Sosnowski S. - 500 zagadek o Warszawie

S tefa n S o sn o w sk i

5 0 O ZAGADEK

O WARSZAWIE

Ó k ła d k a i k a r ta ty tu ło w a W ŁADYSŁAW B R Y K C ZY N SK I

R y su n k i ANDRZEJ BORECKI

SPIS T RE ŚC I

PYTA- ODPONIA WIEDZ!

sir

R e d a k t o r : M a r i a n M ic k ie w ic z R e d a k to r te c h n ic z n y : J a n in a H a m m e r K o r e k t o r : A lin a S te w ie h P r in te d in P o la n d F W „ W ie d z a P o w s z e c h n a ” . W a r s z a w a 1965. W y d a n i e I . N a k ł a d 30000+233 e g z . O b j. 9,75 a r k . w y d . 14 a r k . d r u k . P a p i e r d r u k . s a t . k l . I I I , 60 g , 78X90 z i - k i w K lu c z a c h . O d d a n o d o s k ł. 23. 11. 64. P o d p . d o d 'r. 27. 4. 65. D r . u k o ń c z o n o w m a j u 1065 Z a k ł a d y G r a f ic z n e w T o r u n i u . Z a m . 2366 - G -12 ~ C e n a z ł 15 —

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30.

P r z e d m o w a ........................................ Gdy W arszawy jeszcze nie było . . Z dziejów m i a s t a ....................... Starom iejskie kam ieniczki . . . Architektura dawnej W arszawy . W arszawskie jurydyki Gospodarze m i a s t a ....................... Budow niczow ie dawnej W arszawy . Tylko o p a ł a c a c h ....................... Poeci o W arszawie . . • ............. Malarze Warszawy W arszawskie l e g e n d y .................. Osiedla nowej W arszawy . . . . P l a c e ................................................ U l i c e ................................................ Pierwsza, pierwszy, pierw sze . . . „Czerwona W arszawa” ............. W okresie powstań . . . . . . W arszawa w a l c z ą c a .................. „Dzieci W arszawy” ....................... W arszawa ś p i e w a ....................... W św iecie k s i ą ż k i ....................... K to n a p i s a ł ? ................................. Autorzy i k s i ą ż k i ....................... 300 lat w słu żb ie m ia s t a ............. W arszawskie scen y Przekładaniec kulturalny . . . . W św ietle n e o n ó w ....................... O warszaw skiej z i e l e n i ............. N a praw o most... na lew o m ost . . Tym razem d a t y ............................

sir

7 10 12 14 16 18 20 22 24 26 28 30 32 34 36 38 40 42 44 46 48 50 52 55 56 58 60 62 64 66 68

112 114 116 118 120 122 124 126 128 130 132 134 136 138 140 142 144 146 148 150 152 154 156 158 160 162 164 166 168 170 5

PYTA- ODPO­ NIA WIEDZI sir sir 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50.

70 T ylko o k o m u n ik a c j i......................... Pom niki W a r s z a w y ............................... 72 74 Ulice, place i ich patroni . . . . 76 Co i gdzie? ......................................... Tu m i e s z k a l i ......................................... 78 80 Gdzie się o d b y w a ł y .......................... 82 D zielnice i przedmieścia Warszawy 84 Naj... naj... naj......................................... 86 Tym razem tylko s p o r t .................... 88 Targowiska i b a z a r y .......................... 90 Czyja to siedziba? ......................... 92 Stare i n o w e ......................................... 94 Kim b y l i ? .............................................. „Słow o się rzekło, kobyłka u plota” 96 98 W arszawskie c m e n t a r z e ..................... 100 Muzea ................................................... 102 Gaudeamus ......................................... 104 W arszawskie l i p c e ............................... 106 Duma robotniczej W arszawy . . . 108 W arszawa wczoraj, dziś i jutro . . Skorowidz w ażniejszych haseł . . . .■ .

172 174 176 178 180 182 184 186 188 190 192 184 196 198 200 202 204 206 208 210 213

PRZEDMOWA

W arszaw a istn ieje ju ż siedem stu leci. Z racji swego w ieku, jak rów nież rangi p o lityczn ej, ku ltu ralnej i adm in istracyjnej, a ta k że z u w agi na w ielk ie w y d a ­ rzenia, jakie w n iej m ia ły m iejsce, je st przed m io tem zainteresow ania nie ty lk o je j m ieszkańców , ale całego kraju. Nie ty lk o zresztą P olaków , p rzyja ciele naszej sto licy są rozsiani po całym świecie. K o lejn y tom ik „Zagadek” pośw ięcam y w całości W ar­ szaw ie. „500 zagadek o W arszaw ie” próbu je p rze d sta ­ w ić m ożliw ie w szechstronnie, chociaż w w ielk im sk ró ­ cie, nasze m iasto z różnych okresów istnienia. Od tych n ajdaw n iejszych , g d y W arszaw y jako m ia sta jeszcze nie było, aż do czasów nam współczesnych. Nie je st to jednak przew odn ik, chociaż n ieraz m oże w p ew n ych fragm entach być nim rów nież... N ie jest to en cyklopedia icarszaw ska, chociaż k ilk a set haseł za w a rtych w tom iku za w iera rów nież sporo inform acji en cyklopedycznych. Ponadto skorow idz rzeczo w y in fo r­ m u je o zaw artości „Zagadek” i u ła tw ia korzystan ie z tom iku. „Zagadki o W arszaw ie” m ają jedn ak p rzed e w s z y s t­ kim , ta k jak i poprzednie tom iki te j serii, słu żyć p r z y ­ je m n e j rozryw ce. Mogą one i pow inn y pom óc w p r z y ­ pom nieniu szeregu fa k tó w z d ziejó w m iasta, pow in n y zw rócić uwagę na n iek tó re, ciekaw sze o b ie k ty oraz p o ­ kazać m n iej znane ciekaw ostki zioiązane z „Syrenim grodem ’\ M ateriał uszeregowano tem a tyczn ie, po 10 p yta ń z każdego tem atu lub okresu. W opracowaniu te m a -

7

tó w p rzy ję to zasadę, b y obok bard ziej popularnych, a w ięc ła tw iejszych haseł, b yły i hasła m n iej znane, tru dniejsze. O czyw iście odpow iedzi nie w y czerp u ją ani opisu obiektu, ani nie zaw iera ją całej inform acji o w y d a rze ­ niach. Za to p rzy ka żd ej grupie zagadek podano w y ­ bór litera tu ry, w k tó re j m ożna zn aleźć w ięcej in for­ m acji. T yle w yjaśn ień . P ozostaje nam ty lk o ży czy ć c z y te l­ nikom , b y „Z agadki” dały im trochę p rzy jem n e j ro z­ r y w k i i b y zn aleźli w nich chociażby kilka nieznanych in form acji o W arszaw ie. Jeśli ta k się stanie, będzie to n a jlep szym spraw dzian em , że ten w arsza w sk i tom ik spełn ił sw e zadanie.

PYTANIA

1.

GDY WARSZAWY JESZCZE NIE BYŁO

Siedem w ieków liczy sobie Warszawa. A le co było dawniej na terenach, na których w tej chw ili rozciąga się m ilionow e m iasto, stolica kraju? Gdzie odkryto najstarszą osadę warszawską? N ie na w szystk ie pytania można dokładnie odpow ie­ dzieć. Wszak z lat tych nie m am y dokum entów pisa­ nych, ale badania archeologiczne przynoszą coraz w ię­ cej dowodów istnienia osadnictwa na terenie obecnej W arszawy w okresie, gdy W arszawy jeszcze nie było... A więc?

1. W którym m iejscu W arszawy leżał najstarszy z odkrytych grodów? 2. Gdzie znaleziono czaszkę sprzed 7 tysięcy lat? 3. Od czego pochodzi nazwa ulicy Targowej? 4. Kam ionek na Pradze to dawny słynny Kamion. Słynny z czego? 5. Czy Solec to dawna nazwa? 6. Kępa Solecka to...? 7. Działo się to 23 czerwca 1262 r.? 8. Co łączy Służew z Gotardem? 9. Gdzie istniała w ieś Rybitwy? 10.

10

Kiedy Konrad II m iasto W arszawę założył...?

L IT E R A T U R A

Rocznik W arszaw ski. P aństw ow y Instytut W ydawniczy, T. I W arszawa 1961, str. 422; T. II Warszawa 1962, str. 452; T. III W arszawa 1963, str. 450; T. IV W arsza­ w a 1964, str. 526. Juliusz Wiktor Gomulicki: O sta rej i n o w ej W arszawie. Wiedza Powszechna, W arszawa 1952, str. 72. Adam Moraczewski: W arszawa. Gebethner i W olff, Warszawka 1938, str. 391. Eugeniusz Szwankowski: W arszawa. R o zw ó j u rban istyczn y i architektoniczny. Państw ow e W ydawnictwa Techniczne, W arszawa 1952, str. 343. H alina Jaworska i W acław Wojnacki: W arszaw a nasza stolica. Ludowa Spółdzielnia W ydaw­ nicza, Warszawa 1956, str. 235. Jan St. Bystroń; W arszawa. J. Kubicki, W arszawa 1948, str. 287. Praca zbiorowa: M uzeum H istoryczne w W arszawie. M. H, Warszawa 1957, str. 24.

11

Z DZIEJÓW MIASTA

W każdym stuleciu w W arszawie m iało m iejsce w iele wydarzeń, zarówno o zasięgu lokalnym , jak i krajo­ wym. Zm ieniali się władcy i gospodarze Warszawy. Zm ienia­ ła się rów nież jej ranga. B yła ongiś jednym z gród­ ków Mazowsza, potem jednym ze znaczniejszych m iast księstw a, jedną ze stolic ziem i m azowieckiej, stolicą sam odzielnego księstw a, m iastem królewskim i w resz­ cie stolicą. Z tą ostatnią godnością w iąże się najw ięcej wydarzeń. O kilku wybranych z dawnych i praw ie ostatnich cza­ sów pow iem y w tej grupie zagadek.

L P o śm ierci księcia Janusza k sięstw o wraz z Warszawą w eszło w skład Korony. K iedy to się stało? 2. Od kiedy w alne sejm y koronne odbyw ały się w Warszawie? 3. Czym dla W arszawy zasłużył się król Zygmunt August? 4. Od kiedy Warszawa stała się stałą rezydencją królewską? 5. Gdzie składał hołd Fryderyk Wilhelm I? 6. K iedy skapitulow ał garnizon szwedzki pod do­ w ództw em Wittenberga? 7. Czy Rakoczy był w W arszawie? 8. Co stało się 11 listopada 1918 r.? 9. Co nazyw am y „Przewrotem m ajow ym ”? 10. Kto dowodził obroną W arszawy w 1939 r.?

12

L IT E R A T U R A

Stanisław Szenic: L arum n a traktach W arszaw y. W ydawnictwo M inister­ stw a Obrony Narodowej, Warszawa 1960, str. 331. Mars i Syrena. W ydawnictwo M inisterstwa Obrony Narodowej, W arszawa 1964, str. 256. Jan Wegner: W arszaw a w latach potopu szw edzkiego 1655—1657. Ossolineum, W rocław 1957, str. 164. Marian Porwitt: Obrona W a rsza w y — w rzesień 1939, W spom nienia i fa k ty. Czytelnik, W arszawa 1959, str. 284. Stefan Arski: M y p ierw sza str. 482.

brygada.

Czytelnik,

Warszawa

1963,

Marian Drozdowski: Alarm dla W arszaw y. Obrona cyioilna sto licy we w rześn iu 1939. W iedza Powszechna, W arszawa 1964, str. 248. Aleksander Skarżyński: P olityczne p rzy c zy n y pow stan ia w arszaw skiego. Pań­ stw ow e W ydawnictwo Naukowe. Warszawa 1964, str. 431.

13

3.

STAROMIEJSKIE KAMIENICZKI

Uroda starom iejskich kam ieniczek znana jest n ie od dziś. W ielokrotnie opisyw ano je w utworach lite ­ rackich, m alow ano i fotografowano. Jest ich w iele. W samym rynku aż czterdzieści dwie. A w innych uliczkach okalających rynek? N ie zawsze tak barw ne jak w rynku, ale rów nie piękne... Oto kilka z nich, gdzie je napotkam y i co w iem y o ich rodowodzie?

1. Kamienica Baryczkowska 2. Kam ienica K lucznika-Z ambrzus kiego 3. Kam ienica pod Murzynkiem 4. K am ienica Fukierow ska 5. Kam ienica Orlemusów 6. K am ienica Schl i chtyngo wska 7. K am ienica Tałentiego 8. Kam ienica pod Okrętem 9. K am ienica pod Fortuną 10. K am ienica Staszica.

L IT E R A T U R A

Henryk Maria Fukier: W spom nienia starom iejskie. str. 172.

Pax,

W arszawa

1959,

Franciszek K saw ery Kurowski: P a m ią tk i m ia sta W arszaw y, Państw ow y Instytut Hi­ storii Sztuki, W arszawa 1949, T. I str. 131, T. II str. 208, T. III str. 72. Franciszek M aksym ilian Sobieszczański: D zielnica S tarom iejska w W arszawie. Biblioteka D zieł Wyborowych, W arszawa b. r., str. 179. Praca zbiorowa: Szkice starom iejskie. Sztuka, Warszawa 1955, str. 209. Artur Oppman: P ieśń o rynku i zaułkach. E. Kuthan, Warszawa 1947, str. 63. M oja W arszawa. S. Aret, Warszawa 1949, str. 121. W iersze o S ta rym M ieście. Nasza Księgarnia, Warsza­ w a 1955, str. 84. Stefania Okołow-Podhorska: W arszaw a m ego dzieciństw a. 1958, str. 252.

14

Czytelnik,

Warszawa

ARCHITEKTURA DAWNEJ WARSZAWY

Idąc uliczkam i Starego i N ow ego Miasta czy „ciągiem ” K rakow skie Przedm ieście-N ow y Św iat spotykam y bu­ dow le w różnych stylach. Reprezentantów jednych stylów ma W arszawa 'więcej, np. stylu klasycznego, innych m niej, np. gotyckiego. Chociaż w iększość sta­ rych budynków legła w czasie w ojny w gruzach, to po w ojnie odbudowano je i to nie tylko zachowując sty l budynku, ale naw et często przywracając najdaw niej­ szą postać. Przypom nijm y w ięc sobie najciekaw sze zabytki archi­ tektury starej Warszawy.

1. Gotycka budowla z charakterystyczną wysoką dzwonnicą...? 2. Której z bram bronił Barbakan? L IT E R A T U R A

3. Budynki na M okotowie związane z pytko w y m?

tzw. k o ­

4. W jakiej kam ienicy znajduje się górna stacja schodów ruchomych? 5. Z jakim pałacem jest zw iązany Polski Związek Łowiecki?

Feliks Kanclerz: P rzew odn ik po W arszaw ie. str. 96.

Kraj,

W arszawa

1952,

6. Rotunda na K redytowej to.,.?

Dobrosław Kobielski i Teodor Hermańczyk: W arszaw a. „Stolica”, W arszawa 1957, str. 167. Tadeusz Kur:

7. Jaka instytucja m ieści się w pałacu Radziw iłłów (inaczej Namiestnikowskim)?

Inform ator W arszaw ski. W ydawnictwa A rtystyczno-Graficzne, Warszawa 1962, str. 24.

8. Odbył się tam bal, na którym Napoleon tańczył z panią Walewską?

A leksy Gajewski: D w a dn i w W arszaw ie. Sport i Turystyka, Warszawa 1964, str. 80.

9. Gdzie odbywały się słyn ne Obiady Czwartkowe?

Grażyna W oysznis-Terlikowska: W arszaw a stolica P o lsk i L udow ej. Kraj, W arszawa — 1952, str. 64.

10. W jakim stylu zbudowano kościół Wizytek?

36

Jesteśm y w W arszaw ie. In form ator-przew odnik. PTTK — Oddział Stołeczny, Warszawa 1956, str. 176.

2 — 500 zagadek o W arszaw ie

17

5. WARSZAWSKIE JURYDYKI

Trudno nam dzisiaj wyobrazić sobie istnienie kilkuna­ stu niezawisłych m iasteczek w ramach jednego miasta. A jednak tak było kiedyś w Warszawie. Jurydyki, bo o nich m owa, zaczęły powstaw ać na te­ renie rozrastającego się m iasta już w XVI w.; zakła­ dali je m agnaci oraz kler na podstaw ie przyw ilejów i nadań królewskich. Jurydyki były odrębnym i orga­ nizm am i wyłączonym i spod prawa m iejskiego, m ałym i m iasteczkam i w ramach dużego m iasta. Uzależnione były tylko od w oli w łaściciela i w łasnego samorządu, m iały w łasny w ym iar spraw iedliwości, odrębne rynki a naw et w łasne ratusze... Te tw ory konkurujące ze Starą Warszawą i z czasem coraz bardziej dezorganizujące życie rosnącego m iasta zostały częściowo zlikw idow ane w 1764 r. i całkow icie zniesione przez Sejm Czteroletni w 1792 r. Włączono je w tedy do m iasta i podporządkowano jego władzy. Oto nazw y niektórych z tych warszaw skich „enklaw ”. Jaka była ich lokalizacja?

1. Grzybów 2. W ielopole 3. Tamka 4. Ordynacka 5. Praga Biskupia 6. Zadzikowska 7. B ielino 8. Leszno 9. Skaryszew 10. Aleksandria.

18

L IT E R A T U R A

Wiktor Gomulicki: O powiadanie o sta re j W arszaw ie. P aństw ow y Instytut W ydawniczy. W arszawa 1960, str. 635. W iktor Gomulicki: W arszaw a w czorajsza. str. 538.

Czytelnik.

W arszawa

1961,

W incenty Trojanowski: K am ionek i Praga. Z przeszłości h isto ryczn ej praw ego brzegu W isły w W arszawie. F. W yszyński, W arszawa 1920, str. 30. Przem ysław Trzeciak i Michał Terlak: W arszaw a-inform ator. Sport i Turystyka, Warszawa 1960, str. *228.

19

I. GOSPODARZE MIASTA

W ciągu 700 lat istnienia m iała ich Warszawa w ielu. B yli tacy, o których dzieje m iasta m ówią mało, ledw o wspom inając, niektórzy jednak zapisali się złotym i zgłoskam i w warszaw skiej księdze. Jeden z gospodarzy m iasta objął sw oją funkcję w la ­ tach ciężkiej próby, jaką była morowa zaraza. Inny w w alce o prawa dla m iasta nie zawahał się zorgani­ zować w spólnego w ystąpienia przedstaw icieli m iast do króla. B ył taki, którego lud W arszawy w niósł na ra­ mionach przed oblicze króla, obwołując powtórnie pre­ zydentem. B ył również taki, którego zachrypnięty głos niósł pokrzepienie dla m iliona w arszaw iaków i daw ał pewność, że m iasto jeszcze się broni... O tych i innych gospodarzach W arszawy będzie tu m o­ wa. A więc?

Ludwik Głowacki: Obrona Warsza-wy i Modlina. W ydawnictw o M inister­ stw a Obrony Narodowej, W arszawa 1960, str. 276.

1. Pierw szy znany z im ienia w ójt Starej Warsza­ w y to...? 2. B ył pierwszym w ójtem Nowej Warszawy?

Jan Kiliński: P am iętniki. Państw ow y Instytut W ydawniczy, War­ szawa 1958, str. 306.

3. K iedy burmistrzem W arszawy Drewno?

Józef Kazimierz Kowalski: Czarna procesja. PA X , W arszawa 1958, str. 337.

został

Łukasz

4. Z jego im ieniem w iążą się Kom isja Brukowa i jedna z w ielkich u lic W arszawy? 5. Przewodził zjazdowi m iast polskich? 6. B ył w ięziony z Kościuszką, Niem cewiczem i K i­ lińskim ? 7. Generał carski i zasłużony prezydent Warszawy? 8. Prezydent z roku 1939? 9. B ył pierwszym prezydentem w yzw olonej War­ szawy? 10. K iedy prezydentem Tołwiński?

20

L IT E R A T U R A

m iasta

był

Stanisław

Zofia Petersowa: W rzesień W arszaw y 1939. E. Kuthan, W arszawa 1946, str. 168. Andrzej Zahorski: Ignacy W yssogota Z a k rzew sk i — P rezyd en t W arszaw y, Państw ow e W ydawnictwo Naukowe, Warszawa 1963, str. 411. Julian Kulski: Zarząd M iejski W a rsza w y 1939—1944. P aństw ow e W y­ dawnictwo Naukowe, W arszawa 1964, str. 188. Adolf Ciborowski: W arszawa. O zniszczeniu i odbudow ie m iasta. Polonia, Warszawa 1964, str. 340.

21

, BUDOWNICZOWIE DAWNEJ WARSZAWY

B ez nich nie m ielibyśm y w W arszawie tylu pięknych pałaców , kam ienic i budynków, z których jesteśm y dum ni i które zdobią miasto. Łazienki, pałace K ra­ kow skiego Przedm ieścia i kam ieniczki N ow ego Świata, to tylko część budowli, które zaliczamy do zabytków architektury. Tworzyli sw e dzieła w różnych okresach dziejów Warszawy. Corazzi, Fontana, Kubicki, Marconi, M erlini, Podczaszyński, Zug — to tylko kilka nazw isk budowniczych Warszawy. Oto dziesięciu w ybranych budowniczych, w jakim okresie działali i jakie były ich głów ne dzieła?

1. M erlini 2. Sosnowski 3. Tylman z Gameren 4. 5. 6. 7.

K ropiwnicki Idźkowski Corazzi Szyller

8. Lalew icz 9. Przybylski 10. T. Tołwiński.

L IT E R A T U R A

Stanisław Łoza: A rch itekci i bu dow niczow ie w Polsce. Budownictwo i Architektura, Warszawa 1954, str. 424. S zkice w a rszaw skie. Państw ow y Instytut W ydawniczy, W arszawa 1958, str. 320. Stanisław Szenic i Józef Chudek: N a jsta rszy szlak W arszaw y. Państw ow y Instytut W y­ dawniczy, Warszawa 1955, siar. 367. W ładysław Tatarkiewicz: D om inik M erlini. Budow nictw o i Architektura, War­ szawa 1955, str. 259. Praca zbiorowa: D aw na W arszaw a w odnow ionej form ie i n o w ej treści. Zarząd M iejski m. st. W arszawy, W arszawa 1949, str. 116.

22

23

I. TYLKO O PAŁACACH

Wraz z dworem królewskim do nowej stolicy przybyło w ielu dygnitarzy i m agnatów, którzy zaczęli budować w łasne rezydencje. Dzięki tem u przybyło W arszawie w iele reprezentacyjnych siedzib, nierzadko budowa­ nych z takim przepychem, że śmiało m ogły konkuro­ w ać z królewską. Często budowali je ów cześni m i­ strzowie architektury, nierzadko sprowadzeni sp ecjal­ nie z zagranicy. Część tych rezydencji nie istnieje. Zastały zniszczone w czasie licznych w ojen. Część jednak odbudowano, m ieszczą się w nich dziś rozm aite urzędy centralne i instytucje kulturalne. Zachowane i odbudowane pałace są dokumentami epok, trw ałą ozdobą m iasta, no i ciekawym i obiektam i dla turystów. Rozpoznajmy w ięc te sylw etki:

25

I, POECI O WARSZAWIE

W arszawa była, jest i będzie tem atem w ielu strof poe­ tyckich... P raw ie każdy w arszaw ski poeta pośw ięcił jej co najm niej jeden utwór. Była ona rów nież na­ tchnieniem i dla tych, którzy w niej nie m ieszkali, ale są związani z m iastem przeżyciami. Z utw orów poetyckich poświęconych W arszawie w y ­ brano 10 fragm entów. K to jest ich autorem i z jakiego utworu pochodzą?

1. Stoi w rynku dom, Dunaju blisko, Godło na nim: srogi łe b Murzyna; Tam m a zacne stróża stanow isko Marcin W iecheć, chłop do karabina! 2. N ie las, n ie łąka, nie łan 2,b oża, A Krzywe Koło, Wspólna, Hoża... I kiedy bierze m nie tęsknota, To m yślę: Chmielna... marzę: Złota... 3. ...Jest u nas kolum na w W arszawie, N a której usiadają podróżne żurawie, Spotkaw szy jej liśd a n e czoło śród obłoka; Taka zda się odludna i taka wysoka! 4. W Warszawie bardzo w cześnie budzą się ptaki i tram waje, ja to przeważnie słyszę, ale bardzo rzadko wstaję. No, bo po co? Ptaki w ypędzać z gniazd? Ja pójdę na Podw ale, na Nowy Zjazd, albo nie pójdę w cale.

26

5. Stare Miasto czołam i kam ienic stoi naprzeciw przemocy, Stare Miasto zdobywa w ieniec. Stare M iasto krw ią serca broczy. 6. Niech wiatr dmuchnie od rzeki, a już jesteś na w ieki zakochany w urodzie Warszawy. 7. O buduj się Warszawo. Z rozmachem. Szeroko. Widnokręgom po brzegi. Pod stopy obłokom. A my, w czorajsi ludzie, niem odni i m ali, Zostaniem y w dzielnicach, któreśm y kochali. Na Starym M ieście, Piw nej, Bednarskiej, czy Hożej, Tu żyła nasza młodość, i starzeć niezgorzej... 8. To gdzieś dalej. N ie m a obawy. P ew nie Praga. A teraz bliżej, jeszcze bliżej. Tuż, tuż. Krzyk jak strzęp krw aw y. I cisza, cisza, która się wzm aga „Uwaga! Uwaga! Odwołuję alarm dla m iasta W arszawy!” 9. A polski bez jak pachniał w m aju, W Alejach i w ogrodzie Saskim, W koszach na rogu i w tram waju, Gdy z Bielan w racał lud warszawski? Szofer nim m aił sw ą taksówkę, Frajerów w ioząc na m ajów kę, Na trawkie, piwko, na muzy kie, Gnał „na sto jeden”, na rezykie; 10.

Pytasz, co m ówię, gdy w arszaw skie dziecię W stawa, oparte na cudzie? Bogu dziękuję, że jeszcze na św iecie Są oryginalni ludzie!

27

1 0 . MALARZE WARSZAWY

Często w ędrując salam i muzeum zatrzym ujem y się przed obrazem, na którym ze wzruszeniem odnajduje­ m y dobrze nam znany fragm ent Warszawy. N am alo­ w ano go przed laty i otoczenie budynku czy ulicy jest już w tej chw ili inne, ale sylw etk a jest taka sam a lub praw ie taka sama jak w tedy, gdy m alow ał ją artysta. D zięki tym warszawskim malarzom w iem y, jak daw ­ niej nasze m iasto w yglądało, jak ubierali się jego m ieszkańcy, jaka była panorama Warszawy. A w ięc, kiedy żyli ci m alarze i dlaczego nazywam y ich m alarzam i Warszawy?

1. 2. 3. 4. 5.

Canaletto Bacciarelli Vogel Norblin Grottger

6. 7. 8. 9. 10.

Gierymski Piw arski Kostrzewski Cieślewski K opczyński

L IT E R A T U R A

Stefan Kozakiewicz: Canaletto. Wiedza Powszechna, Warszawa 1953, str. 139. Stefan K ozakiew icz i Andrzej Ryszkiewicz: W arszaw ska „Cyganeria M a l a r s k a Ossolineum, Wro­ cław 1955, str. 420. Jadwiga Stępieniowa: K ra jo b ra z z tęczą. S y lw e tk i a rtysto 10 od W ita S tw osza do D unikowskiego. Książka i Wiedza, Warszawa 1962, sfer. 256. M ieczysław Wallis: C an aletto — m a la rz 1962, str. 34 + 118.

W arszaw y.

Auriga,

Warszawa

K rystyna Wardzińska: D awne w idoki W arszaw y. Muzeum Historyczne w W arszawie, Warszawa 1958, str. 52 4- 51.

28

. WARSZAWSKIE LEGENDY

„Panna Wodna”, zjawy i duchy, potwory zabijające każdego, kto się do nich zbliży, to tem aty w ielu legend warszawskich. Jest ich w iele, co najm niej ze dwadzieścia znanych do dziś, daw niej było na pew no dużo w ięcej, część m u­ siała bowiem zaginąć z biegiem czasu. Przypom nijm y sobie kilka najbardziej popularnych legend, baśni i podań Starej Warszawy...

1. Jakie legendy w iążą się z nazw ą Warszawy? 2. ...jakie z jej herbem? 3. Jaka legenda m ów i o m ieczu króla Zygmunta? 4» ...a jaka o kluczniku? 5. M łynarz i kościół Panny Marii na Przyrynku?

L IT E R A T U R A

6. W jakiej legendzie w ystępuje „Bazyliszek”?

Franciszek Galiński: Gawędy o W arszaw ie. Państw ow y Instytut W ydawni­ czy, W arszawa 1960, str. 439.

7* ...a w jakiej „Czarny Kocur”? 8. Postać Barbary Gizanki w iąże

się z legendą

o ...?

9. Jaka legenda m ów i o zjaw ie spod pręgierza? 10.

Gdzie p ływ ała „Złota Kaczka”?

Juliusz Wiktor Gomulicki: Stara W arszaw a w rysunkach Tadeusza C ieślew skiego. Arkady, Warszawa 1958, str. 31 + 110. Oskar Kolberg: D zieła w szystk ie. Tom . 24. M azow sze cz. J. P olskie To­ w arzystw o Ludoznawcze, W rocław — Poznań 1963, str. 355. Artur Oppman: L egendy W arszaw skie. str. 86,

E. Kuthan,

W arszawa 1947,

Ewa Szelburg-Zarembina: L eg en d y Warszaury. Czytelnik, W arszawa 1958, str. 86. O w a rsza w sk iej syrenie. N asza Księgarnia, W arszawa 1954, str. 40.

30

OSIEDLA NOWEJ WARSZAWY

W la ta c h 1947—1961 p o w sta ło w W arszaw ie przeszło 40 ró żnej w ielkości osiedli m ieszkaniow ych n a Ż oli­ borzu, na W oli, Ochocie i P radze, w ty m w iększość n a dotychczas p e ry fery jn y ch , m ało zaludnionych te ­ ren ach. P ozw ala to nie tylk o n a rozluźnienie bardzo dotychczas zagęszczonych m ieszkań, ale rów nież n a częściow e przem ieszczanie ludności z bardziej zalu d ­ nionych dzielnic m iasta. Rocznie powstaje w W arszawie ponad 34 000 nowych izb m ieszkalnych. W sum ie jest ich w tej chw ili w sto­ licy praw ie 700 tys., czyli 100 tys. w iecej niż przed wojną. A oto kilka nowych osiedli m ieszkaniow ych Warszawy.

L Jakie osiedla pow stały na Bielanach? 2. Ma „Mister W arszawy” z roku 1961? IJT E R A TU R A

3. Gdzie znajduje się osiedle „RCM”? 4. ...gdzie „Osiedle Oszczędzających”? 5. ...gdzie „Osiedle M łodych”? 6. Na jakim terenie pow staje „Osiedle Prototy­ pow e”? 7. Czy osiedle „Panieńska” jest na Pradze? 8. Leży na Ochocie, po ukończeniu budowy za­ m ieszka w nim 25 tys. osób? 9. D wa osiedla WSM w pobliżu lotniska na Okę­ ciu to...? 10.

32

Jakie osiedla m ieszkaniow e pow stały na Kole?

Adolf Ciborowski i Stanisław Jankowski: Warszawa, odbudowana. Polonia, Warszawa str. 140.

1962,

Stanisław Jankowski: MDM — M arszałkow ska 1730— 1954. Czytelnik, War­ szawa 1955, str. 375. Edmund Kupiecki: W arszaw a. K ra jo b ra z i architektura. Arkady, Warsza­ w a 1963, str. 209. Praca zbiorowa: Rocznik sta ty sty c zn y W arszaw y 1963. M iejski Urząd Statystyczny M iasta Stołecznego Warszawy, Warszawa 1963, str. 301. Tadeusz Podgórski: Z w ie d za m y W arszaw ą. Sport i Turystyka, Warszawa 1956, str. 304.

3 — 500 zagadek o W arszaw ie

33

13. PI
Na rysunkach w idzim y planiki 10 placów stolicy, obok zaś sylw etk i gm achów znajdujących się na tych pla­ cach. Gdzie znajdują się te place, jaka jest ich nazwa i co to za gmachy?

34

35

1 4 . ULICE

W arszawskie ulice! Jest ich w iele. W ielkie arterie i m ałe uliczki na Starym Mieście. Takie, które po­ w stały wraz z Warszawą i młode, których dzieje liczy się na m iesiące. Jest ich w W arszawie około 5000. I tych, które są znane od setek lat i tych, które jeszcze noszą prowizoryczną nazw ę „Projektowana”. Wraz z placam i i n ie nazw anym i drogami biegnącym i w obrębie granic m iasta zajm ują ogółem 1834 ha, a w ięc obszar niem ały w zestaw ieniu z powierzchnią W arszawy wynoszącą 44 575 ha. Co w iem y o tych ulicach?

1. Elektoralna 2. Faw ory 3. A leje U jazdow skie 4. Dąbrowszczaków 5. Miodowa 6. Kam ienne Schodki 7. Kinowa 8. Krzywe K oło 9. Zapiecek 10. Marzanny.

L IT E R A T U R A

Stanisław Ryszard Dobrowolski: N otatn ik W arszaw ski. Państw ow y Instytut W ydaw­ niczy, W arszawa 1950, str. 157. D rugi N otatn ik W arszaw ski. P aństw ow y Instytut Wy­ dawniczy, Warszawa 1955, str. 125. Praca zbiorowa: S zkice n o w o w iejsk ie. Arkady, W arszawa 1961, str. 271. S tanisław Herbst: Ulica M arszałkow ska. 1949, str. 195.

Książka i Wiedza, Warszawa

Eugeniusz Szwankowski: Ulice i place W arszaw y. Państw ow e W ydawnictwo Naukowe, W arszawa 1963, str. 316.

36

37

15. PIERWSZA, PIERWSZY, PIERWSZE...

Takie pytania m ożna mnożyć bez liku. My zajm iem y się tylko w ybraną dziesiątką. Przy okazji proponuje­ my uzupełnienie tej dziesiątki innym i pytaniam i tw o ­ rzonym i przez czytelników.

1. Pierw szym , stałym zakładem w W arszawie była...?

poligraficznym

2. K iedy Warszawa otrzym ała publiczne latarnie miejskie? 3. ...kiedy num erację posesji? 4. ...kiedy Straż Pożarną? 5. Gdzie odbyły się pierw sze w W arszawie w yścigi konne? 6. P ierw sze telefony W arszawa otrzym ała w ...? 7. i 8. Co warszaw iacy oglądali w cześniej a) pierw ­ szy pokaz film ow y b) pierw szy pokaz lotniczy? 9. K iedy ruszył pierwszy po w ojnie turbozespół elektrow ni warszawskiej? 10. Czyje im ię nosi pierw sza w arszaw ska Szkoła Tysiąclecia?

L IT E R A T U R A

Praca zbiorowa: O pow ieść o w arszaw skich strażakach. W ydawnictwo M inisterstwa Obrony Narodowej, W arszawa 1961, str, 123. Jerzy Ficowski: W spom inki staroioarszaw skie. 1959, str. 239.

Czytelnik, W arszawa

Jadwiga W aydel Dmochowska: Danma W arszawa. P aństw ow y Instytut Wydawniczy, W arszawa 1959, str. 518. Józef Sigalin: N ad W isłą wstaje w a rsza w sk i dzień... Iskry, Warsza­ w a 1963, str. 245. Praca zbiorowa: W arszaw a n aszej m łodości. W ydawnictwo Literackie, Kraków b.r. str. 367. Kazim ierz Wroczyński: Z m oją m łodością p rzez W arszawę. Czytelnik, War­ szaw a 1957, str. 219.

38

39

I. „CZERWONA WARSZAWA”

Na nazwę „Czerwona W arszawa” złożyło się w iele lat w alki proletariatu stolicy o prawa dla ludzi pracy, w alki często okupionej krwią. N iestety, w ielu bojow ­ ników nie doczekało zw ycięstw a. Padli w starciach z w ojskiem carskim lub policją, zginęli na stokach Cytadeli, zmarli w w ięzieniach... Pam ięć o nich żyje w stolicy nie tylko w historycznych czy w spom nienio­ w ych publikacjach, ale i w nazwach zakładów pracy, w których pracowali i w alczyli, w nazwach placów i ulic, szkół i instytucji, w napisach na pam iątkowych tablicach... Przypom nijm y kilka wydarzeń z dziejów „Czerwonej W arszawy” i kilka nazw isk bojow ników o Polskę Lu­ dową.

1. ...„Do mazura stań wesoło, Buntownicza wiaro!...” 2. Kim był Henryk Baron (Smukły)? 3. U lica Grzybowska i dzień 28 stycznia 1905 r.? 4. Kiedy zginął Stefan Okrzeja? 5. Czy „Bitw a pod w Warszawie?

Sans

Souci” m iała m iejsce

6. Z jakim w ydarzeniem w iąże się drukarnia na Czystem? 7. Gdzie odbył się zjazd, na którym powstała Ko­ m unistyczna Partia Polski? 8. Na kam ienicy przy Al. 3 Maja Nr 2 w idnieje pamiątkowa tablica. Mieszkał tu...? 9. Kim byli Hibner, K niew ski i Rutkowski? 10.

40

Jaki Zakład w 1963 r. obchodził 130-lecie istn ie­ nia?

L IT E R A T U R A

W arszaw a w roku 1905 1956, str. 204.

(album.).

Sztuka, W arszawa

Bronisław Fijałek: L ata toalku W spom nienia SD K P iL -ow ca. i Wiedza, W arszawa 1955, str. 160.

Książka

P am iętn ik X Pawilonu. (Zebrali i przygotowali do druku: Aleksander K ozłow ski i Henryk J. Mościcki). W ydawnictwo M inisterstwa Obrony Narodowej, War­ szawa 1958, str. 428. Monika Warneńska: S trza ły na ulicy D w o rsk iej. Opowieść o Marcinie Ka­ sprzaku. W ydawnictwo Poznańskie, Poznań 1962, str. 125.

41

. W OKRESIE POWSTAŃ

Dowody um iłowania w olności i w ysokiego poczucia patriotyzm u dał lud W arszawy w okresie zaborów. Tajne organizacje, powstania, bitw y na ulicach i na przedpolach, bohaterscy w odzow ie i sław ne pow stań­ cze oddziały, to dzieje W arszawy w tych czasach. Oto kilka pytań z tego okresu dziejów stolicy:

1. Założyciel „Kuźnicy”, współorganizator jednego z powstań? 2. Generał — jakobin, obrońca Pragi? 3. Z jaką postacią kojarzą się Trzemeszno i War­ szawa, rok 1760 i rok 1794? 4. K olebka pow stania listopadowego, dziś kształcą się tam m łodzi plastycy? 5. Co łączy Białołękę z powstaniem listopadowym ? 6. Obrońca Woli w czasie jednego z powstań? 7. Tytuł w iersza Adama M ickiewicza i m iejsce bo­ haterskiej obrony? 8. Jaką form ację zw ano „Sztyletnikam i”? 9. B yły oficer rosyjski, generał — dyktator po­ w stania? 10.

Kim b ył A leksander W aszkowski?

L IT E R A T U R A

Stefan Kieniewicz: W arszaw a w pow staniu styczn io w ym . wszechna, W arszawa 1956, str. 248.

W iedza

P o­

Karol Koźmiński: Obrońca Woli. O powieść o generale Sow ińskim . Iskry, Warszawa 1957, str. 384. Bożena Krzywobłocka: H istorie W arszaw skie. Wiedza Powszechna, Warszawa 1960, str. 268. Tadeusz Łepkowski: W arszaw a w pow stan iu listopadow ym . wszechna, W arszawa 1957, str. 296.

Wiedza

Po­

W arszaw a w pam iętnikach P ow stania Styczniow ego. Oprać. Krzysztof Dunin-W ąsowicz. Państw ow y In sty­ tut W ydawniczy, Warszawa 1963, str. 633.

43

1 8 . WARSZAWA WALCZĄCA

Od mrocznych lat okupacji dzieli nas już 20 la t w o l­ ności, w ielkiego w ysiłk u odbudowy i rozbudowy ca­ łego kraju i stolicy. N ie zapominamy jednak o w alce z okupantem i o tych tysiącach znanych i bezim iennych bohaterów, którzy oddali sw e przew ażnie m łode .życie w bojach o Polskę. O bohaterach W arszawy w latach Okupacji będzie m owa w tej grupie zagadek.

1. Grudzień roku 1039 — Wawer? 2. K iedy dokonano zam achu na „Cafe Club”? 3. Jak zginął „Kazik D ębiak”? 4. Co łączy Mordechaja A nielew icza z powstaniem w G etcie warszawskim?

L IT E R A T U R A

5. K iedy odbito w ięźniów pod Arsenałem ? 6. U lica Mostowa — „Hanka”, „W iktor” i „Zawi­ sza”...? 7. Gdzie dokonano zamachu na Kutscherę? 8. Kiedy przeprowadzono słynną akcję na KKO? 9. Co oznaczała godzina „W”? 10.

I D yw izja — 13 w rześnia 1944 r. ...?

Stanisław Broniewski: Pod A rsenałem . Iskry, W arszawa 1957, str. 120. Jerzy Kirchmayer: P ow stanie w arszaw skie. Książka i Wiedza, Warszawa 1959, str. 536. Józef Sęk-M ałecki: A rm ia L udow a to pow staniu w arszaw skim . W arszawa 1962, str. 224.

Iskry,

M y z głodujących m iast. W spomnienia Zetw uem ow ców z lat ok u p acji W ydawnictwo M inisterstwa Obro­ ny Narodowej, Warszawa 1961, str. 300. Henryk Paw łow icz: W a w er 27 grudnia 1939 r. W ydawnictwo M inisterstwa Obrony Narodowej, W arszawa 1962, str. 114. Praca zbiorowa: P a m iętn ik i żo łn ierzy baonu ,¿Zośka”. Nasza K sięgar­ nia, W arszawa 1957, str. 528.

44

19 . „DZIECI WARSZAWY”

W siedem setletniej historii W arszawa w ielokrotnie dawała sw ych najlepszych synów do szeregów w ojsko­ w ych. Często cale jednostki w ojskow e form owano w W arszawie, nierzadko z sam ych ochotników, nieraz konspiracyjnie. Sporo tych jednostek nosiło nazw y „warszawskich”, niektóre z dodatkiem „Dzieci W arszawy”. W szystkie były drogie mieszkańcom stolicy, bo przecież były z nim i nierozerwalnie związane. Przypom nijm y sobie bojow e oddziały „Dzieci W arszawy”, z których każdy dobrze się zasłużył i ojczyźnie, i Warszawie.

1. P ułk piechoty, Grochowską?

w sław iony bojami o Olszynkę

2. K iedy powołano Gwardię Narodową W arszaw­ ską? S. Czy Gwardia Honorowa Akademicka powstała w czasie powstania styczniowego? 4. K iedy „Dzieci W arszawy” w alczyły pod Zaborowem Leśnym?

Pr aca zbiorowa: „C zw artacy”. W spom nienia b yłych żo łn ierzy sztu rm o ­ w ego batalionu A L im . „C zw a rta k ó w ” (1943—1945). W ydawnictwo M inisterstw a Obrony Narodowej, War­ szawa 1963, str. 651. Aleksander Kamiński: „Zośka” i „Parasol”. O pow ieść o n iektórych ludziach i n iektórych akcjach dw óch batalionów harcerskich. Iskry, W arszawa 1957, str. 646.

Pancerno-

Janusz Meissner: W arszaw a kurs na Berlin. W ydawnictwo M inisterstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1963, str. 169.

6. Przygotow yw ali się na spadochroniarzy, godłem ich był parasol?

W acław Tokarz: In surekcja W arszaw ska 17 i 18 kw ietnia 1794 r. K siąż­ ka i Wiedza, W arszawa 1950, str. 375.

5. Czy istniała -Motorowa?

W arszawska Brygada

7. Jaki pułk w alczył w czasie powstania w arszaw ­ skiego na Mokotowie? 8. S ław ny m łodzieżow y W arszawy z 1831 r.?

batalion

im ienia

pułku

9. Wieś podm oskiewska Grigoriewskoje i „Warsza­ w a” kojarzą się z .„? 10. Gdzie polska kaw aleria dokonała ostatniej szar­ ży w II w ojnie św iatow ej?

46

L IT E R A T U R A

Praca zbiorowa: W spom nienia w arszaw skich p ep ero w có w (1939— 1944). Książka i Wiedza, W arszawa 1963, str. 390. Lucjan Fajer: Ż ołnierze S tarów ki. Iskry, Warszawa 1957, str. 527. Kazim ierz Sobczak: W yzw o len ie W arszaw y. S tyczeń 1945. W ydawnictwo M inisterstw a Obrony Narodowej, Warszawa 1964, str. 340.

47

20. WARSZAWA ŚPIEWA

W arszawskie piosenki m ają długą tradycję, towarzy­ szyły ludziom w pracy i w alce, w ciężkich chwilach i w dniach radości. Są poważne, uroczyste i pełne humoru. Jest ich w iele. Tu przedstaw im y tylko 10 fragm entów piosenek — 10 zagadek. Jakie są ich tytuły i pełne teksty refrenów? 1. „...Żyj swobodo, Polsko żyj! Takim hasłem cnej podniety...” 2. „...Świętą a prawą, Marsz, marsz, W arszawo”! 3. „...pójdziemy w bój, za każdy kamień twój, Stolico damy krew ...” 4. „...Czuwaj, wiaro, i wytężaj słuch, pręż swój m łody duch, pracując za dwóch...” 5. „...Ten pierw szy marsz, niech dzień po dniu, w poszumie drzew i w sercach drży...” 6. „...Choćbyś morzem żeglow ał, choćbyś lądem wędrow ał...” 7. „...bo Starówka znów stoi, człow iek oczom nie w ierzy —...” 8. „...Wciąż rozśpiewany w arszaw ski dzień, nasz pracowity w arszaw ski dzień!” 9. „...gdzie się W isła w plata w w arszaw ski trakt, gdzie Stare Miasto, co tkw i nad rzeki brzegiem.” 10. „...dzieło naszych serc i rąk, nasza duma, nasza sław a”.

48

4 — 500 zagadek o W arszaw ie

49

2 1 . W ŚWIECIE KSIĄŻKI

W arszawa m a najw iększą bibliotekę Polski, najw ię­ cej księgozbiorów państw owych i społecznych. Warsza­ w a jest -takie m iastem o najw iększej ilości księgarń, wśród nich niektóre są prawdziwym i gigantam i z ty ­ siącam i tytułów i w ieloosobow ą załogą. Tu m ieści się najw iększa ilość w ydaw nictw książkowych, niektóre z nich to praw dziw e fabryki produkujące setk i tytu ­ łów rocznie, w setkach tysięcy egzemplarzy. Warszawa ma rów nież w łasne, w arszaw skie pozycje w ydaw nicze. Zbiory Varsavian' rok rocznie zw iększają się o n ow e pozycje. D latego też tę grupę zagadek w całości poświęcam y sprawom książki. A więc:

1. Ukazała się w 1643 r., była pierwszą książką o Warszawie? 2. N ajw iększa biblioteka w Warszawie? 3. Wydawcą „Biblioteki Syrenki” jest ...? 4. Które z w arszawskich w ydaw nictw jest naj­ starsze? 5. „Pod Znakiem P oetów ” i... „Kłosek”, to...? 6. K tóre księgarnie w arszaw skie noszą nazw iska warszawskich pisarzy? 7. Gdzie odbywają się „czwartki” i „piątki” lite ­ rackie? 8. Tradycyjna w ielka m ajow a impreza książkowa? 9. N a jakiej corocznej im prezie spotykają się w PK iN w ydaw cy z 'całego świata? 10. Najstarszy w stolicy Książki i Prasy?

50

K lub

Międzynarodowej

L IT E R A T U R A

Stanisław Arct: O kruchy wspom nień. Państw ow y Instytut W ydawni­ czy, W arszawa 1962, str. 596. Hanna M ortkowicz-Olczakowa: P od zn akiem klaska. Państw ow y Instytut W ydawniczy, W arszawa 1962, str. 464. Adam Bromberg: K sią żk i i w yd a w cy. P aństw ow y Instytut WTydawniczy, W arszawa 1958, str. 274. Praca zbiorowa pod red. Stanisław a Tazbira: Z d ziejó w k sią żk i i b ib lio tek w W arszaw ie. Państw o­ w y Instytut W ydawniczy, W arszawa 1961, str. 838. W ładysław Grzelak: C yganeria z „U działow ej”. Czytelnik, W arszawa 1965, str. 339. Ferdynand Hoesick: P ow ieść m ojego życia. str. 648 + 528.

Ossolineum,

W rocław

1959,

51

22.

KTO NAPISAŁ?

Ta grupa zagadek przeznaczona jest dla m iłośników literatury o W arszawie. Z jakich książek pochodzą za­ m ieszczone niżej fragm enty, kto jest ich autorem?

L „.lada dzień m a powrócić Wokulski. Nareszcie pan Ignacy zda komuś rachunki i ciężar kiero­ w ania sklepem , najdalej zaś za dw a m iesiące w yjedzie sobie na wakacje. Po dwudziestu p ię­ ciu latach pracy — i jeszcze ja k iej! — należy mu się ten wypoczynek.” 2. „...Zdawało m u się, że zna L alkę na pam ięć, a teraz nie m ógł odtw orzyć z pam ięci szczegółów tego spaceru. Czy b yło to w okresie szczęśliw ej czy nieszczęśliw ej fazy m iłości do Izabeli?...— Muszę to sobie zaraz przeczytać — postanowił, choć kilkakrotnie w racał d o lektury Prusa. I w łaśnie uprzytomnił sobie, że nie posiada już biblioteki i nigdy już zapew ne nie będzie m iał w ręku takiego tomu L a lk i czy E m ancypantek, jakie i on, i Katarzyna odziedziczyli po rodzi­ cach wraz z m ahoniową szafką, oszkloną i osło­ niętą zielonym i firaneczkam i z francuskiej satyny.” 3. „... — N ie bede się z panem sprzeczał, ale zazna­ czę tylko o jednym wypadku, który na w łasne oczy widziałem , to sie pan przekonasz. Jechałem szóstką do domu. N a placforrnie stało trzech facetów." 4. „...Jechaliśmy m ilcząc przez Senatorską, Elekto­ ralną, Chłodną, Wolską, niem al do przejazdu

52

kolei obwodow ej. Skręciliśm y na lew o. Na W ol­ skiej stały tylko domy, domki, Franaszek — tapeciarz, pałacyk Biernackich i nic oprócz za­ gonów z kartoflam i. Wola m iała w tedy złą opinię: stąd pochodzili nożownicy! P o prawej i lewej stronie szosy W olskiej gnieździły się różne w ar­ sztaty garbarskie, szew skie, kapelusznicze, bia­ łoskóra! cze i cegielnie aż po dawną redutę Or­ dona i dalej, dalej, w stronę szosy do Błonia.” 5. „Największą jednak ochotę m iałabym na kon­ cert w D olinie Szw ajcarskiej. A le sam a przecież n ie pójdę, a w szystkie koleżanki porozjeżdżały się: n a w ieś, w góry lub nad morze. Za to w najbliższą niedzielę pojadę z rodzicami wąskotorową kolejką do Wilanowa. Przepadam za jazdą „sam owarkiem ”. Jedzie sobie w olniut­ ko, dyszy i sapie.” 6. „...Piątego października doktor Judym w yszedł n a spacer w A leje Ujazdowskie. B ył to dzień piękny. Słońce rozlew ało ciepło łagodne i blask jeszcze jasny, ale już odchodzący za dziewiątą górę, za dziesiątą rzekę. Szereg drzew A lei, k tó­ rych w idok tak dużo w spom nień nasuw ał, okrył się już rdzą czerniejącą.” 7. „...Gdy zobaczył, że do każdego w ozu przydzie­ lono tylko dwóch N iem ców i że ci zajęli m iejsca obok szofera, był całkow icie pew ien powodze­ nia. Szkopy czyniły w szystko, by przeszkopić sprawę. Kiedy w ozy ruszyły, Wojtek zw rócił się do gro­ m ady 30 stłoczonych mężczyzn. — Hallo, panowie, wyrywam y? Gdy zaczniemy pryskać w szyscy, nie dadzą rady, ¿baranieją." 8. „...Samolot zw alił się na P lacu Zbawiciela, ale już poza m urkiem, na terenie m inisterstw a. U nosiły się stam tąd kłęby dymu, ponad parka­ nem błyskały języki ognia. Sam olot płonął.

53

Strażacy gasili go w ężem przerzuconym przez mur i połączonym z hydrantem ulicznym. Przy­ staw ili m i zaraz drabinkę, po- której w spiąłem się na szczyt murku, i z ich pomocą zsunąłem się na drugą stronę.” 9. „...Na placu przed gm achem głów nym Politech­ niki stało kilkanaście, a m oże ze dwadzieścia, •krytych sam ochodów w ojskowych, i aż roiło się od zielonych m undurów żandarm erii i SS, N aj­ wyraźniej Niem cy otaczali cały kom pleks bu­ dynków Politechniki. W dwóch m iejscach zau­ w ażyłem rozstawione n a jezdni lekkie karabiny m aszynowe, przy których leżały obsługi w p eł­ nym pogotowiu bojowym. D w ie kolum ny żan­ darm ów szły gęsiego do głów nego w ejścia. Za­ obserwowałem , że na placu kręciło się -też w ielu oficerów gestapo i SS. Dostrzegłem wśród nich n aw et jednego w stopniu majora. W tym ro­ dzaju w ojsk była to bardzo w ysoka szarża. A zatem obława m usiała być prowadzona duży­ m i siłam i i zakrojona n a szeroką skalę. — D o licha A to ci chaos Co m y teraz zrobi­ my? — zaniepokoił się „Wiktor” i popatrzył bez­ radnie na pozostałych towarzyszy. Wszyscy m il­ czeli. Istotnie, sytuacja była n ie do pozazdrosz­ czenia.” 10. „...Włosy najeżyły się n'.a jego głow ie, krew uderzyła do czoła. Nikogo- n ie było, co by go opam iętał i powstrzym ał. Franek uczuł to pragnienie połączenia się ze swoim i, którem u oprzeć się nie było podobna. N adstaw ił ucho. W ystrzał działow y huknął od strony Cytadeli, ponad Zamkiem zaśw ieciły puszczone na znak rakiety. — A! Tam może mordują braci! — zakrzyknął! — a ja tu niem ym, bezdusznym, bezwładnym będę św iadkiem rzezi... O, nie, nie. Nigdy! Do swoich! W szeregi!”

54

23. AUTORZY I KSIĄŻKI

Bogata jest literatura o W arszawie. Wielu autorów napisało piękne książki o naszej stolicy. Z reguły lepiej pam iętam y tytuły książek, rzadziej autorów, chociaż byw a i odwrotnie... Poniew aż jednak w tytułach książek o W arszawie często powtarza się nazwa m iasta, przeczytaną książkę łatw o pom ylić z inną... Oto dziesięciu autorów i 20 tytu łów książek o War­ szawie, 10 to tytuły fikcyjne. W ybierzm y w łaściw e tytuły i połączmy ź nazw iskam i pisarzy. 1. 2. 3. 4.

W iktor Gomulicki F ran ciszek G aliński Kazim ierz Brandys Jadwiga W aydeł- Dmochowska 5. Jerzy Łojek 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20.

6. 7. 8. 9. 10.

Olgierd Budrewicz W ładysław Zambrzycki W acław Rogowicz Bożena Krzywobłocka Stanisław Szenic

W arszaw skie opowieści Larum na traktach W arszaw y Baedeker W a rsza w sk i Miasto niepokonane W arszaw skie noce G a w ęd y o W arszaw ie W arszaw a w y d a rta n iepam ięci Z a k t ta jn ych W arszaw y Z d a w n ej W a rsza w y W spom inki W arszaw skie Jeszcze o d a w n ej W arszaw ie O pow iadania o sta re j W a rsza w ę S trusie króla Stasia P am iętn ik F ilipkd C zerw ona W arszaw a W arszaw skie lato O w arszaw skich m ostach. W sto licy W arszaw skie ty p y i oryginały H istorie w arszaw skie.

55

24. 300 LAT W SŁUŻBIE MIASTU

ARCHITEKTURA

W

POLSCE

ADAM A M tŁ O B Ę D Z K I E G O . .Z A ­ R Y S D Z IE J Ó W A R C H I T E K T U R Y W P O L S C E ’- (W ie d z a P o w s z e c h n a ) je s t ksin+M a i w i e t n i e s k o m p o n o w a n ą , o d ^ ¡ I n e j p o tr z e b ie k u l t u r a l­ o k a c ji fa c h o w y c h ż a r c h it e k tu r z e n ie u ska rża ć na uból i te r a tu r y . I n a c z e j c z y te ln ik ó w , o d z w a r te j p u b lik a c ji J k lo p e d y c z n e g o . i g a n iu czyn i z a d o ić k s ią ż k a M ilo b ą d z k ie g o . G łó w n ą j e j z a le tą j e s t d o b r a p o p u la r y z a c ja za ­ g a d n ie n ia w p o łą c z e n iu j e d n a k z w y ­ s o k ą w a r to ś c ią p o z n a w c z ą , p r z e d s t a ­ w ie n ie z a b y t k ó w b u d o w n ic tw a p o l­ s k ie g o j a k o p r z e ja w ó w je d n e g o p r o ­ c e s u h is to r y c z n e g o . A r c h ite k tu r a w P o lsc e p o tr a k to w a n a je s t w ie c w k s i ą ż c e M iło b e d z k ie g o ja k o fu n k c ja z ł o ż o n y c h p r o c e s ó w s p o łe c z n y c h i g o ­ sp o d a rczych .

300 lat m inęło już od chw ili, gdy warszaw iacy otrzy­ m ali pierwsze czasopismo. B yło to 14 m aja 1661 r. P ełny tytu ł tego historycznego czasopisma b ył dość długi: „Merkuriusz Polski Ordynaryjny, D zieje W szystkiego Św iata w Sobie Zam ykający dla Infor­ m acji P ospolitej”;; nakład od 100 do 250 egzemplarzy. „Merkuriusz” nie m iał długiego żyw ota ostatni bowiem numer (41) nosi datę 22 lipca 1661 r. Przyszły jednak po nim następne ezasopisma. W iele, w iele tytu łów gazet można w yliczyć w ciągu tych 300 lat!

1. Jak się nazyw ał najstarszy dziennik Warszawy? 2. Jakie pism o ilustrow ane drukowało w odcin­ kach K rzy ża k ó w l 3. U kazyw ał się 118 lat, był pierwszym codzien­ nym pism em stolicy? 4. M ówiły o literaturze, nauce i sztuce, ukazywały się do I w ojny św iatow ej? 5. Czy w powstaniu styczniowym Warszawa m iała prasę konspiracyjną? tajnego

Stefan Dunin: W spom nienia dziennikarza. Ossolineum, W rocław 1963, str. 292.

7. Która z ukazujących się obecnie w arszawskich gazet jest najstarszą?

W itold Giełżyński: Prasa w a rsza w sk a 1661—1914. Państw ow e W ydawnic­ tw o Naukowe, W arszawa 1962, str. 526.

8. Pierw szym redaktorem naczelnym tego dzien­ nika był Rafał Praga?

Jerzy Łojek: „G azeta W arszaw ska” księdza Ł u sk in y 1774—1793. Książka i Wiedza, W arszawa 1959, str. 167.

6. K iedy ukazał się pierw szy „Głosu W arszawy”?

num er

9. Jak się nazywa ilustrow any magazyn dla har­ cerzy? 10. Od kiedy w ychodzi „Stolica”?

56.

L IT E R A T U R A

Kazim ierz Pollack: Z e w spom nień starego dziennikarza w arszaw skiego. P aństw ow y Instytut W ydawniczy, Warszawa 1961, str. 448.

57

I. WARSZAWSKIE SCENY

12 stycznia 1578 r. w starym dworze ujazdowskim w W arszawie odbyło się przyjęcie w eselne podkanclerza koronnego Jana Zam ojskiego i Krystyny Radzi­ w iłłów ny. We w spaniałej „feście” brał rów nież udział król Stefan Batory z m ałżonką i w ielu dygnitarzy królewskich. Przed dostojnym i gośćm i w ystaw iono „Odprawę posłów greckich” Jana Kochanowskiego. Od tej chudli m inęło praw ie 400 lat... Pow stało i zniknęło wdele w arszawskich teatrów. D ziś m am y w stolicy 10 teatrów dramatycznych, 2 satyryczne, 3 lalkow e dla dzieci, operę, operetkę i kilka scen filialnych. W idzów teatralnych m a Warszaura ponad 2 m iliony rocznie. Przypom nijm y sobie dawne i ’w spółczesne teatry War­ szawy. 1. Kiedy pow stał Teatr Narodowy?

L IT E R A T U R A

2. D rewniany teatr, spłonął w 1939 r.? 3. Kogo nazywamy ojcem teatru polskiego? 4. W 1913 r. odbyło się w nim pierwsze przedsta­ w ie n ie — prem iera „Irydiona”? 5. W jakim teatrze w ystępowali: Ordonówna, P o­ gorzelska, Tom i Jarossy? 6. Z jego nazwiskiem w iąże się teatr „Ateneum ”? 7. W 1963 r. obchodził 35-lecie, najlepiej znają go dzieci? 8. Przez salę kinow ą „Syreny” i fabrykę Szpotańsk iego zaw ędrował n a ulicę Zam ojskiego 20? 9. Pierw szym warszawskim teatrem, który urucho­ m iono po w ojnie na lew ym brzegu W isły był...? 10. Jaki przybytek teatralny znajduje się na ul. Pu­ ław skiej?

58

Witold Filier: R endez-vou s z w arszaw ską operetką. Państw ow y In­ stytu t W ydawniczy, W arszawa 1961, str. 355. M elpom ena i piw o. Państw ow y Instytut W ydawniczy, Warszawa 1960, str. 305. Kazim ierz Krukowski: M oja W arszaw ka. Film ow a W arszawa 1957, str. 124.

A gencja

Wydawnicza,

Józef Szczublewski: W ielki i sm u tn y te a tr w a rsza w sk i 1868—1880. P ań­ stw ow y Instytut W ydawniczy, W arszawa 1963, str. 327. Stanisław a Mrozińska: T eatr w śród ruin W arszaw y. 1958, str. 255.

Czytelnik,

Warszawa

Praca zbiorowa: T eatr N arodow y w W arszawie. 50 prem ier. W ydaw­ nictw a Artystyczne i Film ow e, Warszawa 1962, str. 94.

59

26. PRZEKŁADANIEC KULTURALNY

Sporo zagadek pośw ięciliśm y sprawom kulturalnym . N ie w szystko jednak d ało się zm ieścić w poprzednich rozdziałach. Mamy w W arszawie kilka instytucji muzycznych, radio i telew izję, domy kultury i w iele w iększych i m niejszych zespołów artystycznych. Mamy również kilka stałych, typow o w arszaw skich im prez kultural­ nych oraz 74 kina, w których w ciągu roku byw a ponad 16 m ilionów widzów... Tę grupę zagadek pośw ięcim y Więc... — zresztą zoba­ czycie sami...

1. K im byli bracia Staniew scy? 2. Gdzie m ieści się Filharm onia?

l it e r a t u r a

3. Jaka impreza przyniosła sław ę H alinie Czerny-Stefańskiej i Adam owi Harasiewiczowi? 4. Czy „100 pociech” to nazw a kina? 5. Zespół warszaw ski, który w 1963 r. obchodził jubileusz 10-lecia? 6. Jakiej im prezie kulturalnej patronuje „Express W ieczorny” i „Estrada”? 7. Jaką im prezę nazyw am y „Warszawską Jesienlą”? 8. K iedy nadano pierw szy program w W arszawie?

telew izyjny

9. Kto projektow ał gmach kina „Moskwa”? 10.

60

Jakie zbiory m a Archiwum m. st. Warszawy?

D in-D on (Edward Manc): W spom nienia klow na. Czytelnik, str. 128.

W arszawa

1961,

Helena Duninówna: N iespodzianki w a rsza w sk ie. Czytelnik, W arszawa 1956, str. 340. Witold Filier: C yrk czyli em ocje pradziadków . W ydawnictwa A rty­ styczne i Film ow e, Warszawa 1963, str. 155. W acław Rogowicz: W arszaw a w y d a rta niepam iąci. W ydawnictwo Literac­ kie, K raków 1956, str. 186. Jerzy Waldorff: Z buntow ane u szy. Polskie W ydawnictwo Muzyczne, Kraków 1962, str. 256. W acław Szym anowski i Aleksander N iewiarowski: W spom nienia o cyganerii w a rsza w sk iej. Czytelnik, W arszawa 1964, str. 611.

. W ŚWIETLE NEONÓW...

O zm ierzchu Warszawa staje się kolorowa. Oczywiście tym czasem tylko na głów nych ulicach, ale już n ie ty l­ ko w śródmieściu. K olorow e neony coraz częściej tra­ fiają naw et do odległych dzielnic miasta. Niem al co­ dziennie przybyw ają nowe. Niektóre są proste w konstrukcji i jednokolorowe inne bardzo skom pli­ kowane i barwne. N ajw ięcej tych barwnych neonów m ają A leje Jerozolimskie, N ow y Św iat, M arszałkow­ ska, Krucza. Wiele neonów wyróżnia się oryginalnym kształtem lub barwami. Gdzie napotkam y te neony, co one reklam ują lub o czym informują?

I. O WARSZAWSKIEJ ZIELENI

W arszawska zieleń to około 200 000 drzew w parkach, na skwerach i zieleńcach. To rów nież około 5 i pół tysiąca hektarów „zielonych płuc” miasta. Piękna i stała dekoracja stolicy, m iejsce spacerów, w ym a­ rzony cień w upalne dnie, m iejsce zabaw najm łod­ szych i nie tylko najmłodszych. N iektóre z tych pięknych fragm entów m iasta m ają sw oją historię i to nieraz naw et dość długą. Część z nich to dawne ogrody pałacowe, dziś w łasność ludno­ ści Warszawy. W tych dziesięciu zagadkach zajm iem y się „zielonymi płucam i” Warszawy.

1. „Gladiator” W elońskiego i „Ewa” W ittiga koja­ rzą się z...? 2. Gdzie znajduje się park Sowińskiego? 3. ...a gdzie Żeromskiego? 4. Ma „Tancerkę” i jezioro? 5. Park, rzeźba „M acierzyństwo” i m iejsce straceń? 6. Kiedy Ogród Saski został udostępniony publicz­ ności? 7. Barokowy kościół, 14 erem ów i grób Staszica? 8. K iedy powstał Ogród Botaniczny? 9. Jaki park nazwano im ieniem Hanki Sawickiej? 10.

64

Który ze stołecznych parków jest największy?

L IT E R A T U R A

Jan Knothe: A tu je st W arszaw a. Iskry, Warszawa 1956, str. 338. Praca zbiorowa: Jeszcze o W arszaw ie. Iskry, W arszawa 1958, str. 224. Henryk Lisowski: Z ieleń Warszaury. Sport i Turystyka, W arszawa 1956, str. 240. Kazim ierz Staszewski: B ielany w arszaw skie. Polskie Towarzystwo Krajo­ znawcze, W arszawa b.r., str. 8. Aleksy Czerwiński: Pałac w Łazienkach. W ydawnictwa Artystyczno-G raficzne, W arszawa 1964, str. 12. Jadwiga W aydel-Dmochowska: Jeszcze o da w n ej W arszatme. Państw ow y Instytut Wy­ dawniczy, W arszawa 1960, str. 384. Tomasz Chludziński: P uszcza K am pinoska. Sport i Turystyka, Warszawa 1964, str. 112.

5 — 500 zagadek o W arszaw ie

65

I. NA PRAWO MOST... N A LEWO MOST...

Mosty od lat spinają klam ram i oba brzegi W isły, łącząc system warszawskich ulic w jedną całość. Dziś War­ szawa m a jedynie Wisłę, N ie zaw sze tak było. Rzek i rzeczek warszawskich było niegdyś więcej... Były one dopływam i Wisły. Dziś praw ie zaniknęły zupełnie. W arszawskim mostom i rzekom poświęcim y te za­ gadki.

1. Z jakim m ostem związany jest ten utwór: „Nieubłagano W isło, próżno w strząsasz rogi, Próżno brzegom gw ałt czynisz i ham ujesz drogi. N alazł król August, jako cię m iał pożyć, A ty m usisz tę dobrą m yśl położyć: Bo krom w ioseł, krom prumów, już dziś suchą nogą Twój grzbiet nieujeżdżony w szyscy deptać m ogą.” 2. Kto zniszczył m ost Ponińskiego? 3. Kim był Feliks Pancer? 4. Kiedy otworzono m ost Kierbedzia? 5. Jakie m osty zbudowali w W arszawie saperzy radzieccy? 6. Pierw szym odbudowanym w W arszawie był...?

po w ojn ie mostem

7. Najm łodszym m ostem w arszawskim jest...? 8. Jak p łynęła Drna?

66

L IT E R A T U R A

J. G alew ski i L. B. G rzeniew ski: W arszaw a zapam iętana. O statnie lata X I X stulecia. P ań stw o w y In s ty tu t W ydaw niczy, W arszaw a 1961, s tr. 217. Paw eł Hertz: N o ta tk i z obu brzegów W isły. C zytelnik, W arszaw a 1957, str. 195. T adeusz Jab ło ń sk i: P ółnocny T r a k t W a rsza w y. N asza K sięg arn ia, W a r­ szaw a 1959, str. 136. W acław S te rn e r: M o sty W a rsza w y. P ań stw o w e W ydaw nictw a T ech­ niczne, W arszaw a 1960, s tr. 192.

9. Spływ ała do> Wisły w ąw ozem obecnej ul. Mosto­ wej?

Ju lia n W ołoszynow ski: Cóż to za n iezn a jo m e m iasto? C zytelnik, W arszaw a 1957, str. 152.

10. Jej korytem biegnie dziś Książęca i Czernia­ kowska?

A n to n i Słonim ski: W sp o m n ien ia w arsza w skie. C zytelnik, W arszaw a 1957, s tr. 116.

67

30. TYM RAZEM DATY

Znowu nieco historii. Tym razem wydarzenia, jakie m iały m iejsce w Warszawie. Pytania potraktowano odm iennie od dotychczasowych. Zam iast słów są tylko daty. Pow inniśm y odgadnąć, co działo się w tym czasie w stolicy. A w ięc, co stało się:

1. 11 maja 1573 r. 2.

3 maja 1791 r.

3. 19 grudnia 1806 r. i 22 łipca 1807

r.

4. 21 października 1860 r. 5. 27 czerwca 1862 r. i 6.

19

1 lutego 1945 r.

7. 16—21 listopada 1950 r. 8. 10 m aja 1951 r. 9. 11 maja 1955 r. 10.

31 lipca — 13 sierpnia 1955 r.

w rześnia 1863 r. L IT E R A T U R A

15 w arszaw skich dni. Iskry, W arszawa 1955, str. 128. Karolina Beylin: S p otkali się w W arszaw ie. 1831—1860. Państw ow y Instytut W ydawniczy, Warszawa 1963, str. 330. Irena Koberdowa: W ielki K sią żę K o n sta n ty w W arszaw ie. 1862—1863. Państw ow e W ydawnictwo Naukowe, Warszawa 1962, str. 307. Jerzy Łojek: S tru sie K róla Stasia. S zkice o ludziach i spraw ach d a w n ej W arszaw y. Państw ow y Instytut W ydawniczy. W arszawa 1961, str. 159. G. Zych: A rm ia K sięstw a W arszaw skiego 1807—1812. W ydaw­ nictw o M inisterstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1961, str. 423.

68

69

. TYLKO O KOMUNIKACJI

Trudno dziś sobie wyobrazić tak duże miasto' jak Warszawa bez tram w ajów , autobusów i trolejbusów. Są one nam na co dzień nieodzow nie potrzebne, aby­ śmy mogli podołać obecnem u tem pu życia. Czy można sob ie wyobrazić W arszawę b ez dw orców kolejowych? B ez stałego połączenia z resztą kraju i resztą Europy? D latego też zajm iem y się teraz w arszaw ską kom uni­ kacją dawną i współczesną. A więc?

1. K iedy otworzono pierw szy dworzec kolejow y w W arszawie? 2. Co łączyły „ropuchy”? 3. K iedy zaczęły kursować tram waje konne?

Ryszard Kołodziejczyk: P iotr S tein k eller 1799— 1854. Państw ow e W ydawnictwo N aukowe, W arszawa 1963, str. 266.

5. Co w spólnego z Warszawą m iały „ryksze”?

Ryszard Kołodziejczyk: W arszaw sko-W iedeń ska Droga Żelazna. Państw ow e Zakłady W ydawnictw Szkolnych, W arszawa 1962, str. 60.

6. K iedy uruchomiono pierwszą po w ojnie lin ię tram w ajow ą w lewobrzeżnej Warszawie?

Jadw iga Kopeć: D ziecko d a w n ej W arszaw y. Nasza Księgarnia, War­ szaw a 1963, str. 283.

7. ...linię sam ochodową łączącą Pragę z Warszawą lewobrzeżną?

Maria Kuncewiczowa: D yliżans w arszaw ski. PAX, Warszawa 1958, str. 200.

8. Od kiedy dworzec przy ul. Towarowej pełni funkcję Dworca Głównego?

Janina Siwkowska: K o czo b ryk iem po W arszawie!... Książka W arszawa 1963, str. 374.

9. Pierwszym , zbudowanym po' wojnie, nowocze­ snym dworcem kolejow ym Warszawy jest...?

D anuta Bieńkowska: L ek a rz sta re j Warszaury. Czytelnik, W arszawa 1964, str. 284.

4. Jaki pojazd nazywano „steinkełlerką”?

19. Jakie 3 obiekty otrzym ała Warszawa w „Dniu Kolejarza” w 1963 r.?

70

L IT E R A T U R A

S tanisław M iedza-Tom aszewski: B enefis konspiratora. Czytelnik, str. 196.

i Wiedza,

Warszawa

1962,

71

.. POMNIKI WARSZAWY

N ie jest ich w iele, z każdego jednak W arszawa jest dumna. Tym bardziej ze część przechodziła wprost niezw ykłe koleje losu. N iektóre zrekonstruowano, n ie­ które jeszcze czekają na rekonstrukcję; inne stolica otrzym ała już po w yzw oleniu. W tym rozdziale są tylko zagadki rysunkowe. Dziesięć w ybranych, w arszawskich pomników. W iększość z nich dobrze zna każdy warszawiak. A w ięc, czyj to pomnik, gdzie stoi, kto był jego twórcą?

72

73

33. ULICE, PLACE I ICH PATRONI

Znowu zagadki o ulicach i placach Warszawy. Tym razom zajm iem y się ich patronami, szczególnie tymi, których nazw iska są mniej znane szerszemu ogółowi. Zajm iem y się rów nież ulicam i, których patronowie są m yleni z innym i, bardziej znanym i postaciami. A w ięc, gdzie znajdują się ulice i p lace o takich na­ zwach i kim był ich patron?

1. Plac Zawiszy 2. P lac i ulica Dąbrowskiego 3. U lica Żółkowskich 4. U lica W ejnerta 5. U lica Mochnackiego

L IT E R A T U R A

6 U lica Zuga

Marian Malinowski: W obronie stolicy. W ydawnictwo M inisterstw a Obrony Narodowej, W arszawa 1960, str. 147.

7. Ulica M adalińskiego 8. U lica Bartoszewicza 9. U lica Jachowicza 10. Ulica Duracza.

Eugeniusz Skrodzki „W ielisław”: W ieczory p iątkow e i inne g a w ęd y. Państw ow y In sty­ tut W ydawniczy, W arszawa 1962, str. 388. Bożena Puchalska: K a rtk i z naszego str. 135.

m iasta.

Iskry,

Warszawa

1958,

Sam uel Szym kiewicz: W arszaw a na przełom ie X V III—X I X w. w św ietle p o m ia ró w i spisów . P aństw ow e W ydawnictw o Nauko­ w e, W arszawa 1959, str. 304. Szym on D atner i Kazim ierz Leszczyński: Z brodnie okupanta h itlerow skiego na ludności c y w il­ n ej io czasie pow stania w a rszaw skiego w 1944 roku. W ydawnictwo M inisterstw a Obrony Narodowej, War­ szawa 1962, str. 444+38.

74

75

L CO I GDZIE?

Znowu dziesięć rysunków. W idzimy na nich rozmaite obiekty, m niejsze i większe, o różnych stylach i o różnym przeznaczeniu... Rozpoznajmy, co to jest i gdzie się znajduje...?

a

70

77

35. TU MIESZKALI

Warszawa szczyci się tyra, że m ieszkało w niej w ielu w ybitnych ludzi. Niektórzy spędzili tu całe życie, inni tylko parę lat, ale trw ale związali się z m iastem. Mie­ szkali w W arszawie i obcokrajowcy, w ielu z nich pośw ięciło działalność sprawom polskim. Ku upam iętnieniu m iejsc, w których ci w ybitni ludzie m ieszkali, wm urowano szereg pam iątkowych tablic. Jest ich w iele w Warszawie. Gdzie w ięc i kiedy mieszkali: 1. Maria Skłodowska-Curie 2. Leopold Staff

L IT E R A T U R A

3. Józef Lew artowski

Stefan Godlewski, Ludw ik B. Grzeniewski i Hertryk Markiewicz: S iadam i W okulskiego. Czytelnik, W arszawa 1957, str. 220.

4. Karol Szym anowski 5. Piotr Bardowski 6. Joachim L elew el 7. Andrzej Strug 8. Fryderyk Chopin 9. B olesław Prus 10. Adam Próchnik.

B. Mark: P ow stanie w getcie w arszaw skim . Idisz Buch, War­ szawa 1963, str. 399. Janina Siwkowska: Pan Chopin opuszcza W arszawę. Książka i Wiedza, W arszawa 1960, str. 160. Tam gdzie Chopin chodził na pół czarnej... Książka i Wiedza, W arszawa 1959, str. 140. W arszaw a w ieku Ośuńecenia. Oprać. Jana Kotta i S ta­ nisław a Lorentza. Państw ow y Instytut W ydawniczy, W arszawa 1954, str. 375. Stefan Godlewski: W arszaw a. Czytelnik, W arszawa 1959, str. 120. Stefan Jaracz: O te a trze i aktorze. W ydawnictwa Artystyczne i F il­ m owe, W arszawa 1962, str. 160.

78

79

I. GDZIE SIĘ ODBYWAŁY?

Z podręczników historii, z różnych publikacji, z pra­ sy, z opowiadań, z w łasnej pam ięci pam iętam y sporo wydarzeń, które m iały m iejsce w W arszawie. Nie zaw sze jednak w iem y, gdzie te wydarzenia się odbyły, szczególnie że w w yniku działań wojennych i rozbu­ dowy m iasta zniknęło w iele gmachów, placów, parków, ulic itp. Przypom nijm y sobie kilka takich wydarzeń i to dość różnorodnych z podaniem ich lokalizacji. Gdzie się w ięc odbyw ały:

1. Sejm iki w ojew ództw a m azowieckiego? 2. Pierw sza koronacja królew ska w Warszawie? 3. Start balonu Blancharda? 4. M anifestacja 1861 r., podczas której zginęło pię­ ciu demonstrantów?

Adam Borkiewicz: P ow stanie w a rszaw skie 1944. PAX, str. 748.

5. Pierw sze posiedzenie Klubu Demokratycznego?

Jerzy Fonkowicz: P ierw sze p isto lety. W ydawnictwo M inisterstw a Obro­ ny Narodowej, W arszawa 1962, str. 252.

6. Pierw sze posiedzenie Krajowej Rady Narodowej?

Warszawa

1957,

7. Pierw sza w alka w pow staniu warszawskim?

Józef Margules: P rzyczó łk i w arszaw skie. W ydawnictwo M inisterstwa Obrony Narodowej, W arszawa 1962, str. 430.

8. Lądowanie oddziałów 3 D yw izji WP w e w rze­ śniu 1944 r.?

Tadeusz Pietrzak: P odziem n y front. W ydawnictwo M inisterstwa Obrony Narodowej, W arszawa 1962, str. 236.

9. Kongres Zjednoczeniowy Partii Robotniczych?

Stanisław Podlewski: Rapsodia Zoliborska. PAX, Warszawa 1957, str. 463.

10.

80

L IT E R A T U R A

V Kongres Św iatow ej Federacji Miast B liźnia­ czych?

Bronisław Troński: T ęd y p rzeszła śm ierć. str. 356.

Czytelnik,

6 — 506 zagadek o w a rsz aw ie

W arszawa 1957,

81

. DZIELNICE I PRZEDMIEŚCIA WARSZAWY

W arszawa jest dużym, przeszło m ilionow ym m iastem na prawach województwa. A dm inistracyjnie dzieli się na siedem dzielnic, tworzących jednostki szczebla po­ wiatowego. Obszar m iasta w ynosi 44 621 hektarów, a w ięc dużo w ięcej niż w okresie m iędzywojennym . W 1938 r. ob­ szar W arszawy w ynosił bowiem 12 468 ha. W granicach m iasta oprócz zwartej zabudowy dzielnic centralnych znajdują się również tereny „zielonej War­ szaw y” złożone z dawnych w si, osad i m iasteczek, k tó­ re po ostatniej zm ianie granic w eszły w skład War­ szawy. Zajm iem y się obecnie dzielnicam i administracyjnym i i historycznym i oraz dalekim i przedm ieściami.

1. N ajw iększą dzielnicą jest...?

lewobrzeżnej

W arszawy

2. ...prawobrzeżnej zaś...?

L IT E R A T U R A

3. Jakie osiedla „zielonej W arszawy” znajdują się na krańcach Pragi-Północ? 4. ...a jakie na krańcach Ochoty? 5. Jakie były dzieje Młocin? 6. Czy dawny Pólków Warszawy?

znajduje się w granicach

7. W jakiej dzielnicy znajduje się osiedle „Przy­ jaźń”? 8. Od czego pochodzi nażwa Koło? 9. Z czego słynie Powsin? 10. Najm niejsza dzielnica o najw iększej ilości m ie­ szkańców?

82

Praca zbiorowa: V adem écum w arszaw skie. str. 392. Olgierd Budrewicz: B edeker W arszaw ski 1964, str. 280.

„Stolica”, W arszawa 1957,

Praga. Czytelnik, W arszawa

Lech Pietrzak: J ed ziem y w niedzielą za m iasto. Kraj, W arszawa 1953, str. 80. Kazim ierz Staszewski: M łociny. Polskie Towarzystwo Krajoznawcze, Warsza­ w a 1947, str. 8. Wł. J. W ojtowicz: D zieje Pragi w a rsza w sk iej od czasów najdaum iejszych do obecnych. „Głos Pragi”, Warszawa 1934, str. 88.

83

38. NAJ.„ NAJ,,. NAJ,„

Tym razem samo naj... naj... naj... A w ięc największe, najstarsze, najdłuższe. Oczywiście w yłącznie w w ybo­ rze, bo takich pytań można tworzyć w iele, W arszawa jako najw iększe, najludniejsze i najruchliw sze m iasto Polski, takich naj... może m ieć bez liku. A w ięc najw iększy w Warszawie: 1. 2. 3. 4. 5.

zakład przem ysłowy? zakład poligraficzny? stadion sportowy? plac? sklep?

... najstarszy: 6. pomnik? 7. kościół? 8. cmentarz? ...najwyższy: 9. gmach? ... i najdłuższe: 10.

linia tram wajowa i autobusowa?

L IT E R A T U R A

K ościoły W arszaw y w odbudowie. BPOKW, Warsza­ w a 1956, str. 135. Andrzej Banach: W arszaw a C ieślew skiego-Syna. W ydawnictwo A rty­ styczne i Film owe, Warszawa 1962, str. 272. Jan Jacoby i Zygmunt W dowiński: Pałac K u ltu ry i Nauki. Sport i Turystyka, W arszawa 1955, str. 64. Aleksander W ojciechowski: R yn ek S tarom iejski. Sztuka, W arszawa 1954, str. 36+ + 76. Barbara Szym anowska-Zielióska: Kolum na Z ygm unta III w W arszawie. Sztuka, War­ szawa 1957, str. 44+69. Zbyszko Siemiaszko: W arszaw a. Sport i Turystyka, W arszawa 1934, str. 155. A leksander M aliszewski: U brzegu m o je j W isły. Państw ow y Instytut W ydaw­ niczy, W arszawa 1964. Alina Sokołowska i Antonina Zalewska: W arszaw a w rysunkach A leksandra M ajerskiego. Ar­ kady, Warszawa 1958, str. 94.

84

85

I. TYM RAZEM TYLKO SPORT

Wśród tysięcy sportowców, którzy co roku biorą udział w zawodach sportowych, nie brak reprezentantów sto­ licy. Są warszaw iacy także wśród tych najlepszych, którzy biją rekordy i zdobywają dla Polski tytuły m i­ strzowskie. Wśród czołowych klubów sportowych Pol­ ski znajdują się również i kluby stołeczne. N iektóre z nich mają w ieloletn ie tradycje. Ma stolica również w łasne, tradycyjne już imprezy sportowe. N ie możemy w ięc pominąć w zagadkach w arszaw skie­ go sportu. A w ięc w tym rozdziale tylko sport, w ielkie sportow e wydarzenia w W arszawie, sportowe organi­ zacje i sportowcy.

1. W czasie jakiej imprezy i w jakiej dyscyplinie pięciu Polaków zdobyło w 1953 r. tytuły m i­ strzów Europy? 2. Gospodarz stadionu, na którym są organizowane zawody w św ietle reflektorów? 3. Popularny „Kolka” to...? 4. Jaką nazw ę nosi sztuczne lodowisko w War­ szawie? 5. Doroczne zawody lekkoatletyczne w Warszawie? 6. Co oznacza skrót „WTW"? 7. Nazywano go „Pytlasem ”? 8. Dlaczego czapki?

część

turystów -kolarzy

nosi

białe

9. Najstarszy klub sportowy w Warszawie? 10. W barwach jednego w ystępow ała W. W alasiew iczówna, w barwach drugiego — zw ycięzca jed ­ nego z W yścigów Pokoju. Założono je w tym sam ym reku?

86

L IT E R A T U R A

W. G ołębiewski i J. Stroynowski: O lim pijskie fanfary. Iskry, Warszawa 1957, str. 670. Tadeusz A. Grabowski: Z lam usa w arszaw skiego sportu. Nasza Księgarnia, W arszawa 1957, str. 442+40. S tanisław Mielech: S portow e sp ra w y i spraw ki. W ydawnictwo M inister­ stw a Obrony Narodowej, Warszawa 1963, str. 317. Praca zbiorowa: Pół w iek u A kadem ickiego Z w iązku Sportowego. Sport i Turystyka, W arszawa 1962, str. 368. Praca zbiorowa: W arszaw a. In form ator-przew odnik. Związek Propa­ gandy Turystycznej, Warszawa 1937, str. 256. Praca zbiorowa: P rzew odn ik po W arszaw ie. WTI Stolica, Warszawa 1956, str. 192.

87

40. TARGOWISKA

I BAZARY

K wadrat niezabudowanej przestrzeni. Ruch, kłębi się barw ny tłum , faluje i przelewa m iędzy rzędami straga­ nów. Gwar kupujących i sprzedających w ypełnia tar­ gowisko. Tu zielenina, tam drób i nabiał. Dalej m ięso i ryby, artykuły gospodarcze, konfekcja... W X IX w. stolica m iała 12 większych targowisk. Obec­ nie jest ich coraz m niej. Zastępują je sklepy, w ielkie hale targow e i now oczesne dom y towarowe. A le jesz­ cze długo, aczkolwiek w m niejszym zakresie, targow i­ ska w arzyw ne i ow ocow e będą istnieć na przedm ie­ ściach stolicy. Przypom nijm y sobie targowiska i bazary w arszawskie dawne i współczesne.

1. Kiedy na Mariensztacie odbywały się targi? 2. Czy „Nowa Jerozolima” to nazwa targowiska? 3. Jakie targow iska m ieściły się na Szerokim D u ­ naju? 4. Co dziś m ieści się w Halach Mirowskich? 5. Gdzie znajdował się „Kercelak”? 6. K iedy zniknął ostatni fragm ent „Pociejowa”? 7. Gdzie m ieścił się targ koński, który dał nazwę jednej z ulic? 8. Czym handlowano na „W ołówce”? 9. Znany targ, m iejsce śm ierci tysięcy w arszaw ia­ ków w czasie powstania? 10.

88

Na m iejscu jakiego targow iska w zniesiono „Dom Słow a Polskiego”.

L IT E R A T U R A

Eustachy Czekalski: W cieniu zam kow ego zegara. Państw ow y Instytut W y­ dawniczy, W arszawa 1957, str. 224. Benedykt Hertz: Z d ziejó w term inatora. str. 183.

Czytelnik,

Warszawa

1956,

Prus Bolesław: O brazki w arszaw skie, Państw ow y Instytut W ydawni­ czy, Warszawa 1957, str. 340. Irena Tessaro: W arszatoa w obrazach i rysunkach X IX w ieku. Mu­ zeum Historyczne, Warszawa 1957, str. 87 + ilustr. Stefan Majchrowski: W W arszaw ie, Sew erciu, życie w re, kipi... Ludowa Spółdzielnia W ydawnicza, W arszawa 1960, str. 144. Jan Dąbrowski i Józef Koskowski: N iepiękne dzielnice. Państw ow y Instytut W ydawniczy, W arszawa 1964, str. 509.

89

4 1 . CZYJA TO SIEDZIBA?

M inisterstwa i urzędy centralne, instytucje i zakłady naukowe, zarządy głów ne związków i stowarzyszeń, w ydaw nictw a, kluby i w iele innych instytucji i orga­ nizacji m a siedziby w Warszawie. N iektóre m ieszczą się w zabytkowych pałacach, kamienicach i kam ienicz­ kach, inne w nowoczesnych, specjalnie budowanych gmachach o ciekawej niejednokrotnie architekturze. A w ięc, czyja to siedziba?

SI

STARE I NOWE

Warszawa ma tysiące gm achów i kamienic. Do wielu zabytkow ych dochodzą nowe, budowane już w nowych stylach współczesnych i bardziej funkcjonalnych zgodnie z wymogam i dnia dzisiejszego. Są wśród nich budowle o tak charakterystycznych kształtach, że w y ­ odrębniają się spośród innych i łatw e są do zapa­ m iętania. K ilka takich nowoczesnych obiektów w eszło do tej grupy zagadek. Będzie tu także kilka innych obiektów, rów nież godnych zobaczenia. Gdzie znajdują się te obiekty i jakie jest ich przeznaczenie?

93

43. KIM BYLI?

Prezentujem y tu 10 nazwisk zasłużonych m ieszkańców Warszawy. Vvrszyscy są trw ale związani z miastem . 3 wojskowych, 3 działaczy społecznych i niepodległościo­ wych, 2 pedagogów» naukowiec, w ynalazca oraz pisar­ ka — w szyscy m ają w stolicy trw ałe pam iątki w po­ staci nazw ulic, szkół i zakładów. Oczywiście to tylko nieliczni z w ielu, w ielu zasłużo­ nych. Kim w ięc byli?

1. Wojciech Oczko 2. A ntoni Magier 3. Walery Łukasiński

L IT E R A T U R A

4. K lem entyna z Tańskich Hoffmanowa 5. Janusz Korczak 6. Marceli Nowotko 7. Stefania Sem połowska

Janina Broniewska: O czło w ieku , k tó r y się ku lo m nie kłaniał. W ydawnic­ tw o M inisterstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1963, str. 176.

8. Janek Krasicki 9. Podporucznik „Zośka” 10. Generał Walter.

Karolina Beyłin: T a jem n ice W a rsza w y z la t 1822—1830. Państw ow y In­ sty tu t W ydawniczy, W arszawa 1958, str. 396. Leon Wanat: Z a m u ra m i P a w ia ka. Książka i Wiedza, 1960, str. 456.

Warszawa

Edwin Rozłubirski: L u d zie z innego św iata. W ydawnictwo M inisterstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1959, str. 82. A ntoni Magier: E ste ty k a m ia sta stołecznego W a rszaw y. Warszawa 1963, str. 505.

Ossolineum,

Praca zbiorowa: W sp o m n ien ia w ięźn ió w P aw iaka. 1939—1944. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1964, str. 439.

94

95

44. „SŁOWO SIĘ RZEKŁO, KOBYŁKA U PLOTA”

P rzysłow ia są m ądrością narodów, a Warszawa m a ich sporo. Jest w nich bardzo często zaw arta głęboka treść, pogląd na życie, lub ocena pew nych wydarzeń. Nieraz są poważne, najczęściej żartobliwe, hum ory­ styczne, pełne drwiny, bo Warszawa potrafiła natych­ m iast reagować na różne zjawiska. M ieliśmy tego naj­ lepszy przykład w czasie okupacji. Przypom nijm y w ięc sobie dziesięć przysłów i porze­ kadeł warszawskich. Co oznaczają i jaki jest ich ro­ dowód?

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

„Słowo się rzekło, kobyłka u plota” „Choć Warszawa ciasna, ale jasna” „Plecie jak Piekarski na m ękach” „Okrągły jak karm elicka bania” „Delikacik z marymonckiej m ąki” „Osoliłeś, by Pragę” „Apelacja pod Jeziornę” „Spisał się jak m ajstrow e z Podw ala” „Posiwiał jak sobór na Saskim Placu” „Próżniak zygm untow ski”.

B IB L IO G R A F IA

Irena Malinowska: T rasa stan isław ow ska. W ydawnictwo -Graficznte, Warszawa 1964, str. 24.

A rtystyczno-

W ojciech Fijałkowski: W ilanów. W ydawnictwo Artystyczno-G raficzne, War­ szaw a 1964, str. 12. Sabina Dłużniewska: P am iętn ik rcarszawski. Książka i Wiedza, Warszawa 1964, str. 332. Stanisław Komornicki: Na barykadach W arszaw y. W ydawnictwo M inisterstwa Obrony Narodowej, W arszawa 1964, str. 363. Klem ens Junosza (Szaniawski): O b yw a tel z T am ki i inne opowiadania. W arszawa 1960, str. 310.

Czytelnik,

Stanisław Szenic: O ch m istrzyn i i fa w o ry ty królew skie. P o rtrety trzech dam w arszaw skich. Iskry, Warszawa 1961, str. 171.

96

7 — 50łJ zagadek o W arszaw ie

97

I. WARSZAWSKIE CMENTARZE

Rok rocznie 1 listopada, w przeddzień „zaduszek” pra­ w ie cała ludność Warszawy, starzy, młodzi i nawet bardzo młodzi, pojedynczo i przepełnionym i tram w a­ jami, autobusami, taksów kam i i pieszo, jadą i idą złożyć hołd zmarłym. W tym dniu w arszaw skie cmentarze stają się trady­ cyjnym m iejscem spotkań i dniem w spom nień o naj­ bliższych. Płoną znicze, m igocą tysiące św iateł, ci­ chym i zw ykle alejkam i w ędrują tłum y. K iedyś Warszawa m iała w iele cm entarzy, gdyż zm ar­ łych grzebano na z reguły niedużych cmentarzach przykościelnych. Później pow stały w ielkie cmentarze, przeważnie na odległych przedmieściach. W arszawskim cm entarzom pośw ięcim y kolejne za­ gadki. I.IT E R A T U R A

1. Gdzie znajdują się groby ostatnich książąt Ma­ zowsza? 2. N ajw iększy, grzebalny cm entarz Warszawy?

M. Krzyżaniak i B. Miszkiewicz: C m en tarzyska warszaroskie z X V II—X IX w. P aństw o­ w e W ydawnictwo Naukowe, Warszawa 1955, str. 122.

3. W ielki cmentarz żołnierzy radzieckich? 4. Jest tam grób Stefana Żeromskiego? Mar­

M ieczysław Orłowicz: P rzew odn ik po cm entarzach warszaw skich. Polskie Tow arzystw o Krajoznawcze, W arszawa 1921, str. 46.

6. Na jakim cm entarzu znajdują się groby Szymona B. Zuga i Jana Ch. Kamsetzera?

Edward Serwański: Dulag 121 —• P ruszków , Sierp ień -paździe rnik 1944 r. W ydawnictwo Zachodnie, Poznań 1946, str. 105.

5. Gdzie znajduje chlewskiego?

się

grobowiec

Juliana

7. Pom nik „Bundu” i prochy ofiar Getta oraz m o­ giła Ludwika Zamenhofa to...? 8. Czy jest w W arszawie cmentarz żołnierzy w ło ­ skich? 9. Na jakim cmentarzu są m ogiły Tatarów? 10. W jakiej dzielnicy jest cm entarz prawosławny?

98

Podziem ia kościołów sta rej W arszaw y. A rch ikatedra Sw. Jana i kościół NMP Ł askaw ej. RPOKW, W arsza­ wa 1957, str. 64.

Tadeusz Klim aszewski: V erbrennungs-K om m ando Warschau. Czytelnik, War­ szawa 1960, str. 171, Praca zbiorowa: P rzew odn ik po upam iętnionych m iejscach w alk i m ę­ czeństw a. L ata zoojny 1939— 1945. Sport i Turystyka, W arszawa 1964, str. 312 + ilustr.

99

46. MUZEA

Ze w szystkich m iast Polski Warszawa ma ich n ajw ię­ cej. Na ich zasoby złożyły się w ieki i w iele, w iele po­ koleń. Możemy w nich poznać historię naszego narodu, dorobek kulturalny, życie i osiągnięcia w ybitnych łu ­ dzi. W muzeach m ożem y pogłębić w iedzę i przyjem nie sp ę­ dzić czas. Warto w ięc wykorzystać niepogody i dni zim owe na zw iedzenie w arszawskich m uzeów, szcze­ gólnie, że często poza stałym i zbiorami organizują one ciekaw e w ystaw y, nierzadko wypożyczając część eksponatów z innych placów ek zamiejscowych. A w ięc kilka warszawskich m uzeów.

1. Obchodziło 100-lecie, ma „Bitwę pod Grunwal­ dem ”? 2. Jakie zbiory gromadzi Muzeum "Wojska P ol­ skiego? 3. Ma bogatą kolekcję bursztynów? 4. „Tramwaj” i cele śmierci? 5. Jakie muzeum otworzono w setną rocznicę po­ w stania styczniowego? 6. Życie i dorobek autora „Pana Tadeusza” pozna­ m y w...? 7. Dawny pałac Przebendowskich to obecnie m u­ zeum...? 8. Ma próbki skał, rud i innych kopalin? 9. Gdzie m ieści się Muzeum Ruchu Rewolucyjnego?

Historii

Polskiego

10. Historia W arszawy od X do X X w. to stała w ystaw a w...?

100

L IT E R A T U R A

W arszawa w latach 1795— 1864. K atalog ek sp o zycji Muzeum. H istorycznego to. st. W arszaw y. Muzeum Historyczne, Warszawa 1960, str. 254. W arszaw a stolica str. 188.

Polski.

SFOS,

Warszawa

1949,

Aleksandra Ożóg: M uzeum Lenina w W arszawie. W ydawnictwo Artystyczno-G raficzne, W arszawa 1960, str. 48. Henryk J. Mościcki: C ytadela w arszaw ska. Z arys h istorii bu dow y. Towa­ rzystw o M iłośników H istorii w W arszawie, Warsza­ w a 1963. J. Durko i A. Zalewska: W arszaw skie Muzea. W ydawnictwo -Graficzne, Warszawa 1964, str. 24.

A rtystyczno-

Karolina Beylin: Jeden rok W arszaury 1875. Państw ow y Instytut Wy­ dawniczy, W arszawa 1959, str. 496.

101

47. GAUDEAMUS

Około 40 tysięcy studentów* Studiuje w kilkunastu warszawskich uczelniach. Część z nich pozostanie tu na stałe, aby objąć stanow iska w instytucjach i zakła­ dach, część rozejdzie się po kraju. Od kilku lat widzim y wśród tej rzeszy obcokrajowców, nierzadko z odległych i egzotycznych krajów. Polskie uczelnie są w ysoko notowane, szczególnie w krajach, które niedaw no odzyskały niepodległość i nie m ają dotychczas w łasnych uczelni. Wielu egzotycznych dyplom atów już opuściło W arsza­ wy, by objąć w ażne stanow iska w* sw oich ojczyznach, w ielu jeszcze studiuje. Przypom nijm y sobie kilka warszaw skich uczelni. 1. Która uczelnia niedawno obchodziła 140-lecie? 2. N aw iązuje do Staszica, jest najw iększą uczelnią w W arszawie? 3. Kształcą się tu specjaliści dla rolnictwa i le ś­ nictwa? 4. Jaka uczelnia kształci kadry aparatu partyjnego i organizacji społecznych?

Praca zbiorowa: Z d ziejó w podziem nego U n iw ersytetu W arszawskiego. Iskry, W arszawa 1961, str. 315.

5. Profesoram i tej uczelni byli Leon Schiller i A le­ ksander Zelwerowicz...

Praca zbiorowa: Maty przew odn ik po W arszaw ie. Sport i Turystyka, W arszawa 1963, str. 168.

6. Jaką uczelnię ukończyli Fryderyk Chopin i Igna­ cy Paderewski? 7. ...jaką Bronisław Czech i Janusz Kusociński?

9. ...a gdzie ekonomiści? 10. Jaka uczelnia warszawska obchodziła w 1963 r.?

Marian Bogacz: A kadem icy W arszaw y. Z d zie jó w organizacji stu den c­ kich w X I X uńeku. Iskry, Warszawa 1960, str. 460. Wojciech Bułat: S tra jk stu den cki w W arszaw ie w 1917 roku. W arszawa 1960, str. 231.

8. Gdzie studiują przyszli lekarze?

102

L IT E R A T U R A

15-lecie

Iskry,

L esław M. Bartelski: G enealogia ocalonych. Szkice o latach 1939— 1944. W y­ dawnictwo Literackie, Kraków 1963, str. 339.

103

i. WARSZAWSKIE LIPCE

Gra orkiestra. Krótkie przem ówienie, przecięcie barw ­ nej taśmy... Przybył nowy obiekt — dar lipcow y dla Warszawy. Wieczorem na placu D efilad tłum y wokół estrady, gra m uzyka, tańczą starzy i młodzi, żołnierze i cyw ile. W arszawiacy i ci, którzy przyjechali do stolicy na św ięto lipcowe. W każde lipcow e św ięto W arszawa bawi się i dostaje prezenty... Przypom nijm y sobie najw ażniejsze.

1. K iedy Warszawa otrzym ała odbudowany m ost im. Poniatowskiego? 2. Trasa W-Z przybyła w...? 3. Co przybyło stolicy w św ięto lipcow e 1950 r.? L IT E R A T U R A

4. K iedy został otw arty K lub Międzynarodowej Książki i Prasy przy Nowym S wiecie? 5. „MDM” to prezent lipcow y z...? 6. Jaki fragm ent odbudowanej Warszawy przybył w lipcu 1953 r.?

W. Kowalski: Trasa W -Z. Polskie Towarzystwo Krajoznawcze, War­ szawa 1949, str. 64.

7. Jakie dwa w ielkie obiekty otwarto w W arszawie w lipcu 1955 r.?

Karol Małcużyński: Szkice w arszaw skie. 1955, str. 256.

8. K iedy zakończono odbudowę Rynku Miasta?

Karol M ałcużyński i Bronisław Wiernik: Trasa W -Z. 22. VII. 1949. Czytelnik, W arszawa 1949, str. 80.

Nowego

9. W ielka trasa oddana do użytku w lipcu 1959 r.? 10. Nowoczesne kino, prezent lipcow y z 1962 r.?

104

Praca zbiorowa: Rośnie nowa W arszawa. Kraj, W arszawa 1952, str. 64.

Książka i Wiedza,

Do br os ław Kobielski: Stare Miasto. W ydawnictwo Warszawa 1964, str. 16.

Warszawa

Artystyczno-Graficzne,

105

49. DUMA

ROBOTNICZEJ WARSZAWY

Ma ich Warszawa w iele i przem ysłow e giganty za­ trudniające kilka tysięcy robotników, i nieduże za­ kłady o kilku zaledwie stanowiskach. Jedne produkują głów nie na użytek warszawskich odbiorców, inne dla odbiorców z całego kraju i odbiorców zagranicznych. Niektóre zakłady mają długą i bogatą historię, inne zbudowano już w okresie X X -łecia Polski Ludowej z rozmachem, nowocześnie i wyposażono w najbardziej wyszukane urządzenia. Sprawdzimy nasze wiadomości o stołecznym prze­ myśle. 1. Jaka fabryka przeniosła się z Grochowa na Żerań do jednego z najnowocześniejszych zakła­ dów Warszawy? 2. „Warszawa” i „Syrena” w jednym stoją domku? 3. W 1950 r. powstała tu pierw sza „Aga”? 4. Co łączy ulicę Karolkową z Różą Luksemburg? 5. Jeden z wolskich zakładów, cenią go nie tylko fotoamatorzy...? 6. Skrót „PZO” to...? 7. Gdzie pow staw ały „Osy”? 8. Czy penicylina powstaje w stołecznym za­ kładzie? 9. Jaki zakład produkuje radioodbiorniki „Migo”? 10. Pow stał w 1899 r., pracował w nim Karol Wójcik?

L IT E R A T U R A

Praca zbiorowa: W arszaw a m iasto w alki, pracy i pokoju. Stołeczny K om itet Frontu Jedności Narodu, W arszawa 1952, str. 48. Praca zbiorowa: W arszaw a naszych dn i. SKFJN, W arszawa 1954, str. 144. Praca zbiorowa: W arszaw a — osiągnięcia — p ersp ek ty w y . Warszawa 1961, str. 119.

SKFJN,

Tadeusz kur: Polska P artia R obotnicza w W arszaw ie. W X X rocz­ nicę. W ydawnictwo Artystyczno-Graficzne, Warszawa 1962, str. 24. Andrzej Wróblewski: F ragetow e łyżeczki. Czytelnik, Warszawa 1955, str. 235.

106

107

50. WARSZAWA

WCZORAJ, DZIS I JUTRO

N asze miasto, bohater w szystkich zagadek w 50 roz­ działach tej książeczki, liczy sobie 700 lat. 7 w ieków to duży szm at czasu, dzieje W arszawy były przy tym burzliw e i niespokojne. Duża część najciekawszych fragm entów tych dziejów znalazła już m iejsce na po­ przednich stronicach. Na zakończenie garść pytań o W arszawie wczorajszej, dzisiejszej i jutrzejszej — oczyw iście w niedużym tylko wyborze, A w ięc?

1. W W arszawie powstało pierwsze w Polsce tow a­ rzystw o naukowe. Jakie i kiedy? 2. Co łączyło „Hcnoratkę” z powstaniem listopa­ dowym? 3. Ilu mieszkańców' liczyła stolica w roku 1939, ilu w 1945, a ilu ma dziś? 4. Jakie straty w budynkach poniosła Warszawa w 1939 r. i w ciągu całej wojny? 5. Od łipca 1964 r. czas przejazdu na lotnisko Okę­ cie jest krótszy o 15 m inut. Co na to w płynęło?

Stanisław Ryszard Dobrowolski i M ieczysław Berman: B ruki W arszaw y. Książka i Wiedza, W arszawa 1964, str. 480. Praca zbiorowa: C yw iln a obrona W a rsza w y xoe w rześniu 1939. stw ow e W ydawnictwo Naukowe, W arszawa str. 511.

Pań­ 1964,

6. Co pomieszczą budynki w e „wschodniej ścianie ul. M arszałkowskiej?

Maria Kann: N iebo nieznane. Wyd. M inisterstwa Obrony Narodo­ w ej, Warszawa 1964, str. 217.

7. Czy W arszawa będzie m iała metro?

L esław M. Bartelski: W odrosty. C zyteln ik, W arszawa 1964, str. 218.

8. Przez jakie m osty będziem y jeździli: z Woli na Targówek i z południowego Śródmieścia na Saską Kępę?

Leon Chajn: K ie d y Lublin b ył W arszawą. 1964, str. 211.

9. Gdzie powstanie muzeum skansenowskie? 10. ...gdzie paw ilony przyszłej wystawcy św iatow ej?

108

L IT E R A T U R A

Czytelnik,

Warszawa

Praca zbiorowa: Plan generalny W arszaw y. Prezydium Rady Narodo­ w ej Miasta Stołecznego Warszawy i Rada Główna SFOSiK, Warszawa 1965, str. 179.

109

ODPOWIEDZI

. GDY WARSZAWY JESZCZE NIE BYŁO

1. Najstarszym z odkrytych grodów na terenach obecnej Warszawy jest gród w arowny na Starym Bródnie (na „Zagórkach” pomiędzy PGR — Bródno a w sią Stare Bródno). Archeolodzy um ieszczają go w X —X I w., być może pow stał jeszcze wcześniej. Ota­ czał go w ał z ostrokołem w ysokości ok. 8 m, do w nętrza prowadziła brama z wieżyczką. Spłonął na początku X I w. i później już nie został odbudowany. Przy grodzie znajdowała się osada przy grodowa. 2. Obecny Grochów już przed kilku tysiącam i lat był zamieszkany. Potw ierdziło ten fakt cenne odkry­ cie w w ykopie budowlanym (na osiedlu Grochów II). Znaleziono tam doskonale zachowaną czaszkę 7—9 le t­ niej m ieszkanki tych okolic sprzed 7000 lat. Dzięki gipsowej rekonstrukcji rzeźbiarza-antropologa Wień­ czysław a Pław ińskiego tw arz tej pra-warszaw ianki m ożemy oglądać w Muzeum Archeologicznym w War­ szawie. 3. Osada Targowe W ielkie pow stała w rejonie obecnej ulicy Targowej w X II w . Ciągnęła się na prze­ strzeni około półtora kilom etra. B yła już w tedy m iej­ scem okresowych targów, związanym z brodem przez W isłę na trasie Targowe W ielkie — w ąw óz W ieliszewa (obecna ulica Mostowa). Na wschód od osady Targowe W ielkie leżała w ieś Targowe Małe, późniejszy Targó­ wek. W czasie badań archeologicznych na terenie Tar­ gów ka (po Obu stronach uL K siężnej Anny) stw ierdzo­ no, że istniała tu osada jeszcze starsza, bo z około 3000 lat przed naszą erą. 4. Kam ion na prawym brzegu W isły (inaczej K a­ m ień) jest starą osadą ongiś należącą do kapituły płockiej. W X III w. stał się siedzibą parafii. P ow stał obok przeprawy przez W isłę do Solca.

6. Saska Kępa nosiła dawniej nazw ę K ępy Solec­ kiej (później Kawczej) i należała do osady Solec. L e­ żała zaś na lew ym brzegu W isły, która dawniej p ły ­ nęła przez dzisiejszy Park Paderewskiego. W X IX w . Saska Kępa stała się popularnym „Letnim salonem ” Warszawy. B yło tu w iele letnich restauracji, karuzel, kręgielni i sal tanecznych. Przewozem w arszawiaków przez W isłę trudnili się przewoźnicy na batach, p y chówkach itp. 7. Gród Jazdów znajdow ał się prawdopodobnie na terenie dzisiejszego ogrodu Botanicznego i górnych Łazienek. Nim stał się w łasnością książąt m azo­ w ieckich należał do rycerza W ojciecha z Jazdowa i następnie jego syna M ikołaja (późniejszego kaszte­ lana W iskiego). W 1262 r. książę Mazowsza, Ziem owit przebywał tu na polow aniu ze starszym synem , jede­ nastoletnim Konradem. 23 czerwca nadciągnęły w o j­ ska litew sko-ruskie księcia halickiego i w ołyńskiego Swaraona, które po krw aw ej w alce gród zdobyły i sp a­ liły. Książę Ziem owit zginął, a m ały Konrad został uprowadzony do niew oli.

8. N azwisko niejakiego Gotarda, prawdopodobnie rycerza m azowieckiego, i nazw a Służew , ongiś w ieś, obecnie jedna z dzielnic Warszawy, w iążą się z ro­ kiem 1241 i Warszawą. W tym roku książę m azowiecki Konrad I nadał Gotardowi w ieś Służew pod Warszawą jako nagrodę za zasługi poniesione w zw ycięskiej w a l­ ce z Jadźw ingam i Jest to pierw szy znany dokument, w którym w ym ieniono W arszawę jako m iejscowość w iększą i znaczniejszą n iż Służew. 9. Wieś R ybitw y to okolica obecnej ulicy Rybaki. W X IV i XV w. była to osada rybacka położona u stóp Nowej W arszawy i z nią gospodarczo związana. Z cza­ sem została w łączona d o N ow ego Miasta.

5. Solec to stara osada zlokalizowana nad sam ą W isłą w pobliżu przeprawy do położonego na prawym brzegu Kamiona. B yła tu także przystań. Nazwa osa­ dy w iąże się ze składam i soli. W 1410 r. osadę przenie­ siono na w yższe niezalew ane miejsce.

10. W arszawa jako m iasto powstała w drugiej po­ łow ie X III w. na terenach już istniejącej w si. Podobno należała niegdyś do rycerza m azowieckiego Warsza, później zaś została włączona do posiadłości książęcych. W Starej Warszawie, na w ysokiej skarpie książę Konrad II M azowiecki w zniósł zamek. N iew ątpli­ w ie na tę decyzję w płynęło zniszczenie Jazdowa w 1262 r. i konieczność w zniesienia silniejszego grodu na bardziej obronnym miejscu.

112

8 — 500 zagadek o W arszaw ie

113

.. Z DZIEJÓW MIASTA

1. P o śm ierci księcia Janusza, ostatniego w ładcy m azow ieckiego król Zygm unt I Stary objął resztę Ma­ zowsza. Zakończył się proces kolejnego w cielania ziem m azow ieckich do państw a polskiego. 25 sierpnia 1526 r. W arszawa przestała być m iastem książęcym , stała się królewskim . W następnym m iesiącu, 14 września, Mazowsze złożyło przysięgę Zygm untowi I na w ier­ ność królow i i Koronie. 2. Decyzja o ustanow ieniu W arszawy oficjalną sie­ dzibą sejm ów koronnych zapadła w 1569 r. n a sejm ie w Lublinie. U stalono w tedy, że w alne sejm y będą się odbywać na przemian: raz w Koronie, raz na Litwie. Od tej historycznej decyzji w szystk ie sejm y koronne odbyw ały się już w Warszawie. 3. Król Zygmunt A ugust, ostatni Jagiellończyk na polskim tronie, obrał W arszawę na sw ą rezydencję już w 1569 r. Przebyw ał w niej do 1572 r., w tym czasie m-in. dokonał przebudowy i rozbudowy zamku, przyznał m iastu różne, korzystne przyw ileje i zapo­ czątkow ał budowę pierw szego m ostu w iślan ego przez Wisłę. 4. Zygm unt III Waza w raz z całą rodziną i dw o­ rem wprowadził się na zam ek w arszaw ski 18 marca 1596 r. Od tego dnia do poprzednich godności m iasta, które już było m iejscem elekcji królów i m iejscem sejm ów , doszła nowa: stało się m iejscem stałej rezy­ dencji królew skiej i nową stolicą państw a polskiego. 5. Fryderyk W ilhelm I, elektor brandenburski, zło­ żył hołd lenny królow i Polski W ładysław ow i IV 6 paź­ dziernika 1641 r. D ziało się to przed kościołem św. Anny, na K rakowskim Przedmieściu.

6. 1 lipca 1656 r., po zaciętych walkach, zw ycięskie oddziały króla Jana Kazim ierza wkroczyły d o osw o­ bodzonej Warszawy. Garnizon szw edzki pod dowódz­ twem feldm arszałka A rw ida W ittenberga skapitu­ low ał. W walkach o W arszawę odznaczyły się oddzia­ ły dowodzone przez późniejszego hetm ana Stefana Czarnieckiego.

114

7. Jerzy II Rakoczy był w Warszawie. N adciągnął tu z około 30 000 Siedmiogrodzian, Kozaków i S zw e­ dów. Zacięte w alki trw ały od 13 do 18 czerwca 1657 r. Obroną W arszawy kierow ał major Eliasz Łącki. N ie­ przyjaciel m iał jednak tak w ielką przewagę, że zało­ ga polska m usiała skapitulow ać. W ojska Rakoczego przebywały w stolicy od 18 do 23 czerwca, ale ten krótki okres wystarczył, by m iasto zrabowano i czę­ ściowo zniszczono. B yła to ostatnia okupacja W arsza­ w y w okresie w ojen szw7edzkich.

8. 11 listopada 1918 r. na ulicach W arszawy roz­ poczęło się m asow e rozbrajanie N iem ców przez grupy konspiracyjne i ludność W arszawy. Praw ie w szystkie oddziały okupacyjne znajdujące się w W arszawie oraz pojedynczy żołnierze wracający przez W arszawę z frontu w schodniego m usieli oddać broń. W tym dniu pow stały uzbrojone zdobycznym sprzętem w ojskow ym oddziały Wojska Polskiego. P ow stały także jaw ne pol­ skie w ładze miejskie. W arszawa znów była stolicą Polski. 9. W dniach 12—14 m aja 1926 r. został dokonany w W arszawie krw aw y zamach stanu, tzw. „Przewrót m ajow y”. Dokonał go Józef Piłsudski — odsunięty od władzy naczelnik państw a — za pomocą niektórych, oddanych mu oddziałów w ojska. W tych dniach ulice stolicy były terenem w alk w ojsk w iernych Prezyden­ tow i RP i legalnem u rządowi z oddziałami P iłsudskie­ go. Zginęło około 400 żołnierzy i cyw ilów a ponad 1000 osób odniosło rany. W w alkach zw yciężyły jed­ nostki Piłsudskiego. Zw ycięzcy obalili rząd W incente­ go Witosa, a prezydenta Stanisław a W ojciechowskiego zm usili do ustąpienia. N ow ym prezydentem został Ignacy Mościcki a funkcję prem iera rządu objął K a­ zim ierz BarteL 10. Generał brygady Walerian Czuma (1890—1962) dowodził bohaterską obroną W arszawy w 1939 r. od 8 w rześnia (walki z czołgam i na przedpolu Ochoty) do kapitulacji 29 września. Oddziały Wojska Polskiego oraz oddziały ochotnicze staw iały zacięty opór siłom nieprzyjacielskim w iążąc w ciągu trzech tygodni sze­ reg dyw izji niem ieckich. W tym czasie na barykadach i podczas nalotów lotnictw a niem ieckiego zginęło lub odniosło rany ponad 50 000 żołnierzy i m ieszkańców stolicy.

115

I. STAROMIEJSKIE KAMIENICZKI

1. K am ienica Baryczkowska stoi w Rynku pod nu­ merem 32. N azw ę zawdzięcza Baryczkom, znanemu rodowi mieszczan warszawskich. N ależała do nich już od 1511 r. Ongiś gotycka, po pożarze w 1607 r. prze­ budowana w stylu renesansow ym przez W ojciecha B aryczkę, który w tym okresie b ył „Owiesnym Jego K rólew skiej M ości” (urzędnikiem królewskim do w y ­ dawania obroków na dworze). W późniejszym okresie, w czasie panowania A ugusta II była w łasnością kupca orm iańskiego, Minasowicza, który w 1730 r. był rajcą m agistratu Starej Warszawy. Obecnie m ieści się w niej Muzeum Historyczne m. st. Warszawy. W sieni k a ­ m ienicy w arto zwrócić uw agę na renesansow ą deko­ rację stiukow ą sklepienia. Oficyna, połączona z kam ie­ niczką gankiem , w ychodzi na K rzyw e Koło. M ieści się w niej Archiwum m.st. Warszawy. 2. Pod numerem 21 na Rynku Starego M iasta m ie­ ści się kam ienica Klucznika Zembrzuskiego, inaczej zwana Klucznikowską. N a początku XVII w. była w łasnością ów czesnego burmistrza Starej Warszawy, klucznika Paw ła Zembrzuskiego, stąd nazwa. Warto dodać, że Zembrzuski był kilkakrotnie w ybierany bur­ m istrzem , w idać dobrze p ełn ił sw e obowiązki. W k a ­ m ienicy, w okresie późniejszym , m ieszkał i zmarł Hu­ go Kołłątaj. Warto obejrzeć dobrze zachowany, podwójny, ceglany portal gotycki. Obecnie jest tu k a ­ w iarnia i restauracja „Krokodyl”. 3. Jedną z najbardziej znanych kam ieniczek staro­ m iejskich jest n iew ątpliw ie kam ienica „Pod Murzyn­ kiem ”. Czarna, kam ienna głow a Murzynka um iesz­ czona w fasadzie kam ieniczki dała jej nazwę. Ongiś gotycka, w X V II w ., gdy była w łasnością kupca w łoskiego GianOttiego, została przebudowana na re­ nesansową. Wyróżniają ją do dziś zachowane deko­ racje sgraffito oraz oczyw iście głow a Murzynka. Znaj­ dziemy ją na Rynku pod numerem 36. M ieści się w niej Muzeum H istoryczne m. st. Warszawy. Na k a ­ m ieniczce w idnieje tablica wm urow ana dla upa­ m iętnienia faktu, że tu, na zebraniu robotniczym w 1899 r. przem awiał F eliks Dzierżyński.

116

4. K am ienicę Fukierow ską zna nie tylko każdy warszawiak. Tu m ieści się sław na winiarnia, której tra­ dycje sięgają 300 lat. Oprócz w iniarni w kam ieniczce znajduje się siedziba Stow arzyszenia H istoryków Sztuki. Poza w iniarnią w arto zwrócić uw agę n a pięk­ ny, w ew nętrzny dziedziniec krużgankowy. 5. W Rynku pod num erem 18 natrafim y na kam ie­ nicę Orlemusów. W XV II w . była w łasnością holen­ derskiej rodziny Orlem usów. Jeden z Orlemusów, A u­ gustyn, był w ójtem Starej Warszawy. K am ieniczka ma ciekawą, rokokową fasadę z połow y XV III w.

6. K am ienica Schli chtyngow ska stoi rów nież w Rynku, m a numer 34. Także ongiś gotycka, potem przebudowana na renesansową. W arto tu zobaczyć m a­ low ane stropy z X V II w . Użytkow ana jest dziś tak jak i sąsiednie kam ieniczki Baryczkowska i Pod Mu­ rzynkiem na sale w ystaw ow e Muzeum Historycznego m. st. Warszawy. 7. Piękne, ażurowe, w ew nętrzne drzw i kratowe z 1737 r., w ybitn e dzieło artystów •— kow ali W arszawy, zachow ały się w kam ienicy dawniej Talentiego, póź­ niej K urow skiego w Rynku pod num erem 38. Również drzwi zewnętrzne, o b ite blachą i bogaty portal z 1663 r. są godne zobaczenia. 8. Od Tzeźby okrętu umieszczonej nad portalem gotycka kam ienica przy ul. Św iętojańskiej Nr 3 przy­ jęła nazw ę „Pod Okrętem”. Tu ongiś m ieściła się jed­ na z najstarszych w iniarni starom iejskich. 9. K am ienica Pod Fortuną stoi w Rynku pod nu­ merem 22. N azw ę zawdzięcza posągowi Fortuny um ieszczonem u w XVIII w . W X V II w . b yła w łasnością D zianottów i służyła jako kw atera dla posłów zagra­ nicznych. Od 1766 r. była w łasnością znanego lekarza Czempińskiego, w X V III w. m ieszkało w niej dwóch słynnych m alarzy Szczepan Czechowicz i Franciszek Sm uglewicz. Tu rów nież m ieściła się w końcu X V III w. drukarnia i księgarnia Dufoura. 10. K am ienica przy ul. K anonii N r 9 była w łasnością Stanisław a Staszica. D latego też nazw ano ją kam ie­ nicą St. Staszica. Tu znajdowała się pierwsza siedziba Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Później m ieszkał w niej poeta A rtur Oppman — Or-Ot.

117

ARCHITEKTURA DAWNEJ WARSZAWY

1. Gotyk na Przyrynku (pod Nr 2) to jeden z naj­ starszych kościołów Warszawy, ufundow any przez książąt m azowieckich w 1411 r. Ta piękna gotycka budowla z charakterystyczną dla sylw etki Starego M iasta w ysoką dzw onnicą była ongiś kościołem farnym Nowej Warszawy.

2. Barbakan to część fortyfikacji Starej Warszawy, um ocnienie bramy N ow om iejskiej. Ongiś znajdował sie tu rów nież m ost zwodzony. Mury obronne z X IV — —XVI W. otaczające kręgiem Starą W arszawę zostały częściowo odsłonięte z późniejszej zabudowy jeszcze w okresie m iędzyw ojennym i zrekonstruowane w la ­ tach powojennych. 3. N eoklasycystyczne rogatki M okotowskie na P la­ cu U nii Lubelskiej są obok podobnych rogatek n a Gro­ chów ie jedynym i dziś istniejącym i obiektam i tego typu w W arszawie. W zniesione w latach 1816—18 przez arch. J. K ubickiego b yły punktam i, w których p obie­ rano opłaty za wjazd do m iasta, tzw. „kopytkowe”. 4. Górna stacja schodów ruchom ych przy K rakow ­ skim Przedm ieściu zńajduje się w kam ienicy Johna. Kam ienicę w zniesiono w I połow ie X V III w . w stylu rokoko. Na początku X X w . była w łasnością adwo­ kata A. Johna, stąd nazwa. W połow ie X VIII w . k a ­ m ienica ta była prawdopodobnie siedzibą W ielkiej Poczty L itew skiej. Zniszczona w 1944 r., została o d ­ budowana w pierwotnym stylu. 5. Siedzibą P olskiego Związku Łow ieckiego i Mu­ zeum Łowieckiego jest n'eoklasycystvczny pałac Hołowczyca przy Nowym Sw iecie Nr 35. W ybudowany w 1825 r. dla arcybiskupa Hołow czyca przez arch. A. Corazziego, odbudow anv w roku 1949 ze zniszczeń wojennych. Warto zwrócić uw agę na potężny, sześciokolum nowy portyk w fasadzie (na w ysokości p ierw ­ szego piętra).

6. Gmach w form ie rotundy przy ul. Kredytowej to zbór Ewangelicko-Augsburski, dzieło S. B. Zuga.

118

W zniesiony w latach 1777—81, jest pięknym przy­ kładem architektury klasycystycznej i równocześnie pierwszą budowlą tego typu w Europie. 7. Pałac R adziw iłłów , inaczej N am iestnikow ski, to obecna siedziba Prezydium Rady M inistrów (Kra­ kow skie Przedm ieście Nr 46/48). Zbudowano go w la ­ tach 1642—45 dla Koniecpolskich, później przeszedł na własność R adziwiłłów. Od 1774 r. był siedzibą pierw ­ szego publicznego teatru Sułkow skich, potem teatru W. Bogusławskiego, od 1817 r. siedzibą nam iestnika, gert. Zajączka. W czasie pow stania listopadow ego był siedzibą Rządu Narodowego. Od 1918 r. zajm uje go Prezydium Rady M inistrów. Przy w jeździe do dziś k lasycystycznego pałacu znajdują się kam ienne lw y dłuta K. Landiniego, ucznia słynnego Thorwaldsena.

8. Słynny bal, na którym N apoleon tańczył z panią W alewską, odbył się w pałacu n a Krakowskim Przed­ m ieściu N r 15. M ieszkał tu rów nież szw agier cesarza, m arszałek Murat. Ta dawna siedziba Denhoffów, od 1730 r. Czartoryskich, kilkakrotnie zm ieniała w łaści­ cieli. Pałac najdłużej był w łasnością Potockich, stąd najczęściej nazyw am y go pałacem Potockich. P o od­ budowaniu ze zniszczeń w ojennych jest siedzibą Mi­ nisterstw a K ultury i Sztuki. Pom iędzy ozdobnym i bra­ m am i żelaznym i znajduje się rokokowa kordegarda, w której organizuje się w ystaw y sztuki współczesnej. 9. Słynne Obiady Czwartkowe z udziałem uczo­ nych, artystów i poetów odbyw ały się w Pałacu na Wodzie. Ten klasycystyczny pałac jest centralnym obiektem zabytkow ego zespołu Łazienek. P ierw otnie w zniesiony jako barokowy paw ilon łazienny dla Sta­ nisław a Lubom irskiego (1683—90) przeszedł na w ła s­ ność króla Stanisław a Poniatowskiego, który w g w ła s­ nych pom ysłów całkow icie go przebudował i rozbu­ dow ał (projekty opracow yw ał D. Merlini). Od 1960 r. w e w spaniałych wnętrzach, zrekonstruowanych po zniszczeniach wojennych, m ieści się oddział Muzeum Narodowego ze zbiorami sztuki okresu Oświecenia. 10. Piękną budowlą w stylu późnego baroku jest kościół W izytek przy Krakowskim Przedm ieściu Nr 34 w zniesiony w latach 1727—63 z fundacji Elżbiety z Lubomirskich Sieniaw skiej. Ma w yjątkow o piękną barokową fasadę i bogate, rokokowe w yposażenie wnętrza.

119

I. WARSZAWSKIE JURYDYKI

1. Jurydyka Grzybów pow stała około 1610 r. Za­ łożył ją starosta w arszaw ski Jan Grzybowski na te­ renie daw nego folw arku książęcego, w tym okresie użytkow anego przez starostę. Rynkiem i punktem centralnym jurydyki był obecny plac Grzybowski (stał tam w łasn y ratusz). Do Grzy­ bowa należały ulice: Grzybowska, Krajowej Rady N a­ rodowej (dawna Twarda), K rólew ska i Bagno. Jurydy­ ka słyn ęła z ożyw ionego handlu, głów nie zbożem. Przez nią przechodził w ażny szlak drogowy na Kra­ ków. 2. W 1667 r. z części obszaru jurydyki Grzybów pow stało Wielopole. W ydzielił je król Jan Kazimierz i nadał Janowi W ielopolskiem u, kolejnem u staroście warszaw skiem u. Stosunkow o nieduża jurydyka ob ej­ m ow ała obecne ulice: Grzybowską, Elektoralną i Krochmalną. B yło w niej rów nież kilka m agnackich rezydencji z reprezentacyjnym i ogrodami. Wielopole zasłynęło później z ogrom nego targowiska, które pow stało w X IX w . na terenie placu za Żelazną B ra­ mą. 3. Jurydyka Tamka pow stała na teren ie ów czesne­ go folw arku Kałęczyn w 1662 r. N ależała do „Szarych Sióstr” utrzym ujących przytułek dla sierot przy Tam ­ ce. D o dzisiaj istnieje zarów no zakład jak i klasztor Szarytek i kościółek pod w ezw aniem Sw. Kazimierza w ybudow any w 1699 r. Nazwa jurydyki zachowała się do dziś w nazw ie u licy Tamki. 4. Jurydyka Ordynacka założona w 1739 r. ob ej­ m owała rejon obecnej ulicy Ordynackiej z dawnym zam kiem Ostrogskich przy Tamce (później pałac Gnińskich, Zamojskich, obecnie Instytut im. F. Cho­ pina). 5. Jedną z jurydyk prawobrzeżnej W arszawy była Praga Biskupia. Pow stała w X V II w., od 1687 r. m iała przyw ileje m iejskie oparte na praw ie magdeburskim. Była w łasnością biskupów warszawskich. Obejmowała północną część ówczesnej Pragi,

120

6. U lice m iędzy Podw alem i Miodową tw orzyły od 1636 r. jurydykę Zadzikowską, w łasność biskupa kra­ kow skiego Jakuba Zadzika. Od roku 1731 tw orzyła ona całość z jurydyką D ziekanką (obecna ul. Bednarska do kościoła K arm elitów i uL Trębacka), będącą do tego czasu w łasnością kapituły w arszaw skiej. Dziekanka była zresztą najstarszą jurydyką warszawską, gdyż powstała w 1416 r. 7. Jedną z najw iększych i najbogatszych jurydyk było Bielinó. To sam odzielne m iasteczko w arszaw skie założył m arszałek B ielińsk i w 1757 r. Osią jurydyki była ówczesna ulica Bielińska, później przem ianow a­ na na Marszałkowską. R ynkiem zaś był obecny plac Dąbrowskiego. Z uwagi na w zorową organizację m ia­ steczka i w ytyczenie długiej arterii ciągnącej się od ul. Królew skiej daleko na południe w B ielinie szybko rozw ijało się osadnictwo, zw iększając tym sam ym za­ ludnienie ówczesnej Warszawy.

8. Pozostałością po jurydyce Leszno jest nazwa jednej z ulic Warszawy. Jurydykę założył w 1650 r. kanclerz w ielki koronny Jan Leszczyński. Sięgała ona od obecnej ulicy Now otki do ul. Żelaznej. Środkiem m iasteczka biegła ul. Leszno. Na terenie jurydyki sta ­ ła bogata rezydencja Leszczyńskiego w zniesiona przy ul. Rymarskiej (późniejsze M inisterstw o Skarbu). Jurydykę zam ieszkiw ali przew ażnie liczni rzem ieślni­ cy pochodzenia niem ieckiego. 9. Granicami tej praskiej jurydyki b yły obecne ulice: Okrzei (dawniej Brukowa) i Ząbkowska oraz Jezioro K am ionkow skie i W isła. Skarszew w ydzielo­ no w 1641 r. z części obszaru poprzednio już istnieją­ cej jurydyki kam ienieckiej (Kamionek) d la kanonika Skarszewskiego. Od jego nazw iska uzyskała nazwę. Jurydyka była m iasteczkiem na p raw ie m agdeburskim. M iała duży rynek z ratuszem u zbiegu obecnych ulic Targowej i Ząbkowskiej, na granicy jurydyk kam ie­ nieckiej i skarszew skiej, stąd i ratusz był w spólny dla obu jurydyk. 10. Jurydyka Aleksandria powstała w 1670 r. na te ­ renach dawnej ordynacji Ostrogskich. Obejmowała część obecnej ul. Kopernika (dawniej ulica A leksan­ dria) i część Tamki. W tej jurydyce znajdow ały się dw a pałace księżnej de Nassau, teren późniejszego ośrodka sportowego W arszawskiego Tow arzystw a Cy­ k listów na Dynasach.

121

I. GOSPODARZE MIASTA

1. Bartłom iej jest pierwszym znanym z im ienia w ójtem Starej W arszawy (z okresu panowania księcia Trojdena). Brał on udział w słynnym procesie połsko-krzyżackim w W arszawie (1338—39). 2. Pierw szym w ójtem N ow ej W arszawy (od 1414 r.) był Andrzej. K olejni jego następcy to: Jakub, Maciej Suszka, Olbracht, W ięcław, M ichał Termando, P aw eł Czukta, Adam, Mikołaj, Piotr, Błażej, Marcin, Kasper oraz Piotr Kasprowicz. 3. Łukasz Drewno to jeden z burm istrzów War­ szawy. Został powołany na to stanow isko w czasie w ielkiej epidem ii, tzw . „morowej zarazy”, w latach 1624—25. W czasie epidem ii zmarło w tedy w W arsza­ w ie ponad 2000 m ieszkańców. 4. W iele dobrego W arszawa m a do zawdzięczenia Franciszkowi Bielińskiem u (1683—1766), m arszałkow i w ielkiem u koronnemu. Z racji sw ego urzędu B ieliński m iał pod opieką stolicę — siedzibę królów. Wśród w ie ­ lu podstawowych inw estycji, które realizow ano w tym czasie w stolicy, było rów nież brukow anie dotychczas zaniedbanych ulic i traktów warszawskich. Marsza­ łek B ieliński od 1742 r. stał bowiem na czele K om isji Brukowej, która ten w ażny problem ów czesnego m ia­ sta po raz pierw szy starała się rozwiązać. W tym czasie w ytyczono rów nież ulicę M arszałkowską, nazw a­ ną tak od urzędu piastow anego przez Bielińskiego. 5. Jan Dekert (1738—1790) to prezydent Starej W arszawy od 25 lu tego 1789 r. B y ł czołową postacią na zjeździe m iast polskich zorganizowanym przez dzia­ łaczy Sejm u W ielkiego i m agistrat warszaw ski. D ele­ gaci reprezentow ali 141 m iast. Dokonano w tedy aktu „zjednoczenia m iast” i uchwalono w ystąpienie do kró­ la i stanów o przyznanie praw dla m iast i mieszczan. Jedna z pierzei Rynku Starego- M iasta nosi dziś im ię Dekerta.

6. Ignacy W yssogota Zakrzewski (1745—1802) był prezydentem W arszawy dwukrotnie w 1792 r. i w okre­

122

sie powstania kościuszkow skiego 1794 r. Jest to jeden z najpopularniejszych prezydentów m iasta, m im o że w warunkach w ojennych rola jego była niezm iernie trudna. P o kapitulacji W arszawy był aresztowany i więziony w Petersburgu w raz z Kościuszką, N iem ce­ wiczem i K ilińskim . Razem z nimi został po dwóch latach zwolniony. N a cześć prezydenta jedna z pierzei Rynku Starego M iasta nazw ana jest jego im ieniem. 7. Zasłużony prezydent Warszawy a jednocześnie generał rosyjski to Sokrates Starynkiew icz (1820— —1902). W yznaczony przez w ładze rosyjskie na pre­ zydenta w 1875 r., tak W arszawę pokochał, że pośw ię­ cił jej w iele lat pracy i tu po śm ierci został pochowa­ ny na cmentarzu wolskim . Za jego prezydentury prze­ prowadzono w m ieście w iele podstaw owych inw estycji, np. założono filtry i skanalizowano miasto. Jeden z placów W arszawy ¡nazwany jest jego im ieniem (plac Starynkiewicza).

8. Stefan Starzyński to bohaterski prezydent War­ szawy z w rześnia 1939 r. B ył w tedy komisarzem cy w il­ nym obrony W arszawy, poprzednio od 1934 r. pełnił obowiązki kom isarycznego prezydenta stolicy. W tym czasie był inicjatorem rozbudowy i modernizacji War­ szaw y. P o kapitulacji nie opuścił stolicy. A resztowany w dniu 26 października 1939 r., osadzony w w ięzieniu przy ul. D aniłow iczowskiej, później na Pawiaku, zo­ stał w yw ieziony w głąb N iem iec do obozu koncentra­ cyjnego i w reszcie zamordowany w 1943 r. 9. Pierw szym prezydentem w yzw olonej W arszawy został pułkownik Marian Spychalski. Początkowo w e w rześniu 1944 r. w ładza m iejska obejm ow ała tylko W arszawę prawobrzeżną, później od stycznia 1945 r. i lewobrzeżną, a w ięc całe miasto. Okres prezydentury w arszaw skiej obecnego Marszałka Polski trw ał kilka najtrudniejszych m iesięcy, do czasu, gdy już jako g e­ nerał brygady (4 lutego 1945 r.) objął odpowiedzialną funkcję zastępcy N aczelnego Dowódcy Wojska P ol­ skiego. 10. Stanisław Tołwiński (ur. 1895), w ieloletni dzia­ łacz spółdzielczy był po w yzw oleniu drugim z kolei prezydentem stolicy i jednocześnie przewodniczącym W arszawskiej Rady Narodowej. Objął funkcję w dniu 6 marca 1945 r. i pełnił ją do 1950 r. B ył to okres odgruzow yw ania i intensyw nej odbudowy stolicy, która znowu zaludniała się w szybkim tempie.

123

. BUDOWNICZOWIE DAWNEJ WARSZAWY

1. Najbardziej znanym architektem epoki stanisła­ w ow skiej był budowniczy królew ski, Dominik M erli­ ni, Włoch, urodzony w Castello 22 lutego 1730 r. Zrósł się on z W arszawą i tu już do końca życia pozostał, zm arł 20 lutego 1797 r. i został pochowany w kata­ kum bach na Powązkach. Najbardziej znane jego dzie­ ło to zespół pałacow y w Łazienkach. Z innych bu­ d ow li trzeba w ym ienić kościół Bazylianów przy til. M iodowej, pałac Jabłonowskich (późniejszy ra­ tusz) i pałac-rotundę w „Królikarni”. 2. Budowniczym k ilk u kościołów w arszaw skich był Oskar Sosnow ski( ur. w W arszawie 6 listopada 1880 r. zm. 24 w rześnia 1939 r.). Jego dziełem jest m. to. kościół św. Jakuba przy Placu N arutowicza na Ocho­ cie. Przyw rócił rów nież do daw nej postaci — przero­ biony na cerkiew kościół popij arski (garnizonowy) przy uL D ługiej i kościółek św. W awrzyńca na W oli oraz pałac Paca przy ul. Miodowej. 3. Holender inżynier królew ski Tylm an z Gameren (Gamerski) był jednym z najw ybitniejszych architek­ tów Warszawy. Urodził się w U trechcie w 1632 r.; zmarł w 1706 r. Jego w arszaw skie prace to m in . kościół panien Sakram entek na Nowym M ieście, ko­ ściół i klasztor Bernardynów na Czerniakowie oraz przebudowa pałaców: Gnińskich na Tamce, Krasiń­ skich (Rzeczypospolitej) przy placu Krasińskich, Osso­ lińskich (późniejszy Briihla) przy placu Saskim i Mor­ sztyna (Saski). 4. Alfons Kropiwnicki urodził się w W arszawie w 1803 r., zm arł w 1881 r. B ył budowniczym drogi żelaznej W arszawsko- Teres polskiej, na której, oprócz Dworca Wschodniego, projektow ał w szystkie budynki stacyjne. Jego dziełem było w iele kam ienic (m.in. przy ul. Chłodnej Nr 40, przy ul. Granicznej Nr 8 , przy ul. Miodowej Nr 21), restauracji i kościołów, np. ko­ ścioła św. Karola Boromeusza na Powązkach oraz po­ w iększenie katakum b cm entarnych. 5. Budowniczym , zw olennikiem tzw . neogotyku an­ gielskiego, b ył Adam Idźkowski (ur. 24 grudnia 1879 r.;

124

zm. 3 maja 1798 r.). Jego dziełem jest przebudowa k a­ tedry św. Jana i pałacyku na Powązkach. Przebudo­ w ał również tzw. pałac Saski, późniejszą siedzibę Szta­ bu Głównego, wznosząc w ysoką kolum nadę koryncką, której pozostałość możemy zobaczyć przy Grobie N ie­ znanego Żołnierza.

6. Generalny budowniczy K om isji Rządowej Spraw W ewnętrznych, D uchownych i Oświecenia Publiczne­ go — Antoni Corazzi (ur. 1792 r.; zm. 1877 r.) pozosta­ w ił po sobie w iele cennych budowli. Jego dziełem jest zespół pałacow y K om isji Rządowej Przychodów i Skarbu przy placu D zierżyńskiego, dzisiejsza sie­ dziba St. R. N., pałac Staszica, pałac M ostowskich, gmach Teatru W ielkiego oraz w iele kamienic. 7. Gmach G łówny Politechniki W arszawskiej, B i­ blioteka U niw ersytetu W arszawskiego, gm ach Tow a­ rzystw a Zachęty Sztuk Pięknych, wiadukt przy ul. K a­ rowej i kościół z klasztorem Redem ptorystów przy ul. K arolkowej, to tylko część prac Stefana Szyllera (ur. w W arszawie 4 w rześnia 1857 r.; zm. 22 czerwca 1933 r.). W ciągu życia ten architekt zaprojektował po­ nad 700 budynków w W arszawie i na terenie kraju.

8. Marian L alew icz urodził się 21 listopada 1876 r.; zmarł podczas pow stania w sierpniu 1944 r. B y ł pro­ fesorem i budowniczym w ielu budynków Warszawy, m iędzy innym i Dyrekcji Okręgowej PK P na Pradze, Państw ow ego Instytutu Geologicznego (ul. Rako­ wiecka), b. Państw ow ego Banku R olnego (ul. N ow o­ grodzka) oraz szeregu kamienic. Prow adził rów nież prace konserwatorskie w kilku w arszaw skich pała­ cach. 9. Gmach Centralnego Towarzystwa Rolniczego (Kopernika Nr 30), Teatru Polskiego (ul. Karasia), Szkoły Graficznej (ul. Konwiktorska) oraz dawnego Dworca G łów nego projektował prof. Czesław P rzy­ bylski (ur. 19 m aja 1880 r.; zm. 14 stycznia 1936 r.). 10. Prof. Tadeusz Tołw iński (ur. 18 stycznia 1887 r.; zm. 13 stycznia 1951 r.) był jednym z najw ybitniej­ szych architektów i urbanistów polskich, z głów nych jego prac należy w ym ienić kompleks gm achów M u­ zeum Narodowego i gmach gim nazjum im. Stefana Batorego przy uL M yśliw ieckiej, sw ego czasu uw aża­ ny za w zorow y gmach szkolny.

125

I. TYLKO O PAŁACACH

1. Pałac Raczyńskich znajduje się przy ul. D łu­ giej Nr 7. Na początku XV III w. była to siedziba boga­ tych mieszczan — W itthoffów, od 1786 r. przeszedł na w łasność m arszałka Kazim ierza Raczyńskiego, stąd nazwa. Wtedy też późnobarokową budowlę przebu­ dowano w stylu klasycystycznym (przebudowy doko­ nał J. Kamsetzer). Pałac odbudowany po znisz­ czeniach w ojennych jest siedzibą Archiwum Głównego A kt Dawnych. 2. Ongiś pyszna rezydencja w ojew ody płockiego Jana Dobrogosta Krasińskiego w zniesiona w latach 1680—1699 przez Tylmana z Gameren, później w łasność K om isji Skarbowej i siedziba urzędów państw owych Rzeczypospolitej. Stąd od 1766 r. pałac nosi nazwę pałacu Rzeczypospolitej. Od 1876 r. był siedzibą sądów. W ypalony w 1944 r., po w ojnie odbudowany, m ieści obecnie jeden z działów Biblioteki Narodowej (rę­ kopisy i starodruki). Za pałacem ogród otw arty dla publiczności w 1768 r. 3. Pałac „Pod 4 W iatrami” na ul. D ługiej pod N r 38—40, nazwany tak od 4 figur w iatrów ustaw io­ nych na słupach bramy. Zbudowany w latach 1676—85, później przebudowany na rokokowo-klasycystyczny. W końcu XV1H w. w łasność bankiera P. Teppera, później kupca Duckerta (1810 r.). W czasie w alk w 1944 r. zniszczony. Obecnie po odbudowaniu jest siedzibą Państw ow ego Zarządu Uzdrowisk i Państw o­ wego Zakładu W ydawnictw Lekarskich. 4. Ten pałac nosi nazw ę „Błękitnego”, od barwy dachu, który na taki kolor kazała pom alować Anusia Orzelska, córka króla A ugusta II Sasa. Później prze­ szedł na w łasność Zamojskich (X IX w.). Tu w r. 1816 koncertow ał 6-letn i Fryderyk Chopin. W bocznym skrzydle pałacu mieszkali: historyk Tadeusz Korzon, poeta A ntoni Edward Odyniec i pisarka K lem entyna z Tańskich Hoffm anowa. 5. Pałac Staszica (Nowy Św iat Nr 72/74) w zniesio­ ny w latach 1820—1823 staraniem i kosztem Stanisław a

126

Staszica w edług projektu Corazziego. Ta klasycystyczna budowla była przeznaczona dla W arszawskiego To­ w arzystw a Przyjaciół Nauk. W późniejszym okresie w środkowej części pałacu m ieściła się cerkiew. W la ­ tach 1924—26 przywrócono budowli pierwotny styl. W czasie w ojny pałac został zniszczony. Odbudowano go w latach 1949—52 w dawnym stylu, powiększając o nowe skrzydło od uL Św iętokrzyskiej. Obecnie m ie­ szczą się tu zakłady PAN.

6. Pałac pod Blachą (PI. Zamkowy Nr 2) nazwany tak od blaszanego dachu, który ongiś był rzadkością. Budow lę w zniesiono w XVII w., przebudowano w X V III w. w stylu późnego baroku. Pałac był przez pew ien czas w łasnością króla, m ieszkał w nim książę Józef Poniatowski. W 1944 r. budowla została w yp a­ lona, odrestaurowano ją w 1949 r. Jest obecnie sie­ dzibą Naczelnego A rchitekta W arszawy. 7. Początkowo siedziba R adziw iłłów (XVII w.), później Sieniawskich, w reszcie Czapskich, stąd na­ zw a — pałac Czapskich. P o przebudowie był jednym z najbardziej charakterystycznych rokokowych pała­ ców W arszawy. Znajduje się przy Krakowskim Przed­ m ieściu róg ul. Traugutta. Odbudowany po w ojnie jest siedzibą Akadem ii Sztuk Pięknych.

8. Przy Krakowskim Przedm ieściu Nr 32 m ieści się pałac Tyszkiew iczów z X V n i w. Ten klasycystyczny budynek ma ciekaw e wnętrza, starannie odtworzone po zniszczeniach wojennych. Obecnie m ieszczą się tu zakłady U niw ersytetu W arszawskiego. 9. Pałac M ostowskich, jeden z piękniejszych pała­ ców stolicy (przy ul. Nowotki). Zbudowano go w 1765 r. dla w ojew ody m ińskiego Jana Hilzena. Później prze­ szedł na w łasność Tadeusza Mostowskiego, stąd nazwa. Tu po gruntownej przebudowie przez Corazziego m ie­ ściła się siedziba Kom isji Rządowej Spraw Wewmętrznych i Policji (1823 r.). W pałacu wyróżnia się potężny czterokolum nowy portyk koryncki. Obecnie siedziba Kom endy Stołecznej MO. 10. Pałac Gnińskich przy Tamce. W ybudowano go w 1681 r. na fortyfikacjach niew ybudowanego zamku Ostrogskieh. W tym barokowym pałacu, odbudowanym ze zniszczeń wojennych, m ieści się obecnie Instytut Fryderyka Chopina i muzeum.

127

I. POECI O WARSZAWIE

1. Jest to fragm ent w iersza „Stary Kapral" Or-Ota. Or-Ot (Artur Oppman) urodził się w 1867 r.; zmarł w 1931 r„ był piew cą Starej Warszawy. Jej pośw ięcił sw ą twórczość poetycką. „Pieśń o Rynku i zaułkach”, „Legendy W arszawskie”, „Obrazki z niedaw nych la t”, „Ze Starego M iasta” i „Typy z zaułków ” to tylko część tytu łów licznych utw orów Or-Ota. Zacytujem y jeden z nich poświęcony charakterystycz­ nej postaci w arszaw skiego posłańca: . . . Czasem nosił z liścikiem — na w iosnę P ierw sze lilje i pierw sze różyczki, Do najdroższej — w yznania m iłosne, Do redakcji — żądanie zaliczki. Znawca ludzi i serc badacz św ietny, Jak koń pędził na W arszawy kraniec, Zaw sze baczny i zaw sze — dyskretny, Spraw tysiąca powiernik — posłaniec... 2. Autorem w iersza „Warszawa”, z którego pocho­ dzi ten fragm ent, jest Andrzej N owicki. W arto przy­ pomnieć, że w iersz był drukowany w czasie okupacji hitlerow skiej w konspiracyjnym piśm ie „Dzień War­ szaw y”. K ursow ał w tedy po W arszawie w w ielokrot­ nych odpisach i był często recytow any na konspira­ cyjnych zebraniach. 3. ...Jest u nas kolum na w Warszawie... to frag­ m ent słynnego w iersza „Uspokojenie”. Autorem tego w iersza jest Juliusz Słow acki (ur. w 1809 r.; zm. w 1849 r.).

grody literackiej I stopnia za całokształt twórczości poetyckiej. 5. Fragm ent w iersza Stanisław a Ryszarda Dobro­ w olskiego pfc „Stare M iasto zw ycięży” napisanego w czasie pow stania warszaw skiego, w sierpniu 1944 r. Przypomnijmy, że autor „W ierszy w arszaw skich” i „Notatnika w arszaw skiego” jest laureatem nagrody literackiej m. st. W arszawy w 1950 r.

6. ...niech w iatr dm uchnie od rzeki... to „Warsza­ w a ” Konstantego Ildefonsa G ałczyńskiego (ur. 1905 r.; zm. 1953 r.). Twórca „Zielonej Gęsi” i „Zaczarowanej Dorożki” m a na sw ym koncie różne w iersze w arszaw ­ skie, drukow ane m. in. w „Ekspresie W ieczornym”. 7. „O buduj się W arszawo” — Sw iatopełka Karpiń­ skiego. Jest fragm entem w iększej całości pt. „Poemat 0 W arszawie”. Sw iatopełk K arpiński (1909—1940), poe­ ta i satyryk należał do w ybitnych m łodych tw órców okresu m iędzywojennego. B ył laureatem nagrody lite ­ rackiej Polskiej A kadem ii Literatury w 1936 r.

8. Fragm ent słyn nego w iersza A ntoniego Słonim ­ skiego pt. „Alarm”. W iersz był bardzo popularny w okupowanej W arszawie, w ielokrotnie drukowała go prasa konspiracyjna, w odbitkach był m asow o kolpor­ tow any wśród w arszaw iaków . 9. ...A polski bez jak pachniał w maju... „Kwiaty polskie” Juliana Tuw im a (ur. 1894 r.; zm. w 1953 r.). Tuwim , autor w ielu w ierszy i utw orów satyrycznych, b ył rów nież tłum aczem w ielu utw orów obcych klasy­ k ó w oraz zbieraczem rozm aitych ciekawostek lite ­ rackich. B ył także laureatem państw owej nagrody lite­ rackiej I stopnia za całokształt twórczości poetyckiej 1 przekładowej.

4. Autorem wiersza, którego początkowy fragm ent został tu zacytowany, jest W ładysław Broniewski (ur. w 1897 r.; zm. w 1962 r.), autor licznych w ierszy poświęconych W arszawie i Mazowszu. Tytuł wiersza: „O ptakach i tram wajach”. Inne w arszaw skie w iersze Broniew skiego to m. in.: „Kolumna”, „63”, „Warszawa zgruzowstała”, „Most Poniatow skiego”, „Cytadela”. W ładysław Broniew ski był laureatem państw owej na-

10. Ten fragm ent pochodzi z w iersza pt. „Im prowi­ zacja” Cypriana K am ila Norwida. Autor żył w latach 1821—1883. B ył poetą, dramaturgiem i malarzem. Przy­ pomnijmy, że Norwid jest rów nież twórcą znanego w iersza w arszaw skiego pt. „Fortepian Chopina”: Oto — patrz, Fryderyku!... to Warszawa: Pod rozpłom ienioną gwiazdą D ziw nie jaskrawa. — Patrz, organy u Fary; patrz, Twoje gniazdo!

128

9 — 500 zagadek o W arszaw ie

129

1 0 . MALARZE WARSZAWY

1. Dzięki genialnem u W enecjaninow i m am y jedyny w sw oim rodzaju cykl dokum entalny Warszawy Oświecenia. B em ardo B elotto Canaletto (1720—1780) był nie tylko znakomitym portrecistą w arszawskiej ulicy, ale również św ietnym m alarzem — kronikarzem życia tych ulic i placów. W szystkie postacie ludzkie, konie, karoce są w pełnym ruchu. Na obrazach jest szereg charakterystycznych warszaw skich typów. Wśród obrazów warszawskich Canaletta są m. in.: „Elekcja Stanisław a A ugusta”, „Widok ogólny W ar­ szawy od strony Pragi”, „Widok z tarasu Zamku królewTskiego”, „Widok ulicy M iodowej”. 2. Słynnym portrecistą, kierow nikiem „malarni królew skiej” i profesorem W ydziału Sztuk Pięknych U.W. b ył M arcello Bacciarelli (1731—1818). Jego dzie­ łem jest w iele znakomitych portretów króla i jego oto­ czenia z W arszawskiego dworu, różne sceny dworskie oraz kompozycja: „Nadanie konstytucji K sięstw u W arszawskiem u”. 3. Zygm unt Vogel (1764—1826) to słynny akw areli­ sta i rysownik. Ma w dorobku artystycznym również prace w arszaw skie, np.: „Teatr Narodowy na Placu K rasińskich”, „Widok placu przed M arywilem i G łów ­ nego Ratusza w W arszawie” i „Widok W arszawy w zię­ ty spod ogrodu św. Kazimierza”. 4. B ył Francuzem, nadwornym malarzem Czarto­ ryskich w Puławach i w W arszawie, nazywam y go jednak m alarzem Warszawy. Ze szkoły m alarskiej Jana Piotra (Jean Pierre) Norblina (1745—1830) w yszli czołowi polscy malarze. On sam podejm ow ał często tem atykę warszawską, np.: „Walki na ulicach Warsza­ w y w 1794 r.”, „Uchwalenie K onstytucji 3 M aja”, „Targ na Pociejow ie” oraz cykl „Sejm iki”. 5. Artur Grottger (1837—67), to malarz, który w śród prac poświęconych walkom powstańczym 1863 r. stw orzył dwa cykle warszaw skie: „Warszawa I” i „W arszawa II”, a w nich takie obrazy jak: „Plac Zam kowy”, „Zamknięcie kościołów ”, „Trzy stany”.

130

6. B yło dwóch m alarzy, braci Gierym skich — M aksymilian (1846—74), autor licznych obrazów o te­ m atyce powstańczej, scen m yśliw skich i krajobrazów, oraz A leksander (1850—1901), który upodobał sobie w arszaw skie przedm ieścia; szczególnie Pow iśle dostar­ czyło mu tworzyw a do takich w spaniałych scen rodza­ jowych dawnej W arszawy, jak „Piaskarze”, „P ow iśle” czy „Trąbki”. 7. Jan Feliks Piw arski (1794— 1859), malarz, grafik i nauczyciel (w y k ła d a ł w ówczesnej Szkole Sztuk P ięk­ nych), był twórcą w ielu scen rodzajowych folkloru warszaw skiego i ulicy w arszaw skiej. Między innym i pozostawił nam A lb u m cynkograj-iczno-ryszinkowy w a rsza w sk i w 12 obrazach, K ram m alow niczy vxirsza w sk i czyli obrazy m iejsco w e z ubiegłych czasów i W nątrze zb ro jo vm i w a rsza w sk iej w czterech fa rb nych tablicach. B ył rów nież kierow nikiem artystycz­ nym „Tygodnika Ilustrow anego”.

8. D zięki Franciszkowi Kostrzewskiem u (1826— — 1911), w spaniałem u rysow nikow i i m alarzowi, mamy w iele doskonałych scenek rodzajowych ówczesnej W arszawy oraz karykatur. B ył on mistrzem w podpa­ tryw aniu warszaw skich typów na ulicach i placach targowych, na balach i w teatrach. W iększość prac K ostrzew skiego m ożem y odnaleźć w starych roczni­ kach „Tygodnika Ilustrow anego” i „Kłosów”, gdyż był on ilustratorem tych popularnych czasopism w ar­ szawskich. 9. Cieślewskich — malarzy Warszawy było dwóch, obaj byli Tadeuszami. Tadeusz — . ojciec (1870—1956) i Tadeusz — syn (1895—1944), stw orzyli w iele prac po­ św ięconych głów nie Starej W arszawie. Dorobek star­ szego, to głów nie akwarele, m łodszego — drzeworyty, jest on twórcą znanych cyklów warszawskich: „Daw­ ne m iasto” i „W arszawa fantastyczna”. 10. W iększość bogatego dorobku Bronisław a Kop­ czyńskiego jest poświęcona Starej Warszawie. Są to prace olejne i akwarele, litografie oraz rysunki. Za­ służony artysta w arszaw ski obchodził w 1962 r. jubi­ leusz 80-leoia i 60 lat twórczości. W tedy też zorgani­ zowano w ielką jubileuszową w ystaw ę jego dorobku, na której w ystaw iono 269 prac. Bronisław Kopczyński zmarł w 1964 r., jego prace m ają dziś wartość doku­ mentów 7 epoki, która bezpow rotnie m inęła.

131

. WARSZAWSKIE LEGENDY

1. Z nazwą m iasta w iąże się kilka legend. Jedna m ówi, że u rybaka m ieszkającego w sam otnej chacie nad W isłą urodziło się dw oje bliźniąt — chłopców. Jednego nazwano Warszem, drugiego Sawą. Później, gdy pobudowano w tym m iejscu w ięcej chat i pow sta­ ła wioska, jej nazwę utworzono z połączonych im ion braci. Inna legenda m ów i również o rybaku, który m ieszkał nad Wisłą. Jego chata b yła punktem oparcia dla flisaków . Korzystali oni chętnie z gościny u ryba­ ka, a w szczególności z poczęstunku przygotowanego przez Sawę, żonę rybaka. D opływając do przystani już z daleka w ołali: „Warz Sawa!” 2. Herb stolicy, syrena, ma legendę literacką znaną w kilku wariantach. Najbardziej znany -wariant m ówi 0 pięknej dziew czynie ze srebrzystym ogonem zam iast nóg, która jakoby m ieszkała w Dunaju, w ypływ ającym ze źródełka gdzieś w rejonie obecnego placyku na Szerokim Dunaju. Marzeniem każdego wojow nika, który zaw itał w te strony, było ujrzenie tej pięknej dziewczyny. K sięcia, założyciela późniejszej Warszawy, tak podobno oczarowała syrena w czasie odpoczynku nad Dunajem , że obrał jej postać za herb grodu. 3. Legenda o m ieczu króla Zygm unta w iąże się z K olum ną Zygmunta. N ajczęściej spotykany wariant tej legendy mówi, że król przed każdą w ojną podno­ si w górę m iecz, a raczej pałasz, który trzym a w ręku. 4. Legenda o kluczniku, a raczej o klucznikach m ówi, że nieraz nocą napotkać m ożna w wąskich uliczkach Starego M iasta duchy starych kluczników m iejskich, wędrujących ulicam i, którym i dawniej szli do bram m iejskich. Jakoby noszą ze sobą latarnie 1 podzwaniają kluczam i. 5. Z kościołem Panny Marii na N ow ym M ieście zw iązane są d w ie legendy. Jedna m ówi o istnieniu w, miejscu, gdzie dziś w znosi się gotycka św iątynia, pogańskiej gontyny, do której przybyw ali na kultow e zgromadzenia m ieszkańcy tych okolic. Druga o m łyna­ rzu, który nie m ógł doczekać się potom ka W nocy przy-

132

śn ił mu się Bóg, który polecił m u zbudować św iątynię na najbliższym napotkanym wzgórzu. Tym wzgórzem był obecny Przyrynek, na którym w tym czasie już wznoszono kościół. Chcąc spełnić polecenie, m łynarz w ybudow ał obok w ysoką dzwonnicę.

6. „Bazyliszek” to straszny potwór „niby kogut, niby w ąż”, który żył w podziemiach Zapiecka i każ­ dego, kto się do niego przybliżył, zabijał niesam ow itym wzrokiem. Zginął dzięki fortelow i odważnego kraw ­ czyka, czy szew czyka, który uzbrojony w zw ierciadło udał się do siedziby „Bazyliszka”. Potw ór zginął od w łasnego wzroku odbitego w lustrze. 7. „Czarny Kocur” w ystępuje w legendzie zw iąza­ nej z kam ienicą W ójtowską. W ywodzi się ze zwyczaju murarskiego. Ten straszny potwór o postaci kota z głow ą w ęża podobno został żyw cem zam urowany w lochu studni pod kam ieniczką

8. Postać pięknej w arszaw ianki Barbary Gizanki w iąże się z legendą o Twardowskim i królu Zygm uncie Auguście. Legenda ta m a kilka wariantów. Jeden m ów i o w yw oływ aniu ducha zm arłej Barbary Radzi­ w iłłów ny na zam ku w arszawskim . W yw oływ ał go m istrz Twardowski n a polecenie ostatniego Jagielloń­ czyka. Duchem m iała być podobna do R adziwiłłówny Basia Gizanka... 9. Legenda o zjaw ie spod pręgierza m ów i o co noc pokazującej się bosej, odzianej w śm iertelną koszulę m łodej kobiecie, która niosła w ręku uciętą w łasną głow ę. Podchodziła do stojącego na Rynku ratusza, okrążała go trzykrotnie i kończyła w ędrów ką obok kam iennego pręgierza stojącego przed siedzibą ojców miasta. Dawniej na rynku odbyw ały się egzekucje. 10. Z zam kiem na Tam ce w iąże się legenda o „Złotej Kaczce”. M ówi ona o skarbach ukrytych w podzie­ miach zamkowych, w pieczarze zalanej wodą przez dawnego w łaściciela zamku Ostrogskiego. P o jeziorku pływ ała złocista kaczka — księżniczka zaklęta przez czarownika. Różne w arianty tej legendy m ów ią o szew czyku ze Starego M iasta lub bohaterskim żoł­ nierzu, którym nie udało się jednak oswobodzić z mocy czarownika młodej i oczyw iście pięknej księżniczki ani zdobyć skarbów zalanych w o d ą

133

OSIEDLA NOWEJ WARSZAWY

1. Osiedla bielańskie są jednym z ładniejszych fragm entów Warszawy. Przed w ojną pow stały na B ie­ lanach dwie nieduże koionie: „Zdobycz Robotnicza” i „Tanie Domki". Obecnie przybyły trzy duże osiedla „Bielany I”, „Bielany II”, i „Bielany III”. Pierw sze w latach 1955—56 w rejonie ul. Skalbm ierskiej, dru­ gie w 1958 r. m iędzy Marymoncką, Podczaszyńskiego i Żeromskiego, trzecie zaś w latach 1959—60 na tere­ nach dawnego Słodowca. Całość osiedli bielańskich obejm uje 150 ha. Ich projektantam i są Maria i K azi­ m ierz Piechotkowie. 2. „Sady Zoliborskie” to osiedle złożone z nowo­ czesnych budynków przy ul. K rasińskiego i ulicy Sady Zoliborskie. Znajduje się tu 2500 doskonale w yposa­ żonych m ieszkań. Jeden z bloków osiedla został w roku 1961 w ybrany „Mister W arszawy”, jako najładniejszy i najlepiej wykonany (Krasińskiego Nr 34 a). „Sady Żoliborskie” zaprojektowała H alina Skibniewska. Na Żoliborzu pow stały także inne nowoczesne osiedla: „Żoliborz Południow y” dla 1200 m ieszkańców (projek­ tant B. Karczewski), oraz „Zatrasie” dla 700 m ieszkań­ ców (projektant J. Nowicki). 3. Osiedle „BCM” nazw ane tak od nazwisk pro­ jektantów: Binuty, Ciszew skiego i M ikulskiego znaj­ duje się na Woli, przy ul. W olskiej. Stoją tu bloki m ieszkalne ukończone w 1961 r. 4. To osiedle znajduje się na Saskiej K ępie w re­ jonie ulic: Paryskiej, Stanów Zjednoczonych, N ow obajońskiej i Lotaryńskiej. „Osiedle Oszczędzających” składa się z budynków m ieszkalnych wznoszonych przez spółdzielnie m ieszkaniow e w ielu instytucji i za­ kładów pracy stolicy. 5. W 1956 r. z inicjatyw y organizacji m łodzieżo­ w ych zorganizowano spółdzielnię m ieszkaniow ą zrze­ szającą m łode m ałżeństwa. W ybudowano dla niej „Osiedle M łodych” na Grochówie w rejonie ulic Gro­ chowskiej i W iatracznej. Ogółem w osiedlu będą m ie-

134

szkania dla 3000 osób. Projektantam i „Osiedla Mło­ dych1* są S. Ciechanowicz i T. Kobylański.

6. „Osiedle Prototypow e” pow staje na Służewcu, obok Służew ca Przem ysłow ego. P o zakończeniu budo­ w y (około 1970 r.), będą tu m ieszkania dla około 18 000 m ieszkańców. Przy budowie domów stosuje się naj­ nowsze metody budowlane oraz różne prefabrykaty. Służew iec to w ielki ośrodek przem ysłow y W arszawy; w śród około 30 zakładów Służew ca Przem ysłow ego, za­ trudniających tysiące m ieszkańców stolicy, należy w y­ m ienić Fabrykę tranzystorów „Tew a”, fabrykę pod­ zespołów „Elwa” i zakłady galanteryjne .P la stic”. Rozbudowa ośrodka trw a w dalszym ciągu, powstanie tu jeszcze blisko 30 zakładów. Generalnym projektan­ tem Służew ca jest J. K rotkiewski. 7. N a Pradze, w pobliżu portu praskiego, powstaje now e osiedle m ieszkaniow e „Panieńska” (przy ul. P a­ nieńskiej). Projektantam i tego osiedla są G. R ekwirow icz i T. Tyszyński.

8. Osiedle „Szosa K rakow ska” obejm uje obszar około 60 ha, p ę ukończeniu budowy będzie tu m ie­ szkało około 25 000 osób. Zabudowa składa się z blo­ k ów m ieszkalnych różnej w ielkości oraz zespołów urządzeń socjalnych. Projektantem całości jest B. Pniew ski przy współudziale L. Kołacza i W. Par­ czewskiego. Budowa tego w ielkiego osiedla m ieszka­ niow ego zupełnie zm ieniła oblicze tej części dzielnicy. S tało się ono pomostem pomiędzy Ochotą a Okęciem, w ydłużając m iasto w kierunku na Raszyn. 9. W pobliżu lotniska na Okęciu oraz w rejonie A lei Żwirki i Wigury powstają dwa osiedla m ieszka­ niow e W arszawskiej Spółdzielni M ieszkaniowej: Osie­ dle ,.R akow iec” (projektu Z. M alickiego i Z. i O. Hansenów) oraz Osiedle „Okęcie” (projektu J. Baum illera). 10. Na Kole, obok wybudowanych w okresie m ię­ dzyw ojennym bloków m ieszkalnych Towarzystwa Osiedli Robotniczych (po obu stronach ul. Obozowej), w zniesiono po w ojnie kilka nowych osiedli m. in. osiedle „WSM” w rejonie ulic: Ożarowskiej, Deotymy, R awskiej i N ow o-B em a w ybudow ane w latach 1948— —52 (projektu H. i Sz. Syrkusów), osiedle „Koło — So­ w ińskiego” (projektu A. Kirowa) i osiedle „ K o ło — Górczewska” (projektu K. Lacherta); to ostatnie z ty ­ powych, w ielkopłytow ych bloków.

135

I. PLACE

1. Jest to plac Teatralny i m onum entalny gmach Teatru W ielkiego, Opery i Baletu. Ta klasycystyczna budowla została w zniesiona w latach 1825—1832 w e ­ dług projektu A. Corazziego. Gmach został spalony w e w rześniu 1939 r., odbudowano go w edług projektów pracowni B. P niew skiego. Jest to jeden z najnow o­ cześniejszych obiektów operowych w Europie z w ielką w idow nią o 2000 miejsc. Poza siedzibą opery i baletu będzie tu rów nież Muzeum Teatralne. Na placu T ea­ tralnym naprzeciwko teatru znajdował się pałac Ja­ błonowskich, w którym w latach 1817—1944 m ieścił się ratusz W arszawy. Gmach ratusza został znisz­ czony w czasie pow stania warszaw skiego, a na jego m iejscu w zniesiono w 1964 r. Pom nik Bohaterów War­ szaw y. W tym sam ym roku przed gmachem Opery w staw iono pom niki W ojciecha Bogusław skiego i S ta­ nisław a Moniuszki. 2. Plac Prezydenta Narutowicza. Gmach widoczny na rysunku to Dom Studencki w zniesiony w 1925 r. w edług projektu K. Tołłoczko. Jest to pierw szy dom akademicki zbudowany w Polsce. M ieszka w nim 4.300 studentów Politechniki W arszawskiej.

Obecnie m ieści się tu Centralne Biuro W ystaw A rty­ stycznych i zgodnie z tradycją organizuje okresowe w ystaw y sztuki w spółczesnej, polskiej i obcej,

6. P lac Trzech Krzyży, dawniej nosił nazw ę Placu Złotych Krzyży. Tu zaczynała się Droga K aiw aryjska A ugusta II M ocnego prowadząca do kościoła U jazdow ­ skiego. Wzdłuż tej półtorakilom etrowej drogi w zno­ siły się liczne kaplice. Rozpoczynały je na placu trzy złocone krzyże (dwa stoją d o dziś). Droga K aiw aryjska została skasowana, a kaplice rozebrane w czasach sta ­ nisław ow skich. W idoczny na rysunku gm ach m ieści Instytut Głuchoniem ych i Ociem niałych, jedną z pierw ­ szych tego typu instytucji w Europie założoną W 1817 r. przez zasłużonego społecznika ks. J. Falkowskiego. 7. P lac Szem beka (Szem bek — generał z czasów pow stania listopadowego) znajduje się na Grochówie. Przy placu stoi neogotycki kościół z okazałą w ieżą. Budow la m a konstrukcję żelazobetonową (projekt A n­ drzeja Boniego). Budowę tej św iątyni rozpoczęto w 1931 r., w stuletnią rocznicę bitw y o Olszynkę Grochowską, jako pom nik Pow stania Listopado­ w ego.

3. P lac Kom uny Paryskiej (dawniej Wilsona) na Żoliborzu. Rysunek zam ieszczony obok przedstawia now oczesny gm ach kina „W isła”. Jest to najw iększe kino Żoliborza.

8. Plac Pow stańców W arszawy w Śródmieściu dawniej nazyw ał się Warecki i przejściow o — Napo­ leona. W idoczny na rysunku w ieżow iec to Hotel „Warszawa” w zniesiony w latach 1936—38 w edług pro­ jektu M. W einfelda, jako pierwszy w ieżow iec w stoli­ cy. N ależał d o Tow arzystw a A sekuracyjnego „Pruden­ tial”. Ma 17 kondygnacji (68 m wysokości). Po odbu­ dow ie ze zniszczeń w ojennych przekształcono go w 1954 r. na hotel „Warszawa”.

4. P lac Grzybowski to centralny punkt Grzybowa, dawnej jurydyki w arszaw skiej, m iejsce m anifestacji robotniczych w 1905 r. Widoczny obok kościół W szyst­ kich Świętych, najw iększy kościół W arszawy, został w zniesiony w latach 1861—95 w edług projektu H. Mar­ coniego.

9. Placyk ten nie m a już dziś nazwy. Jest to dawny płac Pod Lw em w w idłach ulic Chłodnej i Elektoral­ nej. W latach 1849—61 w zniesiono tu kościół Sw . K a­ rola Boromeusza (na rysunku), potem założono skw ery. Spow odow ało to zm niejszenie placu, tak że jego nazwa została z czasem zapomniana.

5. Plac M ałachowskiego w Śródmieściu. Przy tym placu znajduje się gm ach Tow arzystw a Zachęty Sztuk Pięknych, popularna w arszaw ska „Zachęta”, w zn ie­ siony w 1903 r. w edług projektu St. Szyllera. Towarzy­ stw o organizowało liczne w ystaw y i propagowało wśród społeczeństw a W arszawy sztuki plastyczne.

10. Rondo W aszyngtona, okrągły plac — w ażny w ę­ zeł kom unikacyjny prawobrzeżnej W arszawy. Na skwerze przed parkiem wznosi się Pom nik W dzięcz­ ności A rm ii Radzieckiej, projektu A ntona Nanko, ufundow any jako w yraz wdzięczności społeczeństw a Warszawy d la żołnierzy A rm ii Radzieckiej.

136

137

1 4 . ULICE

1. U lica Elektoralna biegnie od placu D zierżyń­ skiego (d. pl. Bankowy) do ulicy Chłodnej, łącząc się z nią przy kościele św. Karola Boromeusza. Pow stała z drogi, którą w ędrow ali senatorow ie i posłow ie w k ie­ runku pola elekcyjnego, by dokonać w yboru króla. Stąd nazwa. W tych czasach na elekcyjnym trakcie stały liczne gospody i zajazdy, często odwiedzane w czasie elekcji. 2. K iedyś była to jedna z najw iększych i naj­ piękniejszych ulic W arszawy, biegła rów nolegle do W i­ sły na terenie zajętym dziś przez Cytadelę. Wraz z in­ nym i ulicam i Faw ory zostały w 1832 r. splantow ane i przeznaczone pod zabudowania twierdzy. Przy tej ulicy znajdow ały się dworki, piękne ogrody oraz od XV III w. m anufaktura stali i szlifiernia. Obecnie na­ zw ę Faw ory nosi jedna z uliczek Cytadeli. 3. A leje U jazdow skie to jedna z najpiękniejszych ulic stolicy. W ytyczone w 1731 r. jako przedłużenie traktu: Krakowskie Przedm ieście — N ow y Św iat w kierunku południowym , w X IX w. zostały zabudo­ w ane licznym i w illam i i pałacykam i. D ziś jest to ulica parków (Ujazdowski, Botaniczny, Łazienkowski) i sie­ dzib w ielu przedstaw icielstw dyplom atycznych. Od w ielu lat A leje U jazdow skie są ulubionym ciągiem spacerowym Warszawy. 4. Główną ulicą Pragi II, nowej dzielnicy W arsza­ w y prawobrzeżnej, jest ulica Dąbrowszczaków. Rozpo­ czyna się ona od ulicy Szanajcy, kończy przy R atuszo­ w ej. Pow stała w latach 1949—56 w raz z kolonią 4, 5 i 7 komdygnacjowych budynków, które tworzą najstarszy fragm ent Pragi II. 5. U lica Miodowa biegnie od K rakow skiego Przed­ m ieścia do Placu Krasińskich. Jest to stara ulica, po­ w stała bowiem już w X IV w . poza murąmi ów czesnego m iasta, jako przecznica prostopadła do starych trak­ tów: soehaczewskiego i grójeckiego {obecne u lice D łu­ ga i Senatorska). W tedy zw ana była Przeczną, jej za­ budowę stanow iły drew niane dworki i browary.

138

W XVI w. osiedlili się tu piernikarze, inaczej zwani m iodownikam i, stąd nazwa ulicy. W XVI w. zwano ją „Miodowniczą”, od X V II w . „Miodową”. Obecnie znaj­ dują się przy niej zabytkow e, odbudowane ze znisz­ czeń w ojennych pałace i 2 kościoły. Dołem, pod ulicą biegnie tun el trasy W-Z.

6. K am ienne Schodki to strom e przejście (schoda­ mi) z K rzyw ego Koła (przy narożu Rynku Starego Miasta) do ul. Brzozowej i dalej w stronę Wisły (ul. Bugaj). Kiedyś prow adziło do furty w murach obronnych, którą noszono w odę z Wisty. W 1560 r. dawną furtę rozbudowano w bramę m iejską z Wieżą Rybaków. P o otynkow aniu nazwano ją Bram ą Białą. Od połow y X V II w. w ieżę użytkowano na w ięzienie m iejskie. Bramę B iałą i w ieżę rozebrano w połow ie X IX w. Ta w yjątkow o m alownicza i oryginalna u licz­ ka stanowi tem at prac w ielu malarzy, grafików i foto­ grafików. 7. Ulica o takiej nazw ie jest w nowym osiedlu „Grochów III”. Zabudowę ulicy stanow ią bloki m iesz­ kalne o 9 i 12 kondygnacjach. K inowa jest głów ną arterią tego nowego osiedla zlokalizowanego m iędzy Grochowem a Saską Kępą.

8. K rzyw e K oło to ulica o oryginalnym kształcie, dostosowanym do m urów m iejskich. Istniała już w po­ łow ie X V w. B iegnie z narożnika Rynku w kierunku północnym, załam uje się pod kątem prostym na za­ chód i dochodzi do ul. Now om iejskiej. Od w iek ów za­ m ieszkiw ali ją głów nie rzem ieślnicy. W połow ie XVII W. był tu zaiazd w ozów pocztowych, w XVIII i na początku X IX w . drukarnie. Tędy straż m iejska do­ chodziła do W ieży M arszałkowskiej. Obecnie pod N r 7 m ieści się Archiwum m. st. W arszawy. 9. Jest to rów nież uliczka starom iejska, stanow ią­ ca rodzaj placyku — przedłużenia ul. Piekarskiej. B iegnie od ul. Piw nej do Świętojańskiej. Jeszcze w po­ łow ie X V III w . zw ano ją Poprzeczną, w końcu tego stulecia już Zapieckiem. W X IX w. m ieścił się tu popularny targ gołębi i ptaków śpiewających. 10. Ulica Marzanny to nowa ulica na osiedlu „Wierzbno”. B iegnie od ul. A dolfa W arskiego do ul. Woronicza. Zabudowana jest nowoczesnym i bloka­ m i m ieszkalnym i w zniesionym i w latach 1956—63.

139

!. PIERWSZA, PIERWSZY, PIERWSZE...

1. Pierw szym stałym zakładem poligraficznym w W arszawie była drukarnia założona przez Jana Rossow skiego na Starym M ieście przy Dunaju. P o­ w stała w 1624 r. na podstaw ie przyw ileju Zygm unta III Wazy. Z tej oficyny w yszła jeszcze w tym samym roku książka pod tytułem Pogrom ta tarski. Pierw szą jednak książką, która została w ydana w W arszawie, był utw ór Jana K ochanowskiego O dpraw a posłów greckich wydrukow any w 1578 r. przez W alentego Łapczyńskiego (czeladnika znanego drukarza krakow ­ skiego Mikołaja Szarffenbergera), praw ie natychm iast po w ystaw ien iu tej sztuki w zamku jazdowskim. 2. Pierw sze, publiczne latarnie m iejskie otrzym ała W arszawa w 1754 r. na w niosek Jana D ulfusa, ów ­ czesnego prezydenta Starej Warszawy. B yły to latar­ n ie zaw ieszone w dwóch bramach m iejskich: Kra­ kow skiej i Now om iejskiej. 3. N um erację posesji w W arszawie wprowadzono w 1784 r. za panowania Stanisław a A ugusta Poniatow ­ skiego, w czasie ogólnego porządkowania m iasta. Po­ num erowano hipotecznie w szystk ie budynki w arszaw ­ skie w łącznie z ratuszam i, pałacam i i zam kiem kró­ lewskim . P ierw szy num er hipoteczny otrzym ał zamek królewski, następne — dom y na ul. Świętojańskiej. 4. P ierw sze oddziały stałej W arszawskiej Straży Ogniowej w yruszyły do akcji w 1836 r. (w 1961 r. o b ­ chodzono jubileusz 125-lecia). O czywiście były to od ­ działy konne. P ierw szy samochód straż warszaw ska otrzym ała w 1916 r., drugi dopiero w 1918 r. Długo w ięc jeszcze do pożarów w yjeżdżały jednostki konne. Od 1928 r. straż stolicy jest całkowicie zm otoryzowa­ na. Obecnie W arszawska Straż Pożarna składa się z 8 oddziałów, 4 pogotow i i 9 zawodowych straży przy największych stołecznych zakładach pracy. W szystkie jednostki są wyposażone w nowoczesny sprzęt pożar­ niczy. 5. P ierw sze w yścigi konne w W arszawie (i w Pol­ sce) odbyły się 8 czerwca 1841 r. na Polu M okotow­ skim. P ierw szą gonitw ą był w yścig koni „zrodzonych

140

i w ychow anych w P olsce”, brały w nim udział 3 konie na trasie długości półtorej wiorsty. Czas zw ycięskiej klaczy „Lady Stanhope” ze stajni W ładysława Wężyka w ynosił 1 min. 35 sek., nagrodą zaś było 2 500 złotych.

6. Telefony otrzym ała Warszawa w 1881 r. Zain­ stalow ało je Tow arzystw o Telefoniczne „Bella” na podstaw ie koncesji otrzym anej na 20 l a t Obecnie w stolicy jest zainstalow anych ponad 158 000 aparatów. 7. P ierw szy pokaz film ow y w W arszawie odbył się w 1896 r., dopiero 13 lat później b ył pokaz lotniczy. O czyw iście film b ył niem y i trw ał zaledw ie kilkanaście minut. P ierw sze stałe kino pow stało w 1897 r. (przy Krakowskim Przedm ieściu róg ul. Trębackiej). Żywot jego był jednak krótki. A le już w 1904 r. założono warszaw ski kinem atograf „Iluzion” u zbiegu ulic Zło­ tej i M arszałkowskiej. Seans w tym kinie trw ał p ół­ torej godziny. Składał się n ie tylko z film u. B yły tam w ystępy m agiczne, rodzaj dzisiejszej kroniki fil­ m owej, krótkie m igaw ki przygodne i kom iczne, oczy­ w iście nieme.

8. P ierw szy pokaz lotniczy odbył się od 15 do 19 września 1909 r. Lotnik francuski Legagneux latał na sam olocie typu „Voisin” (silnik 50-konny). Starto­ w a ł z Pola M okotowskiego i na niskim pułapie (ok. 18 m nad ziemią) dokonywał krótkich lo tó w długości około półtora kilom etra. 9. 25 k w ietnia 1945 r. ruszył pierwszy turbozespół dając prąd W arszawie. Przypom nijm y, że początki elektrow ni w arszaw skiej sięgają 1902 r., gdy rosyjskie tow arzystw o Schuckert i S-k a otrzymało koncesję na budowę i eksploatację elektrow ni w W arszawie. Rok później koncesję przejęło tow arzystw o francuskie — „Kompania Elektryczności M iasta W arszawy” z sie­ dzibą w Paryżu. Aż do 1936 r. elektrow nia była w rę­ kach obcego kapitału. W czasie w ojny w elektrow ni działała silna jednostka ruchu oporu, która sam odziel­ n ie zlikw idow ała załogę niem iecką ju t w pierwszym dniu powstania warszawskiego. 10. Pierw szy budynek Szkoły T ysiąclecia w W arsza­ w ie oddano do użytku w kw ietniu 1960 r. przy ul. Elek­ toralnej Nr 5/7. W tej pierwszej „tysiąclatce” m ieści się Liceum Ogólnokształcące im. Andrzeja Frycza Mo­ drzewskiego.

141

I. „CZERWONA WARSZAWA”

1. Są to słow a „Mazura K ajdaniarskiego” ułożo­ nego przez w ybitnego rew olucjonistą Ludwika W aryń­ skiego w czasie pobytu w X paw ilonie Cytadeli War­ szaw skiej. W aryński (1856—1889) był założycielem „Proletariatu”, pierwszej polskiej partii klasy robot­ niczej zorganizowanej w W arszawie w e w rześniu 1882 r. Rok później został aresztow any i w ięziony W Cytadeli i w tw ierdzy Szlisselburg, gdzie zmarł. 2. Garbarz w arszaw ski H enryk Baron („Sm ukły”) urodził się 2 grudnia 1887 r„ b y ł jednym z najdziel­ niejszych bojow ców Polskiej Partii Socjalistycznej, uczestnikiem w ielu zam achów i akcji przeciwko policji carskiej w rewolucji 1905 r. A resztow any w styczniu 1907 r. został skazany na śm ierć i stracony 9 kw ietnia 1907 r. na stokach Cytadeli. 3. W dniu 26 stycznia 1905 r. w ybuchł w W arszawie strajk powszechny jako w ielka akcja polityczna i jed ­ nocześnie sygnał do podjęcia w alki. N astąpiły liczne starcia strajkujących robotników z oddziałam i policji i carskiego w ojska. W dniu 28 stycznia doszło do w alki na ul. Grzybowskiej (u w ylotu ul. Wroniej). Stanęły w tedy na tej ulicy barykady. 4. Stefan Okrzeia (1886—1905) to m łody bojowiec PPS. uczestnik akcii bojowych przeciwko policji car­ skiej. U jęty w czasie zamachu na cyrkuł rosyjski, zo­ stał skazany na śm ierć i stracony na stokach Cytadeli w dniu 23 lipca 1905 r. 5. „Bitwa pod Sans Souci” m iała m iejsce w War­ szawie. 1 m aja 1900 r. podczas robotniczej m anifestacji w A lejach Ujazdowskich, na około 20-tysięczny pochód uderzyły oddziały carskiej policji oraz sotnie kozackie. W tedy to napadniętym robotnikom przyszła na pomoc publiczność w arszaw ska z tarasu cukierni „Sans Souci”. Na atakujących kozaków posypały się n ie tylko filiżanki i talerzyki ale i krzesła...

6. Drukarnia na Czystem w iąże się z nazw iskiem w ybitnego działacza rewolucyjnego Marcina Kasprza-

142

ka (1860—1905). B ył on w spółtw órcą „Drugiego Pro­ letariatu” i działaczem SDKPiL. W 1904 r. w czasie pobytu w tajnej drukarni SDK PiL na ul. Dworskiej N r 6 (dzisiejsza Kasprzaka) został otoczony i ujęty przez carską policję po zaciętej obronie, w której zabił 2 carskich oficerów i zranił 3 stójkow ych. W ięziony w Cytadeli, potem skazany na śmierć, zginął na sto ­ kach Cytadeli W arszawskiej 8 w rześnia 1905 r. 7. Kom unistyczna Partia Polski została założona 18 stycznia 1918 r. na zjeździe połączeniowym SDKPiL i PP S-L ew icy, który odbył się w nieistniejącym już domu przy ulicy Zielnej Nr 25, na terenie obecnego parku przy Pałacu K ultury i N auki (od strony ulicy Świętokrzyskiej). Znajduje się tam pam iątkowa tabli­ ca na dużym głazie.

8. Stanisław Dubois (1901—1942) był w ybitnym działaczem socjalistycznym , członkiem kierow nictw a P P S i OM TUR, założycielem Czerwonego Harcer­ stwa. W latach 1931— 1940 m ieszkał w domu przy Al. 3 Maja Nr 2. Aresztow any przez hitlerowców w trakcie pow oływ ania organizacji Polskich Socjali­ stów, został uw ięziony w Oświęcimiu i tam rozstrze­ lany 21 sierpnia 1942 r. 9. W ładysław Hibner (1893— 1925) był działaczem PP S-L ew icy, później zaś członkiem Kom itetu War­ szaw skiego K om unistycznej Partii Polski, W ładysław K niew ski (1902— 1925) i Jan Rutkowski (1903—1925), to współorganizatorzy i działacze Kom unistycznego Związku Młodzieży Polskiej. W szyscy trzej byli ucze­ stnikam i zamachu na prowokatora J. Cechnowskiego. Zostali rozstrzelani na stokach Cytadeli 21 sierpnia 1925 r. 10. W 1963 r. obchodziły 130-letni jubileusz War­ szaw skie Zakłady Budow y Urządzeń Przem ysłowych •im. L. W aryńskiego (ul. K olejow a N r 57). Te zasłużone zakłady w arszaw skie to dawny „Czerwony Parow óz”. N azw ę tę otrzym ały od m ieszkańców stolicy za rew o­ lucyjną działalność. Tu m. in. działał Ludw ik W a­ ryński. Tu pracował w ybitny działacz K PP Jan W ie­ czorek. Początkowo była to fabryka Bormana i Szw edego, później zakład Spółki Akcyjnej Budowy Paro­ wozów. Od 1954 r. zarzucono budowę parowozów. Obecnie zakład produkuje głów nie koparki na rynek krajowy i zagraniczny.

143

. W OKRESIE POWSTAŃ

św. Wawrzyńca (ul. W olska Nr 140) w walce z prze­ ważającym i siłam i rosyjskim i. Na bocznej elewacji kościoła znajduje się pam iątkowa tablica z płasko­ rzeźbą dłuta R. Zerycha poświęcona generałowi. W ściany św iątyni wm urow ano kule arm atnie z okre­ su walk.

1. Hugo K ołłątaj (1750—1812) był założycielem w arszaw skiego klubu radykalnego „Kuźnica” (tzw. Kuźnicy Kołłątajow skiej). K ołłątaj to filozof, pisarz i jednocześnie w ybitny działacz polityczno-ośw iatow y, czołowa postać polskiego Oświecenia, w spółautor K on­ stytucji 3 Maja i współorganizator Insurekcji 1794 r. Jedna z pierzei Rynku Starego M iasta nazwana jest „Stroną K ołłątaja”.

7. „Reduta Ordona”, fragm ent fortyfikacji obron­ nych Warszawy w powstaniu listopadowym , wysadzo­ na w powietrze 3 w rześnia 1831 r. Znajdowała się w m iejscu, gdzie krzyżują się ulice: W łochowska i Mszczonowska, stoi tu dziś krzyż i tablica pam iątko­ wa. Dodajmy, że sugestyw ny i piękny wiersz. M ickie­ w icza jest w izją poetycką i nie relacjonuje faktów historycznych.

2. Generał — jakobin, obrońca Pragi, to Jakub Jasiński (1759—1794) poeta, rew olucjonista i generał powstańczy. Bronił W arszawy na szańcach P ia g i i tu zginął w w alce z w ojskiem carskim.

8. „Sztyletnicy” to sekcja Żandarmerii Narodowej w powstaniu styczniowym , nazywana tak z uw agi na rodzaj broni, jaką jej członkow ie posługiw ali się przy w ykonyw aniu w yroków powstańczych. Dokonyw ali oni głów nie zamachów na dygnitarzy carskich i szpiegów, rekrutowali się przeważnie z warszawskiej m ło­ dzieży rzem ieślniczej i niezamożnej inteligencji. P o­ czątkowo w sekcji warszaw skiej było 16 sztyletników, później 32.

3. Oba m iasta i obie daty w iążą się z osobą boha­ tera powstania kościuszkowskiego, w arszaw skiego szew ca i pułkow nika powstańczego Jana Kilińskiego, który urodził się w Trzem esznie w 1760 r. W 1794 r. zorganizował do w alki rzem ieślników Warszawy. Ta­ deusz Kościuszko m ianow ał go pułkownikiem . 4. Budynek dawnych koszar Szkoły Podchorążych na terenie Parku Łazienkowskiego. Stąd w dniu 29 li­ stopada 1830 r. w yruszyli do w alki o niepodległość sprzysiężeni podchorążowie pod dowództwem w ykła­ dow cy i przywódcy, porucznika grenadierów gwardii Piotra Wysockiego. N a czele sprzysiężenia stali obok W ysockiego: poeta Sew eryn Goszczyński, jego przyja­ ciel Leon N abielak i znany krytyk M aurycy Moch­ nacki. Obecnie m ieści się tu Liceum Sztuk Plastycz­ nych. N a budynku tablica pamiątkowa. 5. Białołęka to dawna w ieś podwarszawska, w gra­ nicach dzielnicy Praga-Północ. W dniach 24 i 25 lu­ tego 1831 r, w okresie powstania listopadowego m iejsce bitw y w ojsk polskich i rosyjskich. B ył to fragm ent pierwszej bitw y o W arszawę w tym p ow stan ia

6. Bohater powstania listopadow ego — generał Jó­ zef Sowiński. B ył dowódcą obrony W oli i tu zginął 6 w rześnia 1831 r. na szańcach w pobliżu kościoła

144

9. Ostatni dyktator powstania styczniowego, gene­ rał Romuald Traugutt (1825— 1864) został aresztowany w W arszawie w dniu 10 kw ietnia 1864 r. w mieszkaniu H eleny Kirkorowej w nieistniejącym dziś domu przy ul. Smolnej — Dolnej (obecnie w miejscu, gdzie stał dom, znajduje się kam ień z pamiątkową tablicą odsło­ nięty 21 stycznia 1963 r.) Traugutt wraz z 4 członkami rządu powstańczego: R. Krajewskim , J. Jeziorańskim, J. Toczyskim i R. Żulińskim został stracony na tere­ nie Cytadeli w dniu 5 sierpnia tegoż roku. N a m iejscu stracenia stoi pam iątkowy krzyż. 10. A leksander W aszkowski (1841—1865) to jeden z warszaw skich bohaterów powstania styczniowego. B ył ostatnim naczelnikiem podziemnej Warszawy. K ierow ał organizacją cyw ilną oraz jednostkam i Żan­ darm erii Narodowej jeszcze kilkanaście m iesięcy po śm ierci Traugutta i likw idacji Rządu Narodowego. Był już w tedy jedyną władzą powstańczą w Warszawie. Aresztowany w dniu 19 grudnia 1864 r. został stracony na stokach Cytadeli 17 lutego 1865 r. wraz z Emanue­ lem Szafarczykiem , żołnierzem Żandarmerii Narodo­ wej.

10— 500 zagadek o W arszaw ie

145

WARSZAWA WALCZĄCA

1. 27 grudnia 1939 r. hitlerow cy dokonali mordu w Wawrze, rozstrzeliwując 107 m ieszkańców Wawra, Anina i okolic. B yła to pierw sza m asowa egzekucja w rejonie Warszawy. Na m iejscu zbrodni znajduje się sym boliczny cmentarz. Niedaleko, na cmentarzu wojennym „Na Glinkach”, są groby pomordowa­ nych. 2. 24 października 1942 r. w odw et za pow ieszenie przez hitlerowców 50 Polaków, przeważnie członków organizacji podziem nych, grupy specjalne Gwardii Ludowej przeprowadziły szereg akcji odwetow ych: za­ mach granatami na niem iecki lokal „Gafó Club” na rogu A lei Jerozolimskich i N owego Św iata (dziś w tym m iejscu znajduje się Klub Międzynarodowej Prasy i Książki) i na restaurację „Mitropa” (Dworzec G łów ­ ny) oraz na drukarnię Nowego Kuriera W arszawskie­ go przy ul. M arszałkowskiej. Ogółem tego dnia zabito lub zraniono 34 oficerów niem ieckich. 3. Do 1944 r. na rogu pl. Trzech Krzyży i ul. B. Pru­ sa stał nowoczesny gmach zbudowany przez Towa­ rzystwo „Prudential”, m ieszczący kino „Napoleon”. W czasie okupacji było ono przejęte przez N iem ców i przem ianowane na „Apollo”. 17 stycznia 1943 r. w czasie podkładania bomby zginął tu w w alce z żan­ darm erią Ładysław Buczyński (Kazik Dębiak), do­ wódca oddziału partyzanckiego i zastępca dowódcy Specgrupy Gwardii Ludowej. Na m iejscu śm ierci Bu­ czyńskiego znajduje się pam iątkowy kam ień z napi­ sem. 4. Zbrojne pow stanie w Getcie w arszawskim zor­ ganizowane przez ŻOB — Żydowską Organizację W oj­ skową w ybuchło 19 kw ietnia 1943 r. Na czele powsta­ nia stał Mordechaj Anielewicz. Z różnym nasileniem krwawe w alki uliczne z oddziałami niem ieckim i toczyły się przez pierwsze pięć dni, potem trw ały w alki w róż­ nych domach i pojedynczych bunkrach obsadzonych przez powstańców, Walki w ruinach z pojedynczymi gniazdami oporu toczyły się do lipca. 8 maja, w bun­ krze ŻOB (ul. Miła Nr 18) zginął komendant powstania

148

z grupą sztabu. Na tym m iejscu znajduje się kamień z pamiątkowym napisem. 5. 26 marca 1943 r pod w arszawskim Arsenałem przy ul. Długiej Nr 52 dokonano brawurowego odbicia z rąk hitlerow ców 25 w ięźniów . Wśród uwolnionych znajdował się ppor, Jan Bytnar („Rudy”), tak skato­ w any przez Gestapo, że zmarł kilka dni później (30 marca). W tym sam ym dniu zmarł rów nież pchor. A leksy D aw idow ski („Glizda” — „Alek”), ciężko ran­ ny w tej akcji. A kcję przeprowadził oddział harcer­ skich Grup Szturm owych. Na gmachu A rsenału znaj­ duje się pam iątkowa plakieta.

6. Na ul. M ostowej 18 marca 1943 r. agenci Ge­ stapo i żandarmi niem ieccy osaczyli H annę Sawicką („Hanka”) — przewodniczącą Związku Walki Młodych i Jana Strzeszewskiego („Wiktor”) — dowódcę Spec­ grupy Sztabu Głównego GL oraz Tadeusza O lszew skie­ go („Zawisza”) — dow ódcę oddziałów ZWM w War­ szaw ie. W w alce zginął Olszewski a Sawicka i Strzeszew ski, ranni, zostali aresztowani. W m iejscu tym (ul. M ostowa Nr 2) znajduje się pamiątkowa tablica. 7. Zamach na K utscherę (generała policji i SS) został w ykonany 1 lutego 1944 r, w A lejach Ujazdow ­ skich (przed domem Nr 23). A kcję przeprowadził od­ dział batalionu harcerskiego A. K. „Parasol”. Na m iejscu zamachu kam ień z pam iątkową tabiicą.

8. Brawurowa akcja Gwardii Ludowej na bank KKO odbyła się w godzinach pracy banku 30 listopada 1942 r. Grupy bojowe GL pod dowództwem kpt. Jana Strzeszewskiego („Wiktora”) zabrały zgromadzone su­ m y, które zostały pobrane przez okupantów od lud­ ności Warszawy w ramach kontrybucji. Bojowcy zdobyli ponad m ilion złotych, 9. Godzina „W” to kryptonim godziny rozpoczęcia powstania w arszawskiego. Pow stanie rozpoczęło się 1 sierpnia 1944 r. o godz, 17 i trw ało przez 63 dni. W niektórych dzielnicach, np. na Żoliborzu, w alka rozpoczęła się jeszcze przed wyznaczoną godziną. 10. 13 w rześnia 1944 r. wojska radzieckie i oddziały I D yw izji P iechoty im. T. Kościuszki w yzw oliły Pra­ gę. W następnym dniu cała W arszawa prawobrzeżna została oczyszczona z jednostek niem ieckich.

147

I. „DZIECI WARSZAWY”

1. W boju o Olszynkę Grochowską odznaczył się 4 Pułk Piechoty złożony z m łodzieży w arszawskiej. „Czwartacy” kilkakrotnie odbijali Olszynkę z rąk car­ skich wojsk, ponosząc najcięższe straty. Pułk odzna­ czył się rów nież 29 i 30 listopada 1830 r. w w alkach na ulicach Warszawy. Koszary ’,Czwartaków” m ieściły się w budynku przy ul. Zakroczymskiej Nr 6. Obecnie,, po odbudowaniu, mieści się tam szkoła (na gmachu tablica pamiątkowa). 2. Gwardię Narodową W arszawską powołano w grudniu 1830 r. Spełniała ona rolę straży bezpie­ czeństwa. Um undurowanie gwardii było koloru grana­ tow ego z karm azynowym i w ypustkam i (czapki rogate z barankiem). 3. Gwardia Honorowa Akadem icka to jednostka w arszawska z czasów 7 powstania listopadowego, istn ia­ ła od 1 grudnia 1830 r. do 27 stycznia 1831 r. Pow stała z grup studenckich, które brały udział w w alkach ulicznych w dniach 29 i 30 listopada. W jej szeregach służyło ponad 1000 żołnierzy i oficerów, studentów w szystkich warszawskich uczelni. 4. W kw ietniu 1863 r. oddział powstańczy z pułku „Dzieci W arszawy”, dowodzony przez dowódcę pułku, majora Walerego Rem iszewskiego, oczekiw ał na sygnał z Cytadeli, aby udzielić pomocy Jarosław owi Dąbrow­ skiem u, organizującemu bunt więźniów. 14 kwietnia pod Zaborowem Leśnym oddział otoczyły przeważające siły carskie gen. Krtidenera. W krw aw ej bitw ie pole­ gło 72 powstańców z dowódcą majorem Rem iszewskim. Na m iejscu bitw y znajduje się zbiorowa m ogiła po­ wstańców. 5. W arszawską Brygadę Pancerno-M otorową zor­ ganizowano kilka m iesięcy przed w ybuchem II w ojny św iatow ej. Mimo to w zięła ona udział w kampanii wrześniowej. Ostatnią bitw ę stoczyła w końcu w rześ­ nia pod Tomaszowem Lubelskim. Organizatorem i do­ wódcą tej jednostki był pułkow nik Stefan Rowecki, późniejszy Komendant Głów ny Arm ii Krajowej —

148

generał „Grot”, aresztowany przez Gestapo 30 czerwca 1943 r. w W arszawie i rozstrzelany w rok później w Berlinie.

6. „Parasol” to kryptonim warszawskiego batalio­ nu dyw ersyjnego AK, który pow stał w sierpniu 1943 r. z 3 kompanii batalionu harcerskiego „Zośka”. Dziełem tej jednostki były zamachy na Kutscherę, Koppego, Burckla i. innych. Jednocześnie „Parasol” przechodził szkolenie spadochronowe w związku z planowanym przekształceniem w brygadę spadochronową, w w al­ kach w czasie powstania w arszawskiego zginęła w ię­ kszość żołnierzy batalionu. 7. „Baszta” to kryptonim -warszawskiego pułku Arm ii Krajowej o trzech batalionach: „Bałtyk”, „Olza” i „Karpaty”. Pułk „Baszta” (2200 oficerów i żoł­ nierzy) w alczył w czasie powstania w arszawskiego na Mokotowie.

8. Batalion „Czwartaków” to słynna szturmowa jednostka Armii Ludowej zorganizowana w paździer­ niku 1943 r. z w arszaw skiej młodzieży, członków ZWM. Ogółem „Czwartacy” przeprowadzili ponad 60 akcji bojowych na terenie Warszawy. W alczyli również w powstaniu warszawskim i w oddziałach partyzanc­ kich, 9. I Pułk Lotnictwa M yśliwskiego „W arszawa” zo­ stał zorganizowany w ZSRR w Grigoriewskoje pod M oskwą w lipcu 1943 r. Chrzest bojowy przeszedł 23 sierpnia 1944 r. na przyczółku nad Warką. Dalszy szlak bojowy pułku to Wał Pomorski, Kołobrzeg i Ber­ lin. Załogi sam olotów tej jednostki dokonały w czasie w ojny okołn 1500 lotów bojowych. 19. W maju 1944 r. w ramach I Arm ii WP powołano w Trościańcu I Samodzielną Brygadę Kawalerii. 17 stycznia 1945 r. w nagrodę za brawurowe natarcie w operacji warszaw skiej otrzym ała ona nazw ę „War­ szaw skiej”. W składzie brygady w alczył 3 Pułk U ła­ nów, tradycyjnie zwany „Dziećmi W arszawy”. 1 marca 1945 r. na przedpolach wsi Borujsko 200 ułanów, w spieranych przez czołgi, dokonało zw ycięskiej szarży na pozycje niem ieckie. Była to ostatnia szarża polskiej kaw alerii w II w ojnie światowej. Pułk „Dzieci W ar­ szaw y” w chw ili kapitulacji Niem iec osiągnął już Ła­ bę, został on rozwiązany w styczniu 1947 r.

149

i.

WARSZAWA ŚPIEWA

1. Urywek z refrenu „W arszawianki” z 1830 r. kom pozycji K. K urpińskiego do słów K. D elavigne’a. Oto refren: H e j, k t o P o l a k , n a b a g n e t y , ż y j s w o b o d o , P o ls k o , ż y j. T a k im h a s ł e m c n e j p o d n i e t y , t r ą b o n a s z a , w r o g o m g r z m ij! T r ą b o n a s z a , w r o g o m g r z m ij!

2. „Warszawiankę 1905 r.”, pieśń oddziałów rew o­ lucyjnych Warszawy w 1905 r., napisał W acław Ś w ię­ cicki. Oto refren: N a p rz ó d , W arsz a w o ! N a w a lk ą k rw a w ą , ¿ w ię tą a p ra w ą , M arsz, m a rs z , W arsz a w o !

3. „W arszawskie dzieci”, piosenkę bardzo popular­ ną w warszaw skich oddziałach konspiracyjnych i w okresie powstania w arszawskiego, napisał Stani­ sła w Ryszard Dobrowolski. Oto refren: W a r s z a w s k ie d z ie c i, p ó jd z i e m y w b ó j, z a k a ż d y k a m i e ń tw ó j, S to lic o , d a m y k r e w . W a r s z a w s k ie d z ie c i, p ó j d z i e m y w b ó j, g d y p a d n i e r o z k a z tw ó j, p o n ie s i e m w r o g o m g n ie w !

4. „Pałacyk Michla”, piosenkę harcerskiego bata­ lionu szturm owego „Parasol”, napisał w czasie pow sta­ nia warszaw skiego oficer batalionu Józef Szczepański. Oto refren: C z u w a j, w i a r o , i w y t ę ż a j s łu c h , p rę ż sw ó j m ło d y d u c h , p ra c u ją c za d w ó ch ! C z u w a j, w i a r o , i w y t ę ż a j s łu c h , p r ę ż s w ó j m ło d y d u c h , ja k s ta l.

5. „Marsz Mokotowa”, pow stał w czasie w alk po­ w stańczych na Mokotowie. Skomponował go Jan Mar­ kowski, słow a napisał M irosław Karnisz-Jezierski. Oto refren: T e n p i e r w s z y m a r s z m a d z iw n ą m o c , T a k w p i e r s i a c h g r a a ż b r a k n i e tc h u c z y s ło ń c a ż a r , c z y c h ło d n a n o c ,

150

p r o w a d z i n a s p o d o g n ie m z lu f . T e n p ie r w s z y m a r s z , n ie c h d z ie ń p o d n iu w p o s z u m ie d r z e w i s e r c a c h d r ż y b e z z b ę d n y c h s k a r g , b e z p r ó ż n y c h s łó w to n a s z a k r e w i c z y j e ś łz y .

6. „W arszawę” napisał K onstanty Ildefons G ał­ czyński do m uzyki S. Pruszkowskiego. Nie ma ona re­ frenu. 7. „Wielką radośó w W arszawie” napisał również Konstanty Ildefons Gałczyński, m elodię skomponował Romuald Żyliński. Oto refren: W ie lk a r a d o ś ó w W a r s z a w ie , b o S t a r ó w k a z n ó w s to i, c z ło w ie k o czo m n ie w ie rz y — i s t n y c u d , d r o d z y m o i; w s z y s tk o ta k ie ja k d a w n ie j: d a c h y , r y n e k i k s ię ż y c , t y l k o je s z c z e b a r w n i e j s z e , t y l k o j e s z c z e ś lic z n ie js z e .

8. „Warszawski D zień”, popularny utw ór z reper­ tuaru Państw ow ego Zespołu Pieśni i Tańca „Warsza­ w a ”, napisał Stanisław Ryszard Dobrowolski do m e­ lodii Tadeusza Sygietyńskiego. Oto refren: N a d W is łą w s t a j e w a r s z a w s k i d z ie ń i m k n i e t r a m w a j e m w a r s z a w s k i d z ie ń ! D o szk ó ł od n o w a , do b iu r o d n ow a g n a d o r u s z t o w a ń w a r s z a w s k i d z ie ń t C o s ił w r a m i o n a c h , ile t c h u w p i e r s i , d la s w e j s to lic y w s e rc u n a jp ie rw s z e j! W c ią ż r o z ś p i e w a n y w a r s z a w s k i d z ie ń , n a s z p r a c o w i t y w a r s z a w s k i d z ie ń !

9. „Maleńki znak”, jedna z popularnych melodii tanecznych o W arszawie, słowa napisała Krystyna Wo­ lińska do m uzyki Zygmunta W iehlera. Oto refren: G d z ie n a m a p i e ś w i a t a m a l e ń k i z n a k , g d z ie s ię W is ła w p l a t a w w a r s z a w s k i t r a k t , g d z ie S t a r e M ia s to , c o t k w i n a d r z e k i b r z e g ie m , g d z ie d o m k i s ą v is — à — v is , o k r o k o d s ie b i e : B łą d z i N o w y m Ś w ia te m s t ę s k n i o n a m y ś l, C h c i a ła b y w z n a j o m e z a k ą t k i iś ć , z n a l e ź ć s t a r y s k l e p i k , z a u ł e k j a k i ś , u lic z k ę , s ie ń , 1 o d n a le ź ć t u s w e j p r z e s z ło ś c i c ie ń .

10. „Polonez W arszawski”, popularną pieśń Pań­ stw ow ego Zespołu P ieśni i Tańca „Mazowsze”, napisał Jerzy Ficow ski do m elodii Tadeusza Sygietyńskiego. Polonez nie ma refrenu.

151

21. W ŚWIECIE KSIĄŻKI

drukarnię i księgarnię. Istniało w W arszawie w latach 1903—1944. W ydawało m. in. serię poetycką „Pod Zna­ kiem P oetów ”, od nazw y kam ieniczki starom iejskiej (Rynek Starego Miasta Nr 11), w której m ieściła się siedziba firm y oraz drukarnia. „Kłosek” to znak firm ow y w ydaw nictw a.

1. Pierw szą książką o W arszawie był utwór rym o­ wany, reportaż — poem at Adama Jarzębskiego M uzyka Jego K ró lew sk iej M ości i Budowniczego U jazdow skie­ go p t. Gościniec, albo K ró tk ie opisanie W arszaw y z okolicznościam i ie y Dla K om paniey D w orskiey. Ta cenna pozycja ukazała się w 1643 r. i liczyła 168 stro­ nic. Prawdopodobnie drukowana była w ówczesnej drukarni Piotra Elerta. Jest to rodzaj wierszowanego przewodnika po Starej W arszawie i przedmieściach. Jedyny zachowany egzemplarz tej książki znajduje się w zbiorach Biblioteki Kórnickiej koło Poznania.

6. Czterem w arszaw skim księgarniom „Domu K siąż­ k i” nadano nazwiska w ybitnych warszaw skich pisa­ rzy: „Stefana Żerom skiego” — księgarni przy Al. Świerczew skiego Nr 119/121, „Bolesława Prusa” — przy Krakowskim Przedm ieściu Nr 7, „W ładysława Broniew skiego” — przy ul. M ickiewicza Nr 27 i „Andrzeja Struga” — przy ul. W iejskiej Nr 14. W księgarniach tych można m. in. nabyć w szystkie utw ory „ich” pisarzy znajdujące się w obrocie k się­ garskim.

2. N ajw iększą biblioteką w Warszawie jest B iblio­ teka Narodowa założona w 1928 r. Obecnie ma ona ponad 2 000 000 wolum inów, w tym w iele cennych starodruków. N astępnym i z kolei są B iblioteka G łów ­ na — U niwersytecka (założona w 1817 r.) z 1400 000 w olum inów i Biblioteka Publiczna m iasta Warszawy założona w 1907 r. ze zbiorem około 1 315 000 w olu­ m inów. 3. W ydawcą popularnej serii w arszaw skiej „Biblio­ teka Syrenki” jest Państw ow y Instytut W ydawniczy (założony w 1946 r.). W serii tej ukazały się m. in. prace Stanisław a Arcta, Karoliny Beylin, Kazimierza Brandysa, Jadwigi W aydel-Dm ochowskiej, Witolda Filiera, Franciszka Galińskiego, Wiktora Gomulickiego, H anny Mortkowicz-Olczakowej i Kazimierza Pollacka. PIW jest również w ydaw cą Rocznika Warszawskiego. 4. Najstarszym z istniejących w tej chw ili w ydaw ­ nictw warszawskich jest Instytut W ydawniczy „Nasza Księgarnia” założony w 1921 r. Mieści się on przy ul. Spasowskiego. Ta zasłużona instytucja w ydaw nicza została powołana przez Związek N auczycielstw a P ol­ skiego. Nakładem „NK” ukazało się łącznie ponad 3500 tytułów , głów nie literatury dziecięcej i m łodzie­ żowej. Instytut jest również w ydaw cą popularnych czasopism dziecięcych. 5. „Pod Znakiem P oetów ” i ...„Kłosek” — to n ie­ istniejące już Towarzystwo W ydawnicze J. Mortkowicza w Warszawie. Towarzystwo m iało wydaw nictw o,

152

7. W starej kam ieniczce przy Rynku Starego Mia­ sta Nr 22/24 m ieści się „Klub Księgarza”. Tu odbywają się tradycyjne spotkania z pisarzami i krytykam i w ramach tzw. „czwartków” i „piątków” literackich. Klub m ieści się na piętrze, a na parterze znajduje się „Księgarnia Literacka”, która specjalizuje się w w y ­ dawnictwach o W arszawie.

8. Od kilkunastu lat, w e w szystkie niedziele maja, („Dni Książki i P rasy”) organizowany jest w W arsza­ w ie, ostatnio przed Pałacem K ultury i Nauki, w ielki kierm asz książek. Rok rocznie na kierm aszu w y sta ­ wione są tysiące książek. 9. Od 1956 r. Polska organizuje Międzynarodowe Targi Książki, początkowo odbywały się one w Pozna­ niu, później w stolicy. Od kilku lat spotykają się na nich w ydaw cy z całego św iata i zaw ierają liczne transakcje księgarskie i wydawnicze. Jednocześnie Targi są przeglądem dorobku czołowych w ydaw nictw z w ielu krajów i w szystkich w ydaw nictw krajowych. Na V III MTK w czerwcu 1963 r. było 193 w ystaw ców reprezentujących 2000 firm w ydawniczych z całego świata. N adesłały one na w ystaw ę około 50 000 tytułów książek. 10. N ajstarszy w arszaw ski Klub Międzynarodowej Prasy i Książki m ieści się przy pi. Unii Lubelskiej. Otworzono go 7 października 1948 r. Znajdują się tu czytelnia prasy z kawiarnią oraz działy sprzedaży książek i prasy (polskiej i zagranicznej).

153

KTO NAPISAŁ?

1. Fragm ent I tomu L alki Bolesław a Prusa (Aleksandra Głowackiego). Jest to początek rozdziału pt. „Powrót”. Przypom nijm y, ze opisyw any w książce sklep Wokulskiego m ieścił się pod num erem 7 przy Krakowskim Przedmieściu. Obecnie w tym m iejscu znajduje się Księgarnia N aukowa „Domu K siążki” no­ sząca od roku 1962 im ię Bolesław a Prusa. Pow ojenne w ydanie książki ukazało się nakładem Państw ow ego Instytutu Wydawniczego. 2. Jest to w yjątek ze słynnej pow ieści Poli Goja­ wiczyńskiej pt. Stolica (z rozdziału XXIII). Za tę po­ w ieść o W arszawie roku 1945, autorka otrzym ała nagrodę literacką m iasta Warszawy. Stolica ukazała się nakładem Spółdzielni W ydawniczej „Czytelnik”. Przypom nijm y jednocześnie, że Pola Gojawiczyńska była podwójną laureatką nagrody literackiej za po­ w ieść warszawską. Otrzymała ją bowiem także za książkę: D ziew częta z N ow olipek, 3. Jest to uryw ek z felietonu Wiecha. Charaktery­ styczny język autora rzuca się od razu w oczy. Trud­ niej^ odgadnąć z jakiego felietonu pochodzi ten urywek. Otóż z książki Stefana W iecheckiego „Wiecha” pt. D ryndą p rze z W arszaw ę z felietonu „Gdy trzeci zapala”. Ukazała się ona nakładem Spółdzielni W y­ dawniczej „Czytelnik”. 4. U ryw ek ten znajdziem y w rozdziale „Małżeń­ stw o, cylinder, promocja” pam iętnika Eustachego Cze­ kalskiego pt. W cieniu zam kow ego zegara. W książce tej autor opisuje W arszawę przełomu X IX i X X w ie ­ ku, taką jaką pam iętał z czasów sw ego dzieciństwa. K siążkę w ydał Państw ow y Instytut Wydawniczy. 5. Jest to fragm ent rozdziału „Lato w W arszawie” z książki Jadwigi Kopeć pt. D ziecko d a w n ej W arsza­ w y. To także pam iętnik, zawierający m. in. opis War­ szawy z końca X IX i początku X X w ieku widzianej oczyma m łodziutkiej dziewczyny. D ziecko d aw n ej W ar­ sza w y to pozycja Instytutu W ydawniczego „Nasza K sięgarnia”.

154

6. Przypuszczać należy, że wszyscy czytelnicy pra­ w idłow o odgadli, skąd w zięto cytow any urywek. Doktor Judym jest tak popularnym bohaterem, że jego nazwisko od razu kojarzy się z książką. Jest tó w yjątek z rozdziału „Smutek” L udzi B ezdom nych Stefana Żeromskiego. Ta słynna powieść, podobnie jak i inne utwory Żeromskiego, ukazała się po w ojnie nakładem Spółdzielni W ydawniczej „Czytelnik”. 7. Opis ucieczki W ojtka z ulicznej łapanki znaj­ dziemy w rozdziale „D yw ersja” w książce Antoniego Kam ińskiego K am ien ie na szaniec, której dwa pierw ­ sze wydania ukazały się konspiracyjnie w okupowanej W arszawie („Tajne W ojskowe Zakłady W ydawnicze” i „Podziemny Dom W ydawniczy MK i S -k a”). Poka­ zuje ona w alk ę w arszaw skich Szarych Szeregów z n ie­ m ieckim i okupantami. Ostatnie w ydanie książki uka­ zało się nakładem W ydawnictwa „Śląsk” w K atow i­ cach.

8. Jest to fragm ent wspom nień lekarza pogotowia warszaw skiego Grzegorza Fedorowskiego pt. D ziadek z Placu Napoleona. Znajdziemy go w rozdziale „Wrze­ sień”. W spomnienia zaw ierają m igawki warszaw skie od 1905 do 1945 r. a w ięc z okresu bogatego w w yda­ rzenia. Książka ukazała się nakładem Spółdzielni Wy­ dawniczej „Czytelnik”. 9. Opis w ielkiej obław y hitlerowskiej w Politech­ nice W arszawskiej pochodzi z książki Jerzego Fonkowicza pt. P ierw sze p isto lety (rozdział „Obława”). Autor to bojow iec i oficer Gwardii Ludowej, obecnie generał Wojska Polskiego. W książce znajdziem y wspom nienia z w alk oddziałów bojowych Gwardii Lu­ dowej i Arm ii Ludowej w W arszawie w latach oku­ pacji. P ierw sze p isto lety ukazały się nakładem W y­ daw nictw a M inisterstw a Obrony Narodowej. 10. Franek to bohater w arszawskiej powieści Józefa Ignacego K raszew skiego pt. D ziecię Starego M iasta. Przypom nijm y, że powieść ta jest pierwszą z cyklu „Obrazków”. D ziecię Starego M iasta w powojennym w ydaniu ukazało się nakładem W ydawnictwa Poznań­ skiego oraz w Bibliotece Narodowej „Ossolineum”. Z Warszawą w iąże się duża część działalności literac­ kiej Kraszewskiego, nic w tym dziwnego, urodzony w W arszawie (w domu przy ulicy Kopernika, obok pałacu Staszica), z m iastem związał sw oje życie.

155

I. AUTORZY I KSIĄŻKI

1. N azwisko pierwszego autora należy połączyć z tytułem znajdującym się pod numerem 12. A w ięc, W iktor Gomulicki napisał książkę pt. O powiadania o sta rej W arszaw ie, W tym grubym tom ie pióra zna­ kom itego pisarza i znaw cy Starej W arszawy znajdzie­ m y bogactwo treści i w ątków warszawskich, m. i», kilkanaście rozpraw o ulicach, domach i placach S ta­ rego Miasta, m ałą encyklopedię ulic i nazw, które już n ie istnieją, oraz w iele ciekawostek warszawskich. Znajdziemy rów nież ciekawe, m ało znane drzeworyty, ryciny i rysunki dawnej Warszawy. 2. G aw ędy o W arszaw ie to tytuł książki napisanej przez drugiego z kolei autora, Franciszka Galińskiego. W G awędach znajdziem y w iele m ateriałów historycz­ nych o zabytkach m iasta, z których część już nie istnieje. Zawierają one rów nież opisy obyczajów m ie­ szczan, legendy i podania w arszaw skie, anegdoty oraz m ateriały w yjaśniające pochodzenie nazw niektórych ulic, domów i placów. 3. Nazwisko trzeciego autora należy połączyć z ty ­ tułem książki znajdującej się na czwartej pozycji. M iasto niepokonane Kazim ierza Brandysa jest pow ie­ ścią, która przyniosła autorowi nagrodę literacką War­ szawy w 1948 r. Akcja powieści toczy się w czasie II w ojny św iatow ej w W arszawie, doskonale oddaje ówczesną atm osferę okupacyjną m iasta i nastroje lud­ ności. 4. Jeszcze o d aw n ej W arszaw ie {pozycja 11), to książka Jadwigi W aydel-Dm ochowskiej. Jest to drugi tom w spom nień autorki (pierwszy w yszedł pod tytu­ łem D aw na W arszaw a). Zawiera on m. in. obrazki obyczajow e Warszawy sprzed pół -wieku. 5. N azw isko następnego z kolei autora należy po­ łączyć z tytułem książki pod numerem 13: Strusie króla Stasia, W tej książce Jerzego Łojka opatrzonej podtytułem: S zkice o ludziach i spraw ach daw n ej W arszaw y, znajdziem y 20 szkiców o W arszawie z prze­ łomu X V III i X IX w ieku, a w nich w iele informacji

156

historycznych i kulturalnych oraz anegdot obyczajo­ wych.

6. Baedeker w a rsza w sk i (pozycja 3) to tytuł książki Olgierda Budrewicza, który jest nie tylko „latającym reporterem ” przemierzającym rozm aite kraje naszej kuli ziemskiej, ale znajduje również czas na tem aty warszawskie. B aedeker podobnie jak inne pozycje te­ go autora R aczej o ludziach oraz Praga są interesują­ cym i i dowcipnym i przewodnikami po współczesnej W arszawie. Zawierają w iele najrozm aitszych ciekaw o­ stek i inform acji podanych w m iniaturowych reportażykach. 7. W łaściwe zestaw ienie następnego autora i tytułu książki to: W ładysław Zambrzycki — P am iętn ik Fi­ lipka. W książce tej, autor słow am i Filipa św ietnie szkicuje W arszawę pod rządami pruskim i i jako sto­ licę K sięstw a W arszawskiego. Znajdziemy tu w iele scenek obyczajowych oraz warszawskich anegdot. Przy­ pomnijmy, że W ładysław Zambrzycki, który zmarł 28 kw ietnia 1962 r., był autorem i redaktorem poży­ tecznej rubryki Exprès u Wieczornego — „Kto chce niech czyta” i laureatem nagrody literackiej War­ szawy.

8. Książkę pt. W arszaw a w yd a rta niepam ięci (po­ zycja 7) należy zestaw ić z autorem — W acławem Rogowiczem. Książka zaw iera ciekawe szkice obyczajowe Warszawy lat 1885—1919 i w iele informacji historycz­ nych związanych z urządzeniami kom unalnym i miasta. Książkę ilustrow ał Antoni Uniechowski. 9. N azwisko następnego autora, którym jest Boże­ na Krzywobłocka, należy połączyć z tytułem H istorie w arszaw skie (pozycja 20). Znajdziemy w tej książce opowiadania o wydarzeniach i ludziach Warszawy, obejm ujące okres od obiadów czwartkowych króla Stasia aż do odbudowy mostu Poniatowskiego. 10. Wreszcie ostatnia zagadka: autora Stanisław a Szenica należy zestawić z tytułem książki umieszczo­ nym pod numerem 2. D zieło L arum na traktach W ar­ sza w y zaw iera w iele m ateriałów dotyczących m ilita­ riów warszawskich. Omawia okres pobytu w m ieście wojsk szwedzkich, austriackich i francuskich. Na prze­ szło trzystu stronicach tej książki czytelnik znajdzie m ało znane lub zupełnie nieznane fakty oraz w iele ciekawych anegdot.

157

i. 300 LAT W SŁUŻBIE MIASTU

1. „Gazeta W arszawska” to najstarszy dziennik warszawski. N azyw ano ją dziennikiem , aczkolwiek ukazywała się tylko dw a razy w tygodniu (środy, so­ boty). Pierw szym redaktorem tego dziennika był ek s-jezuita ks. Stefan Łuskin. Z przerwam i „Gazeta War­ szaw ska” ukazywała się od 1774 do 1935 r., m a ona w ięc rów nież rekord „długowieczności”. 2. „Tygodnik Ilustrow any” był najstarszym pol­ skim pism em ilustrowanym . Wychodził w WTarszawie w latach 1859—1939. Początkowo stanow ił w łasność Józefa Ungra, potem firm y wydaw niczej i księgarskiej Gebethner i Wolff. W „Tygodniku” drukowano w od­ cinkach K rzyża k ó w Henryka Sienkiewicza. Redakto­ rami naczelnym i „Tygodnika” byli m. in.: L. Jenikie, J. W olff i I. M atuszewski. 3. „Kurier W arszawski”, popularny warszaw ski dziennik, został założony w 1821 r. przez Bruno K iciń­ skiego. B yło to pierw sze codzienne pism o stolicy. Mimo w ielu zmian w ydaw ców i redaktorów naczelnych uka­ zyw ało się do 1939 r. 4. Ilustrowanym czasopismem w arszawskim po­ święconym literaturze, nauce i sztuce były „Kłosy”. Ukazyw ały się w latach 1874r—1914. Redaktorem i w y ­ dawcą „Kłosów”, które były jednym z pierwszych polskich m agazynów ilustrowanych, był S. Lewental. 5. Pierw szą w Polsce i w W arszawie prasę konspi­ racyjną w ydaw ano w czasie powstania styczniowego. Istniało w tedy na terenie ów czesnego K rólestw a Kon­ gresow ego około 100 różnych, konspiracyjnych g a ze t W iększość z nich ukazywała się na terenie Warszawy. N ajw iększy zasięg m iał „Ruch”, który był organem Rządu Narodowego i Centralnego Kom itetu N arodow e­ go (red. Bronisław Szwarce). Innym i pism am i druko­ w anym i w W arszawie były m. in.: „Pobudka”, „Wia­ domości z placu boju”, „Strażnica”, „Nowiny polityczne polskie”, „Rozporządzenia i wiadomości Policji Naro­ dowej” i „Jutrzenka”.

158

6. „Głos W arszawy” to pism o Kom itetu W arszaw­ skiego Polskiej Partii Robotniczej w latach okupacji hitlerowskiej. Drukowane było w konspiracyjnej dru­ karni. P ierw szy numer ukazał się w dniu 20 listopada 1942 r. Redaktorem pism a był Zygm unt Jarosz („Zygmunt”). 7. Najstarszą z ukazujących się obecnie gazet sto li­ cy jest popularny, w arszaw ski dziennik „Zycie War­ szaw y”. Pierwszy num er tej gazety ukazał się na Pradze, 15 października 1944 r., a w ięc w tedy, gdy lewobrzeżna Warszawa leżała w gruzach i była jeszcze obsadzona przez w ojska hitlerow skie. 11 kw ietnia 1945 r. ukazał się numer „Życia W arszawy” w ydruko­ w any już w e w łasnej drukarni przy ul. M arszałkow­ skiej Nr 3/5. Tam też niedługo potem przeniosła się redakcja. Mieści się w tym m iejscu do dnia dzisiej­ szego.

8. N ajpopularniejszy dziennik popołudniowy w P ol­ sce i oczyw iście w W arszawie — „Express W ieczorny”. U kazuje się nieprzerwanie od 1946 r. Przypomnijmy, że pierwszym redaktorem naczelnym „Expressu” był R afał Praga, który zmarł w 36 roku życia 24 maja 1953 r. Redakcja dziennika m ieści się w Alejach Jero­ zolim skich Nr 125/127. 9. „Na Przełaj” jest popularnym tygodniowym m a ­ gazynem harcerskim. Pierw szy jego numer ukazał się 7 k w ietnia 1957 r. Redakcja m ieści się w gmachu Głównej K watery Harcerstwa przy ul. Konopnickiej Nr 6. Oprócz tygodnika „Na Przełaj” w W arszawie ukazują się jeszcze inne czasopisma harcerskie: „Świat Młodych”, „Drużyna” i „Harcerstwo”. 10. Pierw szy numer W arszawskiego Tygodnika Ilu ­ strowanego „Stolica” ukazał się 3 listopada 1946 r. W ydawcą czasopisma była Naczelna Rada Odbudowy W arszawy. Ten ukazujący się od kilkunastu la t ty ­ godniowy m agazyn ilustrow any jest system atyczną kroniką i zasłużonym popularyzatorem wszystkich spraw stolicy. Redakcja „Stolicy” jest rów nież w y d a w ­ cą popularnych Kalendarzy W arszawskich. W K alen­ darzach Warszawskich ukazują kolejno ciekawe serie: „Patronowie ulic W arszawy” i „Kto jest kim ” (125 w arszaw ianek i warszawiaków), a także roczne „Ka­ lendarze w ydarzeń.”

159

WARSZAWSKIE SCENY

1. Poprzednik obecnego Teatru Narodowego po­ w stał w X V III w. Pierw sze przedstaw ienie odbyło się 19 listopada 1765 r. w sali Operalni warszaw skiej przy ul. K rólewskiej. B yła to komedia „Natręci pióra” Jó­ zefa Bielaw skiego. Z Operalni w 1779 r. teatr przeniósł się na Plac Krasińskich. W ramach represji carskich po 1831 r. został zam knięty. Tradycje Teatru Narodo­ w ego kontynuował teatr „Rozmaitości”, m ieszczący się od 1833 r. w skrzydle dobudowanym do gmachu Teatru W ielkiego przy Placu Teatralnym. W 1919 r. pożar zniszczył gmach, został on odbudowany w 1924 r. Od tej chw ili istn ieje znowu pod dawną nazwą „Narodo­ w y ”. WT czasie w ojny budynek teatru powtórnie uległ zniszczeniu. Odbudowało go Wojsko Polskie i od 1949 r. Teatr Narodowy znowu rozpoczął działalność. W dorobku powojennym teatr ma ponad 50 premier — przeważnie w ybitnych autorów polskich i obcych. 2. Teatr Letni do wybuchu w ojny m ieścił się na terenie Ogrodu Saskiego w starym, drewnianym budynku, który spłonął w e wrześniu 1939 r. W ystę­ powało w nim w ielu słynnych aktorów, głów nie ko­ mediowych. 3. Wojciech Bogusław ski (1757—1829) to sławny warszawski aktor i w ybitny komediopisarz. B ył on założycielem pierwszej w Polsce szkoły dramatycznej i -wieloletnim dyrektorem teatrów. 4. Pierw sze przedstaw ienie w Teatrze Polskim od­ było się 29 stycznia 1913 r. B yła to prem iera „Irydiona” Zygmunta Krasińskiego. Niedawno, bo w 1963 r. Teatr Polski obchodził zasłużony jubileusz 50-lecia. Teatr m ieści się od początku istnienia w e w łasnym gmachu przy ul. Karasia Nr 2.

Dymsza i Fryderyk istniał do 1931 r.

Jarossy

(konferansjer).

Teatr

6. Sław ny aktor w arszaw ski Stefan Jaracz (1833— —1945) był twórcą i w ieloletnim dyrektorem teatru „Ateneum”, który pow stał na Pow iślu w 1929 r. w gmachu Zw. Zaw. Kolejarzy. Była to jedna z pierw ­ szych w* Polsce scen -w dzielnicy robotniczej, a zarazem czołowy teatr w ystaw iający postępow e sztuki w spół­ czesne dla m asowego widza. Teatr spłonął w czasie wojny, odbudowano go w 1951 r. Obecne „Ateneum ” nawiązuje do tradycji teatru Jaracza. 7. W 1963 r. obchodził 35-lecie popularny wśród warszawskich dzieci Państw ow y Teatr Lalki i Aktora „Baj”. Pow stał on jako nieduży teatr kukiełkow y na kolonii żoliborskiej WSM. Tylko w okresie powojen­ nym „Baj” dał 6000 przedstawień, które oglądało około 1 200 000 widzów. Teatr m ieści się przy ul. Jagielloń­ skiej Nr 28.

8. Pierw szym teatrem warszawskim , uruchomio­ nym po w yzw oleniu Pragi, b ył Teatr m. st. Warszawy. Początkowo m ieścił się w sali kinow ej „Syrena” przy ul. Inżynierskiej Nr 4. Później, czasowo, przeniósł się do fabryki Szpotańskiego, w reszcie znalazł stałą sie ­ dzibę w b. teatrze Popularnym przy ul. Zamojskiego Nr 20 (obecny Teatr Powszechny). Pierw sze przedsta­ w ien ie odbyło się 19 października 1944 r. (impreza koncertowa), pierwszą sztukę teatralną w ystaw iono w listopadzie 1944 r. B ył to utwór Józefa Korzeniow ­ skiego „Majster i czeladnik”. 9. Pierw szym teatrem uruchomionym po w ojnie w lewobrzeżnej W arszawie był teatr „Mały”. M ieścił się w dawnym kinoteatrze „Mignon” przy ul. M arszał­ kowskiej Nr 81. Była to scena filialna Teatru m. st. W arszawy. Pierw szą sztuką graną w teatrze „Małym” b yły „Śluby Panieńskie” Aleksandra Fredry (premiera — 19 maja 1945 r.).

5. W podziemiach tzw. Galerii Luxem burga (oszklo­ ne podwórze w domu przy ul. Senatorskiej Nr 29) zało­ żono w 1919 r. teatr rew iow y „Qui-pro-quo”. W ystę­ powali tu Hanka Ordonówna, Żula Pogorzelska, Mira Zimińska, Konrad Tom, Kazim ierz Krukowski, Adolf

10. Popularna Państw ow a Operetka w W arszawie m ieści się przy ul. Puław skiej Nr 39. Początkowo pow stała jako teatr Nowy. Pierw sze przedstaw ienie odbyło się 24 października 1947 r. Utworem prem iero­ wym było „Wesele Figara” Beaumarchais. Kilka lat później 16 lutego 1954 r. w ystaw iono pierwszą operetkę „Domek Trzech D ziew cząt” Szuberta.

160

11 — 500 zagadek o W arszaw ie

161

I. PRZEKŁADANIEC KULTURALNY

1. Bracia Staniew scy to znani w arszaw scy cyrkow ­ cy. Cyrk w arszaw ski m ieścił się przy ulicy Ordynac­ kiej, założył go Gaetano Ciniselli. B ył to w ielki cyrk, z w idow nią o 3 000 m iejsc, otworzono go 26 maja 1883 r. Słynął z różnorodnych programów i w ysokiego poziomu w ykonawców. W rękach rodu Cinisellich po­ zostaw ał do w ybuchu I w ojny św iatow ej. Po wojnie, w 1919 r. stał się w łasnością Stanisław a M roczkow­ skiego, a od roku 1928 braci Staniewskich. Cyrk Staniew skich istniał do września 1939 r., do czasu, gdy gmach w wyniku bombardowania doszczętnie spłonął. 2. Filharm onia m ieści się w gmachu przy ul. Ja­ snej Nr 2. Pierw szy budynek został w zniesiony w 1912 r. w edług projektu K. Kozłowskiego. Zbom­ bardowany w 1939 r., spłonął w 1944 r., został odbu­ dowany w 1955 r. w edług projektu E. Szparkowskiego. W gm achu znajdują się dwie sale koncertowe: w ielka 0 1061 m iejsc i kam eralna o 433 m iejscach. 3. M iędzynarodowe K onkursy Szopenowskie. P ierw ­ szy konkurs odbył się w W arszawie w 1927 r. I na­ grodę uzyskał w ów czas Lew Oborin ze Związku Ra­ dzieckiego. P o przerw ie w ojennej odbył się w roku 1949 następny z kolei, czwarty konkurs. I nagrodę zdobyły dw ie pianistki: H alina C zem y-Stefańska z Polski i B ella D aw idow icz ze Związku Radzieckiego. Laureatem piątego konkursu w 1955 r. został Adam Harasiewicz. Szósty konkurs, jubileuszow y w związku ze 150-leciem urodzin Chopina, odbył się w roku 1960, 1 nagrodę zdobył Włoch Maurizio Pollini. Laureatką I nagrody w siódm ym konkursie (1965 r.) została Martha Argerich z Argentyny. 4. „100 pociech” to nazwa w arszaw skiego „Luna­ parku”, który pow stał w 1930 r. na terenach Parku Praskiego, w pobliżu Wisły. Istniał do wybuchu II w oj­ n y światowej. W tym dużym i bardzo popularnym „wesołym m iasteczku” znajdowało się w iele typowych obiektów rozrywkowych. Do dziś zachowała się jed y­ n ie w ieża spadochronowa.

162

5. Zespół Pieśni i Tańca „Starówka” obchodził w 1963 r. 10-lecie istnienia. Został odznaczony Złotą Odznaką Honorową m. st. Warszawy. Zespół powstał z inicjatyw y Związku Zawodowego Budowlanych i do dziś w sw oim repertuarze ma głów nie utwory o tem a­ tyce starowarszawskiej. W ciągu 10 lat istnienia „Sta­ rów ka” dała ponad 200 publicznych występów.

6. „Karuzela W arszawska” to tradycyjna impreza kulturalna organizowana przez redakcję „Expressu W ieczornego” i stołeczną „Estradę”. Przeznaczona jest dla peryferyjnych dzielnic miasta. Z reguły, na pro­ gram tej imprezy składa się część odczytow a lub wspom nieniowa, recytacje, śpiew i m uzyka z udziałem popularnych artystów i zespołów. Pierw sza „Karuzela” w ystartow ała w 1961 r. a w październiku 1963 r. odby­ ła się setna, jubileuszowa. 7. „Warszawska Jesień” to również tradycyjna im ­ preza kulturalna Warszawy, organizowana w e w rze­ śniu. Począwszy od 1957 r. festiw alow e koncerty tej m iędzynarodowej im prezy są przeglądem dorobku twórców w spółczesnej m u zy k i Rok rocznie na tej imprezie odbyw ają się prawykonania kilkunastu no­ w ych utworów polskich i zagranicznych.

8. Pierw szy w dziejach polskiej telew izji program nadano dla nielicznych jeszcze w tedy warszawskich odbiorców telew izyjnych w dniu 25 października 1952 r. Doświadczalna stacja telew izyjna m ieściła się wtedy w Instytucie Łączności przy ul. Ratuszowej na Pradze. Program był zaś „składanką” pieśni, tańca i skeczu. Oglądano go w około 20 zakładach pracy, tyle bowiem radzieckich telew izorów przydzielono w tym czasie w arszawskim zakładom pracy. Od 1954 r. studio TV przeniosło się z ul. Ratuszowej do w łasnej siedziby przy pl. Pow stańców Warszawy. 9. W ielkie nowoczesne kino „Moskwa” znajduje się przy ul. Puławskiej Nr 19/21. Jest to wolnostojący gmach, w zniesiony w edług projektu K. Marczewskiego i S. Putow skiego w latach 1948—50. 10. Archiwum m. st. W arszawy m ieści się na K rzy­ w ym Kole Nr 7/11. Ta w ybitnie warszawska placówka m a cenne zbiory kartografii W arszawy oraz dużą bi­ bliotekę Varsavianów, liczącą ponad 20 000 pozycji (książki, broszury, roczniki prasy itp.).

163

. w

Św ie t l e

neonów

...

1. Neon sprzed restauracji „Szanghaj” przy ul. Marszałkowskiej Nr 57. W tej popularnej restau­ racji m ożna zjeść na obiad zupę z bambusa, rozmaite potrawy z ryżu i w iele innych o z reguły niezrozu­ m iałych dla warszawiaka, chińskich nazwach. Wnę­ trze restauracji urządzono w stylu chińskim. 2. Barwna kula ziem ska na szczycie kam ienicy to reklama „Orbisu” przy ul. Brackiej Nr 16. Przypom nij­ my, że Polskie Biuro Podróży „Orbis” założone w 1925 r. obchodziło niedaw no zasłużony jubileusz czterdziestolecia. 3. Ten ruchomy neon informuje o księgarni specja­ listycznej „Domu K siążki” przy placu Trzech Krzyży Nr 12. Mieści się tu popularna wśród turystów i m ło­ dzieży szkolnej księgarnia „Atlas”. Można w niej nabyć rozm aite m apy ścienne, turystyczne, plany miast, atlasy, przewodniki, albumy turystyczno-krajoznaw ­ cze itp. 4. N azw ę stolicy Czechosłowacji nosi nowoczesny bar szybkiej obsługi znajdujący się w gmachu na w prost Centralnego Domu Towarowego w Alejach Je­ rozolimskich. Bar „Praha”, urządzony w edług wzorów analogicznych zakładów czechosłowackich, jest popu­ larny wśród turystów i tych m ieszkańców W arsza­ wy, którzy chcą szybko otrzymać posiłek. Oczywiście jest to zakład sam oobsługowy, ma kilka sal, które zapewniają możliwość w yżyw ienia tysięcy osób dziennie. 5. Barwny neon przy AL Jerozolimskich Nr 29 oraz błękitny, rów nież neonowy, napis nad sklepem informuje, że tu znajduje się popularny w W arszawie sklep „Natasza”. Można w nim nabyć zegarki różnych firm radzieckich, koniaki gruzińskie i orm iańskie, per­ fum y z Leningradu, płyty gram ofonowe z nagraniami najlepszych zespołów radzieckich i w iele innych atrakcyjnych w yrobów ze Związku Radzieckiego. P o ­ dobny sklep, zw any „Wandą”, ma Moskwa, można w nim nabyć upominki i rozm aite wyroby polskie. Tuż

164

obok „Nataszy”, w tym sam ym gmachu znajdują się biura radzieckiego przedsiębiorstwa lotniczego „Aerofłot” z dwoma neonami.

6. „Chinka” to nazw a sklepu przy AL Jerozolim ­ skich Nr 25 z upominkami z D alekiego Wschodu. Wśród upom inków są tu piękne rzeźby, pudełka i k a ­ setki lakowe, wyroby z kości i srebra, wachlarze i parasolki. Oprócz wyrobów chińskich sklep ma także drobne upominki z W ietnamu. Obok „Chinki”, na na­ stępnym domu jest oryginalny neon w kształcie kielicha i biało-czerw ony napis neonowy: „Coctail m leczny”. Przeznaczenie i zalety tej placówki zna większość w arszaw iaków i turystów odwiedzających stolicę. 7. Ten oryginalny, ruchomy neon zaprasza do od­ w iedzenia modnej herbaciarni „Gong” przy Al. Jero­ zolim skich Nr 42, Można się tu napić aromatycznej herbaty w w ielu gatunkach, przygotowanej według różnych, narodowych receptur. Obok, na tym samym, nowoczesnym gmachu, są inne, barwne neony. N aj­ bliższy to nazwa w ielkiego salonu obuwia — „Aliga­ tor”.

8. Błękitne fale i nazwa oceanu to neon w arszaw ­ skiego kina „A tlantic” przy ul. Rutkow skiego Nr 33. Kino przebudowano w 1960 r., ma 758 miejsc. Jest tu również kino „Aktualności”, w którym w yśw ietla się zestaw y kronik film owych i różne składanki doku­ m entalne. 9. Zielono-czerwona sylw etka Egipcjanina zaczytanego w starym papirusie, to neon na nowoczesnym gmachu przy ul. M arszałkowskiej Nr 83 reklamujący sklep „Papirus” z galanterią papierniczą. Obok, na tym sam ym budynku w śród innych neonów są rekla­ m y „Sarenki”, sklepu z galanterią skórzaną i sklepu „Wars i Saw a”, z upominkami. 10. Ten widoczny z daleka neon praski m ów i sam za siebie, zaprasza do odwiedzenia M iejskiego Ogrodu Zoologicznego. ZOO istnieje w W arszawie od 1928 r., „zam ieszkuje” go ponad 2000 ssaków, ptaków, gadów i płazów oraz ryb; są tu reprezentanci około 300 ga­ tunków ze w szystkich części świata. Żywą reklamą ZOO są brunatne niedźwiedzie na w ybiegu od Al. Świerczewskiego, obiekt najwyższego zainteresowania młodszych warszawiaków.

165

28*O WARSZAWSKIEJ ZIELENI 1. „Gladiator” P. W ełońskiego i „Ewa” E. W ittiga kojarzą się z parkiem Ujazdowskim . Założono go w 1896 r. w edług projektu Fr. Szaniora na m iejscu dawnego placu Ujazdowskiego. Piać ten był m iejscem zabaw ludowych i ćw iczeń w ojskow ych, tu m. in. w latach niew oli popisyw ali się kaw aleryjską jazdą kozacy. Jest to piękny i często odwiedzany park. 2. Park Sowińskiego znajduje się na Woli, przy ul. Wolskiej, założono go w 1936 r. W parku jest pomnik gen. Józefa Sowińskiego, dzieło rzeźbiarza T. Breyera. 3. Park im. Stefana Żerom skiego zajm uje forty Cytadeli na Żoliborzu, w ejście od pl. Kom uny Pary­ skiej. Ozdobą parku jest fontanna z rzeźbą H. Kuny. 4. Pełna wdzięku i lekkości „Tancerka” S. Jackow ­ skiego i jezioro znajdują się w Parku Skaryszewskim na Pradze, m iędzy ulicam i Zieleniecką, W aszyngtona, M iędzynarodową i Stanisław a Augusta. Ten rozległy park (58 ha) został założony w latach 1906—1910 w e­ dług projektu Franciszka Szaniora na dawnych grun­ tach Skaryszewa. Ma różnorodny drzewostan. W jego granicach znajduje się Jezioro Kam ionkowskie, oraz kanał, dawna odnoga W isły, które podnoszą atrakcyj­ ność parku. Oprócz „Tancerki” są tu inne rzeźby: „Rytm” H. Kuny, „Kąpiąca się” O. N iew skiej, i „Faun” J. Biernackiego. 5. „Macierzyństwo” W. Szym anowskiego i m iejsce straceń to park Traugutta przy ul. M iędzyparkowej. Został on założony na terenach fortecznych. W jego granicach znajduje się bastion z krzyżem Traugutta, ustawionym w 1916 r. na m iejscu stracenia dyktatora powstania styczniow ego i jego towarzyszy z Rządu Narodowego oraz rzeźba W. Szym anowskiego. Po dru­ giej stronie ul. M iędzyparkowej znajduje się inny zielony obiekt — park szkolny im. Janusza Kusocińskiego.

6. Ogród Saski udostępniono warszaw skiej publicz­ ności w 1727 r., w roku 1797 przeszedł on na w łasność

166

miasta. Poprzednio był ogrodem pałacow ym Augusta II Sasa. Przy projektowaniu tego reprezentacyjnego w czasach saskich ogrodu brało udział kilku wybitnych architektów, m. in. D. M. Póppelman, D. J. Jauch i Z. Longuelune. W czasie ostatniej w ojny Ogród Saski u legł ogrom nem u zniszczeniu a w ostatnich latach został znacznie uszczuplony przez przeprowadzenie w ielkiej arterii kom unikacyjnej. W ogrodzie jest m. in. zabytkow y wodozbiór w kształcie św iątyni z Tivoli (z 1854 r.), fontanna, zegar słoneczny i sze­ reg rzeźb kamiennych. Od strony pl. Zw ycięstw a, na granicy parku znajduje się Grób N ieznanego Żoł­ nierza. 7. Piękny barokowy kościół Kam edułów z roko­ kow ym i wnętrzam i, obok resztki erem ów zakonników i grób Stanisław a Staszica znajdują się w Parku Kultury na Bielanach. Lasek Bielański, jak go trady­ cyjnie nazywamy, to pozostałość dawnych lasów kró­ lewskich, części rozległej Puszczy Mazowieckiej. P ięk ­ ny drzew ostan z w iekow ym i, w spaniałym i okazami (dęby) obejm uje 130 ha. Park ten jest tradycyjnym m iejscem w ycieczek i zabaw m ieszkańców stolicy. Z urw iska nad W isłą roztacza się rozległy w idok na rzekę i Żerań.

8. Ogród Botaniczny przy Al. Ujazdowskich p o­ w stał w 1818 r. z części Łazienek, założył go prof. M. Szubert. Rośnie tu, na terenie 4,5 ha, około 10 000 roślin, w tym w iele zamorskich. W ogrodzie Botanicz­ nym znajdują się ruiny (resztki fundam entów) św iąty­ ni Opatrzności, niezrealizowanego votum Sejm u Czte­ roletniego. B yły one w latach niew oli przedmiotem dem onstracji narodowych w rocznice 3-go Maja (za­ rzucano je bukiecikami kwiatów). 9. Park im . Hanki Sawickiej znajduje się na Gro­ chówie, leży m iędzy ulicami: Podskarbińską, K obielską, W eterynaryjną i Grochowską. 10. Najw iększym parkiem stolicy jest 240 ha Cen­ tralny Park Kultury na południowym Pow iślu. Został założony w 1951 r. Obejmuje również dawne zabytko­ w e założenia ogrodowe z XV III w. W parku znajdują się piękne tarasy w idokow e, fontanna, krąg taneczny, letn ie kino („Jutrzenka”) oraz zabytkowa oberża (obecne Muzeum Ziemi) i pomnik Elizy Orzeszkowej (dłuta R. Zerycha).

167

I.

NA PRAWO MOST... NA LEWO MOST...

1. Jan Kochanowski, który jest autorem cytow anej fraszki, m ówi o pierwszym moście, zbudowanym na polecenie króla Zygmunta A ugusta na wprost dzisiej­ szej ulicy Mostowej (dokończono go za czasów Anny Jagiellonki). O czywiście był to m ost drewniany, ale w ówczesnej Europie zaliczono go do najdłuższych i najlepiej zbudowanych. Został otw arty dla ruchu pu­ blicznego w 1573 r. Jego budowniczym był mistrz Erazm z Zakroczymia. 2. „Most Ponińskiego” stanął w Warszawie w 1775 r. Był m ostem lyżwow ym zbudowanym na koszt księcia Adama Ponińskiego (podskarbiego koronnego), który otrzymał od Sejm u przywilej pobierania przez 10 lat m yta, tj. opłat za prawo przejścia i przejazdu mostem. Most Ponińskiego istniał do 4 listopada 1794 r. W dniu tym, po upadku Pragi gen. Tomasz Wawrzecki, ostatni naczelnik powstania kościuszkowskiego, polecił m ost zniszczyć, aby utrudnić w ojskom Su w orowa przedo­ stanie się na lew y brzeg Wisły.

8. Feliks Pancer (1798—1851) był inżynierem i b u ­ downiczym. Projektował i kierow ał w latach 1844— 46 budową Nowego Zjazdu, tj. wiaduktu do mostu. Od jego nazwiska w iadukt na Nowym Zjeździe nosił na­ zwę „Wiadukt Pancera”. 4. Most Kierbedzia projektowany i budowany przez inż. Stanisław a Kierbedzia oddario do użytku 22 listo ­ pada 1864 r. W czasie ostatniej wojny, 13 września 1944 r. m ost ten, podobnie jak i pozostałe m osty w ar­ szawskie, został w ysadzony w powietrze przez wojska niem ieckie w ycofujące się z Pragi. Na filarach daw ne­ go m ostu Kierbedzia zbudowano obecny m ost Sląsko-Dąbrowski. 5. Saperzy radzieccy natychm iast po w yzw oleniu zbudowali w W arszawie dwa m osty. Jeden z nich, tzw. „wysokowodny” stanął w ciągu kilku tygodni u w ylotu ulicy Karowej. Budowano go w niezw ykle ciężkich, zimowych warunkach. Składał się z 23 przę­ seł, jezdnia m iała 6,5 m szerokości, chodniki dla p ie­ szych — po półtora metra. W ykonany był całkow icie

168

z drzewa. Służył W arszawie przez przeszło 2 lata, aż zniszczyła go kra w czasie w iosennego przyboru Wisły 20 marca 1947 r. Drugim był m ost kolejow y w rejonie Cytadeli, tuż obok starego zniszczonego mostu. Miał filary z drewna, ale kratownice oparte na filarach by­ ły już stalow e, 510 m długości, i tylko jeden tor. Kra zniszczyła go w tym sam ym dniu co m ost w ysoko­ wodny.

6. Pierw szym odbudowanym po w ojnie stałym m o­ stem na W iśle był m ost kolejow y pod Cytadelą. P ierw ­ szy pociąg prowadzony przez w icem inistra kom unikacji przejechał po nim 19 marca 1946 r. Dwupoziom owy m ost zbudowano tu w 1875 r. Górne jego piętro słu ­ żyło do ruchu pociągów, dolne do przewozu w ojsk i taborów. Ciekawe, że chociaż m ost m iał dw ie pary torów (szerokie i wąskie), to był za wąski, by m ogły się na nim m inąć dwa pociągi. 7. Najm łodszym m ostem warszaw skim (22 lipiec 1959 r.) jest m ost Gdański zbudowany na filarach m o­ stu zniszczonego w czasie działań w ojennych w 1944 r. Jest on częścią tzw. Trasy Mostowej im. S. Starzyń­ skiego łączącej W olę (Powązki) z Żeraniem. Ma no­ w oczesne w iadukty i oryginalną, dwupoziomową kon­ strukcję stalową. Warto zwróció uwagę na piękne schody prowadzące na m ost z wybrzeża.

8. Najw iększym dopływem Wisły z terenu obecnej W arszawy była Drna, czasem nazywana Drzną lub Drzasną. Zaczynała się gdzieś w bagnach ria Rakowcu, płynęła przez W olę i Czyste, gdzie tworzyła duże jezio­ ro, dalej ulicą Dziką, obok licznych staw ów (obecna ul. Stawki), uchodziła zaś do Wisły w rejonie później­ szej Cytadeli. Drna m iała duży zasób wody i stosun­ kowo szybki bieg, usadowiło się w ięc nad nią sporo m łynów, foluszy, browarów itp. Około 1770 r. po stop­ niowym opadaniu wód rzeka zanikła. 9. Bełcząca płynęła z Grzybowa przez Muranów i spływ ała do W isły wąwozem obecnej ul. M ostowej, przy ujściu rozlewała się w bagna (przy ul. Bugaj), które m usiano przebywać po specjalnym moście. 10. Żurawka m iała źródła w rejonie Koszyków (koło obecnych filtrów) i płynęła ulicą Żurawią, wąwozem ul. Książęcej, przez ul. Czerniakowską, aby ujść do W isły gdzieś w rejonie dzisiejszego Solca. Istniała jeszcze na początku X IX w. W tym czasie stał na niej m ost w pobliżu pl. Trzech Krzyży.

169

i. TYM RAZEM DATY

1. 11 m aja 1573 r. odbyła się na polach w si Kamień (Kamion) na Pradze (obecny Kamionek), pierwsza elekcja w Warszawie. Królem został wybrany Henryk Walezy. W elekcji brało udział około 100 000 szlachty z całego kraju. 2. 3 m aja 1791 r. Sejm C zteroletni uchw alił Kon­ stytucję, która ustalała podstaw y ustroju Rzeczypospo­ litej zgodnie z postulatam i zw olenników reform. M. in. ograniczała w pływ y m agnaterii i daw ała pew ­ ne przyw ileje stanom dotychczas upośledzonym, przede w szystkim m ieszczaństwu. 3. Są to daty zw iązane z cesarzem Francji, N apo­ leonem I. 19 grudnia 1806 r. przybył on do Warszawy (wojska francuskie w kroczyły do m iasta już 27 listo­ pada). Druga data, 22 lipca 1807 r. jest związana z na­ daniem przez Napoleona konstytucji K sięstw u War­ szawskiemu. Konstytucja ta wprowadziła m. in. do w ładz m iejskich tzw. Radę Municypalną, która od tej chw ili spełniała rolę sejm u dla Warszawy. Pow stał wtedy rów nież urząd m unicypalny z prezydentem na czele. 4. 21 października 1860 r. m iały m iejsce w związku ze zjazdem m onarchów trzech państw zaborczych m a­ sow e dem onstracje młodzieży warszaw skiej. W zjeździe brali udział: car A leksander II z Rosji, cesarz Franciszek Józef z Austrii i książę — regent W ilhelm z Prus. 5. Te dw ie daty dotyczą zamachów na nam iestni­ ków carskich w Warszawie. B yli oni szczególnie znie­ nawidzeni za terror stosowany wobec patriotów p ol­ skich. 27 czerwca 1862 r. dokonano w Ogrodzie Saskim zamachu na gen. Aleksandra Ludersa (1790—1874). Zamachowcem był kapitan Andrzej Potiebnia, członek rosyjskiej organizacji rew olucyjnej oficerów garni­ zonu warszaw skiego (późniejszy oficer powstania styczniow ego — poległ pod Skałą). 19 w rześnia 1863 r. m iał m iejsce zamach na hr. gen. Teodora Berga (1790— —1874), dokonany z okien pałacu Zamojskich przy N o­

170

wym Swiecie. W odw et za zamach, pałac został sp lą­ drowany przez żandarm erię carską (wyrzucono wtedy przez okno fortepian Chopina) i skonfiskow any. M ie­ ściła się tu potem siedziba rosyjskiego sądu wojennego.

6. Jest to data przeniesienia siedziby Prezydium Krajowej Rady Narodowej i Rządu Tym czasowego z Lublina do W arszawy. Od 1 lutego 1945 r. Warszawa jest znowu siedzibą w ładz centralnych kraju. W tym sam ym dniu przeniósł się również K om itet Centralny PPR. 7. W dniach 16—21 listopada 1950 r. w nowo zbu­ dowanym kom binacie poligraficznym „Dom Słowa P ol­ skiego” w W arszawie toczyły się obrady II Światow ego Kongresu Pokoju. W kongresie brało udział 1396 de­ legatów z 61 krajów. Na zakończenie kongresu uchw a­ lono m anifest do narodów świata. Wybrano również Św iatow ą Radę Pokoju.

8. Ważnym w ydarzeniem dla m iasta była Uchwała Rady M inistrów z dnia 10 maja 1951 r. D otyczyła ona włączenia do granic stolicy w ielu m iejscowości pod­ miejskich. Ten akt powiększał obszar W arszawy ze 144 km* do 362 km*. 9- 11 m aja 1955 r. obradowała w W arszawie kon­ ferencja państw europejskich obozu socjalizmu w spra­ w ie zapew nienia pokoju i bezpieczeństw a w Europie. W w yniku konferencji postanow iono powołać do życia Układ Warszawski będący instrum entem obrony kra­ jów demokracji ludowej. Utworzono także w spólne do­ wództwo sił zbrojnych. Pierw szym dowódcą w ojsk Układu W arszawskiego został m arszałek Związku R a­ dzieckiego Iwan Koniew. W konferencji brały udział: Albania, Bułgaria, Czechosłowacja, Niem iecka R e­ publika Dem okratyczna, Polska. Rumunia, Węgry i ZSRR oraz, jako obserwator, Chińska Republika Lu­ dowa. 10. Od 31 lipca do 13 sierpnia 1955 r. trw ał V Św ia­ tow y F estiw al Młodzieży i Studentów w W arszawie oraz II M iędzynarodowe Igrzyska Sportowe. Braia w nich udział młodzież ze 126 krajów. W tym czasie odbyło się w stolicy w iele imprez kulturalnych, m ię­ dzynarodowe ogniska i w ieczornice w parkach, na estradach i na stadionach, oraz setki spotkań delega­ tów z załogami warszawskich zakładów pracy.

171

. TYLKO O KOMUNIKACJI

1. Pierw szym dworcem kolejow ym w W arszawie był dworzec tzw. Drogi Żelaznej W arszawsko-W iedeńskiej, zbudowany w edług projektu H. Marconiego u zbiegu ul. Marszałkowskiej i A lei Jerozolimskich i oddany do użytku 14 czerwca 1845 r. W tym dniu ruszył pierwszy w ówczesnym K rólestw ie Polskim po­ ciąg na trasie: Warszawa-Grodzisk Maz. Gmach dwor­ ca przetrwał do 1944 r. Siadem po gmachu jest tablica pamiątkowa na miejscu, gdzie stała w ieża zegarowa dworca. 2. Warszawa m iała rów nież „kolej” konną Tow a­ rzystw a Drogi Żelaznej W arszawsko-Petersburskiej. B yły to ciężkie, żelazne, piętrow e omnibusy na szy­ nach, ciągnięte przez konie. Kolej połączyła w 1880 r. D worzec W iedeński z Dworcem Terespolskim, jej trasa biegła M arszałkowską, Królewską, Krakowskim Przed­ m ieściem , wiaduktem Pancera i mostem Kierbedzia na Pragę. Te oryginalne om nibusy zwane przez w ar­ szaw iaków „Ropuchami” istniały w W arszawie do 1887 r. do czasu, gdy zbudowano lin ię obwodową k o ­ lei żelaznej. 3. P ierw szy tram waj konny pokazał się na ulicach W arszawy 18 października 1881 r., był on w tedy w iel­ ką rewelacją. Początkowo tram w aje te kursow ały na jednej lin ii z pl. Muranowskiego na Mokotów, z cza­ sem sieć tram wajowa pokryła całe m iasto. Pierw szy warszawski tram waj elektryczny ruszył w marcu 1908 r. 4. „Steinkellerki” to nazwa szybkich karetek k u ­ rierskich, jakie przebiegały w X IX w. traktami łą ­ czącymi Warszawę z w iększym i m iastami. Te szybkie, konne pojazdy pocztowe były budowane w w arszaw ­ skiej fabryce powozów Piotra Antoniego Steinkellera na Pow iślu, przy Solcu, stąd nazwa. 5. „Riksza” to pojazd okupacyjnej W arszawy z lat 1940—44. M ieliśm y riksze towarow e na trzech kółkach rowerowych i osobowe, rów nież trzykołow e z tym, że zam iast pudła na przodzie umieszczony był wygodny fotel dwuosobowy często z budą i fartuchem od desz-

¿72

ozu. Riksiarzami często byli studenci. N iektóre riksze m iały naw et liczniki. Ten oryginalny pojazd przyjął się w W arszawie po zarekwirowaniu przez hitlerow ­ ców w szystkich sam ochodów i m otocykli oraz części rowerów.

6. Pierw szy po w ojnie tram waj uruchomiono na terenie lewobrzeżnej Warszawy 15 września 1945 r. B yła to linia „7” łącząca pl. Starynkiewicza z Okęciem. N astępna linia „9” została uruchomiona 12 paździer­ nika, łączyła pl. Narutowicza z pl. Zbawiciela przez Grójecką, Al. Jerozolim skie i Marszałkowską. 7. Pierw sza linia sam ochodowa połączyła Pragę z Warszawą lewobrzeżną 11 kw ietnia 1945 r., oczy­ w iście przez m ost pontonowy. Nie istniejący jeszczę tabor autobusowy zastępowały ciężarówki. Wozy kur­ sow ały cztery razy dziennie od ul. Targowej na Pradze do pl. Narutowicza i z powrotem. Organizatorem tej linii był Państw ow y Urząd Samochodowy. Oprócz sa­ mochodów między dwom a brzegami W isły kursowały furmanki, ten pierwszy środek kom unikacyjny pow o­ jennej stolicy.

8. Po zniszczeniu w czasie działań w ojennych Dworca Głównego w A lejach Jerozolimskich, zloka­ lizowano go na terenach i w budynkach dawnego Dworca Towarowego przy ul. Towarowej. Pierw szy peron z dwoma torami został uruchomiony . 1 lipca 1945 r. W niedalekiej przyszłości w Alejach Jerozo­ limskich, w pobliżu ul. Em ilii Plater będzie w ybudo­ w any nowoczesny, w ielki Dworzec Centralny. 9. Dworzec Gdański przy ul. Mariana Buczka w zniesiono w latach 1958—59 na m iejscu dawnego, drew nianego budynku z X IX w. Trzy pawilony, z k tó ­ rych główny jest przeszklony — projektował St. K aller. Dworzec ma okładzinę z barwnych płyt kam ien­ nych i ciekawe dekoracje m alarskie K. Manna. 10. Jesienią 1963 r. w „Dniu Kolejarza” oddano do użytku na lin ii średnicowej 3 nowe dworce k o­ lejow e: „W arszawa-Śródmieście”, „W arszawa-Powiśle” i „W arszawa-Ochota”. Pierw szy jest obiektem podzie­ mnym pod skweram i placu przed Pałacem Kultury i Nauki, dwa pozostałe zlokalizowano w wykopach przy ul. Smolnej i przy ul. Towarowej. W szystkie trzy dworce mają nowoczesną architekturę oraz doskonałą opraw ę plastyczną.

173

.. POMNIKI WARSZAWY

1. Pom nik generała Franciszka N ullo ze skweru przy ul. Frascati, dzieło w łoskiego rzeźbiarza Gianni Remuzzi (1938 r.). U fundowany przez Bergamo, ro­ dzinne m iasto generała, jako dar dla Warszawy. Fran­ ciszek (włoskie im ię — Francesco) N ullo to oficer od­ działów Garibaldiego z okresu w alk o niepodległość i zjednoczenie Włoch, w okresie Pow stania Stycznio­ w ego dowódca oddziału. P oległ w bitw ie pod K rzykawką 5 marca 1863 r. 2. Pomnik Partyzantów ze skw eru przy zbiegu ulic Smolnej, N ow ego Św iata i A lei Jerozolimskich, dzieło artysty rzeźbiarza W. Kowalika. Pomnik ufundowany przez M inisterstw o Obrony Narodowej został odsło­ nięty w 1962 r. 3. Pomnik Fryderyka Chopina z Parku Łazien­ kowskiego, dzieło Wacława Szym anowskiego z 1900 r. Odlew pomnika został w ykonany i ustaw iony w Ł a­ zienkach w 1926 r. W czasie okupacji w 1940 r. h itle­ rowcy w ysadzili go w powietrze i pocięli na złom. Po w ojnie pomnik został w iernie odtworzony i odsłonięty w 1958 r. 4. Pom nik „Braterstwa Broni” stojący na Pradze, na placyku obok skrzyżowania ulicy Targowej i A lei gen. Świerczew skiego. Jest to w spólne dzieło rzeź­ biarzy polskich i radzieckich. Odsłonięto go w 1945 r. jako symbol braterstwa broni żołnierzy polskich i radzieckich w e w spólnej w alce z najeźdźcą h itle­ rowskim. 5. Pomnik księcia Józefa Poniatow skiego, dzieło rzeźbiarza duńskiego Bertela Thorvaldsena. Przecho­ dził różne koleje losu, nim trafił do Łazienek. Odlew pomnika, w ykonany przed Pow staniem listopadowym , nie stanął w W arszawie, gdyż skonfiskow ał go na­ m iestnik carski gen. Paskiew icz i w yw iózł do Homla, do swojej prywatnej rezydencji. W 1922 r. w raz z in ­ nym i skarbami kultury narodowej rząd ZSRR zwrócił go Polsce. Rok później pomnik ustawiono na placu Saskim przed Grobem Nieznanego Żołnierza. W czasie

174

w ojny został zniszczony przez hitlerowców. Po w ojnie społeczeństwo Kopenhagi ofiarow ało W arszawie nowy pomnik odtworzony na podstaw ie kopii zachowanej w Muzeum Thorvaldsena, ustaw iono go w 1952 r. w Łazienkach przed Starą Pom arańczam ią. N ie jest to ostateczna lokalizacja pomnika, gdyż zapadła decyzja, że w 1965 r. zostanie on przeniesiony przed pałac Prezydium Rady M inistrów.

6. Mamy w W arszawie dw a pom niki Jana III So­ bieskiego: jeden znajduje się w Agrykoli, drugi na terenie pałacowym w W ilanowie. Rysunek przedstawia pomnik z Wilanowa, wykonany przez rzeźbiarza T. Barącza w 1897 r. i pierw otnie ustawiony w e Lwowie. Po w ojnie przywieziono go do Warszawy i ustawiono na obecnym miejscu. 7. Pomnik Feliksa D zierżyńskiego stoi na Placu je­ go im ienia w m iejscu, gdzie często odbyw ały się m aso­ w e m anifestacje ludności W arszawy w okresie rew o­ lucji 1905 r., w których brał udział Dzierżyński. Pomnik odsłonięty w 1951 r. jest dziełem rzeźbiarza J. Dunajewskiego.

8. Pom nik Bohaterów Getta znajduje się przy ul. Zamenhofa, na m iejscu pierwszego starcia zbroj­ nego z hitlerowcam i oddziałów Żydowskiej Organizacji Bojowej, dowodzonych przez komendanta powstania Mordechaja A nielewicza. Pomnik w zniesiono dla upa­ m iętnienia m ęczeństw a i w alk ludności żydowskiej zamkniętej w w arszawskim getcie przez hitlerowców. Całość pomnika projektow ał inż. arch. L. M. Suzin, rzeźby w ykonał rzeźbiarz Natan Rappaport. 9. Pomniczek Marii Curie-Skłodowskiej przy ul. W awelskiej, przed Instytutem Radowym. Jest to dzieło rzeźbiarki Ludwiki L. Nitschow ej odsłonięte w 1935 r. Przypom nijm y, że Warszawa ma jeszcze je­ den pomnik dłuta tej samej autorki. Jest nim pomnik Syreny na W ybrzeżu Kościuszkowskim (na wprost Tamki) odsłonięty w 1939 r. 10. Pomnik pułkownika Jana Kilińskiego przy ul. Podw ale, u w ylotu ul. Piekarskiej, dzieło rzeźbiarza St. Jackowskiego. Poprzednio (od 1936 r.) pomnik stał na placu Krasińskich, później w czasie w ojny h itle­ row cy zdjęli go z cokołu, lecz szczęśliw ie n ie zniszczyli. Jako pierwszy z warszawskich pomników w rócił do stolicy, początkowo ustaw iano go na starym m iejscu, a w 1959 r. przeniesiono na ul. Podwale.

175

ULICE, PLACE I ICH PATRONI

1. Plac Zawiszy znajduje się u zbiegu ulic: Gró­ jeckiej, Towarowej, Nowogrodzkiej, Raszyńskiej, Tar­ czyńskiej i Alei Jerozolimskich. Patronem tego placu jest Artur Zawisza „Czarny”, a nie Zawisza Czarny z Garbowa, sław ny rycerz z czasów Jagiellonów, jak to czasem niektórzy z m łodszego pokolenia myślą. Artur Zawisza żył w latach 1808—1833. Był działaczem niepodległościowym i uczestnikiem powstania listopa­ dowego, później dowódcą oddziału partyzanckiego w ramach w yprawy płka J. Zaliwskiego. W bitw ie pod K rośniewicam i został ranny i w zięty do niewoli. W cza­ sie śledztw a w Warszawie zachował się po bohatersku. W dniu 26 listopada 1833 r. został stracony na szubie­ nicy ustawionej za rogatkami wolskim i. Wraz z nim rozstrzelano czterech jego towarzyszy. Egzekucji asy­ stow ał cały carski garnizon warszawski. 2. U zbiegu ulic Jasnej i Kredytowej jest plac Dąbrowskiego, poprzednio zw any „Placem Zielonym ”. Nazwany tak na cześć generała Jana Henryka D ą­ browskiego (1755—1818), tw órcy i wodza Legionów Polskich w e Włoszech. Gen. Dąbrowski p>o obronie W arszawy w 1794 r. przedarł się z w ojskiem do W iel­ kopolski, a po 1815 r. był w W arszawie senatorem — w ojewodą Królestwa Polskiego. Mamy w stolicy rów ­ nież ulicę Dąbrowskiego, przecznica A lei N iepodległo­ ści, dawna ul. Szustra, nazwana na cześć innego generała: Jarosława D ąbrowskiego (1836— 1871), człon­ ka Kom itetu Centralnego w 1862 r., czołowego przy­ wódcy obozu Czerwonych oraz komendanta podziemnej Warszawy. Jarosław Dąbrowski po ucieczce z Cyta­ deli w yem igrow ał do Francji i został tam w 1871 r. obrany wodzem Komuny Paryskiej. Zginął na bary­ kadach Paryża.

rów nież znanym aktorem dramatycznym i kom edio­ wym oraz w ybitnym kom ikiem sceny w arszawskiej i polskiej. 4. Ulica W ejnerta (przecznica ul. M alczewskiego na Mokotowie) zaw dzięcza nazw ę Aleksandrowi W ejnertowi, który żył w latach 1809—79 i był archiwistą oraz w ybitnym historykiem W arszawy. Napisał m. in. cen­ ną pracę pt. S tarożytn ości W arszaw y, 5. N a Ochocie m iędzy ulicam i Grójecką i FEtrową jest ulica Mochnackiego, nazwana tak na cześć Mau­ rycego Mochnackiego (1804— 1834) publicysty i w y ­ bitnego działacza politycznego, jednego z przywódców sprzysiężenia W ysockiego i działacza Towarzystwa P a­ triotycznego.

6. Jedna z przecznic A lei Zjednoczenia na Żolibo­ rzu nosi nazw ę ulicy Zuga. Szymon Bogum ił Zug (1733—1807) przybył do W arszawy z Saksonn i w War­ szaw ie „zatrzymał się” do końca życia. Architekt, bu­ downiczy gmachów i planista ogrodów, projektował w arszaw ski zbór ew angelicki (ul. Królewska), kam ie­ nicę Roeslera (Krakowskie Przedmieście) i ogrody k się­ cia Poniatow skiego (ul. Książęca). 7. UEca M adalińskiego (przecznica ul. Puławskiej na Mokotowie) nosi nazw ę generała A ntoniego Mada­ lińskiego (1739— 1805), dowódcy brygady w okresie p ow itania kościuszkowskiego.

8. Julian Bartoszewicz (1821—70) jest patronem ulicy w Śródmieściu (boczna od ul. Kopernika). Był historykiem i pedagogiem . Wśród licznych jego prac były również poświęcone Warszawie, np. Anna Ja­ giellonka, H istoria szp ita la D zieciątka Jezus i K ościo­ ły w arszaw skie rzym sk o -k a to lick ie. 9. Jedna z ulic w W awrze ma za patrona Sta­ n isław a Jachowicza (1796—-1857), literata i pedagoga, redaktora „Dziennika dla dzieci” i autora znanych i w ielokrotnie wznaw ianych bajek dla dzieci.

3. Jedna z bocznic ulicy M ickiewicza na Żoliborzu ma dwóch patronów: ojca i syna Żółkowskich. Oj­ ciec — Alojzy Fortunat (1777—1822) był popularnym aktorem Warszawy, znanym nie tylko z talentu kom e­ diowego, ale i ciętego dowcipu. B ył rów nież redakto­ rem warszawskich czasopism satyrycznych, m. in. „Momusa”. Jego syn Alojzy Gonzaga (1814—1899) był

10. U lica Duracza znajduje się na Żoliborzu m ię­ dzy ulicam i Broniew skiego i Żeromskiego. Jej pa­ tron — Teodor Duracz (1883—1943), działacz KPP i współorganizator PPR, był adwokatem, zasłużonym obrońcą w ięźniów politycznych. Zginął w 1943 r. za­ m ordowany przez hitlerowców.

176

12 — 500 zagadek o W arszaw ie

177

CO I GDZIE?

1. Jest to w arszaw ski slup m ilow y. Stoi na skraju placu D efilad (róg ulicy Marszałkowskiej i A lei J e ­ rozolimskich). Podano na nim odległości z Wai*szawy do w szystkich m iast wojew ódzkich i stolic europej­ skich. 2. Na rzeźby Adama M ickiewicza i Aleksandra Puszkina dłuta A. Pruszyńskiego natrafim y przy A le­ jach Jerozolimskich pod numerem 32. Umieszczono je w fasadzie kam ienicy w 1887 r. Zniszczone przez h itle­ row ców w czasie powstania warszaw skiego zostały od­ tworzone w roku 1949. 3. Pom nik na Wale Goeławskim, tuż obok Wału Miedzeszyńskiego. Napis na żelaznej tablicy inform u­ je, że pomnik w zniesiono „Poległym w obronie Oj­ czyzny w bitw ie ze Szw edam i 28, 29 i 30 lipca 1656 roku”. 4. Zabytkowy dom „Pod K rólam i” z X V II w. przy dawnej ul. Daniłow iczowskiej Nr 14. Dom ten, a raczej pałacyk, był siedzibą Biblioteki Załuskich. Zniszczony w czasie ostatniej w ojny, został odbudowany z zacho­ w aniem dawnej architektury. Od 1962 r. jest siedzibą Stow arzyszenia Autorów „Zaiks”. W fasadzie głównej pałacu są popiersia królów polskich. 5. Widoczny na rysunku pałac to oczyw iście W ila­ nów, dawna w spaniała rezydencja króla Jana III. Po w ojnie pałac został odbudowany. Zrekonstruowano także piękne, barokowe wnętrza. Znajduje się tu w iele cennych dzieł sztuki. Przypom nijm y, że pałac w ila ­ now ski jest jednym z dwu w arszawskich obiektów za­ liczonych do kategorii zabytków najwyższej klasy tzw. „O” (drugim są Łazienki). Obecnie w pałacu m ieści się oddział Muzeum Narodowego. W parku znajduje się stała galeria polskiej rzeźby współczesnej. W czasie w ojny W ilanów poniósł ciężkie straty, hitlerowcy w y ­ w ieźli bowiem z pałacu najcenniejsze zabytki i zdew a­ stow ali sam pałac.

6. Gmach Powszechnego Domu Towarowego na Woli przy ul. M łynarskiej Nr 16 w zniesiony w 1956 r.

178

w edług projektu M. Przerw y-Tetm ajera jest najw ięk­ szym domem handlowym na WToli. 7. Na rysunku widzim y fragm enty ruin słynnego „Paw iaka” (ul. Dzielna). Jest to m iejsce m artyrologii tysięcy Polaków* w różnych okresach naszych dziejów . W ięzienie zostało w ybudow ane w 1835 r. Najbardziej tragicznym okresem „Paw iaka” była okupacja hitle­ rowska. Tu w ięziono tysiące aresztowanych działaczy podziem ia oraz m ieszkańców stolicy zatrzymanych w ulicznych „łapankach”. Z w ięzienia szły transporty do obozów koncentracyjnych i na liczne egzekucje (m.in. do Palm ir i w ruiny Getta). Ogółem przez „Pa­ w iak” w latach w ojny przeszło ponad 90 tys. Polakow. W dniu 30 lipca 1944 r. hitlerowcy ew akuow ali w ię­ zienie a pozostałych w ięźniów rozstrzelali. W sierpniu budynki zostały w ysadzone w powietrze. Obecnie w częściow o zachowanych piwnicach postanowiono urządzić muzeum „Pawiaka”. Na terenie byłego w ię­ zienia stanie także pomnik d la uczczenia tysięcy za­ mordowanych tu więźniów.

8. Jest to pomnik W ojciecha Górskiego (1849—1935) dłuta W. Szyndlera przy ulicy noszącej nazw isko tego zasłużonego pedagoga. Przypomnijmy, że prof. Górski był w ieloletnim dyrektorem gimnazjum mieszczącego się dawniej przy tej ulicy (Gimnazjum Górskiego). 9. Barokowy kościół pod w ezw aniem Narodzenia N.M.P. na Lesznie pow stał w latach 1683— 1732. N a­ leżał do zakonu karm elitów trzewiczkowych. Ta bu­ dowla stała się obiektem niezwykłego przedsięwzięcia. W nocy z 30 listopada na 1 grudnia 1962 r. zabytkowa św iątynia została przesunięta o 21 m etrów od ulicy. Operacja była spowodowana koniecznością poszerze­ nia trasy W-Z.

10. 8-piętrow y gmach „Cedergrenu”, w znosi się przy ul. Zielnej Nr 37/39. Zbudowano go z żelazo-betonu (w 1908 r.) w edług projektu Szw eda J. Clapsona i P o­ laka B. Rogójskiego. Nazwa gmachu pochodzi od sz w e­ dzkiego Tow. Akc. „Cedergren”. W gmachu m ieściła się w okresie m iędzywojennym zautomatyzowana centrala telefoniczna — „Pasta”. W okresie powstania w ar­ szawskiego' w dniu 20 sierpnia 1944 r. oddziały po­ w stańcze zdobyły ten obiekt obsadzony przez silną jednostkę niemiecką. W w alce zabito 25 hitlerowców a 115 w zięto do niewoli. Obecnie m ieści się tu In sty­ tut Fizyki PAN.

179

35. TU MIESZKALI 1. Laureatka Międzynarodowej Nagrody Nobla, odkryw czyni pierwiastków polonu i radu Maria Skłodowska-Curie urodziła się 7 listopada 1864 r. w k a­ m ienicy przy ul. Freta Nr 16. Na budynku tym są dwie tablice pamiątkowe: jedna poświęcona uczonej, druga pam ięci Sztabu W arszawskiego Arm ii Ludowej. 26 sierpnia 1944 r. w czasie nalotu zginął tu bowiem od bomby lotniczej pod gruzami domu Sztab War­ szawski Arm ii Ludowej (Bolesław K ow alski — dca oddziałów AL w powstaniu w arszaw skim , Stanisław Kurland — członek Sztabu Głównego AL, Stanisław Lanota — szef Sztabu W arszawskiego AL, Anastazy M atywiecki — oficer Sztabu Głównego i Stanisław N owicki — członek Sztabu Głównego AL). 2. W ybitny poeta Leopold S taff (1878—1957) m ie­ szkał w okresie powojennym , w latach 1947—1957, w kam ienicy przy N ow ym Sw iecie Nr 60. Poeta był autorem w ielu w ierszy lirycznych wydanych w kilku­ nastu tomikach, autorem dram atów poetyckich oraz w ielokrotnym laureatem nagród państwowych. 3. W domu przy ul. Ogrodowej Nr 26 m ieszkał w okresie okupacji Józef Lew artowski (1895—1942), w ieloletn i działacz robotniczy i członek KC K om uni­ stycznej Partii Polski, a w latach w ojny organizator PPR i ruchu oporu w Getcie W arszawskim. Zginął z rąk hitlerow ców w 1942 r. 4. Znany kompozytor Karol Szym anow ski (1882— — 1937), twórca „Harnasiów” i w ielu innych utworów polskiej muzyki w spółczesnej, m ieszkał i tworzył w kam ienicy przy N ow ym Sw iecie Nr 47. 5. Dom, w którym m ieszkał rew olucjonista rosyj­ sk i Piotr Bardowski (1846—1886) stał przy ul. K onw iktorskiej róg Zakroczymskiej. Znajduje się tu głaz z pamiątkową tablicą. Bardowski był rosyjskim sę­ dzią pokoju w W arszawie i jednocześnie członkiem partii „Wielki P roletariat”. A resztowany w raz z gru­ pą Proletariatczyków, został uwięziony w Cytadeli i stracony w 1886 r.

180

6. W ybitny historyk i działacz polityczny Joachim L elew el (1786— 1861) urodził się i długi czas m ieszkał w domu przy ul. D ługiej Nr 4. P ro t Lelew el, autor w ielu prac z zakresu historii, geografii historycznej, num izm atyki i bibliografii, był członkiem Rządu N a­ rodowego w czasie powstania listopadow ego i preze­ sem Towarzystwa Patriotycznego. 7. Pisarz Andrzej Strug (1871—1937), w łaściw ie Tadeusz Gałecki, przez dziesięć ostatnich la t życia m ieszkał i tworzył w domu przy Al. Niepodległości Nr 210. Najbardziej znane jego utwory to: L udzie P od­ ziem ni, D zieje jednego pocisku, O dznaka za w ierną służbę, M ogiła nieznanego żołnierza, Pokolenie M arka S w idy, Ż ó łty k rzyż, K lu cz otchłani, P ieniądz i M i­ liardy. Strug był również aktywnym członkiem P ol­ skiej Partii Socjalistycznej i przewodniczącym Ligi Obrony Praw Człowieka i Obywatela.

8. Fryderyk Chopin podczas pobytu w W arszawie m ieszkał i tw orzył w dwu domach. Na obu um ieszczo­ ne są tablice pam iątkowe. Jedna na siedzibie A kade­ m ii Sztuk Pięknych przy Krakowskim Przedmieściu N r 5; tu Chopin m ieszkał przed w yjazdem z Polski w 1830 r. Druga na ścianie gmachu rektoratu U niw er­ sytetu W arszawskiego, rów nież przy Krakowskim Przedmieściu. W tym m iejscu Chopin m ieszkał w la ­ tach 1817—27. 9. Bolesław Prus (Aleksander Głowacki) m ieszkał przy ul. Wilczej Nr 12. Jego m ieszkanie znajdowało się niedaleko Kruczej, która została uwieczniona na ła ­ mach Lalki (Kamienica Łęckich pod num erem 26). Prus poza dużym dorobkiem literackim był jedno­ cześnie w ybitnym dziennikarzem i to- dziennikarzem warszawskim publikującym w prasie warszawskiej słyn ne ,K ron ik i” — cenne dokumenty obyczajow e ów ­ czesnej Warszawy. 10. Adam Próchnik (1892— 1942), jeden z przy­ wódców Polskiej Partii Socjalistycznej i w ybitny dzia­ łacz społeczny, w spółtwórca popularnej w stolicy Warszawskiej Spółdzielni M ieszkaniowej, m ieszkał w domu przy ul. Krasińskiego Nr 18 (róg ul. Suzina). Był on rów nież historykiem , autorem szeregu prac z dziejów Polski X V III w. i historii ruchu robotni­ czego.

181

GDZIE SIĘ ODBYWAŁY?

1. Stałym miejscem sejm ików szlacheckich w o je­ w ództwa m azowieckiego był od XVI w. kościół św. Marcina (oo. augustianów) przy ul. Piw nej. Przy­ pomnijmy, że kościół ten jest jedną z najstarszych budowli sakralnych stolicy, gdyż jego budowę rozpo­ częto w 1353 r. 2. Pierw sza koronacja królewska w W arszawie od­ była się 4 października 1705 r. w obecnym kościele katedralnym św. Jana. Pierw szym królem uroczyście koronowanym w Warszawie był S tanisław Leszczyń­ ski. 3. Start balonu Blancharda odbył się w ogrodzie przy ul. Foksal. Działo się to 10 m aja 1789 r. Sław ny pionier powietrznych lotów, Francuz François B lan­ chard odbył w W arszawie sw ą 34 podróż balonem. B yło to w tym czasie w ielkie w ydarzenie dla War­ szaw y i jej m ieszkańców. Balon z załogą przeleciał z ul. Foksal do lasu w Białołęce. Lot trwał 49 min. K ilka dni później Blanchard zadem onstrował War­ szaw ie (na psie) pierwszy spadochron. 4. W ielka m anifestacja, w czasie której zginęło pięciu dem onstrantów, odbyła się 27 lutego 1861 r. na Krakowskim Przedmieściu w pobliżu pl. Zam kowe­ go. Od salw carskiego w ojska zginęli: robotnik-m eta­ low iec Brendel, czeladnik kraw iecki Adamkiewicz, uczeń Szkoły Realnej A rcichiew icz i dwóch ziemian: Karczewski i Rutkowski. B yło również kilkunastu rannych. Pogrzeb poległych, który odbył się 2 marca, stał się potężną m anifestacją patriotyczną, w której w zięła udział cała Warszawa. 5. W starom iejskiej kam ienicy przy Rynku Nr 31 odbyło się 16 października 1937 r. pierwsze posiedze­ nie Klubu Demokratycznego. Z tego klubu pow stało później Stronnictwo Dem okratyczne. W ydarzenie to jest upam iętnione tablicą.

6. W noc sylw estrow ą i 1 stycznia 1944 r. w domu przy ul. Twardej Nr 22 odbyło się pierwsze plenarne

182

posiedzenie Krajowej Rady Narodowej. Na posiedze­ niu uchwalono deklarację-program KRN i szereg de­ kretów, m.in. dekret o powołaniu i organizacji Arm ii Ludowej. KRN w ybrała również Prezydium Rady. Przewodniczącym prezydium został Bolesław Bierut. Dla upam iętnienia tego wydarzenia ul. Twarda została przemianowana na ul. Krajowej Rady Narodowej. Na domu jest pamiątkowa tablica. 7. Pierw szą w alkę w powstaniu warszawskim od­ działy powstańcze stoczyły na Żoliborzu przy ul. Su­ zina Nr 4, jeszcze przed wyznaczoną godziną „W”, bo już o 13.30. W alczył batalion im. J. Dąbrowskiego (OW PPS), który hitlerow cy zaskoczyli w trakcie kon­ centracji przy pobieraniu broni. W m iejscu tym znaj­ duje się pamiątkowa tablica.

8. We wrześniu 1944 r. oddziały 3 D yw izji Piechoty w ylądowały na przyczółku czerniakowskim, by udzie­ lić pomocy walczącej W arszawie. Wspólnie z oddzia­ łam i powstańczym i jednostki dyw izji toczyły boje w dniach 16—25 września. Na przyczółku oprócz setek powstańców Czerniakowa zginęło 1621 oficerów i żoł­ nierzy 3 Dywizji. W m iejscu lądowania desantu przy ul. Czerniakowskiej znajduje się pam iątkowa płyta. 9. Kongres Zjednoczeniowy partii robotniczych od­ był się w dniach 15—21 grudnia 1948 r. w gmachu głów nym Politechniki W arszawskiej. Z istniejących dotychczas dwóch partii: Polskiej Partii Robotniczej i Polskiej Partii Socjalistycznej pow stała Polska Zjednoczona Partia Robotnicza. Dla upam iętnienia kongresu plac przed politechniką nosi nazw ę placu Jedności Robotniczej. 10. V Kongres Św iatow ej Federacji M iast B liźnia­ czych obradował w dniach 4—7 września 1964 r. w Sali Kongresowej PKiN w W arszawie. Wzięło w nim udział 400 delegatów reprezentujących m iasta bliźniacze z 47 krajów z różnych części świata. Federacja istnieje od 1957 r., a ideą tego ruchu jest naw iązyw anie przy­ jaźni i pokojowej współpracy m iędzy m iastam i z róż­ nych krajów. Z polskich m iast należą do Federacji: Warszawa, Wrocław, Bydgoszcz i Kalisz, a także Jele­ nia Góra, Żnin, Oleśnica i Ostrowiec Świętokrzyski, przyjęte na V Kongresie, Warto wspom nieć, że na tym w ielkim spotkaniu warszawskim spotkali się gospo­ darze aż 175 m iast, a przewodził im mer Senegalu — Doudou Thiam, który jest przewodniczącym Federacji.

183

. DZIELNICE I PRZEDMIEŚCIA WARSZAWY

1. N ajw iększą dzielnicą W arszawy lewobrzeżnej jest Mokotów. Obszar tej dzielnicy w ynosi 11199 h e­ ktarów. Mokotów m a praw ie połow ę w szystkich grun­ tów ornych znajdujących się w granicach m iasta oraz 29 dawnych gromad w iejskich (obecnie osiedli), które rocznie dostarczają na rynek stołeczny ponad 18 000 ton warzyw, nie licząc owoców i innych artykułów rolnych. Z drugiej strony coraz bardziej rozbudowuje się tu przem ysł, jest kilka w yższych uczelni, w ytw órnie fil­ m ow e, nowy ośrodek radia i telew izji i w iele nowych osiedli m ieszkaniowych. Mieszka w tej dzielnicy po­ nad 200 000 w arszaw iaków . Mokotów to średniowieczna w ieś książęca Mokotowo w ym ieniona w dokumencie z 1367 r> 2. Praga-Południe jest najw iększą dzielnicą prawo­ brzeżnej W arszawy i drugą po M okotowie w W arsza­ wie. Jej obszar obejmuje 11116 hektarów. W granicach tej dzielnicy znajduje się Grochów, Gocławek, Saska Kępa, Kamionek, Wawer, Anin, Falenica, Rembertów, M iędzylesie, Radość i M iedzeszyn oraz sporo byłych gromad w iejskich, np. Skrzypki, Zagóźdź, Zerzeń i Kuligów . Na terenie dzielnicy m ieszka ponad 194 000 osób, jest tu w iele dużych zakładów przem y­ słow ych i kilka nowoczesnych osiedli m ieszkaniowych. Fragm enty tej dzielnicy, np. rejori Grochowa, były zasiedlone już przed tysiącam i lat, a w X II w. oprócz Grochowa istniały także in ne wsie: Kamion, Gocławek i Kawęczyn. 3. Na krańcach PraginPółnoc znajdują się dawne w sie i m iasteczka: Płudy, Choszczówka, Dąbrówka Szlachecka, Białołęka Dworska, Tarchomin i Zacisze. Praga-Północ obejm uje obszar 8020 hektarów, uprze­ m ysłow iony Żerań i duże P aństw ow e Gospodarstwo Rolne „Bródno”; m ieszka w niej ponad 170 000 m ie­ szkańców. 4. Granicznymi osiedlam i Ochoty są: Raków, Sa­ lom ea, Włochy, Paluch, Okęcie i Zbarż. Obszar Ochoty w ynosi 3950 hektarów, m ieszka w niej ponad 127 000 mieszkańców.

184

5. Młociny to dawna w ieś, której początki sięgają X I i X II w. N ależała ona d o książąt m azowieckich, była również w rękach dzierżawców, np. w 1379 r. dzierżawił ją kupiec A rnold Warszawski. Potem M ło­ ciny stały się częścią składow ą starostw a grodowego warszawskiego. W XV II W. zniszczyli je Szwedzi, od­ budował zaś starosta w arszaw ski Jan W ielopolski. N aj­ bardziej znany okres dziejów M łocin to XV III w., gdy Henryk Briihl, m inister Augusta III w ybudow ał tu pałac. W powstaniu kościuszkow skim o Młociny toczy­ ły się ciężkie i długie w alki z w ojskam i pruskimi. B yły one również w idow nią bojów 15 i 25 dyw izji z armii „Poznań” przedzierających się w 1939 r. do Warszawy. Dziś w pałacu m ieści się Muzeum Kultur Ludowych, a na terenie dawnego letniska powstaje nowoczesne osiedle m ieszkaniow e. Tu także znajduje się H uta „W arszawa”.

6. P ólków to średniowieczna w ieś książęca, która w X III i X IV w. leżała na północ od Starego Miasta, m iędzy W isłą, obecnym i Bielanam i i w sią Powązki, tj. obecny Żoliborz. Nazw a w si zachow ała się w P ol­ kowskiej Górze. 7. Osiedle „Przyjaźń” w Jelonkach leży na krań­ cach Woli, zbudowali go budowniczowie Pałacu K ul­ tury i Nauki. P o przekazaniu pałacu Związek Radziec­ k i ofiarow ał to osiedle Warszawie. Obecnie osiedle „Przyjaźń” zam ieszkuje m łodzież akademicka z uczelni warszawskich.

8. K oło w zięło nazw ę od Koła Poselskiego, które na tym terenie odgrodzono dla posłów na sejm w cza­ sie elekcji królew skiej. Dziś jest to nowoczesne osiedle m ieszkaniowe na Woli, jedno z ładniejszych i lepiej rozplanowanych w Warszawie. 9. Powsin to popularny ośrodek W czasów Ś w ią­ tecznych „W isły”, zlokalizow any na skraju Lasów K abackich. W P ow sinie i okolicy zachow ały się jeszcze ślady sztuki ludowej (np. hafciarstwo). 10. Najm niejsze (1575 hektarów) a zarazem najlud­ niejsze (ponad 202 000 mieszkańców) jest oczyw iście Śródmieście. Tu m ieszczą się naczelne urzędy pań­ stw ow e i siedziby w ielu instytucji i zarządów central­ nych, tu znajdują się najw iększe banki, dom y towaro­ w e i obiekty kulturalne.

185

38. NAJ... NAJ... NAJ... 1. N ajw iększym zakładem przem ysłowym Warsza­ w y jest Huta „Warszawa” na Młocinach. Pracuje w niej około 6000 osób. Tu produkuje się stal szla­ chetną w nowoczesnych piecach. Wysokie kom iny huty zm ieniły całkow icie sylw etkę tej odległej od centrum Warszawy nowej dzielnicy. Budowę huty rozpoczęto w 1954 r., pierwszy piec w ytapiający uruchomiono w 1957 r. 2. Zakłady Graficzne „Dom Słow a Polskiego” przy ul. Miedzianej Nr 11 są najw iększym w W arszawie zakładem poligraficznym. Są również największym zakładem tego typu w Polsce. Drukarnie kombinatu mieszczą się na dużym terenie zlokalizowanym między ulicami: Miedzianą, Srebrną, Towarową i Pańską. Tu drukuje się w iele dzienników i tygodników, głów nie o dużych nakładach, m. in. „Trybunę Ludu”, „Sztandar M łodych”, „Płom yczek” i „Świerszczyk”, oraz w iele książek. 3. N ajw iększy jest Stadion D ziesięciolecia, zbudo­ w any w 1955 r. Jego arena m a kształt eliptyczny, koliście otaczają ją trybuny. Korona trybun to dosko­ nały punkt w idokowy. Stadion ma 71000 m iejsc sie­ dzących (ze stojącym i około 100 000), Przed stadionem stoi rzeźba „Sztafeta”, dłuta A. Romana. 4. N ajw iększym placem Warszawy i całego kraju jest plac Defilad, otaczający Pałac Kultury i Nauki. Tu odbywają się defilady, w ystaw y, kierm asze i festy ­ ny ludowe. Powierzchnia placu w ynosi przeszło 5 ha. 5. N ajw iększym sklepem W arszawy jest Centralny Dom Towarowy (Al. Jerozolim skie Nr 36/40). Składa się z dwóch gm achów z podziemnymi magazynami. Pracuje tu w e w szystkich działach około 2000 osób. CDT został zbudowany w latach 1948—1951 w edług projektu Z. Ihnatowicza i J. Romanowskiego.

6. Charakterystyczna Kolum na Zygmunta jest naj­ starszym pomnikiem warszawskim. W zniesiono ją z fundacji króla W ładysława IV w 1644 r. Na szczycie

186

kolum ny stanął spiżow y pomnik króla Zygmunta 111, dzieło rzeźbiarza Clem ente Molli (projektantem ko­ lumny był Constante Tencalła). W 1887 r. trzon z marmuru zastąpiono trzonem granitowym . W czasie powstania w arszaw skiego kolum nę zniszczyli h itle­ rowcy. Rzeźba króla szczęśliw ie jednak zachowa­ ła się. Obecną kolum nę z dawną rzeźbą ustawiono w 1949 r. 7. Najstarszy kościół W arszawy, katedra św. Jana na Starym M ieście (ul. Świętojańska), pochodzi z prze­ łomu X III—X IV w. P ierw otnie był to kościół para­ fialny, kolegiata od 1406 r, i katedra od 1798 r. Zbudo­ w ano go w stylu gotyku m azowieckiego, później w latach 1836—1842 przebudowano w sty l gotyku angielskiego, a po zniszczeniach- wojennych, bombar­ dowanie w 1939 r. i niem al całkow ite zburzenie w cza­ sie w alk powstańczych, odbudowano w nawiązaniu do pierwotnej postaci.

8. Najstarszym z istniejących cm entarzy stolicy jest cmentarz powązkow ski założony w 1790 r. na obszarze 43 ha. Tu znajduje się A leja Zasłużonych z grobami wybitnych działaczy politycznych i społecznych, arty­ stó w i literatów. Sław ne nazwiska napotkamy również rozsiane na terenie cmentarza. Specjalna, choć n ie­ pełna tablica ze spisem grobów w ybitnych ludzi znaj­ duje się przy Bramie św. Honoraty. 9. Najw yższym gmachem W arszawy jest oczyw iście Pałac K ultury i Nauki. Ten olbrzymi obiekt, dar Związku Radzieckiego, w zniesiony w latach 1952—1955 w edług projektu arch. L. W. Rudniewa, ma 234 m w ysokości (z iglicą). Znajduje się w nim 3288 pokojów i sal. Doskonale m iejsce widokowe, panorama o zasię­ gu 30 km, jest na 30 piętrze. W pałacu m ieści się Polska Akadem ia Nauk, w iele innych instytucji i za­ kładów naukowych oraz Pałac Młodzieży, 4 teatry, 4 kina i muzeum. Tu także znajduje się w ielka sala Kongresowa o 3500 m iejsc, odbyw ają się w niej liczne zjazdy i m asow e imprezy kulturalne. 10. Najdłuższą linią tram wajową w W arszawie jest „17”. Ma 17 km długości od ronda „Wiatraczna” na Grochówie do Huty „W arszawa” na Młocinach; linią autobusową — „C”, która biegnie z Ochoty do M iędzy­ lesia (16,4 km); trolleybusow ą — „53”, 9 km od Dworca Gdańskiego do ul. Chełmskiej.

187

I. TYM RAZEM TYLKO SPORT

1. W 1953 r. odbyły się w W arszawie M istrzostwa Europy w boksie, które zakończyły się w ielkim sukce­ sem drużyny polskiej. Pięciu polskich pięściarzy: K ukier, Stefaniuk, Kruża, Drogosz i Chychła zdobyło tytu ły m istrzów Europy. M istrzostwa odbyw ały się w nowo odbudowanej ze zniszczeń w ojennych Hali Gwardii (jednej z dawnych Hal Mirowskich). 2. Gospodarzem Stadionu W ojska Polskiego przy uL Łazienkowskiej jest W ojskowy Klub Sportowy „Legia”. Ten zasłużony w arszaw ski klub istnieje od 1916 r. i w ychow ał w czasie sw ego istnienia w iele m istrzowskich zespołów i rekordzistów różnych dy­ scyplin sportu. Wielu członków „Legii” znajduje się w kadrze narodowej i reprezentuje Polskę na roz­ m aitych zawodach międzynarodowych. Stadion ma 30 tys. m iejsc i jest nowoczesnym obiektem sporto­ w ym Warszawy, szczególnie cennym z uw agi na m ożliwość organizowania zawodów przy św ietle re­ flektorów . „Legia” ma rów nież popularny basen p ły ­ w acki oraz korty tenisowe. 3. „Kolką” nazywano popularnego boksera w ar­ szaw skiego A ntoniego Kolczyńskiego. „Kolka” m istrz Europy z Dublina (1939 r.) stoczył 375 w alk, z których w ygrał 349, m. in. pokonał słynnego boksera w ęgier­ skiego Laszlo Pappa. 4. Sztuczne lodow isko to popularny „Torwar” przy ul. Łazienkowskiej wybudow any w 1953 r. Na „Torw arze” odbyw ają się zawody łyżw iarskie oraz „Rewie na lodzie”. Trybuny m ieszczą 5000 widzów. Na elew a­ cji ciekaw a mozaika — „Łyżwiarze”, dzieło H. Ż uław ­ skiej. 5. Memoriał Kusocińskiego, to doroczne zawody lekkoatletyczne w Warszawie. Janusz Kusociński, słyńny warszaw ski sportowiec, to m istrz olim pijski, rekordzista olim piady i św iata z Los A ngeles (1932 r.). Zamordowany przez hitlerowców w P al­ mirach w 1940 r. jest pochowany na cm entarzu palmirskim.

188

6. „WTW” to W arszawskie Towarzystwo Wioślar­ skie, założone w 1882 r., najstarszy klub w ioślarski stolicy. Ten zasłużony w popularyzacji sportów w od­ nych klub był organizatorem zawodów sportowych i corocznych tradycyjnych „Wianków” n a Wiśle. Do dzisiaj WTW skupia na sw ojej przystani na Cyplu Czerniakowskim m iłośników sportów wodnych. 7. Zasłużony sportow iec W arszawy „Pytlas”, Wła­ dysław Pytlasiński zm arł w w ieku 73 lat w 1936 r. B ył w ielokrotnym m istrzem w zapasach, zdobył około 400 pucharów, laurowych w ieńców i m edali m istrzow ­ skich. W 1922 r. założył w W arszawie Szkołę A tletycz­ ną. Dla uczczenia jego pamięci organizowany jest m ię­ dzynarodowy turniej o M emoriał Pytlasińskiego.

8. „WTC” to istniejące do dziś W arszawskie Tow a­ rzystw o C yklistów założone w 1887 r. Towarzystwo było organizatorem w ielu w yścigów kolarskich oraz stałych w ycieczek zbiorowych na rowerach. W każdą pogodną niedzielę można napotkać na trasach grupy turystów — kolarzy w tradycyjnych, białych czapkach WTC. W arszawskie Towarzystwo Cyklistów, podobnie zresztą jak W arszawskie Towarzystwo W ioślarskie, nie ograniczało się w yłącznie do działalności sporto­ wej. Istniał przy nim chór, biblioteka itp. 9. Najstarszym warszaw skim klubem sportowym jest Klub Sportowy „Polonia” założony w 1915 r. „Polonia” w ychow ała w iele m istrzowskich zespołów i rekordzistów w różnych dyscyplinach sportowych. Zrzesza w kilkunastu sekcjach około 1000 członków. Stadion „Polonii” przy ul. Konwiktorskiej ma 15 000 m iejsc. 10. „W arszawianka” i „Sarmata”, bo o nich mowa, to stare i popularne kluby sportowe. Spółdzielczy Klub Sportowy (SKS) „Warszawianka” pow stał w 1921 r. i zrzesza sportowców-spółdzielców. Stadion klubu znajduje się przy ul. Puławskiej. Wśród w ielu spor­ towców, których w ychow ał klub, znajdują się nasi słynni m istrzowie olim pijscy: W alasiewiczówna, Kuso­ ciński i Lokajski. Robotniczy K lub Sportowy (RKS) „Sarmata” powstał w tym sam ym roku co „Warsza­ w ianka”. Działa zgodnie z tradycją na Woli, tu też przy ul. Wolskiej m ieści się stadion klubu. „Sarmata” to klub Napierały, Królaka i Seroczyńskiej.

189

40. TARGOWISKA I BAZARY 1. Jurydyka M ariensztat otrzymała od Augusta III w 1762 r. przywilej organizowania targów. Jarmarki odbywały się 3 razy do roku: na św. Józefa, na św. W ojciecha i na św. Michała. Później na rynku aż do II w ojny św iatow ej m ieściło się stałe targo­ wisko. 2. „Nowa Jerozolim a” była osadą Żydów w arszaw ­ skich. Do roku 1776 było tam targowisko. Znajdowało się ono w rejonie obecnych A lei Jerozolimskich, poza okopami m iejskim i. 3. Na Szerokim Dunaju już w XVII w. były jatki rzeźnicze ustawione u podnóża murów. Nazw a bramy w muraeh — „Rzeźnicza” jest z nimi związana. Później pow stał tam targ rybny. Początkowo sprzedawano w y ­ łącznie ryby solone, gdyż przywilej sprzedaży ryb św ieżych m iał tylko Rynek Starego Miasta. Z czasem jednak można tu było kupić i ryby świeże. Targo­ w isko rybne skasowano w łatach zaboru pruskie­ go, gdyż zapach ryb był zbyt uciążliw y dla m iesz­ kańców okolicznych domów, ale jeszcze po pierwszej w ojnie św iatow ej handlow ano tu warzywam i i k w ia­ tami. 4. 15 października 1899 r. na m iejscu dawnych k o­ szar w ojskow ych rozpoczęto budowę wzorowych hal targowych w edług projektu B. M iłkowskiego. Po w y ­ budowaniu H ale M irowskie stały się ruchliwym ba­ zarem istniejącym do ostatniej wojny; spłonęły w cza­ sie powstania w arszawskiego. P o w ojnie jedną z hal odbudowano na obiekt sportow y (Hala Gwardii), dru­ ga m ieści halę targową, w ielki zespół sklepów u sy­ tuowanych w dw u poziomach. 5. Sław ny targ warszaw ski na placu Kercelego m ieścił się u w ylotu Przyokopowej pomiędzy Chłodną, Leszno i Ogrodową. Już w czasie I w ojny św iatow ej b ył w ielkim zbiorowiskiem ciasno ustaw ionych k io ­ sków i straganów, głów nie ze starzyzną i tandetą. Był tu także targ na gołębie i drobne zwierzęta. „Kercelak” istniał do II w ojny św iatow ej, spłonął w czasie nalotu lotniczego.

190

6. Nie tak dawno, bo w roku 1963 zlikw idow ano ostatni fragm ent „Pociejowa” przy Bagnie. Pierw szy „Pociejów” m ieścił się w kom pleksie budynków m a­ ry w iłskich na placu M arywilskim, dzisiejszym placu Teatralnym, który później przeszedł na w łasność P o­ ciejów. Ich nazw isko dało nazwisko targowisku. Po 1817 r. targowisko, przew ażnie tandety sprzedawanej przez biedotę żydowską, przeniesiono na pl. Zielony (dzisiejszy pi. Dąbrowskiego), a następnie na ul. Z iel­ ną Nr 6/10. Z czasem nazwą tą objęto rejon ulicy Bagno, Próżnej i część placu Grzybowskiego. Do w oj­ ny na Pociejow ie m ożna było w zasadzie kupić w szyst­ ko, przeważnie w tandetnym wykonaniu i oczyw iście mniej lub w ięcej zużyte. N ieznany dziennikarz tak charakteryzuje tę dzielnicę w 1865 r.: „Zdawałoby się, że w tym gościnnym ustroniu oznaczono schronienie dla nieczystości całego miasta, rugowanych kolejno z postępem czasu z różnych dzielnic.” 7. Na m iejscu obecnej ulicy Królewskiej m ieścił się dawniej targ koński. D ało to nazwę późniejszej u li­ cy, która jeszcze w czasach stanisław owskich nazy­ w ała się ulicą „Koński Targ”.

8. Popularna warszawska „Wołówka” była bazarem tandety w rejonie ulicy W ałowej na dawnym Murano­ w ie (rejon ul. Swiętojerskiej). To targow isko biedoty żydow skiej, jedno z najruchliwszych w X VIII i X IX w., zostało zlikw idow ane w 1892 r. (przeniesiono je na ul. Pokorną), aczkolwiek jeszcze do ostatniej wojny przy ul. W ałowej było dużo sklepów z tanią konfekcją. Ulica, która dała nazw ę bazarowi potocznie nazyw ała się Wołową, urzędowo zaś Wałową. Dziś używam y w yłącznie nazwy urzędowej. 9. „Zieleniakiem ” nazywano targ w arzywny na Ochocie (ul. Grójecka w pobliżu Opaczewskiej). Z tym targow iskiem związana jest tragedia tysięcy m ieszkańców Warszawy, szczególnie Ochoty. W czasie powstania warszaw skiego hitlerow cy zorganizowali tu punkt przejściowy dla zatrzymanych. 10. Plac Kazimierza W ielkiego (dawniej plac W itkowskiego) znajdował się na m iejscu, gdzie obec­ n ie wznosi się „Dom Słowa Polskiego” (pomiędzy u li­ cami: Miedzianą i Towarową). Do w ojny na placu było m ałe targowisko.

191

. CZYJA TO SIEDZIBA?

1. Ten piękny pałac to Belw eder, siedziba Prze­ wodniczącego Rady Państwa. Ongiś własność kancle­ rza Krzysztofa Paca (XVII w.), później w 1764 r. na­ byty przez Stanisław a Augusta Poniatowskiego, który w zabudowaniach gospodarczych pałacu założył słynną w tych czasach m anufakturę fajansu i porcelany, W latach 1818—1822 pałac został przebudowany przez arch. J. K ubickiego na rezydencję w. ks. Konstantego. Zasłynął jako m iejsce zamachu w noc listopadową 1830 r. W czasie ostatniej w ojny został m ocno zde­ w astowany. Odbudowany i doprowadzony do dawnej św ietności jest znowu ozdobą m iasta. 2. Jest to pałac na pL Dzierżyńskiego N r 3/5; pełni on funkcję stołecznego „ratusza”. Obiekt ten znany jako pałac b. Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu K rólestw a Kongresowego został przebudowany z dawnego, barokowego pałacu Potockich na klasycystyczny przez A. Corazziego (1824—1825). Warto zwrócić uwagę na w ielki portyk koryncki w głów nym korpusie gmachu, portyki jońskie w bocznych skrzy­ dłach i monumentalną kolum nadę jońską od ulicy oraz dekoracje rzeźbiarskie. Pałac ze zniszczeń w o ­ jennych odbudowano w edług projektu arch. P. Biegań­ skiego. W głów nym hallu znajduje się popiersie Ju­ liusza Słow ackiego oraz tablica pam iątkowa, dla ucz­ czenia faktu, że w tym gmachu w ielk i nasz poeta pracow ał jako urzędnik. 3. W tym gmachu przy ul. Senatorskiej Nr 11 m ie­ ści się Zarząd Główny Polskiego Towarzystwa Tury­ styczno-Krajoznawczego. Jest to dawny pałac Mała­ chowskich w ybudowany w latach 1736—43. W czasie ostatniej w ojny budynek został zniszczony, odbudo­ wano go w latach 1948—49. Warto zwrócić uw agę na ciekawą fasadę rokokową. 4. W dawnym pałacu biskupa M łcdziejowskiego z X V n i w. przy ul. Miodowej Nr 10 m ieści się Pań­ stw ow e W ydawnictwo Naukowe; w ydaw ca publikacji naukowych, W ielkiej Encyklopedii Powszechnej i in ­ nych w ydaw nictw encyklopedycznych. Pałac ten był w końcu XVTII w. siedzibą Igelstrom a, carskiego am ­

192

basadora. Zdobyli go m ieszkańcy W arszawy w czasie powstania kościuszkowskiego. Zniszczony w 1944 r. po w ojnie został odbudowany. 5. Ten nowoczesny gmach, w łaściw ie zespół gm a­ chów przy ul. H ankiewicza na Ochocie, zbudowany w latach 1957—61 składa się z 3-piętrow ego biurowca (okrąglak) i 8-piętrow ego magazynu. Jest to Centralny Gmach Archiwów Państw ow ych. Przejściowo m ieści się tu także Biblioteka Narodowa.

6. K am ienica K raszew skiego przy ul. Mokotowskiej Nr 48 wzniesiona w 1860 r. B yła w łasnością pisarza, który tu m ieszkał i napisał część sw ych książek. Obec­ nie siedziba popularnego klubu studenckiego „Hy­ brydy”. 7. Ta zabytkowa kamieniczka przy Krakowskim Przedmieściu Nr 87 jest siedzibą Zarządu Głównego Związku Literatów Polskich. Jest to kam ienica Prażmowskich w ybudowana w 1660 r. dla lekarza kró­ lew skiego Sartoriusza, później nabyta przez biskupa M ikołaja Prażmowskiego. Ma bogatą dekorację ro­ kokową.

8. Siedziba Generalnej Prokuratury PRL przy Kra­ kowskim Przedm ieściu Nr 25. Gmach odbudowany w 1947 r. ze zniszczeń wojennych jest dawnym pała­ cem Teodora Wessla, który odkupił go w 1761 r. od Załuskich. Ten rokokowy pałac był rów nież w latach 1780— 1874 siedzibą tzw. „Poczty Saskiej”. 9. Nowoczesny gmach przy Al. Jerozolimskich Nr 5 z wew nętrznym dziedzińcem to Dom Partii, sie­ dziba K om itetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Gmach powstał ze składek klasy robotniczej. W ybudowano go w latach 1948—51 w edług projektu architektów W. K łyszewskiego, J. Mokrzyńskiego i E. W ierzbickiego. 10. Siedziba Sejm u przy ul. W iejskiej Nr 4— 8. P o­ czątkowo w gmachu wzniesionym w 1853 r. m ieścił się Instytut Szlachecki, później w latach 1919— 1927 zlo­ kalizow ano tu Sejm i Senat. W latach 1927—28 do­ budowano nowy gmach z salą posiedzeń Sejmu, po w ojnie rozbudowano cały zespół, wznosząc hotel sej­ m ow y oraz siedzibę Rady Państwa. Projektantem roz­ budowy był prof. B. Pniew ski.

13— 500 zagadek o W arszaw ie

193

42. STARE I NOWE

tralna, restauracja, kawiarnia, bar, czytelnia, księ­ garnia i biura spółdzielni turystycznej „Gromada”. Na dziedzińcu w ew nętrznym „Domu Chłopa” znaj­ duje się pomnik Marii Konopnickiej dłuta Anny P ietrowiez.

1. „Grand H otel” Orbisu przy ul. Kruczej Nr 28, jeden z najbardziej nowoczesnych obiektów hotelo­ wych stolicy, zbudowany w latach 1954—59 w edług projektu arch. St. Bieńkuńskiego. W hotelu znajduje się 416 pokoi oraz restauracja, bary, 2 kawiarnie i ba­ sen kąpielowy. Główny korpus gmachu m a 12 kon­ dygnacji, skrzydła boczne po 7.

6. Ta okrągła oryginalna budowla w A lei gen. Świerczewskiego, tuż przy pl. Dzierżyńskiego, to jeden z najbardziej popularnych obiektów W arszawy — „Gruba Kaśka”. Jest to stara studnia publiczna w znie­ siona ok. 1780 r., w edług projektu arch. S. B. Zuga w stylu klasycystycznym . W czasie w alk powstań­ czych uległa zniszczeniu, odbudowano ją w latach 1948—49.

2. Pomnik Żołnierza I Arm ii Wojska Polskiego, dzieło prof. X aw erego D unikowskiego wznosi się na placyku obok ul. N ow otki, na skraju Muranowa. Zo­ stał odsłonięty 12 października 1963 r., w 20 rocznicę bitwy pod Lenino. Jest to ostatnie dzieło tego w ybit­ nego rzeźbiarza i jedyny pomnik Dunikowskiego w stolicy. W 1965 r. w Królikarni zorganizowano Mu­ zeum D unikowskiego eksponujące całokształt jego twórczości. 3. Koszary Artylerii Konnej — Koronnej przy ul. Zamenhofa róg ul. A nielew icza w ybudowano w sty ­ lu klasycystycznym w latach 1784—86 przez arch. Sta­ nisław a Zawadzkiego. W latach okupacji hitlerowskiej były siedzibą Rady Żydowskiej na terenie Getta. Póź­ niej m iejsce licznych, m asowych egzekucji m ieszkań­ ców Warszawy dokonanych przez okupantów. Jeden z nielicznych w tej dzielnicy ocalałych budynków. 4. Ten oryginalny w kształcie gmach na rogu Al. N iepodległości i ul. W awelskiej o konstrukcji na pla­ n ie litery „Y” opartej na żelbetow ych słupach — to siedziba Głównego Urzędu Statystycznego. Wzniesiono go w latach 1948—54 w edług projektu arch. Gutta. Jest to jeden z najciekawszych, nowoczesnych gm a­ chów stolicy. 5. „Dom Chłopa”, nowoczesny gmach przy pl. Po­ w stańców Nr 3. Ciekawa 3 kondygnacjowa konstrukcja oparta na prostokątnej płycie, podparta 28 żelbeto­ w ym i słupam i. Gmach zbudowany w edług projektu arch. B. Pniew skiego i M. H andzelew icz-W acław kowej oddano do użytku w 1961 r. Jest to obiekt w ybu­ dowany ze składek członków ZSL i ludności w iejskiej całego kraju. Mieści się tu hotel, sala k inow o-tea-

m

7. Gmach Obserwatorium Astronomicznego przy Al. Ujazdowskich Nr 6/ 8, zbudowany w stylu neoklasycystycznym w latach 1819—25 w edług projektu arch. P. Aignera. D awniej oprócz obserwatorium m ieściły się tu zbiory z zakresu astronomii. N iestety zostały one zniszczone wraz z gm achem w 1944 r. Gmach po w ojnie odbudowano. Mieści się tu obserwatorium i Instytut M atematyczny U.W.

8. Ta oryginalna budowla w stylu wschodnim znaj­ duje się przy u l Puław skiej Nr 59. Jest to domek Mauretański, w łaściw ie wieża, „Anetki” z Tyszkiew i­ czów generałow ej Dunin' W ąsowiczowej, zbudowany w stylu flamandzkim, w latach 1821—25 przebudowany w edług projektu arch. H. Marconiego, równocześnie z pobliskim pałacem, w stylu mauretańskim. W ieżycz­ ka ta była jedną z budowli w ielkiego ogrodu, który otaczał pałac. Obok druga oryginalna budowla — neogotycki gołębnik w form ie wieżyczki, dawna brama w ejściow a do zwierzyńca. Oba obiekty zostały od­ restaurowane w 1960 r. 9. Jest to „Dom K ata” przy ul. Szeroki Dunaj Nr 13. Ta zabytkowa kamieniczka, siedziba Cechu R ze­ m iosł Różnych, została odbudowana w 1963 r. ze skła­ dek rzem ieślników. 10. Jest to pierwszy powojenny w ieżow iec zbudo­ w any w stolicy przy ul. Chałubińskiego Nr 4/6 w la ­ tach 1947—50 w edług projektu prof. B. Pniewskiego. Ma 17 pięter. Mieści się w nim M inisterstwo Kom uni­ kacji.

195

KIM BYLI?

1. Wojciech Oczko był lekarzem nadwornym kró­ lów Stefana Batorego i Zygm unta III Wazy. Żył w la ­ tach 1545—'1608, był autorem dzieł lekarskich w ję­ zyku polskim. 2. A ntoni Szeliga Magier żył w latach 1762—1837. Ten w ybitny syn W arszawy był fizykiem , m eteorolo­ giem i pamiętnikarzem... Urodził się i umarł w tej samej starom iejskiej kam ienicy przy ul. Piwnej Nr 47. Cieszył się w ielką popularnością jako niestrudzony badacz warszaw skiej pogody. U ważano go za chodzącą przepow iednię w szelkich zmiari atm osferycznych. Jed­ nocześnie był doskonałym pedagogiem, a naw et w yna­ lazcą oraz bacznym obserwatorem w szelkich przemian, jakie zachodziły w Warszawie. W yniki sw oich obser­ w acji zaw arł w dziele pt. E stetyka m iasta W arszaw y. 3. W alery Łukasiński oficer w ojsk księstw a w ar­ szawskiego, major 4 pułku piechoty, żył w latach 1786—1868. B ył założycielem i przywódcą Wolnomu­ larstw a Narodowego oraz Towarzystwa Patriotyczne­ go. Aresztowany i sądzony przez w ładze carskie resztę życia, 44 lata, spędził w więzieniach, początkowo w W arszawie, w końcu w twierdzy Szlisselburga jako tajny więzień. 4. Klem entyna z Tańskich Hoffm anowa była po­ wieściopisarką, jej dzieła zawierają liczne fragm enty poświęcone Warszawie, np. D ziennik F ranciszki K r a ­ siń skiej, P am iętn iki itp. W latach 1824—28 redagowała pierwsze w arszaw skie czasopism o dziecięce pt. „Roz­ ryw ki dla dzieci”. 5. Janusz Korczak to pseudonim Henryka Goldszmidta (1878—1943) w ybitnego pedagoga i lekarza oraz autora w ielu pow ieści i opowiadań dla dzieci i o dzie­ ciach, twórcy i długoletniego kierownika dwu w arsza­ w skich Domów Dziecka (przy ul. Krochmalnej oraz na Bielanach). Podczas II w ojny św iatow ej, gdy hitlero­ w cy stw orzyli getto, trafił tam i Korczak, kierownik „Domu Sierot” dla dzieci żydow skich przy ul. Śliskiej. W czasie likw idacji getta Janusz Korczak, m im o pro­

196

pozycji opuszczenia sw oich podopiecznych, wraz z dziećm i udał się na ostatnią wędrów kę. Zginął w obozie śm ierci w Treblince.

6. Marceli N owotko — „Stary” urodził się w 1893 r., zginął 28 listopada 1942 r. od skrytobójczej kuli w W arszawie. Był w ybitnym działaczem w szeregach SDKPiL i KPP, współorganizatorem PPR i pierwszym sekretarzem jej Kom itetu Centralnego. 7. Stefania Sem połow ska (1870—1944) była dzia­ łaczką społeczną i ośw iatow ą, autorką książek dla młodzieży (m. in. N a ratu n ek) oraz autorką książki o W arszawie pt. W arszaw a w czoraj i dziś. W latach carskiej niew oli i później w okresie m iędzywojennym opiekow ała się w ięźniam i politycznym i w ramach „Czerwonej Pom ocy” i Międzynarodowej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom . Na skwerze w A lejach Je­ rozolim skich znajduje się kam ień pam iątkowy ku jej czci.

8. Janek Krasicki — „Kazik” był drugim z kolei, po Hance Sawickiej, przewodniczącym Związku W alki Młodych. Żył w latach 1919—1943. Student i działacz w arszaw skiej OMS „Życie”, później lw ow skiego K om som ołu, od maja 1942 r. działał w W arszawie jako członek PPR i przewodniczący ZWM. 2 września 1943 r. zginął zastrzelony w czasie ucieczki przy próbie aresztowania przez hitlerowców. 9. „Zośka” to pseudonim harcmistrza Tadeusza Za­ w adzkiego oficera Arm ii Krajowej, komendanta har­ cerskich Grup Szturm owych W arszawy. Urodzony w W arszawie 24 stycznia 1921 r., zginął 20 sierpnia 1943 r. pod Sieczycham i w czasie jednej z licznych akcji przeciwko okup antow i Jego im ieniem nazwano słyn ny z powstania w arszaw skiego batalion harcer­ skich Grup Szturmowych. 10. W ybitnym w arszaw iakiem był generał Karol Św ierczew ski — „W alter”. Urodzony na Woli w 1897 r. zginął w w alce z bandami ukraińskim i pod Baligrodem 28 marca 1947 r. Ten w ybitny rewolucjonista dowo­ dził w Hiszpanii M iędzynarodową Dywizją, w skład której w chodziły oddziały polskich ochotników, był rów nież dowódcą II Arm ii Wojska Polskiego. Przed śm iercią pełnił funkcję W iceministra Obrony Narodo­ wej. W W arszawie, przy nazwanej na jego cześć Al. Świerczew skiego, jest pomnik generała, dzieło rzeźbiarza A. Jesiona.

197

. „SŁOWO SIĘ RZEKŁO, KOBYŁKA U PLOTA*

1. To przysłow ie pow stało podobno w czasach pa­ nowania Jana III Sobieskiego i z nim się wiąże. Po­ dobno gdzieś w okolicy Marymontu król Jan III zało­ żył się ze szlachcicem m azowieckim o ...mniejsza zre­ sztą o co, gdyż różne w arianty tej anegdoty podają różne przedm ioty zakładu. U m ów ili się, że ten, kto przegra, będzie zm uszony pocałować zad kobyły— W w yniku tego oryginalnego zakładu szlachcic {w in ­ nym wariancie król) m iał przypomnieć o konieczności zadośćuczynienia, wskazując na czekającą przy płocie kobyłę: „Słowo się rzekło... kobyłka u płota”. Trudno ustalić, czy zakład został zrealizowany, chyba jednak anegdota m usi zaw ierać jakąś cząstkę prawdy, skoro zw iązane z nią przysłow ie jest popularne i dziś. 2. Od chwili, gdy Warszawa stała się stolicą, była zaw sze m agnesem ściągającym ludzi z całego kraju. I od tego czasu aż do dziś gospodarze m iasta m ają stale za m ało m ieszkań w stosunku do liczby m ieszkań­ ców. Było jednak w stolicy i dawniej w iele atrakcji oraz w iele różnych rozrywek. Stąd przysłowie: „War­ szawa ciasna, ale jasna”. 3. Rodowód tego porzekadła w iąże się z w ydarze­ niem, które rzeczywiście miało m iejsce w stolicy. Otóż w listopadzie 1620 r. na pół obłąkany szlachcic, Michał Piekarski rzucił się w kościele św. Jana na króla Zyg­ m unta i lekko zranił go Czekanem. Egzekucja Piekar­ skiego, która odbyła się pod murami m iasta na P ie­ kiełku, była m akabrycznym widowiskiem . Skazaniec m iał żywcem paloną prawą rękę, potem kolejno obie ucinane, wreszcie został żyw cem rozerwany przez czte­ ry konie. N iesam ow ite w ycie skazańca w czasie tortur i w ykrzykiw ane przezeń różne słowa stały się później synonim em wszelkich wrzasków, jęków i głupstw: „Plecie jak Piekarski n a m ękach”. 4. Porównanie do bani karm elickiej — „Okrągły jak karm elicka bania” — używane szczególnie do otyłych w arszawianek w iąże się z kulą w fasadzie k o­ ścioła Karm elitów przy Krakowskim Przedmieściu.

198

Budow ę tego kościoła rozpoczęto w roku 1642, ukoń­ czono w latach 1672—1716, jest to budowla barokowa z bardzo bogatym, rów nież barokowym wnętrzem. 5. „Delikacik z m arym onckiej m ąki” i podobne określenie „Marymontczyk z razowej m ąki” w iąże się z doskonałą mąką z w iatraków na Marymoncie. Z m ą­ ki tej w ypiekano ongiś św ietne bułki. Stąd też „montów k i”, nazwa gatunku w arszawskich bułek.

6. „Osoliłeś by Pragę” to stare przysłow ie praskie, używ ane np. przy przepłaceniu lub przesoleniu potra­ w y. W iąże się z -wielkimi składam i soli, jakie sw ego czasu były na Pradze. 7. P rzysłow ie-w yzw anie •— „Apelacja pod Jeziornę” — w iąże się z m iejscem pojedynków, łąką w niedalekiej Jeziornie, pochodzi z X V III w . W tym czasie pojedynki na terenie miasta były surow o zaka­ zane. Ale już do Jeziorny nie sięgała władza Mar­ szałka Koronnego...

8. To przysłowie pow stało w X IX w. i wiąże się z Adolfiną Zimajerową, odtwórczynią głów nej roli w w odew ilu „Pani m ajstrow a z Podw ala” w Teatrze Nowym, która odpowiedziała krytykom na recenzje w prasie, w jednej ze scen poza tekstem i to podobno niezbyt cenzuralnie. Spowodowało to oburzenie ogółu widzów, prasy, no i powstania przysłowia: „Spisał się jak majstrowa z Podw ala”. 9. Po zajęciu W arszawy przez N iem ców w 1915 r. okupanci w yw ozili z miasta wszystko* co tylko było z m iedzi i mosiądzu. Przyszła kolej i na złocistą kopułę w ielkiego soboru, który od 1890 r. w znosił się na pl. Saskim (wieża soboru została rozebrana w 1921 r., reszta w roku 1924). Złocone, m iedziane blachy zastą­ piono w tedy zw ykłym i, cynkowanymi. Stąd później m ówiono o siwiejących: „Osiwiał jak sobór na Saskim placu”. 10. Przysłow ie to powstało na początku X IX w. W tym czasie pod Kolum ną Zygmunta było coś w ro­ dzaju „pośrednictwa pracy”. Co dzień zbierali się tu ów cześni bezrobotni i czekali na zaangażowanie. P o­ niew aż jednak n ie garnęli się do prac cięższych, stąd określenie „zygm untowski próżniak”. Określenie to stosowano wkrótce do w szystkich leni.

199

I. WARSZAWSKIE CMENTARZE

1. Groby ostatnich książąt m azow iecko-w arszaw ­ skich Stanisław a (zm. 1524 r.) i Janusza (zm. 1526 r.) znajdują się w podziemiach katedry św. Jana. Spoczy­ w ają tu również inni władcy Mazowsza: książę Janusz Starszy i jego wnuk B olesław III. W innych kryptach katedry są m. in. grobowce: Henryka Sienkiew icza i pierwszego Prezydenta Rzeczypospolitej Gabriela Narutowicza. 2. N ajw iększym grzebalnym cm entarzem w War­ szaw ie jest cm entarz bródnowski przy ulicach św. W incentego i Odrowąża. Obejmuje on obszar 114 ha. Główna aleja cmentarza m a 1268 m długości. Cmen­ tarz pow stał w 1878 r. początkowo jako lokalny — praski, z czasem powiększono go i przeznaczono dla ludności całej Warszawy. Wśród tysięcy m ogił są tu m ogiły ofiar w alk rew olucyjnych w 1905 r. i terroru hitlerowskiego, w spólne m ogiły żołnierzy polskich i radzieckich, poległych w walkach o Warszawę. 3. W ielki cm entarz żołnierzy radzieckich, którzy polegli w walkach o W arszawę oraz w jej rejonie w 1945 r., znajduje się przy A lei Żwirki i Wigury. Za­ łożono go w 1950 r. na terenie 19 ha. Pochowano na nim ponad 21 500 żołnierzy i oficerów. Wznosi się tu rów nież w ielki, granitow y obelisk. P o obu stronach obelisku ustawiono rzeźby żołnierzy radzieckich dłuta J. Jarnuszkiewicza i SŁ Lisowskiego. Przy w ejściu umieszczono na cokołach dwa bloki granitowe z rzeź­ bami. 4. Grób Stefana Żeromskiego, podobnie jak groby gen. J. Sierakow skiego i Katarzyny Sow ińskiej, znaj­ dują się na cmentarzu kalw ińskim , założonym w 1792 roku, przy ul. Żytniej (róg ul. Młynarskiej). 5. Grobowiec Juliana M archlewskiego jest na cmentarzu w ojskow ym na Powązkach. Cmentarz zo­ stał założony w 1912 r., początkowo jako praw osław ny dla żołnierzy rosyjskich. W 1918 r. został przejęty przez Wojsko Polskie. Znajduje się tu w iele grobów szcze­ gólnie dla Polski zasłużonych ludzi oraz tysiące m ogił

200

żołnierskich z różnych okresów w alk o niepodległość od powstania listopadowego (mogiła podchorążych po­ ległych w walkach ulicznych 1830 r.), do ostatniej w oj­ ny (mogiły pow stańców z sierpnia i w rześnia 1944 r.) i żołnierzy z 1945 r. N a cm entarzu znajduje się w iele pom ników różnych oddziałów, wśród nich zbiorowe pom niki-obeliski: poległych żołnierzy-pow stańców A rm ii Krajowej i 50-ciu powieszonych przez hitlerow ­ ców działaczy podziemia.

6. Groby znanych architektów Starej Warszawy: Szymona B. Zuga i Jana Ch. Kam setzera znajdują się na cm entarzu ew angelicko-augsburskim przy ul. M ły­ narskiej, założonym w 1792 r. Są tu również groby: twórcy pierwszego słow nika języka polskiego, Szy­ m ona B. Lindego, założyciela w arszaw skiego Ogrodu Botanicznego, M ichała Szuberta oraz m alarzy Zyg­ munta Vogla i W ojciecha Gersona. 7. Pom nik bojow ników „Bundu” i prochy ofiar Getta znajdują się na cm entarzu żydowskim przy uł. Okopowej. Cmentarz ten został założony w 1798 r. Są tu m. in. groby: tw órcy esperanta Ludwika Za­ m enhofa, współzałożyciela znanej Szkoły Technicznej H ipolita W awelberga, historyka Szym ona Askenazego i w ydaw cy encyklopedii Sam uela Orgelbranda.

8. Przy uł. Marymonckiej, pomiędzy Bielanami a Młocinami, znajduje się cm entarz żołnierzy w łoskich, którzy polegli lub zmarli na terenie Polski w czasie w alk w I w ojnie światow ej. 9. Cmentarz m uzułm ański, na którym przeważnie spoczywają Tatarzy, znajduje się przy ul. Tatarskiej (róg ul. Elbląskiej). 10. Na Woli na terenie dawnej reduty z 1831 r. jest cm entarz praw osław ny założony w 1841 r. Pochowano tu w ielu dygnitarzy carskich. Obok cmentarza prawo­ sław nego znajduje się cmentarz ofiar pomordowanych przez oddziały hitlerow skie w czasie powstania w ar­ szawskiego i powstańców poległych w wałkach ulicz­ nych. Poza m ogiłam i indyw idualnym i na cmentarzu jest szereg m ogił zbiorowych, przeważnie bezim ien­ nych, zawierających prochy tysięcy w arszawiaków po­ mordowanych i spalonych na stosach przez hitlerow ­ ców w czasie krw aw ej pacyfikacji Woli w sierpniu 1944 r.

201

46. MUZEA 1. Jest to najstarsze muzeum w Warszawie, jubilat ponad 100-letni. Pow stało w 1862 r. jako Muzeum Sztuk Pięknych przy ul. W ierzbowej Nr 11, w 1916 r. przeniesiono je na ul. Podwale Nr 15 i przemianowano na Muzeum Narodowe i w reszcie do obecnego gmachu przy ul. Jerozolimskich Nr 3, specjalnie wybudowanego na ten cel w latach 1927—38 w edług projektu arch. T. Tołwińskiego. Tu w łaśnie w specjalnej sali Matejki znajdują się słynne obrazy „Bitwa pod Grunwaldem”, „BatOTy pod Pskow em ” i „Kazanie Skargi”. Muzeum Narodowe ma również piękne zbiory m alarstw a p ol­ skiego od XVII do X X w., zbiory sztuki starożytnej, sztuki średniowiecznej, zbiory m alarstw a Europy P ół­ nocnej, m alarstw a szkół romańskich, zbiory sztuki zdobniczej i w iele innych ciekawych ekspozycji. Mu­ zeum Narodowe organizuje ponadto odczyty ośw iatow e poświęcone najróżnorodniejszym zagadnieniom sztu k i Cieszą się one niesłabnącym powodzeniem, podobnie jak w ystaw y zbiorów. 2. Muzeum Wojska Polskiego m ieści się przy Al. Jerozolimskich, obok Muzeum Narodowego. Pow stało w 1920 r., obrazuje dzieje oręża polskiego od najdaw ­ niejszych czasów do ostatniej w ojny św iatow ej. Tu zobaczymy np. szyszak bojowy wojownika polskiej drużyny z X w., miecze, zbroje i inne części uzbroje­ nia z okresu średniowiecza, m undury w ojskow e uży­ w ane przez polskie form acje w ojskow e w II w ojnie św iatow ej oraz pepesze, steny i błyskaw ice — broń pow stańców Warszawy. Część zbiorów jest ekspono­ wana na powietrzu, tworząc stałą w ystaw ę broni cięż­ kiej. Stoją tu działa, czołgi, sam oloty itp. 3. Bogata kolekcja bursztynów, najw iększa w Pol­ sce, znajduje się w specjalnej, bursztynowej sali Mu­ zeum Ziemi przy Al. Na Skarpie Nr 20/26. Przed bu­ dynkiem stoi kilka ciekawych zabytków przyrody m artwej, np. skam ieniały pień drzewa, w ielki głaz narzutowy itp. 4. Poczekalnia przed przesłuchaniem , tzw. „tram­ w aj”, i cele dla zatrzymanych znajdują się w Mauzo­

202

leum W alki i M ęczeństwa z la t 1939—45 w gmachu M inisterstwa O światy przy Al. I Armii Wojska P ol­ skiego Nr 25 (dawniej Al. Szucha). Tu w latach oku­ pacji znajdowała się katow nia Gestapo. 5. Smutna pamiątka z okresu w alk z caratem — kibitka znajduje się przed X Pawilonem Cytadeli War­ szawskiej. W tym ciekaw ym muzeum otwartym w 100-lecie powstania styczniow ego odtworzono cele więzienrie, m. in, celę Traugutta- i D ubieckiego oraz salę śledczą. Muzeum m a stałą ekspozycję w ielu pa­ m iątek związanych z w ięzionym i tu bojownikam i o w yzw olenie narodowe i społeczne.

6. Przy Rynku Starego Miasta Nr 20 m ieści się Muzeum Mickiewicza. Ma ono stałą w ystaw ę pośw ię­ coną życiu i twórczości w ielkiego poety. Poza zbiorami poświęconym i Adam owi M ickiewiczowi, muzeum orga­ nizuje w ystaw y obrazujące twórczość innych polskich pisarzy. 7. Piękny barokowy pałac Przebendowskich z X V III w. przy Al. Świerczewskiego, zw any często pałacem Radziwiłłów, jest siedzibą Muzeum Lenina. P ow stało ono w 1955 r. w 85 rocznicę urodzin w ielk ie­ go rewolucjonisty. Obejmuje zbiory związane z cało­ kształtem działalności W. Lenina oraz organizuje różne okresow e w ystaw y związane z zagadnieniami leninow ­ skim i oraz polskim i rosyjskim ruchem rewolucyjnym .

8. Różne rodzaje skał i m inerałów, surowce m ine­ ralne, rudy żelaza i m etali nieżelaznych oraz w iele okazów kopalin znajdziem y w Muzeum Geologicznym. Mieści się ono w gmachu przy ul. Rakowieckiej Nr 4. 9. Muzeum H istorii Polskiego Ruchu R ew olucyjne­ go zajmuje zabytkowy gmach Banku Polskiego zbu­ dowany przez A. Corazziego i J. Gaya w latach 1828— —30 przy pl. Dzierżyńskiego N r 1. Muzeum organizuje w ystaw y poświęcone dziejom polskiego ruchu rew o­ lucyjnego, np. w ielką w ystaw ę poświęconą X X -leciu PPR. 10. Muzeum H istoryczne m. st. W arszawy m ieści się w zabytkowych kamieniczkach przy Rynku Starego Miasta. Założono je w 1937, po w ojnie otworzono w 1950 r. Znajdują się tu cenne zbiory -warszawskie, np. stała w ystaw a — Historia W arszawy od X do X X w. Tu odbywają się stałe projekcje film ów o War­ szawie.

203

47. GAUDEAMUS.., 1. Zasłużona Warszawska uczelnia, która w 1958 r. obchodziła 140-lecie, to U niw ersytet W arszawski (Kra­ kow skie Przedmieście Nr 26/28). Ta wielowydziałow a uczelnia m a 151 katedr. K ształci się w niej około 8 ty ­ sięcy studentów. U niw ersytet W arszawski obejmuje duży zespół budynków w tym szereg dawnych pała­ ców: Kazim ierzowski (obecna siedziba rektoratu i dzie­ kanatów), Czetwertyńskich — Uruskich (siedziba In ­ stytutu Geograficznego) i Tyszkiew iczów — Potockich (dzisiejszy Gabinet Rycin i Czytelnia czasopism). 2. N ajw iększą uczelnią W arszawy jest Politechnika W arszawska (pl. Jedności Robotniczej Nr 1), założona w 1898 r. przy ul. Hożej jako Instytut Politechniczny, nawiązujący do powołanej przez St. Staszica Szkoły Politechnicznej z lat 1825—31. Od 1915 r. Politechnika W arszawska m ieści się w obecnym gmachu. W okresie m iędzyw ojennym i po w ojnie d o pierwszego gmachu doszły inne: Architektury, Łączności, Instytut Techniki Cieplnej itp. Ta w ielka uczelnia m a ogółem 185 k a ­ tedr. Kształci się w niej około 12 000 przyszłych inży­ nierów. 3. Kadry specjalistów dla rolnictwa i leśnictw a kształci Szkoła Główna Gospodarstwa W iejskiego (SGGW), która m ieści się przy ul. Rakowieckiej N r 8. SGGW została założona w 1906 r. N aw iązuje do In­ stytutu Agronomicznego w Marymoncie z 1816 r. Obecnie ma 86 katedr, 8 zakładów i ponad 3000 stu ­ dentów. 4. WSNS to skrót nazw y Wyższej Szkoły Nauk Społecznych przy KC PZPR. Uczelnia ta powstała w 1957 r., przygotowuje kierow nicze kadry aparatu partyjnego i organizacji społecznych oraz pracowników naukowych. Ma rów nież studia zaoczne i ośrodek kur­ sów krótkoterm inowych dla działaczy partyjnych i społecznych. 5. Przyszłych aktorów i reżyserów przygotowuje Państw ow a W yższa Szkoła Teatralna przy ul. Miodo­ wej Nr 24. Profesorami tej uczelni byli np. Leon

204

Schiller i Aleksander Zelwerowicz. Pow stała ona w 1950 r. z połączenia dwóch uczelni: Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej w Łodzi i Państw ow ej Wyż­ szej Szkoły Aktorskiej w W arszawie.

6. PWSM to skrót ńazwy Państw ow ej Wyższej Szkoły Muzycznej, wśród w ychow anków tej uczelni byli tacy w ybitni m uzycy, jak Fryderyk Chopin, Sta­ nisław Moniuszko i Ignacy Paderewski. K ształci się tu kilkuset przyszłych śpiew aków i m uzyków, kom ­ pozytorów i dyrygentów oraz nauczycieli. M ieści się ona w now o w ybudowanym budynku przy Okólniku. Tradycje tej zasłużonej uczelni sięgają aż do roku 1810, kiedy przy ówczesnej Szkole Dramatycznej powstała klasa śpiewu. Przekształcono ją później w Szkołę Mu­ zyczną, a od 1821 r. w Szkołę Główną Muzyki. W tym czasie uczelnią kierow ał Józef Elsner. 7. Bronisław Czech, Janusz Kusociński, Eugeniusz Lokajski i w ielu innych zasłużonych sportow ców było wychow ankam i A kadem ii W ychowania Fizycznego (AWF — poprzednia nazwa: CIWF — Centralny In sty­ tut W ychowania Fizycznego). Uczelnia ta powstała w 1929 r. i m ieści się na Bielanach przy ul. Marymor-ckiej Nr 34. Studiuje tu kilkuset przyszłych tre­ nerów i nauczycieli wf.

8. Przyszli lekarze studiują w Akadem ii Medycznej przy ul. Filtrowej Nr 20. Akademia nawiązuje do po­ wołanej przez Staszica w 1816 r. Szkoły Lekarskiej, którą rok później w łączono do uniw ersytetu. Od 1950 r. jest znowu sam odzielną uczelnią powstałą z połączenia w ydziałów UW: lekarskiego i farm aceutycznego oraz Akadem ii Stom atologicznej. Kształci się w niej około 4000 studentów. 9. SGPIS to skrót nazwy Szkoły Głównej Plano­ w ania i Statystyki założonej w 1906 r. przy ul. Rako­ w ieckiej Nr 6. Poprzednie nazwy szkoły to: W yższe Kursy Handlowe, Wyższa Szkoła Handlowa i Szkoła Główna Handlowa. Przygotowuje ona ekonomistów różnych specjalności dla handlu i produkcji. 10. W 1963 r. 15-lecie obchodziła W ieczorowa Szko­ ła Inżynierska przy ul. Narbutta N r 84. Przygoto­ w uje ona na studiach wieczorowych i zaocznych przyszłych inżynierów spośród pracującej kadry tech­ nicznej.

205

WARSZAWSKIE LIPCE

1. 22 lipca 1946 r. stolica otrzym ała bardzo po­ trzebny prezent, odbudowany most im ienia Poniatow ­ skiego. Długość m ostu wraz z wiaduktem wynosi 1206 m. Wielka arteria komunikacyjna stolicy ulica Grójecka, A leje Jerozolim skie i A leje 3 Maja połą­ czyły się znowu z prawym brzegiem Wisły. Mimo du­ żych trudności i tragicznej katastrofy 4 grudnia 1945 r., gdy zaw aliło się jedno z przęseł i zginął w W iśle Józef Krupnik z Chorzowa a ośm iu innych robotników od­ niosło ciężkie rany, ta w ielka inw estycja została od­ dana na czas. 22 lipca odbudowanym m ostem przeszła barwna defilada młodzieży. P ierw szy most im. Poniatow skiego został w ybudow a­ ny w latach 1904—1913 w edług projektu M. M arszewskiego i B. Plebińskiego. W 1915 r. w czasie I w ojny św iatow ej m ost został zniszczony. Odbudowano go w latach 1920—27. Pow tórnie został zniszczony przez wojska hitlerow skie 13 w rześnia 1944 r. 2. Lipcowy prezent z 1949 r. jest w ielkim osiąg­ nięciem urbanistycznym nowej Warszawy. Trasa W-Z (Wschód-Zachód), w ygodna trasa kom unikacyjna dłu­ gości 6,5 km, połączyła dzielnice lewobrzeżnej Warsza­ wy: Wolę i M łynów z Centrum Pragi i Targówkiem. Po likw idacji dawnego wiaduktu Pancera, dla zm niej­ szenia spadku przebito pod skarpą tunel i przeprowa­ dzono w nim jezdnię oraz szyny tram wajowe. Dla p ie­ szych założono schody ruchome. Główną arterią Trasy W-Z jest A leja Świerczew skiego, łącząca się na za­ chodzie z ulicą Wolską, a na wschodzie z przebudo­ w aną ulicą Zygm untowską i dalej z Szosą Radzymińską. Budowniczowie tunelu m ieli sporo kłopotów z osuwaniem się ziemi, szczególnie obok cennego za­ bytku, kościoła św. Anny, którem u groziło zniszczenie. Uratowano zabytek stosując polską m etodę zeskalania ziemi. 3. W św ięto lipcow e 1950 r. uruchomiono m aszyny drukarskie w gigancie poligraficznym Domu Słowa Polskiego, otworzono nową radiostację i nowoczesne, w ielkie kino „Moskwa”.

206

4. Klub Międzynarodowej Książki i Prasy u zbiegu Nowego Św iata i A lei Jerozolimskich został otwarty 22 lipca 1951 r. w m iejscu, gdzie dawniej był „Cafć-K lu b ”, znany z udanych zam achów Gwardii Ludowej w czasie okupacji. 5. Marszałkowską D zielnicę M ieszkaniową (MDM) i plac Konstytucji W arszawa otrzymała w św ięto lip ­ cowe 1952 r. Na wypalonej w czasie powstania w ar­ szawskiego ulicy M arszałkowskiej stanęły now e bloki m ieszkaniow e, jednocześnie ulicę, po w yburzeniu ruin, poszerzono praw ie dwukrotnie.

6. W lipcu 1953 r. przybył W arszawie Rynek Sta­ rego Miasta otoczony pieczołow icie zrekonstruowany­ m i kamieniczkam i. N ajstarszy plac W arszawy stał się znowu jednym z najpiękniejszych fragm entów stolicy. Stare Miasto było po powstaniu warszaw skim naj­ bardziej zniszczonym fragm entem stolicy. Dlatego też odbudowa tych niekom pletnych szkieletów kam ieni­ czek stała się pokazem sztuki zarówno architektów, jak i murarzy. 7. W lipcu 1955 r. Warszawa otrzymała Pałac K ul­ tury i Nauki, najw iększą budowlę stolicy i kraju, dar narodów radzieckich. O pałacu można pisać dużo i dłu­ go. Przypom nijm y w ię c tylko trochę liczb: kubatura budynku — 815 412 m 3, pomieszczeń — 3288, w yso­ kość 230,68 m. na budowę zużyto 40 m ilionów cegieł i 26 000 ton konstrukcji stalowych. Drugim prezentem lipcow ym 1955 r. był w spaniale rozplanowany, now o­ czesny Stadion X-lecia.

8. Całkowicie odbudowany Rynek N owego Miasta otrzym ała stolica w lipcu 1956 r. Starannie zrekonstru­ ow ane budynki stanęły w daw nej, jeszcze piękniejszej krasie. 9. W spaniałym darem św ięta lipcowego 1959 r. była w ielka trasa m ostowa im ienia Stefana Starzyńskiego. Połączyła ona W olę i Powązki z nową dzielnicą prze­ m ysłow ą — Żeraniem.

10. W przeddzień lipcow ego św ięta, w dniu 21 lipca 1962 r. przybyło stolicy nowoczesne kino „Luna” przy ul. Marszałkowskiej Nr 28. Ma ono dw ie sale w ido­ w iskow e o 800 m iejscach.

207

40. DUMA ROBOTNICZEJ WARSZAWY 1. W arszawska Fabryka Pomp na Żeraniu poprze­ dnio m ieściła się na Grochówie, od lipca 1963 r. prze­ niosła się do nowoczesnego zakładu, jednego z najno­ w ocześniejszych w Warszawie, Za projekt tego obiektu zespół projektantów zdobył w 1963 r. I nagrodę K BUiA w dziale architektury i budownictwa. W arszawskie pompy znane są w elektrowniach i cukrowniach w ielu krajów, w Polsce zobaczymy je np. w Turoszowie, w Płocku, na zaporze w Dębem. 2. „W arszawy” i „Syreny” powstają również na Żeraniu w Fabryce Sam ochodów Osobowych (FSO). Oprócz tych znanych w ozów osobowych produkuje się tu i inne typy pojazdów — sanitarki i furgonetki oraz podwozia do „Żuków” i „Nys”. Ten w ielk i kom binat przem ysłowy stolicy rozpoczął produkcję w 1951 r. 3. „Aga” to pierwszy typ radioodbiornika wyprodu­ kow any w 1950 r. przez Zakłady Radiowe im, M. K a­ sprzaka na Woli przy ul. Kasprzaka Nr 18/22. W ielki ten zakład m ieści się w zespole budynków w ybudow a­ nych w latach 1949—1951 m iędzy ulicam i Kasprzaka, Karolkową i Skierniewicką. Stąd pochodzą m. in. „Szarotki”, „Recitale”, „Y ioletty”, „Kosy” oraz w iele innych typów aparatów radiowych. 4. Na Woli przy ul. Karolkowej Nr 32/44 m ieszczą się w ielkie zakłady im. Róży Luksemburg. Pow stały one w 1928 r., produkowały w ów czas lam py elektrycz­ ne. W czasie powstania warszaw skiego zostały znisz­ czone. Odbudowa rozpoczęta w 1946 r. trwała przez 2 lata. W 1949 r. przystąpiono do produkcji lamp. Jed­ nocześnie trw ała rozbudowa zakładów. Obecnie Za­ kłady W ytwórcze Lamp Elektronowych im ienia Róży Luksem burg są w ielką fabryką zatrudniającą kilka ty ­ sięcy robotników, produkują rozm aite typy lam p ra­ diowych, telew izyjnych i rtęciowych. Wyroby zakła­ dów często trafiają na rynki zagraniczne.

zbudowane w 1910 r. i zniszczone podobnie jak w ięk­ szość zakładów w olskich w 1944 r. Odbudowano je po w ojnie w latach 1949—1956. Produkują błony foto­ graficzne i film ow e oraz błony rentgenow skie na użytek krajowy i zagraniczny.

6. Oczywiście PZO to P olsk ie Zakłady Optyczne na Grochówie przy ul, Grochowskiej 316—320. Założono je w 1921 r. jako Fabrykę A paratów Optycznych i P re­ cyzyjnych „H, Kolberg i Sp.”. Od 1931 r. noszą obecną nazwę. Produkują rozm aite, o ustalonej już marce, w yroby optyczne, np. lornetki, szkła okularowe, f il­ try fotograficzne, m ikroskopy, sprzęty m iernicze i przyrządy optyczne dla szkół, 7. „Osy” pow staw ały w W arszawskiej Fabryce Mo­ tocykli (WFM) przy ul. M ińskiej Nr 25. Ten nowo­ czesny zakład produkcyjny stolicy w ytw arzał również znane m otocykle WFM. Obecnie WFM połączyły się z P olskim i Zakładami Optycznymi.

8. P enicylina p ow staje w Tarchomińskich Zakła­ dach Farm aceutycznych w Tarchominie, czyli w grani­ cach W ielkiej W arszawy. W tym rozbudowanym z n ie­ w ielkiej, przedwojennej fabryczki, obecnie n a wskroś nowoczesnym zakładzie pow stają liczne antybiotyki. Oprócz penicyliny, która je st tu w ytw arzana już od 1949 r., produkuje się streptom ycynę, neumocynę, o x y teracynę i tetracyklinę. W iele z tych specyfików trafia do aptek zagranicznych. 9. M iniaturowe radioodbiorniki „Migo” powstają w Zakładzie Podzespołów Radiowych „Omig” przy uL Stępińskiej Nr 22—30, Fabryka ta produkuje nie tylko radioodbiorniki, ale i in ne precyzyjne aparaty, np. aparaty dla ludzi słabo słyszących, m iniaturow e pod­ zespoły, transformatory, oraz rozm aite m ikrourządzenia elektronowe. Jest to jedyny zakład w kraju w y ­ konujący dla przem ysłu elektronicznego tak m inia­ turow e urządzenia o w ielkiej precyzji w ykonania.

5. W arszawskie Zakłady Fotochem iczne „Foton” przy ul. Wolskiej 45 to daw ne zakłady Franaszka

10. W ybitny działacz robotniczy, Karol Wójcik, za­ m ordowany przez h itlerow ców w Oświęcimiu, praco­ w a ł w słynnej praskiej „Druciance” przy ul. Objazdo­ w ej Nr 1. Ongiś była to Fabryka Drutu założona w 1899 r., obecnie nosi nazw ę W arszawskiej Fabryki Sprężyn im. Karola W ójcika. D ziałała tu silna organi­ zacja SDKPiL, później KPP.

208

14— 500 zagadek o W arszaw ie

209

I WARSZAWA WCZORAJ, DZIS I JUTRO

1. P ierw sze w Polsce tow arzystw o naukowe po­ w stało w 1800 r. w W arszawie. B yło to Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Istniało do 1831 r., kiedy zostało zam knięte przez rząd rosyjski. Prezesam i TPN byli: Jan Albertrandi, Stan isław Staszic i Julian U rsyn Niem cewicz. 2. Słynna kawiarnia „Honoratka”, nazwana tak od im ienia w łaścicielki — Honoraty Cymermanowej, m ieściła się przy ul. M iodowej Nr 14 (obecnie stoi tam „Dom R zem iosła”). Było to m iejsce licznych kon­ certów i w ystępów artystycznych, a jednocześnie m iejsce spotkań m łodzieży patriotycznej z konspira­ cyjnej organizacji przygotowującej pow stanie listopa­ dowe. Później już w czasie powstania byw ali tam rów ­ nież akadem icy, literaci, dziennikarze i m łodzi żoł­ nierze z różnych form acji ochotniczych, przeważnie zw olennicy dyktatora gen. Chłopickiego. Spotykali się przy k aw ie lub m odnym w tym czasie ponczu. Toczyły się tam gorące dyskusje, a naw et odbyw ały zaimpro­ wizow ane w iece. 3. W 1939 r. w dniu w ybuchu II w ojny św iatow ej stolica liczyła 1 307 000 m ieszkańców, a 17 stycznia 1945 r., w dniu wyzw olenia tylko około 160 000! W tym około 150 000 m ieszkańców z dzielnic praw ego brzegu W isły i około 10 000 m ieszkańców peryferyjnych osiedli Warszawy lewobrzeżnej... Obecnie w W arszawie m ie­ szka ponad 1 200 000 osób. 4. W II w ojnie św iatow ej W arszawa poniosła o l­ brzym ie straty, najw yższe spośród w szystkich m iast Europy. W czasie działań wojennych, w e wrześniu 1939 r. bombardowania lotnicze i ogień artylerii n ie­ m ieckiej zniszczyły 12°/o zabudowy m iasta, później do-szło całkowite wyburzenie dzielnicy żydow skiej oraz zniszczenia w czasie pow stania i planowego palenia i wysadzania w powietrze ocalałych budynków przez specjalne oddziały hitlerowskie. Ogółem w czasie II w ojny uległo zniszczeniu 75°/o budynków przedw ojen­ nej Warszawy.

210

5. W przeddzień rocznicy X X -lecia PRL oddano do użytku przebudowaną A leję Żwirki i Wigury. N ow a ulica ma podwójne, siedm iom etrow e jezdnie z zatoka­ m i na przystanki autobusowe, które przestały taraso­ wać jezdnię. Pojazdy jadące w kierunku lotniska mogą w ięc rozwijać w iększą szybkość. Skróciło to czas prze­ jazdu ze Śródmieścia na Okęcie o około 15 minut.

6. W nowoczesnej zabudowie „wschodniej ściany” ul. Marszałkowskiej przybędą W arszawie m. in. dwa domy towarow e (jeden m iędzy ulicam i Sienkiew icza i K niew skiego, drugi m iędzy Widok i Rutkowskiego), biurow iec M inisterstw a Handlu Zagranicznego, rotun­ da PKO i w ieżow ce m ieszkalne z różnymi punktami usługow ym i na dolnych kondygnacjach. 7. W arszawa będzie m iała metro. 13 października 1964 r. Prezydium Stołecznej Rady Narodowej za­ twierdziło generalne założenia m etra, tj. Szybkiej K o­ lei Miejskiej w W arszawie (SKM). Pierw szy odcinek m etra pobiegnie 18-kilometrową trasą od Młocin do Służewca. Od Bielan do ul. Woronicza SKM będzie biegła w tunelu, dalej na powierzchni lub w wykopie. Przewidziano już 19 stacji — przystanków metra. Sta­ cje podziem ne składać się będą z paw ilonów w ejścio­ w ych (z kasami), peronów, przejść i pomieszczeń służ­ bowych. Stacje m ają być budowane z uw zględnieniem nowoczesnych osiągnięć techniki a zarazem oszczędnie.

8. W olę i centrum m iasta z przem ysłowym Tar­ gówkiem połączy m ost Świętokrzyski, a południowe Śródm ieście z Saską K ępą i centrum Grochowa — m ost Łazienkowski. Warto wspom nieć, że w dalszej przyszłości projektuje się jeszcze m ost Krasińskiego, który połączy Żoliborz z Bródnem i m ost Siekierkow ski z Siekierek do Lasu i Wawra. 9. Przyszłe muzeum skansenowskie grupujące za­ bytkow e budowle i relikty kultury ludowej powstanie na skraju Lasu Kabackiego. Poniew aż Las Kabacki jest rezerwatem i ma liczne pomniki przyrody, w ięc łącznie ze skansenem będzie to atrakcyjny teren dla turystyki. 10. Nad Wisłą, w rejonie Siekierek pow stanie w la­ tach siedem dziesiątych zespół paw ilonów przyszłej w y ­ staw y św iatow ej, m. in'. paw ilony Muzeum Techniki.

211

SKOROWIDZ WAŻNIEJSZYCH HASEŁ „A erofłot”, 165 Agrikola, 175 Akadem ia Medyczna, 205 A kadem ia Sztuk P ięk­ nych, 127 Akadem ia W ychowania Fizycznego, 205 „Alarm” (wiersz), 129 A leja I A rm ii Wojska Polskiego, 203 A leja Szucha, 203 A leja Zasłużonych, 187 A leja Żwirki i Wigury, 211 A leje Jerozolimskie, 190 A leje U jazdowskie, 138, 142 „Aligator”, 165 Andrzej (wójt), 122 A nielew icz Mocrdechaj, 146 Anin, 184 „Apelacja pod Jeziorną” 199 Archiwum G łówne Akt D awnych, 126 Archiw um M iasta S to­ łecznego W arszawy, 116, 139, 163 Armia Krajowa, 147, 148, 149 A rm ia Ludowa, 146, 149 Arsenał, 147 „A tlas” 164 B acciarelli Marcello, 130 „Baedeker W arszawski” O. Budrewicza, 157

Balon Blancharda, 182 Barbakan, 118 Bardowski Piotr, 180 Baron Henryk, 142 Bartłomiej (wójt), 122 Bartoszew icz Julian, 177 Baryczka W ojciech, 116 Barykady uliczne 1905 r., 142 „Baszta” (pułk), 149 Batalion Czwartaków, 149 Batalion Dąbrowskiego, 183 Batalion „Zośka”, 197 „Bazyliszek”, 133 „BCM” (osiedle), 134 Bełcząca, rz., 169 Berg Fiodor, gen., 170 Belw eder, 192 Białołęka, 182 B iblioteka Główna — U niwersytecka, 152 Biblioteka Narodowa, 152, 193 B iblioteka Publiczna, 152 „Biblioteka Syrenki” PIW, 152 Biblioteka Załuskich, 178 Bielany, 134 B ieliński Franciszek, marsz., 122 Bitw a pod Olszynką Gro­ chowską, 148 „Bitwa pod Sans Souci” 142 Blanchard François, 182 Bogusław ski W ojciech, 160 213

B olesław III, ks., 200 Brama Biała, 139 Bródno, 112, 184 Buczyński Ładysław, 146 Bytnar Jan „Rudy”, 147 „Cafć Club”, 146, 207 Canaletto Bernardo B elotto, 130 „Cedergren”, 179 Centralny Dom Towaro­ w y, 186 Centralny Gmach A rchi­ w ó w Państw ow ych, 133 Centralny Park Kultury, 167 „Chinka”, 165 Chopin Fryderyk, 181 Choszczówka, 184 C ieślew ski Tadeusz (oj­ ciec i syn), 131 Cmentarz bródnowski, 200

Cmentarz ewangelicki, 201

Cmentarz kalw iński, 200 Cmentarz muzułmański, 201

Cmentarz powązkowski, 187 Cmentarz prawosławny, 201

Cmentarz wojskow y, 200 Cmentarz żołnierzy ra­ dzieckich, 200 Cmentarz żołnierzy w ło­ skich, 201 Cmentarz żydowski, 201 Corazzi Antoni, arch., 125 Cyrk Staniew skłch, 162 Cytadela Warszawska, 142, 145, 203 Czarnecki Stefan, 114 „Czarny Kocur”, 133 „Czerwony Parow óz”, 143 Czuma Walerian, gen., 115 „Czwartacy”, 148 4 Pułk Piechoty, 148 Czyste, 142 214

D aw idow ski A leksy „Alek”, 147 Dąbrowski Jan' Henryk, gen., 176 D ąbrowski Jarosław, gen., 176 D ekert Jan, prezydent, 122

„Delikacik z m arym onckiej m ąki”, 199 D ni K siążki i Prasy, 153 „Dom Chłopa”, 194 „Dom K ata”, 195 Domek M auretański, 195 Dom Partii, 193 Dom Rzemiosła, 210 Drewno Łukasz, 122 D m a, rz., 169 Droga K alwaryjska, 137 „Drucianka”, 209 Drukarnia i księgarnia Dufour, 117 Drukarnia Jana Rossow skiego, 140 „Dryndą przez W arsza­ w ę” Wiecha, 154 Dubois Stanisław, 143 Dulfus Jan, 140 D unikowski X aw ery, 194 Dworzec Gdański, 173 Dworzec Główny, 173 Dworzec „Ochota”, 173 Dworzec „Pow iśle”, 173 Dworzec „Śródmieście”,

173

Dworzec Terespolski, 172 Dworzec Towarowy, 173 Dworzec W iedeński, 172 Dynasy, 121 „Dziadek z Placu N apole­ ona” G. Federowskiego, 155 „Dzieci W arszawy” pułk, 148 .D ziecko dawnej W arsza­ w y ” J. Kopeć, 154 „Dziecię Starego M iasta” J. I. K raszewskiego, 155 Dzierżyński Feliks, 116 X Pawilon. (Cytadela Warszawska), 142, 203

„Dziewczęta z N ow oli­ pek” P. Gojaw iczyń­ skiej, 154 Egzekucja Piekarskiego, 198 Elekcja królewska, 170 Elektrownia W arszawska, 141 „Elwa”, 135 „Express W ieczorny”, 159 Fabryka Bormana i Szw edego, 143 Fabryka Samochodów Osobowych, 208 Falenie a, 184 Filharm onia Narodowa, 162 „Foton”, 208 Fryderyk W ilhelm I, 114 Galeria Luxemburga, 160 Galeria polskiej rzeźby współczesnej, 178 Gamerski Tylman', areh., 124 „Gawędy o W arszawie” F. Galińskiego, 156 „Gazeta W arszawska”, 158 Getto, 146 Gierym ski Aleksander, 131 Gierym ski M aksymilian, 131 Gizanka Barbara, 133 „Głos W arszawy”, 159 Główny Urząd S taty­ styczny, 194 Godzina „W”, 147 Gocławek, 184 Gomulicki Wiktor, 156 „Gong”, 165 Gotard (rycerz), 113 „Grand H otel”, 193 Grobowiec M archlew­ skiego. 200 Groby książąt m azow iec­ kich, 200

Grochów, 112 Grottger Artur, 130 Grób Żeromskiego, 200 „Gruba Kaśka”, 195 Grupy Szturmowe, 147 Gwardia Honorowa A ka­ demicka, 148 Gwardia Narodowa War­ szawska, 148 Gwardia Ludowa, 146, 147 Hala Gwardii, 188 Hale Mirowskie, 188, 190 Hibner W ładysław, 143 „Historie w arszaw skie” B. Krzywobłockiej, 157 Hoffm anowa z Tańskich Klem entyna, 196 „Honoratka”, 210 H otel Sejm ow y, 193 H otel „Warszawa”, 137 Huta „Warszawa”, 137 „Hybrydy”, 193 Idźkowski Adam, arch., 124 „Iluzjon”, 141 „Im prowizacja” (wiersz), 129 Instytut Agronomiczny, 204 Instytut Fryderyka Cho­ pina, 127 Instytut Głuchoniemych i Ociem niałych, 137 Instytut Szlachecki, 193 Jachowicz Stanisław , 177 Jan Kazimierz, 114 Janusz, ks., 114 Janusz Starszy, ks., 200 Jaracz Stefan, 161 Jarzębski Adam, 152 Jasiński Jakub, gen., 144 Jazdów, 113 Jelonki, 185 Jerzy II Rakoczy, 115 „Jeszcze o dawnej War­ szaw ie J. W aydel-Dm ochow skiej, 156 215

Jurydyka Aleksandria,

121

Jurydyka Bielino, 121 Jurydyka Dziekanka, 121 Jurydyka Grzybów, 120 Jurydyka Leszno, 121 Jurydyka Ordynacka, 120 Jurydyka Praga Bisku­ pia, 120 Jurydyka Skarszewska (Skaryszewska), 121 Jurydyka Tamka, 120 Jurydyka W ielopole, 120 Jurydyka Zadzikowska,

121

Kałęczyn, 120 K am ienica Baryczkow ska, 116 Kam ienica Fukierowska, 117 Kam ienica Johna, 118 K am ienica K łucznikow ska, 116 K am ienica K raszew skie­ go, 193 K am ienica Orlemusów, 117 K am ienica „Pod Fortu­ ną”, 117 K am ienica „Pod Murzyn­ kiem ”, 116 K am ienica „Pod Okrę­ tem ”, 117 Kam ienica Prażm ow skich, 193 K am ienica Schlichtyngowska, 117 K am ienica Staszica, 117 K am ienica Talentiego, 117 „Kam ienie na szaniec” A. Kam ińskiego, 155 Kamion, 112, 170 Karetki kurierskie, 172 „Karuzela W arszawska”, 163 Kasprzak Marcin, 142 Katedra Sw. Jana, 182, 187 216

Kawęczyn, 184 „Kazik D ębiak”, 146 Kierbedź Stanisław , inż. 168 Kępa Kawcza, 113 Kępa Solecka, 113 K ierm asz książek, 153 K iliński Jan, płk,, 144 K ino „Apollo”, 146 Kino „A tlantic”, 165 K ino „Luna”, 207 K ino „Moskwa”, 163, 206 K ino „Napoleon”, 146 Kino „W isła”, 136 KKO, 147 Klub Dem okratyczny, 182 Klub Księgarza, 153 Klub M iędzynarodowej Prasy i Książki, 153, 207 „Kłosy”, 158 K niew ski W ładysław, 143 K olczyński Antoni, 188 Kolum na Zygmunta, 132, 186, 199 Kołłątaj Hugo, 116, 144 Koło, 135, 185 Kom isja Brukowa, 122 K om itet Centralny PZPR, 193 Kom unistyczna Partia Polski, 143 Kongres Św iatow ej F e­ deracji Miast B liźnia­ czych, 183 Kongres Zjednoczenio­ w y Partii Robotniczych, 183 Konrad I, ks., 113 Konrad n , ks,, 113 Kopczyński Bronisław, 131 Korczak Janusz, 196 Kostrzewski Franciszek, 131 Koszary A rtylerii Koron­ n ej, 194 K oszary Czwartaków, 148 Koszary Szkoły Podcho­ rążych, 144 Kościół K arm elitów, 198

K ościół Narodzenia NMP, 179 Kościół Św. Anny, 114, 206 Kościół Św. Jana (kate­ dra), 182, 187 Kościół Sw. Karola B o­ rom eus za, 137 Kościół Sw. Marcina, 182 K ościół Sw. Wawrzyńca, 145 Kościół Wizytek, 119 K ościół W szystkich Ś w ię­ tych, 136 Krajowa Rada Narodowa, 182, 183 K rasicki Janek, 197 „Krokodyl” (kawiarnia), 116 Kropiwnicki Alfons, arch., 124 Królikarnia, 194 K sięgarnia ..Atlas”, 164 Księgarnia Broniew skie­ go, 153 K sięgarnia Literacka, 153 K sięgarnia Naukowa. 154 Księgarnia Prusa, 153 Księgarnia Struga, 153 K sięgarnia Żeromskiego, 153 „Kurier W arszawski”, 158 Kusociński Janusz. 188 „Kuźnica K ołłątajow ska”, 144 „Kwiaty P olskie” J. Tu­ wim a, 129 L alew icz Marian, arch., 125 „Lalka” B. Prusa, 154 „Larum na traktach W ar­ szaw y” S. Szenica, 157 Las Kabacki, 211 Lasek Bielański. 167 „Legia” WKS, 188 L elew el Joachim, 181 Leszczyński Stanisław 182 Lew artow ski Józef, 180

„Ludzie Bezdomni” S. Żeromskiego, 155 „Luna-Park”, 162 Liiders Aleksander, gen., 170 Łazienki, 119 Łukasiński W alerian, mjr, 196 M adaliński Antoni,, gen., 177 Magier A ntoni Szeliga, 196 „Maleńki znak” (piosen­ ka), 151 M ariensztat, 190 M arszałkowska D zielnica M ieszkaniowa, 207 „Marsz Mokotowa” (pieśń), 150 Marymont, 199 „Marymontczyk z razo­ w ej m ąki”, 199 Mauzoleum Walki i Mę­ czeństwa, 202 „Mazur Kajdaniarski”, 142 „MDM”, 207 M emoriał Kusocińskiego, 188 Memoriał Pytlasińskiego, 189 M erlini Dominik, arch., 124 Metro, 211 „Miasto Niepokonane” K. Brandysa, 156 Miedzeszyn, 184 M iejski Ogród Zoologicz­ ny, 165 M iędzylesie, 184 Międzynarodowe Igrzyska Sportowe, 171 Międzynarodowe Kon­ kursy Chopinowskie, 162 Międzynarodowe Targi Książki, 153 217

M inisterstw o Kom unika­ cji, 195 M inisterstw o Kultury i Sztuki, 119 M inisterstw o Oświaty, 202

M łociny, 185 Mochnacki Maurycy, 177 M okotów, 184 „ M on tów k ij 199 „Morowa zaraza”, 122 Most Gdański, 169 Most Kierbedzia, 168 Most kolejowy, 169 Most Łazienkowski, 211 Most Poniatowskiego, 206 Most Ponińskiego, 168 Most Śląsko-Dąbrowski, 168 Most Świętokrzyski, 211

Most wysokowodny, 168 Most Zygm unta Augusta, 168 Mury obronne, 118 Muzeum Archeologiczne, 112

Muzeum Chopina, 127 Muzeum Dunikowskiego, 194 Muzeum Geologiczne, 203 Muzeum H istorii P olskie­ go Ruchu R ew olucyjne­ go, 203 Muzeum Historyczne m. st. Warszawy, 116, 203 Muzeum Lenina, 203 Muzeum Łowieckie, 118 Muzeum M ickiewicza, 203 Muzeum Narodowe, 202 Muzeum Teatralne, 138 Muzeum W ojska P olsk ie­ go, 202 Muzeum Ziemi, 202 „Na Glinkach”, 146 „Na P rzełaj”, 159 218

„Nasza Księgarnia” IW, 152 „Natasza”, 164 Norblin Jan Piotr, 130 „Nowa Jerozolim a”, 190 Nowotko Marceli, 197 N ullo Franciszek, gen., 174 Obiady Czwartkowe, 119 Obserwatorium Astrono­ m iczne, 195 „O buduj się Warszawo” (wiersz), 129 Ochota, 115, 184 Oczko Wojciech, 196 „Odprawa posłów grec­ kich” J. K ochanow skie­ go, 140 Ogród Botaniczny, 113, 167 Ogród Saski, 166 Ogród Zoologiczny, 165 Okęcie, 135 „Okrągły jak karm elicka bania”, 198 Okrzeja Stefan, 142 Olszewski Tadeusz „Za­ w isza”, 147 Olszynka Grochowska, 148 Operetka Warszawska, 161 „Opowiadania o starej W arszawie” W. Gomulickiego, 156 Oppman Artur (Or-Ot), 117, 128 „O ptakach i tram w a­ j a c h (wiersz), 128 "Osoliłeś by P ragę”, 199 „Osiedle M łodych”, 134 „Osiedle Oszczędzają­ cych”, 134 Osiedle „Panieńska”, 135 Osiedle „Prototypowe”, 135 Osiedle „Przyjaźń”, 135 „Osiwiał jak sobór na Pląsu Saskim ”, 199

P akt W arszawski, 171 P ałac Błękitny, 126 P ałac Czapskich, 127 P ałac Czetwertyńskich, 204 P ałac Denhoffów, 119 Pałac Gnińskich, 120, 127 Pałac Hołowczyca, 118 Pałac Jabłonowskich, 136 Pałac Kazim ierzowski, 204 Pałac Kom isji Rządowej Przychodów i Skarbu, 192 Pałac Krasińskich, 126 Pałac Kultury i Nauki, 186, 187, 207 P ałac M ałachowskich, 192 Pałac M łodziejowskiego, 192 Pałac Młodzieży, 187 Pałac M ostowskich, 127 Pałac Nam iestnikow ski, 119 Pałac „Na Wodzie”, 119 Pałac „Pod Blachą”, 127 P ałac „Pod 4-m a W iatra­ m i”, 126 Pałac „Pod Królam i”, 178 Pałac Potockich, 119 Pałac Przebendowskich 203 Pałac Raczyńskich, 126 Pałac Radziwiłłów, 119 Pałac Rzeczypospolitej, 126 Pałac Staszica, 126 Pałac Tyszkiewiczów, 127, 204 Pałac Uruskich, 204 Pałac W essla, 193 Pałac W ilanowski, 175, 178 „Pałacyk M ichla” (pio­ senka), 150 „Pam iętnik F ilipka” Wł. Zambrzyckiego, 157 Pancer Feliks, inż., 168

Państw ow a W yższa Szko­ ła Muzyczna, 205 Państw ow a W yższa Szko­ ła Teatralna, 204 Państw ow e W ydawnic­ tw o Naukowe, 192 Państw ow y Instytut Wy­ dawniczy, 152 Państw ow y Urząd Sam o­ chodowy, 173 Państw ow y Zakład W y­ daw nictw Lekarskich, 126 „Papirus”, 165 „Parasol” (batalion), 147, 149 Park Kultury, 167 Park Kusocińskiego, 166 Park Paderewskiego, 113 Park Sawickiej, 167 Park Skaryszewski, 166 Park Sowińskiego, 166 Park Traugutta, 166 Park Ujazdowski, 166 Park Żeromskiego, 166 „Pasta”. 179 „Pawiak”, 179 Piekarski Michał, 198 I D yw izja Piechoty WP, 147 „Pierwsze pistolety” J. Fonkowicza, 155 1 Pułk Lotnictwa My­ śliw skiego „Warszawa”, 149 1 Samodzielna Brygada Kaw alerii, 149 Piw arski Jan Feliks, 131 ..Pięciu Poległych”, 182 Plac Dąbrowskiego, 176 Plac D efilad, 178, 186 Plac Dzierżyńskiego, 175 Plac Grzybowski, 136 Plac Jedności Robotni­ czej. 183 Płac Kazimierza W iel­ kiego, 191 Plac Kercelego, 190 Plac Komuny Paryskiej, 136 219

Plac M ałachowskiego, 136 P lac Narutowicza, 136 Płac Pod Lwem, 137 Plac Pow stańców War­ szaw y, 137, 194 P lac Saski, 199 Plac Starynkiew icza, 123 Plac Szembeka, 137 P lac Teatralny, 136 P lac Trzech Krzyży, 137 Plac U nii Lubelskiej, 118 Plac W arecki, 137 P lac W itkowskiego, 191 Plac Zawiszy, 176, 191 Plac Zielony, 176, 191 P lac Złotych Krzyży, 137 „Plecie jak Piekarski na m ękach”, 198 Płudy, 184 P łyta Czerniakowska, 183 „Pobudka”, 158 „Pociejów”, 191 „Poczta Saska”, 193 „Pod znakiem poetów ”, 152 Pokaz lotniczy, 141 P ole M okotowskie, 141 Politechnika W arszaw­ ska, 183, 204 „Polonez W arszawski”, 151 „Polonia” KS, 189 Polska Akadem ia Nauk, 187 Polskie Towarzystwo T u­ rystyczno-K rajoznaw ­ cze, 192 Polskie Zakłady Optycz­ ne, 209 Pom nik Bogusławskiego, 136 Pomnik Bohaterów Getta, 175 Pom nik Bohaterów War­ szawy, 136 Pom nik Bojow ników „Bundu”, 201 Pom nik Braterstwa B ro­ ni, 174 .220

Pom nik Chopina, 174 Pom nik Dzierżyńskiego, 175 Pom nik Górskiego, 179 Pom nik K ilińskiego, 175 Pom nik Konopnickiej, 195 Pom nik Moniuszki, 136 Pomnik na Wale G ocławskim, 178 Pom nik Nullo, 174 Pom nik Orzeszkowej, 167 Pom nik Partyzantów, 174 Pomnik Poniatowskiego, 174 Pom nik Skłodow skiej-Curie, 175 Pom nik Sobieskiego, 175 Pom nik Syreny, 175 Pomnik Świerczew skiego, 197 Pom nik Wdzięczności Arm ii Radzieckiej, 137 Pom nik Żołnierza I Ar­ m ii, 194 Potiebnia Andrzej, kpt., 170 Powązki, 186 Powsin, 185 P ow stanie K ościuszkow ­ skie, 144 Pow stanie Listopadowe, 144, 145 P ow stan ie Styczniowe, 145 Pow stanie W arszawskie, 147 Pow stanie w Getcie, 146 Powszechny Dom Tow a­ rowy „Wola”, 178 Pólków, 185 Praga Południe, 184 Praga Północ, 184 Praga Rafał, 159 „Praha” (bar), 164 Prezydium Rady M ini­ strów, 119 Próchnik Adam, 181 „Prudential”, 137

Prus Bolesław, 181 Przew rót M ajowy 1926 r„, 115 Przybylski Czesław, areh., 125 Przyczółek Czerniakow­ ski, 183 P ytlasiński W ładysław, 189 Rakoczy Jerzy II, 115 R akowiec, 135 „Reduta Ordona” (wiersz), 145 Rem bertów, 184 R em iszew ski Walery, mjr, 148 „Riksza”, 172 Rogatki m okotowskie, 118 Rondo W aszyngtona, 137 „Ropuchy”, 172 R ow ecki Stefan „Grot”, gen., 148 „Ruch”, 158 R utkowski Jan, 143 R ybitw y, 113 Rynek N ow ego Miasta, 207 R ynek Starego Miasta, 116, 203, 207 „Sady Żoliborskie”, 134 „Sarm ata” RKS, 189 Saska Kępa, 113 Saw icka Hanna „Hanka”, 147 Sejm , 193 Sejm Czteroletni, 170 Sem połow ska Stefania, 197 Siekierka, 211 Skłodow ska-C urie Maria, 180 „Słow o się rzekło, ...kobył­ ka u plota”, 198 Słup m ilow y, 178 Służew , 113, 135 Sobieski Jan III, 198 Sobór n a FL Saskim , 199

Solec, 112, 113 Sosnowski Oskar, areh., 124 Sow iński Józef, gen., 144 „Spisał się jak m ajstrowa z P odw ala”, 199 Spychalski Marian, marsz., 123 Stadion Dziesięciolecia, 186, 207 Stadion Polonii, 189 Stadion W ojska Polskie­ go, 188 S taff Leopold, 180 Stare Bródno, 112 „Stare M iasto zw ycięży” (wiersz), 129 „Starówka”, 163 „Stary K apral” (wiersz), 128 Starynkiew icz Sokrates, gen., 123 Starzyński Stefan, 123 „Steinkellerka”, 172 „Stolica” WTI, 159 „Stolica” P. Gojawiczyń­ sk iej, 154 „100 Pociech”, 162 „Strażnica”, 158 Strug Andrzej, 181 „Strusie króla Stasia” J. Łojka, 156 Strzeszew ski Jan „Wik­ tor”, 147 „Szanghaj”, 164 Szeroki D unaj”, 190 Szkoła Głów na Gospo­ darstw a W iejskiego, 204 Szkoła Główna P lanow a­ n ia i Statystyki, 205 Szkoły Tysiąclecia, 141 „Szosa K rakow ska” (osiedle), 135 „Sztyletnicy”, 145 Szybka Kolej Miejska, SKM, 211 Szyller Stefan, areh., 125 Szym anowski Karol, 180 221

Śródm ieście, 185 Ś w iatow y Festiw al Mło­ dzieży i Studentów, 171 Św iatow y Kongres Poko­ ju, 171 Świerczew ski Karol „W alter”, gen., 197 „Tanie D om ki”, 134 Tarchomińskie Zakłady Farm aceutyczne, 209 Targowe Małe, 112 Targowe W ielkie, 112 Targówek, 112 Teatr „Ateneum ”, 161 Teatr „Baj”, 161 Teatr Letni, 160 Teatr Mały, 161 Teatr m iasta stołecznego W arszawy, 161 Teatr Narodowy, 160 Teatr Nowy, 161, 199 Teatr Polski, 160 Teatr „Qui-pro-quo”, 160 Teatr Wielki, Opery i Baletu, 136 Telefony, 141 T elew izja Warszawska, 163 „Tewa”, 135 Tołwiński Stanisław , 123 Tołw iński Tadeusz, arch., 125 „Torwar”, 188 Tow arzystw o Patriotycz­ ne, 196 Tow arzystw o Przyjaciół Nauk, 210 Towarzystwo W ydawni­ cze J. Mortkowicza, 152 Tramwaje, 172, 173 Tramwaj konny, 172 Trasa m ostow a Starzyń­ skiego, 168, 207 Trasa W schód-Zachód (W-Z), 206 Traugutt Romuald, gen., 145 Trojden, ks., 122 3 D yw izja Piechoty WP, 183 222

3 Pułk U łanów, 149 Twardowski Jan, 133 „Tygodnik Ilustrow any”, 158 Tylman z Gameren, arch., 124 Układ W arszawski, 171 U lica Bartoszewicza, 177 U lica Dąbrowskiego, 176 U lica Dąbrowszczaków, 138 U lica Długosza, 147 U lica Duracza, 177 Ulica Dworska, 143 U lica Elektoralna, 120, 138 U lica Fawory, 138 U lica Foksal, 182 Ulica Freta, 180 U lica Grzybowska, 120, 142 U lica Hankiewicza, 193 U lica Jachowicza, 177 U lica K am ienne Schodki, 139 U lica Kasprzaka, 143 U lica Kinowa, 139 U lica Koński Targ, 191 U lica Krajowej Rady N a­ rodowej, 182 U lica Krakow skie Przed­ m ieście, 114, 118, 119 U lica Królewska, 191 U lica K rzyw e Koło, 116, 139 U lica Księżnej Anny, 112 U lica Madalińskiego, 177 U lica Marszałkowska, 121 , 122

U lica Ulica U lica U lica U lica U lica U lica U lica U lica U lica Ulica

Marzanny, 139 Miła, 146 Miodowa, 138 Mochnackiego, 177 Mostowa, 112 N owy Świat, 118 Podwale, 121 Przeczna, 138 Rybaki, 113 Smolna, 145, 174 Tamka, 120

U lica Targowa, 112 U lica Twarda, 182 U lica Wałowa, 191 U lica W ejnerta, 177 U lica Wołowa, 191 U lica Zielna, 143 U lica Zuga, 177 U lica Żółkowskich, 176 U niw ersytet W arszawski, 204 „Uspokojenie” (Wiersz), 128 Vogel Zygmunt, 130 Wars i Sawa, 132 Warsz, 113 „W arszawa” (wiersz K. L Gałczyńskiego), 129 „Warszawa” (wiersz A. Nowickiego), 128 „W arszawa ciasna, ale jasna”, 198 „W arszawa w ydarta n ie­ pam ięci” W. Rogowi cza, 157 „Warszawianka” SKS, 189 „W arszawianka 1830” (pieśń), 150 „W arszawianka 1905” (pieśń), 150 W arszawska Brygada Pancerno-M otorowa, 148 W arszawska Fabryka M otocykli, 209 W arszawska Fabryka Pomp, 208 W arszawska Fabryka Sprężyn, 209 „Warszawska Jesień ”, 163 W arszawska Spółdzielnia Mieszkaniowa, 135, 181 W arszawska Straż Ognio­ wa, 140 „W arszawski dzień”, (piosenka), 151 „W arszawskie dzieci” (pieśń), 150

W arszawskie Towarzy­ stw o Cyklistów, 189 W arszawskie Towarzy­ stw o W ioślarskie, 189 W arszawskie Zakłady Fo­ tochem iczne, 208 W aryński Ludwik, 142, 143 W aszkowski Aleksander, 145 Wawer, 146 W ejnert Aleksander, 177 W iadukt Pancera, 168 W ieczorowa Szkoła Inży­ nierska, 205 „W ielka radość w War­ szaw ie” (piosenka), 151 Wieża Marszałkowska, 139 W ieża Rybaków, 139 W ilanów, 175, 178 W ittenberg Arwid, marsz., 114 W ładysław IV, 114 Wola, 185 W ojskowy K lub Sporto­ w y, 188 W olnomularstwo Naro­ dowe, 196 „W ołówka”, 191 „Wschodnia Ściana”, 211 WSM „Koło”, 135 WSM „Okęcie”, 135 W yścigi konne, 141 Wyższa Szkoła Nauk Spo­ łecznych, 204 Wyższa Szkoła Teatralna, 204 Zaborów Leśny, 148 „Zachęta”, 136 Zacisze, 184 Zakłady im ienia Kasprza­ ka, 208 Zakłady im ienia Róży Luksemburg, 208 Zakłady im ienia Waryń­ skiego, 143 Zakłady „Omig”, 209 Zakrzewski Ignacy W yssogota, 122 223

Zamek Ostrogskich, 127 Zapiecek, 139 „Zatrasie” (osiedle), 134 Zawadzki Tadeusz „Zośka”, 197 Zaw isza Artur, 176 Zaw isza Czarny, 176 Zbór ew angelicki, 118 „Zdobycz Robotnicza” (osiedle), 134 Zembrzuski Paw eł, 116 „Zieleniak”, 191 Ziem owit, ks., 113 „Złota Kaczka”, 133 ZOO, 165 „Zośka”, 197 Zug Szym on Bogum ił, areh., 177 Zw iązek Literatów P ol­ skich, 193

Zygm unt August, 114 Zygm unt I Stary, 114 Zygm unt III Waza, 114 „Zygm untowski próż­ n iak ”, 199 Żandarm eria Narodowa, 145 Żerań, 208 ŻOB, 146 Żoliborz, 134, 185 Żółkowski A lojzy Fortu­ nat, 176 Żółkow ski Alojzy Gon­ zaga, 176 Żurawka, rz., 169 „Życie W arszawy”, 159