Lalak Z. - Kursk 1943

BITWY-KAMPANIE-WOJNY

DOM WYDAWNICZY V BELLONA

WSTĘP 1943 rok rozpoczął się dla armii nie­ mieckiej klęską 6. Armii feldmarszałka von Paulusa pod Stalingradem. Kolejną porażką na froncie wschodnim była utrata Rostowa. W Afryce Północnej toczyły się ciężkie wal­ ki obronne. Marzec przyniósł stopniową p o ­ prawę na froncie wschodnim. Niemcom udało się pomyślnie przeprowadzić operację pod Charkowem, co doprowadziło do p o ­ nownego zajęcia tego miasta. Pozwoliło to ustabilizować linię frontu i umocnić własne pozycje. Sukces pod Charkowem pozwolił także na podniesienie nadwątlonego morale po katastrofie stalingradzkiej.

pociskami przeciwpancernym i B R -540, niszczyły pancerz o grubości 120 mm z odległości 1000 m. Bardzo ważnym elementem w przełama­ niu niemieckiej przewagi było zwiększenie nasycenia bronią przeciwpancerną. Rozpo­ częto produkcję doskonałej armaty p-panc. ZIS-2 kalibru 57 mm (właściwie było to wznowienie produkcji, gdyż model ten został zatwierdzony do produkcji seryjnej w czerw­ cu 1941 roku, a w grudniu produkcję prze­ rwano) oraz zmodernizowanych modeli armat.

Niemieckie jednostki pancerne koncentrowały się do natarcia pod osłoną lotnictwa Kampania prowadzona zimą 1942/43 roku była dla Wehrmachtu bardzo kosztow­ na. Poważne straty w ludziach można było jednak odtworzyć (zwłaszcza jeśli odpo­ wiednio wykorzystano by jednostki rezer­ wowe), poważniejsze były straty w sprzęcie bojowym. Przyczyn takiego stanu rzeczy było kilka. 1. Zm ieniła się zasadniczo sytuacja na głównym teatrze wojny, czyli na froncie wschodnim. Sowieci dysponowali teraz dobrze wyszkolonymi jednostkam i piechoty i wojsk pancernych, które stawiały zaciekły opór. Sprzęt sowiecki od początku wojny właściwie nie ustępow ał niemieckiemu. Czołgi średnie T-34, wprowadzone do pro­ dukcji w 1942 roku i wyposażone w armatę F-34, mogły zwalczać niemieckie maszyny już na dystansie 1000 m (pocisk przebijał pancerz o grubości ok. 50 mm). Wprowa­ dzenie nowego naboju przeciwpancernego BR-350B zwiększyło ten dystans do 1500 m, a na dystansie 300 m przebijano pancerz o grubości 75-80 mm. Podobne parametry m iała armata czołgowa Z IS-5, w którą wyposażono czołgi ciężkie KW-1. Ze względu na wady konstrukcyjne tego czo ł­ gu stopniowo ograniczano jednak jego pro­ dukcję. Podwozia KW-1 z powodzeniem za­ częto wykorzystywać do produkcji dział samobieżnych SU-152. Pojazdy te, wyposa­ żone w haubico-armatę ML-20S, strzelającą

Sy tu a c ja na fro ncie w sc h o d n im na p o cz ą tk u lipca 1943 r.

M y b łiik i

1 5 3 PÓŁNOCNO-ZACHODNI

I53STEPOWY I53 POŁUDNIOWO ZACHODNI otneisk

[ 5 3 POŁUDNIOWY

I 5 3 północnokaukaski

2. Istotną przyczyną osłabienia Wehr­ ny w lutym do Tunezji, chociaż było jasne, machtu na froncie wschodnim była ko­ że walki w Afryce są przegrane. W maju nastąpiła kapitulacja i stracono wszystkie nieczność wysyłania uzupełnień na front af­ czołgi. N a ten problem należy spojrzeć rykański, a później włoski. Sztandarowym nieco szerzej, gdyż nie dotyczy to tylko przykładem są losy s.Pz.Abt.504 (504. bata­ Tygrysów, dotyczy to całości dostaw. Nie lion czołgów ciężkich), który został wysła­

bez znaczenia były też nasilające się z każ­ dym miesiącem naloty alianckie, które znacz­ nie uszczupliły możliwości niemieckiego przemysłu. 3. Brak koordynacji w przemyśle zbroje­ niowym. 4. Brak wyraźnej koncepcji rozbudowy i reorganizacji niemieckich wojsk pancer­ nych. 28 lutego 1943 roku Hitler m ianow ał na stanowisko Generalnego Inspektora Wojsk Pancernych gen. H. Guderiana. M iał on być tym człowiekiem, który przywróci utraconą pozycję Wehrmachtowi. Guderian stosunkowo szybko zaznajomił się z istniejącą sytuacją i opracował raport, który w pierwszym punkcie stwierdzał: Od pierwszych godzin walk pola zostały usłane wrakami niemieckich czołgów

1. Z adanie na rok 1943polega na tym, aby stworzyć liczbę dywizji pancernych mających pełną zdolność bojową do działań zaczepnych o celach ograniczonych. N a rok 1944 musimy się przygotować do natarcia na wielką skalę. Jak widać, Guderian był pewien, że dla armii niemieckiej 1943 rok powinien być rokiem uzupełnień, odbudowy utraconego potencjału, wewnętrznej reorganizacji i ogra­ niczonych operacji zaczepnych. Podobną opinię wyrażał marszałek Manstein, dowód­ ca Grupy Armii „Południe", oraz gen. płk. Model, dowódca 9. Armii z Grupy Armii „Środek". Prezentowali oni bowiem teorię „obrony strategicznej", która polegała na cierpliwym czekaniu na kolejne natarcia so­ wieckie, odparciu ich oraz na jak najwię­ kszym osłabieniu przeciwnika. Całkowicie odmienny pogląd prezen­ tow ał dowódca Grupy Armii „Środek", marszałek Kluge, oraz Szef Sztabu OKH, gen. Zeitzler. Wyrażali oni pogląd, że tylko silne operacje ofensywne doprowadzą do załam ania sowieckiej obrony i rozbicia przeciwnika. Koncepcje te wyznawali lu­ dzie szczerze sobie niechętni, a właściwie wręcz wrogo do siebie nastawieni. Marsza­ łek Kluge tak dalece nie znosił Guderiana (głównie chodziło o sprawy jeszcze z 1941 roku), że formalnie wyzwał go na po­ jedynek. W całą sprawę wmieszał się Hitler i przyw ołał obu oficerów do porządku. Manstein m iał własne zdanie i potrafił go bronić, co spraw iło, że właściwie był w stałym konflikcie z Hitlerem. Najpełniej oddał to Guderian: Jeszcze raz zdałem sobie sprawę z tego, ja k bardzo należało żałować, że Hitler nie mógł znieść w swym najbliższym otoczeniu tak uzdolnionego żołnierza ja k Manstein. B yły to dwie z gruntu różne natury: zjednej strony H it­ ler, człowiek apodyktyczny, ze swym wojsko­ wym dyletantyzmem i bujnąfantazją, z drugiej zaśM anstein, ze swymi wybitnymi zdolnościa­ m i wojskowymi, szkolą niemieckiego Sztabu Generalnego, trzeźwymi poglądami i zimnym

STRUKTURA ORGANIZACYJNA FRONTU CENTRALNEGO PODCZAS BITWY NA ŁUKU KURSKIM —Rezerwa Franiu 1541 part.sam. 2 1 Brygada Moździerzy 21 Brygada NKWD 68 batalion strzelecki 8 batalion kamy (3 kompanie strzeleckie) 19 Samodzielny KPanc. 79, 101, 202 Brygada Pancerna 26 Zmotoryzowana Brygada Strzelców' 9 Samodzielny KPanc. 23,95. 108 Brygada Puncema 133, ban.rak.gwf. 1454, 1455 part.sam. 730 ban.p-panc. 8 zmotoryzowany batalion strzelców 13 Arm ia 1 BArt.P-Panc. - 439. 1313. 1318 part.p-panc. 129 Brygada Pancerna 13 BArt.P-Panc. -5 6 7 , 1180, 1188 part.p-panc. 1442 part.sam. 2 DAP 27 pcz.ćgw„ 4 3.48. 58, 237 pcz„ 30 pcz.c 294 DS 15 Korpus Piechoty 148. 74. 8 DS 17 Korpus Piechoty Gw. 6. 70. 75 DSGw. 18 Samodziekny Korpus Piechoty Gw. 2 DPD Gw. - 4. 5. 7 pułk, 3 pan. 3 DPD Gw. - 2, 8, 10 pułk, 2 part. 4 DPD Gw. - 9, 12, 15 pułk. I part. 254 DS 29 KP 15. 307. 81 DS 36 KP 4 Korpus Artylerii Przełamania <12,5 DAP. 5 BARak.Gw.) 2 A Punc. 11 BPanc.Gw. 130. 563 part.p-panc. 16 KPanc. 104. 107. 109. 164 BPanc. 1441 part.sam.. 226 p.inoźdz.. 89 bart.rak.gw. 15 BZmoł. 51 bmot. 614, 729 p.art.p-panc. 3 KPanc. 103 BPanc. 121 part.p-lot., 881 p.atr.p-panc. 234 pmoźdz. 50. 51 BPanc. 57 BZmot. 728 bat.p-panc. 74 bat. motocyklowy 7 KZmecli.Gw. 12. 13. 215 pcz.

wyrachowaniem - nasza najtęższa głowa w dziedzinie operacyjnej. Później, ju ż ja k o szef Sztabu Generalnego Wojsk Lądowych, niejed­ nokrotnie proponowałem Hitlerowi, aby p o ­ w ołał Mansteina zamiast Keitla na Szefa Sztabu Generalnego S ił Zbrojnych, za każdym razem jed n a k spotykałem się z odmową. Jak się okazało, Manstein i Model mieli rację. Sowieci opracowali plan strategiczny, który zakładał na czas kampanii letnio-jesien­ nej odrzucenie wojsk niemieckich za linię Smoleńsk-środkowy i dolny bieg Dniepru oraz całkowite zlikwidowanie wojsk nie­ mieckich na Kubaniu. W lecie 1943 roku planowano natarcie w kierunku południowo-zachodnim w celu wyzwolenia Ukrainy, a następnie w kierunku zachodnim w celu zajęcia wschodnich ob­ szarów Białorusi. Doprowadziłoby to do cał­ kowitego rozbicia Grupy Armii „Środek". Aby przeprowadzić te operacje, już pod koniec lutego Sowieci rozpoczęli kon­ centrację w centralnym odcinku frontu. Jednostki Frontu Dońskiego zostały skiero­ wane w rejon Makarowska i utworzyły tam nowy Front Centralny. Wojska tego frontu wypełniły lukę pomiędzy Frontem Briańskim a Frontem Woroneskim (w rejonie Kurska). Rozpoczęto także formowanie od­ wodów strategicznych. Po raz pierwszy jed­ nak nie były to pojedyncze armie ogólnowojskowe lub pancerne, lecz zgrupowanie strategiczne - Front Stepowy. Dowodzi to jednoznacznie ofensywnego charakteru przygotowań. Tymczasem w sztabach niemieckich zwyciężyła koncepcja forsowana przez Zeitzlera. Przybrała ona wkrótce formę ope­ racji CYTADELA. 15 kwietnia 1943 roku H itler wydał rozkaz o rozpoczęciu przygo­ towań. G łów ną rolę w przyszłej ofensywie m iały odegrać związki operacyjne dowod­ zone przez Mansteina i Modela.

PLANY OPERACYJNE NIEM CY Pomimo wydania rozkazu N r 6 Hitler nie był całkowicie przekonany o celowości podjęcia operacji CYTADELA. Odbył się ciąg narad, podczas których ważyły się losy operacji. Guderian przedstawia to tak: Do Monachium przybyłem 2 maja. Pierwsza odprawa odbyła się 3 maja, dru­ ga - 4 maja z udziałem mego szefa sztabu Thomalego, który wezwany z Berlina przy­ wiózł świeże materiały. Tematem tych od­ praw, w których wzięli udział: sze f Sztabu Generalnego Wojsk Lądowych ze swymi współpracownikami, dowódca Grupy Arm ii „Południe" von M anstein, dowódca Grupy Arm ii „Środek" von Kluge, dowódca 9. A r­ mii Model, minister Speer i inni, była bar­ dzo pow ażna kwestia: czy grupy armii fro n ­ tu wschodniego, „Południe" i „Środek", powinny w niedalekiej przyszłości -jeszcze w lecie 1943 roku - przejść do działań za ­ czepnych. Pytanie postawione na naradzie m iało zatem charakter zasadniczy. Teraz już wy­ bór pomiędzy atakiem a obroną nie pozo­ stawiał Hitlerowi żadnych wątpliwości (Guderian wspomina, że był on całkowicie świadomy niedostatków armii niemieckiej). Hitler skłaniał się ku całkowitemu zaakcep­ towaniu planu CYTADELA. Manstein prezentował stanowisko, że natarcie niemieckie miałoby szansę powo­

dzenia w kwietniu, gdy jeszcze obrona so­ wiecka nie była w pełni rozbudowana. Plan M ansteina zakładał dwustronne natarcie na „występie kurskim", zamknięcie sił sowiec­ kich w okrążeniu i w ogólnych założeniach ich likwidację. W łaśnie taki plan w przy­ szłości realizowano. Manstein zakładał jed­ nak jak najszybsze natarcie, dopóki sowiecka linia obrony jest jeszcze słaba. Oczywiście, także siły niemieckie nie były całkowicie uzupełnione, jednak Manstein przewidywał szybkie przełam anie linii obronnych i oskrzydlenie przeciwnika. Plan M ansteina był w dużej mierze słuszny. Sowieckie pozycje były w trakcie rozbu­ dowy, a jednostki powoli przygotowywano do obrony. Każdy dzień zwłoki działał za­ tem na korzyść Sowietów, a własne uzupeł­ nienia i tak nie były wystarczające. W nio­ sek był zatem jeden - z każdym dniem stosunek sił atakujących do obrońców był coraz bardziej niekorzystny dla tych osta­ tnich. N atarcie w obecnych warunkach Manstein uważał za wątpliwe. Gen. Model, referując położenie na p ó ł­ nocnym odcinku frontu w pasie operacyj­ nym 9. Armii, zwrócił uwagę, że wojska so­ wieckie znacznie wzmocniły swoje pozyc­ je, ściągając nowe jednostki i rozbudowując pozycje obronne. Model, na podstawie danych rozpozna­ nia, przede wszystkim zdjęć lotniczych, dowiódł, że właśnie na odcin­ kach, gdzie obie grupy armii miały uderzyć, Rosjanie przy­ gotowali głęboko urzutowaną i dobrze przygotowaną obro­ nę. Nieprzyjaciel wycofał ju ż większość swoich wojsk szyb­ kich z wysuniętej do przodu części swych pozycji i w ogrom-

Sowiecki czołgi T-34/76 w trak­ cie przegrupowania na pierwszą linię walk

N IE M IE C K IE W O JSK A PANCERNE W O P E R A C JI CYTADELA 15 czerw ca znowu zajmowałem się W jednostkach pancernych, które w zię­ ły udział w walkach pod Kurskiem, około Panterami, które byty wprawdzie naszym połowy stanowiły czołgi Pz.Kpfw. IV Ausf oczkiem w głowie, ale sprawiały zarazem G i H. Uzbrojone były w armaty czołgowe coraz to nowe kłopoty. Okazało się, że ich 7,5 cm KwK 40, pociski Panzergranate 39 boczne zębate przekładnie nie sq w porząd­ i 40, stosowane jako amunicja przebijały ku; również przybory optyczne wykazywały pancerz od 85 do 97 mm na dystansie 1000 m. jeszcze usterki. Następnego dnia przed­ Była to zatem doskonała broń w rękach stawiłem swoje obiekcje przeciw użyciu Pan­ doświadczonych czołgistów. Pozostałe ter na Wschodzie: nie dojrzały jeszcze do czołgi to wozy typu Pz.Kpfw III, uzbrojone tego, by wprowadzić je do akcji na froncie. w armaty 5 cm KwK 39. Pociski wystrzeli­ Pomimo tej opinii Hitler rozkazał wpro­ wane z tych dział niszczyły wozy sowieck­ wadzić czołgi do walki. Przebieg działań ie na dystansie 500 m. Czołgi otrzymały do­ dwóch batalionów (200 wozów) dowodzi, datkowe opancerzenie - fartuchy wykonane że wiele czołgów zostało wyeliminow anych z 5 mm blachy pancernej. „Wynalazek" ten z walki z powodu usterek technicznych. Elefant był uzbrojony w działo 8.8 cm doskonale chronił pojazd (boki kadłuba oraz wieżę) przed pociskami rusznic prze­ Pak 43. była to niezwykle groźna broń. ciwpancernych. Broń ta w trakcie starć na Jednak pojazd nie został uzbrojony w kara­ bliskich dystansach był bardzo groźna. bin maszynowy i gdy doszło do walk z pie­ Hitler oraz główni projektodawcy ope­ chotą. był praktycznie bezbronny. W póź­ racji CYTADELA wiązali olbrzymie na­ niejszym modelu zainstalowano już karabin, dzieje z wejściem do uzbrojenia nowych jednak ze względu na skomplikow any układ czołgów Pantera oraz działa samobieżnego jezdny, podatny na usterki, pojazdy te nie Elefant. Obie konstrukcje wykazywały jed­ odegrały dużej roli w walkach. nak wiele wad i wymagały jeszcze wielu Łącznie w jednostkach pancernych znaj­ testów. W przypadku Pantery przekonstruo­ dowało się 2350 czołgów czołgów wania wymagał układ wentylacji przedziału ciężkich oraz dział samobieżnych. Poza silnikowego, przewody układu paliwowego tym w jednostkach artylerii szturmowej (biegły pod korpusem silnika i ich uszko­ znajdowało się ok. 350 dział szturmowych dzenie lub nieszczelność na skutek jazdy w StuG 111 i StuG 40 oraz ok. 110 niszczycieli terenie od razu powodowały pożar) oraz czołgów Marder II i Marder III. Były to układ smarowania przekładni. Problemy z znaczne siły, lecz, jak się okazało, niewy­ starczające, aby przełamać sowiecką czołgami Gudcrian wspomina tak: obronę. nym stopniu wzm ocnił artylerię i środki przeciwpancerne na przypuszczalnych kie­ runkach przełam ania w wyniku ataku m ają­ cego wziąć ich w kleszcze według przyjętego przez nas schematu. M odel wyciągnął z tego słuszny wniosek, że przeciwnik liczy się z naszym natarciem i że dlatego, chcąc osiągnąć powodzenie, należy zastosować inną taktykę, o ile nie zdecydujemy się w ogóle zrezygnować z tego natarcia.

Referat M odela w yw arł przygnębiające wrażenie na zebranych, a zwłaszcza na H it­ lerze. W dalszym toku narady głos zabrał Guderian: Poprosiłem o głos i oświadczyłem, że moim zdaniem działanie je st bezcelowe. Nasze dopiero co przeprowadzone uzupeł­ nienie wojsk na froncie wschodnim zostało­ by znowu przekreślone, gdyż w razie uderze­ nia według propozycji szefa Sztabu Gene-

Typ czołgu

• p cz .c r 34 pcz. 35pęz

l > p d / i u l a M im o h itv n v fio

21 32 32 32

7 7 7

1447 p arL sam o b . | 24 B P anc.G w

1.

1 63 51 pcz-gw . 16 32 5 4 pcz.gw . 16 32 16 32 55 pcz.gw 12.13 i 14 B rygada m iały p o d w a b atalio n y cz o łg ó w , w irzcch ko m p an iach .

F R O N T C E N TR ALN Y

BZmech.Gw

pełniła role

"i-;;" v. Eü í E j í

16

77 KP 115 BS. 70 Arm 175 DS NKWD) 2 40.2 2» KP 102 DS NKWI 140 DS NKWD 162.21

TADELA ponieśliśmy zdecydowaną klęskę. Wojska pancerne, uzupełnione z. tak wielkim trudem, doznały ciężkich strat w ludziach i sprzęcie i stały się na długo niezdolne do walk. M ożliwość przywrócenia we w łaści­ wym czasie ich siły bojowej dla obrony na froncie wschodnim, a ju ż tym bardziej dla obrony przed grożącym na wiosnę następ­ nego roku desantem aliantów na Zachodzie, stała pod znakiem zapytania. Rosjanie nie omieszkali w yzyskać swojego zwycięstwa. Odtąd na froncie wschodnim nie było ju ż ani chwili spokoju. Inicjatywa ostatecznie p rzeszła w ręce przeciwnika.

Obsługa moździerza kalibru 82 mm w trakcie prowadzenia ostrzału

Klęska Niemców w bitwie pod Kurskiem był punktem zwrotnym na froncie wschod­ nim. Niemcy nie odbudowali swojej pozycji, a co ważniejsze, utracili inicjatywę strate­ giczną. Porażka Niemców w dużej mierze została spowodowana przez nich samych.

ralnego niechybnie ponieślibyśmy ciężkie straty w czołgach. Za planem opracowanym przez Zeitzera opowiedział się von Kluge oraz Keitel, który jednak nie do końca podzielał opty­ mizm Zeitzera. Manstein zaakceptował pla­ nowaną operację, jednak wydaje się, że ra­ czej z poczucia obowiązku żołnierza niż z pozycji w p ełn i przekonanego oficera sztabowego.

PLANY NATARCIA W rozkazie N r 6 Hitler przedstawił ogólne założenia operacji CYTADELA: Zdecydowałem , jeśli tylko pozwolą na to warunki atmosferyczne, przeprowadzić ope­ rację C YTAD ELA - pierwsze natarcie w roku bieżącym. Natarcie to ma pierwszo­ rzędne znaczenie. Należy je przeprowadzić szybko i skutecznie. Powinno ono zapewnić nam odzyskanie i utrzymanie inicjatywy na okres wiosny i lata bieżącego roku. (....) Zwycięstwo po d Kurskiem powinno olśnić cały świat. (...) Skoncentrowanymi ude­ rzeniami, dokonanymi szybko i zdecydowa-

Ostatnią liczącą się osobą, która wypo­ wiedziała swoją opinię, był Speer. M inister uzbrojenia w pełni poparł stanowisko G uderiana. Narada zakończyła się brakiem jakiej­ kolwiek decyzji. 11 maja OKH wydało ofic­ jalny komunikat, w którym określono ter­ min natarcia na 15 czerwca 1943 roku. Przystąpiono do realizacji planu CYTADE­ LA. Operację, po jej zakończeniu Guderian podsumował tak: W skutek niepowodzenia operacji CY-

Gęstość artylerii sowieckiej we Froncie Centralnym Z » iq /k i P itm u y n u t

48. Armia 13. Armia 70. Armia I 65. Armia 160. Armia

I .ic /h a d z ia ł i n m / d / i f r / y

F ro n t w km

R a /f m

W ly m O N I»

1454 2934 1658 1837 1367

131 763 215 147 142

IMUmi [p-paat i mAmmmI •t/ul, HMl 1 (IUI — 1 | i v a i M i I

j________ r

38 32

62 82 92

750 | 1488 832 I 1038 1 782

473 757

198 424

88 429 3110

|

513 504 346

231 689 313 295 248

D ru g i rz u t

2. APanc.

-

A S/l BSap RAZEM

306

P 5512

'

■ś

2

I

338

1128 2103

1[ 10 721

I

112 404 1914

1Irłh * »łM. (ifitU ŚĆ KMK.KMIł. nu 1 km w .to i S u I f r—' 1 1—Ul. I ipulK j 38.3 1 i ;

91.6 I 23,7 26,7 1 8 J j £ iJ 6,1 ~ jg i ¥ 1 i

105 41 17 31

> I 35,0

io i

L

2 3 ___ 217

nie, siłam i jednej armii uderzeniowej z rejo­ nu Biełgorodu i drugiej - z rejonu na p o łu d ­ nie od Orła, zbieżnymi działaniami okrążyć znajdujące się w rejonie Kurska wojska p rze­ ciwnika, a następnie je zniszczyć. j l Zasadniczym celem tej operacji było za­ tem odcięcie wojsk sowieckich znajdujących się na łuku kurskim przez obustronne ude­ rzenie. W tym celu wojska Grupy Armii „Południe" m iały uderzyć z rejonu Charko­ wa i Biełgorodu w kierunku północnym , a oddziały Grupy Armii „Środek" z rejonu O rła w kierunku południowym. Po zamknię­ ciu okrążenia, a następnie zniszczeniu jed­ nostek sowieckich planowano rozpoczęcie operacji PANTERA. M iało być to silne uderzenie w kierunku północno-wschodnim (na Moskwę). Głównym celem było rozcię­ cie frontu na dwa zgrupowania, północne i południowe, aby wojska niemieckie zna­ lazły się n a tyłach wojsk sowieckich. G łów ną siłą natarcia Grupy Armii „Po­ łudnie" była 4. APanc, która m iała przeła­ mać sowiecki front, wyjść na spotkanie 9. Armii pod Kurskiem oraz zniszczyć woj­ ska sowieckie. O słonę zewnętrznego skrzyd­ ła stanowiła Grupa Operacyjna „K em pf. Oddziały te m iały związać w walce wojska sowieckie w rejonie Biełgorod-Skorodnoje nad Dońcem, jednocześnie XI KA m iał utworzyć front obronny nad rzeką Korcza. Odwody operacyjne Grupy Armii „P ołud­ nie", czyli XXIV KPanc (17. DPanc oraz DPanc SS „Wiking") m iały być wprowa-

Oficerowie Frontu Stepowego, w środku Nikita Chruszczów dzone do walki po opanowaniu korytarza na południe od Kurska; ich zadaniem było powstrzymanie natarcia posiłkowych jedno­ stek sowieckich. Trzonem uderzeniowym Grupy Armii „Środek" była 9. Armia. M iała ona przeła­ mać front na długości 50 km i dojść na p ó ł­ noc od Kurska. G łów ne uderzenie miały wykonać trzy korpusy pancerne: XXXXVII, XXXXVI i XXXXI. Skrzydła chronione były prze XX i XXIII KA, jednocześnie jed­ nostki XX KA m iały wspierać natarcie XXXXVI KPanc, natomiast XXIII KA m iał operować n a skrzydle zewnętrznym. Operacja była osłaniana przez siły lotni­ cze z 4. i 6. Floty Powietrznej (razem 2750 samolotów). Siły niemieckie liczyły łącznie 50 związków taktycznych, w tym 11 dywi­ zji pancernych, 16 dywizji piechoty oraz 2 dywizje zmotoryzowane. D aw ało to w Grupie Armii „Południe" blisko 270 000 żołnierzy i 3500 dział, a w Grupie Armii

MUNDURY W OJSK NIEM IECKIC H

Piechór niemiecki

O ficer wojsk pancernych Dywizja Pancerna SS Das Reich

14

Grenadier pancerny

MUNDURY W O JSK SO W IECK ICH

General

Oficer wojsk pancernych

S O W IE C K I W O J S K A PA N C E R N E

Podstawowym czołgiem wojsk sowiec­ kich był oczywiście czołg średni T-34, wyposażony w armatę 76 mm. Dane doty­ czące ilości T-34 będących w linii są różne, wahają się od 2033 do 2200 czołgów. W 1942 roku zaprzestano wyposażania bry­ gad pancernych w czołgi średnie i ciężkie. Każda nowo formowana jednostka otrzy­ mywała jednolity sprzęt. W końcu 1942 roku w miejsce samodzielnych batalionów rozpoczęto formowanie samodzielnych puł­ ków czołgów. Od stycznia etat pułku czoł­ gów powinien wynosić 39 wozów średnich, jednak w praktyce były to zazwyczaj 32 czołgi średnie oraz 7 czołgów lekkich. Samodzielny pułk miał 23 czołgi T-34 oraz 16 czołgów lekkich. Jednak jeszcze w lipcu 1943 roku część jednostek posiadała etaty zgodne ze stanami obowiązującymi w 1942 roku. W bitwie kurskiej dwie brygady pancer­ ne miały na swoim wyposażeniu amerykań­ skie czołgi M3 Lee (dwie brygady posia­ dały część tych czołgów w jednym batalio­ nie). Rosjanie używali czołgów M3A3 oraz M3A5 (ok. 300 sztuk łącznie). Pierwszą jednostką, która otrzymała te czołgi, był 13. KPanc. z 1. APanc. oraz 134. pcz z 4. KPanc.Gw. Czołgi nie cieszyły się dob­ rą opinią wśród czołgistów, miały słabszy silnik niż czołg T-34. który wymagał w yso­ kogatunkowego paliwa, jakiego Sowieci nie mieli. Układ jezdny sprawiał olbrzymie kłopoty, kurz i piach powodowały spadek prędkości. Prowadzenie ognia z armaty 75 mm wymagało manewrowania całym pojazdem, opancerzenie było niewystar­ czające. O opinii jaką miał czołg, świadczy przydomek nadany pojazdowi przez czoł­ gistów: „Grób dla sześciu braci". Drugim „sowieckim" czołgiem był „Churchill". Czołg klasyfikowano jako ciężki. Także i on nie cieszył się dobrą opinią. Słabe uzbrojenie - działa kalibru 40 i 57 mm, tylko nieliczne miały działo 75 mm -

Załogi samochodów pancernych BA-10 z 5. KZmech.Gw. powolność oraz benzynowy silnik, wszystko to sprawiło, że czołgi stopniowo wycofano z pierwszej linii. Jednak jeszcze w 1944 roku Churchillc walczyły w Karelii i wzięły udział w walkach o Viipurii (Wyborg). Pod Kurskiem w walkach wzięły udział pułki artylerii pancernej (później samobież­ nej). Ich wyposażeniem były działa samo­ bieżne SU-76, S U -122 oraz S U -152. Jeden z pułków był wyposażony w działa SU-761. Były to samobieżne działa zbudowane przy wykorzystaniu podwozi zdobycznych czoł­ gów Pz.Kpfw. III i uzbrojone w armatę kali­ bru 76,2 mm. Pułk artylerii pancernej według etatu powinien posiadać 21 wozów SU-76. po 5 w czterech bateriach, oraz I pojazd do­ wódcy. Pułk wyposażony w S U -122 składał się z dwóch baterii, po 8 maszyn w każdej, oraz 1 maszyny dowódcy. Pułk ciężki dys­ ponował działami S U -152 i składał się z sześciu baterii po 2 maszyny oraz I czoł­ gu KW-1 dowódcy. W późniejszym okresie w pozostałych pułkach także wprowadzono czołgi (T-34) jako maszyny dowódcy. Czołgami lekkimi były oczywiście czoł­ gi T-70 oraz T-60. Pod koniec opracowania przedstawiono zestawienie pancernych jed­ nostek sowieckich, jakie wzięły udział w pierwszych dniach operacji CYTADE­ LA.

16

„Środek" 280 000 żołnierzy i 2500 dział oraz wspomniane już czołgi i działa sztur­ mowe. Porównanie sił niemieckich i sowiec­ kich wskazuje jed n o zn aczn ie, że W ehr­ macht nie m iał dużych szans na pomyślne przeprow adzenie operacji CYTADELA. Sowieci mieli przewagę na każdym odcinku frontu. Jeżeli do liczby czołgów będących w dyspozycji Frontu Centralnego i Frontu Woroneskiego doliczyć czołgi Frontu Ste­ powego (5. APanc.Gw. przechyliła szalę zwycięstwa pod Prochorowką), to przewaga w czołgach była prawie dwukrotna! Sowie­ ci byli doskonale przygotowani do obrony, rozbudowali swoje pozycje, znali główne kierunki przyszłych niemieckich natarć oraz znali term in rozpoczęcia operacji CYTA­ DELA. Czegóż zatem trzeba więcej, aby wygrać bitwę?

na poszczególnych frontach. Kwatera G łów ­ na - w osobie Naczelnego Wodza, J. Stalina - tym razem nie zlekceważyła tych doniesień. 10 kwietnia Żuków wraz z marsz. Wasilewskim przybyli do sztabu Frontu Centralnego, gdzie przeprowadzono naradę. Dowódcy obu frontów otrzymali wcześniej zadanie dokładnego rozpoznania sytuacji. Sztab Frontu Centralnego potwierdził dom niem ane kierunki natarcia Niemców (powolna koncentracja wojsk). Wnioskowa­ no o jak najszybsze wykonanie uderzenia uprzedzającego. 12 kwietnia przesłana zo­ stała odpowiedź sztabu Frontu Woroneskiego. Także i tu zostały potwierdzone kie­ runki przyszłego natarcia - m iało ono wyjść z obszaru w okół Biełgorodu. Określono także przybliżony termin natarcia (nie wcześ­ niej niż 20 kwietnia), następnie stwierdzo­ n o , iż prawdopodobnym terminem ataku będą pierwsze dni maja.

ARM IA CZERWONA Jak już wspom niano, wojska sowieckie przygotowywały w okresie lata 1943 roku działania ofensywne. Jednak na początku kwietna Rosjanie otrzymali sygnały o przy­ gotowaniach, jakie rozpoczęli Niemcy przed ofensywą na łuku kurskim. 8 kwietnia 1943 roku marsz. Żuków przesłał do Kwatery Głównej opracowanie dotyczące przyszłych operacji niemieckich. Stwierdzał w nim: Główne uderzenie hitlerowcy wykonają przeciwko trzem frontom - Centralnemu, Woroneskiemu i Południowo-Zachodniemu - w celu rozbicia tych wojsk i uzyskania swo­ body do obejścia M oskw y najkrótszą drogą. Główną rolę w realizacji zadania m iały spełniać lotnictwo i wojska pancer­ ne. Opracowanie to pow stało po licznych naradach w Sztabie G ene­ ralnym. Żuków zalecił także rozpo­ częcie intensywnego rozpoznania

Jak zatem widać, Sztab Generalny zleca­ jąc zbadanie sytuacji, m usiał posiadać wia­ rygodne meldunki wywiadowcze o spodzie­ wanej ofensywie. Odbicie Charkowa w mar­ cu 1943 roku przez marsz. M ansteina oraz późniejsze planowanie dalszych działań nie nosiło cech dużej operacji. Wydaje się bar­ dziej prawdopodobne, że dane wywiadow­ cze uzyskano od któregoś z państw satelic­ kich.

Sowiecka piechota z determinacją uczestniczyła w natarciach jednostek pancernych, ponosząc przy tym ogromne straty

W początku 1943 roku zarysował się wi­ doczny kryzys w stosunkach pomiędzy N iem cam i a państwami sprzymierzonymi (Finlandia, Węgry, Rumunia i W łochy). Poszczególne rządy szukały kanałam i dy­ plom atycznym i możliwości nawiązania

BROŃ PANCERNA pancerz kadłuba: przód - 80 mm bok - 4 0 mm góra - 16 mm

L

uzbrojenie: armata 75 mm (7,5 cm KwK 42 L/70)

g

-

^

długość szerokość wysokość prędkość

- 8660 mm - 3270 mm -2 9 9 5 mm - 4 6 km/h

l k

PzK pfw V P an tera

czołg średni

pancerz: przód - 35mm bok - 10-16 mm uzbrojenie: armata 76 mm (wz. 42 Z1S 3)

A .

A .

A .

długość szerokość wysokość prędkość załoga masa zasięg

- 4970 mm - 2710 mm -2 1 0 0 mm - 4 5 km/h - 4 ludzi - 10 200 kg - 190 km rz-

działo sam obieżne

Ü -7 6

pancerz: przód bok uzbrojenie: działko 20 mm długość szerokość wysokość prędkość załoga masa

czołg lekki 18

- 14-20 mm - 10-13 mm

-4 1 0 0 mm - 2300 mm - 1740 mm - 42 km/h - 4 ludzi - 5800 kg

19

Niemiecki przygotowanie artyleryjskie. Na zdjęciu odpalenie baterii pocisków rakieto­ wych Nebelwerfer

kontaktu z aliantami zachodnimi. Klęska wojsk węgierskich oraz rumuńskich nad Wołgą sprawiła, że kontakty z Niemcami znacznie osłabiły się, zwłaszcza że wielu niepotrzebnych strat można było uniknąć, gdyby nie rozkaz Hitlera: „Ani kroku w tył". Niemcy planowali zatem odnieść błyskotli­ we zwycięstwo, które przywróciłoby ich pozycję. Jeżeli dodamy do tego właściwą pracę wywiadowczą (Związek Sowiecki posiadał bodaj najlepszą siatkę szpiegowską w Euro­ pie), to możemy przyjąć, że do Rosjan wia­ domości o przygotowaniach dochodziły re­ gularnie. 12 kwietnia 1943 roku Kwatera G łów na wydała rozkaz o przejściu do obrony stałej. Rozpoczęto prace inżynieryjne na niespo­ tykaną skalę, zaczęło się szkolenie żołnie­ rzy w zwalczaniu broni pancernej, rozbu­ dowano jednostki osłonowe i odwodowe.

F R O N T CENTRALNY Linia frontu, której broniły wojska Fron­ tu Centralnego, wynosiła 306 km i rozciąga­ ła się od Aleksandrowki przez Tagino-Bieriezow kę-Lipnicę-M anino do Karniewa. G łów ne siły Frontu Centralnego zostały ześrodkowane na linii Ponyri-Z łotołuchino. N a początku lipca w skład frontu Cen­ tralnego wchodziły: 48., 13., 70., 60. i 65. Armie ogólnowojskowe, 2. APanc, 9. i 19. samodzielne KPanc oraz 16. ALot. 48. Armia wraz z oddziałami rezerwo wymi została rozlokowana na linii Aleksandrow ka-G niłusza. Pierwszy pas obrony utworzyły trzy dywizje strzeleckie, a drugi cztery. Odwód 48. Armii stanowiły trzy pułki czołgów. 13. Armia zajmowała pozycję Gniłusza - Podolań. Pierwszą linię obrony obsadzono czterema dywizjami strzeleckimi, a drugą trzema. W odwodzie znajdowała się bryga­ da pancerna, pięć pułków czołgów oraz pułk artylerii pancernej. Jako uzupełnienie artyleryjskie dowództwo Frontu Central­ nego w rejon 13. Armii skierowało 5. i 12. DArt. oraz 5. DMoź.Gw. 70. Armię ześrodkowano na rubieży Podolań-Briancowo. Zarówno pierwszy, jak i drugi pas obrony zostały obsadzone przez cztery dywizje strzeleckie. W drugim armij­ nym pasie obrony znajdowały się trzy pułki czołgów. Pas obrony 65. Armii wynosił 82 km i roz­ ciągał się od Branicowa do Lipnicy. Pierwsza linia obrony została obsadzona przez sześć dywizji strzeleckich oraz samodzielną bry­ gadę piechoty. Drugą obsadziły cztery dywiz­ je strzeleckie. Siły odwodowe -cztery pułki czołgów - zostały rozlokowane pomiędzy drugą linią obrony a pozycjami tyłowym. Ostatniego odcinka frontu broniła 60. A. W pierwszym pasie obrony znajdowały się trzy dywizje strzeleckie oraz dwie samo­ dzielne brygady piechoty. Drugi pas zajmo­ wały dwie dywizje strzeleckie i brygada piechoty. Odwód stanowiła samodzielna brygada pancerna.

Wszystkie jednostki były oddziałam i pierwszorzutowymi. W drugim rzucie znajdo­ wała się 2. APanc. (3. i 16. K Panc). Odwód strategiczny Frontu Centralnego stanowiły 19. i 9. K Panc, 11. BPanc.Gw. oraz jednostki inżynieryjne, saperskie i jednostki frontowej artylerii. Wszystkie te jednostki zostały ześrodkowane w rejonie Kurska oraz na północ od niego. Liczebność oddziałów Frontu C entral­ nego w dniu 1 lipca 1943 roku wynosiła 711 575 żołnierzy (510 980 w jednostkach bojowych) oraz 5213 dział, 5512 m oździe­ rzy kalibru 82 i 120 mm, 1516 czołgów i 91 dział pancernych. Głównego uderzenia spodziewano się w pasie 13. Armii. W przypadku przełam a­ nia pierwszego pasa obrony 13. A m usiała utrzymać drugi pas. W 48 godzin po ataku 17. oraz 18. KPGw. obsadzały pozycję na linii M ałoarchangielsk-P onyri. Pozostałe jednostki m iały nacierać na kierunku Kriwyje Wierchy. Wraz z natarciem 13. Armii, lewoskrzydłowe dywizje strzeleckie z 48. A miały atakować Żmijewkę, a prawoskrzydłowe dywizje strzeleckie z 70. Armii 01chowatkę. W ciągu 24 godzin 2. APanc. m iała zająć pozycje w rejonie B ieriezow iec-O lchowatka, a po dalszych 24 godzinach przejść do natarcia na Baranowski Łozowiec. FRONT W ORONESKI Wojska Frontu Woroneskiego broniły li­ nii rozciągającej się od Korieniewa do Wól­ czańska. W początku lipca w skład frontu

wchodziły: 38., 40., A, 60. A (dawna 21.) i 7. AGw. (dawna 64.), 1. A P anc, 35. KP, 2. i 5. KPanc.Gw. oraz 2. ALot. 38. A znajdowała się na linii Koreniewo-Krasnopolje. W pierwszym pasie obro­ ny rozlokowano pięć dywizji strzeleckich, w drugim znajdowała się jedna dywizja strzelecka. Odwód 38. Armii stanowiły dwie brygady pancerne. 40. A broniła rubieży Krasnopolje - Triefiłowka. W pierwszej linii znajdowały się cztery dywizje strzeleckie, w drugiego dwie. W odwodzie znajdowała się jedna B Panc 6. AGw. rozlokowała się na rubieży Triefiłowka - Biełgorod, w pierwszym pasie ob­ rony znajdowały się cztery dywizje strze­ leckie, w drugim trzy dywizje strzeleckie oraz jedna brygada pancerna. 7. AGw. broniła pozycji od Biełgorodu aż do Wólczańska. Pierwszy pas obrony ob­ sadziły cztery dywizje strzeleckie, drugi trzy. Pomiędzy drugim pasem obrony a pa­ sem tyłowym znajdowały się dwie B Panc Jednostkam i drugorzutowymi Frontu Woreneskiego były: 1. A P anc (6. i 31. K P an c, 3. KZmech.) oraz 69. Armia. W odwodzie Frontu Woroneskiego znaj­ dowały się 35. KPGw., 2. i 5. KPanc.Gw. oraz jednostki artylerii frontu. Jednostki drugorzutowe i odwodowe zo­ stały w centrum frontu oraz na jego lewym skrzydle. Liczebność żołnierzy frontu w dniu 1 lipca 1943 roku wynosiła 625 590 (466 230 żołnierzy w jednostkach bojowych) oraz 4042 działa, 4539 moździerzy kalibru 82 i 120 mm, 1651 czołgów oraz 49 dział pancernych.

W trakcie zmagań pod Kurskiem Rosjanie dużą wagę przywiązywali do szybkiego remontowania uszkodzonych maszyn. N a zdjęciu ewakuacja czołgu z pola walki

Niemcy planowali uderzenie w pasach obrony 6. i 7. AGw. Rosjanie zakładali dwa kierunki, w których Niemcy przeprowadzą natarcia. Pierwsze m ogło być wykonane na kierunku Biełgorod-Obojań. W tym przy­ padku 1. APanc. m iała wykonać kontruderzenie na Biełgorod wraz z 5. KPanc.Gw. Dodatkowo w rejonie Gostiszczewa atakuje 2. K Panc.G w ., a 69. A przeprowadzi uderzenie na Pokrowkę. Podobnie byłoby, gdyby Niemcy zaatakowali na linii Biełgorod-Korocz. Tu atakować m iały wspólnie 1. APanc oraz 5. KPanc.Gw., a 2. KPanc. Gw. i 69. A ruszyłyby na Biełgorod. W przeciwieństwie do ugrupowania Fron­ tu Centralnego, we Froncie Woroneskim jed­ nostki drugorzutowe ju ż od pierwszych godzin znalazły się na linii frontu. Spodzie­ wano się bowiem silnych ataków ze strony 4. APanc i Grupy Operacyjnej „Kempf. FRONT STEPOWY W marcu 1943 roku zorganizowany został Front Odwodowy, z którego w dniu 15 kwiet­ nia utworzono Stepowy Okręg Wojskowy. Na początku lipca z Okręgu utworzono Front Stepowy. N a początku lipca w skład Frontu wchodziły następujące jednostki: 4. i 5. AGw., 27., 47. i 54. A, 5. APanc.Gw., 5. ALot. 3., 4. i 10. KPanc.Gw., 1., 2. i 3. KZmech.Gw. oraz 3., 5. i 7. KKGw. Głównym zadaniem Frontu Stepowego było uniemożliwienie przedarcia się Niem­ ców z kierunku Orła i Biełgorodu. Jednostki tego frontu m iały zatem operować zarówno na skrzydle południowym, jak i północnym. Wojska Frontu Stepowego liczyły 573 195 żołnierzy (449 130 w jednostkach bojowych), 4230 dział, 4970 moździerzy kalibru 82 i 120 mm, 1630 czołgów i dział pancernych. Przed rozpoczęciem niemieckiego natar­ cia jednostki Frontu Stepowego zostały rozśrodkowane w następujący sposób: 27. A (skrzydło północne) w rejonie Rossosznoje, 53. A (centrum) w rejonie Nikolskoje, 47. A (skrzydło południowe) o rejonie Olchowatki. Jednostki 5. APanc.Gw. zostały „pocięte"

marszałek Erich Fritz von Manstein W 1914 roku ukończyI Akademię Sztabu General­ nego, w latach 1934-1936 szef od­ działu operacyjne­ go SG. w latach I936-I93S zastęp­ ca szefa Sztabu Ge­ neralnego Wojsk Lądowych. Jako szef sztabu kierował jednostkami, które zajęły Sudety. Podczas walk w Polsce był szefem sztabu Grupy Armii „Południe", następ­ nie został szefem sztabu Grupy Armii „A ", do lutego 1940 roku dowódca XXXVIIIKA. W operacji BARBAROSSA dowodziI LVI KPanc., który operował w Grupie Armii „Północ", od 13 września 1941 ro­ ku dowódca II. Armii na Krymie. IVokre­ sie sierpień - wrzesień 1942 dowodził operacjami pod Leningradem, od listopa­ da był dowódcą Grupy Armii „Don", od lutego 1943 roku do marca 1944 roku dowódca Grupy Armii „Południe", W wyniku niesnasek z Hitlerem prze­ niesiony w stan spoczynku. W 1945 roku został aresztowany przez Brytyjczyków I/ skazany na więzienie.

i rozlokowano je na całej długości frontu, jed­ nak z wyraźnym przesunięciem na skrzydło południowe. 29. KPanc. znajdował się na za­ chód od Ostrogożska, 5. KZmech.Gw. w rejo­ nie Kamienki, 18. KPanc. w rejonie Nikołajewki, 3. KZmech.Gw. w rejonie Kuzmienkowa, 1. KZmech. w rejonie Niżniediwiecka, 4. KPanc.Gw. w rejonie Starych Wieduch, 10. KPanc. znajdował się w rejonie Starego Oskoła, 7. KK.Gw. znajdował się w rejonie Biełogonie, 3. KK.Gw. w rejonie Nowych Kalit, a 5 KK.Gw. w rejonie Kirowo-Nikolskie. Jednostki miały być kierowane w rejony, w których Niemcy mogliby przełamać front.

A R T Y L E R IA W obszarze Frontu Centralnego dowód­ ca artylerii, gen.leit. Kazakow, wydzielił do wsparcia 48., 13. i 70. Armii 109 pułków artylerii spośród 135, jakie posiadał do swo­ jej dyspozycji. Siły te zostały uzupełnione przez 85% pułków artylerii, będących w OND (Odwód Naczelnego Dowództwa). Było to odpowiednio 7512 dział i moździe­ rzy spośród 10 725 oraz 1625 spośród 1914 (O N D ). G łó w n e siły artylerii zostały skoncentrowane w rejonie rozśrodkowania 13 A. Znajdowało się tam aż 44% posiada­ nych środków. Dodatkowo przydzielono tam 4. Korpus Artylerii Przełam ania (KAP), który dysponował 484 działami, 216 m oź­ dzierzami i 432 wyrzutniami rakietowymi (naziemne M-30). N a odcinki Frontu Woroneskiego w pa­ sie 6. i 7. AGw. skoncentrowano 87 ze 130 pułków art., co stanowiło 67% wszystkich posiadanych środków (5780 dział i moź­ dzierzy z 8584 oraz 1169 z 1772 dział i m oź­ dzierzy będących w dyspozycji O ND). Do obrony przeciwlotniczej wydzielono także jednostki wyposażone w rusznice przeciwpan­ cerne. Ich skuteczność jest nieznana

Armata F-22 USW. Artyleria odegrała olbrzy­ m ią rolę w odparciu niemieckiego natarcia Oba fronty wydzieliły także artylerię p-lot. do zwalczania celów naziemnych. Oprócz niej do zwalczania celów powietrz­ nych Front Centralny wydzielił 581 ckm-ów, 992 rkm-y, 1303 rusznice p-panc. i 69 dzia­ ła p-lot. kalibru 85 mm. Front Woroneski przygotował 829 ckm-ów, 1515 rkm-ów, 2169 rusznic p-panc. oraz 50 dział kalibru 85 mm. N a uzbrojeniu pułku artylerii przeciw­ pancernej (part.p-panc.) znajdowały się głównie armaty p-panc. kalibru 45 mm wz. 1937. W okresie późniejszym (koniec lipca) do jednostek zaczęły napływać nowoczesne armaty p-panc. typu ZIS-2, kalibru 57 mm. Armaty wz.1937 były już uzbrojeniem przestarzałym, nie nadawały się do zwal­ czania czołgów. Jedyne pojazdy, które moż­ na było z powodzeniem niszczyć, to trans­ portery i samochody pancerne. Historia ar­ maty ZIS-2 jest bardzo interesująca. W 1940 roku inż. Grabin opracował eks­ perymentalną armatę, oznaczonąjako F-31, kalibru 57 mm. W październiku w zakła­ dach nr 92 zbudowano pierwszy egzemplarz armaty i rozpoczęto badania. N a początku 1941 roku armata otrzymała oznaczenie ZIS-2, co wiązało się z nadaniem fabryce nowej nazwy - Zakłady Imienia Stalina. Jeszcze w trakcie prób arm ata została przyjęta na uzbrojenie Armii Czerwonej jako „armata p-panc. wz.1941". W czerwcu 1941 roku Grabin opracow ał udoskonalony

model ZIS-2KW; pocisk osiągał prędkość 1150 km/h. Jednak armata wymagała dal­ szych badań, które przerwała niemiecka agresja. Produkcja seryjna (i tak w ograni­ czonej ilości) została przerwana w grudniu 1941 roku na rozkaz Stalina. Przyczyn było kilka, po pierwsze, produkcja tej armaty

była skomplikowana, a po drugie, koszt wy­ produkowania jednej sztuki był dziesięcio­ krotnie (!) większy niż armaty dywizyjnej ZIS-3 kalibru 76,2 mm. Czasy się jednak zmieniły, 15 czerwca 1943 roku podjęto jej produkcję ponow nie, pod oznaczeniem wz.1943.

Armaty dywizyjne ZIS-3 oraz F-22 i F-22USW wyposażono nowe pociski p-panc. typu BR-350B, które znacznie lepiej nadawa­ ły się do zwalczania czołgów niemieckich. Taktyka niszczenia czołgów obejmowa­ ła trzy zasadnicze metody. Pierwsza: ogniem na wprost z armat p -p a n c , rozmieszczonych w punktach oporu. Druga: ogniem na wprost z arm at wchodzących w skład ruchomych odwodów p-panc. Trzecia m eto­ da polegała na ześrodkowaniu ognia arty­ lerii pośredniej. Ruchom e odwody artylerii p -p a n c , wchodzące w skład pułku piechoty, składały się z 2-3 armat p -p an c, plutonu rusznic, plutonu fizylierów oraz plutonu saperów.

W dywizjach strzeleckich do tych punktów wydzielono baterię armat kalibru 45 mm, 57 mm lub 76 mm, w korpusach natomiast jeden p u łk artylerii p-panc. S o w ie c k a a r m a ta p -p a n c . w akcji

STRUKTURA ORGANIZACYJNA FRONTU WORONESKIEGO • rezerwy frontu 12 BMoźdz. 21 BArt. p-panc. 36 BArt. 9 D Art p-lot. 2 Samodzielny kPunc.(¿w. 1500 part.p-panc 1695 part.p-lot 25. 26 BPanc.Gw. 273 pmożdz. 4 BZmot.Gw. 4 BPanc.Gw. 47 pcz.c gw. 755 bart.p-panc. 35 KP - rezerwa Frontu 5 KPanc.Gw. 20. 21, 22 BPanc.Gw. 48 pcz.c gw 6 BZmot.Gw. - 1 APanc. 36 pmoż.gw. 10 kP anc. 11 BZmot. 128 b.it art.rak gw 1450 Pułk art.sam. 1693 part.p-lot. 178. 183, 186 BPanc. 287 pmożdz. 727 part.p-panc. 77 bmot. 31 Samodzielny KPanc. 100. 237,242 BPanc. 1244 part.p-panc. 753 BAn.P-Panc. 3 KZmech. 1 BPanc.Gw. 1. 10 BZmcch.

14, 16, 17 pcz. 1707 part.p-lot. 265 pmożdz. 3 BZmcch. 35 purt.p-panc. 405 bat art.rak. gw 49 BPanc. 58 b mon »cyklowy 756 bat.art.p-panc. 1499 patr.p-panc. 1696 part.p-lot. 454 pmożdz 6 KPanc. 112. 200. 22 BPanc. 129 bat.art.rak.gw. 1461 pułk art.sam. 270 pmożdz. 538 part.p-panc. 6 BZmot. 85 bmot. - 38 Arm ia 180 DS 180, 192 BPanc. 29 BArt.P-Panc. 60 pcz. 50 KP 167, 204. 232. 240. 340 DS - 40 Arm ia 100, 309 DS 111 part.gw. 184. 219, 237 DS 29 BArt.Haubic 32 BArt.P-Panc. 59 pcz. 66 pmożdz.gw. 86 BPanc.

27 KP.Gw. 161 DS 47 S a m .k P 206 DS 48 Sam .K P 68 KP - 69 Armia 107. 111. 183.270. 305 DS - 6 Arm ia Gw. 1148 part.haubic ciężkich 14 BArt P-Panc. 1440 part.samob. 230. 245 p.cz. 27 BArt P-Panc 27 BArt. 28 BArt.P-Panc 522 part.haubic ciężkich 89 DS 22 K PG w . 6 7 .7 1 .9 0 DSGw 23 Sam.KP.Gw. 375. 51.52 DS 96 Sam.BPanc. —7 Arm ia (iw . 1438, 1529 part.samob. 148. 167, 262 pcz. 15. 72 DS.Gw. 201 BPanc . 27 BPanc Gw 213 DS 30 BArt.P-Panc. 24 KPGw. 36 DS.Gw. 25 KPGw. 73, 78. 81 DS.Gw. 35 KPGw. 31 DS 9 2 .9 3 .9 4 DS Gw. 49 KPGw.

PRZYGOTOWANIA INŻY N IERY JN O -SA PERSK IE Dowództwo sowieckie dużą wagę przy­ wiązywało do przygotowań inżynieryjnych. Od kwietnia, po podjęciu decyzji o przejś­ ciu do obrony, można zauważyć olbrzymią intensyfikację prac. Pod koniec kwietnia liczba zatrudnionej ludności cywilnej wyno­ siła ok. 100 000, aby w czerwcu wzrosnąć do 300 000. Głębokość obrony na kierunku Frontu Centralnego m iała wynosić 130-150 km, a na kierunku Frontu Woroneskiego 130 km. Od kwietnia do maja w obu frontach rozpo­ częto budowę pozycji obronnych. Składały się one z trzech pasów armijnych oraz trzech frontowych. N a początku lipca głębokość obrony we Froncie Centralnym wzrosła do 190 km. D ługość głównego pasa obrony wynosiła 300 km, drugiego - 305 km, armijnego (ty­ łowego) - 330 km. Długość pierwszego pasa frontowego - 150 km, drugiego - 135 km, a trzeciego - 185 km. Obrona w pasie F ron­ tu Woroneskiego przedstawiała się następu­ jąco: długość głównego pasa obrony wynosi­ ła 240 km, drugiego - 235 km, armijnego 250 km, pierwszego frontowego - 150 km, drugiego - 175 km, a trzeciego 125 km. D o ­ datkowo wybudowano 134 km pozycji ry­ glowych. G łów ny pas obrony składał się z batalio­ nowych rejonów obrony, p-panc. punktów obrony oraz zapór inżynieryjno-saperskich. Batalionowy rejon obrony obejmował pas o szerokości 2-2,5 km i głębokości 1,5-2 km. Rejony zostały podzielone na kompanijne

Rosjanie wycofując się, zakładali kolejne pola minowe. To właśnie tam Niemcy ponieśli największe straty i plutonowe punkty oporu. W każdym bata­ lionowym rejonie obrony znajdowało się 8 km okopów, 2 km zapór p -p a n c, 47 stano­ wisk dla piechoty, 38 stanowisk dla rusznic p -p an c, 40 stanowisk artyleryjskich, 47 sta­ nowisk dla moździerzy, 55 stanowisk dla karabinów maszynowych oraz 9 ziemnodrewnianych schronów bojowych dla pie­ choty. Dwa lub trzy batalionowe rejony ob­ rony składały się na pułkowy rejon obrony. Podstawą w systemie obrony p-panc. głównego pasa obrony był przeciwpancerny punkt obrony. W pasie obrony Frontu Woroneskiego znajdowało się ok. 100 takich punktów. W każdym z nich było 3-5 armat p-panc, 5 rusznic p-panc, 3 moździerze, jed­ na drużyna saperów oraz jedna fizylierów. W punktach znajdujących się na głównych kierunkach obrony było 12 armat p-panc. Przed rozpoczęciem niemieckiego natar­

INŻYNIERYJNA ROZBUDOW A POZYCJI W E FRONTACH CENTRALNYM 1 W O RO NESKIM

Rod/aj pozycji

i

j

G łównym 30 673 10 049 593 L --- .-----,2 ^ ---- —1 4 983 6 353 13 924 434 667

1

Okopy strzeleckie i dla broni maszynowej (sztuk) Okopy dla rusznic p-panc. (sztuk) Transzejc i rowy laczace (km) Punkty obserwacyjne i stanowiska dowodzenia Stanowiska ogniowe dla artylerii (sztuk) Stanowiska ogniowe dla moździerzy (sztuk) Miny p-panc. ustawione (sztuk)

W pasach obronnych

35 228 16 048 3 399 4 350 7 575 20 221 68 996

dowano w odległości 1,5-2 km od przedniego skraju obrony. Ostatnią po­ zycję obronną w przednim skraju ob­ rony budowano w odległości 3,5^4 km i m iała ona głębokość 1,5 km. Dodat­ kowo w dywizyjnych pasach obrony wybudowano pozycje ryglowe. W odległości 10-15 km od przed­ niego pasa obrony wznoszono drugi pas obrony. N a kierunkach najbardziej zagrożonych jego jakość nie różniła się od przedniego pasa. Armijna (tyłowa) rubież obronna znajdowała się w odle­ głości 20-40 km od przedniej, budo­ wano tam stosunkowo m ało budowli inżynieryjnych oraz zapór.

cia Rosjanie, znając pozycje jednostek wypo­ sażonych w czołgi ciężkie Pz.Kpfw. VI, skie­ rowali do ich zwalczania baterie armat p-lot. kalibru 85 mm. W pasie obrony 6. AGw. jed­ nostki zostały wzmocnione haubicoarmatami wz.1937 kalibru 152 mm oraz ciężkimi moź­ dzierzami typu B-4 kalibru 203 mm. Drugą pozycję o głębokości 1-1,5 km bu­

Frontowe rubieże obronne znaj­ dowały się w odległości 50-100 km od Kurska. Tylko pierwsza została obsadzona przez oddziały tyłowe, druga przebiegała wzdłuż rzek Sejm i Oskoł, a trzecia w zdłuż wschodniego brzegu rzek Tim, Sejm i Oskoł. Ogółem wybudowano 155 376 budowli inżynieryjnych, we Froncie Centralnym wy­ konano 5000 km okopów, a we Froncie Woroneskim blisko 4000 km!

WALKI NA P Ó Ł N O C N Y M SKRZYDLE 4 lipca Sowieci uzyskali potwierdzenie, że 5 lipca m a się rozpocząć natarcie. Pierw­ sze dane uzyskano od dezertera (Słoweńca), f Wiadomości te potwierdził wzięty do nie­ woli żołnierz ze 168. DP. Ostatnie informa­ cje o term inie pochodziły od jeńca z 6. DP. P odał on dokładny term in ataku, twierdził, że rozpocznie się ono o godz. 3:00 5 lipca. Rosjanie postanowili, że wyprzedzą nie­ mieckie przygotowanie artyleryjskie, aby zdezorganizować przeciwnika. O godz. 2:20 rozpoczęli nawałę ogniową na odcinku 13. A oraz częściowo 48. A. Ogień prowadzony był przez 588 dział i moździerzy oraz arty­ lerię rakietową. Prowadzono go przez 30 m inut, zużywając 1/4 jednostki ognia. N ie­ miecka artyleria prowadziła jedynie słaby ogień odwetowy, odnotowano liczne pożary. Dowódca frontu ponownie rozkazał ostrze­ lanie pozycji niemieckich. Tym razem w na­ wale w zięło udział 976 dział i moździerzy, które zużyły 1/4 jednostki ognia. W wyniku tych nawał zanotowano 6 du­ żych pożarów składów amunicyjnych, ok. 46% pocisków spadło w strefie obsadzonej przez jednostki piechoty niemieckiej. Niemcy dopiero o godz. 4:30 rozpoczęli przygotowanie artyleryjskie na odcinku 13. A. O 5:30 rozpoczęli natarcie na pozy­

cje sowieckie. G łów ne uderzenie wykonano na lewe skrzydło, w kierunku na Olchowatkę, siłami: 86., 292. i 6. DP, 2., 9., 18. i 20. DPanc. (z XXXXI i XXXXVII K Panc). W dwie godziny później na prawe skrzydło 13. A uderzyły 383., 36., 216. i 78. DP. N atarcie niemieckie skierowane było na Małoarchangielsk. XXXXVI KPanc., wspie­ rany przez 31, 7 i 285 DP, wykonał pom oc­ nicze uderzenie na pozycje 70. A pod G nilcem. N atarcie w rejonie Olchowatki prowa­ dzono na obszarze Sogłasny-Archangielskoje-Nowy Chutor. Walki były bardzo cięż­ kie, Niem com udało się zająć północny brzeg rzeki Oczki, jednak sowiecka obrona była zażarta. Duże straty w czołgach N iem ­ cy ponieśli na polach minowych. Dopiero gdy saperzy wykonali przejścia, natarcie wznowiono. O godz. 10:30 udało się zająć pozycje zajmowane przez 81. i 15. D S., czyli wzgórze 254. Rosjanie wycofali się na drugi pas obrony, za linię Nikolska-Oziorki-Jasna Polana. Czołgi niemieckie obeszły do północy Nikolską (ok. 60 wozów) i we­ szły na tyły oddziałów sowieckich, dalej prowadząc natarcie na kierunki Ponyri. N a odcinku obsadzonym przez 15 DS. nastąpiło przełam anie i ok. 100 czołgów wyszło na

Zniszczone pod Ponyri niemieckie działa pancerne Ferdynand

linię Snowy-Podolany. Obie sowieckie jed ­ nostki zostały zmuszone do wycofania. Sprawiło to, że zostało zagrożone prawe skrzydło 70. A. Dowódca 13. A zdecydował się na wprowadzenie odwodów. 27. pcz.gw. został skierowany na Ponyri, 74. DS w rejon Protasowa. Dodatkowo w rejon Ponyri-Snowy skierowano 1. i 13. BAP-Panc. oraz 21. Sam.BMoź. Do zwal­ czania czołgów niemieckich użyto artylerii rakietowej oraz haubic kalibru 152 mm, co dało pożądane rezultaty. 15. DS oderwała Niemieckie działo szturmowe StuG 40 się od przeciwnika i zajęła pozycje obronne wspólnie z 6. DSGw., 81. DS prowadziła uporczywe walki obronne na rubieży Siekowitemu załam aniu sowieckich pozycji mienowka-Ponyri, obie dywizje znalazły zapobiegło skierowanie w rejon walk 13. się w częściowym okrążeniu. Niemcy jed ­ BAP-Panc. O godzinie 7:00 natarcie zostało nak zmuszeni zostali do zaprzestania natar­ częściowo zatrzym ane. Likwidowaniem cia na kierunku 13. Armii. w yłam ania dokonanego przez 299. D P Od 5:30 na lewym skrzydle 48. A i pra­ wym 13. A prowadziły natarcie 299 i 383. DP. Natarcie wsparte były czołgami i działami szturmowymi. Atak na 16., 148. i 8. DS (13. A) oraz 5. DArt. powiódł się w rejonie Aleksandrowki i Małoarchangielska. C ał-

zajęły się 8. i 148. DS. Niemcy siłami 7., 31. i 258. D P o godzi­ nie 9:30 rozpoczęli natarcie w rejonie 70. A. Pozycji broniły 132. i 280. DS. Po przeła­ maniu pozycji 15. DS (13. A) i odsłonięciu skrzydła 70. Armii 132. DS została zmuszo­

na o opuszczenia stanowisk. Niemcy, wyko­ rzystując to, zaatakowali. Dywizja poszła częściowo w rozsypkę (odnotowano prze­ jawy paniki), dopiero podjęcie obrony przez 712. ps doprowadziło do stabilizacji. N iem ­ cy jednak nacierali dalej i wieczorem wy­ parli 132. i 280. DS z zajmowanych pozycji. Lewe skrzydło 280. DS utrzymało pozycje wyjściowe, przy wydatnym udziale skiero­ wanych w ten rejon 167. i 206. part., 3. BZap. oraz 378. part.p-panc. Rosjanom udało się więc powstrzymać natarcie niemieckie i zadać nacierającym duże straty. Niemcy nie spodziewali się tak silnie rozbudowanych pozycji, duże znacze­ nie m iało uprzedzające przygotowanie artyleryjskie wykonane przez Rosjan. Po jego zakończeniu Niemcy spodziewali się, że to Sowieci rozpoczną natarcie. Do natar­ cia doszło jednak w dniu 6 lipca.

Sowieckie czołgi T-34/76 model 42

SOW IECKI KONTRNATARCIE Ciężar natarcia spoczął na 13. A oraz 2. APanc. Prowadzono je na kierunku Ponyri 1-Ładyrewo-Koszelewo. N a lewym skrzy­ dle związki 48. A prowadziły natarcie wspomagające. N a prawym skrzydle atako­ wała 70. A. Jednostki 2. APanc. rozpoczęły przegru­ powanie już wieczorem 5 lipca; jako wzmoc­ nienie otrzymano 19. Sam.KPanc. Zadania poszczególnych związków były następują­ ce: 3. KPanc. zostanie pozostawiony do ob­ rony pozycji, 2. A P a n c , 16. KPanc. i 11. BPanc. wraz z 17. KPGw. rozpoczną natarcie na Gniłuszę-Butyrki. Ponieważ był to główny kierunek natarcia, 17. KPGw. zo­ stał wsparty 148. DS., 81. DS. oraz 74. DS., wsparcie artyleryjskie zapewniała przydzie­ lona do korpusu 12. DArt. 19. Sam. KPanc. m iał nacierać na kierunku Soborowka-Podolań. Jednostki 13. i 70. A otrzymały zada­ nie odzyskania pozycji z 5 lipca. Wsparcie artyleryjskie miały zapewnić jednostki armijne oraz dodatkowo: 4. KAP. (Korpus Artylerii Przełam ania), 21. Sam. BMoź., 37. i 65. part.rak., 1441. i 1541. part.panc. Z 70. A skierowano 1. DArt.Gw. oraz 92. pmoź.gw., a z rezerw frontu 68. Sam.BArt. Natarcie rozpoczęto o świcie 6 lipca, niestety, jedynie siłami 17. KPGw., ponieważ 2. APanc. nie była jeszcze przy­ gotowana do działań. O godz. 3:50 rozpoczęto przygotowanie artyleryjskie, po ok. 10 minutach do akcji włączyło się sowieckie lotnictwo bombowe. Do natarcia ruszyły czołgi 107. BPanc. (płk. Tielakowa) i 164. BPanc. (płk. Kopyłowa), wspierane przez 75. DSGw. oraz 6. DSGw. Jednostki rosyjskie dostały się pod bardzo silny ogień, który je zdziesiątkował. 107. BPanc. straciła z posiadanych 50 czoł­ gów aż 46 wozów (przed natarciem 3 czoł­ gi były w remoncie). O calałe 4 wozy zdo­ łały się wycofać wraz z czołgami 164. BPanc. Dopiero po prawie dwugodzinnych walkach Rosjanom udało się odrzucić Niemców za linię Ponyri-Drużowieck-Bobryk. Dopro­

W trakcie działań pod Kurskiem Niemcy ponosili cięż­ kie straty w ludziach

wadziło to do połączenia 17. KPGw. z oddziałami 15. i 81. DS. N a prawym skrzydle 148. i 74. DS. nawiązały walkę w oko­ licy Trosny i Siemionowki. Pozbawiony osłony czołgów, 17. KPGw. przeszedł do obrony. Od­ działy saperów przystą­ piły do zakładania pól minowych.

r
M

y

Aby wzmocnić pozycje 17. KPGw., skie­ rowano na jego odcinek 378. part.p-panc. oraz 237. pcz. Pozycje obronne nie zostały jednak utrzymane i Rosjanie zostali zm u­ szeni do wycofania się. Próbowano ratować sytuację, wyprowadzając natarcie 19. Sam. KPanc. na prawe skrzydło wojsk niemiec­ kich, jednak dowódca wobec ponoszonych strat wydał rozkaz powstrzymania ataku. Niemcy nie zdołali przełamać obrony 13. A, postanowili zatem rozbić jej prawe skrzydło, czyli pozycje w rejonie Ponyri, który był bardzo ważnym węzłem kolejo­ wym. Do natarcia ruszyły 292. i 86. DP,

wspierane przez 170 czołgów z 18. D P an c, w tym 40 Tygrysów z 505. s.Pz.Abt. Atak spowodował odrzucenie 81. DS. oraz zaję­ cie nowych pozycji w okolicach Ponyri 1 i Ponyri 2. Rosjanie przeprowadzili przeci­ wnatarcie siłami 16. i 19. Sam. KPanc. Jednak przeprowadzone skąpymi siłami nie odniosło ono sukcesu. Rosjanie, przewidując kolejne natarcia na Ponyri, skierowali w rejon 17 KPGw. dwa pułki czołgów z 48 A. Atak niemiecki nastąpił rano 7 lipca. N a Ponyri ruszyło 40 Tygrysów i Fer­ dynandów, wspieranych przez Pz.IV. W wy-

Ciężkie czołgi Pz.Kpfw Ausf H w natarciu. Maszyny te mogły zwalczać czołgi sowieckie nawet z odległości 2000 m

Sowiecka piechota przygotowana do wykona­ nia ataku

cy postanowili przeprowadzić natarcie pomię­ dzy Ponyri i Olchowatką. Natarcie przepro­ wadziły 9. i 20. DPanc oraz 6. DP. W południe 7 lipca pozycje 6 DSGw., które wsparte zostały czołgami 43. i 58. pcz., zostały zaata­ kowane. Dopiero w trzy godziny później Niemcom udało się częściowo przełamać pozycje sowieckie na odcinku wzgórze 257Kaszara. Jednak Rosjanie dysponowali znaczną siłą ognia - zwłaszcza w artylerii p-panc. - co spowodowało zniszczenie blisko 40 niemieckich czołgów. Natarcie załamało się ostatecznie w ogniu 3. BArt. Zaporowej.

niku ostrzału artyleryjskiego zostało znisz­ czonych 10 Tygrysów i 12 czołgów Pz.IV (dane sowieckie). Rosjanie - 307 DS - zo­ stali zmuszeni do wycofania się. Kolejny atak nastąpił o godz. 10:00 na południowozachodni skraj obrony Ponyri. Tym razem do ataku przystąpiły dwa bataliony piechoty wspierane przez 50 czołgów. Rosjanie prze­ ciwstawili także dwa bataliony strzeleckie, wsparte czołgami z 51. B P an c, 5. DArt. oraz 22. BMoź.Gw. Obrońcom udało się zatrzy­ mać uderzenie oraz zepchnąć Niemców na pozycje wyjściowe.

Po południu Niemcy przegrupowali swoje siły i wznowili natarcie. U dało im się osiągnąć powodzenie na odcinku zajmowanym przez 6. DSGw. Niemcy zajęli Bierezowy Łog, co umożliwiło wyprowadzenie natarcia do Ponyri 2 i wzg. 257, zagrażając pozycjom zajmo­ wanym przez 75. DSGw. Sytuację uratowały czołgi z 16. K Panc, które, okopawszy się, skutecznie zwalczały czołgi niemieckie. Do­ skonale zamaskowane działa p-panc. także miały swój udział w walkach, np. 449 part. p-panc. z 2. Sam. BArt. P-Panc. zniszczył 15 czołgów. Niemcom udało się zrobić wy­ łom na głębokość 2 km.

8 lipca Rosjanie wprowadzili do walki jednostki odwodowe. Z 18. KPGw. sprowa­ dzono 3. DPDGw., która obsadziła pozycje Kolejny atak nastąpił o 11:00 z kierunku obok 307. DS, styk 13. i 70. A obsadziła północno-w schodniego. Niemcy zajęli 12. DArt.P-Lot. Pod Olchowatkę skierowa­ kołchoz „1 Maja", a także przedmieścia no także 1. DArt.P-Lot. Ponyri. W godzinach popołudniow ych Niemcy, chcąc zająć Ponyri, przeprowadzili Rozgorzały ciężkie walki na pozycjach natarcie z północy, wschodu i zachodu 307. DS. Główny ich ciężar spoczął na 1019. siłami 86., 292. i 78. DP, które wspierała i 1023. ps, które były wspierane przez czołgi 18. DPanc. Ciężkie walki doprowadziły do 129. i 51. BPanc. oraz 27. pcz.gw. Rosjanie stopniowego wyparcia 307. DS. O godz. 19:00 doskonale rozlokowali 1180. i 1188. p.art. gen. Jenszyn - dowódca 307. DS - wydał p-panc, co pomogło odeprzeć niemieckie ata­ rozkaz zajęcia nowych rubieży obronnych ki. Niemcy pozostawili 22 spalone wozy. pod Bażanewem oraz na południe od Ponyri. W natarciu, które przeprowadzono po połud­ niu, łupem Rosjan padło 16 czołgów i 4 działa 7 i 8 lipca trwały także ciężkie walki pancerne. w centrum i na lewym skrzydle 13. A. Niem-

przez 60-70 czołgów, Niemcy przełamali sowiecką obronę i zajęli Butowo. Po p o ­ czątkowych sukcesach Niemcy dostali się w ogień artylerii dalekiego zasięgu i zostali zatrzymani. Kolejne natarcia prowadzone do godzin południowych nie przyniosły Niemcom sukcesów, stracili 25 czołgów. Pozycje zajmowane przez 71. DSGw. zosta­ ły także poważnie zagrożone. Niemcy pla­ nowali przeprowadzić silne natarcie o godz. 16:00, w zagrożony rejon Rosjanie skiero­ wali 27. BArt.P-Panc. Natarcie wykonały 332. D P oraz 3. DPanc. Niemcom udało się przełam ać obronę na styku 71. i 67. DSGw. W zagrożony rejon przesunięto 6. KPanc. Za cenę ogromnych strat Sowietom udało się powstrzymać niemieckie natarcie. Następnego dnia o godz. 9:00 w rejonie obrony 52. DSGw. (z 23. KP.Gw.) Niemcy rozpoczęli natarcie. Jego celem były Raków i Jachnotow. Ciężkie walki stoczyły dwa pułki art.p-panc. - 1108. i 538. - w rejonie Bierezowa. Zniszczono 18 czołgów niemieckich. N ie­ stety, artylerzyści pozbawieni osłony piechoty, która opuściła w panice swoje pozycje, zostali wycięci w pień. Oba pułki straciły wszystkie działa, niewielka część żołnierzy zdołała się

wycofać. Niemcy wprowadzili do walki czoł­ gi z 11. DPanc. oraz 167. DP, co doprowadziło do okrążenia jednostek sowieckich pod Bierezowem i ich zniszczenia. 52. DSGw. została rozbita i zmuszona do wycofania się. Przed całkowitą katastrofą gwardzistów uratowała 28. BArt.P-Panc. Obsadziła ona pozycję nad rzeką Worskłą i powstrzymała Niemców. Stra­ ty sięgały jednak prawie 50%. N a zagrożony odcinek wprowadzono wkrótce 51. DSGw. Niemcy rozpoczęli także natarcie na kie­ runkach wschodnim i północno-wschodnim. Na ich drodze znajdowały się 81., 78., 72. i 36. DSGw. oraz 213. DS. Pozycje 78. DSGw. pod Razumnoje atakowały czołgi z 19. DPanc. Pierwszy atak załam ał się na polach mino­ wych, na których stracono 7 czołgów, oraz w ogniu artylerii p-panc, która zniszczyła dal­ szych 19 maszyn. Sytuacja na innych odcin­ kach stawała się coraz groźniejsza. Niemcom udało się zająć pozycje 72. DSGw. w okoli­ cach Masłowoj Pristani oraz 81. DSGw. w rejonie Michajłowki. Przełamanie miało 3 km głębokości i ok. 12 km szerokości, co gorsza, wysokie straty, w niektórych dywiz­ jach, sięgające nawet 70%, spowodowały pa­ nikę i żołnierze opuszczali swoje pozycje.

Grenadierzy pancerni na czołgach PzKpfw III Aus H. Jeden z żołnierzy trzyma w rękach saowiecki pistolet maszynowy PPSz. wz. 41

M a k s y m a ln y z a się g uderzania w o js k n ie m ie ck ich p o d P ro c h o ro w k ą

Niemcy w pierwszych godzinach uzys­ kali sporą przewagę. Spowodowane to było nieobecnością sowieckich czołgów. G łów ­ ny ciężar zwalczania czołgów niemieckich spoczął więc na barkach artylerii. Rosjanie unikali wprowadzania czołgów do walki i tworzenia mieszanej, pancerno-artyleryjskiej linii obrony. Wyparcie 6. i 7. AGw. z przedniego pasa obrony zm usiło Rosjan do wprowadzenia odwodów pancernych. 1. APanc. otrzymała rozkaz wsparcia 6. AGw. Dodatkowo w zm ocniono ją 180. BPanc. 6. KPanc. m iał zająć pozycje na linii Miełowoje-Sziepietowka, a 3. KZmech. na odcinku Syrcew-Jakowlewo. 31. KPanc. przegrupo­ wano w rejon W ładimirowki, Rosjanie za wszelką cenę nie mogli dopuścić do prze­ łam ania na kierunku Obojania. Jednocześ­ nie 5. KPanc.Gw. otrzymał rozkaz zajęcia pozycji Łuczki- Pietrowskij, aby nie dopuś­ cić do przełam ania pod Prochorowką, 2. KPanc.Gw. m iał zająć pozycje w rejonie Korcza, aby bronić pozycji na kierunku północnym i północno-wschodnim. W rejon Prochorowki skierowano także 35. KPGw. celem wzmocnienia pozycji 69. A. Zamiast 183. DS pozycje obsadziła 93. DSGw., dwie pozostałe dywizje - 92. i 94. - zostały skie­ rowane w rejon Korcza. 6 lipca Niem cy przeprowadzili kolejny atak, który doprowadził do zajęcia Olchowatki i Tiriecznoje. Pozycje zajmowane przez 2. i 5. KPanc.Gw. zostały opuszczone i Niemcy zajęli Łuczki. Do wycofania zo­ stała zmuszona także 69. A oraz 35. KPGw., które wycofały się aż do armijnego pasa

obrony. Dowództwo frontu otrzymało ze­ zwolenie na wprowadzenie do walki nowych korpusów pancernych. Były to 10. KPanc. z 5. AGw., który włączono do 1. A P anc, oraz 2. KPanc. z 5. APanc.Gw. Jednocześnie wydano rozkaz ześrodkowania 5. AGw. i 5. APanc.Gw. na nowej pozy­ cji w rejonie Starego Oskoła i Prochorowki. 7 lipca 1. APanc. Została zaatakowana przez 3. i 11. DPanc. oraz DZmot. „Gross Deutschland". W trakcie walk zniszczono pra­ wie całkowicie 1. i 3. BZmech. z 3. KZmech., które broniły Sycewa. 112. B P anc, która walczyła w rejonie wzg. 230, straciła 15 czołgów. W rejonie Michajłowki pozycje obronne obsadzone były przez 1. BPanc. Gw., która nie wytrzy­ m ała naporu niemieckiego i została zmu­ szona w wycofania się za Pokrowkę. Sytua­ cja została opanowana po wprowadzeniu 49. B Panc i Niemcy zostali powstrzymani. 31. KPanc. także poniósł ciężkie straty. 100. B Panc, która przyjęła ciężar niemiec­ kiego uderzenia, została okrążona pod Pokrowką i dopiero wieczorem udało się Ro­ sjanom wycofać w rejon Wiesioły. 1. APanc. wycofała się na rubież Łuchanino-Krasna Dubrawa i właściwie tylko 90. BPanc.Gw. była zdolna do obrony. 31. KPanc. został wzmocniony 29. BA rt.P-Panc i 1244. part. p -p an c M iał on nadal bronić kierunku Obojań. 7 lipca, celem wzmocnienia rubieży nad rzeką Psioł, do 6. AGw. skierowano 309. DS., pułk czołgów oraz trzy brygady artylerii. Walki 6 i 7 lipca doprowadziły do niezna­ cznego włamania w armijny pas obrony, na kierunku 7. AGw. (tylko 3-5 km). 8 lipca Niemcy przeprowadzili na 30 km odcinku frontu natarcie, wspierane przez ok. 450 czołgów. Nad polem walki operowały grupy 40-50 samolotów Luftwaffe, które włączyły się do zwalczania pozycji sowiec­ kich. Pozycje 112. BPanc. oraz 1. BZmech., wspierane przez 90. DS.Gw., były atakowane

Zniszczony sowiecki czołg T-34/76

w ciągu całego dnia, jednak utrzymały swoje pozycje. 3. BZmech., 49. BPanc, 200. BPanc, współdziałające z 51. i 67. DSGw., broniły północnego odcinka Obojan, ponosząc przy tym znaczne straty. Linii Koczetowka-Sucha Sołotinka na kierunku Grieznoje broniły czołgi 31. K P anc, 192. BPanc. oraz

51. DS.Gw. Rosjanie często walczyli w izolo­ wanych punktach oporu, np. 29. BArt.P-Panc i 184. p.art. p-panc W dniu tym Sowieci pró­ bowali także wykonać przeciwuderzenia, jed­ nak ataki 5. KPanc. i 2. KPanc.Gw. nie zosta­ ły rozpoczęte jednocześnie i zostały rozbite przez Niemców. Odciążające natarcia

BRON PANCERNA

pancerz: przód - 200 mm bok - 80 mm góra - 30 mm uzbrojenie: armata 88 mm (8.8 cm P aK 43/2 L/71)

w ym ian': długość szerokość wysokość masa: prędkość zasięg załoga

- 8140 mm - 3380 mm - 2927 mm - 6 8 000 kg - 20 km/h (szosa) - 130 km (szosa) - 6 ludzi

działo pancerne

Ferdynand

pancerz: przód - 100 mm bok - 80 mm tył - 25 nim góra - 25 mm uzbrojenie: armata 88 mm (8.8 cm KwK 36 U56)

wymiary: długość szerokość wysokość masa: prędkość zasięg załoga

czołg ciężki

- 8450 mm - 3705 mm - 3000 mm - 56 800 kg - 45 km/h (szosa) - 100 km (szosa) -6 0 km (teren) -5 ludzi

PzK pfw VI Tygrys 38

BROŃ PANCERNA

pancerz: pr/ód i bok - 50 mm góra —20 mm uzbrojenie: armalo-haubica 152 mm ML-20S

wym iary: długość szerokość wysokość prześwit masa: prędkość załoga

- 8950 mm - 3250 mm -2 4 5 0 mm - 4 4 0 mm - 4 5 500 kg - 43 km/h (szosa) - 5 ludzi

działo sam obieżne pancerz: przód 45 mm bok 45 mm tyl 45 mm góra 20 mm uzbrojenie: armata 76.2 mm F-34 karabin DT 7,62 mm (wieża) karabin DT 7.62 mm (kadłub)

SU -152 wymiar}-: długość szerokość wysokość prześwit masa: prędkość zasięg załoga

39

-

6750 mm 2000 mm 2450 mm 400 mm 2850 kg 53 km/h (szosa) 350 km (szosa) 250 km (teren) 4 ludzi

161. i 71. DSGw. z 40. A nie przyniosły żadnych rezultatów. Obrona 7. AGw. na odcinku 92. i 94. DSGw. (Bliżniej-Siewriukowo) została przerwana, Niemcy stracili jednak 15 czoł­ gów. Natarcie wznowiono po południu i p o­ nownie zakończyło się powodzeniem. So­ wieci cofnęli się za Miechowo. Słabnąca pozycja 6. i 7. AGw. nad rzekami Psioł oraz Obojaniem sprawiła, że postanowiono prze­ rzucić związki 5. APanc.Gw. Armia Rotmistrowa otrzymała rozkaz wejścia do walk 9 lipca. 9 lipca główne natarcie niemieckie zosta­ ło skierowane na Wierchopinije, gdzie broniły się 67. DS.Gw. oraz 3. KZmech. W trakcie walk pozycje sowieckie wzmocniono 200. BPanc. Niemcy wdali się w ciężkie wal­ ki pozycyjne, w godzinach południowych udało im się wyprzeć Rosjan. Po wycofaniu się 200. BPanc. Niemcy uderzyli na miejsco­ wość Nowosiełowki, której broniła 86. BPanc. Kolejne ataki niemieckie przynio­ sły stopniowe osłabienie sowieckiej obrony. Pozycje 7. AGw. były atakowane pod Mie­ chowem i Niemcy stopniowo rozszerzali osią­ gnięte pozycje z 8 lipca.

Feldrruirszalek Walter Model Bral udział w I wojnie światowej, na­ stępnie służył M’ Reichswerze, v*' trakcie walk w Polsce był szefem sztabu IV KA. W lalach ¡9.19-1941 był szefem sztabu 16. Armii. Dowodził i. DPanc. i XXXXI KPanc., od stycznia 1941 roku do czerw­ ca ¡944 roku dowodził 9. Armią, Grupą Armii „Północ" i Grupą Armii „Północ­ na Ukraina", od czerwca 1944 roku do­ wodził Grupą Armii „Środek". Jego koncepcje, odmienne od kon­ cepcji Hitlera, sprawiły, ze został wysła­ ny na Front Zachodni, gdzie umiejętnie dowodził Grupą Armii „B". IV kwietniu ¡945 roku popełnił samobójstwo.

BITWA P O D PROCHOROW KĄ 9 lipca w rejon Kurska przegrupowano trzy armie z Frontu Stepowego. Do wzm oc­ nienia kierunku orłowskiego skierowano 27. A (z 4. KPGw.) i 53. A (z 1. KZmech.). Obsadziły one rejon Bukina, 5. AGw. obsadziła rejon Obojan-Prochorowka. R o ­ sjanie spodziewali się głównego natarcia w rejonie Prochorowki, postanowili zatem wzmocnić 69. A, której podporządkowano: 81., 89., 92., 93. i 94. DSGw., 107., 183., 305. i 375. D S., 2. KPanc.Gw., 148. pcz, 96. B P anc, 30. B A rt.P-Panc, 27. BArt., dodat­ kowo skierowano też jed en pułk moździerzy. N iem cy planowali

W ciągu 11 lipca Niemcy usiłowali powięk­ szyć w łam anie, jednak Rosjanie stawiali za­ cięty opór. 12 lipca Niemcy wznowili natar­ cie o godz. 9:30, w południe uzyskali przeła­ manie w pasie obrony 183. D S., wspieranej przez 169. BPanc. 2. KPanc.Gw., chcąc uni­ knąć okrążenia, m usiał się wycofać, co je d ­ nak spowodowało zagrożenie na południo­ wo-wschodnim odcinku, gdzie znajdował się 2. KPanc. N a szczęście siła niemieckie­ go natarcia chwilowo osłabła, co pozwoliło czołgistom sowieckim na uporządkowanie w łasnych linii. W zagrożony rejon skierowano 9. DPDGw.

przeprow adzenie dwóch jednoczesnych natarć. Pierwsze m iało zostać wykonane siłami XXXXVIII KPanc. i 2 KPanc.SS z rejonu Krasnyj O ktiabr—K rasnaja Polana, wzdłuż szosy na Porochorowkę. Drugie m iało być prowadzone siłam i III KPanc. w kierunku północnym na Prochorowkę. 10 lipca na kierunku Syrcewa (na wschód od Prochorowki) rozpoczęły natarcie dywi­ zje: „Das R eich", „T otenkopf i „Adolf Hitler", osłaniane przez 167. DP. N iem com udało się sforsować rzekę Psioł i zmusić do wycofania 52. DSGw. Rosjanie skierowali na ten kierunek 103. part.p-panc. oraz czo ł­ gi. Pozwoliło to na zatrzymanie Niemców.

Czołgi dywizji SS „LSSAH" wznowiły natarcie i z impetem rozbiły nieprzygotowa­ n ą do obrony 9. DPDGw., która opuściła kołchoz Oktiabrskij, co spowodowało, że czołgi niemieckie dostały się w rejon Prochorowki. Aby je zatrzymać, skierowano 42. DSGw., wspartą dwiema brygadami haubic i artylerii p -p an c W trakcie walki zniszczono 16 czołgów niemieckich, co po­ wstrzymało natarcie. N a południe od Prochorowki związkom III KPanc. udało się prze­ rwać obronę 69. A i zająć Olchowatkę. Pogarszająca się sytuacja zmusiła Ro­ sjan do zdecydowanych działań, postano­ wiono wykonać przeciwuderzenie siłami

Zniszczona wewnętrzną eksplozją Pantera z 51 BPanc, Prochorowka

OPORZĄDZENIE PIECHOTY

r 1234567-

pas główny ładownica saperka chlebak manierka hełm wz. 1930 worek brezentowy

r Plecak nowego typu 1- płaszcz 2 - menażka 3 - pas główny 4 - ładownice 5 - bagnet 6 - saperka 7 - chlebak 8 - maska p-gaz nowego typu (W.S.R wz. 32) 9 - manierka 10 - hełm M. 1935

B

5. APanc.Gw., wspieranej przez 5. AGw. Jako pierwsze miały nacierać czołgi z 18., 29. i 2. K Panc, w drugim rzucie 5. KZmech. Gw. i 2. KPanc.Gw. miały stanowić zabezpie­ czenie. W odwodzie pozostawały: 53. pcz. gw., 1. pmot.gw., 689. part.p-panc. i 678. pah. Wczesnym rankiem 12 lipca Niemcy rozpoczęli natarcie w pasie 69. A. Broniące się 81. i 92. DSGw. zostały wyparte ze swo­ ich pozycji, odsłaniając tym samym lewe skrzydło szykującej się do natarcia 5. APanc.Gw. Aby zażegnać niebezpieczną sytuację, w pow stałą lukę skierowano jed ­ nostki odwodowe, a więc 5. APanc.Gw. ruszając do natarcia nie m iała odwodów. Osłabiono także 2. KPanc.Gw., stanowiący

ubezpieczenie, w rejon niemieckiego w łam ania przegrupowano 26. BPanc.Gw., która wzmocniła słabnącą 69. A. Siłę natar­ cia 5. APanc. Gw. wzmocniono przez pod­ ciągnięcie do pierwszej linii 6., 26. i 29. DArt.P-Lot. (jednostki te dysponowały je ­ dynie działami średniego i małego kalibru). Rosjanie o godz. 8:30 rozpoczęli przy­ gotowanie artyleryjskie, które trwało 15 min. N astępnie do ataku ruszyły czołgi 181. i 170. BPanc. (z 18. K P anc). Jednostki te m iały opanować sowchoz Oktiabrskij. Walki trwały aż do 14:30, Niemcy stopnio­ wo opuszczali swoje pozycje. Czołgi gen. Bacharowa skierowały się na Andnejewkę i Wasiliewkę. Przez całe popołudnie trwały

STRUKTURA ORGANIZACYJNA FRONTU STEPOWEGO rezerwa frontu 129 pmofcl/.gw. 1510 part.p-panc. 1705 part.p-lut. 354 hal. ait.rak .gw. 743 bal.art.p-panc. 5 KK.Gw. II. 12.63 DK 27 Armia 147. 163 DS 39 p.cz. 93 BPanc. 26 K PGw. 155. 166. 241. 71 DS 4 KPanc. Gw 12 BPanc.Gw.. 120 part. p-panc.gw. 13. 14 BPanc.Gw. 1451 partcamob. 264 pmoidz. 3 BZmol.Gw.. 752. 756 BArt.p-panc. 76 bmot 47 Armia 218. 23. 29. 30. 337. 38 DS 23 Sam .K P 3 KZmech. (iw . 35 BPanc.Gw.. 43. 44. 45 pcz.gw. 7 .8 .9 BZmech Gw 52 KP 4 Arm ia Gw. 68. 80 DS Gw 7, 8 DPD Gw 20 KPD Gw. 5 DPD Gw. 21 KPGw. 69 DS Gw

•

31 K PG w . 4 DS Gw. 3 KPanr.gw. 1436 part.sam. 1496 part.p-panc. 1701 part.p-lot. 3, 18. 19 BPanc.Gw. 2 BZmol.Gw. 266 pntożdz. 324 bart.rak.gw 73 bmot. 749 bat.art.p-panc. 53 Arm ia ? pcz.cziężkich ?pcz. 116 DS 16 DAP 214,233. 252, 256. 299, 84 DS 28 DSGw. 34. 35 pcz. 84 DS 75 KP 5 Arm ia Gw. 42 DSGw 57 pcz. 32 K PG w . 66, 13 DS Gw. 6 DPD Gw 33 KP Gw. 9 DPD.Gw.. 95.97 DS Gw. 5 KPanc. Gw. 10 BArt.P-Panc. 1549 Pułk Art.Som 16 p.art.rak.gw. 26 DAn P-Lot. 53 pcz.gw. 689 part.p-panc.

80 pmoźdz.gw. 18 Sam .KPanc. 1000 part.p-panc. 110. 170. 181 BPanc. 1694 part.p-lot. 170 BPanc. 292 pmoidz. 32 BZmot 36 pcz.ciężkich.gw. 736 BArt.P-Panc. 29 KPanc. 108 p art p-panc 1446 pułk art.sam. 25 BPanc 271 p.moidz. 31. 32 BPanc 38 Bat.Samoch.Panc. 53 BZmot. 747 BArt.p-panc 75 bat.mo(ocyklowy. 2 KPanc. 1502 part.p-panc. 26. 99. 169 BPanc 1698 part.p-lot. 269 pmoidz. 307 bart.rak.gw. 58 BZmot. 62 pcz.c. 3 bmot. 5 KZmcch.Gw. 10, 11, 12 BZmcch Gw 104 part.p-panc.gw. 1447 part.camob. 2 but./mech.gw 24 BPanc.Gw. 4 bal. samochodów, panc.gw 409 haf.art.rak.gw. 51. 54. 55 pcz.gw.

walki pod Wasiliewką, dopiero wieczorem udało się 170. BPanc. zająć tę miejscowość. Rosjanie ponieśli ciężkie straty, sięgające 30% stanu, co zm usiło ich do zajęcia pozy­ cji obronnych. 31. i 32. BPanc. (z 29. KPanc.) atakowa­ ły pozycje dywizji SS „Totenkopf i LSSAH pod sowchozem K om som olec. N iem cy okopali swoje czołgi, nic więc dziwnego, że jak się później okazało, 29. KPanc. poniósł olbrzymie straty. Pow odzenie natarcia sąsiedniego 18. K Panc. pozw oliło 53. BZmot. obejść strategiczne wzgórze 252 i zająć je od południa, zmuszając Niemców do odwrotu. Natarcie 32. BPanc. prowadzo­ ne na kierunku sowchozów Komsomolec i Oktiabrskij zostało powstrzymane, a bry­ gada poniosła duże straty. Wobec częścio­ wego załam ania się natarcia Rosjanie wpro­ wadzili do walki 25. B P an c, która obsadzi­ ła pozycje pod sowchozem Stalinskoje Otdielenije. Nie poprawiło to jednak sytuacji i 29 KPanc. został zmuszony do wycofania się z zajmowanych pozycji. To z kolei spo­ wodowało, że pozycje na lewym skrzydle, zajmowane przez 2. KPanc.Gw., zostały za­ grożone. Korpus ten nawiązał walki z dywi­ zją SS „Das Reich", widząc jednak zała­ manie się pozycji 29. K P an c, m usiał się jak najszybciej wycofać. Do walki z Tygrysami stanęły działa samobieżne SU-152 z 1529 pułku artylerii samobieżnej (part.samob.), 12 tych dział zniszczyło 4 Tygrysy.

Pierwsze godziny walki nie przyniosły żadnej ze stron wyraźnej przewagi. Rosja­ nie częściowo osiągnęli założone cele, jed ­ nak niemiecka obrona była bardzo silna, a w kilku przypadkach Niemcy przeprowa­ dzili udane kontrataki. Chcąc odciążyć obronę pod Prochorowką, Niemcy siłami 11. D Panc. i dywizji SS „T otenkopf posta­ nowili przeprowadzić uderzenie na prawe skrzydło 5. APanc.Gw. Niemcy zaatakowali 33. KP.Gw. (z 5. AGw.), który stanowił osłonę 5. APanc.Gw. Zajmująca pierwszy pas obrony 52. DSGw. została odepchnięta i Niemcy doszli aż do drugiego pasa obrony, obsadzonego przez 95. DSGw. Walki za­ kończono w nocy i ponownie Rosjanie zo­ stali zmuszeni do opuszczenia zajmowanych pozycji. W rejon walk 95. DSGw. skierowa­ no 10. BZmech. i 24. BPanc.Gw., jed n o ­ cześnie zorganizowano dwa zgrupowania, które miały zostać skierowane na lewe skrzy­ dło 5. AGw. (11. i 12. BZmech. Gw. oraz 26. BPanc.) i prawe skrzydło 5. APanc.Gw. (1. pmot.gw., 53. pcz.gw., 689. part.p-panc i 678. pah.). 12 lipca zgrupowanie na prawym skrzy­ dle 5. AGw. wraz z 92. DSGw. przeszło do natarcia przeciwko 19. DPanc. Rosjanom udało się zająć Rżwacz i częściowo ode­ pchnąć Niemców. Wojska na skrzydle 5. APanc.Gw., współdziałając z 96. B Panc, odbudowały pozycje na kierunku Aleksandrowki, co pozwoliło na zatrzymanie nie­ mieckich jednostek. Wsparta jednos­ tkami pancernymi 5. AGw., która prze­ szła do natarcia, nie zd o łała osiągnąć przełam ania. 66. DSGw. zajęła Koczetowkę. Jednak 13. DSGw., nacis­ kana przez Niem -

Zniszczona przez miny Pantera Dl

Działo szturmowe StuG 40

ców, nie opuściła swoich pozycji. Jednostki atakujące Niemców nad rzeką P sio ł, w okolicach Krasnyj Oktiabr wda­ ły się w ciężkie walki, które jedynie lokalnie przyniosły pewne su­ kcesy, jednak nie p o ­ prawiły znacząco p o ­ zycji sowieckich. Natarcie 1. APanc. wraz z 6. AGw. nie powiodło się, 10. KPanc. zajął rejon Bierezowki i nie posunął się dalej. 3. KZmech. i 31. KPanc. wspierane przez 23. KP nie uzy­ skały praktycznie żadnych korzyści teryto­ rialnych. Podobnie było na kierunku 7. AGw. Przez dwa dni, 13 i 14 lipca, trwały za­ cięte walki, w których wzięły udział 18. i 29. KPanc. z jednostkam i II KPanc. SS. Niemcy wystawili ok. 200 czołgów, Rosja­ nie prawie 300. W trakcie dwudniowych walk 29. KPanc. poniósł 60% strat w sprzę­ cie i ludziach, a 18. KPanc. stracił 30% sta­ nu. Ciężka sytuacja panowała także na od­ cinku 69. A, który był atakowany przez III KPanc. Niemcom jednak nie udało się poszerzyć włamania i okrążyć 2. KPanc. Gw., 81. i 89. DSGw. Niemcy zdołali wbić się klinem na głębokość ok. 35 km (od 5 lipca), jednak nie udało się im rozbić wojsk so­ wieckich. Widząc, że tempo natarcia nie­ mieckiego słabnie, Rosjanie zdecydowali się na wprowadzenie do walki jednostek Frontu Stepowego. Ich koncentracja rozpoczęła się wieczorem 16 lipca. 53. i 47. A oraz 4. AGw. przybyły na front 19 lipca. Rosjanie już 17 i 18 lipca siłam i 6. AGw., 1. A P a n c ,

5. APanc. i 5. AGw. rozpoczęli lokalne na­ tarcia. Były one przeprowadzane małymi si­ łam i, głównie w celu rozpoznania linii nie­ mieckich. W iązało się to z meldunkami (wieczorem 16 lipca) o powolnym wycofy­ waniu się Niemców. Niemcy dostrzegli, że rysuje się bardzo niebezpieczna sytuacja. Brak postępu w natarciach na lewym i pra­ wym skrzydle oraz wysunięcie się centrum ok. 10-12 km stwarzały możliwość, że przy silnym nacisku na skrzydła zarówno III K P anc, jak i II KPanc.SS mogą zostać okrążone. Wobec braku możliwości konty­ nuowania natarcia Niemcy postanowili się wycofać. Decyzja była tym łatwiejsza, że na północy (9. Armia) nie osiągnięto żadnych sukcesów, a na załam anie sowieckiej obro­ ny nie można było liczyć. Rosjanie już wkrótce przystąpili do frontalnego natarcia, które na dobre rozpo­ częło się 20 lipca po przybyciu wojsk F ron­ tu Stepowego. Operacja CYTADELA za­ kończyła się niepowodzeniem. Kolejne tygodnie przyniosły ciężkie straty stronie niemieckiej, stracono O rzeł i Biełgorod, a co gorsza - utracono bezpowrotnie inicja­ tywę strategiczną.

PANTERY POD KURSKIEM Hitler przywiązywał ogromną wagę do wprowadzenia nowych czołgów - Panter, jak wspomina Speer, było w tym coś wręcz mistycznego. Pierwsze niepowodzenie Panter miało miejsce jeszcze w kwietniu z zamówionych 250 czołgów tylko 200 przygotowano do wysyłki na front. Nowe maszyny weszły na wyposażenie Panzer Abteilung 51 i 52 (bataliony pancerne 51. i 52.), które wchodziły w skład Panzer Regiment 39 (39. pułk pancerny), dowo­ dzonego przez mjr. von Laucherta. W każ­ dym batalionie było 96 czołgów', 8 czołgów znajdowało się w sztabie pułku. Batalion składał się z czterech kompanii czołgów, w każdej 22 czołgi. Kompanię tworzyły cztery plutony po 5 czołgów oraz 2 czołgi dowództwa kompanii. Pantery zostały operacyjnie włączone do DGren.Panc. ..Grossdeutschland", wchodzącej w skład XXXXV1II KPanc. W trakcie marszu na pozycje wyjściowe pułk stracił dwa czołgi na skutek zapalenia silnika. Było to spo­ wodowane wadliwą instalacją paliwową i złym układem chłodzenia. W trakcie bit­ wy usterki techniczne byl prawdziwą zmo­ rą załóg Panter. 5 lipca 1943 roku Pantery ruszyły do walki pod Bierezowką. a pierwszymi ich przeciwnikami były amerykańskie czołgi M3 Lee z 245. pcz. Niemcy bez kłopotów zniszczyli 8 czołgów z odległości 2200 metrów. Po rozwinięciu ataku Pantery weszły na łe minowe (Rosjanie w wielu miejscach miny ustawili niemieckie bomby lot­ nicze, zdobyte pod Stalingradem) wskutek stracono aż 12 czołgów. Ciężkie walki ujawniły liczne wady konstrukcyjne. Wieczorem w 51. batalionie sprawne były 22 czołgi. W trakcie walk Pantery

poniosły stosunkowo niskie straty w wyni­ ku ognia sowieckiego. Do 10 lipca w wal­ kach utracono tylko 25 czołgów, podczas gdy na skutek usterek technicznych z działań wyeliminowano 65 maszyn, kolejne 54 maszyny odniosły uszkodzenia na minach (świadczy to o niezwykłej odporności tej broni na ostrzał przeciwni­ ka). 11 lipca straty bezpowrotne wzrosły do 31 maszyn, aż 131 czołgów wymagało remontu. 19 lipca 1943 roku w 51. batalio­ nie były 33 sprawne czołgi. 32 w remon­ tach. stracono 31 pojazdów. W 52. batalio­ nie było 28 sprawnych czołgów. 40 znaj­ dowało się w remoncie, 4 odesłano do Niemiec, a stracono 24 czołgi. Do zakoń­ czenia bitwy (20 lipiec) stracono 58 czoł­ gów, gotowych do walki było 41 maszyn, pozostałe były w remontach lub zostały odesłane do Niemiec. Pantera w walce bezpośredniej okazała się bardzo dobrym czołgiem. W trakcie pierwszych dwóch dni walk zgłoszono zniszczenie 140 czołgów sowieckich. Pantery bez kłopotu niszczyły czołgi sowieckie na dystansie 1500-2000 metrów. Pancerz okazał się wytrzymały na ude­ rzenia pocisków kalibru 76 mm. Ogólnie rzecz biorąc, nowy czołg był w ięc udaną konstrukcją. Pod Kurskiem użyto Panter, gdy wykazywały jeszcze wie­ le wad. które następnie usunięto. Pantera była najlepszym czołgiem średnim w II wojnie światowej. Rosjanie pod Kurskiem zdobyli 31 czołgów (w róż­ nym stopniu uszkodzonych), poddali je ba­ daniom, co pozw oliło na opracowanie instrukcji zwalczania. Instrukcja taka wy­ szła w sierpniu. Zawierała dokładne dane o opancerzeniu czołgu i sposobach jego zwalczania.

FRONT WORONKSKI

mm 25 BPanc.Gw. 26 BPanc.Gw. 4 BPanc.Gw. 47 pcz.ew. 20 BPanc.Gw. (1) 21 BPanc.Gw. 22 BPanc.Gw. 48 pcz.c.gw.

32 32 32

192 BPanc, 60 pcz.

21

21

21 44 44 44

'

--------

21

21

1461 pan.samoh. 200 BPanc. (3) I 22 BPanc

ISO HPaiK

21

44 44

■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ 65 65

u m s /* * '» * 59 pcz.

47

Ü2

:y

•:

m

PO BITWIE W wyniku przeprowadzenia operacji CYTADELA Niemcy stracili ok. 1500 czoł­ gów i dział szturmowych. Straty w ludziach sięgały 300 000. Rosyjskie straty były zna­ cznie większe, 5. APanc.Gw. straciła 220 pojazdów, 16. KPanc. stracił 123 czołgi, 25. KPanc. 378 czołgów. Olbrzymie straty poniosła 1. A P an c, która utraciła bezpo­ średnio w walkach 854 czołgi (przed bitwą armia ta dysponowała ok. 630 czołgami. Ta różnica wynika oczywiście z uzupełnień, jakie nadchodziły w trakcie działań bojo­ wych), są to jednak tylko częściowe dane, gdyż dopiero teraz Rosjanie udostępniają szczegółowe dane. Straty w ludziach wyno­ siły ok. 450 000.

bojowym, jak i te w siłach żywych, nie zna­ czyły tego samego dla każdej z walczących stron. Sowieci dysponowali w tym czasie ogromnymi rezerwami ludzkimi i materia­ łowymi. Już sama bitwa pokazuje ten fakt najdobitniej. Podczas gdy inne armie świata posiadały w odwodach dywizje czy nawet korpusy, Rosjanie potrafili skoncentrować na tyłach kilka armii ogólnowojskowych i jed n ą arm ię pancerną gwardii (Front Stepowy). Zakładając zatem, że Niemcy osiągnęliby sukces na skrzydłach p ó łn o c­ nym i południowym, trafiliby na kolejną ru­ bież obrony, obsadzoną świeżymi siłami, wyposażonymi w kolejne setki czołgów i tysiące dział.

Chociaż wojska sowieckie poniosły wielokrotnie wyższe straty, przeszły do na­ tarcia. N a skutek ich działań armia niemiec­ ka do sierpnia 1943 roku poniosła kolejną klęskę. Operacja orłow sko-biełgorodzka była preludium tego, co m iało nastąpić w 1944 roku. Jednak straty, zarówno te w sprzęcie

Dla Niemców straty takiej ilości czoł­ gów i ludzi były przysłowiowym gwoź­ dziem do trumny. Przeliczeniowo stanowiły one utratę 15 w pełni wyekwipowanych dywizji, których brak w najbliższych m iesiącach d a ł się odczuć. Wbrew potocznej opinii, to nie Stalingrad był koń­ cem Wehrmachtu, był nim Kursk.

OBJAŚNIENIA ZNAKÓW rodzaje wojsk:

i^i

artyleria ciężka

[2]

jednostki rozpoznawcze

artyleria

[m ]

saperzy

moździerze

im

piechota zmotoryzowana

artyleria zmotory zowana

IZ! im [O ]

El 1J El E3

kawaleria matocykliści jednostka pancerna piechota moździerze arty leria przeciwlotnicza artyleria przeciwpancerna jednostki łączności

skala jednostek: XXXX

IZ] IZ] IZI IZI 121 IZI

Armia

XXX

Korpus (Grupa Korpuśna) Dywizja

X

Brygada

III

pułk

II

batalion