Kwapiszewski S. - 500 zagadek o Tatrach

C EN A ZŁ 15 —

"

I

I

Stefan Kwapiszewski

zagadek o Tatrach

O k ła d k a , k a r t a t y t u ł o w a J . C Z . B IE N I E K R y su n k i | S A M U E L S K IE R S K I

|

S P I S

T R E Ś Ć I PYTANIA

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 13. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29.

T a tr y w z d łu ż i w s z e r z Ś w ia t ta je m n y F lin c ic k i n a r a m ie K o lo ro w y ś w i a t J e d le i s m re k i T a trz a ń s k i P a r k N a ro d o w y . . . . W s ta ry c h k o p a l n i a c h Ja n o s ik i t o w a r z y s z e K tó ry w y ższy ? Ig ły , tu r n ie i t u r n i c z k i .......................... S k ą d ta n a z w a ? ...................................... O d k ry w c y T a t r ...................................... T a je m n ic a za w o a l k ą .......................... W ie lk ie n a z w i s k a .................................. T a try w o g n iu ...................................... D ziesięć p r z e ł ę c z y .................................. A n u sin o w e oczy i m o rs k ie oka . . . W o d o sp a d y ............................................... K o śc ie lisk a i in n e ...................................... P rz y w a trz e ........................................... N a d z i e d z i n i e .......................................... P rz e w o d n ic y .......................................... W sp in a c ze i t a t e r n i c y .......................... O sp rz ę c ie ............................................... K ie d y z d o b y t o ? ...................................... Co to za s z c z y t ? ...................................... P e rć n a j h o n o r n i e j s z a .......................... S k a la t r u d n o ś c i ...................................... P o d z ie m n y ś w i a t ..................................

10 12 14 16 18 20 22 24 26 28 30 32 34 36 38 40 42 44 46 48 50 52 54 56 58 60 62 64 66

ODPOW IEDZI

116 118 122 126 128 130 134 136 140 142 144 147 151 153 157 161 163 165 167 171 173 175 179 183 185 188 190 192 195

5

30. N ie ty lk o z g ra n itu z b u d o w a n e . . . 88 199 31. O m g ła c h , sią p a w ic a c h i k u rn ia w a c h 70 201 32. N a n a r t a c h ......................................... 72 203 74 205 33. U p o d n ó ża T a t r ................................ 34. C z a rn e , czerw o n e , z i e l o n e ........... 76 207 35. C zy n a K a sp ro w y p ro w a d z i śc ie ż k a ? 78 211 80 213 36. N a n a jle p sz y m b iw a k u ..................... 37. N a cokole 82 215 38. M o to c y k le m n a G i e w o n t ............... 84 219 86 223 39. „ C e p e r” w g ó r a c h ............................ 40. B łę k itn y k r z y ż ................................ 88 225 41. N a r a t u n e k ........................................ 90 230 42. P rz y g o d a ................................................... 92 234 •43. T a tr y w p o e z j i ................................ 97 236 44. Z a u ro c z e n i 100 238 45. S p iw a n iu m o je m u ............................... 102 242 46. G r a n i c a ................................................. 104 244 47. W P o lsc e , czy n a S ło w a c ji? . . . . 106 246 48. G dzie D u rn y , a gdzie P y sz n y ? . . . 108 248 49. Je szcze tro c h ę h i s t o r i i .................... 110 251 50. C icer c u m c a u l a e ............................ 112 254 S k o ro w id z w a ż n ie jsz y c h h a se ł ..........................260

PRZEDM OW A

C z y je d z ie s z w t y m r o k u w T a tr y ? — p y t a j ą p r z e d św ię ta m i znajom i pokazując k o m u n ik a t m eteorolo­ g ic z n y : na K a s p r o w y m śn ie g u ty l e a t y l e , w K u ź n i ­ ca ch tyle, na G u bałóioce tyle. S ą d z ą c z ilości osób o d ­ w ie d z a j ą c y c h T a t r y w z i m i e i w lecie, r o z m o w y ta k i e p r o w a d z i się co r o k u w ca łej Polsce i co r o k u z W r o ­ cła w ia , P o zn an ia, Z a m o śc ia , W a r s z a w y , B ieszcza d , Ś lą s k a , W y b r z e ż a i M a zo w sza p r z y je ż d ż a w n i e w i e l ­ k ie T a t r y w ie l o ty s i ę c z n a rzesza t u r y s t ó w . P r z y j e ż d ż a ­ ją i u ta k , j a k je ź d z i się na k a ż d y urlop, tj. d la tysią ca i j e d e n p o w o d ó w , że j e d n a k T a t r y to pojęcie, za k t ó ­ r y m k r y j e się treść bogata i n i e z m i e r n ie z r ó ż n ic o w a ­ na, w ię c t e z zd a r z a się często, że z w y k ł y u r lo p s ta je się p o c z ą t k i e m p a s jo n u ją c e j historii. T a h is to ria — to s p o t k a n i e z z u p e ł n ie n i e z w y k ł y m r e g io n e m , o d m i e n ­ n y m p r a w ie p od k a ż d y m w z g l ę d e m od p o z o s ta ły c h części P o lski, a j e d n a k od ra z u b ardzo b l i s k i m i s w o ­ im . T o d z i w n e i u d e rz a ją c e za r a ze m , że t a k w ła ś n i e j a k b y „u s ie b ie ” c z u je się w T a tr a c h w ię k s z o ś ć p r z y ­ b y s z ó w p r z y j e ż d ż a j ą c y c h z bą dź co b ą d ź n i z i n n e j P o lski. C zęść z n ic h w r a c a t u z n o w u i za r o k b ęd zie ich m o ż n a s p o t k a ć w r o d z i n n y m m ie śc ie z t e k s t e m k o m u n i k a t u m e te o ro lo g ic zn e g o w r ę k u , s a m i s z y b k o s p r o w a d z ą r o z m o w ę n a ta t r z a ń s k ie t e m a t y . Po paru p rzyjazdach zo s ta ją w i e r n y m i k ib i c a m i r e g i o n u . W p ra sie c o d z i e n n e j s z u k a ją n o t a t e k p o ś w ię c o n y c h Z a k o p a n e m u , w k się g a rn ia c h p y ta j ą o w y d a w n i c t w a ta tr z a ń s k ie , w s k l e p a c h s p o r to w y c h ro z g lą d a ją się za s p r z ę te m . J e ż e li w ciąg u r o k u nie u da i m się z d o b y ć p a r u d n i na p o b y t w Z a k o p a n e m , to i la k w ie d z ą , co

7

d zie je się w Ta tra ch . J a k d łu g o u t r z y m y w a ł się w lecie śnieg, g d zie p o w sta ło n o w e s c h r o n is k o , k t ó r e u leg ło z n i s z c z e n iu , co z b u d o w a n o w Z a k o p a n e m , a n a w e t — bo czeg óż w i e r n y k ib ic n ie w i e —• g d zie b y ł y w i ę k s z e l a w i n y , gd zie o su n ą ł się j a k i ś w i ę k s z y k a m i e ń . W n in i e js z y c h za g a d k a c h s ię g a łe m m o ż li w i e c zęsto d o g eo g ra fic zn ej, gosp od arczej, s p o łe c zn e j c z y p o l i ­ t y c z n e j historii T a tr i P odhala, p o d o b n ie j a k do s t a ­ r y c h p o d a ń i legend. N ie c h w ię c nie d z i w i się C z y ­ t e l n i k je ż e li za o d p o w ie d z i na k o n k r e t n e p y ta n i e z o ­ sta n ie o d e sła n y do h is to r y c z n e g o r o d o w o d u ja k ie g o ś p r o b l e m u , a o bo k p y t a ń ba rd zo ł a t w y c h n a t k n i e się na tr u d n ie j s z e . O d p o w ie d z i na p y ta n ia są z k o n i e c z ­ ności s k r ó to w e i dlatego c ie k a w e g o sz e r s z y c h w y j a ś ­ n ie ń C z y te l n ik a a u to r od sy ła do p o z y c j i b ib lio g r a fic z ­ n y c h p o d a n y c h p r z y k a ż d y m ro zdziale. A u t o r o m w y m i e n i o n y c h ta m p rac c h c i a ł b y m tą drogą p o d z i ę ­ k o w a ć , p o n ie w a ż s t a n o w i ły one w y d a t n ą p o m o c p r z y p is a n iu n in i e js z y c h „ Z a g a d e k ”, a często r ó w n ie ż j e d y n e d o s t ę p n e źród ło in fo r m a c ji.

1.

TA T R Y W ZDŁUŻ I W SZERZ

8. C zy T a tr y m a ją w ię ce j niż 100 k m d łu g o ści? 9.

„N ie śm ie m oznaczać ze ścisło ścią ro z m ia ró w je j d łu ­ gości i sz e ro k o śc i; p o w ie d z ia n o m i, że d łu g o ść m o że w y n o sić do p ię tn a s tu m il, a sz e ro k o ść n a jw ię k s z a około sześciu m il...” — są to sło w a S e w e ry n a G o szczy ń ­ sk ieg o z jego D z ie n n ik a p o d r ó ż y do T a tr ó w . R o z m ia ry T a tr, w czasach gdy z w ie d z a ł je p o e ta , o c e n ia n o n a j ­ częściej n a oko, a że w ra ż e n ie w y w ie ra ły o g ro m n e, w iec m il p rz y p isy w a n o im w iele. G o szczy ń sk i je s t je d n a k o stro ż n y i p rz y ta c z a ty lk o in f o rm a c ję u z y sk a n ą cd p rz e w o d n ik a , w d o d a tk u in f o rm a c ję b lisk ą p ra w d y . M y je d n a k m u sim y się w y k a z a ć w ia d o m o śc ia m i ś c i­ sły m i.

1. D w ie p rzełęc z e o g ra n ic z a ją T a tr y : P rz e łę c z Z d z ia rs k a i P rz e łę c z H u c ia ń sk a . K tó ra z n ic h s ta n o w i zach o d n i k ra n ie c T a tr, a k tó r a w sc h o ­ d n i?

C zy T a try m a ją w ię c e j n iż 20 k m szero k o ści?

10 . C zy T a try

P o ls k ie to n a jb a r d z ie j n a p o łu d n ie w y s u n ię ta część P o lsk i?

L IT E R A T U R A :

2. C zy p o w ie rz c h n ia T a tr m a w ięc e j n iż 1000 k m 2?

T a t r y — s z k ic o w a m a p a sty k a , W a rsz a w a 1966.

3. J a k a część T a tr n a le ż y do P o lsk i — 1/2? 1/5?

T a t r z a ń s k i P a r k N a r o d o w y . M apa T u r y s t y c z n a 1:30000. P a ń s tw o w e P rz e d s ię b io rstw o W y d a w n ic tw K a r to g r a ­ ficz n y c h , W a rs z a w a 1968.

4.

T a tr y d zielą się n a tr z y części: Z a c h o d n ie , W y so ­ k ie i B ielsk ie. K tó ra z n ic h le ż y c a łk o w ic ie w7 C zech o sło w a c ji?

5. P rz e łę c z pod K o p ą o d d ziela T a tr y B ie lsk ie od W ysokich. P rz e łę c z L ilio w e — T a tr y W y so k ie od Z ach o d n ich . K tó ra z w y m ie n io n y c h p rz e łę c z y je s t n iższa?

tu r y s ty c z n a .

S p o rt

i T u ry ­

T a d e u sz Z w o liń sk i: T a tr y . P r z e w o d n i k . S p o rt i T u ry s ty k a , W a rs z a w a 1966. s. 368.

6. C zy n a jw y ż sz y szczy t T a tr w zn o si się w g łó w n e j czy w bo czn ej g ra n i? 7. K tó ra część T a tr je s t w ię k sz a , W y so k ie czy Z a ­ ch o d n ie?

10

11

2.

Ś W IA T T A JE M N Y

J u ż n a w e t d zieci n ie w ie rz ą w d u c h y , strz y g i, u p io ry i ś p ią c y c h ry c e rz y , o k tó ry c h s n u ją o p o w ieści s ta rz y g ó ra le p rz y w a trz e . A je d n a k ... W ejd ź m y o zach o d z ie sło ń ca w ro z k o ły sa n y h a ln y m w ia tr e m las, p o s łu c h a j­ m y ś w is tu w ic h ru n a g ra n i, p rz y p a trz m y się m g ło m s n u ją c y m się d o lin am i... C zy n a p e w n o to ty lk o w ia tr , noc i c h m u ry ? I czy n a p e w n o n ie w ie rz y m y w s k a r b u k r y ty pod s k a łą ? O czy w iście, n ie o tw o rz y się p rz e d n a m i te n św ia t, ta je m n y , g d y p rz ez g ó ry p ó jd z ie m y bez s e rc a , b ez m y śli, h a ła ś liw ie . A le s p r ó b u jm y iść n a jc is z e j, w s łu c h a n i w n a jlż e js z e tc h n ie n ie w ia tr u , n a ju w a ż n ie j, by d o strz e c k a ż d y szczegół o g lą d a n e g o p ejz a ż u . M oże w te d y o d n a jd z ie m y u k r y ty sk a rb ... A m oże coś jeszcze c en n ie jsz e g o ? A w ięc n a k ilk a c h w il w ś w ia t legend .

1. G dzie je s t s k a r b u k ry ty ? 2.

W ja k im je z io rz e ż y je ry b a z b a ra n ią g ło w ą?

3.

K ogo p o ry w a ją d ziw o żo n y ?

4.

C zym rz ą d z ą p ła n e tn ic y ?

5. S k ą d się w zięły W a n tu le ?

L IT E R A T U R A :

6 l G d zie m a g n ia z d o z ło ta k a c z k a?

A n ie la G u t-S ta p iń s k a : I n k s y ś w ia t . W y d a w n ic tw o 1949, s. 119.

7.

Do czego m oże słu ży ć k o rz e ń d y p ta n u ?

8. J a k ie je z io ro m a p o łąc z e n ie z m o rzem ? 9. J a k o b ro n ić się p rz e d „ Z ie m ”? 10.

12

C zym gro zi sp o tk a n ie z „ w id m e m z B ro c k e n u ” ?

„E x

L ib ris ”, W a rsz a w a

W ła d y sła w O rk a n : Z k r a i n y Gorców . N a k ła d e m P a ń stw o w e g o W y d a w n ic ­ tw a K sią ż e k S z k o ln y c h , L w ó w 1934, s. 156. K a z im ie rz P r z e r w a - T e tm a je r : B a j e c z n y ś w ia t T a tr. W y d a w n ic tw o T y g o d n io w e B ib lio te k a G ro szo w a, W a rs z a w a — n ie d a to w a n e , s. 156.

13

I.

F L IN C IC K I NA R A M IE...

„T y m ó j, alb o ja tw ój*’ m a w ia ł S a b a ła c e lu ją c do n ie d ź w ie d z ia , bo choć oko m ia ł d o sk o n a łe , s trz e lb a jeg o b y ła lich a. Z n ie b e z p ie c z n y c h p o je d y n k ó w w y ­ ch o d ził je d n a k z n a k o m ity b a rd i fe n o m e n a ln y k łu s o w ­ n ik o b ro n n ą rę k ą , a p o d k o n ie c ży c ia m ia ł n a s u m ie ­ n iu n ie d ź w ie d z i trz y n a śc ie . A le n ie ty lk o n ie d ź w ie d z ie s trz e la ł, n a m ię tn ie p o lo w a ł ta k ż e n a kozice, św is ta k i, s a rn y , orły... I to n ie m a l do o s ta tn ic h la t życia. N asze p o lo w a n ie b ęd zie m n ie j k rw a w e : oto s y lw e tk i d z ie s ię ­ ciu z w ie rz ą t — n a jb a r d z ie j ty p o w y c h p rz e d s ta w ic ie li ta tr z a ń s k ie j fa u n y . W ięk szo ść z n ic h ro zp o z n a m y z n a jw ię k s z ą ła tw o śc ią . S p ró b u jm y o d g a d n ą ć ic h p o l­ sk ą n azw ę, c ra z d o p aso w a ć do n ie j ła c iń s k ą sp o śró d ty c h , k tó r e zam ieszczo n o p o n iż e j:

1. 2. 3. 4. 5 6. 7. 8. 9 10.

. .

U rsu s arctos, R u p ic a p r a rup ic apra , c arpatica, S a la m a n d r a s a la m a n d r a , A q u il a c h rys a é to s, P a rn a ss iu s apollo c a n d id u s , T ic h o d r o m a m u ra ría , M arm ota m arm ota, S a lm o t r u t t a jario, B r a n c h in e c ta p a lud osa , L y n x lynx

2.

14

15

4.

K O L O R O W Y Ś W IA T

Ilo ść g a tu n k ó w ro ś lin ro s n ą c y c h w g ó ra c h id zie w ty s ią c e — od p o tę żn y c h , licz ą c y c h s e tk i la t ś w ie r­ k ó w i lim b p o ra s ta ją c y c h zbocza, po d ro b n e ro ś lin y w d z ie ra ją c e się n a n a jw y n io ś le js z e szczy ty . T en b o g a ty św ia t, m oże n ie s łu sz n ie n a z w a n y z ie lo n y m — b y w a p rzecież b a je c z n ie k o lo ro w y , b u d z ił z aw sze z a in ­ te re s o w a n ie lu d zi. P rz e d e w sz y stk im czy sto p ra k ty c z ­ n ie, o ile ty lk o p rz y d a w a ł się w g o sp o d a rc e , d o m o w ej m e d y c y n ie , k u c h n i, sło w e m w ży c iu , p o te m d o p ie ro tr a f ia do z ie ln ik a i pod m ik ro sk o p . W sz y stk ie w y k o ­ rz y s ty w a n e ro ś lin y m ia ły sw o je g ó ra lsk ie n a zw y , z k tó ry c h k ilk a p rz e n ik n ę ło n a w e t do o fic ja ln e g o ję z y k a b o ta n ik ó w : g o ry c z k a , d z ie w ię ć sił, litw o r. T u w y b ra liś m y g a tu n k i n a jp o p u la rn ie js z e , p o d a ją c p rz y ry s u n k a c h n azw y g ó ra lsk ie . O d g a d n ijc ie , ja k b rz m ią ich p e łn e , b o ta n ic z n e n a z w y ?

»SMREK«

16

2 500 zapadek o T atrach

17

5.

JE D L E I S M R E K I

D la m ie sz k a ń c ó w n izin k r a jo b r a z w y so k o g ó rsk i, k o ja ­ rz y się je d n o z n a c z n ie z w id o k ie m n a g ic h , p ra w ie p o ­ z b a w io n y c h ro ś lin n o ś c i szczy tó w , b ia ły c h , w y m y ty c h p rzez w o d ę p ia rg ó w , o s try c h p o p o d c in a n y c h ścian , sk a lis ty c h u sk o k ó w . T y m c z a se m n a jw y ż sz e , ja ło w e p a r tie T a tr s ta n o w ią ty lk o n ie w ie lk ie w y sp y p o śró d ciem n o zielo n eg o m o rza. G d zie ty lk o o k iem sięg n ą ć , n a sto k i g ó r w d z ie ra ją się do z n a c z n e j n a w e t w y so k o ści d rz e w a , łag o d z ą c n ie p rz y je m n e d la o k a, czy ste g e o m e ­ try c z n e fo rm y s k a ln y c h śc ia n i tu r n i. S p ró b u jm y o d ­ p o w ied zie ć n a p a rę p y ta ń d o ty c z ą c y c h la só w ta t r z a ń ­ sk ich .

1. K tó re z w y m ie n io n y c h p o n iż e j drzew 7 sp o tk a m y w re g lu g ó rn y m , a k tó r e w d o ln y m : św ie rk , jo d ła , lim b a , ja r z ę b in a , ja w o r, b u k , b rz o za k a r ­ packa? 2.

J a k ie g a tu n k i d rz e w tw o rz ą g ó rn ą g ra n ic ę la su ?

3. G dzie w T a tra c h P o ls k ic h z n a jd u ją się d rz e w o ­ s ta n y o c h a ra k te rz e p ie rw o tn y m ? 4.

J a k ie g a tu n k i d rz e w twrnrzą la s y u rw is k o w e ?

5.

C zy w P o ls k ic h T a tra c h ro s n ą so sn y ?

6. U sz e re g u j n iż e j p o d a n e g a tu n k i d rz e w w e d łu g śre d n ic y p n ia : b u k , jo d ła , św ie rk , lim b a , b rz o z a k a rp a c k a ? 7.

Ile g a tu n k ó w 10, 50, 100?

s z k o d n ik ó w

ż e ru je

na

ś w ie rk u ,

8. C zy Ip s t y p o y r a p h u s je s t w ro g ie m , czy o b ro ń c ą

lasó w ? 9.

10.

18

K tó ra z fo rm k o ro n y ś w ie rk a , s z ta n d a ro w a , czy sto ż k o w a je s t częściej s p o ty k a n a w T a tra c h ? C zy są w T a tra c h p ry w a tn e la sy ?

L IT E R A T U R A :

T a t r z a ń s k i P a rk N aroclcw y. P o ls k a A k a d e m ia N a u k Z a k ła d O c h ro n y P rz y ro d y , K ra k ó w , 1962, s. 675. B o g u m ił P aw łów -ski: Z a p i s k i fl o r y s t y c z n e z T a tr . P o ls k a A k a d e m ia U m ie ­ ję tn o śc i, K ra k ó w 1949, s. 44. S ta n is ła w S o k o ło w sk i: L a s ta t r z a ń s k i. M u z e u m T a tr z a ń s k i e , Z a k o p a n e 1936, s. 136.

2*

19

6.

TA TRZA Ń SK I PA RK NARODOW Y

C ale T a tr y po o b u s tro n a c h g ra n ic y są te r e n e m c h ro ­ n io n y m . T a tr y P o ls k ie tw o rz ą T a trz a ń s k i P a r k N a ro ­ d o w y , T a tr y S ło w a c k ie — T a tr a n s k y N a ro d n y P a rk , z w a n y w sk ró c ie T A N A P . Id e a o c h ro n y k ra jo b ra z u i p rz y ro d y ta tr z a ń s k ie j z ro d z iła się w p o ło w ie X IX w iek u , bo ju ż w te d y in te n s y w n ie p ro w a d z o n y w y r ą b lasó w d la p o trz e b g ó rn ic tw a i h u tn ic tw a g ro ził z a m ia n ą ty ch o kolic w ja ło w e p u s ty n ie . B ra k fu n d u s z y n a w y k u p te re n ó w z r ą k p ry w a tn y c h , a ta k ż e sk o m ­ p lik o w a n e sto su n k i w ła sn o ś c io w e n ie p o z w a la ły n a sz y b k ie z re a liz o w a n ie p o m y słu . D o p ie ro po I I w o jn ie ś w ia to w e j o tw a rły się n o w e p e rs p e k ty w y d la id ei o c h ro n y . W ro k u 1954 T a trz a ń s k i P a r k N a ro d o w y s ta i się fa k te m d o k o n a n y m . N ie sp o só b w y c z e rp a ć ro z ­ le g le j p ro b le m a ty k i o c h ro n ia rs k ie j w je d n y m s k r o m ­ ny m ro zd ziale. S p ró b u jm y w ięc o d p o w ie d z ie ć n a k ilk a p y ta ń .

1. C zy za k a z p o lo w a n ia n a k o zice i ś w is ta k i u s ta ­ n o w io n o p rzed , czy p o p ie rw s z e j w o jn ie ś w ia ­ to w e j? 2. W k tó ry m r o k u p o w sta ło T o w a rz y stw o O c h ro n y T a tr? W 1888, 1898 czy 1908 r.? 3. Co to b y ła e ra „ b o b k o w sz c z y z n y ” ? 4. K ie d y p o ja w iły się n a o b sz a rz e T a tr P o ls k ic h p ie rw s z e ta b lic e z n a p is e m „ T a tr z a ń s k i P a r k N a ro d o w y ”? 5. C zy T A N A P p o w sta ł w c z e śn ie j od T P N , p ó ź n ie j czy ró w n o c z e śn ie ? 6. C zy T a trz a ń s k i P a r k N a ro d o w y b y ł p ie rw s z y m p a rk ie m n a te r e n ie P o lsk i? 7. J a k i p ro c e n t o b sz a ru T a tr P o ls k ic h o b ję ty je s t g ra n ic a m i P a r k u N a ro d o w e g o ? 8. C zy n a te r e n ie T P N w y c in a się d rz e w a i p ro w a ­ dzi o d s trz a ł z w ie rz y n y ? 9. K ie d y w olno tu r y s to m z ejść ze z n a k o w a n e g o sz la k u n a te r e n ie T P N ?

20

10.

K tó ra z w y m ie n io n y c h p o n iż e j h a l s ta n o w i ju ż w ła sn o ść p a ń s tw a , a k tó r a je s t jeszcze w rę k a c h p r y w a tn y c h : P ięć S ta w ó w P o ls k ic h , P a ń sz c z y c a , G ąsie n ic o w a , G o ry c zk o w a , M ię tu sia , K o p y S o łty sie ?

L IT E R A T U R A :

P a r k i n a ro d o w e . S p ó łd z ie lc z y „ K r a j”, W a rs z a w a 1953, s. 102.

I n s ty tu t

W y d aw n iczy

K o n s ta n ty S te c k i: T a tr y . W ied z a P o w sz e c h n a , W a rs z a w a 1968, s. 242. B o g u m ił P a w ło w sk i: Flora T a tr . P a ń s tw o w e W y d a w n ic tw o N a u k o w e, W a r­ sz a w a 1956, s. 672.

21

7.

W S T A R Y C H K O P A L N IA C H I H U T A C H

N ie w ie le śla d ó w o sta ło się do n a sz y ch c zasó w po d a w n y c h ta trz a ń s k ic h k o p a ln ia c h i h u ta c h , p a rę le g e n d , tro c h ę n a rz ę d z i p iecz o ło w ic ie p rz e c h o w y w a ­ n y c h w m u z e a c h , śla d y sz to ln i i k ilk a n a ś c ie n a z w z a ­ sk a k u ją c y c h o b cy m n ie s ło w ia ń s k im b rz m ie n ie m . P ie c e h u tn ic z e w T a tra c h p rz e s ta ły d y m ić p rz e d w ie lu la ty , d a w n o te ż z a rz u c o n o e k s p lo a ta c ję k ru sz c ó w , o k a z a ło się b o w iem , że ich zaso b y są n ie w ie lk ie , a w y d o b y c ie m a ło o p ła c a ln e . M u sim y je d n a k z d a ć so b ie sp ra w ę , że d a w n i p o sz u k iw a c z e s k a r b ó w i ta trz a ń s c y g ó rn ic y b y li je d n y m i z p ie rw s z y c h w ś ró d lu d z i z n izin , k tó rz y o d w a ż y li się zap u śc ić w g łą b g ó r i p ie rw s z y m i, k tó rz y zaczęli je sy s te m a ty c z n ie b a d a ć . P o n iż sz e z a g a d k i d o ­ ty c z ą s p r a w m a ją c y c h z n a c z e n ie w y łą c z n ie h is to ry c z ­ ne, b ez w ą tp ie n ia je d n a k w a rty c h n a sz e j u w a g i.

1. W ja k ie j p o sta c i o tr z y m a ł z a p ła tę k o w a l z a k o ­ p ia ń s k i, k tó r y k u ł k o n ie śp ią c y m ry c e rz o m ? 2.

W k tó r y m w ie k u ro z p o c z ę to d o b y w a n ie ta t r z a ń ­ sk ic h k ru sz c ó w ?

3.

S k ą d się w z ię ła n a z w a K o p e rsz a d y ?

4.

J a k ie g o s z la c h e tn e g o K ry w a n ie m ?

m e ta lu

sz u k a n o

pod L IT E R A T U R A :

5. K ie d y p o w sta ły K u ź n ic e ? 6. J a k ie je s t p o c h o d z e n ie n a z w y „N a K u n sz ta c h " ? 7. J a k się n a z y w a ła d a w n ie j D ro g a p o d R e g la m i? 8. K ie d y p rz e s ta n o w T a tra c h k o p a ć r u d y że la za ? 9. 10.

22

K to b y ł o s ta tn im w ła śc ic ie le m K u źn ic? G dzie n a p o tk a m y p ia ń s k ic h ?

d ziś

w y ro b y

k u ź n ic

zako­

H e n ry k J o s t: O g ó r n i c tw ie i h u t n i c t w i e w T a tr a c h P o lsk ich . W y­ d a w n ic tw o N a u k o w o -T e c h n ic z n e , W a rs z a w a 1962, s. 183. Z o fia i W ito ld P a ry s c y : D olina K o ś c ie lis k a w T a tr a ch . S p ó łd zielczy I n s ty tu t W y d a w n ic z y „ K r a j”, W a rs z a w a 1949, s. 8. S ta n is ła w S o k o ło w sk i: T a t r y B ie lsk ie . Geologia z b o c z y p o łu d n i o w y c h . P a ń ­ stw o w y I n s ty tu t G eolo g iczn y , W a rs z a w a 1948, s. 47.

22

8.

JA N O S IK I T O W A R Z Y S Z E

0 W o jtk u M a rd u le m a w ia n o , że n ie m u s ia ł n a w e t ro b ić u ż y tk u z n oży i p isto le ó w tk w ią c y c h za sz e ro k im , z a k ry w a ją c y m p ó ł p ie rs i p a se m , w y sta rc z y ło sp o jrz e ć na d z ik ą tw a rz , b y o d d a ć w szy stk o . A le W o jte k M a rd u la b a rd z o c h ę tn ie z c iu p a g i u ż y te k reb ił... I ta k n a p rz y k ła d , ra z n a W ę g rz e c h w y rz u c ił z k a rc z m y sze ść ­ d zie się c iu L ip ta k ó w za to, że m ó w ili... po sło w a c k u , a n ie po p o lsk u . P o te m u d o b ru c h a ł się je d n a k , z a p ro s ił w sz y stk ic h z p o w ro te m do śro d k a , fu n d o w a ł g o rz a łk ę b ez m ia ry i h u la ł do ra n a . Po ta trz a ń s k ic h z b ó jn ik a c h p o z o sta ła ty lk o le g e n d a , no 1 o czy w iście k o tlik i p e łn e d u k a tó w , p o c h o w a n e w n ie ­ d o s tę p n y c h i strz e ż o n y c h p rz e z „ Z łe ” m ie js c a c h . C h cąc w ięc b e z p ie c z n ie ow e s k a r b y d obyć, m u s im y w ie d zie ć , k to i gd zie je chow ał.

1. C zym się ró ż n ił h a r n a ś od z b ó jn ik a ? 2. J a k ie im ię nosił J a n o s ik ? 3. K to u fu n d o w a ł T a rg u ?

k o śció ł

św .

A nny

w

N ow ym

4. J a k w ie sz a n o z b ó jn ik a ? 5. J a k ta ń c z y ł z b ó jn ic k ie g o J a s ie k N o w o b ilsk i? 6. J a k i b y ł zaw ód W o jtk a G ała?

L IT E R A T U R A :

T a d e u sz M a lick i: N ie d o b i tk i . W. L. A n czy c i S p ó łk i, K ra k ó w 1938, s. 35.

7. C zy n . o tw ie ra n o z a m k i sk a rb c ó w i a re s z tó w ? 8. J a k z g in ą ł W o jte k M a te ja ? 9. G dzie m ie sz k a ł T a ta r M y śliw iec? 10. J a k ie są sło w a z a k lę c ia , k tó ry m z b ó jn ic y z a b e z ­ p iecz ali z a k o p a n y s k a r b p rz e d n ie p o w o ła n y m i?

24

W ła d y s ła w O c h m a ń sk i: Z b ó jn i c tw o góra lskie. L u d o w a S p ó łd z ie ln ia W y d a w n i­ cza, W a rs z a w a 19o0, s. 255. S ta n is ła w S z c z o tk a : M a t e r ia ł y do d z i e j ó w z b ó j n i c t w a g ó ra lsk ie g o z lat 1589— 1782. P o lsk ie T o w a rz y stw o L u d o z n a w c z e , L u b lin 1952, s. 190.

25

9.

K TÓ R Y W YŻSZY?

Z h is to rii p o sz u k iw a ń n a jw y ż sz e g o szc z y tu T a tr w id ać, ja k z łu d n e m o g ą b y ć o c e n y w y so k o ści d o k o n y w a n e „ n a o k o ”. P rz e z d z ie s ią tk i l a t K ry w a ń , d z ię k i sw e j im p o n u ją c e j s y lw e tc e , b y ł u w a ż a n y za n a jw y ż sz y . G dy go je d n a k zm ie rz o n o d o k ła d n ie , o k a z a ło się, że z a jm u je d o p ie ro m a ło z a sz c z y tn e 18 m ie js c e w h ie r a rc h ii ta tr z a ń s k ic h o lb rz y m ó w . Z d e tro n iz o w a ły go n a jp ie rw Ł o m n ic a i L o d o w y , a o n e z k o le i u s tą p ić m u s ia ły p ie rw sz e g o m ie js c a G ie rla c h o w i. W ysokości szczy tó w z m ie n ia ją się je d n a k n a d a l. O c zy w iście n ie te f a k ­ ty czn e , a je d y n ie w a rto ś c i p o m ia ró w . Z m ia n y te nie są je d n a k w ie lk ie i d la tu r y s tó w p ra k ty c z n ie b ez z n a ­ czen ia. N ie b ę d ą też p rz e s z k o d ą w u s ta le n iu , k tó ry szczy t je s t w yższy...

1. ...G iew o n t czy K a s p ro w y W ierc h ? 2.

..M nich czy Z a d n i M n ich ?

3.

...K ozi W ierch czy S w in ic a ?

4.

...B łyszcz czy B y stra ?

5

.

...A n ta łó w k a czy G u b a łó w k a ?

6. K ry w a ń czy M u ra ń ? 7.

...L odow y czy Ł o m n ic a ?

T a t r y i P ie n in y . M a p a t u r y s t y c z n a 1:75 000. P a ń stw o w e W y d a w n ic tw o K a rto g ra fic z n e , W a rs z a w a 1958.

8.

...S ta ro ro b o c ia ń sk i W ie rc h czy K ościelec?

9.

..N iżn ia W y so k a G ie rla c h o w s k a czy M a ła W y­ so k a?

Z o fia i W ito ld P a ry s c y : G ie w o n t i C z e r w o n e W i e r c h y . S p ó łd zielczy I n s ty tu t W y d a w n ic z y „ K r a j”, W a rs z a w a 1949, s. 8.

10.

26

L IT E R A T U R A :

...M ały K ie ż m a rsk i S zczy t czy R y sy ?

D a m a z y W ie rz b ic k i: O b a r o m e t r y c z n y c h p o m ia r a c h w y s o k o ś c i. „ P a m ię tn ik T o w a rz y s tw a T a trz a ń s k ie g o ” ro c z n ik V II, s. 97— 111.

27

10.

IG Ł Y , T U R N IE I T U R N IC Z K I

N a Z m a rz łe j P rz e łę c z y , tu ż n a d z e rw a m i o p a d a ją c y m i do P u s te j D o lin k i, s te rc z y m a ła , n ie z w y k le o ry g in a ln a tu r n ic z k a o k s z ta łc ie m acz u g i. I w y d a je się, że w y s ta r ­ czy s k a łk ę ty lk o le k k o p o p c h n ą ć , b y ją s trą c ić w p rz e ­ paść. P rz e z p rz e łę c z p ro w a d z i O rla P e rć , to te ż c zęsty je s t w id o k tu r y s tó w m o c u ją c y c h się z tu r n ic z k ą . A le m im o że n a sz a z n a jo m a n a le ż y do n a jm n ie js z y c h i n a d o d a te k n ie z b y t s ta b iln y c h , n ie m a p o w o d ó w do o b a w o je j losy. In n e , ju ż z n a c z n ie w ię k sz e , ro z s ia n e po ta tr z a ń s k ic h g ra n ia c h i g rz ę d a c h , choć te ż n o szą m ia n o ig lic lu b tu rn ic z e k , są b ez w ą tp ie n ia sa m o d z ie ln y m i sz c z y ta m i i s ta n o w ią często cel o so b n y c h ta te rn ic k ic h w y p ra w . T a k ą je s t Ż a b ia L a lk a , Ż ó łta Ig ła, czy Ig ła w O ste rw ie . P o z n a ją c w ię c T a try , w y p a d a w ie d z ie ć czy...

1. ...Ż ółta Ig ła w zn o si się w m a s y w ie Ż ó łte j T u rn i? 2.

...B u d zo w a Ig ła to in n a n a z w a B u c z y n o w e j T u r ­ n iczk i?

3.

...K ozia S tr a ż n ic a w zn o si się w g ra n i K o zieg o W ie rc h u ?

4.

...K o lista T u rn ia m a coś w sp ó ln e g o z K o ło w y m S zczy tem ?

5.

...G a ra jo w a S tr a ż n ic a i G a ra jo w a G ra p a to to sam o?

6. ...Ż ab ia L a lk a to d a w n a n a z w a Ż a b ie g o M n ich a? 7.

...z B a sz to w e j Ig ły m o ż n a ła tw o p rz e jść n a Ig łę w P a tr ii?

8. ...T o m k o w e Ig ły w id a ć od sc h ro n is k a p rz y M o r­ sk im O ku? 9.

10.

28

...K ościółek i M ały K o śc ie le c to je d e n i te n sam szczy t? ...P ie k ie ln ik o w a T u r n ia leży b lisk o D ia b lo w in y ?

L IT E R A T U R A :

W a n d a F ilip o w ic z o w a i K a z im ie rz S a y ss e -T o b ic z y k : T a t r y P olskie. S p o rt i T u ry s ty k a , W a rs z a w a 1953, s. 248. J a n A lfre d S z c z e p a ń sk i: U k resti e p o k i o d k r y w c z e j ro A lp a c h i T a tra ch . „ W ie rc h y ’’, ro c z n ik X V I, s. 199—203. T a d e u sz Z w o liń sk i: Orla Perć. S p ó łd z ielc z y I n s ty tu t W y d aw n iczy „ K r a j”. W a rs z a w a 1950, s. 7.

29

11.

SK ĄD TA NAZW A?

W iększość u ż y w a n y c h n a z w ta trz a ń s k ic h to s ta re n a z w y g ó ra lsk ie , z ca łą św ie żo śc ią p o to c z n y c h zn aczeń i b e z p o śre d n io śc ią s k o ja rz e ń . T e p ro s te i często p ię k n e n a z w y tłu m a c z ą się n a ogół sa m e, ja k : J a s z c z u ró w k a , B a ra n ie R ogi, Ł y sa P o la n a , B ia ła W oda, S z k a ra d n y Żleb, G an ek , C z e rw o n a S k a łk a czy M n ich . G e n e a lo g ia n ie k tó ry c h je s t b a rd z ie j s k o m p lik o w a n a . S p ró b u jm y p o w ied zieć, s k ą d się w z ię ła n a z w a :

1. D w a n a śc ie A p o sto łó w , 2.

G ło d ó w k a,

3.

G ęsia S zy ja,

4.

R a tu sz ,

5.

O g ro d y W ielick ie,

6. W aga, 7.

M ała W y so k a,

8. R u m a n o w y S zczy t, 9.

H a w ra ń , L IT E R A T U R A :

10.

K ry w a ń ? S ta n is ła w E lja sz R a d z ik o w sk i: P o g lą d n a T a tr y . N a k ła d e m a u to ra , K ra k ó w 1896, s. 88. W a le ry E lja sz R a d z ik o w sk i: O n a z w i e M o r sk ie g o O k a w T a tr a ch . „ P a m ię tn ik T o w a rz y s tw a T a trz a ń s k ie g o ”, ro c z n ik IX , s. 1— 11. W ito ld H. P a ry s k i: O n a z e w n i c t w i e T a t r i P o dta trza. „ W ie rc h y ” , ro czn ik X X I, s. 152— 173.

31

12.

ODKRYW CY TA TR

K to o d k ry ł T a try ? N ie sp o só b o d p o w ie d z ie ć n a to p y ta n ie . K ra k o w s c y a rc h e o lo d z y , p o d czas badań p ro w a d z o n y c h w d o rz ec z u g ó rn e g o P o p ra d u , n a tr a f ili n ie d a le k o S ta re g o S m o k o w ca , w o b rę b ie T A N A P u , n a śla d y g ro d z isk a sp rz e d ok o ło d w ó ch ty s ię c y la t. N azw ę T a tr po ra z p ie rw s z y w z n ie k s z ta łc o n e j, a lb o p ie r w o ­ tn e j fo rm ie „ T r iti” o d n a jd z ie m y w d o k u m e n c ie z ro k u 1086. W e w ła śc iw y m b rz m ie n iu — T a tr y — „ m o n te s q u i d ic u n tu r T a try ...” w d o k u m e n c ie B o le ­ sła w a W sty d liw e g o z 1235 r. W ty m ro z d z ia le je d n a k n ie o p ra w d z iw y c h o d k ry w c ó w b ę d zie n a m chodziło, ci p o z o sta n ą n a zaw sze b e z im ie n n i. B odzie n a to m ia s t m o w a o ty c h , k tó rz y „ o d k ry li” T a try , a p ó ź n iej Z a k o ­ p a n e , d la w ie lo ty się c z n y c h rzesz p o lsk ic h tu r y s tó w i k u ra c ju s z y . R ó żn e b y ły ich z a słu g i, w ię k sz e i m n ie j­ sze. R ó żn a b y ła te ż ich d ro g a do T a tr. P rz y je ż d ż a li b y p ro w a d z ić b a d a n ia n a u k o w e , ra to w a ć z d ro w ie , lu b też d la p ię k n e j k o b ie ty . O d g a d n ijm y ich zaw ó d, p ro fe sję , czym tr u d n ili się n a co d zień ?

1. S ta n is ła w S tasz ic , 2.

L u d w ik Z e jsz n e r,

3.

S e w e ry n G oszczyński,

4.

W in c e n ty J a k u b P o l,

L IT E R A T U R A :

F e rd y n a n d H o csick : L e g e n d o w e p o stacie z a k o p i a ń s k ie . P a ń s tw o w y I n s ty tu t W y d aw n iczy , W a rs z a w a 1959, s. 724. J a lu K u re k : Księcia T atr. Is k ry , W a rs z a w a 1955, s. 524. S ta n is ła w N ę d z a -K u b in ie c : S a b a ło w e czasy. Is k ry , W a rs z a w a 1959, s. 235.

5. M a k s y m ilia n N o w ick i, 6. E u g e n iu sz J a n o ta , 7. Jó z e f S to la rc z y k , 8. T y tu s C h a łu b iń sk i, 8. W a le ry 10.

32

E liasz R a d z ik o w sk i,

W ła d y s ła w Z a m o y sk i?

3 500 zagadek o T atrach

33

13.

T A JE M N IC A ZA W O A L K Ą

K o b ie ta z d o b y w a ją c a ta tr z a ń s k ie u rw is k a ? C zęsto f a k t te n n ie m o że się p o m ie śc ić w g ło w ie z a ja d łe g o a n ty ­ fe m in isty . O czy w iście k o b ie ta m o że być z n a k o m itą to w a rz y s z k ą w sc h ro n isk u , ś w ie tn ą k u c h a rk ą i jeszcze lep sz ą szw aczk ą, c e ru ją c ą śla d y , ja k ie p o z o sta w ił ta trz a ń s k i g r a n it n a je g o s p o d n ia c h . A le w g ó ra c h ? J a k o ró w n o rz ę d n y p a r tn e r ? R o m a n K o rd y s je d e n z czo ło w y ch w sp in a c z y w h is to rii p o lsk ie g o t a t e r n i c ­ tw a , n a p is a ł: „ k o b ie ta n ie m a n ic do p o w ie d z e n ia w ta te r n ic tw ie i n ig d y ra s o w y m ta te r n ik ie m n ie b ę d z ie ”. J u ż w ie m y , że n ie m ia ł ra c ji, a le czy p a m ię ­ ta m y n a z w is k a ty c h n a jd z ie ln ie js z y c h ? D ziesięć w y m ie n io n y c h p o n iż e j n a z w isk to ty lk o n ie w ie lk a g ru p a sp o śró d ty c h , k tó r e m ia ły coś do p o w ie d ż e n ia w T a tr a c h : M a ria S te c z k o w sk a , B e a ta K o ś c ie le c k a -Ł a s k a , Ł u c ja z G ie d ro y c ió w R a u te n s tr a u ch o w a, W a n d a H e rse , H e le n a D łu sk a , W a n d a J e r o m in ó w n a , N a ta lia J a n o th ó w n a , Z o fia K ro k o w s k a , E la M ic h a le w sk a , Z o fia R a d w a ń s k a -P a ry s k a ... O d ­ p o w ied zm y , k tó r a z nich... 1. ...B yła p ie rw s z ą z n a n ą z n a z w is k a k o b ie tą , k tó r a u d a ła się w T a tr y n a w y ciec z k ę ? 2. ...B yła je d n ą z p ie rw s z y c h p o lsk ic h tu r y s te k w T a tra c h , ch o cia ż g ó ry z w ie d z a ła w k o lasie ? 3. ...B y ła p ie rw s z ą z p ra w d z iw e g o z d a rz e n ia t a t e r ­ n iczk ą ? 4. ...B yła p ie rw s z ą , k tó r a o d w a ż y ła się p ó jść w g ó ry w sp o d n ia c h ? 5. ...B yła p ie rw s z ą k o b ie tą , k tó r a z d o b y ła M n ich a? 6. ...B yła p ie rw s z ą , k tó re j im ie n ie m n a z w a n o z d o ­ b y ty p rz e z n ią szczy t? 7. ...B yła czło n k ie m p ie rw s z e j s a m o d z ie ln e j k o b ie ­ cej p a ry ta te r n ic k ie j? 8. ...B yła p ie rw s z ą k o b ie tą u p r a w ia ją c ą ta te r n ic ­ tw a zim o w e? 9. ...B yła p ie rw s z ą z d o b y w c z y n ią p o łu d n io w e j śc ia n y Z a m a r łe j T u rn i? 10. ...B yła p ie rw s z ą k o b ie tą -p rz e w o d n ik ie m ?

34

L IT E R A T U R A :

S te fa n K o m o rn ic k i: Z d z i e j ó w ta t e r n i c t w a s. 70— 77 i 101— 110.

p olskie go .

„ T a te r n ik ”,

1909,

H a lin a P ta k o w sk a -W y ż a n o w d c z : O d k r y n o l i n y do liny. S p o rt i T u ry s ty k a , W arszaw ra 1960, s. 254. J a n A lfre d S z c z e p a ń sk i: D zie je w s p ó łc z e s n e g o t a t e r n i c tw a c h y ” ro c z n ik X II, s. 62— 77.

3*

z i m o w e g o . „ W ie r­

35

14.

W IE L K IE N A Z W IS K A

P o c z y n a ją c m n ie j w ię c e j od p o ło w y X IX w ie k u n ie b yło ch y b a w 'P o lsc e c z ło w ie k a o z n a c z n ie jsz y m n a z w i­ sk u , k tó r y n ie o d w ie d z iłb y T a tr , a p rz y n a jm n ie j Z a k o ­ panego. Z a g lą d a li też w g ó ry i goście z z a g ra n ic y n ie ­ o d m ie n n ie p o d z ie la ją c z a c h w y t g o sp o d a rz y . Z n a j ­ w ięk szy ch w y m ie n ić m o ż n a W ło d z im ie rz a L e n in a , k tó r y choć n a P o d h a lu z a m ie sz k a ł n ie z w ła s n e j w oli. w T a tr y c h o d z ił n ie ty lk o d o b ro w o ln ie , a le w rę c z z e n tu z ja z m e m . W czasie p ie sz y c h w ę d ró w e k o d w ie ­ d ził H a lę G ą sien ico w ą , P ię ć S ta w ó w P o lsk ic h , M o r­ s k ie O ko. B ył n a Z a w ra c ie i R y sach . P o n iższe z a g a d k i d o ty c z ą ty lk o n a z w isk p o lsk ic h . Z z e sta w io n y c h z aw o d ó w i in ic ja łó w p o s ta ra jm y się o d g a d n ą ć o kogo ch o d zi:

1.

P is a rz i p u b lic y s ta — B. P.

2.

E k o n o m ista i h is to ry k — J. M.

3. M a la rz — J. M. 4.

T łu m a c z i p u b lic y s ta — T. Ż. I IT F .R A T U R A :

5.

A k to rk a — H. M.

6. P is a rz — J. I. K . 7.

P is a rz — H. S.

8. F izy k — M. S. 9.

10.

36

P is a rz — J. Ż. M a la rz — W. K.

c z t e r d z i e ś c i lat is tn ie n ia T o w a r z y s t w a T a tr z a ń s k i e g o ir K r a k o w i e 1873— 1913. N a k ła d e m T o w a rz y s tw a T a ­ trz a ń sk ie g o , K ra k ó w 1913, s. 46. L e n in w Polsce. W y d a w n ic tw o „ S z tu k a ”, W a rsz a w a 1955, 13 k a rt. .lu lian M a rc h le w sk i: S zk ic e o T a tr a ch . M in iste rstw o O b ro n y N a ro d o w e j, W arszaw a 1951, s. 38. M ieczysław Ś w ie rz : '/■(irys d z i e j ó w ta t e r n i c tw a p olskiego. „ P a m ię tn ik T o w a i z y stw a T a trz a ń s k ie g o ”, ro c z n ik X X X IV , s. 49— 69.

37

15.

10 . G d zie

sto i w Z a k o p a n e m p o m n ik k u czci 20 z a k ła d n ik ó w ro z s trz e la n y c h p rzez h itle r o w ­ ców w r o k u 1944?

T A T R Y W O G N IU

W czasie p ie rw s z e j w o jn y św ia to w e j p rz y je ż d ż a n o w T a try , sz u k a ją c te r e n u w o ln e g o od w sz y stk ic h n ie ­ b e z p ie c z e ń stw w o jn y i o k u p a c ji. D ru g a w o jn a n ie p o z o sta w iła ta k ic h w o ln y c h m ie js c w P o lsc e , n ie p ozo­ s ta w iła ich w c ałe j p ra w ie E u ro p ie . O b ję ła sw o im z a sięg iem P o d h a le w ra z z Z a k o p a n e m , w n o sz ąc d la jego m ie sz k a ń c ó w te sa m e co i g d zie in d z iej o k u p a ­ c y jn e p ro b le m y . P rz y p o m n ijm y sobie, k ie d y T a tr y s ta w a ły w ogniu. 1.

J a k d łu g o sk ieg o ?

tr w a ło

p o w s ta n ie

K o stk i

N a p ie r-

2.

,.To n ie m o rd y , lecz u czciw e, p o rz ą d n e p o w s ta ­ n ie ” — tłu m a c z y li g ó ra le , sp o k o jn ie i b ez g w a łtu ro z b r a ja ją c p rz e ra ż o n y c h A u s tria k ó w . W k tó ry m ro k u ?

3. W sp o k o jn y c h n a P o d h a lu cz a sac h p ie rw s z e j w o jn y ś w ia to w e j ro z le g a ły się je d n a k w T a tra c h strz a ły . C zyje?

.

5 G d zie m ie śc iła się g łó w n a k w a te r a p o w sta ń c ó w sło w a c k ic h w czasie II w o jn y św ia to w e j? 4.

P o d a j z a k o p ia ń sk i o d p o w ie d n ik „A lei S z u c h a ” w W a rsz a w ie , M o n te lu p ic h w K ra k o w ie .

6. C o ozn acza s k r ó t P K O iK z w ią z a n y z h is to rią w a lk o P o ls k ę n a P o d h a lu w czasie II w o jn y ś w ia to w e j? 7.

D laczego u rz ą d z a m y dziś w sp ó ln ie M e m o ria ł B ro n is ła w a C ze c h a i H e le n y M a ru sa rz ó w n y ?

8. J a k ie b y ły g łó w n e o śro d k i w a lk p a rty z a n c k ic h n a P o d h a lu ? 9.

38

K tó rę d y p ro w a d z ił sz la k k u rie ró w ?

L IT E R A T U R A :

A dam Ja s z c z o łt: W a lk a lu d u p o d h a la ń s k ie g o z u c i s k i e m f e u d a l n y m . W y­ d a w n ic tw o M in is te rs tw a O b ro n y N a ro d o w e j, W a r­ sz a w a 1959, s. 419. A dam P rz y b o ś : P o w s ta n ie c h ło p s k ie w s t a r o s t w i e la n c k o r o ń s k im i n o w o t a r s k i m w r. 1670. W y d a w n ic tw o L ite ra c k ie , K ra k ó w 1953, s. 140. W ło d zim ierz W n u k : W a l k a p o d z i e m n a na sz c z y ta c h . I n s ty tu t W y d aw n iczy P A N , W a rs z a w a 1965, s. 319.

39

9. C zy p rz e z p rz e łę c z S c h o d k i p ro w a d z i ścieżk a? 16.

D Z IE S IĘ Ć P R Z E Ł Ę C Z Y 10. C zy Z a w r a t m a w ię c e j, 2 000 m e tró w w y so k o ści?

czy

te ż

m n ie j

niż

H o csick p isze: „ ...p rz y s tą p ił W itk ie w ic z w r o k u 1887 do p is a n ia sw ego zasa d n ic z e g o d z ie ła o T a tra c h i Z a ­ k o p a n e m , k tó r e m u d a ł czy sto lo k a ln y , z g ó ra ls k ie j g w a ry z a c z e rp n ię ty , a d la og ó łu c z y te ln ik ó w p o lsk ic h n ie b a rd z o n a ra z ie z ro z u m ia ły ty tu ł N a p rzełęczy ... S z e ro k i ogół n ie z n a ł jeszcze z n a c z e n ia te g o p rz e ś lic z ­ n eg o z re s z tą i rd z e n n ie p o lsk ieg o w y ra z u .” W iele się ,iak w id a ć z m ien iło i n ie ty lk o w z n a jo m o śc i g ó r i n a z e w n ic tw a . J e d n a k tu r y s tó w p rz e k ra c z a ją c y c h p rze łę c z e in te re s u je d ziś to sam o , co n ie g d y ś — w id o k . S p o śró d ty s ią c a m o żliw o ści w y b ra liś m y k ilk a p o z y c ji n a jw a ż n ie js z y c h i p a rę c ie k a w o ste k .

1. C zy H in czo w a P rz e łę c z o d d z ie la H in c z o w ą T u rn ię od M ięg u sz o w ie c k ie g o S z c z y tu C z arn eg o , czy te ż M ięg u szo w ieck i S z c z y t od C u b ry n y ? 2.

C zy g ra n ic a p o m ię d z y C ze c h o sło w a c ją i P o ls k ą p rz e b ie g a p rzez P o ls k i G rz e b ie ń ?

3.

J a k i szczy t o d d z ie la M ię g u sz o w ie c k ą od P rz e łę c z y pod C h ło p k ie m ?

P rz e łę c z

4.

J a k ie d w ie d o lin y łącz y Iw a n ia c k a P rz e łę c z ?

5. K tó ra z d w ó ch p rz e łę c z y je s t n iższa, K rz y ż n e czy P rz e łę c z T o m a n o w a ? 6. Is tn ie je p rz e łę c z Z a c h o d n ie Ż e la z n e W ro ta . C zy is tn ie ją ró w n ie ż W sch o d n ie Ż e la z n e W ro ta ? 7.

L IT E R A T U R A :

W itold H. P a ry s k i: ’¡'atru W y s o k ie . C zęść 11 — Z a w r a t — Z ó lta T u r n ia . S p ó łd zielczy I n s ty tu t W y d a w n ic z y „ K r a j”, W a rs z a w a 1051, s. 139. M ieczysław S w ie rz : 1’r z e w o d n i k po T a tr a c h P o ls k ic h i Z a k o p a n e m . N a k ła ­ dem a u to r a , Z a k o p a n e 1923, s. 208. S ta n is ła w W itk ie w ic z : l i t w o r y ta tr z a ń s k ie . N asza K się g a rn ia , W a rs z a w a 1951, 215.

K tó ra z d w ó ch n a z w : R o h a tk a — F u rk o t, o k re ś la przełęcz, a k tó r a szczy t?

8. Ż ółto z n a k o w a n y sz la k z H a li G ą sie n ic o w e j do D o lin y P ię c iu S ta w ó w P o ls k ic h p ro w a d z i p rze z K ozią P rzełęcz, czy p rz e z K ozią P rz e łę c z W y żn ią ?

40

41

17.

A N U S IN O W E O CZY I M O R S K IE O K A

J e s t ich d z ie s ią tk i R o zrzu c o n e h o jn ą rę k ą n a t u r y po d o lin a c h ta trz a ń s k ic h , p rz y c ią g a ją w z ro k tu r y s ty , to ro z m ig o ta n ą w sło ń cu p o w ie rz c h n ią , to z n ó w s p o k o jn ą , z m ie n n ą w b a rw ie to n ią . C z a rn e , n ie b ie sk ie , c z e rw o n e i z ielo n e. G łę b o k ie i p ły tk ie . W ie lk ie i m a łe . G ó ra le n a z y w a ją je sta w a m i, m y m ó w im y o je z io ra c h . T e d u że o p a trz o n e są d o sto jn y m i n a z w a m i, m a łe c zęsto ­ k ro ć fig la rn y m i. A w ię c M o rsk ie O ko i A n u sin o w e O czy.

1. K tó re je z io ro ta tr z a ń s k ie n o si n a z w ę R y b ieg o S ta w u ? 2.

P ró c z M o rsk ie g o O ka, jeszcze ty lk o ta trz a ń s k ie je z io ro je s t n a tu r a ln ie — sz tu c z n ie — z a ry b io n e . K tó re ?

je d n o a n ie

3.

Ile je z io r z n a jd u je się w D o lin ie P ię c iu S ta w ó w P o lsk ic h ?

4.

K tó ry z „ c z a rn y c h ” s ta w ó w n a jg łę b sz y ?

5.

ile je z io r leży w D o lin ie G ą sie n ic o w e j, 10, 16, 21?

6. J a k n a z y w a ją p lesa? 7.

się

po

p o lsk u

ta trz a ń s k ic h

je s t

W a h le n b e rg o w e

n iT K R A T U R A :

Jó z e f N y k a : D olina R y b ie g o P o to k u [M o rsk ie Oko). S p o rt i T u r y ­ sty k a , W a rsz a w a 1956, s. 204. Z o fia i W ito ld P a ry s c y : M o r s k ie O k o w T a t r a c h . S p ó łd z ie lc z y I n s ty tu t W y d a w ­ niczy „ K r a j”, W a rs z a w a 1949, s. 8. W ito ld H. P a ry s k i: T a t r y W y s o k ie . C zęść V I — C u b r y n a — Ża b ia T u rn ia M ię g u s z o w ie c k a . S p ó łd z ielc zy I n s ty tu t W y d aw n iczy ..K ra j”. W a rs z a w a 1952, s. 180.

C zy S m re c z y ń sk i S ta w le ż y w T a tra c h Z a c h o d ­ nich , czy W yso k ich ?

8. G dzie w T a tra c h P o ls k ic h z n a jd u ją się „ c z e rw o ­ n e ” sta w y ? 9.

10.

42

W k tó ry m m ie js c u n a H a li G ą sie n ic o w e j z n a j­ d u je się S ta w pod K o śc ió łk ie m ? J a k ie g o k o lo ru je s t s ta w w D o lin ie K a c ze j?

43

1 8.

W O D O S PA D Y

N ie rz a d k a to sc en a, g d y g ru p ę tu r y s tó w p rz y k u je do m ie js c a w id o k w o d o sp a d u . Z a p a tr z e n i w p o z o rn ie je d n o s ta jn y , a le p rz e c ie ż id e a ln ie z m ie n n y o b raz, o d e jd ą d o p ie ro , g d y głód, z m ie rz c h lu b z im n o zm u si ich do d alszeg o m a rsz u . D ro g a do ro z to c k ie j S ik la w y u ch o d zącej od d a w n a za je d n ą z n a jw ię k s z y c h t u r y ­ sty c z n y c h a tr a k c ji T a tr, z n a n a b y ła w c zasach , g d y do M o rsk ieg o O k a d ąży ło się w ą sk im i p e rc ia m i p rz e c in a ­ ją c y m i o d w ieczn y b ó r. I dziś, choć p o z n an o w id o k i z n a jw y ż sz y c h szczy tó w i o b e jrz a n o w sz y stk ie w sc h o d y i z a c h o d y sło ń ca. S ik la w a , a ta k ż e w ie le in n y c h m n ie js z y c h w o d o sp ad ó w , u w a ż a n e są za szczegóły k ra jo b ra z u , k tó ry c h p rz y z w ie d z a n iu T a tr p o m in ą ć n ie w olno.

1. J a k i w o d o sp ad s ły c h a ć na K rz y ż n e m ? 2.

W ja k ie j w odę?

p o rze ro k u m o ż n a o g lą d a ć

d y m ią c ą

3. K tó ry z W odogrzm otów ' w id a ć z m o s tu n a p o ­ to k u R oztoce? 4.

W ja k ie j d o lin ie s p a d a S ik la w ic a ?

5.

K tó ra z trz e c h n a z w : S z n u ro w y , P e rlis ty , Z a kwrefio n y , d o ty c z y w o d o sp a d u w D o lin ie B a ty ­ żo w ie c k ie j?

Jó z e f N y k a : W ielka S ikla w a

6. J a k się n a z y w a w o d o sp a d n a M ły n icy ? 7.

J a k i szlak w ie d z ie obo k C ię żk iej Siklaw -y?

3.

C zy je im ię n o si N ie w c y rsk a S ik la w a ?

9.

J a k ie tr z y o k re ś le n ia Z im n e j W odzie?

10.

44

L IT E R A T U R A :

„ P o z n aj Ś w ia t” 1956, n r 5, s. 31—32.

na

T a d e u sz Z w o liń sk i: F r z e w o d n i k po T a tr a c h i Z a k o p a n e m . N a k ła d e m P o l­ sk ieg o T o w a rz y stw a T a trz a ń s k ie g o i T. Z w o liń sk ieg o , Z a k o p a n e 1948, s. 365.

Z ja k ic h je z io r w y p ły w a ją p o to k i tw o rz ą c e w o ­ d o sp a d y H v ie z d o sla v a i K aczą S ik la w ę ?

T a d e u sz Z w o liń sk i: Z a k o p a n e i P odhale. P rz e w o d n ik tu ry s ty c z n y . S p o rt : T u ry s ty k a , W a rs z a w a 1953, s. 166.

no szą

w o d o sp a d y

45

19.

K O Ś C IE L IS K A I IN N E G ie r l a c h

Z n a c ie z p e w n o śc ią p o ło w ę z p o n iż e j n a sz k ic o w a n y c h d o lin , a w sz y stk ie , je ż e li b y liśc ie po s ło w a c k ie j s tro n ie T a tr. S zk ic e p rz e d s ta w ia ją ty lk o k o n tu r d o lin y w r z u ­ cie z g ó ry , w k tó r y m często tr u d n o p o z n a ć n a w e t n a j ­ le p ie j z n a n ą okolicę. D la te g o d la u ła tw ie n ia p o d a ­ liśm y n a z w y c h a ra k te ry s ty c z n y c h p u n k tó w le ż ą c y c h w p o b liżu . P rz y w o ła jc ie n a p o m o c sw o ją k a r to g r a f ic z ­ n ą p a m ię ć i p o w ied zcie, ja k ie d o lin y p rz e d s ta w ia ją k o le jn e sc h e m a ty c z n e ry s u n k i.

46

47

20 .

PR ZY W A TRZE

N ie m a ju ż ow iec n a w ie lu h a la c h . Z a rz ą d z e n ie m d y ­ re k c ji T a trz a ń s k ie g o P a r k u N a ro d o w e g o w y p a s w T a ­ tr a c h zo sta ł o g ra n ic z o n y do n ie k tó ry c h ty lk o okolic. T ak d ra s ty c z n e p o su n ię c ie z o stało p o d y k to w a n e tr o s k ą o p rz y ro d ę ta trz a ń s k ą . J a k o b lic z a ją fa c h o w c y , p a s tw i­ sk a w T a tra c h P o ls k ic h m o g ą w y ż y w ić ok. 2 ty s ię c y o w iec, a jeszcze dziesięć la t te m u w y p a s a n o ich p o n ad 8 ty się c y . S k u tk i n a d m ie rn e g o w y p a s u n ie d a ły na sie b ie d łu g o czekać, s to k i g ó r z o sta ły m ie js c a m i o g o ­ łocone z tr a w y do ży w eg o k a m ie n ia . W o d a d o k o n u je re s z ty zn iszczen ia, nic z a tr z y m y w a n a p rz e z d a rń . s p ły ­ w a w dół s to k u , p o ry w a ją c za so b ą k a m ie n ie i w k r ó t­ ce w m ie jsc u , g d zie z a le d w ie k ilk a la t te m u ro s ła t r a ­ w a i k w itły w s p a n ia łe k w ia ty , z o sta je sz a re p ia r ż y ­ sko. Z d ru g ie j s tro n y ża l z b y rc z e n ia o w czy ch d z w o n ­ ków . ż a l z a p a c h u d y m u w a tr y , ża l p a s te rs k ie g o fo l­ k lo ru , k tó r y o dchodzi w z a p o m n ie n ie , 'l o ż e za k ilk a la t, g d y p rz y ro d a n a h a la c h p o w ró c i do ró w n o w a g i, zezw oli się n a w y p a s n ie w ie lk ie j ilo śc i o w iec i u tw o ­ rz y k ilk a b a c ó w e k , k tó r e b ę d ą sp e łn ia ć ro lę ż y w y ch sk a n s e n ó w . A oto d ziesięć p y ta ń z a d a n y c h p rz y w a trz e .

1. R e d y k to w y p ę d o w iec n a h a le . czy spęd w d o ­ lin y ? 2.

G dzie p ło n ie w a tra ?

3. Co się w iesza n a ja d w id z e ?

P a s te rs tw o T a tr P o lsk ic h i P odhala. T o m I V — H is t o ­ ria o s a d n ic tw a i orga niza cja spo łeczn a p a s t e r s t w a oraz s ł o w n i c t w o p a s t e r s k i e T a t r P o lsk ich i Podhala. O ssoli­ n e u m , W a rs z a w a 1962, s. 271. Z o fia IIo łu b -P a c e w ic z o w a : O s a d n ic tw o p a s t e r s k i e i w ę d r ó w k i w T a tr a c h i na P od tatrza. P o ls k a A k a d e m ia U m ie ję tn o śc i, K ra k ó w 1931, s. 508. W in c e n ty P o l: P race z etn o g r a fii p ó łn o c n y c h s t o k ó w K a rp a t. P o ls k ie T o w a rz y stw o L u d o zn a w c z e, W ro c ła w 1966, s. 211.

4. K to m ie sz k a w k o sza rze ? 5.

O w ce doi się do g ie le ty , czy do p u c ie ry ?

6. C zy k la g m o ż n a jeść? 7.

Ż e n ty c a to k w a ś n e m le k o ow cze, czy s e r w a tk a z ow czego m le k a ?

8. C zy oszczy p k i ro b i s ię z b ry n d z y ? 9. 1C.

43

C zy w sz a ła sie p ija się ro só ł? K ie d y b aca c y ta ow ce?

4 500 zagadek o T atrach

49

21 .

N A D Z IE D Z IN IE

N a d z ie d z in ie , czyli n a w si, m ię d z y o p ło tk a m i... S p a ­ c e ru ją c po Z a k o p a n e m ty lk o od w ie lk ie g o ś w ię ta u j ­ rz y m y jeszcze g ó ra li w c y fro w a n y c h p o rtk a c h , w k ie r p ­ cach i z k ło b u k ie m n a g ło w ie, ty lk o ja k o m u z e a ln e z a ­ b y tk i o b e jrz e ć b ę d z ie m y m o g li c h a ty z c z a rn ą i b ia łą izb ą. A le w y s ta rc z y w y jść k ilk a k ilo m e tró w p o za g r a ­ nice m ia s ta , b y z e tk n ą ć się o k o w oko z r e lik ta m i n ie fałsz o w a n e g o fo lk lo ru . A w ię c do K o śc ie lisk a, C h o ch o ­ łow a, W ito w a, M u rz a sic h la , M ałeg o C ichego, n a O lczę, do D zian isza i ro z e jrz y jm y się s t a r a n n ie w o k o ło .

1. Do czego słu ż y „ p rz e k o la c ” u g ó ra ls k ie j s p in k i? 2. C zy k ie rp c e m a ją o b casy ? 3. K to n o sił a m itk ę ? 4. J a k ie tr z y ro d z a je su ro w c ó w k o n ie c z n e są do w y b o ru „ z b ó jn ic k ic h ” fa je c z e k ? 5. C zy „ c z a rn a iz b a ” je s t rz ec z y w iśc ie c z a rn a ? 6. C zyj w ie k o d c z y ta m y z so srę b u ? 7. G d y ś c ia n a c h a ty s k ła d a się z d u ż e j ilo ści p ła ­ zów to h o n o r d la g azd y , czy d e sp e k t? 8. Co się łą c z y „ n a f e lc ” ? 9. C zy n a p o la c h P o d h a la je s t d u żo „ ż a b ie ” ? 10. K to ja d a g ru le ?

L IT E R A T U R A :

S ta n is ła w P a g a c z e w sk i: Z a b y t k o w e b u d o w le P o dhala. S p o rt i T u ry s ty k a , W a r­ sz a w a 1953 s. 64. H a n n a P ie ń k o w s k a — T a d e u sz S ta ic h : D ro g a m i s k a l n e j zie m i. W y d a w n ic tw o L ite ra c k ie , K r a ­ k ó w 1956, s. 571. J a n R eychm an: P o d ha le. N a sz a K s ię g a rn ia , W a rsz a w a 1949, s. 56.

50

4

51

22 .

PR Z E W O D N IC Y

E u g e n iu sz J a n o t a w a r ty k u le O p rz e w o d n ik a c h z a k o ­ p ia ń s k ic h zam ieszczo n y m w „ T y g o d n ik u I lu s tr o w a ­ n y m ” w r o k u 1866 n a p y ta n ie , ja k chodzić po g ó ra c h , o d p o w ia d a ta k : „O d Ś w id n ic y n a w sch ó d ju ż ty lk o po d o lin a c h i n iższy ch sz c z y ta c h ch o d zić m o ż n a p rz y p o ­ m ocy m a p y : a le po w y ż sz y c h a n i ru s z y ć sa m e m u , c h y ­ ba n a sk rę c e n ie k a rk u ... W reszcie i ta m , g d zie by b ez­ p iecz n ie sa m e m u m o ż n a chodzić, n ie je s t to a n i w y ­ g o d n ie, a n i w eso ło łazić po o m a c k u w b ia ły dzień i w d ra p a w s z y się w re sz c ie tu lu b ów d zie, sie d zie ć na szczycie, w id zieć koło sie b ie m o rz e tu r n i, a n ie m ieć z a p y ta ć kogo o n ie ...” D ziś sło w o m ty m m o ż n a ty lk o p rz y k la s n a ć , bo choć n ie p o m ie rn ie z w ię k sz y ła s ię lic z ­ b a ty c h , k tó rz y sw o b o d n ie ch o d zić m o g a po n a jw ię k ­ szy ch z e rw a c h , jeszcze w ię c e j w g ó ra c h p o ja w ia się ta k ic h , k tó r z y bez o p ie k u ń c z e g o ra m ie n ia p rz e w o d n ik a p o w in n i co n a jw y ż e j sp a c e ro w a ć po K ru p ó w k a c h . 1. 2.

3. 4. 5.

6.

7. 8. 9. 10.

52

J a k ie z aw o d y re p re z e n to w a li p ie rw s i p rz e w o d ­ n icy ? C zy p rz e w o d n ik J ę d r z e j W ala s e n io r b y ł k łu ­ s o w n ik ie m czy s tra ż n ik ie m le śn y m ? K tó re g o z p rz e w o d n ik ó w u w ie c z n ił w je d n y m ze sw y ch w ie rs z y A d a m A sn y k ? J a k b r z u " n a z w isk o p rz e w o d n ik a n a z y w a n e g o S zy m k iem C z a rn y m ? W k tó ry m ro k u ż y c ia K le m e n s B a c h le d a o tr z y ­ m a ł b la c h ę p rz e w o d n ic k ą p ie rw s z e j k la sy ? J a k i p rz y d o m e k n o sił z m a rły w 1966 r. w y b itn y p rz e w o d n ik i ra to w n ik S ta n is ła w G ą sie n ic a S zy m k ó w ? W y m ień p rz y n a jm n ie j d w ó ch d a w n y c h p rz e w o d ­ n ik ó w z p o łu d n io w e j s tro n y T a tr? J a k i szczy t w id n ie je n a b lasze p rz e w o d n ik ó w ta trz a ń s k ic h ? N a ja k ie k la s y d zielą się p rz e w o d n ic y ta trz a ń s c y ? W ro k u 1965 p rz e w o d n ic tw o ta trz a ń s k ie o b c h o ­ dziło ju b ile u s z . B yło to 40-, 60- czy 90-lecie?

L IT E R A T U R A :

T y tu s C h a łu b iń s k i: S z e ś ć d n i w T a tra ch . W y c i e c z k a bez p ro g r a m u . R e ­ d a k c ja „ O rli L o t”, K ra k ó w 1921, s. 72. W a le ry E lja sz : I l u s t r o w a n y p r z e w o d n i k do T a t r ó w i P ie n in . N a k ła ­ d e m A u to ra , K ra k ó w 1886, s. 360. S ta n is ła w W itk ie w ic z : P is m a t a t r z a ń s k ie . W y d a w n ic tw o L ite ra c k ie , K ra k ó w 1963, T om I, s. 387, T om III, s. 407. A u g u s t W rz e śn io w sk i: T a t r y i P od ha lan ie . N a k ła d e m T o w a rz y s tw a T a tr z a ń ­ sk ieg o , K ra k ó w 1885, s. 55.

53

23 .

W S P IN A C Z E I T A T E R N IC Y

Z a c z y n a li sk ro m n ie , od n a jła tw ie js z y c h p rz e łę c z y i szczy tó w , w to w a rz y s tw ie p rz e w o d n ik ó w -g ó ra li, k tó ­ ry m u stę p o w a li n ie ty lk o z n a jo m o śc ią g ór, a le ta k ż e s p ra w n o ś c ią w p o ru s z a n iu się p o w ą sk ic h , z a w ie sz o ­ n ych n a d p rz e p a ś c ia m i p e rc ia c h . D ziś p rz e w o d n ik ie m d la n ic h są oko, m y śl i w o la , a sz la k i, ja k ie so b ie w y ­ z n a c z a ją , w io d ą p rz e z n a js tro m s z e śc ia n y . S z la k i te n a z y w a ją „ d ro g a m i”, ta k ja k b y ch o d ziło o w y g o d n e p o zio m e c h o d n ik i. G d y je d n a k p rz y jrz y m y się z b lisk a , ja k p n ą się po ty c h d ro g a c h w g ó rę , z a c h o d z im y w g ło ­ w ę, gdzie p o d z ia ła się siła g ra w ita c ji. Z s e te k n a z w isk p o lsk ich ta te r n ik ó w w y b ie rz m y k ilk u n a jw y b itn ie j­ szy ch : J a n G w a lb e rt P a w lik o w s k i se n io r, J a n u s z C h m ie lo w sk i, M ieczy sła w Ś w ie rz , Z y g m u n t K le m e n ­ siew icz, S ta n is ła w M o ty k a, W in c e n ty B irk e n m a je r . S ta n is ła w G ro ń sk i, W ie sła w S ta n is ła w s k i, J a n D łu ­ gosz i T a d e u sz O rło w sk i, i o d p o w ie d z m y , k tó r y z nich... 1.

2. 3. 4. 5.

6. 7. 8. 9.

10.

54

...w to w a rz y s tw ie M a c ie ja S ie cz k i z d o b y ł ja k o p ie rw s z y szczy t M n ich a? ...n ap isał p ie rw sz y p o lsk i p rz e w o d n ik ta te rn ic k i? ...był a u to re m p ie rw sz e g o p o d rę c z n ik a t a t e r n i ­ c tw a? ...dał n a z w isk o g łę b o k ie m u k o m in o w i na z a c h o d ­ n ie j śc ia n ie K o ścielca? ...był z d o b y w cą z a c h o d n ie j śc ia n y Ł o m n ic y ? ...użył ja k o p ie rw s z y o k re ś le n ia „ s k r a jn ie t r u d ­ n e ”? ...nosił p rz e z w isk o „M o jże sz ” i z ro b ił n ie z lic zo n ą ilość „ p ie rw s z y c h p rz e jś ć ” w zim ie? ...p rzeszed ł w p o p rz e k p o łu d n io w ą śc ia n ę Z a ­ m a r łe j T u rn i? ...jest a u to re m a r c y tru d n y c h do dziś w sp in a c z e k „ k la s y c z n y c h ” i n a z y w a n y je s t p rz e z to w a rz y sz y „ S to lik ” ? ...jak o p ie rw s z y p o k o n a ł s ły n n y „ W a ria n t R ” n a w sc h o d n ie j śc ia n ie M n ic h a ?

L IT E R A T U R A :

M ie c z y sła w K a rło w ic z : W T a tr a c h . P o ls k ie W y­ d a w n ic tw o M uzyczne, K ra k ó w 1957, s. 180. J a n A lfre d S z c z e p a ń sk i: P r z y g o d y ze ska lą, d z i e w c z y n ą i śm iercią. S p o rt i T u ry s ty k a , W a r­ sz a w a 1956, s. 369. W a w rz y n ie c Ż u ła w s k i: S y g n a ł y ze s k a l n y c h ścian. N asza K się g a rn ia , W a rs z a w a 1954, s. 135.

55

24 .

O S P R Z Ę C IE

W ro k u 1911 M a g az y n U n iw e rs a ln y F ir m y R o m a n D ro b n e r, K ra k ó w , P la c S z c z e p a ń sk i L. 3 p o le ca ł: „ ...p rz y b o ry tu ry s ty c z n e . J a k o to : o b u w ie k u te i do d ra p a n ia p o s k a ła c h , s k a r p e tk i, s z tu c e a n g ie lsk ie , b a n ­ daże, s v e a te ry , c zek an y , fla sz k i i n a c z y n ia a lu m in io w e , m a s z y n k i sp iry tu s o w e , la ta r k i s k ła d a n e , g w iz d k i, s y ­ re n y , gw o źd zie, w o rk i, a p te c z k i k ie sz o n k o w e it d .” C zło n k o w ie k lu b ó w s p o rto w y c h , ja k n a d m ie n ia p r o ­ s p e k t re k la m o w y , p rz y k u p n ie o trz y m y w a li „10% o p u s tu ’". P o w s ta je p y ta n ie , czy p o tr a lilib y ś m y dziś p re c y z y jn ie p o w ied zie ć, do czego słu ż y ły ó w c z e sn e m u tu ry ś c ie g w oździe i sy re n y ? A lb o do czego p o trz e b n e b y ły sz tu c e a n g ie lsk ie ? T ru d n a s p ra w a . A le i w sp ó ł­ cześn i ta te r n ic y o p e ru ją n a z w a m i co n a jm n ie j d w u ­ z n aczn y m i. Z o p isa n ie m z a sto so w a n ia lin y i c z e k a n a p ó jd zie n a m jeszcze ja k o ta k o , g o rzej ju ż z re p s z n u re m ; a z w y m ie n io n y m i p o n iż e j cz ęściam i s p r z ę tu t a ­ te rn ic k ie g o :

ły żk a. k a ra b in e k , 3. ła w e c z k a , 4. n o g a sło n ia, 5. ra k i,

1.

2.

6.

ig ła lo d o w a 7 h o ro le z k a , 8. z ja z d ó w k a , 9. k lc te rk i, 1C. czo łó w k a?

.

L IT E R A T U R A :

A d am D o b ro w o lsk i, T a d e u sz N o w ick i: T a t e r n ic t w o . K ró tk i z a ry s. S p o rt i T u ry s ty k a , W a r­ sz a w a 1957, s. 218. R o m a n K o rd y s: X Vskazów ki o linie. „ T a te r n ik ”, ro k 1909, s. 87— 92. J e r z y U stu p s k i: P o r a d n ik t u r y s t y n arciarza. S p o rt i T u ry s ty k a , W a r­ sz a w a 1953, s. 77.

56

57

25 .

M ożna w ie le w y m ie n ić szcz y tó w , k tó r e od n ie p a m ię ­ tn y c h czasó w o d w ie d z a li lu d z ie . W T a tra c h ty m i p ie rw sz y m i z d o b y w c a m i b y li o czy w iście „ p o lo w a c e ”, n a z y w a n i te ż k o z ia rz a m i, czyli po p r o s tu s trz e lc y p o lu ­ ją c y n a kozice. N iższe w ie rz c h o łk i, zw łaszcza w T a ­ tr a c h Z a c h o d n ic h i B ie lsk ich , ro zle g łe , p o k ry te k o b ie r­ cam i tr a w y , s ta n o w iły często m ie js c e w y p a su ow iec. W yższe s k a lis te i tr u d n ie j d o stę p n e , u le g ły d o p ie ro tu r y s to m i ta te rn ik o m . N ie m a ju ż w T a tr a c h sz cz y tó w n ie z d o b y ty c h , o s ta tn ie p a d ły n ie w ie le w ięce j n iż p ó ł w ie k u te m u . W c ią g u o s ta tn ic h k ilk u d z ie s ię c iu la t n a lic z n e w ie rz c h o łk i p o b u d o w a n o w y g o d n e , d o stę p n e d la w sz y stk ic h , z n a ­ k o w a n e ścieżki. N a K a s p ro w y W ie rc h i n a Ł o m n ic ę p ro w a d z ą k o le jk i lin o w e , a z d o b y c ie n a w e t n a jb a r d z ie j s m u k ły c h tu r n i, nie sta n o w i d la w y sz k o lo n e g o ta te r n ik a w ię k sz e j tru d n o ś c i. W te j s y tu a c ji n ie b ę d z ie w ię c od rzeczy p rz y p o m n ie ć sobie, ja k to b y ło w p rzeszło ści. U sz e re g u jm y w y m ie n io n e p o n iż e j sz czy ty w e d łu g d a t z d o b y c ia :

1. 1615 — S w in ica, 2.

1

K IE D Y Z D O B Y T O ?

1664 — M ięg u szo w ieck i S zczy t,

L IT E R A T U R A :

N a szczrjtach gór E u ro p y . W ied z a P o w sz e c h n a , W a r­ s z a w a 1959, s. 391. B ro n is ła w R a jc h m a n : W y c i e c z k a n a Ł o m n ic ę . s. 120.

B ez w y d ., W a rs z a w a

1879,

J a n A lfre d S z c z e p a ń sk i: S i e d e m k r ę g ó w w ta j e m n i c z e n i a . S p o rt i T u ry s ty k a , W a rs z a w a 1959, s. 313.

3. 1793 — Ż ab i K oń, 4. 1832 — M ały K ie ż m a rsk i S zczy t, 5.

1843 — G iew o n t,

6. 1867 — S ła w k o w sk i S zczy t, 7.

1877 — Ł o m n ica ,

8. 1880 — L o d o w y S zczy t, 9. 10.

58

1902 — S z a ta n , 1905 — R u m a n o w y S zczyt.

59

26 .

CO T O Z A S Z C Z Y T ?

G d y u d a m y się n a w y c ie c z k ę w to w a rz y s tw ie z a w o ­ dow ego p rz e w o d n ik a , b a rd z o szy b k o stw ie rd z im y , że zn a on n ie ty lk o w sz y stk ie o k o lic z n e sz c zy ty i p rz e łę ­ cze, a le p o tr a fi ta k ż e n a z w a ć n ie w ie lk ie tu rn ic z k i i szc z e rb in y , k tó ry m i u p s trz o n a je s t k a ż d a g ra ń . T a k d o k ła d n a z n a jo m o ść g ó r to n ie z w y k ły p o p is, to konieczność, p o zw ala b o w ie m n a b e z b łę d n ą o rie n ta c ję w te r e n ie o k a ż d e j p o rze d n ia i n o cy i p rz y k a ż d e j pogodzie. N asze z a d a n ie „ p rz e w o d n ic k ie ” b ę d zie ła tw ie js z e , o d g a d n ijm y , ja k n a z y w a ją się o zn a c zo n e s trz a łk a m i szczy ty ?

f

GO

61

27 .

P E R Ć N A JH O N O R N IE JS Z A

„...T a w ła ś n ie p e rć n a jh o n o r n ie js z a , k tó r e j n ie m a w c a le ”. N a p is a ł te sło w a J a n G w a lb e rt P a w lik o w s k i se n io r, p ie rw s z y id eo lo g p o lsk ie g o ta te r n ic tw a . I r z e ­ czy w iście, d o p iero id ą c te r e n e m n ie z d e p ta n y m s to p a m i in n y c h , ba, d o ty k a ją c sk a ły , k tó r e j ż a d n a in n a rę k a nie d o tk n ę ła , d o św ia d c z a się w z ru sz e ń z n a n y c h ty lk o o d k ry w c o m . D ziś h is to ria z d o b y w a n ia T a tr w y d a je się b y ć z a m k n ię ta . N ie m a ju ż d z ie w ic z y c h szczy tó w . N ie m a u rw is k , p rz e z k tó r e n ie p ro w a d z iła b y p r z y n a j­ m n ie j je d n a ta te r n ic k a d ro g a . N ie k tó re ze szcz y tó w i ścian cieszą się n ie p rz e c ię tn y m p o w o d z en ie m . C hoć ju ż w ie lo k ro tn ie p rz e c h o d z o n e , w c ią ż je sz c z ą są cele m k o le jn y c h w y p ra w n a jle p s z y c h n a w e t ta te rn ik ó w . S ą to p rz e w a ż n ie te n a js tro m s z e , n a jb a r d z ie j g ła d k ie , te n a k tó ry c h m o ż n a w p e łn i s p ra w d z ić sw o je t a ­ te r n ic k ie u m ie ję tn o śc i. Z p o d a n y c h p o n iżej o p isów s p r ó b u jm y o d g a d n ą ć , o j a ­ k ie śc ia n y chodzi.

1. Z o s ta ła z d o b y ta w 1905 r. p rz e z S. H a b e rle in a o ra z K. i M. B ró sk e. P rz e jś c ie to u ch o d z iło do z d o b y cia p o łu d n io w e j śc ia n y Z a m a r łe j T u rn i za re k o rd o w e w T a tra c h . 2. W sp in a ją c y c h się po n ie j ta te r n ik ó w z n a k o m ic ie m o ż n a o b se rw o w a ć ze Z m a rz łe j P rz e łęc z y . 3. Ś c ia n ę tę w id a ć z k o le jk i n a Ł o m n icę . Z o sta ła z d o b y ta w 1930 r. p rz e z W. B irk e n m a je r a i K. D o raw sk ieg o . 4. J e s t to p ó łn o c n o -w s c h o d n ia ś c ia n a sz c zy tu , k tó r y s ą s ia d u je z G a n k ie m i Ż ło b isty m S zczy te m . 5. P rz e c in a ją N ie m ie c k a D ra b in a . 6. P rz e jś c ie te j śc ia n y w r o k u 1938 u c h o d z iło za ta t e r n ic k i re k o r d w T a tra c h . J e j z d o b y w c a m i b y li S. M o ty k a i A. M a ru sa rz , W . K o n a rz e w s k i i R. D am ec. 7. P ro w a d z i p rz e z n ią d ro g a ta te r n ic k a tzw . „H o ­ k e jk a ”.

62

8. Ś c ia n ę tę w id a ć od s c h ro n is k a p rz y M o rsk im O k u , a ze sz cz y tu , n a k tó ry w y p ro w a d z a , je s t p ó ł g o d z in y d ro g i do S ta w k u S taszica. 9. W znosi się n a d D o lin ą C iężk ą, kończy ją u g óry G a le ria . 10. P rz e z szczy t w ie ń c z ą c y tę s ły n n ą ś c ia n ę p ro w a ­ dzi śc ie ż k a n a P rz e łę c z pod C h ło p k ie m .

L IT E R A T U R A :

J a n u s z C h m ie lo w sk i: P r z e w o d n i k po T a tr a c h . C zęść 11. N a k ła d e m B. P o ło n ie c k ie g o , L w ó w 1908, s. 243. J a n A lfre d S z c z e p a ń sk i: C za sy p o m i ę d z y w o j n a m i . „ W ie rc h y ” ro c z n ik X V III. N a k ła d e m P o lsk ie g o TowTarzystw*a T a trz a ń s k ie g o w K ra k o w ie , K ra k ó w T948, s. 264— 275. W a w rz y n ie c Ż u ła w s k i: T r a g e d i e ta tr z a ń s k ie . S p o rt i T u ry s ty k a , W a rs z a w a 1956, s. 106.

63

28 .

SK A LA TRU D NO ŚCI

W p rz e c ią g u s tu la t u p r a w ia n ia ta te r n ic tw a n ie b y ło c h y b a p o k o le n ia w sp in a c z y , k tó r e n ie u z n a ło b y w p e w ­ n y m m o m en cie, n a jc z ę śc ie j ju ż u s c h y łk u w ła s n e j a k ty w n o śc i, że ro zw ó j ta te r n ic tw a z o sta ł ju ż w ła śc iw ie zak o ń czo n y . D zisiaj, b a rd z ie j n iż k ie d y k o lw ie k , w sz y ­ s tk o z d a je się ró w n ie ż za t 3’m p rz e m a w ia ć . C iąg le ’e d n a k tr u d n o się n a ta k ie s tw ie rd z e n ie o d w aży ć, z aw sze b o w ie m is tn ie je jeszcze ja k iś m a rg in e s n ie w y ­ k o rz y s ta n y c h w ta te r n ic tw ie m o żliw o ści. C ią g le też n ie w ie m y , ja k „ tr u d n e ” są T a tr y w ogóle. W iem y ty lk o , ja k „ tr u d n e ” b y ły d ia n a sz y c h p o p rz e d n ik ó w i ja k „ tr u d n e ” są d la n a s. P is z ą c o sk a li tru d n o ś c i d ró g ta te rn ic k ic h , te n w ła ś n ie s ta n rz eczy s p ró b u je m y tu t a j o d tw o rz y ć .

1. C zy w T a tra c h , A lp a c h , D o lo m ita c h , K a u k a z ie s to s u je się je d n ą m ię d z y n a ro d o w ą s k a lę tr u d n o ­ ści d ró g ? 2.

W y m ień ch o cia ż d w a s to p n ie sk a li tru d n o śc i.

3.

C zy z rę k a m i w k ie s z e n ia c h m o żn a w e jść n a Z a w ra t?

4.

C zy tu r y s ta m o że w e jść n a M n ich a?

5.

C zy tr u d n ie js z a je s t w s p in a c z k a k la sy c z n a , czy hakow a?

6. C zy d ir e ttis s im a to n a jw y ż sz y sto p ie ń tru d n o śc i? 7.

C zy w g ó ra c h tr u d n ie j je s t w ch o d zić , czy sc h o ­ dzić?

8. J a k i s to p ie ń tru d n o ś c i o sią g a ją d ro g i w T a tra c h Z a c h o d n ic h ? 9.

10.

64

J a k i je s t sto p ie ń tru d n o ś c i d ró g p ro w a d z ą c y c h n a Z a m a rłą T u rn ię ? J a k ie są n a jtr u d n ie js z e d ro g i w T a tra c h ?

L IT E R A T U R A :

G ó r s k a O d z n a k a T u r y s t y c z n a . R e g u l a m i n oraz A B C g ó rs k ie g o t u r y s t y . W y d a w n ic tw o P o lsk ie g o T o w a rz y ­ s tw a T u ry sty c z n o -K ra jo z n a w c z e g o , W a rs z a w a 1956, s. 203. Z y g m u n t K le m e n sie w ic z : Z a s a d y t a t e r n i c tw a . N a k ła d e m S e k c ji T u ry s ty c z n e j T o w a rz y s tw a T a trz a ń s k ie g o , L w ó w 1913, s. 192. W ito ld H. P a ry s k i: T a t r y W y s o k ie . C zęść 1, L il io w e — M a ł y K ościelec. S p ó łd z ie lcz y I n s ty tu t W y d a w n icz y „ K r a j”, W a rs z a w a 1951, s. 151. P io tr M isiu re w ic z : O s k a l a c h tru d n o śc i. „ T a te r n ik ” n r 1— 2 1963, s. 10— 12.

5 500 zagadek o T atrach

65

29 .

P O D Z IE M N Y Ś W IA T

P ie rw s i goście p o d zie m n eg o ś w ia ta to ja s k in io w e lw y i n ie d ź w ie d z ie o ra z k o zice s z u k a ją c e sc h ro n ie n ia w zim ie. P o te m , ja k chce le g e n d a , z b ó jn ic y , a po n ich p o sz u k iw a c z e z b ó jn ic k ic h s k a rb ó w . I w re sz c ie w szy scy ciek a w i, k tó ry c h n ie b r a k a n i w ś ró d g ó ra li, a n i w śró d tu ry s tó w . G oszczy ń sk i p ie rw s z y do z w ie d z a n ia ja s k iń z a b ra ł się s y s te m a ty c z n ie , b io rą c ze so b ą w p o d z ie m ia to, co w y d a ło m u się k o n ie c z n e : „św ie c z k i w o sk o w e, z a p a łk i c h em iczn e i p u la r e s ”. D ziś, choć jeszcze d a le k o do teg o , żeb y u z n a ć w ie d z ę o ta tr z a ń s k ic h ja s k in ia c h za z a m k n ię tą , p o w ied z ie ć i n a p is a ć o n ic h d a się sp o ro , a k sią ż k i, ro z p ra w y i a r ty k u ły tr a k tu ją c e o p o d z ie m ­ n y m św ie c ie tw o rz ą ju ż w c a le z a so b n ą b ib lio te c z k ę . P o s z p e ra jm y w ięc w p a m ię c i i p rz e w o d n ik a c h i p o w ie d z m y , k tó r e z w y m ie n io n y c h p o n iż e j ja s k iń są d o stę p n e d la tu ry s ty c z n e g o ru c h u : 1. 2. 3. 4. 5.

6. 7.

8510.

M ylna, R a p ta w ic k a , M iętu sia, M ag u ry , M roźna, S m o cza Ja m a , K a s p ro w a N iżn ia, J a s k in ie B ielsk ie, Ś n ieżn a, S zczelin a C h o c h o ło w sk a ?

L IT E R A T U R A :

P rz e m y s ła w B u rc h a rd : Z w y p r a w g ro to ła zó w . N a sza K się g a rn ia , W a rs z a w a 1957, s. 218. K a z im ie rz K o w a lsk i: J a s k i n i e P olskie. T o m 11 — J a s k i n i e T a t r P olskich. P a ń s tw o w e M u zeu m A rc h e o lo g ic zn e i P a ń s tw o w e W y d a w n ic tw o N a u k o w e, W a rs z a w a 1953, s. 186. S te fa n Z w o liń sk i: W p o d z ie m ia c h ta tr z a ń s k ic h . W y d a w n ic tw a G eologicz­ ne, W a rs z a w a 1961, s. 251.

66

67

30 .

N IE T Y L K O Z G R A N IT U Z B U D O W A N E

„T y lk o w T a tra c h — p isze p ro f. K lim a sz e w sk i — w c iąg u k ilk u g o d zin m o ż e m y o d b y ć d ro g ę p le js to c e ń sk ieg o lo d o w ca od k o tła , g d zie się ro d ził, do m o re n y k o ń co w ej, gd zie g in ą ł, od o b sz a ru o rz e ź b ie g la c ja ln e j do o b s z a ru o rz e ź b ie flu w ia ln e j, czy k ra s o w e j, od s t a ­ ry c h z ró w n a ń sp rz e d 10 m ilio n ó w la t do m o re n u s y p a ­ n y ch p rz e d 9 ty s ią c a m i la t i k o ry t rz e c z n y c h d z isia j fo rm o w a n y c h . W A lp a c h ta k ie w ę d ró w k i w y m a g a ły b y d n i, tu w y s ta r c z a ją g o d zin y . O g ro m n e b o g a c tw o ró ż ­ n o ro d n y c h fo rm i ty p ó w rz e ź b y n a g ro m a d z o n y c h n a ta k m a ły m o b sz a rz e s ta n o w i o p ię k n ie T a tr, o ich w ie lk im u ro k u ”. J a k T a tr y są z b u d o w a n e ? J a k p o w sta ły ? Z czego się s k ła d a ją ?

1. K ie d y p o w s ta ły T a try ? P rz e d 100, czy 200 m ilio ­ n a m i la t? 2.

C zy w T a tra c h Z a c h o d n ic h n a p o tk a m y g ra n ity ?

3.

C z y ' z ja w is k a k ra s o w e z w ią z a n e są z T a tra m i "W ysokimi, B ie lsk im i, czy Z a c h o d n im i?

4.

G d zie s p o tk a m y w T a tr a c h c y rk i?

5.

K ie d y u s tą p iły z T a tr lo d o w ce?

L IT E R A T U R A :

E d w a rd P a s s e n d o rfe r: J a k p o w s t a ł y T a t r y . W y d a w n ic tw a G eologiczne, W a r­ sz a w a 1953, s. 191 E d w a rd P a s s e n d o rfe r: N a s k a l n e j dro dze. W y d a w n ic tw a G eologiczne, W a r­ sz a w a 1966, s. 277. E d w a rd P a s s e n d o rfe r: N a s z la k a c h g eo lo g iczn y ch . W y d a w n ic tw a G eologiczne, W a rs z a w a 1953, s. 84.

6. C zy t a t r y t to ro d z a j g ra n itu ? 7.

Z ja k ic h s k a ł o sa d o w y c h sły n ie J a g n ię c y S z czy t?

8. C z a rn y S ta w n a d M o rsk im O k ie m z a m k n ię ty je s t ry g le m sk a ln y m . C zy m z a m k n ię te je s t M o rsk ie O ko?

68

9.

Co to są i gd zie w T a tra c h n a p o tk a m y lu s tr a te k to n ic z n e ?

10.

Co to za s k a ła w K ira c h , k tó r ą g ó ra le n a z y w a ją „ ja r c o w ą ”?

69

.

O M G Ł A C H , S IĄ P A W IC A C H I K U R N IA W A C H

Z a p o m n ia n y ju ż p o e ta F e lic ja n F a le ń s k i, b a w ią c y w Z a k o p a n e m i T a tra c h w la ta c h sie d e m d z ie s ią ty c h u b ieg łeg o s tu le c ia , ro z ż a lo n y k ie d y ś n a s ło tę n a p is a ł d łu ższy w ie rs z p t. W niep og od ą. W iersz m o że m a ło u d a n y , je d n a k r e f r e n śm ia ło m ó g łb y s ta ć się d la Z a k o ­ p a n e g o p rz y sło w ie m : Ś w ia t o w io n ę ła m g ła b la d a , T rz y d n i ju ż w g ó ra c h d eszcz p a d a . N am je d n a k n ie w y s ta rc z ą s m u tn e re f le k s je . W ty m ro z d z ia le m u s im y się w y k a z a ć z n a jo m o śc ią g ó rs k ie j m e te o ro lo g ii.

1. S k ą d w ie je h a ln y ? 2. C zy w ia tr lip to w s k i i h a ln y to te n sa m w ia tr ? 3. G dzie częściej p a d a : n a d M o rsk im O k ie m , czy w Z akopanem ? 4. C zy „ w ieczn y ś n ie g ” je s t n a p r a w d ę w ie c z n y ?

5. K tó ra la w in a p y ło w a?

je s t

sz y b sz a,

g ru n to w a

czy

6. C zy szad ź to ro d z a j o p a d u a tm o sfe ry c z n e g o ? 7.

W ja k ic h m ie sią c a c h p a d a w T a tr a c h śn ie g ?

8. C zy w czasie b u rz y p rz e b y w a n ie n a sz c z y ta c h je s t n ieb e z p ie c z n e ? ile p ro c e n t rz a d sz e je s t p o w ie trz e n a R y sa c h niż w Z a k o p a n e m ?

9. O

10.

70

C zy n a c h o ro b ę fe n o w ą c h o ru ją lu d z ie ?

L IT E R A T U R A :

L e sze k D u b iń s k i: O d ś n i e ż y n k i do la w i n y . N asz a K s ię g a rn ia , W a rs z a w a 1958, s. 94. W ła d y s ła w M ila ta : W i a t r h a ln y . „ W ie rc h y ” , ro c z n ik X X , s. 179— 186. M a ria n S o k o ło w sk i: W i a t r y w T a tr a c h . „ W ie rc h y ”, ro c z n ik V, s. 36— 41.

71

32 .

NA NARTACH

Z a k o p a n e b ez n a r t? T ru d n o so b ie w y o b ra z ić ta k ą s y tu a c ję , zw łaszcza, g d y w s ło n e c z n y m a rc o w y czy k w ie tn io w y dzień s ta n ie m y n a K a s p ro w y m W ie rch u , G u b a łó w c e lu b je d n e j z d z ie s ią tk ó w „ o ślic h łą c z e k ” ro z s ia n y c h m ięd zy K o śc ie lisk a m i a B u k o w in ą . T a k ja k w lecie w ła d c a m i T a tr są w sp in a c z e o b w ie sz e n i p le c a ­ k am i, k lin a m i, h a k a m i, ta k w zim ie p r a w ie n ie p o d z ie l­ n ie, i to od la t k ilk u d z ie s ię c iu , p a n a m i g ó r s ta ją się lu d z ie sp o d z n a k u d w ó ch d e se k . S ło w a „ śc ie ż k a ”, „ p rz e jś c ie ” , „zd o b y cie ” p r z e s ta ją m ie ć r a c ję b y tu , w ich m ie js c e p rzez k ilk a n a ś c ie ty g o d n i b ia ły c h sły sz y się w y łą c z n ie : „sz u s”, „ m u ld a ”, „ s to k ”, no i od czasu do czasu... „ g ip s”.

1. P rz e d ilo m a la ty d o k o n a n o p ie rw sz e g o n a r c i a r ­ sk ieg o w e jś c ia n a K ozi W ie rc h ? 2.

Z n a k o m ity p rz e d w o je n n y n a r c ia r z B ro n is ła w C zech b y ł z jaz d o w c e m , czy sk o c z k ie m ?

3.

S k ą d w z ię ła się n a z w a „ F IS ” n a o z n a cz e n ie tr a s z ja z d o w y c h n a s to k a c h K a sp ro w e g o W ie rc h u ?

4.

Ile ra z y o d b y ły się w Z a k o p a n e m m is trz o s tw a ś w ia ta w n a rc ia rs tw ie ?

J. B u d o w ę k o le jk i lin o w e j n a K a s p ro w y W ie rc h ro zp o częto w 1935 r. Ile la t tr w a ł a b u d o w a ? K ie d y w y je c h a ł n a sz c z y t p ie rw s z y n a rc ia rz ? 6. Ile m in u t tr w a z ja z d n a n a r ta c h z K a sp ro w e g o W ie rc h u do K u ź n ic ? 7.

J a k i je s t n a jd łu ż s z y z ja z d w T a tr a c h P o ls k ic h ?

8. Ile w y n o si o b e c n ie re k o r d d łu g o ści sk o k u n a W ie lk ie j S k o cz n i N a rc ia r s k ie j n a K ro k w i? 9.

Co o zn acza żó łty , lu b ż ó łto -n ie b ie s k i p ro p o rc z y k w y w ie sz o n y n a tr a s ie n a rc ia rs k ie j, a lb o n a sc h ro n isk u ?

10. C zym się ró ż n i f ir n od s z re n i?

72

L IT E R A T U R A :

J ó z e f O p p e n h e im : S z l a k i n a r c i a r s k i e T a t r P o lsk ich . N a rc ia r s k i, K ra k ó w 1936, s. 112.

P o lsk i

Z w iązek

M a riu sz Z a ru s k i: P r z e w o d n i k po te r e n a c h n a r c i a r s k i c h Z a k o p a n e g o i T a t r P o ls k ic h . S e k c ja N a rc ia r s k a T o w a rz y s tw a T a ­ trz a ń s k ie g o , Z a k o p a n e 1913, s. 92. T a d e u sz Z w o liń sk i: Z i m a w T a tr a c h . S p o rt i T u ry s ty k a , W a rs z a w a 1953, s. 176.

73

I.

U PO D N Ó Ż A T A T R

N im lu d z ie w d a rli się n a ja k ik o lw ie k szczy t, czy n a w e t n a jn iż sz ą przełęcz, od d a w n a g a z d o w a li ju ż u p o d n ó ża gór, z a k ła d a ją c o sa d y i w sie. Z je d n e j z n ich , po p ó łn o c n e j s tro n ie T a tr , w y ro sło Z a k o p a n e — sto la t te m u jeszcze s k r o m n a w io sk a p rz y c z e p io n a do z n a n y c h K u źn ic, dziś 3 0 -ty się cz n e m ia sto , c ały k o m b i­ n a t u z d ro w is k o w o -w y p o c z y n k o w y . In n e m ie jsc o w o śc i u p o d n ó ż a T a tr po p o ls k ie j i po sło w a c k ie j s t r o ­ n ie n ie d o c z e k a ły się ta k ie g o ro z k w itu , lecz i o n e g ra ją p o w a ż n ą ro lę, ja k o m ie jsc o w o śc i u z d ro w is k o w e i w y ­ p a d o w e w T a try . C zęsto n a w e t d la s p o k o ju i ciszy są c h ę tn ie j o d w ied zan e, n iż „zim o w a s to lic a P o ls k i”. Z p o n iższy ch opisów , p o s ta ra jm y się o d g a d n ą ć , o ja k ie m ie jsc o w o śc i chodzi? L IT E H A T U R A :

1. N a z y w a n y b y ł d a w n ie j S z m e k sem . 2.

Z n a jd u je się ta m d y re k c ja i m u z e u m T A N A P u .

3.

W ro k u 1386 o trz y m a ło s t a t u t u z d ro w is k a , a 13 la t p ó ź n ie j p o łąc z e n ie k o le jo w e ze św ia te m .

4.

5.

Z n a jd u je się w n ic h n a jw ię k s z e i n a jn o w o ­ cześn iejsze s a n a to riu m p rz e c iw g ru ź lic z e w E u ro ­ pie. N azy w a się ta k sam o , ja k je z io ro n a d k tó ry m leży.

6. Z Ł y se j P o la n y 3 k ilo m e try . 7.

p rz e z

g ra n ic ę

je s t

do

I l u s t r o w a n y p r z e w o d n i k po Z a k o p a n e m . Z a rz ą d M ie j­ sk i, W y d z ia ł U z d ro w isk o w y w Z a k o p a n e m , Z a k o p a n e 1948, s. 72. Z b ig n ie w K o ro sa d o w ic z i A n d rz e j B ie d rz y c k i: Z a k o p a n e , T a t r y i P o d ta t r z e . P T T K , O d d ział w Z a k o ­ p a n e m , 1967, s. 256. R a fa ł M a lc z e w sk i: P ą p e k św ia ta . S p ó łd z ie ln ia W y d a w n ic z a „ C z y te ln ik ”, W a rs z a w a 1960, s. 178.

n ie j

Z n a jd u je się w n ie j d re w n ia n a k a p lic a p r o je k ­ to w a n a p rz e z S. W itk ie w ic z a .

8. N ie d a le k o z n a jd u ją się d w a T o p o ro w e S ta w k i. 9.

10.

W ieś, w k tó r e j z n a jd u ją się p rz y s ió łk i G ro n ik i N ęd zó w k a. N a jw ię k sz a poza Z a k o p a n e m m ie jsc o w o ść w y ­ p o c z y n k o w a po p ó łn o c n e j s tro n ie T a tr.

75

34 .

C Z A R N E , C Z E R W O N E , Z IE L O N E

C hodzi tu o czy w iście o z n a k o w a n e sz la k i. J e s t ich w T a tra c h b a rd z o w ie le , ta k w ie le , że o b e c n ie c h ę tn ie j z n ie k tó ry c h s z la k ó w re z y g n u je się w ogóle, n iż w y ­ m y śla n o w e ścieżk i. N ic w ty m z re s z tą d ziw n eg o , zb liża się p rz e c ie ż stu le c ie in te n s y w n e j tu ry s ty c z n e j e k s p lo a ta c ji T a tr . O to p a r ę p y ta ń d o ty c z ą c y c h g łó w ­ n y ch s z la k ó w po p o lsk ie j i s ło w a c k ie j stro n ie .

1. W k tó ry m ro k u p o w sta ła d ro g a O sw a ld a B a l­ c e ra — 1880, 1900 czy 1920? 2.

K tó rę d y p ro w a d z i d ro g a P o d i N ad R e g la m i?

3.

J a k z n a k o w a n y je s t S z la k L e n in a ?

4.

O rla P e rć w ie d zie od Z a w r a tu po K rz y ż n e , w zasa d z ie g ra n ią . W y m ień p rz y n a jm n ie j d w a szczy ty , k tó r e o m ija.

5.

J a k im i k o lo ra m i z n a c zo n e są s z la k i w io d ą c e n a G ra n a ty ?

6. S z la k w io d ą c y p rz e z w ąw ó z K ra k ó w za c z y n a się n a P o la n ie P is a n e j. G d zie się k o ń czy ? 7.

W y m ień p rz y n a jm n ie j tr z y m ie jsc o w o śc i, p rzez k tó r e p ro w a d z i C c sta S lo b o d y .

8. J a k n a z y w a się sło w a c k i o d p o w ie d n ik śc ie ż k i N ad R eg lam i?

76

9.

D okąd z a jd z ie m y w ę d ru ją c D o lin ą B ia łe j W ody?

10.

J a k im k o lo re m z n a k o w a n a je s t śc ie ż k a n a G ie r­ la c h ?

L IT E R A T U R A :

N a s z l a k u L e n in a . S p o rt i T u ry s ty k a . W a rsz a w a 1953, s. 108. K a z im ie rz K o w a lsk i: J a s k i n ie P o lskie. W ied za P o w sz e c h n a , W a rs z a w a 1965, s. 144. Z o fia i W ito ld P a ry s c y : G u b a łó w k a i d o li n y re g lo w e . S p ó łd zielczy W y d a w n ic z y „ K r a j”, W a rs z a w a 1949, s. 8.

I n s ty tu t

35 .

C Z Y N A K A S P R O W Y P R O W A D Z I Ś C IE Ż K A ?

W szyscy w iem y , że n a K a sp ro w y W ie rc h p ro w a d z i k o le jk a lin o w a. A le n ie b ę d ą c n a w e t n a szczycie, ła tw o m o ż e m y się d o m y śle ć, że p ro w a d z i n a ń i ścież k a , po to c h o ćb y , b y w c zasie b u d o w y k o le jk i tr a n s p o r ­ to w a ć n a szczy t m a te ria ły b u d o w la n e . A le ja k je s t z in n y m i w ie rz c h o łk a m i? N a w ie le szczy tó w n ie g d y ś p ro w a d z iły z n a k o w a n e sz la k i p ó ź n ie j z lik w id o w a n e . W ięcej je d n a k je s t ta k ic h , n a k tó r e n ig d y n ie p ro w a ­ d ziły ż a d n e d ro g i p ró c z ta te rn ic k ic h . J e s t je d n a k w ie le ła tw o d o stę p n y c h szczy tó w , n a k tó re z ró ż n y c h w z g lę ­ dów ścieżek n ie w y b u d o w a n o , w y s ta rc z y w y m ie n ić Ż ó łtą T u rn ię , czy M ie d z ian e . O d p o w ied z m y , czy n a w y m ie n io n e w ie rz c h o łk i, tu r n ie i p rz e łę c z e w ied z ie , lu b te ż w io d ła w p rze sz ło śc i z n a k o w a n a p e rć :

1. M ięg u szo w ieck i S zczy t, 2. T rz y d n io w iń s k i W ierch , 3. N osal, 4. K o szy sta, 5. G ła d k a P rz ełęc z , 6. Ż a b i S zczy t N iżn i, 7. L o d o w y S zczyt, 8. J a w o ro w a P rz ełę cz , 9. O ste rw a , 10. R o h acze?

78

L IT E R A T U R A :

S ta n is ła w B e re z o w sk i: H ala G ąsien ico w ą . S p o rt i T u ry s ty k a , W a rsz a w a 1954, s. 107. M a riu sz Z a ru s k i: N a b e zd r o ża c h ta tr z a ń s k ic h . W y c i e c z k i , w r a ż e n i a i opisy. S p o rt i T u ry s ty k a , W a rs z a w a 1958, s. 383. T a d e u sz Z w o liń sk i: S z l a k ta t r z a ń s k i. S p o rt i T u ry s ty k a , W a rs z a w a 1955, s. 83.

79

36 .

N A N A JL E P S Z Y M B IW A K U ...

N a jp ie r w n o co w an o po p r o s tu pod s m re k ie m w lesie, pod s k a ln y m w isz a re m , w n a jle p s z y m w y p a d k u w p rz e s y c o n y m d y m e m w a tr y sz a łasie . P o te m te n a j ­ p ry m ity w n ie js z e m ie js c a n o cle g o w e p rz e s ta ły w y s ta r ­ czać, p o częto b u d o w a ć s c h ro n is k a z a o p a trz o n e w n a j ­ k o n ie c z n ie js z e d la tu r y s tó w u rz ą d z e n ia . In w e s to rz y siłą ro z p ę d u poszli je d n a k d a le j, w T a tr a c h p o ja w iły się b u d o w le , k tó re często tr a f n ie j b y ło b y o k re ś lić h o te ­ la m i. I tu rzecz d z iw n a , te n a js ta rs z e , w rę c z p ry m i­ ty w n e s c h ro n is k a , w y s ta rc z y w y m ie n ić R o zto k ę, cieszą się u tu r y s tó w d a le k o w ię k sz ą s y m p a tią n iż te w y ­ g o d n e, k o m fo rto w o u rz ą d z o n e . P rz y p o m n ijm y sobie...

1. Ile la t liczy sc h ro n isk o w R oztoce? 2.

C zy je im ię nosi sc h ro n isk o n a d M o rsk im O k iem ?

3.

K tó re sc h ro n isk o w T a tra c h n o si im ię L. Z e js z n e ra ?

4.

N a ja k ie j h a li w zn o si się „ M u ro w a n ie c ” ?

5. C zy n a h a li O rn a k sta ło p rz e d w o jn ą s c h r o n i­ sko? 6. W D o lin ie C h o c h o ło w sk ie j są d w a sc h ro n isk a . G dzie? 7.

C zy n a R y sa c h je s t sc h ro n isk o ?

8. S c h ro n isk o im T e ry ’ego w zn o si się w D o lin ie P ię c iu S ta w ó w S p is k ic h , czy w D o lin ie B a ty ż o ­ w ie c k ie j? 9.

10.

80

S c h ro n is k u w D o lin ie Z im n e j W ody n a d a n o n a ­ zw ę zw ie rz ę c ia . J a k ie g o ? N ad k tó ry m „ z ie lo n y m w zn o si się sc h ro n isk o ?

s ta w e m ”

ta tr z a ń s k im

L IT E R A T U R A :

F e r d y n a n d H o esick : U r o c z y s t e o tw a r c ie n o w e g o sc h r o n is k a T o w a r z y s t w a T a t r z a ń s k i e g o p r z y M o r s k i m O k u w d n i u 15 sie r ­ p n ia 1908 r. „ P a m ię tn ik T o w a rz y s tw a T a trz a ń s k ie g o ”, ro c z n ik X X X , ro k 1909, s. 32— 35. W a n d a G e n til-T ip p e n h a u e r , J ó z e f O p p e n h e im : P a m ię c i z m a r ł y c h s c h r o n isk . „ W ie rc h y ”, ro c z n ik X V III, s. 24C—253. K a ro l S tr y je ń s k i: O sp o so b ie b u d o w a n ia s c h r o n is k w c h y ”, ro c z n ik I, s. 125— 128.

6 500 zagadek o T atrach

T a tr a ch . „ W ie r­

81

37 .

NA COKOLE

P o w s ta n ie T a trz a ń s k ie g o P a r k u N aro d o w e g o p o ło ży ło o sta te c z n ie k re s man>i u p a m ię tn ia n ia w y d a rz e ń p rz e z s ta w ia n ie w T a tra c h ta b lic , p o m n ik ó w i k rz y ż y . N a to ­ m ia s t po sło w a c k ie j s tro n ie T a t r zało żo n o tzw . S y m b o ­ liczn y C m e n ta rz , k tó r y z g ro m a d z ił ju ż is tn ie ją c e ta b lic e i n a k tó r y m s ta w ia się n o w e, u p a m ię tn ia ją c e śm ie rć lu d zi gór. Id e a p ię k n a , b ę d ą c a z n a k o m ity m k o m p ro ­ m ise m p o m ię d z y z a s a d a m i o c h ro n y k r a jo b r a z u ta t r z a ń ­ skiego, a lu d z k im o d ru c h e m z a c h o w a n ia p a m ię c i o ty c h , k tó rz y odeszli. Z d ru g ie j je d n a k s tr o n y is tn ie ją c e do dziś w T a tr a c h P o ls k ic h p o m n ik i lu b k rz y ż e często ta k ju ż z ro sły się w n a sz e j p a m ię c i z d a n y m m ie js c e m , że tr u d n o so b ie w y o b ra z ić , b y m o g ło ic h ta m z a b ra k n ą ć , w y s ta rc z y w y m ie n ić ch o ć b y k rz y ż n a G iew o n cie. P rz y p o m n ijm y sobie...

1. C zy p o m n ik k u czci k r ó la sa s k ie g o F r y d e r y ­ k a A u g u s ta II s ta ł n a K ry w a n iu , czy n a Ł o m ­ n icy ? 2.

N a G ie rla c h u w X IX w ie k u w m u ro w a n o ta b lic ę in f o rm u ją c ą o zm ia n ie n a z w y . N a ja k ą ?

3. Z ja k ie j o k a z ji u sta w io n o k rz y ż n a G u b a łó w c e ? 4.

W k tó ry m r o k u w z n ie sio n o k rz y ż n a G iew o n c ie?

5.

K tó ra z d w ó ch ta b lic k u czci A. M ick iew icza, w m u ro w a n y c h p rz y W o d o g rz m o ta c h i P rz y M o r­ sk im O ku, z a c h o w a ła się do dziś?

6. J a k b rz m i n a p is z b ra m y C m e n ta rz a S y m b o lic z ­ nego? 7. W ja k ie j w si p o h a la ń s k ie j sto i p o m n ik L e n in a ?

8. N a p o m n ik u M ie c z y sła w a K a rło w ic z a p ró c z n a ­ p is u w id n ie je c h a ra k te ry s ty c z n y z n a k . J a k i to zn a k ? 9. 10.

82

K to u s ta w ił k rz y ż n a H a li S m y tn ie j? G dzie z n a jd u je się p o m n ik sk ieg o ?

T y tu s a

C h a łu b iń ­

L IT E R A T U R A :

A g a to n G ille r: K r z y ż w K o ś c ie l is k ie j Dolinie. „ P a m ię tn ik T o w a rz y ­ s tw a T a trz a ń s k ie g o ”, to m X , s. 12— 22. W a le ry G o e te l: W w a lc e o P a r k i N a r o d o w e . „ W ie rc h y ”, ro c z n ik V III, s. 131— 151. J u liu s z Z b o ro w sk i: A k c j a n a G ierla ch u . „ T a te r n ik ”, 1962, n r 1, s. 21— 23.

6*

83

.

M O T O C Y K L E M N A G IE W O N T

M o to cy k lem n a G ie w o n t? P o m y s ł a b s u rd a ln y . A le g d y b y k to ś p o d ją ł p ró b ę ta k ie g o z d o b y c ia sz c zy tu , b y łb y to ty lk o je d e n z w ie lu i to w c a le n ie z n a j­ b a rd z ie j d z iw a c z n y c h p o m y słó w , ja k ie od c z asu do c zasu p o w s ta ją w lu d z k ic h g ło w ach . N ie m a p ra w ie w ię k sz e j g ó ry , n a k tó r ą n ie z a p ro je k to w a n o k o le jk i lin o w e j, n ie m a d o lin y , k tó r e j n ie u siło w a n o b y „ u d o ­ s tę p n ić ” sa m o c h o d o w ą szosą. R zu c a n o te ż (p a p ie r je s t c ie rp liw y ) jeszcze b a rd z ie j n o n se n so w n e p o m y sły : o ś w ie tle n ia n o cą k o lo ro w y m i r e f le k to r a m i szc z y tó w o ta c z a ją c y c h M o rsk ie O ko, u m ie sz c z e n ia w m ie jsc e tr a tw y n a ty m je z io rz e w e n e c k ic h gon d o l, czy z a m ie ­ n ie n ia ro z to c k ie j S ik la w y w e le k tro w n ię w o d n ą . N a szczęście ż a d e n z ty c h p o m y słó w n ie d o c ze k a ł się re a liz a c ji. T u p o s ta ra jm y się o d g a d n ą ć , co jeszcze ro iło się w n ie k tó ry c h g ło w ach .

1.

C zy n a G ie rla c h u z a m ie rz a n o w y b u d o w a ć k o ­ le jk ę lin o w ą , czy te ż ra d io s ta c ję n a d a w c z ą ?

2.

W D o lin ie B iałeg o m ia n o w z n ie ść o p e rę n a w o ln y m pow uetrzu , czy m u z e u m k o le jn ic tw a ?

9.

W y su n ię ty w la ta c h 1907— 08 p ro je k t T o w a rz y ­ stw a T a trz a ń s k ie g o p rz e w id y w a ł p o p ro w a d z e n ie ście żk i p rz e z p ó łn o c n ą ś c ia n ę M ięg u szo w ieck ieg o S zczy tu , czy te ż p rz e z p ó łn o c n ą śc ia n ę G ie w o n tu ?

10.

D o k ą d m ia ła p ro w a d z ić „ c e p ro s tra d a ”, d o p ro w a ­ d z o n a n a szczęście ty lk o do S z p ig laso w ej P r z e ­ łęczy?

3. K to usiłow Ta ł s p rz e d a ć M o rsk ie O ko? 4.

K ogo m ia ła uczcić k a p lic a n a sto k a c h Ż a b ieg o ?

5. N a ja k ą p rz e łę c z w o k o lic y H a li G ą sie n ic o w e j z a m ie rz a n o w y b u d o w a ć k o le jk ę z ę b a tą , o ra z ro z e b ra ć w ie rz c h o łe k n a k a m ie ń b u d o w la n y ?

D alsza w a l k a o T a tr y . L ig a O c h ro n y P rz y r o d y w P o l­ sce, W a rs z a w a 1938, s. 16.

6. C zy d ro g a do M o rsk ie g o O k a m ia ła b y ć p rz e ­ d łu ż o n a n a sło w a c k ą s tro n ę tu n e le m pod M ię g u ­ szo w ieck im S zc z y te m , czy te ż szosą p rz e z W ro ta C h a łu b iń sk ie g o ?

O ch ro n y

7- W śc ia n ie K o ścielca p ro je k to w a n o w y b u d o w a ć m a u z o le u m S ło w a c k ieg o , czy M ick ie w ic za ? 8. W ody ja k ic h z a p o ra ?

84

L IT E R A T U R A :

je z io r m ia ła sp ię trz y ć

b e to n o w a

E u g e n iu sz G ra b d a : P r a w o na b e zd r o ża c h ta t r z a ń s k ic h . L ig a P rz y r o d y w P o lsce, W a rs z a w a 1938, s. 11.

K a z im ie rz K o w a lsk i: O c h ro n a T a tr a o c hro nia rze . N a k ła d e m M ich alsk ieg o , K ra k ó w 1933, s. 14. Z b ig n ie w T a d e u sz W ie rz b ic k i: Na b e zd r o ża c h m y ś l i ta tr z a ń s k ie j . L ig a O c h ro n y P r z y ­ ro d y O d d z ia ł P o z n a ń sk i, P o z n a ń 1957, s. 31.

85

39-

„C E PE R ” W G ÓRACH

N ie m a d n ia , ż e b y śm y się n a n ic h n ie n a tk n ę li, g d z ie ś w g ó ra c h , w n a jz u p e łn ie j n ie o c z e k iw a n y m m ie jsc u , w s c h ro n is k u p rz y M o rsk im O k u , o czy w iście zaw sze p rzy k u flu p iw a, n a w e t n a R y sa c h i O rle j P e rc i. P o z n a m y ich n a ty c h m ia s t, o d z ia n i są w m ie js k ie u b r a ­ n ia , z n ie o d łą c z n y m k r a w a te m s tro ją c y m b ia łą k o szu lę, w p ó łb u ta c h , często z te c z k ą w rę k u , p ra w ie zaw sz e z p a ty k ie m im itu ją c y m c iu p ag ę . T o „ c e p rz y ”. N ik t n ie o d g a d n ie , po co chodzą p o g ó ra c h , często sa m i n ie w ied zą, c z u ją c się w n ic h obco i n ie n a m ie jsc u . S ą te m a te m d o w cip ó w i c z ę sty m i k lie n ta m i G O P R u . P o tr a f ią b y ć w g ó ra c h w szęd zie, n iczeg o n ie ro z u m ie ć i w sz y stk o p o m y lić. A le czy i m y n ie z a s łu g u je m y czasem n a m ia n o „ c e p ra ” ? C zy w iem y...

1. Co to są m a lin ia k i i czy m się ró ż n ią od w a n t? 2.

C zym się ró ż n i h a ln y od h a ln ia k a ?

3. D laczego n ie k a ż d y g ó ra l je s t g az d ą? 4.

S k ą d się b io rą m o s k a le w g ó ra lsk ic h c h a ta c h ?

5.

C zy n a p ew n o k o so d rz e w in a to k a r ło w a ta so sn a ?

6. D laczego la w in a się n ie toczy? 7.

G d zie położone są C z esk ie T a try ?

10.

86

K ie d y ta te rn ic y w s p in a ją się po lin a c h ? D laczego B rzy zek ?

o s ta tn ia

d ro g a

w ied zie

W o jcie c h B rze g a : J a k se M o r c in e k T a d z i o k ó w z K r z y s i o w y m S y m k i e m c s ta r z e c k i c h l u d z ia k i d a w n y k ca sa k u k w a lo w a li . „ W ie rc h y ”, ro c z n ik V III, s. 47— 54. Z o fia i W ito ld P a ry s c y : Z a s a d y t u r y s t y k i g ó ra lskie j. G łó w n y K o m ite t K u ltu r y F iz y c z n e j, W a rs z a w a 1953, s. 149.

8. C zym ró ż n i się k o m in od ż e b ra ? 9.

L IT E R A T U R A :

na

P ę k só w

R u d o lf S m ia ło w sk i: A r c h i t e k t u r a i b u d o w n i c t w o p a s t e r s k i e w T a tr a c h P o lsk ic h . P a ń s tw o w e W y d a w n ic tw o N a u k o w e , K ra k ó w 1959. s. 86.

87

40 .

B Ł Ę K IT N Y K R Z Y Ż

C zy ra to w a n y p o k ry w a k o sz ty w y p ra w y r a t u n ­ k o w e j? 10. J a k n a z y w a się c z e c h o sło w a c k ie g ó rsk ie pogo­ to w ie ra tu n k o w e ? 9.

„N ie p y ta j, k to w o la p o m o c y " — ta k s tra w e s to w a ł z n a k o m ity p o lsk i ta t e r n i k i a lp in is ta J a n D ługosz z n a n e m o tto z h e m in g w a y o w e g o K o m u bije d z w o n . . N ie p y ta j, k to w o ła p o m o cy ...” T a k b y ło zaw sze. K lim e k B a c h le d a , m im o sió d m e g o k rz y ż y k a , p o sp ie ­ szy ł n a r a tu n e k r a n n e m u ta te rn ik o w i n a śc ia n ie M ałego Ja w o ro w e g o . N ie m u s ia ł iść, a je d n a k p o szed ł. A p ó ź n ie j, g d y ju ż w sz y sc y z w ą tp ili w se n so w n o ść a k c ji i p rz e m a rz n ię c i, p rz e m o c z e n i, zm ę c z en i do o sta te c z n o śc i, chcie li się w y c o fa ć ze ścia n y , on je d e n , s a m o tn ie , p oszedł d a le j, b y w ś ró d m g ły w ic h ru i ś n ie ­ ży cy s p e łn ić do k o ń c a sw ój o b o w iązek . K im b y li z a ło ­ ż y cie le p o g o to w ia? J a k ie są z a sa d y jeg o o rg a n iz a c ji?

1. C zy M ieczy sła w K a rło w ic z , je d e n z tw ó rc ó w p o g o to w ia g ó rsk ie g o , b y ł jeg o czło n k iem ? 2. P ie rw s z y m k ie ro w n ik ie m p o g o to w ia g ó rsk ieg o b y ł M a riu sz Z a ru s k i, p rz e z ile la t p e łn ił tę fu n k c ję ? 3. K to b y ł n a s tę p c ą Z a ru sk ie g o ? 4. T a trz a ń s k ie O c h o tn ic z e P o g o to w ie R a tu n k o w e z o sta ło p rz e k s z ta łc o n e w G ó rsk ie O ch o tn ic z e P o g o to w ie R a tu n k o w e . S ta ło się to p rz e d , czy po d ru g ie j w o jn ie ś w ia to w e j? 5. Do czego słu ż y b a m b u s w a k c ja c h ra tu n k o w y c h ? 6. S y g n a łe m w o ła n ia o p o m o c je s t ja k ik o lw ie k s y g n a ł o p ty c z n y lu b a k u sty c z n y , p o w ta rz a n y p rz e z m in u tę w o d s tę p a c h d z ie s ię c io se k u n d o w y ch . P o m in u c ie p rz e r w y n a s tę p u je d alsz e sześć sy g n a łó w , i ta k aż do u z y s k a n ia o d p o w ie d zi. J a k i je s t sy g n a ł o d p o w ie d zi? 7. C zy do o d sz u k iw a n ia z a sy p a n y c h p rz e z la w in y u ży w a się psów ? 8. N u m e r te le fo n u z a k o p ia ń s k ie j s ta c ji G O P R u je s t 34— 44. G dzie m ieści się w Z a k o p a n e m o w a s ta c ja ?

88

L IT E R A T U R A :

W a n d a G e n til-T ip p e n h a u e r , S ta n is ła w Z ie liń sk i: W s t r o n ę P y s z n e j . C z y te ln ik , W a rs z a w a 1951, s. 376. M a riu sz Z a ru s k i: T a t r z a ń s k i e O c h o tn ic z e P o g o to w ie R a t u n k o w e . d a w n ic tw a M. A rc ta , W a rs z a w a 1922, s. 148.

W y­

T a d e u sz Z w o liń sk i: Z i m a w T a tr a ch . S p ó łd z ielc zy I n s ty tu t W y d aw n iczy „ K r a j”, W a rs z a w a 1953, s. 176. W a w rz y n ie c Ż u ła w s k i: N i e b i e s k i K r z y ż . W y d a w n ic tw o WTa rs z a w a 1946, s. 80.

G e b e th n e r i W olff,

89

41 .

8. J a k z a k o ń c z y ła się w y p ra w a po g ro to ła z a u w ię ­ z io n eg o w J a s k in i Z im n e j?

NA RATUNEK

G ó rsk ie O ch o tn icz e P o g o to w ie R a tu n k o w e o b ch o d zić b ęd zie n ie d łu g o , bo ju ż w 1969 r. 60 -lecie is tn ie n ia . M a te n f a k t sw o ją w y m o w ę zw a ż y w sz y , że ro c z n a ilość s k u te c z n y c h in te rw e n c ji p o d e jm o w a n y c h p rz e z p o g o ­ to w ie w zim ie i w le c ie id z ie d o sło w n ie w se tk i. P o ­ m n ó ż m y to p rz e z 60 la t d z ia ła ln o ś c i o rg a n iz a c ji, a o k aże się, że u ra to w a n i z a p e łn ilib y w c a le d uże p o w ia to w e m iasto . A k c je k w ito w a n e są z w y k le w K s i ę d z e W y p r a w G O P R u p rz y u ż y c iu p a r u n a s tu słów , s p o ra d y c z n ie p o ja w ia ją się o n ic h a r ty k u ły w p ra s ie . M im o to , a m o że w ła ś n ie d la te g o , s p r ó b u jm y o d pow iedzieć...

1.

K tó ry żleb w G ra n a ta c h z n a n y je s t z częsty c h w ypadków ?

2.

J a k a a k c ja z a k o ń c z y ła się śm ie rc ią r a to w n ik a n a M ały m J a w o ro w y m S zczy cie w 1910 r.?

9.

N a ja k im szczy cie p o ło żo n y m w p o b liżu Z a k o ­ p a n e g o z d a rz a ją s ię n a jc z ę śc ie j w y p a d k i?

10.

N a ja k ie j śc ia n ie o p u szczo n o w czasie a k c ji r a tu n k o w e j r a to w n ik a n a 5 0 0 -m etro w ej sta lo w e j lin ie?

3. W 1955 r. w J a w o ro w y m Ż le b ie o c z e k iw a ł p o ­ m o cy S ta n is ła w B iel. J a k z a k o ń c z y ła się w y ­ p ra w a ? 4.

Ś n ie ż y c a z ask o c z y ła ic h n ie s p o d z ie w a n ie w s ie r ­ p n iu n a śc ia n ie R u m a n o w e g o S zczy tu . P o sz u ­ k iw a n ia d ały r e z u lta t d o p ie ro po m ie sią c u . J a k i to b y ł w y p a d e k ?

5. W 1950 r. po z w ło k i A b g a ro w ic z a w y ru s z y ła w y p ra w a p o g o to w ia . B y ła to je d n a z n a j t r u d n i e j­ sz y c h w y p ra w G O P R u . N a ja k ie j d ziało się to śc ia n ie ?

J ó z e f K a p e n ia k : P r z e c i w lu d z io m i ż y w i o ł o m . S p o rt i T u ry s ty k a , W a r­ sz a w a 1S57, s. 184.

się te m a te m

M a riu sz Z a ru s k i: N a b e zd r o ża c h t a t r z a ń s k i c h . S p o rt i T u ry s ty k a , W a r­ sz a w a 1958, s. 384.

7. N a ja k ie j w ie lk ie j ta tr z a ń s k ie j śc ia n ie z a s to ­ so w an o w a k c ji po ra z p ie rw s z y u rz ą d z e n ie „ G ra m m in g e r a ” ?

W a w rz y n ie c Ż u ła w s k i: S y g n a ł y ze s k a l n y c h ścian. N asza K się g a rn ia , W a r­ sz a w a 1954, s. 135.

6. K tó ra w y p ra w a p o g o to w ia s ta ła film u M u n k a „ B łę k itn y K rz y ż ”.

90

L IT E R A T U R A :

91

42 .

3.

PRZYGODA

„ P o m a lu tk u w s ta ję n a je d n ą nogę, c h w y ta m m o cno o stre b rz e g i p rz e w ie s z k i i... U ff! N a ra z ie n ie sp a d łe m . T e ra z p rę d k o h a k . B a, a le gdzie? T r a w e r s u ję po w ą z iu tk ie j liste w c e n a sam o o strz e . J e d e n k ro k , d w a , le p sz y s to p ie ń i pięć m e tró w n a d so b ą w id z ę o g ro m n e z ielo n e p ó ły — „ z u p e łn a k ro w a ” ! A le ja k ta m w y jść ? L e je deszcz, ciąg le n a d ­ z w y c z a j tru d n o . O g a rn ia m n ie ro z p a c z i złość... „ T e ra z , k ie d y d ro g a je s t ju ż w ła śc iw ie z ro b io ­ n a — m y ś lę — n a p e w n o zlecę! C o za p e c h !”

P o n iż e j p re z e n tu je m y d z ie się ć f r a g m e n tó w w y b ra n y c h ze z n a n y c h p o w ieści i o p o w ia d a ń ta trz a ń s k ic h . Ich tr e ś c ią je s t ja k iś c h a ra k te ry s ty c z n y w y p a d e k , p rz y ­ goda, k tó r e j z a k o ń c z e n ie s p r ó b u jm y so b ie p rz y p o ­ m n ieć.

1. T a d e u sz M a lic k i: J a k S a b a la po L u p t o k u s i u t r e m strziloł; „U siad se n a s S a b lik od c a p a n ie d a le k o , n a d w a n to m , n a s u ł do f lin ty p ro c h u n ied u żo , a ze m u ś r u tu belo zol, a n ie fcio ł h lo p a b a rd z o u k rz iw d z ić , w zio n se, w icie, ta k ie g o d ro b n iu ś k ieg o s iu tr u , flin tę s iu tr e m n a b ił, p rz y b ił p rz y ­ b itk o m , d a ł k a p s le n a k o m in e k i ceko. Z a m a lu ś k o m k w ile c k e u w id z io ł n a d w a n to m k ło b u k . W y m irzo ł, a k ie sie L u p to k pok o zo ł i o z w a r k u fę ze s tra c h u , k ie S a b a łę u jrz o ł, n as S a b a ła f u k — w y p o lił. Co s ię stało , n ie w ie d z ia ł, bo b e ł d y m ...” 2.

92

Jó z e f K a p e n ia k : R ó d G ą s ie n i c ó w ; „ — S k ą d jo m m o cie? — z a p y ta ł po ra z d ru g i b a c a i w jeg o g ło sie b y ło coś, co k a z a ło J ę d r k o w i m ieć się n a b aczn o ści. O d p o w ie d z ia ł n ie z g o d n ie z p ra w d ą — N a se łe k jom . W C ie m n o sm re c y n a c h p rzi s ta w ie . — J u ż w ie d z ia ł te ra z , kog o m a p rz e d sobą. — M oja je s t, na sp o d k u m a lite r y „A U ”, to ja jo m p o tra c ił. J ę d r e k z d ją ł i o d w ró c ił sp in k ę . R zecz y w iśc ie po d ru g ie j s tro n ie w y ry te b y ły w s re b rz e w s p o m ­ n ia n e lite ry . W id ział je , lecz n ie p rz y w ią z y w a ł do teg o ż a d n e j w ag i. T e ra z b y ło ju ż d la n ieg o w sz y stk o ja s n e . M a p rz e d so b ą m o rd e rc ę o jc a .”

J a n D ługosz: K o m i n P o k u t n i k ó w .

4.

W a w rz y n ie c Ż u ła w s k i: T ra g e d ie ta tr z a ń s k ie . „ S w o je ta te r n ic tw o ro z p o cz ą ł sa m o d z ie ln ie — i sa m o tn ie . S a m o tn ie p o k o n a ł p o łu d n io w e u r w i­ s k a O streg o S z c z y tu , Ż a b ie g o K o n ia, p ó łn o cn e z e rw y G a le rii G a n k o w e j — a w ięc d ro g i z a lic z a ­ ne w te d y do n a jp o w a ż n ie js z y c h . S z u k a ł p rz e jść n a jtru d n ie js z y c h i b ra w u ro w y c h . G d y p e w n e g o d n ia w sc h ro n is k u w P ię c iu S ta w a c h do s to łu s ta r y c h w y ja d a c z y t a t e r n i c ­ k ic h p rz y s ia d ł się n ik o m u n ie z n a n y czło w iek i o św ia d c z y ł w ro z m o w ie , że w ła ś n ie tr z y d n i te m u p rz e s z e d ł s a m o tn ie p o łu d n io w ą śc ia n ę Z a m a rłe j — o św ia d c z e n ie w y w o ła ło o b u rz e n ie , k p in y , z a rz u t m is ty fik a c ji. P o k r ó tk ie j g w a łto w ­ n e j ro z m o w ie g ro n o n ie d o w ia rk ó w u d a ło się do P u s te j D o lin k i...”

.

5 J e r z y M ie cz y sła w R y ta r d : Nie?... „W M ię tu siej... p a trz ę , p rz e c ie ż to M iętu sia! A le m n ie w y w io d ła ... T a k , ta m n iż e j — P rz y sło p , a tu ż le b ja k iś p n ie się do g ó ry , k a m ie n ie w y fru w a ją je j sp o d n ó g d z w o n ią c w ciszy n o c n e j i g d zieś ta m w d ole b iją m ię k k o o tr a w ę w ciem n o ści. R o zb ieg ły się o b ło k i. W y p ły n ą ł

93

k sięży c le ją c z ie lo n e ś w ia tło n a s r e b rn e k o ry ta w a p ie n n y c h p ia rg ó w . U c ie k a ż leb e m do g ó ry ! T u ta j cię ju ż c h y b a d o g o n ię...” 6. S ta n is ła w W itk ie w ic z : N a p rz ełęczy . „...śp iew ał k to ś w c ie m n o ścia c h , p rz y g r y w a ją c so b ie n ie p e w n y m i to n a m i sm y c z k a , b łąd z ą c eg o po w sz y stk ic h s tru n a c h . U cich ł. S ły c h a ć ty lk o , że s tro ił i p ró b o w a ł s k rz y p c e m ru c z ą c n ie c ie rp liw ie : — C y diabli!... Z n o w u idzie. R o zleg a się c ię ż k ie s tą p a n ie i z c ie ­ n ió w n ocy w y s u w a się o św ieco n a la ta r n ią , z g a r­ b io n a postać... C h w ilę ją w id a ć. Ś w ie c i się b ia ło ­ ścią u b ra n ia , b la s k ie m ja k ie jś b la c h y n a p ie r ­ siach , k o sm y k a m i siw y c h w łosów . L e d w ie m a m y czas z a u w a ż y ć tw a r z w ą sk ą i c h u d ą i ro z e z n a ć sk rz y p c e , a ju ż p rz e s u n ę ła się c ie m n ą s y lw e tą i z n ik ła w m ro k u . S k rz y p c e ty lk o ję c z ą b o le śn ie i d rż y u ry w a n a n u ta ś p ie w u : Id z ie se J a n ic e k po p od z ie le n in y , P is k a se i śp ie w a , p o ja d ł n ie d ź w ie d z in y . Z n o w u cicho... Je szcze ra z d o la tu ją z cie m n o śc i w y ra ź n e sło w a : N a Z a m k u O ra w s k im s to ją s u b ie n ic k i, T a m se w isia ł b u d z ie J a ś k o z B rz e z ia w ic k i ...i ś p ie w ro z p ły w a s ię w n ie w y ra ź n y c h to n a c h b e z słów ... jeszcze d ź w ię c z ą z o d d a li cich e sk rzy p ce... w k o ń c u d z iw n e w id m o ro z w ia ło się w m ro k a c h n o cy i sz u m ie p o to k ó w . — A to k to ? — s p y ta łe m g azd ę k u rz ą c e g o f a jk ę n a p rz y z b ie .” 7.

J a n A lfe rd S z c z e p a ń sk i: d z i e w c z y n ą i śm iercią.

Przygody

ze

sk a łą ,

„— K o n iec lin y ! O czy w iście m o w y n ie m a, b y m z t}'ch sk ą p y c h ,

94

m a r tw y c h tr a w e k , n a k tó ry c h sa m m u s z ę być ja k n a jlż e js z y , m ó g ł k o g o k o lw ie k a se k u ro w a ć . — D o w iązać d ru g ą lin ę ! T rz y m a m się ja k ie jś k ę p y , u z b ro jo n e j w czapę śn ie g u , p o d n o g a m i m a m p rz e p a ś ć i w k a ż d e j c h w ili gro zi u rw a n ie się p u n k tu o p a rc ia , a m u szę jeszcze b ie r n ie w y c z e k a ć k o ń c a m a n e w ró w z lin a m i. W szy stk o ju ż w e m n ie i p o d e m n ą trzeszczy , n im w re sz c ie sły szę u p ra g n io n e : „m ożesz iść !’’ W d ra p u ję się, p o w ta rz a m se rię tra w k o w y c h skoków ' od k ę p y do k ę p y , ja k b y m b y ł P o le s z u k ic m n a b a g n ie (jen o n ie n a po zio ­ m y m , lecz ja k im ś c u d e m n a p io n o w y m b a g n isk u ). L in a d łu ży się, ś c ia n a ty m b a rd z ie j, a n ie ­ b e z p ie c z e ń stw o n a jb a r d z ie j. Z d o łu p o n o w n ie k rz y k i o k o ń c z e n iu się n a w e t o b ecn ej m o n s tre -lin y (60 m). W y p a tr u ję ro z p a c z liw ie p u n k tu do z a tr z y m a n ia się i s p ro w a d z e n ia to w a rz y s z e k , a le ś c ia n a bez z m ia n y o tw a rta , w z n ie sio n a i tra w k o w a . A n i s tą d n ie m ó g łb y m zab ezp ieczy ć, a n i tu t a j zostać. J e s te m ja k ta n c e r k a z b a jk i, k tó r a n ie m o g ła p r z e r w a ć sw eg o ta ń c a .”

8. J a l u K u re k : K s ię g a T a tr . „...w ty m czasie, k ie d y p rz e d s ta w ic ie le są s ie d n ie j z a k ra jo w e j w ła d z y p ili n a c h rz c in a c h , sp ło n ęło sc h ro n isk o m y ś liw sk ie H o h en lo h eg o n a d M o r­ sk im O k iem , k tó re g o w ła ś n ie m ie li p iln o w a ć . S p a lili je D z iad o ń i B u ry , choć n ik t o ty m n ie w ie d z ia ł, n ik t ich n ie w id z ia ł i n ik t im niczego n ie m ó g ł d o w ieść. A ch, D ziad o ń ! M ieli go W ęg rzy wT żo łąd k u . C h y b a ta k , ja k p rz e d p ięć d z iesięciu la ty S a b a łę . R az p rz y d y b a li go tr z e j le ś n i (je d e n z n ic h m ia ł strz e lb ę ) n a Ż a b ie m i p ro w a d z ili do d y re k to ra K eg la, z a rz ą d c y d ó b r k sią ż ę c y c h w Ja w o rz y n ie . Z b liż a li się do Ł y se j P o la n y , się g n ę li do fa je k . — Z a k u rz y m y sobie.

95

9.

W te m D ziadoń ła p s z a s trz e lb ę p rz e c iw n ik a , w y r w a ł m u ją z rę k i, o d w ió d ł, w y m ie rz y ł. S tr u c h le li.”

43 .

W a n d a G e n til-T ip p e n h a u e r — S ta n is ła w Z ie liń ­ s k i: W s t r o n ę P y s z n e j . T a t r y , n a r t y i lu dzie.

P r z e s ta ły się cieszyć T a tr y p o w o d z en iem u p o etó w i ty lk o sp o ra d y c z n ie , g d zieś w „ T a te r n ik u ” czy „ W ie r­ c h a c h ”, n a p o tk a m y w ie rsz , k tó r y b y łb y im p o św ięco n y . B y ł je d n a k czas, g d y n ie m a l k a ż d y o d w ie d z a ją c y g ó ry c zu ł się w o b o w ią z k u w y ra z ić sw ój s to s u n e k do ty c h „ p u sta c i n a jw ię k s z y c h , z e rw p rz e p a s tn y c h , b o ró w n ie z g łę b io n y c h ” p rz y n a jm n ie j je d n y m ry m o w a n y m c z te ro w ie rsz e m . N a jlic h sz e o d n a jd z ie m y je d y n ie w n a js ta rs z y c h k s ią ż k a c h p a m ią tk o w y c h sc h ro n isk , n ig d z ie n ie d ru k o w a n e , o d eszły w z a p o m n ie n ie w ra z z a u to ra m i. N a jle p sz e z d o b ią k a ż d ą a n to lo g ię poezji p o lsk ie j. W ty m ro z d z ia le c y tu je m y u ry w k i d ziesięciu p o e tó w : M. B ału ck ieg o , W. P o la , F. N ow ickiego, A. A sn y k a , K. P r z e r w y - T e tm a je r a , J. K a sp ro w ic z a , W. O rk a n a , M. J a s n o rz e w s k ie j-P a w lik o w s k io j, R. M al­ czew sk ieg o , J . I. S z ta u d y n g e ra . O d g a d n ijm y spod c zy jeg o w y sz ły p ió ra :

„W N iew cy rce, w p a r ę la t po w o jn ie , b y ł to ro k c h y b a 1922, n a tk n ą ł się O p p e n h e im z k o m p a n ią n a m isia w p e łn i sło n e c z n e g o b la s k u . N a rc ia rz e zje ż d ż a li z F u r k o tn e j P rz e łę c z y . Z a trz y m a li się n a g ó rn y m p ro g u d o lin y , ż eb y w y sz u k a ć n a j ­ d o g o d n ie jsz y zjaz d p rz e z s ta r e la w in isk o . M iś s ta ł n a k o p c u la w in y b lisk o śc ia n K ry w a n ia . W ia tr w ia ł w s tro n ę lu d z i, w ię c n ie d ź w ie d ź s p o k o jn ie ro z g rz e b y w a ł śn ieg . N a rc ia rz e p a tr z y li w m ilczen iu . D o m y śla li się, że m iś z w ie trz y ł ko zią p a d lin ę . N ag le n a d je c h a ł sp ó ź n io n y B e d n a rs k i. Z o b a ­ czyw szy n ie d ź w ie d z ia , w p a d ł w g ło śn y z a c h w y t: — N ied źw ied ź, o re ty , p ra w d z iw y n ied źw ie d ź!... M iś g w a łto w n ie p o d e rw a ł łeb . S p o jrz a ł w g ó rę i m o m e n ta ln ie s ta n ą ł n a ty ln y c h ła p a c h ...” 10.

96

K a z im ie rz P rz e r w a T e tm a je r : J a n o s i k N ę d z a L i t m a n o w s k i . „W o k ro p n y m o d z ie n iu , z w ło sa m i n iż e j b a r k , z b ro d ą b lisk o p ę p k a , sz e d ł ja k d ziad , 0 k a w a łe k c h le b a p ro sz ą c , aż m u się n a p r a w ­ d ziw eg o d o s ta tn io o d z ia n e g o d z ia d a w p o lu tr a fić u d ało . T eg o o b d a rł do k o sz u li, sa m e g o zaś u su c h e j w ie rz b y u w ią z a ł, a b y za n im z w r z a ­ s k ie m n ie le ciał, i p u śc ił się w d a ls z ą po d ró ż. A le n ie k u d o m o w i n a p rz ó d sk ie ro w a ć się p o s ta ­ n o w ił. M a sz e ro w a ł on ze sak w am i d z ia d o w sk im i 1 k ije m p ro s to p o d K a lw a rię Z e b rz y d o w sk ą , g d zie go so łty s n a k ra d z ie ż y p o rte k z ła p a ł i d r a ­ gonom p a n a R zesz o w sk ieg o o d d a ł...”

T A T R Y W P O E Z JI

1. P o d n io s ły się sk rz y ż a le Z z a su ty c h w ie k a m i c m e n ta rz y — C ałe s k a ln e P o d h a le O żyło, ro z p ie śn ia się, g w arzy ... W szy stk o , co śm ie rc ią sp ało D o ży cia w k ra c z a z n a w ro te m — A b y p rz y p o m n ie ć się c h w a łą I ś w ia t n a p e łn ić ło sk o te m 2. G ó ra lu , czy ci n ie ża l o d ch o d zić od stro n o jc z y sty c h , Ś w ie rk o w y c h la s ó w i h a l I ty c h p o to k ó w s re b rz y s ty c h . 3. K u m ej k o ły sce le c ia ł od T a tr O s k rz y d ła o rlo o ta r ty w ia tr, 0 lim b y , co się p a tr z ą w u rw isk o , L e c ia ł i sz u m ia ł n a d m ą k o ły sk ą. 1 w se rc e m o je n a zaw sze w la ł T ę sk n o t do o rle j sw o b o d y sz a ł

7 500 zagadek o Tat i ach

97

■wdzieram się n a p rz e p a s tn e w u rw is k a c h re d u ty w a sz y c h k ró le s tw p o d n ie b n y c h — ś w ia t zo sta ł za n am i. W c isk a m się w w a sz e trz e w ia , o k ry te ra n a m i, k łe m m rozów r z a d a n y m i — n ie c h y b n y m i rz u ty d ź w ig a m sie b ie , ra d o s n y z n ie o d p a r te j b u ty , sz a le ń stw e m u p o jo n y ... K re w m i d ło n ie p lam i.

I to z a d u m ę lim b , co się, ciszą W ie lk ą o b ję te , w p u s tc e k o ły szą. Z aś g w ia ź d z ista sz a ro tk a , b ia ła z e w n ą trz , a siw a od śro d k a , po szła n a sk a ln e śc ia n y , n a o k rą g łe z ielo n e g ó ry , g d zie to czą się c h m u ry po tr a w ie ja k o lb rz y m ie ro z w ią z łe b a ra n y . — O tu liła się w k o cie sw e fu tro i n ie w ie d z ia ła , czy d ziś je s t dziś, czy w c z o ra j, czy ju tro . D eszcz z a la ł ż ó łte je j oko, p a tr z ą c e n ie c ie k a w ie , i n ie w ie d z ia ła , czy je s t n isk o w dole, czy w ysoko. B óg p rz e c h o d z ą c s p o jrz a ł n a n ią i sm u tn ie , i sło d k o , g d y ż n ie w ie d z ia ł n a p ew n o , n a co się je s t sz a ro tk ą 5. W yzłocone sło ń ce m sz c z y ty J u ż ró żo w o w g ó rze p ło n ą I p o g o d n ie lś n ią b łę k ity N ad p o g ię ty c h s k a ł k o ro n ą . W d ole la sy s k r y te w c ien iu T o n ą w m g le p e rło w e j, Co w p o ra n n y m o ś w ie tle n iu M k n ie się z w o ln a p rz e z p a r o w y .

4.

8. J a k p o to p u ś w ia ta fa le Z a m ro ż o n e w sw o im bieg-u S to ją n a g ie T a tr y w śn ie g u , B y g ra n ic z n y s łu p z u c h w a le . B io d ra T a tró w la s o sła n ia , P o n a d n ie m i sto i c h m u ra , A po h a la c h w ia tr p rz e g a n ia U ro n io n e o rle p ió ra . 9.

10.

6. P a n B óg o n im z a p o m n ia ł, C h a łu b iń s k i stw o rz y ł, Z a m o jsk i k u p ił, W acek się p rz y ło ż y ł C e tn a rc m h a ń b y , T e tm a je r w y śp ie w a ł. K u re k p rz e k rę c ił, K a p e n ia k p rz e s ie w a ł M iędzy p a lc a m i, aż ch ło p y z m a la ły 1 b a b y w re sz c ie d o szły s w o je j c h w a ły K tóż n a m p o d z iw ia ć k aże P ła s k ie p ie rs i i p ła s k ie p e jza że? 7. O to m ru s z y ł do b o ju — k a ż d y m u s k u ł d rg a mi w ż e la źcach n e rw ó w s p ię ty — czyn w o lą w y k u ty ;

98

7*

T a try !... czem u ż ja k sie d z ib s z u k a ją c e p ta k i, M y śli m o je k u w a sz e j z a m a rłe j p u s ty n i L ecą p rz e z m g łę tę s k n o ty i p rz e z m a rz e ń sz lak i? 0 p u s ty n i ta tr z a ń s k a ! bo n a ty m o b sz a rz e C a łe j m o je j o jc z y z n y — o s k a ln a ś w ią ty n i — W to b ie je d n e j są jeszcze — sw o b o d y o łta rz e ! O b u d ził się z d rz e m k i s ia rc z y s te j 1 J a n G ą sie n ic a D an iel P o g ła d z ił w ą sa i rz e k n ie Z w ró c o n y do B a c h le d y ; ,K iej d y a b ła ” — z a w o ła ł w stó ł w a lą c J a n G ą sie n ic a D a n ie l P rz y ś liś c ie tu sa m i u m a rli! S zczeg ó ln e zb ieg o w isk o ! „H ej b ra c ie K lim e k , — z a p e w n e P rz y ś liś c ie d z isia j po m n ie , A b y m n ie p rz e p ro w a d z ić Do s c h ro n i p rz y N o w o ta rsk ie j? I ow szem , p ó jd z ie m y z m u z y k ą , J e s t i S a b a ła z n a m i, Z a k w ili n a m „ z b ó jn ic k ie g o ” N a sw y c h g ę ślic z k a c h m ie d z ia n y c h .

99

44 .

ZAUROCZENI

M alarze, p is a rz e , m u zy cy , a rty ś c i, ra z z a w ita w sz y w T a try i ro z m iło w a w sz y się w ich p ię k n ie , w ra c a li do n ic h po w ie lo k ro ć . Z aw sz e n ie n a s y c e n i. Z aw sz e p ra g n ą c y u szczk n ąć coś do sw y c h d zieł z b a rw y , fo rm y , ciszy i m u z y k i, k tó ry m i g ó ry te są w y p e łn io n e . A le n a w e t zw y k ły ś m ie rte ln ik , b ez te j w y s u b lim o w a ­ n e j, n a jw y ż sz e j w ra ż liw o śc i, m u s i p rz y s ta n ą ć , choć na c h w ilę, by p o p a trz e ć n a z ja w is k o n ie p o w ta rz a ln e — zachód sło ń ca pod czas h a ln e g o , b y w słu c h a ć się w ciszę, id e a ln ą , ja k a p a n u je w b e z w ie trz n y s ty c z ­ niow y d zień w z a sy p a n e j śn ieg ie m R oztoce, b y z a s ta ­ now ić się n a d sw o ją zn ik o m o ścią i z a ra z e m p o tę g ą w o b liczu p o sę p n y c h z e rw o lb rz y m ie g o G a n k u . Z całe j p le ja d y ty c h , d la k tó ry c h T a tr y b y ły n a tc h n ie n ie m , m o to re m i te m a te m w tw ó rc z o śc i, w y b ra liś m y d z ie s ię ­ ciu, s p ró b u je m y o d g a d n ą ć ich n a z w isk a .

1. K o m p o zy to r, w irtu o z , m ą ż s ta n u , b y ł a u to re m T a ń c ó w T a tr z a ń s k i c h 2. K o m p o zy to r, H arnasie.

sk o m p o n o w a ł

m uzykę

do

b a le tu

3. K o m p o z y to r i ró w n o c z e śn ie z n a k o m ity fo to g ra fik ta trz a ń s k i.

L IT E R A T U R A :

4. T w ó rc a p o lsk ieg o fo to m o n ta ż u , g ra fik , ta te r n ik . 5. M a la rz , p isa rz , tw ó rc a „ sty lu z a k o p ia ń s k ie g o ”. 6. M a la rz i p isarz, a u to r N a r k o t y k u gór.

7. M a la rz , tw ó rc a w ie lk ic h p łó c ie n o te m a ty c e h is to ry c z n e j, z a k o c h a n y w p e jz a ż u ta trz a ń s k im . 8. G ra fik , d rz e w o ry tn ik , a u to r c y k lu d rze w o ry tó w p t. T e k a z b ó j n ic k a i T e k a p o d h a la ń s k a . 9. R z e ź b ia rz

i ta te r n ik , jeg o im ie n ie m n a z w a n o L ic e u m T e c h n ik P la s ty c z n y c h w Z a k o p a n e m .

10.

100

O p e ra to r krzyża.

film o w y ,

w sp ó łtw ó rc a

B łę k i tn e g o

M ieczysław Szczuka. W y d a w n ic tw o i F ilm o w e , W a rs z a w a 1065, s. 102.

A rty s ty c z n e

A d o lf C h y b iń sk i: K aro l S z y m a n o w s k i a P odhale. P o lsk ie W y d a w n ic tw o M u zy czn e, K ra k ó w 1958, s. 83. M a ria G ro ń sk a : W ła d y s ła w S k o c z y la s . O sso lin eu m , W ro c ła w 1966 s. 107. Z y g m u n t W a sile w sk i: P ie śń w górach. T o w a rz y stw o W y d aw n icze „ P a tr ia ”. W a rs z a w a 1930, s. 171.

101

45 .

S P IW A N IU m o j e m u . .

T ru d n o p ro fa n o w i u b ra ć w sło w a z a c h w y t n a d m u z y k ą g ó ra lsk ą , o d d a jm y w ię c le p ie j głos K a ro lo w i S z y m a ­ n o w sk ie m u : „ G ó ra ls k ą m u z y k ę ta n e c z n ą a lb o się ro z u m ie i o d c z u w a ta je m n y m ja k im ś in s ty n k te m ra s y : w ó w czas k o c h a się ją , tę s k n i się do je j tę tn ią c e g o u n ie s ie n ia życia, u ta jo n e g o w c h ro p o w a te j, p ro s to k ą ­ tn e j, w k a m ie n iu ja k b y w y k u te j fo rm ie . A lb o się je j n ie ro z u m ie : w ó w cza s n ie m a m o w y n a w e t o o b o ję tn o ­ ści, o p o b ła ż liw y m „ b r a n iu p o d u w a g ę ” je j sai. generis w a rto ś c i, ja k k a ż d e g o in n e g o o b ja w u lu d o w e : sz tu k i. W ów czas je j się n ie zn o si, u w a ż a się ją za b rz y d k ą p ar e x c e lle n c e , za n a tr ę tn e , o b ra ż a ją c e cy w iliz o w a n e u szy i n e rw y b a rb a r z y ń s tw a , za c o k o lw ie k z re s z tą , co s ta n o w i o d w ro tn y b ie g u n n o rm a ln y c h n a sz y c h p o jęć 0 p ię k n ie m u z y c z n y m ”. A w ię c d ziesię ć p y ta ń , k tó ry c h te m a te m je s t m u z y k a , m u z y k a n c i, ic h in s tr u m e n ty 1 ta ń c e , w sz y stk ie ro d e m sp o d T a tr.

1. C zy n a P o d h a lu g ra n o n a tr ą b ita c h ? 2. N a ja k im in s tru m e n c ie g ra ł S a b a ła ? 3. B ył n a d w o rn y m s k rz y p k ie m z b ó jn ik a M atei i d r a C h a łu b iń sk ie g o . J a k b rz m i je g o n a z w isk o ? 4. C zy zb ó jn ic k ie g o ta ń c z y li zb ó jn ic y ?

.

5 Z ilu muzyków- s k ła d a się k a p e la g ó ra lsk a ? 6. K to je s t a u to r e m w las...” ?

słó w

p io s e n k i

„ H ej

id e m

L IT E R A T U R A :

P ieśn i P od ha la. A n to lo g ia . P a ń s tw o w e W y d a w n ic tw o M u zy czn e, K ra k ó w 1957, s. 391. W ło d zim ierz K o to ń sk i: G óra lski i z b ó jn ic k i. T a n ie c górali p o d h a la ń s k ic h . P a ń s tw o w e W y d a w n ic tw o M u zy czn e, K ra k ó w 1956, s. 168. S ta n is ła w M ie rc z y ń sk i: M u z y k a P o dhala. P a ń s tw o w e W y d a w n ic tw o M uzyczne, K ra k ó w 1949, s. 285. S ta n is ła w M ie rc z y ń sk i: M u z y k a P o dhala. N u t y . P a ń s tw o w e M uzyczne, K ra k ó w 1949, s. 87.

W y d a w n ic tw o

7. C zym się ró ż n i „ n u ta ” od „ ś p ie w k i” ? 8. Ile je s t m arszów ' g ó ra lsk ic h ? 9. J a k ie m e lo d ie g ó ra ls k ie się ta ń c z y ? 10. J a k ie „ n u ty ” s k ła d a ją się n a zb ó jn ic k ie g o ?

102

103

46 .

G R A N IC A

V lad o S im o, je d e n z czo ło w y ch c z e c h o sło w ac k ic h ra to w n ik ó w , w e w s tę p ie do n a p is a n e g o d la p o lsk ic h tu r y s tó w in f o rm a to ra o T a tra c h S ło w a c k ic h , pisze: „ P o tę ż n y g ó rsk i m a sy w T a tr n ie ro z d z iela , lecz n ie ­ r o z e rw a ln ą w ię z ią łącz y b r a tn ie n a ro d y R e p u b lik i C zec h o sło w a c k ie j i P o ls k ie j R z ec z y p o sp o lite j L u ­ d o w e j”. A w ięc d ziesięć p y ta ń o g ra n ic y , k tó r a łączy.

1. Ile jest k ilo m e tró w z Z a k o p a n e g o do p rz e jśc ia g ra n ic z n e g o n a Ł y sej P o la n ie ? 2.

J a k im g rz b ie te m w ie d z ie g ra n ic a p o lsk o -c z e c h o ­ sło w a c k a , g rz b ie te m S ie d m iu G ra n a tó w , czy g ra n ią G ra n a tó w W ie lic k ic h ?

3. C zy n a Ż ab im K o n iu sto i s łu p e k g ra n ic z n y ? 4. W k tó ry m w ie k u m ia ł m ie js c e ta k z w a n y „ sp ó r o Ż a b ie ” , k tó ry to c zy ł się m ię d zy P o lsk ą a W ęg ram i. 5. J a k ie z n a k i w y ry te są n a słu p k a c h g ra n ic z n y c h ? 6. P rz e z k tó r e szczy ty i p rz e łę c z e p rz e b ie g a g ra n ic a p o lsk o -c z e c h o sło w a c k a : C z e rw o n e W ie rch y , S w inicę, Z a w ra t, K o n d ra to w y W ie rc h , S z p ig la so w ą P rzełęcz, S z p ig laso w y W ierch , G ła d k ą P rz e łę c z , C iężk ą T u rn ię ? 7. C zy D ro g a po G ła z a ch p ro w a d z ą c a n a

szo w ieck i S zcz y t b ie g n ie c z e c h o sło w ack ie j s tro n ie ?

po

p o lsk ie j

M ięg u ­ po

c zy

8. N a ja k ic h d w ó c h sz c z y ta c h g ra n ic a p o ls k o -cz o c h o sło w a c k a o p u szcza g łó w n ą g ra n T a tr?

L IT E R A T U R A :

O sw a ld B a lz e r: O M o r s k ie Oko. W y w ó d p r a w p o ls kich p rz e d s a d e m p o l u b o w n y m w G ra zu. N a k ła d e m A u to ra , L w ów 1906, s. 254.

9.

W k tó r y m ro k u z o sta ła p o d p is a n a m ię d z y P o ls k ą a C z e ch o sło w ac ją a k tu a ln a u m o w a tu ry s ty c z n a ?

L e c h o sła w Ile rz : R e jo n T a tr. O b sza r k o n w e n c j i t u r y s t y c z n e j S p o rt i T u ry s ty k a , W a rs z a w a 1962, s. 94.

10.

P rz y zjeż d zie z teg o sz c z y tu n a rc ia rz e b a rd z o często n ie le g a ln ie , choć b e z w ie d n ie p r z e k r a c z a ją g ra n ic ę ?

V lad o S im o : Z p r z e p u s t k ą w T a t r y S ło w a c k ie . S p o rt i T u ry s ty k a . W a rs z a w a 1956, s. 64.

104

CSRS.

105

47 .

W P O L S C E , C ZY N A S Ł O W A C JI?

P o ls k i G rz e b ie ń i P o ls k a K o le b a leżą po sło w a c k ie j s tro n ie , n ie w ie lk i W ie rch W y so k ie — 1287 m u n as, p ra w d z iw a W y so k a — 2560 m — u są sia d ó w . Ś n ie ż n y S zczy t leży po s ło w a c k ie j s tro n ie , J a s k in ia Ś n ie ż n a po p o lsk ie j. S m ocza J a m a le ż y u n a s w W ąw o zie K ra k ó w , S m oczy S zczy t p rz y p a d ł S ło w ak o m . Z n ie z lic z o n y c h K ozich ro z rz u c o n y c h po o b u s tro n a c h w y m ie ń m y p rz y k ła d o w o K ozie C zu b y i K ozi G rz b ie t. S ą p rz y ­ k ła d y b a rd z ie j d ra s ty c z n y c h p o d z ia łó w : w n a szy c h T a tra c h Z a c h o d n ic h są K o b y le G ło w y , a g d zieś d o p iero w o d leg ło ści 35 k m i ju ż u S ło w a k ó w w z n o si się K o b y li W ie rc h . N ie s u g e r u jm y się w ię c n a z w ą i p rz y ­ p o m n ijm y sobie, po k tó r e j s tro n ie T a tr leży:

1.

2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. tO.

D o lina J a w o ro w a — D o lin a J a w o rz y n k a , C z a rn e Ś c ia n y — C z a rn y S zczyt, C z e rw o n a P rz e łę c z — C z e rw o n a Ł a w k a , Ja g n ię c a D o lin a — K o zia D o lin k a , P rz e łę c z N o w ick ieg o — P rz e łę c z T e tm a je ra , S u czy S ta w — K o b y li S ta w e k , K o g u te k —'P ta k , G rześ — M aćk o w a P e rć , C ielęce T a ń c e — J a tk i, S trz e le c k ie P o la — S iw e S ad y ?

L IT E R A T U R A :

J a n R o z w a d o w sk i: O n a z w a c h g e o g r a fic z n y c h P odhala. „ P a m ię tn ik T o w a ­ rz y s tw a T a trz a ń s k ie g o ”, ro c z n ik X X X V , s. 1— 7. S te fa n Z w o liń sk i i T a d e u sz Z w o liń sk i: P r z e w o d n i k po T a tr a c h i Z a k o p a n e m . B ra k w y d a w c y , Z a k o p a n e 1930, s. 335.

106

107

48.

G D Z IE D U R N Y , A G D Z IE P Y S Z N Y ?

Z m ie n ia ją c e się, n ie je d n o lite , s p o rn e w w ie lu m ie j­ scach n a z e w n ic tw o ta tr z a ń s k ie to p o s tra c h a u to ró w m a p i p rzew o d n ik ó w ', ra j i d u m a d la b a d a c z y fo lk lo ru , etym ologów ' i w sz y stk ic h z b ie ra c z y c ie k a w o ste k o raz h o b b y stó w . N as n ie b ę d ą tu in te re s o w a ły p rz y k ła d y w y m y śln e , ra c z e j p rz e c iw n ie —• te n a jb a r d z ie j ty p o w e , k ie d y to c a łk ie m ró ż n a p o ls k a i sło w a c k a n a z w a o k re ś la to sam o m iejsc e . S p ró b u jm y d o p a so w a ć p o d a n e p o n iżej sło w a c k ie i p o lsk ie n a z w y :

1. 2. 3. 4. 5. 6. /. 8. 9. 10.

S zpiglasow 7y S zczy t D o lin a S ta ro łe ś n a S ta r o le ś n y Szczyt S m ocza D o lin k a B a n ia s ta D o lin a K ie ż m a rs k a Ł o m n ic k i S ta w S io d ełk o L o d o w y S ta w e k P o n a d O gród T u rn ia

— K u p o la , — D o lin a B ie le j v o dy , — H re b io n o k , — V e l'k á S tu d e n á d o lin a — H ru b y s tit, — D ra ć ia d o lin k a , — M o d re p liesk o , — K v e tn ic o v á v eza, — S k a ln a té pleso, —• B ra d a v ic a .

L IT E R A T U R A :

M a p a T a tr 1:25 000. W o jsk o w y I n s ty tu t G eo g ra fic z n y , W ied e ń 1903. W a le ry E ljasz : N a o k o ło T atr. S z k i c z p od ró ży. „ P a m ię tn ik T o w a rz y stw a T a trz a ń s k ie g o ”, ro c z n ik X I, s. 37— 127. Jó z e f S z a fla rs k i: O n i e k t ó r y c h n a js ta r s z y c h z a b y t k a c h k a r to g r a fic z n y c h

p r z e d s ta w ia j ą c y c h T a t r y i ich p rzed pole . „ W ie rc h y ”, ro c z n ik X III, s. 5 —14.

108

109

49 .

JE S Z C Z E T R O C H Ę H IS T O R II

N ie p o św ię c iliśm y ż a d n e g o o so b n eg o ro z d z ia łu h is to rii T a tr i Z a k o p a n e g o , bo w ła śc iw ie m ó w i o ty m k a ż d y z ro z d z ia łó w po szczeg ó ln y ch . T o p o g ra fia m ó w i p r z e ­ cież ró w n ie ż o h is to rii z a g o sp o d a ro w u ją c e g o T a tr y c z ło w ie k a, a ro z d z ia ł o f a u n ie i flo rz e ta tr z a ń s k ie j m ó w i w ię c e j o lu d z k ie j g o sp o d a rc e n iż g ru b e to m y p o św ięco n e o c h ro n ie p rz y ro d y . A w ięc w sz y stk ie ro z ­ d z ia ły s k ła d a ją się n a h is to rię z a g o sp o d a ro w y w a n ia T a tr i Z ak o p a n e g o , je d n a k p rz y d z ie le n iu całości z a ­ g a d n ie ń n a poszczeg ó ln e je d n o lite części p a rę s p ra w po zo stało jeszcze p o m in ię ty c h . S p ró b u jm y je tu ta j p rz y p o m n ieć.

1. K tó rę d y p ro w a d z ił p ie rw s z y z n a k o w a n y w T a tra c h P o ls k ic h ?

sz la k

2. G d zie z o sta ło w z n ie sio n e p ie rw s z e sc h ro n isk o ?

3. P ie rw s z a s ta c ja P IH M u p o w s ta ła w T a tr a c h w7 1876 r. 90 la t p ó ź n ie j p o w s ta ła n a je j m ie js c u je d n a z n a jw ię k s z y c h p la c ó w e k m e te o ro lo g ic z ­ n y c h w E u ro p ie . G d zie je s t p o ło żo n a? 4. C zy „D u ża K ro k ie w ” w Z a k o p a n e m b y ła p ie r w ­

szą sk o czn ią n a r c ia r s k ą w T a tra c h ? 5. G dzie z n a jd u je się M u zeu m T a trz a ń s k ie ?

6. W y m ień p rz y n a jm n ie j d w ó ch a u to ró w p rz e w o ­ d n ik ó w po T a tra c h . 7. W y m ień p rz y n a jm n ie j d w a ty tu ły p ism p o św ię ­

con y ch T a tro m i Z a k o p a n e m u . 8. Z ja k ic h o rg a n iz a c ji p o w sta ło P T T K ? 9. Do

k ilk u sc h ro n isk w T a tra c h n ie p ro w a d z i ż a d n a d ro g a je z d n a . J a k dow ozi się ta m ży w n o ść i o p ał?

10. Z ja k ie j o k a z ji w y d a n o z n aczk i po czto w e z w i­

z e ru n k ie m „ G w ia z d y P o ls k i” ?

110

L IT E R A T U R A :

R a fa ł M alc z e w sk i: T a t r y i P od ha le. W y d a w n ic tw o P o ls k ie ,,R. W e g n e r”, P o z n a ń , n.d., s. 215. Z o fia i W ito ld P a ry s c y : K a s p r o w y W ie rc h w T a tr a ch . S p ó łd zielczy W y d a w n ic z y „ K r a j”, W a rs z a w a 1949, s. 8.

I n s ty tu t

Z b ig n ie w P ło n k a : S t u d i u m za g o sp o d a ro w a n ia n a rc ia rsk ie g o r e g i o n u ta ­ tr za ń sk ieg o . K o m is ja T u ry s ty k i N a rc ia r s k ie j P T T K , K ra k ó w 1962, s. 44.

111

50 .

CICER CUM CAU L A E

T y tu ł m ó w i sa m za sieb ie . B ęd zie w ty m ro z d z iale tro c h ę o w sz y stk im , ale n ie za w sze serio . U p rz e d z a m y , że p y ta n ia są k o n k re tn e a le tr u d n e . T a k tr u d n e , że czasam i sa m a u to r n ie m ó g ł z n a le źć n a n ie o d p o w ied zi. D lateg o te ż je śli p o p e łn ia tu ja k ą ś n ieścisło ść, czy p rz e k rę c a fa k ty , to p ro s i o w y ro z u m ia ło ść i pom oc.

1. C zy p łe tw o n u rk o w ie z g łę b ia ją c y w 1 9 6 ir. M o r­ sk ie O ko o sią g n ę li d n o je z io ra ? 2. J a k b rz m i w ego?

ła c iń s k a

nazw a

ja m n ik a

ja s k in io ­

3. .Jak d ługo tr w a p o d e jśc ie do d ro g i S z u rk a , od d rz w i s c h ro n is k a n a H a li G ą sie n ic o w e j? 4. G d zie w o k o licy M o rsk ieg o O ka z w y k ł p rz e s ia ­ d y w a ć orzeł? 5. S k ą d p o chodzi n a z w a ż le b u ,,P O D W Y S R A N K 1” ? 6. Ile m e tró w m a p ó łn o c n a ś c ia n a P ik u D zie się c io ­ lecia? 7. N a ja k ie j ta te r n ic k ie j d ro d ze sły c h a ć głos: „ m ie js c ó w k i num er 31, p ro szę n a p e ro n , n u m e r 32 — p ro szę p rz y g o to w a ć się do o d ­ ja z d u ” ? 8. G d z ie stoi p o m n ik C z a rn e j P a n i?

p o ś w ię c o n y

p o ja w ie n iu się

9. W ja k im s c h ro n is k u b y ła „ tr u m n a ”? 10. C zy „ T a te r n ik ” b y ł p ism o n ie le g a ln e ?

112

k ie d y ś

w ydaw any

ja k o

L IT E R A T U R A :

W a c ła w A n cz y c: O dcien ym Z akopanem . s. 1— 23. B o h d a n M ałach o w sk iS i e d e m d z i e s ią t pięć lal X V III, s. 41— 104.

„ W ie rc h y ”,

pracy.

W ło d z im ie rz W n u k : G a w ę d y S k a ln e g o Podhala. s. 461.

8 500 zagadek o T atrach

ro c z n ik

„ W ie rc h y ”,

PA X ,

XV.

ro c z n ik

W a rs z a w a

I960,

113

1.

TA TR Y W ZDŁU Ż I W SZERZ

1. T a tr y to n a jw y ż sz a część K a rp a t. N a p ó łn o c n y w^sehód od T a tr z n a jd u je się p a sm o M a g u ry S p is k ie j o d d zielo n e od nich P rz e łę c z ą Z d z ia rsk ą (1077 m n.p.m .). N a zach o d zie zaś P rz e łę c z H u c ia ń s k a (ok. 910 m n.p.m .) o d d z ie la T a tr y od H al O ra w s k o -L ip to w sk ic h . U w ag ę z w ra c a p rz y p is „o k o ło ” p rz y k o c ie 910 m n .p.m .. oKaz u je się b o w iem , że do d ziś n ie u sta lo n o n a jn iż sz e g o p u n k tu P rz e łę c z y H u c ia ń s k ie j, ja k o że p rz e łę c z s t a ­ n o w i ro z le g łe , p o c ię te ro w a m i pole. O c zy w iście sDÓr z tu ry s ty c z n e g o p u n k tu w id z e n ia je s t z u p e łn ie n ie ­ is to tn y , chodzi b o w iem o ró ż n ic ę rz ę d u m e tra . Z P r z e ­ łęczą Z d z ia rsk ą ty ch k ło p o tó w n ie m a , je j w y so k o ść je s t — u fa jm y to p o g ra lo m — p e w n a . 2. J a k p o d a ją n a jn o w sz e p u b lik a c je p o w ie rz c h n ia T atr w y n o si, 808 km -. D a w n ie js i a u to r z y w y m ie n ia ją liczb y m ię d z y 700 a 80 ) k m 2, w k a ż d y m b ą d ź raz ie z n a c z n ie p o n iżej 1000 k m 2. 3. D o P o lsk i n a le ż y m n ie j w ię c e j 1/5 o b sz a ru cały c h T a tr. W k ilo m e tra c h k w a d ra to w y c h w ielk o ść ta w y n o si 174. N ie je s t to z b y t w ie le , a je d n a k , d zięk i n ie z w y k łe m u u ro z m a ic e n iu k ra jo b ra z u , o b sz a r g o r w y d a je się o lb rzy m i. 4. Do P o lsk i n a le ż y z a c h o d n ia część T a tr W y so k ic h i p ó łn o c n o -w s c h o d n ia część T a tr Z a c h o d n ic h . N a to ­ m ia s t T a tr y B ie lsk ie leżą ju ż c a łk o w ic ie w C zech o ­ sło w acji. 5. P rz e łę c z pod K opą m a 1749 m w y so k o ści. P rz e ­ łęcz L ilio w e je s t p ra w ie o 200 m w y ższa, m a b o w iem 1952 m . N a z w a p rz e łę c z y „ L ilio w e ” p o ch o d zi od ro ś lin y 0 c y try n o w o ż ó łty c n k w ia ta c h — p e łn ik a s ie d m io g ro d z ­ k ie g o — zw an eg o p rz e z g ó ra li le lu ją . W y p a d a jeszcze w sp o m n ieć o ru c h u tu r y s ty c z n y m n a o b u p rz e łę c z ac h . P rz e łę c z pod K opą od n ie p a m ię tn y c h c zasó w s ta n o w iła d o g o d n e p rz e jś c ie p rz e z g łó w n y g rz b ie t T a tr, n a to m ia s t od la t z g ó rą trz y d z ie s tu L ilio w e b ije n a głowię P rz e łę c z ¡rod K o p ą ilo ścią o d w ie d z a ją c y c h je tu ry s tó w . L ilio w e leży b o w ie m tu ż n a w sch ó d od K a sp ro w e g o W ie rc h u , o d d z ielo n e od nieg o je d y n ie g a rb e m B e sk id u (2012 m). 1 tr z e b a n a p ra w d ę p siej pog o d y , b y tu r y ś c i w y je ż d ż a -

116

ją c y z Z a k o p a n e g o k o le jk ą z a d o w o lili się je d y n ie w id o ­ k ie m z ta r a s u b u d y n k u sta c y jn e g o . 6. N a jw y ż sz y sz c z y t T a tr, G ie rla c h , w-znosi się w b o c zn e j g ra n i, o d d z ie la ją c e j się od Z ad n ie g o G ie rla ­ c h u k u p o łu d n io w e m u w sch o d o w i. W y sokość G ie rla c h u p o d a je się n a 2654 m , z a o k rą g la ją c d o k ła d n y p o m ia r 2654,3 m. N ie od ra z u o d k ry to , że je s t on n a jw y ż sz y m szc z y te m T a tr. P o c z ą tk o w o p ie rw s z e ń s tw a p rz y p is y ­ w a n o K ry w a n io w i, p o te m za n a jw y ż sz e u w a ż a n o Ł o m n ic ę i Lodowęy S zczy t, co p rz y d a w n ie js z y c h m e to ­ d a c h p o m ia ru n ic b y ło w c a le w ie lk ą p o m y łk ą , b o w iem ró ż n ic ę p o m ię d z y tr z e m a n a jw y ż sz y m i sz c z y ta m i są m im a ln e . P ie rw s z e ń s tw o G ie rla c h u s tw ie rd z ił tr y g o ­ n o m e try c z n y m p o m ia re m L u d w ik G re in e r w ro k u 1833. co w c a le n ie p rz e s z k a d z a ło , że jeszcze p rz e z 30 la t po ty m fa k c ie w ie lu z d o b y w có w Ł o m n ic y u w ażało , iż c a łe T a tr y leżą u ich stó p . Do d ziś n ie m a c a łk o w ite j p e w n o ści, k to w szed ł n a szczyt po ra z oierw-sze W e d łu g n ie k tó ry c h ź ró d e ł b y li to dw^aj p o lscy b o ta n ic y w 1855 r. N a p e w n o n a to m ia s t w ro k u 1868 n a szczycie G ie rla c h u s ta n ę li a u s tria c c y o fic e ro w ie p odczas w y k o ­ n y w a n ia p o m ia ró w k a rto g ra fic z n y c h . W zim ie p ie r w ­ szy m i z d o b y w c a m i G ie rla c h u b y li J a n u s z C h m ie lo w sk i i K a ro ly J o r d a n , o ra z p rz e w o d n ic y K le m e n s B ach led a. J o h a n n F ra n z s e n io r i P a u l S p itz k o p f se n io r. W ejście o d b y ło się w d n iu 15.1.1905 ro k u . 7. T a tr y Z a c h o d n ie s ta n o w ią m n ie j w ię c e j połow ę o b sz a ru cały c h T a tr, a ich g łó w n y g rz b ie t, o p rz e b ie g u dość p ro sty m , lic z y 29 k m dłu g o ści. 8. T a tr y n ie są z b y t w ie lk ie , m ie rz o n e w zd łu ż g łó w n e g o g rz b ie tu od P rz e łę c z y H u c ia ń s k ie j po P rz e ­ łęcz Z d z ia rsk ą m a ją ok. 30 k m d łu g o ści. W p ro s te j lin ii o d leg ło ść ta je s t je sz c z e m n ie js z a i w y n o si 51,5 km. 9. P rz e c ię tn a sze ro k o ść T a tr m ie rz o n a z p o łu d n ia n a p ó łn o c w y n o si ok. 15 km . W n a js z e rsz y m m iejscu , m ię d z y C a p o w sk im L a se m Koło B rzezin a S zc z y rb sk im Je z io re m , o d leg ło ść ta w y n o si 18,5 km . 10. T a tr y n ie są n a jb a r d z ie j n a p o łu d n ie w y s u n ię tą częścią P o lsk i, g d y ż szc z y t O p o ło n e k w B ieszcz ad ach leży n a 49 00', a n a jb a r d z ie j w y s u n ię ty n a p o łu d n ie p u n k t T a tr P o ls k ic h — Ż a b ia T u r n ia M ięg u szo w iec­ k a — n a 4 9 ° il' sz e ro k o śc i g e o g ra fic z n e j.

117

2.

Ś W IA T T A JE M N Y

1. S k a r b y p o c h o w a n e są n ie m a l w szęd zie, ta k p rz y n a jm n ie j u tr z y m u ją le g e n d y . G d y z a c z n ie m y je d ­ n a k sz u k a ć u k ry te g o z ło ta, o k a z u je się, że p la n y lu b w sk azó w k i, ja k im i d y sp o n u je m y , są b a ła m u tn e i m a ło p re c y z y jn e , to te ż p o s z u k iw a n ia k o ń czą się n a jc z ę śc ie j fia sk ie m . N a jd o k ła d n ie js z e w sk a z ó w k i d a je o d n a le ­ zio n y w ś ró d s ta ry c h m a n u s k ry p tó w „ T e s ta m e n t n ie ­ k tó re g o W yzgi k ie d y m ia ł u m rz e ć ”, p o ch o d z ąc y z ro k u ok. 1630 i b ę d ą c y czy m ś w ro d z a ju p rz e w o d n ik a d la p o sz u k iw a c z y s k a rb ó w . O to te k s t te s ta m e n tu : „Ż a b ie je z io ro n a T a trz e c h . W Ż a b im Je z ie rz e je s t n a śc ie n ie z n a k p ó ł m ie sią c a i g ra c a . P o d te m z n a k ie m je s t p ła sk i k a m ie ń , p o d k tó ry m k a m ie n ie m je s t w ie le d o b ra ja k o i w e w s z y s tk im Ż a b im J e z ie rz e . W k tó ry m je z ie rz e p ode m c h e m je s t p ło k zło ty , z ia r n a n ie m a łe i w ie lk ie , a le p o d tą d z iu r ą tr z e b a m ie ć s tró ż a , bo to je s t je z io ro m ię d z y c z te re m a śc ia n a m i k a m ie n n e m i, do n ieg o d z iu ­ r ą w c h o d z ą z b o k u ab o z w ie rz c h u , ś w ia tło je s t, o g n ia ta m n ie trz e b a . S ą ta m g ło w y i k o śc i czło w ie cze, n a k u p ie z d a w n a k ie d y ś. N ad n im i n a p is N ie m ie c k i. T eż 0 ty m je z ie rz e w ie d z ą lu d z ie w T a trz e c h , a zw łaszcza P a w e ł, w e w si p ó ł m ile za N o w em T a rg ie m , w ie d z iu rę 1 d rzw i, s k ą d on d o b ra d o sta ł za s p r a w ą p rz y c h o d n ic h gości, k tó r e on d o b rz e c z ę sto w a ł ja k o m ó g ł n a jle p ie j, o d d a ło m u się te ż d o b rz e ...” . N a tu r a ln ie m a ją c ta k d o k ła d n e w sk a z ó w k i, n ie w y p a d a n a m n ic in n e g o , ja k u d a ć się n a p o sz u k iw a n ia . 2. R y b a z b a r a n ią g ło w ą ż y ła , a b y ć m o że ż y je jeszcze do dziś w M o rsk im O k u. T e tm a je r p rz y ta c z a n a z w is k a z n a jo m y c h g ó ra li, k tó rz y w id z ie li ją „ n a w ła s n e o czy ”. W o jte k S a m e k s trz e la ł n a w e t do te j ry b y , a in n y g ó ra l o p o w ia d a , że „ je c h a ła z p ó ł s ta w u z o ź d z ia w io n y m p y sk e w b ia ły d z ie ń ”. M ia ła to być ry b a o g ro m n a , a n a ow y m b a ra n im łb ie m ię d z y o czy ­ m a tk w ił p o d o b n o w ie lk i d ia m e n t. S c e p ty c y u tr z y ­ m u ją , że n a jp ra w d o p o d o b n ie j b y ła to w y d ra , tę w e rs ję p o d trz y m u je te ż z n a n y ta tro lo g Jó z e f N y k a . A le w i­ d ział to k to w y d rę z b a r a n ią g ło w ą i w d o d a tk u z d ia ­ m e n te m m ię d z y oczy m a ? B e z w z g lę d n ie w e rs ja z ry b ą b rz m i p ra w d o p o d o b n ie j... 3. D ziw ożony p o d o b n e są do k o b ie t, ró ż n ią c się od n ic h ty m , że są n ie s ły c h a n ie b rz y d k ie , k o sm a te , o ś w ie -

118

c ą c y c h o czach . N a d o d a te k m a ją n ie z m ie rn ie d łu g ie ro z p u sz c zo n e c z a rn e w ło sy i jeszcze d łu ższe p ie rsi. C h o d zą po la s a c h n ag o , n o sz ąc je d y n ie n a g ło w ie m ałe c z e rw o n e czap eczk i, a lb o w ia n k i w ite z k w ia tó w p o l­ n y ch . M ów ią lu d z k im g ło se m , ta ń c z ą c h ę tn ie i ś p ie ­ w a ją . O d ż y w ia ją się le ś n y m i owro cam i i g rz y b a m i, n ie z u w k le zaś lu b ią ziele z w a n e sło d y c zk ą. W szy stk o to b y ło b y je sz c z e do z n ie s ie n ia , g d y b y n ie fa k t, że p o ry ­ w a ją dzieci i p o d rz u c a ją na ich m ie js c e sw o je , b rz y d ­ k ie , n iez n o śn e , k rz y k liw e i złe b a c h o ry . P ra w d a , że m o ż n a o d zy sk a ć d ziec k o p o rw a n e , a to n a s tę p u ją c y m sp o so b e m : m a tk a p o w in n a w y n ie ść p o d rz u tk a p rz e d d o m n a ś m ie tn ik , sm a g a ć go ró z g a m i, ż eb y g ło śn o p ła ­ k a ł, w o ła ją c p rz y ty m : „ O d b ie rz sw o je , o d d a j m o je ”. W ó w czas to d z iw o ż o n a p o ru s z o n a p łacz em w ła sn e g o d z ie c k a o d n ie sie p o rw a n e i z a b ie rz e sw o je. W y p o czy ­ w a ją c w g ó ra c h m o ż n a je d n a k ła tw o d o jść do w n io s ­ k u , że ow e d ziw o ż o n y n ie w sz y stk ie sw o je d ziec i o d e ­ b ra ły . 4. P ła n e tn ik i sie d z ą w c h m u ra c h i w ła d a ją d e sz ­ czem , g ra d e m , śn ie g ie m i w sz e lk ą n ie p o g o d ą. B y w a je d n a k , że sc h o d zą m ię d z y lu d z i n a ziem ię. P ła n e tn ik a p o z n a m y po ty m , że je s t n ie w y so k ie g o w z ro stu , ubog o o d z ia n y w s ta re , p o d a rte i o czy w iśc ie m o k re ła c h m a n y . C h o d zi b oso i z gołą g ło w ą. Z a o d ro b in ę je d z e n ia go­ tó w je s t b e z b łę d n ie p rz e p o w ie d z ie ć pogodę. D o ja k ic h ­ k o lw ie k p ro g n o z m e te o ro lo g ic z n y c h u z y sk iw a n y c h od p rz y g o d n ie s p o ty k a n y c h o sób p o d ch o d zić n a le ż y je d n a k z w ie lk ą o stro ż n o śc ią (p o d o b n ie ja k do o fic ja ln y c h p ih m o w sk ic h ), g d y ż z ła tw o ś c ią m o ż e m y p o m y lić b y le o b d a rte g o i g ło d n e g o ta t e r n i k a g lęd zą ceg o o p ogodzie z p la n e tn ik ie m z p ra w d z iw e g o z d a rz e n ia . P o d o b n a po­ m y łk a m ia ła m ie js c e ju ż w r o k u 1813, k ie d y to sz w e d z ­ ki b o ta n ik i u czo n y J e r z y W a h le n b e rg m ie rz y ł te m ­ p e r a tu r y p o to k ó w po p o łu d n io w e j s tro n ie T a tr. P a ­ s te rz e w id z ą c , że ja k iś obcy, d z iw n ie o d z ian y czło w iek z a n u rz a coś s re b rn e g o w ź ró d ła i je z io ra , p rz y p u szczali, że ty m sp o so b e m e k s c y tu je w o d y do w y le w ó w , a że la to b y ło d ż d ż y ste i p rz e z d o lin y p rz e w a la ła się p o ­ w ó d ź za p o w o d zią, u z b ro je n i w m o ty k i i s ie k ie ry p o ­ szli p ołożyć k re s ty m n ie c n y m p ra k ty k o m . I b y lib y z a b ili E o g u d u c h a w in n e g o czło w ie k a, g d y b y n ie u li­ to w a ła się n a d n im p e w n a st.aro w in k a, k tó r a u k ry ła go w c h le w ik u . 5. W a n tu le to o b sz e rn a k o tlin a w D o lin ie M ię tu sie j z a s ła n a w ie lk im i z ło m a m i sk a ln y m i, g w a ro w o z w a n y ­ m i w a n ta m i. B lo k i te, o b ec n ie p o ro ś n ię te la se m , o b e r-

119

w a ły się ze sto k ó w W ie lk ie j S w istó w k i, ja k tw ie rd z ą n a u k o w c y — pod k o n ie c e p o k i lo d o w ej. G ó ra ls k a le ­ g e n d a m ó w i n a to m ia s t, że s ta ło się to w c a le n ie ta k d a w n o i to z tro c h ę in n y c h p o w o d ó w n iż chcą u czeni. O to do sz a ła su n a p o la n ie w D o lin ie M ię tu sie j p rz y ­ szed ł p o p ro ś b ie s ta r y d z ia d e k . Ź li ju h a s i n ie ty lk o nie d a li an i szczy p ty s e ra d z ia d k o w i, a le w y śm ie w a li się z n ieg o i p rz e p ę d z ili go w k o ń cu . I o to s p o tk a ła ich z a słu ż o n a k a ra . O b e rw a ła się o g ro m n a (tu m o żem y w ie rz y ć b ez z a strz e ż e ń n a u k o w c o m — 22 m ilio n y m :1) la w in a k a m ie n n a i z a sy p a ła sz a ła s i złych ju h a s ó w . C zęść w sp a n ia łe g o p ra la s u n a W a n tu lc h zn iszczy ł h a l­ ny w ia tr w m a ju 1968 r. 6. Z ło ta k a c z k a ra z do ro k u znosi d ia m e n to w e j a j ­ ko. W iad o m o n a w e t, g dzie ó w f a k t m a m ie js c e — w J a ­ sk in i K a s p ro w e j N iż n ie j, w sa lc e b lis k ie j w e jśc ia . K ło ­ p o t je d y n ie w ty m , że w ó w czas, g d y w sa lc e je s t w oda, po k tó r e j p ły w a z ło ta k a c z k a , d o stę p do teg o m ie js c a ja s k in i je s t p ra w ie n ie m o ż liw y , a to d la te g o , że i re s z ­ ta k o ry ta rz y z a la n a je s t w o d ą . G d y w o d a o p a d n ie , s p ły w a ró w n ie ż z g n ia z d a z ło ta k a c z k a , k tó r a p rz e n o si się n a jp ra w d o p o d o b n ie j w g łą b g ro ty z a b ie ra ją c n a ­ tu r a ln ie sw o je ja jk o . I d la te g o te ż n ik t je j n ig d y n ie w id z ia ł, co o czyw iście n a s t r a ja w sz y stk ic h sc e p ty c z n ie do c ałe j h is to rii. S ą n a w e t ta c y , k tó rz y u tr z y m u ją , że k a c z k a n ie znosi w ca le d ia m e n to w y c h ja j, ty lk o z w y ­ k łe złote. 7. N ie d a le k o L o d o w eg o S zczy tu , n a n ie w ie lk ie j łące, ro ś n ie d y p ta n , k tó re g o k o rz e ń m a m oc w p ro s t n ie z w y k łą : u c ie k a ją od n ieg o w sz e lk ie ja d o w ite g ad y , a d o tk n ię te n im — z d y c h a ją . P o n a d to , p rz y pom o cy k o rz e n ia d y p ta n u z ła tw o ś c ią w y jm ie m y z cia ła s trz a ły i k u le , b e z b o le śn ie u s u n ie m y ró w n ie ż c h o re zęby. S łu ż y też z n a k o m ic ie do o tw ie r a n ia o k ó w i p ęt. T ru d n o ść w z n a le z ie n iu k o rz e n ia leży wr ty m , że n ie w ia d o m o d o k ła d n ie , ja k w y g lą d a . P o m o c n y m oże być o d ła m e k je le n ie g o ro g u z a w iesz o n y n a sz n u rk u . D y p ta n d z ia ła n a ró g ja k m a g n e s n a żelazo. G d y p rz y p e w n e j dozie szczęścia o d n a jd z ie m y k o rz e ń , w ż a d n y m p rz y p a d k u n ie n a le ż y u ży w ać p rz y w y d o b y w a n iu o k u ty c h m e ta ­ le m n a rz ę d z i: ło p a ty , m o ty k i, g ra c y — s tr a c i b o w ie m ca łą m oc. N a jle p ie j do w y d o b y w a n ia k o rz e n ia z ziem i n a d a je się je sio n o w y k ij. P o w y k o p a n iu k o rz e n ia p rz e ­ c h o w y w ać n a le ż y go z o d ro b in ą ta r te g o ro g u , k tó ry zab ezp iecza p rz e d u tr a tą m ocy. N a d ro d z e do u z y s k a ­ n ia k o rz e n ia d y p ta n u je s t jeszcze je d n a tr u d n o ś ć do p o k o n a n ia , o to n a te r e n ie ca ły c h T a tr w sz e lk a ro ś lin ­

120

ność je s t pod p e łn ą o c h ro n ą i n ie m a ż a d n y c h szan s n a u z y sk a n ie p o zw o le n ia , n a w e t w p rz y p a d k u g d y ju ż u d a n a m się p rz e k o n a ć o d p o w ie d n ie g o u rz ę d n ik a , że ch od zi w y łą c z n ie o je d e n k o rz e ń d y p ta n u . 8. W śród je z io r ta tr z a ń s k ic h n a sz czeg ó ln ą u w ag ę z a s łu g u je M o rsk ie O ko. P ró c z w a lo ró w k r a jo b r a z o ­ w y c h m a ono b o w ie m p o łą c z e n ie z m o rzem . W sp o m in a 0 te j o so b liw o ści ju ż B. C h m ie lo w sk i w sw o ic h N o ­ w y c h A te n a c h : „N a sa m y m w ie rz c h o łk u g ó r je s t ź ró ­ dło, a ra c z e j je z io ro o cu lu s m a i i s n a z w a n e , gd zie s z tu ­ k i s ta tk ó w m o rsk ic h często w y p ły w a ją , z n ać że z m o ­ rz e m m a k o m u n ik a c ją ”. C h m ie lo w sk ie m u n ie m u sim v z b y tn io w ie rz y ć , g dyż n a d M o rsk im O k iem n ie b y ł 1 s p is a ł ty lk o to, co in n i m ó w ili. A le za p a n o w a n ia S ta n is ła w a A u g u sta n a Zam .
121

3 . F L IN C IC K I

N A R A M IE...

1. N ie d ź w ie d ź — U rsus arctos, k tó r e m u d la o d ró ż ­ n ie n ia od in n y c h k re w n y c h ro z s ia n y c h po cały m ś w ię ­ cie d o d a n o o k re ś le n ie „ b r u n a tn y ”. W T a tra c h je s t to n a jr z a d s z y i n a jw ię k s z y p rz e d s ta w ic ie l ro d u z w ie rz ą t. S a b a ła o je d n y m z u p o lo w a n y c h p rz ez sie b ie m ó w ił: „To b y ł w ie lk i d źw irz . D w a n a śc ie p ię d z i m ia ł s p o ­ m ię d z y u sy do ogona. S ta r e to b yło, a le on r e j e s tr u n ie no si, cy m u ta pięć, cy seść ro k ó w ...” O b ec n ie lic z ­ b a ta tr z a ń s k ic h n ie d ź w ie d z i n ie p rz e k r a c z a tr z y d z ie ­ stu , z czego po p o lsk ie j s tro n ie ż y je p ię ć do o śm iu o so b n ik ó w . P ię ć do o śm iu bo „ O n ”, ja k go n a z y w a li p o lu ją c y g ó ra le , za n ic m a s tra ż e , c e ln ik ó w i p a s z p o r­ ty i w ę d r u ją c p rz e z g ra n ic ę sw o b o d n ie ta m i z p o w ro ­ tem , czyni w ieczn e z a m ie sz a n ie w le ś n y c h s ta ty s t y ­ k ach . D a w n ie j żyło ic h w' T a tr a c h z n a c z n ie w ię c e j. U rz ą d z a n o n a n ie n a w e t o fic ja ln e p o lo w a n ia , a o p isy kłusow m iczych w y p ra w p o d h a la ń s k ic h g ó ra li m o g ły b y w y p e łn ić w c a le g ru b y to m . A le i m isie n ie p o z o s ta w a ­ ły d łu ż n e człow iekow i. W n o cy , w śró d s z a le ją c y c h o w czark ó w , b iły trz o d ę w k o sz a rz e , w d zień n ie m a l „spod r ę k i” p o tr a fiły p o rw a ć p a s te rz o m ow cę, a nawre t cielę. R o z p o w sz e c h n ie n ie w ie lo s trz a ło w e j b ro n i p a ln e j sk o ń czy ło n ie ró w n ą w a lk ę . N a szczęście, n im z a b ito o s ta tn ie sz tu k i, n ie d ź w ie d z ie d o c z e k a ły się u sta w o c h ro n n y c h p o obu s tro n a c h g ra n ic y . N ie d ź w ie d z ie ro d z ą się w zim ie. W k o ń c u sty c z n ia lu b wr lu ty m s a m ic a w y d a je n a ś w ia t n a jc z ę śc ie j d w o je m a ły c h , k tó r e k a rm i i o ta c z a tr o s k liw ą o p ie k ą p rze z p ie rw s z e m ie sią c e ic h z u p e łn e j b e z ra d n o ś c i. P o te m , g d y ju ż p o d ro s n ą tro c h ę , to w a rz y s z y im p rz y p ie r w ­ szych sa m o d z ie ln y c h p ró b a c h z d o b y c ia p o ży w ie n ia . N ie d ź w ie d z ie są w sz y stk o ż e rn e , ich u lu b io n y m p o k a r ­ m em są ja g o d y , m a lin y i b o ró w k i, n ie g a rd z ą ró w n ie ż d ro b n y m i z w ie rz ę ta m i. W sz y stk ie z u p o d o b a n ie m ło ­ w ią ry b y , w y k a z u ją c p rz y ty m n ie b y le ja k ą zręczn o ść. N iezwry k le cie k a w y je s t z im o w y o d p o c z y n e k n ie d ź ­ w ied zi. N ie je s t to sen zim o w y , ta k ja k u ś w is ta k a , n ie d ź w ie d ź z a jm u je leże — g a w rę — w p a ź d z ie rn ik u lu b listo p a d z ie . N a ś w ia t w^ychodzi "wczesną w io sn ą. C z a sa m i je d n a k w n a jg łę b s z e j zim ie w s ta je , a b y się n ap ić. 2. K o zica — R u p ic a p r a ru p ic a p r a carpatica, s y n o ­

n im

n a jw y ż sz y c h

a lp in is ty c z n y c h

u m ie ję tn o śc i,

je s t

je d y n ą e u ro p e js k ą a n ty lo p ą . K o zica n a le ż y do z w ie ­ r z ą t to w a rz y s k ic h i choć n a p o tk a m y n ie k ie d y s a m o t­ n eg o c a p a , ż y je n a jc z ę ś c ie j w s ta d a c h licz ą c y c h k ilk a lu b k ilk a n a ś c ie sz tu k . Z w ie rz ę to je s t d o sk o n a le p rz y ­ sto so w a n e do ż y c ia w stro m y c h , s k a lis ty c h p a r tia c h g ó r. K rę p e ciało, do 75 cm w y so k ie , o sad zo n e je s t n a c ie n k ic h , lecz n ie z w y k le siln y c h n o g a c h z a k o ń c z o n y c h ra c ic a m i. S k ó rę p o k ry w a d łu g a i sz o rs tk a sie rś ć b a r ­ w y c ie m n o b ru n a tn e j, ja ś n ie js z a la te m , p ra w ie c z a rn a z im ą. S a m c e m a ją n a g rz b ie c ie d łu ż sz y w łos, tw o rz ą c y ro d z a j g rz y w y . G ło w ę w ie ń c z ą rog i h a k o w a to n a k o ń ­ c u k u ty ło w i z a g ię te , do 30 cm d łu g ie. N ie b y w a ła z rę c z n o ść i id e a ln e w p ro s t w y c z u c ie ró w n o w a g i p o ­ z w a la z w ie rz ę c iu p o ru s z a ć się z n a jw ię k s z ą ła tw o ś c ią w te r e n ie , w k tó ry m a lp in iś c i często u ż y w a ją ju ż lin y . T e fe n o m e n a ln e z d o ln o ści k o zic z n a n e b y ły ju ż od d a w n a i p rz e d p rz e sz ło d w o m a w ie k a m i p is a ł o n ich , rz e c m o ż n a z p e w n ą p rz e s a d ą , ks. C h m ie lo w sk i w N o ic y c h A te n a c h : „...n ie n a n o g a c h c h o d zący ch , a le n a ro g a c h się od g a łę z i i s k a ł z a w ie s z a ją c y c h ”. M ożna p rz e k o n a ć się o f a n ta s ty c z n e j w p ro s t z ręczn o ści ty c h z w ie rz ą t, p r z y g lą d a ją c się sk a c z ą c e j w p rz e p a ś ć kozicy i z a tr z } m u ją c e j się po k ilk u m e tro w y m s u s ie n a w ą s ­ k ie j s k a ln e j p ółce. M im o w ie lk ie j sw o b o d y , z ja k ą p o ru s z a ją się k o zice po g ó ra c h , p o d k o n ie c X IX w ńeku g ro z iło im z u p e łn e w y g in ię c ie . P o lo w a n o n a n ie p rz e ­ de w sz y stk im d la m ię sa i sk ó ry , a ta k ż e d la ta k z w a ­ n y c h k a m ie n i b e z o a ro w y c h , c z a rn y c h lś n ią c y c h tw o ­ ró w z w łó k ie n ro ś lin n y c h p o w s ta ją c y c h w ż o łą d k a c h kozic, u w a ż a n y c h n ie g d y ś za c e n n e i w sz e c h stro n n e le k a r s tw o . O b e c n ie o b ję te o c h ro n ą ro z m n o ż y ły się i ich lic z b a n a te r e n ie T a tr o sią g n ę ła 1000 sz tu k , z cze­ go w P o lsc e ż y je ok. 150. 3. J a s z c z u r p la m is ty , a lb o s a la m a n d r a p la m is ta — S a la m a n d r a s a l a m a n d r a , p o są d z a n y b y w a ł, z re s z tą n ie w ia d o m o d laczeg o , o w p ro s t n ie z w y k łą w y trz y m a ło ść n a o g ień , k tó r ą to w ła śc iw o ść co b a rd z ie j b ez m y śln i lu d z ie w y p ró b o w y w a li. T y m c z a se m jDłaz te n p r e f e r u je śro d o w isk o w ilg o tn e , a n a d e w sz y stk o w ilg o tn e la sy i b rz e g i p o to k ó w . W sa m y c h p o to k a c h n ie ży je, p o n ie ­ w aż p ły w a sła b o i p o rw a n y p rz e z b y le ży w szy n u r t sz y b k o g in ie . D o w o d y u d a je się w y łą c z n ie w o k re sie ro d z e n ia la rw . W T a tr a c h ż y je n a w y so k o ści do ty s ią c a m e tró w n a d p o zio m em m o rza . S a la m a n d ry p ro w a d z ą p ra w ie w y łą c z n ie n o c n y tr y b ży cia, p o ja w ia ją c się w c ią g u d n ia ty lk o sp o ra d y c z n ie , p o o p a d z ie ciepłego d eszczu lu b p rz y s iln e j ro sie. W zim ie z a p a d a ją w sen, tr w a ją c y od k o ń c a w rz e śn ia do k w ie tn ia . T e m ało

123

ru c h liw e p ła z y w y s tę p o w a ły d a w n ie j sz c zeg ó ln ie lic z ­ n ie w d w ó ch m ie js c a c h : w Ja sz c z u ró w c e , n a m ie js c u ob ecn eg o k ą p ie lis k a i w J a s z c z u rz y c y , u w y lo tu D o­ lin y B o b ro w ie c k ie j po sło w a c k ie j s tro n ie T a tr. W o b u ty ch m ie jsc o w o śc ia c h z n a jd u ją się p o d o b n e ciep łe ź ró ­ dła, s p r z y ja ją c e ży ciu s a la m a n d e r. N ie ste ty po ty c h p ię k n y c h z w ie rz ą tk a c h p o z o sta ły ta m je d y n ie n a z w y : w Ja s z c z u ró w c e n a c ie p lic y z b u d o w a n o b a se n k ą p ie ­ low y, w J a s z c z u rz y c y te r e n cie p ły c h ź ró d e ł z o sta ł z a ­ budow any. 4. O rzeł p rz e d n i — A ą u il a c h rys a eto s, te n n a jo k a ­ zalszy n ie ty lk o w śró d ta trz a ń s k ic h , a le w ogóle p o l­ sk ic h p ta k ó w , n a le ż y do rz a d k o ś c i o rn ito lo g ic z n y c h . B. F e re n s p isze o n im : „ ...je s t ju ż ty lk o sy m b o le m a w ifa u n y , a lb o w ie m w rz e c z y w isto śc i p o ja w ia się on w T a tra c h P o lsk ic h ty lk o sp o ra d y c z n ie . J a k d o ty c h ­ czas n ic w y k ry to w n a sz y c h T a tra c h a n i je d n e g o lę ­ go w isk a o rła p rz e d n ie g o .” A u to r n in ie js z y c h z a g a d e k m ia ł szczęście sp o tk a ć o rła „oko w o k o ” n a M ie d z ia ­ nem , g d y d ra p a ł się n a g ra ń od M o rsk ieg o O ka. O rzeł w y p ły n ą ł n a fa li w ia tr u z D o lin y P ię c iu S ta w ó w P o l­ sk ic h i z a trz y m a ł się w p o w ie trz u n a d z d u m io n y m c zło w ie k iem n a ro z p o s ta rty c h , b lisk o d w u i pół m e tr o ­ w y c h sk rz y d ła c h . 5. N ie p y la k ap o llo — P a rn a ss iu s apollo c a n d ta u s , je d e n z n a jrz a d s z y c h i c h y b a n a jp ię k n ie js z y m o ty l t a ­ trz a ń s k i, d e lik a tn y , z w ie w n y o b ia ły c h s k rz y d ła c h w' c z a rn e i c z e rw o n e p la m k i; z a m ie sz k u je g łó w n ie z r ę ­ b y i p o k ry te rz a d k ą ro ś lin n o ś c ią u sy p isk a s k a ln e w7 r e ­ glu, p oza k tó r e ty lk o p rz y p a d k o w o w zn o si się w y że j. M otyl te n n a w e t poza T a trz a ń s k im P a rk ie m N a ro d o w y m p o d le g a c a łk o w ite j o ch ro n ie . 6. P o m u r n ik — T i ć h o d r o m a m ura ria, z w a n y je s t p rzez g ó ra li m e n tle m , czy li m o ty le m , d la sw o jeg o c h a ­ ra k te ry s ty c z n e g o lo tu ; to je d e n z n a jc ie k a w sz y c h p t a ­ ków T a tr. S z a ro u p ie rz o n y m a pod s k rz y d ła m i w ie l­ k ie p o m a ra ń c z o w e p la m y , n a d a ją c e m u c iek a w y , n ie ­ co z a g a d k o w y w y g lą d . P o m u rn ik i ż y ją p ra w ie w y ­ łą c z n ie w śró d sk a ł, po k tó ry c h p o ru s z a ją się n ie z w y k le z rę c z n ie „ p ieszo ”, ła ż ą c w b re w p ra w o m g ra w d ta c ji p o p io n o w y ch , a n a w e t p rz e w ie sz o n y c h śc ia n a c h , gd zie ze szczelin d łu g im , łu k o w a to zg ię ty m d zio b em w y d o ­ b y w a ją o w ad y . Z n a ją je d o sk o n a le ta te rn ic y , k tó ry m często to w a rz y s z ą w p o d n ie b n y c h w ę d ró w k a c h . O je d ­ nym z ta k ic h sp o tk a ń w sp o m in a J. D łu g o sz w K o m i -

124

nie P o k u t n i k ó w : „ ...trz e p o c z ą c y s k rz y d ła m i ja k eg zo ­ ty c z n y m o ty l, p rz y f ru n ą ł, o k rą ż y ł m n ie k ilk a k ro tn ie c ie k a w ie — a p o te m u sia d ł o bok n a p łycie. P rz e g in a ł g łó w k ę i z a g lą d a ł m i pod nogi, ja k b y c h c ia ł p o d p a ­ trzy ć , czy m je s te m p rz y c z e p io n y do ś c ia n y .” 7. Ś w is ta k — M a r m o t a m a r m o t a , n ie ła tw o d o jr z y ­ m y to u ro cze z w ie rz ą tk o , w y p o sa ż o n e p rz e z n a tu r ę z n a k o m ity m w zro k iem , d o strz e ż e n a s, n im d o m y ślim y się jeg o obecności. R o z le g n ie się w7te d y s e r ia k ró tk ic h g w izd ó w i po ty m ty lk o p o z n am y , że g dzieś w7 ok o licy je s t jeg o n o ra . Ś w is ta k i ż y w ią się tr a w ą i zio łam i, w zim ie z a p a d a ją w g łę b o k i sen , w czasie k tó re g o w sz y stk ie fu n k c je ży c io w e ich c ia ła z o s ta ją zw o ln io n e. T e m p e r a tu r a o b n iż a się do ok. 5°C, se rc e b ije w7 te m p ie k ilk u u d e rz e ń n a m in u tę . P rz e ż y c ie u m o ż liw ia ją w ie l­ k ie z a p a sy tłu sz c zu , z k tó re g o ś w is ta k c z e rp ie e n e rg ię w c z asie p ię c io m ie się cz n eg o p rz y m u so w e g o p ostu. 8. P s tr ą g p o to k o w y — S a l m o t r u t t a jario. S to lat te m u z n a n y p rz y r o d n ik K a z im ie rz W o dzicki b a w ił nad M o rsk im O k iem i ro z w ia ł o sta te c z n ie le g e n d ę o ż y ją ­ cych w ty m je z io rz e o lb rz y m ic h ry b a c h . P o d czas p o ­ b y tu n a d M o rsk im O k ie m d o strz e g ł w7 jeg o w ę d a c h ty lk o p s trą g i i to n ie z m ie rn ie c h u d e . P o za M o rsk im O k ie m p s trą g i z a m ie sz k u ją w ię k sz e p o to k i, n ie w y ­ k ra c z a ją c je d n a k poza zasięg re g la . 9. S k rz e lo p ły w k a b a g ie n n a — B r a n c h in e c ta p a lu dosa, s k o r u p ia k z g ru p y liścionogów ę z n a n y je s t w T a ­ tr a c h z d w ó ch s ta n o w is k : D w o iste g o S ta w u G ą s ie n icow ego i W yżniego S ta w u F u rk o tn e g o . S k o ru p ia k te n 0 m a k s y m a ln y c h w y m ia ra c h do 12 m m , w y s tę p u je poza T a tra m i g łó w n ie w k r a ja c h a rk ty c z n y c h , w d ro b ­ nych, zim ą p rz e m a rz a ją c y c h do d n a z b io rn ik a c h w o d ­ n y ch . 10. R y ś — L y n x l y n x , n a jw d ęk szy z ż y ją c y c h w E u ­ ro p ie k o tó w , zw iany „ p o lsk im ty g r y s e m ”, je s t ju ż 1 w7 P o lsc e rz a d k im z w ie rz ę c ie m i p o d o b n ie ja k n ie d ź ­ w ie d ź z n a la z ł sc h ro n ie n ie m ię d z y in n y m i w7 T a tra c h . P rz y d a w a n e m u o k re ś le n ie „ d ra p ie ż n ik ” n ie je s t a n i tro c h ę p rz e sa d z o n e , p o lu je c h ę tn ie n a za ją c e , głuszcze. a n a w e t lisy . N a p a d a często n a z w ie rz ę ta w uększe od sie b ie , ja k kozice, s a r n y , ow ce. W ilo ści m o rd o w a n y c h o fia r p rz e w y ż sz a zn a c z n ie n ie d ź w ie d z ia i je d y n ie w ilk m o że m u d o ró w n a ć . W c ią g u p a ru m in u t p o tr a fi ro z ­ sz a rp a ć k ilk a n a ś c ie o w iec w k o szarze.

125

4.

K O L O R O W Y Ś W IA T

1. S m re k to n a tu r a ln ie ś w ie r k — Picea e xc e le sa , n a jb a r d z ie j p o sp o lite , a z a ra z e m o b o k jo d ły i lim b y n a jp ię k n ie js z e d rzew o w T a tra c h . Ż y je do 300 la t, c h y b a że w c z e śn ie j k re s p o ło ży m u c zło w ie k , la w in a , w ia tr h a ln y , czy w a ta h a k o rn ik ó w . D re w n o św ie rk o w e s ta n o w i w g o sp o d a rc e g ó ra ls k ie j a r ty k u ł p ie rw s z e j p o trz e b y ; je s t z n a k o m ity m m a te ria łe m b u d o w la n y m , słu ż y ja k o o p ał. C ię ty c h g a łą z e k ś w ie r k a u ż y w a się ja k o p o d śc ió łk i d la b y d ła . 2. M a rfic n io k to g ó ra ls k a n a z w a s a s a n k i b ia łe j lu b a lp e js k ie j — P u isa tilla a lb a lu b P ulsa tilla alp in a . w y ­ s tę p u ją c y c h w T a tr a c h aż do w y so k o śc i 2550 m n .p .m . •Jej liśc ie p rz y p o m in a ją n ie c o n a ć m a r c h w i i s tą d w z ię ­ ła się p e w n ie g ó ra ls k a n a z w a m a rfic n io k . N a z w a s a ­ sa n k a , le p ie j je d n a k p a s u je do ty c h ro ś lin o ła d n y c h k w ia ta c h i w sp a n ia ły c h , n ie s ły c h a n ie d e lik a tn y c h o w oco sta n a c h . 3. W s u k ie n n ik u ro z p o z n a m y b ez w a h a n ia s z a r o t­ k ę — L e n t o p o d i u m a i p i n u m . R o śn ie w y łą c z n ie n a p o ­ dło żu w a p ie n n y m , do w y so k o ści m n ie j w ię c e j 2000 m n.p.m . Z n a n e w sz y stk im g ru b e , ja k b y filc o w e p ła tk i k w ia tu , to n ie p ła tk i, a liście , p o k ry te , ta k ja k i cała ro ś lin a , g ę sty m i p u s z y s ty m i w ło sk a m i, c h ro n ią c y m i ją p rz e d z m ie n n o śc ia m i a u r y i p rz e d n a d m ie rn y m w y d a la n ie m w ilgoci. K to c h o cia ż r a z w id z ia ł s z a ro tk ę , p a m ię ta d o b rze tę ja k b y filc o w ą w a rs tw ę o c h ro n n ą , od k tó r e j w z ię ły się n az w y „ s u k ie n n ik ” i s p o ty k a n a te ż n a P o d h a lu „k o cie ła p k i”. 4. K ie lu c h y to , ja k c h c ą p rz y b y s z e z d o lin , k ro k u ­ sy — C rocu s sc ep u sie n sis, z w a n e d a w n ie j p rz e z g ó ra li d la k o lo ru sz a fra n a m i, lu b d la k s z ta łtu tu lip a n k a m i. K ro k u s je s t ro ś lin ą tr w a łą , o d n a w ia ją c ą się co ro k u z p o d z ie m n e j b u lw k i. P ie rw s z e k w ia ty p o ja w ia ją się w m a rc u . W p o c z ą tk a c h k w ie tn ia z a ś c ie la ją ju ż całe łą k i i p o la n y g ó rsk ie. 5. Ł o p u sz k a to le p ię ż n ik b ia ły — P e ta site s albus. R o śn ie wr w ilg o tn y c h m ie jsc a c h , w y p u sz c z a ją c ju ż w p o c z ą tk a c h m a r c a n a p o w ie rz c h n ię le d w o ro z m a rz n ię te j ziem i k a la f io r o w a te p ą k i k w ia to w e . D u że c ie m ­ n o zielo n e liście o n e rk o w a ty m k sz ta łc ie i b a rd z o s il-

126

n y m g o rz k a w y m z a p a c h u p o ja w ia ją się z n a c z n ie póź­ n ie j. L e p ię ż n ik u c h o d z ił za s k u te c z n e z iele lecznicze n a k a sz e l, a rtre ty z m , a n a w e t p ad a cz k ę... D ziś w y k o ­ rz y s ty w a n y b y w a z n a c zn ie s k r o m n ie j ja k o d o m ieszk a do z ió łe k w y k rz tu ś n y c h . 6. W ole oczy, czyli a s te r a lp e js k i — A s t e r a lp in u s, to k w ia t ty p o w o g ó rsk i, ro s n ą c y ty lk o n a p o d ło żu w a ­ p ie n n y m , n a jc h ę tn ie j n a p o łu d n io w y c h , n a s ło n e c z n io ­ n y ch sto k a c h . P rz y p o m o cy s y s te m u z d re w n ia ły c h k łą ­ czy i c ie n k ic h n itk o w a ty c h k o rz e n i, w y k o rz y s tu je k a ż ­ dą n a jm n ie js z ą n a w e t ilo ść ziem i, ja k a z a p lą c z e się w s k a ln ą szczelin ę. J a k k o rz e n ie z iem ię, ta k fio le to w o -ż ó łte , o sa d zo n e n a n ie w y s o k ie j ło d y żce k w ia ty , w y ­ k o rz y s tu ją k a ż d y p ro m ie ń sło ń c a. R o śn ie w T a tra c h n a w y so k o śc i d w u , a w A lp a c h n a w e t do trz e c h ty s ię c y m e tró w . 7. L e lu ja to lilia z ło to g łó w — L i l i u m b u lb i fe r u m . W y ra s ta do w y so k o śc i je d n e g o m e tr a , n a jc z ę śc ie j w la s a c h rz a d k ic h i w id n y c h , a naw Te t n a polu. Ł a d n a , i ła tw o d o stę p n a n ic w ię c d ziw n eg o , że z n ik ła ju ż z u ­ p e łn ie z o k o lic p o p u la rn ie js z y c h sz la k ó w . A lc h e m ic y sp o rz ą d z a li n ie g d y ś z je j c e b u le k ty n k tu r ę , k tó r a m ia ­ ła im u m o ż liw ić z a m ia n ę m e ta li n ie s z la c h e tn y c h w z ło ­ to i s tą d z a p e w n e p o ch o d zi o k re ś le n ie „ z ło to g łó w ”. 8. O m iag , in a c z e j m o rd o w n ik , to to ja d m o cn y — A c o n i t u m f i r m u m . T o ja d je s t ro ś lin ą siln ą i w y n io słą , d o c h o d z ą c ą do m e tra w y so k o śc i; u tr z y m u je się n a p a lo w a ty m z g ru b ia ły m k o rz e n iu . M ocne k o rz e n ie r o ­ ślin y c h ro n ią tr a w ia s te p o k ry c ie p o w ie rz c h n i ziem i p rz e d w y m y c ie m i d la te g o te ż to ja d b y w a w y s ie w a n y sz tu cz n ie . R o ślin a je s t siln ie tr u ją c a , co ch ro n i ją p rz e d in s ty n k to w n ie w y c z u w a ją c y m i n ie b e z p ie c z e ń stw o z w ie ­ rz ę ta m i le ś n y m i i b y d łem . 9. Ś w ie c z n ik ie m n a z y w a n o d a w n ie j g o ry c z k ę tr o je ś c io w ą — C e n ti a n a ascelepia de a, k tó r ą to z k o lei n a z w ę zap o ży czo n o od k re w n ia c z k i — g o ry czk i k r ó tk o ło d y g o w ej. Ś w ie c z n ik ro ś n ie p ra w ie w szęd zie, o sią ­ g a ją c od k ilk u do k ilk u d z ie s ię c iu c e n ty m e tró w w y so ­ kości. N a z w a g ó ra ls k a n a rz u c a się tr o c h ę sa m a , bo k ę p y k w ia tó w g o ry c z k i tro je śc io w e j p rz y p o m in a ją fa n ta z y jn e św ie c z n ik i.

10 . S k o ru s a , czyli ja r z ę b in a — S o r b u s a u cu p a ria , w y s tę p u je w T a tr a c h p ra w ie w szęd zie, aż do g ó rn e j

127

g ra n ic y la s u w łączn ie . S p e łn ia o n a w a ż n ą ro lę w b io ­ cenozie la su , p o n ie w a ż z n a n e w sz y stk im czerw o n e o w o ­ ce są p o k a rm e m c a łe j p le ja d y p ta k ó w .

JE D L E I S M R E K I

1. G ra n ic ę re g la d o ln eg o w y z n a c z a g ó rn a g ra n ic a w y s tę p o w a n ia jo d ły i b u k a o ra z d o ln a g ra n ic a lim b y ; się g a o n a 1250 m n.p .m . W ty m p ó łp ię trz e ro ś lin n y m g a tu n k ie m d o m in u ją c y m w śró d d rz e w je s t św ie rk , o b ok k tó re g o w y s tę p u ją w y m ie n io n e ju ż u p rz e d n io io d ła i b u k , a ta k ż e ja w o r, ja rz ę b in a , czasem o sik a i o lch a, z rz a d k a cis i m o d rz e w . W re g lu g ó rn y m , s ię ­ g a ją c y m aż do g ó rn e j g ra n ic y w e g e ta c ji le ś n e j, to jest m n ie j w ię c e j do w y so k o ści 1450— 1550 m n .p .m . w y ­ s tę p u je p rz e d e w sz y stk im ś w ie rk , p o te m lim b a i b rz o ­ za k a rp a c k a o ra z p o je d y n c z e o k az y ja r z ę b in y i ja w o ru .

5. S o sn a p o sp o lita , ta k ja k in n e g a tu n k i so sn y w z a sa d z ie w T a tr a c h P o ls k ic h n ie w y stę p u je . N ie lic z ­ n e o k a z y są re lik te m w czesn o p o lo d o w co w eg o o k re s u , k ie d y po u s tą p ie n iu lo d o w c ó w ta trz a ń s k ic h p o ja w iły się n a ty m te r e n ie p ie rw s z e d rz e w a . S o sn a źle zn io sła p ó ź n ie jsz e z m ia n y k lim a ty c z n e i w y ru g o w a ły ją in n e g a tu n k i, b a rd z ie j o d p o rn e i le p ie j d o sto so w a n e do n o ­ w y c h w a ru n k ó w — św ie rk , b u k i jo d ła . D ziś m a łe s k u p is k a so sn y i p o je d y n c z e o k a z y w y s tę p u ją w k ilk u o d o so b n io n y c h i m a ło d o stę p n y c h m ie js c a c h , n p . n a s k a łc e n a d Ł y są P o la n ą , n a d D o lin ą C h o ch o ło w sk ą i w re g lu Z ak o p a n e g o . S o sn a s ta n o w i je d y n e s k u p isk o le ś n e o c h a ra k te rz e p ie r w o tn y m w y s tę p u ją c e w re g lu d o ln y m . 6. P ra w id ło w a k o le jn o ść : b rz o z a k a r p a c k a 15— 20 cm śre d n ic y , 6— 7 m w y so k o śc i; ś w ie rk : 1 m śre d n ic y , 40 m w y so k o ści; lim b a : — p o n a d m e tr ś re d n ic y i 20 m w y so k o śc i; b u k : do 2 m śre d n ic y i do 40 m w y so k o śc i; jo d ła — 2 m ś re d n ic y i 80 m w yso k o ści. S ą to o czy ­ w iśc ie w y m ia ry o k a z ó w s ta ry c h ro s n ą c y c h od la t w s p r z y ja ją c y c h w a ru n k a c h .

2. G ó rn ą g ra n ic ę la s u tw o rz ą ty lk o te g a tu n k i, k tó ­ re m o g ą ro z w ija ć się w tr u d n y c h w a ru n k a c h k lim a ­ ty c z n y c h . są m a ło w y b re d n e , je ś li chodzi o g leb ę i m a ją siln e, m ocn o ro z g a łę z io n e , o w ija ją c e się w o k ó ł n a p o tk a n y c h p rzeszk ó d i z a p ó r k o rz e n ie , k tó r e c h ro ­ n ią d rz e w o p rz e d w y rw a n ie m p rz ez w ia tr y . W a ru n k i te s p e łn ia ją św ie rk , lim b a , ja rz ą b , w ie rz b a ś lą s k a i b rz o z a k a rp a c k a . T a o s ta tn ia , z ra c ji m a łeg o w z ro stu , w z n o si się n a jw y ż e j.

7. Ś w ie rk n ie ty lk o w śró d g ó ra li cieszy się d o b rą sła w ą , aż 117 g a tu n k ó w s z k o d n ik ó w p a s o ż y tu je n a ty m d rz e w ie . W y sta rc z y w y m ie n ić choćby: k o rn ik i, m szyce, b ło n k ó w k i, b ru d n ic e m n isz k i, m o ty lk i, r y j ­ k o w ce. sp rę ż y k i. K a ż d e z n ic h m a d z ie s ią tk i o d m ian . J o d ła cieszy się ju ż z n a c z n ie m n ie js z y m p o w o d zen iem w śró d p a so ż y tó w , ż e ru ją n a n ie j „ ty lk o ” 42 g a tu n k i. S tą d w a rto ś ć la só w ró ż n o g a tu n k o w y c h , gd zie sz k o d n ik m u s i d łu g o w ę d ro w a ć w p o s z u k iw a n iu d rz e w , n a k tó ­ ry c h ż e ru je , g in ą c często po d ro d ze.

3. D rz e w o s ta n y o c h a ra k te rz e p ie rw o tn y m n ie z a ­ c h o w a ły s ię w re g lu d o ln y m w ła śc iw ie w c a le . W re g lu g ó rn y m p ie rw o tn e d rz e w o s ta n y św ie rk o w o -iim b o w e w y s tę p u ją n a zboczach M ied zian eg o , O p alo n eg o , Ż a ­ b ieg o ; św ie rk o w e n a W a n tu la c h , n a sto k a c h M ałej K o siste j, w D o lin ie S u c h e j K o n d ra c k ie j i S u c h e j K a sp ro w e j, w D o lin ie R o z to k i i jeszcze k iik u in n y c h s t a ­ n o w isk a c h o ra z w lic z n y c h m ie js c a c h po s ło w a c k ie j s tro n ie T a tr.

8. Ips ty p o g r a p h u s , in a c z e j k o rn ik d ru k a r z , obok k o rn ik a sześcio zę b n e g o je s t je d n y m z n a jg ro ź n ie js z y c h w ro g ó w św ie rk a . W sp ó łd z ia ła n ie ty c h d w ó ch p a so ż y ­ tó w w p o c z ą tk a c h X X w ie k u w T a tr a c h b y ło ta k sp ra w n e , że u w a ż a n o p o w sz e c h n ie la s y ta tr z a ń s k ie za sk a z a n e n a zag ła d ę . D o p iero a k c ja z w a lc z a n ia k o rn ik a p rz e p ro w a d z o n a w la ta c h 1920— 24 d o p ro w a d z iła do o p a n o w a n ia s y tu a c ji.

4. L a sy u rw is k o w e , p rz y k ła d o w o la s u rw is k o w y n a W ołoszynie, m o g ą tw o rz y ć ś w ie rk i lim b a , to je s t d rz e w a o p ły tk im , p rz y ty m n ie z m ie rn ie siln y m i ro z ­ g a łęz io n y m s y s te m ie k o rz e n io w y m . D zięki to m u u tr z y ­ m u ją się c a łk iem d o sło w n ie n a u rw is k a c h , w y k o rz y ­ s tu ją c k a ż d ą , n a jm n ie js z ą n a w e t p ię d ź z iem i.

9. F o rm a s z ta n d a ro w a ś w ie r k a w y k s z ta łc a się pod w p ły w e m su c h y c h i z im n y c h w ia tró w , g ałęz ie ro s n ą w te d y je d n o s tro n n ie po s tro n ie z a w ie trz n e j, w s k a z u ­ ją c p rz e w a ż a ją c y k ie r u n e k w ia tr u , co w y k o rz y s tu je się z re s z tą w b a d a n ia c h m e teo ro lo g ic zn y c h . F o rm a s z ta n ­ d a ro w a w y s tę p u je p ra w ie w y łą c z n ie w p a sie g ó rn e j

128

9 500 zagadek o T atrach

129

g ra n ic y la s u , a le i ta m je s t rz a d s z a od z w y k łe j s to ż ­ k o w e j fo rm y k o ro n y . 10. W T a tr a c h są jeszcze m a łe o b sz a ry la s ó w n ie ­ p a ń stw o w y c h , m . in . la s y S ie d m iu G ro m a d p o ło żo n e w oko licy D o lin y C h o c h o ło w sk ie j. W 1819 r. g ó ra le z S ie d m iu G ro m a d w y k u p ili te la sy za p o ś re d n ic tw e m ks. S z c z u rk o w sk ie g o , z a d łu ż a ją c się g d zie ty lk o m o ż­ n a. P o ś re d n ik , k tó r y d a ł ty lk o n a z w isk o , u z n a ł te la sy z a sw o je , s p rz e d a ł i d o p ie ro po p ó ł w ie k u w a lk i i s t a ­ r a ń g ó ra le o d z y sk a li je z p o w ro te m . P ra w o w ła sn o śc i z a c h o w a li do dziś, choć u ż y tk o w a n ie je s t m o cn o o g ra ­ n iczo n e p rz e p is a m i T P N .

TA TRZA Ń SK I PA RK NARODOW Y

1. W r o k u 1870 W a le ry E lja s z p isze w sw o im p rz e ­ w o d n ik u : „ ...sk ry to m y ś listw o ta k ie p o stę p y czy n iło , że g d y b y n ie u siln e s ta r a n ia K o m isji F iz jo g ra fic z n e j T o w a rz y s tw a N a u k o w e g o K ra k o w s k ie g o , p o e zv n io n e d la o c h ro n y kozic i św is ta k ó w , do dziś d n ia n ie b y ło b y ju ż a n i je d n e g o z ty c h z w ie rz ą t w T a tr a c h ”. J a k z teg o w y n ik a za k a z p o lo w a n ia n a k o zice i ś w is ta k i u s ta n o ­ w io n o n a d łu g o p rz e d p ie rw s z ą w o jn ą św ia to w ą . P ie rw s z a in ic ja ty w a w ty m k ie r u n k u w y sz ła od Z e jsz n e ra ju ż w 1851 r. Z a ję li się tą s p r a w ą g o rliw ie M. N o ­ w ic k i i E. J a n o ta i d z ię k i n im doszło do u c h w a le n ia p rz e z S e jm K ra jo w y w e L w o w ie d n ia 15 X 1868 r. „ u s ta w y w zg lę d e m z a k a z u ła p a n ia , w y tę p ia n ia i s p r z e ­ d a w a n ia z w ie rz ą t a lp e jsk ic h , w ła śc iw y c h T a tro m , ś w i­ s ta k a i d z ik ic h k ó z ”, k tó r a w r o k u p ó ź n ie j u z y sk a ła m oc o b o w ią z u ją c ą . B y ła to w ó w c z a s p ie rw s z a u s ta w a teg o ty p u n a św ie c ie p rz e p ro w a d z o n a w se jm ie , co s ta n o w i p ię k n ą k a r tę w h is to rii n a sz y c h o c h ro n ia r­ sk ic h p o c z y n a ń . N ie sk o ń cz y ło się ty lk o n a u sta w ie . D la sk u te c z n ie js z e j o ch ro n y z w ie rz ą t T o w a rz y stw o T a ­ tr z a ń s k ie p o w o ła ło do ż y c ia s tr a ż le ś n ą , n ie z w y k le s p r a w n ą , bo zło żo n ą w w ię k sz o śc i z b y ły c h k łu s o w ­ n ików ... 2. B a rd z o w c z e śn ie la s y ta tr z a ń s k ie s ta ły się t e r e ­ n e m ra b u n k o w e j g o sp o d a rk i c zło w ie k a. W y c in a li je p ra w ie bez o g ra n ic z e ń g ó ra le , w X IX w. n a p o trz e b y h u t i k o p a lń szły całe p o łac ie leśn e . M im o p rz e c iw ­ d z ia ła n ia s t r a ty p o n ie sio n e w ty m o k re s ie o d ra b ia się

130

jeszcze do dziś. Z in ic ja ty w y T o w a rz y s tw a T a tr z a ń ­ sk ieg o p o w sta ło w ro k u 1888 T o w a rz y stw o O c h ro n y T a t r P o lsk ic h , p o w o ła n e do z b ie r a n ia fu n d u s z y n a w y k u p la só w z r ą k p ry w a tn y c h . A k c ja ta , n a s k u te k o g ó ln y ch tru d n o ś c i fin a n s o w y c h , n ie p rz y n io sła sp o ­ d z ie w a n y c h re z u lta tó w , a w r o k u 1889 n a p u b lic z n e j lic y ta c ji d o b ra z a k o p ia ń s k ie w ra z z la s a m i t a t r z a ń ­ sk im i z a k u p ił W ła d y sła w Z a m o y sk i. 3. M yśl o z a m ia n ie c a łe g o o b s z a ru T a tr w P a r k N a ro d o w y p o d a ł ja k o je d e n z p ie rw s z y c h w sz e c h ­ s tro n n y J. G. P a w lik o w s k i, se n io r. P is a ł o ty m o stro , rzeczo w o , ro z s ą d n ie , n a ś w ie tla ją c te n n o w y i w te d y je szc z e n ie c o u to p ijn y p r o je k t ze w sz y stk ic h m o ż li­ w y c h p u n k tó w w id z e n ia . O to je d n a z je g o u w ag , k tó r a p ó ź n ie j s ta ła się w ła sn o ś c ią p o w sz e c h n ą , ta k że n ie b y ło ch y b a b ro s z u ry , czy c h o cia żb y d y s k u s ji o p rz y s z ły m P a r k u N a ro d o w y m , k tó r e b y n ie z a w ie ­ r a ły n a s tę p u ją c e g o c y ta tu : „ je ś li w g ru n c ie rz e c z y u ro k T a tr je s t p o d sta w ą ich w a rto ś c i e k o n o m ic z n e j, ja k o m ie js c a w ę d ró w k i „ d u ls k ic h ” p rz y b y sz ó w , to z n iw e c z e n ie teg o u ro k u m u si w d a lsz e j p rzy szło ści z n iw e c z y ć ic h w a rto ś ć m a t e r i a ln ą ”. L u ź n y jeszcze p r o ­ je k t P a w lik o w sk ie g o z a c z ą ł p rz y b ie ra ć re a ln e k s z ta łty d o p ie ro po p ie rw s z e j w o jn ie św ia to w e j. P o ls k ie T o ­ w a rz y s tw o T a trz a ń s k ie od la t ju ż w y k u p y w a ło z n a ­ czn e te r e n y z r ą k p r y w a tn y c h w ła śc ic ie li, s ta r a ją c się ró w n o c z e śn ie o o p ra c o w a n ie p e łn e g o p r o je k tu u sta w y , k tó r a b y u w z g lę d n ia ła w sz y stk ie z a g a d n ie n ia o c h ro n y T a tr . Do p rz e fo rs o w a n ia u s ta w y te g o ty p u n ie doszło, p o d k o n iec o k re s u m ię d z y w o je n n e g o n a ­ to m ia s t, p o ja w ia ją się o p o z y c y jn e w s to s u n k u do p ro ­ je k tó w o c h ro n ia rs k ic h h a s ła u d o s tę p n ie n ia T a tr bez ż a d n y c h o g ra n ic z e ń . R o zp o czął się o k re s tzw . „ b o b k o w sz c z y z n y ”, to je s t o k re s k a d e n c ji w ic e m in is tra k o ­ m u n ik a c ji sa n a c y jn e g o rz ą d u , A n d rz e ja B o b k o w s k ie ­ go, i jeg o b e z c e re m o n ia ln y c h in ż y n ie rs k o - h o te la rs k ic h d e c y zji, n ie lic z ą cy c h się z u p e łn ie z je d n o g ło śn y m p ro te s te m n a u k o w c ó w i d z ia ła c z y z a k o p ia ń sk ic h . W e w sp o m n ie n ia c h z te g o o k re s u B o b k o w sk i w y s tę p u je ja k o „ c z a rn y c h a r a k t e r ”, co o ty le je s t n ie słu sz n e , że o c zy w iście n ie d z ia ła ł sa m , a p o n a d to je m u w ła śn ie z a w d z ię c za się im p o n u ją c o sz y b k ą r e a liz a c ję b u d o w y k o le jk i lin o w e j n a K a sp ro w y W ierch , n o ta b e n e i dziś jeszcze m o ż n a s p o tk a ć lu d z i, k tó rz y k r y ty k u ją to p rz e d sięw z ię c ie... W sz y stk o to n ie z m ie n ia je d n a k f a k tu , że e ra „ b o b k o w sz c z y z n y ” to n a p ew n o zły o k re s d la T a tr i Z a k o p a n e g o . C zęści ó w czesn y ch p ro ­ je k tó w n ie z d o ła n o n a szczęście z re alizo w ać, część

9’

131

n ie s te ty zre a liz o w a n o , n a p rz y k ła d h o te l n a K a la tó w ­ k a ch , „ c e p ro s tra d ę ” n a S z p ig la so w ą P rzełącz... P o z o ­ s ta ła te ż d o tą d p a m ię ć o ty m , ja k je d n a b e z c e re m o ­ n ia ln a o d g ó rn a d e c y z ja z n iw ec z y ć m o że ro z s ą d n y w ie ­ lo le tn i w y siłe k w ie lu lu d z i. 4. W ro k u 1937 n a o b sz a ra c h T a tr p o d le g a ją c y c h a d m in is tr a c ji la s ó w p a ń s tw o w y c h (ok. 8000 h a) n a m o cy z a rz ą d z e n ia M in is tra R o ln ic tw a i R e fo rm R o l­ n y c h doszło do u tw o rz e n ia , a w ła śc iw ie ty lk o do p r o ­ k la m a c ji T a trz a ń s k ie g o P a r k u N a ro d o w e g o . Z a r z ą ­ d ze n ie to n ie zd ąży ło w e jść -w ży cie p rz e d w y b u c h e m w o jn y . J e d y n y m w id o m y m śla d e m p o d ję c ia ta k ie j d ecy zji b yło p o ja w ie n ie się n a g ra n ic a c h la s ó w p a ń ­ s tw o w y c h ta b lic z n a p is e m „ T a tr z a ń s k i P a r k N a ro ­ d o w y ”. 5. P o p ie rw s z e j w o jn ie ś w ia to w e j P o ls k ie T o w a ­ rz y s tw o T a trz a ń s k ie w sp ó łp ra c o w a ło z K lu b e m C ze­ ch o sło w a c k ic h T u ry stó w . T a k ż e b o je o T A N A P p r z e ­ c h o d ziły p o d o b n e k o le je lo su , ja k b o je o T P N w P o l­ sce. P o d o b n ie ja k u n a s doszło ta m n ie o m a l do u tw o ­ rz e n ia p a r k u p a r ę la t p rz e d d ru g ą w o jn ą św ia to w ą , ta k ja k u n a s w p ro w a d z e n iu z a rz ą d z e n ia w czyn p rz e ­ sz k o d z iła w o jn a . P o w o jn ie w P o lsc e n a m o cy ro z p o ­ rz ą d z e n ia M in is tra L e ś n ic tw a z lip c a 1947 r. n a te r e ­ n a c h T a r P o lsk ic h , s ta n o w ią c y c h w ła sn o ść z a rz ą d u la só w p a ń sto w y c h , u tw o rz o n o szczeg ó ln ą je d n o s tk ę a d m in is tra c y jn ą p o d n a z w ą T a trz a ń s k i P a r k N a ro d o ­ w y, je d n a k u c h w a ła ta b y ła je d y n ie fo rm a ln o ś c ią , n ie p o c ią g a ją c ą za so b ą ż a d n y c h s k u tk ó w g o s p o d a r­ czych. T y m c z a se m cze ch o sło w ac k i T a tra n s k y n a ro d n y p a r k (w sk ró c ie T A N A P ), z o sta ł u tw o rz o n y ju ż w ro k u 1949. O b ją ł on ca łe T a tr y W y so k ie i B ie lsk ie , to je s t p o w ie rz c h n ię ok. 50 000 h a. C elem z a b e z p ie ­ czen ia o to c z e n ia p a r k u u tw o rz o n o u p o d n ó ża T a tr o ra z w cały c h T a tra c h Z a c h o d n ic h ta k z w a n e „ p a sm o o c h ro n n e ” o p o w ie rz c h n i 70 000 h a. Z c h w ilą u tw o ­ rz e n ia w P o lsce T a trz a ń s k ie g o P a r k u N a ro d o w eg o w lo k u 1954, w s p ó łp ra c a d a ją c a o c z y w iste w z a je m n e k o rz y śc i, s ta ła się b a rd z o śc isła . O d b y w a ją się w sp ó ln e z ja z d y , k o n fe re n c je , n a r a d y i b a d a n ia n a u k o w e . 6. T a trz a ń s k i P a r k N a ro d o w y z o sta ł u tw o rz o n y w ra z z P a rk ie m B a b io g ó rs k im i P ie n iń s k im w 1954 r. W y p rz e d z iły go d w a p a r k i: B ia ło w ie sk i (1947 r.) i Ś w ię to k rz y s k i (1950 r.). Do ro k u 1960 p o w s ta ły n a te r e n ie P o lsk i d alsz e p a rk i: O jc o w sk i, W ie lk o p o lsk i, K a m p in o s k i, K a rk o n o s k i o ra z W o liń sk i. O b e c n ie d o ­

132

b ie g a ją k o ń c a d łu g o le tn ie s t a r a n ia o u tw o rz e n ie n a ­ stę p u ją c y c h p a rk ó w n a ro d o w y c h : S ło w iń sk ie g o , N a d ­ g o p la ń sk ie g o i B ieszczad zk ieg o . P ie rw s z y m a o b jąć d w a p rz y b rz e ż n e je z io ra Ł eb sk o i G a rd n o o ra z długi, p o n a d 2 0 -k ilo m e tro w y p a s w y b rz e ż a m o rsk ie g o . M ożna w ię c m ó w ić o 10 p a rk a c h n a ro d o w y c h p o ło żo n y ch na o b sza rze P o lsk i. 7. W y k u p ie n ie p rz e z W ła d y s ła w a Z am o y sk ieg o d ó b r z a k o p ia ń sk ic h o ra z z n a c z n y c h o b sz a ró w le śn y c h n a terc n ie T a tr (około 8000 ha) n a lic y ta c ji w ro k u 1889, d ało p o d w a lin y d la p rzy szłeg o T a trz a ń s k ie g o P a r k u N aro d o w eg o . W r o k u 1924, n a k ró tk o p rzed śm ie rc ią , Z a m o y sk i w te s ta m e n c ie o fia ro w a ł n a ro d o w i cały sw ó j m a ją te k , w ty m ró w n ie ż d o b ra z a k o p ia ń ­ sk ie . P o za te r e n e m p rzy sz łeg o p a r k u p o z o sta ły jeszcze d w a o b sz a ry : d o b ra s z a fla rs k ie i p o ro n iń sk ie , ja k ró w n ie ż la sy S ie d m iu G ro m a d w T a tra c h Z a c h o d n ic h i d ro b n e w ła sn o ś c i i w sp ó łw ła s n o śc i g ó ra lsk ie . W ro k u 1933 Z a rz ą d F u n d a c ji K ó rn ic k ie j p o p a d ł w tru d n o ś c i fin a n s o w e i te r e n y te p rz e sz ły n a w ła sn o ść p a ń stw a . P o d ru g ie j w o jn ie ś w ia to w e j od ro k u 1947 w p ro w a ­ dzono n a te r e n a c h la só w p a ń stw o w y c h z a sa d y o c h ro n y p rz y ro d y . W ro k u 1954 w s k ła d T a trz a ń s k ie g o P a r k u N a ro d o w e g o w e sz ły p ra w ie c ałe T a tr y P o ls k ie o raz n ie w ie lk ie o b sz a ry poza T a tr a m i, w su m ie ok. 19 000 ha, czyli 95% całe g o o b sz a ru . W o b rę b ie p a r k u p o zo stały jeszcze n a d a l p e w n e w ła sn o śc i p ry w a tn e . D o p iero w o s ta tn ic h la ta c h T a trz a ń s k i P a r k N a ro d o w y d ro g ą lic z n y c h w y k u p ó w s ta ł się p ra w n v m w ła śc ic ie le m p ra w ie całe g o o b sz a ru , n a k tó ry m s p r a w u je a d m in i­ s tra c ję , a je d y n y m w ła śc ic ie le m s ta n ie się po p rz y ­ sz łe j p ię c io la tc e, to je s t po 1970 ro k u . 8. § 11 p u n k t 2 i 3 R o z p o rz ą d z e n ia R a d y M in i­ s tró w z d n ia 30.X.1954 r. o u tw o rz e n iu T P N gło si: ,.N a o b sz a rz e p a r k u z a k a z a n e je s t: p o lo w a n ie , c h w y ta n ie i z a b ija n ie d zik o ż y ją c y c h z w ie rz ą t. N iszczen ie i u s z k a ­ d z a n ie d rz e w o ra z n isz c z e n ie in n y c h ro ś lin ...” N ie m n ie j w r e z e r w a ta c h częścio w y ch d o p u szcza się o d ­ s tr z a ł d la c eló w n a u k o w y c h i d la u z y sk a n ia okazó w m u z e a ln y c h . O d s trz a ł se le k c y jn y w celu w y e lim in o ­ w a n ia o so b n ik ó w o w a d liw e j b u d o w ie c ia ła o ra z o d ­ s tr z a ł d la u re g u lo w a n ia s to s u n k u o b u p łc i w zasa d z ie n ie m a m ie jsc a . S to s o w a n y je s t n a to m ia s t o d strz a ł re d u k c y jn y lisów , z a ję c y , je le n i, s a re n , p rz e p r o w a d z a ­ n y p rz e z w y k w a lifik o w a n ą słu ż b ę le śn ą . N a te re n ie re z e rw a tó w śc isły c h n ie w y c in a się n a w e t d rz e w z a ­

133

g ro żo n y ch p rz e z k o rn ik i. J e s t to d o p u szc z a ln e w r e ­ z e rw a ta c h częściow ych , ta k ja k i trz e b ie ż se le k c y jn a . W re z e r w a ta c h częścio w y ch p rz e b u d o w u je się ró w n ie ż często s k ła d g a tu n k o w y d rz e w o sta n ó w , a b y p rz y w ró ­ cić im p ie rw o tn e p ro p o rc je . 9. T u ry s to m z n a jd u ją c y m się n a te r e n ie T P N n ie w o ln o w z a sad zie sch o d zić ze z n a k o w a n y c h szlak ó w . W y ją tk i od te j re g u ły o czy w iśc ie is tn ie ją — są n im i z a g ro ż e n ie ż y cia lu d zk ieg o , p o ża r, w s z y s tk ie a k c je r a tu n k o w e . Z a rz ą d z e n ie to n ie doty'czy ró w n ie ż c z ło n ­ k ó w K lu b u W y so k o g ó rsk ie g o , u d a ją c y c h się n a w s p i­ n a c z k i, k tó r e je d n a k ż e d o zw o lo n e są ty lk o p o za o b ­ sz a re m re z e r w a tó w ścisły ch . 10. P r y w a tn e h a le to : M ię tu sia i K o p y S o łty sie : P a ń sz c z y c a , G o ry czk o w a , P ię ć S ta w ó w i G ą sie n ic o w a p rz e sz ły n a w ła sn o ść p a ń s tw a w o s ta tn ie j p ię c io la tc e (1960— 65). W n a jb liż s z y m czasie p rz e w id u je się w y ­ k u p ie n ie w sz y stk ic h te r e n ó w p ry w a tn y c h p o ło żo n y ch n a o b sz a rz e T P N , o b e jm u ją c y c h jeszcze około 2845 h a p o w ie rz c h n i.

W S T A R Y C H K O P A L N IA C H I H U T A C H

1. Z y ł sw ego c zasu k o w a l F a k la Jó z k u lo n c o rz od P ic k ó w , u k tó re g o p e w n e g o w ie c z o ru z ja w ił się ja k iś ta je m n ic z y człow iek, p ro s z ą c go o p o d k u c ie k o n i p o d ­ k o w am i z n a jle p sz e g o ta trz a ń s k ie g o żelaza. C zło w ie k tc :: w y w ió d ł F a k lę n a H a lę P is a n ą i ta m w p ro w a d z ił do ja s k in i p e łn e j ś p ią c y c h ry c e rz y . T o ic h k o n ie m ia ł k u ć F a k la . G d y ju ż sk o ń c z y ł ro b o tę , ta je m n ic z y czło­ w iek , ja k o z a p ła tę , wrs y p a ł m u do to rb y s tru ż y n z k o ń sk ic h k o p y t. F a k la zły n a ta k i z a ro b e k , w ra c a ją c , s tru ż y n y w y sy p a ł. G d y je d n a k p o te m , p rz y ś w ie tle d z ie n n y m , do to r b y z a jrz a ł, zo b a c zy ł -w z a k a m a rk a c h k ilk a z ło ty c h ta la ró w . S tr u ż y n y z a m ie n iły się b o w ie m w złoto. 2. P ie rw s z y d o k u m e n t, k tó r y d o ty czy p o s z u k iw a ­ n ia kruszców ' n a P o d h a lu p o ch o d zi rz e k o m o z ro k u 1255. J e s t to z e z w o le n ie n a p o s z u k iw a n ia u d z ielo n e p rz e z Bolesławca W sty d liw e g o k la s z to ro w i c y ste rsó w

134

w L u d ź m ie rz u k o ło N o w eg o T a rg u . D o k u m e n t te n o k a z a ł się je d n a k fa ls y fik a te m z k o ń c a X IV lu b po­ c z ą tk u X V w ie k u , co i ta k d o w o d zi b a rd z o w czesn eg o z a in te re s o w a n ia k o p a ln ic tw e m w T a tra c h . N a to m ia st w k ra k o w s k ic h a k ta c h m ie js k ic h z n a jd u je się n o ta tk a z ro k u 1417, w s p o m in a ją c a o k o p a ln ia c h w p o b liżu N ow ego T a rg u i n ie je s t w y k lu c z o n e , żc chodzi tu o k o p a ln ie n a te r e n ie T a tr . O z n a le z ie n iu w T a tra c h m ie d z i i s r e b ra w sp o m in a w ro k u 1503 h is to ry k i g eo­ g r a f M aciej z M iech o w a. 3. K o p e rsz a d y to n a z w a d w ó ch d o lin — K o p e rsz a d y P rz e d n ie i K o p e rsz a d y Z a d n ie — ro z d z ie lo n y c h g rz b ie ­ te m g łó w n e j g ra n i T a tr , a p o łą c z o n y c h P rz e łę c z ą pod K o p ą. B ard z o s ta ra , bo n o to w a n a w d o k u m e n c ie z 1435 r. n a z w a K o p e rsz a d ó w p o ch o d zi z n ie m ie c k ie g o „ K u p fe rs c h a c h te ” to z n ac z y k o p a ln ie m iedzi. 4. N a s to k a c h K ry w a n ia w y d o b y w a n o złoto. P ie r w ­ sze w z m ia n k i o k r y w a ń s k ic h k o p a ln ia c h p o ch o d zą już z X V w ie k u . C zy n n e zaś ow e k o p a ln ie b y ły do ro k u 1788. G łó w n e sz to ln ie z n a jd o w a ły się n a w y so k o ści p o n a d 2000 m , p o m ię d z y K ry w a ń s k ą P rz e lą c z k ą a g rz b ie te m z w a n y m N a d P a w io w ą . Je sz c z e o b ecn ie z n a jd z ie m y ta m śla d y sz to ln i i h a łd . In n e k o p a ln ie b y ły c z y n n e k oło W y ż n ie j P rz e h y b y , k oło K o p y K ry w a ń s k ie j i w żleb ie, k tó r y do dziś n a z y w a się 3 a n ie , czy li „ K o p a ln ie ”. 5. N ie w ie le p rz e c h o w a ło się p rz e k a z ó w o p o c z ą t­ k a c h K u ź n ic. Z a słu g ę ich z a ło ż e n ia p rz y p is y w a ł so b ie F ra n c is z e k R y c h te r P e lik a ń c z y k , o s ta tn i s ta ro s ta n o ­ w o ta rs k i p rz e d p rz y łą c z e n ie m P o d h a la do A u strii. W y­ d a je się je d n a k , że K u ź n ic e is tn ia ły w cz e śn ie j, bo w p o c z ą tk a c h X V III w ., a P e lik a ń c z y k ty lk o je z n a ­ czn ie ro z b u d o w a ł. 6. P o la n a n a K u n sz ta c h n a H a li P y s z n e j jeszcze w d ru g ie j p o ło w ie u b ie g łe g o s tu le c ia z n a n a b y ła z k o ­ p a lń r u d y żela za. K u n sz ty to k o ło w ro ty , p rz y p om o cy k tó r y c h w y d o b y w a n o ze szto ln i u ro b e k i w o d ę z a le ­ w a ją c ą p rz o d e k . D o lin a K o śc ie lisk a i s ą s ie d n ia C h o ­ c h o ło w sk a są szcze g ó ln ie b o g a te w n a z w y p o ch o d z e n ia g ó rn ic z e g o i h u tn ic z e g o , ja k ch o ćb y ta k ie : B a n ia ste , D z ie w ią ta B a n ia , S ta r a R o b o ta , S to ły (szto ły czyli szto ln ie ), no i o czy w iście P o la n a H u c isk a. 7. D z isie jsz a D ro g a p o d R e g la m i to d a w n a Ż e lazn a D ro g a, k tó r ą tr a n s p o rto w a n o do p ie có w h u tn ic z y c h

135

ru d ę i w ę g ie l d rz e w n y . P ró c z tej d ro g i w T a tra c h z a ­ chow ało się sp o ro s ta ry c h sz la k ó w h a w ia rs k ic h , k tó r e z czasem z a m ie n iły się n a ścieżk i. 8. K o p a ln ie ta tr z a ń s k ie c z y n n e b y ły do ok. ro k u 1380. W p ra w d z ie w p ó ź n ie jsz y c h la ta c h tu i ó w d z ie k o p an o ru d ę , p ra c e te m ia ły je d n a k w y łą c z n ie n a celu z a c h o w a n ie p ra w z w ią z a n y c h z d a w n ie js z y m i n a d a ­ n iam i. 9. P o śm ie rc i R y c h te ra P e lik a ń c z y k a K u ź n ic e p rz e ­ ch o d ziły z r ą k do rą k . P o d z a rz ą d e m H o m o la c z a K u ­ źnice b y ły u sz c z y tu św ie tn o śc i. W r o k u 1866 n a b y ł K u ź n ic e n ie m ie c k i b a n k ie r E ic h b o rn , k tó r y w ro k p ó źn iej o d s tą p ił je zięc io w i M ag n u so w i P e ltzo w i. W ro k u 1889 n a lic y ta c ji k u p ił K u ź n ic e h r. W ła d y ­ sła w Z a m o y sk i. P o d jeg o z a rz ą d e m d o k o n a n o p e w n y c h b a d a ń g ó rn ic z y c h , p ro d u k c ji ju ż je d n a k n ie w z n o ­ w iono. 10. W h u ta c h z a k o p ia ń s k ic h w y ra b ia n o n a ogół żelazo ,.sz ta b o w e ” , k tó r e p rz e d s ta w ia ło n a jw ię k s z ą w a rto ś ć ; poza ty m w a lc o w a n o b la c h y , p r ę ty i k u to sp o ro g a la n te rii ż e la z n e j. P rz e z p e w ie n czas p ró b o ­ w a n o p ro d u k o w a ć m a s z y n y ro ln icze. N a jw ię k sz y m d ziełem z a k ła d ó w b y ł w z n ie sio n y w la ta c h 1850— 51 m ost ż e la z n y n a d W isłą, łą c z ą c y K ra k ó w z d z ie ln ic ą P o d g ó rze. D ziś w y ro b y k u ź n ic z n a jd z ie m y jeszcze (prócz m u zeu m ) m ię d z y in n y m i n a S ta ry m C m e n ta rz u w p o staci k rzy ży , k r a t i ta b lic n a g ro b n y c h .

8.

JA N O S IK I T O W A R Z Y S Z E

1. H a rn a ś s ta ł n a czele zb ó jn ik ó w , a w ię c h a r n a ś to nie p o sp o lity sz e re g o w y a d o w ó d c a W P o lsc e n a z w a h a r n a ś n ie b y ła u ż y w a n a . N a czele „ to w a rz y s tw a ” , bo ta k n a jc z ę śc ie j n a z y w a n o b a n d ę , s ta ł h e tm a n . N a to m ia s t n a z w a „ h a r n a ś ”, k tó r a m a się w y w o d zić z w ę g ie rsk ie g o h a d n a g y — s t a r s z y — u ż y w a n a b y ła n a S ło w a c ji i n a W ęg rzech . S a m i z b ó jn ic y n ie zn o sili sło w a „ z b ó jn ik ” i k a z a li m ó w ić n a sie b ie „ d o b rzy c h ło p c y ”. P ró c z ty tu łu , h a r n a s ia w y ró ż n ia ł b o g a tszy , g ęsto in k r u s to w a n y z ło te m s tró j. H a rn a s ie B e y h u s i H a w ra ń , z k tó ry m i z e tk n ą ł się w ę g ie rs k i S im p lic is s i-

136

m u s, n o sili p ilśn io w e k a p e lu s z e , o b sy y te d w o m a rz ę ­ d a m i d u k a tó w . B e y h u s n a d o d a te k , n a k o ń c a c h d łu ­ g ich w ą só w , k tó r e z a w ija ł d o o k o ła uszu, m ia ł z a w ie ­ szo n e z ło te m o n e ty . 2. J a n o s ik , z b ó jn ik n a js ły n n ie js z y , n o sił — o czym m a ło k to w ie — im ię Je rz y . L e g e n d a o J a n o s ik u je s t p rz e b o g a ta , n a to m ia s t f a k tó w z jeg o ży cia z n a m y n ie ­ w iele. W iad o m o ty lk o , że u ro d z ił się 1688 r o k u w T a r c h o w ej koło C zaczy n a O ra w ie . M a ją c 23 la t a zo stał c zło n k ie m , a p o te m p rz y w ó d c ą 30 o so b o w ej b a n d y T o m a sz a U h o rn ik a . Z b ó jo w a ł ty lk o d w a la ta . U jęty w 1713 r., z o sta ł o są d zo n y i s tra c o n y w L ip to w sk im M ik u ła sz u . J a n o s ik n ig d y n ie z a jr z a ł w T a try , le g e n ­ d a p rz e n io sła go d a le k o n a pó łn o c, h e n n a P o d h a le , g dzie m ia ł d o k o n y w a ć czy n ó w ró w n ie śm ia ły c h , ja k i n a S ło w ac ji. U w ie c z n io n y p rz e z K a z im ie rz a P rz e r w ę - T e tm a je r a w L e g e n d z i e T a tr , s ta ł się b ez w ą tp ie n ia ró w n ie ż p o lsk im b o h a te r e m . T y m c h ę tn ie j p rz y ję ty m , ja k o że „ z b ó jn ik ś w ia t r ó w n a ł”, a te j ró w n o śc i p r a ­ g n ę li w szy scy . 3. S a b a ła m a w ia ł: „B o g u ta o z b ó jc c tw o n ie m a r ­ k o tn o , in o k ie b y ś sie z N im p o d zie lił, a d a w a ł m u na o k w ia re n ie n a o s ta tk u , a le w se z k o ń c a ...”, a w ied zia ł d o b rz e, co m ó w i, bo sa m ze z b ó jn ik a m i ch a d z a ł. T ego sa m e g o z d a n ia , co S a b a ła , m u s ie li b y ć i z b ó jn icy , bo ja k m ó w i p o d a n ie , k o śció ł św . A n n y w N o w y m T a rg u za z ra b o w a n e p ie n ią d z e u fu n d o w a li. P o d o b n o n a w e t o b ra z w o łta rz u d a ro w a n y z o sta ł p rz e z zb ó jn ik ó w . Z re s z tą to o fia ro w a n ie o b ra z u , o ile je s t p ra w d z iw e , n ic b y ło b y czy m ś w y ją tk o w y m , w rę c z p rz e c iw n ie — z d a rz a ło się p rze c ie ż , że p o lscy z b ó jn ic y n a p a d a li i r a b o v /ali k o ścio ły n a W ęg rzech , a z d o b y te m o n s tra n c je , k ie lic h y , w o ta czy o b ra z y , n a le ż ą c e do „ u h e rs k ie g o ” P a n a B oga, p rz e n o s ili do P o ls k i i o fia ro w y w a li sw o ­ je m u „ P o n je z u s ic k o w i”, p ro s z ą c go p rz y o k a z ji o o p ie­ k ę i to n ie , n p . o z a c h o w a n ie p rz e d ś m ie rc ią , ale : E j, d ejze , B oże scęście, ej, coby się u d ało , E j, coby m y p ie n ią ż k ó w , ej, n ie n a b ra li m ało . 4. Z b ó jn ik a w ie sz a n o za „ p o śre d n ie z io b ro ”, ale b y ła to śm ie rć n a jh o n o r n ie js z a i s p o ty k a ła ty lk o h e t­ m a n ó w „ n a jb a rd z ie j z a słu ż o n y c h ”. P o w ie sz o n y na h a k u z g in ą ł J e r z y J a n o s ik , o k tó ry m le g e n d a głosi, że w isz ąc d łu g ie g o d z in y n a sz u b ie n ic y w y p a lił trz y f u n ty ta b a k i. P o sp o lity c h z b ó jó w , po to r tu r a c h , w z a ­ le żn o ści # od p o p e łn io n y c h z b ro d n i tra c o n o n a ró żn e sp o so b y .' I ta k za łu p a n ie u li p szc z elich w y ta c z a n o

je lita , ś w ię to k ra d c ó w i p o d p a la c z y tra c o n o n a sto sie, za r a b u n e k p o sp o lity śc in a n o i ć w ia rto w a n o , re c y d y ­ w istó w ła m a n o k o łem lu b w b ija n o n a p al. N a W ę­ g rzech m ia ła m ie jsc e e g z e k u c ja , k tó r a o k ru c ie ń s tw e m p rz e w y ż sz y ła je d n a k w sz y stk o : H a rn a s ia J a n k a p o ­ k łu to n a jp ie rw n o żam i, za szy to w św ieżo ś c ią g n ię tą sk ó rę k o ń sk ą , ta k że ty lk o g ło w a w y s ta w a ła n a z e ­ w n ą trz , a n a s tę p n ie w y s ta w io n o n a n a jw ię k s z y u p a ł. T oczo ny ż y w c e m p rz e z ro b a c tw o z m a rł u r stra s z liw y c h m ę k a c h po trz e c h d n ia c h . 5. S ła w a J a ś k a N o w o b ilsk ieg o ja k o z b ó jn ik a szła w za w o d y ze sła w ą ta n c e rz a . U ro d z iw y , siln y , a p rz y ty m n ie z w y k le z ręczn y , w y c z y n a m i w ta ń c u p o d z iw b u d z ił n a w e t w śró d sw o ich , k tó rz y sarn i z b ó jn ic k ie g o n a co d zień ta ń c z y li. M a w ia n o o N o w o b ilsk im , że „po p o w ale h o d z ie l” co zn aczy , że w czasie ta ń c a , sk o c z y ­ w szy, g ło w ą p o w a ły sięg ał. H o łu b ce zaś w y c in a ł t a ­ k ie, że d y le ła m a ły się p o d p ię tą . O jeg o z a p a m ię ta n iu w ta ń c u , a ró w n o c z e śn ie i o d w ad z e, m oże św ia d c z y ć n a s tę p u ją c e o p o w ia d a n ie : g d y p e w n e g o ra z u ta ń c z y ł w k a rc z m ie , p rz y b ie g ła d z ie w c z y n a k rz y c z ą c : „ J a ś k u , u c ie k o jc ie , z ia n d a ry id o m po w a s ’1, n a to J a s ie k p o ­ p ra w ił je d y n ie c iu p a g ę w d ło n i i n ie p r z e r y w a ją c ta ń c a o d rz e k ł: „ J a k o fc o m ”. K to ś in n y k rz y c z y : „ Ju z som h a w ”. „N iegze t a ” p o w ia d a J a s ie k i ta ń c z y d a le j. A gdy ż a n d a rm i s ta n ę li w d rz w ia c h , N o w o b ilsk i c h w y ­ cił ze sto łu fla sz ę w ó d k i i p o d sz e d ł p ro s to k u n im , śp ie w a ją c : H o ćb y w a s tu b eło ta k ik h ło p c ó w sta m i, to jo storn g o rz a łk o m p rz e jd e m m ię d z y w a m i. I ta k się sta ło . Ż a n d a rm i s tr a c ili g ło w y , czy te ż się w y stra sz y li, dość, że w y sz e d ł z k a rc z m y , no a w p o lu to im ty lk o m ig n ą i z oczu, bo sz y b k i b y ł ja k w ia tr .

6. W o jciech M ro w c a z n a n y ja k o G ał. b y ł w c a le z a ­ m o żn y m g azd ą z O lczy. M iał ro z le g łe g r u n ta i m ły n , a w lecie z a jm o w a ł się ró w n ie ż b a c o w a n ie m n a K o n d ra to w e j. C h ciw y m u s ia ł je d n a k być, sk o ro d o d a tk o ­ w o w y b ie ra ł się „n a z b ó j” . L a te m , w czasie p o b y tu n a h a li, n a p a d a ł n a in n y c h b a có w , z a b ie r a ją c im b a r a n y i se r. J e s ie n ią c z a to w a ł n a kupców ', k tó r z y w y b ie ­ ra li się w g ó ry po w e łn ę , o w ce i se r. B a n o się go p o w szech n ie, bo o d z n a c z a ł się p o n a d p rz e c ię tn ą siłą. J e d n e g o ra z u d w u n a s tu o sz u k a n y c h p rz ez G a la ju h a ­ sów n a p a d ło n a n ieg o , c h c ą c siłą o d e b ra ć sw o je p ie n ią ­ dze, G ał p o b ił ich je d n a k w sz y stk ic h , w ie lu p o ra n ił, a p ie n ię d z y n ie o d d a ł O ś m ie rc i W o jc ie c h a G a ła w sp o m in a ks. S to la rc z y k w k ro n ic e p a r a f ia ln e j Z a k o ­

138

p a n e g o : „W sam W ielk i T y d z ie ń 1859, b ę d ą c w m ły n ie, bo b y ł m ły n a rz e m , coś c h c ąc p o p ra w ić , z ła p a n y rę k ą m ięd zy k o ła, p ra w d a , siłą sw ą o lb rz y m ią m ły n z a ­ s ta w ił, ale rę k ę m u w y rw a ło z ra m ie n ia . N ied łu g o u m a r ł”. 7. D o o tw ie r a n ia w sz e lk ic h z a m k ó w s łu ż y ła c u ­ d o w n a tr a w a , k tó r ą n a le ż a ło w ło ży ć w u a c ię c ie n a rę c e lu b k o la n ie ta k a b y z a ro s ła w ciete. T r a w a ta je d n a k b y ła n ie z w y k le tr u d n a do z n a le z ie n ia . I ta k m ó w i się o trz e c h sp o so b a c h z d o b y c ia b e z c e n n e j d la z b ó jn ik ó w ro ś lin y : m o ż n a ją b y ło z a u w a ż y ć n a św ieżo sk o sz o n e j łące , bo ko sa się je j n ie im a ła ; lu b te ż r z u ­ c a ją c n a w o d ę p ęk i z e rw a n e j tr a w y w y ło w ić, bo zw y ­ k le źd ź b ła sp ły w a ły w d ó ł z p rą d e m p o te k u , to je d n o , cu d o w n e p ły n ę ło za w sz e pod p rą d . T rz e c im sp o so b em b y ło — z ab ić k o łk ie m d re w n ia n y m d z iu p lę d zięcioła, w te d y on, c h cąc się d o sta ć do p is k lą t, p rz y n ie sie w d z io b k u tr a w ę i o tw o rz y g n ia zd o . P o te m b ęd zie s z u k a ł o g n isk a , a b y źd ź b ło w n ie w rzu cić. N ależy p ta k a w ó w czas śled zić i w c h w ili g d y u p u ści z d z io b ­ k a tra w ę , z ła p a ć ją , n im d o leci do o g nia.

8. W o jte k M a te ja , je d e n z o s ta tn ic h z b ó jn ik ó w P o d h a la , z d o b y ł sw y m i w y c z y n a m i o g ro m n ą , choć złą sła w ę . O d w a ż n y , siln y i b e z w z g lęd n y , r a b o w a ł kogo p o p a d ło po o b u s tro n a c h T a tr. P ró b o w a ł n a w ra c a ć M a te ję ks. S to la rc z y k , n ie w ie le je d n a k w sk ó ra ł, W o j­ te k a n i m y ś la ł zm ie n ić in tr a tn e g o za w o d u . W iele c ie ­ k a w y c h h is to rii o p o w ia d a ł o sły n n y m z b ó jn ik u B a rtu ś O b ro c h ta , k tó ry za m ło d u c h a d z a ł z n im n a w y p ra w y ja k o „ n a d w o rn y ” g ra je k . W 1866 r. śc ig a n y za p o p e ł­ n io n e z a b ó js tw o — p o d o b n o m ia ł u d u sić d z ie w c z y n ę — d o sta ł się w rę c e ż a n d a rm ó w . O sad z o n y w w iśn ic k im w ię z ie n iu z m a rł n ę d z n ie w ro k u 1875, a ś m ie rć jego z o sta ła p rz e z w ie lu p rz y ję ta z ra d o ś c ią , bo n ie b u d z ił s y m p a tii w śró d c h ło p ó w , ró ż n ią c się z b y tn io od ja n o sik o w eg o id e a łu . 9. T a ta r M y śliw ie c p o szed ł n a zbój n ie z w ła s n e j w o li, choć z c ałą p e w n o śc ią p rz y c z y n ą b y ło o g ro m n e u m iło w a n ie sw o b o d y — u c ie k ł z w o jsk a . A w ied ząc, że w ła d z e a u s tria c k ie b ę d ą go ścigać, p o szed ł w góry. C a ły m i la ta m i m ie s z k a ł w ja s k in i pod O so b itą, zdo ­ b y w a ją c ż y w n o ść w c zasie w y p ra w n a b a c ó w k i i o ra w ­ sk ie w sie. S a m o tn o ść , n ie w y g o d y , głód, sp o w o d o w ały , że o d d a ł się w k o ń c u d o b ro w o ln ie w rę c e w ła d z a u s tria c k ic h . C iężk o p o b ity , z o sta ł u w ię z io n y w O ra w ­ sk ic h Z a m k a c h . N ie w ie le d n i w y trz y m a ł je d n a k

139

w w ię z ie n iu . P o p ie rw s z e j u cieczce z ła p a n o go. s k u to w k a jd a n y i u w ięzio n o po r a z d ru g i. U c ie k ł p o w tó r­ n ie — „P o d czas g w a łto w n e j b u rz y — o p is u je w y d a rz e ­ n ie W rz e ś n io w sk i — o sa m e j p ó łn o cy , d ź w ig a ją c k a j ­ d a n y , w y n ió sł on n a p le c a c h to w a rz y s z a n ie d o li, ta k ż e w k a jd a n y o k u te g o . S z y ld w a c h , w id z ą c ja k ą ś o g ro m n ą isto tę, b rz ę c z ą c ą k a jd a n a m i, sąd z ił, że m a p rz e d so b ą d ia b la alb o ja k ie g o ś p o tę p ie ń c a , i n ie śm ia ł p rz e s z k o ­ dzić ucieczce. T y m sp o so b em T a ta r zn ó w się z n a la z ł na w o ln o ści, k tó re j ju ż n ig d y n ie p o s tra d a ł! Z e s ta ­ rz a w sz y się, p o w ró c ił do Z a k o p a n e g o , gd zie n ik t go ju ż n ie ła p a ł za d e z e rte ro w a n ie . T a m te ż ż y c ia d o ­ ko n ał, do o s ta tk a n ie ro z s ta ją c się z c iu p a g ą , k tó r e j ja k m ó w ili, n a w e t w czasie sn u z rę k i n ie w y p u sz cz a ł. 10. P rz e d p ie rw s z ą w o jn ą ś w ia to w ą p rz y b y s z e z n i­ zin u trz y m y w a li, że u p a d e k z b ó jn ic tw a w ią ż e się n ie ­ w ą tp liw ie z n a ja z d e m le tn ik ó w , ja k o że g ó ra lo m z n a ­ cznie b a rd z ie j o p ła c a się „ b e z k a rn ie d rz eć ły k a ” z m ie ­ szczu ch ó w n iż zb ó jo w ać. T a k w ię c po z b ó jn ik a c h o sta ła się ty lk o żyw a n ie p o m ie rn ie le g e n d a , n o i k o t­ lik i p e łn e d u k a tó w p o c h o w a n e w g ó ra c h . Z d a rz a ło się n ie k ie d y , że rz e c z y w iśc ie z n a jd y w a n o z b ó je c k ie s k a r b y i o n ie je d n y m „ h r u b y m ” g aźd zie m a w ia n o , że w zb o g acił się w y k o p a n y m i p ie n ię d z m i. A b y je d n a k w y d o b y ć z a k o p a n y s k a r b tr z e b a b y ło zn ać z a k lę c ia u w a ln ia ją c e złoto od z ły c h m ocy. P a n o w a ł b o w ie m w śró d z b ó jn ik ó w zw y c z a j, że u k r y w a ją c k o tlik , z a ­ k lin a li go w s p e c ja ln y sposób. O to h e rs z t b a n d y o p u ­ szczał sp o d n ie i n a g o p rz y s ia d a ł tr z y r a z y n a d m ie j­ scem z a k o p a n ia , m ó w ią c : ,,N ik cie n ie o tw o rz i, p o k iel cie sam o ta k n ie o d p ie c e n tu je ”.

9.

K T Ó R Y W Y Ż SZ Y ?

1. G ie w o n t i K a sp ro w y W ie rc h to b e z w ą tp ie n ia n a jb a r d z ie j z n a n e sp o śró d w sz y stk ic h w ie rz c h o łk ó w T a tr P o lsk ic h . O ba szczy ty , w b re w o c ze k iw an io m , n ie o sią g a ją d w óch ty s ię c y m e tró w : K a sp ro w y W ierc h m a 1985 m w yso k o ści, a G ie w o n t — n iższy o 76 m e tró w — 1909 m . T en o s ta tn i je d n a k , d z ię k i o g ro m n e j 600 m e ­ tró w w y so k ie j ścian ie, ja k ą o p a d a k u Z a k o p a n e m u , ro b i w ie lo k ro ć w ię k sz e w ra ż e n ie i w p o ró w n a n iu z K a sp ro w y m W ie rc h e m w y d a je się b y ć o lb rzy m em .

140

2. Z n a n y i sz ero k o sła w io n y d la o ry g in a ln e j s y l­ w e tk i M n ich m a 2068 m w y so k o śc i, co w p o ró w n a n iu ze z n a c z n ie w y ższ y m i s ą s ia d a m i n a p ew n o n ie je s t w a rto ś c ią im p o n u ją c ą . W yższe je s t M ie d z ia n e — 2233 m , S z p ig la so w y W ie r c h — 2172 m , C ic m n o sm re c z y ń sk a T u r n ia — 2142 m i Z a d n i M n ich — 2172 m, n ie m ó w ią c o ta k ic h o lb rz y m a c h , ja k C u b ry n a — 2376 m , czy M ięg u szo w iec k i S zczy t — 2438 m . 3. S w in ic a je s t w y ższa od K ozieg o W ie rc h u o 9 m e ­ tr ó w i m a 2300 m . K o zi W ie rc h je s t n a to m ia s t n a j ­ w y ższy m czy sto p o lsk im szc z y te m . P rz e z w sz y stk ie in n e w y ż sz e od n ie g o w T a tr a c h P o ls k ic h szczyty , łą c z n ie z R y sam i, p rz e b ie g a g ra n ic a p o lsk o -c z e c h o sło ­ w a c k a , ta k że ty lk o w p o ło w ie m o ż em y do n ic h p rz y ­ p is y w a ć so b ie p ra w o w ła sn o śc i. 4. B y s tra — 2250 m — je s t n a jw y ż sz y m szczy tem T a tr Z a c h o d n ic h . J e j b lis k i są s ia d B łyszcz je s t n iższy o 92 m e try i m a 2158 m . W zn o szący się w g łó w n e j g ra n i T a tr i n a g ra n ic y p a ń s tw B łyszcz je s t z w o rn i­ k ie m d la k ró tk ie j g ra n i B y s tre j, t a o s ta tn ia n a le ż y w cało ści do C z e ch o sło w a cji. O b a sz czy ty są s to s u n ­ k o w o ła tw o d o stę p n e i d a w n y m i czasy b y w a ły dość często o d w ie d z a n e , p o w o d z e n ie m c ieszy ła się z w ła ­ szcza B y s tra , n a k tó r e j w ie rz c h o łe k w y b ie ra n o się św ita n ie m , by p o d z iw ia ć s ły n n e w sch o d y sło ń ca. 5. W p o ró w n a n iu z in n y m i ta trz a ń s k im i sz c z y ta m i G u b a łó w k a i A n ta łó w k a to k a rły . W yższa G u b a łó w k a m a 1123 m . N ie je s t ¿o w iele , je d n a k d z ię k i k o le jc e o d w ie d z a n a b y w a c o d z ie n n ie p rz e z ty s ią c e osób ze w z g lę d u n a ła d n y w id o k ro z ta c z a ją c y się z je j w ie rz ­ ch o łk a n a T a tr y i Z a k o p a n e . A n ta łó w k a je s t nieco m n ie js z a , je j g rz b ie t o siąg a 940 m w y so k o ści, lecz z b r a k u ro zle g le jsz e g o w id o k u n ie cieszy się aż ta k im p o w o d zen iem .

6. T u o d p o w ie d ź n ie je s t tr u d n a , w zn o szący się w B ie lsk ic h T a tra c h M u ra ń je s t n iższy od K ry w a n ia . Z a s k a k u ją c a je s t w ie lk a ró ż n ic a w y so k o ści m ię d z y n im i, w y n o sz ą c a p o n a d 600 m e tró w : K ry w a ń m a 2495 m w y so k o śc i, a M u ra ń z a le d w ie 1890 m . 7. Ł o m n ic a i L o d o w y p rz e d d o k ła d n y m i p o m ia ra ­ m i G ie rla c h u u c h o d z iły za n a jw y ż sz e w T a tra c h . Do dziś Ł o m n ic a ze sw o im i 2632 m e tra m i u tr z y m a ła d r u ­ gie m ie jsc e , a z a le d w ie 4 m e try n iższy L o d o w y tr z e ­ cie. W ty m m ie js c u w y p a d a ło b y w sp o m n ie ć jeszcze

141

o Z a d n im G ie rla c h u , p o tę ż n y m sa m o d z ie ln y m szczy ­ cie w g łó w n e j G ra n i T a tr, u c h o d z ą c y m n ie k ie d y za n a jw y ż s z y po G ie rla c h u . D a w n ie jsz e p o m ia ry d a w a ły m u 2640 m w yso k o ści. - N a jn o w sz e , cz e c h o sło w a c k ie , p rz e p ro w a d z o n e w la ta c h 1957— 62, p rz y k tó ry c h ja k o p u n k t o d n ie s ie n ia w z ię to ś r e d n i pozio m M o rza B a ł­ ty ck ieg o , a n ie ja k p o p rz e d n io A d ria ty k u , z m ie n iły w y so k o ść w ie lu szcz y tó w ta tr z a ń s k ic h po sło w a c k ie j stro n ie T a tr, n a ogół p o m n ie js z a ją c je. M ięd zy in n y ­ m i u b y ło m e tró w G ie rla c h o w i, a Z a d n i G ie rla c h p o ­ m n ie js z o n o aż o 26 m e tró w , co p rz e s u w a go n a d alsz e m ie jsc e w śró d n a jw y ż sz y c h . 8. S ta ro ro b o c ia ń s k i W ie rc h to je d e n z n a jw y ż sz y c h szczy tó w T a tr Z a c h o d n ic h , m a on 2176 m e tró w w y ­ sokości. K o ścielec, k tó re g o s y lw e tk a ro b i ta k im p o n u ­ ją c e w ra ż e n ie , je s t n iższy od S ta ro ro b o c ia ń s k ie g o i, co n a p e w n o w ie lu z ask o czy , ró w n ie ż od Z a w r a tu . M a on 2158 m w ysok o ści. 9. N iżn ia W y so k a szczycik w7 p ó łn o c n e j im p o n u ją c ą w y so k o ść m ia ra m i i z n a c z e n ie m so k o ścią b e z w z lę d n ą w iem 2429 m .

G ie rla c h o w s k a , w c a le w y b itn y g ra n i Z ad n ie g o G ie rla c h u , m a 2547 m . M a ła W y so k a, choć w y ­ p rz e w y ż sz a N iż n ią W y so k ą, w y ­ u s tę p u je te j o s ta tn ie j, m a b o ­

10. M ały K ie ż m a rs k i S zczy t, w b re w n a z w ie , w c a le n ie je s t ta k i m a ły : m a 2524 m w y so k o ści, to je s t p o n a d d w a d z ie śc ia m e tró w w ię c e j n iż R y sy , b o w ie m szczy t Rysów7 s k ła d a się z trz e c h w ie rz c h o łk ó w , z k tó ry c h n a jw y ż sz y w znosi się n a 2503 m. T e n n a jw y ż sz y z n a j­ d u je się je d n a k c a łk o w ic ie po sło w a c k ie j s tro n ie g r a ­ n icy . N iższy, z a c h o d n i w ie rz c h o łe k je s t szczy tem g r a ­ n iczn y m , a z a ra z e m n a jw y ż sz y m szczy tem P o lsk i i m a d o k ła d n ie m ie rz ą c 2499,2 m , k tó r ą to w a rto ś ć z a o k rą ­ gla się w dół, p o d a ją c o fic ja ln ie k o tę „2499 m ” .

1 0.

IG Ł Y , T U R N IE I T U R N IC Z K I

1. W z a c h o d n im z b o czu Ż ó łte j T u rn i, z a le d w ie o k ilk a n a ś c ie m in u t d ro g i od C za rn e g o S ta w u G ą s ie ­ n ico w eg o w zn o si się Ż ó łta Ig ła — n ie w ie lk a , s m u k ła tu rn ic z k a . M im o n ie p o z o rn y c h w y m ia ró w h is to rię m a

142

w rę c z w s p a n ia łą : p ie rw s z e g o w e jś c ia n a je j w ie rz ­ c h o łe k d o k o n a ł n ie b y le k to , bo M ie czy sła w S zczu k a, w7 d n iu 3 lip c a 1925 r. S k r u p u la tn e k ro n ik i ta t e r n i c ­ k ie o d n o to w a ły jeszcze fa k t, że w ć w ie rć w ie k u p ó ­ ź n ie j, n a szczycie Ż ó łte j Ig ły , s ta n ę li S te f a n ia G ro ­ d z ie ń s k a i J. W a w rz y n ie c Ż u ła w sk i. K ilk a la t p ó ź n ie j, z n u d ó w i p so t, d w ó jk a z n a n y c h k ra k o w s k ic h t a t e r ­ n ik ó w w y sz u k a ła n a zb o czach Ż ó łte j T u rn i in n ą sk a łk ę , a że b y ła n ieco w ię k sz a od Ż ó łte j Ig ły , n a d a li je j nazw7ę „ Ż ó łta M a sz y n a do S z y c ia ” . 2 . Budzowsi Ig ła to n ie w ie lk a . choć ła d n a tu r n ic z ­ k a w z a c h o d n ie j g ra n i W ie lk ie j B u c zy n o w ej T u rn i. T u ry ś c i p o d ą ż a ją c y O rlą P e rc ią w7 k ie r u n k u K rz y ż n e ­ go, p rz e c h o d z ą p rz e z Budzow 7ą P rz e łą c z k ę , tu ż p o n iżej w ie rz c h o łk a Budzow 7e j Ig ły . N a to m ia s t B u czy n o w a T u rn ic z k a w zn o si się w p o łu d n io w e j śc ia n ie W ie lk ie j B u c z y n o w ej T u rn i i o d w ie d z a n a b y w a w y łą c z n ie p rz e z ta te rn ik ó w 7. 3. W p ó łn o c n o -w s c h o d n ie j g ra n i K oziego W ierch u , ja k o o s ta tn ia tu r n ia te j g ra n i n a d Ż leb em K u lc z y ń ­ sk ie g o , w zn o si się B u c z y n o w a S tra ż n ic a . N a to m ia st K o zia S tr a ż n ic a to p o k a ź n a tu r n ia w D o lin ie Z ło m isk , ju ż w C zech o sło w a cji. K o zia S tr a ż n ic a s ta n o w i z a ­ k o ń c z e n ie b o czn ej g ra n i, o d d z ie la ją c e j się od Z a c h o ­ d n ie g o S z c z y tu Ż e la z n y c h W ró t k u p o łu d n io w e m u z a ­ ch o d o w i. W ejśc ie n a K o zią S tra ż n ic ę n ie p rz e d s ta w ia w ię k sz y c h tru d n o śc i. 4. K o lis ta T u rn ia wrzn o si się w e w sc h o d n ie j g ra n i H ru b e g o W ie rc h u , p o m ię d zy jeg o szczy tem , a S z c z y rb sk ą P rz e łę c z ą i o czy w iście n ie m a n ic w sp ó ln e g o z K o ło w y m S zc z y te m , w y b itn y m w z n ie sie n ie m w g łó w n ej g ra n i T a tr o w y so k o ści 2425 m . Kołowry S zczy t je s t d ru g im , lic z ą c od p ó łn o c n e g o w sc h o d u , w y b itn ie js z y m w ie rz c h o łk ie m T a tr W y so k ich . 5. G a ra jo w ą S tra ż n ic ę , p o za n a z w ą n ie w ie le łącz y z G arajo w 7ą G ra p ą . P ie rw s z a z n ic h to w y b itn a tu r n ia , k o ń c z ą c a p o tę ż n ą G ra ń H ru b e g o , d ru g a je s t n ie w ie l­ k im w y n ie sie n ie m w7 m a s y w ie W ie lk ie j K o p y K o p ro ­ w e j, a o bie ro z d z ie la g łę b o k o w c ię ta D o lin a K o p ro w a.

6. Ż a b ia L a lk a to n ie w ie lk a , lecz n ie z w y k le o ry g i­ n a ln a w k sz ta łc ie tu r n ic z k a w b o c z n e j g ra n i Ż a b ieg o M n ic h a . P ie rw s z e g o w e jś c ia n a je j w ie rz c h o łe k d o k o ­ n a li w7 1908 r. z n a k o m ic i ta te r n ic y J. C h m ielo w sk i, G. K o m a rn ic k i, i A. K ro e b l w7 to w a rz y s tw ie p rz e w o d ­ n ik a J ó z e fa T o m k o w eg o .

143

7. B a sz to w a Ig ła i Ig ła w P a tr ii to je d n o i to sam o , z ty m , że d ru g a je s t sło w a c k ą n a z w ą tu rn ic z k i, w o ry g in a ln y m b rz m ie n iu „ Ih la v P a t r i i ”. N a sz c z y t — o s ta tn i n a z w a n y w g ra n i B a sz t — p ro w a d z ą je d y n ie ta te r n ic k ie d ro g i, w y m a g a ją c e u m ie ję tn o śc i w sp in a c z ­ k o w y ch .

8. T o m k o w e Ig ły w zn o szą się w z a c h o d n ie j śc ia n ie N iżn ich R y só w o p a d a ją c e j do C z a rn e g o S ta w u n a d M o rsk im O k iem . O bie Ig ły d o sk o n a le w id a ć ze ścieżk i n a R y sjr, n a to m ia s t od s c h ro n is k a p rz y M o rsk im O k u d e b rz e w id o c z n e są je d y n ie w ó w czas, g d y od m a s y w u R y só w o d d z ie li je w a r s tw a c h m u r lu b m g ieł. 9. O czy w iście K o śc ió łe k i M ały K o ścielec to d w a z u p e łn ie ró ż n e szczyty , o d leg łe od sie b ie o w ie le g o d zin drogi. K o śció łek w zn o si się ja k o sa m o d z ie ln a tu r n ia w D o lin ie B a ty ż o w ie c k ie j, n a to m ia s t M ały K o ścielec to d łu g i g rz b ie t b ez w y b itn e g o sz czy tu , sta n o w ią c y z a k o ń c z e n ie g ra n i K o ścielcó w w D o lin ie G ą sie n ic o w e j. N a M ały K o ścielec w e jd z ie m y b a rd z o ła tw o i w y g o d ­ n ie śc ie ż k ą od C z a rn e g o S ta w u G ą sie n ic o w eg o lu b od P rz e łę c z y K a rb . N a K o śció łe k w D o lin ie B a ty ż o w ie c ­ k ie j n ie p ro w a d z i ż a d e n sz la k tu r y s ty c z n y i w ie rz c h o ­ łe k d o stę p n y je s t w y łą c z n ie w sp in a c zo m . 10. P ie k ie ln ik o w a T u rn ia , to n ie w ie lk a , a le ła d n a i śm ia ła w k s z ta łta c h tu r n ia w p o łu d n io w o -w s c h o d n ie j g ra n i D ia b lo w in y , o czy w iście w m a s y w ie S z a ta n a . T e d z iw n e i w y m a g a ją c e św ię c o n e j w o d y n a z w y w y w o ­ dzą się z p o d a ń i le g e n d g ó ra lsk ic h . J e d n a z n ic h głosi, że do u k ry te g o w śró d s k a ł s k a r b u , za c e n ę d u sz y w ió d ł s z a ta n g ó ra la . G ó ra l w y p ro w a d z ił je d n a k w p o le s z a ­ ta n a , g d y ż s k a r b z a b ra ł, a d u sz y n ie dał.

11.

SK Ą D TA NAZW A?

p rz y jm o w a n a o b e c n ie p rz e z g ó ra li ja k o w ła s n a , n ie je s t, ja k się p rz y p u sz c z a , g ó ra lsk ie g o p o c h o d zen ia. G ó ra le m ó w ili po p ro s tu o C h ło p k ach . Z d a n ie m J. C h m ie lo w sk ie g o , n a z w ę D w u n a s tu A postołów 7 w y ­ m y ś lił w7 ro k u 1877 S. W e b e r, a ro z p o w sz e c h n ili in n i n ie m ie c c y a u to rz y . O d te g o c z asu u ż y w a n a je s t p rz e z tu r y s tó w p o w szech n ie, a g ó ra le tę nazw rę, ta k ja k i w ie le in n y c h p rz e z tu r y s tó w w y m y ślo n y c h , zaczęli b ra ć za sw o ją . 2. N az w a G ło d ó w k a p o ch o d zi od g ó ra lsk ie g o n a z w i­ s k a G łód, p o d o b n ie ja k N ę d z ó w k a od N ędzy. S am te tm a je ro w s k i J a n o s ik n o sił, ja k p a m ię ta m y , n a z w isk o N ęd za L itm a n o w sk i. N a z w a G ło d ó w k a p o jaw d a się w d o k u m e n ta c h ju ż od ro k u 1669, ró w n ie ż w fo rm ie „ G ło d o w a ” i „ G ło d ó w k a R u s in o w a ”. Z G ło d ó w k i, ja k b y m o cą k o m p e n s a ty ro z c ią g a się n a jp ię k n ie js z y w id o k n a p a n o ra m ę T a tr.

3. G ęsia S z y ja to ró w n ie ż je d e n ze z n a k o m itsz y c h p u n k tó w w id o k o w y c h . N a zw a teg o szczy tu re g lo w e ­ go, w zn o sząceg o się n a d sio d łe m P rz y s ło p u W a k s m u n ­ d z k ie g o , w z ię ła się od w ą sk ie g o p a sa tr a w położonego n a w sc h o d n im g rz b ie c ie , p rz e z g ó ra li p o ró w n y w a n e g o do g ę sie j szyi. 4. R a tu sz to tu r n ia p io n o w o w z n o sz ą c a się n a d d n e m W ąw o zu K ra k ó w . S a m w ą w ó z o trz y m a ł n a z w ę od g ó ra li, k tó rz y p o ró w n y w a li je g o p io n o w e, p ro s to ­ p a d le ' śc ia n y , tw o rz ą c e w ą s k ie u lic e i k o ry ta rz e do śc ia n i u lic k ra k o w s k ic h . N ic d ziw n eg o , że w ty ra sk a ln y m m ieście n ie z a b ra k ło ró w n ie ż R a tu sz a .

5. O g ro d y W ie lic k ie leżą w D o lin ie W ie lic k ie j p o n a d p ro g iem S ik la w ic y . W ie lic k i O gród to in a c z e j K w ie tn ik , po sło w a c k u K v e tn ic a , z w a n y ró w n ie ż n a cześć sz w e d z k ie g o b o ta n ik a O g ro d e m W a h le n b e rg a . N a z w a b ie rz e się od b u jn e j ro ś lin n o ś c i p o k ry w a ją c e j w ty m m ie js c u c a łk o w ic ie p ła s k ie d n o d o lin y .

1. G ra ń D w u n a s tu A p o sto łó w w ch o d zi ro d z a je m b o czn ej, u s ta w io n e j p o d k ą te m p ro s ty m p o strz ę p io n e j g rz ę d y w g ra ń Ż ab ie g o S z c z y tu N iżnicgo. W b re w n a z w ie s k ła d a się n a n ią n ie d w a n a śc ie , a sie d e m w y ­ b itn ie js z y c h tu r n i, o stry c h , z a d z ie rż y sty c h , p ę d z ą c y c h ja k b y do n ie b a . N az w a D w u n a s tu A postołów 7, choć

6. P o c h o d z e n ie n a z w y W a g a n ie je s t p ew n e. J e s t to od d a w n a z n a n a p rz e łęc z m ię d z y R y sa m i a C iężk im S z c z y te m w m a s y w ie W y so k iej. N ie g d y ś o zn aczan o n ią ró w n ie ż R y sy , a n a w e t sa m ą W y so k ą. P rz y p u s z c z a się, że n a z w a m a m ieć s ło w a c k ie p o c h o d zen ie — V ah a. O p rz e łę c z y te j p isze W a le ry E lja sz : „ w ła śc iw ą je j d a li n a z w ę , bo za p o ś re d n ic tw e m n ie j w a ż ą s ię m ię d z y so b ą d w a sz c zy ty R y sy z W y so k ą ”.

144

10 500 zagadek o T aliach

145

7. P o c h o d z e n ie n a z w y M a ła W y so k a z w ią z a n e je s t z n a z w ą s ą s ie d n ie g o sz c z y tu S ta ro le ś n e j. N a z w a W y so ­ k a o b e jm o w a ła ca łą g ru p ę S ta r o le ś n e j, k u półn o cy , aż po P o ls k i G rz e b ie ń i R o h a tk ę , o ile n ie d a le j. B yło to z ja w is k o w ó w czas p o w sze c h n e , że n a z w a w ie lk ie g o sz czy tu ta trz a ń s k ie g o o b e jm o w a ła c a łą g ru p ę s ą s ie d ­ nich , m n ie js z y c h szczy tó w jeszcze n ie n a z w a n y c h . K ie d y od p ó łn o cy w ch o d z iło się n a P o lsk i G rz e b ie ń po p ra w e j s tro n ie D o lin y W ie lic k ie j w id z ia ło się G ie rla c h , a po le w e j W y so k ą — czyli o b e c n ą S ta ro le ś n ą . W sz y s t­ k ie in n e sz czy ty i tu r n ie n a d tą d o lin ą b y ły ty lk o b e z im ie n n y m i d o d a tk a m i do ty c h d w u o lb rzy m ó w . P o te m w y o d rę b n io n o szczy t m ię d z y P o lsk im G rz e b ie ­ n ie m a R o h a tk ą i n a z w a n o g u z p e łn ie słu sz n ie M ałą W ysoką, g d y ż w ó w cz e sn y m p o ję c iu b y ł to co n a jw y ­ żej k o n u s w s to s u n k u do o w ej w ie lk ie j i ro z le g łe j W y so k iej. D ziś, k ie d y ro d o w ó d n a z w y p o sze d ł w z a ­ p o m n ie n ie , o k re ś le n ie „ M a ła ” "Wysoka w y d a je się d ziw aczn e, choć ja k to się d z ie je w w ie lu in n y c h p rz y p a d k a c h , n ie g d y ś tłu m a c z y ło się w n a jp r o s ts z y sposób.

8. O k re ś le n ie ..R u m a n o w y S z c z y t” je s t ju ż n ie g ó ra lsk ie , ta k ja k sze re g n a z w ta trz a ń s k ic h p o w s ta ­ ły c h w czasie ta te r n ic k ie j e k s p a n s ji: P rz e łę c z N o w ic ­ k iego, Ż leb K u lc z y ń sk ie g o , Ż le b K irk o r a , W ro ta C h a łu b iń sk ie g o , T o m k o w e Ig ły , P rz e łę c z T e tm a je ­ ra. R u m a n o w y po ch o d zi od n a z w is k a zn a n e g o p rz e ­ w o d n ik a ta trz a ń s k ie g o — b y ł to J a n R u m a n D rie ć n y ju n io r. 9. N a z w a H a w ra ń n o to w a n a je s t ju ż w' 1717 r. T e n n a jw y ż sz y w ie rz c h o łe k w’ T a tra c h B ie lsk ic h m a p rz y ­ p u sz c z a ln ie b a rd z o p o sp o litą g e n e alo g ię: sło w a c k ie h a v r a n ró w n a się g a w ro n . B yć m o że je d n a k ro d o w ó d n a z w y je s t s z la c h e tn ie js z y i p o ch o d zi od z b ó jn ik a H a v ra n a , k tó r y m ia ł w te j o k o lic y ra b o w a ć . 10. N azw a K ry w a n ia p o c h o d z i od k s z ta łtu jeg o w ie rz c h o łk a , p rz e k rz y w io n e g o ja k b y n a p ó łn o c n y w sch ó d . W p o ls k ie j lite r a tu r z e p rz y ję ła się n a ogół n a z w a w z ię ta ze sło w a c k ie g o — K ry w a ń , c h o cia ż od d a w n a p o d h a la ń s c y g ó ra le n a z y w a li te n szczy t K rz y w a n ie m .'

12.

ODKRYW CY TA TR

1. T ru d n o p o w ied zie ć, ja k i b y ł zaw ó d S ta n i­ s ła w a S ta sz ic a (1755— 1326). U k o ń c z y ł s tu d ia te o lo g ic z ­ n e, z n a n y zaś je s t ze sw e j d z ia ła ln o ś c i p o lity c z n e j w K o m is ji W y z n ań R e lig ijn y c h i O św ie c e n ia P u b lic z ­ n eg o o ra z n a u k o w e j ja k o czło n e k w a rsz a w sk ie g o T o w a rz y s tw a P rz y ja c ió ł N a u k . P a r a ł się ro ln ic tw e m , n a k tó r y m to p o lu m ia ł o g ro m n e o siąg n ięcia. T a tr y o d w ie d z a ł w la ta c h 1803— 1805, d la p o c z y n ie n ia s t u ­ d ió w g e o lo g iczn y ch w r a m a c h całeg o sz e re g u p o d ró ży p o P o lsce. O w ocem ty c h w o ja ż y b y ło k a p ita ln e dzieło O z i e m i o r o d z t w i e K a r p a t ó w i i n n y c h gór i r ó w n i n P o lski, w y d a n e w W a rs z a w ie w 1815 r. B ył n a u k o w ­ cem , a le ró w n ie ż b y ł i „ a lp in is tą ” — ja k o p ie rw s z y c z ło w ie k w sz ed ł n a K o ło w y S zczyt, a w d n iu 2 1 V III 1805 r. ja k o je d e n z p ie rw sz y c h zd o b y ł Ł o m ­ n icę. n a k tó r e j szczy cie s p ę d z ił noc, p ro w a d z ą c b a d a n ia nauivow e. N a in n y m szczy cie p rze trw Ta ł b u rzę, o k tó re j w s p o m in a : „ N ie za d łu g o s tra c iliś m y w sz y stk o z oczu, z n ik ło naw Te t sk a lisk o , co n a s n a te j w y so k o ści u n o siło , z o sta ła się ty lk o o ta c z a ją c a n a s g ro z a nicości...” 2. L u d w ik Z e js z n e r (1807— 1871) b y ł p ro fe s o re m g eo lo g ii U n iw e rsty te tu " J a g ie llo ń sk ie g o . T a tr y o d w ie ­ d zał w ie lo k ro tn ie , cz y n ią c w n ich ro z lic z n e b a d a n ia n a u k o w e , m ię d z y in n y m i, ja k o p ie rw s z y , g la c jo lo g ic z ne. W ro k u 1832 p rzeso n d o w ra ł M o rsk ie O ko, o k re ś la ją c n a jw ię k s z ą g łę b ię n a 151 stó p , czyli m y lą c się o 1,5 m in m in u s w s to s u n k u do w sp ó łc z e sn y c h p o m iaró w ’. R o z w ia ł te ż o s ta te c z n ie le g e n d ę o p o łą c z e n iu je z io ra z m o rz e m , p rz y ta c z a ją c p rz y k ła d z a c h o w a n ia się c ie ­ czy w „ ru r k a c h s p ó łk u ją c y c h ”, ja k n a z y w a ł n a c z y n ia p o łącz o n e. W 1838 r. b y ł w K u ź n ic a c h i ju ż w te d y z a u w a ż y ł n ie b e z p ie c z e ń stw o z u p e łn e g o w y trz e b ie n ia p ię k n y c h p o b lisk ic h lasó w . W ro k u 1851 zw ró c ił u w a g ę n a k o n iecz n o ść o c h ro n y k ozic i św is ta k ó w . Z e js z n e r z d o b y ł sz e re g szczy tó w , m ię d zy in n y m i R o h acz P ła c z ­ liw y , S m re c z y ń sk i W ie rc h , B y s trą , T o m a n o w ą P o l­ s k ą , Giew^ont, C z e rw o n e W ie rch y , S k r a jn ą i P o ­ ś r e d n ią T u r n ię o ra z n iższy w ie rz c h o łe k S w in icy , a t a k ­ że K o szy stą i K ry w a ń , w sz ęd z ie z re s z tą p ro w a d z ą c b a d a n ia . ' 3. Sewre ry n G o szczy ń sk i (1801— 1876), p o e ta , w T a ­

try

146

10*

zagnany

z o sta ł

w y d a rz e n ia m i

1831 r.

G oszcząc

147

u p a ń s tw a T e tm a je ró w w Ł o p u sz n e j w d n ia c h od 4 IV 1832 do 1 X I 1332 o d b y ł k ilk a w y c ie c z e k w T a try . Z w ie d z ił m ię d z y in n y m i D o lin ę K o śc ie lisk ą , D o lin ę P ię c iu S ta w ó w P o ls k ic h , M o rsk ie O ko, S ta w S m r e cz y ń sk i i w y w ie rz y sk o pod P is a n ą , z a g łę b ia ją c się ja k o p ie rw sz y tu r y s ta w ja s k in ie ta trz a ń s k ie . E fe k te m ty c h w y c ie c z e k b y ło z n a k o m ite , do d ziś często c y to w a n e d zieło „ D z ie n n ik p o d ró ży do T a tr ó w ”. W y je c h a w sz y w listo p a d z ie 1932 r. z Ł o p u sz n e j, w ró c ił w T a tr y d o ­ p ie ro po w ie lo le tn ie j tu łac z c e, ja k o 7 0 -le tn i sta rz e c , z a tr z y m u ją c się ty m ra z e m w L u d ź m ie rz u w e d w o rze A d o lfa T e tm a je ra , o jc a p rz y sz łe g o p ie w c y T a tr — K a z im ie rz a , k tó r y m ia ł w te d y d o p ie ro la t dziesięć. M ały K a z im ie rz ta k w sp o m in a G o szczy ń sk ieg o : „S iw y b y ł, ry c e r s k i m ia ł w y ra z tw a rz y ... W ied z ia łe m , że w p o k o ju , w k tó r y m m ie sz k a ł, w y p ę d z a n o s ta r a n n ie w sz y stk ie m u c h y i że n ie w o ln o ta m b y ło w p a d a ć , a n i w rzeszczeć pod d rz w ia m i”. 4. W in c e n ty J a k u b P o l (1807— 1872), p o e ta , w o jsk o ­ w y, le k to r ję z y k a n ie m ie c k ie g o , d y re k to r w y d a w n ic ­ tw a im . O sso liń sk ic h w e L w o w ie, e tn o g ra f, p ro fe s o r g e o g ra fii n a U n iw e rs y te c ie Ja g ie llo ń sk im . P ie rw s z ą w y c ie c z k ę w T a tr y o d b y ł w io sn ą 1835 r. P ó ź n ie j j e ­ źd ził w g ó ry ta k często, ja k ty lk o p o z w ala ł m u n a to czas. P is a ł o T a tra c h w ie le , lecz n a jb a r d z ie j z n a n e s ta ły się je g o w iersze . 5. M a k s y m ilia n N o w ick i (1826— 1890) zoolog, czło ­ n e k K o m isji F iz jo g ra fic z n e j K ra k o w s k ie g o T o w a rz y ­ s tw a N au k o w eg o , b y ł je d n y m z n a jg o rliw sz y c h m i­ ło ś n ik ó w T a tr i P o d h a la i je d n y m z p ie rw s z y c h o rę ­ d o w n ik ó w o c h ro n y z w ie rz ą t ta trz a ń s k ic h . N o w ick i je s t a u to r e m d w ó ch m o n o g ra fii o k o zicy i św is ta k u , k tó r e to p ra c e , m im o u p ły w u p o n a d s tu la t, n ic n ie s tra c iły ze św ieżo ści. Co w ię c e j, o b ie te p ra c e są d o ty ch c z a s je d y n y m i tego ro d z a ju o p ra c o w a n ia m i w P o lsce. Po p ie rw s z e j in ic ja ty w ie o c h ro n y k o zicy i ś w is ta k a d a n e j p rz e z Z e jsz n e ra , s p r a w ą g o rliw ie z a ję li się J a n o ta i N o w ick i. 6. E u g e n iu sz J a n o ta (1822— 1878), k siąd z, p ro fe s o r k ra k o w s k ie g o g im n a z ju m św . A n n y , w ie lk i lib e ra ł, p o d p is u ją c y p ra c e n a u k o w e „D r. E u g e n iu sz J a n o t a ”, n ig d y n ie p o d k re ś la ł sw eg o d u c h o w n eg o s ta n u . Do Z a k o p a n e g o zaczął je ź d z ić p o cz ą w sz y od ro k u 1346. J a n o tę , o d m ie n n ie n iż G o szczy ń sk ieg o i P o la . w g ó ry p o p y c h a p a s ja o d k ry w c z a . F e rd y n a n d H o esick m ó w i

148

o n im „...m iał ty lk o je d n ą a m b ic ję : c h c ia ł b y ć p ie r w ­ szym P o la k ie m , k tó r y w y sz e d ł n a n ie k tó re n a jw y ż sz e sz c zy ty ta tr z a ń s k ie ”. N a jw ię k sz y m ta te r n ic k im su k c e ­ sem J a n o ty b y ło z d o b y cie w to w a rz y s tw ie M a c ie ja S iecz k i w 1867 r. n a jw y ż sz e g o w ie rz c h o łk a S w in icy . W a ż n ie jsz y m fa k te m od z d o b y c ia S w in ic y p o z o stan ie d la n a s w y d a n ie p rz e z J a n o tę w ro k u 1860 p ie rw sz e g o p o lsk ieg o p rz e w o in ik a po T a tr a c h p t. P r z e w o d n i k w w y c ie c z k a c h n a B a b ią Górę, do T a t r i P ie n i n z w c a ­ le d o k ła d n ą m a p ą . 7. J ó z e f S to la rc z y k (1816— 1893), k sią d z , p ie rw s z y p ro b o szcz z a k o p ia ń sk i, o lb rz y m ie g o w z ro stu , n ie z w y ­ k łe j siły fiz y c z n e j i z n a k o m ity ta te r n ik . W o jte k M a­ te ja , w ie lk i zb ó jn ik , sa m n ie u ło m ek , zo b aczy w szy po ra z p ie rw s z y ks. S to la rc z y k a w y k rz y k n ą ł: „E j je g o ­ m o ści, d ja b li w a m w rz ic i g ra li. A leście h ło p ”, a S a ­ b a ła n ie n a m y ś la ją c się: „W y ro ś te z s w a s hłop... No s w a m i to b y k się n ie n a m y ś la ł, a le b y k sie dziś w e d w o k do L u p to w a p o n ió s”. S to la rc z y k z ja w ił się w Z a ­ k o p a n e m po ra z p ie rw s z y w 1847 r. 6 sty c z n ia 1843 r. zało żo n a z o sta ła p a r a f ia z a k o p ia ń s k a i ks. S to la rc z y k z a ją ł się n a w ra c a n ie m o w iec z e k ch o d zący ch n ie n a jp ro s lsz ą d ro g ą . R ó w n o c ze śn ie ro z p o czął d z ia ła ln o ść ta te rn ic k ą . I tr u d n o p o w ied zie ć, w k tó r e j z d w u d z ie ­ d zin o d n ió sł w ię k sze s u k c e s y . B y ł w ie le k ro ć n a G ie ­ w o n c ie , d w a ra z y n a L o d o w y m S zczycie, d o k o n ał sió d m eg o w e jś c ia n a G ie rla c h — a b y w y m ie n ić ty lk o o sią g n ię c ia n a jw a ż n ie js z e . N a n iw ie d u s z p a s te rs k ie j „ n a w ra c a ł n a d ro g ę b o ż ą ” ty c h , k tó ry m m ilsz a b y ła d ro g a p rz e z T o m a n o w ą P rz e łę c z po lu p to w s k ie ta la ry . M iał jeszcze je d n ą n a m ię tn o ś ć , o k tó r e j m ilczą o fi­ c ja ln e b io g ra fie — p ię k n e z a k o p ia n k i, i te j o s ta tn ie j, ja k w s p o m in a ją w sp ó łc z e śn i, też u le g a ł bez re s z ty . 8. T y tu s C h a łu b iń s k i (1820—1889), le k a rz , je d n a z n a jw ię k s z y c h p o sta c i w h is to rii p o z n a n ia T a tr. C h a ­ łu b iń s k i u w a ż a n y je s t za o d k ry w c ę Z a k o p a n e g o ja k o u z d ro w is k a . T r a f ił w T a tr y p rz y p a d k o w o . J a k o m ło d y w a rs z a w s k i le k a r z z a c ią g n ą ł się o ch o tn iczo do słu ż b y s a n ita r n e j w czasie re w o lu c ji w ę g ie rs k ie j w ro k u 1848. P o u p a d k u W io sn y L u d ó w w ra c a ł do k r a j u k r ó t­ szą d ro g ą p rzez T a try . Z a c h w y c o n y ich p ię k n e m , po trz e c h la ta c h o d w ie d z a je p o w tó rn ie , a w d w a d z ie śc ia la t p ó ź n ie j, w r o k u 1873 z ja w ił się u p o d n ó ż a T a tr po ra z trz e c i i o d tą d ju ż k aż d e g o la ta , do śm ie rc i, o d w ie ­ d z a ł je co ro k u . Je g o w y cieczk i tłu m n e i sz u m n e, w ie ­ lo d n io w e , p ra w ie za w sz e z m u z y k ą , sły n n e b y ły w c a ­ łe j P o lsce. Z g o d n ie z fra n c u s k im sp o so b em w y ja ś n ia -

149

n ia n ie z ro z u m ia ły c h w y d a rz e ń (c h e rc h e la f e m m e ) , te n trz e c i p o w ró t C h a łu b iń sk ie g o do Z a k o p a n e g o o d ­ b y ł się za s p r a w ą H e le n y M o d rz e je w sk ie j, za k tó r ą p o d ą ż y ł n a le tn is k o . I ta k m a g n e ty c z n y u ro k a k to r k i, k tó ry u s id lił z re s z tą n ie jeg o je d y n e g o , m ia ł by ć, ja k chce a n e g d o ta , m o to re m o d k ry c ia Z a k o p a n e g o d la P o lsk i. 9. W a le ry E lia sz R a d z ik o w sk i (1840— 1905), a r ty s ta m a la rz , je d e n z p ie rw s z y c h p ro p a g a to ró w T a tr i Z a ­ k o p an eg o . T a k ja k C h a łu b iń s k i z w a n y b y ł „ k ró le m T a t r ”, ta k E lia sz a m o ż n a b y n a z w a ć ich p ie rw s z y m z a rz ą d c ą . P rz y p o p a rc iu J. I. K ra sz e w sk ie g o w y d a ł w ro k u 1870 p rz e w o d n ik p o T a tra c h , k tó r y do ro k u 1900 o sią g n ą ł im p o n u ją c ą lic z b ę sz eściu w y d a ń . W ro k u 1873 E lia sz b y ł je d n y m z w sp ó łz a ło ż y c ie li T o w a rz y s tw a T a trz a ń s k ie g o , a p ó ź n ie j c z y n n y m cz ło n k ie m z a rz ą d u . N a ty m s ta n o w is k u w y k a z a ł się n ie b y w a łą e n e rg ią , p ro je k tu ją c sz e re g sz la k ó w w T a tra c h . B y ł p o n a d to in ic ja to re m p o m y słu z a ło ż e n ia w Z a k o p a n e m p o czty i tM p g rafu o raz z o rg a n iz o w a n ia w je d n o lite s to w a r z y ­ szen ie p rz e w o d n ik ó w g ó rsk ic h . W czasie sp o ru z W ę­ g ra m i o M o rsk ie O ko b y ł je d n y m z n a ja k t y w n i e j­ szych obrońców ’ p r a w P o ls k i do je z io ra . 10. W ła d y s ła w Z a m o y sk i (1853— 1924). Z a w ó d ? H r a ­ b ia — co w ta m ty c h la ta c h b y w a ło b a rd z o in tr a tn y m z a ję c ie m . Z a m o y sk i je d n a k n ie p o p rz e s ta ł n a ty m . J e g o z a słu g i d la Z a k o p a n e g o b y ły n ie w ą tp liw e . B ył in ic ja to re m , a częściow o i f u n d a to re m m . in. ta k ic h p rze d się w z ię ć , ja k p rz e d łu ż e n ia lin ii k o le jo w e j z C h a ­ b ó w k i do Z ak o p a n e g o , w y b u d o w a n ia szosy Z a k o p a ­ n e— M o rsk ie O ko, b u d o w y s c h ro n is k w T a tra c h , in s ta ­ la c ji o ś w ie tle n ia e le k try c z n e g o w Z a k o p a n e m . P rz e z k u p n o d ó b r z a k o p ia ń sk ic h p rz y c z y n ił się do u r a to w a ­ n ia la s ó w ta trz a ń s k ic h i do p ó źn ie jsz e g o u tw o rz e n ia p a r k u naro d o w rego. O ty m o s ta tn im p rz e d s ię w z ię c iu in f o rm u je S to la rc z y k : „...k u p ił n a lic y ta c ji d o b ra Z a ­ k o p a n e h r. W ład. Z am o y sk i... z czeg o śm y się n ie z m ie r­ n ie u ra d o w a li...” Z a m o y sk i g o sp o d a ro w a ł d o b rz e , po części d la te g o , że m ia ł s m y k a łk ę do in te re só w , p o części d la te g o , że aż do p rz e s a d y liczy ł w y d a w a n e g ro ­ sze. B ył w rę c z s k ą p y , je ż e li ch o d ziło o w ła sn e p o tr z e ­ by, n ie ż a ło w a ł je d n a k g ro sz a na te w y d a tk i p u b lic z n e , k tó re u w a ż a ł za słu sz n e .

1 3.

T A JE M N IC A Z A W O A L K Ą

1. W iad o m o ść je s t w p ro s t sz o k u ją c a , b o w iem B e a ta K o śc ie le c k a -Ł a sk a , żo n a O lb ra c h ta Ł ask ieg o , p a n a n a K ie ż m a rk u , w r o k u 1565 w7 lic z n y m to w a rz y s tw ie o d ­ b y ła p o d ró ż w7 g ó ry n a d Z ielo n y S taw 7 K ie ż m a rsk i. K ro n ik i n ie w s p o m in a ją o d o k o n a n iu ja k ie jś in n e j p o d o b n e j e k s tra w a g a n c ji p rz e z p a n ią Ł a sk ą , ale n ie ­ sp o k o jn e g o m u s ia ła b y ć d u c h a , bo m ą ż w ięził ją p rzez p a r ę la t. 2 . M ian o ta tr z a ń s k ie j tu r y s tk i, choć w g ó ry u d a ła s ię k o la sa , m o ż n a c h y b a p rz y z n a ć Ł u c ji z G ie d ro y c ió w -R a u tc n s tr a u c h o w e j. B y ły p rz e d n ią i in n e , k tó re w y b ie ra ły się w T a tr y „ p o d łu g p r o g r a m a tu ”, je d n a k m n ie j o n ic h w iad o m o . W w y p a d k u p a n i Ł u c ji s p r a w a je s t o ty le p ro s ta , że p o z o sta w iła o n a po so b ie w y d a n ą w7 P o z n a n iu w7 ro k u 1844 k s ią ż k ę M iasta, g ó r y i d o lin y , w7 k tó r e j o p is u je o d b y tą w ro k u 1839 w y c ie c z k ę w7 T a ­ tr y i P ie n in y .

3. WT ro k u 1855 p rz y je ż d ż a w T a tr y po ra z p ie rw s z y M a ria S te c z k o w sk a . P o 9 -d n io w y m p o b y cie m u s i w y ­ jec h a ć, a le w g ó ry w ra c a p o te m jeszcze c z te ro k ro tn ie . O s ta tn ią p o d ró ż o d b y ła w 1864 r. S te c z k o w sk a nie z a d a w a la się je d n a k w y c ie c z k a m i o d b y w a n y m i w o n czas p rz e z w sz y stk ie p a n ie , tr a d y c y jn ie — f u r k ą do M o rsk ie g o O ka, czy D o lin y K o śc ie lisk ie j. O w szem i ta m b y w a, a le p ró c z teg o u s iłu je w e jś ć n a K ry w a ń , je s t p ie rw s z ą tu r y s tk ą n a G ła d k ie j P rz e łę c z y i Z a w o ­ ra c h . W sp in a się te ż n a W o ło w iec, no i w y d a je z n a n ą k sią ż k ę O b r a z k i z p o d r ó ż y do T a t r ó w i P ie n in , k tó r a m ia ła d w a w y d a n ia (1858 r. i 1872 r.). 4. N a ta lia J a n o th ó w n a , z n a n a p ia n is tk a , d o k o n u je re w o lu c ji w k o b ie c e j tu r y s ty c e ta tr z a ń s k ie j — chodzi w g ó ry w sp o d n ia c h . M aciej S ieczk a , je j s ta ły p rz e w o ­ d n ik , g d y w sp o m in a ł o ty c h w y p ra w a c h , k tó r y c h u k o ­ ro n o w a n ie m b y ło zd o b y cie w ro k u 1883 G ie rla c h u , w d e c y d u ją c y m m o m e n c ie ściszał g łos i p rz e p ra s z a ł za o b ra z ę u szu : n o siła s k ó rz a n e h a jd a w e r y p o d s p ó d ­ n ic ą , k tó r ą z d e jm o w a ła p rz y w e jś c ia c h n a szczy ty , n a k tó r y c h n ie sp o d z ie w a ła się n ik o g o z astać. 5. N a p o c z ą tk u n a sz eg o s tu le c ia pod n ie zaw sze n ie b ie s k im ta tr z a ń s k im n ie b e m , p o ja w ia się z n a k o m ite

150

151

n a z w isk o : W a n d a H e rsó w n a . O je j a k ty w n o ś c i n ie c h św ia d c z y fa k t, że la te m 1902 r o k u w c ią g u sz e śc iu k o le jn y c h d n i w ch o d zi n a D u rn y , P o ś re d n ią G ra ń , K o ń c z y stą , G a n e k i M ięg u sz o w ie c k i S zczyt. W re szc ie też n o g a je j s ta je n a w ie rz c h o łk u , k tó r y w s e rc u n ie ­ je d n e j tu r y s tk i n a d M o rsk im O k iem b u d z i lę k — n a M n ich u . 6. 18 s ie rp n ia 1908 r. m a m ie js c e w y p a d e k b ez p r e ­ c ed en su . W a n d a J e ro m in ó w n a , w s p in a ją c się w to ­ w a rz y s tw ie ta te r n ik ó w w re jo n ie G ra n i A p o sto łó w , n a o s ta tn ic h k ilk u n a s tu m e tra c h p o d w ie rz c h o łk ie m Ig ły w Ż a b ie m id zie ja k o p ie rw s z a n a lin ie i je j sto p a je s t p ie rw s z ą , ja k a s ta n ę ła n a ty m szczycie. W ie lk i to zaszczy t d la 1 8 -le tn ie j w ó w czas p a n n y . R ó w n ie w ie lk i, a m o że i w ięk szy , sp o ty k a ją p ó ź n ie j, b o w ie m ig lic ę n a z w a n o T u rn ią W an d y . 7. M n iej w ię c e j w ty m sa m y m czasie, w k tó ry m J e ro m in ó w n a z d o b y w a ła Ig łę w Ż a b ie m , w’ T a tra c h m a m ie jsc e jeszcze in n y w y p a d e k b ez p re c e d e n s u : H e le n a D łu sk a w to w a rz y s tw ie I r e n y .P a w le w s k ie j d o ­ k o n a ła w e jś c ia w dasną d ro g ą n a S z c z y rb sk i S zczy t. S am e. B ez p rz e w o d n ik a i b ez m ę sk ie g o to w a rz y s tw a .

8. P ie rw s z ą ta te rn ic z k ą o d b y w a ją c ą r e g u la rn e w s p in a c z k i zim o w e je s t Z o fia K ro k o w s k a w e sp ó ł ze sw y m b r a te m Je rz y m . W k w ie tn iu 1925 r. ro z w ią z u je p ie rw s z e p ro b le m y zim o w e w ch o d z i n a K ozi W ie rch od K o ziej P rzełęczy , z d o b y w a Z a w ra to w ą T u rn ię od M y ln ej P rz e łę c z y , p o te m , w la ta c h 1927—28 z d o b y w a szereg śc ia n i szczy tó w . 9. P ie rw s z ą z d o b y w c z y n ią p o łu d n io w e j śc ia n y Z a ­ m a r łe j T u rn i b y ła E la M ic h a le w sk a -Z ie n tk ie w ic z o w a , k tó r a d o k o n a ła teg o n ie b y w a łe g o w y c z y n u w to w a ­ rz y s tw ie p ie rw sz e g o z d o b y w c y śc ia n y H e n ry k a B e ­ d n a rs k ie g o w ro k u 1917, i choć w w ie lu m ie js c a c h lin a to w a rz y s z a b y ła je j b a rd z o p o m o cn a , w y c z y n n ie ­ w ą tp liw ie m o ż n a u zn a ć za w y ją tk o w y . 10. W ro k u 1948 p rz e d K o m isją d la S p ra w P r z e ­ w o d n ic tw a T a trz a ń s k ie g o P T T K z d a ła e g z a m in n a p rz e w o d n ik a ta trz a ń s k ie g o Z o fia R a d w a ń s k a -P a ry s k a . P a n i P a r y s k a je s t ró w n ie ż p ie rw s z ą k o b ie tą , k tó r a zo sta ła c z y n n y m czło n k ie m T a trz a ń s k ie g o O c h o tn ic z e ­ go P o g o to w ia R a tu n k o w e g o .

152

14.

W IE L K IE N A Z W IS K A

1. B o le sła w P ru s (1845— 1912). Z n a k o m ity p o lsk i p is a rz Z a k o p a n e o d w ie d z ił k ilk a k ro tn ie , w g ó ry u d a ­ w a ł się je d n a k rz a d k o , m im o ich o g ro m n eg o u m iło ­ w a n ia . P ru s c ie rp ia ł n a lę k p rz e s trz e n i i to w ta k im s to p n iu , że o zaw 'ró t g ło w y i lę k p rz y p ra w ia ło go p rz e jśc ie ju ż n ie p rz e z ja k ie ś e k s p o n o w a n e m ie jsc e , a le n a w e t sp a c e r po z b y t o tw a r te j p rz e s trz e n i. Z n a j ­ w ię k sz y m tr u d e m p o ru s z a ł się po b y le w ię k sz y m p la ­ cu, zw łaszcza, g d y go n ie z n ał. W iad o m o o k ilk u p r ó ­ b a c h P ru s a p rz e z w y c ię ż e n ia ow eg o lęk u . Je d n e g o ra z u C h a łu b iń s k i u siło w a ł go z a p ro w a d z ić do M o rsk ieg o O k a, a le ju ż n a d Ja s z c z u ró w k ą P ru s d o z n a ł ta k ie g o p rz e ra ż e n ia , że d a le j p ro w a d z o n o go z z a w ią z a n y m i o czy m a , d o p ó k i n ie z n a la z ł się w lesie. In n y m ra z e m p is a rz n a ją ł O b ro c h tę o ra z G ro n ik o w sk ie g o i u d a ł się z n im i n a H a lę G ą sie n ic o w y p rz e z S k u p n ió w U płaz. Z p o c z ą tk u szed ł d o b rze , ale g d y d o ta r ł do m ie jsc a , g d z ie o tw ie ra się w id o k n a d o lin ę J a w o rz y n k i, iść d a le j n ie c h c ia ł za ż a d n e sk a rb y . P o p o w ro c ie z te j w y c ie c z k i so w icie o p ła c ił p rz e w o d n ik ó w za ich w ie l­ k ą fa ty g ę : k a ż d e m u z n ic h o fia ro w a ł d u b e ltó w k ę . N a ­ w ia se m m ó w ią c , n ie o rie n to w a ł się p e w n ie d o ja k ic h g rzechów ' d a je im p o k u sę. 2. J u l ia n M a rc h le w sk i (1866— 1925). T en w y b itn y p rz y w ó d c a p o ls k ie j k la s y ro b o tn ic z e j b y ł z a p a lo n y m ta te rn ik ie m . W ro k u 1911 o p u b lik o w a ł n a w e t w n ie ­ m ie c k ie j g azecie „ L e ip z ig e r V o lk sz e itu n g ”, o rg a n ie n ie m ie c k ie j s o c ja ld e m o k ra c ji, se rię a rty k u łó w pod o g ó ln y m ty tu łe m „Z w y so k ic h T a t r ”. P isze ta m m ię ­ dzy in n y m i: „ W a ru n k i ż y cia w k ró d k tó r y c h ży jem y , s tę p iły p rz e w a ż n ie w lu d z ia c h ro zk o sz p ły n ą c ą z n a ­ tę ż e n ia w sz y stk ic h sił. S ta liś m y się k ó łecz k am i w w ie l­ k ie j m a c h in ie k a p ita liz m u . W tw a rd e j p ań sz c z y ź n ie ż y c ia p o św ięc o n e g o p ra c y z a ro b k o w e j g n u ś n ie je n asza d u sz a i ciało. S k ą d ż e m a p ły n ą ć ta b u jn ie m u s u ją c a siła, k tó r a p ra g n ie p rz e ja w ia ć się w sz a leń czy ch p rz e d ­ się w z ięc iac h ? J e d n a k ż e ro zk o sz p o z o rn ie b ezcelow ego w y ła d o w a n ia e n e rg ii p rz e rz u c a so b ie — p o w ie d z ia ł­ b y m — d e sk ę r a t u n k u p o n a d wcszelkie u p o d le n ia . To ono s k ła n ia c h ło p c a do sza le ń c z y c h w y czy n ó w i k o ­ n ie c k o ń c ó w s z u k a so b ie u jśc ia w sp o rcie. S p o rt g ó r­ sk i zaś, p o le g a ją c y n a śm ia ły c h z a p a sa c h z n a tu r ą ,

153

je s t n ie w ą tp liw ie p o ry w ó w ”.

n a jw s p a n ia ls z y m

p rz e ja w e m

ty c h

3. J a n M a te jk o (1838— 1893). W ie lk i p o lsk i m a la rz o d w ie d z ił T a tr y d w u k ro tn ie , a le o b a ra z y n ie m ia ł szczęścia — p o g o d a n ie d o p isa ła . Z a p ie rw s z y m ra z e m , w 1858 r., b y ła to n a d o d a te k w y p ra w a w n a js k r o ­ m n ie js z y c h w a ru n k a c h z n ie w ie lk ą ilo ścią p ie n ię d z y , co z m u szało p rzy szłe g o m is trz a do o szcz ę d z a n ia n a je d z e n iu i „ h o te lo w y c h ” łó żk ac h . D ru g im ra z e m p o ­ ja w ił się w Z a k o p a n e m w ro k u 1885. Z n a n y ju ż w ó w ­ czas m a la rz , n ie m u s ia ł o szczęd zać a n i o g ra n ic z a ć czasu p o b y tu . O d w ie d z ił w te d y M o rsk ie O ko, D o lin ę K o śc ie lisk ą i S trą ż y s k ą , a le ty lk o K o śc ie lisk a z ro b iła n a n im w ię k sz e w ra ż e n ie . M o rsk ie O ko p o d z ia ła ło d e p ry m u ją c o m a s y w e m n a g ic h sk a ł. D łu g o jeszcze po w y je ź d z ie m is trz a o p o w ia d a n o o ż a rc ie , ja k i z ro b ił k się d z u S to la rc z y k o w i, n a ry s o w a w s z y n a d rz w ia c h p le b a n ii tr z y k a r y k a tu r a ln e p o sta c ie d ia b łó w . D rz w i te b y ły n a w e t p rz e z p e w ie n czas w y s ta w io n e w M u ­ zeum T a trz a ń s k im . 4. T a d e u sz B o y -Ż e le ń sk i (1874— 1941). T łu m a c z li te r a tu r y fr a c u s k ie j, e s e is ta , k r y ty k , p u b lic y sta . W T a tr y ch o d ził ju ż ja k o m ło d z ie n ie c w la ta c h 1888— —1892, zd o b y ł w ó w czas F u r k o t i S ta r o le ś n ą , co b y ło w ta m ty c h la ta c h w y c z y n e m w c a le n ie m a ły m , je ż e li się n ie zap o m n i, że ch o d ziło się n a w sp in a c z k i bez lin y i w z w y k ły c h m ie js k ic h b u ta c h . W ie lb ic ie lem T a tr B oy p o z o sta ł do k o ń ca. K ie d y ju ż siły n ie p o ­ z w a la ły m u n a g ó rs k ie e sk a p a d y , n a p isz e jeszcze: „ N a tu ra je s t w ła śc iw ie d la m n ie je d n a : T a tr y i ich a k c e so ria . Z a k rz tu s ić się d y m e m p ło n ą c e j k o só w k i, d ać się o d m u c h a ć do c z y sta g ó rs k ie m u w ia tro w i, u s ły ­ szeć d z w o n eczk i n a h ali... A m o że b y znów , ja k ty le ra z y d a w n ie j, p rz e n o c o w a ć so b ie w R o zto ce i p o w ę ­ d ro w a ć p rzez B ia łą W odę, g d z ie ś p o d P o ls k i G rz e ­ bień , w g ó rę...?” 5. H e le n a M o d rz e je w sk a (1840— 1909). F e n o m e n a l­ n a a k to r k a , z a lic z a n a do n a jw y b itn ie js z y c h tra g ic z e k ś w ia ta , o d w ie d z iła Z a k o p a n e po ra z p ie rw s z y w ro k u 1873, zm ie sz k a w sz y w d o m u p rz y u lic y K o śc ie lisk ie j, w ty m sa m y m , w k tó r y m sie d e m la t w c z e śn ie j m ie ­ szk ał K ra sz e w sk i. P o ty m p ie rw s z y m p o b y c ie n a s t ą ­ p iły i d alsze. P rz y je ż d ż a ła d o Z a k o p a n e g o n a w e t w te­ dy, g d y ju ż o sia d ła n a s ta łe w A m e ry c e . O to czo n a p o w sz e c h n y m k u lte m i z a w sze tłu m e m w ie lb ic ie li, b y ła je d n ą z n a jb a r d z ie j z n a n y c h osób w P o lsce, k tó r e

154

„bez Z a k o p a n e g o żyć n ie m o g ły ”. A n e g d o ty c z n ie b rz m i o p o w ia d a n ie o ty m , ja k S a b a ła z M o d rz e je w sk ą tr z y ­ m a li do c h rz tu d ziec k o W itk ie w ic z a (W itk aceg o n ie tr z e b a b y ło z re s z tą w c a le tr z y m a ć n a rę k a c h , bo sam d o sk o n a le ju ż chodził). O fin a le ty c h c h rz c in ta k opo­ w ia d a ł S a b a ła : „ ...K u m o sia m ie p o te s tr a ś n ie u ra c y ła . Je ś ć p o te i pić, p ro s e m p ie k n ie , b y ło m n o h e ń k o ; toz to m y s tra ś n ie je d li i p ili. K u m o sia m i d a ła sw o io m p o to g ra fio m i ja je j tez , a k ie m i się s tra ś n ie bez n ie j k o tw i, to se jo m p o b o śk o m , h a j...” 6. Jó z e f Ig n a c y K ra s z e w s k i (1812— 1887), p isa rz , p u b lic y s ta i k r y ty k lite r a c k i, o d w ie d z ił Z a k o p a n e w ro k u 1866. A le n ie m ia ł z b y tn ie g o szczęścia, bo z p ro g u c h a ty , w k tó r e j z a m ie sz k a ł, n a w e t G ie w o n tu n ie b y ło w id ać . W szy stk o s c h o w a n e b y ło za szczeln ą z a sło n ę c h m u r. C hoć w n a s tę p n y c h d n ia c h pog o d a n ie p o p ra w iła się, z ro b ił k ilk a w y cieczek , m ięd zy in ­ n y m i do D o lin y K o śc ie lisk ie j i S trą ż y s k ie j. E fe k te m k ilk u d n io w e g o p o b y tu w Z a k o p a n e m b yło p a r ę sz k i­ ców m a la rs k ic h o ra z a r ty k u ł z w y c ieczk i do T a tró w z a m ie sz cz o n y w7 „ K ło sa c h ” w 1868 r. P isze ta m : „S ło ń ce się m iało k u zach o d o w i. C zęść g ó r p rz e b ie g a ły i p rz e ­ rz y n a ły m g ły , k tó r e się n a jd z iw n ie j k łę b ią c , to u c ie k a ­ ły w g łą b , to w y s tę p o w a ły n a p rz ó d , w ie sz a ły się n a w ie rz c h o łk a c h i o p a d a ły d o łem . J a s k r a w e p ro m ie n ie z a c h o d u n a c h w ilę k a rm a z y n o w o , czerw o n o , d z iw n ie o św ie liły T a try . Cóż to b y ł za w id o k , ja k i k o lo ry t. O b ra z n ie d o ró w n a n e j p ięk n o śc i...” 7. H e n ry k S ie n k ie w ic z (1846— 1916). Z n a k o m ity p i­ s a r z p rz y je c h a ł do Z a k o p a n e g o po ra z p ie rw s z y po śm ie rc i p ie rw s z e j żo n y i p rz e b y w a ł ta m ze w z g lę d u n a z d ro w ie d zieci sz e re g zim . T u zaczął p isa ć B e z d o g m a tu , tu ta j p o w s ta ły lic z n e ro z d z ia ły T rylo g ii. I ta k , ja k w ie lu in n y c h , w k o ń c u b ez Z a k o p a n e g o żyć n ie p o tr a fił. G d y w y b ra ł się w 1892 r. do A fry k i, ju ż w N e a p o lu p isze: „S ie d z ą c ow ego w ie c z o ru w h a li h o te lo w e j n a p ia zz a U m b e rto , ro z m y śla łe m o le sie z a k o p ia ń s k im ,’ja s n o o św iec o n y ch o k n a c h , o ra d o s n y c h o k rz y k a c h d zieci n a w id o k d rz e w k a i m y ś la łe m sobie, że te g o n ie z a s tą p i a n i S a n ta L u c ia , a n i p rz e p y s z n y p ió ro p u sz W e z u w iu sz a, k tó r y od c z a su do czasu p rz e b ły s k iw a ł n a c z e rw o n o n a c ie m n y m n ie b ie .” 8. M a ria n S m o lu c h o w sk i (1872— 1917), p ro fe so r f i­ z y k i te o re ty c z n e j, d o k to r h o n o ris c a u sa u n iw e rs y te tu w G lasg o w , r e k to r U n iw e rs y te tu J a g ie llo ń sk ie g o , b y ł ró w n o c z e śn ie z n a k o m ity m ta te r n ik ie m i a lp in is tą .

155

Jeg o w y p ra w y w sp in a c z k o w e w D o lo m itac h , A lp a c h Z a c h o d n ic h i S z w a jc a rs k ic h n a le ż a ły C10 n a jt r u d n i e j­ szych. W T a tra c h n ie b y w a ł z b y t często, a le to co w n ic h ro b ił b y ło ' p ie rw s z e j ra n g i. W 1911 r. s ta n ą ł n a czele S e k c ji T u ry s ty c z n e j T o w a rz y s tw a T a tr z a ń ­ sk ieg o , p r e k u r s o r a K lu b u W y so k o g ó rsk ieg o . B yło to z re s z tą je d y n e o fic ja ln e w y s tą p ie n ie S m o lu c h o w sk ie g o ja k o a lp in is ty . A ż do p rz e s a d y sk ro m n y , p ra w ie n ig d y n ic o p o w ia d a ł o sw o ic h w y p ra w a c h , n ie p o z o sta w ił te ż po so b ie p ra w ie ż a d n eg o o p isu ta tr z a ń s k ie j w sp in a c z k i. 9. J e r z y Ż u ła w sk i (1874—1915). P is a rz , p o e ta , a z a ­ ra z e m ś w ie tn y ta te r n ik i to w sp o rto w y m sen sie. Z w ie d z a n ie T a tr za c z ą ł od w y c ie c zk i n a Z a w r a t w 1895 r. P o te m co ro k u w r a c a ł w g ó ry , b y w re sz c ie w 1910 r. o sied lić się n a s ta łe w Z a k o p a n e m . P o z a ło ­ ż e n iu T a trz a ń s k ie g o O c h o tn icz eg o P o g o to w ia R a tu n ­ k ow eg o z o sta ł jeg o w ic e p re z e se m . 10. W o jciech K o ssa k (1857— 1942). M a la rz , b y ł je ­ d n y m z ty c h , k tó rz y b r a li u d z ia ł w w ie lk ic h w y p r a ­ w a c h C h a łu b iń sk ie g o ; m ia ł w te d jr la t d w a d z ie śc ia p a rę i w Z a k o p a n e m z ja w ia ł się co ro k u . B y ł e n tu ­ z ja s tą T a tr, sa m w sp o m in a , ile za ta k i e n tu z ja z m się p ła c iło : „T łucz się z sa m e g o K ra k o w a f u r k ą g ó ra ls k ą , bo ze w z g lę d u n a to, iż z N ow ego T a rg u je d y n a d ro g a b y ła w ła śn ie ło ży sk ie m D u n a jc a , p e łn y m o k rą g la k ó w , a ża d e n re s o r n ie b y łb y teg o w y trz y m a ł, te n le k k i w e h ik u ł je d y n ie o d p o w ia d a ł ó w cz e sn y m w a ru n k o m te j p o d ró ż y ; znosić s tra s z n y o d ó r „ m a c h o rk i” i p rz e ­ g n iłe j n ik o ty n ą f a jk i g ó ra ls k ie j, n o co w ać w z a ja z d a c h n a L u b ie n iu a lb o w Z a b o rn i, g d zie w m a le ń k ic h iz d e b ­ k a c h b y ło w p ra w d z ie d u żo ś w ię ty c h o b ra z ó w n a b ie ­ lo n y ch śc ia n a c h , d użo p o d u sz e k n a o k ro p n ie k ró tk ic h łó żk ac h , a le i pod ś w ię ty m i o b ra z k a m i i p o d p o d u s z k a ­ m i jeszcze w ię c e j p lu s k ie w , p ru s a k ó w i p c h e ł; m ie sz ­ k a ć w d u sz n e j, z m a ły m i o k ra to w a n y m i o k ie n k a m i ch acie g ó ra ls k ie j, sp a ć w a tm o s fe rz e p rz e sy c o n e j z a ­ p a c h e m g n o jó w k i i o b o ry , a p rz y u sta w ic z n y m p ia n iu k o g u tó w i k rz y k a c h g a ź d z in y ; n a to w s z y s t­ ko tr z e b a b y ło e n tu z ja s tó w i lu d z i o n e rw a c h ja k p o ­ s tr o n k i”.

156

15.

T A T R Y W O G N IU

1. P o w s ta n ie K o stk i N a p ie rs k ie g c tr w a ło 9 dni, od 15 do 24 c z e rw c a 1651 r. A le k s a n d e r L eon K o stk a N a p ie rs k i p o d a w a ł się za n ie ś lu b n e g o s y n a W ła d y s ła ­ w a IV, je d n a k ż e a n i je m u , a n i p ó ź n ie jsz y m h is to r y ­ k o m nie u d a ło się teg o u d o w o d n ić. W7iem y n a to m ia s t n a p e w n o że sz la c h c ic e m n ie b y ł, co m im o o g ład y , p o n a d p rz e c ię tn e g o w y k s z ta łc e n ia i w o jsk o w y c h ta le n ­ tó w p rz e sz k a d z a ło m u w k a rie rz e . B ył cen io n y m o fi­ c e re m w k ró le w s k im w o js k u ; W ła d y s ła w IV , a p ó ź n ie j J a n K a z im ie rz p o sy ła li go za g ra n ic ę w d ro b n y c h m isja c h d y p lo m a ty c z n y c h . W 1651 r. z a p e w n e w p o ro ­ z u m ie n iu z B o h d an e m C h m ie ln ic k im o rg a n iz u je p o ­ w s ta n ie n a P o d h a lu . T rz e b a p rz y zn a ć, że te r e n d z ia ­ ła n ia w y b ra ł św ie tn ie . C z o rsz ty ń sk ie i n o w o ta rs k ie b y ło w' la ta c h p o p rz e d z a ją c y c h p o w sta n ie ta k g n ę b io n e i w y z y sk iw a n e p rz e z k o le jn y c h sta ro stó w , że N a p ie rs k ie m u w y sta rc z y ło p o ja w ić się w o k o lic a c h N ow ego T a rg u , a b y b ez n a m a w ia n ia zd o b y ć d u żą lic z b ę zw o ­ le n n ik ó w . N au cz y c ie l sz k ó łk i p a ra f ia ln e j w n ie d a le ­ k im P c im iu , M a rc in R a d o c k i, w y s ta w ia „ k ró le w s k i d o k u m e n t”, n a k a z u ją c y p u łk o w n ik o w i N a p ie rs k ie m u p rz e p ro w a d z e n ie w e rb u n k u w o js k a w okolicy. Z w o ­ le n n ik a m i K o stk i s ta ją s ię ró w n ie ż Ł ę to w sk i, z a s łu ­ ż o n y w w a lk a c h g ó ra li ze s ta ro s tą K o m o ro w sk im , z b ó jn ic y z ok o lic N ow ego T a rg u i w ięk szo ść lu d n o ści o b u s ta ro s tw . C z o rsz ty n z o sta ł w z ię ty 15 czerw ca, a p a r ę d n i p ó ź n iej sła b o u z b ro jo n y m p o w sta ń c o m u d a ło się o d e p rz e ć m a ły o d d z ia ł J o r d a n a p ró b u ją c y o b le g ać zam e k . D ru g i, b a rd z o sz y b k o z o rg a n iz o w a n y i siln y a ta k w licz b ie p o n a d ty s ią c a osób n ie zo stał ju ż o d p a rty i 24 c z e rw c a z a m e k p ad ł, a w ra z z n im p o w sta n ie . R a d o c k i zo sta ł ścię ty , Ł ę to w sk i p o ć w ia r­ to w a n y , a N a p ie rs k i w b ity n a pal. 2. D n ia 21 lu te g o 1846 r. g ó ra le ch o ch o ło w scy pod p rz e w o d n ic tw e m w ik a re g o ks. L e o p o ld a K m ieto w icza i o rg a n is ty J a n a K a n te g o A n d ru sik ie w ic z a , rz u c ili się n a n a jb liż s z e p o s te ru n k i a u s tria c k ie i w ę g ie rs k ie , ro z ­ b r a ja ją c s tra ż e , g ra n ic z n e p la c ó w k i c eln e i n a d le ­ śn ic tw a w C h o ch o ło w ie, W ito w ie, S u ch ej G ó rze i K o ­ ście lisk u . P o w s ta n ie C h o ch o ło w sk ie m ia ło być o g n i­ w em o g ó ln o n a ro d o w eg o p o w sta n ia , p la n o w a n e g o p rzez T o w a rz y stw o D e m o k ra ty c z n e n a ro k 1846 pod w odzą D em b o w sk ieg o . G ó ra le c h w y c ili za b ro ń w o z n a c z o -

157

n y m te r m in ie , je d n a k p o w s ta n ie o g ó ln o n a ro d o w e z a ­ w iodło. Z b r a k u pom o cy , o to c z e n i p rz e z p rz e w a ż a ją c e siły A u s tria k ó w , m u s ie li się p o d d a ć ju ż trz y d n i p ó ­ źn iej. W w a lk a c h k ilk u zg in ęło , w ie lu o d n io sło ra n y , g łó w n i p rz y w ó d c y : k sią d z K m ie to w icz , o rg a n is ta A n d ru sik ie w ic z , g ó ra le W o jc ie c h i J a c e k K o jso w ie , J a n S te r c u la i J a n Z y c h z o sta li o są d z e n i i s k a z a n i n a w ie le la t w ię z ie n ia . U w o ln iła ich d o p ie ro og ło szo n a p a rę la t p ó ź n ie j a m n e s tia . 3. B y ły to s trz a ły d e z e rte ró w z w o js k a a u s tr ia c k ie ­ go u k ry w a ją c y c h się w T a tr a c h w c zasie p ie rw s z e j w o jn y ś w ia to w e j. U k ry ć się w g ó ra c h b y ło ła tw o , bo w szyscy p o m a g a li c h ę tn ie , b ro ń p rz y n ie s io n a z w o js k a n a d a w a ła się z n a k o m ic ie do s trz e la n ia z w ie rz y n y . I ta k n a p rz y k ła d u k ry w a ją c y się w d o m k u d ró ż n ik a p rz y W o d o g rzm o tach M ic k iew icz a d e z e rte r w y b ił p rzez trz y la t a w s z y s tk ie ś w is ta k i i k o zice n a W o ło szyn ie. D e z e rte ró w w k o ń c u n a P o d h a lu b y ło ta k w ie lu , że w y s ła n o po n ic h s p e c ja ln y o d d z ia ł z k a rn e g o p u łk u D e u ts c h m e is tró w . J e d n a k ż o łn ie rz e b a li się z a ­ p u szczać w g ó ry i k a r n a w y p ra w a n ie p rz y n io s ła r e ­ z u lta tu . 4. G łó w n a k w a te r a p o w sta ń c ó w sło w a c k ic h m ie ­ ściła się w B a ń sk ie j B y strz y c y u p o d n ó ży T a tr N isk ich . P o w s ta n ie S ło w a c k ie , k tó re w y b u c h ło w 1944 ro k u , p o ­ p rz e d z iła d z ia ła ln o ś ć o rg a n iz a c ji p o d z ie m n y ch , o ż y ­ w io n a w y ra ź n ie od ro k u 1943, tj. od m o m e n tu , g d y n a fro n c ie w sc h o d n im w o js k a ra d z ie c k ie p rz e sz ły do o fe n sy w y . R a d z ie c k a o fe n s y w a o b u d z iła n a d z ie je w o l­ n o ścio w e n a te r e n ie k ra jó w o k u p o w a n y c h w ca łe j E u ro p ie , in ic jo w a n ie a k c ji sa b o ta ż o w y c h i d ro b n y c h p a rty z a n c k ic h p o ty cze k . S y tu a c ja S ło w a c ji b y ła w ty m o k re s ie z u p e łn ie szczeg ó ln a. D n ia 14 m a r c a 1939 r. zo stało tu p ro k la m o w a n e a u to n o m ic z n e p a ń s tw o sło ­ w a c k ie z p re z y d e n te m Jó z e fe m T isso n a czele, je d n a k ­ że re ż im fa s z y sto w sk i n a rz u c o n y n a ro d o w i sło w c k ie m u — bo ta k a b y ła tr e ś ć sło w a c k ie j a u to n o m ii — b u ­ d ził g łę b o k i s p rz e c iw lu d n o śc i. W k r a j u ro z w ija ła się d z ia ła ln o ś ć o rg a n iz a c ji p o d z ie m n y c h . N a te r e n ie U k ra in y S ło w a c y u tw o rz y li sz e re g g ru p p a rty z a n c k ic h , łą c z ą c się z o d d z ia ła m i ra d z ie c k im i. G ru p a m i ty m i dowmdził J a n N a le p k a , k tó r y z g in ą ł w -w alkach z w o j­ sk a m i fa s z y sto w sk im i w 1943 r., jego n a z w isk o sta ło się sy m b o le m w o ln o ścio w y c h d ą ż e ń i w a lk s ło w a c k ie ­ go n a ro d u i p a tro n o w a ło p ó ź n ie jsz e m u p o w s ta n iu sło ­ w a c k ie m u . „ C h a ta k a p ita n a N a le p k u ” — to o b e c n a n a z w a s c h ro n is k a p o ło żo n eg o w D o lin ie Z im n e j W ody. P o w s ta n ie w y b u c h ło 29 s ie rp n ia i tr w a ło a ż d o p a ­

158

ź d z ie rn ik a 1944 r. W k r ó tk im czasie ok. 70 ty s. p o ­ w sta ń c ó w o p a n o w a ło te r y to r iu m S ło w a c ji Ś ro d k o w e j. W śró d p o w sta ń c ó w z n a le ź li się ró w n ie ż z b u n to w a n i ż o łn ie rz e a rm ii fa s z y sto w sk ie g o rz ą d u sło w ack ieg o , a ta k ż e C zesi, R o sja n ie , U k ra iń c y , P o la c y a n a w e t F ra n c u z i. M im o w y d a tn e j p o m o cy d la p o w s ta n ia ze s tro n y A rm ii R a d z ie c k ie j w p o sta c i z rz u tó w b ro n i i a m u n ic ji n ie u d a ło się u z b ro ić w sz y stk ic h i po z a ­ c ię ty c h w a lk a c h w o js k a h itle r o w s k ie sto p n io w o z a ­ g a rn ia ły te r e n y p o w sta ń c z e . P o u tr a c e n iu B a ń sk ie j B y strz y c y , p o w s ta ń c y w y c o fa li się w T a try , s k ą d do k o ń c a w o jn y p ro w a d z ili d z ia ła n ia p a rty z a n c k ie . 5. W czasie o k u p a c ji w W a rs z a w ie sło w a „w cięli go n a S z u c h a ” m ia ły d la w sz y stk ic h tę s a m ą g ro ź n ą , je ż e li n ie u p io rn ą tre ść . W o k o lic a c h Z ak o p a n e g o , n a w?e t w n a jb a r d z ie j z a p a d ły c h p rz y s ió łk a c h w ie d z ia n o d o b rz e , co d z ie je się w „ P a ła c e ”, r e p r e z e n ta c y jn y m p e n s jo n a c ie p rz y u lic y C h a łu b iń sk ie g o , w czasie o k u ­ p a c ji re z y d e n c ji sz e fa p o d h a la ń s k ie g o g e sta p o . P rz e z „ P a ła c e ” — u rz ą d śled c z y , a ta k ż e m ie js c e k a ź n i i n a j ­ częściej e ta p p rz e jśc io w y do O św ięc im ia, p rz e w in ę ło się w czasie o k u p a c ji p a r ę ty s ię c y osób z n o w o ta rszczy zn y . 6. P K O iK to P a ń s tw o w a K o m is ja O św ia ty i K u l­ tu r y z sie d z ib ą w N o w y m T a rg u . J e j d z ia ła ln o ść o b e j­ m o w a ła w czasie o k u p a c ji h itle ro w s k ie j p ra w ie ca łe P o d h a le . P ra c e K o m is ji p rz e b ie g a ły w w ię c e j niż tr u d n y c h w a ru n k a c h , p rz y czym k o n iecz n o ść k o n s p i­ ra c ji i n ieb ezp ieczeń stw -o u ja w n ie n ia s ta n o w iły ty lk o c z y n n ik p o d rz ę d n y . Z a w sz e p rz e c ie ż n a P o d h a lu is tn ie ­ ją c e tru d n o ś c i m a te r ia ln e i k o m u n ik a c y jn e z w ię k sz y ły się w c zasie o k u p a c ji w ie lo k ro tn ie , a tr u d n o b y ło się uczyć, k ie d y ta k u czn io w ie, ja k n a u c z y c ie le le d w o ra d z ili so b ie w w a lc e o b y t. N a u k a p ro w a d z o n a p rzez K o m is ję w y k ra c z a ła poza g ra n ic e d o zw o lo n y ch c z te ­ re c h l a t szk o ły . U czono p rz e d m io tó w z p ią te j i szó­ s te j k la s y . Z o rg a n iz o w a n o n a u k ę w z a k re s ie szk o ły ś r e d n ie j, w y d aw ?a n o m a tu ry . Co w ię c e j — w N o w y m T a rg u p o w s ta ła sz k o ła ro ln ic z a , ró w n ie ż w N o w y m T a rg u k u rs I ro k u p o lite c h n ik i, w Z a k o p a n e m w y ­ k ła d a n o h u m a n is ty c z n e p rz e d m io ty w z a k re s ie u n i­ w e rs y te c k im . W 1944 r. p o w sta ło w k o n s p ira c ji całe g im n a z ju m w P o ro n in ie , p rz e k s z ta łc o n e z a ra z po w o jn ie w o fic ja ln e g im n a z ju m im . J a n a K a s p ro w i­ cza. n ie

7. B ro n is ła w C zech i H e le n a M a ru s a rz ó w n a to ty lk o z n a k o m ic i n a rc ia rz e . O b o je b ra li u d z ia ł

159

w r u c h u oporu. O boje te ż zg in ęli. M a ru sa rz ó w n a , z ła ­ p a n a w czasie p e łn ie n ia słu ż b y k u rie rs k ie j, z o sta ła ro z s trz e la n a p rz e z g e sta p o z T a rn o w a . C zech, a r e s z to ­ w a n y w czasie o b ła w y w m a ju 1940 r. w Z a k o p a n e m , d o sta ł się do O św ięcim ia , ta m u m a r ł c z te ry la t a p ó ­ ź n ie j. O d rz u c ił on w sz y stk ie p ro p o z y c je w s p ó łp ra c y z N ie m c a m i, od f u n k c ji s ta rsz e g o w o bozie p o c z y n a ją c , na fu n k c ji tr e n e r a n a rc ia rs k ie g o I I I R zeszy k o ń cząc. 8. O ch o tn ic a i W a k sm u n d to d w ie w sie P o d h a la , k tó r e p o n io sły n a jw ię k s z e s t r a ty w c zasie o k u p a c ji h itle r o w s k ie j; b y ły to ró w n o c z e śn ie d w a n a js iln ie js z e o śro d k i w a lk p a rty z a n c k ic h o b o k D o lin y C h o c h o ło w ­ sk ie j i K o śc ie lisk ie j. O c h o tn ic a p o ło żo n a d w a d z ie śc ia p a r ę k ilo m e tró w od n a jb liż sz e g o m ia s ta — N ow ego T a rg u , s ta n o w iła w ym arzony- te r e n d la p a rty z a n c k ic h d z ia ła ń , p o d o b n ie ja k W a k sm u n d ró w n ie ż w s p ie r a ją c y się o G orce. O bie w sie z a p ła c iły za to w y so k ą cenę. W W a k sm u n d z ie , n a s k u te k n ie m ie c k ic h a k c ji p a c y fik a c y jn y c h zg in ęły 74 osoby, w O ch o tn ic y — 52 osoby w je d n e j o d w e to w e j a k c ji h itle ro w s k ie j w w ig ilię 1944 r. 9. O d

p o c z ą tk u o k u p a c ji n ie m ie c k ie j w P o lsce zaczęto p o sz u k iw a ć d o g o d n eg o k o n ta k tu z W ę g ram i. T a m p rz e z d łu g i czas z n a jd o w a ł się p o lsk i k o n s u la t, s ta m tą d k ie ro w a n o P o la k ó w do F ra n c ji i n a B lisk i W schód. Z B u d a p e s z tu p rz y c h o d z iły p ie n ią d z e , p ra s a m e ld u n k i p o lity c z n e . J u ż od 1939 r. z o rg a n iz o w a n o w T a tr a c h re g u la rn ą słu ż b ę k u r ie r s k ą i p rz e rz u to w ą . G łó w n y szlak p ro w a d z ił z K a sp ro w e g o do D o lin y C ich ej. A ja k s p r a w n ie b y ł z o rg a n iz o w a n y , n ie c h św ia d c z y fa k t, że w y ru s z a ją c y w z im ie k oło p o łu d n ia spod G ie w o n tu często ju ż o p ó łn o c y z n a jd o u e li się vs B u d ap eszcie. N ie b y ła to słu ż b a b e z p ie c z n a . F e lik s K la p e r i H e le n a M a ru s a rz ó w n a zg in ęli. S ta n is ła w M a ru s a rz i S ta n is ła w K u la po a re s z to w a n iu o calili się b raw m ro w ą u cieczk ą. J ó z e f K rz e p to w sk i b y u n ik ­ n ą ć p rz e ś la d o w a ń w y w ió z ł n a W ę g ry c a łą ro d z in ę . N iem cy d o c en ili d z ia ła ln o ś ć k u rie ró w , w y z n a c z a ją c w y so k ie c e n y n a ich głow y. 10. P o m n ik p r o je k tu W R adysław a H a sio ra , w z n ie ­ sio n y k u czci 20 z a k ła d n ik ó w ro z s trz e la n y c h p rz e z h itle ro w e ó w w 1944 r. sto i p rz y d ro d z e od R o n d a do K u źn ic, k ilk a s e t m e tró w od s ta c ji k o le jk i lin o w e j. O d sło n ięcie p o m n ik a o d b y ło się w e w rz e śn iu 1964 r. N a ty m m ie js c u z n a jd u je się te ż k rz y ż p a m ią tk o w y .

160

1 6.

D Z IE S IĘ Ć P R Z E Ł Ę C Z Y

1. H in c zo w a P rz e łę c z (2323 m n.p.m .) o d d z ie lo n a je s t .od Hinczow^ej T u r n i tr z e m a p o tę ż n y m i w ie rz ­ c h o łk a m i M ię g u sz o w ie c k ic h S zczy tó w . P rz e łę c z t a to dość g łę b o k ie w c ię c ie p o m ię d z y M ię g u szo w ieck im S z c z y te m W ie lk im a C u b ry n ą . N azw a je j, p o d o b n ie z re s z tą ja k i H in c z o w ej T u rn i, p o ch odzi od H in czo w y c h S ta w ó w w D o lin ie M ię g u sz o w ie ck iej. 2. P o lsk i G rz e b ie ń (2200 m n .p .m .) to p rz e łę c z le ­ ż ą c a w g łó w n e j g ra n i T a tr , w je j o d c in k u le ż ą c y m c a łk o w ic ie oo sło w a c k ie j s tro n ie . B ieg ła p rz e z n ią n a to m ia s t p rz e d ro z b io ro w a g ra n ic a m ię d z y P o ls k ą i W ę g ra m i i z te g o f a k t u w y w o d z ą n ie k tó rz y n a z w ę p rz e łę cz y . P o ls k i G rz e b ie ń s ta n o w i n a jd o g o d n ie js z e p rz e jś c ie z p ó łn o c n e j s tro n y T a tr W ysokich n a p o łu ­ d n io w ą, z W a ln e j D o lin y B ia łe j W o d y do D o lin y W ie­ lic k ie j. 3. P rz e łę c z y p o d C h ło p k ie m i M ięg u szo w ieck iej P rz e łę c z y , o czy w iście, n ie ro z d z ie la ż a d e n szczyt, bo po p ro s tu o bie n a zw y o z n a c z a ją to sam o. P ie rw s z ą n a ­ d a n o je j d la o s tre j ig liczk i, p rz y p o m in a ją c e j z d a la sto ją c e g o cz ło w ie k a — „ c h ło p k a ”, s te rc z ą c e j w g ra n i w z n o sz ą c e j się od p rz e łę c z y k u w sch o d o w i. P rz e d la ty P rz e łę c z pod C h ło p k ie m m ia ła jeszcze in n ą n a z w ę — M ała P rz c łą c z k a , k tó r a p o sz ła je d n a k w zap o m n ie n ie . P rz e łę c z z n a n a b y ła od d a w n a z b ó jn ik o m i k łu s o w n i­ kom , n a to m ia s t tu r y ś c i p o z n a li je j w a lo ry d o p iero w d ru g ie j p o ło w ie u b ie g łe g o w ie k u . S zy b k o s ta ła się m o d n a , ra z d la s ła w y tr u d n o ś c i d ro g i, d w a — d la o ry g in a ln e g o w id o k u ro z ta c z a ją c e g o się n a p ó łn o c i p o łu d n ie z je j sio d ła. D ziś, choć w ie d zie n a n ią z n a ­ k o w a n a ście ż k a , o d w ie d z a n a b y w a dość rz a d k o . 4. Ż ó łty sz la k tu r y s ty c z n y , w io d ą c y p rzez I w a n ia c ką P rz e łę c z (1459 m ), łą c z y D o lin ę C h o ch o ło w sk ą z D o­ lin ą K o śc ie lisk ą . Z p rz e łę c z y o d g a łę z ia ją się d w a s z la k i: na p o łu d n ie — zie lo n y n a O rn a k o ra z n a p ó ł­ n o c — n ie b ie sk i n a K o m in ia rs k i W ierch. 5. K rz y ż n e , p o ło żo n e n a w sc h ó d od m a s y w u B u ­ czy n o w y ch T u rn i, 1o je d n a z n a js ły n n ie js z y c h ta t r z a ń ­ sk ic h p rzełęczy . W7id o k z n ie j je s t ro z le g ły i p rz e p ię ­ k n y . I choć p rz e łę c z n ie n a le ż y do n a jn iż sz y c h —

10 500 zagadek o T atrach

161

2113 m — d zięk i w y g o d n e j ścieżce z D o lin y P a ń s z c z y cy lu b D o lin y P ię c iu S ta w ó w P o lsk ic h , b y w a często o d w ie d z a n a p rz e z tu r y s tó w . P rz e łę c z T o m a n o w a je s t n a jn iż s z ą p rz e łę c z ą w c a ły m g łó w n y m g rz b ie c ie T a tr. M a z a le d w ie 1686 m , to je s t o 400 m m n ie j od K rz y ż ­ nego. J a k o z u p e łn ie ła tw e p rz e jś c ie b y ła od d a w n a z n a n a g ó ra lo m , a n a w e t k u p c o m , k tó rz y tę d y ch o d zili n a W ęg ry . Je szcze k ilk a la t te m u z a p u sz cz a li się na n ią tu r y ś c i. O b ecn ie, łą c z n ie z c a ły m g ó rn y m p ię ­ tr e m D o lin y T o m a n o w e j, s ta n o w i śc isły re z e rw a t. 6. I s tn ie ją ta k Z a c h o d n ie , ja k i W sc h o d n ie Ż e laz n e W ro ta. S ą to d w ie w ą s k ie p rz e łę c z e w c ię te w g łó w n ą g ra ń T a tr, ro z d zielo n e tró jw ie rz c h o łk o w ą Ś n ie ż n ą K opą. W sch o d n ie Ż e la z n e W ro ta są n iższe i m a ją ok. 2255 m w y so k o ści, sta n o w ią o n e ró w n o c z e śn ie n a jd o ­ g o d n ie jsz e p o łą c z e n ie D o lin y K a c ze j z D o lin ą Z ło m isk i z a ra z e m je d e n z p rz e c h o d ó w z p ó łn o c n e j s tro n y T a tr n a p o łu d n io w ą . 7. F u r k o t to szczy t o w y so k o ści 2405 m . R o h a tk a (2280 m ) zaś jest. w y b itn ą , choć w ą s k ą p rz e łę c z ą w g łó w n e j g ra n i T a tr, tu ż n a p ó łn o c od M a łe j W y so ­ k ie j. P rz e z R o h a tk ę p ro w a d z i licz n ie u c zę sz c za n y szla k , łą c z ą c y D o lin ę B ia łe j W ody z D o lin ą S ta ro le ś n ą .

8. Ż ó łty szla k z H a li G ą sie n ic o w e j do D o lin y P ię ­ ciu Stawków P o ls k ic h p ro w a d z i o czy w iście p rz e z K ozią P rz e łę c z (2137 m). P rz e jś c ie K o ziej P rz e łę c z y W y żn ie j (2240) z p ó łn o c y n a p o łu d n ie w y m a g a ju ż ta te rn ic k ic h u m ie ję tn o ś c i i to sp o ry c h . 9. P rz e łę c z S c h o d k i (ok. 2065 m ) z n a jd u je się m ię ­ dzy M ały m K ozim W ie rc h e m a K o ło w ą C zu b a, w g rz b ie c ie o d d z ie la ją c y m D o lin k ę pod K o łem od D o lin k i P u s te j (obie są b o c z n y m i o d g a łę z ie n ia m i D o­ lin y P ię c iu S ta w ó w P o lsk ic h ). N a S c h o d k i n ie prow a ­ dzi ż a d e n sz la k tu ry s ty c z n y , choć p o n iże j p rz e łę c z y b ie g n ie w p o p rz e k s to k u w y g o d n a śc ie ż k a z Z a w r a tu do P ię c iu S ta w ó w . 10. Z a w r a t m a 2159 m w y so k o śc i, czyli dużo w ię c e j n iż szczy t G ie w o n tu , czy K a sp ro w e g o W ierc h u . M im o zn aczn eg o w z n ie sie n ia p rz e łę c z od d a w ie n d a w n a c ie ­ szy ła się p o w o d zen iem , ja k o p rz e jśc ie z H a li G ą s ie n i­ cow ej do D o lin y P ię c iu S ta w ó w P o lsk ich . P o w sz e c h n ie z w ie d z a n y s ta ł się Z a w r a t po w y b u d o w a n iu w la ta c h 1894— 95 u b e z p ie c z o n e j k la m ra m i i ła ń c u c h a m i śc ie ż ­ ki. I m o d n y p o z o sta ł do dziś.

162

1 7.

A N U S IN O W E O C ZY I M O R S K IE O K A

1. W p y ta n iu ch o d zi o czy w iśc ie o M o rsk ie O ko. R z a d k o dziś u ż y w a n a n a z w a R y b i S ta w je s t n a z w ą lu d o w ą i w y s tę p u je w d o k u m e n ta c h od n a d a ń k ró le w ­ sk ic h W ła d y s ła w a IV p o c z y n a ją c . P ó ź n ie j, choć m n o ­ gość ry b w n im ż y ją c y c h w c a le się n ie z m n ie jsz y ła , u s tą p iła b a rd z ie j p o e ty c k ie m u M o rsk ie m u O ku. S k ą d się w z ię ła ta o s ta tn ia n a z w a n ie w iad o m o . P oeci za P o le m k o ja rz ą ją z p a w io o k im i k rę g a m i n a lu s trz e w o d y , tr a d y c ja lu d o w a z o k ie m P a n i M o rsk ie j. In n i jeszcze tw ie r d z ą , że n a z w a w z ię ła się z le g e n d y o p o ­ łą c z e n iu M o rsk ie g o O k a z m o rzem . O s ta tn io u w a ż a się, że n a z w ę p rz y n ie śli o sa d n ic y n ie m ie c cy , ja k o im ię p o ­ sp o lite je z io r g ó rsk ic h . Ś la d teg o z a c h o w a ł się jeszcze w n a z e w n ic tw ie n ie m ie c k im , g d zie p o d n a z w ą M o r­ sk ie g o O k a, p ra w ie od la t o s ta tn ic h , k ry ł się C z a rn y S ta w p o d R y sa m i. W sp o m n ie ć te ż n a le ż y , że d a w n ie js i n ie m ie c c y a u to rz y n a w sz y stk ie s ta w y ta trz a ń s k ie m ó w ili „ M e e ra u g e n ". M o rsk ie O ko je s t n a jw ię k s z y m co do p o w ie rz c h n i je z io re m w T a tra c h , m a 34,93 ha, a co do g łęb o k o ści c z w a rty m — 50,8 m .

2. C hodzi tu o P o p ra d z k i S ta w , n a z y w a n y też czasem , choć rz a d k o , M a ły m R y b im S ta w e m . P o ­ p ra d z k i S ta w p o łożo n y je s t w śro d k o w e j części D o lin y M ię g u sz o w ie c k ie j p rz y u jś c iu D o lin y Z ło m isk n a s k rz y ż o w a n iu w a ż n y c h sz la k ó w tu ry s ty c z n y c h , co p o w o d u je , że n a le ż y do n a jtłu m n ie j o d w ie d z a n y c h je z io r po p o łu d n io w e j s tro n ie T a tr. P o p ra d z k i S ta w je s t d ru g im , o b o k M o rsk ieg o O ka, n a tu r a ln ie z a ry b io ­ n y m je z io re m w T a tra c h . 3. W b re w n a z w ie , w D o lin ie P ię c iu S ta w ó w P o l­ sk ic h je s t sześć je z io r, są to : P rz e d n i, M ały, W ielki. C z a rn y i Z a d n i S ta w , tu ż p o n iże j Z a d n ie g o S ta w u le ż y sz ó sty n ie w ie lk i s ta w e k n a z y w a n y W o lim O kiem . W ody z c a łe j d o lin y s p ły w a ją do W ielk ieg o S ta w u , z k tó re g o b ie rz e p o c z ą te k p o to k R o zto k a. W ie lk i S ta w je s t n a jg łę b sz y m i n a jd łu ż s z y m je z io re m t a t r z a ń ­ sk im — 79,3 m g łęb o k o ści i 998 m d łu gości, pod w z g lę ­ d em p o w ie rz c h n i sto i po M o rsk im O k u n a d ru g im m ie js c u w T a tra c h , m a 34,35 ha. 4. Z lic z n y c h „ c z a rn y c h " sta w ó w n a jg łę b sz y je s t C z a rn y S ta w n a d M o rsk im O k iem , n a z y w a n y te ż C z a r-

n

163

n y m S ta w e m pod R y sa m i, m a on 76,4 m . G łęb szy je s t ty lk o W ielk i S ta w z D o lin y P ię c iu S ta w ó w P o lsk ic h . C iem n e, w s k u te k o to c z e n ia w y so k im i ś c ia n a m i gór, w ody C za rn e g o S ta w u są n ie z w y k le czyste. P rz e z r o ­ c zysto ść o c e n ia się n a 17,5 m. 5. W D o lin ie G ą sie n ic o w e j z n a jd u je się łą c z n ie 21 w ię k sz y c h i m n ie js z y c h je z io r, choć n a le ż y d o d ać, że lic z b a ta w su c h e la ta n ie c o się z m n ie jsz a . D w a sp o śró d G ą sie n ic o w y c h S ta w ó w , m ia n o w ic ie C z a rn y i Z m a rz ły S ta w , z n a jd u ją się w e w sc h o d n ie j części d o lin y . 19 p o zo sta ły c h je s t ro z rz u c o n y c h po p ię tra c h z a c h o d n ie j części d o lin y . C z a rn y S ta w G ą sie n ico w y u w a ż a n y je s t p rzez w ie lu za n a jp ię k n ie js z e je z io ro ta trz a ń s k ie , a le Z ielo n y S ta w , choć k ilk a k ro ć od n ieg o m n ie jsz y , k ra s ą bez w ą tp ie n ia m u n ie u stę p u je .

6. W a h le n b e rg o w e p le s a to po p o lsk u W ielk ie S ta w y F u rk o tn e . N azw ę sw ą z a w d z ię c z a ją b o ta n ik o w i sz w e d z k ie m u J e r z e m u W a h le n b e rg o w i, k tó r y s tu d io ­ w ał flo rę ta r z a ń s k ą n a p o c z ą tk u X IX w ie k u . Je g o Flora C a r p a t h o r u m p r i n c ip a i u m , w y d a n a w ro k u 1814 w G e ty n d z e u w a ż a n a b y ła za je d n o z n a jz n a k o m ic ie j n a p is a n y c h d z ie ł li te r a tu r y b o ta n ic z n e j. 7. S m rc c z y ń sk i S ta w le ż y w g rz b ie c ie m o re n b o cz­ n y ch , w z n o szący ch się m ię d z y d o lin a m i T o m a n o w ą a g ó rn ą częścią K o śc ie lisk ie j. To je z io rk o o n ie ­ w ie lk ie j p o w ie rz c h n i je s t o to czo n e g ę sty m lasem , s t a ­ n o w ią c y m ścisły re z e r w a t, p rz e z k tó r y p ro w a d z i ty lk o je d e n sz lak . T en m a lo w n ic z y z a k ą te k u tr w a la li n a p łó tn ie W a le ry E lja sz i W o jcie c h G erso n , a w li t e r a ­ tu r z e u p a m ię tn ili go S e w e ry n G o szczy ń sk i w O dzie i S te f a n Ż e ro m s k i w d ru g im to m ie P op iołó w .

8. W T a tra c h P o ls k ic h „ c z e rw o n e ” s ta w y z n a jd u ją się w D o lin ie G ą sie n ic o w e j o ra z w D o lin ie P a ń sz c zy c y . W te j o s ta tn ie j C z e rw o n y S ta w P a ń sz c z y c k i p rz y n iższy m s ta n ie w o d y często d zieli się n a d w a m n ie js z e s ta w k i. N azw ę sw ą z a w d z ię c z a b ru n a tn o c z e rw o n y m g lo n o m p o k ry w a ją c y m le żą ce n a d n ie k a m ie n ie . 9. N a tu r a ln ie S ta w e k p o d K o śció łk ie m n ie z n a j­ d u je się n a H a li G ą sie n ic o w e j, lecz w D o lin ie B a ty ż o ­ w ie c k ie j, u stó p sa m o tn ie s to ją c e j tu r n i o n a z w ie K o ­ śció łek . N ie w ie lk ie je z io rk o ro z m ia ra m i w ie le k ro ć u s tę p u je n iżej p o ło ż o n e m u p rz e p ię k n e m u B a ty ż o w ie c ­ k ie m u S ta w o w i.

164

10. N a d n ie D o lin y K a c z e j z n a jd u ją się tr z y sta w y . N a jw ię k sz y , d la s e le d y n o w e j b a rw y , nosi n a z w ę Z ie ­ lo n y S ta w lu b Z ie lo n y S ta w K aczy . D w a p o zo stałe, z n a c z n ie m n ie jsz e , n a z y w a ją się M ały S ta w K aczy i J e le n i S ta w e k .

1 8.

W O DO SPAD Y

1. Z K rz y ż n e g o s ły c h a ć S ik la w ę , n a jp o tę ż n ie js z y w o d o sp a d w T a tra c h i z a ra z e m n a jw ię k s z y w Polsce. S ik la w a sp a d a d w o m a , p rz y w y ż sz y m s ta n ie w o d y trz e m a s tru g a m i p rz e z ś c ia n ę s ta w ia rs k ą D o lin y P ię c iu S ta w ó w P o ls k ic h do g ó rn e j części D o lin y R oztoki. W b re w pozo ro m , p ró g S ik la w y n ie je s t z b y t stro m y , m a 35° n a c h y le n ia , je d n a k jeg o g ła d k o ść i w y so k o ść — 70 m — o ra z m a s a s p a d a ją c e j w o d y — od 1000 do 2500 m 3 — s p r a w ia ją , że w o d o sp a d ro b i d u ż e w ra ż e ­ n ie. S ik la w a b y ła dość p o w sz e c h n ie z n a n a ju ż w p ie r w ­ szej p o ło w ie X IX w ie k u .

2. D y m ią c a W o d a to w o d o sp a d s p a d a ją c y przez p o tę ż n e , p io n o w e u rw is k o , ja k im o b ry w a się W yżni C z a rn o s ta w ia ń s k i K ocioł k u p ia rg o m n a d C z a rn y m S ta w e m pod R y sa m i. P o w ię k sz y m o p a d z ie d eszczu lu b te ż p ó źn ą w io sn ą , g d y z a c z y n a ją ta ja ć śn ieg i, D y m ią c a W o d a p rz e d s ta w ia się n a jo k a z a le j. L a te m , g d y w o d y c ie k n ie m a ło , w o d o sp ad z a m ie n ia się w e w s p a n ia ły w elo n ro z p y lo n e j m g ie łk i. Z im ą D y m iąca W o d a p rz e s ta je istn ie ć . S k u ta m ro z em p r z y s tr a ja p ró g fa n ta s ty c z n y m i w isio ra m i sopli. 3. Z k a m ie n n e g o m o s tu n a p o to k u R o zto k a, n a d rc o z e z Z a k o p a n e g o do M o rsk ieg o O ka, w id a ć je d y ­ n ie P o ś re d n i W o d o g rzm o t, p ię k n y i e fe k to w n y , a le n ie n a jw ię k s z y . Bez w ą tp ie n ia n a to m ia s t m o żn a go o k re ­ ślić, ja k o n a jc z ę śc ie j fo to g ra fo w a n y wro d o sp ad w P o l­ sce. Ód m o stu , id ą c śc ie żk ą b rz e g ie m p o to k u w g ó rę d o lin y (p rz e jśc ie to je s t o b ec n ie d la tu r y s tó w z a m ­ k n ię te ), d o jd z ie m y po k ilk u d z ie s ię c iu m e tra c h do b a r ­ dzo ła d n e g o W y żn ie g o W o d o g rzm o tu . O b a w y m ie n io n e u s tę p u ją je d n a k z n a c z n ie w y so k o ścią N iż n ie m u W o­ d o g rz m o to w i z n a jd u ją c e m u się p o n iżej m o stu . T en o s ta tn i w o d o sp ad z n a n y b y ł n a jw c z e ś n ie j, b o w iem

p ro w a d z iła do n iego śc ie ż k a ju ż w te d y , g d y s ta r a d ro g a je z d n a do M o rsk ie g o O k a p rz e b ie g a ła obok s c h ro n is k a w R oztoce. „ O d k ry c ie ” d la sz e ro k ic h rzesz tu r y s tó w d w ó ch g ó rn y c h w o d o sp a d ó w n a s tą p iło d o ­ p ie ro p o w y b u d o w a n iu n o w e j szosy i k a m ie n n e g o m o s tu n a p o to k u . O d 1891 r. w sz y stk ie tr z y w o d o sp a d y noszą n a z w ę W o d o g rz m o tó w M ick iew icza. 4. S ik la w ic ą n a z y w a się w o d o sp a d w D o lin ie S trą ż y s k ie j. Ł a d n y te n i często o d w ie d z a n y p rz e z t u r y ­ stó w w o d o sp ad s p a d a p rz e z p ró g s k ła d a ją c y się z d w ó ch śc ia n e k , z k tó ry c h g ó rn a liczy 8 m , a d o ln a 13 m w y so k o ści. 5. W o d o sp ad S z n u ro w y , P e r lis ty i Z a k w e fio n y to n a z w y W o d o sp ad ó w B a ty ż o w ie c k ic h . T ru d n o je d n a k p o w ied zie ć, ja k ie w o d o sp a d y z o sta ły n im i n a z w a n e , g d y ż B a ty ż o w ie c k i P o to k tw o rz y w ię c e j n iż trz y w o ­ d o sp ad y . K o le jn o licząc od g ó ry p ie rw s z y m a być W o d o sp ad Z a k w e fio n y , śro d k o w y —■ W o d o sp ad P e r l i­ s ty , a d o ln y — W o d o sp ad S zn u ro w y . W o d o sp ad y B a ­ ty ż o w ie c k ie , leżą c dość d a le k o od u częszczan eg o sz la ­ k u , są b a rd z o rz a d k o o dw uedzane. C h c ą c je o b e jrz e ć z b lisk a , tr z e b a się p rz e d rz e ć p rz e z g ę ste ła n y k o só w e k p o ra s ta ją c e śro d k o w ą część D o lin y B a ty ż o w ie c k ie j.

6. W D o lin ie M ły n ic k ie j z 2 5 -m e tro w e g o p ro g u w ś ro d k o w e j części d o lin y s p a d a w o d o sp a d S k o k . O bok w o d o s p a d u w ie d z ie p rz e z p ró g k ilk o m a z a k o sa m i śc ie ż k a , p ro w a d z ą c a od S z c z y rb sk ie g o J e z io ra do S ta w u n a d S k o k iem , n ie w ie lk ie g o z b io rn ik a w o d n eg o (0,8 ha). N ieg d y ś je z io rk o b y ło z n a c z n ie w ię k sz e i g łę b ­ sze, a le s k u tk ie m ro z c ię c ia p ro g u p rz e z p o to k poziom w o d y się o b niżył. 7. O bok C iężk iej S ik la w y n ie p ro w a d z i ża d en z n a k o w a n y szla k tu ry s ty c z n y , lecz je d y n ie p e rć w io ­ d ą c a z D o lin y B ia łe j W o d y do D o lin y C ię ż k ie j. C iężk a S ik la w a je s t b ez w ą tp ie n ia je d n y m z n a jła d n ie js z y c h ta tr z a ń s k ic h w o d o sp a d ó w , je d n a k ż e s c h o w a n a w g łę ­ b o k im z a c ię c iu rz a d k o b y w a o g lą d a n a .

8. N ie w c y rsk a S ik la w a , n a jw ię k s z y z trz e c h w o d o ­ sp a d ó w w d o lin ie N ie w c y rk i n osi sło w a c k ą n azw ę K m e t’ov v o d o p ad , n a d a n ą k u czci A n d re ja K m e t’a p is a rz a , b o ta n ik a i m iło ś n ik a T a tr. N ie w c y rs k a S ik la ­ w a je s t śro d k o w y m z trz e c h w o d o sp a d ó w N ie w c y rsk ich . D olny nosi n a z w ę N iż n ia N ie w c y rs k a S ik la w a , g ó rn y — W y żn ia N ie w c y rs k a S ik la w a .

166

9. P o to k Z im n e j W o d y w d o lin ie o te j sa m e j n a z w ie tw o rz y tr z y b a rd z o ła d n e w o d o sp a d y , z k tó r y c h n a j­ n iż s z y n a z y w a się D łu g i W o d o sp ad , ś ro d k o w y n a j­ p ię k n ie js z y — W ielk i W o d o sp ad , a g ó rn y — M ały W o d o sp ad . 10. W o d o sp a d H v ie z d o sla v a to sło w a c k a n a z w a K a ­ czej S ik la w y , n a z w a n e j ta k d la u czczen ia p a m ię c i z n an e g o p o e ty H v ie z d o sla v a . P ię tn a s to m e tro w y w o­ d o sp ad tw o rz y p o to k w y p ły w a ją c y z Z ie lo n eg o S ta w u wr D o lin ie K a c z ej, z k tó r e j o p a d a n a s tę p n ie p rzez p ró g do g łó w n eg o ż ło b u D o lin y Białe.i W ody.

19.

K O Ś C IE L IS K A I IN N E

1. T o D o lin a K o ście lisk a , z n a n a tu r y s to m od d a w ­ na. K to z p rz y je ż d ż a ją c y c h do Z a k o p a n e g o n ie zna K o śc ie lisk ie j. G ie w o n tu , czy M o rsk ieg o O ka? K ażd e z n ic h m a sw o ją tr a d y c ję p rz e c h o w y w a n ą w m n ó s tw ie s ta ry c h p o d a ń , fa n ta s ty c z n y c h in fo rm a c ji, o p o w ia d a ń tw o rz o n y c h p rz e z g ó ra li, p ó ź n ie j p rz e z p ie rw s z y c h t u ­ ry s tó w . P o w o d ó w do le g e n d a rn e j sła w y m ia ła K o ście­ lisk a w ie le. R a b o w a n o w je j d z ik ic h o k o licach ch ę tn ie , a z b ó jn ic y c h o w a li w n ie j sw o je s k a r b y w n ie d o s tę p ­ n y ch ja s k in ia c h . Od p o c z ą tk u X V I w ie k u w y d o b y w a ­ no tu ru d y m ied zi i sre b ro , z k tó re g o b ito „zło te ta tr z a ń s k ie ”. Z k o ń c em X IX w ie k u p o w ody do le g e n ­ d a rn e j sła w y g in ą . „ A b s o lu tn ie ” n ie d o s tę p n e g ro ty b a d a sy s te m a ty c z n ie J a n G w a lb e rt P a w lik o w sk i se n io r, a n ie b a w e m u d o s tę p n ia je do p o w sz e ch n eg o z w ie d z a ­ n ia T o w a rz y stw o T a trz a ń s k ie . Z a k ro jo n e n a sz e ro k ą s k a lę p ra c e g ó rn ic z o -h u tn ic z e , e k s p lo a tu ją c e n is k o ­ p ro c e n to w e r u d y o k a z u ją się n ie o p ła c a ln e , ta k ja k „ n ie o p ła c a ln e ” s ta je się w ty m o k re s ie zb ó jo w an ie . D ziś p o z o sta je n a m w ię c ty lk o s ła w a tu r y s ty c z n a d o lin y , a le ta w y s ta rc z a . D o lin a K o śc ie lisk a je s t z p e w n o śc ią je d n ą z p ię k n ie js z y c h d o lin ta trz a ń s k ic h i je d n ą z b a rd z ie j ro z leg ły c h . S a m p rz e m a rsz 9 -k ilo m e tro w y m d n e m od B ra m y K a n ta k a po O rn a k z a jm ie w ra z z p o w ro te m p ó ł d n ia , z w ie d z a n ie z a k ą tk ó w i oso­ b liw o śc i p o ło żo n y ch w je j g łó w n y m b ieg u , od L o d o ­ w eg o Ź ró d ła p o c z y n a ją c a n a Staw ne S m re c z y ń sk im k o ń cząc, p rz e d łu ż y w y p ra w ę do całeg o d n ia. S p ró b u j­

167

cie p o zn ać ją d o k ła d n ie , a p o c h ło n ie ze tr z y d ni, bo p rz e c ie ż p ró cz H ali S m y tn ie j, P is a n e j i O rn a k u są tu jeszcze do o b e jrz e n ia w sz y stk ie o d g a łę z ie n ia b o czn e: D o lin a M ię tu sia , T o m a n o w a , D o lin k a Z b ó jn ic k a , czy w re sz c ie W ąw óz K ra k ó w . N a zw a d o lin y — K o śc ie li­ s k a — m a p ochodzić z o k re s u , k ie d y to p rz y d a w n e j o sad zie g ó rn ic z e j w zn ie sio n y z o sta ł n ie is tn ie ją c y ju ż dziś kościół. 2. S zk ic p rz e d s ta w ia D o lin ę S tr ą ż y s k ą , je d n ą z n a jc z ę śc ie j o d w ie d z a n y c h d o lin ta trz a ń s k ic h . P o ło ­ żona w b e z p o śre d n im s ą s ie d z tw ie Z a k o p an e g o , s ta n o w i a tr a k c y jn y cel k ró tk ic h w y c ie c z ek i s p a c e ró w D ro g ą N ad i P o d R eg lam i. B y w a te ż o d w ie d z a n a w d ro d z e n a G ie w o n t, k tó r y z a m y k a ją od p o łu d n ia im p o n u ją c ą 6 0 0 -m e tro w ą w a p ie n n ą śc ia n ą . S z la k n a G ie w o n t p ro w a d z i d n e m d o lin y , a n a s tę p n ie o m ija ją c u rw is k o od z a c h o d u w y p ro w a d z a n a p rz e łę c z n a p o łu d n ic od w ie rz c h o łk a . N azw a S tr ą ż y s k a po ch o d zi od h a li p o ło ­ ż o n ej w g łęb i d o lin y , n a k tó r e j z n a jd o w a ły się z a g ro d y do d o je n ia ow iec, z w a n e strą g a m i. 3. N ie tru d n o o d g a d n ą ć , że sz k ic p rz e d s ta w ia D o lin ę R o zto k i, je d n a z n a jp ię k n ie js z y c h , ch o cia ż .'.iez b y t często o d w ie d z a n y c h d o lin w T a tra c h P o lsk ic h . R zad k o s ta n o w i o n a cel o so b n e j w y c ie c z k i, ja k k o lw ie k w p e łn i n a to z a słu g u je . N a jc zę śc iej o d w ie d z a ją ją tu r y ś c i w d ro d z e do P ię c iu S ta w ó w P o lsk ic h , w ę d ru ją c w y b o istą ścieżk ą to w a rz y s z ą c ą p o to k o w i sz a le ją c e m u w k a m ie n is ty m k o ry c ie. P o to k u g ó ry d o lin y s p a d a w s p a n ia łą S ik la w ą , u d o łu ro z p r y s k u je się n a p ro g a c h W o d o g rzm o tó w . C ią g n ie się w z d łu ż n ieg o g ę sty la s p o ra s ta ją c y zbocza C zu b y , O p a lo n e g o i W ołoszyna, z a ­ m y k a ją c y c h d o lin ę od w sc h o d u i z a ch o d u . W la s a c h ty c h , b ę d ą c y c h p o d śc isłą o c h ro n ą , ż y je p a rę n ie ­ dźw ied zi, o czym in fo rm u je m y , c h cąc p rz y d a ć e m o c ji ty m , k tó rz y zech cą d o lin ę o d w ie d z ić . N ie m n ie j in t e r e ­ su ją c o p rz e d s ta w ia się n a jw y ż e j p o ło żo n a część d o lin y . N ied źw ied zie z a g lą d a ją tu m o że rz a d z ie j, za to p ra w ie zaw sze s p o tk a m y k o zice i u sły szy m y , bo d o jrz e ć tr u d n ie j, ś w is ta k i. 4. D o lin a R y b ieg o P o to k u — ja k w y n ik a z r y s u n ­ k u — je s t w ie lk im , o tw a rty m tr ó jk ą te m . Je g o k ró tsz y bok sta n o w i g ra ń od R y só w po S z p ig la so w y W ie rc h , w k tó r e j w zn o szą się p o tę ż n y m m u re m M ię g u szo w ie c­ k ie S zczy ty . U ic h s tó p d n o d o lin y z a jm u je M o rsk ie O ko. W y p ły w a ją c y z je z io ra R y b i P o to k d a ł n a z w ę d o lin ie. N a p rz e s trz e n i 750 h a, bo ty le w y n o si po ­

163

w ie rz c h n ia d o lin y , z g ro m a d z iły się p ra w ie w sz y stk ie m o ż liw e o so b liw o ści ta tr z a ń s k ie . N ie sp o só b ic h o p isać w ty m m ie js c u , bo je s t to, ja k w y k a z u je 2 0 0 -stro n ico w a k s ią ż k a J . N y k i, te m a t n a o b sz e rn ą m o n o g ra fię . W sp o ­ m n im y ty lk o , że po -w ojnie p rz e w in ę ło się p rz e z M o r­ s k ie O ko p a rę m ilio n ó w osób. D o b rą ju ż o b ecn ie szosą, a u to b u s a m i, p ieszo, w ła s n y m sa m o ch o d em , a u to s to p e m , n a w e t n a ro w e ra c h , p rz e je ż d ż a ją tu co r o k u rzesze tu ry s tó w . 5. P u s te D o lin k a — to s k a ln a z a to k a D o lin y P ię c iu S ta w ó w P o lsk ic h . Z a w a lo n a w a n ta m i i p ia rg ie m , p o ­ z b a w io n a p ra w ie w o d y i ro ślin n o śc i, je s t ty p o w ą d zik ą, w y so k o g ó rsk ą d o lin k ą , z a s łu g u ją c ą w p e łn i n a sw ą n a z w ę . Z n a n a je s t tu r y s to m w ę d ru ją c y m z P ię c iu S ta w ó w do D o lin y G ą sie n ic o w e j, b o w iem p ro w a d z i p rz e z n ią z n a k o w a n y sz lak . C zęsto b y w a ją w n ie j ta te r n ic y , p o n ie w a ż w n a jb liż s z e j o k o licy z n a jd u je się w ie le p ię k n y c h d ró g w sp in a c z k o w y c h n a K ozi W ierch , K o zie C z u b y i Z a m a r łą T u rn ię . 6. S c h e m a ty c z n y ry s u n e k p rz e d s ta w ia D o lin ę J a ­ w o ro w ą . J e s t to o s ta tn ia w a ln a d o lin a od w sc h o d u po p ó łn o c n e j s tro n ie T a tr W yso k ich . S ła w ę zaw d zięcza n ie z w y c z a jn e m u p ię k n u i o b fito ści fo rm k ra jo b ra z u . W d o ln e j części p o ro ś n ię ta je s t w s p a n ia ły m la se m , p rz e z k tó r y p ły n ie po w y g ła d z o n y c h i w y sz o ro w a n y c h do b ia ło śc i b lo k a c h J a w o ro w y P o to k . P o w y żej g ó rn e j g ra n ic y la s u d o lin a z a k rę c a k u p o łu d n io w e m u -w s c h o ­ dow i, tw o rz ą c Z a d n ią D o lin ę z a s ła n ą p ia rg ie m i w ie l­ k im i zło m a m i sk a ln y m i. N ad łu k ie m d o lin y k ró lu je o g ro m n y m a s y w L o d o w eg o S zc z y tu , k tó re g o boczne g ra n ie — S o b k o w a i K a p a łk o w a — ro z c in a ją d u ży fr a g m e n t D o lin y J a w o ro w e j n a m a łe d o lin k i, m ięd zy in n y m i C z a rn ą J a w o ro w ą , u c h o d z ą cą za n a jp ię k n ie j­ szą w T a tra c h . W D o lin ie Z a d n ie j u s tó p J a w o ro w y c h S zcz y tó w rozlew ra w o d y k a ro w e je z io rk o —• Z ab i S ta w J a w o ro w y , o to czo n y o g ro m n y m i w a n ta m i p o ch o d z ą ­ c y m i z d w ó ch p o tę ż n y c h o b ry w ó w sk a ln y c h ze śc ia n y M ałeg o J a w o ro w e g o S zczy tu . H u k p ie rw sz e g o o b ry w u w 1895 r. b y ł ta k g ło śn y , że w o d le g łej o k ilk a n a ś c ie k ilo m e tró w B ia łc e o b u d z ili się lu d z ie , p rz y p u sz c z a ją c , że to tr z ę s ie n ie ziem i. D ru g i, w ro k u 1940, z a sy p a ł część Ż a b ieg o S ta w u . P rz e z D o lin ę Ja w o ro w ą p ro w a ­ dzi w a ż n y sz la k tu ry s ty c z n y , w y p ro w a d z a ją c y n a L o ­ d o w ą P rz e łę c z i d a le j do D o lin y P ię c iu S ta w ó w P o l­ sk ich .

169

7. T o D o lin a B a ty ż o w ie c k a . N a z w ę o tr z y m a ła od w si B aty żo w ce, le ż ą c e j n a S p iszu . Od w sc h o d u z a m ­ k n ię ta je s t g ra n ią G ie rla c h u , od p ó łn o c y sz c z y ta m i g łó w n e j g ra n i T a tr: B a ty ż o w ie c k im , K ac z y m i Z m a r ­ zły m , a od z a ch o d u g ra n ią K o ń c z y ste j. W śro d k o w e j części d o lin y leży B a ty ż o w ie c k i S ta w , z k tó re g o w y ­ p ły w a B a ty ż o w ie c k i P o to k , tw o rz ą c y ła d n e w o d o ­ sp a d y . D ogodne d o jś c ia do d o lin y p ro w a d z ą od D ro g i W olno ści i M a g istra li T u ry s ty c z n e j.

8. K o p ro w a D o lin a to n a jd a le j n a za ch ó d w y s u ­ n ię ta d o lin a T a tr W y so k ich . Z a m k n ię ta je s t sto k a m i K ry w a n ia , H ru b e g o i W ie lk ie j K opy K o p ro w e j. P o ­ w y żej p o łą c z e n ia z b o czn ą D o lin ą N ie w c y rsk ą , K o ­ p ro w a ro z d w a ja się n a D o lin ę H liń s k ą o ra z P ia r ż y s tą . T a g ó rn a część, od k tó r e j o d ch o d z ą w y m ie n io n e d w ie d o lin y n a z y w a się C ie m n e S m re c z y n y lu b D o lin a C ie m n o sm re c z y ń sk a — s ły n n a ze w s p a n ia łe g o p ie rw o ­ tn eg o la s u św ie rk o w e g o . K o p ro w a D o lin a je s t je d n ą z d łu ższy ch w T a tra c h , c ią g n ie się n a p rz e s trz e n i 11 km od P o d b a ń s k ie j aż p o d C u b ry n ę . P o c h o d ze n ie n a z w y „ K o p ro w a ” n ie je s t u sta lo n e . W y w o d zić ją m o żn a b ą d ź od k o p ru , k łó r y tu z re s z tą n ie w y s tę p u je , b ą d ź — co b a rd z ie j p ra w d o p o d o b n e — od n ie m ie c k ie ­ go w y ra z u K u p f e r — m ie d ź , k tó r ą w y d o b y w a n o tu do X IX w ie k u . W D o lin ie K o p ro w e j, p o d o b n ie ja k w B a ty ż o w ie c k ie j, w y s tę p u je w ie lk a o b fito ść z w ie rz y n y . 9. H a n d lo w a D o lin k a to in a c z e j D o lin k a S u ch a. O koło d w ó ch k ilo m e tró w d łu g a , s ta n o w i o ro g ra fic z n ie lew ą o d n o g ę D o lin y W a ż ec k ie j. Z n a z w y „ S u c h a ” m o żn a by sąd zić, że je s t z u p e łn ie p o z b a w io n a w ód p o w ie rz c h n io w y c h , są tu je d n a k d w a m a łe s ta w k i o to czo n e zew sząd o g ro m n y m i w a n ta m i, zw an t S k ry ty i Z a tra c o n y . N azw a ..H a n d lo w a ” p o w s ta ła od zboczv n a z y w a ją c y c h się Z a d n i H a n d e l, p rz y k tó r y c h d o lin a o d g a łę z ia się od D olin y W ażeck iej. 10. S zk ic p rz e d s ta w ia D o lin ę M ięg u sz o w ie c k ą . J e j n a z w a pochodzi od p o ło żo n ej n a S p isz u w si M ię g u szow ce. D o lin a M ięg u szo w ie ck a o g ra n ic z o n a je s t g łó w ­ n ą g ra n ią T a tr, sz cz y ta m i R y só w , W y so k iej. G a n k u i Ż e la z n y c h W ró t od p ó łn o cy , od z a c h o d u ła ń c u c h e m B a sz t i S z a ta n a . W d o ln e j części o d g a łę z ia się od n ie j D o lin a Z ło m isk , g ó rn a część d zieli się n a d w ie o d n o g i: D o lin ę Ż ab ich S ta w ó w M ię g u szo w ie ck ich i D o lin ę H inczow ych S ta w ó w . W k a ż d e j z n ich są je z io ra , z k tó r y c h W ielk i S ta w H in e z o w y je s t n a jw ię k s z y m je z io re m po p o łu d n io w e j s tro n ie T a tr. W7 d o ln e j części

170

d o lin y , ta m g d zie u c h o d z i do n ie j D o lin a Z ło m isk , leży b a rd z o m a lo w n ic z y P o p ra d z k i S ta w n ie z b y t duży, o p o w ie rz c h n i 6,26 h a i g łę b o k o śc i 16,6 m . W y p ły w a ­ ją c y z je z io ra p o to k K r u p a łą c z y się p ó ź n ie j z p o to ­ k ie m H in czo w y m , z w a n y m ró w n ie ż M ięg u szo w ieck im , tw o rz ą c ra z e m z p o to k ie m M ły n ic ą rz e k ę P o p ra d . N ad P o p ra d z k im S ta w e m w z n o si się sc h ro n isk o . D ru g ie sc h ro n isk o w D o lin ie M ię g u sz o w ie c k ie j w z n iesio n o pod p rz e łę c z ą W ag a n ie d a le k o w ie rz c h o łk a R ysów . W n ie ­ w ie lk ie j o d leg ło ści od P o p ra d z k ie g o S ta w u u stó p O ste rw y z n a jd u je się S y m b o lic z n y C m e n ta rz .

20 .

PR ZY W ATRZE

1. R e d y k to w y p ę d o w ie c n a h a lę , a le ró w n o c z e śn ie i sp ę d je s io n ią w d o lin y . W io sn ą, k ie d y z e jd ą śn ieg i i h a le z a z ie le n ią się n o w ą tr a w ą , n a s tę p u je r e d y k n a h a le . N a d zień p rz e d w y z n a c z o n y m te r m in e m re d y k u , w ła śc ic ie le o w ie c p rz y g a n ia ją b a c y sw o je s ta d k a , n a ­ s tę p u je „ z a m ie sz a n ie ”, czy li z łą c z e n ie ow iec w je d n o sta d o . G d zie n ie g d zie z a c h o w a ł się jeszcze zw y czaj o k a d z a n ia o w iec „p rz e d z łe m ”. N a stę p n e g o d n ia , w cze­ sn y m ra n k ie m , w o d św ię tn y c h s tro ja c h , n ie k ie d y z m u z y k ą , s ta d o z b ac ą i ju h a s e m ru s z a n a halę. N a w o zie jo d z ie c a ły s p r z ę t p o trz e b n y w sz ałasie . P o b y t n a h a li tr w a , w z a le żn o śc i od p ogody, 90 do 120 d n i, po czym n a s tę p u je re d y k w d o lin y . J u ż w e w si b a c a o d ­ d a je w ła śc ic ie lo m ow ce, ta c z y n n o ść zw ie się „ o sa d ” a lb o „ ro z s a d ”, po n ie j n a s tę p u je jeszcze ro z liczen ie się b a c y z w ła śc ie la m i o w iec i z ju h a s a m i. 2. O gień p a lą c y się n a po lu , poza szałasem , b y w a p ra w ie za w sze n a z y w a n y „ o g n ie m ” a lb o „ o g n is k ie m ”. N a to m ia s t o g n isk o w sz a ła sie to z aw sze „ w a tr a ” — o g ień p o d tr z 3'm y w a n y p rze z ca ły czas tr w a n ia w y p a su n a h a li. P o ro z n ie c e n iu o g n ia k ła d z ie się n a ń d u żą k ło d ę d re w n a tlą c ą się za d n ia i w nocy. S u c h e g ałęz ie i sz c z a p y d o d a je się do o g n ia w z ale żn o ści od p o trz e b y , w czasie g o to w a n ia p o tr a w i w a rz e n ia se ra .

3. J a d w ig a to w ie lk i d re w n ia n y h a k , n a k tó ry m z a w ie sz a się ko cio ł b e z p o śre d n io n a d o g n iem w a try . 4. K o sz ar to z a g ro d a d la o w iec z b u d o w a n a z k ilk u części p le c io n y c h a lb o z b ija n y c h z d re w n ia n y c h ła t.

171

W k o szarze pod gołym n ie b e m o w ce p rz e b y w a ją p rzez noc. D re w n ia n y p ło te k d zieli k o sz a r n a d w ie n ie ró w n e części, z k tó r y c h m n ie js z a n a z y w a się s trą g a . Z e s trą g i p rzez .,o k n a ” ow ce w y p ę d z a n e są do d o je n ia . N a k a ż d e d w ie śc ie ow iec p rz y p a d a je d n o „ o k n o '’. D o jen ie , zw an e „ b u rz e n ie m ”, w y m a g a d u ż e j siły i u m ie ję tn o śc i. 5. O w ce

doi się do g ie le t, d re w n ia n y c h n a cz y ń w y ra b ia n y c h ze sm re k o w y c h k le p e k . P o je m n o ść g ie łe ty w y n o si 5 do 30 litró w . P u c ie r a to ró w n ie ż d re w ­ n ia n e n ac z y n ie , zn ac z n ie w ię k sz e od g ie le ty , o k rą g łe do g ó ry ro zszerzo n e . Do p u c ie ry z le w a się m lek o z u d o ju , poza ty m u ż y w a się je j p rz y w y ro b ie s e ra i p rz e c h o w u je się w n ie j żęty c ę. G ie le ty i p u c ie ry w y ­ r a b ia ją w ie js c y b e d n a rz e , n a to m ia s t z aw sze z n a cz n ie tr u d n ie j b y ło n a b y ć p o d sta w o w e w sz a ła sie n a c z y n ie — m ie d z ia n y k o tlik . W d a w n y c h c z asa c h po d o b re k o tlik i w y b ie ra n o się aż do S ie d m io g ro d u , co o czy w iście s p ra w ia ło , że n a P o d h a lu b y ły w w y so k ie j cenie. 6. K la g to tr e ś ć ż o łą d k a z a b ite g o cie lę cia i ja k o ta k a do je d z e n ia ra c z e j się n ie n a d a je . U ż y w a się k la g u w c h a r a k te r z e p o d p u sz c zk i p o w o d u ją c e j w y ­ tr ą c e n ie się s e r a z m le k a . 7. P o z o sta ła po z ro b ie n iu s e ra s e r w a tk a zw ie się żętyca. N im je d n a k b ę d z ie o n a z d a tn a do sp o ży cia, n a le ż y ją n a jp ie r w zlać i z a g o to w a ć. P o z a g o to w a n iu i w y c h ło d z e n iu o tr z y m u je m y ż ę ty c ę sło d k ą , k tó r a po k ilk u d n ia c h k w a śn ie je . T a k sło d k a , ja k i k w a ś n a je s t z n a k o m ity m sy cący m n a p o je m , d la n ie p rz y z w y c z a jo ­ nego ż o łą d k a je d n a k tro c h ę n ie b e z p ie c z n y m . Je ż e li w ięc n ie z n a m y sw o ich re a k c ji n a żęty c ę, w y s tr z e g a j­ m y się p o c z ę s tu n k u w sz a ła sie , s k u tk i m o g ą być o p ła ­ k an e. 8. O szczypki w y ra b ia się ze sło d k ie g o s e r a ow czego, w y b ie ra ją c go po śc ięc iu się m le k a w p ro s t z k o tła do n ie w ie lk ie g o c z e rp a k a . W c z e rp a k u b a c a w y c isk a z s e ra s e rw a tk ę . P o te m p rz e z u g n ia ta n ie w rę k a c h tw o rz y z n ie g o fo re m n ą k u lę , k tó r ą p a rz y w g o rą c e j w odzie. Po s p a r z e n iu w d a lsz y m c ią g u w y g n ia ta s e rw a tk ę . G d y s e r je s t ju ż d o sta te c z n ie tw a rd y , n a d a je się m u o w a ln y k s z ta łt i u jm u je w d re w n ia n ą fo re m k ę celem o d c iśn ię c ia n a se rz e w z o rk u . N a stę p n ie m oczy się go w s iln ie so lo n e j w o d zie. P o w y m o cz e n iu n a ­ s tę p u je o s ta tn ia czy n n o ść — w ę d z e n ie — tr w a j ą c a od 3 d n i do 2 ty g o d n i.

172

9. T a k ja k n ie ja d a się k la g u (p rz y n a jm n ie j b e z ­ p o śre d n io ), ta k ró w n ie ż n ie p ija się „ro s o łu ”, b o w iem ro só ł to po p ro s tu siln ie o so lo n a w o d a, w k tó r e j m oczy się o szczy p k i. S to p ie ń n a s y c e n ia ro z tw o ru p o z n a je się po ty m , że s e re k w ro so le p o w in ie n p ły w ać. 10. G d y b a c a liczy ow ce, m ó w i że je „ c y ta ”. J u h a s p rz e p u sz c z a ow ce p rze z „ o k n a ” w s trą d z e , a b aca je o d licza. P rz y k a ż d e j d w u d z ie stc e in n y ju h a s ro b i k a rb ik n a p a ty k u . N a n ie tó ry c h h a la c h k a rb o w a n o k a ż d ą c z te rd z ie s tk ę , z ty m je d n a k , że b a c a o d liczał d w u d z ie stk a m i.

21.

NA D Z IE D Z IN IE

1. D a w n y m i czasy s p in k a g ó ra ls k a n ie m ia ła w y ­ łą c z n ie o z d o b n e j fu n k c ji, ta k ja k o b ecn ie . J a k sa m a n a z w a w s k a z u je , s łu ż y ła do s p in a n ia , a s p in a n o n ią n a p ie rs ia c h k o szu le, bo te sz y to b ez g u zik ó w . Ze sp in k i zw isa g a r n i tu r ła ń c u s z k ó w z a k o ń czo n y ch „ b re m b o lc a m i”, a m ię d z y n im i n a ś r o d k u „ p rz e k o la c ”, k tó r y d a w n ie j, g d y m ęż c z y ź n i p o w sz e c h n ie p a lili fa jk i, s łu ­ ży ł do czy sz cz e n ia k o m in k a . 2. O bcas w k ie rp c a c h to b a rd z o n ie d a w n y w y n a ­ la z e k i to sto so w a n y bez w ą tp ie n ia pod w p ły w e m le tn ik ó w . D a w n ie j k ie rp c e sz y to z je d n e g o k a w a łk a sk ó ry , ro z b ija ją c ją ty lk o z w ie rz c h u b y b y ła m ię k k a . Do szy cia u ż y w a n o c ie n k ic h rz e m y k ó w . B y k ie rp c e d o b rz e tr z y m a ły się n ogi, p rz y m o c o w y w a n o jo do s to p y d łu ż sz y m rz e m ie n ie m o k rę c a n y m w o k ó ł g o len ia.

3. N a m itk a , czyli r a ń tu c h to ro d z a j c h u s tk i k o b ie ­ cej n o sz o n e j d a w n ie j w y łą c z n ie p rz e z m ę ż a tk i. 4. Jeszcze p ię ć d z ie sią t la t to m u f a jk a b y ła w po­ w sz e c h n y m u ż y c iu n a P o d h a lu . A u g u st W rz e śn io w sk i w d z ie łk u T a t r y i P o d h a la n ie ta k p isze: „P e w ie n g ó ra l sp ó tk a w s z y p ro b o sz cz a w je d n e j ze w si p o d h a la ń s k ic h , ja d ą c e g o n a p o d w o d zie ja k ie g o ś z u c h a z K o ścielisk , gd zie się d a w n ie j z b ó jn ic y o b ficie ro d z ili, po czął n a P o d h a la n •w ygadyw ać: ja k o ze to jeg o m ość p o m ie n d z y te m i z b ó jn ik a m i w y trz y m o c ie . je d n a n o g a tu , a d ru g a tu , a c iu p a g a z aś ta m . a f a jk i z p y sk a n ie p opuści, a oczy m u zaś n a ś r u b ie c h o d z ą .” F a jk i tw o rz y się

173

z trz e c h ro d z a jó w su ro w c ó w , c y b u sz e k z jo d ło w eg o d re w n a , k o m in e k g lin ia n y p o k ry ty m o się ż n ą lu b b a k fo n o w ą b la c h ą .

p la c k i z o w sia n e j m ą k i, m lek o . M ięso ja d a n o od św ię ta . B y w ało , że n a p rz e d n ó w k u lu d z ie m a rli z g łodu.

5. N a z w a „ c z a rn a iz b a ” p o ch o d zi od śc ia n p o c ie m ­ n ia ły c h od d y m u z p ie c a . „ C z a rn a iz b a ” to po p ro s tu k u c h n ia , w k tó r e j s k u p ia się c a łe życie ro d z in n e i są sie d z k ie .

10. G ru le to z ie m n ia k i i ja k o ta k ie ja d a m y je w szy scy . N a P o d h a lu s ta n o w iły d a w n ie j p o d sta w o w e p o ż y w ien ie . W b ie d n y c h ro d z in a c h z ie m n ia k i d o d a w a ­ no do p o tr a w ja k o ...o k ra sę . T a k sp o rz ą d z a n o „wra r m u z ”, s k ła d a ją c y się z s ie k a n in y ró żn eg o ro d z a ju ziela, np. z ią b ru , ło b o d y , m ło d eg o o stu , p o k rz y w y , g a rś c i o w sia n e j m ą k i lu b k ilk u z ie m n ia k ó w . Jeszcze n ie z m a rli o s ta tn i, k tó rz y p a m ię ta ją , że tę p o tra w ę z b ra k u in n e g o p o ż y w ie n ia ja d a n o ty g o d n ia m i.

6. S o srą b to n a jg r u b s z a b e lk a u p u ła p u izb y , p o d ­ tr z y m u ją c a b e lk i p o p rz ec z n e , tz w . tr a g a rz e . S o srą b je s t z w y k le b a rd z o z d o b io n y ż ło b ie n ia m i, m ię d zy in ­ ny m i w y r y ta je s t n a n im d a ta s ta w ia n ia c h a ty . O w a d a ta m oże je d n a k obcego zm y lić, g d y ż często po z b u ­ rz e n iu s ta r e j c h a ty , g d y je j so s rą b b y ł g ru b y i m o cn y , w y k o rz y sty w a n o go, n a ró w n i z in n y m i częściam i b u ­ d o w li, do p o s ta w ie n ia n o w e j. 7. N a tu r a ln ie

w ie lk i h o n o r d la g azd y , g d y jeg o c h a ta m a ja k n a jm n ie j p łazó w . P ła z y to b e lk i, p o p rz e ­ cznie p rz e rż n ię te , z k tó ry c h w z n o si się śc ia n y c h a ty . Im g ru b sz e p ła z y ty m m n ie j ic h tr z e b a do p o sta w ie n ia d om u, im b o g atszy g a z d a ty m s ta r a n n ie j w y b ie ra p ła z y n a b u d o w ę. Je sz c z e dziś w sa m y m Z a k o p a n e m n a K rz e p tó w k a c h z n a jd z ie m y c h a ty , k tó ry c h ś c ia n y s k ła d a ją się z a le d w ie z p ię c iu p łazó w . Do b u d o w y d o m u u ż y w a się n a jc z ę śc ie j d re w n a św ie rk o w e g o , k tó r e p o d ■wpływem sło ń c a p rz y b ie ra po p e w n y m c za­ sie p ię k n y z ło cisty k o lo r. P o la ta c h c ie m n ie je , p rz e ­ ch o d ząc w ja s n o b rą z o w y , p ó ź n ie j k a sz ta n o w y , zaw sz e je d n a k o ciep ły m i p rz y je m n y m to n ie k o lo r. L im b a n a b u d u le c je s t z b y t m ię k k a , ś w ie tn ie n a d a je się je d n a k ż e do w y ro b u sp rz ę tó w g o s p o d a rsk ic h , z w ła ­ szcza m a ją c y c h c h a r a k te r o zd o b n y , np. ły ż n ik i. 8. „N a fe lc ” łączy się p ła z y n a n a ro ż n ik a c h b u d y n ­ k u. „N a fe lc ” zn aczy b ez g w oździ, je d y n ie za p o m o cą o d p o w ie d n ic h ż ło b k ó w i w p u stó w . 9. „ Ż a b ic e ” to d ro b n e o k rą g łe k a m ie n ie p o ln e, k tó ry c h o czy w iście n a p o la c h P o d h a la je s t bez lik u . INim jeszcze P o d ta trz e s ta ło się m o d n e i n im le tn ic y zaczęli d a w a ć z a ro b e k g ó ra lo m , w y ży ć z k a m ie n is te j ziem i b y ło n ie z m ie rn ie tr u d n o . N a h a la c h ja d a n o w y ­ łącz n ie ż ęty c ę i ser. S a b a ła ta k o ty m m ó w i: „ P a s te ­ rzem to b y k n ie b y ł za nic, b o to je ży cie w?esołe, h a j, a le b ie d n e , h a j. In o ż ę ty c ę h lip a j co b rz u k zdoli, a ino w y ń d z ie s ze sa ła su , to znowrn je d z i p ij, h a j. Bo ci zaro ś cosi k a js i po b rz u k u je ź d z i”. W e w si z ie m n ia k i,

174

22.

P R Z E W O D N IC Y

1. K sią d z J a n o ta p isz ą c o p ie rw s z y c h z a k o p ia ń ­ sk ic h p rz e w o d n ik a c h z a u w a ż a : „M ogłoby się zad aw ać, iż g ó rale , z a m ie sz k u ją c y w sie u p o d n ó ża T a tr, w szy scy b e z w y ją tk u p o w in n i z n a ć tc g ó ry , ja k w ła s n ą z a ­ g ro d ę . W szak że ta k n ie je s t. J a k n ie w szy scy k r a ­ k o w ia n ie . w id z ie li Z y g m u n ta , ch o cia ż go la d a k ie d y sły szą, ta k n ie w sz y sc y z a k o p ia n ie z n a li s w o je góry, ja k k o lw ie k to n ie k ie d y p rz e d o b cy m i u d a ją . W ielu sp o m ięd z y n ic h n ie b y ło n ig d y n a h a la c h , n a ż a d n y m szczy cie, w ż a d n e j n a w e t d o lin ie... S trz e lc y je d y n ie i św iszc z a rz e, co ch o d z ili lu b ch o d zą po T a tra c h za ty m , czego ta m n ie z o sta w ili, za kozą lu b za ś w is ta ­ k ie m , a to zwry k le d ro g a m i w c a le n ie p ro s ty m i, i n ie d b a ją c w c ale g d zie c u d z a g ra n ic a , ci z n a ją d o b rze g ó ry , b o je n ie je d n o k ro tn ie p rz e sz li w e w sz y stk ic h k ie r u n k a c h ”. J a k z te g o w id a ć , p ie rw s i przew m dnicy m ie li jeszcze je d e n fa c h w7 r ę '.u , te ż p rz y je m n y , ty le że s to ją c y w7 sp rz e c z n o śc i z p ra w o m . 2. J ę d r z e j W a la se n io r (1820— 1896), b y ł z a ró w n o s tra ż n ik ie m le ś n y m ja k i k łu s o w n ik ie m . C zy je d n o ­ cześn ie? O ty m n ie w ie m y n ic o fic ja ln ie ; z a c z ą ł n a ­ tu r a ln ie od k łu s o w n ic tw a , p o te m z w ie lk im p o w o d ze­ n ie m u p r a w ia ł p rz e w o d n ic tw o i w neszcie, gdy N ow icki i J a n o ta w7y w a lc z y li u tw o rz e n ie s tra ż y le ś n e j n a s t a ­ n o w isk o s tra ż n ik ó w le śn y c h p o w o łan o n a jle p sz y c h k łu so w n ik ó w 7 W alę i M a c ieja S ieczkę. Ci, k tó ry c h W a la wmdził w7 góry, w sp o m in a li go zaw sze w s u p e r -

173

la ty w a c h : „...p o m ag a w m ie js c a c h tr u d n y c h , a g d zie b y in a c z e j n ie szło, to go i n a p le c a c h p rz e n ie s ie ; ra d b y , a b y p o d ró ż n y zo b aczy ł w sz y stk o , co je s t g o d ­ n ego w id z e n ia w g ó ra c h ...” W p rz e w o d n ik u ta t e r n i c ­ k im W. H. P a ry s k ie g o , n a z w isk o J ę d r z e ja W ali s e n io ra ja k o p ie rw sz e g o zd o b y w cy sz c z y tó w p o ja w ia się w c a le często. M o żn a je ró w n ie ż z n a le źć n a m a p ie po sło w a c ­ k ie j s tro n ie , g d zie w G ra n i H ru b e g o w zn o szą się W ałow e T u rn ie , n a z w a n e ta k d la u czcz e n ia J ę d r z e ja W ali, je d n e g o z n a jw ię k s z y c h ó w czesn y ch z n a w có w m a s y w u H ru b eg o . 3. A d a m A sn y k p o św ię c ił w ie rs z M a c ie jo w i S ie c z ­ ce (1826— 1897), je d n e m u z n a jle p s z y c h i n a js ły n ­ n ie jsz y c h p rz e w o d n ik ó w ta trz a ń s k ic h . W iersz te n , o ty tu le n ie p o z o sta w ia ją c y m w ą tp liw o ś c i, k o m u zo­ s ta ł z a d e d y k o w a n y : M a c ie jo w i S ie c z c e , p r z e w o d n i ­ k o w i w Z a k o p a n e m je s t w y ra z e m w d zię c z n o ści za o d ­ k ry c ie n o w eg o ś w ia ta p rz e d o czam i p o e ty : „M ój p rz e w o d n ik u ! T y ś m n ie w ió d ł p rz ez g ó ry , d a ją c m i p o zn ać ic h p o e z ję św ież ą , n a g ą , d z iew ic z ą p ię k n o ść te j n a tu r y , n ie zeszp eco n ą m d ły c h le g e n d o d zieżą...”. W odzi p ró cz A sn y k a w ielu , m ię d z y in n y m i P o la , J a n o tę , M. N o w ick ieg o , S to la rc z y k a , M ie c z y sła w a i J a n a P a w lik o w sk ic h , T y tu s a i L u d w ik a C h a łu b iń sk ic h , L. Ś w ie rż a , J a n o th ó w n ę i G o szczy ń sk ieg o . W śró d w a ż ­ n ie jsz y c h w y p ra w S ie c zk i w a r to w y m ie n ić p ie rw s z e w e jśc ie n a n a jw y ż sz y szczy t S w in ic y , d ru g ie wejścicn a W ysoką, je d n o z p ie rw s z y c h w e jść n a L o dow y, p ie rw s z e w e jś c ie od p ó łn o c y n a Ł o m n icę, p ie rw s z e w e jśc ia n a M ięg u szo w ie c k i S zc z y t, S z a ta n a , J a s tr z ę b ią T u r n ię i M n ich a. Z J. G. P a w lik o w s k im s e n io re m b r a ł u d z ia ł w b a d a n ia c h ja s k iń w D o lin ie K o śc ie li­ sk ie j. B u d o w a ł ścieżk i, m ię d z y in n y m i n a R y sy , b y ł w reszce w ra z z W alą s e n io re m s tra ż n ik ie m le ś n y m . W r o k u 1961, b y uczcić p a m ię ć S iec z k i, p rz ełę c zo m ro z d z ie la ją c y m G ra n a ty n a d a n o n a z w y : S k ra jn e j. P o ś re d n ie j i Z a d n ie j S ie c z k o w e j P rz e łą c z k i. 4. S zy m o n T a ta r (zm. 1913 r.). zw a n y b y ł te ż S z y m k iem C z a rn y m , w e d łu g słó w J a n o ty : „ siln ie z b u d o w a ­ ny, z w in n y i śm ia ły , w y ra z is ty c h ry s ó w tw a rz y , p o ­ w ażn y , s m ę tn y i zam y ślo n y , d a w n ie j ta k ż e s trz e le c ...”, b y ł obok S ieczk i i J ę d r z e ja W ali s ta rsz e g o n a jb a r d z ie j zn a n y m i c e n io n y m p rz e w o d n ik ie m w la ta c h sześć­ d z ie s ią ty c h i s ie d e m d z ie sią ty c h u b ie g łe g o s tu le c ia . O o d w a d z e i w y trz y m a ło śc i T a ta r a b y ło gło śn o n a w e t w śró d g ó ra li, m ó w io n o że p rz y m io ty te o d zied z iczy ł po sw y m s tr y ju , s ły n n y m z b ó jn ik u T a ta r z e M y śliw ­

176

cu. S a m S z y m ek p rz y z n a w a ł, że ty lk o s k u tk ie m n a ­ p o m n ie ń s t r y ja n ie z a czął zb ó jo w ać. K łu s o w n ic tw a n ie rz u c ił je d n a k do śm ie rc i.

5. K ie d y H o e sic k o w ie p rz y je c h a li do Z a k o p a n e g o w r o k u 1887, a b y z a m ie sz k a ć u B ac h led ó w , K lim e k z n a n y b y ł w ó w czas ja k o „ c a łk ie m w y ją tk o w y g ó r a l” : p o czciw y , u słu ż n y , u c z y n n y , p ra c o w ity , n ie p iją c y w ó d ­ ki, d o b ry są sia d , d o b ry s to la r z i cieśla, p rz y k ła d n y o jciec ro d z in y , sło w em z n a n y w e w sz y stk ic h m o żliw y ch ro la c h , ty lk o jeszcze n ie ja k o p rz e w o d n ik . N ie d lateg o , ż e b y w te d y n ie ch o d ził po g ó ra c h i n ie o p ro w a d z a ł tu ry s tó w . C h o d ził i to od d a w n a . U w a ż a n o n a w e t, że je s t ..n ie z ły ” ja k o p rz e w o d n ik n a m n ie js z e w y cieczk i, sz c zeg ó ln ie d la k o b ie t i d ziec i. P rz y s z ły k ró l p rz e w o d ­ n ik ó w m ia ł ju ż w te d y 34 la ta ... N ie sły c h a n a o fia rn o ść , sp o k ó j, o p a n o w a n ie w n ie b e z p ie c z n y c h s y tu a c ja c h , o d p o rn o ść n a zm ęc zen ie, d o sk o n a ła z n a jo m o ść gór, ja k ą z c z asem z d o ła ł so b ie w y ro b ić n a w ła sn ą rę k ę — s ta r s i p rz e w o d n ic y z a z d ro ś n ie s trz e g li opisu z n a n y c h im p rz e jś ć i sz la k ó w — siła liz y c z n a i w re sz c ie n ie ­ p rz e c ię tn y ta le n t a lp in is ty c z n y , w y s u w a ją go s to p ­ n io w o n a p ie rw s z e m ie js c e z c ie n ia s ta ry c h sław* — S ie c z k i, W ali s e n io ra i T a ta r a . W r o k u 1886 K lim e k u z y sk u je u p ra g n io n ą b la c h ę p rz e w o d n ic k ą p ie rw s z e j k la s y , o fic ja ln ą re k o m e n d a c ję sw o je g o ta le n tu i z a w o ­ d o w e j w a rto ś c i. W ie m y o ty m ta le n c ie s k ą d in ą d . N ie sp o só b w y m ie n ić w sz y stk ic h p ie rw s z y c h p rz e jść B a ­ ch le d y , p rz y to c z m y ty lk o p a rę n a jw a ż n ie js z y c h : S ta r o le ś n a , G a n e k , R u m a n o w y , K aczy , C z u b a ta T u rn ia , P o ­ ś le d n ia T u rn ia , Z a d n i M r.ich, R u m a n o w a P rzełęcz, B a ty ż o w ie c k a P rz ełę c z, H in c zo w a P rz e łę c z , S w in ic a p ó łn o c n o -w s c h o d n ią śc ia n ą , Z a m a rła T u r n ia od K oziej P rz e łę c z y , M n ich p rze z „ p rz e w ie s z k ę ”, p ó łn o cn o -z a c h o d n i sz c zy t G ie rla c h u , Z m a rz ły S zczy t g ra n ią , D u rn y od K lim k o w e j P rz e łę c z y , Ł o m n ic a od Z ie lo ­ n ego S ta w u K ie ż m a rsk ie g o , B a ra n ie R ogi z D o lin y D z ik ie j i K o ło w y S zczy t g ra n ią . Z z im o w y ch p ie rw sz e w e jśc ie n a G ie rla c h , B y strą , B łyszcz, P y s z n ia ń s k ą P rz e łę cz . P ie rw s z e w e jśc ie K iim k a B a c h le d y n a S ta ro lc ś n y S z c zy t (p ro w a d z ił w te d y m ię d z y in n y m i: K a z i­ m ie rz a T e tm a je r a i T a d e u sz a B o y a -Ż e le ń sk ie g o ) zo ­ sta ło u p a m ię tn io n e n a d a n ie m n a z w w m a s y w ie S ta r o le ś n e j: K lim k o w e W ro tk a , K lim k o w y Ż e lb i K lim k o w a T u rn ia . K le m e n s B a c h le d a z g in ą ł w czasie a k c ji ra tu n k o w e j n a p ó łn o c n e j śc ia n ie M ałego J a w o ro w e g o S z c z y tu w ro k u 1910. M iał w te d y 61 lat. Je g o p o g rzeb w Z a k o p a n e m p rz e m ie n ił się w o g ro m n ą ży w io ło w ą

12 500 zagadek o T atrach

177

m a n ife s ta c ję w sz y stk ic h lu d z i z w ią z a n y c h z T a tra m i po obu s tro n a c h g ra n ic y . 6. S ta n is ła w G ą sie n ic a S z y m k ó w z w a n y ,.z L a s a ’’ (1890— 1966) p ie rw s z y c h tu r y s tó w p ro w a d z ił w g óry ju ż w r o k u 1909. W r o k u 1928 w s tą p ił do T a tr z a ń ­ sk ieg o O ch o tn icz eg o P o g o to w ia R a tu n k o w e g o . U cze­ s tn ic z y ł w 123 a k c ja c h ra tu n k o w y c h , a w la ta c h 1947— — 1952 b y ł z a stę p c ą k ie ro w n ik a p o g o to w ia. Z a w y b itn e z a słu g i w' r a to w n ic tw ie g ó rs k im o ra z ro z w o ju t u r y ­ s ty k i ta tr z a ń s k ie j o trz y m a ł sze reg o d zn a cz e ń p a ń ­ s tw o w y c h : M e d a l X -le c ia P o ls k i L u d o w e ’, Z ło ty K rzy ż Z a słu g i, K rz y ż K a w a le rs k i O d ro d z e n ia P o lsk i. N a d a n o m u ta k ż e ty tu ły : Z a słu ż o n e g o D zia ła c za T u r y ­ s ty k i o ra z h o n o ro w e g o c z ło n k a G O P R u i K lu b u W y­ so k o g ó rsk ieg o . W ro k u 1960 z a k o ń c z y ł zaw o d o w ą p ra c ę w r a to w n ic tw ie g ó rsk im , a b y p ra c o w a ć w n im do k o ń ca ży cia ja k o o c h o tn ik . U m ieszc z o n a p rz e d la ty w jego d o m u s ta c ja r a tu n k o w a i p u n k t z b o rn y r a to w ­ n ik ó w „ K o śc ie lisk a ” słu ż y w d a lsz y m c ią g u o rg a n i­ zacji. 7. W y m ie n ia m y tu ty lk o ty c h n a jb a r d z ie j z n a n y c h : J o h a n n F ra n z se n io r, P a u l S p itz k o p f se n io r, J a n R u m a n D ricćn y , J a k u b H o rw a y , J a k u b B re u e r, J o h a n n S till. J o h a n n H u n s d o rfe r, P a v e l C izák . W śró d w y m ie n io ­ n y c h u d e rz a m a ła ilość n a z w isk sło w a c k ic h , bo też ta te rn ic tw o s ło w a c k ie i cz esk ie ro z w in ę ło się n a sz e r­ szą s k a lę sto su n k o w o późno, a w ięk sz o ść w y m ie n io ­ n y ch to S p isz a c y i W ęg rzy . W p rz e c iw ie ń s tw ie do p rz e w o d n ik ó w p o lsk ic h , od d a w n a używra li oni w c za­ sie w y p ra w s p r z ę tu a lp in is ty c z n e g o , p rz e d e w sz y st­ k im lin y , co p rzez z a k o p ia ń c z y k ó w p rz y jm o w a n e b yło d rw in a m i, że cho d zą ja k c ie lę ta n a p o w ro zie.

8. Z n a k p rz e w o d n ic k i to n ie g d y ś o k rą g ła , d u ż a m o się ż n a b la c h a , p rz y p in a n a do to r b y lu b g u n i, z w iz e ru n k ie m kozicy i w y r y tą rz y m sk ą c y frą o z n a ­ c z a ją c ą k la s ę p rz e w o d n ik a . O b e c n ie b la c h a je s t e m a ­ lio w a n a , a w iz e ru n e k k o zicy z a stą p io n o s y lw e tk ą M n ich a ok o lo n eg o n a p is e m „ P rz e w o d n ik ta t r z a ń s k i”, n ie m a n a n ie j o z n a c z en ia k lasy . 9. P rz e w o d n ic y ta trz a ń s c y d z ie lą się n a tr z y k lasy , p rzy czym n a jn iż sz ą je s t trz e c ia k la sa . A b y u z y sk a ć k la sę p ie rw s z ą p rz e w o d n ik m u si się w y k a z a ć w ie lo ­ le tn im sta ż e m w n iż sz y c h k la s a c h o ra z zdać k o le jn y e g zam in , n a w ia se m m ó w ią c n ie z w y k le tr u d n y , ze szczeg ółow ej z n ajo m o ści to p o g ra fii T a tr. N a tu ra ln ie

178

w szy scy p rz e w o d n ic y , b y u z y sk a ć p a te n t d y sp o n o w a ć m u sz ą b o g a ty m i, n ie m a l e n c y k lo p e d y c z n y m i w ia d o ­ m o śc ia m i ze w sz y stk ic h m o ż liw y c h d z ied z in w ied zy o T a tra c h . R ó w n o c z eśn ie o b o w ią z u je ic h zn a jo m o ść z a sad w sp in a c z k i, u d z ie la n ia p ie rw s z e j pom ocy, ra to w ­ n ic tw a g ó rsk ie g o , no i m e to d y k i p ro w a d z e n ia w y c ie ­ czek. 10. W ro k u 1875 T o w a rz y stw o T a trz a ń s k ie , p r e k u r ­ so r d z isiejsz e g o P T T K , p rz y ję ło n a sie b ie b e z p o śre d n ią o p iek ę n a d n ie z o rg a n iz o w a n y m p o d ó w czas p rz e w o d ­ n ic tw e m ta trz a ń s k im . W ro k u 1965 p rz e w o d n ic y z rz e ­ szeni w P T T K o b c h o d zili 9 0 -lecie is tn ie n ia o rg a n iz a c ji. C e n tra ln e u ro c z y sto śc i o d b y ły się w Z a k o p a n e m .

23 .

W S P IN A C Z E I T A T E R N IC Y

1. P ie rw s z y m zd o b y w c ą M n ic h a b y ł J a n G w a lb e rt P a w lik o w s k i s e n io r (1860— 1939). P a w lik o w s k i, ch o ć in te n s y w n ie u p ra w ia ł ta te rn ic tw o ty lk o p rz e z trz y sezo n y w la ta c h 1878— 1880, z d o b y ł je d n a k w ó w czas w sp o m n ia n e g o ju ż M n ic h a , w sz e d ł ja k o p ie rw sz y , ró w n ie ż w to w a rz y s tw ie S ieczk i, n a S z a ta n a i n a Z a c h o d n ie Ż e laz n e W ro ta , n ie licz ą c n a tu r a ln ie w ie lu in n y c h szczy tó w , n a k tó r y c h p rz e d n im ju ż k to ś był. P a w lik o w sk ie g o m o ż n a ju ż n a z w a ć b ez ż a d n e j p rz e ­ sa d y ta te rn ik ie m -s p o rto w c e m , s z u k a on n ie ty le p ię k ­ n y ch w id o k ó w , ile po p r o s tu tru d n o ś c i, k tó r e chce p o ­ k o n y w a ć . G d y ra z e m z M a c ie je m S ie c z k ą a ta k o w a li n ie z d o b y tą J a s trz ę b ią T u rn ię , n a szczy t w szed ł ty lk o S ieczk a , gdyż P a w lik o w s k i s tw ie rd z iw sz y , że w e jśc ie je s t ła tw e z re z y g n o w a ł z d a ls z e j d ro g i. P ó ź n ie j o d e j­ d zie od sp o rto w e g o tr a k to w a n ia ta te r n ic tw a i sam p o w ie n a w e t „ ta te rn ic tw o n ie sied z i w n o g ach , ale w s e r c u ”, je d n a k to co u p rz e d n io z d z ia ła ł, b y ło po­ c z ą tk ie m e ry . k tó r a tr w a do dziś. N a p rz e ło m ie s tu le c i J a n G w a lb e rt P a w lik o w s k i ro zp o czął w a lk ę o o c h ro n ę p rz y ro d y T a tr.

2. J a n u s z C h m ie lo w sk i (1878— 1968) zało ż y ciel i p ie rw s z y p rz e w o d n ic z ą c y S e k c ji T u ry s ty c z n e j T o w a ­ rz y s tw a T a trz a ń s k ie g o je s t ró w n ie ż a u to re m p ie r w ­ szego p o lsk ie g o p rz e w o d n ik a ta te rn ic k ie g o . J u ż po p ie rw s z e j w o jn ie m ó w io n o o n im , że z a s ta ł g ó ral -

12

179

szczyznę, a z o sta w ił ta te rn ic tw o , bo to o n p o w sz e c h n ie c h w a lo n ą c iu p a g ę z a s tą p ił c ze k a n e m , a w m ie js c e d o ­ d a ją c y c h o tu c h y słó w p rz e w o d n ik a ra d z ił u ży w ać lin y . P o w sz e c h n ie u w a ż a się, że C h m ie lo w sk i k o ń cz y erę, w k tó r e j ch o d ziło się w to w a rz y s tw ie p rz e w o d n ik a i rzec z y w iśc ie w ięk szo ść w y p ra w , ja k ie p rz e d się w z ią ł, o d b y ł z K le m e n s e m i J a k u b e m B a c h le d ą . A le n a le ż y Gn ró w n o c z e śn ie do ty c h p ie rw sz y c h , k tó rz y o d w a ż a ją się p ó jść w g ó ry b ez o p ie k u n a . G d y W a le ry E lja sz n a p ię tn o w a ł ta k ą le k k o m y śln o ść , C h m ie lo w sk i o d ­ p o w ie d z ia ł: „ T a k n a m poszło po n o sie to, co p o w ie d z ia ł s ta r y E lja sz , ż eśm y n a d ru g i d zień w y b ra li się z K ro e b lem i Ł o p u sz a ń sk im bez p rz e w o d n ik a ”. C h m ielo w sk i sw ą w ie lk ą d ro g ę p rz ez T a tr y ro z p o c zą ł w 1892 r., c s ta tn ie w sp in a c z k i o d b y ł w w ie k u 76 la t w ro k u 1954, co d a je p o n a d 60 la t d z ia ła ln o śc i ta te r n ic k ie j, w czasie k tó ry c h w sz e d ł n a k a ż d y w y b itn ie js z y szc z y t w T a ­ tra c h , a s p o ro z n ic h zd o b y ł ja k o p ie rw sz y . Z a p rz e ­ sta w s z y d z ia ła ln o ś c i ta te r n ic k ie j p o św ięc ił się z u p e ł­ n ie p ra c y zaw o d o w ej. 3. Z y g m u n t K le m e n sie w ic z (1886— 1963), fiz y k , z n a ­ k o m ity ta te r n ik , z d o b y w c a w ie lu d ziew ic z y c h szczy­ tó w , śc ia n , g rzęd , g ran i... W T a tr a c h z ja w ił się po ra z p ie rw s z y w ro k u 1901, trz y la ta później* ro zp o c z y n a d z ia ła ln o ś ć ta te r n ic k ą w to w a rz y s tw ie J. M a ś la n k i, M . L e rsk ie g o i R. K o rd y sa . O k re s n a jw ię k s z e j a k ly w n o śc i ta te r n ic k ie j K le m e n s ie w ic z a p rz y p a d a n a la ta 1905—1912. W ów czas p rz e z trz y la ta p e łn i f u n k c ję p re z e s a S e k c ji T u ry s ty c z n e j, a w la ta c h 1911— 12 je s t r e d a k to r e m „ T a te r n ik a ” ; p rz e z w ielo la t s p r a w u je f u n k c ję w ic e p re z e s a P o lsk ie g o Z w ią z k u N a rc ia rsk ie g o . W ro k u 1913 u k a z a ły się je g o Z asach: ta t e r n i c tw a , p ie rw s z y p o d rę c z n ik ta t e r n ic k i w ję z y k u p o lsk im . T a tro m p o z o sta je w ie rn y do k o ń c a ży cia , choć p ra w ie bez re s z ty a b s o r b u je go p ra c a z a w o d o w a — je s t p ro fe ­ so re m P o lite c h n ik i Ś lą s k ie j. M a ją c 72 la ta p rze c h o d z i jeszcze p o łu d n io w ą g ra ń K o ścielcó w , to sa m ą . o j k tó ­ re j z a c z y n a ł sw e w ie lk ie p o d b o je ta trz a ń s k ie . 4. M ieczy sła w Ś w ie rz (1891— 1929), czołow y p rz e d ­ sta w ic ie l m ię d z y w o je n n e g o p o lsk ie g o ta te r n ic tw a , a u to r w ie lu n o w y ch d ró g , w io d ą c y c h p rz e z n a jw ię k s z e u rw is k a . T o on w ro k u 1913 rz u c a h a sło : „ m o ty w e m p o d e jm o w a n ia w y ciecz e k s ta ją się n ie cele e ste ty c z n e , lecz rozk o sz p ły n ą c a ze z w a lc z a n ia tru d n o ś c i, n ie b e z ­ p ie c z e ń stw g ó rs k ic h ”. Z a s ły n ą ł ja k o z n a k o m ity w s p i­ nacz o o g ro m n y c h zd o ln o śc ia c h o rie n ta c y jn y c h w tr u d n y m i n ie z n a n y m te r e n ie . P ró c z z n a k o m ity c h

180

p rz e jść , Ś w ie rz p rz e s z e d ł do h is to rii ta te r n ic tw a ja k o u z d o ln io n y p u b lic y sta , k tó r y w ra z z C h m ie lo w sk im n a p is a ł p rz e w o d n ik w sp in a c z k o w y T a t r y W y s o k ie , a w la ta c h 1913— 1928 re d a g o w a ł „ T a te r n ik a ”. 5. W in c e n ty B irk e n m a je r (1899— 1933) jeszcze u p ro g u w ie lk ie j k a r ie r y ta te r n ic k ie j n a p is a ł do sw ego p rz y ja c ie la „ T a tr y są m o ją c h o ro b ą p sy c h ic z n ą ”. P o w sz e c h n ie b y ło je d n a k w ia d o m o , że B irk e n m a je r w ty c h T a tra c h m a je d e n cel w y m a rz o n y , do k tó re g o d ąż y ze w sz y stk ic h sił, i k tó r e m u w sz y stk o je s t p o d ­ p o rz ą d k o w a n e . T y m c e le m b y ła z a c h o d n ia śc ia n a Ł o m n icy . O d ro k u 1925 s y s te m a ty c z n ie ro k po ro k u o d w ie d z a D o lin ę P ię c iu S ta w ó w S p isk ic h i D o lin ę Z im n e j W ody, o k rą ż a ją c g ó rę , w y p a tr u ją c d ro g i przez w y śn io n e u rw isk o . U b ieg ł go W. S ta n is ła w s k i, k tó re g o d ro g a je d n a k ty lk o m u s n ę ła z a c h o d n ią ścia n ę . B ir­ k e n m a je r r ip o s tu je m o m e n ta ln ie a ta k ie m n a śro d e k u rw is k a , a le w y p ra w a z a ła m u je się, p o d o b n ie ja k i n a s tę p n a . W reszcie za trz e c im ra z e m 21 cz e rw c a ] 930 r. w to w a rz y s tw ie K. K u p c z y k a z d o b y w a u rw isk o , o sią ­ g a ją c ó w c z esn y re k o r d tru d n o ś c i w sp in a c z k o w y c h w T a tra c h . W ty m sa m v m sezo n ie, ja k o p ie rw sz y p o ­ k o n u je jeszcze 35 n ie z d o b y ty c h u rw is k , m ięd zy in n y m i w sc h o d n ią śc ia n ę G ie rla c h u , p ó łn o cn ą S w isto w e j C z u b y i w sc h o d n i f i la r G a n k u . T en o s ta tn i a ta k u je w ra z ze S t. G ro ń sk im n ie c a łe trz y la ta p ó ź n ie j w zim ie. P o trz e c h d n ia c h w a lk i ze ś c ia n a i w ic h re m u m ie ra z w y c z e rp a n ia w c zasie p ró b y u cieczk i ze ścian y . G ro ń sk i n a d lu d z k im w y s iłk ie m z d o łał się w y co fać w d o lin y . 6. W ie sła w S ta n is ła w s k i (1909— 1933), n a jw y b itn ie j­ sz y ta te r n ik la t m ię d z y w o je n n y c h , a u to r n iezliczo n ej ilości n o w y ch d ró g , zd o b y w c a n a jtru d n ie js z y c h i n a j­ b a rd z ie j s k rz e sa n y c h u rw is k . T a te r n ic tw o u p ra w ia ł sto su n k o w o k ró tk o , bo z a le d w ie sześć la t, od 1927 r. do tra g ic z n e j śm ie rc i n a K o śc ió łk u w ro k u 1933, a le h is to ry c y p o lsk ieg o ta te r n ic tw a z w y k li d zielić d z ie je a lp in is ty c z n y c h p o d b o jó w T a tr n a trz y o k re s y : p rz e d P a w lik o w s k im , p rz e d S ta n is ła w s k im i po S ta n is ła w ­ sk im . S ta n is ła w s k i n ie c zu je lę k u p rz e z ż a d n ą śc ia n ą i ż a d n y m i w a ru n k a m i, z ró w n ą sw o b o d ą p rzech o d zi p o tę ż n e z e rw y G a le rii G a n k o w e j, ja k i n ie w ie lk ą ale n a d z w y c z a j tr u d n ą p ó łn o c n ą śc ia n ę Ż ab ieg o K onia. P o p rz e jś c iu p ó łn o c n e j ś c ia n y M ałeg o K ie ż m a rsk ie g o w d eszczu i g ra d z ie P a w e ł V ogel p o w ie o n im : „ T a le n t w ie lk ie g o w sp in a c z a i n ie u g ię to ść w o li p c h a go k u g ó rze w śró d n a p ra w d ę n a jc ię ż sz y c h w a ru n k ó w ’’. S am

181

S ta n is ła w s k i d o d a: „ T a k a d ro g a to je s t ra d o ść d la s e rc a ta te r n ik a , a on sa m p a tr z y n a sw e p o d ra p a n e , p rz e z ię b n ię te rę c e , czy m u s k r z y d ła n ie w y ro sły w c z a ­ sie te j w ę d ró w k i w g ó rę .” 7. „M o jżesz” to S ta n is ła w G ro ń s k i (1908— 1957), je d e n z n a jz n a k o m its z y c h w sp in a c z y la t m ię d z y w o je n ­ n y ch . S zczeg ó ln ie a k ty w n y w zim ie , ro z w ią z u je sze re g ścian , fila ró w g rz ę d , cz ę sto k ro ć s a m o tn ie . Z n a j ­ w a ż n ie jsz y c h w y m ie n ić n a le ż y s a m o tn e w e jś c ia p ó ł­ n o c n o -z a c h o d n ią śc ia n ą n a G r a n a ty i w sc h o d n ią ś c ia ­ ną n a W ie rc h pod F a jk i, z to w a rz y s z a m i p ó łn o c n ą ś c ia n ą W ie lk ie j B u czy n o w e j T u rn i, K ozi W ie rch od p o łu d n ia , G a le ria G a n k o w a z D o lin y K a c ze j — w sz y ­ stk o to p ie rw s z e p rz e jś c ia zim o w e. S ta n is ła w G ro ń sk i b y ł je d n y m z n a jw ię k s z y c h p o ls k ic h a lp in is tó w , w A lp a c h te ż z n a la z ł śm ie rć w czasie w s p in a c z k i n a M o n t B lan c.

8. S ta n is ła w M o ty k a (1912— 1941) p rz e w o d n ik p ie rw sz e j k la s y , in s tr u k to r w s p in a c z k o w y i n a rc ia rs k i, czło n ek p o g o to w ia ra tu n k o w e g o . M iał 17 la t, g d y po ra z p ie rw s z y p rz y je c h a ł w g ó ry od ra z u ru s z a ją c n a p o d b ó j n ie z d o b y ty c h d o ty c h c z a s u rw is k — p ó łn o c n o -z a c h o d n ie j śc ia n y Z a w ra to w e j T u rn i i p ó łn o c n eg o fila ru K oziego W ierc h u . W 1932 r. po c a ły m sz ere g u su k c e só w p rz e c h o d z i p o łu d n io w ą ś c ia n ę Z a m a rłe j T u rn i, a le w p o p rz e k od Z m a rz łe j P rz e łę c z y do K o ­ ziej P rz e łę c z y ; je s t to je d y n a te g o ty p u d ro g a w c a ­ ły ch T a tra c h . D o w o jn y d o k o n u je p o n a d 50 p ie rw s z y c h p rz e jść , z czego p o ło w a n a jw y ż sz e g o s to p n ia tru d n o ś c i. W ro k u 1939 a ta k u je n ie z d o b y ty k o m in Ś w ie rż a n a za c h o d n ie j śc ia n ie K o śc ie lc a; p ró b a k o ń cz y się n ie ­ p o w o d zen iem , je s t to z a ra z e m o s ta tn ia w sp in a c z k a M o tyki. W d w a la ta p ó ź n ie j, ju ż w czasie o k u p a c ji, p e łn ią c fu n k c ję p rz e w o d n ik a d la p rz e d o s ta ją c y c h się z P o is k i p rzez T a tr y n a W ęg ry z g in ą ł w n u r ta c h D rav y . 9. T a d e u sz O rło w sk i (uro d ź. 1917 r.) p ro f e s o r A k a ­ d e m ii M ed y czn ej i k ie ro w n ik I K lin ik i C h o ró b W e w n ę trz n y c h A k a d e m ii M e d y c z n e j w W a rs z a w ie , z n a k o m ity ta t e r n i k i a lp in is ta , je s t a u to r e m sz e re g u d ró g o n a jw y ż sz y c h s to p n ia c h tru d n o śc i. J e d n a z n a n a je st, ja k T a tr y d łu g ie i sz e ro k ie , je s t to d ro g a p rzez p ó łn o c n o -z a c h o d n ie u rw is k o G a le rii G a n k o w e j. O o s ta tn ic h m e tra c h n a śc ia n ie p isz e : „ p rz y le p io n y do sk a ły p o r a z trz e c i p ró b u ję p rz e rz u c ić c ię ż a r c ia ła n a lew ą n o g ę i d o stać się do m a le ń k ie j n y ż y w k o m in k u .

182

Z aw sz e b r a k m i w7 d e c y d u ją c y m m o m e n c ie o dw agi. J u ż nogi z a c z y n a ją d rż e ć k u rcz o w o . N a jw y ż sz y w ięc czas. b y je d n y m z d e c y d o w a n y m rz u te m d o sta ć się do k o m in k a ”. P ró cz re k o rd o w y c h tru d n o ś c i, d ro g i O rło w ­ sk ie g o z n a n e są jeszcze z tego, że n a ż a d n e j n ie p o m a ­ g a ł so b ie w e w sp in a c z c e h a k a m i, s łu ż y ły m u o n e w y ­ łąc z n ie do u b e zp ie cz e n ia . 10. P ie rw s z y m z d o b y w c ą „ w a r ia n tu R ”, sły n n e j z tru d n o ś c i d ro g i n a w sc h o d n ie j śc ia n ie M n ich a b y ł J a n D ługosz (1929— 1962), n a jw y b itn ie js z y w sp in a c z p o w o je n n e g o p o k o le n ia . T a trz a ń s k ą d z ia ła ln o ść ro z ­ p o czy n a, ja k w ięk szo ść, sk ro m n ie od n a jła tw ie js z y c h p rz e łę c z y i szczy tó w . J u ż je d n a k w d w a la ta po t a t e r ­ n ic k im d e b iu c ie a ta k u je n ie b y w a le stro m e , a rc y tru d n e i n ie z d o b y te u rw is k o le w e j p o łaci p ó łn o c n e j śc ia n y K a z a ln ic y i choć tr u d n o ś c i z m u siły go w ó w czas do w y c o fa n ia się, p ięć la t p ó ź n ie j ś c ia n ę zd o b y w a. P o te m p rz y c h o d z ą i in n e su k c e sy , w sp o m n ia n y „ w a ria n t R ” o ra z p ie rw s z e z im o w e p rz e jśc ie f i la r u M ięg u szo w ick ieg o S zczy tu , d ro g i P a s z u c h y -L a p iń s k ie g o n a K a z a l­ nicy, sa m o tn e z im o w e p ó łn o c n e j śc ia n y M ięg u szo w iec­ k ieg o S z czy tu i z a c h o d n ie j śc ia n y N iż n ic h R ysów . P rz e c h o d z i też w ie le n a jtru d n ie js z y c h d ró g w A lp ach z re k o rd o w y m fila re m F re n e y n a M ont B lan c w łą c z ­ nie. Z g in ą ł w7 czasie s a m o tn e j w sp in a c z k i n a g ra n i K ościelców .

24.

O S P R Z Ę C IE

1. N ie w iad o m o , k to i d lacz eg o n a z w a ł ,ły ż k a m i” je d e n z ty p ó w ta te r n ic k ic h h a k ó w . O k re śle n ie p rz y ­ jęło się je d n a k p o w sz e c h n ie w P o lsce i u su n ę ło w cień p ro p o n o w a n ą n ieg d y ś, m o że i s e n s o w n ie jsz ą n a z w ę „ h a k i k rz y ż o w e ”. O strz e „ ły ż k i” m a od 5 do 20 cm d łu g o ści i k ilk a n a ś c ie m ilim e tró w szero k o ści. U cho z o tw o re m , w k tó r y w p in a s ię k a ra b in e k , u sta w io n e je s t p o p rz e c z n ie do o strz a . „ Ł y ż k i” i in n e h a k i słu żą do u b e z p ie c z a n ia się w czasie w sp in a c z k i; w b ite w szc z e lin y sk a ln e p rz y trz y m u ją lin ę , k tó r ą z w iązan i są ta te rn ic y .

2. N azw ę „ k a r a b in e k ” n a o k re ś le n ie stalo w eg o p ie r ś c ie n ia ze s p rę ż y n u ją c y m z a trz a s k ie m w zięto

183

ży w cem z n ie m ieck ie g o . Z a s k a k u ją c e , że i F ra n c u z i n a z y w a ją go p o d o b n ie — m o u s q u e t o n — m u sz k ie t. R zecz c h y b a w ty m , że k a r a b in k i ta te rn ic k ie z a m y ­ k a n e w y d a ją d źw ięk p o d o b n y do tr z a s k u o p u szczan eg o k u rk a . In n y c h p o d o b ie ń s tw n ie sp o só b się d o szu k a ć . K a ra b in k i ta te r n ic k ie słu ż ą do w p in a n ia lin y w e w b ite w s k a łę h a k i. 3. Ł a w e c z k i to s p r z ę t m o d e rn isty c z n y . S ą to p ę tle z n ie z b y t g ru b e j lin y — 5— 8 m m — złożone p o d w ó jn ie i z a o p a trz o n e w p o p rz e c z n e szczeb le. T y c h szczeb li b y w a d w a lu b w ię c e j. Ł a w e c z e k u ż y w a się, g d y ś c ia n a je s t z b y t g ła d k a lu b p rz e w ie sz o n a , b y w sp in a ć się po n ie j w z w y k ły sposób. W b ija się w te d y w szc z e lin y h a k i, w ie sz a n a n ic h ła w e c z k i i w sp in a się po n ic h . n a jp r o ś c ie j m ó w ią c , w górę.

N oga sło n ia słu ż y do sp a n ia , je s t to b o w iem ro d z a j k ró tk ie g o śp iw o ra , się g a ją c e g o n ie co p o w y ż ej p a sa . G ó rn ą część c ia ła c h ro n i k u r t k a p u c h o w a . Z e ­ s ta w ie n ie n o g a s ło n ia —- k u r tk a p u c h o w a b y w a często sto so w a n e w m ie js c e n o rm a ln e g o ś p iw o ra , g d y ż p o ­ z w a la re d u k o w a ć w a g ę s p r z ę tu b iw a k o w e g o . 4.

5. D o p o k o n y w a n ia lodow ry ch śc ia n , stro m y c h sto k ó w p o k ry ty c h śn ie g ie m , lu b za lo d z o n y c h s k a ł k o n ie c z n e s ą ra k i — m e ta lo w e k o lce p rz y p in a n e do b u tó w . J e d n a z te c h n ik p o k o n y w a n ia w ię k sz y c h s t r o ­ m izn p rz e w id u je chód ty łe m P o p r o s tu w sz y stk ie kolce n a c a łe j p o w ie rz c h n i p o d esz w y p o w in n y o p ie ra ć się. o lód. J e s t to n ie m o ż liw e , ja k ła tw o sp ra w d z ić , g d y w sp in a c z p o ru sz a się w g ó rę tw a rz ą do s to k u . N a to ­ m ia st, g d y id zie ty łe m z ła tw o ś c ią o sią g n ie p o ż ą d a n y e fe k t. N ie m n ie j „ r a k o w a ta ” p o z y c ja i d la d o b ry c h ta te rn ik ó w je s t sz o k u ją c a .

6. Ig ła lo d o w a to n ie c ie n k i so p el, lecz sta lo w y h a k , słu ż ą c y do u b e z p ie c z e n ia p o d czas w sp in a c z k i w te r e n ie p o k ry ty m lo d em . W p o ró w n a n iu z h a k a m i „ s k a ln y m i” je s t z n a c z n ie d łu ższa , m a b o w ie m do 40 cm. O s ta tn im i czasy b a rd z o p o p u la rn e s ta ły się in n e h a k i lodow e, z w a n e w ż a rg o n ie ta te rn ic k im „ ś r u b a m i”, do k tó ry c h są z re s z tą b a rd z o p o d o b n e. Ś ru b ę ta k ą w k rę c a się w lód., z ła tw o ś c ią m o ż n a ją 1eż w y k rę c ić . N a to m ia s t n ie z m ie rn ie tr u d n a je s t do w y rw a n ia , czego n ie m o ż n a p o w ie d z ie ć o z w y k ły c h ig łach .

184

7. D a w n e p o d rę c z n ik i ta te r n ic tw a z p a s ją p ię tn u ją sło w o „ p le c a k ”, u ż y w a n e w m ie js c e „ tu ry sty c z n e g o w o r k a ”. O b e c n ie p u ry ś c i ję z y k o w i m a ją z n ó w p o le do p o p is u : n ie w ie lk i, p o z b a w io n y k ie s z e n i p le c a k , w y ­ g o d n y zw łaszcza n a w sp in a c z c e , w śró d ta te rn ik ó w b y w a n a z y w a n y „ h o ro le z k ą ”. S ło w o to w ra z z p le c a ­ k ie m teg o ty p u p rz y w ę d ro w a ło do P o ls k i z C zech o ­ sło w ac ji.

8. Z ja z d ó w k a to n ie p a n ie n k a sz a le ją c a n a sto k a c h K a sp ro w e g o , lecz 70— 8 0 -m e tro w a lin a o ś re d n ic y 6— 3 m m , m o g ą c a słu ży ć i do a s e k u ra c ji, i do z ja z d u w dół. W o b u w y p a d k a c h s k ła d a się ją p o d w ó jn ie . W p ie rw s z y m , by m ia ła w ię k sz ą w y trz y m a ło ść , w d r u ­ g im , by po z je c h a n iu n a lin ie m o ż n a b y ło śc ią g n ą ć ją n a dół. 9. P o k o n y w a n ie p io n o w y c h ścian , g ła d k ic h i po­ z b a w io n y c h w ię k sz y c h s to p n i, z m u siło a lp in is tó w do p o sz u k iw a ń o b u w ia , k tó r e p o z w a la ło b y w y k o rz y sta ć n a jm n ie js z e n ie ró w n o śc i s k a ły do z a c z e p ie n ia stopy. I ta k a lp in iś c i w ło scy w 1937 r. „ w y m y ślili” p o p u la rn e dziś p o d e sz w y z p ro filo w a n e j g u m y , z w a n e „ V ib ra m ”. K le te r k i to z k o le i le k k ie sk ó rz a n e trz e w ic z k i o deść w y so k ie j c h o lew c e i c ie n k ie j p o d eszw ie, d a w n ie j ze s z n u r k a lu b filc u , o b e c n ie z tw a r d e j k a rb o w a n e j gum y.

10. P o p u la r n e w c za sach C h a łu b iń sk ie g o p o ch o d n ie, u ż y w a n e do o ś w ie tla n ia d ro g i, z a stą p io n o la ta r k a m i e le k try c z n y m i. B y je d n a k u w o ln ić ręce, la ta r k ę u m iesz c z a się n a g ło w ie, p o d o b n ie ja k to ro b ią g ó rn ic y w k o p a ln ia c h . T a k a la t a r k a to w ła śn ie czołów ka.

25.

K IE D Y Z D O B Y T O ?

1. M a ły K ie ż m a rsk i S z c zy t c2513 m ) z d o b y ty zo stał p ra w d o p o d o b n ie p rz e z D a w id a F ro lic h a \y 1615 r. F rd lic h m ia ł w ó w c z a s 15 la t i w s p in a c z k ę o d b y ł w w ię k sz y m g ro n ie o ra z w to w a rz y s tw ie p rz e w o d n ik a . C ałą d ro g ę o p isa ł szczegółow o, n ie w y m ie n ia ją c je d n a k n a z w y w ie rz c h o łk a , n a k tó r y w szed ł. P rz e z p e w ie n czas p rz y p u s z c z a n o naw^et, że zd o b y ł Ł o m n icę, z o p isu

185

m o żn a je d n a k w y w n io sk o w a ć , że p a d ł w ó w czas M ały K ie ż m a rsk i. 2. N a S ła w k o w sk i S zczy t (2452 m ) w sz e d ł ja k o p ie rw s z y w ro k u 1664 J e r z y B u c h h o ltz se n io r, p a s to r z W ie lk ie j Ł o m n icy , b a d a c z T a tr i ic h p ro p a g a to r. W ejście B u c h h o ltz a je s t p ie rw s z y m z d o b y cie m sz c z y tu zn an eg o z n azw y . 3. S ta n is ła w S ta sz ic w ch o d zą c w 1805 r. n a Ł o m ­ n icę (2632 m ) p rz y p u sz cz a ł, że je s t p ie rw s z y m zd o ­ b y w cą teg o szczy tu . T y m c z a se m ju ż 17 s ie rp n ia 1793 r. n a Ł o m n ic y s ta n ą ł R o b e rt T o w n so n , p rz y ro d n ik szk o ck i z E d y n b u rg a . R e k o rd e m n a s k a lę ś w ia to w ą b yło zd o b y cie Ł o m n ic y w zim ie d o k o n a n e p rz e z T e o d o ra W u n d ta w ra z z p rz e w o d n ik ie m J. H o rv a y e m 27 g ru d n ia 1891 ro k u . 4. W ro k u 1832 le k a r z i b o ta n ik F ra n c is z e k H e rb ic h

z d o b y w a G ie w o n t (1909 m ). O sw o im p rz e d s ię w z ię c iu n a p is a ł n a s tę p u ją c o : „6 V II u d a łe m się n a H a lę K o n d ra to w ą . W ięk szą część d ro g i p rz e b y łe m k o n n o , k ie d y je d n a k ż e p rzy szło w e w sp in a ć się n a G ie w o n t, k o n ie m u sia ły n a dole pozo stać. W sp in a c z k a b y ła b a rd z o u c ią ż liw a , a to szczeg ó ln ie z p rz y c z y n z im n e j po g o d y , m g ły i w ia tr u ”. Z ca łą p e w n o śc ią n a G ie w o n t w c h o ­ dzili ju ż w c z e śn ie j g ó ra le , o w e jśc ia c h ty c h n ic je d n a k n ie w iad o m o . H e rb ic h je s t p ra w ie n a p e w n o p ie rw s z y m tu r y s tą , k tó r y s ta n ą ł n a ty m szczycie. 5. W 1843 r. z o sta ł z d o b y ty L o d o w y S zczy t (2628 m), jeg o z d o b y w cą b y ł a n g ie ls k i a lp in is ta J o h n B ali, p ó ź ­ n ie jsz y czło n ek h o n o ro w y T o w a rz y s tw a T a trz a ń s k ie g o . W r o k u 1867 n a L o d o w y m s ta n ą ł ks. S to la rc z y k , n ic n ie w ie d z ą c o B a llu p rz y p u sz c z a ł, że je s t p ie rw s z y m czło w ie k ie m n a szczycie. W y d a rz e n ie to w K ro n ic e P a r a f ii Z a k o p ia ń s k ie j o p isa ł n a s tę p u ją c o : „ ...w y sze­ d łem ja , P le b a n , z J ę d r z e je m W alą , S z y m k iem T a ­ ta re m , W o jciech em G ą sie n ic ą k o śc ie ln y m i W o jc ie ­ c h em Ś lim a k ie m p ie rw s z y n a S zczy t L o d o w a ty , d o ­ ty c h c z a s za n ie d o s tę p n y m ia n y , n a k tó ry m rz e c z y w iśc ie jeszcze ż a d e n T o u ris ta n ie b y ł”. 6. 22 lip ie c 1867 r. to d a ta z d o b y c ia S w in ic y (2300 m ). P ie rw s z y m i, k tó r z y s ta n ę li n a je j n a j ­ w y ższy m w ie rz c h o łk u b y li M ac ie j S ieczk a , E u g e n iu sz J a n o ta , B ro n is ła w G u sta w ic z i S ta n is ła w L ib ro w s k i o ra z n ie z n a n y z n a z w isk a tr a g a rz . J e d n a k n a p ra w d ę p ie rw s z y m zd o b y w cą b y ł sa m S ieczk a , g d y b o w ie m

186

re s z ta to w a rz y s tw a b a w iła n a n iż sz y m w ie rz c h o łk u , o n sa m o tn ie p o szed ł s z u k a ć d ro g i n a w ie rz c h o łe k w yższy. Z n a la z łsz y ją , p o w ró c ił do p ro w a d z o n y c h p rz e z sie b ie tu r y s tó w i z n im i p o w tó rn ie u d a ł się n a d o p ie ro co z d o b y ty szczy t. B ro n is ła w G u sta w ic z ta k o p isa ł w y c z y n S iec z k i: „ P u śc ił się S ieczk a ja k koza g ra n ią tu r n i, p r z e s k a k u ją c ro z p a d lin y p o n a d p r z e ­ p a śc ia m i z n a ra ż e n ie m życia, ta k iżeśm y w szy scy o d w ró c ili oczy, nie m o g ą c p a trz e ć n a ta k ie z u c h w a l­ stw o jego, a n a w o ła n ie n a sz e n ie z d a w a ł się zw ażać; w re sz c ie z n ik ł n a m z oczu. P ó ł g o d zin y p rzeszło nie b y ło go w id ać. P o cz ę liśm y się n iep o koić, g d y w te m n a d n a sz y m i g ło w a m i u sły sz e liśm y głos lu d z k i: b y ło to w ła ś n ie w o ła n ie S iec z k i, k tó r y s to ją c n a n a j ­ w y ż szy m szczy cie S w in ic y , w y w ija ł k a p e lu s z e m i w o ła ł „ w iw a t”. 7. 28 c z e rw c a 1877 r. zo sta ł z d o b y ty M ięg u szo w ieck i S zczy t (2438 m ). P ie rw s z e g o w e jś c ia d o k o n a li L u d w ik C h a łu b iń s k i o ra z p rz e w o d n ic y W o jciech R oj i M aciej S ie cz k a . S ie d e m n a s to le tn i w ó w czas L u d w ik w y b ra ł się n a tę w y p ra w ę p o d n ie o b e c n o ść o jc a i b ez jego w ie d zy , n a to m ia s t z w ie lk im i o p o ra m i p rz e w o d n i­ k ó w , k tó rz y b a li się iść b ez p rz y z w o le n ia „ p a n a T y ­ tu s a ”.

8. N a sz c z y t S z a ta n a (2416 m ) w e sz li ja k o p ie rw s i w ro k u 1880 J a n G w a lb e rt P a w lik o w s k i s e n io r o ra z p rz e w o d n ik M aciej S ieczk a . 9. R u m a n o w y S zczy t (2428 m ) p rzez c ałe la ta u w a ż a n y za n ie d o s tę p n y , z o sta ł z d o b y ty po liczn y ch p ró b a c h w ie lu ta te r n ik ó w p rz e z J a n u s z a C h m ie lo w ­ sk ieg o i p rz e w o d n ik ó w K le m e n s a B a c h le d ę i J a k u b a B a c h le d ę T a jb e r a w r o k u 1902. 10. 11 w rz e ś n ia 1905 r. n a Ż a b ie j P rz e łę c z y N iż n e j s ta n ą ł J a n u s z C h m ie lo w sk i o ra z K lim e k B a ch led a. B a c h le d a w s k a z u ją c n a w zn o sz ą c ą się n a d n im i tu r n ię Ż a b ie g o K o n ia (2291 m ) p o w ie d z ia ł: „ Je s c e się te n nie u ro d z ił, coby n a te tu r n ie w y ła z ”. 24 g o d zin y p ó ź n ie j Ż a b i K o ń z o sta ł z d o b y ty p rzez d w ó jk ę w sp in aczy K a ta rz y n ę B ro sk e i S z y m o n a Ila b e rle in a .

187

26 .

CO T O Z A S Z C Z Y T ?

1. T a k w y g lą d a ją o b a sz cz y ty K o śc ie lc a o g lą d a n e od z a c h o d u , z K a sp ro w e g o W ie rc h u , lu b od S ta w ó w G ą sie n ic o w y c h . P ie rw s z y z le w e j to K o ścielec, te n n a z n a c z o n y s trz a łk ą to Z a d n i K o ścielec. N a sz k ic u i w n a tu r z e Z a d n i K o ście le c w y d a je się niższy , w rz e ­ c z y w isto ści m a od K o śc ielc a n iec o w ięc e j — jeg o w y so k o ść w y n o si ok. 2160 m . S z c zy ty ró ż n ią s ię je s z ­ cze ty m , że n a K o ścielec p ro w a d z i z n a k o w a n y sz la k tu r y s ty c z n y , a n a Z a d n i K o ście le c tr z e b a się ju z w sp in ać. 2. T o Z a m a r ła T u rn ia (2179 m). O d p ó łn o c y n ie ro b i w ie lk ie g o w ra ż e n ia , je j ś c ia n a p o p rz e c in a n a je s t w ie lk im i, z a sła n y m i p ia rg ie m p ó lk a m i, a sz c z y t je s t z n a c z n e n iższy od s ą s ie d n ic h K ozich. D o p ie ro g d y p rz e jd z ie m y n a p o łu d n io w ą s tro n ę g ra n i do D o lin k i P u s te j, u jrz y m y s ły n n ą i n ie z w y k le c h a ra k te ry s ty c z n ą p o łu d n io w ą ścia n ę , w y ró ż n ia ją c ą Z a m a r łą T u r n ię sp o ­ śró d w sz y stk ic h ta tr z a ń s k ic h szczy tó w .

s ta w ia się m ało e fe k to w n ie , a M n isz k a w ogóle tr u d n o n a z w a ć szcz y te m , g d y ż p ia rż y s k o w d z ie ra się p ra w ie n a sa m w ie rz c h o łe k . 6. T o W y so k a (2560 m ). W p e łn i z a s łu g u je o n a na sw ą n a z w ę . O g lą d a n a z g ra n i M ie d z ia n eg o , czy M ięg u ­ sz o w ieck ich S zczy tó w , w y s tr z e la p o n a d R ysy, o g lą d a ­ n a za ś z D o lin y M ięg u sz o w ie c k ie j z a c h w y c ić m u si k ażd eg o . W a n k ie c ie p rz e p ro w a d z o n e j w ś r ó d p o lsk ich ta te r n ik ó w W y so k a z o sta ła u z n a n a za n a jp ię k n ie js z y szczyt T a tr . C ie k a w o s tk ą je s t to, że w p o d o b n e j a n k ie c ie s ło w a c k ie j z a ję ła o n a ró w n ie ż d ru g ie m ie jsc e . 7. P ła c z liw a S k a la (2142 m). W ra z z H a w ra n ie m tw o rz y g łó w n e w y p ię trz e n ie T a tr B ielsk ich . H a w ra ń to szczy t z le w e j, szczy t z p ra w e j to S z a lo n y W ierch. N azw a P ła c z liw e j S k a ły m a p o ch o d zić od ec h a , k tó re o d b ija się od sk ał. Je sz c z e do n ie d a w n a m ie jsc o w i g ó ra le n a z y w a li ją S tr z y s ta r s k a od sło w a „ s tr is z ta r ’’ — p a s te rz ko n i. „ P ła c z liw ą ” w y s z p e ra ł S. E lja sz w d o k u ­ m en c ie z 1757 r. S ło w a c y n a z y w a ją ją o b ecn ie Z d ia r sk a Y idla.

to G ie w o n t (1909 m ), c h y b a n a j ­ p o p u la rn ie js z y w P o lsc e szc z y t T a tr. Z n a n y d o sło w ­ n ie w sz y stk im , a ju ż sz czeg ó ln ie p a la c z o m w ie lb ią c y m d y m e k z „giew -onta”.

8. L o d o w y S zc z y t (2628 m ) o g lą d a n y z B u k o w in y lu b G ło d ó w k i w y d a je się b y ć n a jp o tę ż n ie js z y m i n a j ­ w y ższy m m a s y w e m T a tr. W y cie czk a n a w ie rz c h o łe k z a jm u je w ie le g odzin, a le tr u d o p łaci się s to k ro tn ie — w id o k ze sz c z y tu n ie m a so b ie w T a tra c h ró w n eg o .

4. S zczy t z p ra w e j to R y sy , n a jw y ż sz a g ó ra P o lsk i. S zczy t z le w e j, n a z n a c z o n y s trz a łk ą , to N iżn ie R y sy (2430 m ). N a szk icu , w y k o n a n y m ze ścieżk i n a S z p ig la sow ą P rz e łę c z , oba w y d a ją się ró w n e j w y so k o ści, m im o że R y sy są w y ższ e o 69 m . Je szc z e b a rd z ie j n ie p ra w d z iw y o b ra z p o w s ta n ie , g d y b ę d z ie m y je o g lą d a ć od s c h ro n is k a p rz y M o rsk im O k u . R y sy g in ą p ra w ic z u p e łn ie z a m a sy w e m N iż n ic h R y só w i w y d a ją się b y ć ty lk o m a ły m w y sk o k ie m w g ra n i ty c h o s ta ­ tn ich .

9. P ę d z ą c sa m o ch o d e m do M o rsk ieg o O k a obok g a jó w k i „N a W a n c ie ”, jeszcze p rz e d s e r p e n ty n a m i szosy, z o b aczy m y D o lin ę B ia łe j W ody. S ta m tą d też u jrz y m y n a sz sz cz y t ta k im , ja k im je s t n a ry s u n k u . T c M ły n a rz (2170 m ) z w sz y stk im i b o czn y m i g ra ń k a m i. M ły n a rk a m i, M ły n a rc z y k a m i i S k o ru ś n ia k a m i. C h a r a k ­ te ry s ty c z n ą s y lw e tk ę z a w d z ię c z a M ły n a rz i jego cała ro d z in a w sc h o d n im ścia n o m — g ła d k im , n ie b y w a le stro m y m , ry tm ic z n ie u s ta w io n y m je d n a za d ru g ą .

5. W s trz e lis te j p ira m id z ie n a p ie rw s z y m p la n ie b e z b łę d n ie ro z p o z n a m y M n ich a. N a to m ia s t n ie p o z o rn a tu r n ic z k a s c h o w a n a za n im to M n iszek (2045 m ). J e s z ­ cze d a le j w zn o si się K o p a M n ic h o w a , z w a n a ż a r to ­ b liw ie p rzez ta te r n ik ó w „ M n isio ” . W ięk sze tru d n o ś c i w ro z s z y fro w a n iu sz c z y tó w m ie lib y śm y , g d y b y szk ic p rz e d s ta w ia ł M n ich a i M n isz k a od zach o d u , od D o lin k i za M n ich em . S zczy t M n ich a o g lą d a n y s ta m tą d p rz e d ­

10. To H ru b y W ie rch (242S m ) i jego sły n n y m u r. Z za m u r u w y s ta je szczy t K ry w a n ia . W p o strz ę p io n e j G ra n i H ru b e g o w y ró ż n ić m o ż n a s z .i e g tu r n ic z e k i p rz e łą c z e k , z k tó ry c h k a ż d a z o sta ła nazw rana... W śró d w a ż n ie jsz y c h , lic z ą c od le w e j, w y m ie n ić n a ­ leży T e ria ń s k ą P rz e łę c z W y żn ią , W ielk ą T e ria ń s k ą T u rn ię , T e ria ń s k ą P rz e łę c z N iżn ią o ra z G a ra jo w ą S tra ż n ic ę .

3. O czyw iście,

188

189

21.

P E R Ć N A JH O N O R N IE JS Z A

1. W 1902 r. J . C h m ie lo w sk i w P a m i ę t n i k u T o w a ­ r z y s t w a T a tr z a ń s k i e g o p isze o O stry m S zczycie, n a ­ z y w a ją c go jeszcze S p ic z a s ty m : „ ...g rań , z n iż y w sz y się n a g le k u p rz e łę c z y J a w o ro w e j, zn ó w b y s tro j śm iało w znosi si*ę, tw o rz ą c s m u k ły sto ż e k n ie z d o b y te g o d o tą d , ja k tw ie rd z ą n ie k tó rz y , z u p e łn ie n ie d o s tę p n e g o S p i­ c zasteg o S z c z y tu ”. T eg o sa m e g o ro k u 25 s ie rp n ia n a szczy cie s ta je p. A n to n in a d e E n g lis c h -P a y n e i je j sy n K a ro l, p ro w a d z e n i p rz ez d w ó ch p rz e w o d n ik ó w . T rz y la ta p ó ź n ie j w y b u c h a n o w a s e n s a c ja w e w s p in a czym ś w ia tk u : S. H a b e rle in i p a ń stw o K. i M. B ró sk e p rz e c h o d z ą s k rz e s a n ą p o łu d n io w ą ś c ia n ę O strego . W ejście to je s t p rz e z p ięć la t re k o rd e m w T a tra c h . 2. M ow a o p o łu d n io w e j śc ia n ie Z a m a r łe j T u rn i, o sła w io n e j z g ład k o ści, n ie d o s tę p n o śc i i o fia r, k tó re p o c h ło n ę ła . P o n ie u d a n y c h p ró b a c h k ilk u zesp ołó w , p ie rw sz e g o p rz e jśc ia śc ia n y d o k o n a li H. B e d n a rsk i, J. L esiec k i, L. L o ria i S t. Z d y b w d n iu 23 lip c a 1910 r. J e j p rz e jśc ie u w a ż a n e b y ło za p rz e ło m w d z ie ja c h ta te r n ic tw a , a o n a s a m a p rz e z d łu g i czas u c h o d z iła za n a jtr u d n ie js z ą śc ia n ę w T a tra c h . O d 1910 r. n a śc ia n ie p rz y b y ło k ilk a n o w y c h d ró g . P o k o n a n o n a w e t n a j ­ b a rd z ie j s k rz e s a n e p a r tie u rw is k a , ale s t a r a k la s y c z n a d ro g a, choć co r o k u p rz e b y w a ją w ie le zesp o łó w , n a d a l o c e n ia n a je s t ja k o n a d z w y c z a j tr u d n a . 3. Z k o le jk i n a Ł o m n ic ę w id a ć p ię k n ą 5 5 0 -m e tro w ą p o łu d n io w ą śc ia n ę K ie ż m a rsk ie g o S zcz y tu , k tó r y p o ra z p ie rw s z y p rz e s z e d ł W in c e n ty B irk e n m a je r i J. K . D o ra w s k i i to p ra w ie d o k ła d n ie śro d k ie m . P ię k n a ta d ro g a b y w a c h ę tn ie o d w ie d z a n a do dziś p rz e z ta te rn ik ó w . 4. P o m ię d z y G a n k ie m a Ż ło b isty m S zcży te m w zn o si się R .um anow y S zczy t, k tó r y n a s tro n ę D o lin y K a czej o p a d a p o tę ż n ą 6 0 0 -m e tro w ą śc ia n ą , b ę d ą c ą celem a ta k ó w liczn y c h ta te r n ik ó w n a p rz e ło m ie la t d w u d z ie sty c h i trz y d z ie s ty c h . M ięd zy in n y m i d ro g i p rz e z to u rw is k o p o p ro w a d z ili W. S ta n is ła w s k i, J. K. D o ra w s k i i S t. i T. B e rn a d z ik ie w ic z e . 5. N ie m ie c k a D ra b in a , w y g o d n y tr a w ia s to - p ia r ż y s ty zach ó d , p rz e c in a p ó łn o c n ą śc ia n ę M ałego K ie ż m a r­ sk ieg o S zczy tu . J e s t to n a jw ię k s z a ta tr z a ń s k a śc ia n a ,

190

m a o n a 900 m w y so k o ści. J e j śro d e k po ra z p ie r w s z y p o k o n a ł W. S ta n is ła w s k i z to w a rz y s z a m i w ro k u 1932. 6. P rz e jś c ie w ro k u 1938 p rz ez S t. M o ty k ę w ra z z to w a rz y s z a m i n ie w y so k ie j, lic zą c e j 180 m , p o łu ­ d n io w e j śc ia n y M ałeg o K o ło w eg o S z c z y tu u ch o d ziło za re k o rd w T a tra c h . P o b ity on z o sta ł w k ró tc e p o te m p rz e jś c ia m i T. O rło w sk ieg o , n ie m n ie j d ro g a M o ty k i n a M ały m K o ło w y m do d ziś b y w a p o k o n y w a n a c h ę tn ie , p rz e d e w sz y stk im d la w s p a n ia łe j w sp in a c z k i p o m o c­ n e j sk a le w n ie z w y k łe j e k sp o z y c ji i tru d n o ś c ia c h . 7. ..H o k e jk a " p ro w a d z i p rz e z z a c h o d n ią ścian ę Ł o m n icy i u ch o d zi za je d n ą z n a jtru d n ie js z y c h w T a ­ tra c h . P ie rw s z e g o p rz e jś c ia te j d ro g i d o k o n a li F. P lśe k i V. Z ach o v a l w 1950 r„ a le ju ż w 1929 r. le w ą po łać śc ia n y p o k o n a ł W. S ta n is ła w s k i z to w a rz y s z a m i, a ś ro d e k śc ia n y W. B ir k e n m a je r i K. K u p c z y k . T a o s ta tn ia d ro g a w la ta c h tr z y d z ie s ty c h u z n a n a b y ła za re k o rd o w o tr u d n ą w T a tra c h .

8. W p y ta n iu ch o d zi o w sc h o d n ią 2 6 0 -m etro w ą śc ia n ę M n ic h a . P rz e z śc ia n ę tę, g ła d k ą i n a k r y tą o k a p e m o g ro m n y c h p rz e w ie s z e k , p ro w a d z i k ilk a dróg, z k tó r y c h n a jw ię k s z y ro zg ło s z d o b y ł tz w . „ w a ­ r ia n t R ” — sz la k n a jtru d n ie js z y , p rz e b y ty po ra z p ie rw s z y p rz e z J . D łu g o sza i A. P ie ts c h a w ro k u 1955. 9. M a ły G a n e k o p a d a k u D o lin ie C iężk iej n ie z b y t s tro m ą , k ró tk ą śc ia n ą n a tz w . G a le rię — sz e ro k i, z a sła n y p ia rg ie m i w a n ta m i ta r a s , u ry w a ją c y się po­ n u ry m , n ie z w y k le s tro m y m 3 0 0 -m e tro w y m u rw is k ie m . P ie rw s z e g o p rz e jśc ia ś c ia n y d o k o n a n o ju ż w 1911 r. P o te m p rz e z z e rw ę n o w ą d ro g ą p rzeszli W. S ta n i­ s ła w s k i z M. Ż u ła w sk im . D w ie n a s tę p n e n o w e d ro g i, ja k ie p rz e b y to w u rw is k u , n a le ż ą do dziś d o a r c y tru d n y c h . P ie rw s z ą „ w y m y ślił i p rz e p r o w a d z ił” T. O rło w sk i, d ru g ą zesp ó ł C. Ł a p iń s k i i K. P a sz u c h a . T ę d ru g ą p o w tó rz o n o d o p ie ro 10 la t p ó źn iej, w 1954 r., a sło w a c c y ta te rn ic y , k tó rz y p rz e jśc ia d o k o n a li, o ś w ia d ­ czyli po p o w ro c ie w d o lin y : „ to n e n i Sport, to je re z a n ie lu d i”. 10. Ś c ie ż k a z n a d M o rsk ieg o O ka n a P rz e łę c z pod C h ło p k ie m p rz e c h o d z i p rze z szczy t K a z a ln ic y , k tó r a o p a d a w s tro n ę C z a rn e g o S ta w u n ie p ra w d o p o d o b n ie s k rz e s a n ą 4 0 0 -m c tro w ą śc ia n ą . P rz e z tę z e rw ę p r o w a ­ dzą d ro g i ta te rn ic k ie , u ch o d z ą c e za n a jtr u d n ie js z e w T a tra c h .

191

28 .

SK A LA TRU D NO ŚCI

1. N ic m a w te j c h w ili je d n e j, p o w sz e c h n ie o b o ­

w ią z u ją c e j s k a li tru d n o ś c i d ró g w sp in a c z k o w y c h , choć p ró b y u tw o rz e n ia ta k ie j sk u li p o d e jm o w a n o , o p ie ra ją c się n a sz e śc io sto p n io w e j s k a li a lp e js k ie j o p ra c o w a n e j w 1926 r. p rz e z n ie m ie c k ie g o a lp in is tę — W a lz e n b a th a , P rz y o cen ie w sp in a c z e k w D o lo m ita c h , A lp a c h , H im a ­ la ja c h czy n a K a u k a z ie s to s u je się d z isia j s k a le ró ż n e , choć p o d o b n ie .,p rz e lic z a ją c ” je w z a je m n ie w ra z ie po­ trz e b y . S ą o n e oczyw iście w ja k im ś s to p n iu p o ró w n y ­ w a ln e i „ p rz e lic z a ln e ”, a le ty lk o w ja k im ś s to p n iu i d la te g o też w ą tp ić n a le ż y , czy d o jd z ie k ie d y k o lw ie k do ich u je d n o lic e n ia . W T a tra c h , A lp a c h czy K a u k a z ie chodzi się po p r o s tu in a c z e j. I n n y je s t ro d z a j s k a l : ich u rz e ź b ie n ia , ró ż n e są w a ru n k i a tm o sfe ry c z n e , ro ż n e w k o ń cu w yso k o ści, co w k o n se k w e n c ji p o w o d u je , że w
L ilio w e, czy Ż ó łtą T u rn ię ) u ż y cie r ą k n ie je s t w ogóle p o trz e b n e . T e tr z y sto p n ie tr u d n o ś c i o b e jm u ją d ro g i tu ry s ty c z n e . 4. O ile d ro g i „n iec o tr u d n e ” m o g ą jeszcze p o k o ­ n y w a ć w p ra w n ie js i tu ry ś c i, o ty le d ro g i „dość tr u d n e ”, a ta k s k la sy fik o w a n o n a jła tw ie js z ą d ro g ę n a M n ich a, w y m a g a ją ju ż ta te rn ic k ie g o p rz y g o to w a n ia . I n t e r e s u ­ ją ce , że n a te j n ie w ie lk ie j ig liczce m o żn a o d n a le ź ć p o cząw szy od d ró g „d o ść tr u d n y c h ” w sz y stk ie s to p n ie tru d n o ś c i d ró g k la s y c z n y c h i h a k o w y ch . 5. W sp in a c z k a k la s y c z n a to w z asa d z ie coś z u p e ł­ n ie in n e g o n iż w s p in a c z k a h a k o w a i ty lk o p o cz ą tk o w o p ró b o w a n o o c e n ia ć o b ie p rz y p o m o cy je d n e j i te j sa m e j sk a li. D zisiaj s to s u je się s k a le ró ż n e i z ty c h sa m y c h p o w o d ó w tr u d n o je s t p o w ied zieć, k tó r a z ty c h te c h n ik je s t tr u d n ie js z a . H a k o w o w s p in a się ta m , gd zie k la s y c z n ie w sp in a ć się n ie m o ż n a , bo n ie m a ju ż sto p n i i c h w y tó w , is tn ie ją c e je d n a k n ie w ie lk ie w y s tę p y , czy szc z elin y p o z w a la ją n a u m ie sz c z e n ie h ak ó w , n a k tó ­ ry c h w iesza się tzw . ła w e c z k i, w y ż e j w b ija się k o le jn y h a k i w te n sp o só b p o su w a się do g ó ry . N ie w s z y s tk ie w sp in a c z k i h a k o w e są je d n a k o w o tr u d n e . Z a le ż y to od ro d z a ju szcze lin y , w k tó r ą w b ija się h a k i, je j w y m ia ró w , k s z ta łtu , sto p n ia z a n ik u , s to p n ia n a c h y le n ia te r e n u , p rz e z k tó r y sz c z e lin a p rz e b ie g a . W za le ż n o śc i od ty c h c z y n n ik ó w o c e n ia się tru d n o ś ć d ró g h a k o w y c h w o d rę b n e j trz y sto p n io w e j s k a li od H i do H 3 a o s ta tn io n a w e t H 4.

6. D ire ttis s im a to n ie n a jw y ż sz y sto p ie ń tru d n o ś c i, a p o ję c ie d ro g i w io d ą c e j śro d k ie m ścian y . P o ję c ie to p o w sta ło w e W łoszech, w o k re s ie ro z w o ju a lp in iz m u e k s tre m a ln e g o , k ie d y to za częto a ta k o w a ć śc ia n y z z a ­ ło że n ie m , a b y w e jś ć ta m d ro g ą p ro w a d z ą c ą m o żliw ie śc iśle śro d k ie m u rw is k a (w ło sk ie d ir e tt a — p ro s ta , d ir e ti s s i m a — n a jp ro s ts z a ).

i. P r a k ty c z n ie n ie m o ż liw e je s t w e jśc ie z rę k a m i w k ie s z e n ia c h n a Zawora t tzw . N o w y m Z a w ra te m , czy n a M ię g u szo w ieck ą P rz e łęc z . O b ie te d ro g i o c e n ia się ja k o „ ła tw e ”, tj. ta k ie , g d zie u ż y cie r ą k s ta je się k o ­ n ieczne. D ro g i b a rd z o ła tw e (np. n a P o lsk i G rz e b ie ń , czy n a R o h a tk ę to ta k ie , g d zie r ą k u ż y w a się je d y n ie do u tr z y m a n ia ró w n o w a g i c iała i to ty lk o w n ie ­ k tó r y c h m ie jsc a c h . N a d ro g a c h b ez tru d n o ś c i (np. n a

7. O d p o w ied ź, n a to, czy tr u d n ie j je s t w g ó ra c h w ch o d zić, czy sch o d zić, z a le ż y b a rd z o ściśle od s to p n ia sk a li. P rz y d ro g a c h „bez tr u d n o ś c i” i d ro g a c h „ b a rd z o ła tw y c h ”, g d zie w c h o d z e n ie n ie w y m a g a w zasa d z ie u ż y w a n ia r ą k , sch o d zić je s t o c zy w iście ła tw ie j. P rz y d ro g a c h „ ła tw y c h ” i „n iec o tr u d n y c h ”, gdzie u ży cie r ą k je s t p rz y w e jś c iu p o trz e b n e , p rz y z e jśc iu je s t p o trz e b n e ró w n ie ż ; te m p o w c h o d z e n ia je s t ró w n e te m p u sc h o d z e n ia i tr u d n o ś c i są w z asa d z ie id e n ty c z ­ ne. P rz y d w u d a ls z y c h s to p n ia c h s k a li, to je s t p rz y

192

13 500 zagadek o T atrach

193

d ro g a c h „dość tr u d n y c h ” i „ tr u d n y c h ”, tru d n o ś c i w z ra s ta ją w z e jś c iu o je d e n sto p ie ń , a p rz y w y ż szy c h sto p n ia c h sk a li n a w e t o w ię c e j. W p ra k ty c e je d n a k z d ró g tru d n ie js z y c h n ie sc h o d zi się, lecz z je ż d ż a n a lin ie. W a rto tu d o d ać, że z ja z d ty lk o w te d y je s t ła tw y , gdy w sp in a c z m oże d o ty k a ć n o g a m i sk a ły . W o ln e zja z d y w p o w ie trz u , w z d łu ż p rz e w ie sz o n y c h śc ia n K a ­ za ln ic y czy M n ich a, w y m a g a ją ju ż w y so k ic h u m ie ję t­ no ści ta te rn ic k ic h . 8. D ro g i w T a tra c h Z a c h o d n ic h są ró w n ie tr u d n e ja k w T a tr a c h W y so k ich . S ą ta m d ro g i w s p in a c z k o w e od n a jła tw ie js z y c h po s k r a jn ie tr u d n e , n p . p ó łn o c n a śc ia n a G ie w o n tu . D ró g ta te r n ic k ic h je s t je d n a k w T a ­ tra c h Z a c h o d n ic h m n ie j i są one n a ogół m n ie j b e z ­ p ieczne. W a p ie ń je s t b a rd z ie j k ru c h y n iż g ra n it, s to p ­ n ie i c h w y ty są m n ie j p e w n e . D o d a jm y jeszcze do tego, że po d eszczu w a p ie ń ro b i się b a rd z o ś li­ sk i, a w te d y ła tw o ju ż b ę d z ie z ro z u m ie ć , d lacz eg o w T a tr a c h Z a c h o d n ic h ta k rz a d k o sp o ty k a się t a t e r ­ n ików . 9. D ro g i n a Z a m a r łe j T u r n i to w w ięk szo śc i d ro g i „ n a d z w y c z a j tr u d n e ”, w ra z ze sła w n ą d ro g ą „ k la ­ sy c z n ą ” z ro b io n ą p rze z B e d n a rsk ie g o i to w a rz y s z y , m. in. p o k o n a n ie Z a m a rłe j T u rn i z m u siło ó w c zesn y ch ta te rn ik ó w do w p ro w a d z e n ia n o w eg o s to p n ia tr u d n o ­ ści — „ n a d z w y c z a j tr u d n e ”. D ro g a k la s y c z n a n a Z a ­ m a rłe j u c h o d z iła p rz e z ja k iś czas za n a jtr u d n ie js z ą w T a tra c h . O k re śle n ie „ s k r a jn ie t r u d n a ” w p ro w a d z o n o d o p ie ro d o b ry c h d w a d z ie śc ia la t p ó ź n ie j. D z isia j c h o ­ ciaż m ło d zi w sp in a c z e n ie o m a lż e z a c z y n a ją od Z a m a r ­ łe j, .podczas g d y k ie d y ś n a n ie j k o ń czo n o , ś c ia n a ta n a d a l z a lic z a n a je s t do n a jw s p a n ia ls z y c h śc ia n t a t r z a ń ­ skich. 10. O p isa n a tu ta j s k a la tr u d n o ś c i d ró g ta trz a ń s k ic h p o w s ta w a ła w te d y , g d y w T a tra c h z n a n e b y ły ty lk o k ró tk ie w sp in a c z k i k la sy c z n e , n ic w ię c d z iw n e g o , że za k ry te r iu m p o d z ia łu d ró g n a p o szczeg ó ln e sto p n ie sk a li p rz y jm o w a ło się n a jtr u d n ie js z e m ie jsc e d ro g i. D zisiaj do n a jtru d n ie js z y c h w T a tr a c h n a le ż ą d ro g i teg o ty p u , co n a K a z a ln ic ę , czy G a le rię G a n k o w ą . S ą to d ro g i d łu g ie, w ie lo g o d zin n e , o d u ż y m n a g ro m a d z e ­ n iu tru d n o ś c i, łącz ące n a jw y ż sz e tru d n o ś c i w sp in a c z k i h a k o w e j i k la sy c z n e j. S to s o w a n ie tu o cen y w e d łu g k r y te r iu m n a jtru d n ie js z e g o o d c in k a je s t w y ra ź n ie n ie ­ w y sta rc z a ją c e i d la te g o p o w s ta ły ju ż p ro p o z y c je s k o n s tru o w a n ia n a w z ó r A lp czy D o lo m itó w , ja k ie jś

194

n o w e j sk a li. C zy s k a la ta k a się p rz y jm ie , b ę d z ie z a le ż ało od teg o , czy p o w s ta n ie w T a tra c h w ię c e j d ró g o p o d o b n y m c h a ra k te rz e , a w ię c zależy po p ro s tu od d alszeg o ro z w o ju ta te r n ic tw a .

I.

P O D Z IE M N Y Ś W IA T

1. J a s k in ia M y ln a le ż y w z a c h o d n im zboczu D oliny K o śc ie lisk ie j u s tó p R a p ta w ic k ie j T u rn i. W R a p ta w ic k ie j T u rn i le ż ą ró w n ie ż ja s k in ie O b łaz o w a i R a p ta w ic k a , z b a d a n a w ra z z M y ln ą p rz e z J. G. P a w lik o w ­ sk ieg o s e n io ra i n a z y w a n e d a w n ie j jego im ien iem . J a s k in ia M y ln a n a le ż y do n a jd łu ż s z y c h w T a tra c h . J e j z n a k o w a n y o d cin e k , d łu g o śc i 270 m , s ta n o w i ty lk o m a ły fr a g m e n t cało ści k o ry ta rz y , ro z c h o d z ą c y c h się la b iry n to w o w ró ż n y c h k ie r u n k a c h i o c e n ia n y c h łą c z ­ n ie n a ok. 1100 m . P o c z ą tk o w e p a r tie ja s k in i z n a n e b y ły g ó ra lo m i tu r y s to m od d a w n a , je d n a k z p o w o d u o g ro m n e g o z a w ik ła n ia i d łu g o ści p o d z ie m n y c h c h o d n i­ k ó w rz a d k o z a p u sz c z a n o się d a le j, a ja s k in ia cieszy ła się u z a sa d n io n ą złą s ła w ą . P o b a d a n ia c h P a w lik o w ­ skiego, z jeg o in ic ja ty w y , w s tę p n e p a r tie u d o stę p n iło tu ry s to m T o w a rz y stw o T a trz a ń s k ie ju ż w ro k u 1886. S zlak g łó w n y lic z y ł ok. 125 m . P o p ie rw s z y c h 25 m k o ry ta rz a d o c ie ra ło się do p ię k n e j ro z le g łe j sa li, ro z ­ ja ś n io n e j „ o k n a m i”, w y c h o d z ą c y m i n a D o lin ę K o śc ie li­ sk ą i szczy t B y s tre j. N a s tę p n e 100 m w ą sk ie g o k o r y ta ­ rz a p ro w a d z iło p rz e z c z te ry k o le jn e k o m o ry i k o ń ­ czyło się ślep y m z a u łk ie m . D alszą d ro g ę o d k ry ł S t. Z w o liń sk i d o p ie ro w 1934 r., s ta n o w i ją s t u ­ m e tro w y k o ry ta rz , o b ec n ie p o szerzo n y , p ro w a d z ą c y do p o p rz e cz n eg o , c ie k a w ie u k sz ta łto w a n e g o r a m ie n ia g ro ty . Id ą c p a re n a ś c ie m e tró w d a le j ty m ra m ie n ie m , aż do sk rz y ż o w a n ia z k o ry ta rz e m g łó w n y m , d o c ie ra się w p o b liże p o w ie rz c h n i ziem i. W 1949 r. p rz e k o p a n o tę n ie w ie lk ą p rz e sz k o d ę i o b e c n ie ja s k in ia je s t ju ż d w u w y lo to w a . S ta r y n a tu r a ln y w y lo t z n a jd u je się u stó p R a p ta w ic y , d ru g i o tw ie r a się n a zb o czu po s tro n ie H ali P is a n e j. S z la k g łó w n y p ro w a d z ą c y od je d n e g o do d ru g ie g o o tw o ru o m ija po d ro d z e c iek a w e, choć śle p e o d g a łę z ie n ie b o czn e; są to m ięd zy in n y m i d w ie w ie lk ie sa le po b lisk o 30 m d łu g o ści k a ż d a , z w an e C h ó ry i W ie lk a Iz b a o ra z 2 7 -m e tro w y k o ry ta rz o c h a ra k te ry s ty c z n e j b a rw ie , z w a n y B iałą U licą.

13*

195

2. J a s k in ia R a p ta w ic k a p o ło ż o n a w p o b liż u M y ln e j je s t ró w n ie ż u d o s tę p n io n a do r u c h u tu ry sty c z n e g o . O bie ja s k in ie w a rto z w ie d z ić ró w n o c z e śn ie , n ie ty lk o z r a c ji b lisk ie g o p o ło ż e n ia a le i d la k o n tr a s tu . R a p ta w ic k a p rz e d s ta w ia z u p e łn ie in n y ty p ja s k in i — tw o rz y je d n ą ro z le g łą sa lę 40 m d łu g ą i 15 m w y so k ą z n ie w ie lk im i ty lk o o d g a łę z ie n ia m i b o czn y m i. J a s k in ia ta p o w sta ła , ja k p isze p ro f. K . K o w a lsk i: „ p rz e z z a p a d n ię c ie się m a s sk a ln y c h n a d p ró ż n ia m i k r a ­ so w y m i u tw o rz o n y m i p rz ez p o d z ie m n e w y p ły w y po ­ to k u ”. 3. O tw ó r J a s k in i M ię tu sie j z n a jd u je się w W a n tu la c h i s ta n o w i p o d z ie m n y o d p ły w w o d y z k o tła W ie l­ k ie j S w istó w k i. O d k ry ta w 1936 r. p rz e z S t. Z w o liń ­ sk ieg o i W. G o ry c k ie g o u c h o d z iła do 1959 r. za n a j ­ g łęb szą ja s k in ię T a tr P o lsk ic h , 5 -k ilo m c tro w s k o r y ta ­ rz e s ta w ia ją ją n a to m ia s t n a d ru g im m ie js c u p o d w zg lę d e m długości. N ie z w y k le tr u d n o d o stę p n a n ie n a d a je się do tu ry s ty c z n e g o z w ie d z a n ia . 4. J a s k in ia M a g u ry p o ło żo n a je s t w s to k u K o p y M a g u ry w p o łu d n io w o -w s c h o d n im ro z g a łę z ie n iu d o lin y Ja w o rz y n k i. P rz y p u s z c z a się, że J a s k in ia M a g u rsk a m ia ła n ie g d y ś p o łą c z e n ie z D o lin ą S ta w ó w G ą s ie n i­ cow ych. J a k o te r e n b a d a ń n a u k o w y c h je s t o b e c n ie z a m k n ię ta d la tu ry s tó w . N a u k o w c y in te re s o w a li się n ią od d a w n a , p o n ie w a ż w je j d a ls z y c h p a rtia c h w śró d n a m u łu i ru m o w isk o d n a le z io n o w ie le k o ści n ie d ź w ie ­ dzi ja s k in io w y c h i in n y c h d ra p ie ż n ik ó w z e p o k i lo ­ do w co w ej. 5. J a s k in ia M ro ź n a z n a jd u je się w sk a ła c h O rg a ­ nów , w e w sc h o d n im zb o czu D o lin y K o śc ie lisk ie j. Z o ­ sta ła o d k ry ta w 1934 r. p rz ez S t. Z w o liń sk ieg o , a z b a ­ d a n a d o k ła d n ie w 1950 r. P o w y k o n a n iu w ie lu s k o m ­ p lik o w a n y c h p ra c : za ło ż e n iu e le k try c z n e g o o ś w ie tle ­ n ia , w y tra s o w a n iu c h o d n ik ó w , p rz e b ic iu d ru g ie g o w y jśc ia , p o sz e rz e n iu i u b e z p ie c z e n iu c ia ś n ie jsz y c h i n ie b e z p ie c z n y c h m ie js c , u w a ż a się ją o b e c n ie za je d n ą z n a jle p ie j u d o stę p n io n y c h po p o lsk ie j s tro n ie T a tr. B lisk o 5 0 0 -m e tro w y c h o d n ik p rz e b ija n a w y lo t c ały g rz b ie t O rg a n ó w , w y c h o d z ą c k u p ó łn o c n e m u -w s c h o dow i do D o lin k i Z b ó jn ic k ie j. O d te j s tr o n y ro z p o c z y n a się z w ie d z a n ie (ty lk o z p rz e w o d n ik ie m ). W a rto w s p o ­ m n ie ć o c ie k a w sz y c h m ie js c a c h ja s k in i, o d w ie d z a n y c h w czasie g o d z in n e j w y c ie c z k i: C m e n ta rz y s k o N a c ie ­ ków , B ia ły C h o d n ik , W ie lk a K o m o ra 2 7 -m e tro w e j d łu g o ści i 1 9 -m e tro w e j w y so k o ści, d a le j M a ła K o m o ra

196

i S a la P o c h y ła p o k ry ta m le c z n o b ia ły m n a c ie k ie m , s ta w k i o k ry s ta lic z n ie c z y ste j w o d zie św ia d c z ą c e 0 is tn ie ją c y m p rz e p ły w ie z g ó rn y c h p a r tii d o lin y , g ru p y s ta la g m itó w i s ta la k ty tó w i in n y c h n ie z w y k le c ie k a w y c h u tw o ró w n a c ie k o w y c h . Z a S a lą P o c h y łą sz la k w ie d z ie do K o m o ry W stę p n e j p ro w a d z ą c e j do d a w n e g o w y jśc ia od s tro n y D o lin y K o śc ie lisk ie j. 6. S m o cza J a m a d o s tę p n a je s t z d n a W ąw o zu K r a ­ ków . T ę n ie z b y t d łu g ą i n ie z b y t c ie k a w ą ja s k in ię często o d w ie d z a ją tu r y ś c i, g d y ż ju ż po p rz e b y c iu 37 m e tró w d n e m je j je d y n e g o w ą sk ie g o k o ry ta rz a k rę to w zn o sząceg o się k u g ó rze o siąg a się w y lo t, z k tó re g o o tw ie r a ją się c ie k a w e p e rs p e k ty w y . 7. J a s k in ia K a s p ro w a N iż n ia p o ło żo n a w D o lin ie K a s p ro w e j to je d n a z n a jw ię k s z y c h i n a jc ie k a w sz y c h ja s k iń po p o lsk ie j s tro n ie T a tr. D o stę p n a je s t ty lk o d la sp ele o lo g ó w i to p o o k re s ie d łu g o trw a łe j pogody, p o n iew a ż po o p a d a c h d eszczu w o d a z a m y k a w e jśc ia 1 w y le w a się n a w e t z o tw o ru w p o sta c i w y w ie rz y sk a . A le i po d łu g o trw a łe j su sz y w ą sk ie k o ry ta rz e o b le ­ p io n e są g ru b ą w a rs tw ą ślisk ie g o n a m u łu . W 1913 r. M . Z a ru s k i w ra z z M. K o rn iło w ic z e m i J . O p p e n h e i­ m ern po b lisk o 5 -g o d z in n e j d ro d z e p rz e z ślis k ie i czę­ ściow o z a la n e w o d ą k o ry ta rz e o sią g n ę li n ie w ie lk ą s a lk ę o d n ie w y s y p a n y m d ro b n y m p ia s k ie m , k tó r ą u z n a li za s ie d lisk o le g e n d a rn e j z ło te j k a c zk i. P ó ź n ie jsz y m zdo­ b y w c o m , w y p o sa ż o n y m w d o sk o n a ły n o w o czesn y s p rz ę t, u d a ło się p ó jść je sz c z e d a le j — d o ta rli do części k o r y ta r z a z a la n e g o w o d ą n a w e t w n a js u c h s z e la ta . Do a k c ji w eszli p łe tw o n u rk o w ie , k tó rz y p o k o n a li jeszcze d w a z a la n e po s u f it sy fo n y , je d n a k p rz e d tru d n o ś c ia m i d a lsze j d ro g i m u s ie li u stą p ić . I ta k n a jg łę b sz e p a r tie ja s k in i c z e k a ją w c ią ż n a o d k ry w c ó w . 8. J a s k in ie B ie lsk ie to sły n n e , n a jw ię k s z e w T a ­ tr a c h g ro ty s ta la k ty to w e p o ło żo n e w sto k a c h K o b y leg o W ie rc h u n a w sc h o d n im k ra ń c u T a tr B ielsk ich . O d ­ k r y to je w 1881 r. C a ło ść k o ry ta rz y lic z ą c y c h około 3200 m n ie z o s ta ła jeszcze d o k ła d n ie z b a d a n a . C zęść u d o s tę p n io n a d la r u c h u tu rs ty c z n e g o (ty lk o z p rz e w o d ­ n ik iem ) liczy p o n a d k ilo m e tr. N ie ty lk o ro z m ia ry w p ły w a ją n a sła w ę ja s k iń . N a jb a rd z ie j fa n ta s ty c z n e k s z ta łty p o szc zeg ó ln y ch sal, p rz e jść i k o ry ta rz y , p o d ­ z ie m n e je z io rk a , p o to k i i w o d o sp a d y , ró ż n o k o lo ro w e n a c ie k i, n a jró ż n ie jsz e u k ła d y k o m p o z y c y jn e s t a la k ty ­ tó w i sta la g m itó w , tw o rz ą c e lu d z k ie p o sta c ie , ro ś lin y ,

197

zw ie rz ę ta , s p r a w ia ją n ie z a p o m n ia n e w ra ż e n ie . „ N ie ­ z a p o m n ia n e w ra ż e n ie ”, to n a jo c z y w istsz y fra z e s, ale też w y g lą d u o ry g in a ln e g o i fa n ta s ty c z n e g o w n ę trz a n ie z a s tą p i ż a d e n opis. T rz e b a to po p ro s tu zobaczyć. 9.

J a s k in ia Ś n ie ż n a p rz e b ija m a s y w M a ło lą c z n ia k a w D o lin ie M ałej Ł ą k i. Ś n ie ż n a to n a jg łę b s z a z ja s k iń ta trz a ń s k ic h i je d n a z n a jg łę b sz y c h n a św iecie. M ów iąc 0 w ie lk o ś c i Ś n ie ż n e j, w a rto p rz y p o m n ie ć , że ja s k in ie ta trz a ń s k ie tw o rz ą ś w ia t n ie m n ie j sk o m p lik o w a n y 1 n ie m n ie j ro z le g ły n iż s a m e T a try . 640 m ró ż n ic y poziom ów m ięd zy o tw o re m w e jśc io w y m a d n e m Ś n ie ż n e j to p rz e c ie ż w y so k o ść, ja k ą rz a d k o o sią g a ją ta trz a ń s k ie ścian y . S ześciu k ilo m e tró w d łu g o ści n ie p o w sty d z iła b y się ż a d n a d o lin a , a ty le w ła ś n ie m a ją łącz n ic k o ry ta rz e n a jd łu ż s z e j ja s k in i T a tr — C z a rn e j. T ru d n o śc i w sp in a c z k i s k a ln e j w g ro ta c h d o ró w n u ją często tru d n o ś c io m w s p in a n ia się w o tw a r te j śc ia n ie . B ra k w ia tr ó w i o p a d ó w k o m p e n s u je z n a d m ia re m w oda z a le w a ją c a cia sn e p rz e jś c ia , w ilg o ć i n a m u ły tw o rz ą c e z p rz y z w o ity c h sto p n i i c h w y tó w w y śliz g a n e z je ż d ż a ln ie . No i w re sz c ie b r a k ś w ia tła u tr u d n ia ją c y sam ą w sp in a c z k ę , k o n ta k t w z ro k o w y i o g ó ln ą o rie n ­ ta c ję w te r e n ie . Ś n ie ż n ą o d k ry to sto su n k o w o późno, bo w 1959 r. W y p ra w a , k tó r a o sią g n ę ła je j d n o — 640 m — m ia ła m ie js c e w 1961 r. A k c ja tr w a ła w ó w ­ czas o k rą g ły m iesią c , b ra ło w n ie j u d z ia ł p o n a d 50 osób... 10. S zczelin a C h o c h o ło w sk a z n a jd u je się w D o lin ie C h o ch o ło w sk iej, tu ż p o w y żej s c h ro n is k a B la sz y ń sk ic h . O d k ry ta z o sta ła w 1938 r., je j p o m ie rz o n e k o ry ta rz e m a ją o b ecn ie łącz n ą d łu g o ść 1650 m . T a tr u d n a i n ie ­ b ezp ie czn a ja s k in ia n ie n a d a je się do z w ie d z a n ia d la tu ry s tó w , a szk o d a, m a b o w ie m n a jb o g a ts z e u tw o ry n a c ie k o w e w T a tra c h P o lsk ic h . S ły n n a je s t z tzw . „pól ry ż o w y c h ”, k tó r e p o w s ta ją z b ło ta p o k ry w a ją c e g o ścian y ja s k in i pod w p ły w e m ry tm ic z n e g o fa lo w a n ia w ody. W lu ty m 1966 r. w y p ra w a S e k c ji T a te r n ic tw a Ja s k in io w e g o K lu b u W y so k o g ó rsk ieg o z W a rs z a w y pod k ie ro w n ic tw e m P. B u rc h a rd a p ro w a d z iła w S zcze­ lin ie C h o ch o ło w sk iej b a d a n ia , p rz e b y w a ją c pod z ie m ią b ez w y c h o d z e n ia n a p o w ie rz c h n ię , d w a ty g o d n ie , co je s t re k o rd e m n a te r e n ie T a tr. P ró c z ro z lic z n y ch b a d a ń n a u k o w y c h e fe k te m s p o rto w y m i to p o g ra fic z n y m w y ­ p ra w b y ło o d k ry c ie k ilk u s e t m e tró w n o w y ch k o r y ­ ta r z y o ra z n a k rę c e n ie film u k ró tk o m e tra ż o w e g o pt. J a ­ skin ia.

198

30 .

N IE T Y L K O Z G R A N IT U Z B U D O W A N E

1. T ru d n o o d p o w ie d z ie ć je d n y m z d a n ie m n a p y ta ­ n ie, ile la t liczą so b ie T a try . P rz e d w ię c e j n iż 200 m ilio ­ n a m i la t, w o k re s ie w ę g lo w y m e ry p a le o z o ic z n e j w y ­ p ię trz o n y z o sta ł trz o n k ry s ta lic z n y T a tr, k tó r y je d n a k n ie p rz e d a r ł się p rz e z p o w ie rz c h n io w e w a rs tw y sk a ł o sa d o w y c h . W p ó ź n ie jsz y c h o k re s a c h d z ie jó w Z iem i o b sz a r T a tr w ra z z c a ły m i K a rp a ta m i pow oli z a n u rz y ł się w m o rz u p o k ry w a ją c y m n a sz k o n ty n e n t; d ziało się to ok. 180 m ilio n ó w la t te m u . C zęść sk a ł o sa d o w y c h T a tr to w ła śn ie re s z tk i osadów ' d e n n y c h teg o m o rza. P o d k o n ie c tr ia s u ow o m o rz e u leg ło sp ły c e n iu , ta k że n a p o w ie rz c h n ię w y n u rz y ły się w y sp y . W o k re s ie ju r a js k im i k re d o w y m w y s tę p u je k ilk a k ro tn ie , n a ­ s tę p u ją c e po so b ie p o g łę b ia n ie się i sp ły c a n ie m o rza. P o d k o n iec o k re s u k re d o w e g o od p o łu d n ia , n a d m ie j­ sce w k tó ry m z n a jd u ją się dziś T a try , n a s u n ą ł się na s k u te k ru c h ó w g ó ro tw ó rc z y c h o g ro m n y p łaszcz sk a ł o sa d o w y c h , tw o rz ą c k ilk a w ie lk ic h fa łd ó w , w ó w czas to T a tr y s ta n o w iły o g ro m n ą w y sp ę o b la n ą zew sz ą d m o ­ rz e m . W o k re s ie trz e c io rz ę d o w y m , w ep o ce m io c e ń ­ sk ie j b lisk o 30 m ilio n ó w la t te m u , m o rze u stą p iło o sta te c z n ie z o b sz a ru T a tr i ro zp o częła się n iszcząca d z ia ła ln o ść w o d y , rz e ź b ia rz a g łę b o k ic h d o lin , o d ­ sła n ia ją c e g o sp o d w 'arstw ' s k a ł o sa d o w y ch k ry s ta lic z n y trz o n T a tr. 2. C zęsto m o ż n a u sły szeć z d a n ie , że T a tr y Z a c h o d ­ n ie z b u d o w a n e są z wra p ie n ia . T a k , a le n ie c a łk o w ic ie, b o w iem z n a c z n ie jsz ą część T a tr Z a c h o d n ic h twro rzy k ry s ta lic z n y trz o n . W p o sta ci „ c z a p e k ” s p o tk a m y g r a n it ju ż n a K a sp ro w y m W ie rc h u i n a C z e rw o n y c h W ie rc h a c h . Id ą c g łó w n ą g ra n ią d a le j n a zachód, w ę ­ d ro w a ć b ę d z ie m y po sz c z y ta c h c a łk o w ic ie z b u d o w a ­ n y c h za s k a ł k ry s ta lic z n y c h . N ie k tó re z n ic h , np. R o h ac z P ła c z liw y i R o h acz O stry — z b u d o w a n e są z g r a ­ n itu i n ie ró ż n ią się w b u d o w ie od w ie rz c h o łk ó w T a tr W y so k ich . S k a ły o sa d o w e : w a p ie n n e , d o lo m ito w e i p ia sk o w c o w e , w y s tę p u ją n a te r e n ie T a tr Z a c h o d n ic h p rz e d e w sz y stk im n a p ó łn o c od g łó w n e j g ra n i. 3. Z ja w isk o k ra s o w a p o le g a n a ro z p u s z c z a n iu s k a ł w a p ie n n y c h p rz e z p ły n ą c e w o d y z a w d erające d w u tle ­ n e k w ęg la. J e d n ą z fo rm k ra s u są ja s k in ie w y m y w a n e p rz e z p o d z ie m n e p o to k i. Do o b sz a ró w k ra s o w y c h n a -

199

leżą w a p ie n n e p a r tie T a tr Z a c h o d n ic h , szc zeg ó ln ie d o lin a K o śc ie lisk a , d o lin a M ię tu sia i d o lin a M a lej Ł ą k i o ra z T a tr y B ielsk ie . W T a tr a c h W y so k ich , z b u ­ d o w a n y c h z g ra n itu , z ja w is k a k ra s o w e o c zy w iście n ie w y s tę p u ją . 4. C y rk i, in acz ej k a r y lu b k o tły lo d o w co w e, p o w ­

sta ły n a s k u te k żło b iąceg o , p rz e g łę b ia ją c e g o d z ia ła n ia m a sy o ra z ję z o ra lo d o w c a w o k re s ie lo d o w c o w y m . S p ły w a ją c e z c y rk ó w m a s y f ir n u tw o rz y ły w d o lin ie lodow ce. C y rk i to s k a ln e w y g ła d z o n e k o tły . T y p o w y m p rz y k ła d e m c y rk u je s t k o cio ł C z a rn e g o S ta w u n a d M o rsk im O kiem . 5. E p o k a lo d o w a w T a tr a c h ro z p o c zę ła się m n ie j w ięcej około m ilio n a la t te m u , a sk o ń c z y ła się p rz e d 9 ty s ią c a m i la t. O k re s te n m o ż n a je d n a k p o d z ie lić n a trz y lu b c z te ry fa z y ; n a s k u te k c y k lo w y c h z m ia n k lim a ty c z n y c h w k a ż d e j z fa z lo d o w ce k o le jn o p o w s ta ­ w a ły w T a tr a c h i u stę p o w a ły z n ich .

6. J e d n y m z n a jw a ż n ie js z y c h sk ła d n ik ó w g r a n itu je s t o rto k la z , czyli sk a le ń p o ta so w y . W g ra n ic ie ta trz a ń s k im jeg o m ie jsc e z a jm u je o lig o k laz. A w ięc, ściśle rzecz b io rą c , g r a n it ta tr z a ń s k i p o p ra w n ie j b y ło b y n a z w a ć g ra n o d io ry te m lu b to n a lite m . D la te j s k a ły p rof. T o k a rs k i z a p ro p o n o w a ł n a z w ę „ t a t r y t ”. N azw a „ g r a n it” w T a tr a c h p rz y ję ła s ię je d n a k ta k p o w sz e ­ ch n ie, że p o s łu g u ją się n ią n a w e t g eolodzy. 7. N a g ra n i J a g n ię c e g o S z c z y tu w y s tę p u ją n a j ­ s ta rs z e ta tr z a ń s k ie sk a ły o sad o w e . B e z p o śre d n io n a g ra n ic ie le ż ą z le p ie ń c e p e rs k ie , lic z ą c e so b ie p o n a d 200 m ilio n ó w la t.

8. C z a rn y S ta w n a d M o rsk im O k ie m z a m k n ię ty je s t ry g le m s k a ln y m — g ra n ito w y m p ro g ie m w y sz lifo w a n y m p rz e z z su w a ją c y się ję z o r lo d o w co w y . M o r­ sk ie O ko od p ó łn o cn e g o w sc h o d u z a m y k a te ż ry g ie l, n a k tó r y m je d n a k lo d o w ie c p o z o sta w ił w a ł złożony z g łazów , ż w iru i p ia s k u , ta k z w a n ą m o re n ę . N a te j w ła śn ie m o re n ie sto i sc h ro n isk o . 9. L u s tr e m te k to n ic z n y m n a z y w a m y w y g ła d z o n ą p o w ie rz c h n ię , w z d łu ż k tó r e j n a s k u te k ru c h ó w te k t o ­ n iczn y c h m a s y s k a ln e u le g ły p ę k n ię c iu a p o te m p rz e ­ su n ię c iu . P o w ie rz c h n ia lu s tr a b y w a p o k r y ta p o ły ­ sk liw ą g la z u rą p o w s ta łą z ro z ta rc ia i s to p n ie n ia ja k i e ­

200

g oś m in e ra łu . N a p o w ie rz c h n i w id o czn e s ą ry s y m ó w iące o k ie r u n k u p o śliz g u . L u s tr a ta k ie n a p o ty ­ k a m y m ię d z y in n y m i id ą c O rlą P e rc ią n a K o zich C zu ­ b ach . 10. J a r z e c to s k a ła wra p ie n n a , w k tó r e j lic z n ie w y ­ s tę p u ją s k a m ie n ia łe s k o r u p k i p ie r w o tn ia k ó w zwra n y c h n u m u lita m i. S k o ru p k i te m a ją k s z ta łt so czew ek , a n a p rz e k r o ja c h p rz y b ie ra ją fo rm ę w rz e c io n , p rz y p o m in a ­ ją c n ieco z ia rn a ję c z m ie n ia , s tą d i g ó ra lsk i ja rz e c , czyli ję c z m ień . G eo lo g icz n a n a z w a te j s k a ły to w a p ie ń n u m u lito w y . „Ja rco w ra s k a ł k a ’’ z n a jd u je się m ięd zy in n y m i p rz y sa m y m w e jś c iu do D o lin y K o śc ie lisk ie j.

31 .

O M G Ł A C H , S IĄ P A W IC A C H I K U R N IA W A C H

1. W ia tr h a ln y o d z n a c za się w ie lk ą p rę d k o ś c ią i p o ry w is to śc ią . P o w s ta je on, g d y n a d o b sz a re m p ó łn o cn y c h K a r p a t i ic h p ó łn o c n y m p rz e d p o lu s y tu a ­ c ja b a ry c z n a u k ła d a się w p rz y b liż e n iu n a s tę p u ją c o , o b sz a r w y so k ie g o c iś n ie n ia leży n a w sch ó d , a na zach o d z ie p o ja w ia się o b sz a r n is k ie g o ciśn ie n ia . W ów ­ czas to p o n a d T a tra m i z p o łu d n ia k u p ó łn o cy p rz e ­ s u w a ją się m a sy p o w ie trz a . N a p o ty k a ją c w y so k ą p rz e ­ sz k o d ę g ó rsk ą , w s p in a ją się w g ó rę i ro z p rę ż a ją , w s k u te k czego n a s tę p u je ich o ch ło d z e n ie. P o o sią g n ię ­ ciu g łó w n e j g ra n i, p rz e w a la ją się n a s tro n ę p ó łn o cn ą i ró w n o c z e śn ie o g rz e w a ją . W Z a k o p a n e m p o d m u c h y o sią g a ją p rę d k o ść 25— 30 m /se k ., a w p o ry w a c h p o n a d 60 m. W d n iu 2 1 1949 r., w o b s e rw a to riu m p rz y Ł o m n ic k im S ta w ie z a n o to w a n o n a jw ię k s z ą p rę d k o ś ć w ia tr u h a ln e g o w T a tra c h — 69 m /sek ., p ra w ie 250 k m /g o d z. 2. W ia tr h a ln y i lip to w sk i to d w a z u p e łn ie ró żn e z ja w is k a m e te o ro lo g ic z n e . W ia tr lip to w s k i p o w sta je n a s k u te k siln ie jsz e g o n a g rz e w a n ia się p o łu d n io w y c h zboczy T a tr, co p o w o d u je siln e w y p ię trz e n ie się m as p o w ie trz a i ic h sp ły w k u zboczom , a n a s tę p n ie p o n a d g ra n ią g łó w n ą k u p ó łn o cy . W ia tr te n w ie je n a jc z ę śc ie j k oło p o łu d n ia p rz y p ię k n e j i u s ta b iliz o w a n e j pogodzie. 3. N a jw ię k sz e o p a d y są n o to w a n e w p a s ie szczy tó w np. K a sp ro w y m W ie rc h u w d z iesię c ip leciu 1951— 1960

201

ro czn y p rz e c ię tn y o p ad w y n o sił 1825 m m . D la teg o sam eg o o k re s u w ielk o ść o p a d u w Z a k o p a n e m w y n o siła ro czn ie 1096 m m , a w M o rsk im O k u 1539 m m , czy li p ra w ie o 1/3 w ięcej n iż w Z a k o p a n e m . N a su m y te s k ła d a ją się łącz n ie o p a d y d eszczu , śn ie g u , ro sy , g ra d u itp. Z ty m , że o k oło 65% o w ej s u m y s ta n o w i deszcz. W lecie o p a d y d eszczu n ą te r e n ie T a tr p rz y b ie ra ją często c h a r a k t e r g w a łto w n y c h u le w , i ta k w B rz a n ó w ce n a P o d h a lu 28 V II 1902 r. z a n o to w a n o w c iąg u 7 m in u t o p a d 230 m m , w d n ia c h 16— 18 V II 1934 r. n a H ali G ą sie n ic o w e j aż 422 m m o p ad u . W ów czas B e ­ sk id y , P o d k a rp a c ie i z n a c z n ą część P o ls k i o g a rn ę ła pow ódź, k tó r a sp o w o d o w a ła o g ro m n e s tr a ty . 4. P ła ty śn ie g u w s p r z y ja ją c y c h w a ru n k a c h p o g o ­ d o w y ch i te re n o w y c h , w z a c ie n io n y c h ż le b a c h i r y n ­ n ach , n a p ia rż y s k a c h pod sk a ln y m i śc ia n a m i u tr z y ­ m u ją się do p ó źnego la ta . W n ie k tó ry c h c h ło d n y c h la ta c h , tr w a j ą n a w e t do n o w eg o śn ieg u , a n a w e t p rz e z k ilk a la t, co tłu m a c z y ich n a z w ę „ w ie c z n y śn ie g ”. 5. J a k u tr z y m u ją fa c h o w cy , w y sta rc z y ż eb y sto k m ia ł n a c h y le n ie z a le d w ie 23°, a ju ż p o w s ta ją w a r u n k i d o g o d n e do z e jś c ia la w in y . Z w ła sz c z a w io sn ą , g d y m ię d z y śn ie g ie m a s k a łą p ły n ie w o d a, śn ie g c ięż k i i n ie z w ią z a n y z podło żem m a te n d e n c ję do o b su w a n ia się ze zboczy k u d o lin ie . T a k ie la w in y n a z y w a się g ru n to w y m i. N ie są o n e z b y t sz y b k ie , je d n a k ze w z g lę d u n a w ie lk ie m a sy su n ą c e g o śn ie g u są b a rd z o n ie b e z p ie c z n e i cz y n ią w ie le szk ó d . Od g ru d n ia do lu te g o p rz e w a ż a ją la w in y p y ło w e , p o w s ta ją c e ze śn ieg u s p a d łe g o n a z e s k o ru p ia łe p o d ło że p rz y n is k ic h te m p e r a tu r a c h — 10 do — 30°C. T e la w in y są n ie ­ b y w a le sz y b k ie, choć m n ie j n ie b e z p ie c z n e od g r u n ­ to w y ch .

6. S zad ź je s t p ro d u k te m k o n d e n s a c ji p a ry w o d n e j o sa d z a ją c y m się b e z p o śre d n io n a p o w ie rz c h n i ziem i. S zad ź p o w s ta je w s k u te k z a m a rz a n ia n a p rz e d m io ­ ta c h — d rz e w a c h , d o m a ch itp . p rz e c h ło d z o n y c h k r o p e ­ le k m g ły . D uże o sad y szad zi ła m ią g a łęz ie d rz e w , z ry w a ją k a b le i p rz e w o d y te le fo n ic z n e . 7. P o c z ą w sz y od w y so k o ści 1500 m n.p.m . m o ż n a się liczyć z o p a d e m śn ie g u p ra w ie w k a ż d y m m ie s ią ­ cu, d la te g o te ż w id o k w y ższy ch szc z y tó w p o b ie lo ­ n y c h w lip c u lu b s ie rp n iu n ie n a le ż y w c a le do r z a d ­ kości.

202

8. P rz e b y w a n ie n a sz c z y ta c h i g ra n ia c h w czasie b u rz y z w y ła d o w a n ia m i a tm o sfe ry c z n y m i g ro zi w ie l­ k im n ie b e z p ie c z e ń stw e m . W T a tr a c h P o ls k ic h m ia ły m ie js c e c z te ry tra g ic z n e w y p a d k i: d w a n a G iew o n cie w 1937 r. i w 1966 r., trz e c i n a d D o lin ą K o n d ra to w ą w 1967 r., c z w a rty m ia ł m ie js c e w 1939 r. n a S w in icy . W su m ie z g in ęło w n ic h 12 osób. 9. W m ia rę w z n o sz e n ia się n a d poziom m o rz a z m ie n ia ją się w ła śc iw o śc i fiz y c z n e a tm o sfe ry , z m n ie j­ sza się p rz e d e w sz y stk im c iś n ie n ie a tm o sfe ry c z n e i te m p e r a tu r a . N a p o zio m ie m o rz a c iś n ie n ie a tm o s fe ­ ry c z n e w y n o si 760 m m . N a w y so k o ści M o rsk ieg o O ka s p a d a do 650,5 m m , n a w y so k o śc i R y só w w y n o si ty lk o 545 m m , czyli ok. 70% w a rto ś c i c iś n ie n ia w W a rsz a w ie . 10. L u d z ie w ra ż liw i o d c z u w a ją w ia tr h a ln y w p o ­ sta c i ta k z w a n e j c h o ro b y h a ln e j n a z y w a n e j n ie k ie d y fe n o w ą . C h o ro b a ta o b ja w ia się u c zu ciem o s ła b ie n ia i n ie p o k o ju , p rz y czym z a p a d a ją n a n ią g łó w n ie „ n e rw ic o w c y ”. N ie sp o k o jn y sen , z m n ie jsz o n y a p e ty t, ocięż ało ść o ra z sp a d e k w y d a jn o śc i p ra c y m o g ą d o k u ­ czać k a ż d e m u .

32.

NA N A R T A C H

1. W p ro st n ie do w ia r y — p ie rw szeg o w e jś c ia n a n a r ta c h n a K ozi W ie rc h d o k o n a n o ju ż w 1907 r., a p ie rw s z y m i z d o b y w c a m i b y li M. Z a ru s k i i W. B o r­ k o w sk i. N ie w eszli w p ra w d z ie n a sa m szczy t n a n a r ­ ta c h , b o w iem 10 m p o n iże j w ie rz c h o łk a n ie w ie lk i, a le stro m y p ro ż e k s k a ln y z m u sił ich do o d p ię c ia d esek , a le i ta k w y c z y n te n do dziś d n ia im p o n u je śm ia ło śc ią . D o dać trz e b a jeszcze, że e s k a p a d a t a b y ła ty lk o częścią w ię k sz e j w y cieczk i. O b a j n a rc ia rz e w y ru sz y li z Z a k o ­ p an e g o , p rz esz li n a n a r ta c h Z a w ra t, z je c h a li do P ię c iu S ta w ó w . T a m p rz e n o c o w a li. N a stę p n e g o d n ia zd o b y li K ozi, z je c h a li z n ieg o , p rz e p r a w ili się p rzez Ś w istó w k ę d o M o rsk ieg o O ka, a od n ieg o z je c h a li do sc h ro n is k a w R oztoce... 2. B ro n is ła w C zech (1908— 1944) b y ł n a jle p sz y m i n a jw s z e c h s tro n n ie js z y m p o lsk im n a rc ia rz e m . Ś w ie tn y

203.

b y ł z a ró w n o w zjeźd zie, w b ie g a c h , ja k i w sk o k a c h . M ając la t 20 zd o b y ł po ra z p ie rw s z y n a rc ia rs k ie m i­ s trz o stw o P o lsk i. Do w y b u c h u w o jn y z g ro m a d z ił k ilk a d z ie s ią t tr o fe ó w z ró ż n y c h zaw o d ó w . R e p re z e n ­ to w a ł b a r w y P o ls k i n a trz e c h o lim p ia d a c h . C zech z n a n y b y ł z n a w ia ry g o d n y c h sz tu k , ja k ie p o tr a f ił w y ­ k o n ać n a n a rta c h , s k a k a ł p rz e z g łazy , k rz a k i k o so ­ d rz e w in y , p o to k i. J e g o e w o lu c je — h o le n d ro w a n ie , ja z d a n a je d n e j n a rc ie , s k r ę ty ty łe m , za k a ż d y m ra z e m w z b u d z a ły e n tu z ja z m w śró d w id zó w . P ró c z n a r c i a r ­ stw a p a s jo n o w a ł się sz y b o w n ic tw e m o ra z o czy w iście ta te rn ic tw e m , a d o w o d em je g o s p ra w n o ś c i w ty m sp o rcie m o że b y ć fa k t, że b y ł w sp ó łz d o b y w c ą (z W. S ta n is ła w s k im ) p ó łn o c n e j śc ia n y Ż a b ie g o K o n ia, a s ły n n ą p o łu d n io w ą śc ia n ę Z a m a r łe j T u rn i p rz e s z e d ł aż d ziesięć razy . U w ię z io n y p rz e z h itle ro w c ó w , z m a rł w o bozie o św ięcim sk im . 3. Z K a sp ro w e g o W ie rc h u w k ie r u n k u K u ź n ic w io d ły d w ie n a rc ia rs k ie tr a s y z ja z d o w e „ F IS I ” i „ F IS I I ”. F IS to s k r ó t od n a z w y F e d e ra tio n I n t e r n a ­ tio n a le d e S k i, czyli M ię d z y n a ro d o w e j F e d e ra c ji N a r ­ c ia rs k ie j. R o z g ry w a n e co d w a la ta z a w o d y o r g a n i­ zo w a n e p rz e z fe d e r a c ję u w a ż a n e są o b e cn ie za o fic ja l­ ne m is trz o s tw a ś w ia ta w n a rc ia rs tw ie . T ra s ę „ F IS I ” w y ty czo n o i u ż y to po r a z p ie rw s z y w czasie ro z ­ g ry w a n y c h w Z a k o p a n e m m is trz o s tw ś w ia ta w ro k u 1939; o s ta tn im i la ty z o sta ła o n a z lik w id o w a n a i z a ­ le sio n a .

6. N a rc ia rz e -z a w o d n ic y p o tr a f ią p rz y p e łn e j s z y b ­ k o ści p rz e b y ć tr a s ę od sz c z y tu K a sp ro w e g o W ie rc h u do K u ź n ic w czasie p ię c iu m in u t. Z ja z d tu r y s ty c z n y tr w a p rz e c ię tn ie d z ie s ię c io k ro tn ie d łu ż e j. 7. Z a n a jd łu ż s z e z ja z d y , oczy w iście p rz y o p ty m a l­ n y c h w a ru n k a c h śn ie ż n y c h , u c h o d z ą tr a s a z Z a w r a tu p rz e z P ię ć S ta w ó w i R o z to k ę o raz z ja z d z C ie m n ia k a .

8. R e k o rd sk o czn i n a K ro k w i w y n o si o b ecn ie 108,5 m i n a le ż y do J . P rz y b y ły . W a rto p rz y p o m n ie ć , że p ie rw s z y m r e k o r d z is tą te j sk o c zn i z w y n ik ie m 30 m b y ł S ie c z k a -G ą s ie n ic a . P ó ź n ie j n a lis tę re k o rd z is tó w w p isa li się m . in. ta k ż e B. C zech o raz fe n o m e n a ln y S ta n is ła w M a ru s a rz — o b e c n y g o sp o d a rz skoczni. 9. Ż ó łty lu b ż ó łto -n ie b ie s k i p ro p o rc z y k z a tk n ię ty n a sc h ro n is k u czy n a tr a s ie n a rc ia rs k ie j je s t o strz e ż e n ie m , że w g ó ra c h g ro ż ą la w in y i n a le ż y p rz e d s ię w z ią ć szczeg ó ln e k ro k i o stro żn o ści. 10. Je ż e li w io sn ą w c ią g u d n ia u tr z y m u je się w g ó ra c h p rz e z d łu ż sz y czas te m p e r a t u r a p o w y żej z e ra , p rz y ró w n o c z e sn y c h p rz y m ro z k a c h w nocy, z m o k re g o ś n ie g u p o w s ta ją lo d o w e z ia r n a z w an e firn e m . F ir n to d o sk o n a ły śn ie g do ja z d y n a n a rta c h . S z re ń n a to m ia s t p o w sta je , g d y wr c ią g u d n ia p rz y te m p e r a tu r z e p o n iże j z e ra p o w ie rz c h n io w e w a rs tw y śn ie g u ta ją , z a m a rz a ją c n a p o w ró t w nocy. T w o rz y się w ó w cz a s ła m liw a s k o r u p a u tr u d n ia ją c a z w ro ty , a czę­ s to w rę c z u n ie m o ż liw ia ją c a ja z d ę .

4. M istrz o stw a ś w ia ta w n a r c ia r s tw ie ro z e g ra n o w Z a k o p a n e m tr z y k ro tn ie : p ie rw s z y ra z w 1929 r. — B. C zech zd o b y ł w ó w cz a s ty t u ł m is trz o w s k i w z je ź ­ d zie; d ru g i ra z w ro k u 1939; tr z e c i — w 1962 r. a le w y łą c z n ie w k o n k u re n c ja c h k la sy c z n y c h .

33.

5. P o w ie lu b o ja c h sto c z o n y c h p rz e z „ b u d o w n i­ czy ch ” z „ o c h ro n ia rz a m i”, w p o ło w ie 1935 r. p o s ta ­ n o w io n o b u d o w a ć k o le jk ę n a K a s p ro w y W ie rc h . Z a ­ rz ą d P a ń s tw o w e j R a d y O c h ro n y P rz y r o d y p o d a ł się do d y m isji, a n a p o d b ó j K a sp ro w e g o ru s z y li in ż y n ie ro w ie , b e to n ia rz e i k a m ie n ia rz e . W p o ło w ie s ie rp n ia 1935 r. w b ito p ie rw s z e p a lik i w y ty c z a ją c e te r e n pod s ta c je k o le jk i i p o d p o ry , a ju ż p ó ł r o k u p ó ź n ie j, bo 20 lu te g o 1936 r. ru s z y ł n a sz cz y t po s ta lo w e j lin ie p ie rw s z y w a g o n ik .

1. S z m e k se m n a z y w a li d a w n ie j p o lscy tu r y ś c i i ta te r n ic y S ta r y S m o k o w iec , b io rą c tę n a z w ę z a u s tr ia c k ie j „ A lts c h m e c k s” . S m o k o w ie c le ż ą c y n a w y so k o ści oko ło 1000 m , to c e n tr u m r u c h u tu r y s ty c z ­ n e g o i n a jw a ż n ie js z e u z d ro w is k o po p o łu d n io w e j s tr o ­ n ie T a tr. Z Z a k o p a n e m łą c z y go b e z p o śre d n ia lin ia a u to b u s o w a , a z in n y m i p o d ta trz a ń s k im i m ie js c o w o ­ śc ia m i sło w a c k im i k o le j e le k try c z n a . K u ra c ju s z o m z n a n y je s t ze ź ró d e ł szc z a w y ż e la z iste j.

204

U PO DN ÓŻA TA TR

205

2. D y re k c ja i M u ze u m T a tra n s k e h o N a ro d n e h o P a rk u , c zy li T a N a P u , z n a jd u je się w T a trz a ń s k ie j Ł o m n ic y (850—900 m n .p .m .), je d n y m z g łó w n y c h u z d ro w is k w T a tr a c h S ło w a c k ic h . Do T a trz a ń s k ie j Ł o m n ic y dochodzi lin ia k o le jo w a z P o p ra d u i K ie ż ­ m a rk u , z a c zy n a się w n ie j lim a k o le jk i e le k try c z n e j, k tó r a b ie g n ie w zd łu ż D ro g i W olności aż do S z c z y rb sk ieg o J e z io ra . W reszcie w u z d ro w is k u ty m b ie rz e p o c z ą te k k o le jk a lin o w a n a Ł o m n icę. 3. T o Z a k o p a n e . N a jw ię k sz a m ie jsc o w o ść po p o l­ sk ie j i po s ło w a c k ie j s tro n ie T a tr. O b ecn ie je s t m ia ­ ste m w y d z ie lo n y m w s a m o d z ie ln y p o w ia t m ie js k i. Z a k o p a n e , p o m ija ją c T a try , sa m o w so b ie s ta n o w i ju ż a tr a k c ję d zięk i liczn y m z a b y tk o m b u d o w n ic tw a p o d ­ h a la ń s k ie g o b o g a ty m z b io ro m M u zeu m T a trz a ń s k ie g o , liczn y m u rz ą d z e n io m s p o rto w y m , ze sk o c z n ia m i na K ro k w i i k o le jk ą lin o w ą n a K a sp ro w y , k tó r a b ije św ia to w e re k o r d y p o w o d z en ia . W su m ie je d n a k Z a ­ k o p a n e n ie je s t ła d n e , z a b u d o w a n e dość c h a o ty c z n ie , s tra s z y r u d e r a m i, k io s k a m i-b u d a m i w z n o sz ą cy m i się p rz y g łó w n y c h a r te r ia c h m ia sta . W ielu je g o o b y w a te li b a rd z o d b a, ab y n ie p o szły w z a p o m n ie n ie d a w n e p ra w a , n a d a n e jeszcze p rz e z M ic h a ła W iśn io w ie c k ie g o d n ia 11 g ru d n ia 1670 r. „ ...z a c h o w u je m y p ra w o i p o ssessy ią p o m ie n io n y c h p o d d a n y c h Z a k o p ia ń s k ic h u m a c ­ n ia m y , ze w sz e lk ą w o ln o śc ią p a le n ia g o rz a łk i, p iw a i m io d u i s z y n k o w a n ia o n em i tr u n k a m i...” Z m ie n ia się je d n a k n a lep sze; ju ż ro z p o c z ę ta p la n o w a ro z b u d o w a i p rz e b u d o w a m ia s ta m a m u p o zw o lić s ta n ą ć w n a j ­ b liższej p rzy szło ści do w s p ó łz a w o d n ic tw a o m ia n o n a jp ię k n ie js z e g o w śró d n a jz n a k o m its z y c h g ó rsk ic h m ie jsco w o ści s p o rto w o -u z d ro w isk o w y c h E u ro p y .

6. W W y żn ich H a g ach , n ie w ie lk ie j m ie js c o w o ­ ści le ż ą c e j p o n iżej w y lo tu D o lin y B a ty ż o w ie c k ie j, w r o k u 1941 o tw a rto o lb rz y m ie s a n a to riu m przeciw rgru źlicze, u ch o d zące za n a jw ię k s z e i n a jn o w o c z e śn ie j u rz ą d z o n e w E u ro p ie . W ie lk i k o m p le k s p a w ilo n ó w i s a n a to rió w m oże p o m ie ścić je d n o ra z o w o 900 c h o ­ ry c h . 5.

N ad b rz e g a m i S z c z y rb sk ie g o J e z io ra po ło żo n e je s t u z d ro w is k o o te j sa m e j n a z w ie , dzące za n a jp ię k n ie js z e w ś ro d k o w e j części S ło w a c k ic h . S z c z y rb s k ie Je z io ro je s t o s ta tn ią p o d ta trz a ń s k ie j k o le jk i e le k try c z n e j o ra z d o ln ą w y c ią g u n a rc ia rs k ie g o n a g rz b ie t S o lisk a .

206

(1350 m) ucho­ T a tr s ta c ją s ta c ją

6. Z Ł ysą P o la n ą s ą s ia d u je p rz e z g ra n ic ę J a w o ­ rz y n a S p is k a — o b ie o d d a lo n e od s ie b ie o 3 k m . M ała ta m iejsco w o ść je s t p u n k te m o p a rc ia d la tu r y s tó w w y b ie ra ją c y c h się do D o lin y J a w o ro w e j, Z a d n ic h K o p e rs z a d ó w i w T a tr y B ie lsk ie . 7. D re w n ia n a k a p lic a w z n ie sio n a w e d łu g p ro je k tu W itk ie w ic z a z n a jd u je się w Ja s z c z u ró w c e , n ie w ie lk ie j o sad zie n a le ż ą c e j a d m in is tra c y jn ie do Z ak o p a n e g o . D a w n ie j s ły n n a b y ła z c ie p lic y o te m p e ra tu rz e w o d y + 20°C, p o te m z b a se n u , k tó r y z ciep łeg o ź ró d ła k o rz y ­ sta ł. W 1958 r. d o w ie rc o n o się w J a s z c z u ró w c e do n o w eg o ź ró d ła o te m p e r a tu r z e w o d y +23°C .

8. T o p o ro w e S ta w y p o ło żo n e są n a d C y h rlą T o p o ­ ro w ą (1003 m), n ie w ie lk im o sie d le m p rz y s ta r e j d ro d ze do M o rsk ieg o O ka. C y h rla zn an ti je s t z p ię k n e g o w id o ­ k u n a T a try , a o s ta tn io z ciszy i sp o k o ju , b o w iem g łó w n y n u r t sa m o c h o d ó w i a u to b u s ó w p rz e n ió sł się n a szosę p ro w a d z ą c ą p rz e z B u k o w in ę. 9. N ę d z ó w k a i G ro n ik o ra z k ilk a in n y c h p rz y s ió ł­ k ó w z n a jd u ją się n a te r e n ie w si K o ścielisk o , g r a n i­ czącej b e z p o śre d n io z Z a k o p a n e m . N azw a w si p o ch o ­ dzi od są s ie d n ie j D o lin y K o śc ie lisk ie j n a z w a n e j ta k z n a c z n ie w c z e śn ie j. W a rto w sp o m n ieć, że z ko lei D o lin a C h o c h o ło w sk a w z ię ła n a z w ę od w si C hochołów . 10. M iędzy M u rz a sic h le m a G ło d ó w k ą p o łożona je s t B u k o w in a T a trz a ń s k a , s ły n n a ze z n a k o m ity c h w a r u n ­ k ó w k lim a ty c z n y c h i p rz e p ię k n e g o w id o k u n a całe T a try . O s ta tn im i la ty B u k o w in a ro z w ija się w n o w o ­ czesn e, ra c jo n a ln ie z a b u d o w a n e u z d ro w isk o .

34.

C ZA R N E , C Z E R W O N E , Z IE L O N E

1. D o M o rsk ieg o O k a jeź d z iło się aż do k o ń c a u b ieg łeg o w ie k u p rz e z P o ro n in , B u k o w in ę i G łodów kę. W la ta c h 1892— 1902 p o w s ta ła * n a n a dziś p o w szech n ie d ro g a p ro w a d z ą c a p rz e z Ja s z c z u ró w k ę , C y h rlę , B rz e ­ z in y i Z a z a d n ią , a b y n a W ie rc h P o ro ń c u p o łącz y ć się ze s ta r y m sz la k ie m . D alej d ro g a b ie g n ie p rz e z Ł ysą P o la n ę i W o d o g rz m o ty M ick iew icza, a s tą d o stry m i

207

s e r p e n ty n a m i koło W a n ty do M o rsk ie g o O ka. I m ie ­ niem O sw a ld a B a lc e ra , e n e rg ic z n e g o o b ro ń c y p r a w p o lsk ich do M o rsk ieg o O k a w sp o rz e z W ę g ram i, n a z w a n o ją d o p ie ro w 1933 r. W 1962 r. u k o ń cz o n o p o sz e rz a n ie i p rz e b u d o w ę teg o 31-k ilo m e tro w e g o szlak u . N ie m a l ró w n o c z e śn ie w la ta c h 1957— 59 p rz e ­ b u d o w a n o s ta r y w a r ia n t d ro g i p rz e z P o ro n in , B u ­ k o w in ę i G ło d ó w k ę, k tó r ę d y k u r s u ją o b e c n ie a u to ­ b usy. T e n n o w y , a w ła śc iw ie s ta r y w a r ia n t d ro g i, choć nieco d łu ższy , je s t n ie s ły c h a n ie c ie k a w y — p a n o ra m a T a tr ro z ta c z a ją c a się z B u k o w in y i G ło d ó w k i je s t n a j ­ p ię k n ie js z a po o b u s tro n a c h g ra n ic y . Po w y b u d o w a n iu szosy w 1902 r. i po k ilk u d z ie s ię c iu la ta c h sp o k o jn e g o u ż y tk o w a n ia , p rz y s z ła k o le j na e k s tra w a g a n c ję . W la ta c h 1927— 33 o d b y w a ły się tu t a j w p o ło w ie s ie rp n ia m ię d z y n a ro d o w e w y śc ig i sam o c h o d o w e , cie ­ szące się e u ro p e js k im ro zg ło sem . Ś c ią g a ły s e tk i a u t i n ie p rz e lic z o n e tłu m y p u b licz n o śc i. S ta r to w a n o n a Ł y sej P o la n ie , m e ta z n a jd o w a ła s ię tr z y k ilo m e try od M o rsk ieg o O ka... 2. D ro g a P o d R e g la m i to s ta r a d ro g a je z d n a , k tó r ą w ożono r u d ę do h u t k u ź n ic k ic h . Ł ączy o n a w y lo ty w sz y stk ic h d o lin i d o lin e k w p o b liż u Z a k o p a n e g o . P o c z y n a ją c od K u źn ic , za w illą „ K się ż ó w k a ”, w ą s k ą z ra z u śc ie ż k ą d o c ie ra się do p o d n ó ż a W ie lk ie j K ro k w i. S tą d łą c z y o na k o le jn o u jś c ia d o lin B iałeg o , K u D z iu ­ rze, S trą ż y s k ie j, Z a B ra m k ą , D o lin y M ałej Ł ą k i, d a le j c iąg n ie się aż do w y lo tu D o lin y K o śc ie lisk ie j. T e sa m e d o lin y łącz y w y żej p o p ro w a d z o n a śc ie ż k a N a d R e g la ­ m i, k tó r a b ie g n ie od P o la n y K a la tó w k i n a w sch o d zie, aż do D o lin y C h o ch o ło w sk iej n a zach o d zie. W y g o d n a, u b ezp ie czo n a, z n a k o w a n a c z a rn o , p ro w a d z i w n a s tę p u ­ ją c y spo só b : K a la tó w k i, D o lin a B iałeg o , D o lin a S tr ą ż y ­ ska, M ała Ł ą k a , P rz y s ło p M ię tu si, D o lin a K o śc ie lisk a , d n em te j d o lin y około 100 m w g ó rę, p o te m w p ra w o n a P rz y s ło p K o m in ia rsk i, a n a s tę p n ie w z d łu ż K o m i­ n ó w T y łk o w y c h i D u d o w y c h do D o lin y C h o c h o ło w ­ sk iej. O b a te tu ry s ty c z n e sz la k i n a le ż ą do u lu b io n y c h tr a s s p a c e ro w y c h w o k o licy Z a k o p an e g o .

ścieżk i ra z po ra z o tw ie r a się w s p a n ia ły w id o k n a cały m a sy w P o lsk ic h T a tr. C a ła w ę ró w k a s z la k ie m z a jm u je o k o ło 2 d n i m a rsz u , a w y ty c z a ją go k o le jn o p u n k ty : Z a k o p a n e — K u ź n ic e — B oczań — H a la G ą s ie n i­ co w a — Z a w r a t — P ię ć S ta w ó w — M o rsk ie O ko. D ro g a p o w ro tn a z M o rsk ieg o O k a w ie d z ie szosą do R oztoki, a s tą d p rz e z R u sin o w ą P o la n ę n a B u k o w in ę i do P o ro n in a . D laczeg o sz la k te n z o sta ł n a z w a n y im ie n ie m L e n in a ? J a k w ia d o m o L e n in m ie sz k a ł wt P o ro n in ie w la ta c h 1913— 1914. W ie lo k ro tn ie p rz e m ie rz a ł szlak o p isa n y p o w y żej i p o z n a ł go ta k d o b rze, że m ó g ł w y ­ stę p o w a ć n a n im w c h a r a k te r z e p rz e w o d n ik a . D la u p a m ię tn ie n ia p o b y tu L e n in a w T a tr a c h n a d a n o te j d ro d z e w r o k u 1952 n a z w ę s z la k u L e n in a 4. O rla P e rć . T ę n ie z w y k le e fe k to w n ą i p o d n ie b n ą d ro g ę o b e jm u ją c ą w ięk sz o ść szczy tó w w zn o sz ą c y c h się n a d D o lin ą G ą sie n ic o w ą i D o lin ą P a ń sz c z y c y z a p ro je k ­ to w a n o n a p o c z ą tk u n a sz e g o w ie k u . B u d o w ę z re a li­ zo w ał w la ta c h 1903—1906 je d e n z in ic ja to ró w p ro ­ je k tu , ks. W a le n ty G a d o w sk i, p rz y n ie w ie lk ie j i n ie ­ c h ę tn e j p-omocy fin a n s o w e j T o w a rz y s tw a T a tr z a ń ­ sk ieg o , w d u ż e j m ie rz e je d n a k z w ła sn y c h fu n d u sz y . G a d o w sk i to praw do s a m o d z ie ln y w ykonaw rca p r o je k ­ tu , p o stać n a sw'ój sp o só b n ie z w y k ła — sa m n o si fa r b ę i m a lu je z n a k i, p rz y b ija d ro g o w sk azy , w y s z u k u je p rz e jśc ia w n o w y m te r e n ie , a g itu je z a m b o n y n a rzecz b u d o w y sz la k u , p ra w ie p rz e z tr z y la ta n ie schodzi z O rle j P e rc i, n ie o m a l ta m m ie sz k a ją c . D zisiejszy sz la k O rle j P e rc i b ie g n ie w z a sa d z ie od Z a w r a tu p rzez K ozi W ie rch , G ra n a ty i B u c z y n o w e T u rn ie po K rzy żn e. D a w n ie j n a le ż a ło do n ie g o ró w n ie ż p rz e jś c ie g ra n ią W ołoszyna, k tó re g o m a s y w s ta n o w i o b e c n ie ścisły rezerw ra t. J a k o p o c z ą te k sz la k u m o ż n a tr a k to w a ć ście żk ę od S w in ic y po Z a w r a t, k tó r a je d n a k do O rlej P e rc i n ie n ale ż y . O rla P e rć p ro w a d z i ściśle g ra n ią , o m ija ją c je d n a k d la w y g o d y k ilk a szczy tó w i m n ie j w a ż n y c h tu rn ic z e k . Z w a ż n ie jsz y c h , k tó re o m ija , m o żn a w y m ie n ić : Z a m a rłą T u rn ię , W ie lk ą B u czy n o w ą T u r ­ nię, P ta k a , K o p ę n a d K rz y ż n e m , C z a rn e Ś c ia n y , B u ­ c z y n o w ą S tr a ż n ic ę i B u czy n o w e C zuby.

3. S z la k L e n in a z n a k o w a n y je s t k o lo re m n ie b ie ­ s k im z c z e rw o n ą g w ia z d k ą . N a leż y z p e w n o śc ią do n a jc ie k a w sz y c h , n a jp ię k n ie js z y c h i n a jb a r d z ie j u c z ę ­ szcz a n y c h sz la k ó w tu r y s ty c z n y c h w P o ls k ic h T a tra c h . P rz e b ie g a p rz e z tr z y n a jw ię k s z e w y so k o g ó rsk ie d o lin y leżące po p o lsk ie j s tro n ie (D o lin ę G ą sie n ic o w ą , D o lin ę P ię c iu S ta w ó w P o ls k ic h i D o lin ę R y b ie g o P o to k u ), a ze w zn o szącej się n a w y so k o śc i d w ó ch ty s ię c y m e tró w

5. G r a n a ty to g rz b ie t wrzn o sz ą c y się tr z e m a w ie rz ­ ch o łk a m i m ię d z y d o lin a m i: B u cz y n o w ą, P ań sz c z y c y i S u c h e j W ody. G rz b ie t te n s ta n o w i d la tu r y s tó w cel ró w n ie p o n ę tn y co K o ścielec. W io d ą n a G ra n a ty d w a sz lak i, je d e n — ż ó łty — od C z a rn e g o S ta w u G ą s ie n i­ cow ego i d ru g i — z ielo n y — z K o ziej D o lin k i. O ba łą c z ą się ze z n a c z o n ą c ze rw o n o O rlą P e rc ią . B a rd z o

208

14 500 zagadek o T atrach

209

c ie k a w e d o jście n a G ra n a ty p ro w a d z i z K o ziej D o lin k i Ż leb em K u lc z y ń sk ie g o — z n a k i c z a rn e — pod g ra ń C z a rn y c h Ś cian , gdzie sz la k te n łą c z y się z O rlą P e rc ią . 6. S z la k w io d ą c y p rz e z W ąw ó z K ra k ó w p rz y p o m i­ n a p ę tlę , za c z y n a się i k o ń c z y n a P o la n ie P is a n e j. G ó ra le c h ę tn ie p o ró w n y w a li o stre , o g ra n ic z a ją c e w ąw ó z ś c ia n y R a tu sz a , S a tu r n a i W y so k iej T u rn i do, ró w n ie d la n ic h eg zo ty c z n y c h , g m a c h ó w k ra k o w s k ic h i s tą d n a z w a W ąw ó z K ra k ó w . N a jp ię k n ie js z a je s t d o ln a część w ąw o zu , d z ik a , z w ę ż a ją c a się m ie js c a m i w c ia sn ą u licę m ię d z y w y so k im i, p rz e w ie sz o n y m i ś c ia ­ n a m i, sk ą d g d zien ieg d z ie ty lk o w id a ć s k r a w e k n ie b a . W yżej w ąw ó z w zn o si się sz e re g ie m tr u d n o d o stę p n y c h o ślizg ły ch p ro g ó w o w y so k o śc i k ilk u a n a w e t k ilk u n a ­ stu m e tró w . W ąsk ie d n o u stó p R a tu s z a ro z sz e rz a się, tw o rz ą c m a łą k o tlin k ę . T u ż ó łto z n a k o w a n y sz la k o p u szcza w ąw ó z, a b y po p a r u n a s tu m in u ta c h , a po g o d zin ie od w y ru s z e n ia z P is a n e j, d o p ro w a d z ić z p o ­ w ro te m do p u n k tu w y jśc ia . G ó rn a część W ąw o zu K ra k ó w , p rz e c h o d z ą c a w p u s tą p ia r ż y s tą d o lin k ę , n ie je s t d o stę p n a d la tu ry s tó w . 7. C e sta S lo b o d y , po p o lsk u D ro g a W olności, to licząc a 65 k m d łu g o śc i z n a k o m ita szosa, p ro w a d z ą c a od Ł y se j P o la n y po S z c z y rb sk ie J e z io ro i d a le j n a P o d b a ń sk ą . J e s t to g łó w n a a r t e r i a k o m u n ik a c y jn a , łą c z ą c a sło w a c k ie u z d ro w is k a po p ó łn o c n o -w s c h o d n ie j i p o łu ­ d n io w ej s tro n ie T a tr. O to n a jw a ż n ie js z e m ie jsco w o śc i, k tó re łączy , ro z p o c z y n a ją c od p rz e jś c ia g ra n ic z n e g o n a Ł y se j P o la n ie : J a w o rz y n a S p is k a , P o d sp a d y , Ż d z ia r p rz y Z d z ia rs k ie j P rz e łę c z y , T a trz a ń s k a K o tlin a , M a tla ry , T a trz a ń s k a Ł o m n ic a , T a trz a ń s k a L eśn a . S m o ­ k ow iec, W y żn ie H ag i i w k o ń c u S z c z y rb s k ie Je z io ro . N ow o w y b u d o w a n y o d c in e k d łu g o śc i 12 k m z a c z y n a się n ad N o w y m S z c z y rb s k im J e z io re m i p ro w a d z i do P o d b a ń sk ie j.

do T rz e c h S tu d n i i P o d b a ń s k ie j. M a g is tra lę s ty c z n ą z b u d o w a n o w la ta c h 1931— 37.

T u ry ­

9. D o lin a B ia łe j W ody to je d n a z n a jw ię k s z y c h d o lin ta trz a ń s k ic h . N ie z m ie rn ie u ro z m a ic o n a , ro zleg ła, 0 p ię k n y c h p o lo d o w c o w y c h fo rm a c h , m a liczn e o d ­ g a łę z ie n ia b oczne, ja k Ż a b ia D o lin a B ia łc z a ń sk a , D oli­ n a C ię ż k a z w ie lk im u rw is k ie m G a le rii G a n k o w e j, K acza z p rz e p ię k n y m s ta w e m i w o d o sp ad em , a w g ó r­ n ym p ię trz e d o lin y : L itw o ro w e i S w isto w a . U s ty k u ty c h o s ta tn ic h leży Z m a rz ły S ta w o d d z ie la ją c y je s p ra w ie d liw ie p o d z ie m n y m i o d p ły w a m i w ód. Z n a d Z m a rz łe g o S ta w u p ro w a d z ą k u g łó w n e j g r a n i T a tr d w a lic z n ie u c z ę szczan e sz la k i, tr u d n ie js z y p rz e z R o h a tk ę i ła tw ie js z y p rz e z P o ls k i G rz e b ie ń . S z la k Ł y sa P o la n a , D o lin a B ia łe j W ody, P o lsk i G rz e b ie ń , D o lin a W ie lick a i d a le j T a tr z a ń s k a P o la n k a s ta n o w i je d y n y w sw o im ro d z a ju g ig a n ty c z n y p rz e k ró j p rzez c ałe S ło w a c k ie T a try W y so k ie. S z la k te n w ie d z ie d n em d w u p rz e p ię k n y c h d o lin : B ia łe j W ody i W ie lic k ie j o raz p rzez w y n io sły P o ls k i G rz e b ie ń , z k tó re g o o tw ie r a się w id o k n a p o tę ż n y m a sy w G ie rla c h u , całe p o lsk ie P o d ­ ta trz e i sło w a c k i S pisz. 10. O b e cn ie n a n a jw y ż sz y szczy t T a tr n ie p ro w a d z i ż a d n a z n a k o w a n a d ro g a . „ S ta r a d ro g a ” w io d ą c a n a G ie rla c h b y ła w y z n a k o w a n a je d y n ie k o p c z y k a m i 1 w k ilk u m ie js c a c h u ła tw io n a ła ń c u c h a m i i k la m ra m i, p o d o b n a d ro g a w ie d z ie z D o lin y B a ty ż o w ie c k ie j. O ba s z la k i n ie są je d n a k w y z n a k o w a n e fa r b ą , p rz e z to w ięc m y ln e i n ie b e z p ie c z n e . D la tu r y s tó w w e jśc ie n a G ie r­ lach d o zw o lo n e je s t w y łą c z n ie w to w a rz y s tw ie p rz e ­ w o d n ik a .

35.

C ZY N A K A S P R O W Y P R O W A D Z I Ś C IE Ż K A ?

8. S ło w a c k im o d p o w ie d n ik ie m ście ż k i N ad R e g la m i je s t M a g is tr a la T u ry s ty c z n a , z n a k o w a n a czerw o n o , d o sk o n a le u tr z y m a n a ścież k a, łą c z ą c a u jś c ia w y ższ y ch d o lin po p o łu d n io w e j i w sc h o d n ie j s tro n ie T a tr. S ta ­ n o w i o n a dog o d n e p o łą c z e n ie n iż e j p o ło żo n y ch s c h r o ­ n isk i w y g o d n e p o d e jśc ie pod w ie le szczy tó w . B ieg n ie od Z ielo n eg o S ta w u K ie ż m a rsk ie g o do S z cz y rb sk ieg o Je z io ra . J e j p rz e d łu ż e n ie m n a w sc h o d z ie je s t sz la k od Z ielo n eg o S ta w u K ie ż m a rsk ie g o n a P rz e łę c z pod K opą i do T a trz a ń s k ie j K o tlin y , a n a z a ch o d z ie d ro g a

1. M ięg u sz o w ie c k i S zczy t (2438 m ) to ła k o m y k ą se k d la p ra w d z iw y c h tu ry s tó w , je d e n z n a jw s p a n ia ls z y c h w T a tra c h , a le n ie p ro w a d z i n a ń ż a d e n z n a k o w a n y szlak . N a jła tw ie js z e p rz e jśc ie p ro w a d z i tzw . D ro g ą po G ła za c h , z n a cz o n ą k o p c z y k a m i p e rc ią , m y ln ą i n ie ­ b e z p ie c z n ą , d la tu r y s tó w d o stę p n ą ty lk o w to w a rz y ­ s tw ie p rz e w o d n ik a .

210

14*

211

2 . N a T rz y d n io w ia ń s k i W ie rc h (1758 m ) p ro w a d z i cze rw o n o z n a k o w a n y sz lak , z a c z y n a ją c y się n a P o la n ie T rz y d n ió w k a . Z e jśc ie ze sz c z y tu , też za c z e rw o n y m i z n a k a m i, w ie d z ie do D o lin y J a r z ą b c z e j i d a le j n a P o ­ la n ę C h o c h o ło w sk ą . 3. O bok K a sp ro w e g o W ie rc h u , G u b a łó w k i i G ie ­ w o n tu b e z sp rz e c z n ie n a jc z ę śc ie j tu r y ś c i o d w ie d z a ją N osal (1206 m). J e s t to sz c zy t n ie w y so k i, p o ro ś n ię ty lasem , o p a d a o n k u D o lin ie B y s tre j u rw is ty m i ś c ia n ­ k a m i, w id o c z n y m i d o b rz e z szo sy do K u ź n ic . W ied z ie n a ń zielo n o z n a k o w a n a śc ież k a , k tó r a z a c z y n a się n a p rz y s ta n k u a u to b u s o w y m k o ło „ M u ro w a r.ic y ”, a k o ń c z y się w K u ź n ic a c h . N a sk a ła c h N o sa la ro s n ą sz a ro tk i, n ie s te ty m ocn o p rz e trz e b io n e . 4. P ie rw s z e g o zn a n e g o w e jś c ia n a K o sz y stą (2193 m ) d o k o n a ł L u d w ik Z e js z n e r w ra z z to w a rz y s z a m i w 1838 r. P ó ź n ie j o d w ie d z a n a b y w a ła je d y n ie p rz y p a d ­ kow o, b o w ie m z d a le k a o m ija ły ją u czę sz cz a n e sz la k i. P rz e d k ilk u la ty w e jśc ie n a K o sz y stą z o stało tu r y s to m w ogóle z a b ro n io n e , p o d o b n ie z re s z tą ja k i n a s ą s ie d n i W ołoszyn, p rz e z k tó r y n ie g d y ś p ro w a d z ił o d c in ek O rle j P e rc i, g d y ż o b a szc z y ty o b ję to g ra n ic a m i ścisłeg o re z e rw a tu .

5. G ła d k a P rz e łę c z (1994 m ), sz e ro k ie sio d ło m ię d z y W a le n tk o w y m W ie rc h e m i G ła d k im W ie rc h e m , od p o n a d s tu la t u w a ż a n a b y ła za je d n o z c ie k a w sz y c h p rz e jść p rz e z g łó w n ą g ra ń T a tr z p ó łn o c y n a p o łu d n ie . J e s t to n a jła tw ie js z e p rz e jśc ie z D o lin y P ię c iu S ta w ó w P o lsk ic h do D o lin y C ic h e j. O b e c n ie w ie d z ie n a tę p rz e ­ łęcz czerw o n o z n a k o w a n y sz la k z D o lin y W ie rc h cichej, n a to m ia s t c ze rw o n o z n a c z o n a śc ie ż k a z P ię c iu S ta w ó w z o s ta ła sk a s o w a n a , a d o stę p od p o ls k ie j s tr o n y d la tu r y s tó w z a b ro n io n y . 6. Ż a b i S z c z y t N iżn i (2098 m ), o s ta tn i w y b itn y szczy t w Ż a b ie j G ra n i, tw o rz ą c e j w sc h o d n ie o g ra n ic z e ­ n ie k o tła M o rsk ieg o O ka, je s t ła tw o d o stę p n y i w e jśc ie n a jeg o w ie rz c h o łe k n ie p rz e d s ta w ia w ię k sz y c h tr u d n o ­ ści. N ig d y je d n a k n a szc z y t n ie p ro w a d z iła ż a d n a z n a k o w a n a ścieżk a. 7. L o d o w y S zczy t (2628 m ) o g lą d a n y z B u k o w in y lu b G ło d ó w k i w y d a je się n a jp o tę ż n ie js z y i n a jw y ż sz y w T a tra c h , to te ż od d a w n a k u s ił w ie lu z a p a le ń c ó w . N a L o d o w y n ie p ro w a d z i je d n a k ż a d n a z n a k o w a n a ścieżk a, a w e jśc ie w c a le n ie n a le ż y do ła tw y c h , choć

212

b ez lin y m o ż n a się jeszc z e o b ejść. D la tu r y s tó w w e j­ ście d o zw o lo n e je s t ty lk o z p rz e w o d n ik ie m . 8. J a w o ro w a P rz e łę c z (2250 m ) w c in a się w g łó w n ą g ra ń T a tr m ię d z y J a w o ro w y m S z c z y te m i M ały m O stry m S zczy te m , p ro w a d z i p rz e z n ią w ą s k a i n ie ­ b ez p ie c z n a , z a w ie sz o n a n a d p rz e p a ś c ią p e rć , p ro w a ­ d z ą c a z D o lin y J a w o ro w e j do D o lin y S ta ro le ś n e j. P rz e jś c ie p rz e z p rz ełę c z, ch o ć w c a le ła tw e , w y m a g a je d n a k z u p e łn e j n ie w ra ż liw o śc i n a w id o k p rz ep aści. D ro g a ta n ie je s t o czy w iśc ie z n a k o w a n a i ty m sa m y m d o stę p n a w y łą c z n ie d la ta te rn ik ó w . 9. O s te rw a (1934 m ) to szc z y t k o ń czący g ra ń b ie ­ g n ą c ą n a p o łu d n ie od S tw o ls k ie j P rz e łę c z y . O ste rw a w zn o si się b e z p o śre d n io n a d P o p ra d z k im S ta w e m , od k tó re g o w ie d z ie pod je j w ie rz c h o łe k z n a k o w a n a c z e r­ w o n o ścież k a. S z la k n ie w y p ro w a d z a je d n a k n a szczyt, k ilk a d z ie s ią t m e tró w p o d w ie rz c h o łk ie m od ch o d zi w b o k w k ie r u n k u T ęp e j. 10. N a o b a sz c z y ty R o h a c z y — O stry (2072 m) i P ła c z liw y (2126 m ) p ro w a d z i z n a k o w a n y c z erw o n o szla k , k tó r y b ie g n ie d a le j g ra n ią do W o ło w ca leżąceg o ju ż n a g ra n ic y p o lsk o -c z e c h o sło w a c k ie j. O b a szczy ty R oh aczy , z b u d o w a n e z g ra n itu , p rz y p o m n in a ją w ie rz ­ ch o łk i T a tr W y so k ich . P rz e jśc ie , choć sz la k je s t z n a ­ k o w a n y , je s t tr u d n e i n ie b e z p ie c z n e , i d o stę p n e ty lk o d la w p ra w n y c h tu ry s tó w .

36 .

N A N A JL E P S Z Y M B IW A K U ...

1. P ie rw s z e sc h ro n isk o w R oztoce w z n ie sio n e zo­ sta ło p rz e z T o w a rz y stw o T a trz a ń s k ie w 1876 r., n a ­ zw an o je im ie n ie m „ W in c e n te g o P o la ”. N ie w ie lk i te n b u d y n e c z e k m ia ł d rz w i n a d re w n ia n y c h z a w ia sa c h i o k n a b ez szy b z a su w a n e d e sk a m i. To n a js ta rs z e sc h ro n isk o c h ę tn ie o d w ie d z a ł C h a łu b iń sk i, b y w a ł też w n im W itk ie w ic z . O b ecn ie sc h ro n isk o s ta n ę ło w 1913 r., a do jego b u d o w y u ż y to po części b e le k z ro z e b ra n e j s ta r e j b u d y . S c h ro n isk o to w ie lo k ro tn ie p o szerzan o . 2. S c h ro n isk o n a d M o rsk im O k iem nosi im ię S ta n i­ sła w a S ta s z ic a — fa k t, o k tó ry m rz a d k o się p a m ię ta .

213

N azw ę n a d a n o ju ż b u d y n k o w i w z n ie sio n e m u w 1874 r. O b ecn e s ta n ę ło w 1908 r. O o tw a rc iu te g o s c h r o n i­ s k a w s p o m in a H o esic k w a r ty k u le zam iesz c zo n y m w „ K u rje r z e W a rs z a w s k im ” : o 10,00 p rz y b y ła n a d M o rsk ie O ko w y c ie c z k a S e k c ji T u ry s ty c z n e j „zło żon a z k ilk u d z ie s ię c iu n a jd z ie ln ie js z y c h ta te rn ik ó w m ło d sz ej g e n e ra c ji. B y ła to p ię k n a c h w ila . Z b liż a li się z w o ln a , o rd y n k ie m , w s tro ja c h tu ry s ty c z n y c h , o p a sa n i lin a m i, z to r b a m i n a p le c a c h , w sz ty lp a c h , w k a m a s z a c h z g o źd ziam i. N a czele szła m u z y k a g ó ra ls k a ze s k r z y p ­ cam i i b a s e tlą ; d a le j, ja k o w ó d a c a łe j g ro m a d y , szed ł s ły n n y p rz e w o d n ik ta tr z a ń s k i K le m e n s B a c h ­ le d a ...” P o te m o czy w iście b y ła w stę g a , p rz e m ó w ie n ia i to a s ty . 3. P ie rw s z e , n ie z a g o sp o d a ro w a n e , sc h ro n isk o w D o­ lin ie P ię c iu S ta w ó w P o ls k ic h w y b u d o w a n o w 1876 r., o trz y m a ło ono w ó w czas im ię L u d w ik a Z e jsz n e ra . P ro je k t n o w eg o sc h ro n is k a w y k o n a ł K a ro l S tr y je ń s k i w 1925 r. O siem la t p ó ź n ie j o toczono sc h ro n isk o k a ­ m ie n n y m i m u ra m i. T o s c h ro n is k o p rz e trw a ło do 1945 r., k ie d y z n ie w ia d o m y c h p rz y c z y n sp ło n ęło . W k ró tc e p o te m , obok p o g o rz e lisk a w y b u d o w a n o n ie ­ w ie lk i d re w n ia n y b u d y n e c z e k s to ją c y do dziś. O b ecn e sc h ro n isk o w P ię c iu S ta w a c h ro zp o c z ę to b u d o w a ć w 1949 r. O tw a rc ia d o k o n a n o p ięć la t p ó ź n ie j.

4 . P ie rw s z e sc h ro n isk o n a H ali G ą sie n ic o w e j p o ­ w sta ło z p rz e ró b k i sz a ła su w 1891 r. W ro k u 1925 u k o ń czo n o ró w n o c z e śn ie d w a sc h ro n is k a tzw . „W y ż­ n ie ” o ra z w z n ie sio n y z k a m ie n ia „ M u ro w a n ie c ”. T rz e ­ cim sc h ro n is k ie m n a H a li G ą sie n ic o w e j je s t tzw . „ B e tle je m k a ”. „W y ż n ie ” z p o le c e n ia T P N u le g ło ro z b ió rce , te n sa m los w k ró tc e s p o tk a i „ B e tle je m k ę ”. 5. S c h ro n isk o n a h a li O rn a k w D o lin ie K o śc ie li­ s k ie j w z n ie sio n e zo stało w la ta c h 1947— 48, z a m ia s t d aw n e g o s c h ro n is k a n a rc ia rs k ie g o , k tó r e s ta ło w y ż ej, n a H a li P y sz n e j. T o d a w n e sp a lo n e z o sta ło w c z asie d z ia ła ń w o je n n y c h w 1945 r.

6. W D o lin ie C h o c h o ło w sk ie j są d w a s c h ro n is k a . J e d n o d uże, k o m fo rto w o u rz ą d z o n e i z a rz ą d z a n e p rz e z P T T K n a P o la n ie C h o c h o ło w sk ie j o ra z d ru g ie , z n a c z ­ n ie m n ie js z e — w ła sn o ść B la sz y ń sk ic h — w c ie ś n in ie s k a ln e j z w a n e j P od Z a w ie sis tą — d w a k ilo m e try p o ­ w y żej H u cisk .

214

7. W la ta c h 1931— 32 p o d w ie rz c h o łk ie m R ysów , po sło w a c k ie j stro n ie , w z n ie sio n o k a m ie n n e s c h r o n i­ sko, k tó r e do c z a su w y b u d o w a n ia k o le jk i n a Ł om nicę, b y ło n a jw y ż e j p o ło ż o n y m b u d y n k ie m w T a tra c h . S c h ro n isk o to w zn o si się n a w y so k o śc i 2250 m , n a z y w a się „ u tu lń a pod R y s a m i”. W P o lsc e p rz y ję ło się n a ­ zy w ać je „ sc h ro n isk o pod W a g ą ”, bo z n a jd u je się tu ż pod p rz e łę c z ą W aga.

8. P o n a d śc ia n ą s ta w ia r s k ą w D o lin ie P ię c iu S ta w ó w S p is k ic h sto i sc h ro n isk o im . T e ry ’ego (T ery h o c h a ta ), z a ło ż y c ie la i p re z e s a W ę g ie rsk ieg o T o w a rz y ­ stw a T u ry s tó w w la ta c h p rz e d p ie rw s z ą w o jn ą ś w ia ­ to w ą . P o p u la r n a „ T e r in k a ” z b u d o w a n a z o sta ła w l a ­ ta c h 1898— 99, a n a s tę p n ie u le g ła w ie lo k ro tn y m p rz e ­ ró b k o m . 9. W n ie w ie lk ie j o d le g ło śc i od trz e c h m a lo w n i­ czych w o d o sp a d ó w n a P o to k u Z im n a W oda w zn o si się sc h ro n isk o „P o d K o z icą ” — po sło w a c k u „ K a m z ik ” , je d n o z n a jp o p u la rn ie js z y c h w T a tra c h S ło w ack ich . Z b u d o w a n o je w ro k u 1884. Jeszcze 19 la t w c z e śn ie j p o w sta ło ta m sc h ro n isk o , k tó r e p rz e trw a ło do dziś, ja k o b u d y n e k g o sp o d a rc z y „ K a m z ik a ” pod n a z w ą „ R a in e ro v a c h a łu p k a ”. W a rto m u się p rz y p a trz e ć , je s t to b o w iem n a js ta rs z e z z a c h o w a n y c h ta trz a ń s k ic h s c h ro ­ n is k po o b u s tro n a c h g ra n ic y . 10. N ad p ię k n y m Z ie lo n y m S ta w e m K ie ż m a rs k im z b u d o w a n o p ie rw sz e sc h ro n isk o ju ż w 1879 r. O b ecn ie sc h ro n isk o n a z w a n o „ B rn ć a lo v a c h a ta ”, n a p a m ią tk ę A. B rn ć a la , d z ia ła c z a ta te rn ic k ie g o , k tó r y z g in ą ł w o k o licy śm ie rc ią g ó rsk ą w ro k u 1951.

37 .

NA C O K O L E

1. W d n iu 4 s ie rp n ia 1840 ro k u b y ł ła s k a w w e jść n a K ry w a ń Je g o W ysokość k ró l sa s k i F ry d e r y k A u g u st II. W ro k p ó ź n ie j, d la u p a m ię tn ie n ia ow eg o „ n ie s ły c h a ­ n e g o ” w y d a rz e n ia , n a szczycie, n a d w u m e tro w y m k a m ie n n y m cokole, u sta w io n o c zw o roboczny, ż e la zn ej k o n s tru k c ji, p ir a m id a ln y p o m n ik . W ażył on 17 c e n tn a ­ ró w i m ial d w a i pó ł m e tr a w y so k o ści. N a szczycie

215

p o m n ik a z n a jd o w a ła się p o z ła c a n a ż e la z n a k o ro n a , zaś n a c z te re c h b o k a c h cokołu ta b lic e z h e rb e m k ró le w ­ sk im i c z o ło b itn y m i n a p is a m i po ła c in ie i w ę g ie rsk u . P o m n ik s ta ł n a w ie rz c h o łk u K ry w a n ia dość d łu g o , a dzieło z n iszczen ia ro z p o c z ą ł p io ru n , k tó r y o d e rw a ł k o ro n ę, zn iszczo n ą do re s z ty p rz e z lip to w s k ic h c h ło ­ pów , k tó rz y p rz y p u sz c z a li, że je s t ze zło ta . P o te m „ n ie z n a n i” sp ra w c y z a m a z a li n a p is y , a n a s tę p n ie o d e rw a li ta b lic e . W ro k u 1861 c a ły p o m n ik z n ik n ą ł ze szczytu. 2. Z o k a z ji 1000-lecia k ró le s tw a W ęg ier, o b c h o d z o ­ nego w r o k u 1896, n a szczy cie G ie rla c h u u m ieszczo n o d u żą 1 5 0 -k ilo g ram o w ą d io ry to w ą ta b lic ę , n a k tó r e j w y ry ty b y ł o d p o w ie d n i n a p is i h e rb W ęg ie r. U ro c z y ­ stość o d sło n ię c ia u rz ą d z iło W ę g ie rsk ie T o w a rz y stw o K a rp a c k ie w d n iu im ie n in c e sa rz a F ra n c is z k a Jó z e fa , w d n iu 18 V II 1896 r. T ego sa m e g o d n ia , po z e jśc iu ze szczy tu , w Ś lą s k im D om u u c h w a lo n o z m ien ić n a zw ę G ie rla c h n a F e re n c z Jó z s e f-c su c s , czy li S z c z y t F r a n c i­ szka Jó z e fa . O czy w iście n a d a n ie ta k ś w ie tn e j n a z w y szczy to w i d ało o k a z ję do u m ie sz c z e n ia n a w ie rz c h o łk u d ru g ie j ta b lic y z n o w ą n a z w ą . N a szczy cie re z y d o w a ła o na je d n a k z a le d w ie do w rz e ś n ia 1900 ro k u , k ie d y to ro zb ili ją i z rz u c ili z w ie rz c h o łk a K a z im ie rz B rzo zo w ­ ski, S ta n is ła w E lja sz R a d z ik o w sk i, K le m e n s B a c h le d a i J ę d r z e j O b ro c h ta .

3. G d y la te m 1873 r. p rz y je c h a ł do Z a k o p a n e g o , z re sz tą ju ż po ra z trz e c i, T y tu s C h a łu b iń s k i, w Z a k o ­ p an e m p a n o w a ła e p id e m ia c h o lery . L u d z ie m a r li d zie­ s ią tk a m i i w ie le c h a łu p św ie c iło ju ż p u s tk ą . D zięk i p o św ię c e n iu o d w ażn eg o le k a r z a p o w o li e p id e m ię p rz e ­ zw y ciężo n o i o p a n o w a n o . C ie k a w y je s t f a k t, że fu n k c ję g ra b a rz a w czasie e p id e m ii p e łn ił z n a k o m ity p rz e w o d ­ n ik K le m e n s B a c h le d a , je d y n y , k tó r y o d w a ż y ł się p rz y ją ć tę b ez w ą tp ie n ia n ie b e z p ie c z n ą p ra c ę . W ro k u 1874, w po d zięc e O p a trz n o ś c i za u s tą p ie n ie e p id e m ii, w y sta w io n o n a G u b a łó w c e k rzy ż. 4. K rz y ż n a G iew o n c ie p o sta w io n o b y uczcić ju b i­ leu sz o w y 1900 r. A u to re m p o m y s łu b y ł d ru g i, po ks. S to la rc z y k u , p ro b o sz c z z a k o p ia ń s k i ks. K a sz e le w ski. P o szczeg ó ln e e le m e n ty ż e la z n e j, 1 5 -m e tro w e j k o n ­ s tr u k c ji w y n ie ś li n a szczy t G ie w o n tu p a ra f ia n ie . W odę do z a p ra w y c e m e n to w e j fu n d a m e n tu tr a n s p o rto w a ły g ó ra lk i w b u te lk a c h i b a ń k a c h . C h ę tn y c h do p ra c y po d o b n o b y ł w ie lu i m o ż n a w to w ie rz y ć , g d y ż ks. K a szelew rsk i d a w a ł za p ra c ę o d p u sty , a ty c h n a P o d h a lu

216

zaw sze trz e b a b y ło p o n a d n o rm ę , p rz y n a jm n ie j z d a ­ n ie m z a k o p ia ń sk ic h p ro b o sz c zy .. 5. Z o k a z ji p rz y w ie z ie n ia do k r a j u p ro c h ó w A d a m a M ic k ie w ic z a i p o c h o w a n ia ich n a W aw e­ lu, T o w a rz y stw o T a trz a ń s k ie , n a w ie c u w d n iu 11 V III 1890 r. p o d ję ło u c h w a łę p rz e m ia n o w a n ia D o lin y R y b ieg o P o to k u n a D o lin ę M ic k ie w ic z a o ra z n a d a n ia n a z w y „W o d o g rz m o tó w M ic k ie w ic z a ” w o d o sp a d o m n a p o to k u R oztoce. W o b u d o lin a c h z te j o k a z ji u m ie ­ szczono o d p o w ie d n ie ta b lic e . J e d n ą u m o co w an o n a g łazie p rz y M o rsk im O k u , d ru g ą — p o n iż e j doln eg o w o d o sp a d u W o d o g rzm o tó w . N a z w a „D o lin a M ic­ k ie w ic z a ” n ie p rz y ję ła się, a ta b lic ę u su n ę li w 1930 r. ta te rn ic y . N a to m ia s t n a z w a W o d o g rzm o ty M ic k ie w i­ cza s ta ła się p o w sz e c h n ie u ż y w a n ą do dziś. Z a c h o w a ła się ta k ż e ta b lic a w m u ro w a n a w s k a ły n a le w y m b rz e g u R o zto k i, tu ż p o n iż e j n a jn iż sz e g o w o d o sp a d u . D a w n ie j p ro w a d z iła do n ie j ś c ie ż k a i m o s te k p rz e r z u ­ c o n y n a d sp ie n io n y m n u rte m , śc ie ż k ę z a ro s ły je d n a k tr a w y , a po m o s tk u p o z o sta ł ty lk o n ik ły ślad .

6. N a p is z b ra m y S y m b o lic z n e g o C m e n ta rz a pod O s te rw ą b rz m i „ M rtv y m n a p a m ia tk u , z iv y m p re v y s t r a h u ”. S y m b o lic z n y C m e n ta rz (S y m b o lick y c in to rin ), je d y n y teg o ro d z a ju n a św iecie, zało żo n y z o sta ł z in ic ja ty w y O ta k a ra S tá f la , z n a n e g o ta trz a ń s k ie g o p e jz a ż y sty , p rz e z K o m is ję T a trz a ń s k ą K lu b u C zech o ­ s ło w a c k ic h T u ry s tó w (K C ST ), w d n iu 19 lip c a 1935 r. W ty m sa m y m r o k u w d n iu 1 lis to p a d a o d b y ła się p ie rw s z a u ro c z y sto ść s k ła d a n ia w ie ń c y p o w ta rz a n a o d tą d ro k ro c z n ie . B u d o w a c m e n ta rz a , p ro w a d z o n a z n a c z n y m n a k ła d e m sił i k o sz tó w , tr w a ła do 1940 ro k u . C m e n ta rz p o ło ż o n y je s t p rz e p ię k n ie w lim b o w y m g a ju po d O s te rw ą w n ie w ie lk ie j o d le g ło śc i od P o p ra d z k ie g o S ta w u . N a c m e n ta rz u z n a jd u je się sty lo w a k a p lic z k a o ra z lu d o w e k rz y ż e i ró ż n o ję z y c z n e ta b lic e p a m ią t­ k o w e ta te r n ik ó w i p rz y ja c ió ł T a tr, k tó rz y z g in ęli w g ó ra c h . Z n a jd z ie m y t u m ięd z y in n y m i ta b lic ę K le ­ m e n s a B a c h le d y , W ie sła w a S ta n isła w sk ie g o , W a w ­ rz y ń c a Ż u ła w sk ie g o i J a n a D ługosza. 7. P o m n ik L e n in a w zn o si się w P o ro n in ie n a te r e ­ n ie m u z e u m L e n in a . U fu d o w a n y p rz e z ro b o tn ik ó w le n in g ra d z k ic h z a k ła d ó w , z a p ro je k to w a n y zo sta ł p rzez ra d z ie c k ie g o rz e ź b ia rz a p ro f. S z w a rc a . S p iżo w y p o m ­ n ik p rz e d s ta w ia w ie lk ie g o w o d z a p r o le ta r ia tu w sw o ­ b o d n e j p o sta w ie , te j sa m e j, k tó r ą p rz y jm o w a ł zaw sze,

217

czy to w ro z m o w ie z p rz y p a d k o w o sp o tk a n y m g ó ra ­ lem , czy w czasie p rz e m ó w ie n ia n a w iecu , n a k tó ry m p o ru s z a n e b y ły s p ra w y n a jw ię k s z e j w ag i. L e n in p rz e ­ b y w a ł w P o ro n in ie w la ta c h 1913— 14. M u ze u m u tw o ­ rzo n o w ro k u 1947. W o śm iu iz b a c h zg ro m ad zo n o d o k u m e n ty , p u b lik a c je i z d ję c ia o b ra z u ją c e p o szcze­ g ó ln e e ta p y ż y cia i d z ia ła ln o ś c i W ło d z im ie rz a Iljic z a , ze szczeg ó ln y m u w z g lę d n ie n ie m o k re s u jeg o p o b y tu n a P o d h a lu . 8. W d n iu 25 s ie rp n ia 1909 r. o d sło n ię to u stó p w sc h o d n ic h zboczy M ałeg o K o śc ie lc a g ra n ito w y o b e lisk u p a m ię tn ia ją c y śm ie rć M ie c zy sła w a K a rło w ic z a . N a p is n a k a m ie n iu g ło si: „ M iec z y sła w K a rło w ic z tu z g in ął p o rw a n y śn ie ż n ą la w in ą d n ia 8 lu te g o 1909. N on o m n is m o r ia r ”. P o d n a p is e m w id n ie je p o d o b n y do s w a s ty k i — z n a k o g n ia, sy m b o l p ło d n o śc i i p o w o d z en ia , k tó ry m K a rło w ic z c h ę tn ie z n ac z y ł p rz e b y w a n e sz la k i. Jeszcze w 1934 r. n a g rzęd zie w p ó łn o c n y m zb o czu M ię g u ­ szo w ieck ieg o S z c z y tu C z a rn e g o od K a z a ln ic y po w ie rz c h o łe k , m o ż n a b y ło n a tr a f ić n a w y b la k łe od s ło ń c a i w o d y , n a pół z a ta r te k a rło w ic z o w s k ie s y m ­ bole. 9. N a H a li S m y tn ie j w k a m ie n iu m ły ń sk im d a w ­ n y c h m ły n ó w m ie lą c y c h ru d ę , u sta w io n y je s t m e ta ­ lo w y k rzy ż. H is to ria te g o k rz y ż a je s t n ie z m ie rn ie c ie k a w a , zaczy n a się b o w iem d w ie m a ró ż n y m i le g e n ­ d a m i o sa m y m k a m ie n iu m ły ń sk im , tw o rz ą c y m co k ół k rzy ża. J e d n a z n ic h w sp o m in a o g ó ra lu , k tó ry zw oził ó w k a m ie ń do w si. W óz s ię je d n a k p rz e w ró c ił, a c z ło w ie k a zab iło , k a m ie ń z aś złożono n a jeg o g ro b ie. D ru g a le g e n d a m ó w i o m ły n a rz u , k tó r y w m ły n ie m e łł z ło tn o śn ą ru d ę i w y p łu k iw a ł z ło to d la k ró la Z y g m u n ­ ta I. M ły n a rz a z ab ili zb ó jcy , a n a jeg o g ro b ie p o łożono m ły ń s k i k a m ie ń , w k tó r y m o p ra w io n o d re w n ia n y k rzy ż. W ro k u 1852 o d b y ła się w y c ie c z k a s tu d e n tó w U n iw e rs y te tu Ja g ie llo ń sk ie g o , k tó r e j p rz e w o d z ił p ro fe ­ so r g e o g ra fii i z n a k o m ity p o e ta W in c e n ty P ol. G d y w y c ie c z k a d o ta r ła do H a li S m y tn ie j, P o l z w ró c ił u w a g ę s tu d e n to m n a m ły ń sk i k a m ie ń , p rz y p o m in a ją c ró w n o ­ cześn ie le g e n d ę o m ły n a rz u z a b ity m p rz e z o p ry sz k ó w . D łu ższe p rz e m ó w ie n ie z a k o ń c z y ł sło w a m i: „ P a n o w ie , sz a n u jm y p o d a n ia i p a m ię ć ty c h , co p o ls k im k ró lo m w ie rn ie słu ż y li; w to cz m y k a m ie ń n a m o g iłę i p o s ta w ­ m y w n im k rz y ż n a p a m ią tk ę m ły n a rz a k ró la Z y g m u n ­ t a ”. U m ieszczo n y w te d y w k a m ie n iu k rz y ż n ie p rz e ­ tr w a ł d łu g o . W ro k u 1868 z a s tą p ił go n o w y m W a le ry E lja sz -R a d z ik o w sk i. P ię tn a ś c ie la t p ó ź n ie j T o w a rz y ­

218

stw o T a trz a ń s k ie u fu n d o w a ło tr z e c i z k o lei k rz y ż , ty m ra z e m ż ela zn y . T e n p rz e trw a ł do la t p o w o je n n y c h . O b e c n y k rz y ż p o ch o d zi z r o k u 1948. W lite r a tu r z e u ta r ła się d la ń n a z w a „ K rz y ż P o la ”. 10. P o m n ik C h a łu b iń s k ie g o z sie d z ą c y m u je g o stó p S a b a łą , o d sło n ię ty w 1903 r. w Z a k o p a n e m n a zb ieg u u lic C h a łu b iń sk ie g o i Z a m o jsk ie g o , je s t p ro je k tu J. N a lb o rc z y k a , w y k o n a n e g o w e d łu g sz ik c u S t. W it­ k iew ic z a . S a m W itk ie w ic z ta k m ó w i o p o m n ik u : „ P ro fe s o r C h a łu b ń s k i i S a b a ła s ta li się ju ż le g e n d ą , sy m b o lic z n y m i z n a k a m i. S p iżo w e ich p o sta c ie , p o ­ sta w io n e o b o k sie b ie n a p o m n ik u , w y ra ż a ją c h w ile p rz e ło m u w ż y c iu lu d z k im pod T a tra m i. J e d e n je s t b la s k ie m w sc h o d u n o w y c h czasów , d ru g i o s ta tn im o d b ły s k ie m z a c h o d u d a w n y c h . S p o tk a li się w T a tra c h i w d z iw n y sp o só b g e n ia ln y m ę d rz e c , czło w iek w ie l­ k ie j n a u k i, o g ro m n e j k u ltu r y u m y s ło w e j, w ie lk ie g o se rc a , c h a r a k te r u i u sp o łe c z n ie n ia — C h a łu b iń s k i — i S a b a ła , s ta r y m y śliw ie c , m o rd e rc a n ie d ź w ie d z i, w łó c z ęg a ta trz a ń s k ie j p u s ty n i, n ie k ie d y to w a rz y sz z b ó jn ik ó w , c a ły je d n o lic ie w y tw o rz o n y p rzez T a try , le d w ie u m ie ją c y się p o d p isa ć, b ez in n e j k u ltu r y p ró cz te j, k tó r ą w sz cz e p ia w d u sz e w a lk a i w sp ó łży cie z n a tu r ą ; ci d w a j ta k od sie b ie d a lec y , ta k o d m ie n n y c h lo só w i ś w ia tó w lu d z ie , że n a w e t sa m o z e sta w ie n ie ich im io n z d a je się d z iw a c tw e m , ci d w a j w ła śn ie ta k d o b rz e się ro z u m ie li i ta k ro z u m n ie się u w ie lb ia li...” D la te g o te ż sp iżo w y S a b a ła sied zi dziś n a w a n c ie i o p o w ia d a p rz e c h o d n io m o — J e g o W i e l k o ś c i , Wielkomożnym p a n u , k tó r y z w ie rz c h o łk a sw e j k o lu m n y p a tr z y k u T a tro m .

38 .

M O T O C Y K L E M N A G IE W O N T

1. W ro k u 1922 p o w s ta ł p r o je k t b u d o w y k o le jk i lin o w e j n a szczy t G ie rla c h u , n a k tó ry m , p ró cz b u d y n ­ k u sta c y jn e g o , z a m ie rz a n o w zn ie ść o b s e rw a to riu m n a u k o w e , a p ó źn iej ra d io s ta c ję n a d a w c z ą . P r o je k to ­ d aw c y n ie b y li je d n a k z b y t p e w n i sw ego, g dyż o b a ­ w ia ją c się g n ie w u n a tu r y , z a p la n o w a li n a szczycie b u d y n k ó w aż pięć w ie lk ic h m a sz tó w o d g ro m o w y ch , od k tó ry c h m ia ł p ro w a d z ić 1 2 0 0 -m etro w y k a b e l

219

u z ie m ia ją c y , z a n u rz o n y w w o d a c h w u.

W ielick ieg o S ta ­

2. W r o k u 1931 w Z a k o p a n e m n a s ta d io n ie p rz y ul. K o śc iu sz k i w y sta w io n o H a lk ę M o n iu sz k i; w sz y st­ ko b y ło b y w p o rz ą d k u , a le ju ż n a z a ju tr z po p rz e d ­ s ta w ie n iu p o ja w ił się w cz a so p iśm ie „ Z a k o p a n e i T a tr y ” a r ty k u ł, w k tó ry m s tw ie rd z a n o : „ te g o ro c zn e p rz e d s ta w ie n ia b y ły ty lk o d o ry w c z ą p ró b ą czegoś, co się m a z a m ie n ić w s ta łą in s ty tu c ję a r ty s ty c z n o - te a tr a ln ą . J e s t ju ż n a w e t w y z n a c z o n e m ie js c e w D o lin ie B iałego P o to k u , g d zie m a s ta n ą ć ju ż n a p rz y s z ły ro k s ta ły te a t r d la o p e ry g ó rs k ie j i to z z a in s ta lo w a n y m c e n tr a ln y m o g rz e w a n ie m d la p u b lic z n o śc i n a w y p a d e k z im n eg o w ie c z o ru !” 3. W la ta c h trz y d z ie s ty c h je d n y m ze w s p ó łw ła ś c i­ cieli M o rsk ieg o O k a w ra z z in n y m i g ó ra la m i, F u n d a c ją K ó rn ic k ą i P o ls k im T o w a rz y s tw e m T a trz a ń s k im , b y ł J a n B u ry . P o s ta w ił o n n a m o re n ie s ta w u , o bok is tn ie ­ jące g o sc h ro n isk a , w ła sn e p r y w a tn e , n a w ia s e m m ó ­ w ią c n ie b y w a le sz p e tn e . P rz y m u so w o w y k w a te ro w a n y n a p o d s ta w ie u s ta w y b u d o w la n e j, sz u k a ł n a iw n y c h , k tó rz y c h c ie lib y k u p ić od niego... M o rsk ie O ko. Z a ­ m ieścił n a w e t w k ra k o w s k im „ Ilu s tr o w a n y m K u r ie ­ rz e C o d z ie n n y m ” -w d n iu 1 V I 1931 r. o d p o w ie d n ie o g ło szen ie: „M o rsk ie O ko. W g ó ra c h T a tra c h , n ie p rz e ż y ly s k a r b ś w ia ta do sp rz e d a ż y ! T u ż n a d je z io re m M o rsk ieg o O ka, w n a jp ię k n ie js z y m m a lo w n ic z y m p o ­ ło żen iu , n a p a g ó rk u , je s te m w y łą c z n y m w ła śc ic ie le m , b lisk o 2 h a p rz e s trz e n i b u d o w la n e j, a 100 h a p rz e sz ło p a s tw is k i la s ó w — m ieśc i się w S p ó łce w y n o sz ą c e j 700 h a. Z p ow odów , że m ó j w ie k p ra c y 64 la t n ie po zw o li b y ć n a d a l w ła śc ic ie le m , w d o d a tk u a d m in i­ s tr a c je ró ż n e k rz y w d y m i cz y n ią , w ię c p o sta n o w iłe m sw o ją w ła sn o ś ć sp rz e d a ć . P ie rw s z e ń s tw o p o s ia d a ją k u p c y Ż y d zi tu te js i lu b z a g ra n ic z n i. Z re s z tą k to k u p i, o sią g n ie m ilio n o w y s k a r b po w ie k i, z n a d e r m a ły m , p rz y je m n y m w y siłk ie m p ra c y . C e n a 50 000 d o la ró w A m e ry k . S t. Z jed n o cz., g d zie sa m p a g ó re k b u d o w la n y p rz e d s ta w ia p o tr ó jn ą w a rto ś ć . — W iad o m o ści u w ła ś ­ c ic ie la pod a d re s e m J a n B u ry — p o c z ta B ia łk a k. N o ­ w ego T a r g u ”. N ie s te ty n ic n ie w ia d o m o , czy zg łosił się k to ś c h ę tn y , b y o sią g n ą ć „ n ie p rz e ż y ty s k a rb ś w ia ta ”. 4. P o ś m ie rc i W . Z a m o y sk ie g o , z in ic ja ty w y L u d ­ w ik a S o lsk ieg o u tw o rz o n o k o m ite t b u d o w y p o m n ik a ,

220

k tó r y m ia ł u czcić te g o za słu ż o n e g o d la Z a k o p a n e g o i T a tr czło w ie k a. W b re w p ie r w o tn y m in te n c jo m z n a ­ k o m ite g o a k to r a , k tó r y m ie js c e d la p o m n ik a w id z ia ł w K u ź n ic a c h , z m a r tw y c h w s ta ł d a w n y p o m y s ł b u d o w y k a p lic y n a d M o rsk im O k iem , k tó r a ró w n o c z e śn ie s p e łn ia ła b y fu n k c ję p o m n ik a . K a p lic a ta , k tó r e j p ro ­ je k t w y k o n a ł a r c h ite k t W iw u lsk i, m ia ła s ta n ą ć n a zb o czach Ż ab ieg o , n a m ie js c u g d zie n ie g d y ś w z n o siły się d re w n ia n e k o sz a ry ż a n d a rm e rii w ę g ie rs k ie j w czasię s p o ru o M o rsk ie O ko. Z a m o y sk i b y ł je d n y m z n a jb a r d z ie j a k ty w n y c h czło n k ó w ze sp o łu b ro n ią c e g o p ra w p o lsk ic h do je z io ra . P r o je k to w a n a k a p lic a m ia ła b y ć 1 2 -m e tro w e j w y so k o śc i b u d o w lą w k sz ta łc ie p ir a ­ m id y , w z n ie sio n ą z c io sa n e g o g ra n itu , z sz e ro k im co­ k o łe m i w ie lk im i k a m ie n n y m i sc h o d a m i n a z e w n ą trz , p ro w a d z ą c y m i do k a z a ln ic y , z k tó re j m ia n o w y g ła sz a ć k a z a n ia n a M o rsk ie O ko... P rz e c iw n o n s e n s o w n e m u p o m y sło w i w y stę p o w a ł p rz e d e w sz y stk im s a m S olski, a le n a k o rz y ść o b ro ń c ó w k ra jo b r a z u ta trz a ń s k ie g o o b ró c iła się s p r a w a d o p ie ro po w y s tą p ie n iu je d n e g o z „ o c h ro n ia rz y ”, k tó r y c h y trz e s tw ie rd z ił, że w p ro ­ je k c ie k r y je się w ie lk ie n ie b e z p ie c z e ń stw o bezczesz­ cze n ia o b ie k tu n a g o śc ią c ia ł o p a la ją c y c h się tu r y s te k , k tó r e b e z w ą tp ie n ia b ę d ą w y k o rz y s ty w a ć w sp o m n ia n e sc h o d y ja k o id e a ln e so la riu m . 5. G d y w ro k u 1902 in ż. W a le ria n D z ieślew sk i zło­ ż y ł w se jm ie g a lic y js k im p r o je k t b u d o w y „k o lei w ą s ­ k o to ro w e j z ę b a te j”, k tó r a m ia ła p ro w a d z ić z Z a k o p a ­ n eg o p rz e z L ilio w e n a P rz e łę c z Ś w in ic k ą , u siło w a ł p o p rze ć p o m y sł m ię d z y in n y m i a rg u m e n ta m i n a tu r y e k o n o m icz n ej. P ró c z n ie w ą tp liw y c h k o rzy ści, ja k ie m ia ła p rz y n ie ść tu r y s ty c z n a e k s p lo a ta c ja o b ie k tu , w sk a z y w a ł n a m o żliw o ść z a ło ż e n ia k a m ie n io ło m ó w , k tó r e d o s ta rc z a ły b y z n a k o m ite g o k a m ie n ia b u d o w la ­ nego... N a jc ie k a w sz e , że p r o je k t g o rąco p o p a rły w ła d z e n a c z e ln e T o w a rz y s tw a T a trz a ń sk ie g o . W ięcej n a w e t, n a w ie c u z o rg a n iz o w a n y m w Z a k o p a n e m p o s tu lo w a n o b u d o w ę n ie ty lk o te j k o le jk i, a le i in n y c h n a C z erw o n e W ie rc h y , K rz y ż n e i do S ta w ó w G ą sie n ic o w y c h . N a n ic się je d n a k z d a ły w sz y stk ie zab ie g i, k o le jk o w o - k a m ie n ia r s k i p r o je k t u p a d ł z b a rd z o p ro z a ic z n e j p rz y ­ czy n y — b r a k k re d y tó w . A p o te m , g d y ju ż n a w e t za c z ęto g ro m a d z ić p o trz e b n e do ro z p o częcia b u d o w y fu n d u sz e , do w a lk i z n o n se n s o w n y m p o m y słe m p rz y ­ s tą p iła u tw o rz o n a w 1912 r. S e k c ja O c h ro n y T a tr T o ­ w a rz y s tw a T a trz a ń s k ie g o , k tó r a ro z p o rz ą d z a ła a tu te m , ja k im n ie d y sp o n o w a li p rz e c iw n ic y : z n a k o m ite p rz e ­ m ó w ie n ia . p is m a , a p e le , m a n ife s ty w y c h o d z ą c e spod

221

p ió ra w ie lb ic ie la T a tr i n a jw ię k s z e g o ich o b ro ń c y J a n a G w a lb e rta P a w lik o w sk ie g o se n io ra . W k o ń c u te n n ie ­ fo r tu n n y p o m y sł u p a d ł o sta te c z n ie .

p o m ia ro w e . P r o je k t w k o ń c u je d n a k u p a d ł. Jeszcze ra z zw y c ięż y ł ro z s ą d e k o ra z m y śl w id z ą c a n a jw ię k s z y z y sk w z a c h o w a n iu p ie r w o tn e j p rz y ro d y .

6. W śró d n ie zlicz o n y c h p o m y słó w u d o s tę p n ie n ia M o rsk ieg o O k a ja k n a js z e rs z y m m aso m , p o ja w ił się też p o m y sł p rz e d łu ż e n ia szo sy z n a d M o rsk ie g o O k a p rz e z zbocza M ied zian eg o — ż e b y b y ł w id o k n a s ta w — do D o lin k i za M n ich e m , a n a s tę p n ie d a le j n a W ro ta C h a łu b iń sk ie g o , s tą d p rz e z D o lin ę P ia r ż y s tą i K o p ro ­ w ą ła tw o b y ło b y ju ż p rz e d o s ta ć się n a s ło w a c k ie P o d ­ ta trz e . A rg u m e n to w a n o , że p rz e c ie ż C h a łu b iń s k i te ż chodził w g ó ry tłu m n ie i z m u z y k ą ... w p ra w d z ie n ie k la k s o n ó w sam o c h o d o w y c h , a le zaw sze...

9. Po w y b u d o w a n iu p rz e z ks. G a d o w sk ie g o s e n ­ so w n e j i p ię k n e j O rle j P e rc i, p r o je k ty T o w a rz y s tw a T a trz a ń s k ie g o po szły d a le j. Z a m ie rz a n o p o p ro w a d z ić z n a k o w a n y sz la k tu r y s ty c z n y p rze z p ó łn o c n ą śc ia n ę M ię g u szo w ieck ieg o S zczy tu . Z a w a d z a ją c e s k a ły z a m ie ­ rz a n o w y sa d z ić w p o w ie trz e , a ta m g d zie b y ło z b y t stro m o i g ła d k o — z a w ie sić ż e la z n e d ra b in y , w k u ć k la m ry . P rz e c iw p ro je k to w i o stro w y s tą p iła S e k c ja T u ry s ty c z n a T o w a rz y stw a T a trz a ń s k ie g o , w id z ą c w p ro je k c ie z am a c h , ju ż n ie ty lk o n a p ię k n o T a tr, a le n a sw o je „ p e rc i n a jh o n o r n ie js z e ”.

7. G d y w r o k u 1898 z ro d z iła się m y śl sp ro w a d z e n ia z P a ry ż a do P o lsk i zw ło k J u liu s z a S ło w a ck ie g o , n a p o t­ k a ła o n a n a o p ó r k o n s e r w a ty s tó w i szy b k o u p a d ła . J e d e n a ś c ie la t p ó źn iej, w s e tn ą ro c z n ic ę u ro d z in p o e ty , m y śl p o d ję to p o w tó rn ie , u z y s k u ją c ju ż p o trz e b n e f u n ­ d u sze i zezw o len ie rz ą d u fra n c u s k ie g o , a le p o m y sł ro z b ił się o sp rz e c iw g o sp o d a rz a W a w e lu k a r d y n a ła P u z y n y , k tó ry z a k a z a ł u m ie sz cz e n ia tr u m n y w k ry p c ie k ró le w s k ie j. W te d y to p o w sta ł n ie z b y t f o r tu n n y p ro ­ je k t, by tr u m n ę u m ieścić w k ry p c ie w y k u te j w s k a ła c h K o ścielca p o n a d C z a rn y m S ta w e m . A u to ra m i p o m y s łu b y li n a d o d a te k lu d z ie s k ą d in ą d w c a le w T a tra c h ro z ­ m iło w a n i: W itk iew icz, S ie n k ie w ic z , M iciń sk i. W k o ń c u je d n a k m in ę ło jeszcze 18 la t i je d n a w o jn a , n im S ło w a c k i d o c z e k a ł się p o c h ó w k u n a o jc z y s te j ziem i. W ted y to m ie js c e k a r d y n a ła P u z y n y z a jm o w a ł k a r ­ d y n a ł S a p ie h a , a te n n ie c z y n ił ju ż ż a d n y c h p rz e sz k ó d w u m ie sz c z e n iu tr u m n y n a W a w e lu .

8. T u ż po p ie rw s z e j w o jn ie ś w ia to w e j i po o d z y s­ k a n iu n ie p o d leg ło ści, ja k P o ls k a d łu g a i sz e ro k a , co ra z k to ś w y m y ś la ł ja k iś „ g e n ia ln y in te r e s ”, k tó r y m ło d ą re p u b lik ę , w y n isz c z o n ą ra b u n k o w ą g o sp o d a rk ą za b o rcó w , p o d n ió słb y n a nogi. N a jc z ę śc ie j w ty c h p r o ­ je k ta c h k r y ł się p rz e d e w sz y stk im in te re s p r o je k to ­ d aw cy , w in n y c h w y p a d k a c h b y ły to p o m y sły d o m o ­ ro sły c h „ b iz n e sm e n ó w ”, w ę sz ą c y c h za b e z p o śre d n im sz y b k im d o chodem . T a k im w ła ś n ie b y ł p o m y sł z b u d o ­ w a n ia ta m y w D o lin ie P ię c iu S ta w ó w P o ls k ic h i p o d ­ n ie s ie n ia p o zio m u w o d y trz e c h n a jn iż e j p o ło żo n y ch jezio r. W R oztoce, p o n iżej S ik la w y , s ta n ą ć m ia ła g ig a n ty c z n a e le k tro w n ia . P rz y g o to w a n ia do b u d o w y poszły ta k d a le k o , że zaczęto sp o rz ą d z a ć o d p o w ie d n ią d o k u m e n ta c ję , a p ro f. W eig el p o czy n ił p e w n e p ra c e

222

10. W 1937 r. ro zp o c zę to b u d o w ę ścieżk i w io d ą c e j od s c h ro n is k a p rz y M o rsk im O k u n a S z p ig la so w ą P rz e łę c z . S z la k te n m ia ł p ro w a d z ić g ra n ią aż po K a sp ro w y W ierch , a n a w e t d a le j n a C z e rw o n e W ie r­ chy. P r o je k t ow ego p o m y słu (z resz tą p o d o b n eg o do w ie lu in n y c h w ty m czasie) z ro d z ił się w ó w czesn y m M in is te rs tw ie K o m u n ik a c ji, za z a c h ę tą i p rz y p o p a r­ c iu m in is tra B o b k o w sk ieg o , sz w a g ra p re z y d e n ta M o­ ścick ieg o , w ie lb ic ie la h a s ła „ n a rty , d a n c in g , b ry d ż ”, w k tó r y m to h a śle k r y ł się sp o rt, a le m a k s y m a ln ie u ła tw io n y , tu r y s ty k a , a le w y łą c z n ie k o le jo w a i s a m o ­ c h o d o w a , i w y p o c z y n e k ro z u m ia n y ja k o p u sz czan ie b ez m ia ry p ie n ię d z y . T e m u celow i te ż m ia ła służyć g ra n io w a „ c e p ro s tra d a ”. B u d o w a n o ją z n a ru s z e n ie m d o k ła d n ie w sz y stk ic h z a sa d o b o w ią z u ją c y c h p rz y w y ty c z a n iu i b u d o w ie śc ież e k g ó rsk ic h . S z la k , k tó r y d o p ro w a d z o n o n a S z p ig la so w ą P rz e łęcz, w ie d z ie pod g ó rę id e a ln y m i za k o sa m i, p rz e c in a ją c sto k , żleb y i ła n y k o so d rz e w in y o h y d n y m i zy g z a k a m i. P rz y sz la k u s ta ły szo so w e s łu p y o d le g ło ścio w e s ta w ia n e co

100 m ...

39.

„C E P E R ” W G Ó R A C H

1. N a tu ra ln ie m ię d z y m a lin ia k a m i a w a n ta m i ró ż ­ n ic a je s t z a sa d n ic z a : n a m a lin ia k a c h ro s n ą m a lin y , n a to m ia s t n a w a n ta c h n ic n ie ro śn ie , bo w a n ty to po

223

p ro s tu b lo k i sk a ln e . S k ą d p rz y b y s z e z d o lin w z ię li n a o k re ś le n ie ty c h o s ta tn ic h sło w o „ m a lin ia k i” n ik t d o p ra w d y n ie o d g a d n ie . 2. H a ln y to w ia tr , n a to m ia s t h a ln ia k to n ie w ie lk i p ta sz e k , n a z y w a n y p rz e z o rn ito lo g ó w p ło ch a c z h a ln y (P r u n e lla collaris). W g w a rz e g ó ra ls k ie j w ia tr h a ln y n ig d y n ie b y ł h a ln ia k ie m , a h a ln ia k b y ł za w sz e p t a ­ kiem . 3. P a m ię ta jm y , z w ra c a ją c się do n a jb a r d z ie j g ó ra l­ skiego g ó ra la , ta k ie g o w k ie rp c a c h , c y fro w a n y c h p o r t­ k ach i k ło b u k u , n im p o w ie m y „ g a z d o ” p o s ta ra jm y się w y w ied zieć, czy m a m o rg i, m o ż e m y b o w ie m n a tr a f ić na c iu ń ta k a , co to n ie m a n a w e t w ła s n e j ch a łu p y . Jeszcze g o rz e j z ro b im y ty t u łu ją c k a ż d e g o n a p o tk a n e g o g ó ra la „ b a c o ”, a n a jg o rz e j ju ż „ p ro sz ę ju h a s a ”. 4. M o sk ale to p la c k i z o w sia n e j m ą k i i c o raz t r u d ­ n ie j o n ie w g ó ra ls k ie j c h a c ie , a w n e t u m r ą o s ta tn i, k tó rz y w ie d z ą , ja k je u p iec. M o sk a le a lb o m o s k a lik i ja d a n o p o w sz e c h n ie n a P o d h a lu i to w c a le n ie n a p rz e d n ó w k u , a le n a o k rą g ło p rz e z cały ro k , w ra z z z ie m n ia k a m i i m le k ie m . C h le b , n ie m ó w ią c o m ięsie, n a le ż a ł w ó w czas do ra r y ta s ó w . 5. K o so d rz e w in a w ra z z lim b ą i so sn ą z w y c z a jn ą n a le ż y do ro d z in y jo d ło w a ty c h , a le k a ż d e z n ic h je s t o d rę b n y m g a tu n k ie m . S o sn a i lim b a są d rz e w a m i, n a ­ to m ia s t k o só w k a a lb o fa c h o w o — so sn a k o so d rz e w (P in u s m u g h u s ) je s t k rz e w e m i p rz e s a d z o n a n a j a k i­ k o lw ie k in n y g ru n t, n a w e t n a jle p s z y , w d rz e w o n ie w y ro śn ie .

6. D a w n e w y o b ra ż e n ie , że la w in a sta c z a się ze szczy tó w w' p o sta c i k u li, p o d o b n e j do te j, ja k ą to c z ą dzieci n a b a łw a n a , p o k u tu je d o ść p o w sz e c h n ie do dziś n a n iz in a c h . T y m czase m la w in y n ie s ta c z a ją się, ty lk o z s u w a ją się ze zboczy. O w szem , w io sn ą , g d y śn ie g je s t m o k ry , ta k ą b a łw a n o w ą k u lę u jrz y m y to tu to ta m , a le je s t to ty lk o o strz e ż e n ie , że śn ie g n a s to k u je s t m o k ry i la w in ia s ty .

k o m in a m i n a z y w a n e b y w a ją s k a ln e tu r n ic e — m a m y w ięc k o m in y w D o lin ie S tr ą ż y s k ie j, K o m in y D u d o w e i T y łk o w e n a d C h o ch o ło w sk ą . Ż e b ro to zaw sze f o r ­ m a c ja w y p u k ła . Ż e b ro to m n ie j s tro m y i m n ie j w y b it­ n y f i la r lu b te ż b a rd z ie j s tr z e lis ta g rz ę d a . 9. O w szem , z d a rz a się, że ta t e r n i k w s p in a się do g ó ry po lin ie , a le m o g ą to ro b ić w sz y scy p ró c z p ie r w ­ szego p ro w a d z ą c e g o zesp ó ł. T e n p ie rw s z y m u s i się w sp in a ć po sk a le. T y lk o n a s ta ry c h s z ty c h a c h z o b a ­ c z y m y a lp in is tę w y w ija ją c e g o lin ą n iczy m k o w b o j la s ­ sem i u s iłu ją c e g o z a rz u c ić ją n a ja k iś c y p e l s k a ln y , b y się po n ie j n a s tę p n ie w s p ią ć do g ó ry . 10. O s ta tn ia d ro g a w ie d z ie n a P ę k só w B rzy zek . M ów i o ty m w ie rs z M ic h a ła P a w lik o w s k ie g o : „ J e s ta n a P ę k so w y m B rz y sk u — P r a w ie n a w ir k u — C ysto p ik n ie u z d a ja n e — W y rk o p rz i w y rk u . L eżom se ta s ta rz i lu d z ie — R oj p rz i S ie c k o w i — S a b a ła p rz i N ie b o sc y k u — W toz im co p o w i? ” N ie b o szczy k iem p rz e z d u że „ N ” n a z y w a n o po śm ie rc i C h a łu b iń sk ie g o , bo i on sp o c z ą ł n a ty m „ b rz y z k u ” p rz y d re w n ia n y m k o ­ ściele z a k o p ia ń s k im . P ę k só w B rzy zek , n a z y w a n y ta k od d a w n e g o w ła śc ic ie la te g o k a w a łk a ziem i, to m a lu t­ ki s ta r y c m e n ta rz z a k o p ia ń s k i, n a k tó r y m od l a t ju ż g rz e b ie się ty lk o ty c h n a jb a r d z ie j z asłu ż o n y c h . S p o ­ c z y w a ją tu , p ró cz w y m ie n io n y c h w w ie rs z u , m ię d z y in n y m i ks. S to la rc z y k , H. M a ru s a rz ó w n a , S t. W itk ie ­ w icz, K. M a k u sz y ń sk i, A . K e n a r i J. D ługosz. Z a b y t­ k o w y c m e n ta rz y k n a co d z ień sp o k o jn y i cichy, o ży w a ra z do ro k u w D zień Z a d u sz n y , w y p e łn ia ją c się lu d ź ­ mi, k tó r z y n ie z a p o m n ie li o ty c h , co odeszli. I w te d y to c m e n ta rz , i ta k ju ż w y ją tk o w y , o d m ie n ia się jeszcze b a rd z ie j, p rz y p o m in a ją c n ie m ie js c e s m u tk u i z a d u m y , a le p la c z b o rn y p rz e d n o w ą, n a s tę p n ą w y p ra w ą , w ie l­ k ą , h u c z n ą , z m u z y k ą , p rz e z sz c z y ty i p rz e łę c z e , p o n a d d o lin a m i i p o n a d czasem .

40.

B Ł Ę K IT N Y K R Z Y Ż

7. K ie m a C zesk ic h T a tr . T a tr y są ty lk o S ło w a c k ie a lb o C zech o sło w ack ie.

8. K o m in i ż e b ro to fo r m a c je sk a ln e . K o m in e m ta te rn ic y o k re ś la ją fo r m a c ję w k lę słą , z trz e c h s tro n o g ra n ic z o n ą s k a la m i, z c z w a rte j o tw a rtą . G w a ro w o

1. M ie c z y sła w K a rło w ic z w ra z z M a riu sz e m Z a ­ ru s k im b y li a u to r a m i o d ezw y w s p r a w ie u tw o rz e n ia g ó rsk ie g o p o g o to w ia ra tu n k o w e g o . D ziało się to w 1908 r. W n e t te ż ze w sz ą d p o sy p a ły się d a tk i n a

224

15 500 zagadek o T atrach

225

o rg a n iz a c ję p rz y sz łe g o T a trz a ń s k ie g o O ch o tn ic z eg o P o g o to w ia R a tu n k o w e g o i z e b ra ła się g ru p a osób, k tó r a w z ię ła u d z ia ł w p ra c a c h o rg a n iz a c y jn y c h . M ie ­ c zy sław K a rło w ic z n ie d o c z e k a ł je d n a k u tw o rz e n ia o rg a n iz a c ji. Z a ru s k i p isz e: „ N ie m a l w ty m sk ła d z ie , w k tó r y m w e sz liśm y p o te m do p o g o to w ia ja k o r a to w ­ nicy, w d n iu 10 lu te g o 1909 r. ro z w a la liś m y ło p a ta m i g ró b jeg o śn ie ż n y , o g ro m n ą la w in ę , k tó r a p o d s to k a m i M ałego K o ścielca p rz e c ię ła p a sm o ta k w ie le o b ie c u ją ­ cego jeszcze ży cia...” 2. M a riu sz Z a ru s k i, g e n e ra ł (1367— 1941). m a r y n a rz , ż e g la rz i żo łn ie rz , b y ł je d n y m z p ie rw s z y c h p o lsk ic h n a rc ia rz y , z n a k o m ity m ta te r n ik ie m , z a ło ż y c ie le m p o ­ g o to w ia g ó rsk ieg o , co w ię c e j je d n y m z n a jo f ia r n ie j­ szych ra to w n ik ó w teg o p o g o to w ia . J e r z y Ż u ła w sk i o p is u ją c w y p r a w ę ra tu n k o w ą n a M a ły m J a w o ro w y m Szczycie w ro k u 1910, p isz e ta k : „C zło n k o w ie P o g o to ­ w ia i o ch o tn ic y p a d a li ju ż ze z n u ż e n ia , do d a lsz e j p r a ­ cy n ie zd o ln i, z a stę p o w a n o ic h w te d y n o w y m i s iła m i; od p ie rw s z e j c h w ili do o s ta tk a w y tr w a ł ty lk o je d e n człow iek, iście żela zn y , M a riu sz Z a r u s k i”. C zy n n y m k ie ro w n ik ie m T O P R u b y ł od m o m e n tu z a ło ż e n ia w 1909 r. p rz e z n ie c a łe p ięć la t, do ro k u 1914.

O ch o tn icz e P o g o to w ie R a tu n k o w e , k tó re g o je d n y m z o d d z ia łó w s ta ła się G ru p a T a trz a ń s k a . In n e filie G O P R u m ie szc z ą się w S u d e ta c h , B e sk id a c h , P ie n i­ n a c h , G o rc a c h i B ie sz c z ad a ch . 5. „ B a m b u s” to je d e n z p o d sta w o w y c h sp rz ę tó w d a w n e g o p o g o to w ia, s to s o w a n y w a k c ja c h r a t u n k o ­ w y c h w c a le często do dziś. N ie g d y ś b y ł to rz e c z y w iśc ie d rą g b a m b u s o w y , d łu g i p o n a d 2 m e try , do k tó re g o p o d w ie sz a n o s ia tk ę p o d o b n ą do h a m a k a . C ałe to u rz ą ­ d z en ie słu ży ło za nosze do tr a n s p o r to w a n ia o fia r gór. O b ecn ie do p rz e n o s z e n ia ra n n y c h u ż y w a się p rz e w a ż ­ nie z m y ś ln y c h noszy, z n a c z n ie w y g o d n ie js z y c h d la r a to w n ik ó w o raz d la sa m e g o ra n n e g o , a le od czasu do czasu w ru c h id zie s ta r y , w y słu ż o n y „ b a m b u s ”. W sp ó ł­ czesn y „ b a m b u s ” to s k ła d a n a z d w óch części r u r a d u ra lu m in io w a , z a k o ń c z o n a po obu s tro n a c h w y g o d ­ n y m i p o d u sz k a m i ła g o d z ą c y m i n a c isk n a ra m io n a n io są c y ch .

4. P o d ru g ie j w o jn ie ś w ia to w e j T a trz a ń s k ie O c h o t­ nicze P o g o to w ie R a tu n k o w e p rz e k s z ta łc o n o w G ó rsk ie

6. S y g n a łe m w o ła n ia o p om oc je s t ja k ik o lw ie k sy g n a ł o p ty c z n y , n p . b ły s k i la t a r k i lu b a k u s ty c z n y — w o ła n ie , g w iz d y itp . p o w ta rz a n y co d ziesięć se k u n d p rz ez m in u tę , a po m in u c ie p rz e rw y d a le j, aż do u z y s­ k a n ia o d p o w ie d z i. O d p o w ie d z ią je s t sy g n a ł co 20 s e ­ k u n d , a w ię c trz y ra z y n a m in u tę , z m in u to w y m i p rz e rw a m i m ię d z y s e r ia m i sy g n a łó w . G dy p o sły sz y m y w o ła n ie o pom oc, o b o w ią z k ie m n a sz y m je s t z lo k a liz o ­ w ać s k ą d doch o d zi, o d p o w ie d z ie ć n a n ie i e w e n tu a ln ie p o ro z u m ie ć się z w o ła ją c y m o pom oc, a b y d o w ied zie ć się szczeg ó łó w w y p a d k u (ro d z aj o b ra ż a n ia ) i p o w ia ­ d o m ić go, że je g o w o ła n ie zo stało z ro z u m ia n e . P o te m n a le ż y b e zz w ło c z n ie p o w ia d o m ić o w y p a d k u c e n tr a lę z a k o p ia ń sk ą G O P R u (tel. 34-44) lu b d y ż u ru ją c y c h w n ie k tó ry c h sc h ro n is k a c h ra to w n ik ó w p o g o to w ia (na H a li G ą sie n ic o w e j, w s c h ro n is k u p rz y M o rsk im O ku, w s c h ro n is k u n a O rn a k u , n a P o la n ie C h o c h o ło w sk ie j, n a K a sp ro w y m W ie rc h u ), a lb o też k ie r o w n ik a n a jb liż ­ szego s c h ro n is k a lu b n a p o tk a n e g o p rz e w o d n ik a . B ez­ w z g lę d n ie w a ż n ą rz e c z ą d la ra to w n ik ó w je s t w m ia rę d o k ła d n e o p isa n ie s y tu a c ji, w ja k ie j z n a jd u je się w z y ­ w a ją c y p om ocy. G dy sa m i z n a jd z ie m y się w o p re s ji i g d y n a sz e w o ła n ie o p o m o c s p o tk a się z o d p o w ied zią , n ie o p u sz c z a jm y m ie js c a , w k tó ry m je s te śm y , g dyż c zę sto k ro ć m o ż n a p o g o rszy ć w ła s n ą sy tu a c ję . R a n n e ­ m u n a le ż y u d z ielić p ie rw s z e j p o m o cy i c ie rp liw ie cze­ k ać n a p rz y b y c ie ra to w n ik ó w . O d d a la n ie się od m ie js ­ ca w y p a d k u , o p u sz c z a n ie ra n n e g o je s t b łę d e m często ­ k ro ć n ie do n a p ra w ie n ia . Je ż e li z b łą d z im y , z g u b im y

226

15*

3. N a stę p c ą M a riu sz a Z a ru s k ie g o n a s ta n o w is k u k ie ro w n ik a T a trz a ń s k ie g o O ch o tn ic z e g o P o g o to w ia R a tu n k o w e g o b y ł Jó z e f O p p e n h e im (1887— 1946). Z a ­ p a lo n y n a r c ia r z i ta te r n ik , wt o s ta tn ic h la ta c h p rz e d p ie rw s z ą w o jn ą ś w ia to w ą o d b y ł sze re g w y c ie c ze k z im o w y ch i le tn ic h w to w a rz y s tw ie ta k ic h ta te rn ic k ic h s ła w ja k : L e sie c k i, L o ria . Z a ru s k i i Z d y b . W 1912 r. w s tą p ił do T O P R u , d w a la ta p ó ź n ie j z o sta ł jeg o k ie ­ ro w n ik ie m . N a ty m s ta n o w is k u p o z o sta w a ł p rz e z la t 25, aż do w y b u c h u d ru g ie j w o jn y ś w ia to w e j. O so­ b iście w z ią ł -udział ja k o ra to w n ik w 70 w jrp ra w a c h . P rz e z p ie rw s z e d w a la ta w o jn y p rz e b y w a ł w Z w ią z k u R a d z ie c k im , sk ą d p o w ró c ił w 1942 r. do W a rsz a w y . J a k o ż o łn ie rz A rm ii K ra jo w e j b r a ł u d z ia ł w P o w s ta n iu W a rsz a w sk im o d z n a c z a ją c się o d w a g ą , b r a w u r ą i p o ­ św ię c e n ie m n ie m n ie js z y m n iż w g ó ra c h . D o Z a k o ­ p an eg o w ró c ił z a ra z p o z a k o ń c z e n iu d z ia ła ń w o je n ­ n y ch . N ie z d o ła ł ju ż je d n a k o b ją ć p o n o w n ie k ie r o w ­ n ic tw a p o g o to w ia, g d y ż w d n iu 28 sty c z n ia 1946 ro k u z g in ą ł z a s trz e lo n y p rz ez b a n d y tó w z re a k c y jn e g o p o d ­ ziem ia.

227

szlak , ta k t y k a p o stę p o w a n ia je s t id e n ty c z n a : p o z o sta ­ w ać n a m ie js c u aż do p rz y b y c ia ra to w n ik ó w . P a m ię ta ć b o w iem n a le ż y , że w w ie lu w y p a d k a c h z m ie js c a , w k tó r y m się z n a jd u je m y , je s t ty lk o je d n o je d y n e w y jście, je d n a je d y n a d ro g a , k tó r e j o d sz u k a n ie , n a m n ie o b z n a jo m io n y m z g ó ra m i w ty m s to p n iu co z a w o ­ do w y m ra to w n ik o m , n a s trę c z y w ie lk ic h tru d n o ś c i, alb o b ę d z ie w rę c z n ie m o ż liw e . C zęsto też, z w ła szc za w sz c z y to w y c h p a r tia c h g ó r, ta m g d zie w y ty c z o n y szlak w ie d z ie te r e n e m n a jła tw ie js z y m , p ró b a z e jśc ia n a „ s k r ó ty ” m oże n a s z a p ro w a d z ić w m ie js c a , sk ą d ju ż n ie m a p o w ro tu . T a k je s t n a G iew o n cie , C z e rw o ­ n y c h W ie rc h a c h , G ra n a ta c h , O rle j P e rc i i w ie lu , w ie lu in n y c h m ie jsc a c h . 7. W T a tr a c h P o ls k ic h do p o s z u k iw a n ia z a s y p a ­ n y ch p rz e z la w in y n ig d y n ie u ż y w a n o psów . W A lp a c h sw ego czasu s ły n n e b y ły p sy z W ie lk ie j P rz e łę c z y św . B e rn a rd a , gdzie ju ż k ilk a s e t l a t te m u u ż y w a n o ich do p o sz u k iw a ń z b łą d z o n y c h p o d ró ż n y c h . O b ecn ie w A l­ p a c h u ż y w a się p só w do o d s z u k iw a n ia z a s y p a n y c h la w in a m i i t u c ie k a w o s tk a : n ie u ż y w a się w ty m c e lu b e rn a rd y n ó w , lecz z w y k ły c h o w c z a rk ó w a lz a c k ic h , o d z n a c z a ją c y c h się z n a k o m ity m w ę c h e m . W T a tra c h do p o sz u k iw a ń z a sy p a n y c h la w in a m i sto so w a n e są so n d y la w in o w e . S ą to m e ta lo w e p r ę ty , s k r ę c a n e z k ró tk ic h o d c in k ó w w7 d łu ż sz ą cało ść. T a k ą s o n d ą ra to w n ik p rz e b ija śn ie g la w in is k a w y c z u w a ją c pod n im ra to w a n e g o . P rz y o d p o w ie d n ie j w p ra w ie z ła tw o ­ ścią o d ró ż n ia się opó r, ja k i s ta w ia ciało od ta k ic h p rze sz k ó d ja k k a m ie n ie , czy z a s y p a n e g ałę z ie lu b d rz e w a .

8. 34-44 to n u m e r te le fo n ic z n y c e n tr a li z a k o p ia ń ­ sk ie j G O P R u . M ieści się o n a w D w o rc u T a trz a ń s k im p rz y u lic y K ru pó w 7k i 12, tu ż o b o k M u z eu m T a tr z a ń ­ skiego. W c e n tr a li bez p rz e rw y d n ie m i n o c ą d y ż u ru je je d e n z czło n k ó w p o g o to w ia , p r z y jm u ją c te le fo n y i m e ld u n k i n a d a n e z te r e n u ra d io te le fo n e m . W se z o n ie le tn im i z im o w y m , p ró c z d y ż u rn e g o , w c e n tr a li z n a j­ d u je się sz e śc iu ra to w n ik ó w , s to ją sa m o ch o d y , k tó r y ­ m i ra to w n ic y u d a ją się w te r e n , ta k d a le k o , ja k ty lk o m o żna. P ró c z te j sz ó stk i, w w a ż n ie js z y c h s c h ro n is k a c h w sezo n ie d y ż u ru ją ra to w n ic y , u d z ie la ją c y n a ty c h ­ m ia s to w e j p o m o cy lu b te ż o rg a n iz u ją c y a k c ję n a m ie j­ scu. G d y te g o w y m a g a s y tu a c ja , d y ż u ru ją c y z a w ia d a ­ m ia ją o w y p a d k u c e n tra lę , s k ą d w y ru s z a n a r a t u n e k s p e c ja ln a e k ip a . T rz o n G ru p y T a trz a ń s k ie j G ó rsk ie g o O ch o tn icz eg o P o g o to w ia R a tu n k o w e g o s ta n o w ią r a ­

228

to w n ic y zaw o d o w i. P ró c z n ic h is tn ie je je d n a k b a rd z o d u ż a g r u p a ra to w n ik ó w o c h o tn ic z y c h , r e k r u tu ją c y c h się sp o ś ró d ta te rn ik ó w , in s tr u k to r ó w n a r c ia r s tw a , k ie ­ ro w n ik ó w s c h ro n is k itd . B y z o sta ć ra to w n ik ie m o c h o t­ n ic zy m tr z e b a zd a ć o d p o w ie d n i eg z am in , n a w ia se m m ó w ią c w c a le n ie ła tw y , o ra z złożyć ślu b o w a n ie . 9. W P o lsce r a to w a n y n ie p o k ry w a ż a d n y c h k o sz tó w w y p ra w y r a tu n k o w e j, k tó r e b a rd z o często s ię g a ją z n a c z n y c h su m . R a to w n ic y z aw o d o w i o tr z y ­ m u ją m ie się c zn e w y n a g ro d z e n ie (z re sz tą n ie w y so k ie ), o ra z d ie ty w czasie t r w a n i a a k c ji w te r e n ie . N ie za w sze je d n a k ta k było. O to co p isz e n a te n te m a t M. Z a ru s k i: „ n ik t z c z ło n k ó w S tr a ż y n ie śm ie w ogóle p y ta ć o z a p ła tę , ty lk o iść w g ó ry i r a to w a ć ”, a le i je m u n a ty c h m ia s t n a s u w a ją s ię w ą tp liw o ś c i: „Z d ru g ie j s tro n y , ja k m o ż n a b y ło o d e rw a ć lu d z i p ra c y (...) rą k lu b p ra c y u m y s ło w e j, od ic h c o d z ie n n y c h z aję ć, s t a ­ n o w ią c y c h p o d s ta w ę b y tu d la n ic h i ich ro d z in , n a k ilk a lu b n ie r a z k ilk a n a ś c ie d n i i n ie d a ć za to o d ­ sz k o d o w a n ia ? R o z u m ia łe m , że n a ta k ie j p o d sta w ie P o g o to w ie d łu g o się n ie u tr z y m a .” W k o ń c u s tw ie rd z a : „ C z ło n k o w ie c zy n n i p e łn ią sw ó j o b o w ią z e k w zasa d z ie b e z p ła tn ie , za z w ro te m je d n a k w y d a tk ó w w czasie w y p ra w y p rz e z n ic h p o n ie s io n y c h ”. T a k ie p o s ta w ie n ie s p ra w y w y ró ż n ia ło T O P R w śró d w sz y stk ic h o rg a n iz a ­ cji p o g o to w ia g ó rsk ie g o n a c a ły m św iecie. W A lp a c h ra to w n ic y u d a w a li się n a w y p ra w ę ra tu n k o w ą ty lk o w ó w czas, je ż e li o tr z y m a li p o rę c z e n ie , że z o s ta n ą o p ła ­ c e n i p rz e z u ra to w a n e g o lu b p rz e z jeg o ro d zin ę... Do dziś w S z w a jc a rii r a to w n ic y ru s z ą n a w y p ra w ę d o ­ p ie ro w te d y , g d y c a ła a k c ja z o sta n ie z g ó ry o p łaco n a , a d o d ać n a le ż y , że k o sz t ta k ic h w y p ra w je s t o g ro m n y i się g a w ie lu ty s ię c y fra n k ó w . 10. Do n ie d a w n a w T a tr a c h S ło w a c k ic h ra to w n ic z e fu n k c je s p e łn ia ła s a m o d z ie ln a o rg a n iz a c ja p o d n a z w ą „ T a tr a n s k a h o rs k a słu ż b a (TH S). W ro k u 1957 o rg a n i­ z a c ja ta z o sta ła w łą c z o n a pod z a rz ą d T a trz a ń s k ie g o N a ro d o w e g o P a r k u (T A N A P ) i n a z y w a się „ H o rsk a słu ż b a T A N A P ”. W C z e c h o sło w a c ji te le fo n a m i, pod k tó r y m i o sią g n ie m y ra to w n ik ó w , są 964-44 w T a tr z a ń ­ s k ie j Ł o m n ic y o raz 392 w S ta r y m S m o k o w cu .

229

41 .

NA RATU NEK

1. To ż leb D re g e ’a, je d n o z m ie js c -p u ła p e k n a ta tr z a ń s k ic h sz la k a c h . Id ą c O rlą P e rc ią p rz e z G ra n a ty , w y sta rc z y zboczyć ze z n a k o w a n e g o sz la k u i zacząć sch o d zić w dół w k ie r u n k u b lisk ie g o C za rn eg o S ta w u G ąsien ico w eg o , z ra z u ła g o d n y m , tr a w ia s ty m , z a c h ę c a ­ ją c y m zboczem , a b y w e jść do z w ę ż a ją c e g o się p ó ź n ie j z u p e łn ie Ż le b u D re g e ’a. P o n iż e j ż leb s ta je się co raz stro m szy , aż w re sz c ie o sią g a p io n , a n a w e t w y w ie sz a się o k a p a m i sk a ln y m i n ad czelu ścią. J e ś li u d a ło się k o m u ś z su n ą ć z g ó ry , po p a r u k ilk u m e tro w y c h p r o ­ g ach do teg o m ie jsc a , to d ro g ę p o w ro tn ą m a ju ż w z a ­ sad zie o d c ię tą , a d a ls z a w ę d ró w k a n ie o d w o ła ln ie m u si sk o ń c zy ć się tra g ic z n ie . T a k w ła ś n ie z g in ą ł D reg e, ta k b y ło ró w n ie ż w w y p a d k u B a n d ro w sk ic h i H a c k b e iló w n y . W y p a d e k ty c h o s ta tn ic h m ia ł m ie jsc e tu ż p rz e d w y b u c h e m p ie rw s z e j w o jn y ś w ia to w e j i u w ię ­ zien i w ż le b ie n ie m o g li liczy ć n a to, że k to ś u sły sz y w o ła n ie o pom oc w z u p e łn ie o p u sto sz a ły c h T a tra c h . P o p a r u p ró b a c h w y d o s ta n ia się z p u ła p k i z tr ó jk i tu r y s tó w p rz y ży ciu p o z o sta ła ty lk o M a ria B a n d ro w s k a i ją w ła śn ie u ra to w a ło z a w ia d o m io n e p r z y p a d ­ kow o p ogotow ie. N ie z w y k le o stro ż n ie z je c h a li w dół n a lin ie do ż le b u M a riu sz Z a ru s k i i J ę d r z e j M a ru sa rz . P ie rw s z y z n ich d o ta r ł w re sz c ie do B a n d ro w s k ie j, k tó r a ja k im ś c u d e m od p a r u d n i u tr z y m y w a ła się n a n ik ły m s to p ie ń k u n a d p rz e p a ś c ią . P rz y to m n a , o p a ­ n o w a n a , p o w ie jeszcze, n im z o sta n ie w y c ią g n ię ta p rz e z Z a ru sk ie g o : „O stro żn ie . T a m p rz e p a ś ć ”. K ilk a la t te m u w 2/3 w y so k o ści ż le b u G O P R u s ta w ił ta b lic ę o strz e g a w c z ą , b y zap o b ie c d a ls z y m w y p a d k o m . 2. W s ie rp n iu 1910 r. n a p ó łn o c n e j śc ia n ie M ałego Ja w o ro w e g o S zczy tu u le g ła w y p a d k o w i d w ó jk a t a t e r n i ­ k ów : J a r z y n a i S zu la k ie w ic z . J a r z y n ie u d a ło się zejść po pom oc i w Z a k o p a n e m p ra w ie n a ty c h m ia s t z o sta ła z o rg a n iz o w a n a o g ro m n a , je d n a z w ię k sz y c h w d z ie ja c h p o g o to w ia, a k c ja r a tu n k o w a . V/ p a d a ją c y m d e szczu w y ru sz y ło w n ie z n a n ą ś c ia n ę p a r ę zesp o łó w , z k tó ry c h je d e n s ta n o w ili Z a ru sk i, Z d y b i 6 1 -le tn i ju ż w ó w czas K lim e k B a c h le d a . S ły sz ą c z a n ik a ją c e w o ła n ie o p o m o c ra n n e g o S z u la k ie w ic z a , g ru p a k ilk a k r o tn ie a ta k o w a ła ś c ia n ę d z ie lą c ą ich od ra to w a n e g o , tru d n o ś c i b y ły je d n a k ta k duże, a p o g o d a ta k zla, że d a ls z a a k c ja w’y d a ła się sz a le ń stw e m . Z a ru s k i i Z d y b wry co fa li się

230

w dół. B a c h le d a o d w ią z a ł się od lin y i p o szed ł d a le j sa m o tn ie . Z g in ą ł k ilk a n a ś c ie m in u t p ó źn iej w la w in ie k a m ie n n e j n ie o sią g n ą w s z y m ie js c a , w k tó r y m z n a j­ d o w a ł się S z u la k ie w icz . 2. W s ie rp n iu 1955 r. d w ó c h w sp in a c z y próbo%vało sfo rso w a ć g łę b o k i k o m in o g ra n ic z a ją c y od za c h o d u p ó łn o c n ą śc ia n ę M ałeg o Ja w o ro w e g o S zczy tu . K o m in te n , z w a n y od p a m ię tn e j a k c ji w 1910 r. ta k ż e J a w o ­ ro w y m Ż le b e m , ok. 100 m e tró w p o d g ra n ią p rz e w ie s z a się w ie lk im o k a p e m , n ie z w y k le tru d n y m do p rz e jśc ia . I tu w ła ś n ie n a s tą p ił w y p a d e k . P ie rw s z y ze w s p in a ­ czy, S ta n is ła w B iel, p o d c z a s w y k o n y w a n ia s k o m p li­ k o w an e g o m a n e w ru te c h n ic z n e g o , z w a n e g o „ w a h a ­ d łe m ”, o d p a d ł od śc ia n y i p rz e le c ia w sz y ok. 40 m c u d e m z a tr z y m a ł się n a n ie w ie lk ie j p ia rż y s te j, b a rd z o s tro m e j p la tfo rm ie . D ru g ie m u ta te rn ik o w i po k ilk u g o d z in a c h u d a ło się ze jść w dół, n a jp ie r w do B iela, a p ó ź n ie j pod ś c ia n ę po pom oc. Jeszc ze teg o sam eg o d n ia ru s z y ła w g ó rę a k c ja r a tu n k o w a , je d n a k w obec sp ó ź n io n e j p o ry , cięż k o ra n n e g o B iela opuszczono w dół śc ia n y d o p ie ro n a stę p n e g o d n ia. T rz e b a b y ło zało ż y ć s p e c ja ln ą k o le jk ę lin o w ą ze sta lo w y c h lin, ro z w ie sić s e tk i m e tró w lin p o ręc z o w y ch d la rato w m ikó w . P o 22 g o d z in a c h tr a n s p o r tu w n a d z w y c z a j t r u d ­ n y m i n ie z w y k le k ru c h y m te r e n ie , B iel z n a la z ł się na sto le o p e ra c y jn y m z a k o p ia ń sk ie g o s z p ita la . 4. B ył to w y p a d e k N u n b e rg a i W o źn ia k a, d w ó ch m ło d y c h z n a k o m ity c h w sp in a c z y . W s ie rp n iu 1949 r. w y b ra li się oni n a p ó łn o c n o -w s c h o d n ią śc ia n ę R u ra a n o w eg o S zczy tu . W czasie w sp in a c z k i z ła p a ło ich w śc ia n ie z a ła m a n ie p ogody, n a jp ie r w deszcz i g ra d , k tó r e wmet p rz e sz ły w z a m ie ć śn ie ż n ą . O b aj ta te r n ic y p o s ta n o w ili p rz e c z e k a ć z a w ie ru c h ę w za w ie sz o n e j w śc ia n ie n y ż y s k a ln e j. B u rz a ś n ie ż n a tr w a ła je d n a k k ilk a d n i, z a m ie n ia ją c ś c ia n ę wr p u ła p k ę b ez w y jśc ia . Je d e n z ta te r n ik ó w u m a rł z w y c z e rp a n ia , d ru g i z g in ą ł w czasie b e z n a d z ie jn e j p ró b y u c iec zk i z u rw is k a . W y p ra w a p o g o to w ia, p o d ję ta po b lisk o m ie sią c u , d o ­ p ie ro po w ie lo d n io w e j w y tę ż o n e j a k c ji o d n a la z ła ciała o b u ta te r n ik ó w i sp ro w a d z iła je do Z ak o p an eg o . 5. A k c ja oo Z b ig n ie w a A b g a ro w ic z a m ia ła m ie js c e w z im ie n a o g ro m n e j, b lisk o 9 0 0 -m e tro w ej p ó łn o c n e j ś c ia n ie M ięg u szo w iec k ieg o S zczy tu . B y ła to ró w n ie ż a k c ja , w k tó r e j z g ó ry w ie d z ia n o , że nie m a ż a d n y c h sza n s n a z n a le z ie n ie o fia ry wry p a d k u p rz y życiu. A le p rz e c ie ż z d a rz a ją się s y tu a c je n ie p ra w d o p o d o b n e —

231

po o śm iu d n ia c h u d a ło się o d k o p a ć i u ra to w a ć z a s y p a ­ nego p rz e z la w in ę tu r y s tę , p o p ię c iu d n ia c h od w y ­ p a d k u o d n a le ź ć i u ra to w a ć B a n d ro w sk ą ... A b g a ro w icza u ra to w a ć się n ie u d ało . W ito ld O stro w sk i, jeg o to w a rz y sz , o p u śc ił go, stw ie rd z iw sz y , że n ie ż y je. M im o to w ś c ia n ę ru s z y ło n a ty c h m ia s t p o g o to w ie. P o k ilk u g o d z in a c h do z m a rłe g o d o ta r li W. Ż u ła w sk i i T. P a w ło w s k i i ro z p o c z ęli t r a n s p o r t z w ło k w dół ścian y . A k c ja ta tr w a ła jeszcze sześć d n i, w b e z u s ta n ­ n e j b u rz y . 6. C hodzi tu o w y p ra w ę p o g o to w ia, o d b y tą w p ie rw s z e j p o ło w ie lu te g o 1945 r. po c z te re c h p a r t y ­ z a n tó w , p o z o sta ją c y c h w sz a ła sie po s tro n ie c z ech o ­ s ło w a c k ie j. Z a k o p a n e b y ło ju ż w o ln e od o k u p a n ta , k ie d y do ra d z ie c k ie j k o m e n d a n tu ry z g ło sił się z u p e łn ie w y c z e rp a n y d r J u r a j B e rn a t, S ło w a k , m e ld u ją c , że w o k o lic y D o lin y Z u b e rs k ie j p o z o sta w ił p o d o p ie k ą trz e c h p a r ty z a n tó w i d w ó ch s a n ita riu s z e k 4 ra n n y c h : 3 R o s ja n — M a k sy m a O le jn ik o w a , T ic h o n a S e d ia k o w a i D y m itra B o ro d y o ra z P o la k a J a n a R e p iszc z a k a. W obec k o ń c z ą c e j się ż y w n o ści w sz a ła sie , n ie b e z p ie ­ c z e ń stw a o d k ry c ia k r y jó w k i p rz e z p la c ó w k i n ie m ie c ­ k ie i k o n ie c z n o śc i z a p e w n ie n ia r a n n y m o p ie k i l e k a r ­ sk ie j, jeszcze teg o sam eg o d n ia p o g o to w ie z ak o ń c z y ło p rz y g o to w a n ia do w y p ra w y i o św ic ie n a stę p n e g o d n ia w y ru sz y ło do D o lin y C h o c h o ło w sk ie j a s ta m tą d n a n a r ta c h , p o s tę p u ją c z a n ie z m o rd o w a n y m d r B e r n a ­ tem , k tó r y p o p rz e d n ie g o d n ia o d b y ł p rz e c ie ż 6 0-god z in n y m a rs z z s z a ła su do Z a k o p a n e g o , d o ta rło szc z ę­ ś liw ie do z a im p ro w iz o w a n e g o s z p ita la . J u ż n a s tę p n e g o d n ia o 3 ra n o ro zp o c z ę to t r a n s p o r t r a n n y c h po zb o ­ c zach D o lin y Z u b e rs k ie j, o 150 m od p la c ó w e k n ie ­ m ieck ich ... W iec zo rem w y p ra w a sz c z ęśliw ie o sią g n ę ła Z akopane. 7. U rz ą d z e n ie „ G ra m m in g e r a ” z a sto so w a n o po r a z p ie rw s z y n a p o w a ż n ą s k a lę w n o c y z 19 n a 20 k w ie t­ n ia 1960 r. w w y p ra w ie po d w ó c h ta te r n ik ó w n a p ó łn o c n o -w s c h o d n ie j śc ia n ie M n ich a. U rz ą d z e n ie „ G ra m m in g e r a ” to c ie n k a s ta lo w a lin a , łą c z o n a z o d ­ c in k ó w 1 0 0 -m etro w y ch , n a k tó r e j r a to w n ik a o p u sz c z a się ze sz c z y tu w dół śc ia n y do ra n n e g o . N a M n ic h u w y p a d e k z d a rz y ł się w re jo n ie tzw . p ó łe k , p rz y czy m p o sz k o d o w a n y ta t e r n i k z m a rł. O 18,30 z M o rsk ie g o O k a ru s z y ła w k ie r u n k u sz c z y tu w y p ra w a ra tu n k o w a . O 22,20, ju ż w z u p e łn y c h c ie m n o śc ia c h R y sz a rd B e rb e k a ro z p o c z ą ł zja z d i z a b ra w s z y po d ro d z e zw ło k i z m a rłe g o po p o k o n a n iu 260 m śc ia n y w y lą d o w a ł

232

o g o d zin ie 2 w n o cy u p o d n ó ż a M n ich a. W d ru g im zjeź d zie, d ru g ie g o ta t e r n ik a z a b ra ł K rz y sz to f B e rb e k a . C a ła a k c ja z o sta ła z a k o ń c z o n a ra n k ie m 20 k w ie tn ia . 8. W y p a d e k S ta n is ła w a O g a z jr m ia ł m ie jsc e w 1958 r. w J a s k in i Z im n e j. O g a z a p rz e p ły n ą ł w s tr o ju p łe tw o n u r k a p rz e z n ie z b a d a n y jeszcze sy fo n . W czasie n u rk o w a n ia s p a d ła m u z n o g i p łe tw a , n u r e k z m ie n ił g w a łto w n ie k ie r u n e k ślizg u , u sz k o d ził o ś c ia n ę sy fo n u a p a r a t tle n o w y i z n isz c zy ł la ta r k ę . W ty m sa m y m czasie n a s tą p iła a w a ria a p a r a t u tle n o w e g o d ru g ie g o n u r k a . W te n sp o só b O g aza p o z o sta ł p o za sy fo n e m , o d c ię ty od ś w ia ta z a la n y m po s u f it o d c in k ie m k o ry ­ ta r z a . P rz e b y w a ł ta m , w z u p e łn y c h c ie m n o śc ia c h p rz e z d w a d n i, o c z e k u ją c n a p om oc. A k c ja r a tu n k o w a p rz y ­ b r a ła sz e ro k ie ro z m ia ry . P rz y b y li p łe tw o n u rk o w ie z K ra k o w a i W a rsz a w y , a e k ip a ra to w n ik ó w p ró b o w a ła w ia d ra m i u su n ą ć w o d ę z sy fo n u . P o k ilk u d z ie s ię c iu g o d z in a c h b e z u s ta n n y c h w y s iłk ó w z d o łan o w re sz c ie d o trz e ć do O gazy z u p e łn ie w y c z e rp a n e g o i n ie m a l z a m a rz n ię te g o , bo te m p e r a tu r a w o d y w ja s k in ia c h m a ty lk o n ie w ie le sto p n i p o w y ż e j z era. 9. N a jw ię c e j w y p a d k ó w tu r y s ty c z n y c h w le c ie z d a rz a się n a G iew o n c ie . N ie m a ro k u , ż e b y G O P R n ie in te rw e n io w a ł w je g o śc ia n a c h . P rz y c z y n ą ty c h w y p a d k ó w je s t p rz e w a ż n ie n ie z n a jo m o ść te r e n u , p o łą ­ c z o n a z d z iw n ą le k k o m y śln o śc ią , a czasem i am b icją,, a b y w e jść n a w ie rz c h o łe k lu b z e jść z n iego p o z a u ta r ty m sz la k ie m . T ru d n o ju ż zliczyć ty c h , k tó rz y z g in ę li w czasie o w y ch p s e u d o ta te r n ic k ic h w yczynów ,, p ra w ie n ie sp o só b zliczyć w sz y stk ic h in te r w e n c ji G O P R u z a k o ń c z o n y ch u ra to w a n ie m k o le jn y c h k a n d y ­ d a tó w do w ieczn o ści. 10. W s ie rp n iu 1963 r. n a p ó łn o c n o -w s c h o d n ie j ś c ia n ie K a z a ln ic y n a jo d w a ż n ie js z y p o lsk i ra to w n ik J ó z e f U z n a ń s k i d o k o n a ł p rz y p o m o cy u rz ą d z e n ia „ G ra m m in g e r a ” 5 0 0 -m etro w e g o z ja z d u n a s ta lo w e j lin ie , r a t u ją c ta te r n ik a , k tó r y z ła m a ł n o g ę w czasie p ró b y s fo rs o w a n ia u rw is k a . B y ł to w te d y a b s o lu tn y re k o r d , bo p o p rz e d n i, u sta n o w io n y w ro k u 1957, n a p ó łn o c n e j śc ia n ie E ig e ru w A lp a c h S z w a jc a rs k ic h w y n o sił 320 m . N ie b y w a ły w y c z y n U z n a ń sk ie g o d o ­ c z e k a ł się p o w tó rz e n ia ju ż ro k p ó ź n iej. N a te j sa m e j śc ia n ie K a z a ln ic y , r a t u ją c d w ó ch cze c h o sło w a c k ic h ta te r n ik ó w S ta s z e k J a n ik i p o n o w n ie Jó z e f U z n a ń sk i d o k o n a li d w ó c h z jaz d ó w , k a ż d y p o p ię ć s e t m e tró w .

233.

42 .

PRZYGODA

1. P rz y g o d a sk o ń c z y ła się d la L u p ta k a w z g lę d n ie d o b rze, z d o ła ł uciec w d ó ł d o lin y . J e d n a k p a r ę la t p ó ź n ie j w K o k a w ie w k a rc z m ie S a b a ła n a tk n ą ł się n a L u p ta k a , k tó r y ta k o to o d e z w a ł się do n ie g o : „ J a ja j p re B oha, to ste w y P o lo k co ste m i t r i z u b y i oko z flin tk i w y b ił!” T u S a b a ła p o d a ł ty ły . M iał w p ra w d z ie p ó ź n ie j w y rz u ty su m ie n ia , bo b y ł c h ło p h o n o rn y , że ...k a rc z m a rz o w i n ie z a p ła c ił za w ó d k ę i ch leo , a le : „coz b y ś som h ło p c e , w ta k o m k w il k o n o ł? U c ie k o łb y ś ty z. W m a d z ia rs k im k rc m in o le sie d zie ć — n ie w e se le .” 2. J ę d r e k zem ścił się sro d z e za śm ie rć o jca, z całe j siły r ą b n ą ł c iu p a g ą b a c ę w g ło w ę. N ie z a b ił go je d n a k , ta k ja k m y ś la ł p o c z ątk o w o , a je d y n ie ciężk o ra n ił. P o te m s p o tk a ł z a b ó jc ę o jca u sw o je j s io s try i o k a z ało się, że są k u z y n a m i. N ie doszło ju ż do o d w e tu , choć tr u d n o p o w ied zie ć, że się p o g o d zili.

3. D łu g o sz o p o w ia d a o o s ta tn ic h m e tra c h w s p i­ n aczk i p rz e z u rw is k a K a z a ln ic y n a d C z a rn y m S taw e m . W sz y stk o sk o ń czy ło się d o b rz e i w n ie w ie le c h w il p ó ź n ie j p o k o n a ł p rz e w ie s z k ę d z ie lą c ą go od ła tw e g o te r e n u . P rz e b y ta d ro g a , n a jt r u d n ie js z a w ó w cz a s w T a ­ tr a c h , n a z w a n a z o sta ła je g o im ie n ie m . 4. W c y to w a n y m fra g m e n c ie m o w a o J e rz y m L e p o ro w sk im . P isze o n im Ż u ła w sk i: „... n ie m ia ł ż a d n y c h k o n ta k tó w ze śro d o w isk ie m w y so k o g ó rsk im , n ie z n a ł te c h n ik i p o k o n y w a n ia śc ia n , n ie w ie d z ia ł o is tn ie n iu lin y i h a k ó w . M iał ty lk o fe n o m e n a ln y ta l e n t u ro d zo n e g o w sp in a c z a , fe n o m e n a ln ą siłę m ię śn i i z w in n o ść , m ia ł n a m ię tn ą p a s ję zd o b y w c y i n ie s a m o w itą w p ro s t n ie w ra ż liw o ś ć n a e k sp o z y c ję .” P o c y to w a n e j ro z m o w ie ze w s p in a c z a m i w P ię c iu S ta w a c h , u d a li się do D o lin k i P u s te j, a ta m L e p o ro w sk i n a o czach w sz y stk ic h , b ez a s e k u r a c ji, sa m o tn ie p o k o n a ł ś c ia n ę Z a m a r łe j T u rn i w fa n ta s ty c z n y m czasie c z te rd z ie s tu m in u t. 5. W e w stę p ie do n o w e li Nie?... R y ta r d p isze: „O p o w ie m w am o p e w n e j p rz y g o d zie p rz e ż y te j n i to w tu r n ia c h , ni to w u p ła z a c h , g d zieś w ja k im ś sk ró c ie czasu, n a p rz e ło m ie g ó rs k ie j n o cy i ś w itu o śle p ia ją c e g o p o to k a m i s ło ń c a ”. I rz e c z y w iśc ie a k c ja o p o w ia d a n ia d z ie je się n ie n a ja w ie , ale n ie je s t m a rz e n ie m se n n y m .

234

N a r r a to r g oni d ziew cz y n ę , z k tó r ą p rzez c a łą d ro g ę prow ra.dzi d ialo g n a p rz y ś p ie w k i g ó ra lsk ie . D o goniw szy ją , z a sy p ia . O b u d ził się, g d y sło ń ce sta ło ju ż w z e n i­ cie — „ B y łe m sam n a p rz e łę c z y . W m ó zg u le n iw y p o to k p y ta ń . A n a tr a w ie le ż a ł u form ow ra n y z b ia ły c h w a p ie n n y c h k a m y k ó w je d e n w y ra z : N ie!” 6. N a z a p y ta n ie W itk ie w ic z a g a z d a o d p o w ie d z ia ł, ja k b y cho d ziło o f a k t n a jo c z y w istsz y : — D y to S a b a ła . Id z ie se g ra ję c y . B y ł to je d e n z p ie rw s z y c h k o n ta k tó w W itk ie w ic z a z g e n ia ln y m b a rd e m , z k tó ry m w k ró tc e z a w a rł n a j ­ s e rd e c z n ie js z ą p rz y ja ź ń trw ra ją c ą do śm ie rc i S a b a ły . W p o w ie śc i N a p r z e łę c z y S a b a ła je s t p o sta c ią c e n tr a l­ n ą , m im o że k sią ż k a n ie m a ja k ie jś k o n s e k w e tn e j fa b u ły . D zieło to je s t bez w ą tp ie n ia tr w a ły m p o m n i­ k ie m S a b a ły i to trw a ls z y m n iż p o m n ik sp iżo w y , ró w n ie ż dzieło W itk ie w ic z a , w Z a k o p a n e m . 7. J a n A lfre d S z c z e p a ń sk i w' c y to w a n y m f r a g m e n ­ cie re la c jo n u je zd o b y c ie w z im ie M ły n a rz a od D o lin y B ia łe j W ody. R yzykow m y m a n e w r ¿ o w ią z y w a n ia lin p o zw o lił n a r r a to r o w i d o trz e ć je d n a k do m ie js c a , gdzie m ó g ł zało ży ć w re sz c ie u p ra g n io n e s ta n o w isk o a s e k u ­ ra c y jn e . W n ie w ie le c h w il p ó ź n ie j s ta n ę li w s z y s c y n a szczycie.

8. D z iad o ń w y c o fa ł się p rz e z g ra n ic z n y p o to k , s z a ­ c h u ją c le ś n y c h s trz e lb ą . P ó ź n ie j, po p o w ro c ie do d om u, c h w a lił so b ie n a w e t o w ą p rz y g o d ę , bo n ie dość, że s p ła ­ t a ł fig la z n ie n a w id z o n y m W ęg ro m , u c ie k a ją c im , ale n a d o d a te k z d o b y ł b ro ń . 9. I ty m ra z e m s p o tk a n ie z m isie m sk o ń czy ło się r e jte r a d ą , a p rz e s tra s z e n i n a rc ia rz e m ogli k o n ty ­ n u o w a ć zja z d . In n e s p o tk a n ia tu r y s tó w z n ie d ź w ie ­ d z ia m i, o k tó ry c h w s p o m in a ją a u to rz y n a k a r ta c h k sią ż k i, m ia ły p rz e b ie g b a rd z ie j d ra m a ty c z n y . C ie­ k a w y c h , ja k się o n e sk o ń c z y ły , o d sy ła m y do k s ią ż k i W stronę Pysznej. 10. M a rd u ła , bo to o n ieg o chodzi, d o ta rłs z y do K a lw a rii Z e b rz y d o w sk ie j, o d w ie d z ił s o łty s a u d a ją c p ie lg rz y m a z Z iem i Ś w ię te j. W m ó w ił m u, że p o w i­ n ie n o d k u p ić g rz e c h y zło żo n iem o fia ry w ko ściele. D ro g a do k o śc io ła w io d ła p rzez las a ta m : „ M a rd u ła s o łty s a za k a r k u ła p ił, n a z ie m ię z w a lił, p ię tą w p o ty ­ licę k o p n ą ł, d ru g i ra z p o p ra w ił i p is to le t, k tó r y so łty s za p a s n a d ro g ę w ra z ił, w y rw a w sz y do łb a p r z y tk n ą ł i w rz a s n ą ł po z b ó je c k u : — D aj p in ia z e !”

235-

43 .

T A T R Y W P O E Z JI

1. C y to w a n y f r a g m e n t p o c h o d z i z p o e m a tu O T e t m a j e r o w y m „S k a l n y m P o d h a l u ’’ W ła d y s ła w a O rk a n a (1876— 1930), p o e ty i p o w ie śc io p isa rz a p o ch o d z ą ce g o z g ó ra ls k ie j ro d z in y z G o rcó w . A u to r K o m o r n i k ó w i D r z e w ie j w Z a k o p a n e m p rz e b y w a ł w c a le często, ta m te ż p o w sta ło w ie le ro z d z ia łó w jeg o k sią ż e k . 2. M ich ał B a łu c k i (1837— 1901), a u to r G r u b y c h ry b , b y ł ta k ż e , o czym m ało k to w ie , p o e tą . N ie z d o b y ł je d n a k n a ty m p o lu tw ó rc z o śc i w ię k sz e g o ro zg ło su , a je d y n y z n a c z n ie jsz y jeg o u tw ó r G ó ra lu c z y ci n ie żal..., k tó re g o ty tu ł b rz m ia ł z re s z tą p ie r w o tn ie Dla chleb a, p r z e tr w a ł do n a sz y c h cza só w ja k o a n o n im o w a p io s e n k a i to n ie n a jle p s z e j re p u ta c ji. 3. W ie rsz te n n a p is a ł K a z im ie rz P r z e r w a - T e tm a je r (1865— 1940) p is a rz i p o e ta n a jw ię k s z e j m ia ry , a z a r a ­ zem je d e n z n a jw y b itn ie js z y c h ta te r n ik ó w sw ego p o k o le n ia . T e tm a je r u ro d z ił się n a P o d h a lu w L u d ź ­ m ie rz u , ja k sa m p isze: „w d w o rk u m o d rz e w io w y m , n a d b rz e g ie m D u n a jc a , a od d z ie c iń s tw a p a tr z ę n a T a tró w g r a n ity sin e lu b s r e b r n e od ś n ie g u ”. 4. W iersz, k tó re g o f r a g m e n t z a c y to w a n o , n osi ty tu ł S z a r o t k a i p o ch o d zi z to m ik u N i e b i e s k ie m i g d a ł y M a rii z K o ssa k ó w B z o w s k ie j- P a w lik o w s k ie j-J a s n o rz e w s k ie j (1893— 1945). N i e b i e s k ie m i g d a ł y w y d a n e w 1922 r. b y ły ś w ie tn y m d e b iu te m p o e tk i. Z w ią z a n a z Z a k o p a n e m i T a tra m i do te m a ty k i g ó rs k ie j w ra c a ła jeszcze k ilk a ­ k ro tn ie . W ro k u 1928 w C is z y le ś n e j z a m ie śc iła w ie rs z e Z a b i t y w górach , Z e s z ło r o c z n e śniegi, G ó ry i L as C iem nosm reczyński. 5. W iersz R a n e k w górach z o sta ł n a p is a n y p rz e z A d a m a A s n y k a (1838— 1897) p ie rw o tn ie w in n e j w e rs ji i p o d in n y m ty tu łe m , p o d p is a n y b y ł te ż p se u d o n im e m E l...y a w p is a n y zo sta ł do s z ta m b u c h a p e w n e j m ło d e j i p ię k n e j d ziew czy n y . P ó ź n ie j po p rz e ró b k a c h i s k r ó ­ c e n iu z o sta ł zam ieszczo n y w c y k lu V7 T a tr a c h , w k tó ­ ry m o d n a jd z ie m y ta k ż e z n a k o m itą L i m b ę , ś w ie tn y s o n e t M o r s k ie O k o i filo z o fic z n ą N o c p o d W y s o k ą . 6. A u to re m ż a rto b liw e g o w ie rs z a je s t J a n I. S z ta u ­ d y n g e r (u r. 1904) p o e ta i s a ty ry k , a u to r k ilk u n a s tu to -

236

m ik ó w w ie rsz y . N a jw ię k s z y ro zg ło s zd o b y ł to m ik a m i fra s z e k P ió r k a i N o w e P ió r k a . C y to w a n y w ie rs z p o ­ chodzi z to m ik u P ió r k a z g ór w y d a n e g o p rz e z W y d a w ­ n ic tw o L ite ra c k ie w K ra k o w ie w r o k u 1961. 7. R a fa ł M alc z e w sk i (1892— 1965) m a la rz i p isa rz , p a r a ł się ta k ż e p o e z ją . C hoć z n a n y je s t p rz e d e w s z y s t­ k im ja k o p ro z a ik , je g o p ro z a w w ie lu m ie js c a c h p rz y ­ b ie r a p o e ty c k ą p o sta ć . C h o ć b y tu t a j w k o ń co w y m fra g m e n c ie C u d ó w P o lsk i: „ O d sło n iły się T a tr y . Od o p u c h łe g o ra m ie n ia K o sis te j, p o p rze z ła ń c u c h B u c z y ­ n o w y c h T u rn i, p ir a m id ę Ż ó łte j T u rn i, K ozie W ie rc h y i Ś w in icę , aż po k o p u ły C z e rw o n y c h W ierch ó w i o s try k lin G ie w o n tu , ja r z ą s ię n ie p o s k ro m io n ą b iało ścią. S ło ń ce p ra ż y . C a ły ś w ia t b ły sz c z y sz k la n ą p o le w ą rosy. G ąszcze d rz e w s tr z ą s a ją n a lo t d żd żu . P o w ie trz e p a c h n ie o stro , św ieżo, m o k r ą z ie m ią , g rz y b a m i i s u r o ­ w iz n ą ro ś lin n y c h so k ó w . Cóż? M io ta to b ą ra d o ść ? T w o ja je s t ta z ie m ia !” 8. W in c e n ty Jakub Pol (1807— 1872), g e o g ra f z za w o d u , p o e ta z p o w o ła n ia . B. R a jc h m a n n a p isz e o n im : „...P ol je s t p o e tą n a tu r y , że u m ie w k ła d a ć w u s ta s k a ł, a b y śm y je ro z u m ie li. O d g a d ł ta j n ik i T a tr, w y tłu m a c z y ł n a m n a n a sz ję z y k h ie ro g lify , k tó r y m i do n a s m ó w ią , bo ze s k a ła m i p rz e s ta w a ł, zży ł się z n im i i p o d s łu c h iw a ł u c h e m s y n a n a t u r y ”. 9. C y to w a n y f r a g m e n t to d ru g a część je d n e g o z s o n e tó w F ra n c is z k a N o w ick ie g o (1864— 1935). Z w ią ­ z a n y od n a jw c z e ś n ie js z y c h la t z T a tr a m i p rzez sw eg o o jca M a k s y m ilia n a , m im o w ą tłe g o z d ro w ia b y ł w c a le d o b ry m ta te rn ik ie m . W r o k u 1891 w y d a ł sw ó j je d y n y z b ió r p o e z ji p t. P ie ś n i czasu, z a w ie ra ją c y m ię d z y in n y m i c y k l s o n e tó w ta trz a ń s k ic h . F ra n c is z e k N o w ick i w ra z z ks. W a le n ty m G a d o w sk im b y ł p ro je k to d a w c ą s z la k u O rle j P e rc i. 10. U ry w e k p o ch o d zi z w ie rs z a P r z e w o d n i c y u m ie ­ szczo n eg o w c y k lu p t. Z P o dh ala , a u to r e m zaś je s t J a n K a sp ro w ic z (1860— 1926), c zo ło w y p o e ta M ło d ej P o ls k i, w ie lb ic ie l Z a k o p a n e g o , p ie w c a T a tr i g ó ra l­ szczy zn y . P o d s to k a m i G u b a łó w k i w o sie d lu H a re n d a w zn o si s ię w illa , w k tó r e j p o e ta z a m ie s z k iw a ł w la ­ ta c h 1923— 1926. O b o k w illi, z a m ie n io n e j o b ecn ie w części n a m u z e u m , w zn o si się g ra n ito w e m a u z o le u m K a sp ro w ic z a .

237

44.

ZAUROCZENI

1. W p y ta n iu ch o d zi o Ig n a c e g o J. P a d e i-e w sk ieg o (1860—1941) p ie rw s z e g o w y b itn e g o k o m p o z y to ra p o l­ skiego, d la k tó re g o m u z y k a g ó ra ls k a b y ła ź ró d łe m n a tc h n ie n ia w y k o rz y s ta n y m w s z e re g u u tw o ra c h , z k tó ry c h w y s ta rc z y w y m ie n ić ch o ćb y ty lk o T a ń c e TatrzaYiskie. Z a in te re s o w a n ia P a d e re w s k ie g o T a tr a m i i P o d h a le m n ie o g ra n ic z a ły się ty lk o d c m u z y k i. Jeg o z a c h w y t n a d k ra jo b ra z e m i p rz y ro d ą ta trz a ń s k a , b y ł p e łn y i szczery . B ra k o w a ło m u T a tr , g d y p rz e z d łu ż sz y o k re s czasu p rz e b y w a ł poza n im i. W k o ń c u m a ja 1920 r. w czasie w ę d ró w k i do L :s A v a n ts n a d M o n tre u x wr S z w a jc a rii, o d b y te j w to w a rz y s tw ie ż o n y i B. R o m a n isz y n a , g d y szli łą k a m i w p o w o d zi n a rc y z ó w , m a ją c p rz e d o czy m a b ez p rz e rw y w s p a n ia ły w id o k n a J e z io ro G e n e w sk ie i o lb rz y m i o śn ież o n y D e n t d u M idi, p o w ie ­ d z ia ł: „ Z a p e w n e , p ię k n e to b a rd z o , a le n a sz a H a la G ą sie n ic o w a sto k ro ć p ię k n ie js z a . D ro ższe m i, n iż te w s p a n ia ło śc i, w s p o m n ie n ie w id o k u tu r n i K o śc ie lc o w y c h i ty c h b u jn y c h , zie lo n y c h , o g ro m n y c h ła n ó w k o ­ so d rz e w in y , p r z y s tr a ja ją c e j z n ie z n a n y m w A lp a c h p rz e p y c h e m zbocza i d n o d o lin y ”. V.7 d ro d ze p o w ro tn e j z w y c ie c z k i m ó w iło się ju ż ty lk o o T a tra c h . 2. K a ro l S z y m a n o w sk i (1832—1937) n ie ch o d ził w g ó ry , bo n ie p o z w a la ło m u n a to zd ro w ie , a ie do sw e j w s p a n ia łe j m u z y k i, a p rz e d e w s z y s tk im do n ie ­ z w y k le e k s p r e s y jn y c h H a r n a s i ó w c z e rp a ł m o ty w y z fo lk lo ru p o d h a la ń s k ie g o . W je d n y m z a rty k u łó w p isz e : „ P ra g n ą łb y m , b y m ło d a g e n e ra c ja p o lsk ic h m u z y k ó w z ro z u m ia ła , ja k ie b o g a c tw a , o d ra d z a ją c e a n e m ic z n ą n a s z ą m u z y k ę , k r y j ą się w ty m „ b a r b a r z y ń ­ s tw ie ”, k tó r e ja ju ż o s ta te c z n ie „ o d k ry łe m ” i p o ją łe m d la s ie b ie ”. S z y m a n o w sk i z e tk n ą ł się z P o d h a le m jeszcze p rz e d p ie rw s z ą w o jn ą św ia to w ą , a od 1922 r. n a le ż a ł do ty c h , k tó rz y „b ez Z a k o p a n e g o żyć n ie m o g ą ”. W 1930 r. o sia d ł p o d G ie w o n te m n a s ta le . G d y u m a rł, do g ro b u o d p ro w a d z iła go k a p e la O b ro c h tó w n u tą „E j, k ie J a n ic k a w ie d li do L ew o ce...” 3. To M ieczy sła w K a rło w ic z (1876— 1909), n a j ­ w y b itn ie js z y k o m p o z y to r i c h y b a w ogóle a r t y s ta „M ło d ej P o ls k i”, a u to r w sp a n ia ły c h O d w i e c z n y c h p ieśn i, d z ieła, k tó re do dziś n ic n ie s tra c iło ze sw e j z n a k o m ito śc i. P ró c z tw ó rc z o śc i k o m p o z y to rsk ie j d ru g ą

238

i o s ta tn ią p a sją K a rło w ic z a b y ły T a try , k tó r y m p o ­ św ię c a ł c a ły w o ln y czas. N ie b y ł to je d n a k z a c h w y t z w y k łe g o m ie sz k a ń c a d o lin . K a rło w ic z czuł s ię w gó­ ra c h g o sp o d a rze m — b y ł d o jrz a ły m ta te rn ik ie m . P r z y ­ je c h a ł po ra z p ie rw s z y w T a tr y n a w a k a c je ja k o 1 3 -le tn i ch ło p iec, m a ją c n ie w ie le w ię c e j ła t p o zn ał sz e reg d o lin i ła tw ie js z y c h sz cz y tó w p ro w a d z o n y p rz e z p rz e w o d n ik ó w -g ó ra li. W p ie rw s z y c h la ta c h X X w ie k u z a c z y n a s ię d ru g i o k re s w d z ia ła ln o ś c i t a t e r ­ n ic k ie j K a rło w ic z a , je s t w te d y je d n y m z ty c h , k tó rz y ó w cz e sn e ta te rn ic tw o p o ls k ie w p ro w a d z ili n a to ry ś w ia to w e . A le on n ie ro z d z ie la p ro b le m ó w ta te rn ic k ic h n a tr u d n e i ła tw e . N a ró w n i z m o d n ą p o łu d n io w ą ś c ia n ą C stre g o S z c z y tu in te r e s u je go la s w C ie m n y c h S m re c z y n a c h , ja k i ła tw e g ra n ie S o lisk a i F u rk o tu . Z w y c ie c z e k p rz y n o s i m n ó s tw o zd ję ć , s ły n n y c h w ó w ­ czas m ięd zy ta te r n ik a m i. Do dziś o d z n a c z a ją się o ne n ie z w y k ły m ja k n a o w e la t a p o zio m em . D z ie sią tk i d n i s tr a w ił n a k o p io w a n iu , to n o w a n iu i o p ra c o w y w a ­ n iu s e te k o d b ite k , k tó r e n a jc z ę śc ie j ro z s y ła ł p ó źn iej p rz y ja c io ło m . W 1906 r. w je d n y m z lis tó w p isze: „N ie w ie m , czy się k ie d y d o c z e k a m p o p u la rn o ś c i ja k o k o m ­ p o z y to r, p ra w d o p o d o b n ie n ie . A le ja k o ta t e r n i k - f o t o g ra f z d o b y łem so b ie ju ż u z n a n ie : s z tu r m u ją do m n ie o o d b itk i m o ich zd jęć, a T o w a rz y stw o T a trz a ń s k ie z a ż ą d a ło całeg o sz e re g u z d ję ć do te g o ro c z n e g o P a m i ę t ­ n ik a . W obec ta k n ie o c z e k iw a n e g o p o w o d z e n ia w c a le w y k lu c z o n e n ie je s t, że z m ie n ię zaw ó d i. z a m k n ą w sz y M u zę m o ją do k o m o d y , p rz e rz u c ę się n a zaw o d o w eg o tu r y s tę - f o to g r a f a ”. O s ta tn im d zie łem , ia k ie p o z o sta w ił po so b ie, je s t z d ję c ie p o b ie lo n y c h śn ie g ie m sm re k ó w n a H a li G ą sie n ic o w e j, w y k o n a n e n a g o d zin ę p rz e d tra g ic z n ą śm ie rc ią w la w in ie n a s to k a c h M ałeg o K o ­ ścielca. 4. M ie c z y sła w S z c z u k a (1397— 1927), m a la rz , g ra fik , tw ó rc a p o lsk ie g o fo to m o n ta ż u i z a ra z e m je d e n z p io ­ n ie r ó w te j sz tu k i w s k a li św ia to w e j, je d n a z p ie rw s z o ­ p la n o w y c h p o sta c i a w a n g a rd y a rty s ty c z n e j m ię d z y ­ w o je n n e g o d w u d z ie sto le c ia , b y ł z a ra z e m z n a k o m ity m ta te rn ik ie m . P ie rw s z y ra z p o je c h a ł w T a tr y w 1923 r. m aja.c la t 2o. N ie w ie d z ia ł n ic o c h o d z e n iu po g ó ra c h , n a jm u je w ię c n a ty d z ie ń p rz e w o d n ik a , k tó r y uczy go w sp in a c z k o w e j te c h n ik i. D w a la ta p ó ź n ie j z a lic z a n y je s t ju ż do śc isłe j czo łó w k i p o lsk ieg o ta te rn ic tw a . K ró tk o p rz e d ś m ie rc ią , w liście do p rz y ja c ie la p isze: „ ta te rn ic tw o p o z w a la m i ro z ła d o w a ć z a p a s e n e rg ii, d la k tó r e g o n ie z n a la z łe m ju ż u jś c ia w s z tu c e ”.

239

5. W r o k u 1890 p rz y je c h a ł do Z a k o p a n e g o n a p o b y t s ta ły S ta n is ła w W itk ie w ic z (1851— 1915). D la z a g ro ż o ­ n eg o su c h o ta m i, k asz lą c e g o m a la rz a w a rs z a w s c y le k a iz e w id z ie li ty lk o to je d n o m ie js c e , k tó r e m o g ło go u c h ro n ić p rz e d p o w o ln ą śm ie rc ią . P o d w ra ż e n ie m zim y sp ę d z o n e j u p o d n ó ż a T a tr a r t y s ta n a p is a ł do „ W ę d ro w ­ c a ” a r ty k u ł T a t r y w śn ieg u. B y ł to ja k b y b a rd z o t r e ­ ściw y szk ic do p ó ź n iejsz e g o d z ie ła , N a p r z e łą c zy , k tó r e zd o b y ło n ie b y w a ły rozgłos. W ro k u 1891 W itk ie w ic z ogłosił a r ty k u ł S t y l z a k o p i a ń s k i, k tó r y b y ł ro z p ra w ą o ra z k ró tk im ry s e m teg o , co p ó ź n ie j p o d n a z w ą s ty lu z a k o p ia ń sk ie g o sta ło się p o p u la r n e w c a łe j P o lsc e . W k ró tc e te ż z o sta ł w z n ie sio n y p ie rw s z y d o m w e d łu g p r o je k tu W itk ie w ic z a , b y ła to p ię k n a w illa „ K o lib a ” p rz y u licy K o śc ie lisk ie j, k tó r e j s y lw e tk a do dziś n ie u tr a c iła d a w n e g o w d z ię k u . P rz e n ie s ie n ie m o ty w ó w g ó ra lsk ie g o b u d o w n ic tw a na g r u n t a r c h i te k t u r y w illo w e j, a n a w e t s a k r a ln e j, je s t b ez w ą tp ie n ia d u żą z a słu g ą W itk ie w ic z a , u w ie ń c z o n ą n a d o d a te k p e łn y m su k c e se m . C hoć p o n a d p ó ł w ie k u p ó ź n ie j p ró b o w a n o te n s ty l „ u n o w o c z e śn ić ” p rz y d a ć m u coś z n o w y c h p rą d ó w k rz e w ią c y c h s ię w a r c h ite k tu r z e n a c a ły m św iecie, sp o tę g o w a ć go, ja k to m ia ło m ie js c e w p rz y ­ p a d k u D o m u T u ry s ty w Z a k o p a n e m , o sta te c z n e w y n ik i b y ły m iz e rn e i o k aza ło sie, że „ O k sz a ” , „ Z o fijó w k a ” czy „ K o lib a ” n ie ty lk o n ie p rz e s ta ły być o ry g in a ln e i p ię k n e , a le w y d a ją się b y ć je d y n ą m o żliw ą do p rz y ­ ję c ia fo rm ą z a k o p ia ń sk ie g o b u d o w n ic tw a .

6. R a fa ł M alczew sk i (18S2— 1965), s y n z n a n e g o m a ­ la rz a J a c k a M alczew sk ieg o , b y ł p rz e d e w sz y stk im m a la rz e m , b a rd z o c h w a lo n o je g o zim o w e ta tr z a ń s k ie p ejza że. Z g ó ra m i z ż y ty b y ł od d z ie c k a , choć je ź d z ić n a n a r ta c h i w sp in a ć n a u c z y ł się w A lp a c h , s tu d iu ją c w W ied n iu . P o p o w ro c ie do P o ls k i o sie d lił się n a s ta łe w Z a k o p a n e m , z k tó re g o w y rw a ła go d o p ie ro w o jn a . B ył ró w n ie ś w ie tn y m p isa rz e m , co ta te r n ik ie m i na sw e im k o n c ie z a p is a ł sz e re g d ró g o n a jw y ż sz y m s to p ­ n iu tru d n o śc i. 7. W o jciech G erso n (1831— 1901), to je d e n z o jcó w ta trz a ń s k ie g o p e jz a ż u , a le p rz e d e w sz y stk im m a la rz w ie lk ic h p łó cien h is to ry c z n y c h , z n a k o m ity p e d a g o g i h is to ry k s z tu k i, je d n a z b a rd z ie j z n a n y c h p o sta c i w śró d gości z a k o p ia ń sk ic h w k ilk u n a s tu o s ta tn ic h la ta c h m in io n e g o w ie k u . Z a p rz y ja ź n io n y z w ie lo m a z n a k o m ity m i ta te r n ik a m i o d b y w a ł w ic h to w a rz y s tw ie w y cieczk i. M a lo w a ł M o rsk ie O ko i S ta w S m re c z y ń sk i. S zczeg ó ln ie w y m a g a ją c y W itk ie w ic z c h w a lił zw ła szc z a

240

N ie d ź w i e d z i ą piecza rą w T a tr a c h , o k tó r e j m ó w ił, że: „ p rz e d s ta w ia n a tu r ę ż y w ą , w z ię tą w je d n y m z ty c h c h w ilo w y c h n a s tro jó w w y n ik a ją c y c h ze s ta n u pogody i o ś w ie tle n ia , n a s tro jó w k tó r e są d la p e jz a ż u , ty m , czym w y ra z d la lu d z k ie j tw a r z y ”. 8. W ła d y s ła w S k o c z y la s (1883— 1934) b y ł je d n y m z n a jp o p u la rn ie js z y c h a r ty s tó w m ię d z y w o je n n e g o d w u d z ie sto le c ia . D u ży ro z g ło s z d o b y ł ja k o in ic ja to r i tw ó rc a n o w o czesn eg o d rz e w o ry tu . J e g o d rz e w o ry ty o szczęd n e, p e łn e p ro s to ty , n ie m a l la p id a rn e , p rz y ty m d y n a m ic z n e i p rę ż n e , o p ie r a ły się b ez w ą tp ie n ia w o g ro m n e j m ie rz e o w a rto ś c i fo r m a ln e s z tu k i lu d o ­ w e j, p rz e d e w s z y s tk im g ó ra lsk ie g o m a la r s tw a n a szk le. D w a g łó w n e c y k le, k tó r y s tw o rz y ł — T e k a z b ó j n i c k a i T e k a p o d h a la ń s k a p e łn e są m o ty w ó w c h a r a k te r y ­ sty c z n y c h d la T a tr i P o d h a la . W y b u ch p ie rw s z e j w o jn y ś w ia to w e j o d e rw a ł S k o c z y la sa od w a r s z ta tu i Z a k o p a n e g o . N a szczęście p o k ilk u n a s tu m ie sią c a c h zw o ln ił się z a rm ii a u s tr a c k ie j i p o w ró c ił z p o w ro te m do p ra c y . 9. A n to n i K e n a r (1906— 1959), u ro d z o n y w u b o g iej c h ło p sk ie j ro d z in ie w Iw o n ic z u , z ja w ił się p ię tn a ś c ie l a t p ó ź n ie j w Z a k o p a n e m , b y za cząć n a u k ę w S zk o le P rz e m y s łu D rz ew n e g o . S k o ń c z y ł d ział rz e ź b y pod k ie ru n k ie m K a ro la S try je ń s k ie g o , k tó r y te ż w p ro w a ­ d ził go w ś w ia t s k a ł i lu d z i sp o d z n a k u lin y i Czekana. P o z a Z a k o p a n e m K e n a r sp ę d z ił ty lk o k ilk a la t o k u p a ­ c ji. W ró cił do n ie g o w r o k u 1947 i p o z o sta ł ju ż do śm ie rc i p rz e z 12 la t. J a k o z n a k o m ity p edagog, k ie r o w ­ n ik L ic e u m T e c h n ik P la s ty c z n y c h b y ł w ie lo k ro tn ie o d z n a cz a n y . Z a sw e p ra c e z d o b y ł ró w n ie ż w ie le n a g ró d i w y ró ż n ie ń n a k o n k u rs a c h i w y s ta w a c h w P o ls c e i za g ra n ic ą . K e n a r z z a m iło w a n ie m u p r a w ia ł ró w n ie ż ta te rn ic tw o . J a k o p a r t n e r W iesław Ta S ta n is ła w s k ie g o d o k o n a ł w ie lu p ie rw s z y c h w e jś ć p rz e z n a jw ię k s z e t a ­ tr z a ń s k ie z e rw y . K ie d y ś, n a sy c o n y w s p in a c z k ą , c h c ia ł p o ż e g n a ć p rz y ja c ie la , b y u d a ć się do sw y c h rzeźb , S ta n is ła w s k i z d u m io n y ta k im o b ro te m sprawcy z a p y ­ ta ł re to ry c z n ie : „ J a k to , w ię c n ie k o c h a sz g ó r p o n a d w sz y stk o ? ” 10. S e rg iu sz S p ru d in z n a k o m ity o p e ra to r filmowcy, b y ł w e sp ó ł z A. M u n k ie m tw ó rc ą z n a n e g o B łę k i tn e g o k r z y ż a . J e g o film y k ró tk o m etrażó w ce o te m a ty c e t a ­ tr z a ń s k ie j z e b ra ły w ie le n a g ró d n a k ra jo w y c h i z a g ra ­ n ic z n y c h k o n k u rs a c h . „ W a ria n t R ” o trz y m a ł p ie rw s z ą n a g ro d ę n a k o n k u rs ie w M e k sy k u , T a t e r n i c y p ie rw s z ą

16 500 zagadek o T atrach

241

n a g ro d ę n a P rz e g lą d z ie F ilm ó w T u ry s ty c z n y c h i K r a jo ­ z n a w c z y c h w W a rs z a w ie w 1959 r., Z a m a r ł a T u r n ia , n a k rę c o n a w e d łu g s c e n a riu s z a J a n a D łu g o sza, z o sta ła w y ró ż n io n a za z n a k o m ite z d ję c ia n a k o n k u rs ie film ó w tu r y s ty c z n y c h w W a rsz a w ie. W ro k u 1966 S. S p ru d in n a k rę c ił film J a s k in ia , k tó re g o a k c ja ro z g ry w a się w czasie 1 4 -d n io w ej w y p ra w y sp e leo lo g ó w w a rs z a w ­ sk ic h w k o ry ta rz a c h S zc z e lin y C h o c h o ło w sk iej.

40.

Ś P IW A N IU M O JE M U ...

1. T r ą b ita lu b tr ą b ita , z w a n a ta k ż e f u j a r ą , to in ­ s tr u m e n t ro z p o w sz e c h n io n y d a w n ie j w c a łe j P o lsce, z n a n y ta k ż e n a P o d h a lu . Z e js z n e r p rz y ta c z a w ie rs z y k z b ó jn ic k o -p a s te rs k i o tr ą b ic ie : „ B y ła to tr ą b it a — ta l a r a w y b ita — k to tę tr ą b it ę w y b ija ł — sie d e m ro c k ó w z b ija ł”. O s ta tn i o pis tr ą b it y n a P o d h a lu p o d a je J a n o ta : g d y b a c a d o k o n a ju ż w sz y stk ic h c z y n n o ści z w ią z a n y c h z u d o je m i w y ro b e m s e r a w te d y „ b ie rz e tr ą b ę , k tó r a w k sz ta łc ie ż e rd z i 8 stó p d łu g ie j, a czasem i d łu ższej, k tó r e j k o rp u s 4— 5 cali, ta m zaś g d zie do u st 1 1/4 c a la p rz e z m u n s z tu k d re w n ia n y tr ą b i, żeb y jeg o p o d w ła d n i, p a sz ą c y ow ce o w cz a rz e, p a c ie rz e m ó w ili, gdyż i o n m a w ia ł b ęd zie ...” 2. J a n K rz e p to w sk i C z a k o r z K o śc ie lisk , z w a n y S a b a łą , lu b S a b lik ie m (1809— 1894), b a r d n a d w o rn y C h a łu b iń sk ie g o , z a p rz y ja ź n io n y wrie lc e z W itk ie w i­ czem , g ra ł n a „ z łu b c o k a c n ”, czy li g ę ślach , b ę d ą c y c h ro d z a je m sk rz y p ie c o c z te re c h s tru n a c h . S a b a ło w e g ę ślik i m ia ły 67 cm d łu g o śc i i 12 szero k o ści, d rą ż o n e z je d n e g o k a w a łk a d re w n a b y ły w y ro b e m d o m o w y m . T on m ia ły o s try i sz o rstk i, choć m a ło d o n o śn y . W itk ie ­ w icz p o w ie o te j g rze: „D la m n ie w id o c z n y m je s t, iż m u z y k a ta s ta n o w i je d e n ze sp o so b ó w je g o m ó w ie ­ n ia ...”. S a b a ła g ra ł z w y k le solo, g d y ż d ru g ie sk rz y p c e i „ b a s ” z a g łu s z a ły jeg o g rę. In n e „ m u z y k i” m ó w iły , że b y ł tr u d n y do g r a n ia w zesp o le, g d y ż in te r p r e to w a ł k a ż d ą „ n u tę ” po sw o je m u . 3. B a rtło m ie j O b ro c h ta (1850— 1926) n a u c z y ł się g ry n a s k rz y p c a c h u J ę d r z e ja K o w a la , w k tó re g o k a p e li ro z p o c z ą ł sw ą k a rie rę . P ó ź n ie j g ry w a ł z S a b a łą . J a k o

242

k ilk u n a s to le tn i c h ło p ie c ju h a s o w a ł, p rz e z p e w ie n czas to w a rz y s z y ł n a w e t z b ó jn ik o w i W o jtk o w i M a te ji. P rzez o sie m n a śc ie sez o n ó w b y ł „ n a d w o rn y m ” sk rz y p k ie m C h a łu b iń sk ie g o . G ry w a ł p o n a d to S ie n k ie w ic z o w i i P a ­ d e re w sk ie m u , k tó r y w ie le je g o m e lo d ii z a p isa ł. A n eg d o t z w ią z a n y c h z ż y c ie m B a r tk a i jeg o m u z y k ą m o żn a zliczyć d z ie s ią tk i. P rz y to c z y m y ty lk o d w ie : k ie d y ś O b ro c h ta g ra ć m ia ł n a w e se lu ż y d o w sk im , n a p rz e ­ szk o d zie s t a ł je d n a k w ie lk i p o st, a że B a rtu ś r a d b y ł z a ro b ić k ilk a g ro szy , w ię c u d a ł się po r a d ę do ks. S to ­ la rc z y k a , a te n szy b k o , w s w o je j w ie lk o d u s z n o śc i d y ­ sp e n s y o d p o w ie d n ie j u d z ie lił. In n y m ra z e m , g d y szed ł p rz e z Z a k o p a n e w a d w e n t ze s k rz y p k a m i w rę k u , ja k a ś d e w o tk a o b rz u c iła go w y z w isk a m i, g ro ż ą c p rz y ty m p ie k łe m za g rz e c h ta k ciężki. O b ro c h ta w c a le n ie w y p ro w a d z o n y z ró w n o w a g i, w o b ec tłu m u , k tó r y się ■wokół n ic h z e b ra ł, p o w ie d z ia ł: „ W a rc ie j ja ze s k r z ip k a m i do n ie b a z a ń d e , ja k ty s p y s k e l” . Z ty m i s k r z y p ­ k a m i w r ę k u z m a rł n a d ro d z e P o d R e g lam i. 4. M o ty w y „ z b ó jn ic k ie g o ” z n a n e b y ły n a P o d h a lu od n ie p a m ię tn y c h czasó w , je d n a k w d z isie jsz e j p o staci m e lo d ia teg o ta ń c a g ry w a n a je s t d o p ie ro od n ie d a w n a , b o w iem w e d łu g słó w B a r tu s ia O b ro c h ty tę „ n u tę ” „ u z d a ja li” on i C h a łu b iń s k i n a je d n y m z b iw a k ó w w R oztoce. 5. K a p e la g ó ra lsk a s k ła d a się w z asa d z ie z d w o jg a sk rz y p ie c i „ m a ły c h b a s ó w ”. R z a d z ie j sp o ty k a się w ię k ­ szy zesp ó ł, n a k tó r y s k ła d a ją się te ż p ie rw s z e i d ru g ie s k rz y p c e , o ra z „ m a łe b a s y ” (w z asa d z ie n ie ró ż n ią c e się od w io lo n cze li) i „ d u ż e b a s y ” zb liżo n e do k o n tr a ­ b a su . 6. A u to re m słó w „ H e j id e m w la s...” je s t K. T e ­ tm a je r . M elo d ia, n a k tó r ą śp ie w a się te sło w a, to ta k z w a n a „riu ta S ło d y c z k o w a ”, g ra n a w r y tm ie m a rsz a . N a le ż a ła o n a do u lu b io n y c h m e lo d ii C h a łu b iń sk ie g o . 7. „ N u ta ” to m e lo d ia g ra n a do ta ń c a lu b śp ie w a n a , n a to m ia s t „ ś p ie w k a ” to te k s t p io se n k i. I ta k „ ś p ie w e k ” liczy się n a P o d h a lu w ty s ią c e , n a d o d a te k liczb a ta n ie je s t w c a le s ta ła , lecz z w ię k sz a się z ro k u n a ro k , g d y ż n o w e sło w a tw o rz y się ad hoc, o k a z y jn ie . M elo d ii i ic h w a ria n tó w je s t w ie lo k ro tn ie m n ie j i n a w e t św ieże im p ro w iz a c je za w sze o p ie r a ją się o z n a n e s ta re te m a ty .

36*

243

8. M a rsz ó w g ó ra ls k ic h je s t p ięć, a to : C h a ł u b i ń ­ skieg o, H e j M a d z ia r p ije , Z a b i l i z b ó j n i c y kapitafia..., J a w o r z y ń s k i i ż a ło b n y K i e j J a n i c k a w i e d l i k u L e w o c y . 9. W z a sa d z ie ta ń c z y się w s z y s tk ie m e lo d ie . D a w n ie j g ó ra lsk i cy k l ta n e c z n y b y ł w p e w ie n sp o só b o k re ś lo n y , a k o le jn o ść w n im ściśle p rz e s trz e g a n a . Z a c z y n a ła „ o z w o d n a ” lu b „ w ie rc h o w a ”, po p rz e ta ń c z e n iu je d n e j lu b k ilk u „o z w o d n y c h ” ta ń c z o n o „ d ro b n e g o ”, a n a s tę p ­ n ie „ k rz e s a n e g o ” o n a jw y ż s z y m te m p ie , k o ń c z y ła cy k l „ z ie lo n a ” w te m p ie „ o z w o d n e j”. 10. „ Z b ó jn ic k i” z a c z y n a się M a r s z e m C h a ł u b i ń ­ skiego , po k tó r y m n a s tę p u je m e lo d ia do słó w „E j J a n ic k u se rd e c k o ...”, d a le j „ Z a b ili z b ó jn ic y k a p ita n a ”, w re sz c ie k u lm in a c y jn y — ta n ie c z p rz y s ia d e m . P o n im p o w ra c a m e lo d ia „ Z a b ili z b ó jn ic y k a p it a n a ”. C y k l koń czy się m e lo d ią „do z w y r tu ” o d p o w ie d n ik ie m „ z ie ­ lo n e j”.

46.

G R A N IC A

1. Z Z a k o p a n e g o n a Ł y są P o la n ę , ja d ą c s t a r ą d ro g ą p rz e z B rz e z in y — je s t 21 k m , a n o w ą p rz e z P o ro n in , B u k o w in ę , G ło d ó w k ę — 25 k m . N a p rz e jś c iu g ra n ic z ­ n y m , w b u d y n k u po p o ls k ie j s tro n ie , m ieszczą się u rz ę d y c eln e i b iu r a s tr a ż y g ra n ic z n e j o b u p a ń s tw . P o n a d to po p o ls k ie j s tro n ie z n a jd u je s ię s ta c ja b e n z y ­ n o w a i k io sk sp o ży w czy , zaś p o sło w a c k ie j — n ie w ie l­ k a r e s ta u r a c ja . 2. N a tu ra ln ie , g ra n ic a p o ls k o -c z e c h o sło w a c k a b ie g ­ n ie g rz b ie te m S ie d m iu G ra n a tó w , g d y ż G r a n a ty W ie ­ lic k ie le ż ą ju ż g łęb o k o n a te r y to r iu m c z e c h o sło w a c ­ k im . S ie d e m G ra n a tó w to dość d łu g a g ra ń ro z p o c z y n a ­ ją c a się p rz y Ż a b ie j C zu b ie i o g ra n ic z a ją c a od w sc h o d u d u ży f r a g m e n t D o lin y R y b ie g o P o to k u . K u p ó łn o c y g ra n ic a sch o d zi z S ie d m iu G ra n a tó w p rz e c in k ą do R y b ieg o P o to k u o bok g a jó w k i „N a W a n c ie ” i p o to ­ k ie m p o d ą ż a k u w sch o d o w i do B ia łe j W ody. 3. O czyw iście i n a Ż a b im K o n iu s te rc z y s łu p e k g ra n ic z n y , g dyż je s t o n sz cz y te m w g ra n ic z n e j g łó w n e j g ra n i T a tr. W o d ró ż n ie n iu je d n a k od in n y c h słu p ó w ,

244

te n z Ż a b ieg o K o n ia w b lo k u sz czy to w y m .

w y k u ty

z o sta ł

b e z p o śre d n io

4. T a k z w a n y „ sp ó r o Ż a b ie ”, a lb o „ sp ó r o M o rsk ie O k o ” m ięd z y W ę g ra m i a P o ls k ą (a w ła śc iw ie G a licją) to c zy ł się p rz e z c a ły X IX w ie k i z a k o ń c z y ł w y ro k ie m m ię d z y n a ro d o w e g o s ą d u p o lu b o w n e g o w e w rz e ś n iu 1902 r., k tó r y p rz y z n a w a ł P o lsc e p e łn e p r a w a do całego M o rsk ieg o O k a, C z a rn e g o S ta w u i w y z n a c z y ł g ra n ic ę do dziś a k tu a ln ą w ty m re jo n ie . 5. N a słu p k a c h g ra n ic z n y c h od s tro n y p o lsk ie j w id n ie je l i te r a „ P ”, od s tro n y c z e c h o sło w ack iej lite r y „ C S ” sp le c io n e ze so b ą w ła d n y in ic ja ł. N a szczycie s łu p a w y ry ty je s t ró w n o ra m ie n n y k rz y ż w y z n a c z a ją c y b ie g g ra n ic y . 6. G ra n ic a p o ls k o -c z e c h o sło w a c k a p ro w a d z i p rz e z C z e rw o n e W ie rc h y , Ś w in ic ę , G ła d k ą P rz e łę c z i S z p ig la so w y W ierch . Z a w r a t, K o n d ra to w y W ie rc h i S z p ig la so w a P rz e łę c z leżą po p o ls k ie j s tro n ie T a tr, n a to m ia s t C ięż k a T u rn ia po s tro n ie cz e c h o sło w a c k ie j. 7. D ro g a po G łaz a c h , czyli tłu m a c z ą c z g w a ry — d ro g a po p ły ta c h , p ro w a d z i n a M ięg u szo w ieck i S zczy t od P rz e łę c z y pod C h ło p k ie m w p o p rz e k p o łu d n io w y c h śc ia n M ię g u sz o w iec k ie g o S z c z y tu P o śre d n ie g o i M ięg u ­ sz o w iec k ie g o S zcz y tu , a w ię c ju ż po s ło w a c k ie j s tro n ie g ra n i. D ro g ę po G ła z a c h w y z n a k o w a n o je d y n ie k o p ­ c z y k a m i i w z a sa d z ie je s t o n a d o s tę p n a d la tu r y s tó w je d y n ie w to w a rz y s tw ie p rz e w o d n ik a . 8. G ra n ic a p o ls k o -c z e c h o sło w a c k a n a w sch o d zie o p u szcza g łó w n ą g ra ń T a tr n a szczy cie R y só w , b ie g n ą c d a le j Ż a b ią G ra n ią k u p ó łn o c y , za ś n a te r e n ie T a tr Z a c h o d n ic h n a szczy cie W ołow ca, od k tó re g o c iąg n ie się k u p ó łn o c y n a R a k o ń i d a le j D łu g im U p ła z e m w k ie r u n k u B o b ro w c a i S iw ia ń s k ie h T u rn i z a m y k a ją ­ cy ch od w sc h o d u w y lo t D o lin y C h o c h o ło w sk ie j. 9. W w rz e ś n iu 1955 r. p o d p is a n a z o s ta ła m ię d z y rz ą d a m i p o ls k im i c z ec h o sło w ac k im u m o w a g ra n ic z n a , z n a n a p o d n a z w ą k o n w e n c ji; re g u lu je o n a w y m ia n ę tu r y s ty c z n ą m ię d z y o b o m a k r a ja m i n a o b sz a rz e T a tr, P ie n in i części P o d h a la . K o n w e n c ja w e sz ła w ży cie w k w ie tn iu 1956 r. C zas p o b y tu p o lsk ic h tu r y s tó w n a te r y to r iu m C z e c h o sło w a c ji (p o d o b n ie ja k i czech o ­ sło w a c k ic h w P o lsce) o b ję ty m u m o w ą w y n o si je d n o ­

245

ra z o w o sześć d n i, n ie w lic z a ją c w to d n i p r z e k r a c z a n ia g r a n ic y . P rz e k r a c z a n ie g ra n ic y o d b y w a się n a p o d ­ s ta w ie p rz e p u s te k w y d a w a n y c h k a ż d o ra z o w o p rz e z o d p o w ie d n ie o rg a n a M ilicji O b y w a te ls k ie j. W a rto tu do dać, że p o d o b n a u m o w a z o s ta ła z a w a r ta m ię d z y o b o m a k r a ja m i ju ż p rz e d w o jn ą . 10. N a rc ia rz e z je ż d ż a ją c y z K a sp ro w e g o W ie rc h u n a G o ry c z k o w ą P rz e łę c z n a d Z a k o sy często w e m g le m y lą d ro g ę i z a m ia s t do D o lin y G o ry c z k o w e j z je ż d ż a ją n a p o łu d n io w ą s tro n ę g ra n ic z n e j g ra n i do D o lin y C ich ej, •lak często są te b e z w ie d n e n ie le g a ln e p rz e k ro c z e n ia g ra n ic y m oże św iad c z y ć z ap is w K s ię d z e W y p r a w C O P R u z je d n e g o w io se n n e g o d n ia 1967 r., k ie d y to ra to w n ik T a d e u s z F ig u s s ie d m io k ro tn ie z je ż d ż a ł do D o iin y C ich j, b y w y d o b y ć z p o w ro te m n a g ra ń n ie ­ fo r tu n n y c h n a rc ia rz y . W p o p rz e d n ic h la ta c h k ilk a ta k ic h z a b łą d z e ń zak o ń c zy ło się tra g ic z n ie — n a rc ia rz e z d e z o rie n to w a n i p rz e z m g łę i z a m ie ć z a m a rz li, n ie m o g ąc zn ale źć w y jś c ia z ro z le g łe j d o lin y . O sta tn io G O P R u s ta w ił o d p o w ie d n ie z n a k i o strz e g a w c z e w r e jo ­ n ie g ra n i.

47.

W P O L S C E , C Z Y N A S Ł O W A C JI?

1. D o lin a J a w o ro w a z n a jd u je się po sło w a c k ie j s tro n ie . T o je d n a z w ię k sz y c h (6 km ) i p ię k n ie js z y c h d o lin ta trz a ń s k ic h . O d p ó łn o c y o g ra n ic z a ją ją zbocza T a tr B ie lsk ic h po P rz e łę c z p o d K o p ą. Od p o łu d n io w e ­ g o -w sc h o d u g ra ń T a tr W y so k ic h od J a g n ię c e g o S zczy ­ tu p o c z y n a ją c , a n a s ły n n e j g ru p ie J a w o ro w y c h S zczy ­ tó w k o ń cząc. D o lin a J a w o rz y n k a leży o czy w iśc ie po p o lsk ie j s tro n ic i z ra c ji sw e g o b lisk ie g o p o ło ż e n ia w s to s u n k u do K u ź n ic , n a le ż y do częściej z w ie d z a n y c h . Z a m k n ię ta je s t B o c z a n ie m , S k u p n io w y m U p ła z em , K o p a m i K ró lo w y m i, K o p ą M a g u ry , C z u b ą J a w o r z y ń ­ s k ą i Z a w r a te m K a sp ro w y m . W g ó rn e j części te j d o lin y w y n isz c z o n e j, ja k rz a d k o , w czym p a s te rs tw o , g ó rn ic ­ tw o i zła g o sp o d a rk a le ś n a szły o lep sze, są jeszcze p o zo stało ści k o p a lń c z y n n y c h p ra w ie do k o ń c a zeszłego w ie k u . W d o ln e j części, co w a r to d o d ać tu t a j ja k o c ie k a w o stk ę , w 1920 r. w z n ie sio n o p ie rw s z ą z a w o d n i­ czą sk o c z n ię n a r c ia r s k ą w P o lsc e .

246

2. C z a rn e Ś c ia n y w zn o szą się po p o ls k ie j s tro n ie i w ch o d z ą w z a sa d z ie w s k ła d O rle j P e rc i. R o z c ią g a ją się m ię d z y P rz e łą c z k ą n a d D o lin k ą B u czy n o w ą o ra z Ż le b e m K u lc z y ń sk ie g o a G ra n a ta m i. Z n a k o w a n y szlak O rle j P e rc i o m ija tr a w e r s e m tę dość tr u d n ą w p a r u m ie js c a c h g ra ń . C z a rn y S zczy t w z n o si się n a to m ia s t po sło w a c k ie j s tro n ie m ię d z y d o lin a m i K ie ż m a rs k ą a C z a r­ n ą J a w o ro w ą . 3. C z e rw o n a P rz e łę c z le ż y w p o lsk ie j części T a tr Z a c h o d n ic h , w g rz b ie c ie łą c z ą c y m S u c h y W ierch z S a rn ią S k a łą . W c ię ta je s t w m a ło o d p o rn e n a w ie tr z e ­ n ie u tw o ry k a jp r u , c h a ra k te ry s ty c z n e p rz e z sw o ją in te n s y w n ie c z e rw o n ą b a rw ę . W 1900 r. T o w a rz y stw o T a trz a ń s k ie z b u d o w a ło tu n ie is tn ie ją c ą ju ż d ziś a l t a ­ nę. C z e rw o n a Ł a w k a to g łę b o k a p rz e łę c z m ięd zy tu r n ią S p ą g a a M ały m L o d o w y m S zczy te m . W ied z ie n ią O s tra w s k a P e rć , d o g o d n e p rz e jśc ie z D o lin y P ię c iu S taw ów ’ S p isk ic h do D o lin y S ta ro le ś n e j. 4. Ja g n ię c a D o lin a le ż y w C z ec h o sło w acji m ięd zy J a s tr z ę b ią T u r n ią od p o łu d n ia , a K o zią T u rn ią i g ra n ią Ja g n ię c y c h T u rn i od p ó łn o c n e g o -w s c h o d u . N ieco d a le j w zn o si się J a g n ię c y S zc zy t, o s ta tn i po p ó łn o c n o -wTs c h o d n ie j s tro n ie T a t r W y so k ich . K o zia D o lin k a s ta n o w i n a jw y ż sz y k o cio ł D o lin y G ą sie n ic o w e j ieżą cy n a -wschód od s z la k u n a Zaw^rat. O ta c z a ją ją śc ia n y Z a m a r łe j T u rn i, K o zich W ie rc h ó w , C z a rn y c h Ś c ia n i z b o cza Z a d n ie g o G ra n a tu . 5. P rz e z P rz e łę c z N o w ick ieg o p rz e b ie g a O rla P e rć . N ieg d y ś p ro w a d z ił tu z D o lin y P a ń sz c z y c y z n a k o w a n y szlak , o b e c n ie z a n ie c h a n y z p o w o d u u rw is to ś c i i k r u ­ chości sk a ł. P rz e łę c z ta s ta n o w i n a jn iż sz y p u n k t g ra n i od G ra n a tó w po W ołoszyn. P o ło żo n a je s t m ięd zy W ie lk ą B uczynow -ą T u r n ią a B u c z y n o w y m i C zu b am i. P rz e łę c z T e tm a je r a le ż y po sło w a c k ie j s tro n ie w m a ­ sy w ie G ie rla c h u , m ię d z y G ie rla c h e m i Z a d n im G ie rla ­ ch em . N a z w a n a z o s ta ła w 1902 r.

6. S u c z y S ta w to in a c z e j Z ielo n y S ta w G ą s ie n i­ cow y. L eży o c zy w iście po p o ls k ie j s tro n ie w p o łu ­ d n io w o -z a c h o d n im o d g a łę z ie n iu D o lin y G ą sie n ic o w e j. K o b y li S ta w e k leży po sło w a c k ie j s tro n ie w K o b y lej D o lin ce, s ta n o w ią c e j b o czn e o d g a łę z ie n ie D o lin y K o ­ p ro w e j. K o b y li S ta w e k to z a n ik a ją c e je z io rk o o n ie ­ w ie lk ic h w y m ia ra c h .

247

7. K o g u te k to m a ta s k a łk a , w ła ś c iw ie z ą b sk a ln y , k tó r y m ija się w d ro d z e z p rz e łę c z y W a g a n a W y so k ą. L eży z a te m po sło w a c k ie j s tro n ie . P ta k n a to m ia s t to w c a le d u ż a i o ry g in a ln a w k sz ta łc ie tu r n ic z k a , n a le ż ą c a do m a s y w u B u c z y n o w y ch T u rn i. Z e z n a ­ k o w an eg o s z la k u O rle j P e rc i, k tó r y o m ija sa m w ie rz ­ c h o łek , w ie d z ie n a P ta k a n ieco tr u d n a p ię c io m in u to w a d ro g a. 8. G rześ to sz c z y t w T a tr a c h Z a c h o d n ic h m ię d z y P rz e łę c z ą B o b ro w ie c k ą a R a k o n ie m . Z n a ją go d o b rz e n a rc ia rz e , p o n ie w a ż n a je g o n ie z b y t s tro m y w ie rz c h o ­ łe k p ro w a d z i z D o lin y C h o c h o ło w sk ie j w y g o d n y sz la k n a rc ia rs k i. M aćk o w a P e rć , czyli W y ż n ia M y śliw sk a P e rć , p rz e b ie g a po s ło w a c k ie j s tro n ie w p o p rz e k p ó łn o c n o -z a c h o d n ic h , z a c h o d n ic h i p o łu d n io w o -z a ­ c h o d n ic h sto k ó w K ry w a n ia p o w y ż e j g ó rn e j g ra n ic y k o so d rz e w in y . N a z w a p e rc i p o ch o d zi od je d n e g o z m y ś liw y c h , k tó rz y za p u sz c z a li się za k o z ica m i w te re jo n y . 9. J a t k i le ż ą po s ło w a c k ie j s tro n ie , d z ie lą się n a : J a t k i Z a d n ie (2024 m ), Ś re d n ie (1980 m ) i P rz e d n ie (2012 m ). D ro g a p rz e z J a t k i s ta n o w i p rz e d łu ż e n ie s z la k u M a g is tra li T u ry s ty c z n e j w k ie r u n k u n a K ozi G rz b ie t, K o b y li W ie rc h i T a tr z a ń s k ą K o tlin ę . N ieg d y ś p o k o n y w a ły ją w o ły , a le ja k w id a ć z n a z w y n ie w sz y stk ie , bo w ła ś n ie n a s to k a c h J a t e k c zęsto się z a b i­ ja ły . B e z tro s k ie C ielęce T a ń c e le ż ą p o p o ls k ie j s tro n ie n a s to k a c h K o ń czy ste g o W ie rc h u w T a tr a c h Z a c h o d ­ n ich , s ta n o w ią c d o sk o n a łe te r e n y n a rc ia rs k ie . 10. S trz e le c k ie P o la le ż ą po sło w a c k ie j s tro n ie , a S iw e S a d y w T a tra c h Z a c h o d n ic h po p o ls k ie j s tr o ­ nie. P ie rw s z e m a ją z n a k o m ite choć ty lk o d la z a a w a n ­ s o w a n y c h n a r c ia r z y d o stę p n e te re n y . P o ło ż o n e w y so k o S iw e S a d y s ły n ą z b o g a te j s z a ty ro ś lin n e j i s ta n o w ią ścisły r e z e r w a t.

48.

G D Z IE D U R N Y , A G D Z IE P Y S Z N Y ?

1. S z p ig la so w y W ie rc h in a c z e j H ru b y s t it s ta n o w i p u n k t z w o rn ik o w y w g łó w n e j g ra n i T a tr . O d G ła d ­ kieg o W ie rc h u i K o te ln ic y o d d z ie la go C z a rn a Ł a w k a , a od C ie m n o sm re c z y ń sk ie j T u rn i W ro ta C h a łu b iń ­

248

sk ieg o . K u p ó łn o c n e m u -w sc h o d o w i o d ch o d zi od S z p ig la so w e g o W ie rc h u d łu g a b o c z n a g ra ń , w k tó r e j w z n o ­ szą się k o le jn o : M ie d z ia n e , O p a lo n y W ie rc h i R o zto ck a C z u b a . D a w n a n a z w a S z p ig la so w e g o W ie rc h u „N a K o p ie c ” w s k a z y w a ła n a jeg o g ra n ic z n e p o ło ż e n ie . D z i­ sie jsz a — S z p ig la so w y — z o sta ła n a d a n a od P rz e łę c z y S z p ig la so w e j. N a z w a S z p ig la so w a P rz e łę c z n a to m ia s t je s t p ra w d o p o d o b n ie p o c h o d z e n ia g ó rn iczeg o , od „ sz p ig la su ” r u d y a n ty m o n u k o p a n e j tu t a j p rz e z g ó rn i­ k ó w w X V III w . 2. D o lin a S ta r o le ś n a to po sło w a c k u V e lk a S tu d e n a d o lin a . P o d c h o d z i o n a pod g łó w n y g rz b ie t T a tr. O d p ó łn o cy o ta c z a ją ją : P o ś r e d n ia G ra ń , M a ły L o d o w y , O s try S z cz y t o ra z W ie lk i i M ały Ja w o ro w y . O d z a ­ c h o d u S w isto w y i jeg o g ra ń p ro w a d z ą c a do M ałej W y so k ie j, od p o łu d n ia S ta r o le ś n ia ń s k i S zc z y t i S ła w ­ k o w sk i S zczy t. S ło w a c k ie s t u d e n y z n a c z y po p o lsk u „ z im n y ”. 3. S ta ro le ś n y S zc z y t to B ra d a v ic a — co n a p o lsk i tłu m a c z y się b ro d a w k ą . N a z w a „ S ta r o le ś n y ” pochodzi od n a z w y D o lin y S ta r o le ś n e j, a ta z k o le i od n a z w y w si S ta r a L e śn a i s tą d w y s tę p u je fo r m a o b o czn a S ta r o le ś n ia ń s k i S zczy t. W znosi się on w b o czn ej g ra n i T a tr n a d tr z e m a d o lin a m i: S ta r o le ś n ą , W ielick ą i S ła w k o w sk ą . O d Z w a lis te j T u rn i je s t o d d z ie lo n y Z w o d n ą Ł a w k ą , od G ra n a tó w W ie lic k ich — K w ie tn i­ k o w ą P rz e łą c z k ą , a od Z a d n ie j W a ż ę c h o w e j T u rn i — S ta r o le ś n ą S z c z e rb in ą . S ta r o le ś n y S z c zy t m a a ż c z te ry w ie rz c h o łk i: P a w io w ą , K w ie tn ik o w ą , K lim k o w ą i T a jb ro w ą T u rn ię . 4. D o lin k a S m o cza to D ra ć ia d o lin k a . S ta n o w i p ó łn o c n o -z a c h o d n ią o d n o g ę D o lin y Z ło m isk , do k tó r e j o p a d a n ie z w y k le s tro m y m p ro g ie m . D o lin k a z a w a lo n a je s t g ła z a m i i p ia rg a m i i w p rz e c iw ie ń s tw ie do s ą s ie d ­ n ie j D o lin y Z ło m isk p o z b a w io n a je s t z u p e łn e r o ś lin ­ ności. J e j d zik i c h a r a k te r b y ł z a p e w n e p o d s ta w ą do „ sm o c z y c h ” s k o ja rz e ń i leg e n d . 5. B a n ia s ta to o c zy w iście K u p o la . B a n ia s ta w zn o si sie m ię d z y M a łą W y so k ą a Z w a lis tą T u rn ią . J e j n a z w a b ie rz e się od- k s z ta łtu w ie rz c h o łk a o g lą d a n e g o z d o lin y S ta r o le ś n e j. 6 . D o lin a K ie ż m a rs k a to N a z w ę w z ię ła od p ły n ą c e g o

d o lin a B ie le j V ody. p rz e z d o lin ę p o to k u

249

B ia łe j W ody K ie ż m a rs k ie j. J e s t to n a jd a le j k u p ó łn o c n e m u -w s c h o d o w i w y s u n ię ta d o lin a T a tr W yso k ich . W d o ln e j części o g ra n ic z a ją ją S te ż k i i R a k u s k a C zu ­ ba, w y żej k o ń czy się k o tłe m Z ie lo n e g o S ta w u K ie ż ­ m a rsk ie g o , o to czo n y m w y n io sły m i sz c z y ta m i J a s tr z ę ­ b ie j T u rn i, K o ło w eg o S zcz y tu , B a ra n ic h R ogów , D u r ­ nego, P o ś le d n ie j T u rn i, Ł o m n ic y i M ałeg o K ie ż m a r­ sk ieg o S zczy tu . 7. Ł o m n ic k i S ta w to S k a ln a té p leso . P o ło ż o n y je s t w D o lin ie Ł o m n ic k ie j, ro z c ią g n ię te j u s tó p Ł o m n ic y , W id eł i K ie ż m a rsk ie g o S z cz y tu . T e n „ k a m ie n n y s ta w e k ” z w y k le m a ły i p ły tk i — 0,4 h a p o w ie rz c h n i i 1,9 m g łęb o k o ści, o b ecn ie , w s k u te k b u d o w y k o le jk i i h o te lu , św ie c i w lec ie p u s ty m d n em . D la z w ię k sz e n ia s ta n u w o d y w y b u d o w a n o n a n im n ie g d y ś b e to n o w ą tam ę. 8. S io d e łk o to in a c z e j H re b ie n o k . W b re w p o lsk ie j n azw ie to n ie p rzełęcz, lecz n ie w y so k i g rz b ie t, do k tó re g o le p ie j p a s u je sło w a c k ie o k re ś le n ie „ g rz e b ie n io k ”. W znosi się n a d S m o k o w c e m . S ta n o w i p o łu d n io ­ w o -w s c h o d n ie p rz e d łu ż e n ie g rz b ie tu S ła w k o w sk ie g o S zczy tu , od p o łu d n io w e g o -z a c h o d u z a m y k a u jś c ie D o lin y Z im n e j W ody. C zęsto o d w ie d z a n y z p o w o d u d o g o d n eg o d o ja z d u — k o le jk i teg o ty p u co u n a s n a G u b a łó w c e o ra z szosy o tw a rte j d la r u c h u koło w eg o . Z S io d e łk a o tw ie r a się dość in te r e s u ją c y w id o k n a g ru p ę Ł o m n icy , P o ś re d n ią G ra ń i p o d ta trz a ń s k ie m iejsco w o ści. 9. L o d o w y S ta w e k to M o d re p liesk o . L e ż y w d ro ­ dze n a L o d o w ą P rz e łę c z z D o lin y P ię c iu S ta w ó w S p isk ic h . L o d o w y S ta w e k je s t z w y k le z a m a rz n ię ty i n ic w ty m d ziw n eg o , bo to n a jw y ż e j p o ło ż o n y s ta w w T a tra c h . 2157 m w y so k o śc i, to p rz e c ie ż w ię c e j n iż w y so k o ść w ie lu szcz y tó w T a tr W yso k ich . 10. P o n a d O gród T u rn ia , to ja k m o żn a się d o m y ślić K v e tn ic o v á v eza. J e j p o ls k a n a z w a p o ch o d zi od O g ro ­ d u W ielick ieg o , n a d k tó ry m w z n o si się w p o łu d n io w o -w s c h o d n ie j g ra n i G ie rla c h u . F o rm a te j n a z w y je s t p o d h a la ń s k a i n a je j w z ó r u ro b io n o n a z w y s ą s ia d u ­ ją c y c h tu r n i: P o n a d K o cioł T u rn ia , P o n a d P ró b ę T u r ­ n ia i F o n a d S to s T u rn ia . W ie rz c h o łe k P o n a d O g ró d T u rn i je s t b a rd z o n ie w ie lk i. Ł a d n a n a z w a o d p o w ia d a tu s k ro m n e j tre ś c i — n a n ie w ie lk im k o n ik u , k tó ry m ko ń czy się szczyt, z tr u d e m i ty lk o o k ra k ie m m o g ą u sią ść d w ie esoby.

250

49 .

JE S Z C Z E T R O C H Ę H IS T O R II

1. N a jk ró ts z y m p o łą c z e n ie m Z a k o p a n e g o z R o zto k ą i M o rsk im O k iem je s t d ro g a p rz e z P o la n ę W a k s m u n d z ­ k ą. I s tn ia ła o n a ju ż b a rd z o d a w n o w p o sta c i w ą sk ic h śc ie ż e k le ś n y c h i ju h a s k ic h p e rc i. T o w a rz y stw o T a ­ tr z a ń s k ie zaczęło ją sto p n io w o u le p szać od 1875 r., a w y z n a k o w a ło w 1887 r. B y ł to p ie rw s z y z n a k o w a n y sz la k w T a tra c h P o ls k ic h . 2. P rz y jm u je się, że p ie rw s z y m w ię k sz y m s c h ro n i­ s k ie m w z n ie sio n y m w T a tra c h b y ło sc h ro n is k o n a d M o rsk im O k iem , z b u d o w a n e ju ż w 1836 r. Do dziś n ie p o z o stało z n ieg o n ic o p ró cz ry m o w a n e j m e tr y k i je d n e g o z „ n a tc h n io n y c h m ie js c p o e z ją ” : „ K sią d z B is­ k u p T a rn o w s k i F ra n c is z e k K s a w e ry — Z w ie d z a ją c k o ścio ły , z w ied ził g ó rn e sfe ry . S ta n ą ł d n ia p ią te g o s ie r p n ia i p rz y O k u — T y sią c o śm se t szó steg o tr z y ­ d z ie steg o r o k u U p rz ą tn io n o z d ro g i ja k m o ż n a p rz e s z k o d y — I te n dom się d ź w ig n ą ł d la w sz y stk ic h w y g o d y .” Z b ie g ie m la t n iszczał je d n a k szy b k o , z a p a d ł się su fit, n a o p a ł po szły o k ie n n ic e i p o d ło g a, w re sz c ie w 1865 r. z g o rz a ł z rą b od p o d ło żo n eg o , czy z a p ró szo n eg o ognia. N ow ego s c h ro n is k a d o m a g a n o się c o raz n a ta r c z y w ie j i od jeg o b u d o w y ro zp o częło d z ia ła ln o ść n o w o p o w sta ­ łe T o w a rz y stw o T a trz a ń s k ie . O tw a rc ie n a s tą p iło d n ia 3 s ie rp n ia 1874 r., u ś w ie tn io n e u d z ia łe m A. A sn y k a, H. M o d rz e je w sk ie j i lic z n y c h gości w ę g ie rs k ic h . P o m a łe j p rz e b u d o w ie m ie śc iło do 50 osób, co n ie w y s ta r ­ czało ju ż n a p o trz e b y w zm o żo n eg o ru c h u tu r y s ty c z n e ­ go i w 1891 r. p o w sta ło w jeg o p rz e d łu ż e n iu d ru g ie , p o s ia d a ją c e n a p a rte rz e i p ię te r k u 27 d w u o so b o w y ch k lite k . C en a n o c le g u — 1,50 zł re ń s k ic h , w y n o siła ty le , co d w ie fla s z k i d o b re g o w in a . W 1898 r. s ta n ę ło w p ło ­ m ie n ia c h , a n a p o g o rz e lisk u T T w y s ta w iło p ro w iz o ­ ry c z n ą a lta n ę , ro z p is u ją c je d n o c z e śn ie k o n k u rs n a p ro ­ je k t n o w o czesn eg o sc h ro n isk a . U ro c z y ste o tw a rc ie n a s tą p iło w 1908 r. O d w ie lu la t p isze się o p o trz e b ie w z n ie sie n ia n o w eg o b u d y n k u . R o z p isa n o k ilk a k o n k u rs ó w a rc h ite k to n ic z n y c h n a p r o je k t s c h ro n is k a . O n o w y m p ro je k c ie ra z je s t głośno, ra z cicho, n a ra z ie tu r y s to m słu ż y c iąg le s ta r y b u d y ­ n ek . 3. P ie r w s z a s ta c ja m e te o ro lo g ic z n a p o w s ta ła z in i­ c ja ty w y T T w Z a k o p a n e m . J e j z a d a n ie m b y ło z b ie r a ­

251

n ie d a n y c h z p o szcze g ó ln y ch s ta c ji (B ia łk a , K o śc ie li­ sko, C z o rsz ty n , N o w y T a rg , C z a rn y D u n a je c ) d o ty c z ą ­ cych ś r e d n ie j te m p e r a tu r y , s t a n u z a c h m u rz e n ia n ie b a i w y so k o ści o p a d u . D ziś p o k ry ła T a tr y sieć s ta c ji t e r e ­ n o w y ch , a w Z a k o p a n e m , n a m ie js c u s ta r e j s ta c ji p o w s ta ł n o w o czesn y o śro d e k — Z a k ła d H y d ro lo g ii i M ete o ro lo g ii T a tr (n ie d a le k o D o m u T u ry s ty ), k tó r y m a b a rd z o sz e ro k i p ro g ra m b a d a ń ze sp o ło w y ch . O p ró cz tr a d y c y jn y c h p o m ia ró w b a d a się c h e m ic z n e i r a d io ­ a k ty w n e s k a ż e n ie p o w ie trz a , w a r u n k i p o w s ta w a n ia la w in , a tm o s fe ry c z n y c h w y ła d o w a ń i p o w o d zi. 4. D u ża K ro k ie w w Z a k o p a n e m z o sta ła z b u d o w a n a w 1925 r., p ięć la t po w y b u d o w a n iu n ie is tn ie ją c e j ju ż dziś sk o c z n i w J a w o rz y n c e . P r o je k t z lec o n o d o b re m u a rc h ite k to w i, k ie ro w n ik o w i S z k o ły P rz e m y s łu D rz e w ­ nego, K a ro lo w i S tr y je ń s k ie m u . S tr y je ń s k i b y ł ju ż w ó w czas p r o je k ta n te m s c h r o n is k a w P ię c iu S ta w a c h . S k o czn i n ig d y w ż y c iu n ie p ro je k to w a ł, ja k z re s z tą n ik t w ó w czas w P o lsce, a le b u d o w y się p o d ją ł. J a k tw ie r d z ą w ta je m n ic z e n i p ro f il sk o c z n i n a ry s o w a ł n ie ­ co n a oko, n ie s to s u ją c się d o s k a n d y n a w s k ic h w z o ró w a n i n ie z a w ra c a ją c so b ie g ło w y ż m u d n y m i o b lic z e n ia ­ m i, n o i p o w s ta ła „W ie lk a K ro k ie w ”, c ie sz ą c a się p rz e z d łu g ie la ta o p in ią n a jb a r d z ie j u d a n e j w ś ro d k o w e j E u ro p ie . J e j o p ie k u n e m je s t od l a t S t. M a ru sa rz . 5. M u zeu m T a trz a ń s k ie im . T y tu s a C h a łu b iń sk ie g o z n a jd u je się n a K ru p ó w k a c h tu ż o b o k D o m u T u r y s ty i P o g o to w ia G O P R u . P o w sta ło w 1888 r. z in ic ja ty w y T T . W y s ta w ia n e są w n im e k s p o n a ty e tn o g ra fic z n e , g eo lo g iczn e i p rz y ro d n ic z e . P rz y M u z eu m k tó re g o w ie ­ lo le tn im d y re k to re m b y ł J. Z b o ro w sk i, z n a jd u je się o g ro m n a b ib lio te k a d o ty c z ą c a T a t r i P o d h a la . N a t e r e ­ n ie Z a k o p a n e g o is tn ie je ró w n ie ż f ilia M u z eu m T a ­ trz a ń s k ie g o w c h a c ie „ T e a ” , M u z eu m J . K a s p ro w i­ cza i p u n k ty m u z e a ln e w w illa c h S z u m n a (p a m ią tk i po T. M alick im ) i O p o la n k a (p a m ią tk i po K . M a k u ­ sz y ń sk im ). O d b lisk o 10 la t p r o je k tu je się b u d o w ę p a r k u e tn o g ra fic z n e g o , d z ię k i k tó r e m u m o ż n a b y z a ­ ch o w ać s ta r e b u d o w n ic tw o g ó ra lsk ie . 6. W y m ie n im y tu t a j a u to r ó w w a ż n ie jsz y c h p o l­ sk ic h p rz e w o d n ik ó w tu r y s ty c z n y c h i ta te r n ic k ic h p o T a tra c h . P ie rw s z e z n ic h to p rz e w o d n ik i E u g e n iu sz a J a n o ty i W a le re g o E lia sz a R a d z ik o w sk ie g o , a w ie le la t p ó ź n ie j w o k re s ie od 1907 do 1912 w y c h o d zi 4 -to m o w y p rz e w o d n ik J . C h m ie lo w sk ieg o . W ty m o k re s ie p o ja ­ w ia się ró w n ie ż p ie rw s z y p rz e w o d n ik n a r c ia r s k i M a ­

252

riu s z a Z a ru sk ie g o . D o e r y k ró tk ic h p rz e w o d n ik ó w n a le ż ą jeszcze p ra c e K o ro sa d o w ic z a , p is u ją c e g o z re s z ­ tą po d ziś d zień . O d p ra c b ra c i Z w o liń sk ic h , ró w n ie ż a u to r ó w d o sk o n a ły c h p rz e w o d n ik ó w n a rc ia rs k ic h , ro z ­ p o c z y n a się o k re s, k ie d y to ilo ść sz la k ó w i w ie d z a 0 T a tra c h w z ro sła ta k o g ro m n ie , że tr z e b a b a rd z o u w a ża ć , a b y ogół w a ż n ie js z y c h in f o rm a c ji zm ieścić w je d n y m 4 0 0 -stro n ic o w y m to m ie . O d teg o czasu p rz e ­ w o d n ik i tu ry s ty c z n e , ta te r n ic k ie i n a rc ia rs k ie w y d a je się osobno. N a jn o w sz y , n a jb a r d z ie j k o m p le tn y p rz e ­ w o d n ik ta te r n ic k i po T a tr a c h W y so k ich (S ło w ack ich 1 P o lsk ic h ) m a ju ż 13 to m ó w , a d a lsz e są w p rz y g o to ­ w a n iu . 7. P is m a p o św ię c o n e T a tro m i Z a k o p a n e m u to p rz e d e w sz y stk im : „ P a m ię tn ik i T o w a rz y s tw a T a tr z a ń ­ s k ie g o ”, „ W ie rc h y ” i „ T a te r n ik ”. „ P a m ię tn ik i” w y c h o ­ d ziły w la ta c h 1876— 1920. P is a ło się ta m d o sło w n ie 0 w sz y stk im , co d z ia ło s ię w T a tr a c h w a ż n e g o i n ie ­ w ażn eg o , d zielo n o s ię p o m y s ła m i, rad z o n o , d y s k u to ­ w a n o , p is a n o n a g o rą c o n ie z b y t d b a ją c o fo rm ę , bo z b y t w ie le b y ło do p o w ie d z e n ia i p e w n o d la te g o p ism o n ig d y n ie p rz y b ra ło ja k ie jś s k ry s ta liz o w a n e j p o sta c i 1 c z y ta ć je m o ż n a do dziś. „ T a te r n ik ” p o w s ta ł w 1907 r. J e s t to je d n o z n a js ta rs z y c h do dziś w y c h o d z ą c y c h p is m w P o lsce. C h y b a n a p e w n o je d y n e , k tó r e p rzez 60 la t is tn ie n ia d z ia ła ło n a z a sa d a c h z u p e łn ie b e z ­ in te re s o w n y c h i h o n o ro w y c h . D o p iero od 1966 ro k u d r u k „ T a te r n ik a ” p r z e ję ła R SW P r a s a i p ism o m oże w y p ła c a ć , n ie w ie lk ie z re s z tą h o n o ra r ia a u to rs k ie . R o c z n ik „ W ie rc h y ” w y c h o d z i od 1923 r. do dziś, p rz e ją w sz y w z a sad z ie te fu n k c je , k tó r e n ie g d y ś s p e łn ia ły „ P a m ię tn ik i”. Z a ło ż y cie lem i w ie lo le tn im r e d a k to re m „ W ie rc h ó w ” b y ł J a n G w a lb e rt P a w lik o w sk i. 8. P T T K p o w sta ło w r o k u 1950 z P T K — P o lsk ieg o T o w a rz y s tw a K ra jo z n a w c z e g o i P T T — P o lsk ie g o T o ­ w a rz y s tw a T a trz a ń s k ie g o . P isz ąc o h is to rii z d o b y w a ­ n ia , o p a n o w a n ia i „ p o m n a ż a n ia ” T a tr d la ty s ię c y p rz y ­ szły ch tu r y s tó w , p isze się w ła śc iw ie o h is to rii P T T . T o w a rz y stw o T a trz a ń s k ie , ta k b rz m ia ła jeg o p ie r w o t­ n a n a z w a , bo P o ls k i p rz e c ie ż jeszcze n ie było, zo stało zało ż o n e w 1873 r. Je g o p ie rw s z a , s k r o m n a jeszcze in ­ w e s ty c ja , d w ie la m p y i 12 la t a r ń d la Z a k o p a n e g o , p o ­ c h ło n ę ła od ra z u b lisk o 50% b u d ż e tu . N ę k a n e p rzez b e z u s ta n n e tr u d n o ś c i fin a n s o w e (do 1914 r. ty lk o 10% w y d a tk ó w p o k ry ły s u b w e n c je p a ń stw o w e , a do 1938 r. ty lk o 12%) d z ia ła ło n a w sz y stk ic h m o ż liw y c h fro n ta c h . A w ię c po p ie rw s z e — o c h ro n y T a tr, po d ru g ie — u d o ­

253

s tę p n ie n ia T a tr, po trz e c ie — b a d a ń n a u k o w y c h , po c z w a rte — p o p ie ra n ia re g io n a liz m u . N ie m a a k c ji, b u ­ dow y, p ro p o z y c ji z T a tr a m i z w ią z a n y c h , k tó r y c h by T o w a rz y stw o n ie p o p ie ra ło , in w e sto w a ło , in ic jo w a ło czy też zw alczało . D o 1933 r. w y k u p iło lic z n e te r e n y z r ą k p ry w a tn y c h . P o w o ła ło do ż y c ia s tra ż le ś n ą , p rz y c z y ­ n iło się do u tw o rz e n ia p ó ź n ie jsz e g o P a r k u N a ro d o w e ­ go, b u d o w y D w o rc a T a trz a ń s k ie g o , p ie rw s z e j sk o czn i n a rc ia rs k ie j, 4717 km sz la k ó w , 64 sc h ro n isk , z o rg a n i­ zo w ało T O P R i p ie rw s z ą s ta c ję P IH M u n a H a li G ą sie ­ n ico w ej. W y d a je p is m a , p rz e w o d n ik i, m a p y , tw o rz y s e k c je b a d a w c z e ro z w in ię te d ziś w o so b n e p la c ó w k i n a u k o w e . N ie spo só b p o w ie d z ie ć tu o w s z y s tk im i p o ­ z o sta je o d esłać c z y te ln ik a do ju b ile u s z o w e g o n u m e r u „ W ie rc h ó w ” z 1943 r. p o św ię c o n eg o 7 5 -lcciu d z ia ła l­ ności P T T . 9. S ą s c h ro n is k a w T a tra c h , np. w d o lin ie P ię c iu S ta w ó w P o lsk ic h , pod W ag ą, czy w D o lin ie S ta r o le ś n ej, do k tó ry c h n ie p ro w a d z i a n i d ro g a je z d n a , a n i n ie d o c ie ra k o le jk a . Do P ię c iu S ta w ó w w ę d ru ją w le cie p rzez D o lin ę R o zto k i d w a k o n ik i w y ćw ic z o n e w tr a n s p o rc ie w y so k o g ó rsk im . W z im ie — ju ż ty lk o lu dzie. N a W ag ę czy do Z b ó jn ic k ie j C h a ty p o d ch o d zi się d łu ż e j. C zęsty je s t w ię c w id o k w o rk ó w ro z s ta w io ­ n y ch w ró ż n y c h m ie js c a c h p ro w a d z ą c e j w g ó rę śc ie ż ­ ki, z n a p is a n ą n a k a r tc e p ro ś b ą do p rz y g o d n e g o t u r y ­ s ty o p o d n ie s ie n ie ich c h o ćb y o p a r ę m e tró w d a le j w g ó rę. K a r tk i p o d p is a n e są — n osić (tra g a rz ). 10. 7 l a t po w y p ra w ie P ic c a r d a p o d ję to p rz y g o to w a ­ n ia do w z lo tu p o lsk ieg o b a lo n u s tra to s fe ry c z n e g o . W zlo t m ia ł n a s tą p ić z P o la n y C h o ch o ło w sk ie j 14 p a ź ­ d z ie r n ik a 1938 r. S iln y w ia tr p o k rz y ż o w a ł je d n a k p la ­ ny, a w7 czasie o p ró ż n ia n ia b a lo n u z w o d o ru n a s tą p iło sa m o z a p a le n ie się gazu i z n a c z n a część p o w ło k i sp ło ­ nęła. P o n o w n a p ró b a ro k p ó ź n ie j n ie d o szła ju ż do s k u tk u . T y m c z a se m zd ążo n o w y d a ć p rz y g o to w a n e w cześn iej z n aczk i z w iz e ru n k ie m b a lo n u „ G w ia z d a P o ls k i” n a tle T a tr.

50.

C IC E R C U M C A U L A E

1. Z g o d n ie z w c a le d o k ła d n y m i b a d a n ia m i g łę b o ­ kości M o rsk ieg o O k a o k az a ło się, że je z io ro m a 50,8 m .

254

T y m cz a se m w n o ta tc e z „ Ż y c ia W a rs z a w y ” z d n . 7 IX 1966 r. c z y ta m y co n a s tę p u je : „ P ró b a z a n u rz e n ia n a g łę b o k o ść 52 m , k tó r ą w e w to re k n a jez. M o rsk ie O ko w T a tra c h p o d ję li d w a j p łe tw o n u rk o w ie z a k o ń c z y ła się p e łn y m su k c e s e m .” B a, a le p rz e c ie ż ju ż d a w n o s ta rz y lu d z ie m ó w ili, że M o rsk ie O ko m a p o łącz en ie z m o rzem . 2. Z p y ta n ie m o ła c iń s k ą n a z w ę ja m n ik a ja s k in io ­ w ego z w ró c iliśm y się do z n a n e g o g ro to ła z a P r z e m y s ła ­ w a B u rc h a rd a i. c y tu je m y tu t a j f r a g m e n t jeg o w y p o ­ w ie d zi: „...a z b o czn eg o k o r y ta r z a w y p a d ło n a g le z g ło śn y m u ja d a n ie m s ta d k o ja m n ik ó w ja sk in io w y c h ... J a m n ik ó w ? — P rz e r w a liś m y p o d e jrz liw ie — ta k , j a m ­ n ik ó w . Ż y ją o n e od ty s ią c le c i w n a jd a ls z y c h z a k a m a r ­ k a c h ja s k iń . S ą s ta re ja k św ia t, n ie g in ą n ig d y . P o ­ do b n o ro z m n a ż a ją się, je d n a k u c zen i n ie z b a d a li d o ­ ty ch c z a s, ja k im sp o so b em . J a m n ik i są b iałe lu b p rz e ­ z ro czy ste. U czen i n ie są jeszcze zg odni co do b a rw y ja m n ik ó w . P o z a ty m ja m n ik i są ja k b y z u p e łn ie ślep e, m a ją je d n a k ja k iś in n y zm y sł, k tó r y im to z a s tę p u je . Ic h m a le ń k ie , n ie p o trz e b n e z u p e łn ie oczka św iecą c z e rw o n y m b la sk ie m . S ą n ie s ły c h a n ie c z u jn e i p ie r z ­ c h a ją p rz e d cz ło w ie k ie m w c ia sn e sz czelin y d la g ro to ­ łaza n ie d o s tę p n e . Z b liż a ją się ty lk o z ty łu , i to p rz e ­ w a ż n ie w te d y , g d y czło w iek n ie m oże się b ro n ić . O stry m i, ja k sz p ilk i z ę b a m i, a m a ją ich po c z te ry rz ę d y w k a ż d e j szczęce, s z a r p ią u b ra n ie , o b ry w a ją p o d e sz w y b u tó w , k a le c z ą ciało ...”. N ie s te ty n ic w ię c e j n ie u d a ło się n a m od n ieg o w y d o b y ć i ta k ła c iń s k a n a z w a ja m n ik a ja s k in io w e g o n a d a l p o z o sta je ta j e m ­ n icą. 3. D ro g a S z u rk a w ie d z ie tr z y m e tro w y m fila re m s c h ro n is k a n a H a li G ą sie n ic o w e j, trz e c im n a lew o , licząc od d rz w i w e jśc io w y c h . P o d e jś c ie od d rz w i do fila ra w ie d z ie : „ W a ria n te m A ” w p ro s t od d rz w i w p ra w o po p ły ta c h c h o d n ik a , w je d n ą s e k u n d ę o sią ­ g a m y f i la r S z u rk a , je d n a k ze w z g lę d u n a m o żliw o ść z ły ch w a ru n k ó w a tm o s fe ry c z n y c h i w g o d z in a c h w y ­ sz y n k u sc h ro n isk o w e g o p iw a , z a le c a się w y jś ć n ieco w c z e śn ie j, a b y z ac h o w a ć n ie z b ę d n ą re z e r w ę czasow ą. Z k o le i „ W a ria n t B ” — od sc h o d ó w w lew o, w p ro s t n a ś c ia n ę s c h ro n is k a , s k ą d do ta b lic y A sn y k a (s k ra jn ie tru d n o ), a p o te m ju ż d a le j w o k ó ł s c h ro n is k a , aż do o sią g n ię c ia f ila r u S z u rk a — 4 godz. (s k ra jn ie tru d n o ). T e n w a r ia n t sto so w a n y je s t n a jc z ę śc ie j p rz e z a m b it­ n y c h p rz e d s ta w ic ie li m ło d e g o p o k o le n ia . „ W a ria n t C ” p ro w a d z i od d rz w i s c h ro n is k a p rz e z K a rc z m isk o , K u ź ­

255

nice, d a le j fo to p la s tik o n , P o r a ja (itd . co k to w oli), p o te m znów* d o K u źn ic, p ó ź n ie j k o le jk ą n a K a sp ro w y , a s ta m tą d ju ż pod w ie c z ó r d o c ie ra m y pod d ro g ę S z u r­ ka. W a ria n t te n sto so w a n y je s t n a jc z ę śc ie j p rz e z s t a r ­ sze p o k o le n ie . E ta p k o ń c o w y — „ W a ria n t D ” — f ila ­ re m w p ro s t w g ó rę. P rz y p o m o cy le k k ie g o w y m y c ia b e to n u , k tó r e słu ż y ja k o sto p ie ń n a le w ą n o g ę i n ie ­ z n a c z n e j c h ro p o w a to ś c i fila r k a , w id o c z n e j w z a sa d z ie g o ły m o k ie m , k tó r a słu ż y ja k o u c h w y t n a p ra w ą rę k ę , o d ry w a m y się od ziem i i c h w y ta m y szc z y t fila ra . S tą d jeszcze ty lk o pół m e tr a n a n ie d a le k i ju ż w ie rz c h o łe k . P ie rw s z e w e jś c ie le tn ie i zim o w e A d a m S z u re k , licz n e p o w tó rz e n ia J a n u s z B u d a sz e w sk i. D a le k o z a a w a n s o ­ w a n a p ró b a z a k o ń c z o n a je d n a k o d p a d n ię c ie m — M aciej P o p k o . 4. G d y w y b ie rz e c ie się n a p rz e ja ż d ż k ę łó d k ą po M o rsk im O k u i tu r y ś c i z a c zn ą n a g a b y w a ć p rz e w o d n i­ k a o c ie k a w o s tk i o k o lic z n e j fa u n y , w ó w c za s te n , n ie o d ry w a ją c się od w io seł, a n i n ie o d w ra c a ją c w c a le głow y, w sk a ż e n ie d b a le rę k ą w k ie r u n k u M ie d zian eg o , gdzie z w y k ł p rz e s ia d y w a ć o rzeł. Is to tn ie n a w ie rz c h o ł­ k u g ó ry r y s u je się w y ra ź n ie n a tle n ie b a o g ro m n a , m a s y w n a i tr o c h ę z n ie ru c h o m ia ła s y lw e tk a k ró le w ­ sk ieg o p ta k a . J a k b y u ła tw ia ją c c ięż k ą p ra c ę p rz e w o ź ­ n ik o w i, o rz e ł zaw sze s ia d a n a ty m sa m y m m ie js c u i ju ż od p ie rw s z y c h p ro m ie n i ś w itu , aż do p ó źn eg o z m ie rz c h u m o ż n a go o g lą d a ć sie d z ą c eg o z a w sze w te j sa m e j, n ie z m ie n io n e j p o z y c ji. N iedow iarków *, a g d zie ich n ie m a, m o ż n a o d e sła ć do n in ie js z y c h z a g a d e k , gdzie w ro z d z ia le p o św ię c o n y m fa u n ie ta tr z a ń s k ie j sam a u to r p isze o ty m , ja k to w s p in a ją c się k ie d y ś zboczem M ied zian eg o u jr z a ł n a g le sz y b u ją c e g o m u n a d g ło w ą o g ro m n eg o p ta k a . 5. Ż leb „ P o d W y s r a n k i” p o ło ż o n y je s t w T a tra c h Z a c h o d n ic h w o b rę b ie D o lin y K o śc ie lisk ie j. P o c h o d z e ­ n ie sa m e j n a z w y n ie je s t jeszcze u sta lo n e , choć is tn ie ją co do te g o n a jró ż n ie js z e h ip o te z y . T e rm in W y s ra n k a — s p o ty k a n y je s t często w n a z e w n ic tw ie P o d h a la i u ż y w a n y c h ę tn ie p rz e z jeg o m ie sz k a ń c ó w w m o w ie p o to czn e j. S k ą d je d n a k n a z w a te g o w ła ś n ie ż le b u ? B yć m oże z a p u sz c z a ją c y się w tę o k o lic ę k u p c y , czy g r a ­ s u ją c y n ie d a le k o z b ó jn ic y m ie li z w y c z a j sch o d zić do tego żlebu... A le n ie m a jeszcze n a to d o w o d ó w , m ó w i się ró w n ie ż , że p rz e b y w a ją c a w te j o k o lic y k się ż n a m ia ła zejść n a d n o żleb u ... A le i to m o że b y ć w y ssa n e z p a lc a . I s tn ie ją n a te n te m a t jeszcze in n e n a jb a r d z ie j fa n ta s ty c z n e d o m y sły , k tó r e c z y te ln ik o d n a le ź ć m o że

256

u J a n a Staw*ec-kiego w w żle b a c h ta t r z a ń s k ic h .

p ra c y

p t.

M o je

przygody

6. P ó łn o c n a śc ia n a P ik u D z iesię c io lecia m a ok. 6 m , a s a m P ik D zie się c io lec ia — to dość s p o ry k a m ie ń le ż ą c y ja k ie ś d w a k ilo m e try od s c h ro n is k a p rz y M o r­ sk im O k u w d ó ł szosy, p rz y je d n e j z je j o s try c h s e rp e n ty n . K s z ta łte m n ie p rz y p o m in a n iczeg o se n s o w ­ nego. W y g lą d a ła b y ta k m o że d u sz a od żela z k a , g d y b y ją s to k ro tn ie p o w ięk sz y ć , tro c h ę zgn ieść, a p o te m u sta w ić n a b o k u , a lb o n ie w y d m u c h a n a p o rz ą d n ie do k o ń c a o g ro m n a b u te lk a , k tó r a p o d w p ły w e m c ie p ła p o p ę k a ła i z d e fo rm o w a ła się ta k m o cno, że p rz y p o m i­ n a ju ż b a rd z ie j sło ik . W y so k o g ó rsk i c h a r a k te r o d b ie ra s k a le do re s z ty d rz e w k o , B óg w ie s k ą d c ią g n ą c e soki, a je d n a k od l a t ju ż ro s n ą c e n a je g o szczycie. D odać trz e b a p rz y ty m w sz y stk im , że n a b lisk o d w u d z ie s tu d ro g a c h w io d ą c y c h tu ż o b o k s ie b ie n a „n ie o d le g ły ju ż w ie rz c h o łe k ” w s p in a ły się c a łe p o k o le n ia ta te rn ic k ie , o d p a d a ły n a jw ię k s z e s ła w y i k a ż d y p ra w ie ze w sz y tk ic h w sp in a c z y o b o jg a p łci i p a r u p o k o leń , s p ę d z ił n a ty m k a m ie n iu ja k ie ś sw o je p rz e d p o łu d n ie . 7. D ro g ę S ta n is ła w s k ie g o n a z a c h o d n ie j śc ia n ie K o śc ie lc a p rz e d z ie la n a d w ie , n ie ró w n e z re s z tą czę­ ści, o g ro m n a p la tfo rm a , ro d z a j p e ro n u , w c h o d z ą c a w ś c ia n ę g d zieś n a w y so k o ści 60 m e tró w . T a d ro g a b a rd z o e fe k to w n ie p ro w a d z ą c a n a w ie rz c h o łe k K o ­ ścielca, n ie je s t p o c z ą tk o w o z b y t tr u d n a i o ile pogoda d o p is u je , to w sp in a c z k a g ła d k ą , ro z g rz a n ą p rz e z sło ń ce i w y m y tą p rz e z w o d ę do b ia ło śc i s k a łą je s t n a p ra w d ę p rz y je m n a . Jeszc z e d w a , tr z y m e try w y ż e j i d o c ie ra się do p o p rz e c z n e g o p ę k n ię c ia , k tó ry m d a le j p ro w a d z i tr a w e r s w lew o, k tó r y trz e b a p o k o n y w a ć k u c a n ą te c h ­ n ik ą . N a tr a w e r s ie z g ię te m u w p ó ł w sp in a c z o w i g in ie g d zieś c ała b e z tro sk a . K ie d y p ę k n ię c ie się k ończy, m o ż n a znów* w y jść n a z e w n ą trz śc ia n y , w y p ro sto w a ć się i iść po p ro s tu d a le j, bo tu ż tu ż o p a rę m e tró w leży p rz e s tro n n a p la tfo rm a . I w te d y cią g le w a h a ją c y się sły sz y n i z n ie b a , ni z z ie m i d o c h o d z ą c y głos, w z m a ­ c n ia n y p rz e z s k a ln e e c h a : „ m ie jsc ó w k i n u m e r 31, p ro ­ szę n a p e ro n , n u m e r 32 p ro s z ę p rz y g o to w a ć się do o d ­ ja z d u ” — głos d o ch o d zi, o czy w iście, z K asp ro w e g o . 8. Ż y ła , b y ła so b ie ra z C z a rn a P a n i, a w ła śc iw ie p a n ie n k a . B ie g ała , s k a k a ła — to tu , to tam , ra z p rz y M o rsk im O k u , ra z n a G ą sie n ic o w e j H ali. I b y ł n a d ro d z e z n a d C z a rn e g o S ta w u c z a rn y k a m ie ń , p rzez k tó r y p rz e s k a k iw a ła C z a rn a P a n i, a w ła śc iw ie p a n ie n -

17 500 zagadek o T atrac h

257

ka. P o co? O t ta k so b ie i n a szczęście. A ż p e w n eg o d n ia p rz y sz li ró w n a ć d ro g ę ro b o tn ic y , z ło p a ta m i, k ilo ­ fam i. N ie z a b ie ra jc ie m i m o jeg o k a m ie n ia — p o w ie ­ działa, bo ja m u sz ę p rz e z n ieg o p rz e s k a k iw a ć . P o k iw a li g ło w am i, no, bo ja k k to ś m u si, to ju ż w id a ć m u si. N a ­ stę p n e g o d n ia k a m ie ń s ta ł o b u d o w a n y z b o k u ró w n e j drogi, z w y ry ty m n a w ie rz c h u n a p is e m „ C z a rn e j P a n i”, a pod sp o d e m b y ła d a ta . I ta k p o w s ta ł w T a tra c h p ie rw sz y p o m n ik ży w ej p a n i, a w ła śc iw ie p a n ie n k i, k tó ry słu ż y w d o d a tk u do p rz e s k a k iw a n ia . 9. T ru m n ą n a z y w a n o d łu g i p o k ó j p o ło ż o n y n a jw y ż sz y m p ię trz e s c h ro n is k a n a H a li G ą sie n ic o w e j. N a n a z w ę zło ży ły się : w y d łu ż o n y , p u d e łk o w a ty k s z ta łt, p a n u ją c y w e w n ę trz u p ó łm ro k i b lisk o ść tr u m ie n n e j p o k ry w y , ja k o że n ie w ie lk a n a tu r a ln a w y so k o ść s a lk i o g ra n ic z o n a b y ła d o d a tk o w o p rz e z m a n s a rd o w o o p a ­ d a ją c e ś c ia n y i u m o c o w a n e u s u f itu p ó łk i. T ru m n a z tr u d e m ty lk o d a w a ła się w y w ie trz y ć do k o ń c a ze w zg lęd u n a n ie o g ra n ic z o n ą w p ro s t ilość s y p ia ją c y c h w n ie j osób. W szy stk o to k o m p e n s o w a ła n is k a cen a, p o je d y n cz eg o w d o d a tk u łó ż k a (je d y n e p o je d y n c z e łó ż k a w’ cały m s c h ro n is k u , a to d la te g o , że p o d w ó jn e się ju ż n ie m ieściły ), b r a tn ia a tm o s fe r a i p ro w a d z o n e w n ie j n ie k o ń czące się ro zm o w y . T ru m n a s p a liła się w ra z ze s c h ro n isk ie m w 1964 r. i n ie z o sta n ie ju ż o d ­ budow ana.

S K O R O W ID Z

W A Ż N IE JS Z Y C H IIA S E L

na

10. „ T a te r n ik ” w y c h o d z ił k o n s p ira c y jn ie w c zasie o k u p a c ji. S z a le ją c y te r r o r , w z r a s ta ją c a lic z b a a re s z to ­ w ań , s ta łe n ie b e z p ie c z e ń stw o w y k ry c ia n ie le g a ln e g o p rz e c ie ż p is m a n ie p rz e sz k o d z iło T . O rło w sk ie m u i w s p ó łp ra c o w n ik o m w w y d a n iu s ie d m iu k o le jn y c h z e ­ szy tó w . G o rszy b y ł p a p ie r, d r u k p o w ie la c z o w y , z d ję c ia w k le ja n e rę c z n ie , sz c z u p le jsz a o b ję to ść , a le w sz y stk o in n e b y ło ta k ie sam o, ta k ja k b y w o k ó ł n ie zm ie n iło się nic. W y k a z y n o w y c h p rz e jś ć i p o w tó rz e ń , w sp o m ­ n ie n ia z w y p ra w , z d ję c ia g ó rsk ie , n o w in k i te c h n ic z n e , a r ty k u ły ogólne, k ro n ik a .

A b g a ro w ic z Z b ig n iew 231, 232 A n d ru sik ie w ic z J a n K a n ty 157, 158 A n ta łó w k a 141 A sn y k A d am 176, 236 B a c h le d a K le m e n s 117, 177, 180, 187, 214, 216, 217, 231 B a lc e r O sw ald 208 B ali J o h n 186 B a łu c k i M ich ał 236 B a n d ro w s k a M a ria 230, 232 B a ń sk a B y strz y ca 158, 159 B a ra n ie Rogi 250 B asz to w a Ig ła 144 B a ty ż o w ie c k i S ta w 164 B e d n a rs k i H e n ry k 152, 190, 194 B e rb e k a K rz y sz to f 233 B e rb e k a R y sz a rd 232 B e rn a d z ik ie w ic z o w ie 190 B e rn a t J u r a i 232 B esk id 102, 116 L e tle je m k a 214 B ia ła W oda 244, 250 B iel S ta n is ła w 231 B ir k e n m a je r W in c e n ty 181, 190, 191 B la sz y ń sc y 198, 214 B o b k o w sk i A n d rz e j 131 B o b ro w iec 245 B o czań 209, 246

B o le sła w W sty d liw y 134 B o rk o w sk i W. 203 B re u e r J a k u b 178 B ro c k e n 121 B rd sk e K a ta rz y n a 187, 190 B rz e zin y 117, 207 B u cz y n o w a W ielk a T u rn ia 209 B u czy n o w e C zu b y 247 B u c zy n o w e T u rn ie 161, 209, 237 B u k o w in a 207, 208, 209, 244 B u rc h a rd P rz e m y s ła w 198, 255 B y stra 141, 195 C a p o w sk i L as 117 C esta S lo b o d y 210 C h a łu b iń s k i T y tu s 149, 150, 153, 156, 187,' 190, 213, 216, 219 C h m ie lo w sk i B e n e d y k t 121, 123 C h m ielo w sk i J a n u s z 117, 143, 145, 179, 180, 181 C ielęce T a ń c e 248 C ie m n ia k 205 C iem n o -u n reczy ń sk a T u r ­ n ia 141 C iężk a S ik la w a 166 C iężk i S zczy t 145 C iżak P a v e l 178 C u b ry n a 141, 161, 170 C y h rla T o p o ro w a 207 C z a rn a Ł a w k a 248 259

C z a rn e Ś c ia n y 247 C z a rn y S ta w G ą sie n ic o w y 142, 164, 230 C z a rn y S ta w n ad M o r­ sk im O k iem 144, 163, 164, 191, 200, 234 C zarn y S ta w pod R y sa m i 163, 164, 165 C z a rn y S zczy t 218 C zech B ro n is ła w 159, 160, 203, 204, 205 C z e rw o n a P rz e łę c z 247 C z e rw o n e W ierch y 142, 221, 223, 223, 237, 245 d ire tis s im a 193 di rei ta 193 D ługosz J a n 124, 183, 191, 217, 225 D łu sk a H elen a 152 D olina B a ty ż o w ie c k a 144, 164, 166, 170, 206, 211

„

B iałeg o P o lo k u 208,

„

B ia łe j w ody 161, 167, 189, 211 B o b ro w ie c k a 124 B u czy n o w a 247 B y stra 212, C h o ch o ło w sk a 129, 130, 135, 160, 161, 198, 207, 203, 214, 225, 232 C ich a 160, 212, 246 C ie m n o sm re c z y ń sk a 170 C iężk a 166, 211 C z a rn a Ja w o ro w a 247 G ąsie n ic o w a 144, 164, 169, 1.96, 208, 209, 247 G o ry czk o w a 246 Ja g n ię c a 247 J a rz ą b c z a 212 J a w o ro w a 169 J a w o rz y n k i 196 K acza 162, 165, 167, 182, 211 K a sp ro w a 170

220

„ „ „ ,,

„ „ ,, „ „ ,, „ „ „ „ 260

D o lin a K ie ż m a rs k a 247, 249 K o n d ra c k a 203 K o p ro w a 143, 170 „ K o śc ie lisk a 135,148, 151, 154, 155, 160, 161, 164, 167, 168 „ K o zia 209 K u D ziu rze 201 „ L ito ro w a 211 „ M ię g u sz o w iec k a 161, 163 „ M ię tu sia 119, 120, 168, 200 „ M ły n ic k a 166 „ N ie w c y rk i 166, 170 „ P a ń sz c z y c y 162, 164, 209 „ P ię c iu S ta w ó w 124, 148, 162, 163, 164, 165, 169, 203, 208, 209, 212 „ P ię c iu S ta w ó w S p i­ sk ic h 181, 215, 247 P o d K o łem 162 P u s ta 162, 169, 234 R o z to k i 128, 165, 166, 168, 243, 254 „ R y b ieg o P o to k u 168, 208, 217, 244 „ S ła w k o w sk a 249 S m o cza 249 „ S ta ro le śn a 162, 247, 249 „ S trą ż y s k a 155, 166, 168, 208 „ S u c h a K a sp ro w a 128 „ S u c h a K o n d ra to w a 128 „ S u c h e j W ody 209 „ Ś w dstow a 211 „ T o m a n o w a 162 „ W ażeck a 170 „ W ielick a 211 „ Z a B ra m k ą 208 „ Z b ó jn ic k a 196 „ Z ło m isk 162, 163, 171, 249 „ Z im n e j W ody 181 „ Z u b e rs k a 232

D o lin a Ż a b ia B ia łc z a ń sk a

211 „

Ż a b ic h S ta w ó w M ięg u sz o w ie ck ic h 170 D o ra w s k i I. K. 190 D ro g a n a d R e g la m i 168, 208, 210 D ro g a pod R e g lam i 135, 168, 208, 234 D ro g a po G ła z a c h 211 D u rn y 152 D w o isty S ta w G ą sie n ic o ­ w y 125 D y m iąca W oda 165 d y p ta n 120 D ziad o ń 235 D zieślew sk i W a le ria n 221 E ic h b o rn 136 e p o k a lo d o w a 200 F e re n s B. 124 F is I 204 F is II 204 F ra n z J o h a n n s e n io r 117, 178 F ro lic k D av id 185 F u n d a c ja K u rn ic k a 220 G a d o w sk i W a le n ty 209, 237 G a le ria G a n k o w a 182, 194,

211 G a n e k 152, 170, 177 G a ra jo w a G ra p a 143 G a ra jo w a S tra ż n ic a 143 G ą sie n ic a S zy m k ó w S ta ­ n is ła w 178 G e rso n W o jciech 164, 240 G ęsia S z y ja 145 g ie le ta 172 G ie rla c h 141, 142, 151, 161, ' 170, 199, 211, 216, 219, 247 G ie w o n t 140, 147, 155, 162, 167, 169, 186, 188, 194, 203, 212, 219, 233, 237 G ło d ó w k a 145, 207, 208, 244 G O P R 178, 177. 252 G o rc e 160, 227

G o ry c k i W. 196 G u b a łó w k a 141, 212, 216, 237 G o szczy ń sk i S e w e ry n 147, 164 G ra n a ty 176, 182, 209, 223, 230 G ra n a ty W ielick ie 244, 249 G ra ń D w u n a stu A p o sto ­ łó w 144, 145, 152 .g ra m m in g er 232, 233 G re in e r L u d w ik 117 G ro d z ie ń s k a S te fa n ia 143 G ro n ik 207 G ro ń s k i S ta n is ła w 181, 182 g ru le 175 G rz e ś 248 H a b e rle in S zy m o n 187 H a c k b e iló w n a 230 H a la G ą sie n ic o w a 134, 162, 164, 202, 209, 214, 227, 239, 257 „ G o ry c z k o w a 134 „ K o n d ra to w a 186 K o py S o łty sie 134 ,, M ię tu sia 134 ,, O rn a k 214 „ P a ń sz c z y c a 134 ,, P ię ć S ta w ó w 134 „ P is a n a 134, 178, 195 ,. P y sz n a 135, 214 S m y ln ia 168, 218 H ale O ra w s k o L ip to w sk ie 116 h a ln y 201, 203, 224 H a re n d n 237 h a rn n ś 136, 137 H a sio r W ła d y s ła w 160 H a w ra ń 146, 189 H e rb ic h F ra n c is z e k 186 H iń c zo w a T u rn ia 161 H oesick F e rd y n a n d 148, 214 llo e sic k o w ie 177 h o k e jk a 191 H om o laez 136 h o ro le z k a 185 I lr u b y W ierch 143, 167, 170 H u c isk a 214 H u n s d o rfe r J o h a n n 178 261

Igła L odow a 184 Ja d w ig a 171 J a g n ię c y S zczy t 200 J a n ik S ta n is ła w 238 J a n o s ik 137 J a n o ta , k sią d z 175 J a n o ta E u g e n iu sz 148. 250 J a n o th ó w n a N a ta lia l a l ja rz e c 201 J a s k in ia B ielsk a 197 „ C z a rn a 198 „ K a s p ro w a N iżn ia 120 „ M a g u ry 196 „ M iętu sia 196 M y ln a 195 ,, M roźna 196 ,, O b łazo w a 195,196 ,, R a p ta w ic k a 196 „ Ś n ie ż n a 198 ,, Z im n a 233 J a s trz ę b ia T u rn ia 2.47, 250 J a s z c z u ró w k a 124, 207 J a t k i 248 Ja w o ro w y Ż leb 231 J a w o rz y n a S p is k a 207, 210 J e ro m in ó w n a W an d a 152 K a la tó w k i 132 K a lw a ria Z e b rz y d o w sk a 235 k a ra b in e k 183 K a rło w ic z M ieczysław 225, 235 K a rp a ty 116, 199, 201 K a sp ro w ic z J a n 159, 237 K a sp ro w y W ierch 116.131, 140, 162, 199, 201, 204. 205, 206, 211, 212, 223 K aszlew sk i, k sią d z 216 K a z a ln ic a 183, 191, 194, 218, 233, 234 K e n a r A n to n i 225, 241 k ie rp c e 173 k lag 172, 173 K la p e r F e lik s 160 K le m e n sie w ic z Z y g m u n t 180 k le te rk i 183 K lim k o w a T u rn ia 249 262

K lu b C z ec h o sło w ac k ic h T u ry stó w 132, 217 K lu b W y so k o g ó rsk i 134, 198 K m ie to w ic z L eo p o ld 157, 158 K o b y li S ta w e k 247 K o b y li W ie rc h 197, 248 K o jso w ie W o jciech , J a c e k 158 K o lista T u rn ia 143 K o ło w a C z u b a 162 K o ło w y S z c zy t 143, 147, 250 K o m in ia rs k i W ierch 161 K o m in P o k u tn ik ó w 124, 125 K o m in y T y łk o w e 208, 225 K o m o ro w sk i 157 K o ń cz y sty W ierch 248 K opa K ry w a ń s k a 135 K opa M a g u ry 196, 246 K o p e rsz a d y 135 K opy K ró lo w e j 246 k o rn ik d ru k a r z 129 k o so d rz e w in a 224 K o ssa k W o jciech 156 k o s z a r 171 K o ścielec 142, 182, 188,209 K o ścio leck a Ł a sk a B eata 151 K o ścielisk o 207 K o śció łek 144, 181 K ozia S tra ż n ic a 143 k o zica 121 K ozie C zu by 169, 201 K ozia T u rn ia 247 K o zia P rz e łę c z 152, 162, 182 K ozi W ierch 141, 143, 152, 182. 203, 209, 237, 247 K ra k ó w 136, 156 K ro e b l A. 143, 180 K ro k ie w 205, 206 K ry w a ń 117, 135, 141. 146, 147, 170, 189, 215. 216 K rz e p to w sk i J ó z e f 160 K rz y ż n e 143, 161, 165, 209, 221

K ra sz e w sk i Jó z e f Ig n a c y 150, 154, 155

K u la S ta n is ła w 160 K u źn ice 135, 136, 147. 160, 205, 208, 209, 212, 221 246 K w ie tn ik o w a P rz e łą c z k a 249 la w in y g ru n to w e 202 la w in y p y ło w e 202 L e n in W ło d zim ierz 209, 217, 218 L e p o ro w sk i J e rz y 234 L ilio w e 221 lim b a 174 L ip to w sk i M ik u łu sz 137,

201 L o d o w a P rz e łę c z 169 L o d o w y S ta w e k 250 L o d o w y S zczy t 117, 120, 141, 169, 186, 189, 212 L u p ta k 234 Ł a p iń s k i C. 191 Ł a s k i O lb ra c h t 151 ła w e c z k i 184 Ł o m n ic a 117, 147, 176, 185, 186, 190, 206, 215, 250 Ł o m n ic k i S ta w 201 ło p u s z k a 126 Ł y sa P o la n a 129, 207, 208, 210, 211, 244 M a c iej z M iech o w a 135 M ać k o w a P e rć 248 M a g istra la T u ry sty c z n a

M ały S ta w K aczy 165 M a rc h le w sk i J u lia n 153 M a rd u ła 235 M a ru s a rz H e le n a 159, 160 M a ru s a rz J ę d r z e j 230 M a ru s a rz S ta n is ła w 205, 252 M a te ja W o jtek 139, 149 M ichale w s k a -Z ie n t k ie w iczow a E la 152 M ick iew icz A d am 217 M ied zian e 124, 128, 140, 256 M ięg u sz o w ieck i S zczy t 141, 156, 161, 168, 176, 187, 191, 211, 231 M ły n a rc z y k 189 M ły n a rz 189 M n ich 141, 176, 177, 178, 179, 188, 191, 193, 232, 233 M n iszek 188, 189 M o d rz e je w sk a H elen a 154, 155 M o rsk ie O ko 152, 153, 154, 163, 165, 166, 167, 169, 188, 189, 191, 200, 202, 203, 207, 208, 214, 217, 2 2 0 , 221

M otyka S ta n is ła w 182 M u ra ń 141 M u zeu m im . J a n a K a s p ro ­ w icza 252 M u zeu m T a trz a ń s k ie 228, 252

2 1 0 , 211

M a g u ra S p is k a 116 M a lc z e w sk i R a fa ł 237, 240 M ała K o sista 128 M ała W y so k a 162 M ały G a n e k 181, 191 „ J a w o ro w y S zczy t 169, 177, 231 „ K ie ż m a rsk i 142, 181, 185, 186, 190, 250 ,, K o ło w y S zczy t 191 „ K ościelec 144, 218, 239 „ K ozi W ierch 162 „ L o d o w y S zczy t 247, 249

N a lb o rc z y k J. 219 N ale p k a J a n 158 N a p ie rs k i K o stk a 157 N a ro d o w y P a r k 254 N ęd z ó w k a 207 n ie d ź w ie d ź 122 n ie d ź w ie d ź ja s k in io w y 196 N ie p y la k A pollo 124 N ie w c y rsk a S ik la w a 166 N iżn ia W ysoka G ie rla e h o w sk a P rz e łę c z 142 N iżn ie R y sy 144, 189 N o sal 212 N o w ick i F ra n c isz e k 237 N o w ick i M a k s y m ilia n 148 263

N o w o b ilsk i J a n e k 138 N ow y T a rg 118, 135, 137 156, 157, 159, 160 N u n b e rg 231 N y k a J ó z e f 118, 169 O b ro c h ta B a rtło m ie j 139, 242 O ch o tn ica 160 O gaza S ta n is ła w 233 O gród W ielick i 216 o m iag 127 O p a lo n e 128, 168 O p o ło n ek 117 O p p c n h e im Jó z e f 226 O ra w a 137 O ra w s k ie z a m k i 139 O rg a n y 196 O rk a n W ła d y s ła w 236 O rla P e rć 143, 201, 209, 210, 212, 228, 230, 247, 248 O rło w sk i T a d e u sz 182, 183, 191, 258 O rn a k 161, 167, 168, 227 o rzeł p rz e d n i 124 O so b ita 139 O ste rw a 213 O stro w sk i W itold 232 O stry S zczy t 190, 249 oszczypek 172 O św ięcim 159, 160 O ta k a r S ta fi 217 P a d e re w s k i Ig n a c y 238 P a rk B a b io g ó rsk i 132 B ia ło w ie sk i 132 B ieszczad zk i 132 „ K a m p in o s k i 132 „ K a rk o n o s k i 132 „ N a d g o p la ń sk i 132 „ O jc o w sk i 132 „ P o w siń s k i 132 „ S ło w iń sk i 132 ,, Ś w ię to k rz y sk i 132 ,, W ielk o p o lsk i 132 ,, W o liń sk i 132 P a sz u c h a K. 191 P a w le w s k a Ir e n a 152 P a w lik o w s k a J a s n o rz e w ­ sk a M a ria 236 264

P a w lik o w s k i J a n G w a lb e r t 131, 176, 179, 181, 187 P a w lik o w s k i M ic h ał 225 P a w ło w a T u rn ia 24ł> p e ln ik sie d m io g ro d z k i 116 P e ltz M a g n u s 136 P ie ts c h A n d rz e j 191 P ie n in y 245 P ik D ziesię c io lec ia 257 P o d h a le 126, 172, 175, 202. 218, 242, 243 P o la n a P is a n a 210 P o ls k i G rz e b ie ń 146, 161 P o l T akub W in c e n ty 148, 213, 218. 219 P o la n a H u c isk a 135 P o la n a R u sin o w a 209 P o la n a C h o c h o ło w sk a 212, 227, 241, 254 P o ls k ie T o w a rz y stw o T a ­ tr z a ń s k ie 126, 132 p o m u rn ik 124 P o n a d K ocioł T u rn ia 250 P o n a d O gród T u rn ia 250 P o n a d S to s T u rn ia 250 P o p ra d z k i S ta w 171 P o ro n in 159, 200, 207, 218, 244 P o to k Z im n a W oda 215 P o ś re d n ia G ra ń 249 P o to k R o zto k a 217 p o w s ta n ie sło w a c k ie 158 P rz e łę c z G ła d k a 151, 212 G o ry cz k o w a 246 H iń czo w a 161,177 H u c ia ń s k a 116, 117 ,, Iw a n ia c k a 161 „ K a rb 144 „ K ry w a ń s k a 135 ,, L ilio w e 116 ,, M ięg u sz o w ie c k a 161, 191 „ M y ln a 152 n a Z a k o sy 226 ,, N o w ick ieg o 246 „ pod C h ło p k ie m 161 „ pod K opą 116, 135, 246, 210

P rz e łę c z „ „ „

R u m a n o w a 177 S tw o lsk a 213 S c h o d k i 162 Ś w in ic k a 221 W aga 171 P rz y b y ła J. 205

sc h ro n isk o Ś lą s k i D om 216 „ w doi. C h o ch o ­ ło w sk ie j 214 „ Z b ó jn ic k a C h a ta 214 S e k c ja O c h ro n y T a tr T.T.

R a d o c k i 157 R a d w a ń s k a -P a ry s k a Z o ­ fia 152 R a d z ik o w sk i W a le n ty E lia sz 130, 150, 164, 180, 218, 252 R a tu sz 210, 245 re d y k 171 R ep isz c z a k J a n 232 R o h ac z O stry 199, 213 R o h acz P ła c z liw y 199, 210, 213, 245 R oj W o jciech 187 R o zto k a 205, 209, 213, 222 R o zto k a P o to k 163 R u m a n o w y S zc z y t 146, 177, 187, 190, 231 R y b i P o to k 168 R y b i S ta w 163 R y c h te r P e lik a ń c z y k F ra n c isz e k 135, 236 R ysy 141, 145, 168, 17 J, 171, 176, 188, 191 ry ś 125

S ie c zk a M aciej 151, 175, 176, 179, 186, 187 S ie d e m G ra n a tó w 244 S ied e m G ro m a d 130, 133 S ie n k ie w ic z H e n ry k 155, 212, 255 S ik la w a 165, 168, 222 S ik la w a N ie w c y rsk a 166 S ik la w ic a 145, 166 S iw e S a d y 248 S iw ia ń s k ie T u rn ie 245 sk a la tr u d n o ś c i 192, 193 S k o c z y la s W ła d y s ła w 241 sl: ,r u s a 127 s rz y lo p ły w k a b a g ie n n a 125 S k u p n io w y U płaz 246 S ła w k o w sk i S zczyt 186, 249 S ło w a c k i J u liu s z 222 S m o cza J a m a 197, 210 S m ro c z y ń sk i S ta w 148, 164, 167, 240 S olski L u d w ik 220 S p isz 170, 211 S p iiz k o p f P a u l 117. 178 S p ru d in S e rg iu s z 241 so sn a 129 so s rą b 174 S ta n is ła w A u g u st 121 S ta n is ła w s k i W iesław 181, 182, 191, 204, 217, 241, 257 S ta ro le ś n a 146, 154 S ta ro ro b o c ia ń s k i W ierch 142 S ta r a R o b o ta 135 S ta ry C m e n ta rz 136 S ta r y S m o k o w iec 205,210, 229, 250 S ta sz ic S ta n is ła w 147, 186. 213 S te c z k o w sk a M a ria 151 S till Jo h n 178

221

S a b a la 121, 122, 137, 155. 174, 219, 235, 242 s a la m a n d r a p la m is ta 125 S a rn ia S k a ła 247 S a tu r n 210 s c h ro n is k o B la sz v ń s k ic h 214 „ im . A. B ra n c a la 215 im , L. Z e jsz n e ra 214 ,, im. T e ry e g o 214 „ K a m z ik 214 „ M u ro w a n ie c 214 „ n a h a li O rn a k 214 ,, pod W ag ą 215

265

S to la rc z y k Jó z e f ks. 138, 139, 149, 150, 154, 18(5, 216, 225, 250 S to ły 135 S tre c u la J ó z e f 153 S tr y je ń s k i K a ro l 214, 252 S trz e le c k ie P o la 243, S u c h y W ie rc h 247 S u c h y S ta w 247 S y m b o lic z n y c m e n ta rz 172, 217 S z alo n y W ierch 189 s z a ro tk a 126 S z a ta n 144, 176, 179 S z c z e p a ń sk i J a n A lfred 235 S zczu k a M ieczy sła w 143, 239 S zczu rk o w .sk i ks. 130 S zp ig laso w y W ierch 111, 168, 245, 248, 249 S z ta u d y n g e r J a n 238 S z u la k ie w ic z 230, 231 S z u re k A darn 255, 256 S z y m a n o w sk i K a ro l 238 S w ie rz M ie c z y sła w 180 św ie rk 126, 128, 129 Ś w in ic a 141, 147, 176, 187, 203, 209, 237, 245 ś w is ta k 125, 168 T A N A P 132, 229 T a ta r S zy m o n 176, 177 T a rc h o w a 137 T a rn ó w 160 „ T a te r n ik ” 253, 258 T a trv B ielsk ie 116, 132, 14i, 146, 188, 197, 200, 207, 243 T a tr y Z a c h o d n ie 117, 132, 14i, 194, 199, 200, 248 T a trz a ń s k a K o tlin a 248 T a trz a ń s k ie O ch o tn ic z e P o g o to w ie R a tu n k o w e 152, 156, 173, 226, 227, 228, 254 T e tm a je r K a z im ie rz P rz e r w a 118, 137, 236, 243 T o m k o w y J ó z e f 143 266

T o m k o w e Ig ły 144 T o p o ro w e S ta w y 207 T o w a rz y stw o D e m o k ra ­ ty c z n e 157 T o w a rz y stw o T a trz a ń s k ie 130, 131, 150, 167, 179, 186, 195, 209, 213, 217, 219, 221, 223, 251, 252, 254 T P N 130, 132, 133, 134 tr ę b it a 242 T u rn ia W an d y 152 U n iw e rs y te t Ja g ie llo ń s k i 147, 148, 155 llz n a ń s k i J ó z e f 233 W ag a 145 W a h le n b e rg Je rz y 119, 145, 164 W a k sm u n d 160 W ala J ę d r z e j 175, 177 W ało w e T u rn ie 176 W al zen b a ch 210 W a n tu le 119, 120, 128,196 w a r ia n t „R ” 183, 191, 241 W ąw ó z K ra k ó w 145, 168, 210

W e b e r 145 W ę g ie rsk ie T o w a rz y stw o K a rp a c k ie 216 W ie lick ie O g ro d y 145 W ielick i S ta w 2i9 „ W ie rc h y ” 253 w ie rz b a ślą sk a 123 W itk ie w ic z S ta n is ła w 155, 213, 219, 222, 225, 235, 240, 242 W itów 157 W ła d y sła w IV 157 W o d o g rzm o ty M ic k ie w i­ cza 158, 166, 217 W o d o sp ad P e rlis ty 166 „ S k o k 166 „ S z n u ro w y 166 W o d o sp a d y B a ty ż o w ie c ­ k ie 166 „ N ie w c y rsk ie 166

W o ło szv n 128, 158, 168. 209, 249 W oło w iec 151, 213 W o żn ia k 231 W ro ta C h a łu b iń sk ie g o 146, 248 W rz e siń sk i A u g u st 140, 173 W sc h o d n ie Ż e la z n e W ro ta 162 W u n d t T e o d o r 186 W y so k a 145, 146, 188, 248 W y so k a T u rn ia 210 W y żn ia P rz e c h y b a 135

Z a w ra to w a T u r n ia 152 Z a z a d n ia 207 Z b ó jn ik 136 Z d y b S ta n is ła w 190, 226, 230 Z e isz n e r 130. 147, 212, 214, 242 Z ie lo n y S ta w K aczy 145 Z ie lo n y S ta w K ie ż m a rsk i 157, 210, 215 Z im n a W oda 167 Z m a rz ły S ta w 164, 21 i Z w o liń sk i S ta n is ła w 195, 196, 253 Z y ch 158

V o g el P a w e ł 181 Z a b o rn ia 156 Z a c h o d n i G ie rla c h 247 Z a c h o d n ie Ż e la zn e W ro ta 143, 162, 179 Z a c h o v a l 191 Z a d n i K o ścielec 183 Z a d n i M n ic h 141 Z a k o o a n e 117, 131, 148, 153, 154, 155, 156, 165, 167, 177, 179, 203, 204, 206, 207, 208, 216, 221, 232, 236, 238, 240, 241, 243, 251, 252. 253 Z a m a r ła T u rn ia 152, 169, 177, 178, 190, 194, 204, 209, 242 Z a m o y sk i W ła d y s ła w 131, 133, 138, 150, 220 Z a r u s k i M a riu sz 197, 203, 225, 226, 229, 230, 253 Z a w r a t 162, 192, 203, 205, 209

Ż a b ia C zu b a 244 Ż a b ia L a lk a 143 ż a b ic e 174 Ż a b ie J e z io ro 118 Ż ab i K o ń 187, 204, 244 Ż a b i M n ich 143 Ż a b i S ta w 169 Ż a b i S zczy t N iżni 144, 212 Ż e la z n e W ro ta 170 Ż e le ń sk i-B o y T a d e u sz 154, 177 ż ęty c a 172, 174 Ż le b K irk o r a 146 Ż le b K u lc z y ń sk ie g o 143, 146 Ż ło b isty S zczy t 190 Ż ó łta Ig ła 142, 143 Ż ó łta T u rn ia 142, 143, 193, 237 Ż u ła w s k i J e r z y 156 Ż u ła w s k i W a w rz y n ie c 143, 217, 234