należał do odważnych kobiet”. Obok „Kolor purpury, czyli jeden z najbardziej energetycznych trendów”, ale oczywiście „czerwień idealnie łączy się z bielą i beżem”. Skąd ja to znam? Nawet nazwiska się powtarzają.

Bestia („Pani” nr 12/2007) Nie będzie świątecznie. Wręcz przeciwnie. Jest w naturze kobiecej coś pogańskiego, dzikiego, a może krwiożerczego, skoro w każdym sezonie niektórzy projektanci prześcigają się w pomysłach na tzw. wzory zwierzęce. Roberto Cavalli, jeden z najbardziej wziętych kreatorów, szczególnie lubiany we wschodniej części Europy, uczynił z deseniu pantery swój znak rozpoznawczy. Nie może również zabraknąć drapieżnika niemalże w każdej kolekcji Dolce&Gabbana. Co daje kobiecie taki styl? Na pewno czyni ją widoczną. Pomińmy w tej chwili kwestię, czy to dobrze, czy to źle. Pantera dodaje odwagi, pewności siebie i siły. Modelki w zwierzęcych kreacjach wyglądają kocio, miękko, zmysłowo, ale też groźnie. Są pomieszaniem drapieżnika z archetypem pierwotnej kobiety odzianej w futro zabitego zwierzęcia. Kat i ofiara w jednej skórze, czyli czysta perwersja. Antyczna bogini łowów Diana, Cruella ze 101 dalmatyńczyków. A jednocześnie baronowa Jocelyne Wildenstein, kobieta ryś, która przeszła kilkadziesiąt operacji plastycznych, aby upodobnić się do ulubionej bestii. Styl ten może kojarzyć się też z prosto pojmowanym bogactwem, jest bowiem w pewnym sensie substytutem luksusowego futra. Kobiety, które lubią „lamparty” i „tygrysy”, zazwyczaj, mówiąc delikatnie, nie stronią również od dużej ilości złotej biżuterii, długich krwistoczerwonych paznokci i dodatków z pytona. Nie jest to styl mi bliski, ale muszę przyznać, że znam kilka kobiet, które doskonale wyglądają w drapieżnych kreacjach. Jedna z nich to Włoszka mieszkająca w Turynie, kobieta biznesu. Miałam z nią parę spotkań w czasie służbowych podróży. Na imię ma Alberta, tak jak jedna z moich ulubionych projektantek. Seniora Alberta ma około sześćdziesięciu lat (choć wygląda najwyżej na czterdzieści). Nosi się podobnie jak wiele jej rodaczek, bardzo kobieco i sexy. Czasem jedwabna bluzka w panterę, lecz stonowana kaszmirowym szarym kostiumem i sznurem klasycznych pereł. Innym razem „tygrysie” bransoletki do prostej czarnej sukienki. Nieodłączny papieros i niski południowy głos tworzą całość nie do podrobienia. Inny przypadek to młoda dziewczyna idąca latem warszawską ulicą w obcisłych dżinsach rybaczkach, w białej koszuli i balerinach w panterę. Na luzie, skromnie i prosto. Na pozór także łagodnie, ale buty podkreślały zwierzęcą miękkość jej ruchów. I to budziło intrygujący niepokój… Kiedy wspominałam o tej białej koszuli, pomyślałam, że może jednak powinno być coś o świętach. O grzecznych bluzkach, wigilijnych sukienkach i nobliwych spódnicach… A może trochę przekornie dodać odrobinę „pazura” i zaopatrzyć się w kilka drapieżnych dynamizujących dodatków? W końcu święta to nie tylko radość, ale i spory wysiłek30. 30 Monika Jaruzelska, Bestia, „Pani” nr 12/2007.

Płachta na byka („Pani” nr 1/2008) Pamiętam pewien zimowy wieczór sprzed lat. Był mróz, śnieg. Mazury i sylwester za dwa dni. Czego chcieć więcej? W telewizji film, chyba klasy B, którego tytułu ani nazwiska aktorów oczywiście nie pamiętam. Świetnie zapamiętałam za to pewną scenę: w kościele rozpoczyna się ceremonia ślubna. Panna młoda w welonie kilkumetrowym niesionym przez małe, przebrane za kwiaty róż druhny, dumnie kroczy w stronę ołtarza. Wszystkie oczy skierowane na nią, widać podziw na twarzach gości. Pan młody oczywiście nie potrafi ukryć wzruszenia... Nagle w drzwiach pojawia się jego była narzeczona, którą wcześniej porzucił. Uśmiecha się niewinnie, ale nie dajmy się temu zwieść. Najważniejsza jest bowiem jej suknia. Ona mówi wszystko. Krwistoczerwona! To wróży kłopoty. Czerwienią kreacji odebrała uwagę zarezerwowaną tego dnia wyłącznie dla panny młodej. Choć chwilowo przegrała w walce o uczucia mężczyzny, triumfowała. Zresztą z tego, co pamiętam, bohaterka pokonuje wszystkie trudności i na końcu odnosi wielki sukces finansowy. Wychodzi też za mąż za brata panny młodej. I możemy się domyślać, że bez trudu uda jej się zaleźć za skórę przyszłej szwagierce. Wiadomo, czerwona sukienka zawsze wygrywa. Wiedzą o tym doświadczone modelki – w czasie pokazu najwięcej oklasków dostają właśnie kreacje w tym kolorze i najlepiej się je pamięta. Czerwień wciąż jest kolorem prestiżu. W zamierzchłych czasach, ze względu na drogi barwnik, zarezerwowana jedynie dla możnowładców i nosząca godne miano „purpury królewskiej”. Dziś dostępna dla wszystkich, ale nie każda z nas ma odwagę ją nosić. Nie jest to kolor dla nieśmiałych. A szkoda, bo czerwień rozpala, dynamizuje sylwetkę. Słowem, prowokuje. Jest jak transfuzja dla anemicznych beżów i szarości. Dobrze komponuje się z zimnymi czekoladowymi brązami. Z czernią za to wygląda zbyt dosłownie czy wręcz agresywnie. Ale wystarczy dołączyć biel i otrzymamy klasyczne chanelowskie trio. Bardzo szlachetne. Jedna z moich koleżanek, prawniczka, kupiła sobie czerwony płaszcz bo, jak mówi, pomaga jej zagrzać się do walki na sali sądowej. W zeszłym roku na sylwestra bawiła się w jaskrawoczerwonej sukni. Podobno był to najlepszy bal w jej życiu, miała ogromne powodzenie. Chyba coś w tym jest31… 31 Monika Jaruzelska, Płachta na byka, „Pani” nr 1/2008.

Bonżurek Męczy mnie zmienność. Szukam tego, co stałe, jak wspomnienie zamknięte w krypcie naszej wczesnej pamięci. Nienaruszone demencją, wyraźne. Późniejsze przeżycia są jak fotografie na orwowskiej kliszy. Żółkną i bledną, ale wciąż są zapisem jakichś charakterystycznych chwil. Niedziela. Koniec października. Mżawka. Kamienica z lat trzydziestych na Kolonii Staszica. Ojciec jeszcze śpi w swoim pokoju. Jak zwykle późno wrócił z pracy. Ja w stołowym piję inkę z mlekiem (nienawidzę) i oglądam Niewidzialną rękę (kocham). Świąteczny spokój. Tata zaraz wstanie. Nie będzie miał munduru, tylko oliwkową piżamę w paski. Na nią nałoży bonżurek – jak mówiliśmy w domu – krótki wełniany szlafrok, przewiązany lekko błyszczącym, plecionym paskiem z kutaskami na końcu. Te kutaski zawsze bardzo mnie śmieszyły. Mama mówiła, że bonżurek ma kolor tabaczkowy… Ojciec był jedyną znaną mi osobą, która nosiła taką część garderoby. No, może poza panami z Kabaretu Starszych Panów i Sherlockiem Holmesem. Ale z drugiej strony, nie widywałam innych mężczyzn w domowym dezabilu. Wydaje mi się, że ten strój był już wtedy dość staroświecki. Teraz chyba zupełnie zapomniany. Tata wstaje, pies się cieszy. Szklanka „herbatki” w srebrnym starorosyjskim koszyczku. Jajka sadzone i pumpernikiel, a nie codzienny na szybko biały ser z miodem. Potem na konie, mimo pogody. Trzeba się hartować. Rytuał. Powtarzalność. Przewidywalność. Dziś już nie chcę pamiętać, że śniadaniu towarzyszyła zapewne awantura z mamą. – Jedzżesz w końcu te jajka! – Ale one mają te różowe kropki w żółtku. A to są małe kurczaczki… – Nie wytrzymam z tym dzieckiem. To nie na mój system nerwowy! Ponaglenia ojca. – Moniczko, zjedz, proszę, jajka są bardzo zdrowe. Będziesz miała siłę na konie. Córeczko, bo się spóźnimy. A ja chciałam się spóźnić. Bo się bałam jeździć konno. Poza tym wolałabym w tym czasie obejrzeć Bonanzę. Też były tam konie i to amerykańskie. W późniejszych latach ojciec miał już szlafrok, który wkładał na piżamę. Frotowy szlafrok w jakieś kolorowe wzory był czymś zupełnie pospolitym, miał go prawie każdy. A mama, jak większość pań w tamtych czasach, ze stylonu, różowy, pikowany. „Wszyscy po zdjęciu ubrań wyglądali tak samo. Zresztą w ubraniach też wyglądali tak samo. Wyglądali tak, jakby wcale ich nie było. Gdyby dziadek potrafił obserwować, zauważyłby, że wszystko wokół niego jest takie same. Doskonała jednia – jedno jedzenie, jedna moda, jedna antymoda, jeden zestaw kosmetyków dla pań i jeden dla panów, jedno życie, jedna śmierć, ewentualnie jedno dziecko, żeby coś po sobie zostawić, ale się przy tym za bardzo nie narobić”32. 32 Krzysztof Varga, Nagrobek z lastryko, Czarne, Wołowiec 2016.

Rytuały Zaraz się zacznie. Jeszcze tylko niecałe dwa tygodnie. Koniec wakacji i będzie jak zawsze przez dziesięć miesięcy. Co ja piszę...? Będzie jeszcze gorzej. Bo trzeba wstać wcześniej, żeby wyjść z psem. A więc budzik, 6.00. Śpię w spodniach od dresu i T-shircie. Wstaję, wkładam uggsy na nogi. Są jak kapcie, ale można w nich wyjść na dwór. Sweter. Zimą jeszcze kurtka. Krótkie siusiu Lolka przed domem. Pośpiesz się! Śniadanie dla Gucia. – Wstawaj, synku. – Juuuż? Nie mam siły… – To po co grałeś wczoraj tak długo? – Nie grałem! Odrabiałem lekcje! Dobrze, zezłościł się, to trochę się rozbudzi i energiczniej wstanie. O to chodziło. Dżinsy, bluza, newbalansy (a cóżby innego?). Dobra. Wychodzimy do samochodu. Po co ja wybrałam szkołę na drugim końcu miasta? Pośpiech, nerwowe trąbienia, środkowy palec. OK, przyda się trochę adrenaliny zamiast kawy przy tej niżowej pogodzie. Pół godziny i Gucio odwieziony. Zakupy w powrocie do domu. Zatrzymuję się przy parku. Loluś na smycz. Godzina spaceru. Zakupy i pies do domu. Trzeba szybko do banku, bo dziś ZUS-y. Nie, nie założę elektronicznego konta. „To nie na mój system nerwowy!”. Jeszcze trzeba kupić jakieś krepiny i kleje na plastykę. Zeszłoroczne, użyte może ze dwa razy, wyschły. Krepinę diabli wzięli (Loluś zjadł). Szybko do domu popracować. Zanim trzeba będzie wracać do szkoły… Popiszę trochę, przygotuję się do zajęć na uczelni. No i muszę oddzwonić w sprawie tego szkolenia dla firmy konsultingowej. Nie zapomnieć o dentyście dla Gucia. Może herbata? Nie, nie zdążę. Przełożę to spotkanie o siedemnastej na mieście. Albo odwołam. Nie chcę się przebierać. Mogę dotrwać w tym zestawie do nocy. Ten, kto wymyślił szare dresy, powinien dostać modowego Nobla. Za wygodę. I order za Krzewienie Uniwersalności i Demokracji w Stroju. Jednak trzeba wyjść. Nie dało się przełożyć. Marynarka na T-shirt, ciemne dżinsy, perły w uszy i zegarek ojca dla powagi. Uggsy poczekają do jutra rana. Dres już czeka przy łóżku… Wie, że w weekend nie zdejmę go wcale. Ani na spacer, ani do kina, ani pod kocyk na kanapie. No bo tak to jest – przy odpowiednim trybie życia włożony rankiem strój pozwala przetrwać w nim do wieczora. Pamiętam, że zwracałam na to uwagę jako stylistka podczas spotkań z Włochami. Nie tylko mężczyźni, ale i kobiety potrafili zjawiać się na biznesowym spotkaniu w ciągu dnia w tych samych strojach, które mieli na sobie również wieczorami. Tylko czasem kobiety dodawały biżuterię albo malowały usta na nieco mocniejszy kolor. To powodowało, że nigdy rano nie wyglądały nazbyt overdress ani wieczorem zbyt służbowo. Jednak zanikał odwieczny rytuał podziału na wygląd codzienny i odświętny. Czy ktoś jeszcze dzisiaj wie, co to była podomka? Pamiętam często używane przez kobiety sformułowanie o sfatygowanym już ubraniu: „A, zostawiłam, będzie na działkę albo tak do latania” (bynajmniej nie chodziło o mundur stewardesy). Praca to praca i tam wiadomo – trzeba elegancko i schludnie dla ludzkich oczu. A po domu to przy kuchni i przy dzieciach się człowiek zawsze pobrudzi... Dzisiaj, jeśli mężczyzna pracuje w garniturze, to po powrocie do domu najczęściej się przebierze lub chociaż zdejmie marynarkę i krawat. Ale jeśli nie jest to praca wymagająca umownego uniformu (jak

mundur wojskowy czy lekarski kitel), ten mężczyzna pozostanie w tym, w czym wrócił, zapewne aż do momentu rozebrania się do snu. Korporacyjna kobieta, zgodnie z zasadami dress codu wróci do domu w kostiumie i szpilkach – z przyjemnością zdejmie buty na wysokim obcasie (nogi bolą). Claire Underwood33 jest jedyną, która nawet w domu, choć był to Biały Dom, chodzi w nienagannej fryzurze, sukience i dwunastocentymetrowych szpilkach. Zawsze zwarta. Zawsze gotowa. Zdjęcie garnituru czy kostiumu to symboliczna zmiana czasu zawodowego na prywatny. Jeśli tego nie robimy, zawsze jesteśmy w pracy. Mamy komórkę, możemy sprawdzać e-maile, które do nas przychodzą, wciąż odbierać firmowe telefony, bez poczucia relaksu, na który zasłużyliśmy po pracowitym dniu. A strój domowy jednak przypisuje nam inną rolę społeczną. Zmiana tego stroju jest codziennym rytuałem swoistego przejścia. Z agenta, team leadera czy menedżera stajemy się dziewczyną, chłopakiem, mężem czy żoną lub singlem oczekiwanym w oknie przez stęsknionego kota. Zapracowani nieprywatni – wciąż zmęczeni i zagonieni. Nawet w niedzielę to wciąż casual friday. 33 Żona Franka Underwooda w serialu House of Cards.

Brudne szczęście Nazywaliśmy go „Lubański”. Był mniej więcej w moim wieku, czyli miał około ośmiu lat. Nie odznaczał się wysokim wzrostem ani wyjątkową muskulaturą. Kolega z innego podwórka, z którym spotykaliśmy się na boisku liceum imienia Juliusza Słowackiego na Starej Ochocie. Wchodziło się przez dużą dziurę w płocie, dla dorosłych niewidoczną dzięki gęstym krzakom dzikiego bzu. Spędzaliśmy tam większość popołudni w tygodniu i niedzielne przedpołudnia. Wtedy jeszcze w soboty chodziło się do szkoły. Niezależnie od pogody graliśmy w piłkę. Starsi chłopcy czasem palili papierosy, ale częściej wszyscy po prostu się wygłupialiśmy. Dla Marka gra w nogę była najważniejsza. Był niezwykle zwinny, piłkę przy nodze prowadził bardzo pewnie. A ja patrzyłam na to z przyjemnością, choć wiedziałam, że zaraz dostanę w łeb, bo koledzy jak zwykle stawiali mnie na bramce. Nasz Lubański miał po prostu sportowy talent. Aż nadszedł ten trudny dzień. Całą noc lało, dopiero rano zaczęło się przejaśniać. Pojawił się Lubański, stał jednak w odpowiedniej od nas odległości, po drugiej stronie płotu. Miał świeżo wypastowane buty i elegancki strój. Nie pamiętam już, czy szedł do kościoła, bo był biały tydzień, czy też z rodzicami miał odbębnić jakąś ważną wizytę u ciotki. W każdym razie, kilkakrotnie przez nas nagabywany, by zagrał, zdecydowanie odmawiał i odwracał wzrok. Od płotu jednak nie odchodził, błagalnie zerkając w stronę drzwi wejściowych, by rodzice wreszcie się pojawili i wybawili go od męczarni wyboru. W końcu odpuścił. A co tam! Przelazł przez płot i dołączył do nas. Pod jego lśniącymi butami błoto i kałuże rozpryskiwały się bardzo efektownie. Spodnie błyskawicznie zmieniły kolor na brunatnobłotny. Biała koszula została tylko wspomnieniem. Kilka efektownych zagrań. Jedno spektakularne kiwanie. I… goool! Po chwili usłyszeliśmy rozdzierający krzyk matki. Wzywała syna. Patrzyliśmy, jak „Ze spuszczoną głową, powoli / idzie żołnierz do niemieckiej niewoli”34… W reklamach proszków do prania możemy sobie pooglądać szczęśliwe matki, uradowane wręcz błotem na ubraniach ich równie szczęśliwych dzieci. Jak cudownie, tylko wrzucić do pralki, zasypać cudotwórczym proszkiem – i koszulka jak nowa! Ale tak jest tylko w świecie z reklamy. Bo naprawdę, jeśli matka jest szczęśliwa, oznacza to czyste i nieszczęśliwe dziecko. Tymczasem amerykańscy naukowcy z Uniwersytetu w Bristolu stwierdzili, że bakterie zawarte w glebie aktywują neurony w mózgu do wydzielania serotoniny zwanej hormonem szczęścia – jak donosi portal Osesek.pl. Wniosek z tego taki, że im bardziej utaplane w błocie dziecko, tym bardziej szczęśliwe. No i kontakt z przyrodą zmniejsza podatność na depresję oraz nadpobudliwość nerwową. „Wreszcie zupełnie nieuzasadnione są obawy, jakoby kontakt z brudem zagrażał zdrowiu naszych dzieci. Wręcz przeciwnie – to chemia, kosmetyki, farby używane we wnętrzach i ftalany w zabawkach powodują choroby, podczas gdy naturalnie występujące bakterie, wirusy i grzyby pomagają dzieciom nabyć niezbędną odporność. A czyż nie szczęśliwsze jest dziecko niepotrzebujące inhalatora do astmy i trzech paczek antybiotyków rocznie?”35. 34 Parafraza wiersza Władysława Broniewskiego Żołnierz polski.

35 Agata Pavlinec, Brudne dziecko to szczęśliwe dziecko, prawda czy fałsz, www.osesek.pl/wiadomosci-i-ciekawostki/felietony-okiemmamy/brudne-dziecko-to-szczesliwe-dziecko-prawda-czy-falsz.html.

I żyli długo i szczęśliwie… …Akurat. A gdyby nawet, to i tak w końcu umarli. Przynajmniej węgierskie bajki kończą się zgodnie z prawdą, ale może dlatego w kraju naszych bratanków jest tyle samobójstw. Bo w końcu baśnie są ku pokrzepieniu serc, oswajaniu lęków, rozwijaniu fantazji, rozróżnieniu dobra od zła. Najważniejsze jednak, że istotą baśni jest najczęściej zmiana lub przemiana bohatera. Czasem wystarczyło bez pomocy terapii behawioralno-poznawczej przezwyciężyć batrachofobię i pocałować ropuchę, żeby zapewnić sobie dostatni byt u boku pięknego królewicza. No trudno, trzeba „przełknąć tę żabę” – mały buziak, a zmiana ogromna. Piękny książę nekrofil mógł też cmoknąć pogrążoną w wiecznym śnie jeszcze piękniejszą księżniczkę. I już było wiadomo, że metoda usta-usta to najskuteczniejszy zabieg bajkowego ratownictwa medycznego. W każdym razie trupa zamienić w żywego, to już coś więcej niż zwykła zmiana. To cud. No dobrze, ale nie brnijmy w to… Najstarsze ze znanych baśni pochodzą z literatury indyjskiej, co skłoniło badaczy do uznania Indii za kolebkę tego gatunku. Z kolei baśnie arabskie ze zbioru Tysiąca i jednej nocy zyskały wielką popularność w XVIII-wiecznej Europie. Pochodziły głównie z X wieku, choć zawierają i motywy znacznie starsze. Nie tylko zresztą hinduskie czy perskie, ale i w dużej części rzymskie. W średniowieczu doszło do wymieszania baśni orientalnych z mitologią antyczną i podaniami ludowymi. I powstał jeden z podstawowych gatunków epickich. „(…) niewielkich rozmiarów utwór o treści fantastycznej, nasycony cudownością związaną z wierzeniami magicznymi, ukazujący dzieje ludzkich bohaterów swobodnie przekraczających granice między światem poddanym motywacjom realistycznym a sferą działań sił nadnaturalnych. Baśń utrwaliła w sobie zasadnicze elementy ludowego światopoglądu: wiarę w nieustającą ingerencję mocy pozaziemskich, antropomorficzną wizję przyrody, niepisane normy moralne, ideały więzi społecznych i sprawiedliwych zachowań”36. Chcecie wierzcie czy nie wierzcie, Kończę rozdział ten nareszcie. 36 Słownik terminów literackich. Vademecum polonisty, pod redakcją prof. Janusza Sławińskiego, Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1976.

Baśniowa terapia Ja wychodzę po ciasteczka – Rzekła Mama do Juleczka, Sprawiajże się tu przykładnie, Nie ssij palców, bo nieładnie, Bo kto palec w buzie tłoczy, Zaraz krawiec doń wyskoczy Z nożycami zły okrutnie I paluszki niemi utnie. Julek przyrzekł słuchać Mamy, Lecz nie wyszła jeszcze z bramy, A już nieposłuszny malec Myk do buzi duży palec! Wtem ktoś z trzaskiem drzwi otwiera, Wpada krawiec jak pantera I do Julka skoczy żywo. Nożycami w lewo, w prawo Uciął palec jeden, drugi, Aż krew trysła we dwie strugi. Julek w krzyk, a krawiec rzecze: Tak z nieposłuszeństwa leczę! Wraca Mama, aj! Wstyd! Bieda! Juleczkowi ciastek nie da, Bo kto Mamy nie usłucha, Temu dosyć bułka sucha. Płacze Julek, żal niebodze, A paluszki na podłodze37. Ta rozkoszna bajeczka została wymyślona i wydana przez… psychiatrę dziecięcego Heinricha Hoffmanna38 w XIX wieku. Książka cieszyła się wielkim powodzeniem, więc pewno na brak pacjentów nie musiał narzekać. Na język polski została przetłumaczona przez czołowego bajkopisarza i pedagoga Stanisława Jachowicza, tego od „Andzia mamy nie słuchała” i „Pan kotek był chory”. Wiele lat później inny psychiatra dziecięcy, Bruno Bettelheim39, dostrzegł w baśni niezwykły potencjał

terapeutyczny, a nie pedagogiczny. Nie powinna zatem ona straszyć, że „kto nie je zupy, umrzeć musi”40, tylko oswajać dziecięce lęki. W swojej cudownej i pożytecznej książce dokonał analizy najbardziej znanych baśni, udowadniając, jak bardzo ważna jest w nich możliwość ukazania na poziomie emocjonalnym zmiany związanej między innymi z dorastaniem. Choćby w baśni o brzydkim kaczątku. Ale nie tylko: „Zmiana oznacza, że trzeba porzucić coś, co uprzednio przynosiło nam zadowolenie – w przypadku królewny Śnieżki jest to życie poprzedzające wybuch zazdrości królowej czy też beztroska egzystencja wśród krasnoludków – co stanowi bardzo trudne i bolesne, choć nieuniknione doświadczenie związane z dorastaniem”41. Sam psychoanalityk nie miał baśniowego życia. Przeszedł przez obóz koncentracyjny, a w wieku osiemdziesięciu siedmiu lat popełnił samobójstwo. Żył więc długo, lecz chyba nieszczęśliwie… 37 Heinrich Hoffmann, O Juleczku, co miał zwyczaj ssać palec [w:] Staś Straszydło. Złota różdżka, czyli bajki dla niegrzecznych dzieci. Czytajcie dzieci, uczcie się, jak to niegrzecznym bywa źle, przeł. Stanisław Jachowicz, Stentor, Warszawa 1993. 38 Heinrich Hoffmann (1809–1894) – niemiecki psychiatra, pisarz i ilustrator, przez lata był dyrektorem miejskiego szpitala psychiatrycznego. Światową sławę zdobył książką dla dzieci Der Struwwelpeter (1884). 39 Bruno Bettelheim (1903–1990) – amerykański psychoanalityk zajmujący się szczególnie cierpiącymi na autyzm dziećmi matek – byłych więźniarek obozów koncentracyjnych, nazywanych matkami-lodówkami, bo nie potrafiły dziecku okazać czułości. 40 Heinrich Hoffmann, O upartym Michale [w:] dz. cyt. 41 Bruno Bettelheim, Cudowne i pożyteczne. O znaczeniach i wartościach baśni, przeł. Danuta Danek, Agencja Wydawnicza Jacek Santorski & Co and Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 1996.

Złota rybka Upał jak diabli i to pod sam koniec lata. Na moim pomoście stoi rybak. Ja przyszłam popływać. – Dzień dobry. Biorą? – Aaa, witam. Gdzie tam, same małe uklejki. – Gorąco, co…? – No, cały mokry jestem. Już się zwijam. Pani przyszła pewnie popływać? – Oj tak, ochłodzić się trochę. Zapraszam na pomost wieczorem. – Do zobaczenia. Tylko wypuszczę tę drobnicę, bo się nawet na żywca nie nadaje. Opróżnia siatkę do jeziora. Rybki szczęśliwie odpływają. A trzy życzenia?! Kiedy byłam mała, ciągle na Mazurach ratowałam i grube ryby, i zwykłe leszcze, a nawet małe płotki. Wypuszczałam je potajemnie z generalskich sieci zawieszonych przy pomostach wojskowego ośrodka. Żadnej gratyfikacji od złotej rybki nie oczekiwałam, w przeciwieństwie do kary, jaką mogłam dostać od zdziwionych dorosłych: „a gdzie ten sandacz, co go wczoraj złowiłem?!”. Jednak pewnego razu, podczas czytania Puszkinowskiej bajki, sama sobie zadałam pytania: o co bym poprosiła złotą rybkę? Co chciałabym w swoim życiu zmienić…?

Tomasz Jamroziak – doradca zarządów firm, specjalista „resilience training”. Psycholog biznesu, licencjonowany trener z międzynarodowym doświadczeniem w zakresie komunikacji, strategii, szkolenia trenerów, odporności na stres. Prowadzi autorskie projekty implementacji wartości w firmach. Właściciel firmy doradczoszkoleniowej OTWARTE PRZESTRZENIE. Senior Trainer i Partner Grupy Firm Doradczych Values. Wykładowca Akademii Psychologii Przywództwa – Szkoła Biznesu Politechniki Warszawskiej.

* MONIKA JARUZELSKA: Kiedy powiem „zmiana”, jakie masz pierwsze skojarzenie? TOMASZ JAMROZIAK: Choćby to, że nie zdajemy sobie sprawy, jak szczepionki wpłynęły na nasze życie. Kilka lat temu na konferencji medycznej spotkałem lekarza, który uświadomił mi nieoczywiste konsekwencje tego odkrycia. Jeszcze w XIX wieku, kiedy kobieta i mężczyzna mówili sobie: „Nie opuszczę cię aż do śmierci”, mieli na myśli dziesięć, może piętnaście lat, z czego ostatnie siedem w chorobie. Teraz, kiedy składają identyczną przysięgę, mają przed sobą kilkadziesiąt lat życia w sprawności i niezłym zdrowiu. Innymi słowy, nie zawsze zdajemy sobie sprawę ze wszystkich konsekwencji zachodzących zmian i jednocześnie często jest tak, że zmiana pociąga za sobą kolejne. Żyjemy w systemach wzajemnych relacji. MONIKA JARUZELSKA: Czy zawsze oznacza to, że naprawdę chce się coś zmienić? TOMASZ JAMROZIAK: Odwróćmy trochę problem. Bo mam wrażenie, że słowo „zmiana” bardziej coś zamyka niż otwiera. Ludzie często mówią, że chcą się zmienić. Natomiast kiedy słyszą pytanie: co chcieliby mieć?, na co chcieliby zmiany? – pojawia się problem. Okazuje się wówczas, że łatwiej im zdefiniować, czego by nie chcieli mieć. Mówią: „Nie chcę być smutny”, „Nie chcę, by mnie zwolnili z pracy”, „Nie chcę, żeby moje wystąpienia były nudne”, „Nie chcę, żeby żona miała do mnie pretensje”, „Już nigdy nie chcę być w podobnej sytuacji”… W pewnym uproszczeniu – to powoduje, że cały wewnętrzny, nieświadomy mechanizm celowniczy nastawiony jest na to, czego ta osoba nie chce. Wyobraźmy sobie gościa na przyjęciu, który nie lubi owoców morza. Sala jest pełna stołów zastawionych różnorakim jedzeniem. A on wchodzi i rozgląda się, gdzie są owoce morza, żeby ich tylko nie zjeść. Chodzi i pyta, czy w potrawach i sałatkach są owoce morza. W końcu kelner, widząc zainteresowanie, a jednocześnie nieśmiałość gościa, przynosi mu talerz pełen owoców morza i z uśmiechem mówi: „To specjalnie dla pana!”. Wydaje się, że o wiele częściej w życiu dostajemy to, o czym myślimy (na co jesteśmy nastawieni). Duża część pracy terapeutycznej czy coachingowej polega na tym, żeby wspierać proces dochodzenia do świadomości tego, czego tak naprawdę ta osoba chce. Najczęściej okazuje się, że ludzie tego nie wiedzą. Oczywiście chcieliby być piękni, bogaci, młodzi, jeszcze szczęśliwsi. Na bardzo ogólnym poziomie to prawda. Natomiast co to znaczy dla konkretnej osoby, w konkretnej sytuacji życiowej, potrzebujemy odkryć. MONIKA JARUZELSKA: Skoro przychodzą, znaczy, że nie czują się piękni, szczęśliwi, bogaci. Szukają porady? TOMASZ JAMROZIAK: Porady, sposobu… MONIKA JARUZELSKA: …czasem może potwierdzenia… TOMASZ JAMROZIAK: Niektóre osoby przychodzą w poczuciu, że już nie mają wyjścia. Nie chcą, by było jak do tej pory, a słyszeli, że coaching działa. Czasem klienci przychodzą z przekonaniem, że

wystarczy takie spotkanie, nic nie będą musieli zrobić, będzie miła rozmowa, a zewnętrzny trudny świat stanie się łatwy i miły, w taki „magiczny sposób”. Dlatego jednym z naszych podstawowych zadań jest odmistycyzować zmianę – aby klienci uświadomili sobie, że potrzebna zmiana jest czymś konkretnym, nie abstrakcyjnym, czymś zależnym od nich samych, leżącym w przestrzeni ich własnego wpływu, bo zależnym od podejmowanych przez nich działań. Zauważyłem, jak wiele cierpienia i rozczarowań w życiu bierze się stąd, że ludzie chcą rzeczy, które im tak naprawdę nie dają szczęścia. Weźmy na przykład związki. Pragniemy związku z osobą, z którą chcemy być szczęśliwi, chcemy, aby ona była nam bliska, chcemy być dla niej dobrzy, a ona chce być dobra dla nas. I doskonale wiemy z własnego domu, jak zachowuje się osoba, która chce dobra dla drugiej osoby. A co, jeśli spotykają się dwa modele widzenia świata? Wówczas to samo zachowanie może być odbierane przez obie strony zupełnie inaczej. Mężczyzna na przykład uważa, że musi się troszczyć o ukochaną, w związku z czym to on będzie decydować – gdzie chodzą, jak i z kim spędzają czas… a więc wymaga, by ona mu się podporządkowywała. A kobieta tego nie chce, bo inaczej rozumie pojęcie „troski o ukochaną osobę”. Jego troskliwość odbiera jako zaborczość. I w pewnym momencie, jeśli ludzie nie potrafią ze sobą rozmawiać – a statystycznie tak jest, że nie potrafimy ze sobą rozmawiać o emocjach, bliskości, swoich potrzebach – ważne potrzeby nie są zaspokajane i rodzą się konflikty. Bo on daje do zrozumienia, ona daje do zrozumienia, ale nie mówią wprost. Problem z dawaniem do zrozumienia polega na tym, że można się trafnie domyślić, ale równie dobrze można się domyślić nietrafnie. Czyli „nie odzywa się, bo ma pretensje, ale nie wiedzieć o co”. Oboje chcą się wzajemnie dobrze traktować, tyle że zamiast porozmawiać o intencjach zachowań („zaplanowałem dla nas wieczór, bo zależy mi, abyś wiedziała, że jesteś dla mnie ważna”) i o kryteriach dobrego wzajemnego traktowania („czuję, że jestem dla ciebie ważna, kiedy wspólnie decydujemy o miejscu i czasie naszego wyjścia”), wybierają pretensje i obwinianie się. Przerwanie zaklętego kręgu domyślania się i oskarżeń jest możliwe poprzez rozmowę o intencjach i potrzebach. W końcu w tym przykładzie obie strony chcą dla siebie dobrze. MONIKA JARUZELSKA: Ludzie przychodzą, bo wydaje im się, że zdiagnozowali swoje problemy? TOMASZ JAMROZIAK: Czasem zgłaszany przez klienta problem nie jest jego prawdziwym problemem. Przychodzi i mówi, że chciałby mieć szczęśliwy związek, ale wśród znajomych nie ma nikogo, kto by się nadawał. A kiedy zaczynamy nad tym pracować, okazuje się, że przyczyny są zupełnie inne. W otoczeniu jest wiele właściwych osób, lecz z jakiegoś powodu klient ich do związku nie zaprasza. Bo na przykład jest nieśmiały, uważa, że sam się nie nadaje do związku, boi się porażki… A tak naprawdę nie chce się związać z nikim na stałe i szuka dla siebie usprawiedliwienia. MONIKA JARUZELSKA: Czyli ludzie rozwiązują niewłaściwe problemy i…? TOMASZ JAMROZIAK: Jeśli rozwiązuje się niewłaściwy problem, to ten właściwy i tak zostaje. Chyba każdy z nas znajdzie w swoim otoczeniu osobę, która uciekając od danej sytuacji, pakuje się dokładnie w taką samą. W firmie nie podobał się styl jej zarządzania. Odchodzi więc z pracy, a za chwilę przyjmuje do kolejnej, gdzie szef zarządza identycznie. Albo ktoś miał partnera, przyjaciela, który go oszukał, po czym znajduje nowego, który robi to samo. Takie wzorce funkcjonowania powodują, że ludzie myślą, iż coś jest z nimi nie tak. Nie że problem leży w funkcjonowaniu, sposobie oceny rzeczywistości, nie w tym, jak dokonują wyboru albo jak rozmawiają, tylko że z nimi jest coś nie tak. Są dwa podstawowe wyjaśnienia: albo ze mną jest coś nie tak, albo ze światem. Czasem i ze mną, i ze światem. Są ludzie, którzy wypróbowali wiele nieskutecznych własnych rozwiązań i rad od życzliwych ludzi,

„mają dosyć powtarzania tych samych błędów” – i kierują się do terapeuty lub coacha. Kiedy człowiek zaczyna oceniać rzeczywistość, nadając temu silne znaczenia, to w sytuacji gdy jego oceny są trafne, jest skuteczny. A jeżeli nie są trafne, bo stawiane nawykowo, według wyuczonego, niezgodnego z rzeczywistością wzorca, ważne potrzeby nie są zaspokajane i człowiek ma poczucie nieszczęścia. Trafiając do mnie, na spotkania o charakterze terapeutycznym lub coachingowym, ludzie mówią: „Już nie chcę, żeby było tak, jak jest. Chcę zmiany”. MONIKA JARUZELSKA: W jaki sposób z nimi pracujesz? Masz ulubioną metodę? TOMASZ JAMROZIAK: Mam kilka modeli pracy, które uważam za niezwykle użyteczne. Pierwszy to model Ericksonowski, gdzie pracuje się na zasobach i procesach nieświadomych, wykorzystuje się także elementy transu. Zasoby to doświadczenia, przeżycia, umiejętności, które mogą wspomóc potrzebne rozwiązanie. Jednym z założeń tej metody jest przekonanie, że każdy ma wystarczające zasoby (nie zawsze ma do nich dostęp), żeby poradzić sobie w sytuacji, w jakiej jest. Pracuję też, stosując model komunikacji bez przemocy Marshalla Rosenberga – czyli metodę komunikacji opartą na czterech podstawowych elementach. Są to: Spostrzeżenia (widzę, słyszę…), Uczucia (i w związku z tym czuję...), Potrzeby (bo potrzebuję…) i Prośba (w związku z tym proszę…). To niezwykła metoda poprawy komunikacji i relacji, a także pracy nad własnym rozwojem. Zainteresowanych odsyłam do książki Komunikacja bez przemocy Marshalla Rosenberga. MONIKA JARUZELSKA: No dobrze, ale od czegoś trzeba zacząć… TOMASZ JAMROZIAK: Najpierw potrzebujemy sprecyzować cele klienta i uświadomić sobie, czy pozwolą naprawdę osiągnąć to, czego on chce. Posługując się konkretem: ktoś mówi, że chce mieć związek. Ale pod spodem szuka poczucia bezpieczeństwa. Po czym związuje się z osobą, która poczucia bezpieczeństwa nie zagwarantuje. Bo są takie rzeczy, których druga osoba nie jest w stanie ci dać. Trzeba je samemu zdobyć, rozwinąć w sobie – i dopiero wtedy można powiedzieć, że człowiek jest dojrzały do związku. MONIKA JARUZELSKA: A bywają takie sytuacje, że człowiek przychodzi i mówi: „Chcę być w związku”, bo widzi, że wielu jego znajomych jest w związku? Coś mu doskwiera, choć tak naprawdę jest mu dobrze samemu. TOMASZ JAMROZIAK: Masz na myśli potrzebę bycia akceptowanym? MONIKA JARUZELSKA: Akceptowanym albo podobnym. Kiedy człowiekowi się wydaje, że coś z nim nie tak, bo skoro wszyscy inni… TOMASZ JAMROZIAK: …czyli myśli, czy ze mną wszystko w porządku, skoro nie mam tego, co inni mają? MONIKA JARUZELSKA: Albo komuś wydaje się, że jeśli będzie miał dużo pieniędzy, to stanie się szczęśliwy. A wszystkie badania wykazują, że euforia po zdobyciu tych pieniędzy trwa krótko i człowiek szybko wraca na dawny poziom niezadowolenia z życia. Chociaż jako główny powód swojego nieszczęścia podawał brak pieniędzy. TOMASZ JAMROZIAK: To prawda. I bardzo często ludzie, którzy do mnie trafiają, czują się niespełnieni – ale nie są niezaradni. Oni próbują coś osiągnąć, lecz niewłaściwymi metodami lub chcą osiągnąć to, co nie zaspokoi ich potrzeb. Jak w starym żarcie o korporacyjnych karierach. Człowiek całe

życie piął się po drabinie, żeby wejść przez okno. Kiedy wreszcie jest gotowy stanąć na parapecie, odkrywa, że to nie jest to okno. Na głębokim poziomie psychologicznym każdy człowiek ma te same potrzeby: bliskości, uznania, empatii. Kiedy te potrzeby przechodzą przez filtr osobowości, doświadczenia i codzienności, okazują się konkretnymi, bardzo różnymi pragnieniami. Weźmy pod uwagę potrzebę podstawową, czyli poczucie bezpieczeństwa. Kiedy go brakuje, pojawiają się silne emocje: strach, lęk, złość. A ktoś twierdzi, że potrzebuje samochodu. Mało, uważa, że potrzebuje trzech samochodów, bo tylko wtedy jego życie będzie spełnione. Po czym okazuje się, że jako posiadacz trzech samochodów wciąż czuje się nieszczęśliwy. Albo robi karierę i myśli: „Potem będzie czas na dzieci”. A w pewnym momencie odkrywa, że już za późno, bo zegar biologiczny tyka nieubłaganie. Podstawowa rzecz – człowiek musi zrozumieć siebie. MONIKA JARUZELSKA: Brzmi jak z poradnika. A konkretnie, co to znaczy? TOMASZ JAMROZIAK: To znaczy, że warto sobie zadać pytanie: po co żyjemy? Wiele osób uważa, że żyjemy po to, aby być szczęśliwi. Tyle że szczęście jest raczej produktem ubocznym, a nie celem samym w sobie. Pojawia się więc pytanie: co daje mi szczęście, kiedy czuję się naprawdę szczęśliwy? Nie tylko wesoły, nie tylko zadowolony, ale na głębokim poziomie szczęśliwy i spełniony? Odpowiedź nie jest łatwa. Potencjalnie jesteśmy ludźmi. Lecz być człowiekiem oznacza, że możemy zrealizować swój potencjał. To wymaga wysiłku, rozwoju, pracy nad sobą – nawykami oraz umiejętnościami. Jedną z ważnych umiejętności jest zdolność rozumienia samego siebie – swoich potrzeb, emocji i reakcji. Emocje nie pojawiają się przypadkowo. Są doskonałym przewodnikiem do odkrycia i zrozumienia własnych potrzeb. Tymczasem kulturowo jesteśmy uczeni, że są dobre i złe emocje. Mylimy emocje z zachowaniami. Zbyt silne lub niewłaściwe emocje są krytykowane, bo kojarzą się z histerią, strachem, słabością, czymś dziwnym, czego nie należy dotykać. Pewne emocje wypada ujawniać, a innych nie. Poza tymi momentami, gdy człowiek jest pijany. Bo kiedy pijane osoby wzruszają się, okazują sobie bliskość – to jest OK. W naszej kulturze funkcjonuje wentyl alkoholowy... Jak sobie przypominam edukację szkolną, to emocjami zajmowaliśmy się wyłącznie na języku polskim. MONIKA JARUZELSKA: Teraz na języku polskim w szkole podstawowej głównie zajmują się zerem fleksyjnym i rozbiorem gramatycznym zdania… TOMASZ JAMROZIAK: Emocje to taka dziwna rzecz, że trudno o nich myśleć, jeśli człowiek nie ma aparatu poznawczego, aby móc je nazywać. W związku z czym zaczynamy myśleć o emocjach, dochodząc do wniosku, że nasze myśli, to nasze emocje. Potem słyszymy deklaracje typu: „myślę, że się boję” albo „myślę, że kocham”. MONIKA JARUZELSKA: To Hugh Grant jako Charles w filmie Cztery wesela i pogrzeb, typowy powściągliwy Anglik mówiący do Amerykanki: „I think I love you…”. TOMASZ JAMROZIAK: No właśnie. Czyli – uczymy się w ciągu naszego życia mylić dwie rzeczy: to, co w zewnętrznym świecie jest sferą faktów i obserwacji, z tym, co znajduje się głęboko osadzone w świecie naszego ciała, umysłu i emocji. Bo emocje są w ciele. Kiedy człowiek płacze lub się śmieje, wyraża to ciałem, które drży i wibruje. Dlaczego? W ten sposób energia, która jest nagromadzona w emocjach, opuszcza układ nerwowy. Jeśli blokujemy emocje w ciele, to nie możemy ich przeżywać. A jak nie możemy ich przeżywać, nie możemy doświadczać świata. A jak nie możemy doświadczać świata, tracimy siły witalne. Pojawiają się obniżenie nastroju, smutek. Albo w ciele zostaje zablokowana

niewyrażona złość… W naszej kulturze istnieją wzorce poprawności emocjonalnej. Cały czas jeszcze obowiązuje wzorzec silnych chłopców i ładnych dziewczynek. Chłopcom się mówiło: „Nie płacz, nie bądź baba!”. A dziewczynkom: „Nie złość się, bo będziesz brzydka. Brzydkie dziewczynki nie znajdą męża”. Istotne jest, że te wzorce są przekazywane rodzinnie i kulturowo. I my przyswajamy je w sposób nieświadomy, myśląc, że tak właśnie jest dobrze. Zresztą takie wyuczone wzorce potrafią układać się w scenariusze na życie. Jeśli uczysz się, że tata pije i bije, albo mama rządzi domem, bo taty nie ma, to uznajesz taki typ rodziny za oczywistość. Bez refleksji, że może być inaczej. A nawet kiedy chciałoby się, aby było inaczej, to jednak człowiek uczy się budować podstawowe relacje na fundamencie doświadczenia z bardzo wczesnego etapu życia. Na późniejszych etapach uczy się słów, które pozwalają te relacje opisać. MONIKA JARUZELSKA: Czy to powielanie wzorców nie nazywa się przymusem powtarzania? TOMASZ JAMROZIAK: W metodach, w których pracuję, nazywa się to skryptem. Czyli scenariuszem na szczęście. Czasem scenariusz na szczęście okazuje się instrukcją, jak osiągnąć porażkę. MONIKA JARUZELSKA: Dla mnie w pewnym sensie jest to rodzaj wyuczonej bezradności. Choć oczywiście niedosłownie… TOMASZ JAMROZIAK: Niezrozumiałe emocje stają się potężną siłą, którą trzeba zarządzić. Niezrozumiałe, czyli obce. Na przykład pożądanie, które łamie religijne zasady. To powoduje, że człowiek wierzący, nie mogąc się uporać ze swoimi emocjami, zaczyna je traktować jako tajemne siły zła, które nim owładnęły. Poznawanie własnej cielesności związane z przyjemnością i ciekawością zostaje zderzone z potępieniem moralnym. Rodzi się poczucie winy i wstydu. To musi budować przepaść między tym, co doświadcza mały człowiek, a tym, co mówi mu wielkie otoczenie, od którego zależy. Przeżywa emocje, o których dorośli mówią, że są złe. Więc ten mały człowiek zaczyna o sobie myśleć, że jest zły. Emocje w ciele pełnią określoną funkcję. I powstają, kiedy nasze potrzeby są zaspokajane lub nie. A potrzeby to jest coś szalenie intymnego, czego druga osoba nie jest w stanie dać lub zabrać. Wyobraź sobie sytuację: zamówiłaś gorzką kawę. I dostajesz gorzką kawę. Lubisz gorzką, w związku z czym cieszysz się, że taka jest. Ale wyobraź sobie sytuację, że dostajesz słodką kawę, chociaż prosiłaś o gorzką. Pijesz ją, ona ci nie smakuje, i możesz zareagować bardzo różnie. Masz na przykład taki dzień, że zasypiasz, a tu nagle odkrywasz, że ta słodka kawa lepiej cię pobudziła niż gorzka. Myślisz: „O rany, jak fajnie, że się pomylili”. MONIKA JARUZELSKA: No i wreszcie po raz pierwszy mówimy o zmianie. TOMASZ JAMROZIAK: W pewnym sensie tak – o zaskakującej zmianie. Nagle cieszysz się słodką kawą, a przecież wiesz, że w życiu byś słodkiej nie wypiła, bo czekałaś na gorzką. Raz się cieszysz, że jest słodka, raz się smucisz, bo jest słodka. MONIKA JARUZELSKA: Albo smucisz się lub złościsz, bo chciałeś gorzką i koniec. TOMASZ JAMROZIAK: Te same fakty mogą oddziaływać inaczej na ciebie ze względu na twój wewnętrzny stan. Ten wewnętrzny stan to nastawienie. I nad własnym nastawieniem – czyli tym, jak odbieramy fakty, jak reagujemy na zdarzenia – możemy pracować, mamy na nie wpływ i możemy kształtować nowe nawyki. Warto pamiętać, że wszystko, co widzimy i pamiętamy, to są nasze

interpretacje, a nie fakty. Czyli następnym razem: „To ja się zezłościłem, bo mój autobus właśnie odjechał”, a nie „Znowu mnie ten transport publiczny rozzłościł”. Jeszcze jedna rzecz o zmianie indywidualnej: zawsze szukamy obiektywnych wskaźników zmiany. MONIKA JARUZELSKA: Czyli? TOMASZ JAMROZIAK: Jeśli ktoś mówi, że chce być bardziej szczęśliwy, musimy wiedzieć, po czym ta osoba pozna, że jest bardziej szczęśliwa. A potem sprawdzamy, czy to ma. MONIKA JARUZELSKA: Pamiętam, że podczas szkolenia, które razem prowadziliśmy, zadałeś uczestnikom pytanie: czym się człowiek różni od samolotu? TOMASZ JAMROZIAK: Tak, to niezwykły paradoks. Po trosze związany z naszym nastawieniem. Kiedy samolot wystartuje i osiągnie pewien poziom wysokości, żywy pilot może włączyć autopilota. Autopilot to program komputerowy, połączony z szeregiem czujników, kierujący lotem samolotu dzięki algorytmom. Działa doskonale, kiedy pogoda jest w miarę dobra, a warunki przewidywalne. Jednak kiedy warunki są złe, nieprzewidywalne, kontrolę nad samolotem przejmuje pilot, bo potrzebna jest kreatywność. Tymczasem człowiek jest elastyczny i kreatywny, kiedy jest spokojnie, kiedy jest najedzony i wypoczęty. Natomiast w stresie często uruchamiamy autopilota – czyli automatyczne reakcje – na przykład do ataku lub ucieczki. Zamiast poszukać najlepszego rozwiązania, kierujemy się odruchem. MONIKA JARUZELSKA: Na sesjach terapeuci pracują w tak zwanych kręgach wpływu. Mógłbyś więcej o tym opowiedzieć? TOMASZ JAMROZIAK: To znaczy, że zastanawiamy się, na co rzeczywiście osoba ma wpływ. Oraz czego by chciała, a na co wpływu nie ma – i to jest tak zwany krąg zainteresowań. Gdybyśmy przykładowo mieli dziś pojechać gdzieś, gdzie pogoda jest przyjazna, powiedzmy do Norwegii – dla mnie to przyjazna pogoda... MONIKA JARUZELSKA: Dla mnie też. TOMASZ JAMROZIAK: I gdybyśmy mieli dostatecznie dużo czasu, żeby dostać się na lotnisko, to w ciągu doby jesteśmy w stanie tam dotrzeć. Ale w ciągu pół godziny nie. Co nie znaczy, że nie moglibyśmy zrobić czegoś, co by nas do Norwegii przybliżyło. MONIKA JARUZELSKA: Obejrzeć skandynawski kryminał... TOMASZ JAMROZIAK: To jest już rozwiązanie. Ale w skutecznej terapii czy coachingu nie chodzi o rady. Bo ważniejsze jest, aby pacjent sam dotarł do tego, w jakim kierunku chce się zmienić, niż by tylko miał otrzymać rozwiązanie. Czasem ten proces dochodzenia jest o wiele ważniejszy, bo klient samodzielnie może go replikować – powtarzać w przyszłości w razie innych problemów. Chodzi o to, aby ta osoba sama mogła zadbać o swoje potrzeby i emocje. I przestała uważać, iż wszyscy inni powinni ją uszczęśliwiać. MONIKA JARUZELSKA: Powiedziałeś o metodzie Ericksona i czterech kroków… TOMASZ JAMROZIAK: Jest jeszcze trzecia – terapia prowokatywna Franka Farrelly’ego. MONIKA JARUZELSKA: Na czym polega?

TOMASZ JAMROZIAK: Frank Farrelly odkrył tę metodę podczas słynnych badań Carla Rogersa nad efektywnością terapii humanistycznej, która w dużej mierze polega na słuchaniu, okazywaniu zainteresowania, szacunku i dowartościowywaniu pacjentów. MONIKA JARUZELSKA: …którzy na przykład moczą się w nocy, ale po terapii są z tego dumni. TOMASZ JAMROZIAK: Mniej więcej – jeżeli mówić o tym z humorem. Rogers przeprowadzał najsłynniejszy eksperyment tamtego czasu. Miał rzesze terapeutów, którzy nagrywali wyniki swoich prac. Stosowali metody Rogersa, czyli w sytuacji, gdy pacjent twierdził, że jest mu źle i ma beznadziejne życie, mówili: „Przecież jesteś cudownym człowiekiem. Masz pełen potencjał, możesz go realizować”. Farrelly brał udział w tym projekcie jako terapeuta i na dziewięćdziesiątej bodaj sesji ze schizofrenikiem nie wytrzymał. Powiedział mu, że jak dłużej będzie tak narzekać, to w końcu przestanie wstawać z łóżka, założą mu pampersa i będzie pierwszym niemowlakiem z pełnym owłosieniem łonowym. I nagle ten człowiek zaczął się bronić: „Ale ja to w szkole byłem nawet kapitanem drużyny…”. Farrelly zorientował się, że te wszystkie sesje pompowania pacjenta dobrymi przekazami nie zadziałały tak mocno jak ta jedna, na której podzielił się swoimi prawdziwymi emocjami. I zaczął eksperymentować. Co prawda Rogers wyrzucił go z pracy, bo to, co robił, nie spełniało już kryteriów terapii humanistycznej, uznał jednak, że to działa i że Frank może próbować dalej. Farrelly w ciągu kilkudziesięciu lat stał się jednym z najskuteczniejszych terapeutów na świecie. To dziwna metoda terapii psychologicznej, bo terapeuta wchodzi tu w rolę adwokata diabła. Oczywiście z pełną życzliwością dla klienta. MONIKA JARUZELSKA: Jeśli pozwolisz, wejdę ci w słowo. Znam historię pary małżeńskiej, która poszła do psychologa. On słuchał, a oni się skarżyli wzajemnie na siebie. Po czym terapeuta powiedział: „Uważam, że państwo powinniście się rozstać”. Natychmiast zmienili front: „Jak to? Przecież przyszliśmy po pomoc. My się kochamy!…”. I wyszli obrażeni – wspólnie. O to chodzi? TOMASZ JAMROZIAK: Trochę tak, bo rzeczywiście prowokatywność uruchamia ogromne pokłady energii do poradzenia sobie z właściwym problemem. Trochę nie, bo Farrelly pewnie by tak długo nie słuchał skarżących się klientów. Ludzie opowiadając o własnych problemach, często się w nich umacniają. Przecież gdyby mogli je rozwiązać sami, już by to zrobili... W tej metodzie bardzo ważna jest relacja. Z pacjentem nawiązuje się wręcz kumplowską relację. Na zasadzie spotkania dwóch bliskich przyjaciół. Jeden z nich ma problem, a drugi mówi: „Pierdolisz, weź się do roboty”. Życzliwie, ciepło, szczerze, wprost, natychmiast dzieląc się emocjami, jakie wywołuje zachowanie kumpla. W tej metodzie pojawiają się przekleństwa i nieustanne łamanie schematów myślenia, którymi posługuje się klient. Bo często właśnie nieadekwatne schematy myślenia są przyczyną sytuacji, w której się znalazł. W gruncie rzeczy mówi się pacjentowi, co myśli o sobie, ale być może bałby się powiedzieć. Bałby się, żeby inni ludzie o tym się nie dowiedzieli. Na przykład, jeśli ktoś jest bardzo gruby, Farrelly potrafiłby powiedzieć: „Ale bania tu weszła”. Był słynny przypadek kobiety, która przyszła do niego przemoczona, bo padał deszcz. Zapytał: „Co, czujesz się jak szmata?”. Ona odpowiada: „No”. Więc wytarł w jej sukienkę buty. Na drugiej sesji znowu coś kontrowersyjnego zrobił. A na trzeciej ona go kopnęła. Ale zaznaczam, w tych relacjach zawsze ważna jest empatia. Najpierw serce, potem prowokatywność. W konsekwencji zachowań terapeuty klient doświadcza nowych sytuacji, rozwija nowe reakcje, odważa się na nowe zachowanie. I temu to służy. MONIKA JARUZELSKA: Cierpiący na dysmorfofobię są w stanie popełnić samobójstwo, kiedy usłyszą nieprzyjemną uwagę na temat swojego wyglądu...

TOMASZ JAMROZIAK: Z jednej strony, nie potrzeba odwoływać się do niezadowolenia z własnego wyglądu, by popełnić samobójstwo. Wielu ludzi znajduje zupełnie inne powody... Kiedy człowiek cierpi, bywa, że podejmuje tak nieodwracalne działania. Pytanie, czy to jedyne i czy to najlepsze wyjście? Czy może to jedyne wyjście, jakie ta osoba była w stanie znaleźć? Kiedy cierpienie jest duże, czasem jedyna myśl jest taka, by się skończyło. I brakuje wiary, że kiedykolwiek się skończy. Z drugiej strony, jest wiele osób z dysmorfofobią, które nie decydują się na samobójstwo, a nawet prowadzą szczęśliwe i spełnione życie. Co różni jedne od drugich? Czasem istotna różnica tkwi w podejściu do swojej sytuacji i w tym, jak widzą możliwość zaspokojenia swoich ważnych potrzeb. Jest wiele rzeczy, na które nikt z nas nie ma najmniejszego wpływu w życiu. To, co możemy zrobić, to korzystać z pojawiających się okazji i odnajdywać okazje w tym, co się dzieje bez naszej kontroli. W różnych momentach życia możemy wyglądać bardzo różnie. Ktoś był brzydkim dzieckiem, a staje się ładnym nastolatkiem. Ktoś był mało atrakcyjnym dorosłym, a potem pięknie się starzeje… Ja jednak nie traktowałbym tej zmiany jako czegoś wyłącznie zewnętrznego. Jeśli coś zmienia się na zewnątrz, trzeba, aby towarzyszyła temu zmiana wewnątrz. Dla jednych to jest tylko starzenie się, ale dla drugich może być też rozwojem, dojrzewaniem, spełnianiem własnego potencjału. Nasz wygląd się zmieni, zmienią się nasze możliwości – czasem powoli – zgodnie z kalendarzem, czasem gwałtownie, na przykład w wyniku wypadku. To, co dostajemy przy urodzeniu, też czasem bywa drastycznie różne. MONIKA JARUZELSKA: A co może spowodować dramatyczna zmiana, jak na przykład kalectwo? Jeden zostanie Jasiem Melą, ale drugi popełni samobójstwo. Tu się raczej metoda prowokatywna Farrelly’ego nie sprawdzi… TOMASZ JAMROZIAK: Jeżeli pacjent nie żyje, to rzeczywiście nie można mu pomóc żadną metodą... Natomiast jeżeli cierpi i nie może odnaleźć się w sytuacji, w której jest, nie akceptuje swojego wyglądu, boi się, nie wierzy, że go ktoś pokocha, nie wie, jak być szczęśliwym, jest pełen złości i żalu – to jest to miejsce, gdzie terapia prowokatywna może bardzo pomóc. Rozumiem, że twoje pytanie wynika z tego, jak z boku (kiedy nie uczestniczy się bezpośrednio w relacji terapeutycznej) można odbierać rozmowę prowokatywną. Sam wielokrotnie byłem zaskoczony, słysząc, jakie rzeczy mówi Frank swoim klientom. Ale zapytani, jak się czuli, odpowiadali, że bezpiecznie. Takie są też moje doświadczenia z sesji z Frankiem Farrellym. To jest ta ogromna moc otwartego serca i życzliwości relacji w terapii prowokatywnej, wyrażanej jednak bardziej niewerbalnie niż werbalnie. Jako ludzie potrzebujemy szczerych, autentycznych reakcji na siebie, żeby móc zdrowo funkcjonować w realnym świecie. Dla Farrelly’ego ważny jest kontekst czasu i miejsca, w którym przyszło mu pracować. Otóż pracował on w amerykańskiej opiece społecznej. W tamtych czasach stosowano smutne metody, począwszy od elektrowstrząsów po różne terapie medyczne, po których człowiek był właściwie stracony dla świata, bo wchodził w system opieki medycznej, z którego już nie był w stanie wyjść. Natomiast Farrelly zauważył, że jeśli nawet terapeuta będzie miły i wspierający dla pacjenta, i rodzina pacjenta też będzie miła i wspierająca, to i tak prędzej czy później, jeśli pacjent ma być zdrowy i samodzielny, musi wyjść do świata, w którym spotka też ludzi niemiłych, złośliwych, krytykujących. Spotka się z tym wszystkim, co może wywołać jego lęki. Farrelly twierdził, że pacjenci są zaburzeni „z rozsądku”. Innymi słowy, że na jakimś poziomie zaburzenie ma charakter przystosowawczy – pozwala im funkcjonować w otaczającym świecie. I w związku z tym na jakimś poziomie „wybierają zaburzenie”, bo w ich świecie doświadczeń, przekonań, schematów myślenia właśnie to wydaje się najbardziej rozsądne. W dodatku rodzina i społeczeństwo wchodzą w tę grę, bo traktują pacjenta jako kogoś chorego, któremu nie można mówić pewnych rzeczy, okazywać niektórych emocji, nie można od niego wymagać pewnych rzeczy i w ogóle trzeba zachowywać się wobec niego w pewien określony sposób. W związku z tym

pacjent o wiele rzadziej ma szanse uzyskać prawdziwe informacje o tym, jak funkcjonuje. I koło się zamyka. W terapii prowokatywnej przerywamy ten zaklęty krąg. MONIKA JARUZELSKA: Czy chodzi o wytrącenie z rytmu? TOMASZ JAMROZIAK: Tak. Chodzi o zderzenie pacjenta z jego przekonaniami w sposób wyolbrzymiony, aby doprowadzić problem wręcz do absurdu. Na przykład młoda kobieta skarży się, że nie może mieć partnera, a chciałaby być w związku. To terapeuta mówi: „Nie wiem, czy rozważałaś to, że celem twojego życia może być zostanie zakonnicą”. I nagle się okazuje, że na poziomie emocji jest to bardzo wyzwalające, choć przecież absurdalne. (Dodam, że Frank Farrelly był głęboko wierzącym katolikiem, często wspominał brata, który wstąpił do zakonu. Potrafił jednak rozróżnić ograniczające schematy myślenia od prawdziwej wiary). Terapeuta nie słucha skarg tej kobiety, w których wielokrotnie uzasadniła sobie, dlaczego jej się nie uda. On nie zaprzecza temu, że to dla niej trudne. Używa przerysowanego stereotypu (być może sama o tym myślała?, może ktoś z niej żartował, że pójdzie do zakonu?) w formie półżartobliwej rekomendacji. I klientka sama zaczyna walczyć z tym stereotypem, znajdując siłę, odwagę, nowe możliwości. Terapia prowokatywna pochodzi od włoskiego provocare, czyli wyłaniać, czyli podążać za silnymi emocjami, aby je wyłonić na zewnątrz. Oczywiście nie chodzi o jedno zdanie czy słowo. Cała konstrukcja terapeutycznego spotkania pomaga w osiągnięciu celu. Drugą częścią takiej sesji jest rozmowa z pacjentem o tym, co czuł i myślał, kiedy terapeuta mówił te wszystkie rzeczy. MONIKA JARUZELSKA: Mimo wszystko trudno zmienić pacjentowi twardy dysk… TOMASZ JAMROZIAK: Ważne są otwierające komunikaty. Wróćmy do Ericksona. Kiedyś pracował z pacjentką, która miała bardzo złe zdanie na swój temat i w dodatku nie przyjmowała w ogóle komplementów. Bo wychodziła z założenia, że komplementujący na pewno coś od niej chce, jest interesowny. A, jak mówił Erickson – „była przeciętnie ładna”. W końcu powiedział jej: „Nie wiem, czy zdajesz sobie sprawę, ale w niektórych afrykańskich plemionach takie usta jak twoje uważane są za piękne”. I ona to logicznie była w stanie zaakceptować. Nastąpiła wielokrotna dysocjacja: inna kultura, inne plemiona, inna osoba i usta jako coś naukowego. MONIKA JARUZELSKA: Jest ostatnio moda na coaching. Powiedz coś więcej o swojej pracy w tym zakresie. TOMASZ JAMROZIAK: Ludzie często przychodzą z konkretnymi pomysłami na to, czego chcą. „Chcę założyć firmę” albo „Mam szefa, którego się boję. Chcę zmienić pracę”. Albo „W moim związku dzieje się niedobrze. Nie wiem, czy mam dalej w tym tkwić?”. Albo „Jestem tak zestresowany, że już nie potrafię odpoczywać”. Oczywiście jest na to bardzo dużo rad: zmień dietę, wyśpij się, zmień pracę… A przecież ta osoba głupia nie jest. Mogła już tysiąc razy zmienić dietę, pracę, partnera… Ale z jakiegoś powodu to nie zadziałało. Więc podsuwanie kolejnej rady powoduje jej kolejną porażkę. Dlatego pracując coachingowo, kierujemy uwagę na odkrycie wartościowego celu i prawdziwej motywacji związanej z wartościami tej osoby. Na przykład zadając pytania: jakby wszystko było możliwe w świecie, to co ta osoba by chciała, żeby było? I dlaczego dla niej to jest ważne? Często dla ludzi ogromnym odkryciem jest to, że coś uważali za ważne, a okazało się dla nich nieważne. Powiedzmy, że ktoś chciał mieć najlepszy samochód, bo uważał, że wtedy będzie lubiany (często takie myślenie nie jest uświadamiane). Kupuje samochód i odkrywa, że to nie przyniosło oczekiwanego rezultatu. I czuje rozczarowanie, chociaż

samochód jest tak samo piękny jak wcześniej… Albo ktoś myśli, że musi być punktualny, bo szef karze. Buntuje się wewnętrznie przeciwko narzucaniu mu reguł. Nikt nie lubi robić czegoś dlatego, że ktoś mu karze. A kiedy przekracza to myślenie i odkrywa, że chce, aby na nim można było polegać, aby inni lubili z nim pracować, odkrywa, że punktualność jest ważna także dla niego samego. W ten sposób odkrywa właściwą ścieżkę motywacji. I wtedy następuje zmiana. Bo człowiek zmienia się, kiedy mu się to opłaca. Zwróć też uwagę, że żyjemy w świecie, w którym ludzie mówią, iż chcieliby mieć święty spokój. Są całe cmentarze osób, które mają święty spokój. Tylko że to jest paradoks. Ludzie mówią o świętym spokoju, a naprawdę chcieliby czegoś innego. Poczucia bezpieczeństwa, spełnienia, satysfakcji… MONIKA JARUZELSKA: …i spowolnienia. Jest taki ładny tekst z filmu Krzysztofa Zanussiego Bilans kwartalny. Bohaterka grana przez Maję Komorowską mówi: „Wszyscy mają tyle samo czasu, tylko się trzeba zdecydować, na co się chce mieć czas”. TOMASZ JAMROZIAK: Ale spowolnienie to też kwestia oceny. Mając pięć minut, możesz je spędzić powoli, a możesz spędzić je śpiesząc się, robiąc dokładnie te same rzeczy i z tą samą efektywnością. Wszystko zależy od stanu umysłu. Jeśli jednak ten pośpiech masz ciągle, a to ci nie odpowiada, dlaczego nie chcesz zmiany? Co stanowi twoją blokadę? To życie w klatce wynikające nie z tego, jak wygląda świat zewnętrzny, tylko z tego, jak my ten świat postrzegamy. Często ludzie sami noszą własne piekło w postaci przekonań i nastawienia. Niezależnie od tego, co mają, nic nie daje im satysfakcji. Żadna nowa rzecz, żadna zewnętrzna zmiana nie przynosi trwałego zadowolenia, bo trwałe zadowolenie zależy od tego, co mamy w środku. MONIKA JARUZELSKA: Wróćmy do zmiany. TOMASZ JAMROZIAK: Po pierwsze, człowiek potrzebuje mieć motywację do zmian. A ja jako terapeuta nie mogę mu zbudować motywacji. Mogę ją wzmocnić, ukierunkować i nazwać. Natomiast on sam musi tego chcieć. Bo ja pracuję z osobą na empatycznym poziomie, gdzie szanowane są jej wybory i decyzje. Jeżeli ta osoba chce, żebym pomógł się jej zmienić, zrobię wszystko, co w mojej mocy, aby tak się stało. Natomiast jeśli tego nie chce, to ja też nie jestem w stanie wiedzieć od niej lepiej, jak ma żyć. I to jest właśnie punkt umożliwiający trwałą zmianę. Zaufanie, że to, co dzieje się, jest dobre dla ciebie w twoich własnych kryteriach dobra. To, co często blokuje zmianę, to rodzaj lęku, że ktoś chce narzucić swoje zdanie. Wtedy pojawia się bunt, żeby się nie zmienić. A obok jest ktoś (terapeuta), kto w gruncie rzeczy akceptuje to, kim jesteś. Jest obecny i pomoże szukać tego, kim chcesz być. Rodzi się intymna relacja terapeuty z pacjentem, oparta na akceptacji. W zmianie też ważne jest, czy zachodzi ona szybko, czy wolno. Wiele osób mówi, że przy rzucaniu palenia skuteczniejsza jest zmiana natychmiastowa. Ale są też osoby, które potrzebują więcej czasu – jakby potrzebowały mieć więcej kontroli nad tym, co się wydarzy. Proces zmiany musi być dopasowany indywidualnie do każdego – i tym też się zajmujemy. Szalenie ważne jest też to, że zmiana rozgrywa się w systemie. MONIKA JARUZELSKA: Co w tym wypadku oznacza system? TOMASZ JAMROZIAK: Powiedzmy, że pacjent chce poprawić relacje w rodzinie. Chciałby, żeby wszyscy odnosili się do siebie z szacunkiem i życzliwością. Po terapii wraca do najbliższych i zostaje wyśmiany, że gada dziwne rzeczy. Więc co z tego, że się zmienił, jeżeli system nie uległ zmianie. W takiej sytuacji potrzeba również nauczyć się żyć, funkcjonować w tym systemie. MONIKA JARUZELSKA: To paradoks. Trzeba się przystosować, a nie zmienić. Czy może zmienić

swoje odczuwanie? TOMASZ JAMROZIAK: Najlepiej to pokazać na przykładzie konfliktu pokoleniowego. Możesz oczekiwać tego, że druga strona się zmieni. Tyle że na to mamy bardzo ograniczony wpływ. Możesz zmienić siebie. Rodzice krytykują dzieci. Czasem zmiana polega na odkryciu intencji zachowania drugiej osoby. Być może taka krytyka to najserdeczniejszy objaw miłości – rodzic krytykuje, bo się troszczy o ciebie i chce dla ciebie jak najlepiej. To najlepszy sposób, w jaki umie to wyrazić. Rodzic mówi, że do niczego się nie nadajesz, ale ty wiesz, że naprawdę chce ci nieba przychylić. MONIKA JARUZELSKA: To bardzo trudna zmiana. TOMASZ JAMROZIAK: Nie mówię, że to jest łatwe... Często właśnie rzeczy wartościowe nie są łatwe. Zmiana jest wpisana w nasz system naturalny – i pełni w nim funkcję adaptacyjną. MONIKA JARUZELSKA: Kiedyś zmiany zachodziły dużo wolniej. Człowiek ewolucyjnie mógł się do nich przystosowywać. A w tej chwili nie jesteśmy w stanie tych zmian przyswoić, tej ilości bodźców… TOMASZ JAMROZIAK: Bodźce to jedno, a druga rzecz to ilość informacji i sposób ich przetwarzania. Bo patrzymy na nowe rzeczy w stary sposób, co oznacza, że nasz mózg nie nadąża za zmianami. To jak z tą małpą, której dano komputer, a ona zaczęła go używać jak kamienia i uderzać nim, by rozbić skorupkę orzecha. Czyli – jeśli masz swój aparat poznawczy, to nagle nie zmienisz punktów odniesienia z dnia na dzień. Mnie na przykład, jak wielu ludziom z mojego pokolenia, łatwo przyszło z telefonów z klawiaturą przerzucić się na telefony dotykowe. Mojemu ojcu już nie. Nadal ten dotykowy to dla niego wielka tajemnica i powód frustracji. Z kolei widzę, że dla mnie inne rzeczy są kłopotliwe, a dzieciaki przyjmują je zupełnie naturalnie. Dla mnie takim problemem jest na przykład przejście na komunikację facebookową, wolę e-maile i esemesy. Różnice w przyswajaniu zmian wywołują nieporozumienia. Steven Hawking twierdzi, że zagrożenie sztuczną inteligencją doprowadzi do końca świata. To bardzo realne, bo będziemy chcieli systemów bardziej złożonych do przetwarzania danych, których sami nie jesteśmy w stanie opanować. Nowe systemy zaczną być coraz bardziej niezależne od człowieka. No i mogą nas zdominować… MONIKA JARUZELSKA: Może tak być. Ale też bardzo możliwe, iż to się właśnie zmieni. Na tyle będziemy mieć tego dosyć, że od sztucznej inteligencji zaczniemy uciekać do natury. Jeżdżę na Mazury od momentu, kiedy jeszcze byłam w brzuchu matki. I do dzisiaj prawie że w to samo miejsce i tą samą drogą. Jako dziecko w samochodzie wymiotowałam, więc dostawałam aviomarin. Leżałam przyćpana na tylnym siedzeniu, po czym następował ten cudowny moment, kiedy dojeżdżało się do Nidzicy. Widziałam przez okno te uciekające lipy, od których znowu zaczynało mnie mdlić, ale i tak byłam szczęśliwa, bo oznaczało to początek wakacji... Wciąż tę drogę pokonuję, ale jest to już zupełnie nowa trasa. Na dodatek ostatnio w przebudowie. Robią autostradę, jakieś estakady, tunele. Wszyscy znajomi reagują entuzjastycznie, bo będzie szybciej. A ja mówię, że nie chcę wycinania lasu. Chcę, żeby się wszyscy przestali śpieszyć, żeby padał deszcz i jeszcze grał Komeda. To moja potrzeba. I oczywiście pewno jestem w mniejszości. Mam świadomość, cytując Junga, że lepiej rozumieć, niż oceniać. Czy ten pęd jednak nie doprowadzi do jakiejś katastrofy? TOMASZ JAMROZIAK: Twoja potrzeba świadczy o tym, ile masz lat. To przypomina mi bardzo ważną rzecz: że potrzeby człowieka zmieniają się z jego wiekiem. MONIKA JARUZELSKA: Ostatnią rzeczą, z której się cieszyłam jako z nowości, była chyba coca-cola

w Polsce. Po której zresztą też na początku robiło mi się niedobrze. TOMASZ JAMROZIAK: To jest bardzo ważne – gotowość do nowości. Tempo odbioru rzeczywistości, ta gotowość do przetworzenia też się zmienia z wiekiem. Jeszcze nie wiemy, w jakim stopniu ta zmiana z wiekiem w pewnym momencie jest uwarunkowana biologicznie, a w jakim zwyczajami. MONIKA JARUZELSKA: Chodzi o lęk przed przyśpieszeniem, które gna nas do grobu... TOMASZ JAMROZIAK: To bardzo prosty mechanizm. Jeśli twoje zmysły funkcjonują w 100 procentach, biegniesz i możesz zaufać swojemu ciału. Wtedy bieg sprawia radość. Z wiekiem jednak ciało przestaje współpracować i zaczynasz sobie zdawać sprawę z ryzyka. Chcesz zwolnić. Masz już spore doświadczenie życiowe i lepszą zdolność oceny sytuacji. Poza tym wiele twoich potrzeb, w sensie poszukiwania wrażeń, jest już zaspokojonych. Teraz potrzebujesz innych. Dobrze to tłumaczy indyjski sposób patrzenia na cykl życia człowieka, przechodzący przez cztery fazy – od ucznia do mędrca. W każdej z nich masz inną potrzebę. Na początku jesteś po to, aby uczyć się od mądrzejszych. Potem wchodzisz w fazę wojownika, gdzie się wzmacniasz, ale też konkurujesz z innymi. Potem przechodzisz w fazę kupca, w której pomnażasz to, co zdobyłaś. Ale potem oddalasz się od tego, co ziemskie, i osiągasz spełnienie wewnętrzne. I to naturalnie odpowiada zmianom ludzkiego ciała i umysłu. MONIKA JARUZELSKA: Podoba mi się ta wersja. Nie jestem skostniałą staruchą, tylko przechodzę w etap mędrca. TOMASZ JAMROZIAK: Czego w odpowiednim czasie nam wszystkim życzę.

V Biednym jest nie ten, kto ma mało, ale ten, kto tęskni za tym, by mieć więcej. Seneka

Jezioro Powoli zanurzam nogi. Noce już chłodne, więc woda coraz bardziej rześka. Jeszcze chwila… Jestem mokra do połowy. Najgorsze już za mną. Zanurzam się cała. Ostatnia kąpiel tego lata. Jezioro pachnie jak zwykle. Trzciny szeleszczą jak zawsze. Coroczne zaklęcie – żeby tu wrócić za rok, wracać i pływać choć jeszcze z dziesięć lat. Może i z piętnaście…? A z drugiej strony – może to dziś był ten ostatni raz? Tego nigdy nie wiemy. Niby panta rhei, ale dla mnie wciąż to samo jezioro i wciąż to jestem ja. Choć kiedyś odpoczywał tu generał Kiszczak, a dziś być może minister Macierewicz, dla mnie ta woda jest tak samo zielona. A ja, już choć trochę zmurszała i zgorzkniała, ciągle jestem tym samym dzieckiem, które pół wieku temu zanurzało stopę w tym samym jeziorze. Nie wchodzi się dwa razy do tej samej rzeki, a jednak pływam wciąż w tym samym jeziorze.

Ostatni etap Czuję jesień na karku, mimo że dosłownie przed chwilą była jeszcze wiosna. Lato, choć upalne, przeszło jakby obok. Cały rok się na nie czeka, bo wakacje, las, słońce, miłość i poziomki. Pełnia życia. Ale jak wszystko się kończy. Jesień nieuchronnie zbliża nas ku zimie. A przecież „owoce są najsmaczniejsze, kiedy się kończą. Dzieciństwo najpiękniejsze jest, kiedy się z niego wyrasta. Pijakom największą przyjemność sprawia ostatni kielich wina, ten, który ich pogrąża, który wieńczy pijaństwo. Wszelka rozkosz odsuwa na sam koniec to, co ma w sobie najmilszego. Najprzyjemniejszy jest wiek już podeszły, ale jeszcze nie podupadły. A nawet i ów, uważam, stojący na samej krawędzi życia, ma swoje przyjemności. Albo już samo to zastępuje przyjemności, że wcale się nie odczuwa ich braku”42. Ze spokojem układam się do zimowego snu, świadoma jego nieuchronności. To ostatni etap świadomej zmiany. „Nie chciał żyć, kto nie chce umrzeć. Życie bowiem zostało dane pod warunkiem śmierci. Ku niej idziemy. Dlatego głupotą jest lękać się jej, ponieważ boimy się tego co niepewne, na to co pewne, czekamy”43. 42 Seneka, Listy moralne do Lucyliusza [w:] Myśli, Tower Press, Gdańsk 2000. 43 Tamże.

Dialog o globalnym ociepleniu Klimat się zmienia. Pór roku coraz mniej. W każdym razie różnice między wiosną a latem czy jesienią a zimą się zacierają. Jest gorąco albo chłodno. – Nie to, co za naszych czasów, pani. Kto to kiedyś u nas słyszał o jakichś trąbach, huraganach. – No i te upały. Niedługo będziemy zdychać jak te ryby w przyduchę. – E, szkoda gadać. – A ostrzegali ekolodzy przed globalnym ociepleniem. Ale nikt nie chciał ich słuchać. – Daj pani spokój z tymi ekologami. Dinozaury też wyginęły, zanim pojawił się człowiek. Też się klimat zmieniał. Pieprznie w nas jakiś meteoryt, to się znowu oziębi. – Też prawda. O, to już tu... Ile płacę? – O cholera, tak się zagadałem, że licznika nie włączyłem. Uwielbiam taksówkarzy.

Angielska jesień („Pani” nr 10/2007) Idzie jesień. Matowa, brązowa, miękka. Przyglądam się kolekcji jednego z najbardziej elitarnych mistrzów klasyki Ralpha Laurena. Nie tworzy dla nuworyszy lubiących ostentację i tzw. widoczne znamiona prestiżu. Jego kolekcje, choć nowojorskie, mają w sobie nostalgię angielskiej wsi. Zawsze kiedy oglądam pokazy tego projektanta, to, choć do mody mam spory dystans, odczuwam pewną egzaltację. Potrafi on bowiem stworzyć koncentrat klasyki, pokazać wzorzec tradycyjnej anglosaskiej elegancji. Styl angielski nie ulega zmiennym kaprysom projektantów, rządzi się swoimi prawami od lat. Sezony różnią się jedynie drobnymi niuansami w kroju, takimi jak na przykład szerokość klapy w marynarce. Obowiązuje tu podstawowa gama kolorystyczna: beż, brąz, szarość, oliwkowa zieleń i oczywiście czerń i biel. Dobrze widziany jest też ciemny granat i błękit. Ten ostatni jednak tylko jako koszula o męskiej linii. W klasycznej elegancji nie ma miejsca na radykalne mini, krzykliwy makijaż i ekstrawagancką fryzurę. Tweedowa spódnica, dżinsy lub sztruksy, miękkie mokasyny, zamszowa marynarka i kaszmirowe dzianiny to stałe rekwizyty tego stylu. (…) Projektanci wprowadzają co sezon zaskakujące propozycje lub nowe kolory tylko po to, by zdegradować je po sześciu miesiącach, a nas zmusić do nowych zakupów. I tak co sezon… „Modne znaczy piękne” – powiedział ktoś ironicznie, i niestety miał rację. Często tylko dlatego, że boimy się być niemodne, kupujemy coś nawet wbrew sobie i rozsądkowi. W swojej Szkole Stylu często powtarzam, że istnieje „osobowość modowa”. Zanim doradzę komuś, jaki ma styl dla siebie wybrać, robię mały test. Pytam na przykład, ile rodzajów perfum ma na toaletce? Jak często zmienia swój zapach i od jak dawna go używa? Kobieta, która od lat ma jeden, góra dwa flakony perfum, jest najczęściej kobietą przywiązaną do tradycji i o klasycznym guście. Jej doradzam styl angielski. Zdarzają się jednak i takie, które używają kilkunastu zapachów, a każda wizyta w drogerii kończy się zakupem nowych. Takie kobiety są też bardziej wrażliwe na reklamę firm kosmetycznych i modowych, w związku z czym zawsze pragną mieć coś nowego. Diagnozuję wtedy: „osobowość modowa”. Im nie polecam drogiej klasyki o wysokiej jakości, ponieważ takie kobiety lubią zmiany i niechętnie włożą nawet najlepszy żakiet drugą jesień z rzędu. Niech zatem eksperymentują i bawią się nowymi trendami. Z radością stwierdziłam, że po ubiegłorocznej premierze filmu Królowa (reż. Stephen Frears) ze wspaniałą Helen Mirren, wielu projektantów dało się uwieść urokowi brytyjskiego imperium. W kolekcjach pojawiło się zatem sporo tkanin w kratę (Anne Klein, Salvatore Ferragamo, Atsuro Tayama), a także miękkich o burych odcieniach (Michael Kors, Malo i oczywiście Ralph Lauren). Sporo jest tweedu (Sportmax, Hermés, Gucci). Część kolekcji Gucci jest zdumiewająco angielsko-wiejska: wysokie buty jak do jazdy konnej, płaszcze w kratę, tweedowe marynarki i kurtki jak dla uczennicy z angielskiego college’u. Nawet Prada pokazała wyciągnięte kardigany z włóczki w melancholijnych

kolorach. A nie ma klasyki bez kaszmirowego kardiganu, który oczywiście powinien być jak angielski dżentelmen: choć powściągliwy, to jednak na luzie i koniecznie trochę staroświecki. Polecam ten styl wszystkim dręczonym przez niezaspokojony snobizm w najlepszym guście44. 44 Monika Jaruzelska, Angielska jesień, „Pani” nr 10/2007.

Krata „Kolorowa krata. W tym sezonie taka jest najmodniejsza. Najlepiej w kontrastowych barwach” („Pani” wrzesień 2016). Kreatywność projektantów, jak widać, nie potrafi wyjść poza kraty swoich ograniczeń… Wszystko się zmienia, choć nie zmienia się nic. Ja też się nie zmieniam, ciągle narzekam. Już samą mnie to wkurza. Co zrobić. Źle, źle zawsze i wszędzie Ta nić czarna się przędzie: Ona za mną, przede mną i przy mnie, Ona w każdym oddechu, Ona w każdym uśmiechu, Ona we łzie, w modlitwie i w hymnie...45 45 Cyprian Kamil Norwid, Moja piosnka I.

Melancholia („Pani” nr 11/2007) Lubię listopad. Mglisty i popielaty. Trochę smutny, jak co pewien czas pojawiające się najnowsze kolekcje znanych projektantów. Blade modelki z jasnymi ustami ubrane w asfaltowe czernie, z minami uczestniczek konduktu żałobnego, wyłaniają się z mroków pokazu. Rozpuszczone w nieładzie długie włosy potęgują wrażenie depresyjnej grawitacji. Resztki optymizmu projektant zachował, pokazując szczupłe nogi dziewczyn chodzących po wybiegu, ale mała to pociecha. Czasem jeden pokaz grzebie już wszelkie nadzieje. Modelki mają włosy pomalowane na siwo, a oczy na jasnosino. Zamiast figlarnego mini, obszerne surduty i płaszcze. Memento mori. Nie jest to specyfika żadnego z sezonów. Wręcz przeciwnie. „Smutna” moda była zawsze. Lubił ją i wciąż lubi Dries van Noten, jeden z najbardziej wyrafinowanych projektantów, a w wydaniu ascetycznym Jil Sander i Calvin Klein. Za to dobrze się nią bawił swego czasu Marc Jacobs. Wkładał modelkom zabawne czapki i futerka z pomponami, ale to nic w porównaniu ze stosunkowo mało znanym Nicolasem Ghesquière’em, który w histerycznym chyba zapale stworzył cyrkową wręcz kolekcję dla Balenciagi. Psychiczną powagę i pogodny nastrój widać też w Miu Miu, czyli młodej kolekcji Miuccii Prady. Tu łagodne pastele mieszały się z energiczną czerwienią i dającymi poczucie bezpieczeństwa beżami. Spokojne, nieomal klasyczne fasony dopełniały definicję wewnętrznej harmonii. Depresja i mania. Dwa przeciwstawne bieguny naszych afektów. Moda za nimi podąża i prawie zawsze, poza ogólnymi trendami, w pokazach czuje się osobowość lub stan ducha projektanta. Tworzy on najczęściej dla podobnych sobie i chyba dlatego niektóre kolekcje wydają się nam w danym momencie bliskie, a o innych mówimy: „To nie dla mnie”. Niektóre z nas lubią dostojne czernie, odgradzające nas od otoczenia i dodające powagi. Inne wolą infantylne róże, pełne dziecięcej radości i świeżości. Wyrafinowane odcienie popielatego i grafitów czynią z nas „szarą eminencję” mody, czyli kogoś, kto nie rzuca się od razu w oczy, woli być bardziej „spod lady” niż „z wystawy”. Wróćmy jednak do melancholii. Pamiętam ze studiów dziewczynę, która już z daleka wyglądała jak czarna wierzba płacząca. Ciemne długie włosy, zawsze rozpuszczone i lekko zasłaniające twarz bez koloru. Wyciągnięty czarny sweter, duży krzyż na rzemieniu, długa spódnica i płaskie kozaki. Mówiła mało i cicho, jakby całą energię musiała przeznaczyć na walkę z przyciąganiem ziemskim. Gotycki styl najlepiej oddawał jej wewnętrzne cierpienie. Miała koleżankę w podobnym stylu, z którą razem milczały ze smutną wyższością na uniwersyteckich korytarzach. Na ostatnim jednak roku chyba zarzuciły Dostojewskiego i Kafkę i z ulgą przeszły na kolorowe bluzki. Jedna z nich ufarbowała nawet włosy na radosny kasztan. Wyglądała fatalnie. I co z tego. Najważniejsze, że widać było, że lżej jej na sercu, co bywa najważniejsze w tę podobno najsmutniejszą porę roku46.

46 Monika Jaruzelska, Melancholia, „Pani” nr 11/2007.

Pompony, czyli w poszukiwaniu straconego czasu Pomponami zima się zaczyna. Szarawa, włóczkowa i miła. Czapki z dzieciństwa wróciły i święcą swój triumf od przedszkola do Opola, od Mediolanu po Kopenhagę. Noszą je selfienastolatki, trendymatki i geriavitbabki. Pompony z jenota, królika, psa z Chin i poczciwej wełny. Infantylizacja mody odmładza, ale pokazuje też tęsknotę za dawnymi prawdziwymi zimami, gdy śniegu było w bród, a nam został już tylko po śniegu brud. I na pociechę czapka z pomponem. Czapka z pomponem i sanki. Rękawiczki na sznurku zwisające smętnie z rękawów futerka-misia. Gdy czerwone przemarznięte dłonie kleją śnieżną amunicję na kolegów. Ślizgawka. Dziewczyny w białych figurówkach. Para z ust. Szaliki, czapki, rękawiczki robione przez czyjeś troskliwe ręce szydełkiem i na drutach. Niepowtarzalne jak dawne lutowe mrozy. Pod Gubałówką na każdym straganie chińskie czapki z futrzanymi pomponami. Jak to prać? Zdominowały nawet skarpety z góralskiej wełny, które od października do kwietnia zastępują mi kapcie. Moda rządzi się paradoksem. Postęp zawsze niesie degradację przeszłości, jednak nostalgia za niepowtarzalną tradycją wypiera tradycję masowym produktem. Choć może on być i luksusowy. Jak kaszmirowa granatowa czapka z gigantycznym pomponem z lisa, którą sama wypatrzyłam dla przyjaciółki w Kopenhadze. – Very girly – skomentował z zachwytem jej skandynawski mąż. Fakt. Oto właśnie chodzi. Kilka dni temu wchodząc do apteki minęłam w drzwiach staruszkę. Wychodząc na zewnątrz, zaopatrzona w róg obfitości medykamentów i suplementów, z satysfakcją naciągnęła na głowę czapkę z pomponem. Pewnie zupełnie nieświadomie była bardzo trendy. Pompon moda trwa, lecz „gdzież są niegdysiejsze śniegi”47. 47 Określenie z Wielkiego Testamentu François Villona.

Nowoczesność Nie jestem człowiekiem nowoczesnym. Nie lubię zmian, szczególnie tych technologicznych. Tych nibyulepszeń, które tylko komplikują mi życie. Nie chcę uczyć się nowych funkcji w telefonie, pieprzę wszystkie dekodery i inne cholery, żal mi czasu na czytanie instrukcji obsługi, której i tak nie zrozumiem. Zamiast łamać sobie na niej głowę, wolę obejrzeć dobry film, i wcale nie musi być w HD. „Kupuj, kupuj, kupuj!” – atakuje mnie rozdziawiona morda i zaciśnięta w kułak pięść z telewizora albo co kilka metrów z billboardów. Niby mamy postępy w medycynie, a coraz więcej osób choruje na raka. Coraz więcej chipsów „nowy niepowtarzalnych smak” i coraz więcej samobójstw. No i ten paradoks – NOWOŚĆ!, czyli „Szynka babci. Tradycyjny smak według starej domowej receptury”. Co ma jedno do drugiego? Nic, a może wszystko. Może zmiany, które zachodzą w świecie, nie są zmianami, które nam służą, ale to my im służymy?

Drzewo Kocha Gdybym chciała pocoelholować trochę, napisałabym, że ludzie dzielą się na drzewa i ptaki. Pierwsi są przywiązani korzeniami do ziemi, znajomego krajobrazu, ojczyzny i oczywiście umierają stojąc. To ja, narodowiec. – Narysuj drzewo – prosi psycholog, podając dziecku kartkę A4 i ołówek. – Ale jakie? – Jakie chcesz. – Już narysowałem. Dobrze? – Dobrze, dobrze… Poproś mamusię, by przy okazji zajrzała do mnie. Drzewo malutkie. Pień cieniutki. Korzeni brak. Gałęzie gołe, poplątane, zwisające. Oj, niedobrze, niedobrze… Toż to nie drzewo – drzewko, krzaczek zaledwie. Niska samoocena, wykorzenienie, słaba wola, poczucie zagubienia. Wierzba prawie szlochająca. Test Kocha, czyli test drzewa, jest psychologiczną metodą projekcyjną. Jego twórca Charles Koch uważał, że kształt drzewa na rysunku dziecka nie jest przypadkowy. Jest odzwierciedleniem subiektywnych cech osobowości bez świadomego udziału rysującego. Na przykład wysokość drzewa i jego rozmieszczenie na kartce. Jeśli jest zbyt duże, symbolizuje ekspansywność i aktywność. Pień prosty jak słup telegraficzny będzie symbolizował silne ego i życiową zaradność. Chudy zaś niepewność… Choć test został uznany za nienaukowy przez Komisję do spraw Testów Psychologicznych PAN, jest często używany przy diagnozie, zwłaszcza osobowości dzieci. Ja doceniam pomysł Kocha. Wydaje mi się, że pomimo licznych krytyk z powodu możliwości nadinterpretacji – jeśli jest używany przez doświadczonego specjalistę, bardzo często odzwierciedla stan emocjonalny i temperament dziecka. Zmiana kojarzy nam się z pójściem do przodu. Czy jednak na pewno jest to ruch w kierunku nowoczesności? A może właśnie na odwrót? Chodzi o potrzebę cofnięcia się, powrotu do tego, co już było? Jesteśmy przecież niczym wielkie drzewo, którego gałęzie obumierają lub łamią się pod naporem wiatru. Ale drzewo mimo to żyje, bo jego korzenie pozostają niewzruszone. To tam właśnie jest to coś, co nazywamy podstawą, fundamentem, gwarantem stabilizacji. A więc zmiana może okazać się potrzebą powrotu do korzeni. Podczas gdy jedni żarliwie szukają u bliźnich ubeckich powiązań i agenturalnej przeszłości w rodzinie, inni zajęci są swoim drzewem genealogicznym. Gdy bowiem ma się już pieniądze i sławę, to wciąż czegoś brak… Przydałby się jakiś sygnecik z herbem. Najlepiej własnym. Wśród moich znajomych też mniej więcej od roku zaroiło się od szlachcianek. A może by tak portret przodka jak u Karwowskich? Łatwo nie jest, bo prawdziwego ziemiaństwa było w Polsce ledwie 10 procent. Ale szansa jest i wiadomo – kto szuka, ten znajdzie. A zatem: „Nadal wiele osób grzebie w przeszłości, bo ma nadzieję na znalezienie przodka, którym po prostu można by się pochwalić i poprawić prestiż. Nie tak dawno temu celebrytka Doda, czyli Dorota Rabczewska, ogłosiła, że ma szlacheckie korzenie. »Jestem szlachcianką« – wyznała w magazynie

»Pani«. A badania genealogiczne zamówiła, bo – jak wyznaje – »czuła w kościach«, że jest szlachetnie urodzona. Wynajęty specjalista potwierdził przeczucia gwiazdki”48. A więc może jednak: „To nie łatwość dostępu do akt elektryzuje poszukiwaczy korzeni. Najmodniejszym trendem jest badanie własnego DNA. Pod kątem genealogii, oczywiście”49. Ciekawe, ile trzeba by zapłacić, żeby badania wykazały w prostej linii pokrewieństwo z rodem Habsburgów? Można się też szlachetnie pobrać i wtedy już wiadomo, że nasienie padnie na podatną glebę. A jeśli korzenie arystokratyczne, to może i korona z głowy nie spadnie podczas wichury. 48 Beata Modrzejewska, Badanie DNA elektryzuje ludzi, „Plus – Minus” z 4 sierpnia 2016. 49 Tamże.

Wędrowne ptaki Skończyliśmy z dendrologią, zajmijmy się ornitologią. Ludzie ptaki lubią latać po świecie. Ostatnio najmodniej i najszykowniej jest wynająć dom nad oceanem w Portugalii. Najlepiej jakiś stary od arystokraty. A jeśli w przerwie krótkie wakacje w Polsce, to żeby ponarzekać na brzuchatych rodaków w plastikowych klapkach. Niedawno rozmawiałyśmy z koleżanką o jej podróży do pięknie położonego hotelu w Chorwacji. Pokazywała mi zdjęcia, zachwycona jego architekturą, kuchnią i skalistym zejściem do morza. Po czym stwierdziła: – W przyszłe wakacje pojadę do Włoch, może na Sycylię. – Dlaczego? Przecież tak ci się podoba ten hotel pod Dubrownikiem. – Ale tam już byłam. Ja mam odwrotnie, lubię wracać w sprawdzone miejsca. A w ogóle życie dało mi tę wielką szansę zobaczyć wiele krajów, miast, niezwykłych zakątków. Ale, jak śpiewał Kuba Sienkiewicz: Byłem w Ryjo, byłem w Bajo, miałem bilet na Hawajo Byłem na wsi, byłem w mieście, byłem nawet w Budapeszcie Wszystko chuj50. Jestem zakorzeniona tu. Urzekało mnie co prawda piękno Włoch, do których jeździłam głównie zawodowo przez ponad dwadzieścia lat, po kilka razy w roku. Dobrze się tam czułam, otoczona starymi murami małych miasteczek… Aż pewnego razu zmęczona upałem, w hotelu po raz kolejny przeczytałam słowa jednej z moich ulubionych książek. „Po wszystkim, co zdarzyło się w ostatnich wiekach na naszej planecie, czułem się, jako jej mieszkaniec, śmiertelnie znużony wszelką tradycją. Nie mogłem przy tym oprzeć się przekonaniu, że każde piękno jest w mniejszym lub większym stopniu propagandą jakiegoś systemu władzy. Przepiękne Colosseum służyło do pożerania chrześcijan przez lwy, a wstrząsająca Bazylika świętego Piotra – to triumf owych chrześcijan, którzy dawali się zjadać dla przyszłych pokoleń, a nawet dla szczęścia wiekuistego. Colosseum od Świętego Piotra dzieli w prostej linii parę kilometrów. W połowie tej drogi, na Campo dei Fiori, pożerani niegdyś przez lwy chrześcijanie spalili Giordana Bruna. Postawili mu nawet potem za to w tym samym miejscu wspaniały pomnik. (…) Coś chyba przetasowało się w świecie, zachwiał się jakiś obowiązujący dotąd porządek ludzkich przeżyć. A ludzie, w których przyzwyczajenie silniejsze jest od świadomości i rozwagi, silniejsze nawet od uczucia, krążą jak lunatycy szukając przeżyć i wrażeń, na które dawno już nie ma okoliczności i warunków i które istnieją już tylko jako pozycje w zakurzonym katalogu ze zniszczonego kataklizmem muzeum. Czymże jest współczesna turystyka międzynarodowa, jak nie daremnym szukaniem pociechy i nadziei niespokojnych drobnomieszczan jednego kraju u zatroskanych drobnomieszczan kraju drugiego”51. No ja też nie jestem wędrownym ptakiem. I może dlatego nie wrzucam zdjęć na Facebooka. 50 Wszystko chuj, słowa i muzyka Kuba Sienkiewicz. 51 Stanisław Dygat, Podróż, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2003.

Miłość i fotografia – Czy mogłabyś mi dać swoje zdjęcie? – poprosił mnie mój czternastoletni narzeczony, patrząc miłośnie w oczy. Rzecz poważna, tym bardziej że przed wakacyjnym rozstaniem. – Mogę – odparłam, siląc się na obojętny ton, czując jednocześnie, że fala czerwonego gorąca zaraz zaleje mi twarz. Będzie cegła, taki obciach. Natychmiast do domu i zadzwonić do przyjaciółki. – Jezuuu! Poprosił mnie o zdjęcie… – O matko! Pewnie chce zabrać na kolonie. No i co? – Idę na Puławską do fotografa. – Co włożysz? – Czarny golf. Przecież nie dam mu tej w białej bluzce ze szkolnej legitymacji. – Nooo, i rozpuść włosy. Też weź od niego zdjęcie. – Co ty, chyba bym umarła ze wstydu. Wzięłam. Również był w czarnym golfie i kurtce dżinsowej marki Riffle. Miłość i fotografia. To były w XX wieku sprawy nierozłączne. Zdjęcia ukochanego trzymało się w ukryciu, całowało przed snem. Żołnierz służby zasadniczej na sercu, pod mundurem, nosił mały prostokącik, z którego Jola, Małgosia czy Grażynka w paradnej trwałej patrzyła figlarnym wzrokiem. No i właśnie ta figlarność najbardziej niepokoiła żołnierskie serce. Czy poczeka? Wytrzyma dwa lata? Nie poczekała. Serce rozdarte. Zdjęcie podarte! Fotografie niewiernych można było palić, podrzeć lub przechowywać do wiecznie masochistycznego wzdychania. Zresztą wzdychać też można było do fotosów gwiazd filmowych. Moja koleżanka Kasia zerwała kiedyś z Belmondo. Dosłownie. Porzuciła go dla Alaina Delona. I zdarła jego zdjęcia wycięte z „Filmu” i „Ekranu” ze słomianej maty nad łóżkiem. Przynajmniej była wierna francuskiej kinematografii. A nad biednym Belmondem zlitowała się jej o rok młodsza siostra Asia – i wkleiła jego wzgardzone fotografie do grubego kołonotatnika obok zdjęcia Bronisława Cieślaka z 07 zgłoś się. Kiedy po latach Asia wychodziła za inżyniera chemika, absolwenta WAT-u ze służbowym M4, na weselu orkiestra specjalnie na zamówienie panny młodej grała: Mój piękny Panie raz zobaczony w technikolorze Piszę do Pana ostatni list Już mi lusterko z tym Pana zdjęciem też nie pomoże Pora mi dzisiaj do ślubu iść Mój piękny Panie ja go nie kocham, taka jest prawda Pan główną rolę gra w każdym śnie Ale dziewczyna przez świat nie może iść całkiem sama

Życie jest życiem Pan przecież wie52. Ciekawe, co miała na myśli. A jeszcze ciekawsze, co myślą (jeśli w ogóle) panowie młodzi na większości wesel, gdy słyszą: „ja go nie kocham”… 52 Windą do nieba, słowa Marek Dutkiewicz, muzyka Janusz Kruk, wykonawca zespół Dwa Plus Jeden.

Brawo Ja! Dzisiaj Asia jest szczęśliwie rozwiedziona i ma narzeczonego, który raz na jakiś czas jeździ w celach zawodowych do Nowego Jorku. Asia, o świcie zbierając grzyby w mazurskim lesie, wysyła mu smartfonem zdjęcie okazałego prawdziwka. Narzeczony akurat kładzie się spać. Kalendarzowo u niego jest jeszcze piątek, kiedy u niej już sobota. On odbiera zdjęcie, uśmiecha się z rozrzewnieniem i wysyła Asi buźkę z tętniącymi serduszkami. Starsza siostra Asi z francuskim mężem mieszka w Sydney. Akurat zjadła lunch, kiedy jej smartfon daje znać, że dostała MMS-a. Widząc prawdziwka z mazurskiego lasu, nagle chwyta ją niezrozumiały sentyment za polskimi grzybami i wigilijnymi pierogami. Ach… chwilę się zamyśla. Po czym cyka zdjęcie mężowi, który zdrzemnął się na kanapie z ich ukochanym buldożkiem francuskim. Ale są do siebie podobni… wyłupiaste oczka, te same zmarszczki i potrójne podbródki. Wysyła zdjęcie. Asia pośrodku lasu wybucha śmiechem. W gąszczu śmiga polska sarna wystraszona jej perlistym głosem. Kiedyś w takiej sytuacji ludzkość potrzebowała listów. Wymagały sporego wysiłku i czasu. No bo zawrzeć w nich wszystko mogły tylko osoby z talentem epistolarnym. A potem jeszcze trzeba było dyliżansów, statków, listonoszy na rowerach, pocztowych gołębi… Sporej liczby pośredników, by jeden człowiek mógł skontaktować się z drugim. Kiedy listy z Ameryki pisał noblista Henryk Sienkiewicz, można było się nimi rozkoszować: „Marmury, brązy, dywany, zwierciadła: oto hotele amerykańskie. W New-Yorku są to, obok banków i poczty, najpiękniejsze budynki miejskie. Prócz numerów przeznaczonych do najęcia, w każdym hotelu znajduje się mnóstwo ogromnych sal, gdzie goście mogą przyjmować swoich odwiedzających, i buduarów urządzonych z książęcym przepychem, przeznaczonych dla kobiet”53. Ale kiedy do pozostawionej w Polsce rodziny list pisał prosty chłop (czy raczej komuś dyktował, bo był analfabetą), który popłynął przez ocean „za chlebem”54, brzmiało to mniej więcej tak: „W pierwszych słowach mego listu zapytuję was o zdrowie. I napiszcie, czy Krasula cielna, a Jasiek te morgi sprzedał? U mnie jako tako. Z Bogiem”... Dzisiejszym listem stała się fotografia. Wykonana przez noblistę czy rolnika, niewiele różni się jakością. Ten sam człowiek i ten sam pejzaż. Krzesło jest krzesłem, a słońce słońcem. Tyle że noblistę zobaczymy w sztywnej pozie na szwedzkim dworze, pośród kryształowych zastaw i królewskich głów. A rolnika w McDonaldzie przy krajowej siódemce – szczęśliwego nad wieśmakiem w promocji. I żadne słowa nie będą potrzebne. Podobnie rzecz się ma z selfie. Dawniej ludzie pozostawiali dowody swej obecności na ścianach, murach, płotach i kafelkach łazienek, a nawet wyryte scyzorykiem w drewnianych sławojkach. Napisy typu „Ja tu byłem Józek” znaczyły teren niczym psi mocz. Obecnie zastępują je selfie – z Ja w roli głównej i z miejscem w tle. Obojętne jakim, czy to pałac dożów w Wenecji, czy kibel na stacji benzynowej. Do tego dochodzi narcystyczna kategoria selfie w lustrze… Wiadomo, brawo Ja! 53 Henryk Sienkiewicz, Listy z podróży po Ameryce, Gebethner i Wolff, Warszawa 1884.

54 Tytuł noweli Sienkiewicza z 1880 roku.

Ocalić od zapomnienia Dlaczego tak bardzo kochamy zdjęcia? Dlaczego uwielbiamy fotografować siebie, bliskich, nasze otoczenie? Co takiego jest w tym małym nieruchomym obrazku, że koniecznie musimy go mieć? I dzielić się nim z innymi...? Chyba najlepiej na to pytanie odpowiada Susan Sontag w słynnej książce poświęconej fotografii. Amerykańska intelektualistka pisze w jednym z esejów, że „Fotografie mogą zapadać w pamięć mocniej niż ruchome filmy, ponieważ stanowią oddzielne jednostki czasu, a nie jego przepływ. Telewizja – to strumień niestarannie dobranych obrazów, z których każdy wymazuje poprzednika ze świadomości widza. Nieruchoma fotografia – to chwila obdarzona przywilejem trwałości, można ją zamienić na niewielki płaski przedmiot i oglądać do woli”55. A więc fotografia to trwałość? I to trwałość zamknięta w przestrzeni niewielkiego przedmiotu? Chyba tak, chyba o to właśnie chodzi. I od zawsze o to chodziło. Dopóki fotografowanie było czymś elitarnym, towarzyszył temu kult, a nawet zabobon. Do fotografii należało się przygotować, odświętnie ubrać, przybrać odpowiednią pozę i minę – pochwalić tym, co ma się najlepszego. Wśród ludów plemiennych panowało natomiast przekonanie, że zdjęciem zabiera się człowiekowi duszę. Że jest niczym pocałunek śmierci albo strzał… Tabu elitarności zdjęć zaczęli przełamywać fotografowie, którym brakowało w tym życia. Zamiast poważnych min i nadętych póz woleli naturalność – a tę najłatwiej można było złapać na ulicy, podwórku, nad rzeką… i w ten sposób fotografia poszła w lud. Choć granicy intymności jeszcze nie przekroczyła. To nastąpiło z chwilą, kiedy możliwość zrobienia zdjęcia stała się najpowszechniejsza z powszechnych, czyli w erze telefonów komórkowych. To teraz można komuś wejść do łazienki podczas wykonywania czynności fizjologicznych, można złapać człowieka na błędzie, słabości, braku kontroli nad sobą. Wszystko niby w ramach żartu, a w rzeczywistości w ramach zasady: nie mamy zasad, bo po co nam zasady? Najważniejsza jest beka. A nic tak bardzo nie śmieszy, jak kompromitacja bliźniego. Fotografia wojenna z kolei narodziła się podczas I wojny światowej. Dzisiaj to ona cieszy się największą popularnością na najważniejszych konkursach, jak World Press Photo. I wzbudza oczywiście moralne wątpliwości. Ponieważ rodzi się pytanie, jaką rolę odgrywa na wojnie? Czy nie jest jak ten sęp ze słynnego zdjęcia Kevina Cartera z 1993 roku, na którym fotograf z RPA uwiecznił umierającą z głodu dziewczynkę, obok której czeka już ptak padlinożerca? Carter też czekał, na dobre ujęcie, za co potem został obrzucony przez świat taką falą potępienia, że popełnił samobójstwo. Nie szkodzi, dzisiaj ma naśladowców, już bez wyrzutów sumienia… Trzyletniego Aylana Kurdiego, który zatonął podczas przeprawy uchodźców z Turcji do Europy, podobno znaleziono w miejscu mało fotogenicznym – więc został przeniesiony w lepsze, na szeroką plażę, aby zrobić mu ładne zdjęcie. Z kolei dwaj mężczyźni, którzy znaleźli zwłoki Ewy Tylman na brzegu Warty, nim powiadomili policję, porobili zdjęcia, które potem próbowali sprzedać tabloidom. Fotografia konfrontuje się ze śmiercią od samego początku istnienia fotografii. Że „to chwila obdarzona przywilejem trwałości” – ludzie natychmiast zrozumieli. Dlatego zaczęli uwieczniać na zdjęciach zmarłych. To, co dzisiaj nam się kojarzy z horrorem Inni, w XIX wieku było oczywistością. A że

najczęściej wtedy umierały niemowlęta, po nich starsze dzieci na zakaźne choroby, potem matki w połogu i mężczyźni podczas pracy – tego typu zdjęcia zapełniały rodzinne albumy. Sadzanie zmarłego dziecka pośród żywego rodzeństwa albo zmarłego dorosłego na krześle, a nawet malowanie mu oczu na zamkniętych powiekach, miały na celu „ożywienie” ich do zdjęcia. Tego ostatniego, które na trwale zaczarowywało żywą pamięć o nich. Chociaż… Gdy się miało szczęście, które się nie trafia: czyjeś ciało i ziemię całą, a zostanie tylko fotografia, to – to jest bardzo mało…56 55 Susan Sontag, O fotografii, przeł. Sławomir Magala, Karakter, Kraków 2009. 56 Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Fotografia [w:] Pocałunki, Księgarnia F. Hoesicka, Warszawa 1926.

Fotografia mimo woli Współczesność odeszła od zwyczaju fotografowania zmarłych. Ale zastępuje go innym. Jedna z moich koleżanek wyszła za Fina. Pojechała na pierwsze wspólne święta do jego rodziny i przywiozła zdjęcia. Na każdym duża rodzina z dużą liczbą dzieci. Na jednym, podczas wigilijnej kolacji, w centralnym miejscu posadzono w gronie rodzinnym starą kobietę. Ze szklanym spojrzeniem dementa, już nie do końca świadomą rzeczywistości. Na głowie miała czapkę świętego Mikołaja… Niewątpliwie ta czapka była oznaką czułości najbliższych, w nas jednak budziła zażenowanie i śmiech. Ludzie też coraz częściej robią sobie zdjęcia z bliskimi w śpiączce, podłączonymi do kroplówek, których twarz jest niby jeszcze żywa, a jednak już pochodzi z innego świata. Od lat wielką popularnością cieszą się zdjęcia dzieci wykonane przez australijską fotografkę Anne Geddes. Noworodki zwykle śpią, ułożone w odpowiednich pozach. Groteskowo przebrane lądują w butach, kwiatach, doniczkach lub miskach. Są niby słodkie, kolorowe, do bólu wystylizowane. A ja mam poczucie, że coś jest nie tak. Bo widzę ich bezbronność wobec dorosłych, którzy mogą z dzieckiem zrobić wszystko. Nie szukając daleko – jedna z gwiazd w złości na nękających ją paparazzi napisała do nich obelżywy list i dołączyła zdjęcie umorusanych kupą pośladków synka. To miał być protest przeciwko próbom zrobienia mu fotek do tabloidów. Złość rozumiem. Nie rozumiem, dlaczego zostało w tym konflikcie wykorzystane dziecko… przez matkę. W 2005 roku Polską wstrząsnęła historia zdjęć wykonanych podczas nocnego dyżuru w szpitalu dziecięcym. Dwie pielęgniarki fotografowały się z dwoma ledwie kilogramowymi wcześniakami, jednego wkładając do kieszeni fartucha. Potem się tłumaczyły, że to było na pamiątkę, dla ich rodzin, aby wiedziały, jak malutkimi dziećmi się opiekują. Jeden z wcześniaków po pewnym czasie zmarł. Co prawda sekcja zwłok nie wykazała, aby śmierć była następstwem tego wybryku, ale „niesmak pozostał”. Sprawę pielęgniarek umorzono, lecz do zawodu nie wróciły. Zdecydowanie lepiej traktowane były malutkie trupki w sepii z dziewiętnastowiecznych fotografii. Śmierć przydawała im godności. Nie robiono z nich maskotek do zabawy i nie rozpowszechniano w kalendarzach. Ich zdjęcia były zapisem intymnej rozpaczy i tęsknoty rodziny. Nie odzierały z człowieczeństwa. Choć paradoksalnie dzieci były wówczas w mniejszej cenie, nie traktowano ich jako produktu marketingowego.

Susan i Annie O fotografii Susan Sontag to chyba najlepsza książka na ten temat. A Susan przez wiele lat była życiową partnerką najsłynniejszej w świecie fotografki – Annie Leibovitz, którą nazywa się „specjalistką od fotografowania ludzkich dusz”. To jej sesja fotograficzna obiegła cały świat po śmierci Johna Lennona. Na najgłośniejszym zdjęciu nagi John niczym płód przyklejony jest do Yoko Ono. I nie jest to tylko zamysł artystyczny. To metafora małżeństwa – Johna, który całe życie był osieroconym przez matkę chłopcem, i apodyktycznej żony-matki – Yoko. Z kolei zdjęcia nagiej ciężarnej Demi Moore rozpoczęły modę na obnażanie brzuchów podczas ciąży (do opublikowania tego zdjęcia na okładce „Vanity Fair” namówiła szefową pisma Susan; numer sprzedał się w nakładzie miliona egzemplarzy). To pierwsza Amerykanka, która mogła zrobić sesję zdjęciową brytyjskiej rodzinie królewskiej. Annie opowiada fotografiami historie, wydobywa z ludzi to, co w nich ukryte, wzbudza kontrowersje i… nie zmusza nikogo do uśmiechu. Twierdzi, że latami dochodziła do tego, aby zrozumieć, iż proszenie ludzi o uśmiech do zdjęcia to proszenie o fałszywy gest. „To trik, sposób kierowania uwagi na aparat. »Spójrz, leci ptaszek« – pisze w swojej książce. – Uśmiech jest komponentem rodzinnych fotografii. Matki nie chcą, żeby ich dzieci wyglądały na nieszczęśliwe. Moja matka wynajmowała lokalnego fotografa, żeby robił nam rodzinne portrety, a on nieustannie kazał się uśmiechać. Zmuszał do tego. W latach 50. wszystko miało być OK, chociaż nawet w połowie nie było OK”57. Powtarza, że najdziwniejsza jest naga rzeczywistość. I w jej wypadku tak jest. W wieku pięćdziesięciu jeden lat zapragnęła zostać matką. Dawcą spermy został podobno syn Susan (jeśli to prawda, budzi we mnie spory dysonans…). W zaawansowanej ciąży zrobiła sama sobie zdjęcie, będące kopią tego z Demi Moore. A Susan, związana z nią przez lata, uwieczniana była także na zdjęciach. Do samego końca. Bo kiedy zmarła na białaczkę w 2004 roku, Annie zrobiła jej zdjęcie pośmiertne... Niedługo po Susan zmarł też ojciec Annie. Wtedy wydała album „Annie Leibovitz: a Photographer’s Life 1990–2005”, w którym między fotografiami celebrytów znalazły się też zdjęcia rodzinne, w tym te umierającej i już zmarłej Susan. O sobie samej Leibovitz mówi, że chciałaby robić zdjęcia nawet w chwili swojej śmierci. Śmiertelne selfie? Kto wie… 57 Małgorzata Czyńska, Zdjęcia umarłych się zmieniają, „Wysokie Obcasy” z 26 kwietnia 2011.

Świat bez skazy Uśmiech! Uśmiech! Cheese! Say: sex! I już usta układają się w radosny grymas, choć nie zawsze tak bywa. Dlaczego modelki na zdjęciach przypominają ekspresją „ryby w galarecie”? Bo świat mody się zdehumanizował. Pisałam już o tym kiedyś, a ciągle w pewnym sensie jest aktualne.

Modelki się gniewają („Existence Pop&Lifestyle Magazine” nr 5) Patrzą na nas gadzim wzrokiem. Z wyższością zadzierają głowę lub wrogo łypią spode łba. Chmurne jak dżdżysty poranek. Bez kontaktu. Tak od lat wyglądają modelki w reklamach i na pokazach. Świat mody robi wrażenie, jakby chciał nas przestraszyć. Dlaczego sympatyczne, młode dziewczyny nakłaniane są do tego, aby przypominać lodowatą królową śniegu z baśni Andersena? Pierwszy powód jest oczywisty. Żyjemy w narcystycznej kulturze, gdzie kocha się piękno idealne, bez skazy i słabości. Ideał to więc nic innego jak kamienny posąg. Zimny, bez potrzeby bliskości. Po prostu samowystarczalny, no i oczywiście niezniszczalny. Niepoddający się upływowi czasu. Trudno oprzeć się skojarzeniu ze słynną powieścią Portret Doriana Greya Oscara Wilde’a. Wiedzą o tym dobrze wszyscy marketingowcy. „Modelka reklamująca modę lub produkty luksusowe musi budzić poczucie dystansu, wynikające z doskonałości. Odbiorca marzy, aby wraz z nią znaleźć się w lepszym świecie, przejść do wyższej kasty” – mówi Kinga Miller, specjalistka od marketingu mody. No właśnie, swojska i naturalnie uśmiechnięta dziewczyna z sąsiedztwa nie skłoni nas do kupienia za dziesięciokrotnie wyższą cenę okularów przeciwsłonecznych Prady. Może w najlepszym wypadku reklamować rodzinne wczasy w Tunezji, oczywiście w promocyjnej ofercie. Podobnie wyglądają pokazy mody. Czy to nowojorski Fashion Week, czy rodzinna impreza w Łodzi, wszystkie modelki, „jak jeden mąż”, się gniewają. Obrażona mina, pogardliwe spojrzenie ponad głowami publiczności (która nie bez powodu siedzi na ogół niżej) stwarzają poczucie wyższości świata mody nad całą resztą. Oczywiście pilnie strzeżone pierwsze rzędy dla celebrytów i redaktorów elitarnych magazynów kobiecych także należą do tego lepszego królestwa. Tak pojmowane piękno ma dość infantylne źródło. W naszym „dziecięcym” przekonaniu księżniczka z bajki jest zawsze wyniosła, lekko nadąsana, po prostu nie brata się z tłumem. Doktor Ewa Jarczewska-Gerc, psycholog społeczny Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej tłumaczy to zjawisko jako unikanie uśmiechu, który komunikuje zachętę do kontaktu czy wręcz bliskości. A skoro ktoś ma być niedoścignionym ideałem, trzeba postawić go na piedestale. Kolejny powód, dla którego modelki zastygają w ponurym bezruchu, jest prozaiczny. Każdy fotograf wie, że twarz w uśmiechu jest mniej doskonała. Szczególnie w spontanicznym odruchu, gdy wyraża silną ekspresję, czego efektem są kurczące się mięśnie (orbicularis oculi) i wyraźne zmarszczki wokół oczu. Brak kontaktu wzrokowego, patrzenie w bliżej niezidentyfikowanym kierunku lub ciemne okulary wywołują w nas zaciekawienie. Modelki wydają się być strażniczkami jakiejś „Wielkiej Tajemnicy”. Tajemnicy, którą oczywiście chcielibyśmy poznać, na co szansę otrzymamy tylko po przekroczeniu drzwi luksusowego sklepu. No i właśnie o to chodzi. Marketingowcy twierdzą, że onieśmielenie i ciekawość to najlepsza droga do portfela snoba, który siedzi w większości z nas. Po prostu pożądamy obiekt, który wydaje się lepszy niż my sami. Tę manierę przejęły również marki masowe, sprzedające tanią odzież dla młodych ludzi. Nie zachęcają już cenową dostępnością produktu, lecz paradoksalnie kreują swoje kolekcje na luksusowe. Zapraszają do współpracy kreatorskiej sławne nazwiska elitarnych projektantów. Tak było z popularnym H&M

i na przykład ich kolekcją zaprojektowaną przez Roberta Cavalliego. Za ich przykładem idą inni, na przykład polska marka Reserved z limitowanymi kolekcjami Paprockiego & Brzozowskiego czy Gosi Baczyńskiej. I tak jak kulturoznawcy mówią o zacieraniu się we współczesnym świecie granic między tym, co nazywano kiedyś kulturą wysoką a masową rozrywką, tak specjaliści od mody piszą o podobnym zjawisku wśród marek odzieżowych. Na straży niedostępnej urody modelek stoją też makijażyści. Makeup w wielu kampaniach, sesjach i pokazach mody pełni funkcję współczesnej maski ukrywającej wszelkie niedoskonałości, potęgującej wrażenie sztuczności i obcości. Nie bez znaczenia jest też fakt, na który zwraca uwagę dr Jarczewska-Gerc, że modelki to najczęściej bardzo młode, kilkunastoletnie dziewczyny. Przez niedostępny wyraz twarzy wydają się silniejsze i bardziej stabilne emocjonalnie. Według zasady: kto trzyma dystans, jest bardziej odporny na uczuciowe zranienia. Na zdjęciu nastolatki przez wyniosłą minę uzyskują wrażenie osób o silnym poczuciu własnej wartości, kogoś godnego, zasługującego na szacunek. Są „damami”. Często skrywa się za tym lęk, poczucie upokorzenia na castingach, wynikające z przedmiotowego traktowania. Wystarczyło zresztą obejrzeć jeden odcinek TVNowskiego hitu Top Model, żeby zrozumieć, na jakie traktowanie mogą być narażone te mało jeszcze doświadczone przez życie osoby. Jak twierdzi jedna ze znanych modelek, która pragnie pozostać anonimowa, w świecie, gdzie trudno o heteroseksualnych mężczyzn, rzadko można liczyć na szarmanckie zachowanie. Lepiej robić wrażenie zimnej suki, niż stać się psychiczną ofiarą. Ale to już zupełnie inna historia58. 58 Monika Jaruzelska, Modelki się gniewają, „Existence Pop&Lifestyle Magazine” nr 5

Niezapomniana chwila Jest takie zdjęcie, przerobione na czarno-białą pocztówkę. Zimowy wieczór w Zakopanem. Pięknie oświetlone wejście do hotelu Morskie Oko, a w tym świetle błyskają niczym kryształy zwisające z dachu sople. Plakat zawieszony przy schodach zaprasza na występy Hot Boybandu, choć okna hotelu są ciemne. Poniżej, na ulicy Krupówki stoją trzy pary sań. Konie mają pospuszczane łby, odpoczywają. Woźnica góral, wsparty ręką o sanie, też nie ma nic do roboty. Noc, cisza, śnieg… U dołu po prawej na pocztówce widnieje logo „FIS. Zakopane 1939”. Czy pamiętasz tę noc w Zakopanem? Księżyc świecił srebrzyście jak stal. Po kobiercu ze śniegu usłanym Nasze sanie gdzieś nas niosły w dal. Cicha noc, śnieżna noc, Zakopane. Czy pamiętasz, jak szybko mijał czas? Takie chwile są niezapomniane, Taka noc bywa tylko raz59. Ta piosenka powstała trzy lata wcześniej. Śpiewał ją Mieczysław Fogg. W czasie Mistrzostw Świata w Narciarstwie FIS, które rozegrały się w lutym 1939 roku, była już popularna w całej Polsce. Na eleganckich dancingach w hotelu Morskie Oko wykonywano ją często. Kto wie, być może została zaklęta wraz z wieczornym widokiem w pocztówce?… Ostatnia niezapomniana chwila przed końcem świata. Świat się nie skończył, świat się zmienia. Dzisiaj w Morskim Oku można tańczyć disco polo i techno. 59 Czy pamiętasz tę noc w Zakopanem, słowa Aleksander Jellin, muzyka Zygmunt Karasiński i Szymon Kataszek, 1936.

Mieć czy być Pamiętam pewien zmierzch zimowy. Wybraliśmy się we czworo do Doliny Strążyskiej na spacer. Świeżo spadł śnieg, wokół było cicho i spokojnie. Ten moment zwany l’air blue – ulotność błękitnego światła, kiedy dzień przechodzi w noc i wszystko robi się niebieskie. Turyści dawno zeszli już ze szlaku, a my, przez to, że nasz pensjonat znajdował się w pobliskim lesie, mogliśmy pobyć w tej niepowtarzalnej chwili. Śnieg tłumił dźwięki, trwała śnieżna cisza i zmrożony las wokół. Do tego świadomość, że czeka w pensjonacie gorąca herbata z cytryną i rozpalony kominek. Pamiętam to uczucie coraz rzadszego już, milczącego zachwytu... W pewnym momencie koleżanka odebrała komórkę i zaczęła głośno o tym opowiadać, robić zdjęcia, od razu też przesyłać MMS-y, wrzucać na Facebooka. Nie porównuję, czy coś jest lepsze, czy gorsze. Ale miałam poczucie, że nie chciałabym nikomu oddać tego, co wspólnie czuliśmy. A tutaj nagle wylewa się ten magiczny, tylko nasz świat – niczym gorąca herbata. I kubek zostaje pusty. Niby wszyscy się poczęstowali, ale nikt się nie napił. Do lasu chodzę z psem, telefonu nie odbieram.

Doktor Tomasz Mazur, pomysłodawca i założyciel Centrum Praktyki Stoickiej oraz pracownik Instytutu Filozofii Uniwersytetu Warszawskiego w Zakładzie Filozofii Religii. Autor książek, m.in. Zbawienie przez filozofię. Interpretacja twórczości Henryka Elzenberga (2003), Kapryśni bogowie Sokratesa. Człowiek i świat wartości w tradycji filozofii zachodniej (2008) i Fiasko (2012).

* MONIKA JARUZELSKA: Czym dla stoika jest pojęcie zmiany? TOMASZ MAZUR: Z filozoficznego punktu widzenia antyczny odpowiednik zmiany to metanoja. To pojęcie greckie, które oznacza przemianę, ale rozumianą w sensie wewnętrznym, duchowym. Wydaje mi się, że nasza kultura, cywilizacja Zachodu, ale nie tylko, jest od początku naznaczona pojęciem przemiany. Jest nawet głośna książka Petera Sloterdijka Musisz życie swe odmienić. On pokazuje, że jesteśmy w pewnym sensie „duchowymi akrobatami”. My, jako przedstawiciele cywilizacji zachodniej, czy w ogóle człowiek jako taki. Znalazłem w tej książce piękne zdanie, które mi utkwiło w pamięci: „Szukasz człowieka, znajdziesz akrobatę”. Sloterdijk miał przez to na myśli, że człowiek jest istotą nieustannie szukającą wyzwań – naznaczoną pojęciem zmiany, koniecznością odmiany siebie. Ponieważ tradycyjne formy zmiany siebie zużyły się, bo już wszystko na tych drogach zostało dokonane, człowiek szuka coraz to nowszych form zmiany siebie. Stąd pojawiają się zmiany cielesne, typu kolczykowanie i tatuażowanie. MONIKA JARUZELSKA A jednocześnie boimy się zmian. Chcemy znaleźć się w bezpiecznym miejscu i zatrzymać czas, jak w tym cytacie z Schopenhauera: „Nasze istnienie nie ma innej podstawy ani gruntu, na których by się opierało, poza ulatniającą się teraźniejszością. Dlatego formą jego jest z istoty stały ruch bez możliwości spoczynku, do którego wciąż dążymy. Przypomina biegnącego z góry, który musiałby upaść, gdyby chciał się zatrzymać, a utrzymuje się na nogach, tylko biegnąc dalej”60. TOMASZ MAZUR: To tak szeroki temat, że nie wiem, od czego zacząć. Nieustannie mam z tym do czynienia. Wydaje mi się, że w człowieku ścierają się dwie przeciwstawne tendencje: tendencja zachowawcza i tendencja transgresyjna. Według profesora Józefa Kozieleckiego, który przed laty stworzył transgresyjną koncepcję człowieka, istnieją dwa rodzaje motywacji: homeostatyczna i heterostatyczna. Ta pierwsza powoduje, że człowiek dąży do zachowania status quo (żeby jego poziom życia nie uległ pogorszeniu), czyli podejmuje działania zapobiegawcze. Ta druga motywuje go do wykroczenia poza swoje ograniczenia. Wydaje mi się, że to napięcie jest w każdym z nas, a strach przed zmianą to konsekwencja dwóch przyczyn. Z jednej strony, kiedy pojawiają się realne zagrożenia, które mogą naruszyć nasz stan posiadania, zarówno w sensie materialnym, jak i duchowym, boimy się zmian, bo mamy poczucie, że będą to zmiany na gorsze. Z drugiej strony – obawiamy się, że wraz ze zmianami istnieje poważne ryzyko cofnięcia się, bo trzeba przecież zaryzykować. Każda zmiana jest pewnego rodzaju ryzykiem. Jeżeli chcemy uzyskać spektakularny sukces, musimy coś postawić na szali. Wydaje mi się, że wielu ludzi nie jest świadomych tego, iż każda zmiana jest związana z inwestycją – emocjonalną, duchową, materialną – w efekcie której nie jesteśmy już tacy, jacy byliśmy, coś tracimy. Stąd może się brać lęk przed zmianą. Każda zmiana to swego rodzaju hazard. MONIKA JARUZELSKA Gdyby nie potrzeba zmian, wciąż tkwilibyśmy w jaskini, pilnując tylko skór zwierząt, które wcześniej upolowaliśmy…

Profesor Zygmunt Bauman mówi o nowym zjawisku, które nazwał „retrotopia”. Jest to strach przed przyszłością. Bo dziś postęp nie kojarzy się już z oczekiwaniem lepszego jutra, ale z oczekiwaniem jeszcze większej niepewności – ponieważ pracy jest coraz mniej, stąd coraz mniej szans na sukces… TOMASZ MAZUR: Żyjemy w świecie, w którym procesy zmian zachodzą na tak wielu płaszczyznach i są tak dynamiczne, że coraz realniejszy staje się scenariusz zupełnie nieprzewidywalnych zdarzeń na bardzo trudną do oceny skalę. Zwłaszcza postępu technologicznego, w którym poszukiwanie coraz nowszych rozwiązań stało się celem samym w sobie. Futurolodzy już dawno przepowiedzieli, że mentalnie przestaniemy nadążać za tymi zmianami. Nasz mózg nie jest w stanie dotrzymać im tempa. Być może jesteśmy na granicy kolejnego technologicznego przełomu, który będzie tym przekroczeniem momentu osobliwości, jak to mówią fizycy. Kolejna zmiana będzie tak duża, że nawet nie jesteśmy w stanie sobie wyobrazić, jak nas ona zmieni. Co przewidział Francis Fukuyama w książce Koniec człowieka61. A jednocześnie powrót do natury, w rozumieniu jakiejś pierwotnej i nieskażonej natury człowieka, jest całkowicie nierealny. Po prostu człowiek stracił tę możliwość. Ostatnio podczas prowadzonych przeze mnie warsztatów filozoficznych coraz częściej spotykam się z obawami na temat przyszłości cywilizacji. Często o tym rozmawiamy – że zmiany są tak dynamiczne, iż ludzie po prostu tego się boją. MONIKA JARUZELSKA: Bo nie wiemy, czy mamy do tego wystarczające instrumenty przystosowawcze. TOMASZ MAZUR: Uruchomiliśmy procesy, za którymi przestajemy nadążać. MONIKA JARUZELSKA: A poza tym myślę, że jesteśmy zmęczeni ilością bodźców, które do nas docierają. Nie potrafimy ich filtrować. A ten powrót – jak pan mówi – do natury, to było na przykład zjawisko lat sześćdziesiątych, związane z ruchem hipisowskim. Ono pojawia się w historii. Rzeczywiście – w takim zakresie byłoby niemożliwe. Niedawno oglądałam film dokumentalny o Syberii. Dla mnie Syberia jest naznaczona losami mojej rodziny. Świat, w którym jest tajga, jeziora, niedźwiedzie i wilki – natura i nic poza tym. Kiedyś było się tam zsyłanym, a dzisiaj można schować się przed cywilizacją. A w filmie nagle zobaczyłam ogromną ekspansję chińską. Wycinają wszystko, karczują, budują most na Amurze… za chwilę Syberia może się okazać częścią państwa chińskiego. Czyli wszystko się zmienia, a zdanie z Wesela wciąż aktualne: „Chińczyki trzymają się mocno”… TOMASZ MAZUR: Wydaje mi się, że projekt powrotu do natury w sensie życia podług czegoś – zarówno sposobu ubierania się, odżywiania, postępowania – jest nie do odtworzenia. Ale ludzie w to wierzą, potrzebują tej wiary. MONIKA JARUZELSKA: To jest takie iluzoryczne – jedzenie kaszy, jarmużu… TOMASZ MAZUR: Ludzie nie rozumieją, że ingerencja w środowisko jest już tak daleka, że to zwyczajnie niemożliwe. Można jeść kaszę, ale składniki chemiczne, niezbędne do hodowania zwierząt i roślin, są na tak głęboką skalę stosowane, że przeniknęły do struktury życia organicznego. I są badania, bardzo często nieupubliczniane, dowodzące, że ta chemia, którą przyswajamy, która jest nie tylko w jedzeniu, ale także w ubraniu, które nosimy, w efekcie wpływa także na nasze zachowanie. MONIKA JARUZELSKA: Mężczyźni są dzisiaj naszpikowani żeńskimi hormonami – z powodu jedzenia produktów zawierających fitoestrogeny, ale i z powodu wtórnego oczyszczania wody, w której

hormon kobiecy jako niezwykle silny przeżywa. TOMASZ MAZUR: Może dla niektórych to nawet lepiej... MONIKA JARUZELSKA: Jestem obrońcą testosteronu! Wydaje mi się, że to, co ostatnio się dzieje, jest wynikiem tego, że z testosteronem i męskością tradycyjną też walczyliśmy. TOMASZ MAZUR: Ja bym tutaj przytoczył francuskiego antropologa i filozofa nauki Bruna Latoura. Twierdzi on, że różnica między naturą a kulturą już nie istnieje. Tak bowiem nasączyliśmy naszą narrację na temat natury motywami kulturowymi, cywilizacyjnymi – zarówno w sposobie myślenia, mówienia, jak i na poziomie technologicznym – że wszystkie zdania, które opierają się na chociażby minimalnej opozycji między kulturą a naturą, tracą rację bytu. Czyli zdanie, że kultura jest silniejsza od natury, już samo w sobie zakłada, że rozumiemy, na czym polega różnica. Rzecz w tym, że nie potrafimy tej różnicy uchwycić. Raczej używamy pojęcia natury, żeby uciec od rzeczywistości, z którą nie do końca sobie radzimy. To rodzaj mitu założycielskiego, nowej religii. MONIKA JARUZELSKA: Czyli Baumanowska „retrotopia”. Ale chcemy też pamiętać dzieciństwo, te pachnące trawy... To mechanizm obronny przed światem pełnym afektacji. Nazwałabym to – gdybyśmy mieli określić to mianem choroby psychicznej – taką dwubiegunowością, cyklofrenią – albo mania, albo depresja. Zmarła aktorka i wszyscy histeryzują. Kilka godzin później ktoś strzelił gola i wszyscy są w euforii. Nie ma stanu pośredniego, brakuje duchowego litu62. TOMASZ MAZUR: Chciałbym zaproponować kategorię pojęciową: „emocjoholizm”. W okresie romantyzmu emocjom nadano szczególną wartość, której wcześniej nie było. Chodzi o czynnik kulturowy mający związek z tożsamością. Tożsamość człowieka w romantyzmie była budowana poprzez emocje. A dawniej poprzez zaangażowanie religijne, identyfikację ze świętymi albo poprzez wartości, rozwój. MONIKA JARUZELSKA: Religia też dawała ekstazę... TOMASZ MAZUR: Tak, ale to nie był motyw dominujący. Asceza również była elementem doświadczenia religijnego, ale poważniejszą rolę – przynajmniej w chrześcijaństwie – odgrywały normy regulujące nasze zachowanie. Bycie chrześcijaninem oznaczało przynależność do pewnej wspólnoty aksjologicznej, wyznaczającej nasze postępowanie. Dla racjonalnego uchwycenia i przyswojenia reguł postępowania religia była kluczowa. Natomiast w okresie romantyzmu uniesienie emocjonalne stało się wartością samą w sobie. MONIKA JARUZELSKA: To słynne Mickiewiczowskie przeciwstawienie serca szkiełku i oku… TOMASZ MAZUR: I to jedna z głównych różnic, nad którą się zastanawiam, kiedy myślę o starożytnym stoicyzmie i współczesnym człowieku. Starożytny stoicyzm próbował budować człowieka w oparciu o rozum – przy czym ten rozum był też specyficznie pojmowany, jako wartość wspólna. Podczas gdy współczesny człowiek identyfikuje się nie z rozumem, lecz z osobowością, w której główną rolę odgrywają emocje – to stosunkowo nowy model kulturowy. Ale jest też czynnik cywilizacyjny – gdy emocje odgrywają ogromną rolę w przemyśle i marketingu. Żeby wypromować nowy produkt, żeby go sprzedać – cały marketing zbudowany jest wokół emocji. Również media społecznościowe na tym bazują. Emocje bowiem jest łatwiej poruszyć. Emocje są najbardziej ruchomą i zmienną rzeczą w człowieku – samo pojęcie „emocja” pochodzi od słowa „ruch”, „poruszenie” (łac. motus – poruszenie, emocja, ruch fizyczny).

MONIKA JARUZELSKA: Z emocjami się nie dyskutuje, one nie mają logiki… TOMASZ MAZUR: Trudniej zmienić wartości, niż oddziaływać na człowieka za pośrednictwem emocji. Te dwa czynniki sprawiają, że wszyscy jesteśmy emocjoholikami albo po prostu typem człowieka, którego określam jako homo excitus. Ekscytacja jest u niego fundamentalnym elementem kondycji. Żyjemy po to, żeby się ekscytować. Człowiek jest w stanie zaryzykować – bo to zawsze jest cena. Kosztem silnych pobudzeń pozytywnych pojawia się ryzyko pobudzeń negatywnych. Lęk, że coś nam się nie uda, jest nieodłącznym bratem nadziei, że coś się uda. To wskutek emocji współczesny człowiek jest bardziej niestabilny i zmienny niż kiedykolwiek wcześniej. MONIKA JARUZELSKA: I podatny na manipulację. TOMASZ MAZUR: Emocje, ze względu na swój charakter, wpływają na nasze zachowanie w sposób natychmiastowy. To jest w ogóle funkcja emocji. W przyrodzie, u niektórych gatunek mrówek, występuje tak zwana substancja królewska. Tę substancję wydziela królowa mrówek w mrowisku. Potem przejmuje substancję kasta mrówek strażników, i one wszczepiają ją zwiadowcom. Substancja odurza zwiadowców, wygaszając w nich instynkt samozachowawczy, w efekcie czego udają się na misję samobójczą. Moim zdaniem emocje w ludzkim życiu pełnią podobną funkcję. Zaburzają osąd rzeczywistości po to, żeby ewolucja osiągnęła pewne cele. Pozytywne emocje to bardzo silne nagrody za pożądane ewolucyjnie zachowania, które przyniosły pożądane ewolucyjnie cele, jak prokreacja. Natomiast te negatywne emocje, jak strach, pierwotnie służyły temu, żebyśmy wyłączyli myślenie i włączyli instynktowne szybkie działanie. Wraz z silnymi emocjami następuje na przykład silniejsze ukrwienie różnych części ciała, jak dłonie i stopy, niezbędnych do podjęcia natychmiastowej akcji ratunkowej czy ataku. Temu służą emocje – żeby nie analizować, bo kiedy analizujemy, jesteśmy mniej skuteczni w szybkim działaniu. Jednak w większości sytuacji, w których funkcjonujemy obecnie, w cywilizowanym świecie, nie potrzebujemy tego rodzaju wyłączenia rozumu. Tymczasem cały przemysł i kultura są nastawione na wzbudzanie zróżnicowanych, zniuansowanych emocji z tego obszaru. Bardzo pozytywnych albo bardzo negatywnych, do których należy zadanie wyłączenia kontekstu wartości – co „słuszne”, a co „niesłuszne”, co „rozsądne”, a co „nierozsądne”. Cel pierwotnie wyznaczony przez ewolucję jest wykorzystywany przez telemarketerów. To jest ciekawe: jesteśmy tak mocno zindoktrynowani na emocje, że reklamodawcy bez zażenowania mogą używać prostych formuł. Na przykład „włącz emocje” – to już jest zachęta, żeby coś zrobić. Człowiek jeszcze nie wie co, ale już wie, że to będzie coś fajnego, bo emocje są czymś z zasady fajnym. MONIKA JARUZELSKA: To samo robią politycy: tworzenie świata dychotomicznego. Dzisiaj w Polsce albo się jest po jednej stronie, albo po drugiej. Nie da się stać z boku i przyglądać, analizować. Podzielonym światem, zbudowanym na emocjach, łatwiej rządzić. Dziel i rządź! TOMASZ MAZUR: Problem polega na tym, że emocje są bardzo niestabilne, przynależą do stanów afektywnych. Zajmujący się tym teoretycy wyróżniają cały szereg stanów afektywnych. Pierwszy to temperament, czyli nie do końca stan afektywny, ale raczej podatność organizmu na uleganie emocjom – zbiór indywidualnych progów reakcji emocjonalnych. Dalej mamy nastroje, czyli – można powiedzieć – emocje tła. Potem uczucia, a na końcu emocje. Często, kiedy używamy słowa „emocje”, uważa się, że mamy na myśli wszystkie stany afektywne. Tymczasem mówimy o jednym, bardzo charakterystycznym ich rodzaju. Wydaje mi się, że częścią naszej współczesnej kultury jest zacieranie granicy między emocjami

a resztą stanów afektywnych. Jeśli ktoś mówi, że nie chce ulegać silnym emocjom, od razu się mu zarzuca, że jest nieuczuciowy. A to są dwie różne rzeczy. Można być uczuciowym, ale nie emocjonalnym. To rozróżnienie między uczuciami a emocjami, mam nadzieję, stanie się bardzo ważne dla człowieka przyszłości. MONIKA JARUZELSKA: Uczucia, czyli na przykład empatia. Emocje, czyli na przykład wściekłość. To znaczy, że można być smutnym, ale to nie zaburza nam percepcji. Kiedy jednak damy się ponieść rozpaczy, nasz rozum przestaje działać racjonalnie. Czy o to chodzi? TOMASZ MAZUR: Przez uczucie rozumiem stałą, to jest względnie stabilną, wyćwiczoną albo wyuczoną reakcję aprobaty lub dezaprobaty na pewien określony typ sytuacji. Tak rozumiane uczucia pełnią przede wszystkim funkcję informacyjną, są ściśle związane z naszymi wartościami, pomogą nam podjąć decyzję w trudnej sytuacji, stanowią przesłankę myślenia i działania. Emocje zaburzają uczucia, nakazują nam działanie wbrew temu, co stałe, wyłączają analizę, wprost uruchamiają działanie, nie oglądając się na nasze wartości. Tak, smutek może być uczuciem. Jestem smutny, widząc skalę niezgody między ludźmi, nie rzucam się z tego powodu do ucieczki, podczas gdy rozpacz zawsze jest jakiegoś rodzaju ucieczką lub atakiem, wbrew rozumowi, wbrew temu, co da się, rozsądnie rzecz biorąc, w danej sytuacji uzyskać. MONIKA JARUZELSKA: Powiedzieliśmy o marketingu jako obietnicy szczęścia opartego na emocjach. A czy stoicyzm również nie zaczyna być takim produktem obiecującym szczęście? TOMASZ MAZUR: Bardzo łatwo jest wejść w ten żargon. Bywa, że kiedy rozmawiam z dziennikarzami, oni próbują mnie tak potraktować, nawet czasem nadają mocno emocjonalny tytuł, żeby zainteresować czytelnika. Tymczasem intencja stoicyzmu jest zupełnie inna. Święty Augustyn miał negatywny stosunek do muzyki, bo celem muzyki było pobudzenie zmysłowe, które oddala nas od Boga, a dążenie do ekstazy muzycznej jako cel sam w sobie jest grzechem. Niemniej zezwalał na to, a nawet zachęcał do tego, żeby w kościele była muzyka i śpiewy, dlatego że pełniły wtedy funkcję zachęcania ludzi do uczestnictwa we mszach. Jeżeli ktoś jest nastawiony wyłącznie na silne reakcje emocjonalne, to żeby do niego dotrzeć, trzeba mówić takim językiem – przynajmniej na początku, ale po to, żeby pokazać, iż ten język na dłuższą metę mu szkodzi. Weźmy przykład z obszaru czystego stoicyzmu: Seneka. Oprócz tego, że jest znany jako propagator stoicyzmu, autor stoicko ortodoksyjnych tekstów jak Listy moralne do Lucyliusza, no i popełnił ostentacyjne, stoickie samobójstwo63 – znany jest również z tego, że napisał kilkanaście klasycznych tragedii rzymskich, które w większości były przepisaniem na nowo tragedii greckich, w szczególności Eurypidesa, jak Fedra czy Medea. Obie tragedie, skrajnie emocjonalne, adresowane są do ludzi emocjonalnych po to, żeby pokazać im konsekwencje emocjonalnego życia. Antyczni stoicy nie stronili więc od języka emocjonalnego, ale działali trochę na zasadzie „zwalczaj ogień ogniem”. MONIKA JARUZELSKA: A co pan proponuje? Jak bardzo zejście z tego emocjoholizmu jest możliwe w tym rozbodźcowanym świecie? TOMASZ MAZUR: Często nie rozumiemy, co antyczni filozofowie w ogóle robili, robiąc to, co robili. Kiedy czytamy Senekę, Marka Aureliusza, Epikteta – ale także filozofów z innych tradycji filozoficznych – myślimy, że dzielili się z nami swoimi poglądami w swoich tekstach. Tymczasem, jak bardzo konsekwentnie podkreśla wielu historyków z lat osiemdziesiątych XX wieku, oni praktykowali postawę.

Tak jak my dzisiaj mamy jogging, fitness, pilates, tak samo ćwiczyli oni, pracowali nad określoną postawą. Sądzili, że odkryli w ten sposób kontakt z prawdziwą jaźnią człowieka. Moim zdaniem oni nie tyle odkrywali czy odzyskiwali ukryte „ja” człowieka, ile raczej to „ja” robili, wykuwali na drodze żmudnych ćwiczeń. W człowieku nie ma niczego, czego sobie wpierw sam nie wykuje. Człowiek może sobie wykuć rozumną samoświadomość, nawet jeśli jej z natury nie ma. Sądzę, że ci filozofowie działali trochę na zasadzie Kolumba, który myślał, że odkrył drogę do Indii, podczas gdy odkrył Amerykę. Oni natomiast dokonali fundamentalnego odkrycia, nie wiedząc, że tak się stało. Bardzo dobrze pokazuje to książka Michela Foucaulta Hermeneutyka podmiotu – tytuł brzmi trochę odstręczająco, ale to jest o tym, jak oni robili „ja”. MONIKA JARUZELSKA: Co to znaczy? TOMASZ MAZUR: Byli przekonani, że istnieje coś takiego jak jaźń, czyli najgłębsze „ja”, jądro osobowości. I że my musimy to ocalić. I że fundamentalnym elementem tego jest władza sądzenia, czyli zdolność racjonalnego myślenia. Takiego myślenia, które jest odporne na manipulacje – zarówno przez emocje, jak i manipulacje logiczne. Dlatego ćwiczyli logikę i wstrzemięźliwość emocjonalną. Wierzyli, że człowiek posiada naturalny, spontaniczny kontakt z samym życiem jako takim, a to życie jest radością dopóty, dopóki nie zaburzymy go kulturowymi stereotypami, powinnościami, emocjami. Najprościej rzecz ujmując: rodzimy się szczęśliwi, ale ulegamy zaburzeniom. Dlatego musimy to „ja” odzyskać i chronić. A w moim przekonaniu człowiek nie ma „ja”. Musi je dopiero wypracować praktykami. Stąd moje główne hasło: „Zrób sobie duszę”. Emocjoholik nie ma duszy – to moja teza. Bo on nie ma stabilnej struktury funkcjonalnej. Podczas gdy „ja” składa się z kilku elementów stabilnej struktury funkcjonalnej, którą nieustannie trzeba podtrzymywać. Tak jak się chodzi na różne ćwiczenia, by ćwiczyć mięśnie, tak samo tracimy „ja”, kiedy przestajemy robić pewne rzeczy. Jest takie piękne zdanie Epikteta: „Spróbuj przez trzydzieści dni nie czytać, a zobaczysz, co się z tobą stanie”. Kiedyś udzielałem wywiadu na temat stosunku do czytania. Stwierdziłem coś, co przeprowadzającą wywiad panią zaskoczyło. Powiedziałem, że czytam, żeby być. Bo jak przestaję czytać, to mam poczucie, iż tracę siebie. Zaczynam być nieuważny, mniej skoncentrowany – mój rozum po prostu przestaje działać. Ten mięsień, który nazywam myśleniem analitycznym, przestaje działać. Dlatego, moim zdaniem, stoicyzm nie polega na rozumieniu, lecz na nieustannym ćwiczeniu, żeby wejść w rytm funkcjonowania. Stoik to jest ktoś, kto funkcjonuje w pewnym rytmie, dzięki czemu nie wpada w silne emocje. MONIKA JARUZELSKA: W jodze, zresztą bardzo modnej, jest oddychanie, rozciąganie, medytacja. A na czym polega praktyka u pana? Powiedzmy, że przychodzę do pana, mam problem, chciałabym znaleźć spokój w życiu. Niekoniecznie szczęście, na pewno nie euforię, ale odnaleźć spokój, żyć w zgodzie z tym odszukanym „ja”. TOMASZ MAZUR: Pani mówi „odszukanym”, ja mówię „zrobionym”. Każdy z nas robi sobie je gdzie indziej i inaczej. Nie wierzę w to, że istnieje uniwersalny człowiek lub uniwersalne człowieczeństwo. MONIKA JARUZELSKA: Czyli nie wierzy pan w „dobrego dzikusa”64 Rousseau? TOMASZ MAZUR: Nie, absolutnie. Wydaje mi się – to trochę dygresja – że do natury rzeczywistości należy to, iż ona nie ma natury, czyli czegoś stałego. Od czasu odkryć darwinowskich coraz głębiej uświadamiamy sobie, że zmiana należy do istoty natury. Ewolucja to nieustanne eksperymentowanie z nowymi formułami. Gatunki między sobą różnią się nie tym, jak się przystosowały, tylko tym, jak szybko

umieją się dostosować do nowej sytuacji. A więc różnią się stopniem elastyczności. Im bardziej rozwinięta forma życia, tym większy stopień zdolności przystosowywania się do nowych warunków. Sukces cywilizacyjny człowieka polega na tym, że jest najbardziej elastyczny ze wszystkich gatunków. I głęboko wierzę w to, że współczesny człowiek zaadaptuje się do bardzo emocjonalnej rzeczywistości i będzie w niej funkcjonował. Czy nam się to podoba, czy nie, czy przetrwamy jako cywilizacja, czy nie – to nie zmienia postaci rzeczy, że nasz gatunek umie się do tego zaadaptować. Widzę młodzież, która emocjonalnie funkcjonuje zupełnie inaczej, niż ja funkcjonowałem dwadzieścia lat temu. Ale rzecz w tym, że nie musimy być w tym bierni. Istota stoicyzmu w moim przekonaniu polega na tym, że nie musimy tylko się przystosowywać – możemy być kreatorami. A potrzebna nam jest do tego praktyka duchowa, polegająca na budowaniu siebie wokół pewnego zbioru zasad. Stoicyzm opiera się na tym, że pewne elementy jako możliwość tkwią w człowieku. Stoicyzm je eksponuje i robi z nich centrum osobowości człowieka. MONIKA JARUZELSKA: Zasymulujmy sytuację. Jak to może wyglądać w praktyce? TOMASZ MAZUR: Uważam, że na „ja” w stoicyzmie składają się trzy elementy i zalecam wszystkim moim stoikom, aby sobie to ćwiczyli. Po pierwsze – zdolność myślenia analitycznego, czyli racjonalny ogląd rzeczywistości, umiejętność wyciągania wniosków, myślenia logicznego. Tę zdolność ćwiczy się poprzez czytanie trudnych tekstów. Stoik powinien stale czytać trudne teksty, wysilać umysł, stawiać sobie coraz to nowe wyzwania intelektualne. Drugi element to przemyślana hierarchia wartości. Przemyślana i uwewnętrzniona. MONIKA JARUZELSKA: Pan mówi o konkretnej hierarchii wartości? TOMASZ MAZUR: Istnieją takie wartości, które wszyscy stoicy powinni podzielać. Mam na myśli na przykład przyjaźń, rodzinę, pracę, siłę fizyczną – cały szereg rzeczy, które człowiek może sobie przedstawiać jako wartości. Stoik to jest ktoś, kto ma przemyślane, co jest dla niego najważniejsze, i stara się tego trzymać. Są ćwiczenia, które pozwalają na szeregowanie tych wartości i kontrolę nad tym. MONIKA JARUZELSKA: To takie przeciwstawienie piramidzie potrzeb Maslowa piramidy wartości? TOMASZ MAZUR: To osobny, ciekawy temat. Czym się różni potrzeba od wartości? Ludzie mają skłonność do równoważenia tego. Kiedy powiemy „potrzeba”, od razu, automatycznie, myślimy „wartości”. Sam czasem się mylę. Trzecim elementem stoickiego ćwiczenia jest dobry ogląd rzeczywistości, taki rodzaj mapy. Współczesny neurolog Antonio Damasio w wielu swoich książkach eksponuje taki motyw – że to cecha charakterystyczna człowieka czy człowieczeństwa: wewnętrzna mapa, według której widzimy siebie – kim jesteśmy, jak wyglądają nasze relacje z innymi ludźmi, nasze otoczenie, świat. Istota sukcesu człowieka w stosunku do innych gatunków, zdaniem Damasio, polega na tym, że uzyskaliśmy umiejętność przeprowadzania na tej mapie symulacji działań. Czyli na przykład: zanim coś powiem, kiedy jestem w towarzystwie i mam ochotę coś powiedzieć, ugryzę się w język. Bo w kilku milisekundach dokonałem symulacji na wewnętrznej mapie i zrozumiałem, że ta wypowiedź jednak mi się nie opłaca. Dobry stoik nieustannie przegląda sam siebie. Pod wpływem jakich emocji jestem? Dlaczego postąpiłem tak, jak postąpiłem? Co jest dla mnie naprawdę ważne? Jakie mam wady? Z czego powinienem się wycofać? Z kim jestem w bliskiej relacji i dlaczego? Taki rodzaj rachunku sumienia, doprecyzowujący mapę wewnętrzną. Podsumowując: są trzy elementy tworzące „ja” – analityczne myślenie, mapa i hierarchia wartości.

Stoicyzm, wbrew temu, co się głosi, wbrew temu, co głosili jego antyczni założyciele, jest sprzeczny z naturą człowieka. MONIKA JARUZELSKA: Bo jest ta stałość niepodatna na zmiany? TOMASZ MAZUR: Dokładnie tak. Oznacza to, że stoik będzie pielęgnował rytm w swoim życiu. Wstawaj o podobnych porach, kładź się o podobnych porach, miej pół godziny po wstaniu na codzienną lekturę, rób rachunki sumienia. Co jakiś czas odświeżaj swoją hierarchię wartości. Jeżeli znajdziesz konflikt pomiędzy swoimi wartościami, staraj się go rozwiązać. MONIKA JARUZELSKA: Człowiek cywilizacji zachodniej w dzisiejszym świecie z niczego nie lubi rezygnować, żyje w przekonaniu, że mu się wszystko należy. Mówi się nawet o trudnej sztuce rezygnacji… TOMASZ MAZUR: Współczesny człowiek to – moim zdaniem – połączenie romantyzmu z oświeceniem. Romantyzm nas rozemocjonował, natomiast oświecenie dało nam obietnicę, że wszystko jest osiągalne i wszystko ci się należy. Dzięki postępowi technicznemu, cywilizacji, człowiek jest w stanie zaspokoić wszystkie swoje potrzeby. A więc współczesny człowiek jest rozemocjonowany i roszczeniowy. Jeśli jego potrzeba nie będzie zaspokojona, przeżywa dramaty. Podczas gdy stoicy tego jednego uczą się we wszystkim – nieważne, ile masz potrzeb, wystarczy jedna. Nieważne, ile masz wartości, wystarczy jedna. Chodzi o to, jak ją realizujesz, a nie, ile zrealizowałeś. Czyli źródłem spełnienia i dobrego kontaktu z rzeczywistością jest jakość realizacji jednej wartości. Epiktet często podkreślał, że największym zagrożeniem dla człowieka są jego wartości, dla bardzo wielu ludzi to wręcz uzależnienie od wartości, przekonanie, że wszystkie je muszą zrealizować. Tego nie rozumiemy dzisiaj – że wartości w bardzo dużym stopniu są dla nas zagrożeniem, a nie sprzymierzeńcem. Myślimy, że wartości to coś dobrego. Tak, ale jednocześnie i zagrażającego. MONIKA JARUZELSKA: W książce Fiasko65 pisze pan, że pierwszym krokiem do stoicyzmu jest doświadczenie rozpaczy, jakiś upadek. TOMASZ MAZUR: Wydaje mi się, że stoicyzm ma fundamentalny związek z kryzysem. W ogóle duchowość ma ten związek. Konstatacja kryzysu, upadku, rozpaczy, nieszczęścia – punktem wyjścia jest doświadczenie jakiegoś braku, defektu we mnie. W chrześcijaństwie ten problem rozpatrywany jest w kategorii zmazy, grzechu pierworodnego. Człowiek jest odizolowany albo od swojej istoty, albo od sacrum, a więc gdzieś w nim tkwi fundamentalny brak lub defekt. To pierwszy element – dotknięcie jakiejś ciemności czy upadku. Drugim jest teoria tłumacząca, dlaczego tak jest i co z tym zrobić. Te teorie mogą być mniej lub bardziej rozbudowane, może być zbudowany wokół tego cały wielki system filozoficzny lub religijny. Trzeci element to zbiór praktyk, które mają nam – jeśli mielibyśmy używać języka czysto religijnego – przywrócić integrację z sacrum. To się w chrześcijaństwie nazywa zbawienie. Celem praktyki jest zbawienie. Wydaje mi się, że stoicyzm od początku jest pomyślany jako remedium na kryzys emocjonalny człowieka, na jego rozemocjonowanie, na jego zbytnią zmienność i niestabilność MONIKA JARUZELSKA: Stoicyzm jako filozofia ma pewną rolę terapeutyzującą, chociaż przypisuje się to tylko psychologii? TOMASZ MAZUR: Granica jest niejasna z wielu powodów. Pierwszy jest taki, że wiele współczesnych teorii psychologicznych czerpie inspiracje ze stoicyzmu, a wielu współczesnych psychologów zapomniało już o tym. I teraz są gotowi oskarżyć stoicyzm o to, że ich kopiuje, podczas gdy

jest odwrotnie. Klasycznym tego przykładem jest psychologia behawioralno-poznawcza, której założyciele wprost powołują się na Epikteta i Marka Aureliusza i ich cytują (polecam książkę Donalda Robertsona The philosophy of cognitive-behavioural therapy (CBT). Stoic philosophy as rational and cognitive psychotherapy, London 2010). Uważam, że motywy stoickie są bardzo silne także w psychoanalizie. Dowodem niech będzie biografia Freuda autorstwa Petera Gaya, w której ostatni rozdział nosi tytuł Śmierć stoika. Freud, w obliczu zalewających człowieka emocji i popędów, próbował nad tym zapanować rozumem. Tam, gdzie jest id, powinno być ego. A ego to zasada rozumności, negocjator. Jednak w psychologii nie mamy metafizyki. MONIKA JARUZELSKA: I w czym problem? TOMASZ MAZUR: Większość współczesnych systemów psychologicznych opiera się na założeniach metafizycznych, których psychologowie nie rozumieją, w związku z czym popełniają błędy. Przez wiele lat prowadziłem wykłady z filozofii psychologii, to znaczy badałem założenia filozoficzne różnych teorii psychologicznych. Bardzo mi pasuje kwintesencja tego, co wygłosił kiedyś znany amerykański psycholog James Hillman. W jednym ze swoich artykułów stwierdził, że współczesna psychologia jest trochę podobna do religii greckiej – mam na myśli religię olimpijską – że tym, czym byli bogowie antyczni, tym dla nas są dzisiaj teorie psychologiczne. Po prostu musimy w nie wierzyć, bo potrzebujemy punktów odniesienia, ale nie wiemy, że ta wiara jest podstawą. Łatwo tę wiarę zakwestionować, dlatego że żaden z tych psychologów nie chce, żeby go brano na wiarę. Chcą, żeby ich brano za naukowców, a od naukowca oczekuje się dowodów. Udają, że opisują rzeczy tak, jak się one mają, co bardzo łatwo jest prześledzić, kiedy się bada dzisiejsze teksty z pogranicza neurologii i psychologii. Dzisiaj modna stała się neurofilozofia. Jest taka głośna książka Moralność mózgu Patricii Churchland, próbująca udowodnić, że neurologia pokazuje prawidłowości zachodzące w mózgu. To znaczy, że normy etyczne są konsekwencją wydzielania serotoniny w mózgu i że jest to uwarunkowane ewolucyjnie, bo na pewnym etapie ewolucji potrzebowaliśmy mieć bardziej społeczne zachowania, żeby przetrwać. W związku z tym normy etyczne nie są kwestią racjonalnej dyskusji, tylko zjawiskiem chemicznym. Przy takiej tezie filozofowi natychmiast nasuwa się proste pytanie: „Skoro normy etyczne pojawiły się wskutek ewolucji, to może ewolucyjnie możemy je zmienić? Może właśnie teraz to robimy? I czy kierunek tych zmian jest dobry czy zły?”. W tym pytaniu już zaczyna się etyka. A co, jeśli neurologowie przeprowadzą za sto lat te same badania, ludzki umysł przez ten czas tak się zmieni, że wyjdzie im coś zupełnie innego? Albo bliżej: może wystarczy, że zmienią grupę badawczą na grupę stoików i buddystów, aby okazało się, że ich mózgi pracują zupełnie inaczej? Powiedzmy, że dzwoni do mnie telemarketer i używa bardzo emocjonalnych zwrotów, żeby sprzedać jakiś produkt. Wydziela mi się serotonina i automatycznie zaczynam go lubić. A może właśnie nie powinienem? Może powinienem zastosować pewne techniki, dzięki którym ta serotonina nie będzie mi się wydzielała? I zmienię sposób funkcjonowania swojego mózgu, a potem przekażę to moim potomkom? I za trzysta lat, kiedy neurologowie będą badali mózgi potomków, zakwestionują badania neurologów współczesnych, bo powiedzą, że w tych sytuacjach nie wydziela się serotonina? I na tym rzecz polega – że ona się nie wydziela, bo my to zmieniliśmy naszymi nawykami, na które mamy wpływ, dlatego je zmieniamy. Tylko pytanie, jak je chcemy zmienić? I to jest pytanie filozoficzne. A żeby odpowiedzieć na każde pytanie, trzeba mieć założenie metafizyczne, nie wystarczy przeprowadzić badanie i wyciągnąć z niego wnioski MONIKA JARUZELSKA: Powiedział pan o stałości, która jest ważna. U któregoś z klasyków, zaryzykuję, że w Wilku stepowym Hermana Hessego, na pytanie gospodyni do gościa, co chce dostawać

na śniadanie, on odpowiada: „Obojętne, byle codziennie to samo”. Czy to właśnie cecha stoika? TOMASZ MAZUR: Tak. Niedawno jeden z moich stoickich przyjaciół był w Chinach i przysłał mi na WhatsAppie – to taka aplikacja na telefon – zdjęcie uczty, na którą został zaproszony. Były tam różne potrawy. Zapytałem go, czy wszystko to jadł, a on, że nie: „Tylko jedną. To są potrawy moich kolegów”. Na co drugi stoik, który był z nami w whatsappowej grupie, napisał: „Ja bym spróbował wszystkiego”. No to ja mówię: „Właśnie, bo cały czas jesteś homo excitus”. Ekscytujemy zmysły – na różnych obszarach. Stoicy natomiast szukają równowagi. Aby ją osiągnąć, trzeba zachować powściągliwość, także w szukaniu wszelkiego rodzaju podniet zmysłowych. Stąd ta potrzeba stałości, także w pożywieniu. To cecha wielu antycznych stoików – oni szukali prostych, łatwych do przyrządzenia produktów. Bez wydziwiania w kuchni, stania w niej dwie godziny, żeby uzyskać jakiś oryginalny smak. Bo tak nieustannie ekscytujemy się tyloma różnymi smakami – tutaj trawa cytrynowa, tutaj inne szaleństwo… Po co trawa cytrynowa? Jak powiedział Sokrates: „Najlepszą przyprawą jest głód”. MONIKA JARUZELSKA: Dzisiaj gonimy za snobizmami, za nowością. TOMASZ MAZUR: Są takie dwa listy z Listów moralnych do Lucyliusza, w których Seneka bardzo wyraźnie pokazuje niechęć do cywilizacyjnych przemian, do tych wszystkich udogodnień. Udogodnienie samo w sobie nie jest wartością. Wartością jest stałość. Jeden z najważniejszych renesansowych tekstów stoickich, Justusa Lipsiusa, nosi tytuł O stałości, jako najważniejszej cnocie stoickiej. Stałość, czyli po łacinie constansia. To nie znaczy, że stoik nie będzie podejmował nowych wyzwań, ale nowość nie jest dla niego wartością. Stąd amor fati – przyjmuj to, co ci niesie los, dlatego że w osiągnięciu twoich celów życiowych nie musisz niczego specjalnego szukać. Wystarczy to, co przyniesie los. 60 Arthur Schopenhauer, W poszukiwaniu mądrości życia. Peregra i paralipomena. Drobne pisma filozoficzne, przeł. Jan Garewicz, Antyk, Kęty 2004. 61 Założeniem książki jest poparcie tezy Aldousa Huxleya o zagrożeniach, jakie niesie ze sobą biotechnologia, która może zmienić naturę ludzką i przenieść ludzkość w „poczłowieczy” etap historii. Chodzi na przykład o możliwość sztucznego przedłużania życia i inżynierię genetyczną. 62 Lek stabilizujący nastrój. 63 Neron, były wychowanek Seneki, zmusił swego nauczyciela do popełnienia samobójstwa, oskarżając go o udział w spisku. W 65 roku n.e. Seneka otworzył sobie żyły. 64 Oświeceniowy wyidealizowany obraz człowieka pierwotnego jako istoty czystej, dobrej, nieskażonej cywilizacją, która czyni człowieka złym. 65 Fiasko. Podręcznik nieudanej egzystencji to przewrotny antyporadnik, który pokazuje wykroczenia współczesnego człowieka przeciwko samemu sobie (np. nałóg), prowadzące go do klęski.

Początek końca Godzina 12.40, 1 września 2016 roku Dojeżdżamy do szkoły. Całe miasto biało-granatowe. Nowa wychowawczyni. Dobra zmiana, bardzo dobra. Boisko. Apel. Baczność! Sztandar wprowadzić. „Jeszcze Polska nie zginęła…”. Spocznij! – Trzeba pamiętać, że pierwszy września to również historyczny dzień początku tragicznych losów naszej ojczyzny... Pamiętają. Ale teraz szybko do Łazienek, łapać wodne pokemony. Go! Może się wcześniej przebrać? Nie, na galowo, szkoda czasu. Całe Łazienki Królewskie biało-granatowe. Dwudziesty pierwszy level. Ku chwale ojczyzny! Miała być demonstracja na Szucha pod MEN-em – „NIE dla chaosu w szkole”. Chyba o szesnastej. Po siedemnastej nie widzę nikogo. Sprawdzam nowy plan lekcji. O nie, po osiem godzin dziennie trzy razy w tygodniu. Trzeba pamiętać, że pierwszy września to również tragiczny dzień w historii uczniów. *** Mówi się, że świat stał się nieprzewidywalny. Tak jakby kiedykolwiek był. Nie przewidziałam chociażby, że będę jeszcze pływać w tym roku. Wróciły upały, i to w połowie września. Urwałam się w piątek na dwa dni na Mazury. W nocy przebudził mnie jakiś zły sen. Potargana kobieta z wystraszonymi oczami. Jakby prosiła o pomoc, ale miała też złe zamiary. Sen mara… W nogach chrapie Lolek, Rudolf mruczy przy uchu. Czemu ty się, zła godzino, z niepotrzebnym mieszasz lękiem? Jesteś – a więc musisz minąć. Miniesz – a więc to jest piękne66. Wcześnie rano spacer do lasu. Szare spodnie dresowe, flanelowa koszula w zielono-niebieską kratę. Kobieta-drwal w hipsterskiej trzydziestoletniej koszuli z Mazur. Przyjemny chłód, zanim zacznie się agonalny skwar tego lata. Lecą liście, słońce wciąż nisko. Brzozy kładą długie cienie. Lolek rozgryza żołędzie i szyszki. – Nie wolno! Znowu będziesz miał sraczkę! Najwyraźniej ma to w dupie. Trzeba wracać, zaczyna robić się gorąco. W Warszawie wybiorę się na Smoleńsk. Słodka Śmietanka towarzyska już za mną. Nic się nie rozjaśnia, mgła wciąż nie opada. Pewnie niedługo wykopki… 66 Wisława Szymborska, Nic dwa razy się nie zdarza [w:] Nic dwa razy. Wybór wierszy, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2006

Spis treści I Powrót taty Marynarka Gucia Zmiana Rodzić modnie Nomen omen Jasiek i Iwan Imię dla starej panny Sadystka Zeszyt Żuczek Szczęście nosi twoje imię… Autyzm cyklisty Kolor, który nie istnieje Rytuał hańby Newyorki Biały płaszcz Kobietą i mężczyzną stworzył ich Uniseks, czyli kwestia niuansu Walka postu z karnawałem,czyli problem z ostentacją Dobra i zła zmiana, czyli Halloween w katakumbach Intymność, czyli przełamywanie tabu Terror młodości, czyli czterdzieści lat minęło Sacrum i profanum, czyli Matka Boska i gołe cycki Nowy serial, czyli Duda, Dudowa i Dudzianka Kupuj, czyli boska pozycja konsumenta Powrót do przeszłości, czyli kosmita ogląda telewizję Wspólnota, czyli patrioci i gracze II Wzgardzona Oczy Życie to nie bajka Lustro Macocha natura Dysmorfofobia Nie patrz na mnie *

III Szarolubne Mindfulness Jak pozostać sobą w pogoni za zmianą? IV Pierwszy dzień Życie w przecenie Dzień świstaka Bestia Płachta na byka Bonżurek Rytuały Brudne szczęście I żyli długo i szczęśliwie… Baśniowa terapia Złota rybka * V Jezioro Ostatni etap Dialog o globalnym ociepleniu Angielska jesień Krata Melancholia Pompony, czyli w poszukiwaniu straconego czasu Nowoczesność Drzewo Kocha Wędrowne ptaki Miłość i fotografia Brawo Ja! Ocalić od zapomnienia Fotografia mimo woli Susan i Annie Świat bez skazy Modelki się gniewają Niezapomniana chwila Mieć czy być * Początek końca