Mieszko Stary i jego wiek (1881)

Purchased for the

LiBRARY of the

UNIYERSITY OF TORONTO from the

KATHLEEN MADILL BEQUEST

mm

SIlPi!

l

lEGO ffllK.

Digitized by the Internet Archive in

2010 with funding from University of Toronto

http://www.archive.org/details/mieszkostaryijegOOsmol

MIESZKO STARY iiedhig nspóczesnego wizerunku pa pati/iiie

MJegiuty

halislciej.

MIESZKO STARY JEGO Vv^IEK NAPISA

STANISAW SMOLKA.

PRACA UWIECZONA

NAGROD

PRZEZ TOWARZYSTWO HISTORYCZNO-LITERACKIE

W

PARYU.

WARSZAWA.

Nakad Gebethnera keaków

g.

gebethnee 1881.

i

i

Wolffa, spóka.

Kruków.

—

Z drukarni "W.

L.

Anczyea

i

Spóki.

JERZEMU WAITZOWI DOKTOROWI TEOLOGII, PKAWA I FILOZOFII PROFESOROWI UNIWERSYTETU W GETYNDZE TAJNEMU EADOY RZDOWEMU KAWALEROWI KRÓL. BAWARSKIEGO ORDERU MAXYMILIANA KAWALEROWI ORDERU GWELFÓW PREZESOWI CENTRALNEJ DYREKCYI WYDAWNICTWA „MONUMNTA GERMANIAE HISTORIO A B.

CZONKOWI HONOROWEMU AKADEMII UMIEJTNOCI W WIEDNIU CZONKOWI KRÓLEWSKICH AKADEMII UMIEJTNOCI W BERLINIE, MONACHIUM I GETYNDZE ORAZ WIELU INNYCH TOWARZYSTW UCZONYCH CES.

SWEMU NAUCZYCIELOWI

I

MISTRZOWI

PRZEDMOWA. ksit

Czasy

wielce ku sobie.

dzielnicowyci oddawna

pocigay

mi

Z studyów nad niemi, nad jednym ich

ustpem powstaa przed omiu

laty pierwsza

moja praca

o Henryku Brodatym. Po jej ogoszeniu miaem zamiar przystpi do systematycznego opracowania caego okresu dzielnic ksicych, napotkawszy jednak nieprzezwycione

trudnoci

w

korzystaniu z

ówczesnego stanu nauki

materyaów rocznikarskich, wobec o

tym przedmiocie

^),

zajem si

przedewszystkiem dokadniejszem zbadaniem tych pomni-

ków,

z

czego urosa praca moja o rocznikach

do pocztku gotowawczej,

polskich

XIY wieku. Dokonawszy tej roboty przybyem zniewolony na czas duszy oderwa

si od studyów nad t epok, nie zaniedbywaem dnak w wolnych chwilach, zbieraem materyay i

1^

Kilka lat wprawdzie

mino

jednak przypomnie,

e

tomu Monumentów ski^m

(Poloniae),

dziejopisarstwie

o rocznikach

zaledwie

wówczas

,

ani

ani

cennej

maopolskich. Nie

Wojciechowskiego.

nie

od

byo

tego

ich je-

czasu

do

,

jeszcze ani III-go

dziea Zeissberga rozprawy

mówi ju

notaty

o

o

pol-

Ktrzyskiego

najnowszej pracy

YIII i

nie

XII

zapominaem

o zamiarze

XIII wieku,

i

opracowania dziejów naszych

mi

które

zawsze

szczególnie

zaj-

moway. Tymczasem Towarzystwo historyczno-literackie w Paryu ogaszajc konkurs historyczny na r. 1880, ,

Zachcio

Starym.

mi to

moe

duej

jeszcze

przedmiotem na

to

dwie drogi.

Gdyby

do

czny zasób terze

—

zna, Jeli

ciosa i

z

by

Mieszku

,

które

inaczej

czeka musiay.

Historyograf czy biograf Mieszka

przedmiotu,

o

do zuytkowania dokonanych prac

przygotowawczych nad tym

byyby

monografi

konkursu

wyznaczyo na temat

mia

sob

przed

chcia trzyma si cile swego

mu byo przypomnie sobie ten skpych wiadectw ródowych o swym

nieli-

boha-

przypomnie, powtarzam, któ bowiem ich nie

zajmowa si t epok zrb lunie wicych si faktów

cho nich

cokolwiek

rzdów Mieszka

Starego

,

mniej

wicej

jak to czyni autorowie niektórych prac z

—

i

wy-

ycia

z

w ten sposób, gonego zbioru

Jeliby kto poszed drog, nastrczyaby mu si niezawodnie sposobno,

Jahrbilcher der Deutscien Reiclis.

t

niejeden fakt dokadniej Avyjani,

sprostowa drobne raturze itp.

usterki,

w

niejednym szczególe

bkajce si

Pracy tego rodzaju,

dotyczas

dokonywanej

z

w

lite-

takim

mozoem w wspomuionych dzieach niemieckich, niepodobna odmówi wielkiej zasugi. Grdzie jest taka obfito rónorodnych materyaów, jak n. p. wanie w dziejach niemieckich X, XI czy XII wieku, e historyk co krok wika si w pltaninie niezliczonych trudnoci krytycznych i gubi si w mnóstwie niewj^janionych drobiazgów, tam praca taka, usuwajc te zapory, spenia wane zadanie, gdy toruje drog historykowi w waciwem tego sowa

znaczeniu.

W

do których tak mato

dziejach

róde

byaby zupenie zbyteczn.

Mieszka

Starego jednak,

posiadamy, praca tego rodzaju

IX

wic drog pój naleao, pokusi si w tym przedmiocie o spenienie waciwego zadania dziejopiInna

sarskieg-o

wyjani

od

za

dzieje

cz

wiksz pnego

Mieszkowe na

dzieje

jego rol dziejow

Ze

rodu.

skreli

,

znaczy to

I dalej jeszcze

Myl

kady

to

do

tyle, co

mierci Krzywoustego

pracy.

stanowisko

a

XII wieku

stólecia,

i

Mieszka Starego"

a

tle

jego czasów,

w

historyi na-

cign

pierwszych

nast-

napisa history Polski

do pocztku

wypado rozszerzy

XIII wieku.

zakres niniejszej

— jak

bowiem przewodni dziejów Mieszka

przyzna bez wtpienia

—

bya

dno utrzyma-

nia dawnej monarchii Bolesawowskiej, starej

cej

si przez lat

minionego okresu.

ycie, musielimy

Zby t myl

wyjani

wadzy ksi-

uwydatni nale-

istot owej daAvnej monarchii.

obrazu pastwa bez równoZe za rzdnego uwzgldnienia spoecznego ustroju i przyrodzo-

niepodobna kreli

nych warunków, które na rozwój spoeczestwa

urosy std i

trzy

„Spoeczestwo"

naród '%

rozdziay

pierwsze

i

tej

wpyway,

„Pastwo". Ten obraz we-

wntrznych stosunków Polski za Krzywoustego na

wiony

czele

pracy,

posuy

nam

wydarze, których przebieg w dalszym

si skreli, przyczem wypado nam zmiany, zaznaczajce si

spoecznym

i

wród

„Kraj

pracy:

posta-

,

zarazem

za

cigu staralimy ju tylko uwydatni jej

toku tych Avydarze

w ustroju

politycznym Polski Piastowskiej. ledzilimy

zatem nastpnie szybko postpujcy upadek dawnej narchii

wice

i

to

zabiegi zmierzajce ku jej

gówn tre

utrzymaniu a stano-

ycia naszego bohatera. Z

staralimy si wystawi

mo-

kolei

w nastpnych rozdziaach

narchi zachwian" wskutek upadku

wic

:

„Mo-

Wadysawa

II-go

w cigu panowania Bolesawa Kdzierzawego, „Pióne zabiegi" Mieszka w czasie jego czteroletnich rzdów i za

i

Kazimierza

Sprawiedliwego,

wreszcie

„Przegran"

idei

X Mieszkowej.

Sadzimy bowiem,

ze

wanie

juz

pozorny

tryumf Mieszka

w

przeij^ran, skoro

dawny autokrata musi pogodzi si

ostatnich latach jego

nionym porzdkiem rzeczy.

ycia

waciwego

do

kresu,

t.

do

j.

niem naszem ostateczn przegran

Nie przeczymy,

nie

ma

nie

doznaa przez

Laskonogiego.

e

takiego

mogo posuy

jego

róde

uwaa mona byby

W

niejako

nas

dla

zarzut

ten sposób

za

W

^ksicych.

dzielnic

ni-

,

moe

Praca

nasza

lkamy si

emy

przyzna,

niczego

uwydatnienia

do

dziejowej.

roli

jest

ówdzie

i

nie

i

nam krytyka zarazem

wyzyskiwaniu skpych

coby

zda-

zaoenia

zwizku.

podobno uszczerbku

to

tego zarzutu, jeli

i

wskutek

nim na pozór cisego

z

gdy

Mieszkowych

rónorodnego materyau, który tu

obfitoci

w

1207,

idei

posta naszego bohatera utona wród

pracy,

niejszej

r,

monar-

starej

Wadysawa

upadek jego epigona,

zmie-

z

Nie skoczylimy jednak na

mierci Mieszka, docigajc dzieje upadku chii

jest istotnie

nie

zaniedbali,

postaci

za prac

Mieszka niniejsz

pocztek opracowania okresu

wic razie dotkliwszym w pojciu pocztkowych

takim

emy

dziejów tego okresu krpowali

si niepotrzebnem wysu-

suwaniem

pierwszy

pracy.

postaci

Moemy

w kadym jów

Mieszka

zapewni askawego

tylko

razie

nie

na

pojmowalibymy

czstki okresu dzielnic

tej

plan niniejszej czytelnika,

inaczej

ksicych

,

e

wtku dziegdybymy i

pierwszy tom takiej obszerniejszej pracy wydawali, poo-

ylibymy na nim wiek",

jak

znów:

ten

sam tytu: „Mieszko Stary

„Henryk Brodaty

i

jego

i

jego

wiek"

sta-

oby zapewne na tytule drugiego tomu. Pragniemy tylko, eby rycho przyj mogo do wykoczenia i wydania dalszego

cigu

dziejów tego okresu.

Niebezpieczna czasach

mówi

to

o okresie

w dzisiejszych ksicych. Wobec nie-

wprawdzie dzielnic

rzecz

XI dawnej polemiki

w

polemiki, bierali,

podziale

o

mogaby

historyi

bok

!

Sadzimy,

razie

e

gos

za-

nazwa niewinna narazi nawet autora

ta

w

na zaliczenie do jakiej szkoy historycznej,

dzi w kadym

na okresy,

polskiej

najpowaniejsi historycy nasi

której

której

mu

byoby niewygodnie. Ale art na

nazwa okresu

dzielnic

ksicych

bez

wzgldu na zasadnicz kwesty podziau caoci dziejów Polski miaaby zaAYSze racya bytu. Niedorzecznoci by-

oby

mówi

tylko

o okresie od olepienia

n. p.

Zbigniewa

przez Krzywoustego do bitwy pod Grunwaldem, ale okres

ksicych

dzielnic

elekcyjnych,

odrbn

myla

i

o

s

to

,

jak

razie okresy,

pewn

cao

charakterystyczn stanowice, cokolwiekby kto podziale

caoci

dziejów narodowych.

Inna rzecz jednak, jeeli ze

czy królów

Jagielloski

okres

w kadym

stanowiska,

jakie

ten

mamy zda

okres

polskich zajmuje, nie wolno

wobec

nam zatem

sobie

caoci tak

spraw dziejów

mimochodem

W

przelizn si koo tej kwestyi. polemice bowiem, o której wanie wspomnielimy, jednym z najwaniejszych punktów spornych byo zagadnienie, czy z rokiem 1138, rokiem mierci Krzywoustego, naley zaczyna nowy okres lub

„podokres" polskiej historyi.

Rok

za wawic praca

ten jest

nie pocztkiem naszego opowiadania, gdyby

miaa sta si przyczynkiem do rozjanienia byby widocznie chybiony. Kto j wprawdzie uwanie przeczyta, bdzie móg atwo sam wysnu sobie z niej wnioski w tym wzgldzie, lecz nie nasza nie

tej

spornej kwestyi, cel jej

uwalnia nas to od obowizku zaznaczenia z góry naszych

zapatrywa.

Obowizek

ten

ciy

na nas tem bardziej,

ma by niejako pierwszym tomem opracowania okresu dzielnic ksicych. Bobrzyski bowiem, rozróniajc w swoim nowym podziale historyi polskiej trzy tylko okresy bez dalszego podziau, koczy skoro praca niniejsza

XII

(pastwa patryarchalcego)

okres pierwszy

wieku,

wobec

wanej

czci nale

ksicych w

czego czasy dzielnic

pierwszego

do

poow

z

w

,

prze-

ostatnich

Natomiast

zapatrywa Szujskiego okres

miaby racy

cz

rodkowa

dzielnic

skadowa

pierwszej

za

Avedug

dziesitkach lat do drugiego okresu.

jako

XIII

bytu,

t. j.

Piastowskiej

jakoby

podzia na

epoki.

Me ktyczn a

zna mu

si

zgodzimy

by

okresy

z

Szujskim,

„przewanie rzecz szkoln, metodyczn, dydanie

naukow",

moemy,

nie

ale

które

Zdaniem jego bowiem jeden

te mu

tego znaczenia przy-

i

przypisuje Bobrzyski.

podzia

tylko

moe by

uza-

sadnionym, „umiejtnym", jak si po kilkakro wyraa,

podzia jednak

taki

inny wobec

gdy

niego

bezwzgldnie

jest

osta si

nie

moe

wszystkie inne próby podziau

zrozumienie istotnego

wtku

i

musz

mie

;

zmiany

wpatrujc

nastpuj zwolna si w ni

adnej prawie rónicy

nie

wszystko si zmienio

i

,

„podobne

najrozmaitsze odmiany

si szybko, jedna po

po paacu, wiatrak po fortecy. Ale wszelkie

zamca

tylko

dziejów.

do sceny angielskiego teatru;

dekoracyi przesuwaj

aden

powinien,

nie

„Dzieje wielu narodów", mówi Bagehot.

s

a

dobry,

w

historyi rzymskiej

jak

w kadej

dostrzegamy,

nic prawie nie

drugiej, chata

w

dobrej

diora-

z

osobna

w kocu

jednak

chwili

widzimy

z

pocz-

Otó zapeAvne, gdyby kto Hamleta powedug wasnego upodobania na siedem

tkowego obrazu". dzieli

sobie

aktów,

wic

i

kilka

n. p. kilka

scen

kocowych

trzeciego aktu

pocztkowych czwartego w jeden akt nowy swo-

jego oryginalnego podziau,

ten niezawodnie

dopuciby

si cikiego grzechu przeciw Szekspirowskiej kreacyi. Bobrzyski sdzi podobno e tak samo postpuje historyk, nie zastosowujc si do jedynego, uzasadnionego ,

XIII 1

wycznie

nauk

przez

te

okresj^ Ale

dramaturga

geniusz

uprzywilejowanego

dzieje nie

s

obmylan

góry

z

podziau na

artystyczn kreacy przez i

Buckie

ani

rzdzcych bezwzgldnie ludzkoci, teozoficznych pogldów nie dopatrywa si w Opatrznoci Szekspira. Natomiast w dioramie, e o drugiem piknem porównaniu Bagehota wspomnimy, maj przecie widzowie niejak dowolno w sta-

w

pierwiastku praw,

ani

aden

zwolennik

wianiu granic, gdzie AYedug ich zapatrywania jeden obraz

si koczy

a drugi zaczyna.

Skoromy ju

weszli na pole

moe myl nasz

dnego jeszcze, które

Nam wydaj si necznem

na

,

porówna, uyjmy

dzieje jakby

patrzc

które

,

janiej

skal barw w widmie sonie bdziemy si spiera,

óta,

jeli przyjdzie wskaza, gdzie jest barwa czerwona, niebieska lub fiokowa.

zielona,

pocign

bom

jak

Ale

kamy dwom

oso-

pomidzy temi spywajcemi si znaczne rónice si poka, bo jedna

granice

barwami; a zaraz zaliczy

je-

uwydatni.

cz

barwjiej

smugi do

niebieskiego ko-

wedug podziau drugiej ju do fijokowego bdzie nalee itp. Tutaj bowiem Aviele zawiso od oka, od indywidualnego poczucia barw, tylko gdyby kto np. AV samym rodku czerwonego pola pocign granic, zawoalibymy wszyscy, e lepemu nie mówi o kolorach. dziejach powszechnych czy te narodu jakiego, róne okresy spywaj si ze sob zwykle, jak rozmaite loru

która

,

W

barwy

w

widmie sonecznem, rzadko, wyjtkowo rozgra-

nicza

je

jaki fakt tak doniosy

mienny,

e

naley, jak

od niego n.

p.

w

Rzecz jasna zatem, tak

w nastpstwa brzebezwzgldnie now epok datowa

dugo si wlok

i

dziejach Francyi rewolucya

e ,

czasy przejciowe,

jeden

do

które

tego okresu

,

innego zaliczy, kierujc si znamionami, które

1789

r.

nieraz

drugi do

uwaa

ze

XIV za charakterystyczne

swego stanowiska

rozstrzygajce.

i

w poprzednim okresie, Dugo co w nastpnym rozwinwszy si bujnie, stanie w rzdzie bowiem zwykle kiekuje to

gównych

jego cech

zasadniczych, gdy tymczasem pier-

i

wszorzdne znamiona minionego okresu ulegaj ku ko-

wikszemu zwtleniu,

coraz

jego

cowi

dopiero obumieraj zwyczajnie

Rónorodne czynniki wanie skada si na tre

jów.

w

przeobraenia

dnicze

historyka dostrzee,

i

widowni dzie-

wytwarzaj tak zasa-

dziejów,

e

treci,

tej

skoro

oko

ich

eby

by

te

zeAvntrznych

do

jak

,

podzia

mona

go zastosowa

na

zaró-

prawa

historyi

spoecznych stosunków, do historyi obyczajów, owiaty

literatury z

w nastpnym

z

zaznacza od nich pocztek okresu.

okresy tak obmylany, dziejów^

a

których wzajemne oddziay-

,

Bobrzyskiego powinien

Zdaniem

wno do

znikaj

i

sztuki; ta

i

gównych

kryteryów,

zgodno ma by wanie jednem

sucych

dzia ma naukow warto, to

przekonywajce,

ale

te

do osdzenia, czy po-

„umiejtny". Bardzo

czyli jest

zway

naley,

e

wynik tego

wzajemnego oddziaywania rozmaitych czynników dziejowego ycia na jednem polu jego nierównie wczeniej zaznaczy si wybitnemi objawami, gdy tymczasem na innem wyjdzie na jaw dopiero znacznie póniej.

jak

tego,

alno

kto

Std te wedug

w kadym danym wypadku

rozmaitych dwigni, czynnych

wypa mog

ycia, rozmaicie

ocenia dzia-

w ruchu

granice,

dziejowego

w

które

rozró-

nianiu okresów pocignie. Dla tego wic niebezpiecznie jest

by

zanadto

zwaszcza jeli ich

skpym w

si zaprzecza

racyi

okresów,

iloci

bytu

pomniejszym

naleao w

ich

obrbie

Bo zaprawd iizyognomia lat si zmienia, a std pocztek

kadym

czciom skadowym,

wyróni.

oznaczaniu

któreby

dziejów

dziesitkiem

dugiego okresu przedstawia jak

w

dioramie

z

takiego

—e

znów

XV porównania uyjemy

Bageliotowskiego

—

zupenie inny

widok, nili czasy u jego schyku, które znów kto inny

do nastpnego okresu zaliczy.

Ale

powrómy

czy od

tania,

szych dziejach.

uwagach

do

Bobrzyski sprzeciwia si temu

e

wczo, hroni zdania,

w

ogólnych

po tych

py-

1138 naley datowa nowy okres w na-

r.

pastwa

stano-

podzia monarchii Bolesawowskiej

spoeczestwa nie zmieni, a jeli nawet by istotnie przyczyna przeobrae, które w nastpnym wieku jaskrawo wyszy na jaw i day pocztek nic

ustroju

nowej epoce,

i

przecie od przyczyny do skutków byo

„to

jeszcze niezmiernie daleko".

caa tre

Niechaj

'odpowiedzi, naszego opiera

których

si wszechwadza monarsza Bolesawowskich czasów, olbrzymia

dopuszczajca porównania

znacznem

i

si od razu

wietnera. ta silna,

potga materyalna ksit,

górujca nad wszystkiem,

przyguszajca wszystko,

z

Otó

niczem

,

same,

ksita

i

w

byo

kraju

niewzruszona dotychczas podstawa,

przestali

jeszcze Krzywousty,

co

nie

wskutek podziau zachAviaa

jakkolwiek zewntrzne ramy ustroju

te

by

upadek

pastwa pozostay

tem, czem niedawno

starej

wadzy ksicej,

zdecydowany

nieuchronny.

i

mówi ju

Nie

o

by

tego

najgówniejszego znamienia Bolesawowskich czasów,

ju

to

dla zaznaczenia

Podstaw zasadnicz, na

stanowiska.

bya zdaniem naszem

i

sów

wystarczy kilka

tutaj

bdzie na

pracy

niniejszej

by

dora-

nej, nagej zmianie w stanowisku pastwa na zewntrz, które

przecie

wanym byo

i

Avewntrznych spraw jego

wobec

Do

czynnikiem.

przypomnie,

e

tak

wskutek

ustania wielkich, bohaterskich wojen dawnego kroju za-

sklepio si obfite dotychczas

ródo

niewoli, które Polsce

Bolesawowskich czasów

w

czao siy roboczej

wyzyskiwania

do

ludnoci nieswobodnej dostartylu

nietknitych

XYI i

w

zaiiiin

lat,

rodek

kolonizacyi

zaradczy,

ale

Xn

si pod koniec

zupenie

kilka dziesitków

znalaz si na

kolonizacyjny,

rucli

rozpoczynajcy

nastpnera

av

w wieku XIII

bujnie rozwinite,

do Bolesawowskich czasów

i

to

logicznem tego faktu nastpstwem.

wogóle wszystko, co

odrbn

niemieckiej

wieku a tak oywiony

stóleciu, jest prostem,

I

Mino

bogactw przyrody.

nuirtwycli

zgoa

nie-

podobn epok jaskrawo znamionuje wszystko to ik\ korzeniami swojemi w stosunkach, które ju av pierwszych ,

Krzywoustego wyranie si zaznaczaj,

latach po mierci

wszystko,

prócz

cznych

bo ten

downi

dziejów

naszych

XIII wieku. Ale

pocz walk

episkopat polski, który wówczas roz-

i

pastwem

z

stóleciu od i

tej

i

musia

rarchicznych idei,

gotowawcz w

Kocioa i jego hierarchiwany czynnik wypywa na widopiero w pierwszych latach

stanowiska

dnoci,

roli

AYadz Avprzód

dziejowej

zgonu Krzywoustego

,

;

ksic

w myl

przeby szko przyjak odgrywa w XII bez Jakóbów, Janików

Getków nie byoby Henryków, Iwonów

i

Praudotów.

Gdyby jeszcze testament Krzywoustego

by utrzyma wedug waciwego eby

mniej

hie-

zdoa si

swego znaczenia,

mo-

do wyróniania nowego okresu

byo powodów

od jego mierci. Skoro jednak zamiast utrzymania jednomonarchii

litej

z

krwi Piastowskiej, zrodzia

do

rozbicia

starej

inn

od

tej

dno

si od razu wybitna

monarchii

na kilka

czy

odrbnych pastewek, któ zaprzeczy zdoa, nasze zupenie

ksit

dzielnicami, wyznaczonemi dla

chwili

kilkanacie

e

dzieje

przybray fizyognomi^).

Bolesawowskie czasy spajaj rzesz lechickich plemion

w

jednolit indywidualno polskiego narodu;

^)

Ob.

str.

327.

to

co one

XVII na

ksicych, odrbne czci powoane do samoistnego ycia w postaci

w

okresie

dzielnic

skadowe narodu, rwa si do niego dzielnic

coraz ywiej

,

w

si znów do pewnego

polu zdziaa}^ rozchwiewa

tern

stopnia

nich

e

przewiadczenia,

,

rozbudza si

odrbnoci obok

upione poczucie

niezatartego

wszystkie razem jeden naród stano-

wi, a gbokie, pene doniosoci nastpstwa tego faktu dostaj si w spucinie nastpnej epoce i a do koca dziejów i

jej

e

która

Dzieje

—

Mona

w

federacyi

tej

ziem

znamion

wic upiera si przy zdamona mu odmawia

losach narodu znaczenia? rozbicia

rzesz nawet,

wek,

je

najistotniejszych

z

podzia nic nie zmieni,

gbszego w nie

jedno

stanowia.

ustroju

niu,

zna

Uzeczypospolitej

województw,

to

zasadnicz

tre

zbiorowisko pracy.

niniejszej

pierwszych

lun

na

monarchii

starej

lecz

udzielnych

Staralimy si

siedemdziesiciu

lat

po

rzesz,

paste-

t myl zgonie

Krzywoustego naleycie uwydatni, zaznaczy dziaalno

dnoci,

które

wiody do

rozbicia, jak

i

tych

usiowa,

które znów zmierzay do utrzymania jednolitoci pastwa. Inaczej

bra si

do

tego

Mieszko,

inaczej

Kazimierz

skuteczniejszych zdaniem naszem rodków si najmodszy syn Krzywoustego i tylko wczesna mier za rycho wtek jego pracy przerwaa. Crdy za póniej Mieszko sztandar opuci, to musia upa, nie on

Sprawiedliwy

:

j

ju, bo sam tego i

z

wnej

nie

doy,

lecz jego epigon Laskonogi,

upadkiem Mieszkowego syna skoczyy si

monarchii

woustego,

siedemdziesiciu. pierwszej, dzielnic

Piastowskiej, silnej

walczcej

ze

ksicych.

do zgonu Krzy-

mierci w póniejszych

Tak wic praca

pewn odrbn

a

dzieje da-

cao

latach

niniejsza zawiera dzieje

stanowicej

czci

okresu

XVIII Jeli zatem nam przyzna askawy czytelnik, ze od mierci Krzywoustego naley nowy okres szej

datowa, jeli zgodzi si

z

w

na-

historyi

naszem zdaniem,

e

czasy

ksicych odznaczaj si do wybitnemi znamionami, eby je jako okres odrbny w caoci dziejów dzielnic

wyróni, pozostaje jeszcze doda sów kilka kocowym tego okresu. Wedug Szujskiego znalazoby si dla niego miejsce w rodku wielkiej epoki Piastowskiej, pomidzy okresem Bolesawowskim a okrepolskich o

terminie

sem okietka

i

Kazimierza Wielkiego. Podzia Bobrzy-

skiego natomiast,

czyna

drugi

od

który okres

wielki

pastwa patrymonialnego

cych,

zaliczajc

okresu.

Jestto

ich

,

poowy XIII

polskiej

przecina

cz

wieku

historyi,

t.

rozpoz.

okres

czasy dzielnic ksi-

znaczn do tego nowego

jednak tylko sprzeczno pozorna, któr

nam atwo bdzie usun.

Caa rónica

polega tu na

indywidualnem poczucia cienia tych barw przejciowych, które on do innego,

Pastwo

patryarchalnego

,

do innego koloru.

patrymonialne, jak je Bobrzyski za teore-

niemieckimi nazywa,

tykami

wnego

my za wczamy

,

powstaje

wskutek

gruzach

na

da-

zmiany,

zasadniczej

rónych warstw spoecznych narodu, zorganizoAvanych w odrbne, do samoistnego ycia powoane stany. -Grodzimy si z tern zupenie, e te przeobraenia w ustroju pastwa i spoeczestwa

jakiej

ulega stosunek panujcego do

daj pocztek nowej epoce, w

której

tre

istotna dzie-

inn zupenie przybiera posta. I wanie poowa XIII wieku wanemi

jów polskich znamy,

e

to przy-

na polu

wówczas

przeobrae zaznacza si momentami Mongoów z niesychan ywoci rozbudza si na caym obszarze ziem polskich prd ko-

tych

:

oto

po pierwszym napadzie

lonizacyi

niemieckiej,

wiejskie, na prawie

wszdzie wyrastaj

nowe

osady

niemieckiem lokowane, wówczas wre-

XIX szcie

wici Koció

walce

polski

tryumf

swój

pastwem, zdobywajc

z

w

dugoletniej

sobie najwaniejsze, o sta-

nowisku swem ostatecznie rozstrzygajce przywileje. Tylko

e

poowy XIII wieku który juz w poprzejest dalszym cigiem tego ruchu dnich dziesitkach lat równie na caym obszarze ziem polskich, cho nie tak wydatnie, si objawia, a w jednej czci jego, na lsku, ju przed r. 1241 olbrzymie przybra rozmiary. Ów tryumf Kocioa za, to wanie niemiecka

kolonizacya

drugiej

,

polskich

ció

w

pierwszej

dziejów

poowie XIII wieku stanowi

dziesitkach

mao

nie

rzeczy nie

wiele

lat

Ko-

szczegóów tego gmachu uzupenia

nad ich wykoczeniem pracuje. O jednej

naley zapomina

,

e

oto

Koció w

hierarchiczne

woci

,

wobec

dnoci Kocioa

której

zachowywao si obojtnie

kiedy nawet nieprzyjanie

dawny

sojusz z

e

tak,

,

e2)iskopatem

;

do

Zrazu

rycerstwa

dla

za

wywal-

czeniu tych przywilejów wyprzedzi stan rycerski.

byy

;

budow swego nocho jeszcze w nastpnych

doprowadza wówczas pod dach

wego w pastwie stanowiska,

i

gówn tre

dugiej walki, która

tylko wynik tej

,

no-

a nie-

si jego

rozchwia

przypomnie postaw

wielkopolskiego rycerstwa wobec Odonicza

i

Henryka Bro-

Z czasem jednak pogodzi si stan rycerski z uprzywilejowaniem kocioa i tylko dla siebie zacz dopomiua si tych samych zdobyczy. Wtedy wic posypay si dla niego podobne przywileje, nie ujte w form adnego ogólnego aktu ustawodawczego, bo nie od razu, nie za jednym zamachem dokona si ten przewrót w stodatego.

sunku rycerstwa

do

tronu

,

lecz

drobnemi

ale

gstemi

kroplami spada deszcz przywilejów, który podwalin starej

wadzy ksicej ten,

który

dopiero

w

spuka.

A

deszcz

zwolna jeszcze przed

r.

1250,

do reszty podmuli

rosi drugiej

pocz poowie

Xin

i

wieku przybra rozmiary

XX rzsisto] ulewy,

wród

W

stwo patryarchalne.

byo

regu,

dawniej

rozpyno si dawne pa-

której

powodzi przywilejów bowiem, co

kadym

z

dziesitkiem

stawao

lat

si coraz rzadszym wyjtkiem, z czasem za i te wyjtki szy coraz wicej w zapomnienie, tak e w pakcie koszyckim nic

ju

nie

pozostao do zachowania

dawnych

z

praw ksicych, prócz jednego tylko poradlnego. poowa XIII wieku nie naTo pewna zatem

e

,

si na lini graniczn pomidzy okresami, któr w kadym razie wypada dalej posun. Co prawda, przeo których mówilimy wanie, obraenia takie, jak te daje

,

maj

to

rym

ju

e

do siebie,

do takich doszy rozmiarów,

czy naleao pocztek nowego jednostek

XIV

stanu

ze

kiego

rycerskiego

;

postpuj kady jednak

eby odtd

i

któ-

nazna-

Przywileje dla

okresu.

sigaj

wieku, a kolonizacya niemiecka

niemieckich

w

trudno jest oznaczy czas,

gb

w

daleko

organizacya miast

jeszcze ranie za Kazimierza Wiel,

kto

si w ródach tego czasu

dokadniej rozpatrzy, spostrzee

bez

wtpienia

w kocu

XIII i na pocztku XIV wieku tak olbrzymi postp na jak to polu tych przebrae, e w ich nastpstwie i spopastwa caa istota ustroju niewtpliwie przyzna

—

—

eczestwa zasadniczym ulega zmianom. Wobec tej trudnoci oznaczenia waciwej granicy pomidzy okresami, godzi si nie zwraca naleytej uwagi na fakt takiej doniosoci, jakim byo zbudowanie nowej monarchii, poAVstanie nowego królestwa polskiego. Nietylko

cay

tok

dziejów

faktu przybiera posta, ale

pastwa

s

narodu

now

wane równie

zmiany

jego bezporedniem nastpstwem.

ostatecznego bowiem konania dawnego

wego, rzdy

wskutek tego

ksice yj

dawnych tradycyj

,

lecz

ustroju

w

ustroju

W

czasie

pastwo-

jeszcze suchotniczemi resztkami nic

nowego nie powstaje,

nic

XXI coby

oryg-inalnego,

suy majc

budowy

do

wród usiowa, monarchii

uwaa mona

nowego

cegiek, po-

za

Natomiast

ustroju.

które zmierzaj do zbudowania jednolitej

rozdrobnionych

z

choby

ksicych spotyw organizacyi

dzielnic

,

kamy si z pastwa patrymonialnego wan miay rol odegra; wspomnie o instytucyi starostów, jako organów wadzy monarszej wobec których urzdy wojewodów i kasztelanów, niegdy to samo speniajcych zadanie, przybieraj nowemi urzdzeniami,

które

do

,

charakter reprezentacyi partykularnych interesów dzielni-

cowych wobec jednolitego rzdu Co prawda

i

i

którego radzibymy da-

od

ten fakt,

towa pocztek nowego okresu, na widowni dziejów polskich

w

nowego tronu.

wystpuje wyranie

nie

danej chwili, któ-

jednej

rby atwo byo uchwyci, ale cignie si przez dziesitków. Pierwszy zapd ku niemu stanowi

kilka

koro-

lat

nacya Przemysawa,

caw

Czeski,

z

cho

stawia

cesarstwa,

dalej

wadca obcy

jako

t wan w

niemaem naraeniem

dokonywa

dopiero

jej

mierz narodowych

sw

cza dzieo chwili

niejszej

niemieckiego

budow

narodu

ycia narodu

szer-

i

uwie-

tej

zatem

Czechami,

z

koronacy w roku 1320. Do

ksika

w tym samym

dzieje okresu dzielnic

e

jeli kto inne

na pierwszy plan wy-

cofn

jego granic.

niech jednak bdzie pocztkiem obszer-

która,

rozmiarze

daby Bóg, eby i

dzieje Polski

zakresie jak najrychlej doci-

do okietkowej koronacyi.

Liczc na trzeci

do walki

susznie bardziej wstecz

pracy,

Wa-

jego najywotniejszych interesów,

jakkolwiek nie przeczymy,

moe

Niniejsza

ksi

okietek, Avystpiwszy jako

prdów

czynniki dziejowego

gna

a

dziejach

pragnlibymy doprowadzi

ksicych, sunie,

nierównie posuwa rzecz

cz

czas,

praca niniejsza obejmuje wicej

tego okresu,

wtpimy

jednak,

ni

czy na opra-

xxn cowanie

wystarczyyby trzy tomy lub ksiki tego

reszt}^

samego rozmiaru.

W

róde,

cznie zasób

wieku XIII wzrasta

w

a jeli

uskara si moemy na

bowiem

niektórych

jego chwilach

brak historyograficznych pomni-

w

ków, to materyau dyplomatycznego, zwaszcza

poowie tego I

moglimy ju

dziale,

matów XIII

róde

pastwa

i

mianowicie

wiele

III. roz-

i

korzysta

e

To pewna bowiem,

stólecia.

wycznie na wskazówkach, zasób

II.

bardzo

drugiej

wielk obfito.

za to

w

zreszt pracy,

tej

W'

mamy

stólecia,

dyplo-

z

poprzestajc

których dostarczyby szczupy

wspóczesnych, niepodobnaby skreli obrazu

spoeczestwa polskiego w XII wieku. Kro-

nika Galla, mistrza Wincentego, kilka wiadectw

stronnych pomnikach historyograficznych

dokumentów, zestawilimy

w

i

—

*),

oto

lad w

si w

stany

nie

w

mierzchych czasów

przed oczyma.

dokadnie, co jest

w

z

pozostao

ustroju spo-

instytucye, jakby

lad

zostawiaj

ywy

i

wy-

swej barwnej

atwiejszego, jak

I nic

odróni

wiarygodnem wiadectwie tych po-

niezmienionym

ciwe w dawniejsze

,

nieraz tak

caej malowniczoci

co

z

.dawniejszych cza-

nabytkiem;

te

to

tego

si zgoa, jakobymy, korzystajc

dokumentów XIII wieku

')

wieku odzwier-

wczyta, aby stosunki tych za-

mników nowoci XIII wieku, a zarzutu nie obawiamy

po-

zasób wspócze-

majc ju zamiera niebawem

tych pomnikach,

e do

rany,

sów

cay

w dokumentach XIII

pastwa, wszystkie dawne

na poegnanie,

w

niespena 60

si jeszcze wiernie cay obraz starego

eczestwa swój

regestach

Ale

i

szereg dla atwiejszego przegldu

których

snych róde. ciedla

zna-

czasy

Ob. Dodatek V. Niektóre

stosunki temu stóleciu

,

przenieli.

z

Mozolna

tychj dokumentów

zreszt wycznie do spraw wewntrznych.

to

wabya

odnosz si

xxni wprawdzie niniejszej

pracy,

dokumentów

przestudyowa

XIII wieku,

sumiennie

cho w

bjo szuka jakiego przyczynku

w caej

niezawodnie

najmozolniejsza

rzecz,

zasób

obfity

wielu z nich

próno

do objanienia dawniej-

studyów opaci si udao si nakreli jasnego obrazu budowy pastwa i spoeczestwa polskiego w wieku nie XII, to wina tego spada wycznie na siy nasze za na wdzicznego materyau tego natur. Bo wiadectwa dokumentów XIII wieku w poczeniu z cennymi

szych stosunków, tak sowicie,

e

ale

plon z tych

jeli nam nie

,

przyczynkami, jakich

wspóczesne pomniki,

dostarczyy

uzupeniaj si przy bliszem rozpatrzeniu w sposób tak owieci je wszelkie oczekiwania przechodzcy, i

do

promieniem wskazówek,

zaczerpnitych

wspóczesnych

z

stosunków naszych wspóplemiennych ssiadów, przed oczyma

snego pastwa

stany i

eby ywo

zasadnicze kontury ustroju ówcze-

spoeczestwa, wraz

mnóstwem

z

bar-

wnych a malowniczych szczegóów. niepodobiestwem byoby

Przed kilku jeszcze laty

przystpi do pracy tego jakie

mnóstwo materyau

wydano

wanie w

rodzaju.

Do

przypomnie,

dyplomatycznego

ostatnich latach,

e

z

w tym

szed kodex katedry krakowskiej, kodex maopolski kopolski; niespoyta to

rym wydawnictwa

te

zasuga

mów

zawdziczamy.

i

epoki

tej

czasie wyi

wiel-

instytucyj, któ-

Ile bowiem takich

wypadków moglibymy przytoczy, gdzie cay zasób uzbieranych

mozolnie

wskazówek

wyjanienia jakiej

zagadki

nie

w

cyach, gdzie na podstawie tego

wysiki

hermeneutyki, ani

wystarcza

starych

jeszcze

do

naszych instytu-

materyau

ani najmielsze

najskrztniejsze poszukiwania

w pokrewnych ustrojach spoecznych i politycznych nie zdoaj dostarczy adnej myli do rozwizania zagadki. Wtem z kilku sów jakiego nowo odanalogii

XXIV szukanego

wiata w stkie inne

dokumentu te

spada

ciemnoci,

teczne, jakby

niemoty uleczone,

z

i

promie

obfity

dziaaniem wszy-

niespodziewanie

dobroczynnych ustpów. niejedno,

ca

roz-

A wanie w tych znalelimy nie mao takich moemy te tego zatai, zagadk.

Nie

i

w skrelonym

co

si naraz wy-

staj

uzupeniajc si wzajemnie,

niedawno wydanych zbiorach

e

tak

pod jego

wskazówki, same przez si zupenie niedosta-

mownemi wiadectwami

wizuj

nagle

e

przez nas obrazie spo-

eczestwa i pastwa XII wieku pozostao ciemnem i niezrozumiaem, bez trudnoci moe da si wyjani, skoro

wyjd na jaw

ukryte dotd, niewydane dokumenta

Bo e ich stólecia. wtpi nie mona.

jeszcze wiele

Do

wsza tak

e II.

mao

jeszcze

kujawskie materyay,

w

jeszcze

tylko,

znamy dokumentów

dyplomatycznego

kodexu

tom

wspomnie

cho tak

dwójnasób dayby si

z

XIII

o

tera

si ukrywa,

ich

e z

z

Mazo-

tej

epoki,

obfito zawiera

polskiego

pomnoy

podobno

,

wydaniem

nie-

dotd dokumentów z wocawskiego i strzelnieskiego archiwum. Na wydanie tych i innych pewno jeszcze materyaów czekamy niecierpliwie, a moe nam znanych

dane bdzie kiedy

uzupeni

wyniki pracy niniejszej ich

wiadectwem. jak

Jako pewnie niczego nie pragnlibymy tak gorco, eby praca niniejsza moga doczeka si kiedy

drugiego

wydania.

bowiem

Nietylko

zarazem

niezawodnie do tego czasu,

ale

góów

zapewne

tej

pracy

spotkaoby

materya wzrósby i

szcze-

wiele

podane

sprosto-

wanie. Spodziewamy si go po krytyce sumiennej

i

tylko

do wyjanienia prawdy zmierzajcej, spodziewamy si

po pracach, któremi niejeden

wodu dzony

jest

w

tej

wydawca

z towarzyszy naszego

jej

za-

chwili zajty. Niech tylko nasz niestru-

pomników

dyplomatycznych

wykoczy

xxv pocztku szlachty

swoje dzieo o

cig

wyjdzie dalszy a pewno

si w nich mnóstwo pierwszorzdnej

znajdzie

ksiki.

ukae si

ologii

A

gbszego rozwiecenia przedmiotu jeli na polu historyi sztuki

kilka monografij tej wartoci

niektórym

publikacyom

dziedziny,

to

polskim

obrazu

arche-

tego zna-

i

czasów z

ostatnich

cywilizacyi

i

moe odmówi

czenia, jakiego najostrzejsza krytyka nie

do

tylko

jakiejkolwiek pracy autora Chrobacyi,

wagi przyczynków do niniejszej

niech

polskiej,

przybdzie bez wtpienia wiele barw nowych, które

caemu

lorytowi

dodadz uroku

niepospolitego

zamierzchej

tej

wnikn

gbiej

epoki

czasem niechaj askawy czytelnik

ksika

to

ko-

w ducha

dozwol.

Tym-

przyjmie, co niniejsza

Nie tairay si z tem bynajmniej, czytelników

nietylko

w szczupem

wodu. Jeli bowiem

ustp

szy jaki

wród

szerszych

pragnlibymy

waciwych

gronie

ksika

e kó

publicznoci,

towarzyszy za-

zamierza skreli obszerniej-

czy okres dziejów narodowych, stanowicy

ju pewn cao odrbn zaokrglon, a tylko w rku samych historyków z zawodu,

znajdzie

i

z

i

i

podaje.

znale

naszem

tej

XII wieku

naszej

znak

oczywisty,

swojem zadaniem.

e

chybia

Me maj

celu

to i

si

zdaniem

mina

si

tego celu specyalne mo-

wydarze, ich to bowiem niespoyt zasug gromadzi si dopiero materya dla waciwej pracy dziejopisarskiej, ich wysikiem monografie poszczególnych kwestyj

i

zolnym rozbija taran krytyki wstpne trudnoci, bez których

usunicia

celu.

Ale jeli kto sdzi

ju jego

grunt jest

synteza

historyczna ,

dostatecznie

e

nie

w jakim

dopnie

swego

okresie dziejów

przygotowany,

eby

cao

ogarn, i pokusi si speni to zaogó ma prawo domaga si od niego, eby

syntetycznie

danie,

to

mia uatwiony przystp

do wyników takiej

pracy,

eby

XXVT

siadanie.

w duchowe niejako obj poJak za susznie naleaoby napitnowa wszelkie

zabiegi,

zmierzajce

móg

je sobie

ksice

przyswoi

popularnej

i

kosztem cechy,

j

si uczyni

cay

zado

si

godzi

nic

moe

uczyni. tego

z

takij

;iadania

nie

naukowej wartoci

jej

kó przystpn

Jasno zdawalimy sobie

do

znów

tak

zaniedba, co bez naraenia dla szerszych

treci

spraw

tym wymaganiom.

W

i

staralimy

tym te

celu

aparat krytyczny, odstraszajcy czytelnika niefacho-

zaj wygodn siedzib w dodatkach przypiskach ksiki, aby dowody kocu objanienia, na ródach na w niczem nie mciy toku opowiadania które oparte sam tekst zawiera. Tam za to nic nas nie krpowao w obszernem uzasadnieniu naszych zapatrywa, do którego w niejednym wypadku dosy potrzebowalimy miejsca. Jakkolwiek bowiem nam si wydawao i ju czas na eby przystpi do opracowania caoci to przyszed, wego,

i

i

,

,

,

dziejów tego okresu, jakkolwiek wiele zawdziczamy wy-

nikom obcych bada, to

mona byo

których

niejedn jeszcze trudno przyszo nam

tn, z

z

a do tego

posuyy

drogi

uprz-

przedewszystkiem „Dodatki",

do

posta

których trzy przybray

z

korzysta,

obszernych

nawet

rozpraw krytycznych.

W

dodatkach tych

monoci kami

,

bezowocnych

dawniejszych

prawd

rzecz

wchodzcych. Inny

przypiskach unikalimy,

potyczek

polemicznych

z

zwaszcza bada. Nie trudna

bdy

wytyka

pisali o niektórych

i

o

ile

wynito

za-

autorom, którzy przed laty

przedmiotach

by bowiem

w

zakres niniejszej pracy

wówczas stan nauki, ukryte

w najgorszych, niekrytycznych wydaniach tylko dostpne róda, które dzi w najwikszej czci w naleytem opracowaniu w wygodnym komplecie zawiera byy

lub

i

lada

prywatna biblioteczka

kadego niemal pracownika,

xxYn zajmujcego si temi studyami. Gdyby kto chcia zazna-

czy w waciwem

bdne

dziane

w

i

rozszerzy,

wszdzie

w

nie

laty

wypowie-

uzbroiwszy si bezpiecznie

róde, w

zapale rycer-

atwo byoby ksice w trójnasób

niniejszej

std

wynikoby

niewiele

ale

przed

niemi kopie,

z

w

„przypiski"

Równie

nauki.

i

wydanych

kruszy

animuszu

„dodatki"

w

zapatrywanie,

wieo

rynsztunek

skiego

kade

miejscu

korzyci

czulimy potrzeby zaznacza

take si

tego

spostrzee naszych

przypiskach, gdy które z

dawniejszych pracach

dla

znajduje, jeli jest tak

e

kady je ze róde wyczyta zdoa i o pierwszestwo pomysu nikt spiera si nie bdzie, przez to bowiem namnoyoby si tylko zbytecznego baproste

lastu

w

i

cytat.

Nie zaniedbywalimy tego natomiast czyni

kwestyach

obcych i

naturalne,

bada

od polemiki

gdy nam wypado wyniki wdzicznoci przyjmowa z drugiej rki, nie wstrzymywalimy si take, jeli bya waniejszych,

z

potrzebn dla uzasadnienia naszych zapatrywa.

Tak

wic, zdaje nam si,

obcion

nie

zanadto

wybujaym balastem krytycznym, oddajemy prac nasz w rce czytelnika. Nie mylimy, eby go odstraszy od niej

a

przedmiot, od naszych czasów

wic

ze sprawami,

które nas

niczem nie zwizany. Bo kto

w

historyi szuka prawdziwej

nauki a nie zbiorowiska ciekawych

wiadomoci, ten dobrze

okresu, dokadniej poznanych,

wiata na cao jani si moe niejedno ywotnoci nie trac. naszej

W

Krakowie

d.

i

rozumie,

to

mniej interesujcych

e

pa

przeszoci z

stosunków odlegy,

i

dzi zajmuj, na pozór

z dziejów

kadego

musi nowy promyk ,

a

przy niera roz-

tych zagadnie, które nigdy

15 Padziernika 1880.

T RESC. Eozdzia

Kraj

I.

i

Naród.

str.

1—31.

— Odosobnienie Polski, 4. — Ssiedztwo. Poganie. Czechy, — Wgry, — Siedziby plemion lechickich, 5. — Eu, 10. — Sie wód 11. jej stosunek do pierwotnego osiedlenia, System Odry. lsk, 12. — Wielkopolska, 13. — System Wisy. 15. — Dzia wód. Kujawy. czy14. — Mazowsze, Maopolska, 16. — Ziemie, 17. — Fizyoguomia kraju, ckie Sieradzkie, 17. — 18. — Podgórze. Lewy Lesisto wodnisto. Granice przyrodzone, 23. podgórze karpackie, 20. — Puszcze lene, brzeg Odry Czas

str. 1.

,

str.

str.

str.

str.

6.

str.

9.

str.

i

str.

str.

str.

str.

str.

str.

i

str.

str.

i

Obraz kraju,

str.

byda,

str.

—

28.

Jecy Zuboenie drog

Odr,

puszcze mazowieckie,

—

29.

str.

Spoeczestwo,

Cywilizacya,

37.

str.

—

Ludno

str. 27.

30.

str.

32— 109.

str.

Kyboowstwo. Bartnictwo

Eolnictwo,

35.

— nad

Zwierzta,

II.

—

32.

str.

23.

str.

Eozdzia Gospodarstwo,

str.

str.

i

Puszcza nad Noteci,

,

34.

str.

—

nieswobodna,

Hodowla

40.—

str.

—

Handel niewolnikami, str. 43. do niewoli i do osiadania na cudzym gruncie, str. 45. Czynszownicy, str. 46. Chopi przywizani do gruntu str. 48. Osady rybackie, str. 54. bobrownicy chopskie: rolnicze, str. 51. Skotniki koniarze, str. £5. Osady suebne: rzemielnicze i dworskie, Narocznicy i dziesitnicy, str. 59. str. 56. Ludno swobodna. Znaczenie posiadoci ziemskiej. Dziedzictwo, str. 60. Dziedzice maego wojenni,

Niewola.

41.

str.

—

—

—

—

—

— —

,

—

—

—

—

Wadyczta, str. 61. — Wadyki, wadyctwo a rycerski romantyzm, str. 67. gruntu.

rycerze,

—

63.

str.

Dwór

i

—

woci

Polskie

wadyki,

72. — Prandota, 73. — Wojsaw» — Panowie, magnaci, — Piotr Wostowic, daru ksicego 77. — Posiadoci 86. — Zbilut obdarzony kasztelani, 87. — Pierwszy pokwit monowadztwa 88. — Posiadoci kocielne 89. — Miasta przy 96. — Ludno, cach biskupich, 93. — Handel, 94. —ydzi, — fizyoguomia miast, 98. — obwarowanie, 100. — 99. Uobyczajenie spoeczestwa, pogaska a Polska 101, — Polska Krzywoustego 106. 102. — Ezut oka w przyszo, str.

68.

str.

str.

75.

str.

str.

z

str.

str.

,

str.

,

stoli-

str.

str

str.

str.

str.

str.

str.

str.

str.

str.

Eozdzia Feudalizm,

str.

110.

III.

Pastwo-

str.

— System midzynarodowy

no— 205.

wiata feudalnego

,

str.

112

pastwa Bolesawo wego. Wadza ksica, str. 114. raateryalua potga, str. 11. — Posiadoci ksice.

Ustrój polityczny Jej

podstaw

Grody folwarkami,

Ciary

publiczne,

str.

str.

118.

130.—

—

Kasztelanie,

Suba

str,

wojskowa

str.

119.

— Opola — Stróa

131.

str.

str.

124. 132.

xxx — lad — Przewód, 141. — Utrzy-

mostów, str. 133. — Przesieka, Budowa zamków str. 136. — Obowizki paszczyniane. Podwody, str.

137.

—

—

135.

str.

i

Powóz, str. 141. Podró ksica, str. str. 1.38. mywanie urzdników i suby ksicej str. 143. Daniny. Narzaz. Opole. Miód. Sep. str. U7. Podatki. Poradlne. Podworowe, str. 148.— Pomocne, str. 149.— Opaty okolicznociowe. Kary sdowe, str. 150.— Myto i targowe, str. 151. Mennica, str. 153. Bogactwa ksicia,

—

,

—

—

—

—

str.154.

ksic'

Skarby. Dzieje

ksicia na bogactwach oparta, boczna,

wo,

166.

skupi,

na Zachodzie, polski,

172.

180.

—

184.

str.

189.

str.

str. str.

—

— —

Papie

—

155.

str.

Wszechwadza

— Dwór, 162. — Eada przy165. — Panowanie ksice. Wojsko167. — Ocenienie ustroju pastwa.

IGO.

—

Widoki na przyszo,

Koció Koció

str.

164.— Wojewoda, str. Sdownictwo, str.

str.

str.

go skarbca,

str.

monowadztwa,

Stanowisko

Reformy

gregoryaskie

Polska,

i

Krzywoustego

,

str.

—

185.

str.

Przyszo monowadztwa,

,

str.

174.

182.

str.

Kapituy.

Bi-

195.— Testament*

str.

197.

Eozdzia IV. Monarchia zachwiana- str. 206— 282. siedziba, str. 206. — Ksina Salome, str. 207. — Zjazd

-

Wdowia czycki, str.

Modzi ksita, str. 211. — Monarcha krakowski, Przykad czeski, str 216.— Wojna domowa, str. 218.—

211.

str.

—

213.

Moni

panowie,

ruscy,

str.

Zatargi

z

—

219.

str.

— Piotr Wostowic,

224.— Bitwa nad Pilic, Piotrem,

— 234. —

230.

str.

prawa winogrodzka, str. Nowa wojna domowa,

str.

str.

222.

228.—

—

Sprzymierzecy

Pokój,

Zamach na Wostowica

,

str.

229.— Wy-

str.

231

Roger. Przygotowania do rokoszu,

—

str.

235,

Oblenie Poznania, str. 237. — 238.— Klska Wadysawa, str. 240.— Kardyna Hubald, 237.

str.

—

Kltwa, str. str. 243.— Wadysaw w Kaynie, str. 245. ~ Król Konrad, Wyprawa Konrada str. 247. — Druga krucyata str. 250. Krucyata pruska, str. 253.— na krucyacie wendyj sklej Monoraachowicze, str. 256. — Albrecht Niedwied, str. 257. ,

,

,

Agnieszki, i

str.

262.

str.

—

—

Mieszko 255.

str.

— 261. —

— Gwido legatem papieskiem, — Przyja Konrada. Stosunki niemieckie,

258.

str.

interdykt,

246.

str.

—

Zabiegi

Kltwa 264.

str.

—

—

Sromota Wyprawa cesarska, str 269. kryszkowska, str. 271. — Synowie W.idysawa, str. 272. — Niemoc Polski, str. 273. — Ruskie zamieszki, str. '^74. — Wojny pruskie, str 275. — mier Henryka, str. 278. — witosaw i JaxM, str. 279. — Bolesaw KdzieFryderyk Barbarossa,str. 265.

rzawy,

Eozdzia V. Próne Zadanie Mieszka,

str.

283.

jestat monarszy, str. 288.

str.

281.

zabiegi-

str.

283— 359.

—

—

—

—

—

Polityka skarbowa', str. 291 ydzi w mennicy, str. 294. mach na bogactwa magnackie str. 298. — „Inforrestacya" lasów str.

,

302.

—

— Wygnanie,

str.

Absolutyzm, str.

304.

str.

—

MaRodzina i powinowactwa, str. 286. Moneta, Rzdy Mieszkowe. Skarb, str. 290.

Opozycya. Biskup Getko, 305.

— Stanowisko Mieszka,

str. str.

297.

—

Za-

— — Rokosz, 306. — Dzielnice, 303.

,

str.

300.

XXXI, str.

—

309.

str.

314.—

Zjazd

lskie

zamieszki

mono wadztwr,

Program

Nowa epoka

str.

310.

313.

—

320.

str.

,

,

Woy,

str. str.

—

—

Rzdy

uchwa wiecowych

— Znaczenie

323.

327.

—

330.

— Ru

Stosunki ruskie

Czerwona,

zjazdu 329.

str.

,

332.

str.

—

,

312.

str.

Nowe Zakony. 318.— Jus spolii,

str.

Zatwierdzenie

str.

Kazimierza,

Przywileje.

Ucisk ludnoci chopskiej,

czycki

Poselstwo do papiea,

lasie.

,

str.

—

Cystersi, str.

319

322.

str.

—

czyckiego, str. 325. Mcisawicze. PodWodzimierz Jarosa-

—

wicz, str. 333.— Król Bela III, str. 335.— Wyprawa halicka, str. 336. Hodownicy ruscy, str. 338. — Pomorze str. 339. — Utrata zachodniego Pomorzn, str. 341. Prusy, str. 343. — Krucyata na Jadwingów, str. 344. Knowania? Zabiegi Mieszka, str. 345.— Odzyskanie Gniezna, str. 348. ,

—

str.

349.

—Wojewoda Mikoaj,

355.

str.

Kazimierz Sprawiedliwy,

VL

Eozdzial

—

—

Rokosz krakowski, str.

str.

356.—

358.

Przegrana- str.seo— 409.

—

— Seniorat — Rodzina Kazimierza Sprawiedliwego, 368. 367. — Leszek Biay Monarch, Bitwa nad Mozgaw, 373. — Rejencya, 370. — Kujawy, 374. — Roman Halicki 377. — Chwila tryumfu, 375. Zabiegi Mieszka 379. — Utrata tronu. Nowe zabieg", 380. — Wojewoda Mikoaj, 381. — Mieszko Stary monarch, 383. — 382. — Przegrana, Nastpstwo tronu, 385. — Zawici magnackie, 386. — Wlad}'saw Laskonogi 389. 387. — Wiek epigonów, 388. — Koció, Reforma kocielna, 391.— Papie 392. — Innocenty Polska, 394. — Program episkopatu. Arcybiskup Henryk, 401. — Dwa obozy, 403. — Walka kocielna, 405. — Upadek Laskonogiego,

Magnaci przy grobie Kazimierza, i

elekcya

w

Czechach,

str.

360.

str.

—

364.

Elekcya,

Biskupi wojewoda,

str.

363. 366.

str.

str.

str.

str.

str.

,

str.

str.

-

,

str.

str.

str.

str.

str.

str.

str,

,

str.

str.

str.

str.

III,

str.

i

str.

str.

str.

str.

str.

Dodatki,

DODATEK. I. O gstoci

IV.

str.

411-486.

Str. 413. DODATEK n. Przykady DODATEK III. Ciary publiczne. Str. 429. ksicia Wadysawa Str. 448. DODATEK V-

stosunkach spoecznych.

osiedlenia. Str. 425.

DODATEK

406.

O wygnaniu

Regesta. Str. 470.

Przypiski.

DO ROZDZIAU

DZIAU

ni.

I.

Str. 512.

V. Str.

str.

487—544.

DO ROZDZIAU

II. Str. 491. DO ROZDO ROZDZIAU IV. Str. 534. DO ROZDZIAU 538. DO ROZDZIAU VI. Str. 542,

Str. 489.

KRAJ —

I

NARÓD

—

Ssiedztwo: Poganie. Czechy. Ku. Odosobnienie Polski. Siedziby plemion lechickich. Sie wód i jej stosunek do pierwotnego osiedlenia. System Odry: lsk. Wielkopolska. System Wisy: Maopolska. Mazowsze. Dzia wód: Kujawy. Czas.

Wgry.

—

—

—

—

-

—

i Sieradzkie. — Ziemie. — Fizyognomia kraju. — Lesisto wodnisto. — Granice przyrodzone. — Podgórza. — Lewy brzeg Odry i podgórze karpackie. — Puszcze lene. — Puszcza nad Noteci, nad Odr, puszcze mazowieckie. — Obraz kraju. — Zwierzta.

czyckie i

—

Cywilizacya.

Dwa wiaty zetkny si, krwi sobie obce duchem róne, wykoysane w kolebkach innej ziemi, innego soca, wypiastowane macierzysk, doni odrbnych wpywów cywilizacyjnych. Odkd w Clermont zabrzmiay wiekopomne okrzyki witego rycerskiego zapau, odkd pod elektryzujcem wraeniem natchnionych sów Urbana tysice pod znakiem krzya stany, odkd walka o grób Zbawiciela staa i

i

si ideaem rycerskiego zawodu, dotychczas w podjazdowych ndzny lub wóz z towarem ku-

utarczkach o lada gród jaki

pieckim pogronego,

odkd

krocie tysicy, których przod-

kowie

na

kilku

mil

rodzili

si,

tej

samej

roli

i

mordowali,

kwadratowych przestrzeni teraz

w

wojowniczej piel-

grzynice opieray si o kraje zamorskie, dawniejszym poko-

odtd Zachód chrzecijaski oddycha zacz powietrzem, nasyconem prdami cieplejszej atmosfery muzumaskiego Wschodu. leniom z wieci nawet nieznane,

Smolka. Mieszko Stary

i

jego wiek.

i

ROZDZIA

2

I.

—

KRAJ

NARÓD.

I

Ledwie gdzieniegdzie stykay si dawniej ze sob te dwa wiaty odrbne, w ciasnym zakcie iberyjskiego pówyspu, waami gór pireuejskicli od reszty wiata chrzecijaskiego odgraniczonym, przybijay

z

nieliczne

tylko

statki

woskich wybrzey do bogatych

tów Syryi, lub Egiptu;

i

kupieckie

rojnych por-

dziwach wschodniego wiata nie

o

marzyo si nawet zachodniemu spoeczestwu. Zamknity w sobie, w atmosferze rodzimej, jakby dzwonem szklanym objtej, której

aden

wietrzyk

z

obcych stron nie

wypotrzebowa Zachód oywcze i

nie dziw,

zblia,

pk

e

skoro tysiczny rok

nim razem

z

koca wiata

odwiea,

tego powietrza pierwiastki

chrzecijaskiej ery si

wyczekiwano. Nagle dzwon

przybyo powietrza i silniej bi poczy ttna ycia dziejowego, odywione oddechem innej atmosfery. Nowe problemata dziejowe zarysoway si na widnokrgu nowej epoki, w ywszym rozwoju zmierzay do rozwizania dawne, z ubiegych czasów pozostawione w spucinie wdekowi ,

krucyat.

Zachodowi chrzecijaskiemu otwary si oczy na

te

wdat muzumaski w cigu kilkuwiekowego rozwoju nagromadzi, star spucizn kilkudziesiciu stóleci przetapiajc w arze gorcego Islamu, przy podmuchu wieej, pusty arabskich atmosfery; i to bizantyskie mauzoleum cywilizacyjnych tradycyi staroytnego wiata, w którem niejeden kry si klejnot drogi a Zachodowi chrzecijaskiemu zgoa nieznany, stano teraz obfite

skarby bujnej cywilizacyi,

przed jego oczyma.

pierwszego

spojrzenia

wiat zachodni

obj

danie duchowe. Lata

Ale nie

zdoa

które

od pierwszej chwili,

i

lat

tych skarbów

dziesitki, zanim

wach ycia spoecznego, obyczajowego jciach

i

wyobraeniach,

w

od

olniony zrazu tym widokiem

choby czstk mijay

nie

i

"w

w

umysowego,

kierunku fantazyi

i

posia-

obja-

w

po-

twórczoci

zaznaczyy si wyranie znamiona nowej epoki. Nim jednak do drugiej przyszo wielkiej krucyaty, ju zdobycze duchowe pierwszej

,

ju

stosunki nieustajce

z koloniami

wiata

za-

CZAS.

chodniego, na dalekim Wschodzie wzaiesonemi,

wycisny

na calem yciu ich macierzy

niezatarte

pitno.

Potga, która pierwsza do krucyat daa haso, z nich si i rozrasta si coraz wicej zmierzajc do wypenienia programu, w przededniu wypraw krzyowych rk, Grzegorza YII zakrelonego. walce z pastwem, z koczerpie

,

mia

W

ron

gna by

gówn

cesarsk, jako jego

wprawdzie ostatecznego

wytknity,

sobie

w

ale

przedstawicielk, nie osi-

celu, który

w

tym programie

skoniwszy si do kompromisu, zdobya

nim wane, korzystne pozycye strategiczne do

dal-

Po pówiekowem wysileniu zawieszenia broni, które wspó-

szych nieuniknionych zapasów.

ustaa walka, nastpi czas

czesnemu, niewiadomemu przyszych losów pokoleniu, mogo si trwaym wydawa pokojem; tak staa, niezamcona przyzapanowaa pomidzy papieem a cesarzem, jakiej ju najstarsi nie zapamitali ludzie. Wanie Lotar wprowadzi Innocentego II do Rzymu, wyparszy krnbrnych prawego papiea przeciwników, odnowi z nim sojusz, z rk jego cesarsk otrzyma koron i z terytoryów, które byy kluczem do panowania we Woszech, uzna si papiea lennikiem.

ja

W

chwili koronacyi Lotara, za

morzem,

w

Ziemi

wi-

i krajach przylegych ciki los grozi rozwielmonionym tam od pierwszej krucyaty pastwom chrzecijaskim; nastawa na nie Emadeddin Zenki, szczliwy zdobywca, którego

tej

or

o

adn

zapor

nie

by

si jeszcze wyszczerbi. Czem

aoniej odzyway si gosy

jerozolimskiego króla

i

chrze-

cijaskich baronów Syryi

o

krztaa si

okoo nowej wielkiej krucyaty. wyprawy coraz szerszym udzielay

Zamysy

pomoc

z

Zachodu, tem gorliwiej

stolica apostolska

ogólnej, zbiorowej

si koom, dziesi lat jednak jeszcze mino, zanim pod wodz dwóch królów druga krucyata przysza do skutku.

Dalek

od ognisk,

w

których

chodu,

dalek od nurtujcych

czesna

Polska,

wpywów

Polska

w

skupiao si ycie Za-

bya ówOd niedawna dla zdoaa jeszcze wyzyska

nim zamysów,

Krzywoustego.

Zachodu przystpna,

nie

1*

ROZDZIA

4

I.

—

KRAJ

NARÓD.

I

rodzimych pierwiastków jego cywilizacyjnej atmosfery; daleko

byo do tego, by w ogólnem yciu dziejowem zachodniego wiata czynn odegra rol; znamiona nowej epoki, z drugiej rki udzielajc si modemu, niedawno do ycia powoanemu

jej

narodowi, póniej

Ogólny

jawia.

w

w jego dziejach zaczynay si prd krucyat Polski porwa

dopiero obnie

zdoa,

wyjtki do zacigay si wypraw;

póniejszych dopiero czasach nieliczne

tylko

krzyowych, na Wschód dcych Polska Krzywoustego, dokoa otoczona pogastwem, resem lvrzya najywotniejszy wasny

czc

z

inte-

interes, z naj-

bliszymi ssiady krzyowe stacza musiaa zapasy,

wy-

a

rywajc ich z obj pogastwa, nie moga tych dobrodziejstw doznawa, jakie na Zachód europejski w zetkniciu si z muzumaskim Wschodem spyway. Czu dobrze to odosobnienie obszaru ziem polskicli ów przybysz, którego pióro najdawniejsz nasz kronik spisao, na samym jej bowiem pocztku wyranie zaznacza, e Polska od dróg, znanycli „pielgrzymom" krzyowym na uboczu ley std tylko niewielu kupcom jest znan, w handlowych podróach na Ru i

zdajcym

^).

przyrodzonemi granicami

„Kraj to

warowany", mówi wspóczesny przez si dziki

barbarzyski."

i

dla ssiedztwa, z

co

i

ob-

sam

którem graniczy, prawie

'^)

Nie potrzeba

kiemu,

silnie

pisarz niemiecki, „naród

byo

zaiste niemieckiej

sowiaskie,

eby

zawici ku wszyst-

ssiedztwo ówczesnej Polski

nazwa dzicz

barbarzyiisk. Z 260 mil, które mniej wicej obwód granic wynosi, po odliczeniu 60 mil na pomorskie wybrzea Batyku, 110 mil przypada na pogranicze pastw chrzecijasldch, na linii 90 za mil ssiadowaa Polska z pogaski emi plemiony. I te chrzecijaskie zreszt narody równoczenie niemal z Polsk wyoniy si z pogastwa, mo-

dziecze, jak ona,

w

oczach niemieckiego pisarza za dzicz

uchodziy. Granice pogastwa od

pliy si ustego

i

byy

do rozlegoci

praca

apostolska

mi w.

lat

kilku zaledwie uszczu-

odkd

or

KrzywouOttona krzy na Pomorzu 90,

SSIEDZTWO. POaANIE. CZECHY.

5

zatkny. Xa caej jednak niemal poowie swyci

granic

przytyka obszar Polski do posad barbarzystwa pogasldego, albo tak wrogiego chrzecijastwu jak najblisi jej krwi Lutycy, Wilcy, Obodryci, albo tak dzikiego zgoa, jak ssiedzi na

pónocy

i

pónocnym

AYscliodzie,

Prusy

i

Jawie

podlaska,

do której nawet jeszcze sowo ewangelii nie doszo.

Xa granic

niedugiej tylko

Polski

dwie

linii

kilkunastu mil przypieray do

przednie

czaty

pastwa

niemieckiego,

na najdalszych jego pónocno-wschodnich kresach wzniesione, na ziemi ujarzmionych Sowian, marciia

Xie od dawna ugruntowane tu nieznacznie jeszcze wsciodzi glebie sowdasl^iego nej

organizacyi

w

byo

uycka

i

minijska.

niemieckie panowanie,

tych kresowych ziemiach na

pogastwa posiew kocielnej

chrzecijaskiego Zachodu

wpyw

i

i

politycz-

te Waniejszym

niewielki

wywierao to ssiedztwo na Polsk 3). ssiadem byli wspóplemiecy, którzy o kilka lat dziesitków niemao na jej chrystanizacy wpynli. wyprzedzili Polsk Przez pótora wielvu wayy si losy czeskiego narodu, zanim si rozstrzygno, czy nie przyjdzie okupi dobi'odziejstwa chrzecijaskiej wiary i porzdku spoecznego, przez ni wzniesionego, wyrzeczeniem si najistotniejszych warunców narodowej samoistnoci, dugo z potrzeb poddania si nieniemieckiej supremacyi ciera si mieckiemu wpywowi kierunek odporny, sowiaski, z tradycyi rodzimych i z pozostaych po pastwie wielkomorawskiem ruin narodowego kocioa czerpicy si i soki ywotne. Potdze niemieckiej, która od pierwszego zetknicia si z Czeciami na pastwo ich zarzucia sieci, same Czechy podoa nie mogy; kierunek sowiaski wtedy tylko móg odnie zwyciztwo, gdyby im si byo udao do wspólnej walki o byt wcign zachodni, pogask Sowiaszczyzn i mod Polsk i w zwartym szeregu stawi Xiemcom czoo. Ale skoro zacieko pogaska Sowian zachodnich, odpierajc z zalepieniem dobroczynn chrzecijastw^a, zgotowaa im zgub w rozpaczliwej i

i

rk

obronie straconego stanowiska, skoro

midzy Polsk

a Cze-

ROZDZIA

6

KRAJ

I.

I

NARÓD.

chami, zamiast sojuszu, stosunki wczesny antagonizm wyro-

ju by

dziy,

los

ostatnim porywie

Brzetysawa ku obronie samoistnoci so-

wiaskiej, stay si Czechy jednóm

acucha,

z

ogniw tego feudalnego

skada pastwo niemieckie. Wadcy Czech rzeszy niemieckich ksit, biskupi czescy metro-

który

naleeli do polii

w

mogunckiej poddani, zasiadali

synodach niemieckiego

mogo

episkopatu, co tylko cywilizacy narodu naprzód

sun,

Niemiec jedynie do Czech przychodzio,

to z

na indywidualno narodu czeskiego

zoyy i

Po

odosobnionych Czech rozstrzygnity.

si

pierwiastki,

dwa

skrzyowane

ze

po-

tak

i

wycznie

t^lko

sob, sowiaski

niemiecki.

Przeciwnym biegunem wiata sowiaskiego ssiad Polski, na wschodnio - poudniowych kresach

by z

drugi

ni

gra-

w

pogastwie przy-

brawszy pewne wybitne cechy narodowej

indywidualnoci,

niczcy. Sowiaszczyzna ruska, jeszcze

przez zmieszanie si z napywem normaskim, poddaa si wycznie potnemu wpywowi Bizancyum z którego rk przyja chrzecijastwo, adnych nie majc zwizków z eu,

ropejskim Zachodem.

Wpyno

to

bezwtpienia korzystnie

na utrzymanie sowiaskiego pierwiastku

u

zachodnich ssiadów

czystoci.

wycznie sob adnego

przedewszystkiem

przynoszc która

w

z

Czechach

tyle

dzimego pierwiastku. utrzymaniu

i

Wpyw

cywilizacyjne cienia

w

wikszej,

bizantyski

ni mia

znaczenie,

nie

supremacyi politycznej,

si przyczynia do przytumienia

Najsilniejsz jednak

dwigni w

ro-

jego

cywilizacyjnem pielgnowaniu staa si liturgia

sowiaska wchodniego kocioa, na

wczenie wiat zachodni dopiero w czasie krucyat, przez blisze otarcie si o Bizancyum skorzysta, to z pierwszej rki dostao si Husi z nad Bosforu. Uczono bizantyska, na klasycznych tr-

rozwin si mogo narodowe

dy cyach oparta, zaszczepia

której gruncie

pimiennictwie. Co zreszt

w

monastyrach ruskich swoje

latorole, pojcia prawne jurysprudencyi rzymskiej, wyobra-

enia

polityczne

tak misternej

w kadym

razie

organizacyi

EU.

jak bya

pastwowej,

jeszcze

mysu

wreszcie,

techniki

w

wiat zachodni

majc

Ru

blizkie

wyprzedzia

stantyna,

w

sztuki,

i

w

ruskiego;

nie-

dziedzinach prze-

których wspóczesny

by

obec Bizancyum takiem

mowlciem, modziecza obudzona,

wsiky w

monarchia bizantyska,

gleb pastwa

zoran

jeszcze nie-

zaledwie do ycia dziejowego

wzory

o wiele

w

wspaniaej

stolicy

Kon-

starsz rodzin spoeczestwa

zachodniego.

Ale nawet

to

i

niezrównane

na pozór dobrodziejstwo

wczesnego pimiennictwa narodowego,

byo poniekd darem

w

Danajskim. Niespoyta bez wtpienia sia tkwi

w

literaturze,

wie, czy jak

dojrzao

mowy

wyksztaceniu

pimiennego jzyka,

w

s

to

i

w tym

narodowego organizmu. Kto wie,

istotnej,

Opatrzno

jeli je

wodzi na pasku obcej nauki

kiem

ale kto

wzgldzie przedwczesna

czy to nie jest dobrodziejstwem dla narodów, piero wyrastajcych,

do wysokoci

objawy dojrzaoci narodu,

ogóle, tak

nie wyniszcza

ojczystej

narodowej

i

erudycyi,

wszechstronnej dojrzaoci

z

przez

pieluch do-

wieki

by dopiero

z

cae wie-

zdobyy si na klejnot

narodowego pimiennictwa; losy cywilizacyi anglosaksoskiej

mog

niejednej

w

tym wzgldzie dostarczy nauki. pimiennictwa

Nie tyle jednak wczesne rozbudzenie

narodowego,

co

cay

stosunek

wasalstwa

cywilizacyjnego

wzgldem Bizancyum usuwa Sowiaszczyzn rusk

od

w

wszelkiego

wspóudziau

rach, co

tego wiata, z którego na nie

wspóczesnym rozwoju dziejowym Europy. Rozwój wszystkich narodów, do ycia dziejowego wieo obudzonych, musia porusza si w tym samych to-

mie

i

rozbudzenia,

wszelkiego rozwoju.

w

Bizantynizmie

Zastój

pad pierwszy proza tkwia uegacya

by gówn cech

tej

mumii,

dawno minionej doby dziejów ludzkoci, chiszczyzna pewnego rodzaju bya jej treci. A jakkolwiek Zachód europejski w niektórych kierunkach wiele móg od wiata bizantyskiego skorzysta, to w kadym razie jego ycie byo ju znacznym postpem w obec ycia dziejowega

zachowanej

z

ROZDZIA

8

klasycznej staroytnoci,

ego

—

I.

KRAJ

NARÓD.

I

a tern bardziej tego

zgrzybia-

jej

zabytku archeologicznego, jakim byt Bizantynizm.

Mtne

to

zreszt

sycznej staroytnoci,

Nietylko dugi zastój

czyniy,

w samym

byy

te

tradycye

si mieciy

w

Bizantyuizraie.

skrzywione

i

które

kla-

upadek do tego skrzywienia si przy-

i

zarodzie

bowiem mia Bizantynizm

bie tyle przymieszek pierwiastku oryentalnego,

e

w

so-

spucizna

Wschodu przewaaa w skadzie cheI jak klasy czno bya harmoni materyi, jak w wiecie germasko -romaskim dunad matery zapanowaa, tak zasadnicz cech Bi-

dziejowa staroytnego

micznym jego ducha

i

chowo

cywilizacyi.

zantynizmu, zarówno ze wszystkiemi typami oryentalnej cywilizacyi,

bya

stanowcza przewaga materyi. Ta

materyi udzielia ruskiej,

si

wpywem

z

wyciekajc na

Miasta ruskie zalniy

niej

wie saw

bizantyskim cywilizacyi pitno oryentalizmu.

wybitne

wspaniaoci

odblaskiem wietnoci Carogrodu,

wybujao

w

przepychem, który

i

by

dalekie strony roznosia

bogatych cerkwi kijowskich. Ale bizantyskie na

wskro byo duchowiestwo zantynizmu objawiy si

w

tych cerkwi

i

wszystkie cechy Bi-

jego etycznej dziaalnoci. Cezaro-

papizm ze wszystkiemi swemi nastpstwami sta si take i

Rusi udziaem, usuwajc

zawsze

walk kocioa

wówczas osi

i

spryn

Midzy Czechami stosunki

z

z

a

z

programu dziejów ruskich raz na

pastwem, która na Zachodzie bya caego ruchu dziejowego.

Rusi

rozsiada si Polska, a czste

tymi najbliszymi wspóplemiennymi

przynosiy do

niej

wpyw

zachodniego

i

ssiadami

bizantyskiego pier-

sowiaskich organizmów narodowych przepuszczony. poudniow granic stykaa si wreszcie Polska z ssiadem, z którym j równie bliskie czyy stosunki, a którego dzieje pocztkowe byy nieustannie widowni cierania si wpywów cywilizacyjnych zachodniego wiata i Bizantynizmu. wiastku, przez alembik

Ca

luedy przed witego Szczepana jeszcze czasami pierwszy posiew chrzecijastwa

pada na

jego naród, szczep ma-

WTGRT. diarski,

wówczas na

Niemiec,

je z

zancyum. I

z

Zachodu zapoyczon,

wpyw

koryto, którem

Wgier przesika: wpywów o lepsze

dwóch odrbnych

Michaa

,

i

z

z

poudnia,

,

i

Szczepan

YII. Znaczniejsze bez wtpienia

niemiecki

Woch

z

w.

póniejszego daru ce-

byo oddziaywanie Zachodu; podstawy stamtd pochodziy

wgier-

starej koronie

dyademu, który

splecionej z

od papiea Sylwestra II otrzyma sarza bizantyskiego

zamkno

nie

bizantyski do

sob walczcych, przechowa si w

skiego królestwa,

i

jednej odbiera

dwóch innych, na wschód wysunitych, z Bipóniej w jednolitem pastwie Szczepauowem,

symbol niejako tych ze

w

podzielony,

w

z siln organizacy,

si

czci

trzy

9

ustroju politycznego

wpyw

skada

na nie si

przeciska si niemniej

silny drugi

zachodni, zwaszcza od poczenia Wgier z królestwem Chorwackiem. Wyjtkowo korzystne dla krzyowania si rónorodnych wpywów cywilizacyjnych byo geograficzne pooenie Wgier, ale dzieje ich najlepszym s dowodem,

prd

e

tylko normalny rozwój

skok bowiem,

którego

trwae przynosi korzyci, ów szalony

w.

Szczepan kaza

dokona swemu

narodowi, przerzucajc go wprost ze stanu dzikiej hordy koczowniczej

w

karby rozwinitego ustroju spoecznego

w

w

czasach

nieuniknionemi swemi

I nietylko

i

w

nastpstwami.

poli-

Wgier

si

Krzywoustego, ale

i

dziejach

tycznego, przez dugie wieki objawia

póniejszych znacznie epokach prze-

gldaa tam pierwotna dzicz narzucon gwatem powok

barbarzyskiej hordy, ciasno

opitej

szaty

przez cywili-

zacyjnej.

Wszystkie

krzyowanie si a

odrbne typy

te tak z

rónorodne

wpywy

wyradzajc przez

rodzimym pierwiastkiem charakterystyczne

cywilizacyjne

w

Czechach, na Rusi

i

w

W-

grzech, porednio oddziayway take na ssiedni Polsk. Nad wszystkimi jednak ubocznymi czynnikami górowa gó-

wny prd wpywów zachodniego wiata, tylko

z

które do Polski nie-

Niemiec, jak do czeskich ssiadów, ale

krajów romaskich przez wczesne stosunki

z

i

z

odlegych

Francy

i

Wo-

EOZDZIA

10

KRAJ

I.

chami rycho przescza poczy.

I

NARÓD.

Jako ju

za Krzywoustego

czasów cechowaa Polsk wspódziaaniem tych rozmaitych

czynników wytworzona, wybitna indywidualno narodowa,

j

która

i

dziejowego

w

rówieników

od ssiednich

ycia

zawodzie

plemion lechickich stanowczo od-

od innych

i

róniaa. Jedna bowiem krew

midzy

roko rozsiadej

detów

i

ludnoci,

grzbietami zachodnich Karpat,

sze-

Su-

wybrzeem Batyku, w porzeczach u rodkowego i dolnego biegu aby, ludnoci

Karkonoszów, a

Wisy, Odry

wedug

pyna w yach

i

rozlicznych ognisk osiedlenia

mianem

bitej,

a wspólnem

mas

tego rozlegego obszaru

na wiele plemion roz-

lechickiego szczepu objtej.

Gówna

zajmuj gbokie niziny, oparte na poudniowym zachodzie i na caej na linii poudniowej niemal wschodniej koczynie o szeroko rozoone paskowzgórze, zstpujce zwolna ze stoku tych gór granicznych, ,

kres osiedlenia lechickiego

które

stanowiy; na wschodniej

si odnogi paskowzgórza daleko nizin. Stoczysto ogólna caego obszaru spada zaw tem z poudnia ku pónocy i ze w^schodu na zachód, si koczynami swemi, najbardziej na zachód pónocny' vysunitemi, z niem nadbrzenym Morza Niemieckiego. Spad poaci

tylko

wdzieraj

gb

czc

stoczystoci wytyka

tej

za

kierunek biegowi trzech wielkich

strumieni, które od górskiej granicy

cay

a

do morskich kresów

obszar niziny lechickiej przerzynaj.

lów strumieni,

w pónocnym

na wschodniej

stronie,

Kady

z

tych kró-

zwaszcza pasie obszaru, panuje

po prawym brzegu swego

oyska, gdy

lewym brzegiem rozpoczyna si ju zachodniego sw tym samym bowiem kierunku spycha ogólna stoczysto wody wszystkich dopywów. Na trzy zatem czci podzielio obszar lechicki porzeczami trzech gównych strumieni przyrodzone jego wyrzebienie: rodek

tu

za

siada

w

panowanie;

porzeczu Odry, skrzydo wschodnie nad

ab

Wis

i

zachodnie

Odr, na której caem lewem wybrzeu od ujcia Nisy poczwszy, dopywy aby si rozpoczynaj.

midzy

a

SIEDZIBY PLEMION LECHICKICH.

W

11

gór zatem odskakuje od wód Odry rzeba jej zajak gdyby cay wiat nadodrzaski

chodniego wybrzea, z

niechci, od siebie

odepchn

chciaa,

ku dalekim

lecz

pontnym nurtom aby z ochot si skaniajc; z zawici te odepchna lechicka ludno tego wybrzea braci swych Wisy, gdy porzucili star wiar i krzy na z nad Odry swych równinach zatknli. Cho Niemiec wraz z krzyem i

suyli przeciw odstpcom,

niós im niewol, jemu raczej a odwróciwszy

si od nich,

w dawnem

rozbiciu

i

w

starem

pogreni

nicestwie, coraz to wicej pod niemieckiem musieli si ugina panowaniem. Tak uscha i zmarniaa zachodnia

ga

lechickiego szczepu,

mieck

ju w

siekier podcita, tylko

Krzywoustego czasach nie-

rodkowy obszar wschodnie w skad Polski, dziki i

skrzydo siedzib lechickich weszy

ksit

podbojom

Piastowskiego rodu, którzy

z ziemi Polan, rozpostarli

nad Warty,

z

dokoa swoj potg.

Pótora wieku dziejowego ycia w karbach silnej organizacyi pastwowej, przy wspódziaaniu tych samych wpy-

wów

si rozezna, indywidualno narodow, ale nie zdoao zatrze odrbno^ci plemiennej rozmaitych czci skadowych polskiego narodu, która i do dzi dnia pomimo omiu wieków wspólnej historyi, pomimo tylu póniejszych cywilizacyjnych, których czynniki staralimy

wytworzyo

zmian

i

z

tych plemion jednolit

w cechach

podziaów,

polskich jaskrawo i

ich osiedlenia

waciwoci zajtego

wód nalecych do

szcza sie

których porzecze

Rozoenie tumaczy

si uwydatnia.

zagadk pierwotnego

na fizyczne

etnograficznych rozmaitych ziem

przez nie obszaru, a

tych

byo prastar

tych plemion jasno rzut oka

zwa-

dwóch wielkich strumieni,

ich dziedzin.

Wód

bowiem trzymao si przedewszystkiem pierwotne wród gszczy puszcz lenych, które cay ten obszar zalegay, nad brzegami wikszych rzek tylko wieciy bezlene polany, stosowne do wypasu byda lub namulonym czarnoziemem do uprawy ncce rybne wody zreszt same osiedlenie;

;

ywnoci

dostarczay,

wod

na korabiach

i

w drog

atwiej

ROZDZIA

12

—

I.

KRAJ

NARÓD.

I

si byo puszcza ni przez borów gstwiny. Nadbrzea wielkich rzek stay si zatem gówuemi ogniskami osiedlenia, póniej dopiero wzbijay si jego fale w gór, w miar roz-

gównem korytem oyskami drobniejszych rki} ludzk nietknite pozostay pasma Najduej dopywów. cignce si po obu stronach dziaów wodnych, które w ten rostu ludnoci,

i

stay si przyrodzonemi granicami rozmaitych grup

sposób

osiedlenia.

Ale woda, nietylko dobroczynnym

bdc ywioem,

jak przewanie uatwiaa osiedleniu drog, tak znów niekiedy

w

one

wystpujc

nieprzyjaznego

roli

zrazu stawiaa

mu

nieprzezwyci-

czynnika,

zapory. Gdzie

zleway si mianowicie

wiksze, licznymi dopywami spotniae strumienie, tam roki rozlew

obu wód wypenia

ca

bagnami

olcolic

i

sze-

trz-

sawiskami, równie jak gstwiny lene na dziaach wód tru-

dnemi do przebycia. Rozlewy takie rozgraniczay zatem róne grupy osiedlenia,

nad

oyskiem

tej

wikszej rzeki

samej

rozsiade.

Tak wic wskutek tych tych

granic przyrodzonych

rozlewami znaczniejszych dopywów,

przytuliy dlenia.

w

i

Odra

wytknii

Wisa

gówne grupy osieOdry naturaln tak granic stanowi

swycli porzeczach po dwie

W porzeczu

musiao ujcie Warty, na mil kilkanacie od kresu swej wdrówki zasilonej obfitemi wodami Noteci Obry. Na poudnie i

od tego rozlewu, na

caym

obszarze odrzaskiego porzecza,

objtym od zachodu stokami Sudetów i Karkonoszów, od wschodu dziaem wodnym, rozgraniczajcym dopywy Warty i Odry, rozsiado si plemi Slzan czyli lzaków. Grówne pasmo pierwotnego osiedlenia trzymao si bez wtpienia nadbrzea Odry, najpierw na przystpniejsze okolice prawego brzegu,

póniej

dopiero

bardziej zalesionym

pocierajc. znaczniejszy

na zachód,

ku górzystym a wic

stokom gór czeskich zagony swoje

roz-

Jako ostatni najbardziej na zachód wysunity dopyw Odry przeszed ju w skutek tego w obce ,

rce, nadbrzee pónocnej Nisy zaja bowiem przednia stra uyckiego, z Czechami spokrewnionego plemienia.

LSK. Druga grupa

rozoya si w

w

lechickiego

osiedlenia

dorzeczu

13 systemie Odry

najpotniejszego dopywu, na

jej

przernitych biegiem wielkopolskiej Warty. Go-

nizinach

wnem

WIELKOPOLSKA.

by

rodkowego biegu tego strumienia, na pónocnym zachodzie odpycha j, od Odry bagnisty rozlew wód przy ujciu Warty, na poudniu wstrzymyway si fale osiedlenia o krace nie tak dostpnego w owych czasach lesistych paskowzgórza które od Karpat, ku pónocy si cignc, dwiema odnogami, pomidzy Nerem a Prosn klinem wbitemi, górny bieg Warty obejmuje. Prócz nadbrzea zatem samej Warty niziny Obry, Proogniskiem

tej

grupy

obszar

,

sny

Weny

i

stanowiy

waciwy

obszar

osiedlenia

Polan.

Wschodnie jego krace przypieray o wodniste jeziorzyska górnego biegu IsToteci z rozlegem Gopem, na ich przestrzeni wspaniale królujcem.

Na pónocy

rozcigaa si rozlega, jeszcze

czasach

prawie

borem.

W

tej

z

w

Noteci

gbi linia

po prawym brzegu Noteci

straszna puszcza

niedostpna

i

cigna

puszczy

dziau wodnego,

lena,

w pónych

dziewiczym

pokryta

si równolegle prawie strumyki

od której liczne

wybrzey Batyku zdaj. Na caem za tem wybrzeu, penem jezior, objtem od poudnia dzik puszcz graniczn, od wschodu zachodu krótkim kilkunastumilowym biegu do

i

dolnym biegiem

Wisy

i

Odry, rozpocieray si siedziby Po-

morzan. Bliskie

krew nich

byo ssiedztwo

krya,

ale silny

Polan

wa

z

Pomorzanami, jedna

przyrodzonych granic

i

po-

blie ponurego Batyku odosobniy nadmorskich Lechitów od ssiedniej rakterze

braci z nizin

nad

Wart

i

wycisny

na ich cha-

plemiennym pitno odrbnej indywidualnoci, któ-

zdoao. Na wybrzeach batyckich szalay bez ustanku korsarskie zagony normaskich Wikingów i wyzyway Pomorzan do odwetu w dalekich morskich wycieczkach, w których a o brzegi Danii si opierali, strzpiaste zatoki przy ujciu Odry nciy ich do wypraw hanrego nic póniej zatrze nie

ROZDZIA

14

dlowych

—

Batyku, które

po

szy w

I.

KRAJ z

W odosobnieniu

parze.

NAEÓD.

I

awanturniczem korsarstwem zalcorzenio

silnie

starej

teci dawno

ju krzy poyskiwa, sowem by

twem

krwi

,

zupenie

i

jzykiem tak

i

si przy-

wiary pogaskiej, gdy na równinacli za No-

wizanie do

bliski

to kraj

ssiedz-

Polanom a wiat róny

do ich ziemi niepodobny. Za Bolesawa Chrobrego

obj

Pomorzan wraz z innemi plemionami lechickiemi elazny obrcz jego pastwa, w Koobrzegu nawet powstaa siedziba biskupia, ale skoro tylko po mierci czasów

Chrobrego

syna

pta

i

swobodniej

Pomorzanie

odetchn

mogli,

pastwa polskiego przykuy, cay najzawzitszym byli Polski wrogiem, Krzywousty poskromi, nowy w ich ziemi rzuci po-

stargali te i

wprawdzie

,

które ich do

przez wiek blizko

a

ich

Polski opar cie oporu znik pod orem Krzywoustego, cho apostolstwo w. Ottona dokonao szczerego nawrócenia, ani sia ani sowo ewangeliczne nie wyrównay tej przepaci, któr wieki cae wyobiy midzy Lechitami nad Batykiem a poudniowymi ich ssiadami,

siew o

i

chrzecijastwa,

Batyk. Ale cho

zroso si

nie

po raz wtóry granice

i

najlejszy

i

ju

Pomorze

organizmem narodu pol-

z

skiego.

gboka przepa

Nie tak miona,

w

jaskrawych nie i

byo w przyrodzonem

dugie czasy wspólnej

Ale mimo

dzielia inne lechickie

ówczesnej Polsce poczone,

w

to

historyi

ju

ple-

odrbnoci tak

ich ziem

uposaeniu,

wówczas wiele zdziaay.

si

odrbno

Polan nad

chitów nadwilaskich, a zwaszcza

rozsiada na poudniu Powila,

W

i

dugie jeszcze póniej wieki, a. do dni

siejszych, przeciga

polsce.

bo

systemie

w

tej

ich

Wart

od Le-

gazi, która si

tak zwanej póniej

Wisy bowiem podobn

dzi-

Mao-

rol, jak ujcie

Wdarty na zachodzie, odgrywaa Pilica, naj znaczniejszy do-

pyw Wisy

po lewym brzegu.

Wisy wypywa falist nizin, tern szerzej

si

rozlewa.

kilkanacie mil od

róde

wyniosego paskowzgórza w lekko dzi jeszcze, czem bliej ujcia,

Pilica z

na której

O

i

Bagnistsze jeszcze

byy

jej

brzegi

POMOEZE. MAOPOLSKA.

W

15

epoce wikszej wodnistoci kraju; zwaszcza przy ujciu,

gdzie równolegle

zmierza do

ni w odlegoci dwóch

z

Wisj

lub

trzech mil

równie Radomka, cay zakt

bagnista

ramionami tych rzek objty, przez dugie czasy musia

Od

trudnym do przebycia moczarem.

wielkim,

by

tego zatem

wód rozlewu na poudnie, ku górnemu kabkowi Wisy po prawym jej brzegu, oyskami dopywów wartko spieszcych i

rozlegy si siedziby

cikoci spoczywa

tej

a

i

tu

grupy lechickiego osiedlenia. Punkt

w nadbrzeu Wisy

od ujcia Sanu

dziau wodnego, za którym zaczynaj si dopywy górnej Odry, na tym starym, z dawna ju gsto zaludniodo

nym

pat czarnoziemu rycho do wyzachca; zwolna tylko posuway si fale pierwotnego osiedlenia ku pónocy, opierajc si z czasem o moczarzyste brzegi Pilicy, tam bowiem lesisty grzbiet paskowzgórza, wysokim waem gór witokrzyskich obszarze, gdzie obfity

zyskiwania dobroczynnej gleby

nastrzpiony,

nieprzeparte

stawia osiedleniu zapory.

zrazu

Z wikszemi jeszcze trudnociami przyszo ama si po prawym brzegu Wisy; przy samym brzegu z pocztku, przy ujciach Eaby,

Dunajca

i

Wisok

i

rozoyy si tu pnc si o-

pierwsze zawizki osiedlenia, z czasem dopiero

yskami

ku dziewiczym borom stoków Karjednak i w porzecza Sanu zap-

tych strumieni

packich.

gb

Rycho ju

dziy si zagony lechickiego osiedlenia,

wanie w

ale

wczenie, bo

przededniu powstania historycznej Polski, wyparli

stamtd ruscy ssiedzi. I pozostaa ju w posiadaniu Rusi z panujcymi na jej obszarze grodami czerwieskiem!, dzia za wodny pomidzy dopywami Sanu i Wisoki sta si granic lechickiego osiedlenia. Na pónoc od ujcia Sanu, samym tylko brzegiem trzymay si rzadko rozrzucone osady maopolskie cae paskowzgórze lubelskie w porzeczu Wieprza przez dugi czas pozostao pustkowiem

je

ta ziemia

,

na rozgraniczu Rusi

i

Polski.

Reszta Powila od rozlewu wód przy ujciu Pilicy siedzib mazowieckiego plemienia.

Po lewym brzegu

bya

tylko,

EOZDZIA

16

I.

—

KRAJ

I

NAEÓD.

W ciasnym zakcie midzy Pilici], a bagniskami Bzury Rawki, zagniedzia si jedna odnoga jego osad, po prawym bowiem i

Wisy powyej

brzegu

Mazowsza. Tu zowieckiego przestrzeni

by

ujcia Bugu

lea

obszaru,

wszdzie

owych puszcz

lesistych

caego ma-

na caej

zreszt,

wniczy Mazur ze zymi ssiadami

cikoci

punkt

najbezpieczniejszy pas ziemi z

rozlegej

potyka si musia wojoz pónocy wschodu. Za i

dziaem wodnym bowiem, który rozgranicza róda Drwcy,

Wkry

Skrwy,

i

dopywów Narwi,

biegu zmierzajcych do Batyku, na

od strumieni,

caem

w

krótkim

jeziorzystem, pod-

mokem

a borami zasianem nadbrzeu morskiem rozsiedli si Prusacy, odwieczni Mazurów wrogowie, niedopuszczajc ich do uj Wisy. I Narwi caej nie zdoali Mazury w swojej utrzyma mocy, zanim bowiem prd mazowieckiego osiedlenia górny jej bieg zaj w posiadanie, ju tam zasiady przednie strae dzikiej, pokrewnej Prusakom Litwy, a wspóplemienni jej Jawingowie zajli puszcze nadbuaskiego Polesia, pozostawiajc z pokolenia w pokolenia tradycy krwawych zapasów z Mazurami, którzy w walce o brzegi Bugu z kadym lat dziesitkiem coraz dalej wdzierali si w ich

zdy

posady.

W najbliszem wreszcie Mazurów ssiedztwie, na lewym brzegu Wisy, na wschód od Polan, nad jeziorzyskami gór-

nego biegu Noteci rozlegy si pogórkowate Kujawy, od po-

udnia

z

bagnistym obszarem lewego brzegu Bzury graniczc,

puszcz Pomorza. Ludno tej yznej ziemi, pomieszania si Mazurów z Polanami powstaa, do dzi dnia nie stracia odrbnego typu etnograficznego rzekich Kujawiaków. Kto wie, czy równie nie z pomieszania rónych ssiednich pierwiastków wyroso to plemi któremu paskood pónocy

moe

z

z

,

wzgórze u górnego biegu Warty wraz

z

obszarem

róde

lewem Pilicy nadbrzeem w udziale si dostao, plemi w samem rodku ziem polskich rozsiade, ze wszystkiemi odrbnymi typami polskich Lechitów graniczce, a od dwóch Bzury

i

grodów, które póniej na obszarze jego

zasyny, czyca-

MAZOWSZE. KUJAWY. ZIEMIE.

nami

Sieradzanami nazwane. Mniej wybitna

i

nia lechickiego

typowemi odrbnociami,

1

to

ga

moe wanie

7

osiedle-

wskutek

pokrewiestwa bliskiego z calem dokoa ssiedztwem. I w obrbie tych rónych, przyrodzonemi granicami

obwarowanych obszarów,

nie

w

pochód osiedlenia utworzy

odrbne raz

w

mieszkay rozsiade

plemiona zwartemi, jednolitemi masami,

ale

tu

i

nich

powolny

prastarych czasach rozmaite,

okoo których dopiero z biegiem czasu coszerzyo si osadnictwo. najprzystpniej szych

ogniska,

W

dalej

warunkami przyrodzonymi do zakadania staych najbardziej nccych, powstay zawizki takich gniazd

okolicach, siedzib

w odrbnoci

odosobnionych, których lad

szych organicznych obszaru,

w póne,

ziem, tych drobniej-

czci skadowych kadego pomimo

tylu

plemiennego

rónorodnych zmian, prze-

wieki. Me od razu te w czasach prastarych cae plemi stao si jednolitym zwizkiem politycznym, nie od razu nad caem plemieniem rozcigno si jednej wadzy panowanie czem duej zatem trwaa w brzasku dziejowego ycia samoistno takich pomniejszych gazek któregokol-

chowa si

;

wiek

z polskich plemion,

szych uwydatniaa I

fizyczne

tern bardziej

w

wiekach póniej-

odrbno zajtej przez ni ziemi, niema w tym wzgldzie odgryway

si

warunki

rol, zwaszcza jeeli trudne do przebycia granice lene lub

moczarzyste, przez

duszy

wiy w cilejszem

odosobnieniu.

Lesisto bowiem

i

któr

czas

wodnisto

z

tych ziem pozosta-

kraju, jakiej

bya wybitn cech owej ciwociom zawdziczaa te Polska gon

sobie wyobrazi,

dzi trudno

epoki.

Tym wa-

a tak

poyteczn

saw

nieprzezwycionej obronnoci granic, któr u zacho-

dnich

syna

ssiadów.

Me

kto inny nawet, jak

nymi sam Fryderyk Barbarossa kiedy po swej pierwszej na

tryumfem,

w

by

midzy

in-

tego rozgosu heroldem,

Polsk wyprawie, upojony tym

licie do przyjaciela, opata korbejskiego, losy

Rozgos

za, dobrze

w

wyprawach cesarskich wypróbowany, susznie nalea si wówczas Polsce,

jej

opisywa-*).

Smolka. Mieszko Stary

i

ten

jego wiek.

tylu

2

EOZDZIAL

18

cho

KRAJ

I.

istotne przyrodzone granice,

NAEÓD.

I

w

dzisiejszóm tego

sowa

walem wysokich gór napictrzone, oddzielay Polsk tylko od Czech i od Wgier, a cesarze nie z Czech, ale z paszczyzn uyckich starali si zwykle do Polski przet granic na paszczynie, gsto odwiecznym dziera. Ale atwo byo z maym rk ludzkich wysikiem zarosej, borem obronni] uczyni. Zadanie to speniaa w miar uyta sieznaczeniu,

i

kiera,

czasach granic te

na

ocie

póniejszych

Kiedy jednak strony

otwaro.

zalegaa dziewicza gszcz lena, której przebycie

adnych nawet

zapór,

rk ludzk stawianych,

wymagao wysiku,

prawie

w

t

w

posannictwo

cywilizacyjne

której

do

byo powali wród

naleytych odstpach, na upatrzonej

nietknitych jeszcze drzew omszaych

i

bez

nadludzkiego

boru

sdziwe pnie potnie rozgaziolinii,

upadych lenych olbrzymów, splecione ssiedni gstwin, staway mnie w obronie zagroonej ojczyzny, tworzc owe nieprzebyte, synne zasieki, które tak groz przejmoway rycerstwo niemieckie °). Nim za wojskom cesarskim, po mozolnem wieych si i czasu zmarnowaniu, udao si wyrba dostateczny wyom w zasiece, by czas siy zbrojne zgromadzi i inne obmyle rodki obrony. i

nych, a konary tych z

W

dalszym bowiem pochodzie przychodzio rycerzom cesar-

skim zmierzy si jeszcze

z obfitemi

po lenych puszczach na jej

póki

wodami Odry, bo dolewym brzegu bdzili,

dawa si uczu Polsce ich najazd. „Odra za", mówi Barbarossa, „cay kraj ten, jakby murem otacza i gbi swoj na caym obszarze broni przystpu". Nieatwa to rzecz dla zbrojnego, w stal zakutego rycerstwa, powierzy si jej nurtom, miakowi, któryby chcia w paw j przeby, gro-

nie wiele

zia

mier,

obydwa

Do

rzadko tylko

w

dalekich

odstpach

brzegi bród, znany tylko dobrze kraju

wic byo potnemi

a z silnych,

podjazdami czasie

a

niezdobytych

nka

zasiekami

kady

czy

wiadomym.

bród obsaczy,

grodów nadodrzaskich czstemi

strudzonych Niemców, by im

w

niedugim

odebra ochot widzenia drugiego brzegu 6). Wiedzia

LESISTO

te

WODNISTO.

I

e

dobrze Barbarossa z tradycyi;

19

poprzednicy jego, kró-

wielk trudnoci zaledwie do Odry mogli radowa si tym tryumfem, e zdoa cesarsk, stop postawi. na prawym brzegu Od Niemców te gównie broniy Polsk lene zasieki, lowie

cesarze, z

i

dlatego tak

dotrze,

i

na caej

linii

porbane. z jej

indziej

na pónocy

Odr

siekli je

i

na stokach gór czeskich

Polanie na

prawym brzegu

bronic si przeciw napadom dziczy pomorskiej, do-

Noteci,

póki

I

zachodniej, nad

zawojowaniem potrzeba zasiek

o nich nie

paty ku

podobno

obronie

rba

wschodowi

mina

'').

Gdzie-

sycha, na poudniu starczyy sn KarWgier, od wschodu nie pora bya

od

zasieki,

szkacy Powila

nie

radzi byli,

soca nowy

poudniowi

i

pónocni mie-

choby w walce

z

ssiadami, ku

skoro

grunt

i

dla

swych osad zdobywa.

TV tamtych znów stronach ten sam ywio, który na zachodzie broni Polsk od Niemców, pow^ciga zwaszcza Mazurów od zaczepnych zapdów w ssiedztwo, bronic zarazem ich osady roku przynajmniej, od krwawego odwetu przez wiksz

cz

wrogów. Jeziora,

bagna

i

moczary jednem pasmem, szeroko

rozlanem, okalajc siedziby Prusaków, „lepsz byy", w^edtug Galla, „dla nich i

dlatego

nikomu

obron od najsilniejszych twierdz i zamków nie udao si ich zawojowa." Tylko w ostr

zim, kiedy lody rzuciy twardy pomost na pograniczne bagniska, mona byo po nim dosta si w to ssiedztwo, innej drogi naprónoby kto by szuka s). Ale nietylko w pruskich moczarach obfite wody owej epoki, rozleway si przyrodzon granic. Nawet na lesistem Podgórzu lskiem, gdzie grunt od strumieni górskich nie tak atwo rozmaka, obfito wód bronia osady lewego nadbrzea Odry od najazdów czeskich wspóplemieców, którzy w razie upieskiej ochoty czekali zwykle dopiero zimy, a wody lodow powok si ciy. Jeli wic tylko od Czechów mona byo obawia si napadu, ludno lewego brzegu Odry chronia si w zimie do zamków warownych, bezbronne osady wdejskie pustk zostawiajc^). 2*

EOZDZIA

20

I.

—

KEAJ

I

NABÓD.

wieciy wówczas wród lasów tego podgórza nieliczne osady, nie wac si odsuwa daleko od brzegu Odry. Jeszcze w drugiej poowie XII wieku móg Bolesaw Wysoki iojn doni rozdziela te lene pustkowia midzy swoich ludzi i kady kmie ksicy, zajwszy w nich siedzib, „panowa" nad rozlegym dokoa obszarem odwiecznych borów i nie zna granic, gdzie wród gstwin lenych miao si koczy to „panowanie"'''). Mao te kto wówczas dba o te pustkowia; z samych darów boych dzikiego lasu Z rzadka te

byo

trudno

tylko

wyy,

porzdza, eby

a nie

kady

tyloma

trzebienie lasów na dobre

zreszt

w

gciej

zaludnionycli nie na wiele

nie

w

ustronnem odosobnieniu,

na puszczy lenej

zdobyte.

skupia si mogy wczenie ju wysuny si

rk ludzkich rozmóg rozpocz;

oddali

od obszarów

si zday uytki, mozol-

Znaczniejsze ogniska osie-

w

pobliu grodów, które ku stokom gór czeskich, koo Nisy, Memczy i Liguicy. Na pónoc wreszcie od Niemczy, w poowie drogi do Wrocawia, panowa dumnie wyniosy wierzchoek Soboty, „góry lskiej", do której stoków i podnóy wczenie przytulio si gniazdo ludniejszego osie-

dlenia

dlenia.

tylko

mnie

Pustk wprawdzie stay

jeszcze

j cze na

jej

w

zamierzchych

witej góry, kiedy powszechna caej ludnoci dokoa otaczaa, kiedy

czasach pogaskich tajemnicze gaje

szczycie

bóstwom

ofiarne

tej

ognie

nazwa caemu plemieniu daa imi,

palono,

kiedy

jej

na obszarze nadodrza-

Ale odkd siekiera chrzecijaska pnie witych gajów wycia, odkd na miejscu starych uroczysk stany wity Paskich modrzewiowe ciany, odgos dzwonów, rozlegajcy si z kocioów po pustkowiu lenem, przywoa liczn ludno w te strony, i stoki „góry lskiej" stay

skim rozsiademu.

si jednem

z

najwaniejszych ognisk osiedlenia po lewym

brzegu Odry^^).

Pomidzy i

tymi

niemiao zaludniajcymi si punktami

na zachód od nich sterczay pasma podgórza

gstym lasem

nastrzpione, poprzerzynane dolinami o obfitych wodach gór-

PODGÓRZA.

miao

pitrzc si

skich strumieni,

wa

granicznym, których wyniosy zasieki. Jeszcze

ta

lscy

osad

21

ku „olbrzymim" górom

okalay obronne pasy lenej

w pocztku XIII wieku nie wayli si ksiw tyci stronacli zakada, wiedziano bo-

e

wród gstwiny borów kryy si gdzienienieznanych a miaych ludzi, którzy otrowstwu

wiem dobrze, gdzie gniazda

oddani, nigdy na

ksicym

nie

kad

pokazujc si dworze,

now osad zbójeckiemi napadami niepokoili ^2). To te cho dugo sta pustk cay ten obszar, cho zbita masa dziewiczego boru okrywaa grzbiety górskich stoków, bystre oko, wiadome dobrze kraju, znao tajemnicze przesmyki, dolinami

i

brzegami strumieni

Wszak dla rbania sobie drog przez te

wi si

a

do

nieraz

granicy

ju

samej wiodce.

stopa ludzka

musiaa

ju

wreszcie

pustkowia torowa; wczenie

dolinami ubity szlak „czeskiej cieki",

miay wdrowiec zamiarach

z

chmurach

odwanie

lub kupiec chciwy zysku

w

któr czsto pokojowych

Zachodu przebywa, ostronie przesmykami gór

zstpujc

granicznych

w

zasiek

'3).

ju kpi

liczne

Bo si

i

ich

cho mogo przeby

same gór tych grzbiety, wierzchoki,

nawet rycerstwo, nie trzymajc si zwykych,

znanych ssiadom przesmyków, jeli hardy wódz nie

da si

odstraszy lada jakiem przeciwiestwem. Krzywousty zgoto-

wa

sobie

wprawdzie swym synnym

do Czech

pochodem

u nadwornego iistoryografa zaszczyt porównania z Hannibaco udao mu si dokona trudnego dziea.

lem, ale

bd

bd

„Jak bowiem ów Kartag^uczyk", mówi Gallus, „dla zdobycia Rzymu sam pierwszy utorowa sobie drog przez gór Jowi-

szow, tak Bolesaw wtargn do Czech przez miejsca straszne a nigdy jeszcze stop ludzk nietknite. Tamten jedn tylko gór z mozoem przebywszy, tak saw sobie zdoby pai

mi

wiekopomn, Bolesaw za, jakby

w jeow

oblókszy

si skór, nie na jeden tylko wierzchoek, ale na rozliczne wdrapa si szczyty, barkami swemi chmur firmament dwigajce. Tamten tylko gór obi i wierzchoków zapory zrównywa, ten pniów olbrzymy i gazy ska stacza musia

ROZDZIA

22

W

I.

—

KRAJ

I

NARÓD.

przepaci, na strome szczytów wspina si ciany

rzuca przez bagien gbizny"

Górzysto

okolicy,

cho

tyle

mosty

napitrzaa trudnoci,

móg pokona

które nadludzki prawie tylko

i

^^).

heroizm, dozwa-

laa jednak zarazem dobroczynnie rozejrze si dokadniej po rozleglejszym dokoa obszarze. Kto zdoa wród gstwiny lenej wspi si na który z wyniosych szczytów podgórza, opanowywa okiem ca, okolic, wszystkie wzgórza ssiednie, nie tak,

jak

w

puszczy lenej na nizinach,

gdzie jednolita

gszcz dziewiczego boru na wszystkie strony zamykaa widok. Tutaj byo roznieci stos pomieni z narbanych drzew na wierzchoku wysa drugiego miaka na który z szczytów okolicznych, a jeli i tam ogie zapon, i w dolinie umiao si wprawne oko kierowa wród nieprzebytej g-

do

i

dwoma smugami dymu, w rónych

stwiny

w

cymi si ku niebiosom. Tak kierunek zasiek

,

tak póniej

sów na odmierzone obszary,

kbi-

miejscach

starych czasach wyznaczano

dzielono

które

puszcz górskich

do

szczodra

la-

ksica

pracowitym osadnikom do wytrzebienia powierzaa i').

Podobn, cho dziksz

miay podcignce si od

jeszcze fizyognomi,

na wschód

górza maopolskich Bieskidów,

róde Wisy, te

same cechy górzystej puszczy, szym tylko rozmiarze odszuka mona byo na

w

mniej-

grzbiecie

kabkiem Wisy a Pilic, na pasm witokrzyskich. Tem duej opieraa si

paskowzgórza midzy strzeni

wotna dzicz górskich lasów,

wyniosy

wa Bieskidów,

który

czem bliej i

dzi nawet

miaa

w

za

przepier-

sob

tylu punktach

sdziwym borem porosy, ywo jeszcze przypomina prastare czasy swej dziewiczoci. To te najpóniej wtargna siekiera do zachodniego ustronia podgórskich obszarów, znacznie zrazu rozwiera

kiem

o

ródo Wisy

gdzie

nie-

si ciasny zakt, oparty wierzcho-

a ramionami jej

oyska

i

Bieskidów

XIII dopiero wieku zaludniy si lasy w górnem Soy, Skawy i Babyi^), Wczeniej natomiast rozkrzewiy si gniazda maopolskiego osiedlenia u wschodnich objty,

porzeczu

w

PODGÓRZA. PUSZCZE LENE.

swych kresów, ua

brzegów Dunajca,

falistem plaskowzgórzu u

ju

23

zaoeniu starego Iclasztoru tynieckiego móg go król obdarzy rozlegemi, clio z rzadka jeszcze zaludnionemi obszarami i^). Tamtdy to zapewne wiód dawny szlak wgierski, którym i przez góry graniczne, zapewne korytem Wisoki, dostawa si Krzywousty na równiny

Biay

i

"Wisoki, gdzie

przy

królestwa Arpadów.

Inny zupenie równinach. Trudno z

by widok

olbrzymich puszcz lenych na

dzi nawet odtworzy

sobie

obraz

ich

tych nielicznych, miniaturowych pozostaoci, które, jakby

nieznaczny

odam

archeologicznego zabytku

czeme bowiem

do naszych dni si przechoway;

epoki,

tej lesistej

jest bór

niepoomski, czem nawet sawna, 20 mil kwadratowych za-

legajca puszcza biaowieska, miej

dziczy,

Noteci

która wówczas

dziesikro

w

obec

strasznej olbrzy-

tej

na prawym brzegu bagnistej

rozleglejszy

obszar

przeszo 200 mil

zajmowaa. Wszelkie drzew gatunki, jakie tylko nasz klimat do

odwieczn gszcz len, ju choby malownicz rónorodno tak odmienn od

siebie przytuli, splatay

tylko przez

te

Tam

postaci naszych, najstarszych nawet, jednolitych borów.

król puszczy

w

gestem

db,

yy

lipa

i

olcha, klon, jesion,

ssiedztwie,

wiz

modrzew jednak paty

najrozleglejsze

i

piaszczystego obszaru zalegaa przewanie wyniosa,

miao

ku niebiosom strzelajca sosna. Walka o byt bya hasem lenego ycia tych olbrzymów, srosze zapasy, ni midzy wrogiemi plemionami Lechitów, które

bo

adnym

czych

ta

puszcza rozdzielaa,

rozejmem nigdy nieprzerwane, toczyy

ostpach odwieczne pnie

o

kad pid

swych korzeni nienasyconych, coraz gbiej

gncych rozpociera swoje panowanie, wietrza

walki,

dla

w

o

i

kady

tajemni-

ziemi

dla

pra-

szerzej

oddech po-

tysicznych ramion swych konarów.

których brat rodzony nastawa na brata

niezmordowane rónoplemieców zapasy dla

w

Domowe i

równie

skaday jednostajn,

caego wiata ukryt tych puszcz history,

bo db

i

z

d-

EOZDZIA

24

—

I.

bem mnie si potyka i wiód wojn. A kiedy po

z

NARÓD.

I

klonem lub

olchij,

wyniszczony

pieraniem zyci ssiadów pokonany

równoczenie

penego bojowyci

kilku stuleciach

ju

trudów ywota, staroci

KEAJ

i

nieustannem na-

olbrzym powali si na

mikkie posanie mchów, wrzosów i pierzastych paproci to jeszcze chwila upadku bya mu bogim tylu krzywd ssiedz,

kich odwetem, bo brzemieniem swojem dziesitki sabszych

wrogów przywala two,

i

gazie

ich druzgota. I

cae

to

ssiedz-

skbione odnogami swych konarów, w miertelnym

walone ucisku, przez

mchów powok,

dugie

a zanim

lata

potne

po-

zamierao pod starych

pnie,

w

próchno rozsypane,

zczyy

si z ziemi, która je przed wiekami na wiat wydaa, oddawna ju na wilgotnem cmentarzysku ich cia wiody dzieci i wnuki dalsz walk w nastpnych pokoleniach. Tak czas o dziewiczo puszcz lenych zazdrosny, w jej obronie obalaniem

tern

nie

w

które

zasieki,

wdzierajcemu

wa

si

spróchniay

ciarem nowego pokolenia przymia odwag wtargn do guchych dzikiej ostpów, najatwiej byo mu trzyma si koryta rzeki

zapad si

puszczy

rba

puszczy, stawiay zapor, dopóki ich

gnieciony.

i

przyrodzone

wiksz nieulkemu miakowi,

gb

w

starych pniów

ziemi,

Kto

potoków, które ich obszar przerzynay, bo przynajmniej

odwrót

mia

kania si

Vi

zapewniony a bieg strugi chroni go od gstwinie.

zb-

Leniwo cieky na podmokej równi-

wody tych potoków, ledwie zna byo

nie zgnile

a

obfite

ruch jaki

w

ich tajemniczej,

czarnej, bo

miryadami licia

co roku pni nasyconej gbi, ani i tysicem zwalajcych si kto pod ni móg dojrze dna, omszaemi kodami wycie-

Mao kogo sta byo na odwag, eby si powierzy tym ponurym wodom wpaw je przeby; komu si przeciwlegy brzeg umiecha, szuka musia miejsca, gdzie który z lenych olbrzymów, powalony na rzek a koron drugiej strony dosigszy, utworzy pomost atwy do przebycia. Bo kto si grozy odwiecznych borów nie ulk, dobrze moga mu si opaci wdrówka oyskiem takiego potoku nadlonego.

i

,

PUSZCZE LENE.

25

brzeni jego mieszkacy bogatem futrem swojem niejednego

miaka tam mogli si w niedostpnej

przynci.- Tysicami bowiem gniedziy zaciszy tycli podraokyci brzegów wspabezpiecznie królujc na wysokich

niale przystrojone bobry,

swych zamków misternie kleconych; nie straszy

pitrach

aden haas,

ich

pokolenia

cae rodziy si,

yy

mary,

i

kroków ludzkich nieposzone. Ale nie wszdzie przerzyna puszcz bieg rzeki wskim, jednostajnym pasem, przez czarn gstwin wycitym, nie wszdzie dozwala stszelestem

pa

po sobie

w

brzeg dziewiczy,

jej

jania si widnokrg po obu

niejednem miejscu roz-

oyska

stronach

rozlegym,

nagim obszarem, gdzie szeroki rozlew zgniych wód niedo-

stpne bagnisko utworzy.

Wród

rozlanego

koryta

rzeki

wysterczay wysepki, zasane dokoa sitowiem, znaczniejsze ostrowy zdobi gsty porost odwiecznego lasu, którego dzie-

wiczoci nikt

ju

moczarzysty

w

zdoa

nie

jej

Samotny te tylko puszczy

oyskiem

naruszy, bo

i

gbie wód

brzeg

i

obronie staway.

rzeki,

trudno bagniska gstwin;}

strzelec

móg zapdzi

gdy ostronemu wdrowcowi

okry;

ko

jedzcem

z

czste wojny

ko

w

pochód moczarzystymi brzegami,

otchani

ciki

niepowrotnie

których zdradliwej

móg znikn. Jako

Pomorzanami utoroway przez

z

puszczy

tajemny szlak

przewodnikom znany.

W

przesmyków,

ca

byy

ciosane, po barwie

rozpozna oko, zachód

w

gb

z

prowadzi

i

tylko

wyrbano

trudniejszych miejscach

gszczy,

znaki, na konarach starych drzew wy-

mchów

wreszcie

puszcz oswojone,

soca, cho gstwiny.

szero-

niewielu

na tym szlaku nieprzebyte skbienia odwiecznej

drogowskazami

nie-

jeeli jednak liczniejsza

wojenna druyna zamierzaa dosta si na Pomorze, za

by

gb

w

si

porostów kory

umiao

ley wschód

a gdzie

gdzie

promienie

nigdy jego

Szlakiem tym

i

i

konie

nie

dochodziy

mona byo

prze-

koa wozów przebi si nawet zdoay na drug to te z licznym, dobrze objuczonym tabo-

stron puszczy,

rem przedar si

nim

w

swej

missyi

apostolskiej

orszak

EOZDZIA

26

I.

—

KRAJ

NARÓD.

I

biskupa bamberskiego na Pomorze. Ale

pami

dugo potem

ywo

utrzymywaa si w celach dowiadczyli bowiem wówczas toklasztorów bawarskich;

tego

cikiego pochodu

witego

warzysze

trwaa

zoem

podró

ich

nie

zboczy

zdobywa

od witu do nocy,

w

ciszy

nocnej

wycign,

czonki mogli

i

s-e

dni

z modzie cay,

paproci

i

mili. ,

na

caodziennym pochodem

strudzone ale

mchów

z

te

drogi

ledwie

wystarcza im na przebycie jednej

Mikkie byo wprawdzie posanie którem

,

dzikiem

tera

Sze

drogi."

z

kady

przez puszcz,

wysileniem musieli

i

w

biskupa, „jak trudno

a strasznem bezdrou

obawa jadowitych gadów, prze-

lizgajcych si po tym kobiercu,

nie

daa im oka zmruy,

a ryk „nieznanych potworów", staych puszczy

mieszkaców,

wylk mnichów druyn. O bagniska cikich wozów i tutaj nie byo trudno.

dreszczem przejmowa niebezpieczne

w

dla

gstwin nagle pomidzy konarami drzew rozwidnia si poczo, napróno Kiedy

pochodzie przez wilgotn, cienist

si znkani wdrowcy, e na rozlegej polanie odpocz. Zamiast polany otwiera si im widok

nieraz cieszyli

bd

mogli

na rozlege,

odosobnione jezioro

niedostpnemi wyspami,

z

dokoa czarnem tem odwiecznego boru, obronne bagnistym brzegiem; zaniepokojone niezwykym oskotem órawie, z przeraliwym odzyway si wrzaskiem a dziki przystrojone

krzyk tych

mioników wodnych

ustroni

i

posta

ich dzi-

waczna

wystraszay znów zajcze serca niemieckich bra-

ciszków.

Czasem wreszcie udao im si dotrze

zapewne czasu, i

w

istotnie

wysokich traw pierzem porosej polany;

rozlegej,

nie tak

nie

byo

do to

dawnego poaru dzieci, który od czasu do

wiadomo skd, roznieca si

rk,

niewstrzymany

dalekie

ostpy wypaszajc dzikiego

obfity deszcz jesienny

w gbi

puszczy,

dugo szala w gstwinie,

niczyj

zwierza,

zagasi jego pomienie.

a

wreszcie

Na

zielonej

murawie dobry by wypas dla wesoych stad krpych turów lub ubrów kudatych, których ryk donony z powiewem przybiega tu wiatru w dalek gszcz zalatywa, rosy i

o

PUSZCZE LENE.

W

cho

stadach z boru,

stych brzegów jeziora.

bony i

byo poblie bagnizazna godu w puszczy odwany

jego

Me

jeli si spotka

strzelec,

orszak

w.

27

dziedzin;];

tym

z

mieszkacem,

jej

Ottona nie kusi si

ale po-

smaczn piecze

o

wola ju na zapasach swych wozów poprzesta, byle szuka zaczepki i^).

z „dzi-

kimi potworami" nie

bya puszcza na obszarze ówczesnych najduej te w niej przechoway si cechy

Najrozleglejsza to

ziem polskich,

dziczy pierwotnej.

Dalszym

cigiem rozlegay si na po-

jej

udniowym zachodzie i ku wschodowi szerokie pasy puszcz Nad Odr za moczarzystym rozlewem Warty i j^oteci sigaa dzicz puszczy a do granicznych borów lska ^^)i wród niej za wiecio oaz po lewym brzegu Odry osamolenych.

tnione

najdalszy na za-

opustoszae biskupstwo lubuskie,

i

chodzie posterunek.

Liczniejsze jednak

i

bardziej ubite bo

czciej stop ludzk deptane, snuy si przez przesmyków, którymi ze

lska

prowadzia droga. Rychlej te dzicz pierwotna

nawet dlowy,

w z

ustpowa

szlaki

ziemi Polan do Lubusza

tutaj,

ni nad Noteci, zacza

w

siekierze a

Zachodu

zasyn

wieku XIII

kupcom gociniec han-

tych stronach znany dobrze dalekiego

ni

z

i

uycki

przez

Gubin,

przez

Wielkopolsk i Kujawy wijc si ku Mazowszu Ju Krzywousty móg przez t puszcz szybko wojska swoje na Pomorze przerzuca, a jakkolwiek potrzeba byo do tego jego ^o).

niezomnej energii, jakkolwiek szych jego pochodów, to

bd

czterdziestomilowa droga z

oysko Wisy

to

co

by

jeden

bd tylko

Gogowa

z najheroiczniej-

sze

dni

do Koobrzegu

zaja

2^).

przedzielao dzicz nadnoteck od rozle-

gej mazowieckiej puszczy, która ku wschodowi

i

dalej

na

poudniu szerokim cignc si kabkiem, obejmowaa w dalszym cigu siedziby podlaskiej Jawiey i ruskie pogranicza nad Bugiem z

i

Wieprzem, graniczc od pónocy

niedostpnemi gniazdami Prusaków

i

Litwy.

i

wschodu

Najgstsza,

zwarta masa pierwotnej dziczy zalegaa pónocny pas szczy na dziale wód,

w pobliu

tej

pu-

pruskich bagnisk, zapuszcza-

ROZDZIA

28

jc

swoje

odnogi

KRAJ

I.

W

niej liczne

Wisy wyomy

i

caym

na

obszarze

Wczenie ju

Narwi.

obronny system twierdz

dawna wzniesionych ku obronie mazowieckiego okoo nich rycho zawieciy na obszarze od-

kilkunastu, z

Powila.

w

NARÓD.

daleko na poudnie,

poprzerzynanym dopywami jednak wyrzeza

I

wiecznymi lasami porosym zaludnione oazy kresowego dlenia

Mazurów,

kraju

w

ale

i

w yciu

Gdyby

i

w

osie-

fizyognomii

22).

by zdoa wzbi

kto wreszcie

soko nad polskie ziemie

tu

i

dugie czasy przechowa si wybitny lad pierwo-

tnej puszczy

cay

tego plemienia

i

cay

si wówczas wy-

obj

ich obszar

wzrokiem,

byby mu si wyda jedn, wielk puszcz len, ówdzie poyskujc patami ziem uprawnych zaludniokraj

i

których najrozleglejsze pasy w samym rodku przywiecay, objte do koa czarnym, jednostajnym wiecem le-

nych,

nych

puszcz

i

Jakby

borami pokrytych.

gór

w

obrazach

wietlanych, zwolna i nieznacznie zmieniajcych posta z

kadym

coraz

szerzej

rozleway si granice uprawnych

wicej ustpowaa czer pierwotnej si te w pobliu jasnych plam kontury coraz

szcza odwieczna, tracc zwolna

ci,

zmieniaa si tam

pracowit

w

doni ludzk

najstarszych

i

dziczy.

wyzyskiwana,

w

poyskiem

silanych wilgoci olbrzymiego

do dzisiejszych rzek

i

dokoa, wieciy

obfitych

barw,

koloryt,

obszarów,

cech niedostpnej

ssiedztwie miejsc

i

Rozjaniay

czerni,

tej

najdzikszych lasów podobne.

wreszcie srebrzystym

lane

przewaa

dziesitkiem coraz janiejszy

lat

bo pu-

dziewiczo-

zaludnionych,

bory do naszych

Cay

obraz

obszaru lenego.

za-

jSTiepodobne

potoków, bo pysznie nabrzmiae

oyska

lni

wód, szczodrze

i

roz-

ówczesnych strumieni szeroko

rozgazion na caym obszarze sieci. Na pónocy zwaszcza obraz podmokych nizin wielkopolskich byszcza jakby mnó-. stwem zwierciade czcych si z sob, ujtych ramami lub rzadkich czarnych borów i szmaragdowych pastwisk,

k

anów kosem powiewajcych, wród wókien porzecza Warty

i

Noteci

;

gstej

to

siatki srebrzystych

byy wspaniae

przodki

OBRAZ KRAJU. ZWIERZTA.

29

kultur do

dzisiejszych jezior wi^ilkopolskich, dugoletni,

te-

raniejszego rozmiaru uszczuplonych, szerokie rozlewy wód,

któremi

w

prastarych

czasach

Odry do

z

Wisy

korabie

pyny. Jakie ryb niezliczone

roje

yy

w gbiach

tych stru-

wyobrazi sobie nieatwo, bo mieni i jezior, tego ju jeszcze w wikszej czci wodnych przestrzeni nie poszya nie bya pochlebstwem ta gona wód ich sie ani wdka, polskich pochwaa, któr im przybyy z obcych stron Gallus oddawaa). Z niedostpnych puszcz rozchodzi si dziki zwierz po wszystkich lasach. Prócz grubej zwierzyny, któr dzi kryj najdziksze ostpy naszych borów górskich, wypasa si dzi

i

i

tysicami stad dawno równinach

w

pobliu

ju wytpiony

tur

ubr, na

i

lesistych

przebiegay rczo olbrzymie

bagnisk

osie o rosochatych rogach, a na rozlegych trawiastych dolinach, z

w

wród

Polsce spodziewa

yy

od wieków

mona byo

odwiecznych lasów, spotka si

w

zwierzciem, którego

dzikim stanie najmniejby si kto

oglda,

z

tu ich stada,

tabunami koni czy

te

kiedy

rzta opustoszaych osad rozrodziy si

i

i

osów. Czy

domowe

zdziczay,

zwie-

do,

e

lsk

uprowadzali z niej Czesi w napadach na ziemi mnóstwo dzikich koni, na pta pochwy tanych, i w. Otton spotka si z nimi na Pomorzu, a dzikie osy jeszcze w po-

i

owie XIII wieku

zaliczano

pospolitego zwierza, jak

dzi mieszkaców dzie

w

lasu,

w

okolicy Sieciechowa

do tak

Z wytpionych miryady bobrów gniedziy si wsz-

odyca

lub jelenia

2^).

swych dziwacznych zamkach, gdzie tylko strumyk

Do

byo wstpi na brzeg lasu, eby na kadym kroku potrca o niezliczone mnóstwo wilków szkodników, pontnych smacznem misem dzików, sarn,

jaki przepywa borem.

jeleni, danielów, wreszcie lisów, kun, asic, wiewiórek, któ-

rych

kada

mowy.

A

ptactwa,

osada bia co roku tysice na przyodziewek nie

wspomina ju

wród

sokó,

którego

poszukiwany, królowa,

o

o

tych

zi-

chmurach dzikiego

skrztnie

przez

owców

tych dobroczynnych pszczó ro-

BOZDZIA

30

—

I.

KRAJ

NARÓD.

1

od których lasom polskim nazwa miodopynnych si

jach,

dostaa 2^).

uprawnych

JSTa

czci

byy ndzne,

narodu

róne od

wiele

w

stajenka

i

z

w

dobrze, jeli

te

i

jeeli orszakowi

zamków przenocowa przyszo, trudno

caej okolicy

,

czasami

na pustkowiu

te

i

znale

odpowiednie umieszczenie.

w

wa musieli

27).

ksi-

odby si musiao

koczowniczem obozowisku 26).

Skaryli si

w gocin

do swej do-

,

przybywszy

wdowy po Krzywoustym,

kraju, kilka dni

nie

kilka noclegów z kolei

mnisi zwifaltescy

brodziejki,

trzody

zwierzta

i

Z namiotami zatem odbyway si przejadki dworu cego

tak

pochodzie po kraju, gdzie zdaa od którego

rzadko rozrzuconych

mu byo w

byda

nich dla

chlew osobny, przewanie ludzie

tych samych miecili si cianach. To

ksicemu, w

nie

któremi

z

bardziej zacofanych,

okolicach kraju,

atwo si spotka;

bya

belek klecone chaupy,

z

tych kurnych chat wieniaczych,

w

dzi jeszcze

i

przewanej

mieszkaniem

obszarach

w

namiotach

i

e

podróujc

z

ni

po

kurnych chaupach przeby-

Nigdzie zreszt, nawet

w

zamkach ksicych,

spotka si wówczas przybysz, do gmachów zagranicznych

przywyky, ze wietnociami budowli, w drewnianych bowiem grodach mieszkali panowie kraju, z drzewa byy budynki najznaczni ej szych miast przy siedzibach biskupich, ledwie gdzieniegdzie

dziwowi

wszystkich

mistrzów

rk

mieszkaców,

murowany

-S).

ksicych

syn

Ale

jaki

ju

i

katedrach

na cay kraj, ku po-

nie

koció tak

przejeda ziemi polsk, jak przed wiekami, starych czasach kade plemi Lechitów yo w

obcych

ciko byo kiedy

w

pra-

odosobnieniu;

nawet kupcy, do niemieckich dróg przywykli, nie mogli si tak bardzo

skary

na ubite szlaki handlowe

,

do bogatych

miast czeskich, do wspaniaego Kijowa wiodce. Bezpieczniej tu

moe

nawet byo, ni

sianej zbójeckiemi

stwa, drogi botne

w

Szwabii lub Bawaryi, gsto za-

gniazdami czyhajcego na kupców ryceri

niemieckich, a jeli

wybojów pene, nie o wiele gorsze od si uprzykrzya podró lenem pustko-

CYWILIZACYA.

wiem,

to

osady,

a

ju

zawsze

w

coraz

31

gciej spotykao si

ludzkie

nich gocinna

bya nakarmi

karczma za lichy grosz gotowa strudzone czonki wytrawnym miodem po-

i

wikszych rzekach zawsze przy szlaku uczszczanym znalaz si przewóz albo most na strumykach, cho

krzepi 2^).

saby

I^a

nieraz

wjeda mostem

z

dziwo

na

i

kamieni

ca

misternie

okolic dokoa

dzie „u mostu kamiennego", odleglejszych nawet stron

czy

z

potoków osiodano

ju

zbudowanym, tam

syno, eby to

i

do

byo

wszystkim

miejsce,

mieszkacom dobrze

takie

powie-

znane, ozna-

dokadnie^").

Tak bya saya

w

sach, które o

walce

t

do z

takiego

ziemi

rozbitych plemion

w

dla

stanu

przywioda

pierwotnemi siami przyrody z

wypo-

i ludno i

w

zapa-

ssiadami toczy musiaa, z rojowiska

naród polski zrosa

jasno oceni, co naród i

j

Polska za dni Krzywoustego, tak

przyroda,

lechicka,

siebie

byo w wod

dziurawy, jeli niebezpiecznie

wozami. Gdzie jednak który

z

zdoa uczyni

i

spojona. Ale

z tej ziemi,

wiata umia wyzyska, jak

jej

jak

eby

j

dla

przyswoi do-

brodziejstwo cywilizacyi, które ze stosunków z reszt wiata

na spyny, w

tajniki jego

trzeba wprzód

pozna sam

spoecznej budowy.

naród,

wejrze

II

SPOECZESTWO —

Oospodarstwo. Ryboówstwo. Bartnictwo. Hodowla byda. Rolnictwo. Ludno nieswobodna. Niewola. Jecy wojenni. Handel niewolnikami. Zuboenie drog do niewoli i do osiadania na cudzym gruncie. CzynChopi przywizani do gruntu. Osady chopskie: rolniszownicy. cze, rybackie, bobrownicy, skotniki, koniarze. Osady suebne: rzemielnicze i dworskie. Narocznicy i dziesitnicy. Ludno swobodna. Znaczenie posiadoci ziemskiej.' Dziedzictwo. Dziedzice maego

—

— —

Wadyczta. — Wadyki, rycerze. Polskie wadyctwo a ryDwór i woci wadyki. Panowie, magnaci. Prandota. Wojsaw. Piotr Wostowic. Posiadoci z daru ksicego. Zbilut obdarzony kasztelani. Pierwszy pokwit monowadztwa. — Posiadoci gruntu.

cerski romantyzm.

—

kocielne. Miasta przy stolicach biskupich. Handel. ydzi. Ludno, obwarowanie, fizyognomia miast. Uobyczajenie spoeczestwa. Polska pogaska a Polska Krzywoustego. Rzut oka w przyszo.

—

Gallus chwali sobie

w

lesistej

Polsce „obfito chleba

misa, ryby i miodu"; niejedno, czego sama ziemia nie daa, przyniosy zwyciskie wojny z bogatszem ssiedztwem,

i

cho ludno kraju, na swojem poprzestajc, nieskor bya do handlowych zabiegów, to ju kupcy postronni dla

a

wasnego zysku

zostawiali jej obcy towar

czego naród

produktów wasnej ziemi

bowa,

tak,

historyografa

z

e

wedug sów przybyego

ani zota,

ani

srebra

w

w

zamian za

zuy

to,

nie potrze-

z dalekich stron

Polsce

nie

brako

>).

Bujna przyroda, na tak znacznej przestrzeni odosobnionego

GOSPODARSTWO.

33

kraju, pierwotn- jeszcze dziewiczoci tchnca, zaspokajaa

sama wielk ludzkiej

cz

przy synnej rybnoci rzek

rk nie

po

jezior,

i

wziwszy

rybackich, a

zwizaa si nim poprzednich ju

tern

bya

cilej

i

lasów, by

tylko

godu

ziem polskich, jak

godo pracy

ziemi rodzinn,

z

pokole,

jeszcze wprawdzie,

tylko pracy

lenego miodu,

ze stanu plemion owieckich

sobie lemiesz za

wyywia

i

do byo wycign

ju ludno

zazna. Ale od wieków

kowem

maym

z

surowe produkta ojczystych wód

te

wszyscy Sowianie, wysza i

narodu,

potrzeb

wysikiem. Przy obfitoci zwierzyny

i

i

ycia,

która tyle

w caem swem

pierwiast-

zdolnem dalszego rozwoju

lecz

yciu, od niepamitnych czasów doznawa naród cywiHzacyj-

nych dobrodziejstw rolnictwa. Nie

bya jednak

wskro

Polska jeszcze tym krajem na

rolniczym, jakim

j

mogc

potrzebujc zapenia spichrzów dalekiego

nie

ani

,

dopiero póniejsze uczyniy wieki.

Zachodu obfitym plonem swojej gleby, wydobywaa tyle

mao

zboa

tylko,

wprawdzie

a

Batyku,

ile

jej

wasne

wymagay. Me snuo si po wodach

do portów czudzkich,

handlowych emporyi pónocnej Rusi zmierzajc,

em

jeszcze

naadowane byy

brzey pruskich zwierzce

Odkd

i

pomorskich,

ich barki,

miasta

batyckiego

niemieckie

do

ale nie zbo-

lecz bursztyn

wosk, bogate futra

byy gównym artykuem

przedsibiorcze

z niej

potrzeby

statków kupieckich

na daleki Wschód,

Nie

i

wy-

skóry

handlu.

rozsiady si na

batyckiem wybrzeu, wówczas dopiero otwary si Polsce wrota zboowego handlu z Zachodem, podniecajc bujny rozwój krajowego rolnictwa. Pod koniec rzdów Krzywo-

byo jednak po co szkutom zboowym zda "Wis lub Odr, wród puszcz lenych, ku Batykowi. Od lat kilku dopiero ujcia Odry i Wisy naleay do Polski; nad ustego,

nie

przystani wilnej delty, która póniej tów, po

zboe

polskie tutaj

jeya

si lasem masz-

przybywajcych, stercza tylko

zamek gdaski 2), bronic wybrzea od korsarzy batyckich, a cho nad ujciem Odry od dawna ju Julin samotny

Smolka. Mieszko Stary

i

jego -wiek.

Q

ROZDZIA

34 i

Szczecin

syny

II.

—

liandlem, to nie po

przystani kupcy z Zachodu^).

ni w

SPOECZESTWO.

Bo

zboe

zawijali do ich

na Pomorzu mniój jeszcze,

mówi biograi w. Ottona o Pomorzanach, „trudni si owami, ryboówstwem albo wypasem byda i na tem ich cae bogactwo polega, rzadka jest bowiem jeszcze uprawa ziemi"-*). Skoro zatem nie byo pola do wywozu podów rolnilesistym kraju nastrczao,

zboa

„ludzie ci",

a zdobywanie nowej ziemi

czych,

w

kwito rolnictwo;

Polsce,

tylko,

byo

ile

eby

lub konopi,

bardziej za to

e

nie dziw,

potrzeba na chleb

i

zapewni,

ksi móg cign

i

ksiciu tylko

tyle

lnu

Tem

rzekach

poów ryb wdki sieci jeziorach ju tylko

obfitszy

na niektórych

wielki niewód

zapuszcza*').

byy

I

zostawione;

owy

na

i

cae wód

przez

byo

okolicznym mieszkacom wolno

sieci

zwier-

jedynie na

grubego

zwierza

biedni ludzie nie mieli

bo któ z nich, domowej zagrody

braku,

ju w

stawiano

gdzieindziej jeszcze po staremu

ywiy ludno nadbrzen;

brzega

tyle

lene, nie tylu r,k ludzkich, nie tyle

sztuczne przyrzdy'^), by wygodniejszy

a

hodowano piwo,

i

trudnoci

kwito jeszcze obok rolnictwa pierwiastkowe

pracy wymagajce. Gdzieniegdzie

ciado,

tyle

wystarczyy na pótno do ubrania.

gospodarstwo wodne

sobie

ork

pod

roli

i

std

zniewolony

byby si móg zapdza w gbokie ostpy puszcz z turem, ubrem lub osiem; niemaej od dziecistwa potrzeba byo na to wprawy, by tak

pilnowa, lenycli

na walki

zreszt grubego zwierza oszczepem

w i

pooy.

Ale na kracach lasów,

pobliu osad, nikt nie broni biedactwu zastawia sieci w które mniejsza zwierzyna si chwytaa, z futra

apek,

Prawdziwem jednak bogactwem dla wszystkich borami objtych okolic byo bartnictwo lene, w caej Polsce z wielk troskliwoci pielgnowane; zwaszcza gdzie wiksze obszary lasu zarastaa lipa, tam wszystkie osady dokoa miodem pyny. swego

i

misa skadajc

Kady by

ludziom

wówczas bartnikiem s)

chodzenia lub

mowy

ojczystej,

i

tak

danin').

kady i

od dziecka, jak

sztuki

pielgnowania

EYBOOWSTWO. BARTNICTWO. rojów lenych uczy si od rodziców. To

gospodarstwa lenego naw^^ky, wiedzia, na jakich drzewach

w

odstpach,

dalekich

umia si

j obi,

jakiej

od chciwego sodyczy ptactwa

w

stosownym czasie

obfite

te kady, do z

tego

barci obchodzi,

z której strony,

w jak

wysokoci od ziemi, by si

pszczoy dobrze roiy, wiedzia, jak i

35

j

wymaza przynt

ochroni,

plastry

umia

podebra.

przytem nieraz dobrze pszczoy pociy,

to nie

wreszcie

A cho

al byo

go

bólu,

bo nazbierao si podostatkiem przysmaku do omasty suchego chleba i napi si byo czego w dugich wieczorach zimowyca przy rozpalonem ognisku. Wytrawny miód pomorski i „piwo jak najstaranniej przyrzdzone", tak poechtay podniebienia bawarskich mnichów, towarzyszy w. Ottona, e im wyday si lepszym napojem od win falerneskich, o któ-

rych sawie z czytania staroytnych poetów zasyszeli. wreszcie, jeli go bartnik nie

Wosk

potrzebowa do owiecenia

izby,

opaca mu si lepiej jeszcze od miodu, bo wiele tylko krgów wytopi wród lata, zawsze znalaz na nie kupca na targu. Na caym wiecie bowiem o wosk si dopytywano, tyle go byo potrzeba po na smolnem poprzestajc uczywie,

kocioach go

mia

wreszcie

i

i

suyy

barciami

gach ludnoci; i

nie

pieczestwa obok

smo barci

lasy

mówi ju

budulec, naczynia

szem

mao

zamkach paskich, a

który kraj

w

takiej

zwierzyn sam rozsiadej na swych brze-

obfitoci, co bartnicza Polska. Nie

i

z

o

wozy, odzie

uytku i

z

drzewa na opa

korabie, które dla bez-

lasów szpilkowych wylewano; najwik-

dobrodziejstwem

gospodarstwa

lenego

dbiny, gdzie na obfitej odzi, bez adnych kosztów, bez adnego prawie nadzoru wypasay si tuczne trzody wieprzów. One to gównie bez pracy i zachodu dostarczay ówczesnej ludnoci poywienia misnego,

byy

bliskie

osad

byda bowiem nie wiele w tych czasach bito na inny nujc je uytek 3). Hodowla byda czya si cile z rolnictwem, ,

nieoddzielna

ga

gospodarstwa ziemiaskiego.

sza-

jako

Pasterstwo 3*

—

SPOECZESTWO.

36

EOZDZIA

W waciwem,

etnograficznem znaczeniu tego sowa, nieznane

byo

II.

te cay

bo

ówczesnej Polsce,

jej

mia do rozwin si

obszar nie

tego przyrodzonych warunków. Zycie pasterskie

moe

tylko na stepie, którego lesista Polska nie

na halach

pooninach, a grzbiety gór zbyt odlege

i

wówczas jeszcze od osad ludzkich. To te wypasano,

zbdnych

suy w

ile

go

do

uprawy

pocigu

jarzmie chodziy

i

w

jazdy,

i

i

pokoju

ywia

byy tylko

zaspokojenia nie-

do

byo.

Ko

woy zastpoway w go-

i

lub u biedniejszych

spodarstwie konia, krowa

masem

roli

byda

tyle

codziennego ycia potrzeba

potrzeb

do

miaa, albo

na wojnie,

rodzin waciciela mlekiem,

serem, owca prócz mleka

dawaa wen,

przemys domowy tka grube sukna na

z której

odzienie,

czasem

gina pod noem, by obok trzód, odzia len wypasanych, misem pana nakarmi, a wtedy skóra i

ona wreszcie

i

w

przydaa si

zimie za

kom byda oddaje myle pasterskim ,

o handlu

kouchy; wszystkim zreszt gatunsowite pochway 'o). Ale o prze-

Gallus

byda na sprzeda, pewno mao kto myla. Obok

o wypasie

serem lub

wen,

tucznego

kadej osady rozlegao si pastwisko, którego i

k suya

za

bliu

ii),

albo

wród

cz

zwykle

boru na polanach,

w

po-

rol mozolnie na pustkowiu lenem zdobyte. Wicej byda znajdowao si niezawodnie ról

uprawnych, albo wraz

w rozlegych

z

posiadociach ksicych, biskupich lub niektó-

rych panów bogatych; nie

mówi ju

o licznych stadninach,

których wybór pod siodem rycerskiem na ale

i

paski

byda nie

rogatego

wojn wyrusza i^)^

wiksza tam bya potrzeba, bo stó i^). atwiej

obchodzi si bez misa woowego

te byo bogaczom wypasa bydo na rozlegych

obszarach

marzyo si ubogim osadom przemysu pasterskiego moe tam ju niekiedy próbowano. Nie wiele pod tym wzgldem zmieniy si zapewne stosunki w cigu jednego w^eku, a wanie w sto pastwisk lenych, o których nie wiejskim; to

lat

o

po

te

i

mierci Krzywoustego

zdumiewajcem bogactwie,

mamy dokadn wiadomo

jakie biskup

wocawski w

bydle

HODOWLA BYDA. ROLNICTWO. posiada. 475 koni bowiem, 575 i

1260

ciach,

wi

paso si

w jego

37

woów, 1176 krów, 3174 owiec

kujawskici

mazowieckici

i

stanowiy dopiero

które co najwicej

wo-

cz

trzeci,

caego uposaenia biskupiego stou; takiego mnóstwa byda nie potrzeba mu byo przecie ani do uprawy roli, ani na

wasny uytek i^).

cz

Rol wszyscy niemal uprawiali, znaczna ludnoci bya wycznie oddana, ale i rybak i bartnik rzemielnik, kady mia koo kurnej chaty choby may ornej

jej

i

ziemi

kawaek, który zasiewa zboem, lnem

lub konopiami.

O stanie ówczesnego rolnictwa naprónobymy bliszych szczeczarnych barwach przedstawiaj góów w ródach szukali. nam go utyskiwania mnichów lubiskich, którzy w drugiej

W

poowie XII wieku z ojczyzny swojej niemieckich kolonistów zaczli na lsk sprowadza ^^). Przybysze zastawali gospo-

w opakanym

darstwo ludnoci miejscowej

kilkoma

stanie:

w soch zbiktór dwie krowy lub dwa woy cigny, poruszano z wierzchu piaszczyst; gleb pod zasiew lichego ziarna, o wtoczeniu, o nawozie pewno nikt nie myla, lichy musia by kawakami drewna, niezgrabnie bez elaziwa temi,

i

cho w

plon z takiej uprawy. Ale

wanie w

jak

w

istocie

nie

eby w

uprawa

roli.

ki,

szo

gospodarstwo,

nie

mona std

caej Polsce ówczesnej tak zaniedbana

Wczenie ju odróniano dokadnie

pastwiska a nawet

e

lska,

opustoszaych okolicach

niektórych lepiej

wnosi,

niejednym zakcie kraju,

ogrody,

co

ju

bya

role orne,

dostatecznym jest

dawno wyszo byo ze stanu pierwotnej dzikoci a ziemie uprawne stale byy oddane pod panowanie rada i motyki ^^). Na Zachodzie tymczasem, w wielu nawet lesistych okolicach Francyi, kwito wówczas jeszcze pierwiastkowe rolnictwo lene wypalano lasu i zasiewano lekko poruszon ziemi takiego pogorzeliska pomidzy

dowodem,

rolnictwo

cz

:

resztkami osmolonych pniów, zalesienia nie

dopóki nowy porost

zmusi koczuj,cego po borze

lenia innego obszaru

''^).

W

lesistej

,

wieego

rolnika do

wypa-

Polsce o takiem lenem,

EOZDZIA

38

koczowniczem

rolnictwie

wadza Icsica,

nad

SPOECZESTWO.

moe

sycha, bronia

nie

borami

starymi

bowiem

opielic, inna to

—

II.

swoj czci

rozcigajfjc

rzecz wylcarczowaniem jalsiej

przysporzy ornej ziemi, a inna trzebi

lasu stale

tego

niepokoi

i

ostpy lene przerzucajc z miejsca na miejsce lich upraw Chyba na podgórzu byo pole do takiego rolnic-

pogorzelin.

byy

gdzie tak rzadkie

tw'a,

cignce si

w

nach,

koca

bez

osady

mao

i

grzbietem gór

i

o lasy,

w

dolinami^*),

byy

pobliu grodów ksicych,

dba

kto

Icsiciu

nizi-

lasy

do

owców potrzebne. Na obszarach uprawnych zdaw^aoby si,

e

najbardziej rozpowszechnione

mogo by

gospodarstwo, na corocznej przemianie

ról

pierwiastkowe

ornych

pastwisk

i

przemawiaaby analogia podobnem stadium cywilizacyjnem narodów zachodnich. Zdaje si jednak, e pastwiska nigdy nie szy pod upraw, skoro je tak pospolicie od ról ornych stale odróniano; kto wde zatem, czy ju wówczas trójpolowe gopolegajce

za tem przynajmniej

'^),

w

stanu rolnictwa

spodarstwo nie oziminy

i

byo w

jarzyny,

w ródach

O

Polsce rozpowszechnione.

w kadym

wczesne

razie

zasiewie

napotyka si

wzmianki 2<*).

Z rozmaitych gatunków zboa najwicej uprawiano owsa

pszenicy,

i

jczmienia, owies szczególnie najbardziej

byt rozpowszechniony 2'). Wypiekano

piwo,

a

dzony",

by

to

Leszek Biay nie

e

mu

napój

e Polakowi w^

tak smaczny

z nich chleb i

i

warzono

„umiejtnie przyrz-

byo obej si bez niego. Wszak móg dopeni lubu krucyaty, w obawie, trudno

gorcych krajach piwa zabraknie 22). Nie dbali o wino, mówi biograf w. Ottona, majc

te Pomorzanie

w

piwie

i

miodzie tak wyborne napoje 23). Ale jak

zasadzi na Pomorzu

mszy

w. byo skd

czesnej

do

,

winn o

latorol,

eby

i

w

Dziwna

to rzecz

wprawdzie,

si byo

e

to

do

Polsce ów-

suyy

rozpowszechnione nawet winnice: szczególnie

mona

Otton

przynajmniej

wino si postara, tak

ku temu samemu zapewne celowi

mierskiem nie rzadko

w\

w

gównie Sando-

spotka 2^). wino udawao si w kiiz

niemi

3^

EOLNICTWO.

by

macie, który pewno od dzisiejszego nie

te

niezawodnie

podniebi'enia ówczesne mniej

i

w.

na cierpko napoju, a zreszt, do mszy

e

mao

te

dzano

kto

umia si

dalekich

z

stron,

lepszego wina ojczyzny,

czasem

których

z

Do

te

nich

i

woskiej

z

wiadomych

lub

miejscowi ludzie

w

si

poduczali.

przerabia-

niem surowych produktów zajmowa si ten sam je i

z

bya

Wasna

gleby wydoby.

piwo uwarzya rzecz,

prz

panie nie leniy

rodzina

i

rolnik, który

mk

pótno sporzdzia; kobieca

i

sprowa-

francuskiej

ogóle

niej

w

rzad-

mistrzów, od

tej sztuki

wyrób wina nalea, jak

i

byy tak

niemi obchodzi,

z

byy byo

draliwe

nie potrzeba

Zawsze jednak winnice

wytwornego wina.

koci,

agodniejszy, ale

mu zmea zwaszcza

to

na wrzecionach, czego si nawet bogate

ju cisz byo robot, zboe mle mska niewiecie musiaa

co

i,

na arnach, przyczem nieraz sia

pomaga. Rzadkoci bowiem jeszcze wielk byy myny, cho wody do poruszania kamieni nigdzie nie brako sn 2'^)

5

e

dlatego,

od wieków wszyscy przywykli plon wasnej ziemi

wasnemi w

obrabia rkami, a do podziau

swojej chacie

bya

pracy nie przysza

jeszcze pora, wszystkie potrzeby co-

ycia zaspokaja jeszcze przewanie pierwotny przemys domowy. Niemaa narodu skadaa si z takich ludzi, którzy na maem poprzestajc, yli sami i rodzin wyywiali tylko dziennego

cz

wasna do wraz z rkoma ony i dzieci wydoby zdoaa z maego kawaka dziedzicznej ziemi ornej, z wód, nad któremi si urodzili z lasów, które drobn ich

z tego,

co ich

i

posiado okalay zdaa od innych

mu

nikt

by

osad, nie

przysparza sobie przydao,

dzin na

26).

dla

leaa

roli

siy roboczej

wasnych

odosobniona

takiego

wród

,

go tylko

choby

pustkowia

si

nie

ca

ro-

to

z

by uprawi ten drobny

otrzyma

potrzeb go

czowieka

lasu,

mu byo wraz

pod zasiew, na nicby

gdy wanie sta tyle

posiado

broni karczowaniem lenego

gruntu, który po ojcu i

Jeli

w

spucinie, zebra

kawa

ze

plon

zuytkowa, by pochodzi koo

EOZDZIA

40

—

II.

SPOECZESTWO.

byda, potrzebnego do uprawy

w

lasach

w

ryb podostatkiem

i

by dopilnowa barci

roli,

rzekach

naowi. Gdyby mu

kto dozwoli na stokro rozleglejszych gospodarzy obszarach,

t si

z

robocz

zdoaby

nie

piero kiedy rodzina

w

z nich

wydoby

wicej

do-

;

dalszych pokoleniach szeroko si roz-

rosa, jeli jej nie zdziesitkoway jakie nadzwyczajne zda-

byo myle

rzenia, trzeba

na polach uprawnych

i

na

nierównie

szcze

czem nowem. Wszdzie bowiem,

o

w

i

wpó

wodach lub lasach, wicej

dziewicza

siy roboczej by mia rk korzy sw obróci. Byy jednak w Polsce ówczesnej naród

i

nalece

do jednego

cae ycie

przez

,

dary

te

by ksi,

jego

kraju z nielicznemi,

w

ksit

i

wasnoci by cay

niemal obszar

obfitemi

poow

tyle mieliby z nich

znanych panitom

brako,

w

z

i

e

z

ich

moni

bogatego plonu rozlegych

Za nich która

bogactwa stanowia, bo bez

korzyci,

co z

opowiada

tem wicej

niej

zamków zaczarowanych,

piastunki.

Ae

kady

z

nich

ni

im ziemi nie

do

ludzka

mia uytków

swych woci, im liczniejsze tej ludnoci osady roiy si dopiero ich obrbie. Niczem bya bez tej ludnoci

wo,

przez to

z

nadaniami w^yposaeni

ziemia zaw^sze wicej przynosia,

zebra zdoaa, z

patami dawna przez

stosunku do tego ogromu,

pracowa tam musiaa ludno nieswobodna, ziemi

tej

czci

rok pruj-

po który nigdy sami nie wycignli rki.

dla nich

obok

w

umia. Takim

panowie wieccy yli dostatnio

woci,

na

nie

si nawet

posiadoci prywatnych; biskupi wreszcie, szczodrych

i

rozlege ziemi obszary,

pana, który nieraz znacznej ich

tkn

je-

nili

zgarn

nie widzia, a lemiesza, rok

cego ich powierzchni,

panem

dawaa,

ziemia

ni

te

nie

ni razem nabywaa wartoci ekonomicznej std wolno byo jej ruszy si z paskich woci i

z

;

i

j

„ludmi przywizanymi do gleby" {glehae ascripticii), „ludmi" w ogóle lub „chopami" 27)

zwano

^

prostu „niewolnikami"

panom

suy

musieli.

(scrvi,

mancipia) od niewoli,

ascripti,

albo

w

po

której

LUDNO Znaczna

daa si w

w

NIESWOBODNA.

cz

zreszt

czasów

to

jeców

wojennych, lub

ródem. Od niepamitnych

trwao, od tych prastarych wieków przed nasta-

niem historycznej

yjc w

z

od nich pochodzia; wojna zawsze

bogactwa

tego

41

WOJENNI.

ludnoci nieswobodnej ska-

niewolników,

istocie z

dalszych pokoleniach

bya gównem

tej

JECY

Polski, kiedy

w

odosobnieniu, nieraz

odrbne plemiona lechickie, najazdach na ziemi ssie-

wspóplemieców, wraz z innym dobytkiem i ludzi do swoich osad uprowadzay, uywajc póniej ich pracowitej rki do dalszego wyzyskiwania swej wasnej ziemi, do któsiy roboczej nie byo. Tak póniej ruskie rej uprawy dnich

do

wojny Chrobrego przysporzyy Polsce kilkaset ludnoci

z

darmo;

w^

nad Dniestru,

wier

z

nich

odesa na

której pewnie nie dano

kiedy na

wieku potem,

cae nowe pokolenie

z

Ru

gów

jeców si

tych

roboczej

je

ziemi

rozrodzio

,

chleba polskiej

omiuset

wnuk Chrobrego Kazimierz, dajc

za wiano na godach weselnych z

ich

siostr Jarosawow^s),

Rzadko jednak zdarzyo si jecom w ten sposób do ojczyzny powróci, wiano Kazimierzowej Dobrogniewy byo moe jedynym w tym rodzaju w^ypadkiem, tysice pozostaway w kraju „przywizane do gleby", na której je rka paska osadzia, a rozrastajc si z pokolenia w pokolenie, o dawnej ojczynie i lepszym losie swych przodków zapomniawszy, jedn tylko tradycy pozostawiay dzieciom i wnukom, tradycy cikiej pracy na korzy panów. Za Krzywoustego czasów kady niemal rok przynosi now wypraw na Pomorze a kada wycieczka na drug stron nadnoteckiej puszczy, opacaa si sowitym upem i chmurami jeców, których szczliwi zwyciscy na smyczy ,

przyprowadzali 29). Przy zdobyciu

na Pomorzu, bogactw",

z

rzucali

ni

by up

chopców i dziewczta" bo w domu wicej si przyda, skarby, wodami Batyku na Pomorze

w wizy

nieoceniony,

wszystkie inne

lub miasta

jak na dziwy „morskich

si Bolesawowi wojownicy na samych

mieszkaców, „biorc to

kadego grodu

równ chciwoci,

który

;

EOZDZIA

42

II.

—

zwiezione; mniejsza o

pacz

zem rozlega si przy

podziale

ma,

zabiera a inny

gdzie

w

w

i

^o).

kadym

jeców, kiedy inny pan

Skoro

kady

z

rycerzy

woci, pod Pockiem lub

dziedzicznej osadzi

Sandomierskiem a syn

do gleby przykuci,

pomnie

lament, który za

ra-

on

kiedy dzieciom z rodzicami na zawsze

przyszo si rozstawa swoich do domu

i

SPOECZESTWO.

zabra

to

ojciec

na

lsku

przy cikiej pracy radzi nie radzi za-

o sobie musieli.

Pomorze

byo

a

do ostatecznego zawojowania istn

kopalni jeców dla Krzywoustego;

w

ostatnich

tylko wal-

kach 18000 wojowników pomorskich lego pod jego

onami

a 8000

z

To te

nie dziw,

i

e

w niewol do wylka ludno nieustannymi

dziemi poszo

orem

Polskimi).

napadami

si na wyspy batyckie, a biedny jaki Pomorzanin, o lutyckie oparszy si jeziora w ucieczce przed Polakami, wola tam w samotnem pustkowiu przez lat siedem sam ryb si ywi, nili wraca do domu, by przy najbliszej wyprawie Krzywoustego w ptach do Polski pody32). Po tak obfitym poowie jeca, jak w czasie ostatnich wypraw pomorskich, mona byo liczniejsze partye poosadza na pustych, niezaluduionych kresach od granic trapionego kraju chronia

a

Rusi lub Podlasia,

gdzie

w

oddaleniu

od swoich stron

w

oj-

wasnej i nowych swych siedzib obronie, mogli kosztowa wojowniczego rzemiosa, które ich od niewoli nie ochronio 33). Rzecz jasna tylko, wszystkim tym jecom nie dozwalano pozostawa w starem pogastwie, a cho to przymusowe nawrócenie w pierwszem pokoleniu nieraz byo jeszcze tylko paszczykiem, pod którym kryy si stare wyobraenia religijne i obrzdki, to dzieci ich i wnuki, rozsiadszy si wród chrzecijaskiej ludnoci, rycho o dawnej wierze zapominali. Nietylko zreszt z Pomorza miaa Polska niewolników; jeli bagna pruskie ciy si lodem, to i za ich obronn granic próbowa Krzywousty szczcia, a i tam opaca si poów „niezliczonem mnóstwem i niewiast, chopców i dziewczt, jeców i niewolnic" 3^). Nawet Poowcy, czystych,

dalej

e

mów

JECY clio

WOJENNI. HANDEL NIEWOLNIKAMI.

dalecy gocie

ci

szlakami po zdobycz

odwaali si ruskimi udao si za-

rzadka tylko

z

wpada

43

do Polski, jeli

sieci, musieli potem t miao cik prac odpokutowywa na Kujawach w osadzie, która do dzi dnia ogóle wszystkie Prusy, Pood nich zachowaa nazw ^^). morzany, Rusie, Czechy, Wgrzce, Wilki ^c) i tyle innych osad

stawi na nich

W

podobnych nazwisk, których znaczenia dzi nieraz niepodobna

s

pamitk tych czasów, kiedy caa w szczliwych wojnach z cassiedztwem dokoa w niewol branymi. Nikt si za-

odgadn,

odwieczn

Polska zaludniaa si jecami

em

pewne dziwi ciaskiej

nie

bdzie,

pochodzenia. Wieki tu kolonie XIII

e w

jzyku

ladów

znajdzie

nie

naszej ludnoci

wo-

rónorodnego, obcego

tego

swoje zdziaay,

a jeli

niemieckie

XIV

i

wieku, w zwartych masach na ziemi rycho zatraciy wszelki lad niemieckiego có si dziwi, nawet Wgier lub Prusak,

polskiej osadzone,

e

pochodzenia, to

omiu wiekami wród

przed siedmiu lub

spolszczonej ludnoci osiady,

sta si

leniu

ju

Polakiem.

bodnej byli zreszt

midzy póniej

za

wród

polskiej albo

dawno

drugiem lub trzeciem poko-

Zawizkiem ludnoci nieswo-

wojenni

lechickiemi plemionami;

sadowiono

skich

jecy

w

Polan,

z

zamierzchej epoki walk

niewolników zatem mazura

lzaków

lechiccy Pomorzanie, którzy

nad

Wis;

jzykiem tak

mao

si od polskich plemion, za kilka lat dziesitków stapiali si nie do rozpoznania z miejscow ludnoci. wielu jednak chopskich nazwiskach, które w dokumentach tego czasu spotykamy, przechoway si widoczne lady obcego pochodzenia i naprónoby si kto sili z polskich lub w ogóle sowiaskich wytomaczy je pierwiastków. Drugiem ródem niewoli by handel ludmi, który rónili

W

dobrze jeszcze

kwit w owych

jak sia robocza niewolników,

artykuów handlu

w

i

utarczki

Tak cenna

rzecz,

do najwybitniejszych

tych stronach. Potrzebowano jej

wsz-

atwo byo znale kupca na ten towar, midzy panami feudalnymi lub wyprawy ce-

na zachodzie

dzie,

gdy

czasach.

naleaa

EOZDZIA

44 sarzy do

Woch,

wic, na

wpó

jednak

—

SPOECZESTWO.

pogaska

lub z poganami

ssiadujca, artykuu targowiskiem. Najhojniejszym kupców handlujcych niewolnikiem by

tego

klientem

w

cay wiat muzumaski; zarówno dowie

w

'i

Audaluzyi^')

chopców sowiaskich, tyskich

cesarzy

trudnili

aowano

nie i

w

Bagdadzie, jak

zota

zreszt

pysznej

mao mona byo

nie

kosztownych materyi

gównie

Sowiaszczyzna

nie dostarczay niewolnika;

jeszcze

bya gównem

n.

i

misternych

Kor-

bizan-

stolicy

za

dosta

nich

ydzi

tkanin.

w

rosych

na

którzy

,

si tem zyskownem przedsibiorstwem,

znali

dobrze Polsk, jako jeden z waniejszych targów, gdzie za tani cen dobry towar by do nabycia. Pod koniec X wieku napróno stara si w. Wojciech odwróci Czechów od

sprzedawania chrzecijan

wpywem

póniej pod

w rce ydowskich

kocioa,

dziy si wprawdzie uczucia

waha jeców nidz

ydom

z dobroci

postpem

obyczaje,

i

spekulantów 3^);

miaa

sprzedawa. Matka Krzywoustego Judyta, znana

ale

myle

nikt

ale

tkliwoci sawiona

,

nie

aowaa

swych bogactw na wykupywanie chrzecijan niewoli 39),

ogasi nie

cywilizacyi

wojennych, zwaszcza pogan, za rzadki pie-

z

i

z

na

tyle miosierdzia

o niewolnikach

nie

sta

wprawdzie

ydowskiej

jej

byo, by

pomorskich lub lutyckich.

Polska wicej niezawodnie sprzedawaa

kupowa

z

w

tym handlu,

miaa bowiem tyle zasobów, eby drogie pienidze na to wydawa, co jej wojenne rzemioso samo przynosio. Jeli wic poów jeca nadspodzienili potrzebowaa

;

nie

wanie si uda, spadaa na razie

warto

siy roboczej wobec

danej chwili i liczniejsze party e niewolników szy ydowskich kupców, w zamian za kosztowne wyroby dalekich krajów lub za elazo i zbroj, niezbdne narzdzia do nowych wypraw wojennych. Tylko chop raz ju „do gleby przywizany", nigdy nie szed na targ, bo jakby

potrzeb

w rce

warto miaa lata,

ziemia bez niego

*o).

Róne

zreszt

niekiedy taka obfito jeiica zalewaa Polsk,

wiedziano, co z nim

pocz; w

byway

e

nie

czasach pokoju natomiast lub

UBÓSTWO

HA.NDEL NIEWOLNIKAMI.

NIEWOLA.

I

w

niepomylnych wypraw wojennych niejeden grosz,

powraca znów do

czasach zapracowany, skich,

by

z których

rk

45 lepszych

kupców ydow-

wyszed. Zdarzay si

takie czasy,

nawet tak synny wojownik, jak Piotr Wostowic

,

e

który tyle

pewno jeców naowi si w swem yciu, nie aowa pienidzy na zakupno niewolnika by w dostateczn si robocz wyposay posiadoci swych fundacyi kocielnych'*'). I wolny czowiek móg zreszt popa w niewol. Cze,

W

chach zoczyca, skazany na

si niewolnikiem,

w

czasach

mier

starganie

i

a uaskawiony,

wzów maeskich tsam

zagroone byo kar*^).

pierwotnych

stawa

"W"

Polsce

pewna jednak, e i u nas dunik który si nie móg wypaci szed w niewol do wierzyciela; niejednego zwaszcza biedaka ten los spotyka, jeli przycinity ciarami publicznymi, zaduy si u skarbu ksicego. Tak kiedy Zbilut nie zdoa wypaci si poborcy ksicemu z dugu pótora grzywny wynoszcego, przyj ten dug na siebie bogaty Wodzimierz, ojciec sawnego Piodobrze nam znanego, a mogc do woli rozporzdza tra, osob biednego dunika, darowa go wraz z synami kocioowi N. M. Panny na Sobótce, od którego rodzina jego od dawna miaa szczególn dewocy^^^. Nieraz zdarzay si takie wypadki, a rzadko tylko róda, skpe w tego rodzaju wskazówki, przechoway o nich wiadomo. Cho bowiem w dobrych latach, spokojnych i uro-

niema na

to

przykadów,

to

,

,

,

dzajnych,

bnego

nie trudno

kawaka

licznych

,

byo wyywi

dziedzicznej ziemi,

siebie z jej

to co chwila nieprzewidziane

i

rodzin

wód

klski

i

z dro-

lasów oko-

mogy zachwia

ekonomiczn równowag dziedzica takiej drobnej posiadoci, i wyzu go z caego dobytku. Ju czste wojny wielkim byy ciarem, mona byo wprawdzie na nich si obowi, ale zwykle korzystali z nich tylko i

jeniec

w

udziel

,

panowie, bo im

upy

a kto z biedniejszych ludzi

wraca do domu prónemi rkami, zwaszcza, jeli wyprawa wojenna nie

nie z

dostawa si

umia si zakrzta koo

moni

zdobyczy,

EOZDZIA

46

dobrze wypada.

II.

— SPOECZESTWO.

Wychodzc za

domu, nieraz musia si

z

zapoyczy na dopenienie zrujnowanego zastawa gospodarstwo zaniedbane

ciwszy,

mae

i

niebyo go

czyjej opiece

rynsztunku, ,

jeli dzieci

wró-

byy

powierzy. Wszystkich si

byo, by w swojej porze uytki ziemi i lasu na potrzeby rodziny wyzyska; jeli go w najgortszej chwili nie byo w domu, cay plon nieraz zmarniewiadomych rzeczy niewiast nia pod z pierwsz chwil zimy ndza zajrzaa do wrót biednej chaty. A nieche si zdarzyo sotne lato, niech tylko pomór zabra bydo, gospodarza trzeba na

to

rk

i

niech wreszcie Czech, Rusin, Prusak czy Pomorzanin

w zbroj-

nym najedzie popróbowa szczcia, to zanim si rycerstwo zebrao cay dobytek poszed z ogniem lub na wozach na,

jedców powdrowa w szy

niemiao

dziedzicznego domostwa

wyszed-

ich kraje, a biedni ludzie,

z schronienia lasów, i

ani

zastawali

dba

jednego

tylko zgliszcza

caorocznego

z

zapoyczy na

plonu nie znajdowali. Przyszo si

zasiew, to

musia nadej bardzo dobry rok nastpny, eby przywróci równowag spat dugu umoebni. Jeli za nowe spady klski, je co nie byo i sromota niewoli za dug niezapacony szybkim zbliaa si krokiem, rzadko byo znale kupca na zrujnowan dziedzin, bo co mia kto pocz z opustoszaym kawakiem ziemi bez si wasnych do jej uprawy; i

i

zdarzyo si wreszcie szybko od

spoy

lich

j

sprzeda,

cen kupna

to i

wyzuty

z niej

dziedzic

na niedugo uchroni si

godu ^^),

Có mia wtedy poczyna ? ycie zawsze czowiekowi mie, komu wic gód dobrze dokuczy, a znikd nie byo nadziei ratunku, ten sam musia si sprzeda bogatszemu odda w niewol, byle móg przy uprawie cudzej roli poywi si lich straw. Niejeden tak osiadszy na cudzej woci, midzy chopami monego pana, w wspólnej pracy rycho z nimi si zrówna, a jeli syn jego sobie przypomnia i

e

od swobodnych pochodzi przodków,

giem pokoleniu nie

mia

zwykle

to

ochoty

pan o

ju w

dru-

tem pamita,

CHOPI SWOBODNI. i

47

jako „chopa do ziemi przywizanego," nie puszcza go od

siebie.

Bywao

mogc

wyy

jednak take inaczej. Zuboali dziedzice nie

na ojcowinie

,

udawali si zwykle pod opiek

Kocioa, bo jego to byo przedewszystkiem rzecz godnych nakarmi i nagich przyodzia. Biskup zatrzymywa ich niekiedy

wa kich

gdy

na swoim dworze,

i

przy sobie potrzebo-

suebnych, od których za straw i odzie wszelposug móg wymaga nieraz biedak taki który wanie

ludzi

,

;

wskutek

ciarów wojny

najmniej

t

pociech

e

,

skup ludzi

*^).

przynaj-

jako czowiek rycerskiego rzemio-

suy,

sa wiadomy, chocia mu przyszo „biskupich wojaków"

mia

dziedzin postrada,

wszed w liczb

Najczciej jednak potrzebowa

woci

do uprawy rozlegych

bi-

kocielnych; przy

pierwotnem nadaniu otrzymali je wprawdzie byli jego poprzednicy od ksicia wraz z

osiad, bo bez ale przez kilka

niej

ca

maoby im

pokole

ludnoci na przyszo

si

nie tak

z

rozrodzili

ich obszarze

tych bogactw,

eby

chopi,

byo wicej siy monych panów wojny byy

do lepszego ziemi wyzyskania nie potrzeba

Kiedy za dla ksit i nieustajc kopalni nieswobodnej ludnoci, biskupi roboczej.

posiadoci zaludnia,

czeni swoich

broni wyranie handlu niewolnikami, jednak

dza

zakupywa

nie mielj

cho bowiem Koció to nie

ich dla siebie na targu.

w^ypadao

Chtnie "wic

nie

mu osa-

wociach zuboaego dziedzica nie „przywiza" do ziemi i osobistej wolnoci pozbawi wydziela mu tylko „reb" gruntu, par anów ziemi, z których osadnik obowizywa si skada biskup na swych

nastajc na

to,

eby

,

go

;

pewne daniny, zwykle w naturze w surowych podach ziemi, kadej chwili mogc cudzy grunt opuci. Wcale wysokie ,

w

byway

nawet

nieraz te daniny, bo biedni ludzie przycinici

potrzeb, musieli obiecywa,

czego

tylko od nich

dano,

godu ;nie zgin i nie popa w osobist niewol. Wszdaie zachowywa wreszcie Koció ten zwyczaj, e jeli mu kto ziemi swoj darowa, móg pozosta w jej uywaniu, pacc mierny czynsz kocioowi lub danin w Baturze; byle

z

ROZDZIA

48

II.

—

SPOECZESTWO.

zwykle nawet prawo uytkowania przechodzio dziedzicznie z ojca na synów ^^). Nie mamy wprawdzie u nas wyranych przykadów takiego postpowania, ale trudno wtpi, eby Koció polski wyjtek w tym wzgldzie stanowi. Jeli wic zuboay dziedzic nie zdoa si na ojcowinie utrzyma,

j

móg

ofiarowa Kocioowi

a biskup lub opat chtnie go

,

da mu nawet par sztuk byda lub troeby w ten sposób przysporzy Kocioowi posiadoci zapewni mu na przyszo stay dochód z corocznych czynszów. Do, e w ten czy ów spo-

na

niej

zostawi

ch zboa

i

na zasiew, i

rycho zaludniy si liczn klas

sób posiadoci kocielne

„chopów swobodnych," którzy licznymi ciarami w gorszem ,

przyciskani czynszem

e

nie

,"

ksicych

ali dziedzice,

rol,

wiali

i

„gomi"

podobao, lub gdy

zwykle nazywani,

j

skd

dlenia

niewiele

mych

„goci"*')."

,

upra-

rugowa

czynszu zapaci. Póz

Niemiec przy-

przeniosa si na nich ta nazwa

„goci," ze stron dalekich

im

na obsza-

I

gdy cudz

niej dopiero, kiedy coraz wicej kolonistów

bywa zaczo,

lu-

ma-

nikt

i

jeli si ksiciu

musieli,

nie mieli

tylko

na takich warunkach zubo-

osiadali niekiedy

opuszcza

t

swoj osob,

broni gruntu opuszcza, jeli mieli ochot.

rach

ich

mogli rozporzdza

roz-

pooeniu od

byli nieraz

dnoci nieswobodnej „przywizanej do ziemi

jc wolno,

i

tembardziej,

jako na

,

e warunki ich osie-

si róniy od stanowiska dawnych,

rodzi-

Z chopem „do gleby przywizanym," nie o wiele lepiej si obchodzono, jak z bydem. By on panu nie mniej potrzebny jak bydl w jarzmie a kiedy kady dba o to, by mu wó nie zdech z godu, to i chopu musia da tyle po,

ywienia,

eby by

sprzedawa chopów nawet na

nie

byo

nie przychodzio,

Tylko co najwicej

wolno ^s), ale nikomu

to

mia

za

bo ich nigdy nie

ziemi jednak i chop przywizany do niej dostasi przez sprzeda lub darowizn w obce rce có bo-

wiele

wa

myl

zdolny do pracy.

moe

;

z

wiem bya warta ziemia bez

,

niego

^s).

Nie

gin chop

pod

CHOPI SWOBODNI. CHOPI NIEWOLNICY.

noem

jak bydl, ale

te

wou

i

nikt nie zabija z

za by

misa. Jeli kto

tylko dla

49

wybryku,

e

tak nieogldny,

w

gnie-

chopa to go pewnie w starych czasach adna kara za to nie czekaa tylko Koció zabrania targa si na ycie bliniego. Nie tak jeli to by chop innego pana w takim razie trzeba byo kar zapaci bo i za cudze bydl zabite naleao si odszkodowanie. Jasna rzecz zreszt, e jak osob chopa, tak wszystkie jego siy i wszystko, na co go sta tylko byo, pan za wasno swoj uwaa. To te cika bya niewola tych ludzi i cho chop swobodny niewiele lepiej mia si od nich wzdychali biewie zabi swego

,

,

,

,

,

,

dacy

cho

do takiej wolnoci.

W

uroczystych dokumentach

zatem niekiedy ich imiona wraz

spisywano

rzeczy

pamitk

si roci z gruntu

sobie

ucieka.

zuboaych

w

cie"

,

„eby

prawa

z

Nieraz

na wieczn

przychodzia im ochota

w

Mogli wprawdzie i

,

czasem do wolnoci nie powayli

^'^j".

dziedziców,

nazwiskami

z

przodków, od których ich niewola si datowaa

jako

udawa

takim razie

„chopi swobodni" lub „go-

szuka

dalekich stronach lepszej

rzadko to im

doli;

korzy, bo przecie chopa niewolnika trudno byo rozpozna choby od najuboszego dziea nie tómaczc si dobrze, skd pochodz gdzie

jednak wyszo na nie tak

dzica,

i

mieszkali

,

atwo

mogli

si

wyda

wol. Tak za czasów Krzywoustego

w dawn popa niedosta si z ksicego

i

midzy

daru klasztorowi czerwiskiemu

innymi

niewolni-

kami Radosta z trzema synami: Zelistryjem, Mioszk i Szmatk. Mioszce szczególnie tskno byo do wolnoci po pewnym ;

wic

ju

Bolesawa Kdzierzawego, zbieg z posiadoci klasztornych i rzuci si do nóg ksicia w jego wpraszajc si sub. Kdzierzawy go przyj, ale niedugo mu przyszo cieszy si t swobod, bo opat Wido, dbay o majtek klasztoru, rycho wpad na trop zbiega dowiódszy praw swoich napowrót go w wociach klasztornych osadzi. Nieodstraszony tem Mioszk, jeszcze raz próbowa szczcia i umknwszy w dalekie strony, ukryczasie,

za panowania

,

i

Smolka. Mieszko Stary

,

i

jego wiek.

a

ROZDZIA

50

wa

—

II.

a

si przez czas jaki

SPOECZESTWO.

w

Sandomierskiem

w

,

Sieklu-

kach pod Radomiem w subie ksicia Kazimierza. I tym razem go jednak wytropiono, niemniej bowiem dba jak wi,

da

nastpca Widonów Fulkold,

,

sztornej

w

caoci^'). "Wogóle

o utrzymanie czeladzi kla-

sprawdzao si wówczas

nie

w Polsce bynajmniej stare przysowie redniowieczne e „wite ycie pod pastoraem," w wociaci kocielnych. ,

chtnie tam jako

Jeli przyciniony ndzjj dziedzic

przebywa do

by si od godu ochroni

,

przywizani

ziemi

Tak

radzi korzystali.

lada jakiej

z

np.

cawskiej „nie

,

a adnej

knli

ulgi

,

chopi

ucieczki

by

Ogerius

,

wo-

chopi katedry

nkania wszelakiego rodzaju^ losu nie majc, „umwolborskiej za Pilic," pod opiek Leucisku

i

adnej nadziei lepszego

z kasztelanii

i

szka Biaego weszli do jego

duszym

sposobnoci

„go"

zwani od dziada swego Bielej,

Bielej ewicami

mogc znie

to kocielni

póniej na pocztku XIII wieku,

i

kiedy biskupem kujawskim

,

suby

owieckiej.

Dopiero po

synnym zjedzie gsawskim, upomnia Micha i Leszek musia yczeniom jego zadouczyni. Nic nie pomoga im mier Leszka w Gsawie ksinie Grzymisawie spiesznie bowiem byo wypeni wzgldem Kocioa niebazobowizania zmarego wem musieli Bielej ewice zamieni swobodn sub owieck na cik prac przy pugu w kasztelanii biskupiej ^^). si

na

czasie,

o nich biskup

,

,

ma

Rzadko

mieli

zbiegli

chopi

,

obrotnoci

tyle

i

i

odwagi

,

by

schroni si za granic do cudzych krajów, atwiej tam bo-

wiem byo wprawdzie si ukry, rad w obczynie. Przeladowani paskich nienie

w

ucieczka

trapieni

wiedzieli

,

kociele

,

,

e

i

ale i

dla

kady da

nie

nkani

,

przez

zoczyców byo

przed otarzami paskiemi

im nie pomagaa;

,

skoro ich odkryto,

ale

sobie

wodarzy schro-

nawet

ta.

„wyprowa-

z kocioa" bez skrupuu, napowrót dostasi w moc pana ^3). I chopom jednak dane byo niekiedy doczeka si koca niewoli; jeli ich pan chcia wynagrodzi za wierno i nadzwyczajne usugi móg im

dzano zbiegów

i

wali

,

CHOPI NIEWOLNICY. OSADY CHOPSKIE.

darowa wolno, jako

gruncie

„gomi"

51

wtedy albo pozostawali na dawnym

a

„wolni

za

ludzie"

na ziemi innego pana

czynszem,

albo

osiadali

^^).

Kady chop „przywizany do gleby," budowa sobie chaup w paskiej woci gdzie mu na ni miejsce wy,

uprawia grunta w okoo niej pooone, wyzyskujc wszystkie uytki ziemi dla pana wedug jego rozkazu. Staa robocizna na paskich gruntach nie bya znan gdy nikt jeszcze nie zakada odrbnego folwarku odosobnionego od chopskich anów. Rzecz jasna nowo osadzonego chopa trzeba byo zaopatrzy w bydo potrzebne do uprawy roli, do wyywienia siebie rodziny. Bya to jednak znaczono,

i

,

,

,

e

i

wasno

paska i jeli bydo rozmnoyo si wicej nad konieczn potrzeb chopa, zabierano mu niezawodnie ten nadmiar na paski uytek. Co rola wydaa, zbierali chopi i znosili do paskich spichrzów, a wodarz tyle im tylko zo-

stawia, eby do przyszego roku mieli z czego si wyywi. Wszystko to zaleao zreszt od tego, o ile pan mia zmiowanie nad swoimi ludmi, i jak si z nimi obchodzi; niekiedy

w wasnym,

dobrze zrozumianym interesie

ukada

si z chopami o stae doroczne daniny, zostawiajc im reszt plonu któr ponad umówion ilo zdoali zebra ^^). Wtedy los ich tem tylko róni si od pooenia wolnych ,

czynszowników,

opuszcza.

Z

e

byli

ojca

przywizani do gleby

któr im kazano uprawia, wie

jej

dziedzicami,

cho

i

nie mogli jej

na syna przechodzia ziemia,

wreszcie i

std nazywano

nietylko

ziemia,

niewaci-

ich ale

i

oni sami

pask wasnoci.

To te jeli si tylko panu podobao, jeli grunta chopom do uprawy dane na inny przeznacza uytek, jeli uwaa, e jaka bya wicej zaludniona, nili potrzeba uprawy tego wymagaa, rugowa ich bez przebyli

wo

szkody

nia,

z

z tego dziedzictwa

i

w

inne przenosi miejsce

^^).

Kto mia znaczniejsze nieuprawne obszary do zaludnieosadza kadego chopa nowego, którym go los obdarzy,

osobna na takiej rozlegoci gruntu, jakiej

sia robocza 4*

ROZDZIA

52

chop mia

Avasnocii}

on

i

by

Rzecz jasna zreszt,

samego pana

dzieci, które tego

osiada wraz

,

SPOECZESTWO.

moga podoa.

jednego osadnika jeli

—

11.

niemi na

z

paskim

e

byy

gruncie, jeli

paski wymaga tego przedewszystkiem, eby wszed w zwizki maeskie i w jak najliczniejszej rodzinie rycho doczeka si pomocy w uprawie roli i wyzyskiwaniu innych uytków. Tak rozradzao si po-

za

nie

onaty,

to interes

tomstwo samotnego pierwotnie osadnika

osad, a tem

kadem

z

samem

i

pokoleniem

w

pomnaajc

paski majtek; po

coraz liczniejsz jej

si

robocz,

kilku lat dziesitkach

pokryo si niedawne pustkowie coraz liczniej szemi chaupami, w których mieszkao chopstwo bliskiem pokrewiestwem ze sob zwizane, bo od tego samego pochodzce pradziada. Jeli kto przyby do takiej osady i pyta o jej ,

nazw, odpowiadano mu, e tu siedz Biezdochowice, Mikluszowice lub Sobolice; dugo bowiem przechowywaa si w caej osadzie

pami

wspólnego przodka Biezdocha, Miklusza

albo Sobola, który jej

pocztek, samotnie

w tem

miejscu

W

^"). miar wzrostu osady, coraz wicej dokoa brano pod upraw, bo wiksza bya sia ro-

osiedlony przed laty

ziemi

da

bocza;

z

paski

w

czasem niektórzy chopi przenosili si na rozkaz ssiedztwo lub

w

dalsze strony,

wiach nowe osady zakada. Tak

by tam

w

pustko-

rón bya liczba osiedlenia,

—

wedug staroci osady, 8 14 dorosych chopów, z których kady w osobnej mieszka chaupie, liczyo si ju za do siln, cho zwyk osad; gdzieniegdzie dochodzi ich liczba nawet do trzydziestu, cho mode osady o trzech, czterech, piciu chopach a na^yet o jednym osadniku, byy jeszcze bardzo pospolitem,

w wielu

nionem zjawiskiem ^s)_

okolicach najwicej rozpowszech-

-^{q jj^k

szybko

bowiem, jakby si

zdawa mogo, rozradzay si te chopskie osady i czsto przez dugie lata nie byo potrzeby wyprowadza z nich nowe i

roje

clioroby,

z

powodu

przeludnienia.

gód na przednówku

i

Bieda,

róne klski

czste wojny, nie dozwa-

lay im szybko si rozrasta ^9). Nieraz jednak zdarzao si,

OSADY CHOPSKIE.

53

e

kto ju przy pierwotnem osiedleniu pustkowia kilku chopów naraz w jednem miejscu osadza, by atwiej po-

doali uprawie rozleglejszego

obszaru;

niekiedy

wymagaa

rozmaito uytków okolicy, do których wyzyskibyo wprawy i osobnych wiadomoci. AV taszybcej wzrastaa osada, z kilku pniów si roz-

tego nawet

wania potrzeba

kim

razie

gaziajc, nazwa,

j

a nazywano

lub lasu,

jeziora

jeli

zwykle od jakiej góry, rzeczki, tu

i

od imienia którego

pomidzy

wikszej

nie

przewaya

patronymiczna

pierwotnych osadników,

z

towarzyszami

zaywajcego

naj-

powagi.

Wszystkie osady tego rodzaju powstaway przewanie na

ksicych

posiadociach

w wociach

i

kocielnych, mniej ich

panów wieckich

,

którzy

za byo

zwykle przy swoim

dworze trzymali czelad, pomni przysowia,

e

paskie oko

konia tuczy. Nigdzie prawie

wycznie

ludno wociaska nie zajmowaa si majc bowiem w pobliu kadej osady powicaa ich uytkom choby czstk

rolnictwem,

las, jezioro

lub rzeki,

si roboczych, od uprawy

roli

zbywajcych, a przytem, zwasz-

przemys domowy suy ku zaspokojeniu codziennych potrzeb ycia i gospodarstwa; bo pótna trzeba byo wyrobi na ubranie, konewki i cebry pozbija, pugi lub wozy przysposobi na lato. zrcznoci do najpotrzebniejszego w codziennem yciu rzemiosa, nie rónili si zapewne ówczeni chopi od naszych wocian,

cza

w

zimie,

najprostszy

i

W

tem

bardziej,

sposób

Jak

e

musiaa

w

za uprawa

trudno

zaspokojenia tych potrzeb

nich jeszcze

ziemi

nie

w

inny

wicej ten przymiot wyrabia.

zajmowaa wszystkich si robo-

czych ludnoci rolniczej, tak znów chopi, innym przewanie

zatrudnieniom oddani,

may ks

mieli

zwykle okoo chaupy choby

gruntu ornego, który na

Pewien podzia pracy posiadociach torów,

gdzie

dworu.

Tam

móg zreszt

wasn uprawiali potrzeb. istnie tylko

w

rozlegych

ksicych, biskupich lub bogatszych klaszwymagay wiksze potrzeby paskiego

tego

obok osad

rolniczych*"')

spotykamy

ju

wczc-

ROZDZIA

54

nie,

odkd nam

odrbne

osady,

tylko

które

—

U.

SPOECZESTWO.

róda pomrok si trudniy

dziejów odkrywaj,

nie

rolnictwem,

lecz

bd

bd

rzeto wyzyskiwaniem innych surowych podów, miosem, albo te przeznaczone byy do pewnych, wycznych

usug na paskim dworze. Jedna

ksice

j

i

ga

rolnictwa,

biskupie

któr wanie

mogy si

szczyci,

tylko

bya

posiadoci

tak rzadk, tak

wreszcie utrudniay klimatyczne warnnki kraju,

potrzeba

byo przedewszystkiem

ludzi,

wycznie

e do jej

niej

odda-

chopom, fachowe wiadomoci Kto chcia w swych wociach uprawy potrzebowa winiarzy, musia sprowadza, jeli nie

nych, u których obce polskim z

ojca przechodziy na syna.

posiada winnic, ten do

choby

mia

ich

z

swoich ludzi,

sztuki nauczyli. klejnot,

stwa,

jej

dalekich stron

którzyby si

e

Rzecz jasna,

od obcych przybyszów

zaywali powagi wród reszty chop-

szczególnej

bo bez nich przepadaa kosztowna rolina,

wdzicznym

tej

tacy winiarze, jako rzadki

na nie-

zaszczepiona gruncie^^).

Woleli jednak wówczas Polacy rodzimy miód od cierp-

soku obcej jagody,

kiego

bartnikiem poju

z

znaczn

i

a jeli

swoj potrzeb

kady niemal sam by mia smacznego na-

do

w ogóle chopi w miodzie skadali, to w rozlegych ksicych kocielnych znajdoway si nadto

pielgnowania lenych rojów, jeli

cz

posiadociach

odrbne

na

danin

i

osady, bartnictwu

niem byo, piwnic

wycznie

pask w

oddane, Ictórych zada-

miód zaopatrywa. Osady

ta-

zakadano wród lasów, byo; ale pszczoy za to roiy si obficie, lipowego kwiatu majc podostatkiemf^^). Tak znów w pustkowiach, nad brzegami rzek i jezior, mieszkay osady rybackie, których prac codzienn wiea ryba na stó paski przychodzia a suszon ich slub solon zapeniay si dworskie spiarnie siedztwie wieciy po nadbrzeach chaty bobrowników. Kiedy

kie

gdzie ziemi ornej ani pastwisk

nie

'^•^).

W

bowiem owy na grubego zwierza dla samego ksicia byy rozrywk i szlachetnem zajciem, kiedy na lichsz zwierzyn

OSADY CHOPSKIE.

55

chop z brzegu lasu sieci zastawia, bya, bobry z nór uawodnycli wypasza

lada

stwu, lecz leju,

kademu

kto

surowo wzbronione

kosztownem

o

,

polowaniu,

futrze.

nie

na

byo polowa

panów

to rzecz

a uietyllco clitop-

mia

to nie

Me kady

nie ,

osobnego przywi-

na pochliwe zwierzta,

zreszt zna si na tern

kady umia zaczaja si w

wodzie,

by

ostronego mieszkaca rzecznych zamków oszuka, znale

w nieprzystpnej kryjówce obroni si przed ostrym zbem bobrowym, z którym nie byo co artowa, skoro mode drzewka nadbrzene paday pod jego ciciem; mdrego zreszt trzeba byo bobrownika, eby ogldnem polowaniem w rozmaitych miejscach swego obszaru, nie wytpia go

i

do szcztu cennej zwierzyny. Z ojca zatem na syna przechodzia

w

spucinie

ta

sztuka

w

którym roboty nigdy nie zabrako

caym

wszdzie

lgy

tpiono, nigdy

sam pan mia

si bobry.

poów

nie

,

wród

bo gdzie tylko

kraju,

bobrowniczych osadach, ich

lasu

woda si wiecia,

Jakkolwiek ich

by

do

cho

za

byo

po

co niemiara

zanadto obfity; jeli bowiem

zawsze znalaz na nie chtnego

futer do zbytku,

kupca 6^).

w wociach swoich posiada rozlege pastwiska oddawa ich pod pug, lecz utrzymywa na nich liczne stada koni, trzody, krów, woów owiec, musia mie do pielgnowania byda pasterskie osady skotników. Jeli kto nawet mao dba o bydo rogate aowa dla pastwisk, do majc nabiau, weny misa z chopskich danin, to Kto

i

nie

i

i

i

pokan kady z panów dba musia, sam ksi. Gdzie wic tylko wród dostpniejszych lasów byszczay ki, zdatne do hodowli stad koskich, wszdzie niemal mona si byo spotka z osadami koniarzy, którzy pali stadnin i ujedali rebita, zanim je do stajni o stadnin liczn a a.

có

dopiero

paskiej oddano ^^). Rzemielnicze osady gniedziy si

ksicych biskupich lub Chop bowiem albo biedny i

przy

w

pobliu zamków

bogatszych

dziedzic

klasztorach.

zagonowy sam sobie

EOZDZIA

56

zbija drewniane

cliaupy

ksi

jednak

szych panów,

mu dwór w

umia

sobie

pewno

biskup, lub nieraz

i

potrzeby zaopatrywali

te

biegoci

w swem

a nieustann;

rzemiole,

wszelkie naczynia drewniane, zduny

paskie

ale z stolarskiem

e

stawiali

z

ich

wpraw wyrobu

sprztów do zapenienia

z gliny,

gród

ksicy zbijali

w

szewcy równie

ciele

dostarczali

wyrabiali wozy,

koodzieje

izby,

kady

plonów potrzebowa, korabnicy

na rzekach,

lepili je

robili

modrzewiowych tramów^

zarazem obeznani rzemiosem,

których co niemiara

w

ludzi, którzy

potrzebowa si powstydzi. agiewnicy

nie

nietylko dwory

i

który z moniej-

i

musia mie gromadami osobnych

doszli do takiej

sam pan

sam ciosa belki do naprawy uszy z bydlcej skóry;

naczynia,

cliodald

i

SPOECZESTWO.

II.

do zwoenia danin

okrty do przewozu

osobnych osadach trzymali

byy rzemiosa pospolite, którym lada chop móg podoa, cho moe nie tak dobrze, jak paski rzemielnik. Bardziej cenieni ju byli si

pobliu dworów. Wszystko

kowale, którzy

to

jednak

or

pod których mota wychodzi

z

pancerzem

i

tarcz

osaniali

rycerstwo

i

szyszak,

na wojn.

Nieraz wprawdzie wytworniejsz zbroj przywozili zagraniczni

kupcy; niejeden jednak kowal

ksicy zna

dosy na swojem rzemiole, eby.

bo e w

sztunek;

si niezawodnie

misterny nawet

wyku

ryn-

posiadociach monarszych nie brako

wprawnych mistrzów pomidzy rzemielnikami, o tern wiadcz cae osady zotników, którzy do skai'bca dostarczali kosztownych robót z drogiego kruszcu. To te i z tokarzami mona byo si spotka midzy chopami zrcznych

ksicia

zamki

i

i

cho jeszcze wszystkie niemal byy budowane ^6), zamkach, w wikszem jeszcze, ni rzemiel-

mularzy nie brako,

z

drzewa

Tu

przy

nicy pobliu

,

przytykaa do mieszkania paskiego ostatnia

grupa osad suebnych, skadajca

w zamku speniaa

sub

kuchenn, która

i towarzyszya zarazem podróach po kraju; bo panowie wieccy, tak licznym dworem nie otoczeni, na do-

i

orszakowi ksicia

swoje zadanie

lub

biskupa

w

57

OSADY CHOPSKIE.

mowej poprzestajc

nie potrzebowali

czeladzi,

osobnych

osad piekarzy,

sytników.

W

utrzymywa

piwowarów

kucharzy,

i

zachoway w rozmaitych okolicach kraju

mnienie

miodo-

osadach takich, po których przymione wsporozliczne

nazwy miejscowoci, jak Kuchary, Piekary i t. p. z pokolenia w pokolenie przechowywaa si tradycya wypróbowanej biegoci w sporzdzaniu smacznego pieczywa, wytworniej;

szych potraw

dobrych napojów,

i

dworskie z dawna przyw^yko

Wszystkie

by

musiay

suebne

te

liczne,

do których podniebienie

'^").

osady

z

natury rzeczy nic tak

jak rolnicze, I im

dawa

zrazu

pocztek

jaki niewolnik, wiadomy kowalskiego rzemiosa lub karz, samotnie osadzony

w

pie-

chaupie opodal zamku, którega

t sam sub peniy

przez cae ycie. Ale dawano tym osadom bardziej si rozrasta, nili tego potrzeba dworu paskiego wymagaa; a dzieci

wnuki

i

rzecz jasna,

e

nie

e

zwaszcza

bya

i

biego w

szczególnie cenion,

cz

strony

wzmoga si czem

nik,

wytworniejszych rzemiosach

noci

niechybnie

osady zotniczej lub tokarskiej, jeli przez kilka

by

musia

pokole 6^). Bo cho

by

by

jego

jej

taki

w inne ludno

rzemiel-

ask u pana

zrczniejszym, tem wicej

sobie zaskarbi, zawsze

nieniu

przenoszono

rzadk

wasnoci

i

móg

kademu

ski-

powolny, dopóki go dobrodziejstwem wol-

nie obdarzono.

AY stosunku do pana niczem bowiem osady suebne nie

róniy si od

rolniczych.

I

wzgldem

mia pan na jak je

nich

prawo do caej siy roboczej, sta byo, mogc cay plon ich pracy na swój uytek obraca, a musia im w wasnym interesie tyle zostawi, by

nieograniczone tylko

im na

ywno

i

odzienie starczyo.

ISTa

to

mia kady

bartnik,

choby drobny kawaek gruntu przy chaupie któremu zbdny od gównych zaj czas móg powici; wolno mu byo zreszt korzysta z uytków wody rybak

rzemielnik

i

,

i

lasu,

wszystko jednak, co jego

waciwe

dao, odstawia musia do dworu. Ale jak

zatrudnienie z

wy-

rolniczemi osa-

ROZDZIA

58

wchodzi pan


daniny w naturze, plonu móg rolnik
II,

—

SPOECZESTWO.

w ukady,

nieraz

ustanawiajc

po którycli sumiennem uiszczeniu reszt

dla siebie zachowa; tak suebnych, oznaczano niekiedy stale

osad

Prócz danin,

waciwego

z

wymawiano jeli uytki

okolicy

Tak np. daa si w

r.

stae

w

i

ich

stosunku

obowizki.

zatrudnienia osady wynikajcych,

sobie przytem inne dodatki

w

surowych podach,

daway ludnoci sposobno do ich zbioru. w Domuiku pod Przemtem osada rybacka ska1210

z

szeciu chopów;

Padoch, Switosz, Plewna

w

trzy dni

goci okcia

gdy w

prócz tego

i

okolicy

lesistej

nich czterech,

tj.:

Nudosza, obowizani byli przez

i

skada

tygodniu,

z

ksiciu danin po 12 ryb, du-

po

trzy garnce

atwo byo

miodu co roku,

bez wielkiej pracy

par

utrzyma; Nowosz i Racaw jednak musieli z synami codzie na poów ryb wychodzi wszystko, co naowili, zabiera im wodarz ksicy ^^). I rzemielnikom oznaczano nieraz w ten sposób stae ich obowizki; w Trzebnicy np. kady z agiewników dawa co roku na Wielkanoc po jednej beczce, agwi i kadzi, a nadto przez cay rok obowizany by naprawia wszelkie naczynia drewniane; w Szczytkowibarci

i

cach tokarze wyrabiali co roku po 15 piknie wytoczonych

garncy do mierzenia pynów, i

oprócz tego na

Boe

cile odmierzon objtoci

z

IS^arodzenie,

tomiej musieli dostarcza po

na Wielkanoc

kubków

sto

'^).

i

na

w.

Bar-

Rzecz jasna,

e

jak dla rolnika lub rybaka, tak tem wicej dla rzemielnika dobrodziejstwem

byo

takie stae oznaczenie

obowizków pod-

daczych, gdy odbywszy robot dla pana, móg reszt czasu obróci na prac, która mu nieraz na pobliskim targu so-

si opacia. Przez prac swobodn podnosia si godno takiego czowieka wicie

musia

o

wywiczenie si

w

wyrób, na targu sprzedany,

By i

w

wic materya

na klas

samego

i wicej te dba swojem rzemiole, jeli mu

mia przynie dobry zarobek. przemysow w narodzie, bo

nieustannem prac tylko mozoln ni wzbijaniem si ku zamonoci, starga rzemielnik

zachodnich krajach

przez

dla siebie

i

OSADY CHOPSKIE.

pta cho

pierwotnej niewoli.

I

w

59

bowiem zaczynaa si, objawia niejaka skonno

Polsce

nieznacznie jeszcze bardzo,

ku zamianie tych ciarów realnych na pienine opaty, byy w dziejach ludnoci przemysowej stopniem przejciowym od pierwotnej niewoli do wyswoboktóre na Zachodzie

dzenia

''^).

Takie

byy

rozmaite kategorye osad chopskich. Tylko

samem odmienne obowizki wzgldem pana, stanowiy jedyn midzy niemi rónic, stanowisko ich spoeczne byo bowiem jednakie. Midzy ludnoci chopsk, osiad na wociaclr ksicych, spotykamy nadto jeszcze osady, l^tórych znaczenia i obowizków nie tak atwo wytómaczy. Tak we wszystkich czciach kraju posiada inne zatrudnienia, a tem

ksi komorników, którzy prawdopodobnie odprawiali kolejno sub pokojow na zamkach do posug pospolitych i

wszelkiego rodzaju byli przeznaczeni ''2). Nierzadkie

osady

naroczuików

i

dziesitników.

Jeli pierwszych zna-

niewyjanion musi pozosta zagadk, to byli zapewnie usch ju wczenie pozostaoci ganizacyi, kiedy na kad dziesitk wieo chopów, jednemu z nich oddawano nadzór i czenie

zbierania plonów.

wie, czy jeszcze

Byo nie w

to

moe i

pastwowego miertelny

dawnej or-

osadzonych

obowizek

pierwotne urzdzenie

,

kto

wyksztaceszego Bo jeli dziepastwie Chrobrego,

instytucye cios

zaday.

ju instytucy w waciwy ich charakter, wskutek osady w miejscu, niegdy przez nadzorc

sitnicy byli zbyteczn to

dziesitnicy

czasach lechickich ksistw plemien-

nych rozkwite, któremu czas ustroju

te byy

równie zaciera si

wzrostu liczniejszej dziesitki zajtem,

wskutek rozmnoenia si dziesiciu lub wicej osad na obszarze, który pierwotnie ta dziesitka

chopów zamieszkiwaa. Dugo jednak pozostaa dawna nazwa osadom, które od pierwotnych osadników wywodziy pochodzenie, a z ni moe i jakie guche echo niektórych atrybucyi i obowizków obumarej instytucyi, obok zwykych

KOZDZIA

60

ciarów, z

II.

—

SPOECZESTWO.

które ta kategorya chopskiej ludnoci, wspólnie

innemi osadami ponosia '3).

Praca

ludnoci,

tej

cik, niewol

y-

przygniecionej,

cz

wia ksicia,

bogate duchowiestwo i znaczn, spoeczestwa, którego najnisza tylko warstwa z rk wasnych musiaa. Dla wszystkich bowiem odcieni wolnej ludnoci

wyy

wieckiej, dla

dyki

i

dla

wasno i

monego

pana, dla rycerza, szlachcica lub

biednego dziedzica na

maym kawaku

bya podstaw stanowiska spoecznego, w niej ródo wysokiego znaczenia bo-

ziemska

jak jedni mieli

i

gactw nieprzebranych, tak drudzy trzymali si od której

dynej kotwicy, klejnot

w

gowie

yn

i

std zasada

jej,

zawis najdroszy

wolnoci. To

osobistej

wa-

gruntu,

dziedzictwa

tak

czowieka

dla

te strzeono

jak oka

jej,

wan

jako je-

bya sprbyo zgoa

wszystkich spoecznych stosunków. Inne to

ni u chopów; jeli bowiem chop zostawia synom ten kawa gruntu, na którym si w niewoli urodzi i cale ycie przepdzi, przywizany do niego w pracy dla cudzej korzyci, na to tylko dostawaa im si ta spucizna, ale upomnie aby pan nadal mia z niej ten sam poytek si o ni nie mieli prawa i na skinienie paskie tam musieli, gdzie im nowe wskazano siedlisko. Prawdziwe dziedzictwo dawao wasno zupen, przechodzc bez dziedzictwo,

;

i

adnych ogranicze

z

pokolenia

w

pokolenie, „po bliszoci,,

na wszystkich zstpnych pierwszego waciciela. Tylko kto

sam si jakiej

woci dosuy,

ksicego, móg ni rozporzdza Bóg

da

dzieci nie

j ksi

a

mier

czy kupnem,

czy

go nagle zaskoczya,

jako „pucizn", do której dalsi krewni

nie mieli prawa.

Kada

z

daru

do woli, ale te, jeli

jednak ojcowizna,

kada

mu

zabiera

zmarego

wo,

po

przodkach odziedziczona, przechodzia po bezpotomnej mierci

waciciela na najbliszych krewnych po mieczu a potom-

ków wspólnego sach pierwszy

ze

j

zmarym

dziada, który

w

prastarych cza-

posiad. Wszyscy zatem potomkowie

wspólnep-o przodka

mscy

uwaali si za dziedziców caego obszaru,

LUDNO który niegdy

MAEGO

SWOBODNA. DZIEDZICE

nalea,

do niego

a

e

bywa stróem starych iustytucyj nic tak oporutrzymywao, jak wiadomo i ywe poczucie

si

tej

polskiej

nie

,

wspólnoci rodowej

szów, zakupujcych

Nietylko magnat

która

,

w Polsce woci,

kady

wiedzia, kto

dzic zagonowy,

cho

go

w

los

bya

mu by w ale

i

dokuczaa,

tern baczniej

rodzinie naj-

najuboszy

wanie dlatego, uwaa, eby go w

choby

postrachem.

dzie-

dalekie strony od pierwotnej

siedziby przodków przerzuci,

dalekiego krewniaka,

przyby-

dla obcych

takim

dalszym nawet bratem lub stryjem,

e

mu

razie

bieda

mierci

najskromniejsze dziedzictwo nie

'^^).

Dziedzic

maego

gruntu, niegdy

dowie spoecznej lechickich plemion, dziesitkiem

lat coraz

ckiego.

przewaajcy typ w bustawa si z kadym

rzadszem zjawiskiem,

w

czasach Krzy-

stanowi jednak bez wtpienia liczniejsz jeszcze

woustego

klas od bogatszej

i

61

osobisty naj-

interes

czujniejszym nie

mino

GRUNTU.

braci

Setki jednostek

cigle jeszcze

w

hierarchii

z tej

wstpoway

klasy

spoeczestwa wiewzniosy si

ju byy

po szczeblach zasug wojennych,

suby

dworskiej i ask ksicych na wyyny lepszej doli wadyków lub nawet magnatów, wiksza jednak nierównie liczba, ciarem biedy przygnieciona, spadaa nieustannie

w

niewoli.

chopów swobodnych, Róne te byy i w tej

statku,

przedsibiorczoci

si

szeregi

i

jeli nie do stanu osobistej klasie odcienia

wedug

do-

szczliwej gwiazdy, pod któr

komu przyszo podzieli ojcowizn pomidzy synów na pomniejsze rebi, ciszy ju by los jego dzieci, a có dopiero wnuków i prawnuków, chyba e któremu z nich udao si w gór wydwign, a wtedy i sam biedy nie zazna i o dalszych krewniakach pamita. poród rebiów dziedzicznych szeroko rozgazionej braci jekto urodzi. Jeli

W

dnego rodu, wchodziy nieraz klinem role ssiadów, od innego

pochodzcych przodka, lub grunta ksice i kocielne, na których chopi siedzieli, cho w dawnych czasach cay obszar

dokoa do jednego nalea

dziedzica,

pradziada prze-

ROZDZIA

62

II.

—

SPOECZESTWO.

wanej czci póniejszycli jego "wacicieli. Jakkolwiek bowiem wspólno rodowa bronia przejcia ojcowizny w cudze rce, to przecie nieraz wszyscy bracia i stryjowie zgodzi si musieli, by który z nich obcemu ziciowi odda kawa swego rebi kocioowi zapisa albo ksiciu odsprzeda. ,

Mekiedy jaki pan mony wspólnego rodu z dziedzicami niewielkiej woci, zgosi si po dzia, który na przypad po mierci którego gruntem

w

z biedniejszych braci,

ich rebiami graniczy,

z

tak póniej

i

cho

swoim

sam siedzia daleko

obszernym dworze, a tylko chop, osadzony na nowo na-

bytem dziedzictwie

skada mu

,

wo

wreszcie

plony na niem zebrane. Skoro

taka, od samego pocztku niezbyt obszerna, si na kilka lub nawet kilkanacie pomniejszych

rozprysa

musia mie w obrbie swojej drobnej posiadoci wszystko, co do gospodarstwa naleao, a wic i rol orn i pat pastwiska, które zwykle zarazem za

kady

rebi,

dziedzic

k

suyo

i

niedziw

wic,

choby may kawaek osobnego lasu skpy bar-

nieraz nawet

e

;

takie miniaturowe gospodarstwo

dzo plon przynosio, a

ywi

i

siebie

i

rodzin,

od ssiada chopa,

wna dzie.

a

e

zupenie Spory

zuboay

z

mao

którym go

Byli jednak

'^).

kawa

wy-

si róni w sposobie ycia ndza moga niebawem zró-

w

tej

klasie

gruntu nigdy im biedy

zamoniejsi lu-

i

zazna

im rol uprawiaa,

wic

i

nie

majc

sami niewiele nawet tykali si puga,

czeladzi, która

ze

zmuszony

dziedzic

dawa, kilkoro

do wojaczki wicej

si garnli i radzi wydawali si za rycerzy czyli wadyków. To te wadycztkami zwano artobliwie takich pyszaków. Ale a

w

midzy synów

podzieli,

drugiem lub trzeciem pokoleniu kilkanacie

ju gów

kiedy

z niego

pominali

przyszo

wyy o tych

dziedzictwo

musiao, prawnuki takiego wadycztka zazachciankach swego przodka

w

dziedzictwie nie

mogc

si

byo te waciwie cisej

stanie.

wadyk

Nie

a mniejszej

gatsze „rycerstwo" z

si utrzyma,

woci tej

dziedzicem,

i

nieraz przy

chopskim znaleli granicy

midzy

cae bowiem bo-

chudziny przed laty wyroso

i

ci-

MAEGO

DZIEDZICE

si wydobywao;

gle jeszcze z niej

wielu

byo

stali

w

,

GRUNTU. WADYKI, EYCERZE.

takicli

gbokie poczucie spoewadykami rycerstwem.

pojciach narodu tkwio

rónicy midzy pospólstwem

cznej

a

,

Jeszcze za czasów ojca Krzywoustego nie

darowa

stwo

nica.

Ju

bowiem

sawem mamy „nobilitacyi."

w

I dawniej dobrze

Wtedyto

pochodzi

dzi, bo

ksi,

bya

znana ta róz

wród krwawego

ocalony

powiceniem jakiego wojownika,

z szlachetnego

dobra

i

tego rycer-

wojnie Kazimierza Odnowiciela

rodu,"

„szeregowcem," wspaniaomylnie

go

mogo

chudopachoków wy-

lichych

Ma-

najdawniejszy znany przykad pierwiastkowej

tylko bohaterskiem „nie

e

Sieciechowi,

wadyków '^).

nosi nad

cho

tem wszystkiem,

z

na rozgraniczu obydwóch klas

którzy

,

63^

mu

znaczne

lecz

by

i

który

pospolitym

mu t przysug

nada

boju

wynagro-

dostojestwem wyniós

wadyków "). wic rodu pochodzili wadycy.

midzy

pierwszych

Jeli zai Z szlachetnego zawsze by przew^anym czynnikiem ten wzgld wszdzie to có dow^ stanowisku wyszych warstw spoeczestwa, zasady dziedzictwa gdzie wobec piero w Polsce ówczesnej i

,

tak rozlegle pojmowanej

i

zastosowywanej

,

w

ywo-

penej

ci utrzymywaa si u wszystkich wiadomo, od jakiega przodka kto wywie si zdoa. Za czasów Krzywoustego zbroj ten rycerz, któdobrze jeszcze móg dwiga rego ojciec pamita panowanie Chrobrego a dziad z tym wielkim królem dobywa Kijowa i dosuywszy si na jego dworze zaszczytów i majtku, potomkom obok niejednej woci saw zacnego rodu zostawi. Kiedy za Kazimierz swego

cik

cz

rycerstwa obroc wynosi midzy wadyki, znaczna a jeli kto do szlaz puków Chrobrego chetnego rodu roci sobie prawo, to musia przynajmniej przez trzy pokolenia znakomitych mie przodków, którzy je-

pochodzia jeszcze

szcze

w

,

pogaskich czasach, za odrbnoci plemion

synli niepospolitem znaczeniem. Jako wyobrazi eby w poród ówczesnego rycerstwa

kich,

,

by

lechic-

trudno sobie

potomków szczepowych

ksit

z

nie

miao

doby pogaskiej

le-

ROZDZIA

64

SPOECZESTWO.

Choby nawet

chickich plemion. z Piastami,

—

U.

niejeden ród ksi.^oy

choby przygnbieni wnukowie przez dugie czasy to

stronili

w

zapomnieniu

czy porzdkiem

cc

si

saw

wadców

lechickich

ksicego

rodu, jeli nie chcia

musia si zgodzi

z

nowym

rze-

pod znakami Chrobrego, Mieszka czy Ka-

i

zimierza dobija

,

starych

od majestatu nowych monarchów,

przecie niejeden potomek

zmarnie

w walce

przeladowany przez nich, ze szcztem wygin,

si chway, przed wszystkimi innymi a znakomitego

starego

rodu

i

szczy-

szlachetnego

Z tych ksicych zatem prawnuków i z potomków znakomitych rycerzy, którzy w subie u pierwszych chrzecijaskich monarchów doszli do znaczenia, wyrós wczasach Krzywoustego liczny zastp wadyków i rodu zacnoci pochodzenia

i

''^).

dostatkiem

wysoko wzniesiony ponad rojowisko

dziedziców na

ubogich

maej woci.

wyyn wynie jednak moga kadego chudolaska monarsza, jak tego przykad pachoka wdziczno Do

tych

i

obrocy Kazimierza

wród

rok

te co wojen wzmaga si zastp wadyków

najlepiej

nieustannych

Niezawodnie

dowodzi.

takimi przybytkami z niszej klasy. Co wicej

móg da

w

ten zaszczyt spotka, jeli

,

wojennej

nawet chopa potrzebie od-

jak przysug godn takiego dobrodziejTak ów chop, który w wojnie wgierskiej Krzywoustemu ycie ocali, dajc mu swego konia, skoro pad rumak ksicy, nie próno baga go wród wrzawy bojowej, by o nim ksi po powrocie do kraju pamita, bo nietylko ksiciu wielk

,

stwa.

zdjto

ze pta

ma

monarszego nadania,

z

chopskiej niewoli

za rycersk na wojnie

i

zasug

w '^^).

,

ale

i

woci

bogate otrzy-

poczet rycerzy go zaliczono

Waciwej

nobilitacyi,

wpó-

niejszem tego sowa znaczeniu,

nie znay owe czasy, jeli bowiem wskutek aski ksicej zosta panem obszerniejszej posiadoci i urzd jaki na dworze otrzyma, to ju przez to samo liczy si do wadyków, a cho zacnego rodu rycerze moe na nieraz jeszcze krzywo patrzyli, to synom

kto

jego

i

wnukom

nikt

ju

nie

móg

zarzuci pospolitego po-

"WADYKI. ETCEEZE.

Czasami jednak uroczysty akt rycerskiego paso-

chodzenia.

cho

zwa

kto nie

rycerzem

,

ksicy ci, w takim za wadyk, miao móg si na-

wzgldów

wania dopenia miary razie,

65

mia

ojca

skoro go sam monarcia „pasem rycerskim"

Wczenie ju ten zwyczaj z Zachodu do Poski zawita, ju Wadysaw Herman po pierwszem zwycistwie Krzywoustego nad Pomorzanami, wspania na zamlvu pozaszczyci.

ckim wyprawiwszy uroczysto, wraz

ników

z

synem wielu rówie-

pasowa na rycerzy s"). Niejednemu bowiem polskiemu wadyce przyszo si otrze o zwyczaje rycerstwa jego

zachodniego,

którym przez

Wyjtkiem

otwiera.

awanturnicza

to

pocigna

obcych panów,

to

wprawdzie byo, jeli kogo

yka

w

sub

na jaki czas za granic,

wyjtki

ale

zwolna do kraju przystp si

takie

zdarzay si niezawodnie,

a w legendzie heraldycznej o praojcu Zaprzaców, kryje si zapewne wspomnienie jakiego prawdziwego faktu z tych

starych czasów.

Cho

zreszt Polska nie

praw krzyowych, mimo czasem

z

towarzyszami

Jaxa

to ten lub

garna si

ów wadyka zapdzi si

Francyi lub Niemiec

z

do wy-

a

do Pale-

Miechowa, fundator Boogrobców, z Jerozolimy sprowadzonych, nie by jedynym tego rodzaju przykastyny.

dem

81),

z

nieraz

rycerza,

bowiem zdarzao si spotka

i

mniej znacznego

którego z czci dla niezwykych przygód „Jeruza-

^2), Z Henrykiem Sandomierskim zreszt niemao rycerstwa musiao Ziemi oglda *3),

lemczykiem" nazywano

wit

w

za

drugiej

wielkiej krucyacie pospieszy za

cay oddzia Polaków

Zawsze jednak biaymi krukami rzy

gniazda

aczce cej

w

Konradem HI

^^).

ojczystego

odbiegali,

byli ci rycerze,

by po awanturniczej

obcych krajach na staro do domu powróci.

tu-

Wi-

tradycyi rycerskiego Zachodu dostawao si Polsce przez

obcych przybyszów wojennego rzemiosa. Jeli bowiem przygód

gnay z

któ-

w

i

sawy

pragnienie

wiat

Niemiec, a

szeroki

moe

i

Smolka. Mieszko Stary

z i

niejednego

polskiego

dza

rycerza

wicej awanturników Francyi przybywao do gocinnej Pol,

to

nierównie

jego -wiek.

5

ROZDZIA

66 ski

si

kadego

gdzie ,

dworze

w

ksicym

—

SPOECZESTWO.

dzielnego wojownika dobre przyjcie na

czekao.

Ju

za czasów Chrobrego

otwary

gocinne podwoje dla rycerskich „goci." Kto

Polsce

za w

z nich

II.

da dowody mstwa

pierwszym boju

zr-

i

cznoci, tego „nie jak rycerza, ale jak królewicza jakiego"

mu tylko czego zbywao, król wspaniaomylny obsypyw^a go niezliczonemi bogactwy. -Gdyna dworze szanowano, a jeli

by mi tak dane byo," mawia Chrobry, „dzielnego rycerza

wykupi

od mierci

,

jak go darami

by, przygniótbym mier sam byle tylko taki kwiat mstwa i

*^)."

Byoto zreszt zupenie

w.

rówienik Chrobrego,

wydo-

odwagi rycerstwu mojemu

i

zachowa

mog

z niedostatku

brzemieniem mych bogactw,

w

bo

duchu czasu,

Szczepan wgierski, przeciga go

moe jeszcze w przyncaniu obcych rycerzy do kraju nawet w upomnieniach dla syna swego spisanych przekaza i

,

,

mu

midzy zotemi panowania reguami,

postpowanie

to

wyranie go przestrzegajc, „e le jest pastwu, w którem tylko jednym mówi jzykiem **6)." To te od czasów Chrobrego przez dwa wieki nastpne nie mao tego rónojzycznego rycerstwa przybywao do Polski, z tego róda nieustannie zasila si zastp naszych wadyków napywem obcego ,

i

ywiou. dzie

Do przejrze szeregi rycerzy Krzywoustego, a znaj-

si midzy nimi niemao Azzonów, Rykoldów, Rudolfów,

Oldbrandów, Arnulfów, Odonów, Wilhelmów, nawet Hektor

by w

ich gronie

,

ywy lad zagniedenia si reminipoematów o wojnie trojaskiej w jakim zamku ^'^). Za synów Krzywoustego mia jako

scencyi z rycerskich

nadreskim

ju

moe

Tuto, niedawno

doci

,

e móg

z

Niemiec przybyy rycerz,

bez uszczerbku

tyle posia-

wo swoj pod Rud

kla-

Syn

miechowskiemu darowa ^^). te w owych czasach Hugon, Bukrem zwany, Saksoczyk moe z rodu, który w wojnie domowej po mierci Krzywoustego tyle usug sztorowi

rycerskich

odda modszym

jego synom,

ew

dalekim kla-

poeldeskim jemu gównie przypisywano zasug ich zwycistwa. By to dug wdzicznoci, który naleao si

sztorze

WADYKI, spaci krwi

RYCERZE.

67

starego ksicia, za jego szczodre dobrodziejstwa,

goym

mieczem do Polski przybywszy, otrzyma Hugo od Krzywoustego niemao ziemi na Kujawacli i chopów ksicy cli „spudowników* do jej uprawy. Ry clio te przybo

z

wykali

ci

obcy rycerze do gocinnej nowej ojczyzny,

i

w

po-

tomkach

ich

niedugo znika wszelki lad obcego pochodze-

Ju

syn

Hugonów Pawe,

nia.

od innych wadyków,

z

si zapewne róni

nie wiele

których

pod Radziejowem ssiadowaa, wnukowi

za

sta si nawet polski przydomek Grabicliy matki okiem spdzali bowiem dziecinne

Marcinowi do-

Pod

^^).

lata

polskiej

synowie cudzo-

ju tymczasem w mozacz zaprawia do owów

ziemskiego rycerza, dopóki ich ojciec,

wie

wywiczony,

polskiej

lub wojennego rzemiosa

nie

spoeczno

i

''^).

ywioów skadaa si w

Z tak rónorodnych ówczesna

Obcy przybysze

rycerska.

cokolwiek

z

nieustanny

za

przybytek

z

odwiea

natomiast

równoczenie

ców

zakroju rycerstwa niemieckiego

Tak wic

wiastku.

i

Polsce

przynosili

jej'

francuskiego,

klasy chudopacholskich dziedzi-

na gruncie

dwoma przeciwnymi prdami wicej,

wo

posiadociami jego

,

si

rodzimego pier-

równowagi pomidzy tymi

utrzymywa si

tradycyjny typ polskiego wadyki,

przeszczepiajcy si

cznemi

dobrami

którego

waciwociami rycho przesikay

z

jednolity mniej

wraz

ojca

dziedzi-

z

na syna,

nieliczne

typ,

objawy

ku jednemu ub drugiemu kierunkowi jeli nie w pierwszem, to w nastpnych pokoleniach. ]^ie mona przytem zapomina, epok najobfitszego przypywu obcych zboczenia

,

e

byy

pierwiastków

czasy trzech

Bolesawów

i

znacznie si zmniejszy, jeli nie usta prawie

mierci Krzywoustego, terów,

dworze

Kiedy

odkd

e

prd

ten

zupenie od

Polsce zabrako królów boha-

na których wojowniczym a synnym ze szczodroci

wietna przyszo miaych rycerzy czekaa.

tak

wic

pod

wpywem

krucyat

na Zachodzie

zoty wiek redniowiecznej szwaleryi, kiedy francuskiem

i

w

zawita

rycerstwie

niemieckiem zapanowaa atmosfera romansów 5*

EOZDZIA

68

—

II.

SPOECZESTWO.

poda o królu Artusie kiedy mianowicie kult damy godem hasem rycerskiego ycia ju wówczas polskich spoeczno wadyków nie odywiaa si napywem Z

cyklu

,

sta si

i

zachodniego

stanowczo

,

pierwiastku,

ywio

gór i obcym dla niej pozosta cay wiat uczu i poj, zachodniemu rycerstwu w^aci-

czarodziejski

Nie szamotao si

wych.

swojski

natomiast,

stary

wzi

po wszystkich

mode

piskl wadyczego gniazda

krajach wiata, jak

synowie rycerskich ro-

w Niemczech i w-e Francyi którzy giermkami wiczc si w rzemiole pod skrzydem synnych bohaterów, wykoysawszy wyobrani odurzajcym napojem rónorodnych wraycia penego przygód, na staro dopiero w dziedzicznym osiadali zamku. Ale zamków^ rycerskich tych gniazd ognisk romantyki redniowiecznej brako , drewnianej Polsce." Nie mia co robi w woci dziedzicznej nasz wadyka, bo go cign ku sobie magnes ksicego dworu, bo koa soca monarszego majestatu wszystko jeszcze w najgbszej dzin

,

e

i

,

i

obracao si pokorze

,

z niego

jedynie czerpic ciepo ycia,

jego tylko owiecone blaskiem.

Gociem te tylko bywa wadyka w swym dworze na woci, w którego modrzewiowych cianach, pod

dziedzicznej

okiem

ony

i

niewiast

by

suebnych, rosy mu

dziatki.

Jeli

ksiciem na wojnie, to milszy mu by zawsze ruchliwy gwar ksicego dworu, nili pisk dzieci domu. Zdarzaa i jednostajny klekot koowrotka w wasnym si spotka dwory wadyków, które przez cae lata stay nie

wypado

pustk

z

paska w

si krcia, pod nadzorem wypróbowanego z wiernoci wodarza, bo pan z ca, rodzin bawi przy ksiciu; ony takich wadyków ksinie byy towarzyszkami i do wspólnych z caym dworem zasia-

day

i

tylko czelad

biesiadni), a dzieci

kraju, zaskarbiay sobie to

byy

tylko wyjtki.

w

ycia

syty,

wadcami przyja. Ale

igraszkach z przyszymi

wczenie

ich

ask

i

Zwykle ona wadyki pilnowaa domu, trudów bojowych i dwor-

czekajc samotnie, rycho skiego

nich

m,

na czas jaki przy

niej

wypocz

przy-

DWÓR l)dzie.

w

I

WOCI

Kiedy bowiem wojny stronach

dalekich

WADYKI. byo,

nie

duej

przebywa,

wadyce zabawi u domowego

ogniska,

69 a

ksi

wypado

nieraz

a chleb

gdzie

z

wasnej

cho na drewnianych lub glinianych podana misach, lepiej mu nieraz smakoway, ni najwytworniejsze potrawy ksicego stou na srebrnej lub zotej zastawie. Rycho mu jednak przykrzyy si ciche rozkosze domowego spokoju, i cho o wojnie nic nie byo sycha, jeli ksi tylko w swych pochodach po kraju roli

i

zwierzyna

zbliy si do

z

wasnego

boru,

znów, zaczerpnwszy innego powietrza

miociwemu

do pospiesza, eby

jego siedliska, co rychlej

panu,

i

przypomniawszy si

pewnym

napowrót po

czasie

w

progi

swoje zawita.

Rzadko zajania samotny dwór wadyki jak uroczystoci wspania, którby sam nawet ksi odwiedzinami swojemi zaszczyci. Skoro jednak zdarzya si do tego spo-

sobno, zasoby,

ciom

to z

wtedy niczego gospodarz

nie

aowa

i

wszystkie

dawna nagromadzone, pkay, byle dostojnym go-

nie

zbywao na

pomieszczenie

niczem.

ksicego

aden

orszaku

i

dwór

nie starczy

na

licznych goci sproszo-

wic setki namiotów, jak w obozie, rozbijano dokoa ^^j^ lada te to musiaa by uroczysto, eby kto w swojej

nych,

Nie

takie gody

dziedzicznej siedzibie

wyprawia, chyba wesele

powicenie kocioa, który sobie jaki wadyka wybudowa w swych wociach. Czasem jedno z drugiem razem czono, jak przy pamitnem powiceniu rudzkiego kocioa, albo

cho ksia

krzywdo na to patrzyli, jeli kto „Boskie zalu-

z cielesnemi jednoczy." To te temu niewaciwemu poczeniu obydwóch uroczystoci przypisywano nieszcz-

biny

liwe wypadki, które zamciy Mniejsza o

pooy, wisku,

dy w

to,

bo ale

e

w

to nieraz

z

rudzkich godów.

goci drugiego trupem

si wydarzao przy wikszem zbiego-

kiedy Krzywousty

lasy

wesoo

zwadzie jeden

z

zabawi si owami

czci

swego orszaku po-

a reszt goci weselnych

przy uczcie zostawi, nagle przyszo rozbawionym biesiadni-

ROZDZIA

70

kom przypasa miecze

—

ir.

i

SPOECZESTWO.

na koniu

ksiciem pospieszy,

za

e

w gbi lasów wpad w zabo rozesza si pogoska, sadzk Pomorzan; na szczcie wczas jeszcze zdyy posiki, ale

ju

cz

trzeci

tylko

orszaku

ksiciu zastay,

przy

reszta lega pod mieczem przewanej siy podstpnyci najedców^^).

Guchy

spokój

wadyków,

rach

i

od

panoway po dwo-

jednostajna cisza

pana,

imienia

pobudowa,

je

Ictóry

zwykle nazywanych egocinem czy Odolanowem,

towem, Otoczynem lub Wojsawiem.

mae byo

paskie mieszkanie, tramów modrzewiowych stawiane; i

niao by

siedziby,

w

l^tórej

Niewytworne

prostych,

z

Klimun-

bo mao

lecz

kto

nie wiele miejsca

dba

niskie

,

silnych

wspa-

o

zagrzewa. Kto

komu z upem wojennym dostay si cumalcaty, wyciela niemi ciany swoicli koinnat,

bogatszy, lub

dzoziemslvie

cho

w zamknitych

pewnie taki skarb czciej

skrzyniach

ukrywano, by go zaszanowa na wypadek jakiej uroczystoci, kiedy skromny dwór przystroi wypado.

pomie bucha

Zimow por

jasny

na Icominie, ciepem wiatem zarazem darzc komnat, jeli woskowych wiec nie zapalono, bo kiedy z nadejciem mrozów zasunito drewniane okiennice, cho kto

w

mia nawet

nich

rznitego,

i

mao wiata

szyby

z

pcherza lub

paskiego mieszkania przypieray i

czeladzi,

z

Cay

z

rogu cienko

sonecznego przez nie wpadao.

osobna budowane,

suby

izbice

Do

dworskiej

wraz ze spichrzem

i

staj-

obwarowany by niekiedy choby czstolvoem lub waem ziemnym fos 9^). Jakkolwiek bowiem rzadko komu przyszo si broni w swoim

niami.

obszar

domostwa

i

dworze,

gdy

na pierwsz

wie

o nieprzyjacielskim napa-

sam pospiesza do ksicia a rodzin chroni w pobliskim ksicym, to niejakie rodki obrony byy kademu dworowi potrzebne, na wypadek zbójeckiej zaczepki otrów, którzy na dobytek, w^e dworze zoony, atwo mogli si ziikomi. Rzadkie jednak i proste byway jeszcze te dzie

grodzie

rodki obrony.

DWÓR

wo bya

Jeli

czeladzi potrzeba

WOCI

I

WADYKI.

obszerniejsza,

byo

do

71

samem

a tern

wicej

i

uprawy, chaty czeladnie

jej

leay

czstokoem, dwór paski okalajcym. Osiada w nich ludno chopska uprawiaa panu rol, pasa bydo, owia za

ryby

i

albo

w

barci

paskiego

by

tu

pilnowaa

w

penia sub w kuchni wedug upodobania

lub

lesie,

komnatach, wszystko czynic

rozkazów wodarza. Rzecz jasna

i

takiego podziau pracy,

w

jak

e

,

nie

mogo

rozlegych posiado-

caa ludno skupiaa osady rybackie, zwykle przy bo na odrbne si dworze,

ksicych,

ciach

bartnicze

w

lub kocielnych

suebne

i

woci w

kilka

tam

do

ani potrzeby, ani

woci 9^).

rozmaitych

swojego dworu,

ludnoci

byo

nie

granicach paskiej

i

stronach,

mu wodarz

pilnowa robót chopskiej

wszystkie plony odnosi do spichrza,

i

nowie pascy nie doroli

nowych dworów.

Cho

i

w

kadej

woci

dopóki sy-

nie pobudowali

kto wreszcie, co najczciej

rzao, na jednej tylko siedzia

miejsca

wadyka posiada gdzie wic nie mia

Niejeden

si zda-

woci ^s), dosy mia

z niej

zwykle poytku, by nigdy braku nie zazna, a ze sprzeday skór z

wosku zawsze si

i

czego

tyle

okroio

nowem kupnem pomnoy

i

,

e

i

zbrojowni

starczyo, jeli szatni, po przodkach odziedziczon,

odwiey.

Ale kiedy synowie podroli

wo wypado stoczenie

jeszcze

si

los

z w^

podzieli,

wyyny

ju

i

midzy

im grozia bieda

i

wypado jedyn

nich

nieuchronne

spoecznej wadyki, jeli nie gorszy

dalszych

pokoleniach.

wadyka rycerzem, eby temu nie na

byo

na ubranie kosztowniejsze

Od

tego jednak

zapobiedz

i

w

by

synach jego

pyna; wic cho

niewielk si sami czego lepszego dosuy. synowie wadyki spadali w poczet

darmo rycerska krew

odzieryli ojcowizn, mogli

te

Nierównie

rzadziej

ubogich dziedziców, lub

wznosili

now

wo

anieli dziedzice na

si midzy

rycerzy.

chopów

schodzili,

Trudno byo wprawdzie

do dziedzicznej dokupi, bo cho mimo wspólnoci rodowych majtków niejedna posiado bya do nabycia, to

niekady mia

ze trzydzieci grzywien srebra albo

EOZDZIAE

72

i

wicej gotówki, a

II.

tyle

—

SPOECZESTWO.

zwykle pacio si

za

wo

ry-

To te nie sama próno cigna wadyków od wasnego domu na dwór ksicy ale zarazem potrzeba i dbao o los dzieci. Bo jeli si udao pozyska wzgldy monarsze, a z nimi jaki urzd na dworze, czy na którym z zamków ksicych, to taka suba zaszczytna prócz nadziei dalszego wywyszenia i dochód take przynosia, z którego z czasem adny grosz si uzbiera. Nieraz aska ksica obdarzya wadyk, który umia si koo tego cersk

'•'^).

rodziny

i

zawin,

,

nowej jakiej

woci

nadaniem, lub choby tylko

szczodrym darem ze skarbca.

A

cerzowi polów niewolnika, to

do

jeli na wojnie

byo

uda si rychoby

od ksicia,

jakie odludne pustkowie wyproci^^), a sia robocza chopa,

rycho w now rycersk, która, cho dla zbytniej nieraz odlegoci od dworu wadyki nie wiele mu na razie niosa poytku, niebawem przyda si moga na pocztek synowi, dopóki w subie ksicej nie dobi si wietniej szego losu. wojenny zreszt, w komorze starannie przechowany, i kosztu niejednego wadyce oszczdzi i w zych latach móg jeszcze od kopotów ochroni, bo choby za tanie pienidze go si

w

niewoli na niem osadzonego, przemieniaa je

wo

up

zbyo,

nie trudno

byo na

targu

znale

na

kupca.

Bogactwo, jak zwykle na wiecie, szo zawsze z

dostojestwem, znaczeniem

kto

mia woci

rozlege,

zasugi otrzyma, a

w

i

z

w

parze

znakomitoci rodu. Bo jeli w nagrod za wojenne

to albo je

syn

takim razie

jako rycerz zawo-

any, albo te dziedziczy je po przodkach, którzy w caym narodzie wielkiej zaywali powagi. Moni panowie blaskiem swoich

ksicy, w

dostatków zdobili dwór

dzie pierwsze przy monarsze miejsce z nich

po przodkach ze

ci odziedziczy,

nie

saw

i

urzdy,

a

e

w

i

ra-

znakomitego rodu bogate w^o-

ksi

odmówi mu

dostojestw

szczytów, jeli tylko do dworskiego ycia si

wic rku byy

wojnie

im si dostawao, a kto

garn.

i

W

zaich

przedewszystkiem znaczniejsze dostojestwa

obcy przybysze

z

krajów zachodnich

w

swe-

PANOWIE, MAGNACI. PEANDOTA. jej

ojczynie przywykli byli

wic

komitych panów, ta

nazwa

nazywa

hrabiami bogatych

i

zna-

na polskich panów przeniosa si

Tak nad rycersk, spoecznoci wadyków

^^).

wznosia si

i

73

mona

klasa hrabiów,

byo midzy

granicy niepodobna

cho cisej

magnatów,

nimi oznaczy.

Me by

to

bowiem stan odrbny, kastowym odgrodzony murem, nie mia adnych przywilejów wycznych któreby dla innych byy nieprzystpne, jedyn potg magnatów stanowia spoeczna ,

podstawa ich stanowiska.

Bya

warstwa spo-

to wierzchnia

ecznoci wadyckiej, do której coraz to wicej ze spodu wydobywao si jednostek. Kto mia sze albo dziesi woci, nie by ju pospolitym wadyk, a jeli dziery jaki urzd lub co znaczy na dworze pospolicie nazywano go hrabi 1^*^). Niczem jednak nie by jeszcze taki hrabia wobec Prandoty, Wojsawa, Piotrka Wostowica lub innych równych im bogactwem panów, których imi nietylko w Pol,

sce ale

gono syno.

za granic

i

Prandota, pradziad szeroko póniej rozgazionego Odro-

wów nów

nalea

rodu,

do najznakomitszych maopolskich pa-

za czasów Krzywoustego. Dziedziczne jego

legay si na pónocno-zachodniej paskowzgórza

woci

roz-

sandomierskiego

od lesistych stoków pasma witokrzyskiego

,

na obszarze blisko dwunastu mil kwa-

daleko ku pónocy,

cz tych posiadoci leaa jeszcze pokryta lasem. W poudniowym zakcie, u brzegu

dratowych

pustk,

poaci

"*i).

Znaczna

rozlegych borów,

które

stokami gór wspinay si ku kie-

leckim posiadociom biskupstwa krakowskiego, kryo si na

ponurem

Odrow.

tle

lasów dziedziczne gniazdo rodu Prandoty, Stary

Trudno doj, jak si

zwa w

zamierzchych cza-

sach ten dziad czy pradziad Prandoty^ który pierwszy

miejscu dwór

w póne

czasy

sobie

niu sta

dwór

potomkowie

to

gbok

gniazdo

tern

otaczali

dziedziczne,

Odrowem, od niego caemu ich w odosobniesi imi. Dugo te samotnie w Odrowu, tylko Gosa dotrzymywa mu

Starym nazywajc rodowi dostao

wystawi. Ale czci

jego

w

je

i

i

ROZDZIA

74

O

SPOECZESTWO.

II.

mil ssiedztwa, równie Prandoty

najbardziej ze wszystkich jego

Ju

woci

synowi Prandoty Szawowi

posiado,

dziedziczna

na poudnie wysunita.

milej

byo w innym

prze-

siadywa dworze, na drugim Icracu dziedzicznego obszaru,

w

pobliu arnowa, znacznego

ksicego

zamku, gdzie we-

musiao b) ycie, ni w odrowskiem pustkowiu. Tu niegdy na rozlegych pastwiskach, rozradzaa si staselsze

dnina Prandoty pod okiem koniarskiej osady,

t

Konskiem nazywano.

gona bya sawa której w^ycliowace

tej

I

dugo

jeszcze

w

std

a

póniejsze lata

Odrow^ów

dziedzicznej

stadniny,

pod siodem potomków Prandoty

jednym krwawym boju dzielne usugi oddaway

Tak kiedy który

z

w

tych panów

oddalonej od dziedzicznego obszaru

,

jednej

wo

z

nie-

ksitom.

sw-ych

koció na

w

woci,

chwa Pa-

sk

fundowa, prócz Szaca, gdzie dom boy postawiono, i przylegych Mikuowic, uposay go darem wieczystym jednego rebicia, które pleban szaniecki co rok mia sobie wybiera ze stadniny w Kosliiem^^^^. Ae nietylko z stadniny syna, i innych bogactw obfito zawiera dwór ta hrabiego Szawa. On to bowiem obdarzy klasztor trzemeszeski dziesicin z swojej piwnicy w Konskiem, której

wo

„miodopynne"

posiadoci nielada haracz

lasy dziedzicznych

skada musiay

I spichrze

Szawowego

dw^oru

ledwie

pomieci mogy obfito zboa,

jeli tylko z

woci

przyle-

'"3).

gajcych do Koskiego, z Niewinia, Modliszewic, Kazanowa, Popowa Dzibatowic po niwach do nich plony zwie;

ziono.

Po

drugiej stronie

lea pustk zasyn

pewne

nie

gdzie

póniej

z

i

arnowa ju w

pónocny zakt dziedzicznego Biaaczów, jako

najznakomitszych potomków

nia.

tych czasach

siedziba

obszaru,

jednego

Prandoty tego samego imie-

Nie wiadomo jednak zupenie, czy wschodnia

posiadoci, graniczca od pónocy

z

ksicemi

poa tych

osadami pod

poddaa si bya ju wówczas pugowi i pracy ludzkich; w cztery stólecia póniej kwit tam Szydo-

Skrzynnem,

rk

za-

wiec, gniazdo najgoniejszej latoroli

Odrowów.

PRANDOTA, WOJSAW.

Wiele jednak innych jeszcze

75

woci

posiada Prandota

posiado,

prócz tego dziedzicznego obszaru. Jeli niejedna

w

któr

pokoleniach

najbliszych

w rku

spotykamy

potomków, przez nich dopiero nabyt zostaa,

ju w kadym

moe

razie,

z

ksicego

daru

,

jego

do niego

to

nalea pikny

gsto jak na owe czasy zaludniony, jednomilowy obszar czarnoziemu nad Szreniaw, o dwie tylko mile od Krakowa

i

panowa Prdocin,

odlegy, nad którym

przez niego

wanie

zaoony. Trudniej ju powiedzie to na pewno tego samego mniej wicej obszaru nad Górn o bogatych

wociach

w

Pilic,

zachodnio-pónocnym zakcie ziemi krakowskiej,

e

gdy by moe, doty, cin

w

któremu jako udziale

;

tam

posiad dopiero jeden

je

wo

z

synów Pran-

dziedziczna dosta si

zasyny

póniej Szczekociny

by Prdoi

Sprowa,

w Xy

wieku day imi dwom niemniej od Szydosynnym odnogom rodu Prandoty '"4). Wojsaw, ju w czasach Wadysawa Hermana magnat gonego imienia, by krewnym wszechwadnego Sieciecha, nie mao zapewne zawdzicza poparciu dbaego o sw subie dworskiej mia podobno urzd krew wojewody ^^^). i^^^, krajczego e jednak nietylko ze smaczn zwierzyn umia si elazem rozprawi, dawa tego nieraz dowody w wojnach pomorskich i"''). Niemae zaufanie musia w nim Sieciech pokada, skoro pragnc najwaniejsze stanowiska swoimi ludmi obsadzi odda mu urzd ochmistrza przy które

wieckich

i

W

,

modym

synu monarszym, przez co

móg

sobie

wczenie po-

W

czazyska wzgldy przyszego wadcy i bohatera ^^^). sie wojny domowej i zaburze intrygami Sieciecha spowo,

dowanych, pokrewiestwo

fno z

Krzywoustego,

nie

z

wojewod

by

jednak

cigno na Wojsaw

swym krewniakiem zwizany, eby upadek

na zawsze zachwia jego stanowiskiem. burza

mina, nalea

giiitarzy

i

bo

Przeciwnie,

te mao byo panów, mogli dorówna. Okoo

znaczeniem

nieu-

cile

mia

Sieciecha

do grona najbliszych doradców

Krzywoustego,

mu bogactwem

tak

skoro i

dy-

którzyby trzy-

ROZDZIA

76

woci

—

II.

caym

SPOECZESTWO. Kujaw

Mazowsza rozsianych, skadao jego majtek. Najwicej tych posiadoci skupio si po obu brzegach Wisy, a zwaszcza na lewym, w pobliu dwóch zamków ksicych Przypustu Soska, dziestu

na

obszarze

i

i

ale

i

pod Wocawkiem,- nad

kopolskiemi,

Wis,

za

sawowe.

w

Gopem

i

nad jeziorami wiel-

ssiedztwie trzemeszeskiego klasztoru,

i

znów

Wojpotga w drugiem

a nawet pod Ciechanowem, sterczay dwory

Me byo

te obawy, aby si

pokoleniu na wiele czstek rozbia

,

ta

bo pierwsze

Kieczówn pobogosawi mu Bóg

maestwo

dwoma synami, Dobiechn czyli Dobromi Kilianówn nie doczeka si adnego potomstwa i*^^). Mimo to, nie chcia Wojsaw, by bezdzietnej wdowie miao na czem zbywa po jego mierci, obdarzy Dobiechn takim majtkiem, e kady rycerz, gdyby go by posiad, znacznym byby si móg zwa hrabi. Klejnotem tego majtku byy Rochny nad mazowieck Skrwi, zdawna od ksiprawem targu wyposaone, które w licznych opatach targowych niemay przynosiy dochód; prócz tego om jeszcze woci na Mazowszu i na Kujawach naleao do tej wdowiej oprawy. Ale Dobiechn, mao o marnoci wiatowe dbajc wolaa W'Szystkich tych dóbr na jak pobon fundacy, wiedziaa bowiem e i Wojsawowi miym byby taki uczynek, skoro sam za ycia nie szczdzi swoich bogactw na szczodre dary dla rozmaitych kocioów; tak nawet w skarbcu krakowskiej katedry, o któr mao kto na Kujawach si troz

Januszem

i

Trojanem, a

w

drugiem

tylko

z

i

t

,

szczy, przechowywano

uy

midzy najdroszemi kosztownociami

dwa bogate, zupene ubrania kapaskie, które z daru Wojsawa pochodziy, i wspaniay paszcz z drogiej materyi. Za zgod pasierbów wybudowaa zatem Dobiechn na podzamczu pockiem v?ityni Bogarodzicy, któr w dugie póniej lata Wojsawowym kocioem nazywano, wyposaywszy fundacy sw wszystkiem, co miaa z darowizny ma. Pomni tego potomkowie Wojsawa, nie zapominali o tym kociele ale te rocili sobie i nowe wiadczyli mu dobrodziejstwa,

PIOTR WOSTOWIC.

77

•

nad nim prawo patronatu. Midzy nimi po Trojanie i Januszu w trzeciem pokoleniu zasyn Zyrosaw, sawny woje,

woda mazowiecki, póniej za jeszcze, na pocztku XIII w., prawnuk Wojsawa Getko, który w Pocku zasiad na biskupiej

stolicy

!"•).

Ani Prandota jednak lub Wojsaw, ani Skarbimir nawet, Jaszczód, Czadryk, ani

Micha Wielkim zwany, gony

zaoyciel lubiskiego klasztoru, lan, Wszebor'11), i jak si tam Krzywoustego nazywali, bajecznych bogactw,

ne te

aden

Degno, Pakosaw, Odo-

ani

wszyscy magnaci czasów

ci

jeszcze wieki igraa z jego postaci o

sawy

takiej

Piotrko Wostowic.

wa, draniona echem guchych wieci i

mia

z nich nie

co hrabia

W

fantazya

pó-

ludo-

dziwnych przygodach

We mgle

nieprzeliczonych skarbach Pitrowych.

tradycyi

janieje ten bogacz zamierzchych czasów, jako bajeczny stró

jakich tajemniczych, nieprzebranych skarbów, których rozrzutniejszej

morskich,

od

naj-

W

byo wyczerpa. zazota kapicych krajach, rada bya fantazya nawet doni nie dane

ródo, w zupionym skarbcu królewskim,

ludu widzie ich

do którego od wieków zleway si najkosztowniejsze zdobycze korsarskich

za

rze

okrtów, po caym rozlegych mórz obsza-

upami gonicych

^'^j.

Std te

kiedy czas zatar

w

pamici narodu prawdziwe rysy Pitrowej postaci moga si wyldz o nim tradycya, e pochodzi z Danii i duskich królów skarbiec uwióz z sob do Polski. Na lsku ,

leay jego woci dziedziczne, jdrem bya nawet poowa tych wzgórz, tymczasem

szczytu tajemniczej to

zatem musia

swoje

woci

na

by tej

góry lskiej wznosiy ród,

który

witej

lskiej od wieków czczonej

z

dziada

gównem

i^^). i

hodem

ich

si dokoa

Niepospolity

pradziada

mia

caej

ludooci

albo przed wiekami

ksita

górze, ;

a

które

lskiego plemienia musieli by jego przodkami, znów druga poowa góry bya monarsz wasnoci,

szczepowi

bo

te, co najmniej, jeszcze za pierwszego brzasku chrzecijastwa, otrzyma te woci z ksicego daru który z nad-

albo

EOZDZIA

78

ju

dziadów Piotrowyeh, "Wielkiej

stojny"'*).

mio nie miay,

w

i

—

II.

SPOECZESTWO.

wówczas

m—

jaki znaczny

jednak rozlegoci ogóle

w

zdaje

si

—

i

do-

te zie-

najwietniejszych nawet czasach

ródem jego potgi byy raczej tajemnicze ni wielka obfito woci. To te wanie tern bardziej draniy fantazy ludowa jego bogactwa, skoro wiliczniejdziano, e nie tak moni panowie na wikszych szych wociach siedzieli, e wreszcie Bogumi Wostowic, hrabiego Piotra,

skarby,

i

brat

równy

Piotrów,

z

nim dzia ojcowizny otrzymawszy,

nawet do znaczniejszych nie zalicza si hrabiów Piotr

by

i'^).

zapewne rówienikiem Krzywoustego

,

moe

z nim razem pasowany by na rycerza, a chrzest wojenny otrzyma niezawodnie w pomorskich wojnach Wadysawa Hermana. Kto wie nawet, czy w mtnej tradycyi o duskim skarbcu nie ma jakiego ziarnka prawdy. To pewna, e pomorscy korsarze w odwet za wycieczki Wikingów zapu-

si czsto na duskie wybrzea, i z niemaym nieraz domu plonem '6). Moe wic to póniejsze podanie byo odgosem prawdziwej wieci o jakim bogatym upie, który sobie Piotr w pocztkach rycerskiego zawodu przywióz by z bojów pomorskich. Dzielnym bowiem bez wtpienia musia by rycerzem, skoro póniej po upadku szczali

powracali do

*

wojewod

Skarb imira zosta

hufców Bolesawowych stkie skarby,

miecz

to

i

na

boju. Piotr nie lenic

wszystkich

czele

pewna,

e

nie wszy-

mu

rycerski

si trudów wojen-

innym zostawi szukanie szczcia na samych

polach bitew;

zarazem

i

polskiego

dzeniu,

stan

i

Ale

którymi póniej byszcza, zdoby

w krwawym

nych,

'^'').

on

pi

rzadkim

podstpem

w ;

si

nie

naturze

w kadem

prócz niepospolitej

umysu, bya na

w gór

prostej

mstwem

tylko

tylko,

ale

ówczesnego rycerza

jego znaczniejszem powo-

odwagi

i

dziwnej

przytomnoci

O bizantyskie wprawdzie stosunki póniej dopiero przyszo mu si otrze, ale kto wie, czy ruska krew nie pyna po kdzieli w jego yach. Ojciec jego Wodzimierz mia ruskie imi, wic moe pomidnie graeca fides.

PIOTR WOSTOWIC.

79

bya jaka

dzy niewiastami Piotrowego rodu,

Rusinka, któr

naprzykad pradziad jego, niezawodnie Chrobrego rycerski towarzysz, z kijowskiej móg sobie przywie wyprawy. Na Ru te nieustannie co Piotra cigno i ruskie dwory ksi-

ce

byy widowni jego najwikszych powodze, którym potg, wszystkie bogactwa zawdzicza. Na stolicy wielkoksicej w Kijowie siedzia w pier-

ca sw

wszych latach Krzywoustego brat cioteczny

cha,

tylko

i

Wadysawa z

witopek

tron kijowski.

ale

umia

dobrze

zato

Miclia Izasawicz, to

by

monar-

aski Wodzimierza Monomacha dosta

Z mstwa nie syn, nowania doznaa Ru cikich razów od si

-

Hermana. Lichy

i

dziczy poowieckiej,

niebezpiecznego

jakiego

mu

nieraz za jego pa-

krewniaka

w

podstpem zowi

pta, za nic sobie majc najuroczystsze przysigi, i witych praw bezbronnego poselstwa, w pokojowych przybywajcego zamiarach, nie wzdryga si zdradziecko podepta. To te nikczemne czyny swoje okupywa czoobitnoci bez granic dla witej cerkwi nigdy nie wyrusza na wojn, zanim go witobliwy igumen peczerskiej ;

awry

nie

pokropi

na wietne

wod wicon ^^^). maeskie,

zwizki

oda panowa w Turowie Poowczanka cnienia

,

do

ceniu,

któr dwie

córki spodziwszy, dla

ssiedzkiej

przyjani,

jedne

bowiem

za

o wietniejszej i

wzmo-

królewicza

za naszego Bole-

Rusi zaleao na tem spowinowabyli kre-

a papie askawie udzieli im dyspensy i^"). Ale skoro Po-

owczanka umara, jestatu

i

wyda

drug

cho Krzywousty i Zbisawa bliskimi sobie wic a o Rzym opara si ta sprawa,

Paschalis II

licy,

on bya

z

'i^^,

I Polsce

wnymi,

Wszewo-

dopóki za ycia

dobr wtedy dla

wgierskiego, Kolomanowego syna,

sawa.

te byo

Nie sta go

blasku

by

a

witopek

na kijowskiej zasiad

pomyla maonce. dla Rusi cesarski

Prototypem

dwór

sto-

za ma-

w Konstantyno-

ztamtd zatem udao si witopekowi dosta ksiniczk Barbar, blisk krewn cesarza Aleksego Komnena. A cepolu,

sarz,

jeli

dziewic

swego rodu ruskiemu ksiciu

dawa

ROZDZIA

80

SPOECZESTWO.

II.

W maestwo, dba ju

by pónocnyci barbarzyców

o to,

wietnoci skarbów posagowych. Byo wierzcli napeni skarbiec kijowski, w nieprzetrzebiony troch przez Bolesawa mia-

olni bogactwem wic czem po sam

i

dawnych latach ego, bo nawet ju

w proch rozsypay si w grobach peczerjego maonki, kiedy jeszcze skiej awry ciaa witopeka po caym wiecie, w dalekiej nawet Szwabii, opowiadano sobie o tym bogactw potopie, który z Barbar Komnen spyi

n

do Kijowa

Dopóki

przyja

^^i).

ya Zbisawa witopekówna, nietylko ssiedzka

ale

czste

i

czyy

stosunki

bliskie

Kijowem

z

dwór Krzywoustego. Wielki knia tak za by skory wzmanie syt powinowactwa z polskim ksicnia ich wzy,

e

ciem, postanowi

wyda

córk swoj

za którego z panit

z

Barbary Komneny urodzon

dworu Bolesawowego

,

co naj-

jaskrawiej znaczenie i potg ówczesnych magnatów polskich objania. Piotr by przyjacielem tego szczliwego oblubieca podjwszy si dziewosbów, z jego upowanienia pojecha na dwór kijowski. Ale tak pokierowa tam ca spraw, tak ksiniczki poumia wkra si w ask kniazia i i

mio

zyska,

on

z

e

zamiast dla przyjaciela, sobie

Kijowa. Nie niewiadomo, jak si potem z oszukanym mu to maestwo zbudodo,

e

oblubiecem rozprawi,

wao si

fundament takiej potgi, o jakiej nikomu

nie

marzyo.

Przez

bizantyskich cesarzy, i

magnatów

z

Mary Switopekówn

by

,

wnuczk

szwagrem wasnego swojego pana

wgierskiego królewicza, a modego

Wadysawa,

który

mia odziedziczy móg nazywa swoim za zotych kosztownoci najpyszniejpawooków przywioza mu w posagu córka bogatej

po Krzywoustym tron siostrzecem. szych

samemu przywióz

e

Tyle

,

i

bez bajki o zupieniu duskiego króla atwo wytómaczy obfito jego skarbca 1^2), mona sobie Niemao te zapewne zawayo na szali powinowactwo z domem ksicym, kiedy mu Krzywousty oddawa najwysze dostojestwo wojewody, bo kogó mia niem obdarzy

Komneny,

PIOTR WOSTOWIC. jak nie najbogatszego,

a przy tern

81

dzielnego

najmdrszego

i

magnata wiee za dowiadczenie ze Skarbimirera zalecao przezorno w wyborze, a na swego krewniaka móg ksi najatwiej si spuci. Kiedy wic Piotr by ju wojewod, ,

dobywa wysile, by

a Krzywousty wszystkich

ostatecznie

poskromi i zawojowa Pomorzan, zagrozio Polsce od wschodu nowe niebezpieczestwo. Z Rusi ju dawno zerway si byy wzy bliskiej przyjani od mierci Zbisawy, odkd w Kijowie po zgonie witopeka zapanowa Monomach. Nie wielki knia by jednak w tej chwili dusz wrogich przeciw Polsce zamysów, ale AYoodar Pocislawicz Przemyski, najbliszy ssiad poudniowo-wschodnich kresów polskiego pastwa, wadca tej ziemi nad Sanem rozsiadej do której przodkowie Krzywoustego nigdy nie wyrzekli si byli swych pretensyj odkd jeszcze za witego Wodzimierza czasów Rui

,

,

sini z

niej

wyparli

ludno

lechick.

Woodar

zatem,

jakiem odnowieniem polskich pretensyj dotknity, czy sznej

moe

tylko obawie

,

e or

czy

w su-

Krzywoustego po ujarz-

mieniu Pomorza przeciw niemu najrychlej si zwróci

,

wci-

gn

do wrogiej Polsce koalicyi ssiednich kniaziów ruskich,

dzicz

poowieck, Jawingów

rzanami wszed

w

i

Prusaków, a nawet

porozumienie,

z

Pomo-

by wspólnemi siami na

Bolesawa uderzy. Z panami rady swojej, midzy którymi Piotr pierwsze zajmowa miejsce, roztrzsa zatem stroskany ksi trudno pooenia, zastanawiajc si tylko nad tem, czy Woodara uprzedzi i z wszystkiemi na uderzy siami czy te pozyska sobie wprzód niektórych sprzymierzeców przemyskiego kniazia. Piotr zgadza si z tem, pewny cios na Woodara dobrze wymierzony, zaegna odrazu ca burz. Sam jednak podj si wywie z matni ksicia i cae pastwo. Dobrawszy sobie zatem trzydziestu towarzyszy, pospieszy znanym szlakiem ruskim do Przemyla. Bo Woodar by mu przecie krewnym przez on, jak wszyscy ruscy ksita, wic na dworze krewnego móg si spodziewa do,

e

Smolka. Mieszko Stary

i

jego wiek.

6

ROZDZIA

82

brego przyjcia,

e

—

II.

SPOECZESTWO.

zwaszcza jeli przybywa

go Bolesaw pokrzywdzi

odepchn

i

rzy Woodar, bo dlaczegoby

taki

z

wiadomoci, Uwie-

od siebie.

pan mony,

z

wnuczk

cesarsk oeniony, nie mia zadrze ze swoim szwagrem; gocinnoci, niez tem wiksz zatem przyj go ochot i

bawem miaa ju bowiem wyprawa na Polsk wyruszy, a wic mona byo si spodziewa, e wszyscy przyjaciele

najedc

Piotra z

si

pocz.

Niedawno syn

mu si

uro-

dzi, którego Piotr dla tem silniejszego wzmocnienia przyja-

musia trzyma, wród godów biesiad rozkoWoodar nadziej atwego zwycistwa, ucztom ysa si zabawom koca nie byo. liaz wyruszyli w lasy na owy;

ni

do chrztu

i

i

wtedy Piotr wszystkich towarzyszy zabra ze sob, a oddaliw^szy

si

w

spta,

z

kumem

polsk granic, Bolesawów. Mc za

gorzko

od kuiaziowskiego orszaku, ucieczcze

szybkiej i

nie pozostao

wozów

z

i

o sowity

porwa

go,

stan niebawem Woodara na dwór

lasów

za kilka dni odstawi

opakujc zdrad

Krzywoustemu

wród

oszukanemu kniaziowi

chytrego kuma,

.

jak

zaprzysidz wiar

okup si postara.

Memao

ruskimi skarbami przejecha musiao z

jednak

Przemyla

krakowskim szlakiem, niemao objuczonych wielbdów

bi-

si wówczas do Polski, zanim zdjto z Woodara wizy. Bogaty to musia by okup, skoro wspóczesnemu pisarzowi da powód do przesadnych wyrazów, Ru do niezwykego przywiód ubóstwa. Uradowany Bolesaw wszystkimi tymi skarbami pragn Piotra wynagrodzi, jemu cay okup odstpujc. Ale wojewoda chcia unikn podejrzenia jakoby dla marnego zysku zantyskiego pochodzenia

dostao

e ca

,

dopuci si

w

niej

tej

zdrady,

i

tylko

cz Woodarowych bogactw,

jednak co najkosztowniejsze klejnoty, jako dar wspa-

niaomylnoci monarszej skarbca

,

pomnoyy obfito

Piotrowego

^'^^).

By moe e

niekiedy

dokupywanie jakich nowych

uywa woci,

Piotr tych bogactw na ale do wielkich ziemi

obszarów, jak wiadomo, nigdy nic doszed, bo

cho

tu

i

ówdzie

PIOTB WOSTOWIC.

byy

83

czasem jakie dobra do nabycia,

nikt nie

mia wów-

czas na sprzeda znaczniejszych posiadoci. Lecz

by

Piotr

woci

jak

obszarów,

kici ziemi

bez

i

ta-

Prandoty lub Wojsawa,

najmoniejszym polskim magnatem, a córka jego,

prawnuczka carogrodzkich cesarzy, za najbogatsz, niezawo-

maestwo z ni wynioso te rzdu pierwszych magnatów Jax z Miechowa, znakomitego rodu i sawnego rycerza z krakowskiej ziemi,

dnie uchodzia dziedziczk

odrazu

;

do

sw wypraw krzyow do Palestyny fundacy Boogrobców w dziedzicznej woci gono zasyn ^'^^).

który póniej

I

i

obcych oczy nawet, przywyke do wietnoci dworu zacho-

dnich cesarzy,

olniewa blask bogactw Piotrowych Tak kiedy przyby

i

pych, którym si lubi otacza.

Magdeburga po relikwie chy

e

mylay,

to

dla jednej ze

wiary chrzeciaskiej zwolennik,

w swem

nia

szt

pastwie wielkie

kim porówna wtedy

z

wita Boego

który

pooy w

swych fundacyi, mni-

ksi

jaki król lub

przeraz do

udzielny,

okoo

„arliwy

jej rozszerze-

zasugi."

Byo go zrewanie na

Magdeburgu, bo

Narodzenia zjecha

by

tam dwór Konrada

III,

z nim za kwiat rycerstwa i ksit niemieckich, i niemae musia mie Piotr znaczenie na dworze cesarskim, skoro Konrad sam wstawia si za nim u arcybiskupa o upragnione

relikwie. Kiedy wreszcie w^ kilka miesicy póniej ten skarb' duchowny przyby do Wocawia, Piotr upojony radoci „wszystkich jeców, któi*ych mia w swojej mocy, wolnoci obdarzy," arcybiskupa za i jego dworzan, przybyych z re-

likwiami, tyloma kosztownociami obsypa,

e pami

wspa-

niaomylnoci polskiego magnata w dugie potem jeszcze utrzymywaa si w Magdeburgu ^25). Przewan bowiem skarbów Piotrowych pochaniay pobone fundacye. Byo to wanie w duchu OM^ego czasu e gitko zatwardziao sumienia czsto szy lata

cz

i

,

w

parze z bezgraniczn

Typem na

ca

tego rodzaju

Francy

z

by

dewocy

i

szczodroci

dla

kocioa.

Fulko, hrabia andegaweski, synny

zbrodniczych wybryków rycerskiego rze6*

ROZDZIA

84

miosa pan

y

lat

—

II.

SPOECZESTWO. o kilka zaledwie

który

akwitaiiski,

przed Piotrem.

On

razu pewnego

to

dziesitków

zrównawszy

w. Florentego, lubowa mu wystawi w Angers wiksz wspanialsz jeszcze wityni. Me aowa te na to skarbów, nieraz krwi niewinn zbryzgaz

ziemi, miasto Saumur,

który

by

tego miejsca

w

obawie o gniew^

patronem,

i

nych, a skoro dziea dokona, postanowi do nowego relikwie

szy

e

witego sprowadzi. Nie podobna jednak byo

ich z miejsca,

w.

gniew

tern

kocioa

za jasny znak

co naturalnie

min;

Florentego jeszcze nie

doprowadzony Fulko,

nakl si te

do

ru-

uwaano,

wciekoci

przynajmniej na niego

Dwakro

do woli, przezywajc go

gupcem

odby Fulko pielgrzymk

do Jerozolimy; raz, do naga roze-

i

bezbonikiem.

brany, przyczoga si do grobu Chrystusowego,

godzinami

caemi zimny gaz jego caowa i spory kawa z niego wasnymi zbami odksi, by go jako drog relikwi przywie do domu '2^). Có wic dziwnego, e Piotr Wostowic, cho i

nie

mia

sob

za

tak burzliwego ycia, jak Fulko d'Anjou,

czu potrzeb róne grzechy swego ywota pobonemi fundacyami okupi. Wspóczenie ju opowiadano sobie w Memczech, e sam papie nawet, czy te polscy biskupi kazali mu za zamanie wiary Woodarowi co najmniej 70 kocioów wasnym wybudowac kosztem, tak naznaczajc pokut za ten czyn zdradziecki

Bd

co

bd

grzechy,

czy te

wypyway,

sumienia

mao

co tak

i

mnogoci

w

móg

zota,

i'-^").

pobone uczynki z potrzeby wasnego czy te byy nakazan pokut za wówczas schlebiao prónoci magnata,

jak licznemi a bogatemi Piotrowi nie

„inne niegodziwoci zbrodnicze"

zasyn

dorówna, bo kosztownoci

fundacyami, a nikt nikt nie

i

w

tern

rozporzdza tak

gotówki,

kiedy w^szyscy

ziemi przewanie mieli swoje bogactwa.

Kady

prawie magnat rad

by

pozostawi po sobie po-

bon pamitk, która po mierci grzech niejeden zmaza mu miaa na ziemi w dugie czasy przechowywaa pami jego imienia. Mao kogo wprawdzie sta byo na zaoenie i

i

PIOTE WOSTOWIC.

nowego

klasztoru, bo na dostatnie

mnichów

i

85

wyywienie kilkudziesiciu

ambitnego a przywykego do bogactw opata, na

wybudowanie okazalszej wityni tuna magnacka ich

klasztornej ledwie caa forbyaby moga wystarczy. Kto jednak w swo-

mia

posiadociach dziedzicznych nie

stawia go dwie

z

woci

jeszcze

kocioa,

drzewa lub polnych kamieni, dajc jedne albo na koszta

suby Boej

i

uposaenie plebana,

nadwornym kapelanem móg nazywa, jak Piotra Wostowica, nikomu si nie marzyo. ich liczbie janiay

którego za to swoim

Ale

o

takich fundacyach,

panów polskich dwa klasztory, jeden w starych, Pitrowych na górze lskiej, dokd

z

w

W

wociach

dziedzicznych

a z Flandryi,

z

ArroYaise

w. Augusamym Wrocawiem, w le-

hrabstwie Artois, sprowadzi kanoników reguy

styna, drugi

benedyktyski pod

sistem ustroniu na

prawym brzegu Odry, koo dawnej ka-

w. Michaa '^^),

sam wprawdzie Piotr ponosi olbrzymie koszta bogatego uposaenia tych klasztorów, bo skoro tylko o znaczniejsz jego z wasnej szkatuy si postara, dopeniaa reszty wspaniaomylno ksica plicy

Nie

cz

i

pobone dary monych przyjació, obowizek jak do

wo

sobie za

rzuci.

mu

I przy

tem wreszcie

nie

których

z

kady mia

fundacyi Pitrowej

zawodzia Piotra

do-

waciwa

a wypróbowana obrotno. sobie poradzi, kiedy

mu brako

pierwszego uposaenia wrocawskiego

klasztoru,

Tak naprzykad umia ziemi

do

a trudno

midzy

byo

gdziekolwiek

naby dogodny

obszar.

Otó

znajdowaa si cudowna rka w. Szczepana, pierwszego mczennika, z ywem jeszcze misem przy koci tkwicem; drogocenna relikwia, relikwiami Pitrowego

skarbu

Komneny a póniej z bogactwami Switopekówny przywdrowaa z Konstantynopola przez Kijów do Polski. Krzywousty, dowiedziawszy si o niej, nie zna która z posagiem Barbary

ceny,

którejby za

ni

nie ofiarowa,

i

chtnie zamieni

u Piotra za Kocian botny, rozleg a

Wrocawiem

o

5000

anów

^

29).

Bd

co

yzn

wo

j

pod

bd jednak w fun-

BOZDZIA

86

—

II,

SPOECZESTWO.

rozpyna si

dacyach Piotrowych

niezawodnie wiksza

cz

wypeniay liczb rozliczne mniejsze wik-

jego bogactw. Prócz tych dwóci klasztorów

siedemdziesiciu przeszo fundacyi sze

w

kocioy, a nadto przytuiska

których osadzeni duchowni szpitalnicy

rzaych wdrowców pielgnowali

kocioy, z

i

dla pielgrzymów

to

znaczn

przynajmniej

w tym

których

celu

dza '3').

Ale te, skoro tylko

klasztoru

w

Zwifalten

szpitale,

bieduyci

a scho-

Jeli nie wszystkie

za

budowa

nie

ich liczb

drogie pienidze

lecz z kamieni,

drzewa,

mistrzom,

'^o).

i

w

zagranicy

z

1142 mnisi szwabskiego

r.

do Polski,

przybyli

pacc obcym musia sprowa-

najsawniejszym

mem

by w ich mniemaniu sdziwy ju wówcaego kraju gony fundator siedemdziesiciu koWostowic, czas Piotr cioów, zjawisko w wspóczesnych i póniejszych dziejach jedyne, któremu równego

Tem

e

by

bardziej

ani przed nim,

sach nie

byo w

ani

w adnym

Piotr

te

w

kraju nie znano.

Polsce

kraju magnata, któryby

tnoci, sprytem

i

wyjtkow

postaci,

przez dugie wieki po jego cza-

rzadk u

podstpem doszed do

nas obro-

tak olbrzymiego

ruchomego majtku. Czciej

ju

zasug w subie ksicej

dobija si wielkiej

prost

nieznaczny rycerz

fortuny.

Czasami przyszed tak szczliwy moment paskiej szczo-

e

zasug w danej chwili mona byo obowi si niepolednim majtkiem, Ittóry sam ju nieraz stan kamieniem wgielnym do póniejszej potgi magnackiej. Jeli np. w rodzinie ksicej zdarzy si jaki radosny wypadek, to wtedy aska ksica nie znaa granic, przelewajc si w wyskokach wspaniaomylnoci, i kto tylko w takim razie bawi przy ksiciu, pewno nie odchodzi z prónemi rkoma. Dlatego te dobrze byo pilnowa paskiego dworu, zwaszcza w czasie jakich nadzwyczajnych uroczystoci. Tak midzy innemi pierwsze zalubiny Krzywoustego dla niejednego pana i rycerza stay si ródem droci,

nawet bez

szczególnych

znacznycli dostatków\ Przez osiem dni przed

lubem

i

tyle

potem „bez odpoczynku" rozrzuca Bolesaw' naolió bogate

MONOWADZTWA.

PIERWSZY POKWIT

87

komu dostay si zote naczynia i srebrne, drogie futra, wspaniaym a rzadkim nastrzpione wosem, jedwabiem kryte zotogowiem zdobne; niektórzy Mniejsza o to

dary.

jeli

,

i

dworzanie

obszary, zamki, a nawet

cae miasta

caym

Zwykle wprawdzie po

woci,

które

kto

w

nie

byo

z

otrzyma

i

w

obszaru,

znaczne

i

ziemi

'^^j.

byy te ksicego daru

kraju rozrzucone

rónych czasach

z

nich takiego poytku, jak z rozlegego

jeduem miejscu

zbitego. Ale nieraz

ca kaszte-

i

zamkiem ksicym, wszystkiemi posiadociami uytkami obdarzaa za nadzwyczajne zasugi aska mo-

lani, i

woci

otrzymywali

rycerze

i

z

narsza wiernego rycerza,

ksicym,

Eekno grodem

Kalisz czy P.uda. Ale

ju

dzielny Mieszka

eknieskim

w

i

w

byo

1135

r.

ogniskiem osobnej kasztelanii, jak

Nako, Ld, Zbilut,

stawa si

przez to odrazu

który

magnatem. Tak jeszcze za Krzywoustego

wszystkich

w

kilkanacie

wada

wojownik,

ksicych

lat

potem

na zamku

niedawno wociach

caej kasztelanii, jako w swojej wasnoci, bo pewno ten wspaniay dar otrzyma za usugi, oddane ksiciu w czasie ostatnich wojen domowych. Rad by przy tej fortunie o zbanie zwleka te dugo z fundowawieniu duszy pamita i

niem klasztoru cysterskiego, nie jednej

woci

ciach

,

pocztek

którzy

na „dziedzicznych"

synnym póniej

kilku

pomogli ssiedzi

do ziemi

na rozlegym obszarze kasztelanii lutowych,

mu

do czego

przydaniem. Zawsze jednak zostao jeszcze

ju

dla

synów Zbi-

siedzc posiado-

szlacheckim rodzinom dali

^^^).

Bd

co

bd

byy wociami

zreszt, czy dobra magnackie rozrzucone

po kraju,

czy

w

zbitej

masie

te

moe

leay,

czy

zawizkiem ich bya dziedziczna posiado ksicego niegdy rodu z pogaskich czasów; w kadym razie mieli w nich ówczeni panowie siln i niezachwian podstaw materyalnej potgi, wysoko górujcej nad reszt spoeczestwa. Uytki z ról, pastwisk, lasów, rzek i jezior przynosiy im tak obfito z

monarszego pochodziy nadania, lub

ROZDZIA

88

surowych podów,

e

II.

—

SPOECZESTWO.

jeli Polska nie staa si jeszcze

wów-

czas rucliliwym tych produlctów targiem, to tylko niedbalstwo

tych bogaczów,

Bo

przyczyn.

we wszystko do

syta

opywajcych, byo tego Jeli bowiem na-

gotówki im nie brako.

i

w sprzeda zbdnych plonów nie wiele si wdawano, to kady magnat mia na obszarze swych woci obfit kopalni gotówki w mytach przewozowych, którym obcy kuwet

i

piec

w

biedny rolnik, na targ spieszcy,

i

ksicym w

targach, za przywilejem

zbierali

dogodnem miejscu

paskiego

przy

gdzie

przy miejscach targowych

lasu, które

gciej uczszczanych, skwapliwie czekay na

Cho wic mao

kto pod tak

jak Piotr Wostowic,

i

brako

*3i).

rzyo,

e

I

szczliw urodzi si gwiazd, magnatów zota

z

w

w

swej

srebra

i

pewnie niejednemu tylko Piotrowi si

nie

zda-

to

go obcy za udzielnego wzili monarch.

by wów-

Pierwszy pokwit polskiego monowadztw^a

z

szlakach

i

wdrowca.

grosz

tylko on bizantyskie slcarby

komorze ukrywa, nikomu

czas

musieli,

kadem kupnie wysokie opaty pascy wodarze, w karczmach, penych napoju

ustanowionych,

z

opaci si

brzasku swej zotej ery. Jeszcze czynniki spoeczne,

których ta pierwsza arystokracya polskich dziejów wykwita,

byy w

nieustannym rucliu

i

w caej peni

swej dziaalnoci,

budowa spoeczna narodu zaokrglaa si chitektonicznego

planu,

geniuszu pierwszych

podbojów nie

i

bya si

jach

który

jej

jeszcze

do

arystokracyi

polskiej

nowiska.

si

Ale jak

w

ogóle

ten

ksicej

dopiero

punkt jej

ar-

y atmosfer

szczodroci

zamkna. Zblia si

nacechowany najjaskrawszym blaskiem

granicach

organizacyjnego

wadców nakreli, naród

zasug wojennych, a

pierwszej

w

cyrkiel

w

dzie-

kulminacyjny,

politycznego sta-

objaw tylekro

w

dziejach

mia ju

chwil punktu kulminacyjnego rozsi okres przekwitu. Niebawem bowiem nastay inne czasy, w caej atmosferze dziejowej zaszy wane przemiany, zwtlaa energia czynników spoecznych, którym dawne monowadztwo pocztek swój wzrost i byt zawdziczao, i wygasy pow^tarza, z

pocz

^

POSIADOCI KOCIELNE. lub przynajmniej przestay

89

tak obficie tryska

róda

ksi-

cej szczodroci. Zabrako materyaów do pomnaania fortun monowadczyci w dawnym rozmiarze, a rozrastanie si rodzin magnackici pocigao za sob coraz to nowe dziay coraz wiksze rozbicie podstaw materyalnych dawnej potgi. Po dwóch wiekach dopiero otwary si w ziemiach ruskich nowe jej róda i zawita okres drugiego pokwitu polskiej arystokracyi, który nam w samym pocztku da i

Melsztyiiskich

i

Rytwiaskich,

Sprowskich,

Tarnowskich,

,

typy tak róne od starych Prandotów,

Wojsawów, Piotrów

Zbilutów.

Jeli jednak rozlege dobra magnatów Krzywoustego coraz

wikszemu w póniejszych

niu, to natomiast znaczniejsze

czasach ulegay rozdrobnie-

od nich nieraz obszary kociel-

„martw rk" silnie skrpowane tylko pomnaa si mogy, adnego uszczuplenia nigdy nie do-

nych posiadoci znajc.

Cay

biskupów

,

,

prawie

majtek kocielny

gdy

klasztorów,

i

by w

posiadaniu

skromne uposaenie nielicznych

kocioów parafialnych drobn tylko czstk jego stanowio. Kocioy te powstaw^ay przewanie z fundacyi monych panów, którzy w obrbie swoich posiadoci pra-

jeszcze

gnli

mie

takie

ródo

duchowej pociechy;

i

biskup przy-

czynia si zwykle do ich zakadania, zezwalajc fundatorom

nalene Kocioowi dziesiciny który wilej

za

wasnym

skada temu domowi Boemu,

std urós z czasem przytak zwanej dziesiciny swobodnej, uwaanej póniej

jeden

z

wystawili kosztem, a

najkosztowniejszych

Reszt

checkiej

'35j.

biskup,

majc w

nich

dziesicin

klejnotów wolnoci

zbiera

wane ródo

w

caej

szla-

dyecezyi

uposaenia swego Ko-

cioa, oparte na prawie kanonicznem, które si domagao

tej

od caej bez wyjtku chrzecijaskiej ludnoci. Dawno ju jednak miny byy te czasy, kiedy zbiór dziesicin stanowi gówne ródo kocielnych dochodów.

ofiary

W Polsce ca

od wprowadzenia chrzecijastwa szczodro ksi-

nie mniej

bya wylan

dla

Kocioa, jak

dla rycerstwa

ROZDZIA

00

II.

SPOECZESTWO.

wic ogromne

wieckich dworaków,

i

—

obszary ziemi dostay

samem zaoobydwóch Mieszków. Sdziwe eniu, za czasów Chrobrego w Moopactwa benedyktyskie na Tycu, na ysej Górze uposaenie, wszystkie inne biskupie prawdziwie gilnie miay si kocioom katedralnym

klasztorom

i

przy

i

i

jednak przeciga klasztor tyniecki, najstarszy, a wic nad wszystkiemi póniejszemi fundacyami benedyktyskiemi prze-

oony,

którego opat

nie

panem

darmo,

si na-

„stu wsi"

byo opactwo kanoników recho dawnych, bo jeszcze Mieszkowych podobno sigao czasów, lub pokrewny mu zywa.

Nie tak

gularnych

w

ju

bogate

Trzemesznie,

póniejszy klasztor czerwieski na Mazowszu.

I

sieciechowscy

wreszcie albo lubiscy Benedyktyni nie dorównywali dostatkami starszej braci na Tycu lub ysej Górze ^36).

Przy pierwotnem wyposaeniu starych opactw

i

ksicej

czciej biskupa lub

dem ksicym,

z

klasztor

caym

kocioów

katedralnych

fundacyi, obdarza monarcha naj-

caemi kasztelaniami,

z gro-

obszarem ziem uprawnych, wód

chopów, do gleby przywizanych ^^^). Te kasztelanie biskupie, które póniej stanowiy gówne jdro posiadoci kocioów katedralnych, byy zatem

i

lasów, ze wszystkiemi osadami

prawie bez

wyjtku owocem szczodroci pierwszych monar-

cho

chów chrzecijaskich,

bono ksica

nieraz

do pierwotnego uposaenia; tak

kasztelani

agowsk

wstawienie si

i

póniej jeszcze po-

okrgiem katedra kujawska otrzymaa Wadysawa Hermana, na

dorzucia jaki mniejszy gród

dopiero za

ksiny

Judyty

^^s^^

z

a nawet jeszcze

w

sto lat

eszko Mazowiecki, syn Bolesawa Kdzierzawego, obdarzy j Soskiem, starym nadwilaskim grodem pozaniej Wocawka 139). Od samego jednak — zdaje si póniej

—

oenia, posiadao arcybiskupstwo gnienieskie, kasztelani nisk, na pónocnych wówczas kresach Wielkopolski, i o-

wick

w

mazowieckiej

pierwotnem uposaeniem

ziemi

bya

'^").

Kujawskiego

kasztelania

biskupa

wolborska

nad

lewym brzegiem Pilicy, do czego póniej, prócz agowskiej.

POSIADOCI KOCIELNE. Pomorza przybya kasztelania gdaska

po zawojowaniu

Do

naleay

katedry krakowskiej

bogatej

91

w

górach

:

wito-

ssiedztwie posiadoci ysogórskiego Jclasztoru,

dwóch kluczów biskupich, kieleckiego

obszar póniejszych i

trzy kasztelanie

w

sawkowska, opodal Krakowa, tarczecka krzyskich,

i^').

bodztyskiego, wreszcie chropska czyli pitkowiska w Sie'^2). Biskupstwo wrocawskie od dawnych czasów

radzkiem

posiadao kasztelani otomuchowsk nad kiej

nad Barycz,

by

wreszcie

cym,

na wielkopolskiej

w

niezawodnie

Nis

cz

i

granicy

^^').

I

niilic-

Tyniec

prastarych czasach grodem ksi-

zamkowem stana metropola opactw benedyktyskich, cay okrg dawnej kasztea kiedy na wzgórzu

polskich

przeszed ua

lanii tynieckiej

Prócz tych kasztelanii

wasno naleay

i-*^).

klasztoru

jeszcze do

woci w obrbie jej dyecezyi, granicami po- caym kraju rozrzucone.

kadej

tedry rozliczne

a nieraz

za jej

Blisko

dziesit

caym

na

osad

ksice cho take ,

i

obszarze

niektórych

Icai

po

sze-

lska, przewanie dary monych panów, skadao

obok dwóch kasztelanii uposaenie biskupstwa wrocawskiego.

woci arcybiskupstwa gnienieskiego caym kraju, cztery pod samem Grnieznem,

Nie mniejsza liczba

bya

rozrzucona

o

Gsaw, om koo

dziewi nad kiem,

,

pod Sieradzem,

siedm

Spicymierzem

,

osad

,

nad

sze

niska obejmowaa

niemi niektóre, jak na czterdziestu

czternacie

siedm opodal Krakowa

sama za kasztelania

trzy nad

lialisza,

klasztor

z

e

kadym w

i

istocie

leay

niewiele

wreszcie

od

Okoo w swych za w miar

liczne.

lat

wzrastaa ich

liczba, tak,

brakowao bogatemu opactwu do le'-i^). Do majtku kocielnego na-

woci

take

tak zwane vota

wiksz miay warto, ni oddalonego

midzy

coraz energiczniejszego trzebienia lasów,

niemal dziesitkiem

gendowej cyfry stu

pod

tyniecki

posiadociach za czasów Krzywoustego, póniej wzrostu ludnoci

Wart

na Kujawach

22 osad, a

ów wiek, bardzo nawet

mia równie

Oobo-

ksice,

które nieraz

darowizna jakiego pustkowia,

gównych kompleksów posiadoci kociel-

EOZDZIA

92

W

nych.

dowód

ksi

Tak

ków.

do

lub klasztorów,

corocznego

daru,

monarszego lub pewnych

skarbu

aski

szczególniejszej mianowicie

kocioów

niektórych

dla

niekiedy

SPOECZESTWO.

II.

z

zobowiq,zywa si

który

wypacano

dwa

grzywien srebra, a prócz tego otrzymywa

vola

ze

zam-

góry oznaczonych

posiada

tyniecki

np. [klasztor

dewocyi

i

po 12

co roku z sta-

ksicych trzy wybrane rebita katedr kujawsk obdarzy Leszko Mazowiecki coroczn ofiar dziesiciu garncy miodu z piwnicy ksicej w Wocawku, opactwo za modnin

;

otrzymywao po

gilnickie

10, 7,

4

i

2 grzywny z rozmaitych

czycy, Spicymierza, Wolborza, arnowa Rozprzy Skoro za dziesiciny byy staym podatkiem dla kocioa, który naleao skada biskupowi dyecezyi, wolno byo ksiciu dowolnie rozporzdza drug dziesicin, to jest grodów,

z

i

i'*'^).

dziewit to

czci

wszystkich

ze

cznie

z

ogólnych dochodów, czyli dziewicin, czy

uytków jakiego okrgu

niektórych

bliej

opactwu mogilnickiemu przyznan

Mazowsza dziewicin

bya

na

opat targowych,

z

niny skadanej do skarbu

,

te wy-

czy

Tak

oznaczonych regaliów.

z

caym

np.

obszarze

mennicy, z da-

poowu ryb w rykade dziewite nowo-

w

wieprzach,

z

ksicych, a nadto rebi ze stadnin mazowieckich. adna te fortuna magnacka nie dorównywaa

backich osadach

narodzone

eniu arcybiskupstwa gnienieskiego dry,

i

trudno

byo nawet

o

uposa-

lub krakowskiej kate-

wieckiego bogacza,

któryby

móg

si mierzy dostatkami z któremkolwiek starem opactwem benedyktyskiem tem bardziej, e w rozlegych posiadociach kocielnych podzia pracy w osadach chopskich wikszy przynosi poytek, i w ogóle zmys organizacyjny Kocioa przy wyszem uksztaceniu duchowiestwa najwczeniej w dobrach duchownych lepsz gospodark zaprowadzi. Liczniejsze wprawdzie i wiksze obowizki ciyy na tych monowadcach duchownych, bo biskup musia z dochodów ,

swoich koszta

suby Boej opdzi

duchowiestwa utrzymywa

,

a

i

liczne orszaki

nadto

przepisy

niszego

kanoniczne

POSIADOCI KOCIELNE, MIASTA.

uywa

nakazyway mu ubogich

mów

i

wdów

,

i

sierót

93

bogactw kocielnych na wspieranie

pielgnowanie chorych

,

wszelkiego rodzaju miosierne uczynki.

pielgrzy-

,

W

tych cza-

sach wreszcie przychodzi prawdopodobnie do skutku

cezyach

polskich

biskupiego stou

zaleao z

i

podzia

w

dye-

majtku na dobra

kocielnego

posiadoci kapitu. Ale

w kadym

razie

przewanie od dobrej woli kadego biskupa, ile olbrzymich dochodów swojej stolicy na istotne pomnoenie to

chway Boej,

na cele kocielne

miosierdzia przeznacza,

mego,

dla

czego

uczynki chrzeciaskiego

i

za

uywa

swych prywatnych widoków

monowadczego

wieckiej potgi swego

powstay byy

Stolice biskupie

w

i

dla siebie

sa-

dla wzmocnienia

stanowiska. czasie

wprowadzenia

chrzeciastwa przy gównych grodach ksicych, panujcych nad obszarami plemiennemi, z których kady by odrbn czci skadow wieo do ycia dziejowego powoanej Polski.

w

wic

Kiedy

jedyne pierwotnie biskupstwo polskie

Poznaniu nie wystarczao

ju

po trzech dziesitkach

potrzebom duchowym rozszerzonego pastwa,

tedr wrocawsk Chrobacyi,

lska, krakowsk

dla

zaoono

lat

ka-

dla maopolskiej

poddano je naczelnemu zwierzchnictwu nowej

i

metropoli gnienieskiej

wstaa póniej

pocka

;

na zawilaskiem Mazowszu pokatedra.

wkrótce odrbne biskupstwo

I

Kujawom''^ dostao

si

kresowem posannictwem misyi na Pomorzu, siedziba jego wahaa si przez czas jaki midzy Kruszwic a Wocawkiem, w kocu powaga nadwilaskiego grodu przygniota zblade znaczenie starego siedliska nad Gopem. Równie kresowe posannictwo wzglz

a

dem pogaskich Lutyków mia Lubusz, ostatnie biskupstwo lewym brzegu Odry i^^). Rzecz jasna e tym da-

polskie na

wnym

,

szczepów lechickich ogniskom,

ksicy

wietny dwór

doday

blasku.

przebywa, Gromadziy si w

w

których najczciej

stolice

biskupie

nich wszystkie

nowego

bogactwa

kraju,

w rku

ksicia

szego

grodu

murowanej katedry rozbijaa swoje siedziby

i

i

biskupów skupione, u stóp monar-

ROZDZIA

94

czelad biskupia

liczna i

misternymi wyrobami

—

II.

i

,

SPOECZESTWO.

ksiijca

,

zatrudniona rzemiosem

tu wreszcie

wielkiego przewozowego handlu,

powstay gówne

targi

tylko na dworze

ksi-

gdy

wród przybywajcych do magnatów, midzy wyszem duchowiestwem mogli znale zagraniczni handlarze cia,

i

kupca na kosztowny towar,

obcych przywieziony krajów.

z

e juz wczenie te stolice biskupie, miaIN^ie dziw wic, stami od dawna ?:wane, przybray zupenie odmienn fizyognomi od ndznych osad wiejskich, rolniczych suebnych, i

caym

porozrzucanych po

Me mogy sowa zacy, z

znaczeniu, która

i

w

to z

by

kraju.

jeszcze miasta

odrbn,

w waciwem

tego

na samorzdzie opart organi-

zachodnich

krajach

od niedawna dopiero

zawizków zacza si bya rozwija; dorównyway te wspóczesnym miastom u ssiednich

nieznacznych zrazu

nie

narodów sowiaskich na Rusi

i

na Pomorzu.

Tam bowiem

roiy si miasta od rodzimej ludnoci kupieckiej nej ruchliwem

,

wzbogaco-

wyzyskiwaniem oywionych stosunków han-

w ustroju spoecznym i politycznym narodu odgryway rol. Ru miaa w swych spawnych rzekach, ku Morzu Czarnemu pyncych, i w samem dalej morzu wygodny gociniec handlowy do Carogrodu, tego ogniska dlowych, które

wan

handlu oryentalnego

,

gdzie za surowe produkta ziem ruskich

atwo byo dosta kosztownych wyrobów wydoskonalonej techniki bizantyskiej i muzumaskiej. A cho mnogo tych artykuów zbytku zostawao na Rusi, kto tylko mia troch zmysu handlowego, móg je z dobrym zyskiem dalej odsprzeda, bo z Zachodu przybywali po nie kupcy ldow drog do Kijowa a morzem do wybrzey batyckich, do których znów drug sieci rzek ruskich wygodny prowadzi

Pomorzanom nie trudno zatem byo korzysta skoro z szczliwego pooenia handlowego swej ojczyzny, ich los posadzi nad tem morzem, które Zachód europejski gociniec.

z

I

przystaniami pónocnej Rusi

czyo

dlu morskim przeszkadzay upiestwa

'^^).

e im za w han-

normaskich mieszka-

^

MIASTA. HANDEL.

95

ców pónocnego wybrzea Batyku, wic rozbudzia si w nicli yka dlowego

obole

Icorsarska

,

nadajc kupieckiemu zawodowi pewien niosa go nawet na

U

wyyn

zmysu

ianktóra

,

zakrój rycerski

,

wy-

przedniej szej warstwy spoecznej.

polskicli rzek odsun ludno Rusi i kupcami bizantyskimi, tern bardziej, e Ru te same miaa do zbycia surowe produkta, a wczeniej [nabrawszy zmysu spekulacyjnego, nie

byo

nas

inaczej.

Kierunek

od stosunków iandlowych

z

dopuszczaa ssiadów do wspózawodnictwa. Ujcia naszych

narodu Polsce

i

za

rzek

strzegy wanie w^ czasach, w których charakter ju pewien ustalony przybiera kierunek, wrogie w wojnie tylko stykajce si z ni plemiona. Wsku-

tek tego

zmys handlowy

tak bujnie rozwinity u ssiednich

wspóplemieców, obcym pozosta

polskiej ludnoci;

cho za

póniej nastay pomylniej sze stosunki dla zbycia krajowych produktów, brako przedsibiorczoci kupieckiej, brako cyatywy,

i

tylko

ini-

obcym przybyszom sprzedawano surowe

pody, jeli si po nie zgosili po drodze w swych wyprawach handlowych. Cay obszar Polski przerzynay bowiem

gocice

utarte

kupieckie

które

,

to snuli

w

wan

snego handlu europejskiego

ogólnym systemie ówcze-

odgryway rol.

zachód bogaty wschodni towar

z

Kijowa,

i

w

i

Kijowie nawet,

na targ wystawiano, dukta

nich

W przejedzie przez

Polsk warto im byo naadowa wozy skór, woskiem, a nieraz ckich

Po

si przedsibiorczego ducha cudzoziemcy, wiozc na

zboem;

i

polskiemi futrami,

w

gdzie je obok

zawsze

miastach niemieruskiego

towaru

znalaz si kupiec na

te pro-

1^9).

"Widywano

wic w

Polsce

na

szlakach

handlowych

Niemców i Rusinów, najbliszych ssiadów z jednego i drukoca, ale jednych drugich byo niewiele, bo Rusinowi lepiej opacaa si podró do Carogrodu, a kupiec niei

giego

miecki

i

,

nieomielony jeszcze do wielkich przedsibiorstw,

w owych czasach na skromniejszym porednictwa handlowego wewntrz kraju. Najwi-

poprzestawa przewanie zysku

z

EOZDZIA

96

zmysu

cej

—

II.

sposobnoci do utrzymywania kosmopolitycznych

i

stosunków handlowych midzy dzi,

plemi bez

to

stkim

SPOECZESTWO.

ojczyzny,

Rusi

a

Zachodem

pochodzeniem

w

narodom chrzeciaskim obce,

byy

czech lub

jeszcze czasy, kiedy

we Francyi

tak

mao

y-

wiar wszyte rku

i

którego

zmonopolizowa si prawie cay ten handel. zreszt

mieli

Nie dawne

to

w Niemkrajowej garno

na Zachodzie,

i

ludnoci

e

si do spekulacyi handlowych, pojcie kupca czyo si prawie nierozdzielnie z pojciem yda. Kosmopolityczne rozproszenie po caym wiecie, wskutek którego wszdzie znajdowali ydzi swych wspówyznawców, popierao ju wielce wszelkie ich stosunki handlowe, a

semickiemu

czno w

skim niezbdne

i

w

spekulacyach gromadzenie zna-

za

ruski od

nci, zwaszcza w IX

sobie

plemieniu

solidarno uatwiaa kupcom ydow-

wielkich

czniejszych kapitaów. Handel

dów ku

waciwa tomu

X

i

wieków jti stuleciu,

y-

kiedy

wygodny punkt oparcia u Chazarów, których wadcy na ich wiar wtedy si nawrócili. Polsce chtnie widziano przyjmowano tych przelotnych ptaków, bo od nich tylko mona byo dosta gotówki lub bogatych wyrobów za zbdny zasób surowych ssiedztwie wschodniem Rusi mieli

W

tak

i

wieego niewolnika ^^^). Nie nabywa woci, jak wiadczy przykad

podów^ lub za

broniono

nawet

Piotra

stowica,

który

od

ydów

Rzadko jednak zajmowali gospodarstw^a

w

rolnego

handlu o wiele

nie

odkupi Tyniec na

ydzi w mieli

obfitszy zarobek,

garnli si na mieszkanie

,

bo

i

Polsce

ochoty

im

Wo-

lzku

'^^).

stae siedziby,

si tyka

a nawet

,

majc

do miast nie

tam do wielkich spekulacyi

byo pola, stosunki ekonomiczne za mao w ogóle si rozwiny, a ludno krajowa bya jeszcze albo za nadto bogat albo zbyt ubog, eby lichwiarskie rzemioso mogo si dobrze opaca. Inaczej byo w Czechach albo na Rusi. Kijowie tyle ydowstwa si namnoyo, e Wodzimierz nie

W

Monomach

wypdza je ju musia ze

za take ncia

ich do siebie, bo

swojej stolicy

^^^jj

Praga

tam na rozgraniczu Wschodu

HANDEL. YDZI. i

Zachodu europejskiego

by

97

dogodny punkt do

szczególnie

kierowania wielkiemi spekulacyami handlowemi skich zreszt

miastach osiedlao

si

ju

i^3).

I \y pol-

wówczas po kilku

ydowskich przybyszy, którzy pomagali w interesach swym przejezdnym wspówyznawcom. Póniej z kadym dziesitkiem lat wzmagaa si ich liczba, zwaszcza odkd w epoce krucyat coraz wikszego przeladowania w Niemczech doznawali 1^'). Wskutek wypraw krzyowych wreszcie wsku,

tek bliszego

midzy Wschodem muzumaskim

zetknicia

a chrzeciaskim Zachodem,

wane

w caym

zaszy

w

nastpnych czasach

oywiy si bezporednie stosunki handlowych miast woskich ze Wschodem a handel ruski coraz bardziej traci dawne zmiany

znaczenie

^^'^).

wzmagay

ydów by

Dla

w

si,

systemie europejskiego handlu,

to cios wielki

;

przeladowania

ywio miewiksz potg, odsuwa

zachodnich krajach rodzimy

w coraz w handlu nic im nie pozostawao jak lichwa, dla której ju trzeba byo stae zajmowa siedziby. Tymczasem za w Polsce o^^wiay sie ekonomiczne szczaski, rozwijajcy si ich od

wspózawodnictwa

stosunki,

i

wzmóg si obrót pieniny i dla lichwiarskiego ju byo pola odtd wic ydzi gciej

rzemiosa wicej

;

i

w kraju osiada. Zaczo si to mniej wicej od poowy XII wieku. Wtedy to ju take przemys zachodnich krajów, rozwinwszy si pod wpywem krucyat, zacz coraz wicej zaopatrywa Polsk w swoje produkta, odkd handel ruski przestawa by dla niej jedyn kopalni zbytkowych artykuów, a wic zaczli

i

garn

zwolna poczynali si

do kraju kupcy niemieccy. Grdzie-

niegdzie zakadali sobie po miastach polskich kupieckie kantory, które

suyy

do utrzymywania stosunków z ogniskami

w

Wprzód jeszcze wskazaa Bo odkd w Polsce wzmagay si wytworniejsze potrzeby codziennego ycia, nie moycia handlowego im

t

drog ludno

ga im ksicia

ojczynie

'^^%

rzemielnicza.

nastarczy nieliczna czelad rzemielnicza, która tylko i

bya wasnoci.

biskupów

Smolka. Mieszko Stary

i

jego wiek.

Przedsibiorczy rzemie7

ROZDZIA

98

lnik niemiecki

móg

,

II.

—

osiedliwszy

SPOECZESTWO.

w

si

miast polskich^

z

znale kupca midzy mo-

zawsze na wyroby swoje

nymi

którem

panami, a jeli si odznacza zrcznoci,

i

szczególne

jakie tajemnice techniki posiada, zdarzaa mu si niebawem sposobno zarobi co take na dworach ksicych i

cho tam

biskupich,

waa

zwaszcza roboty wykony-

pospolite

zwykle czelad rzemielnicza^").

ludno rónorodna skupiaa si w ówczesnych To te cho zaludnienie nieliczne jeszcze tylko w czasie jarmarków oywiaa si atmozwykle byo sfera napywem obcych handlarzy, niemae dochody miewa Taka

to

miastach polskich. i

by

pan miasta, którym prawie zawsze prócz ce, myta przywozowego

ksi. Do

sam

niego,

wszelkich opat targowych,

i

naleao równie wyczne prawo utrzymywania karczem i jatek, w których ludno miejska przepdzaa dni witeczne

i

zaopatrywaa si

w

wdzie pozostaway karczmy kle

i

poywienie. Rzadko wpra-

jatki

wasnoci ksic, zwy-

napój i

obdarza niemi monarcha jaki koció lub

który,

wypuszczajc je póniej

w dzieraw

,

mia

klasztor,

przez to

Tak np. w Krakowie naleay od czasów Bolesawa Chrobrego do opa-

zapewniony stay dochód coroczny. dwie jatki

ctwa na z

Tycu

i'^^),

dwie inne

za

a prócz tego trzy karczmy

przylegymi gruntami posiadaa tam od samego zaoenia

kollegiata

okoo

w. Michaa

na zamku,

majc

z

5 grzywien srebra rocznego dochodu

bywaa warto

takiej

wasnoci,

nich i^'-*).

w tym samym bowiem

czasie przynosiy klasztorowi trzebnickiemu

w Wrocawiu

przeszo 20 grzywien

w XIII wieku Róna jednak

i*"^).

I

karczmy

i

jatki

obcy rzemielnicy

wreszcie, osiedlajc si po miastach, musieli skada ksiciu jakie stae opaty, ale za to doznawali jego opieki i czasem mieli nawet zwierzchnika z poród siebie wybieranego, a temsamem jaki zawizek osobnej gminy i samorzdu.

Przedewszystkiem jednak zaleao osadnikom miejskim

na obronie napadu.

I

i

bezpieczestwie

wasny

interes

w

razie

nieprzyjacielskiego

zreszt nakazywa ksiciu

dba

MIASTA.

W

by

O to,

kad

wojny miasto nie ulego zniszczeniu, bo

czasie

klsk,

99

wysychay róda skarbowych dochodów. Dlatego te do pojcia miasta naleao obwarowanie caego obszaru, przez rónorodn ludno miejz

sk

która je spotkaa,

zamieszkaego'*^').

Me miay jeszcze

wprawdzie ówczesne

miasta, tak jak póniejsze redniowieczne

murów tyle

mnóstwem

z

oyo

kosztów

ce

murów

bogate mieszczastwo. Ani gmin bowiem

znaa ówczesna

miejskich nie

nie

miay

rowania, na jakie sta

take

i

drewniany,

wród

twiejszego

przegldu

wieyce, i

z

byo

grody ówczesne, nie odmawiano

w

którego

way

a

poczone

Polska, ani nawet zamki ksi-

Ale takiego przynajmniej obwa-

^^'^).

okala je zatem

miastom;

ziemne

wznosiy

gbokie

i

ció

katedralny,

modrzewiowe

wod

wylane

fosy,

byo zarazem zewntrzn

to

a przy nim

obronie wewntrznej

mieszkanie

wiestwa. Jeli zreszt zamek

—

lini

ksicego mieci si

obok zamku

której

si

dopeniay pierwiastkowego

korytem rzeki,

fortyfikacyjn ku tem bezpieczniejszej

w

czstokó

bez wtpienia

naleytych odstpach, dla a-

okolicy,

obwarowania. Wszystko

cytadeli,

komuny, warownych

baszt obronnych, na których utrzymanie

jak

w

biskupa

Krakowie

i

ko-

ducho-

— wznosi

si na wzgórzu nad samym brzegiem rzeki która z swym zakrtem bya dla gówn, naturaln obron, wtedy pod,

grodzie,

opasane

odrbnem obwarowaniem,

ni

strony otwarte, przypierao

z

jednej tylko

do zamkowego wzgórza, sta-

nowic równie

z swemi fortyfikacyami zewntrzn lini obronn, po której przeamaniu dopiero nieprzyjaciel móg przystpi do oblenia zamku ^^^).

Szczupym w kadym grodzia,

ju

paszczyzny, której

dla samej to

te

razie

by

obszar miejskiego pod-

trudnoci obwarowania rozleglejszej

ciasno

w

wypado zamieszka u

niem stóp

byo rónorodnej

ludnoci,

zamkowego wzgórza. Dla

kogo zatem nie stao miejsca na tym cienionym obszarze, osiada za

w

drug

lini fortyfikacyjn,

ssiedztwie osad

suebnych ksicia

na przedmieciach, lub biskupa

,

i

wraz

ROZDZIA

100

Z

niemi

w

czasie

sia za fos

—

II.

SPOECZESTWO.

napadu nieprzyjacielskiego chroni si muzostawiajc domostwo swoje na

czstokoy,

i

pastw najedcom. Miasto samo czyli podgrodzie nie okazay miao pozór, wszystkie wietnoci skupiay si na zaniku.

W braku

dba

skiej nikt nie

dem

w

gminy,

braku jakiejkolwiek organizacyi miejutrzymanie czystoci

o

miecie musia

by

i

porzdku.

W ka-

obszerny plac niezabudowany,

na

tam przybywaa okoliczna ludno wociaska ze swoj chudob, na któr w miecie najatwiej kupiec si znalaz, tam obcy handlarze rozbijali namioty, wystawiajc w nich kosztowny towar na sprzeda, którym odbyway si

dokoa za stay jatki way si dwiki gli

w

gny

si

ulice

karczmy,

i

i*^""),

kiedy

czasie jarmarku,

tnami namiotów.

targi ^^^);

Od

a

z gliny,

dli,

np.

w

ydzi

gsto

a

drzewa

z

witeczne,

dni

by

zasiany

lub

pó-

do czstokoów, ci-

zabudowane po obu

stronach

rzdami

ciosanych lub kleconych

mieszkaa rzemielnicza czelad, w miecie osie-

osobno

nich

w

cay

plac

wesoo odzy-

których

zwaszcza

placu targowego

^f'^),

lichych chaup ndznie

osobno

w

osobno zwaszcza cudzoziemcy

,

którzy w obcym kraju chtnie trzymali si w Wrocawiu ju w XII wieku bya ulica

razem; tak

Walloska,

wycznie

przez przedsibiorczych przybyszy z Flandryi za-

mieszkaa w miecie

•^^).

w

Czasem

kawa

i

gruntu

pan jaki lub rycerz zakupi sobie

wystawi na nim dom niewielki, mia wygodne schroniei^*). dbajc Na ulicach boto nigdy i

którym, przybywszy do miasta,

nie, o niczyj

ask

nie

wozów tony w podmokej e dba o urzdzenie odpywu, wic nieraz istne bagna rozleway si pomidzy rzdami domów, i tylko po mostach lub kadkach na prdce z drzewa stawianych, dosta si mona byo z jednej ulicy na drug i^^). prawie nie wysychao, a ziemi

Nie

,

lepiej

za

wyglday

czasami Krzywoustego, cesarz Otton

koa

zda

kupieckich

nikt nie

ulice Grniezna, kiedy

w

lat

przed

w.

Wojciecha. Chrobry

swojej

stolicy wszystkiemi

niemi do grobu

pragn osoni nag t

w sto

poowie Marca 1000-cznego roku

ndz

UOBTCZAJENIE SPOECZESTWA.

wasny

bogactwami, jakie jego

w

wieku

skarbcu nagromadzi

a

tn drog

or

przodków jego

i

wysa wic

od

bo-

cesarzowi

wityni Inicemi wspa-

do samych progów

niaociami kosztownej i

;

101

szeleszczcych jedwabiów

purpury,

zotem przetykanych i^*^). Ndzne ulice raziy panów z niemieckiego orszaku Ottona,

drogich l^obierców

Gniezna nie

bo

i

w

wasnej ojczynie, cho

o tyle

starsz szczycili si

co

lepszego widzie po

cywilizacy, rzadko zdarzao im si

Sam

miastach.

cesarz jednak,

bizantyskiej matki dzieci,

przywyky do monumentalnych pozostaoci starego Rzymu, czu pewnie dobrze, e po „barbarzyskiej" stpa ziemi, której przed nim adnego jeszcze Rzymianina stopa nie dotkna. Ale mao zapewne zwaa Otton na kurne chaty gnienieskich

ulic

,

on lubi blask

i

przepych

oko widziao

cze jego, marzycielskie

w

bo

,

modzie-

nim pitno

cywili-

w

zacyi, do której

wzdycha

skim dyademie

instynktem szukajc dróg, któremiby wiat

cay móg pych i

,

do

,

niej

ten

Olni rozwin

poprowadzi.

który gospodarz jego

rozkocha si

najwikszy fantasta

w Chrobrym

go zatem

przyjmowa,

siebie

tem bardziej^

tyle

zasug

wienia chrzecijaskiej wiary

pobonoci da dowody w jaciela,

wród

upoi

e ten potny ksi umia

pooy

wadc

okoo

swoich ludów,

czci swojej

prze-

na przyjcie cesarza,

barbarzyskich Sowian, który wspaniale

u

i

cesar-

dla

wiata

rozkrzei

takiej

Ottonowego przy-

niedawnego mczennika, apostoa Prusaków. To

czowiek,

w

którym cesarz spodziewa si

by

znale godnego

piknych imperatorskich marze i planów. I nie pomyli si w tym razie instynkt fantasty. Niebawem mier przerwaa tczow przdz jego marze, ale uczczony przeze wadca Lechitów, któremu Bóg da jeszcze wspólnika

swoich

poy wier koci,

mia

mion,

zbitych

wieku dla dobra swego pastwa

czasu dosy,

w

i

caej ludz-

by rojowisku barbarzyskich

jeden naród

elazn obrcz

ple-

swej potgi

napoi je, choby gwatem, tak doz cywilizacyjnego pigmentu, e za wnukrólewskiej, narzuci tak siln organizacy,

ROZDZIA

102

II.

—

SPOECZESTWO.

ków jego ju Polska do cywilizowanego naleaa wiata, a spoeczestwo jej zdolne rozwija si dalej, dawno ju wyonio si z dziecicej na wpó sennej toni przeddziejo,

wego nicestwa. Przywyklimy wprawdzie wyobraa sobie t dob przedtiistorycznego nicestwa w sonecznych barwach legendowej zotego wieku.

sielanki

miaa w

sobie

tyle

Choby

jednak

arliwszy obroca rodzimej

w

lanki,

byo w

niej

do

e

w

trzy lub cztery

Ottonow, byo

to jeszcze

ma jedna

z

nym wraz

jego

uwaa

z

on

dziesitki

i

w

lat

moe sie-

tej

surowo

tchnc. Wszak

za-

przed pielgrzymk

e

pospolit rzecz,

po mierci

jego wyzionwszy ducha pod noem ofiarciaem pona na stosie •'^i). Mógby to kto

za surowy wprawdzie

wiernoci,

obok

miejsca na straszn jeszcze

obyczajów, prawdziwem barbarzystwem ledwie

epoka

tylko naj-

ile

sowiaskiej

cywilizacyi

wyobrazi, niepodobna zaprzeczy,

sobie

ta

istocie

pierwiastku,

idylicznego

ale

dodatni

istocie arabski pisarz

rys

maeskiej

Al-Bekri, który nam

Mieszkowych ciekawe wiadomoci przekaza, od-

o czasach

daje nalene

pochway czystoci maeskiej

lechickich nie-

Dziewczta jednak ówczesne wedug tego samego pisarza nigdy nie dostaway si dziewicami, skoro bowiem tylko dorosy i rozkwity, co nocy wychodziy z domu, by uywszy do syta miosnych rozkoszy w domu jakiego wiast.

.

modzieca ci.

By

to

z

ssiedztwa, rankiem znów do rodziców powró-

za

widocznie powszechny zwyczaj

przypadkiem dziewic

wzgard pewnieby

i

mom

poj w maestwo,

,

bo gdy

odpycha

e

m

j

ze

gdyby bya co si pozna na tem do tego czasu dziemi, które takim odwiedzinom dziewcz-

cierpkim

ju by

wyrzutem,

warta,

kto

^'^'^).

Co si stao z cym ycie zawdziczay, nie mówi pisarz arabski niemay jednak musia by dla rodziców kopot z dziewcztami, skoro ;

o

Pomorzanach naprzykad wiadomo,

dzone córki, jeli ich wicej

dzio

'"3).

Póne

echo

w

e

rodzinie

zabijali

nowonaro-

na wiat przycho-

tych stosunków odzywa

si jeszcze

UOBrCZAJENIE SPÓECZEI^STWA.

W

103

wanie

edyktach czeskiego Brzetysawa, których

niem byo, stare pogaskie narowy naznacza

w

kar wygnania

nich mianowicie

zada-

Ksi

gruntu wypleni.

z

na dziewczta

wdowy, które tracc wstyd i dobre imi w nieprawych zachodz. „Bo przecie" dodaje naiwnie zwizkach w dla usprawiedliwienia tej surowoci, „skoro im nikt nie broni

i

,

ci

prawowitych wnie jest

maestw

mczyznami

z

i

najwikszym grzechem

pód

w

cho

ich liczba

nie

to

e

pewna,

zdoaa nadwtli

nawet naj-

znaczenia rodziny,

który

budowie spoecznej wszystkich szczepów sowiaskich tak ,

wan

rol odgrywa.

zwizków

rodzinnych.

Nietykalna

W

X

w

Czechach,

czasach stosunki spoeczne

szych z

co

dziemi tych pogaskich

z

jak o tem wiadczy potga rodowego pierwiastku,

w

,

'^^).

wiadomo, jakie stanowisko

nie

spoeczestwie im si dostawao,

wiksza

si niepra-

spdzaj

z siebie

ze wszystkich zbrodni

Cokolwiek jednak dziao si odwiedzin dziewczcych,

cz

có

zawiera, na póniej

i

bya

istocie

w

gdzie

obyczajowe tak

wito

pierwotnych

mao

od na-

mamy w jednym gonym wypadku wieku ciekaw wskazówk co znaczya w rodzinie si

róniy,

,

czysto

i

wiara

maeska. Monemu wadyce

sprzeniewie-

rzya si ona, zaszczyciwszy jakiego kleryka swoimi wzgldami; skoro jednak zbrodnia si wykrya, jedynem schronieniem dla nieszczliwej niewiasty

cay

ród oszukanego

ma,

bya

opieka

Kocioa, bo

wszyscy krewni porwali si

do

noa, by we krwi cudzoonicy zmaza hab swego imienia. nic nie przydaa si jej opieka agodnego biskupa, w. Wojciecha; wywleczono j od otarza, którego si chwycia konwulsyjnie drcemi rkami i musiaa zgin pod Lecz na

noem mciwego maonka '^5). e za cudzoóstwo porywanie cudzych on mimo to nie naleao do rzadkich, wyi

jtkowych wypadków, jak

o

tem

liczne

wiadcz

wskazówki,

atwo sobie wyobrazi, jak krwawe okropne zajcia zamcay t pozorn sielank prastarych czasów sowiaskich i^c)^ Mimo to wszystko zreszt, mimo witoci nietykalnoci i

i

EOZDZIA

104

zwizków

rodzinnych,

gboko

nego, a

dba

wierno

o

SPOECZESTWO.

czeme bya

rodzina

w

obec powszech-

zakorzenionego wieloestwa, z którem na-

próno przez tak dugie

M

—

II.

tylko z instynktu

i

lata

przyszo Kocioowi walczy.

maesk

objczaju, ale

on i naonic, nieobowizku, gdy w obec

swych z

i

caego rodu by za to odpowiedzialnym, eby mu nie wkrad si do rodziny cudzy bkart, któryby, zarówno z jego wasnymi synami, mia prawo do wspólnej wasnoci rodowej.

w wieloeustwie czeme innem by moga, domu midzy wieloma sugami i warsztatem do produkcyi nowej siy roboczej w przyszem pokoleniu ^''^) cywilizacyjnera posannictwie kobiety nie mogo by mowy. Wieloestwo musiao w Sowiaszczynie mie te same ze Ale niewiasta

jak

i

sug w

rozprzgajce nastpstwa,

które poligamia przynosia oryentalnej na-

jakich korzyci, turze

wyznawców Islamu,

klimatycznych

Bd

co

co na Wschodzie, bez tych nie-

z,

lecz

bd

by

bdc w

tamtejszych warunkach

nieuniknion koniecznoci. to

jednak

ju

wielki

postp

sunliu do dawniejszego stanu cywilizacyjnego

w

sto-

tych plemion,

którego archeologiczne zabytki przechoway si

dugo u

grodzonych od reszty wiata ruskich Drewlan,

Radymiczan

i

Wiatyczan.

od-

Ideaem spoecznych stosunków byo bowiem

w obec komunizmu niewiast, a indywidualna wasno, cho cisemi szrankami rodowego dziedzictwa ograniczona, w porównaniu z bezwzgldnym komunizmem wieloestwo

wasnoci i^^). Równie w

rodowej

religijnych nie

postpu, woju 1

o

o

poj

którym

wiadcz niewtpliwie róne fazy w rozwyobrae u rozmaitych plemion.

mitologicznych

w

tem te jest jedyna odpowied na wszelkie deklamacye bezwzgldnej nieudolnoci sowiaskiego szczepu do dal-

szego rozwoju z

dziedzinie rodzimych

podobna zaprzeczy Sowianom nieustannego

z

rodzimych pierwiastków, bez zetknicia si

obcymi ywioami. Jak powolnym jednak musia

rozwój

i

do jak nieznacznych

w

doprowadzay, o tem pouczy nas

by

ten

nim rezultatów cae wieki

najlepiej stan cywilizacyjny

TJOBYCZAJENIE

poabskich Lechitów

w

SPOECZESTWA.

poowie XII

105

w

stólecia,

Wis. waciwoci, bo u

po nawróceniu ich braci nad

Wart

i

dwiecie

lat

Nie samych

i Saxonów poSowian zreszt byo to gaskich spotykamy si po omiu wiekach swobodnego niczem niekrpowanego rozwoju z tym samym ustrojeni spoecznym i t sam cywilizacy, co u plemion germaskich Tacytowego opisu. Ten pewnik bowiem tylekro ju dzieje i

stwierdziy,

e

takie ludy pierwotne tylko

gwatownem

zer-

waniem z dawnymi rodzimymi stosunkami, przesiknwszy obcym wpywem cywilizacyjnym, mog wyj z pierwiastkoz reszt wiata naprzód wej nicoci, sta si narodem przychodzi okupi utrat niejednej poda, cho im to i

powabnej

na

sielankowej

i

rodzimych

cechy

pozór

sto-

sunków.

by

To te inny

na wskro

naród Krzywoustego

zapuci

silne korzenie

wieloestwo,

i

w

potgi

w

ogóle

i

wpywu, wytpi

od

Koció

ludów Mieszkowych lub pod Chrobrego panowaniem.

gruntu

z

caej dziedzinie etycznych stosun-

e

ków zeszed by ju tak obficie plon chrzecijastwa, Polska nie wiele si rónia pod wzgldem moralnym od chodnich ssiadów.

alnoci Kocioa

wiestwa

parafialnego

Kocioa torów.

Cho

ju

nie tak liczny

samo byo

z

owiat,

byy owoce tej dziakraju gdy ducho,

by stolic

przez

wpyw

zastp, a biskupich

Koció

i

klasz-

krzewion.

w caym wiecie ówczesnym, nie by wycznym prawie monopolem duchowie-

zreszt nauka, jak

i

nie wiele jej udzielao

przez

grywali,

wybitn rol, jak

wpyw

jej

wreszcie aki, do

w

okolicach

rozchodzi si przewanie ze

To

przestawaa stwa

Rozmaite zreszt

w rónych

za-

widocznie

suby

si caemu spoeczestwu, biskupi

w

nich

w

to

dziejach narodu od-

si objawia. Nietylko

kocielnej przeznaczone, uczyy si

szkoach przy krakowskiej katedrze, która

ju

Wady-

za

sawa Hermana obcym nawet a wyksztaconym przybyszom wydawaa si niepoledniem ródem nauki '^'^). Nawet magnaci

rycerskiego rzemiosa

nie

mao dba

musieli

o

wy-

ROZDZIA

106

swych

ksztacenie

II.

—

SPOECZESTWO.

skoro

dzieci,

w.

Ottonowi nauczycielski

zawód przyniós w Polsce znaczne dostatki '^o). Nie na uczonych wprawdzie kieroway si pod jego okiem magnackie

choby

ale

dzieci,

znajomo

tylko

w kadym

wyniosy,

w

razie

dostojników Krzywoustego

wawczy tak z

z

tej

nauki

wpyw wychow caym zasyn jako jedna

odbi si musia

niepospolitego czowieka, który póniej

w

wiecie,

katechizmu

calem yciu tych póniejszych

obec cesarzy

i

papiey,

pierwszych znakomitoci swego czasu.

Obce gitkie

ywioy

nie przyniosy Polsce feudalizmu, którego

podatne formy

i

byy w

bez wtpienia

najdogodniejszym

potrzeb

owej epoce, dla ówczesnych

najdoskonalszym

i

typem spoecznych stosunków. Nie ma czego jednak

wa, gdy

ao-

byby nadto gwatownym, a spoeczeprzemoc w kajdany zupenie obcych, rodzimemu duchowi nieodpowiednich zgoa stosunków, byoby musiao utraci wszelk swobod indywidualnego rozwoju.

stwo

ten skok

zakute

,

Ustrój spoeczny, na który

jak

i

rodzimy pierwiastek,

zoyy by

loma wzgldami niedoskonay,

si zarówno obcy wpyw,

prosty wprawdzie

ycia.

w i

wiata,

miaa

zacya spoeczna ówczesnej Polski rozliczne braki,

wysz

do

cigu dwóch wieków

Jako machina do wyzyskiwania bogatej

przyrody kraju na poytek narodu

stokro

pod wie-

przystawa dobrze

ale

indywidualnoci narodu, rozwinitej dziejowego

i

od dawnego stanu przed

kiedy rzadko rozsiada

ludno

organiale

bya

dwoma wiekami,

lechickich plemion, niezdolna

zapanowa nad przyrod, ledwie drobn czstk jej si dla siebie wyzyska umiaa. Co najwaniejsza za, ustrój ten, cho modociany i pierwiastkowy, mia niezaprzeczon zdolno doskonalenia si szybkiego rozwoju, a nie trudno nawet wskaza w nim te kiekujce zawizki postpu,

jeszcze

i

którym

potrzeba

byo

tylko

popchnicia

w waciwym

kierunku.

Zawsze jeszcze wiele bogactw kraju i

brak tylko

byo rk,

brak siy roboczej,

leao odogiem eby je na po-

RZUT OKA

ytek narodu

obróci.

bo

chopskiej,

Nie starczya na

liczba jej

i

W PRZYSZO. bya

nie

to

107 niewola ludnoci

dostateczna

w

i

pracy

mao byo

energii i ochoczoci, skoro wymusia si wysila poytku. Przestaway wreszcie sczy róda niewoli, z kadym bowiem dziesitkiem lat mniej byo pola do wojen o zakroju dawnych wypraw

niewolnika

cznie

za

dla cudzego

zdobywczych, a tem samem

i

do

poowu

teczniejsze lekarstwo na ten brak

no

narodu znajdo^^a sama

spadajc

do

klasy

Zuboali

sobie.

dziedzice,

wociach, szuka naleao lekarstwa. Z nich

czynszowników

wskazywali drog, gdzie

móg

w

niewolnika. Najsku-

zaczynaa jednak spoeczna

obcych

si utworzy stan wolnych kmieci czynszowych, naj-

waciwsza sia robocza do zuytkowania tylu pustek odogów, tylu nieprzystpnych dla potrzeb narodu bogactw i

przyrody. Czynszowi kmiecie, nie tracc osobistej wolnoci,

inn zupenie pracy

i

mieli,

niewolnik, podniet do skrztniejszej

intensywniejszego gospodarstwa, bo co im z plonów

zostao ponad

wysoko

byo wasnoci i

ni

,

nalenego czynszu,

szczeblem

do lepszego losu. Potrzeba

cia z

do

byo

zamonoci

wyczn

to ich

coraz wikszej

tylko silniejszego

popchni-

zewntrz, wzorów do intensywnego gospodarstwa

organizacyi stanu czynszowników.

mieckie

klasztory

w nastpnych

sprowadza kolonistów czynszu

i

z

wadzali przybyszy,

ale

lat

i

do

tylko nie-

dziesitkach

swojej ojczyzny,

osobne gminy dla nich

lacy poszli za niemieckim

To te odkd

zaczy

osadza

ich

zakada, niebawem

i

na

Po-

przykadem, a nietylko obcych sprorównie i chopskim osadom zaczli

nadawa organizacy swobodnych

niemieckich kolonii.

Drugiem zadaniem, które nastpne czasy musiay speni, byo wytworzenie krajowego przemysu i handlu, a z nim razem miast w waciwem tego sowa znaczeniu i mieszczaskiego ywiou. czeladzi rzemielniczej ksicia i biskupów i w przybyszach, którzy po miastach osiadali, oddajc si

W

rzemiosu,

by ju

pewien ku temu zawizek,

zbyt

saby

ROZDZIA

108 jednak,

eby

II.

—

SPOECZESTWO.

móg

bez silniejszego popchnicia z zewm^trz,

si rycho naleycie rozwin.

na Zachodzie bowiem nie

I

od rzemielników wyszed ten ruch spoeczny, którego owo-

cem byo powstanie swobodnych komun bogatszej

obrotniejszej

i

miejskich,

klasy kupieckiej

,

lecz

od

której dostatki,

nagromadzone przedsibiorczoci handlow, rychlej naday

potrzebn do tego

za

si

nietylko nie mieli

a zarazem

zmysu

eby móg doj

by

tej

siy poczucie. Polacy

zanadto biedny

do kapitau

w bu-

byo mater)au na klas ku-

dowie spoecznej narodu brak

pieck, bo rzemielnik

i

do handlu, ale równie

i

przygnbiony

przedzierzgn si

i

w

kupca,

magnatów i biskupów, w których rkach jedynie skupiaa si potga kapitau, równie nie móg si wytworzy a z

stan kupiecki. Tylko dla cudzoziemskich zatem, niemieckich

zwaszcza spekulantów, byo pole do interesów handlowych. Ale niemieccy kupcy nie radzi byli osiada jednostkami po miastach polskich, z

now

ojczyzn,

w

by i

kupieckiej. Potrzeba

tak

drugiem

da

ju

pokoleniu

zró

pocztek narodowej

si

klasie

im byo do rozwinicia interesów han-

dlowych komunalnej atmosfery, tych wszystkich swobód i przy-

w

wilejów gminnej organizacyi, które miasta zachodnie

po-

wolnym rozwoju w cigu wieków sobie zdobyy. Nic te w nastpnych czasach nie pozostawao Polsce, jak zaszczepieniem

tej

handlowy

wic

i

tylko

samej organizacyi na swoim gruncie, obcy

niemieckie instytucyami swemi

atwo, jak

ywio

przemysowy do siebie przynca. Na niemieckie miasta sta nas byo w redniowiecznej epoce,

w

i

ludnoci,

w których nie ywio móg

koloniach wiejskich, rodzimy

tak so-

zdoby przewag, bo je stosunki handlowe nieustannie ojczyzn wizay. Takie dwa problemata pozostawi do rozwizania ustrój spoeczny narodu w czasach Krzywoustego nastpnym wie-

bie z

dawn

kom. Rozwizanie

byo

proste

i

atwe, cho co do drugiego

problematu niekorzystne dla narodowego pierwiastku.

Mm

EZDT OKA

W PRZYSZO.

jednak do niego przyszo, musiay wprzód tycznych

narodu

których ustrój

zaj

ruch

sie

obudzi.

i

wane

w

dziejach poli-

wypadki,

wskutek

uleg przemianie, a w jego na polu stosunków spoecznych nowy

pastwa

zmienionych ramach

nowe,

109

znacznej

III

PASTWO —

Feudalizm. System midzynarodowy wiata feudalnego. Ustrój poliWadza ksica. Jej podstaw matyczny pastwa Bolesawowego. teryalna potga. Posiadoci ksice. Grody folwarkami. Kasztelanie. Opola. Ciary publiczne. Suba wojskowa. Stróa. Budowa

—

—

—

—

zamków i mostów. Przesieka. lad. Obowizki paszczyniane. Podwody. Przewód. Powóz. Podró ksica. Utrzymjwanie urzdników i suby ksicej. Daniny. Narzaz. Opole. Miód. Sep. Podatki. Poradlne. Podworowe. Pomocne. Opaty okolicznociowe. Kary sdowe. Myto i targowe. Mennica. Bogactwa ksicia. Skarby. Dzieje ksicego skarbca. Wszechwadza ksicia na bogactwach oparta. Dwór, Rada przyboczna. Wojewoda. Panowanie ksice: Wojskowo. Sdownictwo. Ocenienie ustroju pastwa. Widoki na przyszo. Stanowisko monowadztwa. Koció na Zachodzie. Refoi-mygregoryaskie. Koció polski. Papie i Polska. Kapituy. Biskupi. Przyszo monowadztwa. Testament Krzywoustego.

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

W feudalnym myl

zasadnicz

wiecie redniowiecznym, lennictwo

architektoniczn,

byo

zarówno spoecznej bu-

dowy jak i politycznego ustroju wszystkich pastw i narodów zachodniej Europy. To te pojcie panowania i wadzy rzdowej w myl rozkwitego w caej peni rozwinitego do dojrzaoci feudalizmu, czyo si cile z pojciem wasnoci. systemie feudalnym znik prawie wszelki lad i

W

wasnoci ctwem,

pierwotnej

nie

,

nieograniczonej

pochodzcej

z

niczyjem zwierzchni-

lennego nadunia. Ale kto

mia

ja-

FEUDALIZM. kikolwiek

obszar ziemi

111

jako feudum przez pana lennego

,

te w jego obrbie i wadz rzdow, a douytków ziemi tego panowania obowizywao wzgldem pana do hodu lennego zaprzysionej wier-

nadany, posiada brodziejstwo

go

i

i

noci wassalskiej. Gitkie

nadaway si wystd te w budowie

podatne formy feudalizmu,

i

godnie do ujcia rozmaitych stosunków,

pastw feudalnych spotka si mona nieraz z tyloma zawiociami tak dziwnie krzyuj si czsto lenne zobowiza,

Król francuski

nia.

lennikiem

St.

Ksi

').

sam za cesarz

Denis,

szwabsld,

który jako

ful-

wassa

panowa nad caym obszarem dawnego szczepowego

ksistwa szwabskiego,

móg

opactwa swego terytoryum uwal-

nia od swej zwierzchnoci,

w

swych posiadoci

np. z niektórych

opactwa

starego

deskiego klasztoru cesarski

by

ale

da

za to wynagrodzenia

lennem nadaniu niektórych posiadoci klasztornych

;

tak

okupi si klasztor priifningeski od jurysdykcyi ksicej nadaniem jednej czci swych dóbr a nawet dziesicin, które z natury rzeczy byy dochodem kocioa tak samo w dwa wieki póniej postpi

jeszcze za czasów Ottona Wielkiego,

,

sobie

opat

z

Ottobeuern

Koció

2).

by wskutek pooonych w obrbie

szwabski

Nieraz natomiast wieccy panowie ob-

lennemi

liczy wysokich wassali.

ksi

tych obu klasztorów,

tego lennikiem

swego terytoryum darzali

i

,

dygnitarzy

za

Kiedy

nadaniami,

i

kobiety nawet

duchownych

razu pewnego

w

mogy

rzdzie swoich

jaka dama

feudalna po-

siado swoj nadaa w lenno klasztorowi Monsee, którego patronem by w. Micha, mówiono, e ten archanio zosta jej

lennikiem-^).

Wobec gibkoci stosunków

staway nawet granice pastwa zapor np.

ksi

cuskiej,

ich

feudalnych, nie

rozgazieniu

,

tak

lotaryngski posiada lenna z nadania korony fran-

cho

Lotaryngia

bya jednem

z

niemieckiego pastwa, a biskup leodyjski,

gównych ksistw

cho równie

na-

lea do niemieckiego episkopatu, z niektórych posiadoci by wassalem arcybiskupa rheimskiego, metropolity francu-

EOZDZIA

112 flkiego

cyi

w

Cae

Kocioa*).

PASTWO.

III.

zreszt dzieje polityczne Anglii iFran-

rednich wiekach, obracaj si okoo lennego zwierz-

chnictwafranciiskiej korony nad angielskimi królami

posiadaniu

bya

cz Francyi,

wiksza

niekiedy

,

w których

na feudalne

baronie rozbitej.

Na fundamentach

tak

pokrzyowanych stosunków

len-

nych, wznosia si wta budowa feudalnego pastwa. Mocho nieraz drobny tylko narcha by panem caego kraju ,

obszar pozostawa pod jego bezporednim zarzdem,

a nad

ksita

i panoreszt kraju wadali dziedzicznie wie, wassalowie korony, nadaniu królewskiemu zawdziczajc

feudalni

swoje panowanie. mieli liczny

midzy

I oni

w

obrbie swych pastw lennych

zastp wassali, którzy znów swoje posiadoci rozdrabniali lenników, i tak rozgazienie

dalszych

w

feudalizmu dochodzio

czwartym lub pitym rzdzie

a

do

kmiecych gruntów, równie lennem prawem nadawanych nieswobodnej ludnoci. Rozlege posiadoci kocielne lennami korony,

bliszych

i

a

potni

biskupi

dalszych wassali,

i

naleeli

wanie

opaci,

byy take

otoczeni rojem

do najznamienitszych

obowizki feudalne byy gównym przedmiotem zawzitych walk pastwa z Kocioem. Nawet miasta, które w cikich zapasach z potgami feudalnemi doszy do znaczenia, musiay zrazu szuka dla siebie miejsca w obszernych ramach feudalnego systemu. Bo nie o co innego toczy Barbarossa tyle krwawych wolenników królewskich

jen skie

z

,

i

te ich

lombardzkiemi komunami, jak o

odbieray regalia

ludnoci miasta I

w

z

rk

i

poczone

cesarskich

ogólnym systemie

z

to,

eby wadze

niemi panowanie

w drodze

miej-

nad

lennej inwestytury.

midzynarodowych stosunków

panowa wszechwadnie feudalizm a cho w teoryi o wszechwadzy Cesarstwa wicej byo fikcyi, nili prawdy istotnej, ,

e

wiat redniojaskrawym dowodem, wieczny "vt^szelkie pojcia polityczne w feudalne tylko formy umia obleka. Wedug tej teoryi, panowanie nad caym

ta fikcya

nawet

jest

wiatem naleao

do cesarza,

rzymskich imperatorów na-

FEUDALIZM.

113

stpcy, wszyscy monarchowie chrzecijascy jego byli lenni-

kami

w

,

majestacie cesarskim tkwio jedyne

wadzy

kiej prawowitej

i

ródo

wszel-

Bo

wadza

wszelkiego panowania.

kadego barbarzyskiego monarchy pogaskich narodów,

bya prawowit,

kraj jego

by, jak wszystko na wiecie, wa-

ni te rozporzdza rozdarowywa midzy swoich wassali

snoci drze

który

cesarza,

nie

do woli

i

szczo-

rozlege obszary

ziem pogaskich, pozostawiajc podbojowi ich

ora

zreali-

zowanie swej darowizny. Nawet na zapytanie,

skd

pocho-

wszechwadza cesarska nad caym wiatem, czerpaa teorya redniowieczna odpowied w ródle stosunków feudaldzi

Cesarze twierdzili,

nych,

ej

posiadaj

z

lennego nadania

Bogu samemu obowizani s z tego lenna do wiernoci wassalskiej. Bóg odkupiwszy wiat przez mczestwo swego syna i objwszy nad nim panowanie, nada go w lenno cesarzom, a wybór ksit cesarstwa wszechmocy boskiej

inspiracy

przez

i

,

tylko

bosk dokonywany, wskazuje

tego

przy-

szego lennika boskiego, któremu ma si dosta wadza cesarska

•^).

Me

uznawaa jednak

tej

teoryi Stolica Apostolska,

która wszystkich monarchów chciaa

mie

swoimi wassalami,

te, cho take od Boga, wywodzia pocztek wadzy cesarskiej papie to jako namiestnik Clirystusowy na

inaczej

;

ziemi,

ma w

doni

swojej

wnej jak wieckiej, rza majestat

w i

a

wieckiej

ca

Spór ten

,

moe by

papiea

tak ducho-

duchown, powie-

sobie

wadzy lennem nadaniem cesarzowi który te tylko w Rzymie,

uroczystym akcie koronacyi tylko przez

peni wadzy

zachowujc

dokonany

^).

zajmowa jednak tylko Niemcy i Wochy, zachowyway si wzgldem niego, gdy

inne kraje obojtnie

monarchowie chrzecijascy wiedzieli dobrze, co

maj sdzi

o tych pretensyach

korony cesarskiej do wszechwadzy nad

wiatem. Nikt

odmawia

w

nie

cesarzowi pierwszego miejsca

rzdzie monarchów chrzecijaskich,

lenne nad wszystkiemi

i

zwierzchnictwo

pastwami pozostao fikcy

czn. Tylko Burgundy zdoali cesarze Smolka. Mieszko tary

ale

jego wiek.

zagarn

teorety-

pod swoje °

KOZDZIA

114

—

III.

PAJ^STWO.

bezporednie panowanie, a mniejsze niektóre pastwa ssiejak Dani- lub

dnie,

wze wassalstwa z

Wgry,

i

poczy

to przelotnie tylko

cesarsk koron. Polska za czasów Miesz-

kowych uznaa wraz z Czeciami zwierzcinictwo Ottonów. Póniej wedug marze Ottona III miaa Polska, tak jak królestwo wgierskie, sta si modelem dla wszystkich in-

w swym

nych pastw chrzecijaskich

stosunku do imperium

rzymskiego, po krwawych jednak bojach

stpc

potarga Chrobry

wzy

wszelkiej

nifestowa to wobec caego wiata

Odtd zalea

w^skiej.

stosunek

ten

indywidualnoci osób, które

Polski

nie zapominali

zwierzchnoci

w

Polsce

swej koronacyi króleza i

w

kadym

razem od

Niemczech na

Cesarze, jak wobec caego wiata, taki

nie zasiaday.

dem

w

z Ottonowym nazalenoci i zama-

,

o

tro-

wzgl-

swych pretensyach do lennej

ale pretensye te za

Bolesawa miaego byy

tak bezpodstawn fikcy, jak wobec wspóczesnych królów francuskich

i

angielskich,

si

istotnie

Ludwika YI czy Wilhelma Zdonatomiast staway

Wadysawa Hermana

bywcy, za czasów

wyrazem rzeczywistego stosunku. Krzywousty odepchn zachcianki Henryka Y, doko-

wreszcie stanowczo

za

nawszy

nowej

z tej

podboju Pomorza, zdobyczy

niu upowanienie i

zoy

Lotarowi

w

otrzyma zarazem

i

cesarskie

hod

lenny

lennem nada-

do dalszego zawojowania Kugii

Pomorza zaodrzaskiego.

Do

obojtnie zatem zachowywaa si Polska

wobec panujcej

tyce

systemie

teoryi

redniowiecznej

w

prak-

o feudalnym

midzynarodowych stosunków. Tak te tembardziej

w wewntrznym ustroju, zarówno w politycznej organizacyi w spoecznej budowie narodu, nie wnikn do niej

jak

i

feudalizm.

Nieograniczona monarchia z patryarchalnym za-

krojem, jest jedynym

waciwym wyrazem

na oznaczenie

ówczesnego politycznego ustroju.

jej

-

Pojcie wasnoci nie czyo si te u nas bynajmniej jak w wiecie feudalnym z pojciem panowania i wiadzy rzdowej. Rozlege, jak widzielimy,

obszary ziemi

znajdoway si

w

posiadaniu

Ko-

WADZA ksi:ca. cioa, magnatów

sno

wadyków,

i

licznych czstkach

w rku

pierwotna, niczyj em

niczona.

Ksi,

krajem, nie

w

rozdrobnionych ale roz-

biednych

dziedziców,

jako

wa-

lennem zwierzchnictwem nieogra-

do którego

móg

a

115

naleao panowanie nad caym prywatnych swoj

tych dóbr kocielnych

nazywa wasnoci, gdy tymczasem

i

król francuski lub an-

gielski, jako lenny zwierzchnik wszystkich

podlegych swej

wadzy baronii feudalnych, by pierwotnym wacicielem caego obszaru swej monarchii. Skoro nawet wymarli wszyscy potomkowie polskiego dziedzica

sno

prywatn,

,

nie

ksi

zagarnia

wa-

czonkowie rodu, dopóki starczyo potomstwa pierwszego waciciela tylko wiee krewni

ale dalsi

i

;

nadania

sz w z

ksice

razie

rodu nie

staway si napowrót

wyganicia

móg w

prostej

linii

wasnoci

obdarzonego,

monarbo nikt

roci sobie do nich prawa caej wadzy monarszej pozostao

takim razie

Ale jeli na Zachodzie

z

'^).

koronie tylko lenne zwierzchnictwo nad terytoryami wassali,

w

rozcigao si panowanie

Polsce

ksice

zarówno nad

wociami monarchy, jak i nad wszelk prywatn wasnoci, i cala wadza rzdowa w" rku ksicia tylko si skupiaa. On tylko rzdzi, majc w nieprzeliczonych szeregach urzdników powolne organa wykonawcze swoich rozkazów. z nich który by monym panem, wadza jego urzdowa bya tylko ksicej wadzy wypywem, nie zwizana ani z posiadociami jego, jak w wiecie feudalnym, ani z spóecznem stanowiskiem, i trwaa tak dugo, jak si podobao ksiciu, nie przechodzc dziedzicznie z ojca na syna. Jeli

Jej zakres

i

pole dziaania

byo

ksiciu tylko dane

ozna-

czy, std te najczciej zdarzao si, e pan jaki mony sprawowa swój urzd w okolicach odlegych od swych woci dziedzicznych podczas gdy nad niemi rozcigaa si wadza innego, równie przez ksicia mianowanego urzdnika. ,

Ludno

nieswobodna

snoci swego pana ko pug po paskiej ,

,

woci

czyje uprawiajca,

jak bydo, które pod roli,

jej

jak zboe, które

bya wa-

batogiem wlo-

jej

rk

zasiane 8*

ROZDZIA

lic

paskim

na gruncie

ksicym gi

tem

PASTWO.

III.

latem dojrzewao,

przed majesta-

ale

si zarówno magnat jak i jego niewoldo ksicia tylko naleaa. Nad swo-

wadza

nik, bo wszelka

bodn za ludnoci, na cudzych gruntach osiad, adnej ju wadzy nie mia pan woci, czynsze bowiem daniny byy rzecz prywatnej umowy a pan czynszownik równi i

i

sobie byli przed obliczem ksicia.

Trudno doledzi pocztków wadzy ksicej. To pe-

wna

e

tylko,

zbudowa

podwaliny

jej

jeszcze

wiek

stary

pogaski wród lechickich plemion przed powstaniem Polski. Potrzeba silniejszej wadzy naczelnej ku wspólnej obronie przeciw obcym

wodnie rze

wspóplemiennym najezdcom bya

ródem

jej

wzrosa

i

pocztkiem,

wzmocnia si

i

odosobnieniu

wani

i

tej

potrzeby

jej

nie

w

uczuwano,

sporów prywatnych starczyy

i

wojennej

za w

potga. Dopóki

nieza-

atmosfe-

dawinem

do rozstrzygania

moe w

pierwiastko-

wych stosunkach wiece starszyzny, odkd jednak wzniosa si wadza ksica, obok praw wodza na wojnie zagardla siebie panowanie w pokoju, a temsamem i wadz sdow. Niewiadomo jak dugo zdoay si obok niej utrzyma uwicone starym zwyczajem' wiece, to pewna tylko, e w silnej organizacyi pastwa Bolesawo wego, w którem olbrzymia indywidualno Chrobrego wyniosa wszechwadz

na

•

ksic ko

do niedocigej wczeniej

na nie miejsca. Wszystko

jego woli

i

rozkazu wszystko

Podstaw ryalna

tej

ni

póniej potgi, zabra-

ugio si

przed ksiciem, od

byo zawisem.

wszechwadzy monarszej staa si mate-

potga ksicia, wobec

której niczem

byo

bledniejce

pray blasku jego majestatu stanowisko spoeczne wszystkich

jednostek

tg

w

narodzie.

skaday si

Dwa za róne

czynniki,

na

t

materyaln po-

olbrzymie posiadoci

ksice,

paszczyzny caej krajowej ludnoci. Z wyjtkiem bowiem posiadoci prywatnych i kociel-

oraz daniny

nych,

cay

i

obszar kraju

by wyczn wasnoci

ksicia.

Kiedy u plemion lechickich wadza monarsza powstaa,

wa-

MATEEYALNA POTGA KSICIA.

sno

117

prywatna pozostaa wprawdzie nietknita,

e ksi zawadn ca

jasna,

zagarna rka

ale rzecz

ziemi, której jeszcze nie

Do

za zwabyo owych czasów osiedlenie, jak mao ziemi zdoa by jeszcze pug ujarzmi i prywatn uczyni wasnoci, eby przyzna, i moe zaledwie dziesita kraju naleaa do osób prywatnych, reszta bya wasnoci ksic. Niewiele wprawdzie poytku mia ksi zrazu

y

ludzka pod swoje panowanie.

jak rzadkie

,

cz

z tych niezmierzonych, lasami

zarosych obszarów,

ale jeli

komu, to jemu pewno najatwiej byo osadza je z czasem ludnoci nieswobodn, która pustkowia i nieuytki przemieniaa na woci uprawne. Znaczna tych obszarów przesza póniej wskutek nada ksicych na wasno Ivo-

cz

cioa

i

jeszcze z

gór

monych panów,

w XV

wiele

woci

monarszych roztrwonili

wieku Jagiellonowie,

starostw z póniejszych

mimo

a

dwiecie

to,

czasów na obszarze Piasto-

z V yjtkiem lska i ziemi lubuskiej, daje wyobraenie o tych dawnych, olbrzymich roz-

wskiej Polski,

nam

niejakie

miarów posiadociach ksicych, wobec których rozlege

woci way

najbogatszego

w

magnata kropl

morzu si wyda-

s).

Daniny i paszczyzny sigay niezawodnie take pogaskich jeszcze czasów, pocohdziy z epoki powstania wadzy

ksicej. Wówczas nawet, kiedy cay

niemal

ksicych zalegay same pustlcowia nieuytki, byy dla monarchy bezwtpienia gównem ródem

posiadoci daniny

obszar

dochodów

i

i

utrzymania.

Ludno

plemion lechickich

,

majca

na swojem czele wojowniczego ksicia, musiaa go wyposa-

y jak

czstk

swoich dochodów,

bnych rónego rodzaju nie

may by

i

od czynnoci

moga si usuwa,

sue-

dopóki zbyt

w posiadaniu monarsuby zdoa wystarczy. Te ciary, uregulowane, a kto wie czy nie pomnoone w orgauizacyi pastwa Bolesawowego, stay si drugiem ródem niezliczomateryalnej potgi ksicia obok tysica woci chy,

jeszcze

eby

zastp niewolników

na potrzeby jego

,

i

ROZDZIA

118

—

III.

PASTWO.

nych osad chopskich, których mu czas przysporzy w dawnycli pustkowiach i zalesionych obszarach. Na kadym bez

wyjtku mieszkacu pastwa

ciyy

siada,

e

rónic,

z

wasno

czstki plonów swoich

t

z

rk

wasn

który

skada

przy paszczyznach monarszych sam

i

ziemsk

obowizki wzgldem ksicia,

biedny dziedzic,

ziemi uprawia,

nin

te

który

,

po-

tylko

reb

swój

ksiciu da-

musia zaprzga

si do roboty; kto za mia osady chopskie, lub liczn czelad na swoich wociach, czy to by biskup, magnat, czy wadyka, wyrcza si prac i daninami ludnoci nieswobodnej bo jego rzecz byo pilnowa naboestwa lub ry,

cerskiego rzemiosa.

W

na olbrzymich obszarach posiadoci

gospodarstwie

ksicych, gryway niejako rol

rozliczne grody, rozrzucone po

wikszych

wielkich

lub mniejszych

okrgów, na

dzieli,

naleay zreszt grody ksice

organów

w

ustroju politycznym

caym

pastwa.

kraju, od-

Jako

ogniska

które kraj

cay si

folwarków.

do najwaniejszych

Bo

nietylko

napadu nieprzyjacielskiego chronia si do grodu caa okoliczna, ale kiedy

wypraw wojenn obwoano,

siy zbrojne caego okrgu zbieray si

wodz

kasztelana

wyruszy do

w

Rzecz

boju.

w

razie

ludno

wszystkie

grodzie,

by pod

kasztelana

take

w pokoju wszelkich praw monarszych w obec ludnoci caego okrgu przestrzega do niego naleaa piecza nad porzdkiem bezpieczestwem publicznem, a std wyroso sdownictwo grodu nietylko nad osadami chopskiemi posiadoci ksicych, ale nad wszystkiemi warstwami ludnoci

byo

i

;

i

swobodnej

i

nieswobodnej

Niemniej jednak dzie osadzonego,

ranie danin skarbowych

nemi,

i

w

tem

,

okrg

cay

zamieszkujcej.

wanym obowizkiem urzdnika, na groby zarzd posiadoci ksicych, wybiei

nadzór nad paszczyznami publicz-

wanie cisem poczeniu obowizków

monarszego wodarza ze stanowiskiem naczelnego urzdnika

w caym z

okrgu,

ogniskiem

w

tej

identycznoci

wadzy wojskowej

i

ksicego

sdowej

folwarku

objawia

si

KSICE.

GEODT jaskrawo

patryarchalny

111

KASZTELANIE.

caego

charakter

ustroju

poli-

tycznego.

bywa

Rozmaity gród

ksicy panowa

obszar takiego 9).

okrgu, nad którym

Dla strategicznego znaczenia gro-

dów, niektóre okolice, zwaszcza pograniczne,

gsto

zasiane,

e

co kilka mil

mona byo

byy

nimi tak

si spotka

z gro-

dem ksicym; wtedy wic cieniony okrg kasztelanii zajmowa ledwie czstk takiego obszaru, jak posiadoci Prandoty

któregokolwiek

lub

z

równych

magnatów. Tak np. gsto rozsiane

byy

mu

grody

dostatkami

ksice

na

Mazowszu, po lewym brzegu Wisy, gdzie trzy równolegle pocignite linie fortyfikacyjne suyy ku obronie kraju od pruskich najezdców.

Raci

Maków, Ciechanów,

resk

i

Rypin,

Pock, Dobrzy i Przypust ze Soskiem, oba zawilaskie grody, bronice z za rzeki przeprawy ku Kujawom, skaday od wieków ten stary Sochocin,

i

Sierpsk, Sierock,

system fortyfikacyjny mazowieckiej

w

ziemi.

W

gbi

kraju,

okolicach mniej zagroonych napadami nieprzyjacielskimi,

nad wikszymi zwykle obszarami rozcigao si panowanie które

Tu stawa niezawodnie gród w takiem miejscu, od wieków byo gównym punktem cikoci caej oko-

licy,

ogniskiem osiedlenia przylegych obszarów.

kadego

grodu.

bowiem fizyognomii dawnego

osiedlenia z czasów

plemion lechickich, zaludnione obszary

morza pustek

i

lasów,

W

odrbnoci

byy wyspami wród

zasianego ich archipelagiem.

giem czasu coraz bardziej

opadao morze

kowia a wyspy zaludnionych ob&zarów

ogólnej

Z

bie-

zalesionego pust-

czyy

si

w

stay

si jaskrawe pierwotnie rónice w gstoci osiedlenia. Punkta rodkowe dawnych odrbnych ognisk osiedlenia zachoway jednak odwieczne znaczenie jako grody ksice, panujce nad ca dokoa „ziemi" lub mniejsz czstk skadow rónych ziem, które cay obszar jakiego plemienia w sobie obejmowa. Dlatego te przez dugie zapewne czasy nie byo staych, cile oznaczonych granic midzy kasztelaniami, ale ld, na którym

z

wikszym

rozrostem ludnoci zacieray

ROZDZIA

120

III.

—

PASTWO.

gród dziery wadz nad najblisz okolic, za której okrgiem pustkowia, lub co najmniej rzadsze osady odgra-

kady

niczay go od obszaru ssiedniej kasztelanii. Nazwa kasztelana nie bya jeszcze utart Krzywoustego, jak ze wspóczesnych

Moe czy

upanem

po dawnemu zwano go jeszcze

w

„pana krakowskiego"

tytule

w pónych

e ksi

jeszcze czasach echo

,

nie

tej starej

w

czasach

pomników. i

kto wie,

przechowao si nazwy. To pewna,

osadza po grodach monych panów lub wadyków,

ju sam

których

wic

mona sdzi

dziwnego,

ten

e

pospolicie hrabiami.

urzd

do

rzdu magnatów wynosi,

nic

kasztelanów przedewszystkiem nazywano

Bd co bd urzd ten nadawa kaszte-

lanowi niepospolite znaczenie, zwaszcza

w

obec ludnoci ca-

bo kto w stosunku do niej osob ksicia reowiecay go tem samem promienie monarszego majestatu. Niemae te korzyci materyalne przynosio staopat sdowych nowisko kasztelana. Nietylko bowiem myta w obrbie grododochodów z ca i pewne kwoty

ego okrgu

;

prezentowa,

cz

i

wego okrgu, wczenie

do

wpyway do prywatnej szkatuy kasztelana; ju spotykamy si z przykadami wyposaenia

urzdu kasztelaskiego

jak czstk

których zarzd naczelny do grodu

woci

i

posiadoci ksicych,

nalea 'o). Dochody

z

tych

rebiów, do urzdu przywizanych, pobiera zatem

kasztelan, pozostawiajc je sw^emu nastpcy, jeli go

mier

lub wola monarchy ze stanowiska odw^oaa.

Rzecz jasna zreszt,

e

sam kasztelan

nie

móg podoa

obowizkom ksicego namiestnika w" okrgu potrzebowa pomocy niszych, podwadnych urzdników,

rozlicznym i

którzy

z

nim razem na grodzie

siedzieli.

W

jednak przynajmniej czasach, trudno dostrzedz,

dawniejszych

eby róno-

rodne funkcye urzdowych czynnoci, z oznaczeniem waciwego zakresu dziaania, stale midzy nich byy rozdzielone. To pewna, e w znaczniejszych zwaszcza grodach obok kasztelana inni take rycerze skadali kwiat zamkowej zaogi, cho zapewne mao byo grodów^ któreby zdoay po-

KASZTELANIE.

mieci wiksz ilo

rycerstwa.

których waniejszych

nimi si

telan

!N^adto

urzdem

z

wyrcza;

do

z

wczenie

by

wojskiego;

zatem,

to

spotykamy si po grodach

zapewne zastpca kasztelana,

najobszerniejszem tego

obec frankoskiego grafa, który zwaszcza

sowa

znaczeniu, jak ricedominus

w

czasie wojny,

okrgu wyruszy

kiedy kasztelan na czele rycerstwa caego

urzdu

nie-

sdziego grodz-

kasztelanowi

ju

w

obejmowa

w

mianowicie sdowych,

w

za ksiciem,

e

komu powierzy, nieraz kaszczasem wytworzy si nawet

lada

urzd podwadnego

osobny kiego.

By moe

czynnociach,

mona byo

których nie

121

wszystkie atrybucye kasztelaskiego

opiek nad ludnoci, przed nieprzyjacielem chronic si w grodzie, a mianowicie nad onami i dziemi wojujcych z kasztelanem rycerzy. Zreszt caa zgraja niszych urzdników nie miaa cile oznaczonych funkcyi, speniajc za kadym razem, wedug rozkazu kasztelana, powierzone im czynnoci. Odrbn tylko klas podwadnych urzdników kasztelana stanowili celnicy, rozsiedleni na ca-

ym

i

obszarze kasztelanii przy mostach

cz

cho

i

przewozach,

gdzie

przebywaa zapewne na zamku, gdy przy nim znajdowao si zwykle najznaczniejsze w kasztelanii miejsce targowe; std te wyruszali w dniach targowych na pomniejsze targi w obrbie kasztelanii, by myto wybierano;

z i

plonem

wycinitym

opat,

kupcach przyjezdnych znów do grodu powróci 'i). Pospo-

miejscowej ludnoci,

litsze

na

czynnoci urzdowe zaatwia wreszcie kasztelan przez

komorników, którzy

bywajc,

do

zadaniem;

sd pozwa,

wybierania danin

rozkazy.

swych osad chopskich na gród przy-

komorach zamkowych

komor zamiata

byo komorników przed swój

z

w

kolejno

Nietylko bowiem

wsze

ich

z

byo na

czy

i

sub to

sub

penili.

pokojow peni,

kasztelan

mia kogo

czy na inne posyki lub nawet do

chopskich osad potrzebowa ludzi, grodzie komorników,

za-

gotowych na jego

ROZDZIA

122

PASTWO.

III.

cz podwadnych kasztelanowi cz ksicych obszarów w obrbie

Znaczn,

stano-

ludzi

wia w kocu suba owiecka. Lasy zalegay przecie

przewan za ksi

do grodu przybywa,

jeli

w

okolicznych ostpach,

i

w

i

dla zwierzyny

staej

w

suby

jeniczym

eby

z

czy

i

za

dni

zabawi, pewnie nigdy

i

dzi

wreszcie

e

z

urzdem

si nadzór naczelny nad wszystkimi uytkami

w ówsuba owiecka

przemysowymi, tak

i

borami zarosych kasztelaniach

speniaa

nieraz czynnoci gospodarcze

lowaniem

w adnym zwizku

telan

byo

czsto zdarza si

to

dobrach prywatnych,

posiadoci, rolniczymi nawet czesnych,

owów

psami nie wyruszy do boru;

na stó kasztelana potrzeba

owieckiej. Jak

domenach

lesistych

dla

jakimkolwiek zreszt celu wy-

pado mu na zamku choby par bez tego si nie obeszo,

kasztelanii,

gównie

to

najliczniejszy

i

które z lasem

,

byy. zastp podwadnych nie

W

mia

niej

i

uywa

ludzi;

po-

kaszich

zatem do wybierania danin po chopskich osadach, do nadzoru paszczyzn publicznych

te

Niejeden

gród ówczesny

glda musia

od dziada

i

innych funkcyi skarbowych i^).

w

lesistej

i

jak jaki zamek owiecki,

pustej okolicy

wy-

którego burgrabia

sdzia caej okolicy sam si niemao przywodzi caemu pukowi owieckiej suby,

a zarazem komendant

bawi owami

i

i

i

pradziada temu rzemiosu oddanej.

Na grodzie, jak na wielkim folwarku, gromadziy si przez cay rok obfite zasoby ksicego dobytku. Plonem osad

caej

na posiadociach

chopskich

ludnoci okrgu

zamkowe. Wszystko dowej

i

ksi

suby

i

przyby

z

to

ksicych

napeniay si

spichrze

byo

podostatkiem

i

si spichrze obowizek

i

bowiem nakazywa i wasny nawet interes cóby mu si zday rozlege woci, gdyby gód wygubi lub zdziesitkowa ca si robocz.

chrzecijaski na nich

piwnice

ywnoci, jeli caym dworem, choby na czas duszy, zawsze

,

ksicia;

i

starczyo na wyywienie zaogi gro-

w razie godu nieurodzaju pewno otwieray ksice dla wyndzniaej ludnoci okolicznej a

daninami

i

bo

to

na

K&.SZTELANIE.

te zapewne,

Nieraz

jeli

wielka obfito zasobów,

wanie

urodzaj

nie

w

12'J

jakim grodzie nazbieraa si

wysyano

je

w

dalsze strony, gdzie

duszy

dopisa lub

ksicego

pobyt

Na

orszaku zanadto wytrzebi spiarni grodow.

piwnicach

zamkowych ciyy zreszt nieraz stae vota ksice dla rónych kocioów i klasztorów, sze lub dziesi garncy miodu co roku lub nawet dziesicina caej piwnicy, po któr nigdy nie omieszka zgosi si w oznaczonym czasie wodarz opacki lub biskupi. Niejedna

dzia

z

w kocu

beczka miodu odcho-

zamku do kadej karczmy ksicej

,

skd

za

to

uzbierane z wyszynku pienidze Icarczmarz od czasu do czasu

skada w kasie grodowej ^^). Niemao bowiem gotówki

zbierao si po grodach pod

Do

czujnena okiem kasztelana. sobie wyobrazi, ile pienidzy z opat sdowych i targowych, z ce, myt i danin pieninych wpywao co roku do skarbnicy grodowej. I kupcy zostawiali cae wozy monety za skóry i futra które suba owiecka w skadach zamkowych gromadzia, za cikie bryy wosku, przy sporzdzaniu miodu odoone i tylko przybycia cudzoziemskich handlarzy wyczekujce. Jeli si z tych wszystkich róde nagromadzio duo gotówki, odsya bez ,

j

wtpienia kasztelan do skarbca

zostawao

kad

jej

tyle

w

ksicego;

skarbnicy grodowej,

zawsze jednak

eby

starczyo na

ni zgosi z rozkazem ksicym, na vota pienine, które kas zamkow, nie mni»3J jak piwnic obciay i'). Taka te skarbnica wymagaa przewypat,

jeli si kto po

i

dewszystkiem pewnego

zakadano

j

zapewnie

i

w

bezpiecznego umieszczenia; zwykle najwarowniejszej

wiey zamkowej,

budynków grodu zapoznaa si z kielni murarsk, kiedy jeszcze sam dwór ksiz modrzewiowych tylko tramów by zbudowany. Jako folwark bowiem ksicy z skarbnic i magazynami, jako twierdza, ku obronie ludnoci okolicznej suca, i jako siedziba wadzy, musia by gród kady starannie obwarowany, o ile tylko wówczas kraj nasz sta byo na która pewnie najwczeniej ze wszystkich

cy

ROZDZIA

124

rodki fortyfikacyjne.

napeniona

za

fosa,

—

III.

PASTWO.

Dokoa otaczaa go gboka, wod, ni wznosi si stromy, z ziemi kai

wa

mieni grubo a wysoko nasuty

czstokoem

obronny,

wród którego w odmierzonych odstpotne, z olbrzymich tramów silnie zbudowane wieyce z wjazdow bram mostem zwodzonym. Za nastrzpiony u góry, pach sterczay

i

tym podwójnym pasem obronnym rozlega si dopiero dziedworem czyli paacem, w którym z dziniec zamkowy,

mieszka kasztelan, ksiciu

ustpujc

miejsca,

z

w

tylko

rozlicznemi

razie

jego

izbicami

przyjazdu

domostwami

i

lunemi, mieszkaniem kobiet, niszych urzdników, suby z spichrzami i magazynami surowych i zaogi zamkowej ,

podów ksicych woci,

z

rozmaitemi mniejszemi

szemi budowlami drewnianemi.

w

Pod niemi za

deskami lub kamieniem

ziemnych,

i

wik-

wykopach

wyoonych, kryy si

synne piwnice, których bogactwa rozweselay mieszkacom zamkowym smutne i jednostajne ycie na grodzie*^). ciemnice

i

kanie wizienne

Gospodarstwo grodu

lub

owe

ksicego uatwia

dzia wikszego obszaru kasztelanii

skadowe,

w

zwane

obfite

opolami.

Me by

na to

a

naturalny po-

pomniejsze

czci

podzia sztuczny,

celach administracyjnych z planem dokonany; opola bo-

wiem dawnoci swoj wyprzedziy bez wtpienia istnienie kasztelanii, a organizacya pastwowa posugiwaa si niemi, jako dogodnym dla jej celów zabytkiem z czasów minionych. Znaczenie opola, dzi nam ju obce i niezupenie zrozumiae, tómaczy aciska nazwa: vici/iia, ssiedztwo. Zwizek spoeczny opola polega te przedewszystkiem na ssiedztwie. Signijmy tylko wyobrani w zamierzche czasy prastarego, rzadkiego zaludnienia,

kowym

ustroju

a znaczenie ssiedztwa

politycznym

w

pierwiast-

ukae nam si w waciwem

wietle. Kiedy jeszcze rzadkie ogniska osiedlenia odgrodzone

byy

od siebie rozlegym, dziewiczym prawie lasera, dzikiem

pustkowiem lub moczarami, osady ssiedzkie, przytykajce do siebie, zblione

dugim szeregiem

lat,

przeytych wspó-

125

OPOLA.

nie

na tym samym obszarze

mie

w

e

poczucie,

odosobnieniu,

musiay

cao, odrbn

od dal-

ciszy

stanowi pewn,

i

Poczucie to nie wygasao nawet

ognisk osiedlenia.

szycli

w

kiedy

czasach póniejszych,

w miar

rozrastania

si da-

wnych osad, znika poczy zapory, odgraniczajce jedne kiedy na wytrzebionym

od drugich,

opola lub

wyschym

z

z

rozrostu jednej

pierwotnie,

modszych

rojowisko

kolonii

pozaszczepiaa swoje latorole,

wielu lat,

w

i

w

a

osady,

starej

ona swego macierzyskiego, w cigu

liczne

fale

Nieraz zapewne cae opole po-

kolonizacyi ssiednich opól.

wstao

obszarze lasów

zetkny si wezbrane

gruncie moczarów

która

wydaa

calem ssiedztwie

takim razie poczucie

wspólnego pochodzenia jeszcze bardziej si przyczyniao do utrzymania odrbnoci opola. Ale nizacyjnego jednego

róda,

cho

do tego

mu

przyczyniy si nowe przybytki obcych osad, które

cay

obszar

prdu

kolo-

jak to najczciej si zdarzao,

w wspóczesnym rozrocie opola, to ju sam wpyw

pochodzeniem

prdzej zaludniy

tern

ssiedztwa wystarcza,

by poczucie wspólnego gniazda kolonizacyjnego nie tak rycho wygaso '^). Zwizek opola skada si z osad chopskich rozmaitego rodzaju,

ksicych, kocielnych

byy

dzy któremi rozrzucone

w

ogóle jednak posiadoci

byy

najwicej

bez wtpienia opola,

w

których

i

w kadem

ani

zalu-

niemal

Nierzadkie

pid

ziemi

do

takich, gdzie cho nie brako w pierwotnej wasnoci ksicej szczerb, albo te ju oddawna wasno i

donacye monarchów

znaczn uczyniy prywatna czasach

wyj

cz

ksicia.

kogo innego nie naleaa, albo

mi-

grunta wolnych dziedziców. Jak

tak te byo wasnoci

osad

prywatuych,

ksice przewan

dnionych obszarów zajmoway, opolu

i

wiksz

cz

poczytywano

czyje

woci

to

ze

opola zajmowaa. za wielki

W póniejszych

przywilej

,

jeli

zwizku opolowego i albo niby odrbne terytoryum,

utworzy osobne opole, wikszy a zwarty komplex dóbr stanowiy,

ksi z

nich

skoro

albo przynaj-

ROZDZIA

126

PASTWO.

III.

tem samem od rozlicznych ciarów, do których kade opole byo obowizane '^). Ciary te byy znaczne. Jeden z nich najczciej uwolni

mniej

je

wspominany, wynika wprost

z

pojcia ssiedztwa,

z do-

kadnej

znajomoci ssiedzkich stosunków, której jeli od

kogo, to

wanie

byo wymaga.

Jeli powsta spór o granice ssiednich po-

siadoci, zwoywano opole dla zoenia wiadectwa jego orzecze oznaczano granice, a

cy

objeda

Rzecz

ksi

i

wedug

urzdnik ksi-

albo

wedug danych wskazówek. bya jednak niemaym ciarem,

je albo obchodzi,

baha na

ta

mona

od mieszkaców tego samego opola,

pozór,

a przynajmniej nieraz wielu uciliwoci powodem. Mniejsza jeszcze o strat czasu,

wano

w

kiedy

porze roboczej

od

ludno caego

zaj

wiadectwa; czsto zdarzay si wówczas wskazanie

gdy

waciwych

obchody

wanie

i

posiado jaka

których worywano si

gos

nie

najstarszych

i

pomyli, skoro

w

i

nieuytków, najlepiej

najwicej zapewne

w

zwoano

potrzeby. Jeli

najdowiadczeszych,

ze stosunkami okolicy,

daniu wiadectwa;

wedug

w uy-

miaa zgoa cisego

przytykajc do pustek

e

wcale nieatw,

objazdy zaczynay dopiero wchodzi

i

nieraz

graniczenia,

dla

takie wypadki,

byo rzecz

granic

odwoyzoenia

opola

codziennych

opole,

obeznanych

zaway w

jake atwo jednak byo

od-

gb wy-

przy tem si

braku cisego rozgraniczenia co kilka

lat

koczyny kadej posiadoci zmienia si mogy. Tem wicej byo pola w obec tej niepewnoci dla umylnego faszu, do moniejszych ssiadów atwo moga skoni miesza

zo

kaców

opola

do wydania faszywego wiadectwa,

Bd

byo zagroone. wiadectwo byo faszywe,

surowemi karami

dowiód,

e

opole, które solidarnie

odpowiadao

co

bd,

co

te

jeli kto

kara spadaa na cae

za swoje orzeczenie, czy

niewaciwych granic, czyli te bez niczyjej winy dopuszczono si omyki i^). Uciliwszym jeszcze o wiele by obowizek solidarnej kto istotnie zawini wskazaniem

odpowiedzialnoci

za

przestpstwa,

popenione

w

obrbie

127

OPOLA.

opola.

Z pojcia ssiedztwa

i

ten

ciar wynika, bo

ssia-

dom nanajatwiej byo dopilnowa, eby kto w granicach nie dopuci; ssiedzi, „wiedzcy, jak kto siedzi", najrychlej mogli wpa na trop zoczycy, opola jakiej zbrodni si

to si nie udao, to od nich, od caego opola domagano si zapacenia winy, która, w razie odkrycia sprawcy, spadaby na niego samego. Jakkolwiek zatem nieraz si zdarzao, spokojni mieszkacy opola odpowiada musieli za zych ssiadów, w kadym razie bya ta instytucya w pier-

a jeli im

e

wiastkowych czasach dzielnym rodkiem policyjnym, jedyn

dwigni

porzdku i spokojnoci publicznej. pobudza do pieczoowitoci o dobro ogólne i pitnowa mieszkaców opola, których postpowanie dawao powód do podejrzenia, e to oni raz lub drugi takie nieszczcie na wszystkich ssiadów cignli. Kady te by stróem spokojnoci publicznej kady dba o dobr opini w ssiedztwie. Skoro bowiem sprawcy nie mona byo odkry lecz byy polaki i ukrywa si musia midzy mieszkacami osady, w której pobliu zbrodnia na jaw wysza, to opole ca win na t osad zwalao. Jeli za osada skadaa si z rozmaitych rodów, i na który z nich w skutek zbiegu okolicznoci lub zych jego tradycyi i narowów posdzenie padao, mieszkacy osady wskazywali ten ród podejrzany i on w takim razie musia kar ponosi, jeli z poród siebie nie wyda winowajcy lub nie oczyci si z zarzutu. I osadzie caej i rodowi kademu wolno byo odeprze posdzenie walk w sdzie Boym, a jaki werdykt wyda w^ynik ordaliów, od tego zaleao, czy ród lub osada winnemi uznane, czy w braku winowajcy cae opole za

Wasny

utrzymania

interes

,

,

,

zbrodni miao odpowiada.

e

adne przestpstwo

Ju

samo

to

przewiadczenie,

nie ujdzie bezkarnie,

byo

dzielnym

stróem porzdku i moralnoci. adna prawie zbrodnia ukry si nie moga, bo jeli kto pochowa zabitego, znalazszy go przy drodze lub na polu, a nie cia zabójcy,

powoa

opola do wykry-

wspólna odpowiedzialno tern samem ustaa,

ROZDZIA

128 a

tylko

zbrodni

ten

III.

paci kar,

—

kto

PASTWO.

rk

poda

do

ukrycia

'9).

jak ywo w skutek tych obowizków utrzymywa si musiao w opolach silne poczucie, e do jednego nale zwizku i w obec innych opól odrbn cao stanowi. Nic te dziwnego, e administracya ksica chwycia si tej instytucyi i wyzyskaa j dla swoich celów, zastosowujc zasad solidarnoci do obowizków ludnoci opola wzgldem skarbu monarszego. Mektóre

atwo poj,

solidarnoci

wprawdzie daniny z

i

paszczyniane obowizki, jak to ju ciyy na kadej osadzie, kadej

natury rzeczy wynikao,

nawet chaupie chopskiej

z

osobna;

wiksz

jednak

cz

ciarów ponosio solidarnie opole, rozkadajc midzy swoje drobniejsze czci skadowe i pojedynczych mieszkaców. Najsprawiedliwsze to byo urzdzenie, bo ssiedzka znajomo poszczególnych stosunków, najatwiej moga i musiaa zarazem uwaa na wzgldn publicznych

je

po susznoci

mono

kadej obcionej

jednostki,

czajne klski na kogo spady, czy

chao si niezwykle,

uwzgldni to nie

opól

czy to jakie nadzwy-

najlepiej o tern wiedzieli

najblisi ssiedzi. Skarb

zdoali to

i

za ksicy

nigdy przez

ponosi uszczerbku, jeli nie od jednostek,

domaga si zwykego kontyngensu

odwoywa w tak

danin

i

lecz

od

do nich si

potrzebie robót publicznych.

Opola zatem nietylko

way

i

te komu szczcie umie-

wan

rol, ale

w

w

zarzdzie skarbowoci odgry-

ogóle

w caym

ustroju politycz-

wzem solidarnoci silnie spojon jednostk zbiorow. Osadom bowiem niepodobna przyzna tego stanowiska, gdy zbyt luny by ich zwizek, zbyt czsto jeszcze objawiaa si w nich do dalszego rozszczepiania, a nadto osady, tonc w opolu, niczem prawie nie byy same przez si w obec pastwa i wadzy rzdowej. Od gminy niemieckiej rónio si opole pstr mozaik swych nym byy najnisz,

dno

czci skadowych, brakiem wspólnoci majtku w lasach i pastwiskach, przedewszystkiem za tem, co je odróniao

129

OPOLA.

w ogóle

pojcia gminy,

od zasadniczego

nie

dostawao

mu

bowiem najniszej nawet organizacyi na samorzdzie opartej. Nie moga si taka organizacya wytworzy, ju choby wanie wskutek owej rónorodnoci skadowych czci opola wspólny interes zreszt, który

by ródem waciwej

opolu

mia tylko ujemne wycznie znaczenie, a same ciary, bez adnych widoków wspólnej korzyci materyalnej, nie zdoay wyksztaci ustroju gminnego. Naprónoby te kto szuka w opolu jakiej naczelnej wadzy, solidarnoci,

obowizki

i

wybieralnej

czy nawet

,

bo

potrzebowao,

góry narzuconej.

z

o to,

skoro zdarzya

si tego potrzeba,

dnika do opola.

W

ksice,

cz

obszaru,

czn

wierzony rozkad

i

kadem

lub

ksicy,

z

wiksz,

to przynajmniej zna-

grodu przysany,

jeli

gdzie

popeniono

kady

razem,

sobie po-

w ksicych osadach, by te midzy opolem a grodem, by strówobec opola. On to wic zapewne,

razem opolne zebrania,

polu,

kadym

grodowego urz-

nadzór pracy

dym w

by za

wysa

wodarz zatem, który mia

paskich interesów urzdnik

nie

niemal zreszt opolu zajmoway

jeli nie

naturalnym porednikiem

em

jej

istot jego

wzgldem pastwa, a ksicy, wic te on sam dba

posiadoci

Opole

zwizku byy ciary na stray tych obowizków sta gród

skoro

cho

jeli

zabójstwo

lub

móg da

mieszkaniec

zwoywa

bya naga topielca

za ka-

potrzeba,

znaleziono

haso do zwoania

wieca lub wielkiej gromady, nie zasypiajc sprawy, by szyb-

kiem wykryciem winowajcy uchroni cae opole od kary. Dla i do kadego opoln z wieci gdzie i kiedy zebranie ma nastpi. Komu si laska dostaa, musia j nie dalej bez zwoki, choby go w domu czy na polu pilne czekao zajcie, cho daleka i w zawiejach nienych cika bya droga do najbliszego ssiada. Matka opuszczaa niemowl, jeli do niej lask opoln przyniesiono, i biegnc bez tchu, gdzie najbliej kogokolwiek spotka si

zwoania wieca obnoszono od osady do osady

lunie stojcego

domostwa lask

spodziewaa, podrzucaa Smolka. Mieszko Stary

i

mu

,

lask, by czemprdzej do kwi-

jego wiek.

9

EOZDZTA

130

III.

—

PASTWO.

lcegu dziecka powróci; dziewczyna moda, idc studni

zostawiaa lvonwie na drodze

,

leciaa

i

z

wod

w pdy

z

od

lask

opoln. Pikne pozostao podanie o zgrzybiaym starcu, który

ju

w

tylko

poudnie podnosi si

móg

z

óka, by zagrza mu rzucono lask,

si troch ciepem sonecznóm, a gdy wieczorem wnuki i prawnuki nie powrócili zebra wszystkie siy, pospieszy do samotnej z pola, byli

kiedy jeszcze

domem, zakrzesa pod ni

za

szopy jego

przywoa

samej nocy

umar

z wysilenia,

ródem

tej

i

szybko

góry

z

powoanych

si tam dowlec

pola do

nastpowaa,

w

mia

e

i

którzy

byo te

piechu

tylko,

i

kalek,

ka

starzec tej-

radowa si

nie mogli,

dugich rozpraw

bo albo

brako, prócz

nie

niedorostków, których na wiec nie wzywano.

skiem nie

pomieniami

obawa wspólnego nieszczcia byy dbaoci ssiedzkiej o sprawy opola, pewno na z

opolnem zebraniu nikogo starców

ale

i

lask;

uwiza ^^).

przy nim laska opolna nie

Nacisk

ognia,

móg odda

którym

ludzi,

prócz

Pod tym

naci-

obrad

zgoda

i

;

sama sprawa wymagaa po-

dugo czebyo do sprawdzenia granic, jeli za o wykrycie zoczycy chodzio, to take bez dugiej zwoti atwo si porozumiano, gdzie gdy na osad jak lub ród który pado go szuka naley, podejrzenie, sd Boy ranie spraw koczy. I rozdzia ciarów, czy to przy zapaceniu winy lub podczas zbioru danin, równie szybko nastpowa, bo urzdnik grodowy nagli, a jeli kogo nawet raz obciono zanadto, to móg si sponie

zaatwieniu, albo wysannik grodowy ochoty, najmniej czasu

i

narad trzeba

i

dziewa, e mu to si powetuje przy najbliszej sposobnoci a zgodnoci ssiedzk kady rós w dobrej opinii ca-

ego

opola.

"Wród ciarów ludnoci opolnej wzgldem pastwa rozrónia naley usugi lub roboty publiczne i daniny skarbowe.

Cho za wedug poj

ówczesnych

nie

odróniano

obowizków wzgldem ksicia i pastwa, to w kadym zie w pierwszej kategoryi ciarów, ze wzgldu na ich

racel

CIARY i

istot,

wem

tego

WOJSKOWA.

131

osobn grup stanowi usugi publiczne w wacisowa znaczeniu, osobn za obowizlsi paszczy-

niane wobec samego ksicia

W pierwszej kategoryi snby

mowa

obowizek

nowio

wprawdzie rycerstwo

nymi^,

SUBA

PUBLICZNE.

w dzielne rumaki

jego dworu

i

ciarów

naczelne miejsce zaj-

Jdro siy

wojennej.

jego

z

i

2').

zbrojnej sta-

dobrze uzbrojo-

to

zaopatrzonymi zastpami przedsibra

Krzywousty pomniejsze wycieczki wojenne na Pomorze, wyruszajc

rywk nie

z

sam

tumami

up by

polu walki,

si

tylko

i

zabawa rycerska

gorzej uzbrojonych

ksice

mieszkujcego

da

owieck

niem za granic kraju, jakby na

roz-

do lasu. Ale na wikszych wyprawach, których celem

w

tarczowników z chopstwa, za-

kocielne

,

nie pogardzano

,

czy prywatne osady.

,

Na

otwartem polu, nie na wiele wprawdzie przy-

moga wobec

ówczesnej taktyki piechota

,

ale wie-

le to walnych wypraw mijao, w których mao sposobnoci byo do takiego rycerskiego starcia i tylko obleganiem zamków trzeba byo si zabawia a tam lada piechur dobre móg odda usugi, bo najwietniejsi rycerze nieraz z konia zsiada musieli. Choby do obozowej zreszt suby, do ,

,

i

pilnowania wozów^

i

machin oblniczych, na kadej wypra-

wie potrzebowano^ obok rycerstwa, wojennej

za przyszo go podoa

do wielkiej wojny, sile

liczebnej

w

Jeli

czeladzi.

której rycerstwo nie

nieprzyjació,

mo-

sn

formowano

chopuw gorzej uzbrojone puki konnicy, jak tego przykad wida w wgierskiej wyprawie Krzywoustego. Rzecz jasna wreszcie e w razie napadu nieprzyjacielskiego caa i

z

,

judno zagroonych

okolic stawaa pod broni, i kady chop z lada kawakiem elaza, z dzid, siekier lub choby z drgiem wyrusza musia do boju a tylko kobiety dzieci pod stra nielicznych zaóg zamkowych zamykay si w gro-

dach.

A

i

,

,

gdy najezdca,

odparty

i

rozprószony,

ju

tylko co

prdzej ku swojej ziemi umyka, trzeba byo puci si za za nim w pogo, by mu up odebra i dobr pamitk zostawi na przyszo ale wtedy wic nietylko rycerze ,

;

9*

KOZDZIA

132 i

tumy

jc

—

PASTWO.

uzbrojonego chopstwa dijyy za nim pogoni, a zna-

ma

dobrze bezdroa okolicy, nie

jeli

w

III.

na

zasadzk, gdzie

mogy odda usug, wpdziy go

drog zastpiy

wczas

nieprzyjacielowi

i

lepiej uzbrojone rycerstwo czekao.

Jeli jednak nie do odparcia najazdu ale na zaczepn

wypraw chopstwo zumie si

,

z

bro powoywano,

pod

nie wszyscy, ro-

kadej osady wychodzili na wojn. Niema

wprawdzie bliszych wiadomoci, zdaje si jednak, dostarczao

opole

wnika,

i

ciar, jak zwykle, midzy

ten

raz na zawsze oznaczano

mieli

poje-

chaupy. Póniej bowiem dopiero osobnemi

przywilejami wyrobiy sobie

t ask

sta

i

to

niektóre klasztory,

do

którzy z ich posiadoci

tarczowników,

tem

do grodu potrzebnego kontyngeusu wojo-

rozkadajc

dyncze osady

o

e kade

e

nizk zwykle liczb na

kad

wypraw

wyrusza.

koczyy si jednak na tem wojskowe obowizki wociaskiej ludnoci. czasie pokoju bowiem zaoga zamkowa skadaa si, w dawniejszych czasach przynajmniej, prócz niewielu rycerzy i urzdników kasztelaskich, przewanie z chopów wszelkiego rodzaju osad z obrbu kasztelanii którzy kolejno penili obowizek „stray" grodowej^ Nie

W

,

i

po niedugim

czasie tej

suby

powracali do domu,

pujc miejsca nowym towarzyszom, z osad bywajcym. Na grodzie nie potrzeba byo jeli

wic

opola sprawiedliwie rozdzielay ten

ust-

wiejskich przy-

zaogi,

wielkiej

ciar, nikomu

wypado duej odbywa strae na zamku, jak przez par tygodni w cigu kadego roku. Jakkolwiek za do tanie

suby

wymagano od chopstwa, nie potrzeba byo wiele wprawy i wiczenia, bo kady chop obeznany z siekier atwo jej podoa, to w kadym razie ta kolejna suba grodowa wprawiaa ca ludno do woj-

kiej

w^ojennej,

Byo

skowego rzemiosa. potrzebie,

eby w

orki, siewu

i

jakiej

to

ju rzecz

opola

tak zaradzi

najpilniejszej dla rolnika porze,

zbioru, nie

siy roboczej, wtedy

ogoaca

w

czasie

osad z najpotrzebniejszej

wic wysyano zapewne

do grodu ta-

BUDOWA ZAMKÓW. kich chopów,

którzy

ju

mogli si nimi

w

wyrczy. Bo

polu

mocy a czas robót bie zamkowej, to pracy

z jego

w

zimie

synów dorosych

[mieli

po-

przepdzi musia w sumia w tym roku pociechy

pan nie

i

W

umrze.

za móg

takiej

jemu samemu przyszoby chyba

i

atwiej

i

mia

kto nie

gospodarskich

kadym

by

razie

niemniej dotkliwy dla panów, jak

ksi

133

ciar

to

godu

z

znaczny,

dla chopskiej ludnoci,

i

bdc

sam panem najdlatego najwczeniej zaczto ten obowizek zamienia na sta coroczn danin. Zdaje si nato najlepiej

rozleglejszych posiadoci,

e

wet,

ju w

i

zamiana ta powsze-

czasach I{!rzywoustego

przyja

chnie si

oceni,

bya

„stróa" znana

i

tylko jako podatek

ksicy.

czyy

Z wojsko wem stanowiskiem grodu inne jeszcze

obowizki podlegych mu

zaóg zamkowych

obrona grodu,

to

utrzymanie

za bya

do urz-

bya

którym powierzona

w

fortyfikacyj

obowizkiem

nie pozostao zawsze

roku

,

Jeli wskutek

opól.

przyj musiao

zamiany dawnej „stróy" na danin dzenia staych

si jednak

naleytym

okolicznej

potrzeba nieustannej

ludnoci.

naprawy zamku

i

rodków obronnych, bo w braku potnych murów, broniy póniejszych zamków mieckich,

wspóczesnych burgów

nasypy ziemne lub czstokoy

yce, cho

silnego

z

ustanku naprawmy

ludno

zwykle

i

tych fosach,

z

i

i

które nie-

drewniane wie-

W

zimie

okoliczn do wyrbywania lodu

powoywano

w

zamarzni-

wiosn jednak, kiedy po jesiennych wa si obsun,

burzach

i

zimowych zamieciach niejeden

fos tu

i

owdzie

trzeba

Co jego

budowane materyau, w^ymagay bez

odbudowywania.

kad

sta-

zasypao rumowisko

byo podeprze nowemi zamkowym

a

niejedn baszt

tramami, kiedy izbice mniej-

si powaliy pod nawa byo albo na dachach przewiecay dziurami, roboty, by te wszystkie niedostatki usun i stary gród na nowo postawi na stopie obronnej. Medo zreszt broni go od zniszczenia i upadku, kasztelan, który swoje obo-

sze na dziedzicu

nien,

albo

do

ROZDZIA

134 wiizki rozumia

gród swój

w

i

in.

—

PASTWO.

zasuy, dba

chcia si ksiciu

o to,

obj,

lepszym stanie zostawi, nili go

i

by

stara

nowemi fortyfikacyami umacnia, jeli pozwala mu zabawia si takiemi rzenieraz zatem odbudowywano cay zamek z gruntu, z starego obwazostawiajc z dawnych budowli

si go rozszerza

lub

tylko czas pokojowy

czami

mao

;

co

i

rowania. Ile

wic

byo

tylko siy roboczej

potrzeba,

byo

do zwykej, potocznej naprawy zamku,

to

zwaszcza

ju rzecz

postara si ojej dostarczenie; urzdnicy grodowi po-

opól,

syali tylko

zawiadomienie

do opola

przybyej do grodu ludnoci.

I tu

kierowali

i

robotami

jednak wyrobili sobie nie-

ju wczenie ten przywilej niektórzy biskupi lub opaci, ludno ich posiadoci nie bya obowizan do wspólnej

raz

e

roboty na

zamku

z

caem

naprawa do

miaa

opolem, lecz

czone jakie dwie np. osobne

wyzna-

tylko

izbice, których utrzymanie lub

ju wycznie naleaa.

niej

w

wasnej jednak kasztelanii bya ludno opól obowizan do budowy i naprawy grodu. Jeli ksiciu wypado gdzie w odleglejszych stronach, zwaszcza na graNietylko

nicach kraju, wznosi

odbudowywa,

nowy jaki zamek

lub stary z gruntu

a sia robocza okolicznej ludnoci na to nie

wystarczaa, przywoywano do pomocy ssiednie kasztelanie,

w

których chopi,

i

roli,

na

a co najmniej

wasn

i

na

odbiegali

w ywno zaoduszy czas domu

pana swego zarazem szkod.

Kady chop by umia zbudowa chaup

zatem ciel, tak

,

wych siekier pracowa, tem ciesielskie

robot

si zapewne sami

dalsze okolice, musieli

patrywa,

t obowizkow

wychodzc na

dostarcza

mogy

te

i

jak sobie

i

bardziej,

e ksice

wprawniejszych

rzeczami obeznanych robotników,

samemu

przy robotach zamko-

,

z

osady

trudniejszemi

którzy zapewnie przy bu-

dowie zamku rol podmajstrzy eh odgrywali. Nietylko budo-

wniczym zreszt musia cej

,

nieraz

by

chop

polski

czekay go take inynierskie

w subie ksiroboty.

Ju

do

BUDOWA MOSTÓW. naprawy zamków naleao budowanie mostów na

fosacli,

rze [kasztelanii

rk

prac

wszystkie

ksicy

atanie zwodzonyci

i

caym obszautrzymywaa ludno opól

przy grodzie jednak

i

mosty

wadza zamkowa

swoich, a

by orszak

135

znalaz je

w

i

na

pilnie

dobrym

na

to

stanie,

baczya, jeli

mu

eby konie zdarzyo si przekroczy granice kasztelanii paskie nie powykrcay nóg na dziurawych mostach. Nie dla samego ksicia zreszt istniay mosty; czciej ni mo,

ludno okoliczna lub ciko naadowanymi wozami nie radzi byli rzek wpaw przebywa; to te kady znaczniejszy most by ródem ksicych dochodów, bo zwykle przy narcha

i

jego orszak, potrzebowaa ich

obcy handlarz

,

nim mieszka

celnik,

W pótora

stowe.

wnuk

którzy

jego

z

wybierajc od podrónych myto

wieku po czasach Krzywoustego,

Leszek Czarny

w

wielkim

by

i

mo-

prapra-

kopocie, kiedy

si zabra do naprawy lichych mostów swej sieradzkiej dzieljego ksistwa zajmowaa kasztelania nicy, bo znaczn

cz

byli

ju

wasno

biskupów kujawskich, a ludzie biskupi wówczas uwolnieni od robót przy mostach. Za pa-

wolborska,

byo

jeszcze tych przy-

interes

ksicy wymaga

utrzymania mostów

nie

aowano w tym

nowania Krzywoustego jednak nie wilejów,

e

w dobrym

za

stanie,

celu

siy roboczej

j tylko sta byo na to przy tylu ciarach wzgldem ksicia i wasnego pana. Waniejsze nieraz bowiem czekay j roboty, waniej-

chopskich osad, jeli rozlicznych

sze

nawet od naprawy zamków,

sawy monarchy

i

obrony kraju,

suby

dla wspólnego dobra,

kto wie,

dla

czy nie waniej-

Niczyj bowiem inn prac, jak tylko chopów polskich, staway w obronie zagroonego obcym najazdem pastwa owe synne zasieki lene na granicach Polski, których saw tak wymownie gosi sam cesarz Fryderyk Barbarossa. Jakkolwiek za ten ciar spada przedewszystkiem na mieszkaców pogranicza i gówn zasug w utrzymywaniu tej obronnoci granic mieli lzacy, to jednak rbanie zasiek, dokonywane zwykle pod groz sze

nawet od

wojennej.

KOZDZIA

136

zbliajcego si najazdu, chlejszego

ukoczenia

musiao ludno

robót.

zakresu

z

usug

publicznych

c::y si cile

z za-

solidarnej odpowiedzialnoci opola za przestpstwa

w jego

w waciwem sad

nieraz

pospiechem spdzano dla ry-

z

obowizek

Ostatni wreszcie

PASTWO.

powoywa

któr

odleglejszych okolic,

—

III.

sowa

tego

znaczeniu,

umyka zoczyca,

Jeli bowiem

obrbie popenione. rzany na

gorcym uczynku,

który si

wydosta

zbieg jaki

jeli

z ciemnicy

z

doj-

wizie,

w

zamkowej, pojawi si

chopi musieli

bliu jakiej osady,

lub

jego „ladem," dopóki nie dotarli do osady ssiedniej nie powierzyli

dalszej

ludno caego

niao

zoczycy

Schwytanie

pogoni.

po-

„krzykiem" goni za i

jej

uwal-

opola od odpowiedzialnoci; która

wic

osada zaniedbaa pogoni, jeli do niej ssiedzi ze „ladem"

od

przybyli,

niej

domagano si zapacenia winy^ któraby

W

póniejszych czasach udaspadaa na cae opole. wao si niekiedy panom, zwaszcza biskupom, uzyska od ksicia dla swych osad, midzy innymi przywilejami, take inaczej

i

uwolnienie od tego obo-wizku

;

wic

jeli

do takiej wolnej

wsi przybya ssiednia osada za „ladem," wychodzio kilku

chopów na prz}^cie

starszych

pogoni,

w

wszyscy otwierali

ukrywa si zoczyca, a zadyszani przeladowcy zbrodniarza musieli goni swe chaty dla przeszukania, czy „jak

dalej,

umieli,"

dopóki

nich nie

do

nie dobiegli

innej

osady,

która tak cennego przywileju nie posiadaa.

Wszystkie

niemao poytku

i

usugi publiczne zabieray

uprawy

wasnego wyywienia.

nieraz mijay,

ano,

te

czasu, potrzebnego do

nim

Bd

ludno jakiego

gruntowni ejsza

naprawa

gi'odu

roli

co

ju chopom

paskiej dla jego

bd

opola na lub

jednak

wojn powo-

budowa nowych nie codzie po-

zamków take nie co roku si zdarzaa jawia si w opolu zoczyca, za którego ladem ,

pdzi

pogoni.

Ale prawie codzie,

mniej dolegay biednej, ''tyloma

i

lata

trzeba

byo

co kilka dni co naj-

ciarami przycinitej

ludno-

ci chopskiej inne obowizki wzgldem ksicia, prywatnej

PRZESIEKA. LAD. PODWODY. raczej

paszczynianej

,

obowizkom

wica

nietyle

,

nili publicznej

czasu wprawdzie

musieli, ale zato

marniaa

137

roboczych

sit

i

Tym za

natury.

nieraz przez nie

po-

chopska

chudoba, jedyny ich dobytek, pociecha jedyna. Naj dokuczliwszym

ksi

Czy

posaca

z

ciarem

swego dworu

ze

tego rodzaju

wysya

byy

podwody.

gdziekolwiek jakiego

rozkazem do odlegego grodu lub nawet za gra-

w drog si podróny przyby do jakiej osady, natychmiast trzeba mu byo dostarczy podwody lub dobrego konia pod siodo. Zwykle powinna bya koczy si droga jednej podwody w najbliszej osadzie, której obowizkiem byo nowe konie da podrónemu. takim razie bez trudnoci powracaa wasno do chopa pierwszej osady. Ale jeli posacowi byo spieszno a konie mu si podobay i biegy rczo, któ go móg zmusi do odmienienia najgorszem te pooeniu byy podwody w ssiedztwie. osady odosobnione odlege od gciej zaludnionych obszanic; czy

z

grodu jaki urzdnik kasztelaski

wybra, jeli

tylko taki

W

do

W

,

zwaszcza na kresach kraju skd czsto zabierano podwody w podró za granic. Jeli nawet udao si jakiemu biedakowi odszuka swoj wasno, porzucon gdzie w dalekich stronach, to nie na wiele mu ju mogy przyda si rów,

,

konie, wyniszczone

cone

dugim pdem

bez wytchnienia, ochwa-

okaleczone, chyba na|fskór i.na

i

Ilekro

wnej.

za przyszo mu

er

w

straci

dla trzody chle-

ten sposób

jedyy

Czasem odszuka wprawdzie chudob swoj w dalekiej jakiej osadzie w cudzem opolu ale jeli byo jeszcze po co si zgasza do obcych ludzi, to nieraz znalaz si ju akomiec, który sobie przywaszczy porzucone konie, i nie dobytek

!

,

,

tak

atwo byo

bitek

i

je

zabójstw

piony biedak,

a

wtedy

z

jego stajni

wydoby. Ile

kótni,

std wynikao, ile razy pomyli si

sdzc,

e

znalaz swojego konia,

dopomina si wasnoci, wplta si wskutek tego zwad i yciem przypaci swoje poszukiwania.

stra-

cudzej

w krwaw

ROZDZIA

138

lU.

—

PASTWO.

te na uciliwo podwód pojawiaj si Na pograniczach zatem, które najciszy pod tym wzgldem cierpiay, do wczenie ustali si

Najrychlej

gone ucisk

utyskiwania.

zwyczaj,

e

mi,

kupowano na ten

ale

byo zabiera podwód w obc ziecel konie w pogranicznych osamogo si jednak obywa bez przymu-

nie wolno

przyczem nie

dach,

sowego wywaszczenia, naduycie.

Lecz

póniejszych,

w

dowy

domo, znania,

a

niem niejedno nowe zawitao

z

byo

ta ulga

kwit jeszcze ucisk podwo-

za Krzywoustego

prawie

uciliwym by obowizek

transportu

ksicych zwany przewodem. Bez ustanku, jak wiaby wówczas ksi w podróy, z Mazowsza do Po,

stamtd na

wyobrazi,

z

lsk

Krakowa, atwo odbyway si wówczas

lub do

jakimi przyborami

przejadki, a wszystkie rzeczy wlec za nim na swoich wozach

nm wypado przejeda. nie

nabytkiem czasów

dopiero

caej peni.

Niemniej rzeczy

i

codzie zdarzao si

takie

ksicego orszaku musiaa ludno okolic, przez które

Mniejsza o

mie

sobie

i

w

ksicia

bez ustanku przewoono dobytek

wreszcie,

to

swojem

ksicy

z

bo te

opolu.

Ale

jednych grodów

magazynów ksicych, dokd rozkaz je paski przeznaczy. Osady nad wikszemi rzekami musiay mie w pogotowiu odzie korabie, jeli przewodo drugich,

ze spichrzów

i

i

dowi

oyskiem

rzeki

przygotowa zaprzgi

droga i

wypada

wozy

;

czciej trzeba byo

wyadowa ksicym

doby-

chop musia odbiedz domu i zaj codziennych, jako wonica lub wiolarz, by paskiej wasnoci pilnowa. Nieraz transport by tak wielki, e caa niemal osada si wyludniaa, wozów nie mona byo uastarczy, a tylko starcy i kaleki pozostawali z kobietami w domu. Wczenie ju zaczto rozrónia dwa rodzaje przewodu, chopski i rycerski. Jeden z najdawniejszych bowiem przy-

tkiem, a zawsze biedny

i

wilejów stanu, jaki sobie rycerstwo wobec ksicia zdobyo, od-

nosi si wanie do przewodu.

Na dwory wadyków wtedy tylko przewód przybywa, jeli zawiera przedmioty, których transport

PEZEWÓD.

wymaga naleaa

Przedewszystkiem zatem

ywno,

do przewodu rycerskiego

wic wiea

wieziona do grodu

w

popiechu.

szczególnego

ulegajca, a i

139

zwierzyna, ubita na

wiee

,

ryby

placki

i

powolnym przewodzie chopskim atwo

miso

solone

natomiast

i

ryby solone

atwo zepsuciu owach w kniei pszenne

mogy

,

które

sczerstwie;

lub suszone

byy wizie

nie

tym rodzajem transportu objte. Równie jeniec lub sptany, albo w dybach zakuty, „kodnik," jak go wówczas nazywano, zalicza si do artykuów, które popiesznie odstawi naleao na miejsce przeznaczenia. Zoto nakoniec, jeli je

odsyano do skarbca ksicego, wymagao równie

eby

szybkiego przewozu,

unikn

atwiej

niebezpiecze-

stwa, na które zawsze ten drogi kruszec

w podróy by

raony;

i

i

winu wreszcie, jako rzadkiemu

zota cenionemu napojowi,

niemniej

przyznawano

to

sn

na-

od

samo miejsce

w przewodzie. Jeli wic którykolwiek z tych artykuów znajdowa si w przewodzie, caa ludno bez wyjtku miaa obowizek przyczynia si do niego, zarówno dwory panów i

wadyków, jak

eby czstem

chopskie osady,

i

mienianiem

koni transport przypieszy. Przewóz wszystkich innych przed-

miotów

mao

ciy

natomiast na samych chopskich tylko osadach,

bowiem na tern zaleao, czy transport zboa, futer, wosku lub elaza o par dni wczeniej czy póniej

skór,

zdy

na miejsce przeznaczenia.

nie

Jeli zatem koni nie stao

aowano, to woowym zaprzgiem przewód chopski gardzi wlók si wolno od jednej osady do drugiej,

lub ich

i

i

omijajc dwory wadyckie, których czelad przy rycerskim tylko przewodzie

Kademu

posugiwa musiaa.

przewodowi towarzyszy komornik

którego zadaniem sce

przeznaczenia.

byo odprowadzi Jeli przyby

go

z

w porzdku

ksicy, na miej-

przewodem do jakiej

mieszkacy obowizani byli natychmiast transport odebra, przeadowa go na swoje wozy w dalsz rusza

osady,

i

drog wedug rozkazu komornika czy

ksicych

ssiedniej osadzie

,

;

dopóki

za

nie oddali rze-

dopóty byli odpowiedzialni

EOZDZIA

140

cao

za ich

—

PASTWO.

mia tylko nadzór doglda przeuwaa, eby na odpodugo eby jazda do

bezpieczestwo. Komornik

i

nad przewodem

adowywania

III.

pilnowa wasnoci paskiej

,

w kadej

osadzie,

czynkach nie zabawiano

si za

,

i

szybko si odbywaa. Jeli przewód przyby bez komornika,

chopi nie mieli obowizku go przyjmowa. Celem i miejscem przeznaczenia takiego

byway

transportu

ksice, std wic wszed w

zwykle grody

zwyczaj

pewien stay kierunek,

utary si ubite szlaki przewodu, wiodcych do zamków lub miast, w których ksi najczciej przebywa, najwicej byy obarczone tym ciarem. Pilnie te tego przestrzegano, eby która osada, chcc si zby prdzej przewodu, nie odstawiaa go do wsi najbliszej w ssiedztwie, ale na uboczu od waciwego szlaku lecej. Od tego by wanie komornik, eby zapobiega takim naduyciom bo przez to tylko interes ksicy szkod ponosi, jeli przewód bez potrzeby wi si zygzakiem i póniej w skutek tego na miejsce przeznaczenia. Kada wreszcie osada, której przewód si a osady

drogach,

przy

,

zda

dosta,

ju

cho

ni waciwy przyszo

nie przez

o to sama,

by

na

jej

gody nie narzucali tego ciaru.

wytoczy si Obie

brzegach stego

tu

Szreniawy

wasnoci

Tak

midzy Kacicami

o to spór

te stare osady,

szlak

prowadzi, dbaa

ssiedzi dla swojej wynp.

w

XIII wieku

a Januszkowicami.

pod Prdocinem, na przeciwlegych

pooone, byy za czasów Krzywoudobrze nam znanego Prandoty,

bogatego,

póniej jednak Kacice

dostay si

opactwu

cysterskiemu

w

Mogile, Januszkowice szpitalnikom zagojskim. Czsto wypadao im stawa do przewodu, bo do Krakowa stamtd

tylko trzy mile,

wic

przewozowi

ksicego

dobytku nigdy

koca

nie byo. Januszkowice jednak umiay sobie radzi odstawiay zwykle przewód do ssiednich Kacie, dokd tylko przez most na Szreniawie trzeba byo zboczy, gdy i

do Iwanowic lub Przestaska, najbliszych osad przy szlaku

krakowskim,

trzy lub czterykro dalsza

bya

droga.

Skoro

PEZEWÓD. POWÓZ.

141

jednak^ przyszo do sporu, wyrok

ksicy

si krzywda Kacicom,

„bo nie

to

dzieje

droga przewodu

Nie tak

wedug

ju

jasno

orzek,

tamtdy

e

przez

wiedzie

starego zwyczaju." i

dokadnie

zda

sobie

ze znaczenia „powozu." Zdaje si,

e

wizek

bez wozu

samych koni

mona spraw

tak nazywano

obo-

zaprzgu i tem si róni „powóz" od „podwody". Jakkolwiek bowiem ówczesne pojazdy ksicego dworu nie odznaczay si zapewne wielk wykwintnoci, musiay bez wtpienia jednak czem róni si od chopskich wozów drabiniastych. Czy to wic podczas podróy ksicia, czy na posykach lub przy objedzie opól wypado dworzanom i urzdnikom koni chopskich uywa, woleli ju zapewne posugiwa si wygodniejszym, dworskim pojazdem, a tylko zaprzgi w kadej osadzie mieniali. Ciar ten dawa si uczu szczególnie w czasie podróy ksicej, jeli bowiem stan na jakim grodzie, adna stajnia zamkowa nie starczya na potrzeby caego dworu; wtedy to wic chopi okoliczni przydostarczania

do

ksi

bywa

musieli do grodu

z nimi,

dopóki

orszak

z

swoimi

komi

ksicy w

i

zostawali

dalsz drog

nie

tam wy-

ruszy. Nietylko jednak ucisk podwód, przewodu i powozu spada na ludno wociask, ciszem brzemieniem podczas podróy ksicych, wiksz od tych wszystkich ciarów plag by wtedy obowizek wyywienia caego dworu,

który nieraz gorzej od szaraczy

dolega ten

ca okolic objad. Najmniej

ciar ludnoci maych bya podró

do grodu niedaleka

i

kasztelanii, gdzie od grodu

ksi

cho

na nocleg za-

móg zdy. Nieraz jednak umylnie rozksicy wród opola swoje obozowisko, choby

wsze do zamku bija dwór dlatego,

eby

zapasów grodowych bez potrzeby nie wyjada,

miay si rozpocz w poblizkich lasach. Latem zwaszcza, w ciepych nocach czerwcowych milej byo naw^et przespa si w namiocie na polu, przy blasku jarzcych ognisk, które przypominay wesoe lub dla

owów,

które nazajutrz

ROZDZIA

142

ycie obozowe

i

wród

—

PASTWO.

rycersk zabaw na wojnie, swobodniej

ko, ni w dusznych OalUis,

III.

powodzi swych

hod mu

pochwa

e

i

za to

polach

i

namiotach, jak Numida, lecz

oddaje,

rad przemieszkiwa bez przerwy."

dla

„nie lubi

brego,

wasa

si po

w miastach zamkach Bya to niemiaa krytyka i

nawyknie ksicych, którym Krzywousty

pospolitych

mniej jeszcze

ja-

darmo te Bolesawa Chro-

izbicach ciasnego grodu. Nie

hodowa,

jak

jego

i

nie

krytyka

poprzednicy,

dworacka, jak zwykle u Gallusa, piórem oficyalnej historyografii przystrojona

cego monarchy.

w pochwa

„Ani

te

dworny historyograf,

woów

i

kady

ale

mówi

dalej na-

chopi

swej

chudoby,

„nie

wie

owiec, na

wielkiego pradziada panuj-

za jego czasów",

o

ukrywali

zblianiu si

ksicego

pochodu,

radoci wyglda przybycia monarchy, bogaty cay kraj z ochot si zbiega, by ujoblicze." Tak nie byo za czasów Krzywoustego, z

zarówno, jak ubogi,

rze

jego

w kronice Gallusa s te wiadomoci niejako legendarnem echem minionego zotego wieku, w którego rajsk szczli-

bo

wo

trudno

byo nawet wyobrani przenie si wspó-

Dugo wówczas w kadej okolicy pamitano pobyt monarchy i jego dworu, a nim jeszcze pami o nim wygasa, zanim ludno odetchn zdoaa, nieraz zjawiali si komornicy i gocy dworscy, nowy przyjazd czesnemu pokoleniu.

ksicia zapowiadajc.

Wprawdzie

w

panowie

i

woci

swoich dochodach, jeli dwór

posiadoci; zwykle jednak cay

doznawali

ksicy

ciar spada

bo pan zawsze wczas wszystko odebra,

wycisn,

i

z tego,

co

pozostawiono, trzeba

osadom

byo i

o

co

ksicego

ich

na chopstwo,

móg

z

chopa

na ich wyywienie

ksiciu gody wyprawia.

jednej osadzie, po odjedzie

wieciy w stodoach

"\yiejskim

uszczerbku

objada plony

W

nie-

orszaku, pustki za-

godzie prawie trzeba

byo czeka

Czasem nawet i byda do uprawy roli bo dwór ksicy sam wieprzowin lub skopowiii si nie zadowolni, a zwierzyna przykrzya

przyszego niwa.

niejednemu zabrako,

SUBY KSICEJ.

PODEÓ KSICA. GOCINA

obory pod

wie,

nó

rzeniczy

by pómiski

,

zapeni. Póniej

pieczenia

dopiero,

lejów, pod koniec XIII wieku, ustanawiali

zawsze

czego

,

domaga

skiego

im chopi

w

stou

krowy

w jego

mieli

kasztelanii wol-

w pó

dwóch owiec,

i

wieprzów, trzydziestu kur, stu

kady

w epoce przywiksita raz na

aski dla biskupa kujaw-

z

si, podczas pobytu

borskiej, latem tylko jednej

za dwóch

woy

podróy na obiad

czasie

tak Leszek Czarny

dostarcza;

i

paskiego

wic wywlekano chopom krowy

si dworakom, z

143

jaj,

i

po

zimie

korca

Za czasów Krzywoustego, jak wszystkie konie i wozy musiay by na usugi dworu, w czasie ksicej podróy, tak te byda i zboa tyle zagrochu

jczmienia na

i

bierano,

granic;

wym

i

czy

ksicy móg

tylko stó

ile

dworaków

obiad.

wzgarda dla chopskiej to

objedzie

wic w

orszaku

wypado któremu

z

nie na

pasz,

ale

czy

nie

szym, wczenie

byo doj

ju

do

miaa

w urzdo-

choby

dla zbytku, wyzboe, wieniaczym na podciók porzuca i

swoim koniom do roztratowania. To te przynajmniej którym najatwiej

Pycha

nich zajecha do jakiej

wrota chopskich spichlerzy

potem zroszone,

chudzizny

ksicym,

osady, bez potrzeby czsto nawet,

amywa

potrzebowa.

adu

z

biskupi,

majestatem monar-

wyjednywali sobie przywileje dla swych

posiadoci, ograniczajc do pewnego stopnia samowol ksi-

c. skiego

Tak np. kasztelania niska arcybiskupa gnieniemiaa od dawna ten przywilej, e jeli ksiciu wy-

pado

przez

bawi w

jej

ni przejeda,

nie

móg duej

jak trzy

dni

granicach.

Gdyby te

tylko podczas podi*óy

ksicych mieszka-

com opól ten ucisk dolega. Ale cho jaka okolica latami nawet caemi nie widywaa samego monarchy, codzie prawie zagldali do kadej osady pachokowie grodowi, wysani na sub do opola, domagajc si strawy, napoju, noclegu. Zwykle byli to wprawdzie take ludzie chopskiego stanu, ale spanoszeni na

ksicym

chlebie, jak dreli przed kasztelanem

lub którymkolwiek z dworzan

i

na

kade sowo

do nóg

mu

HOZDZIA

144

si

w

tak znów

saniali,

hardoci,

—

PASTWO.

obec chopskiej gawiedzi nabierali

suba paska

jeli ich tylko

i

III.

do jakiej osady przy-

wioda, pomiatali ludmi gorzej od kasztelana i ksicego Najczciej przychodzio chopom styka si ze kuchenn, owieck, a czasem i rzemielnicz. Na

dworaka.

sub

grodzie bowiem ciasno zwykle bywao, w zabudowaniach zamkowych nie starczyo miejsca na wypiekanie chleba,

warzenie piwa

ywno z

i

wyrób miodu, wygodniej zreszt byo

grodowym odbiera do

farzom

lub napój

w

beczkach, nili

zapasów magazynowych

wyrobu.

Suba

warów

miodosytników

w

i

w

musiaa

jej

w

i

zoona

byo

jej

doglda

piekarzy, piwo-

z

wychodzia do opól

,

wszystko

to

i

w

to

tej

,

to

zakadaa swoj

wygodniej,

prdce ukleconych. Ludno okoliczna dostarczy potrzebnego materyau w zbou i mio-

piecach, na

dzie, co jej

na karb nalenych danin liczono,

zwykym przewodem

odstawi

sporzdza

sza-

gotow

piwnic

i

kuchni zamkowej

zatem kuchenna,

owej osadzie, gdzie

fabryk

spiarni

i

gotowy wyrób

do grodu, do spiarni

i

piwnic

ksicych. Podczas tej roboty jednak na ni te spada cay ciar utrzymania i wyywienia suby kuchennej, która niczego sobie nie

aujc, dumna

pracuje podniebienia,

e

z tego,

dla

paskiego

kosztem chopskich osad dobrze si

wypasaa. Dokuczliwszym jeszcze

o wiele

ciarem byo ywienie

suby owieckiej. Liczna zgraja owczych., strzelców, uzbrow uki sieci, psarków, ptaszników sokolników krya bez ustanku po opolach, mao miejsca zagrzewajc na

jona

i

i

Wszak gówner

grodzie.

wisk dzikiego zwierza

zamkowej nocleg i

,

wic caymi

tylko

dworów.

i

te

dniami uganiaa si po lasach z

dziwnego,

odki suby

byo pilnowa

lego-

dostarcza zwierzyny do spiarni

chronic si

Nic

zadaniem

jej

psiarni

e

do pobliskich

po powrocie

z lasu

,

na

osad

wy-

byy dla ucinionej luduszy nawet pobyt dnoci wikszym ciarem, ni stay

godniae

owieckiej

i

piekarzy lub piwowarów.

Do

przytem

zway,

czem dla

SUBY KSICEJ.

GOCINA

myliwego

e

goczy,

jest dobry pies

145

wszystkiego sam sobie

niby cierpia, eby wybornemu zwierzciu strawy zabrako. Co wic biedny chop na wielkie tylko gody raczej odmówi,

w

swojej spiarni starannie

terze

ukrywa,

wyara mu zgodniaa

to nieraz

psiarnia

dolega zreszt zarówno dworom

na jednej kwa-

ksica. Ciar

ten

chopskim osadom, cho pewnie suba owiecka wolaa rozkada si po kurnych chaupach wieniaczych, gdzie obawa gniewu paskiego lepsze im gotowaa przyjcie, nili w izbie czeladniej rycerskiego dworu.

To te

w

póniejszych czasach,

wilejów, usilnie starano si

Rzadko jednak

ksi

i

wydawa

e ma

suba

owiecka,

epoce przy-

ciaru.

taki przywilej bez

adnych

ju byo,

ogranicze, wielkim dowodem aski

wi,

w

od tego

o uwolnienie

przybywszy

jeli postano-

do jakiej

osady,

domaga, jak tylko siana na posanie; czciej ju ukróca jej samowol osobny przywilej, nie

niczego wicej si

stanowicy wyranie, e owczowie i ptasznicy nie maj nic wydziera przemoc od ludnoci, u której im wypadnie si zakwaterowa, a powinni tylko na tem poprzesta, czem j gospodarze z wasnej ochoty nakarmi. Za Krzywoustego jeszcze takich swobód nie byli

byo, myliwi

i

psiarnie

ksice

istn szaracz dla chopskich spiarni, bobrownicy ró-

wnie

ymi

bez ustanku

wasali si po

dniami po chaupach,

gami lenych potoków,

er wychodz.

by

opolach,

noc

kiedy bobry

Nieraz wreszcie

i

wysiadujc ca-

zaczaja si nad brzez

kryjówek swoich na

koniarze przybywali

z sta-

ksic, zajmujc na dni kilka siedzib w chaupach, wyje reszt zapasów, któr suba owiecka jeszcze zostawia. I agiewnicy ksicy zajmowali czasami kwater, jeli w pobliu jakiej osady znajdowao si rzadsze drzewo, dnin

by

którego do robót swoich potrzebowali,

robu beczek na miód

i

piwo,

w

lub

choby

opolu uwarzone.

byo ugoci wodarza, „strónego pana", który stró przybywa, ca zgraj poborców innych samego nawet kasztelana, jeli si wybra na objazd

razy trzeba z

grodu po

danin lub

dla wyIle za

Smolka, Mieszko Stary

i

jego wiek.

iq

ROZDZIA

146

opola. Godzien prawie

—

III.

PASTWO.

co nocy roiy

i

si chopskie osady od

tyci goci nieproszonyci.

suba owiecka, najadszy wypasszy psiarni, naadowawszy torby ywnoci na dzie cay, wczesnym rankiem wyruszya do lasu, nie odrywajc gospodarzy od zaj codzienny cli. Nieraz jednak owczowie cignli ich za sob do kniei, zmuszajc do pomocy w myliwskiem rzemiole. Mniejsza Dobrze

si

i

byo

jeszcze, jeli

napiwszy do syta,

o to jeszcze,

podobao

ludno

e

si

w

czasie

podróy ksicej, kiedy monarsze

w

zapolowa

suy

okoliczna

pobliskich

ostpach

lenych,

musiaa za nagonk pod nadzorem

owczych, gonic za „psim ladem" po lasach. I bez przystrzelcy ksicy do boru, wielojazdu monarchy pdzili kro na grodzie potrzebowano wikszych zapasów zwierzyny,

j

czy goci si spodziewano, czy

te

na

wojn naleao

przy-

gotowa solonego misa. Kaeda zreszt prawie osada przypieraa do ksicych lasów, suba zatem owiecka wybierajc si z jakiej okolicy w^ inne strony pozostawiaa ludnoci ,

pobliskich osad pilnowanie zwierzyny, dogldanie jelenich le-

gowisk

i

gniazd sokolich, biada

tem, wskutek

za chopom,

jeli z powro-

ich niedbalstwa, dostrzega jakich szkód

w

le-

nym majtku ksicym. Szczególnie gniazd sokolich trzeba byo pilnowa, jak oka w gowie, wiadomo bowiem, czem byy te ptaki w owieckich rozrywkach redniowiecznych dworów ksicych. Gdzie si sokoy gniedziy, tam ani barci nie wolno byo zakada, ani drzewca rba, ani po chrust nawet nie

way

poszy ksicego jeli

w jej

si chop do lasu jecha, cika dola czekaa

eby

nie

ca osad,

ptactwa, bo

pobliu sokole gniedziska jakiego uszczerbku do-

znay. Takie obszar jego

czy

te by

dyków

to

korzyci przynosi ksiciu

kady

zaludniony

pastwa, czy na nim ksice osady siedziay, wasnoci prywatn. Kocioa, magnatów, wa-

lub ubogich dziedziców. Nietylko jednak sia robocza

ludnoci

suya

jego potrzebom, nietylko jej dobytek

i

za-

147

DANINY.

pasy stay otworem dla

ksicego dworu

i

suby ksicej,

ksicy zapenia si kadego kawaka zaludnionyci obszarów. O tyle

prócz tego wszystkiego jeszcze skarb

daninami

cay

z

by poniekd wasnoci ksicia, bo dochodów spywaa do jego skarbu.

kraj

czstka

Wród

kadej

woci

jakie od caej ludnoci

rozlicznych danin,

ksicy,

z

wy-

odrbne grupy rozrónia nawaciwych znamion. Pierwsz ley wedug ich pocztku grup stanowiy daniny w naturze, sigajce bez wtpienia swym pocztkiem prastarych czasów, kiedy w kolebce wadzy bierali

poborcy

trzy i

ksicej ludno caego

cz

kraju

swego dobytku

i

plo-

nów swej ziemi skadaa na utrzymanie monarchy. O ile te wnosi mona z rozmaitych wskazówek, nie byy te daniny tak wielkim znów ciarem, gdy tradycyjna ich miara stosowaa si podobno zawsze jeszcze do skromnych pierwotnych potrzeb

ksicego

Do

dworu.

wszystkiem „narzaz", danina

kategoryi

nalea

wieprzów a

moe

tej

z

przedei

owiec,

„na rze" do grodu pdzonych, niewielka czstka corocznego przyrostu trzód wieniaczych, która

w

dawniejszych czasach

wystarczaa do zaspokojenia codziennych potrzeb

ksicego

danin z krów przywizaa si nazwa „dani do której te nawet i woów, o polu ej", gdy ludno caego opola co roku po jednym wole i po jednej krowie skadaa w grodzie. Równie i miód leny stou. Narzaz wybierano opolami, równie jak

w oznaczonych ilociach ksicego do wszystkich lasów,

wybierali poborcy grodowi

garncy,

w

na znak prawa

których barcie

tego rodzaju i

w

zboa

w

skadany

w

pszenicy,

mao

Cho wic

z nich co

roku

grodowych, które obok plonu

gównie si

w

danin owsie

lubiskiem opolu przynosi ksiciu sep

co roku.

te wszystkie daniny nie

zuboay — jak wida — opolnej ludnoci, kraju nie

zboow

pielgnowano. Trzeci,

stanowi sep,

jczmieniu;

22 korcy

opól

z

na

caym

napyn musiao z

ksicych

obszarze

do spichrzów

posiadoci, niemi

zasilay. 10*

EOZDZIA

148

Druga grupa danin,

w

stopniem

—

III.

PASTWO.

stale podatki,

bya ju

Dopóki monety

rozwoju skarbowoci.

byo, dopóki rzadkie kawaki drogiego kruszcu

nie

byy w

tylko stj)lem

obiegu, lub

ma

tylko

dalszym

w z

kraju

obcym

ilo pienidzy

wybijay ksice mennice, i te podatki skadano take w surowyci podach, przewanie w skórach i futrach zwierzcych, zwaszcza

w upieach

ilo wedug

lisich

wagi liczono na

wiewiórczych, których

i

grzywn

pewn

srebra, stosownie do

ceny, jaka za nie pacili przejezdni handlarze. Jak powszech-

w

nie

w

o

tem póne jeszcze echo

statucie wilickim, który

rach

upiee zwierzce zastpoway

dawniejszych czasach

gotówk, wiadczy lisich

i

wedug

gronostajowych

z

XIV

starego zwyczaju

oznacza

wysoko

wieku

w

skó-

niektórych

nalenych kasztelanom. To te w czasach Krzywoustego najczciej jeszcze pobiera musia skarb ksipodatki w upieach, cho ju coraz wicej zaczynaa

opat sdowych

,

cy

w uywanie

wschodzi

moneta, nazywana „obrazem" od wi-

zerunku, na niej wybitego.

Najwaniejszym podatkiem byo poradlne, czyli popodatek gruntowy, pacony od

woowe. Tak nazywa si rade

lub

woów,

nia

ksicej

trwa

zwierzchnoci nad ziemi caego kraju,

ten podatek

wszystkie inne

wajc w

kawaka Zagniedony oddawna, jako wyraz uzna-

których rolnik do uprawy swego

ziemi potrzebowa.

ca póniejsz

ciary runy,

epok

prze-

przywilejów, kiedy

a nawet król Ludwik, usu-

dyplomie koszyckim wszystkie pozostaoci dawnych

praw skarbowych korony, zastrzeg sobie tylko zachowanie poradlnego w wysokoci dwóch groszy od anu. Drugi po-

podwo rowem, wybierano od domów chaup kady chop, który mia osobn chaup, kada rodzina, która w osadzie stanowia odrbn jednostk, obowizana bya paci podworowe. Niewielki to jednak musia by ciar, skoro w wieku XIII pacono w kasztelanii wojnickiej datek, zwany

i

;

od chaupy po

ju

sobie

dwie

zda spraw

skórki wiewiórcze

co

roku. Trudniej

ze znaczenia trzeciego podatku, który

149

PODATKI.

zwano

pomocne m.

By

to

zapewne, jak „pomoc"

w

Cze-

nakadany na ludno caego dla wspomoenia skarbu co bd, podatek ten najuciliwszym ze ksicego. wszystkich wydawa si musia krajowej ludnoci i dlatego zniesiono go w samym pocztku epoki przywilejów, w pierwchach, podatek nadzwyczajny,

kraju,

w

niezwykych potrzeb,

razie

Bd

szych dziesitkach XIII wieku.

Do

trzeciej

grupy zaliczy naley daniny, które powstay

z relucyi niektórych

ciarów

realnych.

Dno zamiany

obo-

wizków paszczynianych na podatek, znamionujca dalszy postp w rozwoju skarbowoci, objawia si najpierw, jak widzielimy, usuniciem obowizku kolejnej stray grodowej z zakresu pierwotnych ciarów. Odkd „stróa" zamienia osobni poborcy, si w sta coroczn danin, wybierali zwani „panami strónymi", w pewnych, równie stale ozna-

j

czonych terminach^ nie wiadomo jednak,

Dalszym przykadem

podatek pacono.

w

jaki sposób ten

relucyi jest

takiej

wykup cikiego obowizku utrzymywania „ksi-

stan,

tj.

cego

dworu

w

czasie jego stacyi

podróy ksicia po

w

opolu,

z

okolicznoci

Nie wszdzie, zdaje si,

kraju".

w jednym czasie przyszed ten wykup do moe zrazu tylko wyjtkowym wypywem wzgldem pewnych uprzywilejowanych

skutku.

i

Byo

nie to

aski ksicej,

jeli mowociach, wymawiajc narcha zrzeka si prawa stacyi w ich sobie natomiast sta danin w artykuach ywnoci, któr jednostek,

w oznaczonym terminie naleao odstawi do grodu. "Vy kadym razie mona przypuszcza, e ten wykup, jeli by ju znany za czasów Krzywoustego, mao jeszcze wchodzi musia w uywanie. Póniej dalszy jeszcze postp w rozco roku

woju tych stosunków objawia si niekiedy zamian stanu na podatek pieniny, jak w ogóle niekiedy próbowano zasto-

sowa z

system

ksiciem,

powozu.

i

relucyi,

do innych

w

drodze

dobrowolnego

ciarów paszczynianych,

ukadu np. do

EOZDZIA

150

PASTWO.

III.

Prócz tych wszystkich staych danin, niemae dochody

mia

jeszcze

ksicy

skarb

nociowych. Niektóre

z

z

ludnoci chopskiej, wynikay

nem caego

kraju, a

poddanych

nie

rozhcznych

opat okoHcz-

cice

mianowicie na

tych opat, z

zasady,

e ksi

std adna waniejsza

moe min

bez

jest pa-

chwila

w

yciu

korzyci dla monarchy.

Std dziewczta i wdowy osad chopskich opaca si musiay przy zampójciu garncem miodu, co zwano wdowiem i

Byy

dziewiczem.

póniej

opaty, wstrtne dla caej ludnoci, jako prawo ucisku

je

zniesiono je ogólnie,

Najwaniejsze

przywilejów. goryi

to

te pitnowano

wczenie

skoro

tylko

jednak

i

dlatego

zawitaa epoka

miejsce

w

kate-

tej

ksicych dochodów zajmoway opaty sdowe

i

han-

dlowe.

sdownictwa tkwi ju w zasadniczem pojciu wadzy monarszej. by bowiem wodzem narodu na wojnie a w domu najwyszym stróem adu, prawa, sprawiedliwoci, ordownikiem pokoju. Kto wic jakiekolwiek popeni przestpstwo i przeciw prawu wykroczy, ama tem samem mir monarszy i winien by zapaci kar do

Dochód

z

Ksi

ksicego, obok powetowania

skarbu

szkody pokrzywdzo-

nemu. Niektóre wprawdzie cisze przestpstwa, jak mianowicie

zbrodnie polityczne,

zdrada

obraza

lub

majestatu,

wreszcie niepoprawne zbójectwo, ulegay arbitralnym karom

ksicym,

które,

w miar

goci, nie cofajc si przed nicy,

okaleczenia,

Zwyky skali

wystpku,

kar

olepienia,

nie

znay

granic sro-

wygnania, wieczystej ciem-

cicia

lub

ukamienowania.

systemat kar poprzestawa jednak na tradycyjnej

win pieninych, zastosowywanych do wysokoci prze-

stpstwa.

Najwysz kar byo siedemdziesit grzywien, któr byy wszelkie wykroczenia prze-

przedewszystkiem zagroone

ciw rozporzdzeniom monarszym, najnisz, tak zwane „trzysta",

gdy w

starych czasach

skadano

j w trzystu okruchach

porednie kary, 50, 30, 15, 12, 6 i 3 grzywien, wypeniay rozleg skal win pieninych. Pewna kwota soli;

ca

KARY SDOWE. MYTO.

spywaa

tych opat

do skarbony sdziego,

jego urzdników, reszt,

ksicy,

biera skarb

jednem

z najobfitszych

Nie mniej

opaty

niepospolicie

ju

nicznych handlarzy

kuów

razie

róde

liasztelana

cz wiksz,

lub za-

te sdownictwo byo

którego

dla

dochodu.

przynosiy

wskutek

tak

i

w kadym

jednak

handlowe,

151

bez wtpienia

ksiciu

podnosi si musiaa

których

wygórowana, bo monopolowi zagra-

oddana na pastw eona wszelkich arty-

przywozowego

Wedug poj

handlu.

ówczesnych

nalea si ksiciu udzia w zysku handlowym, który cudzoziemski kupiec osiga w jego pastwie, pod opiek jego panowania; jako pan kraju, jako stró najwyszy miru mo-

mia

narszego,

ce

mie

i

Ce nie

ksi

prawo do tych dochodów, które opat targowych do jego skarbu wpyway.

w waciwem

granicznych

tego

sowa

w

for-

znaczeniu

znaa ówczesna Polska, wród puszcz lenych bowiem,

wszystkie celnej

granice okalajcych,

jej

rozcign. Towar

kupiecki

ubitymi

szlakami handlowymi,

granicy

sta zawsze jaki zamek

podobna

nie

na

przybywa wprawdzie stray

których

ksicy.

opaca, niczem

u jego wrót kupcy musieli

byo stray opodal

Ale co, nie

które

rónio si

od myta przewozowego, wybieranego wewntrz kraju, przy

kadym

grodzie,

zwaszcza kami,

i

w kadem

na przewozach;

opacay myto

znaczniejszych miast

i

miejscu dogodnem, korabie

i

odzie,

u mostów

pynce

rze-

zamkach nadbrzenych. Prócz spotykamy si w ródach grodów

przy

,

w Wojniczu, w Opatowcu w Korczynie nad Wis, w Lubiu nad Odr, w Makowie Winie na kresach mazowieckich. Na wanym gocicu handlowym, ówczesnych

z

mytami

i

i

wiodcym

z

Kujaw do uyckiego Gubinia, gówne ca wy-

bierano

w Wocawku, w

szyniu,

ale

w

i

w Zb-

pomidzy tymi grodami znajdowao si

jeszcze

Gnienie,

Poznaniu

mnóstwo myt pomniejszych. Prócz myta

day

opaca

kupiec jeszcze na targu przy sprze-

towaru pewien procent od jego ceny. Te opaty,

tar-

152

EOZDZIA

gowem zwane,

wybierali

zna

eby

sie

przez ich

uszczerbku.

e

dawaa,

wystawieni

celnicy

nadzorcy

i

nieobecno skarb

Uciliwo

j

bez

targu,

interesu ku-

ksicy

nie do-

czu na ni

takiej kontroli o tyle mniej

kupcy we wszystkich krajach

uwaali

i

PASTWO,

byo zawiera adnego

których zatem nie wolno pieckiego,

—

III.

te

byli

zupenie zwyczajn*

za rzecz

Czasem wreszcie przychodzio zapewne do ukadów midzy kupcem a nadzorc targowym o ryczatow sum, której

zoeniem mona byo okupi si od kadej sprzeday

zówek, do jakiej wysokoci

bd

byo

jednak

ksicych rzadkiej a w

bowi

,

,

kto

szuka wska-

opaty dochodziy,

te

targowe jednem

dochodów

kontroli fiskalnej przy

Xaprónoby

osobna.

z

bd

z najcenniejszych

tem waniejszem

,

ca

róde

e dostarczao skar-

menniczych tak potrzebnej

operacyach

Nadzwyczajnym te tylko objawem szczodroci moto byo, jeli ksi koció jaki, klasztor, lub któmagnatów obdarzy znanym i uczszczanym targiem,

gotówki. narszej

rego z

byo

wielkiego potrzeba

w

prywatnej

je

ksi

znacza z

woci nowy

dziewicin

z

eby komu pozwolono zaoy. Czciej obdarza

przywileju, targ

dochodów jakiego targu, lub prze-

pewn sta kwot coroczn, np. 10 grzywien w Wocawku, w Bytomiu, we wszystkich miej-

dla nich

targowego

scach targowych jakiej kasztelanii.

chody do

z

ce

z

i

targowego

kasy grodowej

skarbców

skd

,

ksicych

je

odsyano.

dopiero

która ich

za

czynnoci

w wasnym

urzdowe

interesie

kasztelanii

wedug

spyway

potrzeby

do

Pewien procent tych opat

potrcali jednak dla siebie poborcy nagrodzenie

Wszystkie bowiem do-

w obrbie

i

,

urzdnicy, jako jako

pac

wy-

niesta^

podniecaa do gorliwoci o do-

naw^et kasztelan mia jaki udzia opat handlowych swego okrgu. Poborcami opat targowych byli zwykle, zwaszcza na znaczniejszych targach, mincarze ksicy, wywiczeni w sztuce

bro skarbu

w

ksicego; sam

dochodach

menniczej

i

z

biegli

w

znajomoci obcych pienidzy,

rych im nieraz od zagranicznych

w

któ-

kupców wypado targowe

TAEGOWE. MENNICA.

153

wybiera. Do prowadzenia mennicy uywali ksita obcych pod których kierunmistrzów z zagranicy sprowadzonych ,

kiem

czasem

z

w

krajowcy wyksztacili si

i

tej sztuce.

Je-

znaa Polska krajowej monety, obiegu, przez kupców Póniej zaczto wybija srebrne

szcze za czasów Mieszka I nie

byy w

tylko bizantyskie pienidze

przywiezione

do kraju

^2).

denary na wzór czeskich, lejszej jednak zwykle wagi dlejszego kruszcu.

iloci bita,

nego z

Moneta krajowa,

obrotu

wewntrz

kraju,

w

i

po-

niewielkiej, zdaje si,

przewanie do pieni-

stosunkach

posugiwano

kupcami

zagranicznymi

sn

bya

przeznaczona

w

za

handlowych

si gównie

obc,

napywow monet. Obce bowiem pienidze za wielk miay warto w stosunku do nizkich potrzeb krajowego targu, dlatego w braku podlejszej monety przeamywano je niei

raz na

poow

lub na drobniejsze jeszcze czstki.

Dopiero

Krzywousty podniós nieco stop krajowej monety, bijc

w

dwóch mennicach,

w

Krakowie

lepszym dowodem rozwijajcych

j

w Gnienie, co jest najsi ju bardziej pod jego i

panowaniem ekonomicznych stosunków kraju 2^). Mennica ksica niosa bez wtpienia niemae

zyski,

zajmujc si przewanie przebijaniem lepszej monety napyruskiej, której waga i próba od monety krajów zachodnich zarówno jak i od bizantyskiej nawet zaszczytnie si odznaczaa. Podlejsze pienidze z stplem wowej, zwaszcza

ksicym, w wikszej w obieg midzy ludno

iloci

z

niej

wybijane,

puszczano

krajow. Nieraz zapewne szy take do tyglów menniczych bryy surowego srebra, nagromadzone z

czasów zwyciskich wojen

natomiast wówczas jeszcze

wych min

srebra, to

woustego chopi

w

skarbcu

sycha

pewna jednak,

ksicy

pracowali

o

ksicym. Mao

wyzyskiwaniu krajo-

e ju w

za czasów Krzy-

kopalniach srebra na

górnym lsku, opodal Bytomia, a zapewne i pobliskie miny w Olkuszu byy ju znane 2^). Wszystkie bowiem skarby, które ziemia krya w swem wntrzu, byy wasnoci ksi-

c.

Najwicej jednak zysku ze wszystkich bogactw gór-

ROZDZIA

154

przynosiy ksiciu stare saliny bocheskie

niczych

wraz

lickie

PASTWO.

III.

wywarami

z

w

soli

caej okolicy,

wie-

i

jakkolwiek

nastarczy potrzebom ludnoci krajowej,

byy jeszcze nawet gdy mimo obfito-

ci krakowskich

wielkimi

ówczesne rodki eksploatacyi nie zdolne

up

tami z

sprowadzano

salin,

czerwono -ruskich

Z tych rozmaitych,

ny

sól

transpor-

25).

rozlicznych a obfitych

róde, py-

niewyczerpane bogactwa monarchy, podstawa jego ma-

na której opieraa si powaga tronu, górujca nad wszystkiem wszechwadza ksica. Niczem byy dostatki najznakomitszego magnata lub biskupa, niczem potga ich wszystkich razem wzita, wobec bogactw monarteryalnej potgi,

nikt przejrze,

których nikt zliczy,

chy,

obj

nie

zdoa. Widok

soko ponad wszystko,

tej

olbrzymiej

w

co

wzniesionej potgi materyalnej

równa prawie

gniata,

,

wyobrani

niedocignionej

,

byo

kraju

nikt

znaczne

i

olniewa wszystkich

,

wy-

bogate, i

przy-

wszelkie najjaskrawsze odcienia ró-

nic spoecznych wobec blasku ksicego majestatu, przy którym wszystko stawao si ciemnem, maem, znikomem. Kady pan najmoniejszy, cho mu na niczem nie zbywao, widzia równych sobie pragnienia jego

kresu,

mu

w gronie

ambicyi

ksicego dworu, mogy zna koca lub

dostojników

nigdy nie

bo gdyby nawet posiad wszystkie dostatki równych

bogaczy,

jeszcze

byby niczem wobec monarchy,

nie

a niechby tylko na ksicia przysza chwila kaprysu, to

móg

jednem skinieniem rki lada chudopachoka obsypa bogactwami i zrówna z pierwszym magnatem lub wynie nad niego.

gn o

Jeden nie

móg

ksi prócz

nie

zna

sawy.

miedz graniczy, cho

sobie równego

Bo

i

sam

tak rozlege

i

niczego pra-

cesarz, i

bogate

z

którym

posiada

cho si pyszni, e wszyscy monarchowie wiata mu su, czy mia tyle, co on, zota srebra w swym skarbcu, czy mu zwoono tyle bogactw co roku do jego grodów?

kraje,

i

Drugi ssiad, wielki knia kijowski,

siedzia wprawdzie na

skarbach, o których cuda opowiadano,

ale

Krzywousty do-

BOGACTWA KSICIA. brze to wiedzia,

e

przysza

im tylko

skarbce kijowskie gactwa.

Sawy

stryj

jego

ochota,

bez

i

w

i

tylko

i

i

pradziad ojcowski, skoro

si

trudów

wielu

wojen pragnli

starczyy na

to

wyczerpali

zamknli

swoich skrzyniach

wojna nowym opacaa si plonem, nagromadzone,

155

ksita, skarby za

a

ich bo-

kada ju

od wieku by magiczn ich

zawsze,

,

magnesem ksicej szczodroci przywiza do siebie liczne wojowników roje i na ich czele dobija si chway wojennej, u swoich i u zazdrosnych ssiadów roztacza blask i

,

swego imienia.

O

skarby

te

w

panowanie,

wodem

s

ksita

dbali

wypadki po mierci

ksi

stary

te

,

jak o samo

niemniej

którem mieli ich ródo. Najlepszym tego do-

oczy

zamkn

Wadysawa

Hermana. Kiedy na grodzie pockim, arcybiskup

osadza, przez pi dni nie wac si go pochowa, dopóki nie przybd ksicy synowie i z dreniem wyglda ich przyjazdu, wiedzc jakie kótnie wybuchn, o spucizn ojcowsk, zwaszcza o skarby dziedziczne. Nieponne byy obawy sdziwego arcypasterza. Ledwie Bolesaw i Zbigniew na zamek pocki przybyli, rozpoczy si gone swary przy trumnie Hermanowej których koca i nastpstw trudno byo przewidzie. atwiej bowiem byo jeszcze pastwo podzieli, nili zasoby ksicego skarbca, Marcin,

który

mu

ostatnie

chwile

odprawia egzekwie przy jego

ciele,

,

bo któ je zna wszystkie, któ je

móg

naleycie oceni,

by sprawiedliwy podzia przywie do skutku. Wreszcie za spraw arcybiskupa przystali modzi ksita na podzia

wedug

ostatniej woli

znanej

sobie

Hermana, i kady poprzesta na przyprzeze czci skarbów monarszych, na wy-

znaczonej jego rozporzdzeniem dzielnicy

Dwie byy róne epoki

w

starych

pastwa

dziejach

^^).

ksicego

skarbca.

Odwieczne, tajemnicze bogactwa przez pierwszych

Piastów

w

dzone,

przedchrzecijaskich jeszcze czasach nagroma-

byy

jego podwalin

pastwie Mieszka

i

i

zawizkiem,

w

rozszerzonem

Chrobrego wzrós niesychanie ich za-

EOZDZIA

156

—

III.

PASTWO.

8Ób lepszem urzdzeniem ksicego gospodarstwa, szczsliwemi wojnami, a przedewszystkiem obfitym poowem ruskiego zota, srebra i drogich klejnotów na kijowskiej wyprawie. Ju wówczas gówny skarbiec ksicy zoony by w innych znana zamku krakowskim, cho bez wtpienia czniejszych grodach, zwaszcza w starych gniazdach Piastowskich, w Poznaniu i w Gnienie, niemao musiao by bogactw. Wszystko to jednak prawie poszo na pastw niei

w

przyjació po mierci Mieszka,

rze ponienia, Brzetysaw zagarn „odwieczne skarby

Czeski,

i

w

skarbnicach zamkowych,

zota

i

mi

musiao

,

sromotnych latach zabu-

przez

znajdoway,

w.

ukryte

rk zrównane

wszystkie bogactwa

adna zdobycz

lecz

ksicia, jak ciao

ksit

zwaszcza mnóstwo

niezliczone

srebra." I Gniezno póniej jego

mu wyda

zburzywszy Kraków,

starych

radowaa

tak nie

Wojciecha, uwiezione

z

z zie-

si tam

które

,

czeskiego

archikatedry,

oho wedug polskiej tradycyi kapani gnieniescy podsunli mu zwoki Radzima, brata Wojciechowego. Dzie 23 Sierpnia 1039 roku zakoczy pierwsz epok dziejów sta-

W

rego skarbca polskich monarchów. gili

w.

tysaw do Pragi szo 100 wozów bogate

w

Bartomieja,

upy

wprawdzie

z

powrotem

z polskiej

wyprawy,

ciko naadowanych

cigno

z

Gniezna

zoto

dzie, w wiwkracza Brze-

ten to

uroczystej procesyi

i

wzite

z

ksicego

Czesi

z

wszystkich

i

Krakowa

srebro,

a przeza

nim

uwiezione.

Nie wszystko

na tych wozach

zoone, byo

skarbca,

bo

i

kosztownoci,

wiata, którymi si Brzetysaw

w

kocioy ale

polskie

wanie

polskich

i

te

obrali

cuda

wityniach obo-

wi, byy niemymi wiadkami olbrzymiego bogactwa polskich monarchów, bo ich to szczodro obdarzya niemi kocioy. Wszak ów synny krzy szczerozoty, który w procesyi praskiej ledwie dwunastu ludzi unie zdoao, by darem neofickiej wspaniaomylnoci starego Mieszka; ciar to by ogromny, bo kaprysowi donatora zachciao si koniecznie, by way trzy razy wicej od niego samego. i

157

SKARBY.

owe przedziwne tablice zote z gównego otarza gnienieskiej katedry, drogiemi kamieniami wysadzane z któryci najwiksza trzy cetnary waya, równie ulane byy

I

,

ksicego

z kruszcu

Polska,

Pragi,

zawiecia pustk

gata,

Mao

Wszystko

skarbca.

i

popyno

to

w

Bolesawowych ubóstwem 2'').

za czasów

do

zoto tak bo-

co zatem z dziedzicznych skarbów dostao

si Ka-

zimierzowi Odnowicielowi. Z szczerbcem tylko dziadowskim

u boku, schroni si wnuk Chrobrego

mem

w

jeszcze przed pogro-

Polski do zakarpackich ssiadów, a kiedy

wgierski nietylko poczet rycerzy doda i

w

,

obszarpanem ubraniu nie stano przed

do orszaku, ale

eby niebotko matk jej doi

Z Niemiec wprawdzie powrócia moe Kazimierzem drobna czstka dawnych kosztownoci ksi-

cych, czeme

-^).

które przezorna Ilyxa przed laty z Polski uwioza,

byo

jednak

to

ubóstwo wobec dawnej obfitoci mo-

narszego skarbca.

Ale

now

której

kopalni

,

z

do podwalin drugiego z

mu

musia go przyodzia

szatami strojnemi

stojn rodzin z

mu stamtd

dalsz drog do Niemiec przyszo wyruszy, gocinny król

Jarosawa, a kraju

z

ni

Odnowiciel

z kolei

Kijowa bowiem dosta

bogactwa Rusi otwary si

teraz

i

maonk,

wpyny

zaczerpn materyau

skarbu polskich monarchów,

córk

wielkiego kniazia

znów „ogromne bogactwa" do rzdów Ka-

E;estaurac}^'na praca dwudziestoletnich

29).

ju

pozostawia

zimierza

jego

nastpcy

obficie

zaopatrzony

który nowemi zdobyczami na Eusi po kijowskiej

skarbiec,

wyprawie

Szczodrego

do

dawnej

podniós si wietnoci.

Wadysaw

To te

móg ju

Herman, odziedziczywszy go po bracie, znów darami swojemi przypomnie kocioom czasy

tak kiedy z pierwsz maonk nie si doczeka potomstwa, kaza zotnikom swoim ula

bogatych pradziadów;

móg

szczerozoty

posg

i

votu7n

pobone,

Z

dziecicia

i

wraz

z

mnóstwem zota,

kosztownych aparatów kocielnych przesa

srebra

w. Idziego w Languedocyi^o). ksicego korzystaa te druga ma-

do opactwa

obfitego skarbca

go, jako

EOZDZIA

158

III.

—

PASTWO.

Judyta, siostra cesarza Henryka IV,

onka Ilermanowa,

i

po

niezwykej kosztowielekro przesyaa bratu wspaniae za porednictwem kapelana Ottona, pódary, swego wnoci ,

biskupa bamberskiego

niejszego

Za Krzywoustego za czasów

apostoa Pomorzan 3>).

i

si jeszcze skarb monarszy niepospolicie posagiem Zbisawy, corocznym prawie upem pomorskim, a póniej bogatym okupem przemyskiego u obcych móg Bolesaw, bez kniazia. To te u swoich uszczerbku swych bogactw, rozsiewa saw nieprzebranych zasili

i

skarbów

prawie

bajecznej

i

szczodroci polskiego ksicia.

tm

wychodzio opactwo zwifalteskie w Szwabii, Salomei, fundacya rodziny drugiej maonki Bolesawowej Dobrze na

,

hrabianki bergeskiej, bo prócz

rónych ornatów

kocielnych,

od zota kapicych,

kosztownoci

z

daru Krzywoustego

w

samych

wartoci okoo

80' grzy-

wien, podczas gdy drugiej hrabianki bergeskiej

ksi

i

maonek,

na trzydzieci kilka grzywien si zdo-

czeski ledwie

by ^2). Zotem

aparatów

i

mu si

dostao

znaczy Bolesaw sw odbywajc pokutn pielgrzymk do

kosztownociami

drog na Wgrzech,

i do grobu w. Szczepana kademu bowiem kocioowi katedralnemu, kademu opactwu, o które mu w podróy wypado si otrze, bogat pozostawia pamitk. Ze za

w.

opactwa

w

Idziego

w

Szimeg

Królewskim Biaogrodzie

;

kocioów nie mniej by szczodrym, o tern wiadczy ju choby tylko ów szczerozoty baldachim, nad

dla

polskich

w.

grobem

fundowany,

Wojciecha na

który

a drogie kamienie

i

w

gnienieskiej katedrze przeze

samego

wyszo 80 grzywien,

zota

pery, umieszczone na nim,

najmniej drugie tyle wartoci 33). Prócz

miay

przy-

pobonych uczynków,

take i dary dla dworzan, monych panów, a zwaszcza dla zasuonego w bojach rycerstwa, wymagay od skarbca ksi-

cego nie

co roku sowitego haraczu.

rk

straci,

z szczerego

cej,

ale

elisawowi, który na woj-

kaza Krzywousty natychmiast odla

zota 3^). Nietylko uroczystoci

kade wita,

które wielki

w

rodzinie

zastp panów

i

rk ksi-

rycerzy

159

SKARBY.

gromadziy na dworze, wystawiay wspaniaomylno ksicia na prób niema. Gallus nie wienie pamitnej Wielkanocy

moe sów znale r.

na wysa-

1113, kiedy to nikt nie od-

jecha z gnienieskiego zamku bez hojnych i wspaniaych darów ^^). Nieraz te kaprys ksicy dopuszcza si w szczodroci dziwnych wybryków. Szczególnie Bolesaw miay lubi sobie robi igraszk z rozrzucania swych skarbów i std dosta mu si te drugi przydomek Szczodrego. Razu pewnego, kiedy na zamku krakowskim, przed paacem, w podwórzu zamkowem zasiadszy,

wród

kiem skarbów,

licznego orszaku dworzan

rozoonych

szeroko

pas si wido-

na pocieli bogatych

pawooków, przegldajc góry zota i srebra, które mu przyniós „trybut Rusi i innych hodowników", nagle doszo go z grona dworzan i suebnych tumów guche jakie a gbokie westchnienie. Sdzc, e to który z dworaków uderzy jakiego biednego komornika, zerwa si i z gniewem zapyta :„ kto tu poway si wzdycha, kto mia bi kogokolwiek w mojej obecnoci." Guche milczenie zapanowao i kady z obecnych ledwie wiedzieli, co

mia odwag

spojrze dokoa, bo wszyscy

Wtem

dreniem wyjaki, ubogi ksiyna; on to bo-

znaczy gniew królewski.

z

sun si z tumu wylky wiem mimowolnie westchn tak ciko, ujrzawszy nagle tyle zota i srebra. Rozmieszony tem zdarzeniem Bolesaw, kaza ksidzu nabra tyle drogiego kruszcu, ile tylko unie zdoa za jednym razem. Ksidz, nie czekajc, wyty wszystkie siy i zacz poy sutanny zotem wyadowywa, a cienkie i wyszarzane sukienko pko pod tym ciarem i zoto z brzkiem rozsypao si po ziemi. To dopiero byo dla Bolesawa prawdziw biesiad zabawy, bez wahania wic zerwa z wasnych ramion kosztowny paszcz

zrobi wór dla ksidza

wa,

a

biedak

woa

tym ciarem 36).

z drogiej

materyi, z niego

mu pomaga tyle zota adopocz, e mu grzbiet zamie si pod i

sam

.

EOZDZIA

160

Ten drobny,

PASTWO.

III.

charakterystyczny

ale

ycia, podobny do jakiej klechdy

na przekaza nam wspóczesny

zakltych skarbach siedz,cym,

wiadek, który

w

kilka lat zaledwie po mierci

Polski przybywszy, ze

wieej

dworskiego

rys

bajecznym królu,

o

jeszcze

miaego

zaczerpn go

do

tradycyi.

mona

si te dziwi takim wybrykom. Na nic bowiem nie byyby si ksitom przyday bogactwa, gdyby je w komorach zamkowych ukrywali. przyjemno uywania Nie

Ca

w

tem tylko mieli nasi Bolesawowie,

e

bez zastanowienia

mogli rozrzuca skarby dokoa, widzc, jak pod promieniem ich

aski wszystko rozkwita bujnie

jak wreszcie

w

wszystko schnie

cieniu,

szcze tak obficie,

pywu

i

Tak

upada.

i

drug rozrzuca

to

dokd

co

hojnie, ale

e

i

podnosi si z nicestwa,

promie nie dochodzi, ksi jedn odbiera,

ten

rk

róda

tych bogactw

najszalesza

wybujao

biy

je-

wikszym by od

od-

kaprynej szczodroci

nie

zawsze przypyw

czynia skarbowi znacznego uszczerbku. Nie kaprys zreszt zwykle kierowa

rk ksic,

zasobów skarbca

gdy do

sigaa. Wspaniaomylno i hojno rozumna naleaa do pierwszych regu sztuki rzdzenia, bo tem tylko utrzymywaa si powaga i wszechwadza ksicia, jeli naród w nim widzia jedyne "Vy

ródo

patryarchalnym

dostatków,

do ksic

znaczenia

i

szczcia.

pastwa mia naród

ustroju

potn

rk

t

opatrznociow sprawiedliwoci, której nagroda nie omijaa adnej prawdziwej zasugi, której mciwa kara jednak wszystkiego zego dosign umiaa. Kady spieszy w zawody, by ksiciu, si zasuy, bo wiedzia, e mu to si sowicie opaci; kady jednak mia to gbokie poczucie, e najmniejszy cie niea szczodr

za

do

posuszestwa wiód do zguby niechybnej gdy byo skinienia rki ksicej, by na krnbrnego wszyscy bez wymonarsz, zasug dni jtku si rzucili, zwizani ,

sub

i

nagrody.

W

despotycznych pastwach oryentalnego typu, gdzie

wszystko niewolniczo sania si przed monarch, ale on sam

MAJESTAT KSICIA. gorszym

nieraz

niewolnikiem,

ndzniejszym

i

gdy

od

161

najlichszego

sugi jest

pozbawiony wasnej woli,

opanowany tajemn- si dworskich wpywów, którym bezwzgldnie musi ulega, suy im tylko za paszczyk, za pokrycie ich wszech-

w

pastwach osoba monarchy, otoczona si nieprzystpn dla narodu, odsi granicza od niego pozornym blaskiem urojonej witoci, by blisze zetknicie ze spoeczestwem nie rozwiao tego teatralnego nimbusu, nie odkryo istotnej nicoci. Polsce byo jednak inaczej za czasów Krzywoustego. Sia wadzy ksicej, oparta na istotnej potdze materyalnej, bya zbyt czerstwa jeszcze i wiea, eby potrzebowaa takich ma-

wadnej

woli:

takich

sztucznym urokiem,

staje

W

gicznych przyborów do utrzymania narodu

w

czarodziejskich

Najuboszy mieszkaniec pastwa mia nieustannie swego ksicia przed oczyma, bo on sam rzdzi, przebiegajc bez spoczynku wszystkie okolice kraju, sam wszystkiego doglda, w podróach monarszych sam ze kara a zasug ptach.

nagradza. czucie

Tem

silniejsze,

bo na rzeczywistoci oparte po-

wszechwadzy ksicej

w caym

narodzie,

utrzymywao si przez

wzmacniane co chwila bezpredniem

to

sty-

osob monarchy, odwieane niezacierajcem si wspaniaomylnoci. nigdy wraeniem jego potgi Na tych podróach monarszych opieraa si zreszt

kaniem si

z

i

w

ogóle

dzili

redniowieczna technika rzdów.

cesarze

angielski, i

w

swoich królestwach, nie inaczej

panowa

król

duski, czy wgierski; tylko wadca feudalnej

rozbitej Francyi

gdy

skiej,

Nie inaczej rz-

trudno

by do swej mu byo wyglda po

przykuty

rezydencyi paryza granice szczu-

pego terytoryum, jego wasnym rzdom podlegajcego, a z czasem, ze zmian stosunków, ze wzmocnieniem wadzy królewskiej ta staa rezydencya odegraa rol wanego czynnika w dziejach centralizacyi pastwa francuskiego. ,

Piastowie takiej staej rezydencyi nie mieli, chyba

mao rusza

saw Herman,

który na stare lata

zamku,

wanie byo ju objawem

ale to

Smolki. Mieszko Stary

i

jego wiek.

si

z

Wady-

pockiego

chwilowego upadku j^j^

EOZDZIAfj

102

ksicej

potgi.

PASTWO.

III.

Kady z monarchów polskich mia zreszt, w którym lubi przebywa w chwilach

jaki gród ulubiony,

spoczynku, po trudach nieustannej podróy. Pierwszym Pia-

stom chrzecijaskim

byo w lub w

najlepiej

w Gnienie

ich prastarych gnia-

Bolesaw krakowskim zamku miay przesiadywa w rzadkich chwilach spokoju bo mu stamtd bliej byo do Czech, na Ru i do Wgier. To pewna wreszcie, gówne grody dawniejszych czci skadowych pastwa, Gniezno i Pozna, Kraków, Sandomierz, Pock i Wrocaw najlepiej byy urzdzone, najwicej miay budynków do pomieszczenia dworu i najznaczniejsze w nich kryy si bogactwa; nic wic dziwnego, e jeli ksiciu wypado gdzie zaj dusz siedzib, zwaszcza zimow por, wybiera na rodowych,

zdach

wola ju

Poznaniu;

na

,

e

ni

Zreszt jednak cay zajmowaa mu wdrówka po wszystkich grodach

które z tych miast znaczniejszych.

rok prawie

wikszych

lichszych

i

duszy

których przez

mao byo

i

siedzibie na

ksi

jakim grodzie znaczniejszym, czy

liczb panów

powikszajca si

wadyków,

i

w duszej te w podróy

przebywa, czy

po kraju, zawsze otaczaa go liczna

tnego orszaku dworskiego,

ma

da

czas nie zawita.

Gdziekolwiek jednak

wdrowa

takich kasztelanii,

którzy

z

druyna wieco chwila nie-

okolicy

i

z dal-

ogrza si przy socu ksicego majestatu. Stay dwór skada si z komorników, penicych zaszczytn przy osobie monarchy. Nazywano ich tak samo, jak i czelad grodow, usugujc w komorach kadego zamku kasztelaskiego ale byli to ludzie zacnego rodu, wspinajcy si w subie nadwornej do najwyszych nieraz przybywali

szych stron

sub

;

zaszczytów, z

chyba

e

ich

,

z

nigdy

onami nie

rozkaz monarszy

wydali. Wszelkie

Raz

wraz

którzy

dworu monarchini

bowiem

wybierali z szatni

i

uczczenia dostojnych goci

w

niewiastami

osoby ksicia,

jakiej sprawie

zlecenia

ze

swojemi,

odstpowali

z

powierza im

dworu

ksi.

skarbca kosztowne dary,

ksicych; innym razem

dla

pdzili

DWÓR.

w

jeli

z

ich

midzy

zasignicia jego rady

czy

te na sd ksicy,

pokrzywdzonych skarg

na

woci w

na rozgraniczenie

ruskich

ssiadów 3^).

Niektórzy

wie

byo

im dane

sferze najlepszego i

z

najmilsze usugi,

Najzacniejszego

majc

stadniny

ksicej,

zasuy,

sobie

te

u przyjaznych

w

szcze-

tego zaszczytu,

róowej atmo-

u stou najblisze

rodu panowie

mieli

ksi powierzy urzd stolNiemao sn zaufania umia sobie któremu ksi z urzdem skarbnika

jeli

im

zdoby ten dworzanin, odda klucze swych skarbców niuszy,

mu

humoru, oddawa

nika lub podczaszego.

jego po-

zaywajcy

tych dworzan,

przy kadej biesiadzie,

to sobie za zaszczyt,

z

najedzie ce-

o

wzgldów monarchy, dosugiwali si

gólnych

znów

do króla wgierskiego,

i

doprasza si zbrojnych posików

sarskim,

to

jakim sporze

szybkiemi podwodami spieszyli za

ksit

jak wówczas, kiedy Krzywousty, na

e

zaniós;

wadykami, ssiadujcymi

nawet

albo

na dwory

,

lub pana

dla

ksi

klasztorem a

siadoci, granic

czy to

pastwowej,

sprawie

kto

wysya

wadyk

by zawezwa jakiego

dalekie strony,

przed oblicze monarsze,

w wanej

163

dziedzicznych,

musia

niepospolicie

a

nawet ko-

piecz nad ulubiecami

powierzon

sobie na

ask pask

mu si ten urzd dosta w udziel 3^). strojnie wyglda ten zastp dworzan, bo okoo

zanim

Bogato

ksicego

i

majestatu wszystko musiao

by

wietnem

i

wspa-

moe

si nasawi bogactwa szat i koszjakby z milczcem przyznaChrobrego, townoci na dworze niem, za czasów Krzywoustego ju takiej wietnoci nie nialem. Gallus nie

e

byo 39). Bez wtpienia

trzeba

i

w

tem co troch odliczy

na karb jego legendy o zotym wieku Chrobrego, cho to moe by prawd, e w tamtych czasach wiksza bya obfito zota kosztownoci w Polsce, ni w sto at póniej, i

a wreszcie nie

i

cywilizacya

ju

tyle

e

bya postpia,

kady

obwiesza si po barbarzysku wszystkiem bogactwem,

na jakie go tylko sta byo. Niemniej wesoa jednak atmosfera

panowa musiaa na dworze

pierwszego

i

trzeciego

11*

BOZDZIA

164

III.

PASTWO.

Bolesawa. Za czasów Chrobrego, mówi Gallus, przy dziennych ucztach

w kady

co-

dzie powszedni, jeli cay dwór

królewski zasiad do biesiady, liczono do czterdziestu „gó-

wnych stoów", prócz pomniejszych poledniejszych, przy miecili si niszego rzdu biesiadnicy. Szczektórych gólnie jednak lubi Chrobry ucztowa swobodnie, w wybranem kole towarzyszy, z królow,, z szczuplejszem gronem najdostojniejszych swych ulubieców i ich maonek, gdzie po i

sn

rzdów pokojowych, przy kielichu, wokoo krcym, arty, zabawy i miechy odwieay biesiadnikom myl i serce do powanych zaj dnia jutrzejszego^*^). trudach wojen

i

Nieraz bowiem to samo grono

w

przemieniao si

swej

mskiej poowie

rad przyboczn monarchy. Mia

Chrobry „dwunastu zaufanych przyjació

oto z

dostojn

w

doradców,

i

którymi po trudach dnia lubi si uczt zabawia

nimi

z

i

zarazem roztrzsa poufnie najskrytsze tajemnice narad o rzeczach pastwowych". I dziwna rzecz,

e równie

Krzywoustego, po stu latach, spotykamy si

z

najdostojniejszych uczestników przybocznej rady

Bd czy

bd,

co

stae,

rada taka przyboczna,

w mao

panów zoona; bya

w

Pisarz

j

z

nieznane

nam

bliej

najznakomitszych rodem

z

technice co

znaczenie, i

zasug

rzdów ksicych wanym

póniejszych czasów,

oczytany

przywyky do cytat klasycznych, rzymska senatem, jej czonków ^patres con-

staroytnych autorach

nazywa

liczb

ksicej ^i),

czy ta liczba przypadkiem si tylko powtarza,

te miaa jakie

organem.

na dworze

t sam

i

—

jej to pewna — nie krpoway w niczem woli ksicej, która sama o wszystkietti stanowia; nie bya to korporacya, uposaona przywilejem udziau w rzdzie,

scripti'^^'^).

ale

Uchway

w caem

tego

sowa

znaczeniu

rada przyboczna,

której

wskazówkami monarcha wedug swego uznania móg si posugiwa. Dopóki jednak ksi by istotnie tem socem, okoo którego wszystko si obracao, dopóki interes tych dostojnych panów,

którzy

zespolony z jego dobrem

w i

jego radzie zasiadali,

pomylnoci,

dopóty

cile

by

zbiorowe

RADA PRZYBOCZNA. WOJEWODA. dowiadczenie

i

yczliwo dwunastu, czy ilu ich byy dla ksicia zawsze skarbnic

zbiorowa

byo, tych „senatorów", dobrych rad, trafnych uwag remi gardzi nie

i

rozsdnych wskazówek, któ-

mia powodu.

W rzdzie tych panów przybocznej by

z ich

grona,

165

którego

urzd

rady

wysoki,

ksicej

w caem

jeden

pastwie

nad wszystkich uczestników rady, nad wszystkich

jedyny,

urzdników nadwornych i grodowych wynosi. By to wojewoda, naczelny wódz wszystkich puków ksicych w poi

koju ^alter ego^ monarchy, nad wszystkiemi kasztelaniami,

nad prowincyami wszystkiemi na

przeoony.

W obecnoci ksicia

caym

kadego innego urzdnika, zarówno w pokoju nie,

ksi

bo wtedy sam

by

woda

pastwa

obszarze

gasa wadza wojewody, jak

o wszystkiem

jak

i

na woj-

stanowi a woje-

znów najdostojniejszym uczestnikiem rady przybocznej; i biada wojewodzie, który o tem zapomnia, jeli potnego i dbaego o sw powag pana mia nad sob. Ale gdzie ksicia nie byo, tam rozkaz wojewody znaczy tylko

co wola monarsza

tyle,

grodowy musia

jej

i

kady

kady urzdnik

kasztelan,

si poddawa.

Za monarchy tego kroju, co Krzywousty, nie byo obawy, eby ten rozlegy zakres dziaania wojewody czyni uszczerbek wszechwadzy ksicej, eby jego postpowanie stano w jakiejkolwiek sprzecznoci z wol monarsz. Bo wojewoda, majc od ksicia swój urzd, w jego tylko dziaa imieniu

i

jeli chcia

utrzyma si na urzdzie,

nietylko nie

way

si wykroczy przeciw pana swego zamiarom, ale stara si tylko przeczuwa je i odgadywa. Z chwil bowieni, kiedy wojewoda stawa mu si niedogodnym, jedno

sowo

ksice usuwao

go

wyszy, jak kady wówczas Nie potrzeba nawet

byo

z

w

Polsce,

by

eby wojewoda usun si

Skarbimirem,

Piotr

Wostowic niezawodnie sam go nie pozwala mu stawa na

ten naj-

tylko czasowym.

takiej katastrofy, jak z

lub

podeszy

Urzd

dostojestwa.

zoy,

Sieciechem z

kiedy

urzdu.

ju

czele zbrojnych

s\iek

zast-

ROZDZIA m.

166

pów, a miejsce jego

ju w

—

PASTWO.

czasie

wojen wgierskich

zaj

modszy Wszebór, nie wypychajc przez to starego wojewody z aski ksicej, nie ujmujc mu powagi w narodzie, któr dostojestwo wojewody raz na zawsze magnatowi nadawao.

byo bowiem pierwotn, w wojowniczym narodzie przy-

Stanowisko naczelnego wodza

gówn

i

najwicej znaczenia

sparzajc atrybucy urzdu wojewody. I nie dziw, e kogo swem czele widzie przywyko, tego w pokoju sucha, wszdzie za zastpc monarchy uwaa byo mu rzecz zwyczajn. Mia te wojewoda osobny puk,

rycerstwo na

i

swoim wycznie rozkazom poddany, któremu

w

puk

szyku bojowym pierwsze po

wojewodziski,

puku nadwornym

miejsce. Z nim to i w takim razie, jeli sam przywodzi wyprawie, obejmowa wojewoda dowódz-

naleao si

ksi two

czci puków ksicych,

nad jedn

zbrojn

jeli

ca si

wojennych wypado podzieli ^3).

dla operacyj

Waciwym za Jemu równi

byli

wodzem naczelnym by sam ksi. monarchowie pastw ociennych, od jego

woli zawiso, czy dla nich chcia

niego

wic naleao

wojny

co za

i

tem szo

ksicy,

rozkaz

skoro

dalej,

miejscu zbornem kasztelanii

przy

wypadao

dobrym ssiadem, do

dowództwo

wypraw obwoano,

puki swoich okrgów

lanowie

by

ksiciu.

na ich

i

Siy

na kilka

nieraz

wypowiadanie

przymierzy,

zawieranie

na wojnie.

Na

zbierali kaszte-

czele stawali

zbrojne

puków

na

znaczniejszej

podzieli,

na

których czele stawali zapewne nisi urzdnicy grodowi, pod-

wadni

kasztelana,

on sam

owi swego okrgu. Tak

za przywodzi caemu

z

oddzia-

osobna wszystkie oddziay czy

korpusy: gnienieski, poznaski, giecki, wrocawski, kruszwicki

i

ile

ich

tam byo lub

wiay si w porzdku, potrzeby bowiem

woywano siy których.

w

ile

na

miejscu

na mniejsz lub

wojn powoano, oznaczonem.

sta-

Wedug

wiksz wypraw

przy-

zbrojne wszystkich kasztelanii lub tylko nie-

Ten sam jednak porzdek,

ten

sam podzia na

WOJSKOWO. SDOWNICTWO. oddziay

i

puki wedug

w

pochodzie

i

w

boju.

trwa podczas caej wyprawy,

Poszczególne oddziay

te

opiece witycti patronów, od których

wano, zwykle zapewne

podstawa zasadnicza

kasztelanii, jako

caej organizacji wojskowej,

167

wedug

patrona

oddane

byy

imienia je nazy-

kocioa w gównem

miecie lub grodzie kasztelanii; tak korpus gnienieski nazywano take oddziaem witego Wojciecha, pod jego bowiem wezwaniem opiek rycerstwo kasztelanii gnienieskiej wyruszao do boju. Kwiat caego wojska stanowiy wojewodziski, które przed jednak dwa puki, nadworny wszystkimi innymi w pierwszym szyku bojowym staway do walki. Do nadwornego zwaszcza puku, do druyny ksicej, która swemi piersiami zasaniaa drogie dla wszystkich ycie monarchy, garn si musiaa najprzedniejsza modzie starych rodów i znakomitych i zawoani rycerze z obcych krajów przybyli, bo jeli sta w pobliu monarchy zawsze cze przynosio, to w boju walczy przy nim za niego i

i

i

byo

zaszczytem nad zaszczytami,

drog

sawy

do

i

najwy-

szych dostojestw^*).

Czem dowództwo na wojnie, tem byo w pokoju sdownictwo; pojcia wodza

day si gównie i

i

sdziego

w

jednej osobie

ska-

na pojcie monarchy. Jako najwyszy stró

ordownik miru monarszego,

by

ksi

jedynym waci-

wym sdzi, zarówno w sporach cywilnych, które bez rozsdzenia wiody spierajcych si do uycia rodków samopomocy, a tem samem do zamania miru monarszego, jak i

w

byy

obec wszelkich przestpstw, które same przez si

jego pogwaceniem, jak tem bardziej jeszcze politycznych,

narchy

i

w

obec wszelkich

dobru pastwa. Wszelka

wowana bya w kraju w

w

obec zbrodni

wykrocze przeciw

osobie

te wadza sdowa

imieniu ksicia,

jeli

nie

niego samego, to przez urzdników, którzy tylko oso

ciwego sdziego zastpowali. Zwycz.ijoe sdownictwo nad

kademu

ca

mo-

spra-

przez

b wa-

ludnoci okrgu,

grodowi podlegego, mieli, jak wiadomo, kasztela-

EOZDZIA

168

III.

—

PAJ:5[STW0.

Przed ich „trybunaem", jak mówiono, wytaczay si wszelkie spory cywilne, zarówno o wasno, mianowicie o dziedzictwo, jak i z zobowiza wynikajce, do nich te w caym zakresie naleao sdownictwo karne. Jako zastpcy

nowie.

moc

stanowcz spraw rozsdza. wyznaczony przeze

monarchy, wydawali wyroki samoistnie,

z

obowizujc, jak gdyby sam ksi Z tem wszystkiem móg kasztelan lub urzdnik grodowy, jeli widzia w zebraniu sadowem „ludzi zdatnych", zaprasza ich ku sobie i pyta o rad, a gdy mu si czyja rada spodobaa, to wedug tego sdzi, jeli za nie, to wydawa wyrok wedug swego zdania, które

i

uzna lub

za najwaciwsze*^).

przysigych

i

nie

krpowa

sugiwa

kasztelan

czem

Nie

by

to

sd awników w nirad móg si po-

zatem

werdykt zawezwanych pomocników sdziego

w

,

tylko

ich

wymiarze sprawiedliwoci.

W sprawach

móg

postawi przepisanej zwyczajem iloci wiadków, lub gdy powód zarzuca wiad-

kryminalnych, jeli obwiniony nie

kom przekupstwo, rozstrzyga zawsze o winie obaowanego sd Boy, pojedynek, próba rozpalonego elaza lub pawienia na wodzie, kasztelan za, wedug wj-niku sdu Boego, uwalnia obwinionego

lub

wymierza kar, starym zwyczajem

usta-

nowion*^). Szczególne tylko wypadki, zwaszcza, jeli obwi-

nionym

by

który z panów moniej szych, zostawia kasztelan

samemu ksiciu. obec nieustannej bowiem wdrówki ksicia po kraju, nie dugo trzeba byo zwykle czeka na jego przyjazd do grodu. Wtedy wadza sdowa kasztelana ustawaa chwilowo, do rozsdzenia

W

w

obecnoci waciwego sdziego, który

mu

j

tylko

w

swo-

jem zastpstwie powierza. Sam ksi zasiada, przyzywajc do pomocy równie kilku obecnych, zwykle z poród dostojników dworu lub monych panów, do grodu przybyych, którzy, stosunki.

jako

osiedli

w

okolicy,

lepiej

Nietylko waniejsze sprawy,

znali wszystkie

jej

które kasztelan roz-

sdzeniu ksicia pozostawi, wytaczay si przed jego trybulecz cay w ogóle zakres zwyczajnego sdownictwa,

naem,

SDOWNICTWO. O

ile

je kasztelan

wa, móg

wanie w

169

zastpstwie monarchy sprawo-

ksicemu,

dostarczy materyau sdowi

tylko czas starczy na wszystkich spraw rozsdzenie. to

za utrzymywao si w

narodzie silne,

e

czywistoci oparte poczucie,

sam

jeli

Przez

bo znów na rze-

ksi

tylko

jest

wa-

by wic wprawdzie sd ksicy bynajmniej wysz instancy w waciwem tego sowa znaczeniu, ale nie mogo si obej bez tego, eby za pobytu ksicia w grodzie nie wytoczyy si przed nim jakie ciwym sdzi

zaalenia

i

panem. Nie

i

na kasztelana

skargi

jego wyroki,

i

rozpoznaniem musia si monarcha zajmowa;

e

ma w nim

których

ludno

kasz-

najwyszego opiekuna, który sam tylko naduycia swych urzdników moe ukróci. wic w swoim sdzie rozpoznawa wszelkie spory z wadz, zwaszcza w sprawie wszelkich ciarów i powinnoci wzgldem skarbu, i w tych spraw osdzeniu niczem nie by krpowany, bo tu o jego wasno chodzio, któr móg do woli rozporzdza. Jeli wreszcie która z takich spraw wymagaa nagego, bezwocznego zaatwienia, lub jeli kto popeni zbrodni polityczn, z której osdzeniem nie mona byo czeka, a przy sposobnoci telanii

wiedziaa zatem,

ojca

i

Ksi

ksi

wtedy wytaczaa si sprawa na

do kasztelanii przybdzie, dw^orze, gdzie

Tak

wanie

w tych

ksi

przebywa *"').

prostych, pierwiastkowych, patryarchalnych

prawie urzdzeniach

sdów wiecowych ju wówczas mia

,

dostrzedz

mona

zawizki przyszych

nadwornych. Nie wiadomo zreszt, czy

i

ksi

przy sobie osobnego sdziego na-

dwornego, któremu powierza rozpoznanie spraw, przed swój

trybuna wniesionych, ^ctlter ego'^

na dworze

te w

to

pewna jednak,

ksicia zarówno

ksicym w

w

pokoju

i

e

wojewoda, jako

na wojnie,

czy to

zastpstwie samego monarchy, czy

podróy po kraju te same mia atrybucye sdowe, co sam ksi. Póniej dopiero, wskutek zmienionych stosunków, zamkn si zakres sdownictwa woczasie swoich

i

jewodziskiego

w

cilejszych, oznaczonych granicach.

EOZDZIA

170

PASTWO.

III.

Przed wszystkimi tymi sdami stawaa zarówno wolna

mia

i

nieswobodna,

kasztelan

w

ludno

zwyczajnem zwaszcza sdownictwie,

jurysdykcy nietylko nad ksiocemi osadami,

ca

ludnoci chopsk wszystkich prywatnych posiadoci swego okrgu. Z tóm wszystkiem trudno sobie wyobrazi, eby na wikszych obszarach magnackich posiadoci

ale

i

nad

si do swego pana. sprawach cywilnych mniejszego znaczenia; wszak

czelad dworska

zwaszcza

w

oni sami byli

i

chopi

nie odnosili

pask wasnoci w istotnem tego sowa i

wic

zna-

czu czeniu adnej wasnoci nie mieli, jeli si pokrzywdzonym przez którego z towarzyszy niedoli, trudno poj, eby pan lub nawet jego wodarz nie mia w takim razie zrobi porzdku midzy czeladzi. Tak same przez si wyldz si musiay jakie pierwsze zawizki patrymonialnego kto z nich

sdownictwa, które rozkwitay bujnie pod dobroczynnym promieniem rzadkich wprawdzie, ale wczesnych ju na tem polu przywilejów

ksicych.

w

rym biskupom

ksi lejem

I»[iektórym

obrbie

bowiem panom,

kocielnych nadawa

kasztelanii

nawet prawo sdzenia spraw kryminalnych,

uywania

ordaliów

sdownictwa dochodem Prandota

mia

z

i

z

kar

nieodcznym od i

niesychanie rzadki

ju

w

po-

By

i

wyjtkowy,

bez wtpienia

to

tem cenniejszy za

lecz

tem samom nieznaczny zrazu, ale

w

to

nastpstwach

wyom w

sta-

w

po-

ksicem.

Naczelne koju,

przywi-

opat pieninych; tak

swych peen doniosoci pierwszy waniejszy

rem prawie

z

wszelkiego

za czasów Krzywoustego ten przywilej

siadociach swych pod Prdocinem^^). przywilej, a

niektó-

dowództwo

byy zatem gównymi

w

wojnie

i

sdownictwo

pierwiastkami

ksicego

pano-

wania; prócz zewntrznych spraw pastwa, któremi si sam

ksi wycznie

zajmowa, cay zakres panowania wypenia nadzór nad wojskowemi i sdowemi atrybucyami kasztelanów, wraz z ogóln kontrol zarzdu skarbowoci. Do tego to nadzoru suyy wanie nieustanne podróe po kraju, w któi-ych ksi sam wglda we wszystko, sam rzdzi, sam o wszyst-

SDOWNICTWO. PROWINCYE. kiem stanowi. Mimo

to

171

wyrcza si niekiedy monarcia wedug potrzeby zarzd

powierzaj-c im

zaufanymi panami,

wikszych prowincyj i nadzór nad wszystkiemi kasztelaniami. Na Mazowszu zwaszcza i na lsku spotykamy si z takimi namiestnikami

jak

i

ksicymi

zarówno za czasów Krzywoustego,

e

i do tapod ojca jego panowaniem. Rzecz jasna, sam przybywa, a wtedy usta-

kich prowincyj nieraz

waa wadza

ksi

namiestnika, który tylko jako urzdnik, dobrze

ze sprawami swego obszerniejszego

ksicia

w

objani.

zawilszych

W kadej

okrgu obeznany, móg cenn wskazówk

sprawach niejedn

chwili

ksi

móg

ze stanowiska, nietylko dla

naduycia wadzy,

chcia inne obowizki powierzy

Pomorze

tylko,

w

by

wypado czciej

mu

do

tej

r.

zupenie odrbne stanowisko zajmo-

w poowie

skadzie pastwa polskiego,

rzdów Krzywoustego latach po

lecz jeli

przybywa ^9).

Wyjtkowe

wao

odwoa

gdy ustaa potrzeba

lub

,

namiestniczego urzdu, skoro ksiciu

prowincyi

namiestnika

dopiero

zawojowane.

W

pierwszych

1120, roku ostatecznego podboju Pomorza, nie

jeszcze, zdaje si, stosunek nowej prowincyi do ksicia

stanowczo uregulowany. Dopiero

podróy

apostolskiej

w.

w

Ottona,

r.

za

1127 podczas drugiej jego

porednictwem

przyszo do cilejszego oznaczenia stanowiska zdobyczy

uy

ksicego ora. Pomorze

tej

ostatniej

otrzymao, jeli wolno

Ksi

pomorski, zupeny samorzd. spowinowacony z Piastami, pozosta panem kraju pod zwierzchnictwem Krzywoustego, czyli, jak si wyraano, ksicym tego wyraenia,

On

Bolesaw, osadza swoich urzdników w grodach pomorskich, on wybiera daniny od ludnoci wszystkich kasztelanii i bogatych miast nadbatyckich, do

namiestnikiem.

to, nie

ksicego. Co roku tylko obowizany by ksi pomorski paci Krzywoustemu na kade zawoanie trybut w iloci 300 grzywien srebra swojego kraju. Ilo wojskiem caera wojn z stawi si na wojska nie zaleaa od uznania ksicia, ani te nie bya niego

naleay

wszystkie dochody skarbu

i

ROZDZIA

172

III.

—

PASTWO.

sta

cyfr oznaczona. Co dziesity jednak mieszkaniec kraju wyrusza mia na wojn pod rozkazy Krzywoustego, dziewiciu za ssiadów, pozostajcych w domu, dostarczao mu

ywic

uzbrojenia,

zarazem rodzin wojownika podczas caej

wyprawy ^'^). Trudno przenikn tajne plany Krzywoustego, trudno

osdzi, czy nie mia zamiaru cieni z czasem tyci wzów, którymi ziemi pomorsk ze swojem pastwem poczy. To pewna jednak, e na razie trudno byo korzystniej kwesty pomorsk rozwiza. Pokrewny szczep leciicki, wiekowym antagonizmem oddzielony od Polski,

lesawowego

,

by

mu

róni si

wieo

nawrócony na

od ludnoci

pastwa Bo-

odrazu jego organizacy

mona byo

chrzecijastwo, zanadto

i nowe wojny, nowy poryw rozpaczliwy Pomorzan ku utrzymaniu niepodlegoci,

narzuci. Co najmniej nowe rokosze

byyby

nieuniknionem nastpstwem takiej próby.

Temu za

Krzywousty musia zapobiedz, ju choby w interesie chrzecijastwa, które po tylu bezowocnych usiowaniach dawniejszych tak piknie si krzewio na Pomorzu wskutek misyj apostolskich

w.

Ottona,

choby

wreszcie

dla

doniosego

planu dalszych podbojów na Pomorzu zaodrzaskiem. co

bd,

zwierzchnictwo swoje nad

Pomorzem

móg

Bd Krzy-

nazwa wielk korzyci; w kadym razie ujcie Odry i Wisy wraz z caem nadbrzeem batyckiem do Polski teraz naleao, zamiast gronych nieprzyjació na pónocy mia wousty

Krzywousty

w wojskach

pomorskich niepospolity przyrost siy

pastwa, a trybut coroczny take nie by obojtnym dodatkiem do innych dochodów skarbu ksicego, na których si przecie opieraa potga wszechwadzy mozbrojnej swego

narszej.

Taki

by

ustrój

pastwa Krzywoustego.

Na

silnych

podwalinach olbrzymiej potgi materyalnej ksicia, wznosi

si dumnie gmach jego bezwzgldnej, niczem nieograniczonej wszechwadzy, pod której oson naród dla monarchy.

y

Meobliczone bez wtpienia usugi odda

ten ustrój narodowi:

USTEÓJ PASTWA.

on go stworzy, wychowa

i

powrotu do dawnej nicoci.

obroni od rozszarpania lub od Ale jak organizacja pastwa

Bolesawowego bya wyborn spoecznych

wieo

wystarczy

objawiao si

w kadym razem

i

nie

w

razie

pierwotnych

dla

obudzonego

i

rozwinitego jeszcze narodu, tak

mu

z pieluch

te

i

si

e

pewna,

na dugo

moga. Czem wicej zmian anatomicznyh

postp znamionoway, tem

ustrój polityczny

tej

to

stosunków

dziecicych nie-

spoecznej budowie narodu,

zmian, rychlej

które

te

pastwa zasadniczym musia

przeobraeniom. Dawna wszechwadza

osta bez

173

ksica

nie

uledz

moga si

materyalnej potgi skarbu monarszego,

zasila przewanie

czej, a wszelki rozwój

ebnym, ksicej powici

dopóki ta

cikim

który

uciskiem caej ludnoci robo-

gospodarstwa narodowego

ludno,

za-

tyle

zmuszona,

w

si

i

tyle

by

czasu

niemo-

subie

wyzyskiwaniu ekonomicz-

bogactw kraju krpowana bya tyloma ciarami obowizkami wzgldem monarchy. Prawo ksice tumio rozwój tych zawizków postpu, które na polu ekonomicznych stosunków pojawia si zaczy, a oddawszy narodowi tak niepospolite usugi w cigu dwóch prawie poprzednich wieków, stawao si w kocu zapor w dalszym jego rozwoju.

nych i

Ale organiczny rozwój spoecznych stosunków zapory takie

si wzmog, kiedy mu budowy politycznego ustroju, rozsadza j i rozwala przemoc. Mógby kto sdzi, e z tem wszystkiem nie potrzeba Tayo gwatownych przewrotów, e i bez tego forma ustroju pastwowego zdoaaby si bya z czasem nagi do zmieznosi tylko do czasu; kiedy siy jego

za

ciasno

w

karbach

starej

nionych potrzeb spoecznych stosunków. Zapewne, jak dzinie ustroju

•wników z

w

dzie-

spoecznego zawizki wolnego stanu czynszo-

rokoway gospodarstwu narodowemu pomylny rozwój

rodzimych pierwiastków, oparty na trwalszej

i

dzielniejszej

pod wzgldem ekonomicznym podstawie, ni dawna niewola chopskiej ludnoci, tak i w budowie pastwa mona byo dostrzedz niejakie objawy takich zmian anatomicznych, które

EOZDZIA

174

III.

—

rA:^'STWO.

gwatownego przewrotu wiody do niezbdnych reform dla rozwoju spoecznych stosunków. Do takich objawów naley przedewszystkiem zaliczy ow dij,no ku zamianie ciarów realnych wzgldem grodu ksicego, hamujcych wszelki poryw ku postpowi ekonomicznemu, na stae daniny i podatki w ten sposób zdawaoby si bez znacznego w^yomu w starem prawie ksicem, nadwtlajcego je w samych posadach, mogy si usun najcisze i najdokuczliwsze jego niedogodnoci. Moliwoci tej nikt nie zaprzeczy. Ale czy do tego potrzeba byo rki nowego wielbez

—

;

—

kiego organizatora, któraby te pocztki reformy

popchna, istotnie za

wrotu

w

e

ten

"W

dno,

czy ta

w

silnie

naprzód

bya

nich objawia,

sab, eby sama przez si, bez zasadniczego przepastwa, moga speni swoje zadanie, do

sposób nie przyszo

niejszych kwestyj

dziesitków

e

si

ustroju

do rozwizania

spoecznych

zaatwienia dalszy rozwój

dem,

która

i

politycznych

by

narodu

zawis.

s

po mierci Krzywoustego

lat

rozwizanie tych kwestyj

wymagao

tych

najwa-

od których

,

Dzieje kilku

wanie

dowo-

zachwiania po-

sad dawnego ustroju politycznego, nadwtlenia starej wszech-

wadzy ksicej, si i

w

udziel,

a" taranem,

móg by,

najbardziej rozwinity czynnik

magnaci wieccy

i

któremu

rzecz

w

jasna,

to

zadanie

tylko

dostao

najsilniejszy

ówczesnem spoeczestwie,

panowie duchowni.

do Krzywoustego potg wajeszcze dzierya, ju zachwiane caej peni w ksicej dzy byy jej posady wieem wspomnieniem niedawnych zdarze, za elazna

Jakkolwiek

które o

dwa

dziesitki

niki,

które

z

czasem

jego wstpienie na tron poprze-

lat

dziy. Wów^czas bowiem

ju

raz

poczuy

sw si

owe czyn-

miay wystpi do walki z starym cho póniej okieznany, t nieobliczon donioso, e obudzi

ustrojem pastwa, a ruch ówczesny,

mia w kadym

razie

przewiadczenie o

tej

sile,

dotychczas upionej

i

drzemicej.

Jakiekolwiek czynniki, z których dzi niepodobna sobie

spraw,

zda

miay wpyw na upadek Bolesawa miaego,

to

MONOWADZTWA.

STANOWISKO pewna,

by

e

taki.

przebieg

tej

Wojowniczy

sprawy

175

w gównych

zarysach

musia

sprzeniewierzywszy si zupenie

król,

wycznie bohaterskim wyprapastwa oddany, zaniedba adu w domu.

tradycyom ojca Restauratora,

wom

za granice

Zajty bez ustanku wojnami, to na Rusi, to w Czechach, to w Wgrzech, nie mia czasu objeda Icraju, wglda w to wszystko co si dziao po kasztelaniach, a na tem przecie caa technika rzdów polegaa. Czy wic owe zaburzenia spoeczne, powstanie niewolników i ich zwizki nieprawe z onami rycerzy, uwijajcych si z królem za granic, s istotnie echem jakiej prawdziwej tradycyi, czy te

ponnym wymysem sztucznie przykrojonej legendy, nie wtpi, e zamt niead wewntrzny by nieuniknionem nastpstwem awanturniczych wypraw miaego bez troski o rzdy i

w

Namitna, niepowcigliwa natura króla chciaa jednym zamachem, gwatownymi rodkami zamt umierzy, a

kraju.

e miay

mia

gbokie

niewtpliwie

wszechwadzy, atwo

sobie

wyobrazi,

i

poczucie

nie

swojej

cofa si przed

adnym rodkiem, cho na dnie jego tkwiy bezprzykadne, w dziejach srogoci ksicej niesychane okruciestwa. I nie co innego sprowadzio zatarg jego z biskupem, tylko istotnie,

tak jak to gosi tradycya,

bro

swojej

owczarni,

dbao

witego Stanisawa o dona pastw

obrona ludnoci wydanej

rozpasanego gniewu królewskiego. Najlepszym jak czczonym, jak wielbionym bliwoci, jest

wanie

to,

e

by

za dowodem,

witogowa spada pod

biskup dla swej

skoro jego

mieczem królewskim, nawet elazna potga wszechwadzy monarszej nie

moga Bolesawa uchroni

od katastrofy. Prze-

mciwemu, rozpasanemu w gniewie królowi nikt nie mia si podnie, bo kara, choby jak srogo, byo rzecz monarchy, bo mao kto o tem way si pomyle, e rozciw

mona ale zabójca witobliwego cho pomazacem by Boym, przed ogólnym porywem

kazowi jego sprzeciwi si

ma,

;

oburzenia, które nawet dla wszechwadzy monarszej nie miao wzgldu, musia schroni si do Wgier i u ssiada szuka

EOZDZIA

176 przytuku.

,

myla

Kie

—

III.

PASTWO.

bez wtpienia Bolesaw tak

atwo

za wygran, jego postpowanie w Wgrzech moe by dowodem, mia zamiar z pomoc króla Wadysawa powróci do Polski i krwawy tam uczyni porzdek ^^). Ale

da

e

w

od razu wszystko tak si

Polsce

zmienio,

e

nie

mia

po co powraca, bo wzburzenie rycho ustao, ale tron, który

Bolesaw musia opuci, zaj wasny brat jego, a wgierskich posików nie mona si byo doprosi. sobie uprzytomni, czem bya ta wszechwadza monarsza, przed któr wszystko si saniao, jak wte gazki przed orkanem, czem bya zwaszcza ta potga w rku

Do

takiego,

jak Bolesaw, króla,

straszny

i

w

w

skutkach

chwili, kiedy ten

kn z kraju,

o

nieobliczony

móg powsta

mciwej, elaznej prawicy um-

i

i

—

trudno

wskaza

ale bez wtpienia nie saby Herman.

wygnanie

zamt

tron stan pustk. Kto w tern musia zamt mimo zaburze wewntrznych, które Polska bez zwoki tak rycho si umierzy

nowego pana dostaa; kto?

za

jasno, jaki

e

go poprzedziy,

wnoci,

poj

jak uciekali pospolici zoczycy, jego gniewem

niedawno cigani,

mie zasug,

swych

boek

by

miaego byo rzecz

nagego, nieliczcego si

z

z

cis

pe-

Jakkolwiek

jednej chwili, wynikiem

niczem porywu oburzenia,

to

razie musia do tego by grunt przygotowany brako zapewne, potnych malkontentów, którzy w da-

w kadym i

nie

nej

chwili

dawniej z

król

witym

Moe ich magnatach, moe

na czel ruchu stanli.

w

niektórych

biskupem

cigny

na niego

w

wietrzy ich

ju

stosunki

ustach wspócze-

To pewna, e jeli kto móg najatwiej zapanowa nad ruchem, skoro pomylny skutek go uwieczy, jeli kto zdoa pooy tam jego dalszym wybujaociom, to pewnie naj moni ej szy z tych panów, którzy stali na jego czele, i jemu to zapewne Herman tron zawdzicza, jemu odpaca si musia bezwzgldn ulegoci. Jeli za zway, jakie bezprzykadne w owych czasach, jedyne w swoim rodzaju stanowisko zajmowa wobec snego historyografa

nazw

zdrajcy.

STANOWISKO MONOWADZTWA.

by wanie maopolskim móg prawie by obcym rokoszowi, to a_ si w Sieciechu, tego przywódcy ruciu prze

Hermana jego wojewoda, magnatem,

i

ciw

który

nie

two dopatrze

i

177

•

miaemu, zbawcy wewntrznego adu

dobroczycy Hermana, którego na co bd, czy tak byo,

po jego wygnaniu

tronie osadzi.

Bd

czy inaczej,

Sieciech

wzniós si za rzdów Hermanowych do stanowiska mera paacowego z dworu Merowingów. Jakie mia wojewoda za-

odgadn, moe by, analogi stosunków umiechaa si

miary, trudno

e

mu

bezwiedn

przez

rola Pippina, zwaszcza wobec dugiej bezdzietnoci ksicia, jak go wspóczesny hiSieciech, czy dla ksicia, storyograf o to posdza. Do,

e

czy

z

ukrytymi zamiarami dla siebie na

umierzy niead

przyszo

pracujc,

w

cigu swego urzdowania odbudowa pastwa, tak syn i nastpca Herzachwiane podwaliny mana do gotowego ju przyszed dziea. On rzdzi, z góry i

e

saby ksi kad myl jego przyjmie bez wahania on wedug wasnego uznania obsadza wszystkie urzdy, a wprowadziwszy machin pastwow za pomoc ulegych sobie organów napo wrót w ruch normalny, wzmocni tem samem nadwtlon ostatniemi zaburzeniami wadz rzdow ^-). "Wszystko to jednak nie mogo si obej bez

bdc

pewnym^

e

;

ksicego

wielkiego uszczerbku dla powagi

i

bliscy

i

Sieciechowa,

dostojestw, inaczej

ksi

dzi ich krewniak a przeciwnie,

Bo

wadycy, rodem czy powinowaprzeze wyniesieni do bogactw teraz w wiat spogldali, odkd rz-

przecie wszyscy panowie

ctwem

majestatu.

na wszystko przyzwala.

Inni

przed majestatem ksicia przywykli si korzy,

ugina si pod rzdami równego sobie panka, którego rozkazy nie byy odgosem monarszej w^oli, ale wasnego widzimisi wypywem to pewna, e u jednych Gdy i u drugich majestat monarszy poszed w poniewierk. nie mieli ochoty

;

za

przeciwnikom Sieciechowym

do

ju byo

jego pano-

si przeciw niemu niby w obronie ksicia, wzitego przeze w niewol, niby dla przyszoci dzieci

wania

i

zerwali

Smolka. Mieszko Stary

i

jego -wiek.

12

ROZDZIA

178

ksii^cych,

to

powadze monarchy, który

may

przyniós

panach rozkoysa jeszcze bardziej

wadzy Icsicej przewiadczenie, e dopi, jeli tylko razem si trzymaj. takim stanie pastwa obj rzdy Bolesaw Krzy-

niebezpieczne

to

i

PASTWO.

swego uhibieca, nie

sic

w monycli

i

—

upadek Sieciecha

do ostatka trzyma

uszczerbek

111.

wszystkiego

W

dla

mog

Pod magicznym wpywem zwyciskich jogo wypraw nabraa znów wadza ksica dawnego, stalowego hartu. Przy dbaoci ksicia o ad domowy, przy sprawiedliwoci, której dowody dawaa kada chwila zarówno w wymiarze

wousty.

surowych kar jak

i

w

nagrodach, stary szczerbiec Chrobrego,

z

pochwy do bohaterskich wojen dawne-

na nowo wydobyty go kroju,

upi

zakl

napowrót rozbudzone siy potg magnackich

dawnemu, jak laska elazna pogromiciela dzikich zwierzt lwy tygrysy do owczej ulegoci przywodzi. i

je po

i

Mimo to byway i za Krzywoustego chwile, w których ten lub ów magnat nadstawi mu rogów. Wojewoda Skarbimir chcia sn zabawi si w Sieciecha, Piotr "Wostowic udawa wprawdzie tylko, e z ksiciem yje w niezgodzie, eby Woodara oszuka, ale ju sam pomys tego fortelu jego i

powodzenie zatargi

s

magnatów

z

W z

e

dowodem, za Krzywoustego ksiciem nie naleay do niemoliwoci.

najlepszym

kadym razie nikt na tem dobrze nie wychodzi, jeli ksiciem zadar, a sroga kara, która spotkaa Skarbimira,

bya

dla wszystkich

bez wtpienia

odstraszajcym przykadem

powag

i

podniosa

monarszego majestatu. Tylko,

e

na

ulegoci, któr Krzywoustemu udao si przywróci, spoczyway niezatarte wspomnienia zaburze, zakoczo-

dnie

tej

nych upadkiem miaego, wraz

z

wie

pamici

czasów

sabego Hermana, i wszystko zaleao teraz od tego, w czyjem rku znajdoway si rzdy, jaka sia bya u góry. Wadza ksica nic bowiem jeszcze nie uronia bya z praw swoich, z nikim nie podzielia si nawet najdrobniej-

sz

ich

czstk;

przywilej

sdownictwa, tym wzgldzie jedy-

patrymonialnego

nadany niektórym jednostkom,

by w

STANOWISKO niesychanie

nyra,

kiem.

MONOWADZTWA.

rzadkim

mao znaczcym

i

Caa potga magnatów

cznem stanowisku.

adnych

jeszcze

'Nie mieli

wyjt-

zrazu

polegaa tylko na ich spóe-

odróniay,

od reszty narodu

któreby ich

179

przywilejów,

adnycli praw

wycznych,

adnego udziau w rzdach, któryby ksicia

czemlvolwiek

krpowa. Tylko bogactwa

daway

dostatki

i

im pewien stopie niezalenoci wobec wszechwadzy ksicej. Cho bowiem by tem socem, okoo którego

ksi

kady

wszystko si obracao,

mia ich

do niego

jak

moniejszych magnatów, skoro uraz, jeli odsun si od dworu i w swo-

yw

posiadociach chcia

obej

z

odosobnieniu,

to

móg

si

bez aski monarszej a bogactwa dziedzicznej fortuny

wystarczay na to, by mu nie zbywao na niczem. Rzadko zapewne zdarzay si takie wypadki, bo rozumny stara si im zapobiega, i jak z nieubagan surowoci kara

ksi

wszelk jawn niesforno i obraz majestatu, tak znów lada wybrykiem kaprysu zrazi sobie którego z magnatów, który swymi rozgazionymi zwizkami rodzinstrzeg si

nymi

móg mu

tnego

upadku

woustego, a

cho

przysporzy malkontentów. stryja

cho

o

nie

nim

ustpowao

nie

to

sromo-

ksicym,

nadworny, sztucznie dobranymi

wyrazami stara si przelizn

miaego,

Widmo

przed oczów Krzy-

mówiono na dworze

Gallus, jako historyograf

strofy

z

w

swej

kronice

wspomnienie tego pamitnego

koo

w

kata-

dziejach

Bolesawa wymown pogrók, przypominajc mu nieustannie, e naley liczy si z opini narodu, a przedewszystkiem jego warstw najprzedniejszych. Termometrem tej opinii byy za wanie Piastowskiej

rodziny

faktu

wskazówki przybocznej

rady

byo

dla

ksicej,

z

najznakomitszych

magnatów zoonej. Udzia w niej nie dawa, jak wiadomo, rozstrzygajcego gosu w rzeczach pastwowych, ale zape-

wnia im

Av

kadym

razie

wpyw

niepospolity.

Do ju

byo,

kada waniejsza sprawa roztrzsaa si na zebraniach rady nadwornej bo cho nawet wikszo uczestników ze swoj rad przepada, cho ksi mia za sob zdanie tylko

jeli

,

12*

EOZDZIA

180

niektórych magnatów,

kana zamysów

—

III.

PASTWO.

w arju strzego ich od porywów ksicego kaprysu.

wszyscy wtajemniczeni byli

to

monarszych,

a

samo

to

nieobliczonych, autokratycznych

Od tych panów wieckich niczem si nie wyróniali pod wzgldem spoecznego i politycznego stanowiska panowie duciowni, arcybiskup i biskupi, chyba tem, e aden

móg

magnat nie

e

doci,

im dorówna dostatkami

potga

ich materyalna nigdy

wzrastajc coraz bardziej

z

kadym

i

si

niemal

obszarem posianie uszczuplaa^

dziesitkiem

lat

gdy kadej fortunie magnackiej podzia midzy synów grozi rozbiciem. Duchowny

rbnej barwy

ich stanowisku

za w

charakter nie

móg

nadawa

od-

pastwie, bo polityczny

in-

teres kocioa nie w^ywiera jeszcze prawie adnego wpywu na stosunek biskupów do ksicia, który zamyka si w tych

samych ramach, co stanowisko magnatów wieckich wobec

wadzy

monarszej.

Byo

to

przedewszystkiem wynikiem

zasadniczej

tej

midzy budow spoeczn i pastwow Polski a ustrojem zachodnich pastw feudalnych, e pooenie polskiego Kocioa tak zupenie byo odmienne od starónicy, jaka istniaa

nowiska episkopatu niemieckiego, francuskiego czy angiel-

Na

skiego.

Zachodzie

posiadociami

kade

odrbn

biskupstwo stanowio ze swerai

baroni feudaln,

znajdoway si lenna biskupich opat

by

wassali,

jak oni wassalem korony. lennego, tem tylko

e

której

kady

takim samym dynast, jak ssiadujcy

jOryum hrabia, margraf, landgraf lub

sali,

w

biskup czy z

jego tery-

a zarazem tak

Stosunek ich do króla jako pana

róni si

lenna wieckie

ksi,

obrbie

od stanowiska wieckich was-

byy

w

niemi rozporzdza tylko

dziedziczne

razie

i

monarcha

wyganicia

móg

lenniczej dy-

za oddawa, komu chcia, wedug wasnego kadem uznania, za oprónieniem biskupiej stolicy. Trudno mu w4c byo nieraz ukróci krnbrno wieckich wassali, bo cho wskutek felonii z powodu zamania wassalskiej wiernoci, mia suszn przyczyn ukara winnego odebranastyi,

duchowne

,

KOCIÓ NA niem

czsto po dugim

i

ugody.

W

ca

krwawym

i

silny

dusz podwadnych

potga

i

ko-

boju przychodzio do

duchownych natomiast lennikach,

mia monarcha

opatach

mu

181

lenna, to nie zawsze starczya na to sil

rony

i

ZACHODZIE.

w

biskupach

zastp wiernych, oddanych

dynastów,

pomocni-

dzielnych

ków w rzdzie, niezachwiane filary, na których si przewanie opieraa potga korony, na których poparcie móg liczy z otuch w kadym zatargu z naj znaczniejszym wieckim wassalem. Z kapelanów bowiem nadwornych, którzy w subie monarszej przez dugie lata dawali dowody wypróbowanej wiernoci, rekrutoway si szeregi biskupów, przy-

wizanych do króla obowizkami niewygasajcej wdzicznoci za askawe wyniesienie do pierwszych w pastwie dostojestw.

Ju

czasów Krzywoustego

za

zaczynao

dziesitków

inaczej na Zachodzie od kilku

lat.

by

jednak

Wielka idea

w

reformy kocioa,

wylga w

niackiej metropoli

francuskich Benedyktynów, pielgnowana

starannie

w

co

niej

przez królów

byo

z

dou

w

Kociele,

do

zn

cesarzy, dopóki

si

klu-

nie spostrzegli,

niebezpiecznem dla ich potgi, podniosa si

wyyn

dar wolnoci

i

klasztornem,

zaciszu

,

na którycli spoczywaa naczelna

wadza

apostosk i wywiesia sztanhegemonii Kocioa, wzniesiony wysoko ela-

opanowaa i

stolic

prawic Grzegorza YII. Idea reformy zmierzaa

dewszystkiem do uduchownienia kocioa na wzór mniszej ascezy,

która

bya

ródem,

jej

a

wic

prze-

wymaga

do wyrwa-

pt wieckoci; pierwszym jej celem byo wypleni z gruntu dwie plagi, które I^oció ówczesny gryzy i podkopyway, maestwo ksiy, przykuwajce stan duchowny do rzeczy ziemskich, doczesnych, i symoni, która za ndzny grosz, dla marnego zysku, w niegodne rce odda-

nia go z ziemskich

waa wity urzd kapaski stolice szym rozwoju nie moga reforma cofn i

tych

dnoci

nastpstwem

przed

,

przeobraenia dotychczasowego a

pastwem,

epislcopatem a

biskupie. Ale

dal-

potrzeb zasadniczego

stosunku

wadz

w

si przed koniecznem

midzy Kocioem

monarsz. Najpierw

za-

EOZDZIA

182

—

111.

PASTWO.

czto u góry, najpierw stolica apostolska musiaa si wyz pod patronatu cesarzy, którzy na jej tronie osadzali swoich wybraców, i z pod zgubniejszego jeszcze stokro wpywu prywaty i ambicyi rzymskiego monowadztwa, wobec zwoli

którego nawet patronat cesarski

by

dla

Dopóki bowiem obsadzenie

stwem.

Kocioa

stolicy

dobrodziej-

apostolskiej

za

kadem jej oprónieniem ulegao tym zgubnym wpywom, na có si to zdao, jeli szczliwy zbieg okolicznoci wyniós na tron papieski czowieka gbiej pojmujcego swoje zadanie,

móg

lgncego

zosta

taki

do planów reformy,

Benedykt IX,

w

rozpoczte, rozpadao si

da

mogo.

Odkd

i

skoro

nastpc

jego

dzieo reformy, tak mozolnie

gruzy, zanim owoce jakie wy-

dopiero z najwybitniejszych reprezentan-

caego wiata do Rzymu powoywanych, utworzy si przy papieu w kollegium kardynaskiem powany senat rzdzcy Kocioem, odkd w jego rce dosta si wybór papiea od tej chwili idea reformy odniosa u góry stanowcze zwycistwo, a w dnociach wyrobi si stay, niezmienny, i polityce stolicy apostolskiej ku jednemu celowi zmierzajcy system. Wtedy wic stolica apostolska staa si gówn ordowniczk reformy kocielnej tów stronnictwa reformy,

z

,

i

odezwaa si miao

chwili

si

byo gównym

tem daniem, które

w

obecnej

tych

dnoci

postulatem,

domagajc

w

stosunku

episkopatu

do

zmiany

zasadniczej

z

wadzy

monarszej. Lenna inwestytura biskupów, napitnowana mia-

nem

symonii,

miaa

run

niepowrotnie wraz ze wszystkimi

obowizkami feudalnymi episkopatu wzgldem korony, pasterze dyecezyj mieli

apostolskiej

wassalskiej

,

zajmowa

swoje stolice wskutek wol-

kapitu a pod

wycznym wpywem

która wszystkich

monarchów wiata

nego wyboru

powinnoci

stolicy

w imi

pragna pod swoj podda

hege-

moni. Nie dziw, swojej potgi

e na caej

w

linii

e

wszyscy monarchowie, widzc podwaliny

posadach zachwiane,

zerw^ali

si do oporu,

bojowej, a zwaszcza z cesarzem, jako repre-

REFORMY GREGORYASKIE. zentantem najwyszej

wadzy

183

ów zacity

wieckiej, zawrza

cay wiat zachodni pastwie w kadem

a przewleky spór o inwestytur, który przez

pó

w

terytoryum lennem, li

specyalnych

,

kadej dyecezyi na dwa wrogie dziewówczas wanie poowa rzdów po dugiej walce, za przykadem

— mina —

Wreszcie

obozy.

Krzywoustego

si

w kadem

wieku prawie

konkordatów

w

spór z cesarzem

z

Prancy,

z

i

Angli, zakoczy

1123 kompromisem

r.

w

konkordacie

wormackim. Kompromis ten polega na teoretycznem odrónieniu wieckiej

kapaskiego

i

duchownej

i

regaliów,

ckiego panowania

w

wadzy

biskupów, charakteru

dajcych biskupowi atrybucye wie-

swojem terytoryum. Biskupa miay wy-

biera kapituy W' obecnoci monarchy lub jego wysaca, którego rzecz byo przestrzega, iby to wane w pastwie stanowisko nie dostao si niebezpiecznej dla rzdu osobie regalia

jednak otrzymywa

króla, nie przez

móg

biskup

lenn inwestytur jak

oddanie pastorau

i

od samego

tylko

dotychczas, nie przez

piercienia, ale symbolicznym

aktem za

dotkniciem bera. To poowiczne zaatwienie kwestyi byo wynikiem znuenia obu stron walczcych; mnóst\Vo jednak pozostao jeszcze materyi spornych, wicych si cile z stosunkiem episkopatu do

wadzy

monarszej, z których po

krótkiem zawieszeniu broni nowa walka I^ocioa

musiaa

z

czasem

Do Polski lgych na jej

z

pastwem

wybuchn. dotar

nie

gruncie

by

by

jeszcze

hierarchicznych

prd

reformy

i

wy-

dnoci Ivocioa. maestwo ksiy

hasem, kwito po dawnemu. Trudno si temu dziwi, skoro i na Zachodzie wprowadzenie celibatu przez dugi czas szo opoCelibat

nieznanem

jeszcze

rem i najgorliwszym nawet stronnikom reformy nie zawsze si udawao w sw^ych dyecezyach maestwo ksiy z gruntu wykorzeni. Wszak jeszcze nawet Mikoaj Breakspear, póniejszy papie Hadryan IV (1154 1159), by ksiym sypowiedzie, e urodzi si ju w pierwszych nem, a latach XII wieku, to w Anglii a wic w archidyecezyi

—

do

i

ROZDZIA

184

W. Anzelma

—

III.

Kantorberyjskiego, jednego z najznakomitszych

Nieszczcia dziecinnych

szermierzy reformy kocielnej.

s wanie

Hadfyana

lat

charakterystyczn- ilustracy tego zwro-

pod tym wzgldem zaznacza si wówczas

jaki

tu,

PASTWO.

w

sto-

sunkach Icocieluych zachodniego wiata. Ojciec jego Robert

wstpi

porzuci ognisko domowe, a wyzwoliwszy si

pt

z

w.

do klasztoru

ziemskich,

Albana,

doczesnych stosunków,

j

tak gorliwoci si swego uduchownienia, e wasne dzieci, ebrzce chleba u progów opactwa, w którego muz

rach

by

zamknity, bez

wypdza

litoci

klasztoru

z

•^'^).

W

Polsce byo inaczej. Tu mnisi lubiskiego opactwa, zaoonego w r. 1113, zapisywali z czci nalen w albumie klasztornem midzy dobrodziejami swymi ksidza Radulfa wraz z jego maonk Magorzat i córk Radosaw, a nikomu na myl nie przyszo, eby w tem miao by co zego ^^). Tak samo te w Czechach, gdy raz jakiemu i

zacnemu kapanowi „ksidzowa" umara, opowiadano jako

o

godnej

uznania nadzwyczajnoci,

e

o nim,

stroskany

po

maonki, poprzysig Bogu czysto na reszt mimo wszelkich pokus zwycisko lubu dochowa ^^).

stracie drogiej

ycia

i

Nadzwyczajnej czeski

asce

tylko

boskiej

przypisuje to kronikarz

Kosmas, praski kanonik, „gdy," jak mówi, „niesy-

chanie jest trudno

ze

szcztem

to

z siebie

wykorzeni, do

On sam bowiem z ksiej jego, polski kapan z Giecza,

czego si czowiek przyzwyczai."

pochodzi

rodziny z

a

,

pradziad

jecami Brzetysawowymi do Czecli dopiero si dosta ^6) odtd stan duchowny przechodzi sn z pokolenia w po-

kolenie

w

rodzinie

czekawszy si

doli

Komy,

bo

i

syn jego Zdik,

od uczonego ojca,

munieckim biskupem.

Dugo wic w

zosta

Czechach,

z

lepszej do-

czasem oo-

duej

jeszcze

utrzymywao si po dawnemu maestwo ksiy; synowie praatów mieli to sobie za wielki zaszczyt, e z nielada ojców si porodzili, jeli zatem któremu z nich wypado wiadkowa na jakim dokumencie ksicym, to notaryusz, nie chcc im ubliy^ uwaa ju na to bacznie, by

w

Polsce

KOCIÓ przy ich imieniu

pooy

..filws arcliiepiscopi"'

185

POLSKI.

nalene

decani'^

^^filius

nawet

lub

Przy kocioach katedralnych jeszcze

'^').

na pocztku XIII wieku siedziay cae rody kanoników,

komu

dobrze

w

byo na

dba te

prebendzie,

o to, by

i

bo

synów

W

sam chleb zaopatrzy '>*). uboszych natomiast, rzadkich na owe czasy parafialnych kocioach, pleban wiejski,

swoich

ten

obarczony liczn rodzin, odcity od wiata, nie

móg

nieraz

pozwala im ró dziko z rówienikami z chat chopskich; nie dziw wic, ksidzówna, z któr si w kocu XII wieku Boguchwa Brucal na lsku oeni, bya wedug sów pamitnika jdrzydzieciom

da lepszego

wychowania

i

e

chowskiego niezgrabn

Có mówi dnoci, czas

kiedy

dugi

nie

nieokrzesan wieniaczk ^9),

i

w myl

zreszt o reformie stosunki

mogy

wyj

gregoryauskich

Kocioa w

polskiego z dzikiego,

ogóle przez

barbarzyskiego stanu.

Autonomia bowiem kocielna, niezaleno biskupów polskich od metropolitów niemieckich

i

nieocenione

pod

wzgldem miay

politycznym dobrodziejstwo krajowego arcybiskupstwa

bez wtpienia na polu

dyscypliny kocielnej

wpyw

stano-

Czy mona si dziwi, i w Kociele mowieo nawróconego narodu, wszelka karno

wczo szkodliwy. dzieczego, i

organizacya rycho

jeli ten i

z

Koció

musiaa dozna zupenego rozprzenia, by sam sobie, bez nadzoru cisych stosunków wadzy, bez

pozostawiony

opieki zwierzchniej

do

tradycy kocieln starszych

W

za

stolicy

opiekunki

i

apostolskiej nie

w chrzecijastwie narodów. móg mie Koció polski tej

mistrzyni, dopóki ona sama, rzucona na

pastw

opakanych stosunków pierwszej poowy XI stólecia, nie dopiero podniosa si z upadku i nie staa si tem, czem za swego Grzegorz YII uczyni za poprzedników swoich

j

i

pontyfikatu.

Do

zway

wreszcie

,

e

restauracyjna praca

Kazimierza Odnowiciela po wywrocie wszelkiego cielnego

i

politycznego, który Chrobry

wadzi, rozpocza si dla

stolicy

apostolskiej

w ,

jednej

kiedy

z

w

by w

adu

ko-

Polsce zapro-

najstraszniejszych chwil

Rzymie walczyli ze sob

KOZDZIA

186

PASTWO.

papiee, ohydnej pamici Benedykt IX, Sylwester

trzej

przez

wyniesiony

w

—

III.

czowiek czysty

trójce

tej

symoni,

skalany

ale

Nastpne

prywat,

niecni],

wyszych

do

i

dcy

celów,

zawdzicza.

papieski

tron

której

III,

Grzegorz YI, jedyny

i

byy zajte reform samego Kocioa, eby mogy dba o dalek Polsk.

pontyfikaty

rzymskiego

zanadto

Dopiero Grzegorz YII o tem

pomyla, wyprawiajc w

te

nieznane jeszcze stolicy apostolskiej strony pierwszych lega-

tów papieskich. Ale jakie tam tego papiea!

Za

mao

byy

biskupów

w

wet siedziba katedralnych kocioów;

caym

kraju,

wedug

nie,

a

ich

w

Jeli

wadza

mao dbajc

miaa nawet

wasali si zapewne za

o swoje ow.czar-

metropolitalna, której zadaniem

karnoci, take nie

za w

cile, ani na-

biskupi

swego upodobania,

magnesem ksicego dworu,

rozlegoci

takiej

kraju, ani granice ich dyecezyi nieoznaczone

po

wedug sów

stosunki

obec

byo utrzyma

ustalonej siedziby"").

rok po przyjedzie papieskich legatów, przy ko-

Bolesawa miaego pitnastu biskupów asystowao, to a kraj przedtem i potem mia tylko siedem dyecezyj wanie ta obfito biskupów, zapewne wasajcych si po kraju bez staej siedziby, jest najlepszym dowodem, i wysacy Grzegorza YII, za jedn bytnoci w Polsce, nie zdoali jeszcze w tym zamcie adu zaprowadzi *'i). Bya to zreszt jedyna znów na dugie czasy chwila, w której dane byo Polsce zbliy si do stolicy apostolskiej, burze nastpnych lat odtrciy od Rzymu zupenie. Po upadku Bolesawa miaego Wadysaw Herman, wprzgszy si w rydwan cesarskiej polityki Henryka lY, uzna papieem Klemensa III antypap, i przez cay czas jego rzdów nie miaa Polska z Rzymem, z Grzegorzem i jego nastpc, ronacyi

,

e

j

adnych polityki

stosunków.

wzgldem

Dopiero Krzywousty,

cesarstwa, inne

kiego sporu kocielnego

lad nowego

wanie

z

zaj

sn

take

stanowisko.

zawizania stosunków

pierwszego roku jego

z

rzdów;

wraz ze zmian

w

obec wiel-

Pierwszy bowiem

Rzymem,

pochodzi

Paschalis II przy-

PAPIE

sya wówczas

w

187

POLSKA.

arcybiskupowi gnienie-

paliusz Marcinowi,

Do jednak

skiemu^'^).

dozna

I

wanie zway, jakiego przyjcia dar papieski, eby si przekona do-

Polsce ten

wodnie, jak daleko jeszcze

papiescy,

byo pastwu Krzywoustego

w myl

porzdku kocielnego

gregoryaskich

którzy paliusz

do Grniezna przywieli,

dali od

zoy

przysig posuszestwa

dla stolicy

eby

arcybiskupa,

wedug przepisanej uczyni tak wanego kroku

Marcin nie

apostolskiej,

roty.

wagi

bez zezwolenia

mody

do

Wysacy

idei.

monarcha za, roztrzsnwszy

t

spraw

mia

od-

ksicego, dojrzale ze

swymi „magnatami", zabroni arcybiskupowi wiza si jakkolwiek przysig wzgldem papiea. Dopiero musia papie w listowych upomnieniach dobywa wszystkich si wymowy, eby przekona arcybiskupa, e przez to usuwa si od jednoci Kocioa i od naleytego posuszestwa wzgldem stolicy apostolskiej, e bez tej przysigi nikomu nie

moe by

zwoywa jest

e

,

przecie

skoczya dzieje

paliusz nadany,

a bez paliusza

ma prawa konsekrowa biskupów

nie

polita

wreszcie widzimisi ksicia

wyrokiem ewangelii.

do e

ta sprawa,

w pastwie

i

aden lub

metro-

synodów

magnatów

Nie wiadomo,

jak

Paschalis, poznawszy, co

Krzywoustego,

w dwa

lata

póniej

nie

si si

wysa

do Polski legata, Walona, biskupa z Beauvais. Trudno przy-

choby jak arliwym by zwogregoryaskich idei, si zbytecznych rodków

puci, eby lennikiem

legat papieski,

j

w

poddanym obedyencyi praby dwóch biskupów z godnoci i na nic im si nie przyday wszelkie proby i bagania, na nic symonistyczne ofiary pienine, któremi si chcieli okupi ^^j^ Legacya Walona uregulowaa, zdaje si, przynajmniej granice dyecezyj,. zbudowaa zasadnicze podstawy zewntrznego adu w organizacyi kocielnej. surowoci

kraju,

dopiero

wego papiea; mimo

to

co

jednak zmuszony

zoy

W

kilka lat po jego pobycie

cztku swej pów, nie

kroniki pisa

byo ju

ani

list

w

Polsce, kiedy Gallus na po-

dedykacyjny do polskich bisku-

ladu dawnego rozprzenia

z

czasów

ROZDZIA

188

—

III.

PASTWO.

Bolesawa miaego, kada dyecezya miaa swojego biskupa i siedziby ich ju byy stale oznaczone''^). I znów przez dugie

lata nie

mem, bo

byo

Paschalis

szych sprawach

midzy Polsk

bliszej stycznoci

II,

Woch

Kocioa

z

krwi

niezdolny

a Rzy-

w najywotniej-

sign

wzrokiem po za pogldu, przyciniony

woskiego

horyzont jednostronnego

koci,

i

w nastpnych latach brzemieniem walki o inwestytur, nie móg si zdoby na ów uniwersalizm stanowiska apostolskiej stolicy, jaki tkwi w programie Grzegorza VII, ani nie umia zaj si skutecznie sprawami polskiego Kocioa, nadto

i

ani

te

mia

nie

na

to

przyby do Polski nowy tuskulaiiski

czyni,

e

polski nie

do

Dopiero

czasu.

legat papieski,

za Kaliksta II

kardyna

biskup

Idzi,

który przynajmniej zapewne do tego si przy-

,

dzieo Walona ostao si

w caoci

gbsz

uleg nowemu rozprzeniu^^). Na

wewntrzn reform nie Walona, brak byo sn

Koció

i

jednak

starczy krótki pobyt Idziego lub do tego

w

kraju odpowiednich

y-

wioów, któreby za impulsem, przez legatów papieskich danym, powoln, mrówcz,

ale

niezmordowan prac

dokonay. Na duchowiestwo polskie zreszt ksicia wikszy od legatów wpyw wywiera biskup bamberski Otton, on hierarchicznego stronnictwa,

niemieckim

by jednym

z

za

.

i

w

tego dziea

na samego

tym

czasie

bynajmniej nie liczy si do

lecz

przeciwnie

najwybitniejszych

w

episkopacie

czonków

cesar-

skiego obozu 66).

Jak mao jednak byo stycznoci midzy Polsk a mem mimo dwukrotnych podróy legatów papieskich

,

,

najjaskrawiej

dowodzi zamach

stolicy apostolskiej

tyczn niezaleno polskiego Kocioa, w

na

Rzytego poli-

ostatnich latach

Krzywoustego przez Innocentego II wymierzony. Nie

by

to

wprawdzie wynik jakiego kaprysu polityki papieskiej, Inno-

zawdziczajc to przewanie Lotarowi, e si utrzydziaa tym razem wycznie pod wpywem cesarskim na korzy Niemiec. Lotar chcia bowiem wycign z zapomnienia dawne prawa zwierzchnictwa metrocenty

ma

II,

na tronie,

PAPIE polii

dusk

caa

bremeuskiej nad

a magdeburskiej archikatedry

znoszc jednem pocigniciem

skandynawsk, pónoc,

potwierdzi je bez waiania,

pótorawiekowe stano-

pióra

metropolitalne Gniezna

wisko

i

krajów sowiaskici na

do

za

wsciód od aby, Innocenty

189

POLSKA.

I

i

Lundu.

gorliwy szermierz Grregoryanizmu, jakim

Skoro

jednak tak

by Innocenty,

skoro

któremu niedugo potem nie brako odwagi do

ten papie,

ostrego starcia z

tym samym Lotarem, tak atwo zgodzi ei

na ten krok, tak przeciwny zasadniczej polityce Kocioa, niedozwalajcej

w

nych: i

o

tem najlepszy dowód,

duskim Kociele Z

enia.

dawnych kocioów

znoszenia

nie

mia

e

metropolital-

zarówno o polskim, jak

wcale korzystnego wyobra-

wida jasno, jak ówczeni powag stolicy apostolskiej. nagabywany przez w. Norberta, arte

tego samego

faktu

biskupi polscy lekcewayli sobie

Skoro bowiem papie, cybiskupa starych

magdeburskiego,

by przed trybunaem

stach,

o

praw jego metropolii,

mniemanych swych li-

przywrócenie

zawezwa

w

ich

stolicy apostolskiej

ca

wyjanili

spraw, biskupi polscy nietylko nie uczynili zado rozkazom Innocentego, ale nawet odpowiedzie na jego dwukrotne

za

listy nie uznali

waciwe. adnego te skutku

odniós ten zamach papieski a

bulla,

poddajca Koció

pod zwierzchnictwo metropolii magdeburskiej, póniej

miaa ju,

dokumentu.

tak jak dzi, tylko

warto

w dwa

chmury,

ustego do Lotara,

i

lata

historycznego

Skoro bowiem rozeszy si na horyzoncie

tycznym grone

nie

polski

poli-

zaciemniajce stosunek Krzywo-

cesarz nie

dba

o

wykonanie nieprzy-

papie w trzy lata po jej wydaniu zaszczyci arcybiskupa gnienieskiego listem protekcyjnym,

jaznej dla Polski bulli

i

potwierdzajcym posiadoci jego

Wobec

Kocioa

S'').

tych stosunków ani reforma wewntrzna, która

na Zachodzie zaczynaa

ju nalee

do historyi, nie

zdoaa

w

Polsce zapuci korzeni, ani te stanowisko duchowiestwa wzgldem wadzy rzdowej adnym nie ulego zmianom, Koció polski, cho zrestaurowany zewntrznie, by w obec stoi

ROZDZIA

190

—

III.

PASTWO.

suaków zachodniego wiata; zacofany

we

stytury

i

w

Anglii a nawet

Krzywousty obsadza przeszkody

o

cae

Kiedy

stólecie.

w

Niemczech kwestya inweelekcyi biskupów dawno ju zesza bya z pola,

Francyi,

,

stolice biskupie

jak monarchowie

powierzajc je swoim ulubiecom nych,

przenosi biskupów

myla

o tem,

z

po

dawnemu bez adnj poowy XI wieku,

pierwszej z

grona kapelanów nadwor-

na

jednej stolicy

drug

i

ani

eby w takich razach odwoywa do paO wyborze biskupa przez grono kapituy nie mona byo nawet myle, gdy dopiero za Krzywoustego, bez si

piea.

wtpienia za staraniem obydwóch legatów, przyszo do

zor-

waciwych kapitu przy stolicach biskupich; dopóki nie byo ani cilejszego odgraniczenia dyecezyi, ani biskupi staych siedzib nie mieli nie mogo te by mowy o organizacyi kapitu wedug zachodniego wzoru. Trudno przypuci, eby w Czechach byo w owej epoce wiksze rozprzenie stosunków kocielnych, ni w Polsce, gdy bi-

ganizowania

,

skupi prascy podlegali jurysdykcyi metropolity mogunckiego i

zasiadali

w

synodach niemieckiego episkopatu.

Do

za

przytoczy wiadectwo spóczesnego a dobrze wiadomego tych rzeczy kanonika praskiego Kosmasa,

na

,

jakie pod koniec

cioach katedralnych stosunków

w

XI

wieku,

czeskich.

eby si

panoway

Ca

przeko-

stosunki

w

zasug naprawy

ko-

tych

kociele katedralnym praskim przypisuje Kosmas

witobliwemu i uczonemu Markowi, którego biskup Jaromir Gebhard mianowa proboszczem swojej katedry. „On to bowiem swoim rozsdkiem wypielgnowa to wszystko, co dzi pod wzgldem religijnoci i adu wewntrznego, do przepisów kanonicznych zastosowanego, kocioowi temu zaszczyt przynosi. Dawniej byli tara ksia, adn regu niezwizani, z imienia

tylko

kanonicy,

nieokrzesani,

nieuczeni,

którzy

sub

w wieckiem ubraniu penili sw w chórze kocielnym, i yli po zwierzcemu, jak bezgowe stworzenia lub centaury bestyjskie."

e

Kosmas zupenie, gdy

to

to byli

ksia

onaci, nie nadmienia

go bynajmniej nie razio. „Dopiero

KAPITUY.

191

BISKUPI.

roztropny Marek, wybrawszy najlepszych

wiecajc im swoim przykadem

i

tego grona, przy-

z

wymow, nakaniajc

ycia, przepisom kanonicznym odpowiedniego,

Bo

ask

kocielne

midzy

sta

nich

ci,

przepisów

porówno jado

i

eby unikn

Póniej dopiero,

ubra ich w szaty reguy kanonickiej rozdziela napój z dochodów kocioa." sporów i rónych niedogodno-

25 kanoników,

liczb

wedug

i

e

wyznaczy im stae dochody, tak

roku po 30 korcy pszenicy

miso

denary na

w

I

i

byo

t

nie inaczej, z

kapita, jakiej

kona, przysza

kady

pobiera co

owsa, oraz co tydzie po cztery

^^).

Polsce

organizacya

do

ustanowi za

rónic,

tylko

e

ta

praskim kociele Marek do-

skutku

do

tutaj

dziesitki lat póniej.

w

Pierwotnie,

dopiero

w

w dwa

czasie

lub trzy

zaoenia

pier-

byo moe duchowiestwo katedralne cis, mnisz regu ycia kanonicznego; w nast-

wszych stolic biskupich,

zwizane

pnych czasach jednak lad tych pierwotnych instytucyi prze-

chowa si

w

tylko

niektórych kocioach, przeksztaconych

póniej

na klasztory kanoników regularnych, jak

mesznie

tu pod

gym

Gnieznem,

od Pocka.

o wiele inaczej

Markow

Przy

byo

w

Czerwiesku

o

waciwych jednak

bez wtpienia

,

jak

w

sze

w

Trze-

mil odle-

katedrach nie

Pradze przed

reform. Organizacya kapitu przysza

za

do sku-

tku dopiero na pocztku XII wieku, po przyjedzie pierwpapieskiego legata tak np. w Krakowie ustanowi sam Krzywousty sta liczb 20 kanoników, uposaywszy kapitu osobnym majtkiem z posiadoci ksicych *'^). Nie myla jednak pozbywa si dawnych praw monarszych na rzecz tej nowej, wasnej kreacyi, aui te kapituom nie marzyo si o tern, eby si miay dobija prawa wyszego

;

boru biskupa. I obsadzenie po

dawnemu prawem ksicem,

w

biskupich pozostao zatem

stolic

ksi

i

na uzupenienie oprónio-

wywiera wpyw przewany, a odkd w gronie kapitu wytworzyy si prelatury i dostojestwa, lepiej uposaone od zwykych kanonikatów, od nych miejsc

kapitule

KOZDZIA

192 niego

III.

—

PASTWO.

wycznie zaleaa nominacya

scholastyków

i

kantorów

proboszczów, dziekanów,

^*').

Za czasów wprowadzenia chrzecijastwa skada si, caem duchowiestwem

jak wiadomo, episkopat polski wraz z

Czechów, Niemców, a nawet

z

samych obcych przybyszy,

z

z

Wochów

Póniej dopiero

lub Francuzów.

cza ludno

garn

si

za-

krajowa do stanu duchownego, a szeregi du-

chowiestwa rekrutoway si przewanie z synów ksiy, dla w ówczesnym ustroju spoecznym nigdzie zreszt miejsca nie byo. Z takiego te rodu pochodzi zapewne Jakób ze nina, który pod koniec rzdów Krzywoustego

których

zasiad na gnienieskiej jak wiadomo,

by

stolicy arcybiskupiej

stolic

wdopodobniej

wa

arcybiskupiej

by w

Jakóba zatem, jeli nie

;

nin bowiem,

kasztelanii,

ojciec

ninie wodarzem, najpra-

przy tamtejszym kociele

parafialnym z'ajmo-

stanowisko plebana. Zwolna jednak zaczynali si

garn

duchownego take synowie wadyków; w. StaniSzczepanowa pochodzi ju bez wtpienia z wady-

do stanu

saw

z

kocielnego

dostojnika

za znanym przykadem

Pierwszym

ckiego rodu.

biskup wrocawski

magnackiej

z bogatej

Jan

w

który

,

kilka

wysokiego

rodziny,

lat

po

jest

mierci

Krzywoustego przeszed na stolic arcybiskupi po Jakóbie ze

nina

ksicego

biskupa z

zwyczajn. Z

przybywao biskupich,

i

ksi

którego

jeli kto,

to

byo wprawdzie

knwszy z nad Renem

mao

obcego duchowiestwa

z

w

póniejszych cza-

tych przybyszy na stolicach

pewnie oni mieli

w

tem

gówn

awanturników, którzy nieraz, um-

pod surowych rzdów

jakiego gorliwego biskupa

szczcia w dalekich stroTak np. do Czech owych czasach jaki oszust, wydajcy si za bi-

gdzie

lub

Rodanem,

nikt

przyby

w

skupa

CaYaillon

z

rodu, co

wszystkiem nie

e Koció polski uchroni si zupenego rozprzenia.

Nie brak

nach,

tern

adnego w Czechach byo rzecz do

natomiast Polska wówczas

z zagranicy; nieraz jeszcze

sach osadza

zasug,

miaa

Nie

'^^).

nie

zna

szukali

ich sprawek.

w Prowancyi,

który na dworze

ksicym

193

BISKUPI.

jako wysoki dostojnik kocielny najlepszego dozna przyjcia,

spenia wielu klerykom udziekapaskich, zanim si spostrzeono, e to by pospolity rzezimieszek ''2). Zdarzali si jednak midzy tymi przybyszami zacni witobliwi kapani, nauk i przykadem przywiecajcy nowej ojczynie, godni kadej stolicy biskupiej sta si ozdob. przytoczy w. Ottona, póniejwszystkie funkcye biskupie

li

i

wice

i

Do

biskupa bamberskiego, który za czasów

szego

Hermana dugie

w

jeszcze

w

lata

ostatnich

Bolesawa miaego,

latach

powoanym na

Henrykiem,

wiirzburskim

gnienieskie tonów

w.

w

ch

Wojciecha

duszy

lub i

dza

którego pewnie

karyery wioda do pogan

w. Brunona

Francuz czy Burgundczyk,

^^).

czas

rodu, poprzednik Ot-

z

apostolskich misyach na Pomorzu,

zysku

moe

opatem

z

arcybiskupstwo

^a dworze Krzywoustego przez

^3)j

przebywa biskup Bernard, Hiszpan nie

Wadysawa

Polsce przepdzi, przybywszy,

Wreszcie

i

sam

najdawniejszy nasz

ladem Gallus,

kronikarz,

któremu przedewszystkie7ii zawdziczamy dokadniejsz zna-

jomo

dziejów Krzywoustego,

niepospolitym czowiekiem

zarówno wszechwadnemu

zapewne tylko kiej

dworak

;

i

pochlebca,

ksiciu jak

eby

o tem,

by take w kadym

go kiedy

aszcy si marzy

biskupom,

i

ksica

aska

razie

na ja-

stolicy biskupiej osadzia.

piercie biskupi z rk ksicia otrzymali jeli z aski monarchy zawadnli rozlegem! wociami kocielnemi, bogactwem i znaczeniem ponad najmoniej szych magnatów wyniesieni, jednakie Swoi zreszt czy obcy, jeli pastora

i

'•^),

na

stolicy biskupiej

dobroczycy.

zajmowali stanowisko

Suchali go,

nawet po mierci zostao nagromadzonych,-

ra

^6).

W

radzie

to

skarb

wzgldem swego

suyli mu, yli z ich

ksicy

nadwornej

dla niego,

dostatków, przez

prawem

powany gos

i

co

cae ycie

spoliów zabiemieli

biskupi,

przed najznamienitszymi nawet panami, bo chocia nie znali

si na rzeczach wojennych, dla charakteru biskupiego i nanaleao im si to miejsce. niejednej bez wtpienia

W

uki

Smolka. Mieszko Stary

i

jego wiek.

1"

ROZDZIA

194

PASTWO.

III.

mogli nawet wany wpyw na pobonego ksicia wywiera, ale niechby tylko który z nich poway si krnbrnie czoo stawi monarsze, a godno biskupia nie byaby go ustrzega od takiej samej kary, jakaby kadego magnata sprawie

za to spotkaa. Prócz jedynego faktu

sawa

eby

nie

moemy

który z

czajnej

mczestwa w.

Stani-

wprawdzie przytoczy adnego przykadu,

ksit targn

si na biskupa,

jednak powadze biskupiego

nie

w

nadzwy-

stanowiska, ale

w

bez-

wzgldnej ulegoci dostojników kocielnych wobec wszechwadzy monarszej naley szuka tego przyczyny. Ani te wane nastpstwa mczestwa w. Stanisawa std nie wyniky,

e

e

wanie w.

to

porwa si na

król

czczony ogólnie

i

Stanisaw,

powaany

biskupa,

tylko

std gównie,

ów wyjtkowy, witobliwy,

pasterz

swojej

dyecezyi

zgin

pod mieczem królewskim. Jeli na Zachodzie, mimo wzniesionego w gór sztandaru wolnoci kocioa, wizienie lub srogie okaleczenie nie jednego biskupa

w

ssiednich

sze

jeli

Czechach biskup Sewer, po kilkakro zmien-

nych kolei losu dowiadczajc, raz by u ksicia Brzetysawa, drugi raz znów nej

byo udziaem,

w wielkich askach w ciemnicy wizien-

rozpamitywa musia, jak niestae s wzgldy monar'^), to w Polsce pod elaznem prawem ksicem, pewnie

nie lepszy

by

los

biskupów.

Jedynym przywilejem, który biskupów od reszty spoeczestwa odrónia, bya jurysdykcya nad duchowiestwem jak z rozmaitych dyecezyi. Do tego bowiem ustpstwa ^s), samego pocztku od wnosi ju mona tem o wskazówek ,

nagio si prawo ksice, czynic zado prawa wymaganiom

;

tylko

w

kanonicznego

sprawach o dziedzin,

w

spo-

rach o majtek ziemski, musiao duchowiestwo stawa przed zwykymi sdami, zbrodnie za polityczne, jeli winnym by

duchowny jakiejkolwiek godnoci, choby nawet sam biskup,

sdzi

zawsze

ksi

z

naleao

do

przyboczn. Natomiast sdo-

nieswobodn w posiadociach kozwykych sdów ksicych i biskup

wnictwo nad ludnoci cielnych

rad

195

BISKUPI.

si pod tym wzgl-

lub najmoniejsi opaci niczem nie rónili

dem od panów wieckich. Jeli bowiem w kocielnych

laniach

biskupi

niektórych kaszte-

nisze sdownictwo

posiadali

take

i

realne, daniny

i

podatki

i

opatów

wieccy przywilej rzadki, wyjtkowy, nie przywizany bynajmniej z zasady do posiadoci kocielnych, waniejsze za sprawy zawsze byy z niego wyjte i zastrzeone dla sdownictwa ksicego. 'Na wszystkich zreszt posiadociach duchownych ciyy te same obowizki wzgldem ksicia i skarbu monarszego, co i ua wociach magnatów lub wadyków, podwody, przewód, powóz, stan, stróa; budowa zamku, wojna i pogo, poradlne i popatrymonialne, to przywilej ten mieli niekiedy

w kadym

magnaci, a

sowem

dworowe,

odcigay nie

w

ich

dnak ich

a

ciary

je od pracy dla

korzyci panów.

obrbie grodu

bya

rónica,

ksicego

bo

wysysay, 'podatki

cho ludno

i

biskupiej

do budowy odleglejszych

wszystkiego

paciy

nie

daniny równie kasztelanii to

w

razie

;

jeszcze

z kasztelanii tarczeckiej

ksicy tym

wien srebra co roku

grodu,

nie

gdy to je-

tak samo dobytek

w

nich wybierano,

potrzebowaa wa-

potrzeby pocigano

zamków ksicych. Prócz niektóre

coroczny podatek na znak uznawania

np. skarb

tyle lejszy,

byo. Niewielka

ksice

podróe

snego grodu naprawia,

szej

Tylko kaszte-

miay pod tym wzgldom los o byy obarczone obowizkami wzgldem

biskupie

lanie

e

wszystkie

samo dolegay osadom chopskim biskupów

tak i

by to

razie

kasztelanie

j

tego

biskupie

zwierzchnoci monar-

biskupa krakowskiego pobiera

tytuem

w póne

jeszcze lata 10 grzy-

"^).

W niczem zatem nie rónio

si stanowisko dostojników

pooenia wieckich magnatów-. Tu i tam podstaw wszelkiego wpyw^u i znaczenia w pastwie bya potga materyalna, tu na bogatem uposaeniu Kocioa, tam na wociach dziedzicznych i donacyach ksicych oparta. Jedni i drudzy zarówno byli tego dni, eby ksi w swem kocielnych od

13^

KOZDZIA

196

III.

—

PASTWO.

panowaniu ich zdaniem si powodowa, jednych

drugich

i

wszechwadza Icsica równem przygniataa brzemieniem, bimagnatom umiecha si ten sam cel, jedni drudzy slcupom pragnli si z pod tej wszechwadzy wyzwoli, poczuli ju byli si, która w ich spóecznem tkwia stanowisku, ale nie mieli przed sob wytknitego jeszcze programu, któryby ich powiód do walki z ksiciem. Bo jeli ich gniewa jaki wybryk ksicego kaprysu, jeli si ci lub owi zymali na jakie i

i

postanowienie z

monarchy, któremu

ochot przyklasnli, jeli który

inni

w

z nich

radzie

nadwornej

nawet zerwa si

krnbrno jednostek atwo byo ksiciu skarpokona, ci w braku jednomylnej cznoci midzy monowadztwem, w braku zwaszcza tego wspólnego programu, któryby si domaga zasadniczych zmian w stosunku prawnym politycznym obydwóch gazi monowadztwa do do oporu, to i

i

wadzy

monarszej, a za którymby wszyscy jak jeden

by

m

odkd za episkopat polski coraz wicej zasila si pocz ywioami monowadczymi, tem atwiej przyj mogo do porozumienia wspólnego dziaania. Dopóki bowiem reforma Kocioa nie zapucia w Polsce korzeni, dopóki gregoryaskie idee nie przyjy si w jej gruncie, nie mogy si te w episkopacie stanli. Interes ich jednak

wspólny,

i

obudzi prawdziwe hierarchiczne dnoci a biskupi i wieccy magnaci do jednego i tego samego zmierzali celu. Jedyn rónic to tylko stanowio, e tu bya nauka i inteligencya, tam sia fizyczna i militarna potga, oba czynniki wane,

c

które

w

nieuniknionem na

przyszo

starciu z

szczliwie uzupenia si mogy.

trzymaa

w

w jednolitem

karbach

elazna

pastwie wadza

do

wadz

Dopóki

te

Krzywoustego,

ksica

ksipotgi

dopóki

na tak silnych opie-

raa si podstawach, widoki walki byy jeszcze nieró-wne, ani te magnatom lub biskupom o niej si nie marzyo. Ale sobie wyobrazi te same potgi wobec nadwtlonych wadzy

do

monarszej podwahn, wobec panowania

nego do szczuplejszych

o

ksicego,

ograniczo-

wielokro obszarów terytoryalnych,

TESTAMENT KRZYWOUSTEGO.

do

sobie

w

jednem sowem wystawi Polsk

eby przyzna nie

197

e

bez waliania,

podziaach,

wtedy posta rzeczy zupe-

si zmieniaa.

Podzia za kraju by rzecz nieuniknion. Cokolwiek przemawiao za utrzymaniem bezwzgldnej jednolitoci pa-

w aden sposób niepodobna byo zapobiedz. tern bdnem kóku zawsze bya przyszo wadzy ksicej zaklta; dopóki ksi nie mia potomstwa, jak przez dugie lata "Wadysaw Herman w pierwszem maestwie, straszne nieszczcia i przewroty groziy pastwu w razie jego mierci; jeli za mia wicej synów, to trzeba byo pogodzi si z koniecznoci podziau. Có bowiem sta si miao z ksicymi synami z których kady rodzi si ksiciem nic z niego zetrze nie mogo pitna ksicego charakteru. Ksi by czem tak odrbnem od stwa, koniecznoci

tej

W

,

i

wszystkich warstw spoecznych narodu, nie

móg,

tylko

ksiciem jedynie

ksicy

synowie

by

i

,

zawita.

caem spoeczestwem,

lia go od narodu,

dzi

wród

e

narodu

z

znale

y,

taka

tej

by

czem innem

Ksi

i

ten

sta tak wysoko

przepa

olbrzymia dzie-

ksicego

rodu pocho-

wyyny, przeby

t przepa

ktokolwiek z

móg spa

nie

e

Czechach nieraz modzi

zostawali biskupami, do Polski jednak

zwyczaj jeszcze nie

po nad

v/

;

miejsce

dla siebie

;

albo

by

ksi-

moliwoci

tylko to byo, jeli nie si po obcych krajach zrzekajc si swego niezatartego niczem, z krwi razem odzie-

ciem albo nie

wygnany

i

trzeci

przeladowany

czonego charakteru

tua

ksicego,

,

jako pretendent do ksistwa,

mu si prawnie naleao. Niejeden syn magnacki, otrzymawszy w dziaach z rodzestwem ma tylko czstk by prostym ojcowizny, nie móg si ju zwa magnatem

które

i

wadyk

;

dzica, ale

te syn wadyki schodzi na ubogiego dziete midzy temi warstwami spóecznemi nie byo

nieraz

adnej kastowej rónicy

pomidzy rej

i

wiele jednostek stao

warstwy

nale

;

z

w porodku

byo powiedzie, do któksiciem bya rzecz zupenie inna,

niemi, o których trudno

ROZDZIA

198 bo

czyo

krwi ksijc,

Z

tem

poród

z

modsi

i

panowania,

ksii|.

tylko

Jeliby za-

caym

spucizn po ojcu, mogc zosta magnatami ni wadykami,

nad nie

,

rodzestwa jeden tylko odziery

liczniejszego

bracia,

doznawaliby

PASTWO.

si pojcie wadzy

mia prawa

do którego nikt nie

wadz ksic,

—

III.

gorszego

krajem, jako

od

losu

najbiedniejszego

dziedzica,

gdy kady dziedzic by panem w swoim domu na woci a ksi pozbawiony ksicego panowania

swojej

i

,

by

,

wóczg.

tylko

Dopóki jeszcze

y

stary

znacza synom osobnych

w caym trzyma

narodzie,

dzielnic,

byo

silne

wic na swoim

ich

ksi bo

nic

,

móg

potrzebowa wy-

w domu ksicym,

poczucie

dworze,

,

wadzy

jedzi

jak

ojcowskiej,

z nimi

po kraju

na wojn zaprawia ich do rzdów i panowania, tego waciwego krwi ksicej rzemiosa. Nieraz zreszt, jeli który z nich dorós, a zwaszcza gdy si oeni wasnego potrzebowa dworu oddawa mu stary monarcha jak prowincy w zarzd i na utrzymanie, godne ksicego pochodzenia. Tak Wadysaw Herman pod koniec swoich rzdów wyznaczy obydwom synom osobne prowincye, cho Zbigniew by narodzony z naonicy zachowa sobie jednak gówne zarzd naczelny ogólnych spraw pastwa. Po mierci stolice Hermana musia jednak lu-zywousty poprzesta zrazu na i

,

i

,

;

i

jednej tylko szej

i

czci pastwa,

bardziej zaludnionej

kiej jednolitoci pastwa bracia zwizali

wi

i

w

,

e

;

co

jedyn rkojmi utrzymania jatylko przysiga, któr si

bya

o wojnie

zej czy dobrej

prawda wikszej, przedniej

doli

i

pokoju

bd

wspólnie stano-

jeden drugiego nigdy nie opu-

ci ^0). Dopiero z czasem, korzystajc z swej przewagi a zarazem z przeniewierstwa Zbigniewowego, opar Krzywousty stosunek swój do brata na innych zupenie podstawach,

mu

tylko Mazowsze, a

lennictwa

w

da

ycie zasad

domaga si za to od niego hodu wiernoci sam za wówczas caem pastwem zawadn ^i). i

,

wassalskiej,

W kocu,

próbujc wprowadzi

jak wiadomo

i

Mazowsze Zbigniew postrada, wy-

199

TESTAMENT KRZYWOUSTEGO.

tua

gnany

w

si musia

sponiewierany

i

powróciwszy do kraju

obczynie,

umar w

olepiony

wizieniu

przemoc,

i

utrzymaa si jednolito pastwa ^2). Sigajc w dalprzeszo, widzimy równie, e Bolesaw miay, obejmujc rzdy po mierci ojca, mia trzech braci, Hermana,

tylko

sz,

Mieszka

Ottona

i

,

których zapewne albo drobnymi dziaami

wyposay,

albo jako król elazny, niewiele o ich los dbajc,

trzyma na

razie przy sobie

wiemy upowania nas do wniosku, pomarli, to za, co

eby

Dwaj modsi zreszt rycho Hermanie z czasu jego rzdów,

^^).

o

e

nie

mia

do

ambicyi

si u brata osobnej dzielnicy dopomina.

W

i

hartu,

dawniej-

szych jeszcze czasach, po mierci Mieszka I lub Bolesawa

Chrobrego, równie tylko przemoc

w caoci

utrzyma zdoaa pastwo

wyzuwajc modsze rodzestwo

,

znaczonych im dzielnic, na gwacie

byo

jednak

z

i

ksice

z

wy-

bezprawiu niepodobna

góry opiera przyszoci pastwa.

Zasada podziau wspóln

sowiaskim, jako

rzecz

bya

pastwom

wszystkim

w kadym ówczesnym ustroju poliw feudalizmie nie byo

tycznym nieunikniona, gdzie tylko na

ni

lekarstwa. Czechy

i

E,u wyprzedziy nawet Polsk

dziewidziesit upadkiem bezwzgldnej jednopastwa, tu tam bowiem byy jej kresem wydarzetego samego roku na Rusi mier Jarosawa Mdrego,

o lat blisko

litoci nia

i

,

w Lutym

1153 roku,

w

Czechach zgon Brzety sawa

w

Sty-

Jarosaw jednak, ani Brzetysaw swych monarchii na odrbne pastwa, obaj monoci, utrzyma jednolito odziedziczonej

czniu roku nastpnego. Ani nie podzielili

pragnli, o

ile

po przodkach spucizny, obaj zmuszeni tylko byli

swe

wyposay

ksicego pochodzenia. Na mia dziery zwierzchnictwo nad

dzieci odpowiednio do ich

Rusi zatem knia kijowski wszystkiemi dzielnicami,

w

Czechach testament Brzetysawa

ustanowieniem senioratu przekazywa starszemu

z

ksicej

rodziny.

wadz monarsz najksice nie byy

Dzielnice

jednak odrbnemi pastwami, modzi, niedoroli dziedziczyli ich zrazu po ojcu,

gdy

ksita

nie

dziecicej doni nie przy-

ROZDZIA

200

—

III.

PASTWO.

stawao panowanie, i dorósszy dopiero mieli prawo domaga si odpowiedniego swej krwi wyposaenia dzielnice za;

tem przeciodziy pokolenia.

Na

dzielnicowi

uwaa

w

rk

z

rk, wedug potrzeb kadego

do

e ksita

przyszo do tego,

Rusi rychlej

si zaczli za panów osobnych monarchii,

Czechach zapobieg temu stosunek polityczny pastwa do

senioratu dobijali

bdc

monarcha,

lennym tak

móg

rychem

korony, tam tylko po

cesarskiej

si

ksita

e

W pastwie

naruszeniu zasady

ale kady mia w swym panu z innymi ksitami

monarsz,

cesarskim wassalem,

silne poparcie,

si upora.

wadz

o

atwiej

czeskiem zatem dzielnice nie

czonków ksicej roksit, po kilkakro w swem yciu,

straciy pierwotnej cechy uposaenia

kady

dziny,

niemal

otrz}Tiiywa to t, to

z

ow

które przedewszystkiem

jednemu

z nich

dzielnic, przewanie na Morawach,

suyy

udao si

w

narszej, niejeden siedzc

podejrzenia

tuaczce,

monarchy

i

z

do uposaenia dynastyi; nie

z

Ta

z

Icrytyczua chwila, które

wyzu

w

1138

r.,

z

ojcowizny

Czechach

i

^^).

na Rusi przed

dla Polski

w Pa-

Krzywousty dogorywa na

kiedy

na

Czechom ssiadami

dziewidziesiciu mina, zbliaa si

dzierniku

na si

pdzi ywot

kraju

wrogimi

przeciw krewniakowi, która go

laty

ciga

swojej dzielnicy,

wygnany

spiskujc zwykle

wadzy mo-

czasem dotrze do

maestwa

ou

Zbisaw Switopekówn mia tylko dwoje dzieci, syna Wadysawa, który ju 33 lat ycia skoczy niedawno oeni si by z Agnieszk, margrabiank austryack, córk Judyt wydan za miertelnem.

Z pierwszego

z

i

i

póniej po jego mierci za

giem

,

awantarniczego pretendenta do tronu wgierskiego,

Borysa,

maestwie

jednak

z

Mcisawa

Izasawicza.

W

Salome, hrabiank Bergu,

drudo-

czeka si Krzywousty dziesiciorga dzieci szeciu synów czterech córek. Dwóch synów i to najstarszych zmaro ju przed kilku laty, w dziecinnym jeszcze wieku, Leszek i Ka,

i

zimierz

;

dwie córki wydane

byy

za

gnusa króla duskiego, Dobrogniewa

m -

,

Rycheza za Ma-

Ludgarda za Teodo-

TESTAMENT KRZYWOUSTEGO. ryka

syna margrabiego

,

wyj

czek

w

miejsce

ao

m

za

wreszcie

im nawet nie wypado ko-

zawsze znalazoby si dla ksini-

,

O najmodszego

wyposaenie.

byo wprawdzie na

synom nale-

ale czterem

jakim klasztorze,

ksice

si

Mniejsza

minijskiego.

o dwie pozostae córki, bo jeliby

rzystnie

201

Kazimierza

kopotu urodzi si bowiem dopiero przed kilku miesicami nie potrzeba wic byo jeszcze niemowlciu adnego ksistwa wydziela i z dwanie

razie

,

,

dziecia

by

jakich

lat

myle

tem

czas o

,

bo

mona byo

si spodziewa, e skoro doronie, sam si upomni o swoje prawa. Bolesaw jednak i Mieszko dorastali ju na dojrzaych modzieców, rwali si do eniaczki, a i Henryk ju nie

by

dzieckiem, niepodobna

przyrodniego

brata,

wdc byo

dowierzajc pasierbowi, dbaa dzieci

zostawi ich na asce

e

tem bardziej,

ksina

Salome, nie

o zabezpieczenie losu

swych

^°).

Musia wic Krzywousty wyznaczy modszym synom osobne

gówna

dzielnice,

do tego tylko zmie-

troska jego

rzaa, by wyposaenie dzieci pogodzi o

ile

dnolitoci monarchii, niezbdn dla powagi jestatu, dla

potgi

monoci z jeksicego ma-

pomylnego rozwoju pastwa,

i

które jego

dugoletnia praca do dawnej wietnoci podniosa. miertelna choroba zaskoczya go nagle,

ycia,

w

peni

w pidziesitym

si, czerstwoci

i

trzecim roku

zdrowia, przy kolebce kil-

komiesicznego zaledwie syna, kiedy si nawet nie spodzie-

wa e ju ,

i

z

w

z

ju

swojego

lat

a

z

rozsta

Wis.] Ile

i

czy go nie

czy nie

byo

myla

pragn

z

z

yciem

nawrócenia Pomo-

jednak

pozostawao je-

szcze do zrobienia! Kto wie, czy ten stosunek,

morze zwizane

z

tymi planami, które

miay si rozwin. Wpramijao, jak speni gówne zadanie

dokonawszy podboju

midzy Odr

i

latach

kilkanacie

ycia,

mu si

tem co zbudowa,

najbliszych dopiero

wdzie

rza

tak rycho przyjdzie

panowaniem,

Polsk

,

w

jakim Po-

zadowalnia Krzywoustego,

czasem na innych oprze podstawach,

nowej

zdobyczy cilej

z

swem pastwem

ROZDZIA

202

poczy. AY kadym lój,

—

III.

Krzywoustego sigay da-

razie plany

po zawojowaniu Pomorza od

myla

PASTWO.

Gdaska

Odr, na wit Rugi dawnym wiecio blaskiem, ,^'^),

,

e

Cigno

gdzie jeszcze i

wraz

byby

caym Batykiem

swoim ziciem

z

go za

pogastwo

stare

do ziemi pogaskich równie

Obodrytów, po której zawojowaniu

wiedzie

do Szczecina nie

na wawrzynach spoczywa.

jeszcze

królem

,

móg

dopiero

duskim

,

po-

nad

Rwa

si do tych bojów wesoych i pragn w nich odwiey szczliwej modoci wspomnienia, kiedy mu si wszystko umiechao, kiedy z kadej wyprawy powraca do domu z saw i upem bogatym. Po zawojowaniu i nawróceniu Pomorza musia zrazu bohaterskich

te

zamysy

z

Wgrami

panuje.

,

odoy z

i

na póniej, bo wpltawszy si

Czechami

niem przypaciwszy

klina musia

te

klsk

o Borysa,

marne zabiegi, przez

zowrog chwil,

i

w wojn

niepowodzeprze-

lat kilka

kiedy temu awanturnikowi

odda

w maestwo dla poparcia jego pretensyj da si odwie od swych dawnych zdobywczych zamysów. Dopóki od strony Czech Wgier cigle wojna grozia, odkd zwacórk

i

i

szcza

i

cesarz Lotar, przez czeskiego

zacz si sroy

Sobiesawa poduszczony,

mona byo myle o nadudao mu si burz zaegna,

na Polsk, nie

morskich podbojach. Wreszcie

na wietnym zjedzie merseburskim lenny z Pomorza

i

si majcych krajów, przyrzek roczny, ale za to

,

zoy

mu

uawet

cesarzowi

ju

hod

i

zawojowa

paci

trybut co-

Rugii, z tych podbitych

otrzyma lenne nadanie upragnionych zdowasnym orem mia sobie wywalczy.

byczy, które dopiero

Byo to w dzie Wniebowzicia Najwitszej Panny r. 1135; w kilka dni potem, kiedy uczczony przez Lotara, w powrocie do kraju

wjeda

towa mu tam lata

do Magdeburga

,

a rozkaz cesarski zgo-

tak wspaniae przyjcie,

wspominano jeszcze ten dzie

w

e w dugie

kiedy procesye wszystkich kocioów, przy niezliczonych

dzwonów,

bramy miasta

s^):

wyszy na

póniej

miecie arcybiskupiem, jego

dononym

chórze

uczczenie

przed

Bolesaw upojony tem przyjciem, usun-

TESTAMENT KRZYWOUSTEGO.

203

wszy wszystkie przeszkody, które go od upragnionego celu

myla, jak o pomorskich wprzód naleao si rozprawi

oddzielay,

pewno

o niczem

podbojach.

Moe

jeszcze

z

nie

przemyskim kniaziem, który przed kilku miesicami wtar-

gn

by

moe go

do Polski

ziemi zrówna

z

i

stary gród wilicki,

przygotowania do wojen pomorskich

moe

czasu,

w

dopiero

e

do,

morze,

rokowania

z

wymagay

jakie-

Czechami,

które

zakoczyy si zawarciem staego

1137

r.

i

nim do

przyszo, zaskoczya go mier-

niej

mem

Wprawdzie ju Wadysaw by rzaym, ostatnie lata wtajemniczyy go bez wtpienia telna choroba.

mysy

e

móg wic

ojcowskie,

Krzywousty

mie jak

doj-

w

za-

nadziej,

w nim mia spadkobierc swych planów marze, budow przeze rozpoczt pod dach doprowadzi. Na

bdzie

który

i

to

mu

trzeba

a

tu

modszych

W

po-

wstrzymyway go od wyprawy na zaodrzaskie Po-

s^),

koju

wreszcie

kadym

wana,

byo

razie

jednak nieuszczuplonej potgi ojcowskiej,

modsi

byle

eby ze

dochodu,

wyposay naleao

synów

dzielnicami.

by

jednolito monarchii musiaa

ksita mogli

ze swoich

mieli

wyy,

zacho-

dzielnic tyle

jak synom Krzywoustego

przystao.

Grotowy wzór do takiego urzdzenia

w

tem

Czechach.

lada jakim

Bo

zamkiem

i

tam

ale potrzeba

za-

ksita

si

zadawalniali

nie

okrgiem,

z

pastwa by

im byo do

odpowiedniego wyposaenia przynajmniej jakiego znaczniejszego miasta z przylegymi grodami

wyraono, „prowincyi" dze

ywo

mimo

na Wyszehradzie panowa,

i

wach

^^\ a

,

w caem

jeszcze

,

sowem

caej

w

Czechach

i

pastwie uznawano monarch.

tkwio

w

,

to ksicia, który

narodzie wspomnienie

jak si

w

Pra-

na Mora-

W

Polsce

odrbnoci

da-

wnych obszarów plemiennych, oddawano je przecie nieraz w zarzd namiestnikom ksicym, jako osobne prowincye, takiemi

wic

prowincyami naleao

mei. Dla najstarszego usty

Mazowsze

,

wyposay

synów Salo-

Bolesawa przeznaczy zatem Krzywo-

Mieszkowi odda wielkopolskie kasztelanie,

ROZDZIA

204

III,

—

PASTWO.

O Kazimierzu czas byo naleao si jakie uposaenie,

Henrykowi ziemi Sandomiersk.

myle,

za to Salomei

ale

ksica miaa

by wdowa

wymagaa;

y

z czego,

jak tego

godno

jej

wic dostaa si czyca^''). Tak miao

jej

zo-

sta, dopókiby si nie okazaa potrzeba, inaczej te stosunki

urzdzi, nicy

dla tego

i

niemowlciu.

te

wyznaczono

nie

w terytoryach modszym w kadym razie na dostatnie ,

góry adnej dziel-

z

Wszystkie dochody

kiiicego skarbu

synom wyznaczonych utrzymanie; o to

,

starczyy

móg by

spokoj-

bd

nym umierajcy monarcha, e lepiej z nich mogli wyni czeskie ksitka, ale te czeski ksi nie mia si y, równa polskiemu. Wadz monarsz za w obec swoich i

obcych,

w

ksit

obec dzielnicowych

i

ssiadów,

z pra-

wem stanowienia o wojnie o pokoju, odziedzicza po ojcu Wadysaw. Kraków, jako najznaczniejsza ju oddawna stolica ksica, mia by jego siedzib, pod jego te rzdami i

bezporedniemi

lsk

pozostawa

wraz

nad Pomorzem.

nictwo

pewnej, najwygodniej

W

ziemi lubusk,

z

do niego, rzecz jasna, jako do monarchy,

naleao

zwierzch-

obec przyszoci ciemnej

i

nie-

byo pój za starym zwyczajem wic i po mierci Wadysawa,

naj-

czeskim przykadem, a starszemu

monarsz

sawa

za

rodziny przekaza Kraków i wadz Wprawdzie wspóczesne dzieje czeskie mogy

ksicej

z 9').

Krzywoustego odstrasza od zasady senioratu trudno

i

sobie

byo poradzi

za lat kilka

;

do

moga mier

syn jego, który dopiero z pieluch wyrasta

cie zosta monarch. Wszystko wic zaleao od

e

przypuci,

zaskoczy,

to ,

ale

,

w

i

inaczej

Wady-

takim razie

nie

móg

prze-

eby Wadysaw monarsze swoje zwierzchnictwo nad dzielnicami w caej peni zdoa utrzyma. Modzi ksita mieli mu ulega, powaa go jako monarch,

sibra

tego,

adnego waniejszego kroku

nie przed-

w

wojny lub

bez jego zezwolenia,

przymierza na

rk,

na wojnie,

mieli

swoj sowem,

nie

wdawa

si

pomaga mu niego, jak w za-

wszystkiemi siami

by

zaleni od

TESTAMENT KRZYWOUSTEGO. chodnici pastwach wassale od suzerena.

'

205

Mimo

to nie

przy-

szo Krzywoustemu na myl, oprze stosunek dzielnicowych ksit do monarchy na lennictwie. Na cóby to si zdao,

mu hod zoyli

gdyby jeli

nie

mieli

ochoty

wierno wassalsk sucha rozporzdze i

poprzysigli, ojcowskich.

Wszak ju raz nie udaa si próba z lennictwem, kiedy za modych lat Bolesawa Zbigniew zosta jego wassalem. Gdzie

w

tradycyi narodu

i

pastwa,

w

caej budowie jego spoe-

byo gruntu dla feudalizmu, tam czcza forma hodu lennego nie moga go zaszczepi. Wszystko zaleao od aski boskiej sdzi Krzywousty. ni te ufacznej

i

politycznej nie

W

,

jc, nie kusi si czniejszego

obmyla

sztucznych

rodków

dla skute-

zabezpieczenia zachwianej jednolitoci pastwa.

byo te na to czasu, chwila mierci si zbliaa, trzeba byo jeszcze z Bogiem zamkn obrachunek i w jego rce odda przyszo pastwa, losy synów i rodu Piastowskiego. Stao si wic, co odwróci nie byo w ludzkiej mocy. ISTie

Kiedy dzie 18 Padziernika tego pamitnego roku chyli

si do schyku, ju monarchia Bolesawowa nie bya tern samem, czem zastao wschodzce soce dnia tego. Tylekro ju powtórzyo si to samo zjawisko w dziejach narodu, a zawsze po niedugim czasie wracao pastwo ku chwale

j

swej

cy

i

potdze do dawnej jednolitoci. Z niewygas tradyw narodzie ywa jeszcze pami wy-

przeszoci tkwia

darze z przed stu lat i z czasów dawniejszych. Wszebór, Wostowic, Degno, Odolan i inni dostojnicy pastwa, zgromadzeni przy trumnie Krzywoustego, mogli to sobie myle, bo z opowiada ojców i dziadów dobrze jeszcze wiedzieli co si dziao w Polsce po mierci Chrobrego. Ale i to im tajnem nie byo, e w kadym razie cikie przesilenia czekay w najbliszych latach osierocone pastwo Piotr

,

Boleslawowe.

IV

MONARCHIA ZACHWIANA "Wdowia siedziba. Ksina Salome. Zjazd czycki. Modzi ksita. Monarcha krakowski. Przykad czeski. "Wojna domowa. Moni panowie. Piotr "Wostowic. Sprzymierzecy ruscy. Bitwa nad Pilic. Pokój. Zatargi z Piotrem. Zamach na "Wostowica. "Wyprawa winogrodzka. Roger. Przygotowania do rokoszu. Nowa wojna domowa. Kardyna HuOblenie Poznania. Kltwa. Klska Wadysawa. bald. Wadysaw w Kaynie. Król Konrad. "Wyprawa Konrada. Druga krucyata. Mieszko na krucyacie wendyjskiej. Krucyata pruska. Mo-

—

machowicze. Albrecht Niedwied. Zabiegi Agnieszki. Grwido legatem papieskim. Kltwa i interdykt. Przyja Konrada. Stosunki niemieckie. Fryderyk Barbarossa. Wyprawa cesarska. Sromota kryszkowska. Niemoc Polski. Ruskie zamieszki. Wojny Synowie Wadysawa. pruskie. mier Henryka. witosaw i Jaxa. Bolesaw Kdzierzawy.

—

Wród

szeroko rozlanych moczarów u bagnistych brze-

gów Bzury, opodal dzisiejszego miasta czycy, którego na niewielkiem lecz nad obszar zajmoway pustkowia ,

okolicznemi

bliu,

trzsawiskami

panuj
za

piecznie

nieskiej

waami ziemnymi opactwo z kocioem i

stara

w

obronnem

wznie-

warownem poczstokoami, kryo si bez-

stercza gród czycki,

sieniu,

którego

N. Panny, metropolii gnie-

przynaleno. Smutne musiao

by

ycie

wród ponurych trzsawisk zimow por; latem ju czciej wypado któremu z ksit wstpi w przejedzie z orszakiem na nocleg lub krótki pobyt

na zamku

i

pustkowiów, zwaszcza

KSINA do komnat

wdowy

Od niedawna bya

zamkowych.

po Krzywoustym, ale nie zawsze

me w tern samotnem po ich zamkach

i

207

SALOME.

bawia ksina

ustroniu, nieraz przy synach

miastach.

W

r.

rezydencya

tu

Salo-

przebywajc,

si miao

1141 zaledwie

troch ku kocowi zimy, kiedy w zamku nad Bzur wielki ruch i gwar zapanowa, gdy oto zawitaa do stara ksina, a za ni i modzi ksita przybyli z caym dworem, i pa-

e

nów dostojnych zjechao si

co niemiara,

ci mogo

modrzewiowych cianach zam-

si

w

tyle ludzi

ledwie pomie-

kowych budowli. w alu Starej ksinie ju trzeci wdowiestwa rok zmarym ksiciem z caZa pakaa Salome umartwieniu. i ym narodem, który czu ju to dobrze, e z mierci bohaterskiego Bolesawa nowe nastay czasy, duszne jakie zapanowao powietrze, które nie wiedzie czem miao jeszcze wybuchn, jakiemi burzami i zawieruchami. Ksina opakiwaa ukochanego maonka, z którym blisko trzy lat dziesitki w czuem, tyloma dziemi pobogosawionem poyciu

pyn

spdzia,

wym

i

ciko

jeszcze

jej

byo

samej,

mier

wieku

kiedy jego

zabraa.

nie

w

sdzi-

Smutne chwile wdo-

wiestwa zapeniaa myl o zmarym i o pomocy, jakiej na tamtym wiecie dusza jego potrzebowaa. Nie raz to zawspomnieniu maonka popewnie po dniu przepakanym wiconym, stawa cie bohatera przed jej oczyma snem przymknitemi, tak jak wtedy, gdy w ndznych jej si ukaza achmanach, proszc j, by klasztorowi w Mogilnie, dla spokoju któremu z£u ycia nic dobfego nie zrobi jego duszy dobrodziejstwa jakie wywiadczya. Tego „pana" i

,

ukochanego,

swojego

w

którego

w

caej peni majestatu,

od zota

i

purpury,

wród

stroju

gatych

czonki

jak skostniae

lichego odzienia

^),

byo peno,

a

w

oglda w pozagrobowem tuli

skarbcach

jej

eaz

wspaniaym, byszczcym

licznego bogato przybranych do-

stojników grona, teraz przyszo jej zjawieniu,

widziaa

niedawno jeszcze

i

w

brudne

strojów

i

szmaty

opon bo-

dalekich stron przybyszów podziw

ROZDZIA

208 zbiera na swoich

—

IV.

Ale

bogactwa.

te

ju bya

MONARCHIA ZACHWIANA.

ksina

stara

dla siebie samej

i

przed

zmian

i

dla dzieci

losu bezpieczn;

y, jej czci nie brako o dzieci przyszo moga by spokojniejsz, ale kiedy jego nie stao, wszystkiego mona si byo obawia, bo rozmaicie stare podania krajowe o losie wdów modszych synów ksicych prawiy. Wród tego alu, wród tych utrapie, nie dziw, e myli ksiny biegy w strony dalekie, w rodzinne okolice póki

Bolesaw

i

i

i

naddunajskie, do Szwabii, na gród dziedziczny hrabiów Ber-

j przed laty, mod jeszcze

dziewczyn dziewosby Bolesawa do Polski przywiozy. Ju zgas by przed rokiem na swej stolicy biskupiej w Bambergu witobliwy aposto gu,

skd

Pomorza, biskup Otton, hrabiów Bergu krewniak

bliski,

który

Polsk jak drug ojczyzn umiowawszy, o utrzymanie zwizków midzy narodem polskim a panami niemieckimi .dbay, pierwszy zapewne poda myl maestwa midzy potnym wadc Polski a szwabsk hrabiank; i obie siostry Salomei za jej przykadem zasiady na sowiaskich tronach ksiRichinz poj bowiem w maestwo Wadysaw cych ,

Czeski,

ksi.

Zofi Otton Czarny, morawski

Salome nie

miaa pewno powodu zorzeczy witobliwemu biskupowi, e za jego spraw dosta jej si w udziel wietniejszy los, anieli obu modszym siostrom. Pozostajc w ojczynie, by-

aby si

dostaa

w maestwo

któremu

z

milowym zaledwie obszarem wadajcemu,

potnego bya gon, opywaa w

monarchy, którego

tron

hrabiowskiej

nie

ksi

z

niemiecki

bogactwa, o jakich si

którymi nie

móg

ciko byo przywykn

Polsce zdobia

sawa w caych Niemczech

marzyo, oddawali

si moni panowie, wet

hrabiów, kilku-

w

do

tu

jej

kady

do surowego wejrzenia kraju^ któremu

i

kaniali

margrabia lub na-

si mierzy. szorstkich

jej rodzinie

cze

Moe

jej

zrazu

obyczajów narodu, jej

maonek

pano-

wa, ale czas i to musia przeama, a wreszcie na dworze swym miaa niewiasty z stron rodzinnych, w których towarzystwie atwiej byo jej obcem powietrzem oddycha. Jako

KSINA

209

SALOME.

si do ziemi rodzinnej po mierci maonka. si tam od jej wyjazdu zmienio. Nie ju jej ojciec,

nie spieszya

AYiele

y

stary lirabia Henryk,

cerk na

który przed

sam mierci

mniszy zamieniwszy,

habit

dokona

zwifalteskiego ycia

pomarli

;

ksinej

Salomei, na zaniku dziedzicznym

kunastu

modszy

Jakiekolwiekby

brat

jw

ksin, wdow po powaan od morza

w

wada

e

za

i

w

Batyckiego wybrzey

przybranej ojczynie,

skoro na jej wezwanie

zebrao

byo

przy-

bya

czczonym ogólnie monarsze

ma

wida tylu

lat kil-

Polsce

progach rodzinnych czekao

po mierci

od

liczn obdarzony rodzin.

,

tam byaby tylko siostr hrabiego,

jcie,

pat,

Diepold

zbroj ry-

w murach klasztoru ju byli starsi bracia

gos

jej

a

bohaterze,

po stoki Kar-

co znaczy musia

byo na zjedzie czyckim, panów wielmoów na nim si to

i

^).

tskno byo starej ksinie do ojczyzny. Wspomnienia jej zwracay si gównie ku klasztorowi w Zwifalten, w najbliszem zamku hrabiów na Bergu ssiedztwie, ku powanej tego rodu fundacyi, w której podziemiach jej ojca i dziada spoczywary zwoki. Z lat modocianych wspoAle mimo

to

mnienie tego klasztoru,

dla którego

rodzina szczególn

jej

si odznaczaa dewocy, dobrze jej si w pamici i sercu wyryy. Jako wszystkie trzy córki hrabiego Henryka w dalekich ziemiach sowiaskich, nie zapomniay o uwiconem prochami ojców opactwie zwifalteskiem

i

niaymi darami daway

wdzicznej pamici

nieraz jeszcze tej

licznymi a wspa-

ksina Salome a wskutek jej uczu zmary Bolesaw najwi-

dowody, ze wszystkich jednak przyjaznych dla klasztoru

i

ksze do wdzicznoci zakonników zwifalteskich mieli prawo.

Po mierci ma, cilejsze jeszcze pragnc utrz}Tna zwizki, jedn

wysaa

opactwem swych córek Gertrud

ze szwabskiem z

w. Benedykta eski bowiem mski klasztor mieci si w opactwie zwifalteskiem. Xiedo tego, w opuszczeniu wdowiem, coraz czciej i z coraz wiksz dewocy o fundacyi do Zwifalten, by tam welon mniszki

przywdziaa

^)]

i

i

Smolka. Mieszko Stary

i

jego wiek.

1-t

ROZDZIA

21U

IV.

—

MONARCHIA ZACHWIANA.

swych przodków rozmylajc, udaa si

prob

z

do opata

Bertolda, by

przysa

Ottona

znanego jej z lat dawnych zakonnika. niegdy gonej sawy rycerz znany z swej

do niej na czas jaki uczonego mistrza

z Stuzzelingen,

By

to

,

wyprawy do Ziemi witej, pan rzemioso na

rycerskie

woci,

rozlicznych

sub Bo

w

za-

w Zwifalten przywdzia habit mniszy, by za swych wieckich czasów wojownikiem,

jak

mieniwszy,

dzielnym

który

celi klasztornej i

tak

w klasztorze wszystkich braci niezrównan pokor zadziwia. Cho jednak, wiat sobie uprzykrzywszy, kry si w cichych murach klasztornych, wiedziano o nim na wiecie, e by to czowiek rzadkiej wymowy gbokiego rozumu, u ksit i

cesarstwa nawet dla roztropnoci swej

zdrowej rady, któr

i

mia w pogotowiu, wielkiego doznawa powaania. Mistrzem zwaa go te ksina Salome nie dziw, e zapragna go mie przy sobie, kiedy dla siebie dla synów zawsze

i

i

modocianych tak bardzo potrzebowaa dobrej rady. Wyruszy wic Otton w towarzystwie dwóch zakonników do Polski, jeszcze w jesieni 1140, i ju w ostr por, na pocztku zimy,

w

Grudniu

stan

na dworze

starej

ksiny. Przez

miesice zabawili mnisi zwifaltescy

niewesoe

swej opiekunki,

dobrze

zaludnionej

ogóle

Szwabii,

przybranej ojczynie

podróy odnoszc mieszkacom rycerskiej,

z dalekiej

w

Jeli bowiem

wraenie.

w

trzy blisko

tej

nie bardzo

w

Belesawowskiej

mogo si podoba, to szczególnie w porze zimowej tem bardziej wyda im si kraj barbarzyskim, tem wicej, e za dworem starej ksiny wypado im przenosi si Polsce

z

miejsca

suj

na miejsce,

— w lichych

Nagrodziy im tego skarbca

im si jednak

chatach

to sowicie

w

zamkn tylko

i

namiotach,

wybra, czego

skarby,

— jak

sami

to opi-

Numidów obyczajem.

hojne dary dla klasztoru z boga-

kociele maogoskim, i

wszystko relikwie mieli

Salome

przemieszkujc

w

którym pozwolono

tylko zapragnli.

bogactwa

kocielne

unie

sob

ze

i

]S'ie

drosze

do Niemiec

;

same nad

ksina

chciaa im powierzy drug córk Agnieszk, nj-

GOCIE ZWIFALTESCr. ZJAZD CZYCKI.

modsze swe

w sam

dzieci, zaledwie trzyletnie,

rok mierci

w

fun-

macierzyskich Bogu polubia ycie.

To

Boleslawowej urodzone dacyi przodków

eby

211

,

wraz

z

starsz siostr

wic take sprowadzio ich do czycy, gdy tu na zjedzie rodziny ksicej z panami dostojnikami otrzyma mieli odpowied, czy im dadz na mniszk Bolesawow dziei

weczk. Modzi i

ksita

,

którzy na zjazd przybyli

Bolesaw

,

Mieszko, dwudziestego jeszcze roku ycia nie byli dosigli.

to obydwaj ju byli onaci, Bolesaw poj by w maestwo córk ksicia kijowskiego, Mieszko królewn wgiersk córk Beli II. Kto z panów monych przyby do

Mimo

-

,

czycy, nie wiadomo,

to tylko

pewna

zywa. Trudno równie osdzi, czy

si przyjani owdowiaej ksinie nowie z

czy

,

te

dostojników

prócz

nich

,

to z

trzech

zjechali

który z biskupów

czycy.

I^a zjedzie

wej nie

by

musia

zjazd

i

caej Polski zjechali

modym

co prawdopodobniejsza

i

,

jej

synom pa-

zjazd

skada si

dworów ksicych, moe si na wezwanie ksiny

szczególniejsze jej zaufanie posiadajcy i

e

,

go mnich zwifalteski „generale collouium" na-

liczny, skoro

opatów

pody

moni z

panowie,

mdr

postanowiono drugiej

wreszcie niektórzy,

rad

córki

e

los

-

Boleslawo-

oddawa mniszkom zwifalteskim ^). Biedne

igrajc niewinnie, nie wiedziao,

do

moe

dzieci,

jego si rozstrzyga,

cae ycie bez adnych wrae, bez wzrusze adnych ziemskich przyjdzie mu spdzi w grobowem zamkniciu murów klasztornych, czy te dadz je z bogat opraw któremu czy

z

ksit

postronnych

obcych ludzi,

na

w maestwo, w

to tylko,

daleki kraj,

by braciom swym

midzy

w potnym

podanego pozyska sprzymierzeca. Cikie, byy czasy, któ móg wiedzie co jutro przyniestary ksi y, niczego nie potrzeba byo si

dziewierzu

niepewne sie.

Póki

obawia,

chyba niespodziewanych zagonów dzikiego poga-

Prusaków od wybrzea morskiego, lub tuszczy poowieckiej z dalekich stepów od wschodu soca, cho i postwa.

14*

ROZDZIA

212

—

IV.

MONARCHIA ZACHWIANA.

or

Bolesawów nie Czechem skoz spieszno im byo do Polski czyy si zatargi, zgoda zapanowaa. Ale cisza teraz i grogani

dobrze

wiedzieli

znaczy

co

,

;

niejsza od poowieckiej

sk

wisiaa, bo

pogaców

gniewa dobrze pomni, wiedzieli

choby

z

e

i

bratnich

za niemi idzie

rozpleui, to

e kiedy

pomor-

wiaroomnego Zbidobrze, e gorsz od wszyst-

pomidzy ksitami za-

w lad

pogaskiej ziemi, przyzywanie

caego, pamitali,

w

starsi ludzie,

a czasów

bojach osiwiali

targów, wiedzieli,

t sam

byo przegna

nie trudno

kiego plaga wojny domowej

i

chmura nad Pol-

pruskiej dziczy

i

drog, którby przyj si odwayli; skich jeszcze

i

Wgrzynem

ten chwast

obcych posików, spustoszenie kraju

i

domowych zaburze si

nieatwo go si pozby, chyba

korzeniem

z

wyrwa,

w wojnach z Zbigniewem. A któ Wadysaw krzywem okiem patrza

jak na ostatku przyszo do tego nie

wiedzia

,

e ksi

wróy byo pokoju zgody czyckim gono ju o tem mówiono. Cokolwiek przyj miao, trzeba byo na to si przygotowa. Mia on swoich na których móg liczy to i modszym ksitom

na modszych braci, nie na dugo

i

na zjedzie

,

,

obejrze si naleao za sprzymierzecami. Nie bez przyczyny

te

pobrali sobie tak zawczasu dziewki z Rusi

mogli si spodziewa, król Bela

nie

e

opuszcz

ich ani wielki

w

knia

potrzeby,

razie

a

z

i

Wgier,

kijowski, ani

przynajmniej

wasnym ziciom pomaga nie bd. Rusi niepewna jeszcze rzecz bya, z ruskimi ksity nigdy nie do byo przyjani i krewiestwa bo od czasów Jarosawowego podziau, za wnuków jego i prawnuków, coraz to inna kniaziowskiego rodu wydobywaa starszemu bratu przeciw

Tylko

z

,

si na

ga W

tron kijowski.

nomachowicze

byli

chwili

mierci Krzywoustego, Mo-

gór na Rusi

,

ju pitnacie

gao, jak stary Wodzimierz Monomach leg z kolei

synów jego,

dobie-

dwóch

a

Mcisaw (1125—1132) Jaropek i

zdoali siew Kijowie utrzyma. Nie dziw wic,

pod koniec ycia brata si rys, którego z

lat

w grobie,

sw

z

e

(—1139), Krzywousty

Monomachowiczami,

córk oeni

i

dla którego

w

bo tak

i

Bo-

cikie

MODZI KSITA.

213

zawikania z AYgrami i Czechami si wplta take by wnukiem Monomacha. On to wic jeszcze zapewne upatrzy Bolesawowi midzy córkami którego Monomachowi,

on

cza,

Mcisawa

w

chwili

na

sam

to

powinowactwem

poparcie

mogli

jego

pociechy, bo wujowie jego

do skutku. Tak

modzi

,

— 1113), od

z tego i

wiadomo nawet, czy wówczas jednak rzeczy si zmieniy. wielki

jak

mieli

W

dzielnic.

postradali

w

tron

i

ju nie

Mebawem

miesice po

cztery niespena

knia Jaropek,

wnu-

lat

na Rusi wszelkie znaczenie

stracili

Krzywoustym umar ci Monomachowicze

cho

,

mia

bracia cioteczni, synowie

i

wic

zwizani

Wadysaw za

urodzony, niewiele

kowie wielkiego kniazia fSwitopeka (1093 blisko trzydziestu

ksita

wielkim kniaziem kijowskim

liczy.

by

ksiniczki

z ruskiej

z

jeszcze nawet przed

i

mierci Krzywoustego

byli bliskiem i

moe maestwo

czy Jaropeka,

zgonem swoim przywiód

a z jego mier-

kijowski

i

w

swoich

Smolesku ksit polskich pomoc. niewielk mogli by dla modych Kijowem zawadn teraz Wsiewood OlegowiGz, knia czerdziedzicznych

niechowski

dzielnicach

Switosawowej, której jeszcze nigdy kijowski nie dosta si by w udziel. a-

z linii

,

przedtem tron

dnych te zwizków nie

mia

wski, wiedziano zatem dobrze,

wiza,

Perejasawiu lub

z

ni

e

dom

dotychczas

bdzie mia poparcie wielkiego kniazia

ten

ksit

Piasto-

zdy je

kto pierwszy

i

za-

podle-

Modzi ksita pragnli ubiedz Wadysawa, przeznaczajc najmodsz siostr na oblubienic witosawowi, synowi wielkiego kniazia ^).

gych mu

Taki

wa

ruskich.

ju w trzecim roku po mierci Bolesawa panow jego rodzinie. Wadysawa wszystko od przy-

rozdzia

rodnich braci dzielio, z

zwyk,

tradycyjn

i

pochodzenie od innej

w

rodzinach

matki

ówczesnych

,

wraz

ksicych

znaczna równie w wieku rónica nienawici ku macosze, przyczyniaa si niewtpliwie do tego, e uczucia rodzinne w stosunku najstarszego Bolesawa do braci podrzdn odgryway rol. Bo trzeba zway, e Wadysaw wawym i

ROZDZIA

214

—

IV.

MONARCHIA ZACHWIANA.

ju by modziecem kiedy Bolesaw lub Mieszko zaledwie po ziemi peza zaczynali. Kiedy oni podrastali, Wadysaw zdaa od nich pdzi ywot, moe ju nawet majc ,

te staremu ksimodszem rodzestwem nie zy ciu pomagajc w mia ich za obcy by im si tak, jak si yje z rodzin kadym razie dosy lat dojrzaego wieku przeobcych. pod ojca panowaniem, eby czu to dobrze, e czem sobie od ojca jakie zamki wydzielone, lub

rzdach

;

z

i

,

W

y

innem

by

ojciec, a czem pastwie na dziay pokrajanem.

zupenie monarcha tego odlewu co

innem przyszo

by

Jedna wola ojcowska

bya

a

nicach wgierskich

w

jemu,

pastwo cae, od

na

po morze,

wów przystp otworzy Rusi Czerwonej, ani si

do którego

od posad lutyckich

,

jej kto

,

gór na gra-

or Bolesaa po grody

poway,

przeciwi

bo pami-

tnym by wszystkim los Skarbimira lub Gniewomira. I Wadysawowi miao wszystko na caym ziem ojcowskich obszarze ulega, ale kiedy posaniec ksicy rankiem wyjecha z siedziby monarszej w Krakowie, to go ju poudnie mogo zaskoczy w posiadociach którego z modszych ksit, gdzie rozkaz monarszy spotyka si z wol innego pana. Sucha

któ jednak móg

go mieli bracia przyrodni,

rczy to

za ich

ulego

jeli za któremu spodobaoby si stan oporem pewnoby jego stron wzili dvv'aj inni bo wszyscy trzej ;

,

prawdziwie po bratersku yli pani

Pock

której

i

Sandomierz, sawne,

siedziby nad

Wart

,

W

która do

otuchy.

ta, to

i

najpotulniej

zawsze inny

by

ich

potne

za niemieckiej

,

któremu

nie

mocy

grody,

w rku

krnbnoci przeciw

A choby

e

i

by

te stare

dwory, a

ksi-

bya moc niemonarsze moga doda ich

sprawiali

si modzi ksi-

teraz los monarchy, nili za cza-

ksicej wpywao, tem teraz cztery podzieli musiay si Wadysawowi zaledwie poowa, pewno mniej ni

sów Bolesawowych. Co bowiem dawniej do jednej skarbnicy

z jej

przecie

na których od wieków Piastow-

skiego rodu praojcowie panowali,

maa,

matki

za

i

tskno byo,

dostao si panowanie.

synów

ce

rad,

szli

MONARCHA KRAKOWSKI.

poowa

ojcowskich dochodów dostaa si

ju by

i

skarb

w

obcych

dary, które

w

swojej

taki

ju byo

nieatwo

,

ze-

Bolesaw i przybyszów zadziwia zdumiewa, rozrzucajc hojnie

jakim

,

saw

dzielnicy

ciga

dla siebie

dochody

Pamita Wadysaw pewno nasucha si

stryja

moe

przy starym ksiciu nie wolno

Zbigniewa,

pamita

kady

jego roznosiy szeroko, teraz

nych

;

mogo

dalekich stronach

byo.

szczupej

mina

udziel. Nie

na dworze monarszym takiej jak za niedawnych

jeszcze czasów wszystkiego obfitoci

bra

w

215

dobrze,

e

o

ksi

wszystkim

i

z lat dziecin-

nim do syta,

byo

cho

imienia jego wspo-

byo

dopóki dano

stryjowi na

wasnej siedzie dzielnicy, dopóty wichrzy i miota si jak wróg najwikszy, i odtd dopiero sta si Bolesaw potnym i

sawnym

tak

,

ywa,

odkd tak

jego

wiea

si pozby. Na dworze ojcowskim przechowywaa si jeszcze tradycya

czasów Bolesawa Chrobrego

e

dysaw,

ten wielki król

,

z niej

;

wiedzia zapewne

Wa-

wszystkim za wzór stawiany,

syn jego Mieszko, a zapewne równie dziad stryjeczny Bolesaw miay, sowem wszyscy, którzy odziedziczyli pastwo, na dziay modszych braci poszarpane, zanim cokoli

i

wiek dla sawy swego imienia, dla potgi monarchii zdzia-

a

zdoali, wpierw musieli niedogodne

ksitka

dzielnicowe

usun. I

Wadysawowi nie brako do tego mia tyle ambicyi eby o

nawet sam nie

,

cowskiego majestatu zamarzy,

kobiet, która adnej

nie

to los

ochoty,

a

gdyby

przywróceniu

oj-

postawi u boku jego

zaniedbywaa sposobnoci,

eby

kad iskierk ambicyi w jasny pomie niepohamowanej dzy rozdmucha. Maonka Wadysawowa Agnieszka pochodzia

z

dostojnego Babenbergów, margrabiów austryackich

domu. Ojcem

bonoci,

jej

by

margrabia Leopold

dla której go póniej

w

poczet

III,

zarówno

witych

z po-

policzono,

z potgi synny, która go po mierci Henryka Y w rzkandydatów do tronu cesarskiego postawia. Inni myleli wtedy o koronie dla niego, on sam do niej si nie pi;

jak

dzie

i

EOZDZIA

216

i

nie dziwno

—

IV.

byoby nikomu, gdyby by margrabia

wówczas na

cki zasiad

wdow

,

Staufów, Agnieszk

,

która go

w dugiem

dziatek

obdarzya.

pyna w yach ony Wadysawa wnuczka Henrykown

dobrze

,

ków na si si

swym

e

tronie cesarskim siedziao.

o

koron

blaskiem

,

to

on rodu

z

poyciu maeiiCesarska i

,

od dziada

pamitaa,

którego pewno jeszcze dobrze

za

salickiej ostatni,

Szwabii Fryderyku

po ksiciu

omnaciorgiem

skiem

krew

wygasej dynastyi

,

austrya-

bo mia

tronie cesarskim,

zmarego cesarza córk dziedziczk

MONARCHIA ZACHWIANA.

zatem

wiedziaa

jej

to

poczwszy,

cztereci jej przod-

A cho

ojciec nie poku-

przecie majestat cesarski nie przesta

owieca

jej

w

Po dwunastu bowiem

rodziny.

miesicy przed mierci starego Bolesawa wstpi na tron brat jej przyrodni Konrad ze Staufów domu, jej matki syn rodzony. I niedugo trzeba

latach

rzdów

byo czeka

Lotara,

na

to,

kilka

eby si pokazao

e

,

na dobre wysza

Babenbergom ta ze Staufami wspólno macierzy. Ledwie Konrad na tron wstpi, zaraz da dowód pamici o matce dzieciach z drugiego maestwa, nadajc bratu naszej i jej Agnieszki Leopoldowi

dziczy,

godno

który

,

po ojcu margrabstwo

margrabiowie austryaccy byli zaleni.

benbergowie

w

cesarstwie

na polskim osadzona

trze na

waga

jej

to

i

tronie,

wnuczce

ma

odzie-

ksicia bawarskiego, od którego dotychczas

wobec

i

miaa temci

siostrze

Gór,

byli teraz

Ba-

poczucie tego ich siostra,

wic

byo czem bya

boleniej

cesarskiej

,

papo-

niedawno zmarego jeszcze tecia

majestatu.

Czego mona bya spodziewa si po dzielnicowych ksitkach w najbliszej rodzinie miaa tego Agnieszka wymowne dowody. Niedawno, w.r. 1140, siostr jej Gertrud poj by w maestwo, wstpujc na tron ksicy, czeski ksi Wadysaw. I on mia pod swojem zwierzchnictwem na Morawach dzielnicowych ksit, gdy zwyka bya rzecz, e modszym lub ubocznych linii ksitom na Morawach ,

dawano uposaenie, tylko bratu swojemu stryjecznemu

i

imien-

MONARCHA KRAKOWSKI.

217

nikowi, synowi Sobiesawa, swego poprzednika na tronie ksi,-

cym, go

by Wadysaw

wyznaczy

mie

Otó

pod okiem.

blisko

dzia

w

eby

Czechach,

miny

nie

dwa lata, a modwa inne jeszcze

ksita mody Sobiesawowicz ksitka z Przemylowiców rodu pozazdrocili Wadysarawscy

i

,

wowi korony

sprzysigszy si

i

poród

skimi, jednego z

siebie

krnbrnymi panami czeksiciem obwoali. Podobno z

nawet pobudzili ich do tego panowie, a szczególniej pierw-

pomidzy

szy

Xaczerat

nimi

zrzuca ksicia

ale

;

ksita

rad co roku to

innego wynosi, byle

z tronu, to

nego pana bez wasnej woli

zachciankom

byby

który

,

mie potulmonych

powolnego ladajakim

i

dzielnicowi, skoro tylko o buncie

si do niego rki przyoy, bo zawsze zyska. I le byo z Waw Pradze dysawem pokonany pod Wysok, musia zostawi a sam do Niemiec pogoni po pomoc do cesarza Konrada. Jako warto byo cesarskim by szwagrem Konposyszeli, nie wahali

przy zaburzeniach

mona byo co

on

,

,

;

rad krzywdy jego

znie

chcia

nie

wojskiem wielkiem

z

i

przywiód go do Czech, gdzie ju Gertruda, w Pradze zamknita, ledwie obroni si moga oblegajcym miasto ksitom gdyby nie pomoc niemiecka niedugo byaby si ,

;

podda musiaa

mem i

za

Wadysaw

si wtedy

wic

i

na wygnanie.

czeski, co to

bawic dugo

s

dzielnicowi

Przekona

ksita^

w

przyszym roku odpaci im to krwawym odwetem wygna ich z dzielnic i cae Morawy z Czechami pod swoim zarzdem poczy *). Czy nie móg ten przykad umiecha si naszemu nie

,

,

Wadysawowi

i

jego

ambitnej

przykadu ochoty do tego

by

Agnieszce, jak

siostr

,

to

i

mowi

i

nawet raz albo drugi chach take

wylec

kiedy im

Król

i

bez

Konrad takim

uj

si za jedn daby zgin, gdyby mu noga si powina. Na szwagra w Czedrugiej

móg liczy, odcign

e

brako.

Gertrudzie bratem

a przynajmniej

wao si,

nie

maonce,

z

,

nie

gdyby tylko jeszcze

j

Ru

pozyska,

od pomagania braciom,

swych

dzielnic, jak z procy,

a zdai

sam

ROZDZIA

218

MONARCHIA ZACHWIANA.

IV.

Wadysaw

bdzie jedynym w caej spucinie ojcowskiej panem. Co z brami uczyni zamierza, czy chcia im w kocu zamki odda na pobyt

jakie

im gotowa,

wyzu

,

z

utrzymanie

czy gorszy los

,

osdzi. Nie wiadomo równie doka-

w jaki sposób przyszo do wybuchu wojny doczy Wadysaw wprost uderzy na braci by ich dzielnic przez ojca wyznaczonych, czy te waciw,

dnie, kiedy

mowej

trudno

to

i

i

,

katastrof poprzedziy jakie zatargi

kompetencyi

i

wadzy modszych

a

granice ich ziem,

nadto

mogy

spory, do których sprawa

i

ksit

,

a

choby

tylko

Ju

dostarczy powodu.

cika

pod wiosn 1141 roku, jak widzielimy,

duszna pa-

i

lada chwila zdawao si, e domowych wybuchu. By moe, e niebawem rozpoczy si jawne i grone zatargi, zdaje si e na pocztek ich patrzaa jeszcze ksina Salome, która w tak

nowaa w przyjdzie

Polsce atmosfera,

do walk

,

niepewnej chwili, 27 Lipca 1144, synów odumara^).

Kiedy jednak przyszo do wybuchu walki

e

modzi

ksita

mierzeców, Naczeratów

ko

licznych

po ich stronie

sn,

jak

w

i

,

silnych

w

stanli

najmoniejsi

to

pewna,

kraju znaleli sprzy-

Czechach, tak

i

w

panowie,

Polsce nie bra-

wieccy i duchowni panowde modym Bolesawicom podali rk, idc za hasem, danem przez swych przodowni ków, bo i sdziwy arcybiskup gnienieski, Jakób ze nina i dzielny wódz Bolesawów, wsawiony druh jego bohater skich bojów, wojewoda Wszebór, przy modszych stanl ksitach a za wojewod nie dziw, e poszo rycerstwo pod rozkazami jego walczy przywyke zwaszcza panowie którzy w dzielnicach modszych ksit mieli swoje woci jak Szawe z Koskiego, syn Prandoty, Dzierykraj, Zbilut i**).

,

;

Janusz, Trojan

i

wielu innych wraz

kadem Wszebora. Moni panowie, wieccy

i

z

nimi poszo za przy

duchowni zarówno,

mieli

inmodszych ksit teres. Jednym drugim niemi bya elazna ksit wszechwadza. Czem bardziej wzmagay si ich bogactwa, czem

w

najywotniejszy wasny

popieraniu

i

MONI

219

PANOWIE.

wiksze z aski ksicej w rku ich nagromadziy si obszary, czem wiksza ulegaa im ludzi moc, z garstki czela-

w

zabranych

dzi lub

boju niewolników rozrodzona, a na ob-

szarze ich dóbr rozsiada,

wol ksic.

ich

olni przepychem

ski

w

sta

I

,

tem ciej im byo korzy si przed byo na to, by dwór nawet cesarjeli si któremu z nich zdarzyo

w

niemiecki kraj pojecha

mogc

wadców potnych

ich za

byo

i

ksit

ich znaczenie przed tronem

pój

rad

za ich

mu si

,

to oni

speni

,

czyni

to

to

bya

tak, jak

si wydziwi,

go

sucha,

nili

;

to

jemu si widziao, a

na

sprzeciwi

;

postanowi,

polscy

i

Jeli ,

za

nakaza,

ruscy boja-

gdy knia bez

wtedy ochoty

nie mieli

i

co

panowie pewno si od nich nie

ró-

ksina Salome, kiedy ich do czycy narad. Ale niebezpieczna bya rzecz ksiciu si choby najwiksze kto mia dóbr obszary, cho

wiedziaa

woaa

co

ksi

dobra wola jego, nie podobao

musieli bez szemrania.

wiedzy

i

Chcia

monarszym.

mieli

czeme

znacznych, ale

rowie tego czasu srodze si na to zymali ich rady

patrzc na

obcy,

poselstwie,

ich bogactwa, szczodroci ich nie

o

tem

mnogo roio si na jego dworze, a z danin ludzi e i swoich starczyo podlegych tyle si co rok zbierao wyywi i odzia dostatnio i sporo jeszcze zostao na sprzeda dla kupców przyjezdnych, cho koni i byda bez liku paso si na czyich pastwiskach, cho rynsztunku i tkanin czeladzi

,

przedziwnych

w

i

opon bogatych, zota

skrzyniach, jak bez

maa w

srebra tyle kto

mia

ksicym, cho

kogo

i

skarbcu

sta na to byo, by i Pana Boga pochwali i przed ludmi si poszczyci domów Boych i klasztorów fundowaniem, cho

sowem u siebie takun by panem, e niczego nad to ani pragn ani sobie marzy, to jeli mu wypado stan przed sdem ksicym, nie byo sposobu wywin si od wyroku, jaki na wyda monarcha. Mniejsza o to, jeH trzeba byo wtedy niejednemu krew zasiedmnadziesta zapaci, cho

kto

i

kipiaa rzenie

w yach, samo

bo

choby

ju mu koci w

go to nie gardle

zuboyo,

stawao

;

a

to

có

upoko,

jeli

EOZDZIA

220

takiego pana

—

IV.

MONAECHIA ZACHWIANA.

ksicy

pachokowie

do lochów wtrcili, nie-

gow naoy,

jednemu przecie przyszo i gdy zakonnicy

potem pociech sztorach za

,

dusz

saw,

toczyy si boje,

stan na

znaczeniem

e

by

mu si w

gowie,

mu byo patrze

naul^

mu

bogactw

monych panów trzymaa,

wodz

tyle

zwyciskich bitw

cie do ksicia-bohatera,

czy

e

dziwna,

Osabi wadz celem. Niczego te

ksita

modsi

surowo w

dzielnicach, ale

Kady

zaleni.

eby

kar-

wojownicy, którzy pod jego

go

i

przywizani

kochali

i

byli prze-

acniej im

byo

w

gro-

odetchn.

swobodniej zapragnli

wspólnym

bardziej

poda

tylko

na losu

któremi nie-

dostatków oglda.

ksic,

nie

jaki

przestrog:

i

przed jego ugina si wol. Ale kiedy Krzywousty leg bie,

e

powsta

ndz,

i

oczy,

i

stoczyli,

czcili

kto wie,

do e

Nietylko wreszcie dowiadczona Bolesawa

bach

ry-

które

dostojnikiem. Ale

na upadek swój

swych

wzrost

by

by

niepowrotn zmian, bo wyupiono

gdy cigy

puków,

mogo mu si wydawa,

powód jego na ksicia obrazy,

dane

wojn

Kiedy wiód na

jego dla wielu na dugie czasy

nie

dostojestwem doró-

i

przeciw monarsze, którego pierwszym los

za dawniej-

Pomcrzanami

wojownicy jego za nim choby przeciw

ksiciu pójd. I zawrócio

tam

z

czele rozlicznych jego

rozkazów wojewody suchay, on jest ksiciem,

Któ

kiedy jeszcze

Skarbimirowi wojewodzie.

cerstwo, kiedy

mia

niewielk

i

fundowanych przeze kla-

jego godzinki odmawiali.

szych Krzywoustego czasów,

wna

w

utrzymali

ich wszystkich

nie mogli

si

w

,

jak

byo

eby

wyznaczonych

jak najmniej od ksicia starszego byli

mao komu

z nich

z

panów

by

strasznym,

ksit

pewno nie byby da rady Skarbimirowi. Jakiekolwiek kto z panów woci i bogactwa posiada, maluczkim by przy ksiciu Bolesawie, ani tego,

aden

co

z dzielnicowych

mia

,

z

potg

ksicia inaczej

jego

móg porówna

ju spoglda

i

rzone ziemi obszary, które

ksi

na dzielnicowego

mu myli panowa, niezmiedziery. Przytem modsi

nie

niezliczona ludu liczba, 'któremu

;

przygniataa

ksi

MONI

ksita

PANOWIE.

221

byy niebotka,

z chopicych zaledwie lat wyobawy przed zymi starszego ksicia zamiarami, adnemu z wielmoów pewno i zego sowa nie rzekli, potrzebujc ich rady, poparcia a moe niebawem czynwarto pod takimi panami. nej ornej pomocy to

dreli

rose,

z

y

;

Wadysaw

i

natomiast, jeli

Ksi

marzy

przywróceniu

o

w

caej

peni ojcowskiego majestatu, jeli go bodo uszczuplenie potgi monarszej przez dziay modszych braci, to tern bardziej pewno praw

w stosunku z panami nie mia ochoty nic z dawnych ksicych uroni. Choby z brami w najprzykad-

y

niejszej

byo pozby si

warto

zbiera,

si

myla

zgodzie,

to

niejeden z

sobie

có

takiego pana,

wielmoów, jeli si gdyby mu

dopiero,

modszych ksit wyzu z ich dzielnic udao jeszcze wikszem brzemieniem zaciyaby ;

,

jego wszechwadza.

monych paza tem eby

Najywotniejszy wasny interes przerzuci

nów do obozu Bolesawiców,

szo jednak

nie

od razu wszyscy magnaci jak jeden

m

,

po ich stronie

sta-

nli. Prywata bez wtpienia stanowia o wszystkiem, ale

wanie ten

powodu

z tego

lub

ów magnat

nie

nie

mogo si obej mia do drugiego

te

eby

bez tego,

urazy osobistej

wic widzia swoich nieprzyjació w obozie modszych ksit ju to samo cigno go na razie do i

zawici, jeli

,

ya

^Yadysawa.

wprawdzie

wykli

tradycya

jeszcze ,

i

widzonemu wojewodzie, zaledwie

te czasy

najstarsi

ale

pamitali

,

nawet

ju

nikogo

z

z

dziecistwa

tych nie byo,

waniejsz rol odgrywali, Krzywoustego wypleniy wszelk tradycya solidarnej którzy za dni Sieciecha

zacyi

y

czasów

Wadysawa Hermana kiedy to panowie przybyli knowa spiski przeciw monarsze jego zniena-

sabego

monowadztwa

zreszt,

upyno,

e

przeciw

wadzy

monarszej.

od mierci Krzywoustego

dla niejednego

zatem

sowo zmarego monarchy,

witem

którego ze

niem suchali zgromadzeni przy jego

ou

rzdy

organi-

Do

zwa-

dopiero kilka lat

jeszcze

zami

a

w

byo

ostatnie

oczach, z

ka-

raiertelnem pa-

ROZDZIA

222

IV.

—

MONARCHIA ZACHWIANA.

w którym

nowie, testament ukochanego ksicia,

najstarszemu

synowi odda panowanie, wszystkich do posuszestwa ulegoci wzywajc zarówno modych ksit, jak biskupów i

,

i

panów.

Niejeden wreszcie magnat

myla

wowych

e

z

Wadysa-

prowincyj

trzyma si swojego pana, potniejszego od modszych ksit, ni rwa si do buntowniczych knowa, w których mona byo gow sobie zapewne,

bezpieczniej

naoy. Tak po magnat owego ziowskich a z nim

czasu,

skarbów,

caa

Wadysawa

stronie

sta ów najznakomitszy

ów bogacz synny, pan cesarskich kniaznany nam dobrze Piotr AYostowic, i

klientela Piotrowa,

wszyscy krewni jego

i

przy-

czy

jaciele.

Có

tami

lub z

obcymi

jej

bowiem miao Piotra z modszymi ksiksin Salome. Obc mu bya szwabska pani, synowie, le na ich dworach o Piotrze mówiono,

przezywano go zbrodniarzem, który niegodziwymi sposobami tyle

skarbów nagromadziwszy,

wanie kocioów,

baga.

eby Pana Boga

Inna rzecz

jego

siostrzeniec

mie

nad

musi ich

rodzony,

sob panem,

dworze

za swoje otrowstwa przeto by Wadysawa mu byo

najmilej

bo pewnie wuj monarchy przed wszy-

ksicym. Kady

samem, co

dla

na fundo-

ksiciem "Wadysawem. Wszak

z

innymi magnatami najwiksze

stkimi

uywa

ksi

inny

mia zachowanie na byby dla niego tern

kadego, pierwszego lepszego magnata, jeden

Wadysaw by mu krewniakiem a w dzieciach WadysaMieszku, ta sama krew po wowych, w maym Bolesawie babce pyna, co w witosawie, w jego wasnym synu. ,

i

Jeli

wic

owy

wyjecha, jeli

staremu Piotrowi ich noc

wypado razem

z

zimowa zaskoczya

ukadali si na mchach wygodnie obok

siebie

i

ksiciem na

w

lesie,

to

skracali so-

gwarzc wesoo, jak wuj z siopo mierci Krzywoustego fundowa

bie czas rubasznymi artami,

strzecem.

Kiedy Piotr

pod Wrocawiem klasztor benedyktyski

móg mu

do uposaenia nowej fundacyi,

tratn karczm polnick

,

Wadysaw

,

obdarzajc

na uczszczanym trakcie

z

j

poin-

Wro-

PIOTR WOSTOWIC.

cawia do

Lignicy, wraz z czterema

223

przylegemi wociami,

pó woci trzebnickiej. W Wrocawiu by Piotr namiestnikiem ksicym, majc sobie powierzony nadzór nad wszystkiemi kasztelaniami caego lska, tak, e w Magdeburgu uwaano go za udzielnego ksicia lskiego.

w

zamian za

te

Nic

dziwnego,

ani Piotrowi

ani

domowe wybuchy,

kiedy zaburzenia

marzyo si opuszcza swego

nie

te pewno

e

nikt

stron modszyci

siostrzeca,

przecign go na by gówny filar Wladyktórego istotnie wasny

nawet nie usiowa

ksit, bo

to

sawowej potgi, jedyny magnat, interes czy najcilej z krakowskim monarch. Nie sam Piotr jednak by Wadysawa stronnikiem; cho wiksza magnatów poczya si z modszymi ksitami, niejeden za przykadem Piotra pozosta wiernym najstarszemu synowi Krzywoustego. Zawrzaa wic wojna

cz

domowa

w waciwem

sowa

tego

znaczeniu,

którzy przed dziesiciu laty walczyli

cerze,

wodz

regu pod

panowie

w

i

jednym

rysze-

niedawno zmarego ksicia, zmierzali si

teraz ze

sob w krwawym

boju, pod przeciwnymi znakami.

Dugo

leniwie

wloka si

bratnia walka bez znaczniejszych

i

po jednej lub drugiej stronie powodze.

góów,

kach taki two przez

Me

znamy jej

szcze-

nam poj e w ówczesnych stosunstan poredni midzy wojn a pokojem móg akilka lat si przewleka. Od czasu do czasu tylko

ale nie trudno

przychodzio zapewne tu

,

i

ówdzie do znaczniejszego

starcia^

zreszt drobne utarczki przy obleganiu nadgranicznych gro-

dów nicy,

upieskie wycieczki

i

stanowiy

w

gówn tre

gb

nieprzyjacielskiej

tej kilkuletniej

Obie strony bowiem unikay

sn

walnej,

dziel-

wojny domowej. rozstrzygajcej

wyczekujc cierpliwie, rycho si okolicznoci tak e z wikszymi widokami powodzenia bdzie mona wszystko stawi na kart by na miazg zgnie nieprzyjaciela i stanowczo pokona. Na razie modzi ksita ju z tego byli radzi, e wypowiedziawszy bratu posuszestwo, z pomoc panów i biskupów zdoali si utrzyma w swych bitwy,

zo

,

,

ROZDZIA

224

dzielnicach

e

przynosi,

w

obronno

i

cho pojmowa nie

dobrze,

móg

MONARCHIA ZACHWIANA.

nich zajli stanowisko jaki

odoy

stanowcz;

mu

aden

z

ywioów,

brami rozpraw,

Wadysaw mia ksit wszyscy strzech szwagrów nie móg

Jeli o sprzymierzeców chodzio,

siedzi opucili.

Wadysaw

siami do boju wystpi.

z znaczniejszemi

wicej po swojej

ich

;

uszczerbek jego powadze

to

odrazu poskromi opornych

wola take na póniej

aby móg

—

IV.

to

modszych

stronie,

wprawdzie

z

pomódz, kiedy zamieszki wojny domowej wybuchy, bo

Wadysaw czeski gorsz jeszcze wanie w owym czasie u siebie, walk

z

i

mia

groniejsz burz

wieo

Wolfami, a Henryk Austryacki,

na ksistwie

musia dobywa

bawarskiera osadzony, wszystkich si

by

Konrad zajty

król

eby

,

si od Welfów obroni. Do Konrada wreszcie gotów by si chyba w ostatecznej potrzebie, i od szwagra bowiem wasnego nie dobrze byo domaga si a-

Wadysaw uda ski

i

dobrodziejstw, jeli go cesarska

nawet Krzywousty

zoy by

zdobia korona. Sam

wprawdzie

w

ostatnich latach

Konradowemu poprzednikowi hod lenny z Pomorza, ale uczyni to tylko w tym celu, eby z tej strony usun wszystkie przeszkody w wykonaniu dawnych planów co do zaodrzauskich zdobyczy. Polska jednak szczycia si z tego, nikt jej nie

zdoa ujarzmi,

Krzywoustego

em

w

e

od nikogo

wdzicznej za

to

w

plany ojcowskie,

chowano pamici,

nie

o

nie

pomógby

tem dobrze,

pieczne

e

król niemiecki,

e

e ^i);

or-

ich tradycyom,

wiedzia

cho by mu szwagrem,

za darmo do pokonania braci. Nie tak niebez-

byy zwizki

ruskimi kniaziami. Dla tego to obie

z

wzgldy, zanim przyszo do walki, ubiedz modszych ksiNa niczem spezy ich zamysy spowinowacenia si

strony staray

z

bya

Wadysaw wtajemóg w samym pocztku

swego panowania sprzeniewierzy si

za

wreszcie

t.

nie

odpar pretensye cesarza Henryka.

mniczony

a

zalen

si

o ich

Wadysawowi udao si

Olegowiczami przez

zamcie

rok od czyckiego zjazdu, a

siostry,

Wadysaw

natomiast nie

otrzyma

min

dla swego

SPEZYMIEBZECY

225

EtTSCY.

niedorosego jeszcze syna Bolesawa córk wielkiego kniazia

"Wsiewooda.

I

w

Wsiewoodówn szyli

kniaziowie

ruscy

Wsiewood

ju

tym samym

Posa

pomoc Wadysawowi.

na

swojego

syna

do Polski

Zwienisaw

roku, kiedy

na dwór krakowski, popie-

przywieziono

witosawa

i

brata

Izasawa Dawidowicza, poczy si te z nimi Wodzimierz Woodarowicz Halicki, niedawny wróg Polaków, który przed kilku laty dopiero z ziemi zrówna stary gród wilicki, zawsze chtny do kadej wyprawy, gdzie mona byo obowi si upem bogatym. Bya to zima, dogodna do wyprawy pora, kiedy po zamarzych wodach Bugu i Wieprza atwo byo dosta si do Wisy, a i po niej bez trudnoci przewiód lodowy most jezdne puki Rurykowiczów do mazowieckiego Czerska. Tu zebrali si ruscy kniaziowie, std atwo byo rozszerzy zagony po Mazowszu i ziemi sandomierskiej w dzielnicach Bolesawa i Henryka bo zimow por w lada godzin dostay si rcze konie kniazie wski eh stryjecznego

,

,

puków

z

Czerska za Pilic, której moczarzyste brzegi latem

przejcia broniy.

Do

walnej bitwy nie przyszo, obleganiem

warownych grodów dugo si zabawia take kniaziowie mieli ochoty

,

cay

woleli

kraj

dokoa spustoszy

zdobycz jeców powróci do domu. niosa im

pad

ta

obfit

Wiksz korzy

przy-

wyprawa, nili Wadysawowi, tylko popoch

na modszych

oikiemi

nie

z

i

ksit,

tylko

pogranicza

ich

dzielnic

j

przypaciy klskami. nastpnych jednak latach i takiej nawet pomocy nie móg si Wadysaw doczeka z Rusi. Tam bowiem take wrzaa wojna domowa. Obydwaj rodzeni bracia wielkiego kniazia, Igor i witosaw, rozgniewani na Wsiewooda, e im osobnych dzielnic nie wyznaczy, sprzysigli si z stryjecznymi brami, synami Dawida Olegowicza, i pu-

W

stoszc ksistwa suzdalskie

nem Wsiewoodowym, czów

by

zagroony.

perejesawskie,

który

Ledwie

ustpstwem wielkiego Smolka, Mieszko Stary

i

kniazia, i

jeg^o

wiek.

i

tak

ta

zachwiali tro-

zawici Monomachowi-

mina, zaegnana daniom braci zado

burza

który

15

ROZDi^IA

226

—

IV.

MONARCHIA ZACHWIANA.

musia uczyni, a znów Wodzimierz Halicki podniós bunt przyszo do walnej wyr. 1144 przeciw Wsiewoodowi. prawy ruskich kniaziów na Wodzimierza, w której i Wadysaw nawet wzi udzia, spieszc na pomoc teciowi swego wówczas ten stan poredni midzy syna; pozwala mu pokojem a wojn wydali si za granice pastwa do po-

W

sn

ziemi halickiej

bliskiej

,

a

w

ten

móg odwdziczy

sposób

si kniaziowi kijowskiemu za niedawn pomoc jego

wzgldy

sobie zaskarbia

mina

Nie

kilku trwajce;

za to nagroda

go

Sprzykrzyo

roku.

i

na

przyszo

'2).

mu si ju

w nastpnym ju

niepewne pooenie,

widzia dobrze,

e

zaraz

od

lat

stanowczym po-

tylko

moe nadwtlon powag mowadzy przywróci, znów wic zakoata o pomoc na kijowskim dworze. Wsiewood czu si wówczas chorym gromem opornych ywioów

narszej

i

bliskim mierci, trapia go troska o los dynastyi Olegowi-

w

czów,

e

której

rku pragn

syna nie utrzyma na

doa

naraz

i

stryjom,

tron kijowski

tronie,

którzy

e

z

tom,

Kijowa wypartym, którzy wszyscy

i

nie po-

po starszestwie blisze mieli

prawo do wadzy wielkoksicej,

dawno

zachowa. Widzia,

mody witosaw i

Monomacho wieom,

innym dalszym

do krwi

i

nie-

bliszym ksi-

Wsiewoodowej

mieli

nie

Wola wic bratu Igorowi zoitawi Kijów w spucinie, byle go w rku Olegowiczów utrzyma, bo tak witosawowi lepsz gotowa dol pod rzdami w przyszoci móg utorowa mu nawet drog do stryja tronu. Zwoa wic kniaziów na dwór kijowski i objawi im swoje yczenie, e jak Mcisaw Monomachowicz, drugi

mioci

ni

przywizania.

i

i

z

rzdu

jego poprzednik, umierajc

Jaropekowi,

tak

i

odda

tron bratu

on pragnie Igora pozostawi

swemu

po sobie

nastpc. Bez wahania zgodzi si na to witosaw Olegowicz, zgodzili si Dawidowicze, woleli bowiem i po mierci Wsiewooda ulega bratu, ni komu cudzemu. By jednak midzy zgromadzonymi kniaziami wnuk Monomachów Izasaw Mcisawicz, który niechtnie znosi Olegowiczów rzdy, ,

SPRZYMIERZECY RUSCY. przywykszy dawniej widzie

kolei

z

227

dziada,

ojca

i

stryja

na tronie kijowskim; jemu samemu

nadzieja

panowania.

za

umiechaa si Ale Wsiewood mia siostr Izasawow

on,

tym wanie jedynym wzem by z Monomachowiczami zwizany, jeli wic kogo z ich rodu, to pewnie Izasawa najatwiej mu byo dla sw^ej krwi pozyska. By za na Rusi zwyczaj, kniaziowie poprzysigajc sobie i wiar, i

mio

e

caowali symbolicznie krucyfiks,

caowaniem"

wnie

kim si

z

uwaany by

poczy

„krest caowali"

pocaowa

jeli który tem „krestnem

wiar mu zama, Kaza wic Wsiewood prosi kniaziów, by z sob a póniej

za krzywoprzysice.

do komnaty krucyfiks

zamyli si

i

;

tylko

i

wszyscy poszli ochoczo za

Izasaw Mcisawicz,

„krest" z Igorem

tern

wezw^aniem,

'3).

Tak zaatwiwszy szczliwie najwaniejsz

dla

domu

go

Wa-

e

Olegowiczów spraw, rzek wreszcie kniaziom,

dysaw znów

w kocu

on jednak

i

przeciw braciom na pomoc wzywa. Igor, uszcz-

w tej chwili, widzc si u kresu swych pragnie, mu w domu pozosta, obiecujc, e on sam z obecnymi kniaziami powiedzie ruskie posiki Wadysawowi. Wszyscy liwiony

radzi

Izasaw Mcisawicz, pomny zwizków z modszymi ksitami czyy, nie rad by z nimi wojowa. Ale widzc si w mocy Olegowiczów, jak przed chwil wbrew swoim zamysom z Igorem krest musia caowa, tak teraz ba si przystali na to, tylko

powinowactwa, które Monomachowiczów

i

im sprzeciwi. Skoro

wic ju

w Wodzimierzu woyskim

wyruszyli do Polski, po drodze

Izasaw uda chorob

witosaw

powróci

i

Wodzimierz Dawidowicz i mody witosaw, syn Wsiewoodów, pospieszyli z swoimi pukami pod wodz Igora do Polski. Bya to chwila rozstrzygajca. Modzi ksita, wiedzc do domu.

co

im

Inni kniaziowie

grozi,

,

,

wszystkich si teraz dobyli, wszyscy panowie,

którzy po ich stronie byli stanli,

wiadomo im byo,

zwyciy. Ze

Olegowicz

jaki

wszystkich

los

ich

wyruszyli

czeka,

trzech dzielnic

do

jeli

boju,

bo

Wadysaw

ksicych 15*

groma-

ROZDZIA

228

—

IV.

dziy si siy zbrojne gay jego iufce wraz

Wadysawo wy eh ci-

prowincyj

z

i

z

MONARCHIA ZACHWIANA.

posikami ruskimi, spotkanie nastpi

miao nad moczarzystymi brzegami Pilicy, „w samym rodku ziemi lackiej", jak mówi ruski latopis, na rozgraniczu ksicych terytoryów. Siy modszych ksit byy o wiele sabsze,

obawa sromotnej zguby do rozpaczliwej

ale czy je

walki zagrzaa, czy dowiadczenie wojenne dzielnego Wsze-

bora

umiao

zmylnie wyzyska

tak

bagnisty

plac

boju,

wpdzajc nieprzyjaciela w moczary pilickie, do, e dzie ten zakoczy si klsk Wadysawa, a wody Pilicy, zabarwione krwi jego wojska, wystpiy z brzegów, wedug sów mistrza Wincentego. Me bya to jednak sn klska tak straszna, eby si z niej podnie nie zdoa; gdyby jeszcze

by

stao, ale teraz

sam, kto wie,

w

coby si

mia

kniaziach ruskich

byo rzecz zaporedniczy

nim

z

ju w

tej chwili

silne oparcie, ich to

wic

pokój, korzystny dla swego

sprzymierzeca.

ksita, Bolesaw

Obaj modzi

i

Mieszko, przybyli na

prawy brzeg Pilicy, do nieprzyjacielskiego obozu i „pokosi Igorowi i jego braciom." Zwyczajem ruskim wniesiono

nili

krucyfiks, jak przed kilku tygodniami na dworze kijowskim, i

rozpoczo si

woustego

caowanie", powiedziano

w

wszyscy powstan." Zawarto

pozostawi braci

w

„A

tej

z

naleao si take

skiego

z

cho im toryów.

to

w

z ich terytoryów, knia-

jej

zakt na pónocnym

na pograniczu grodzie-

Modzi ksita, którym w przeddzie

bitwy grozia zupena zagada,

cistwa, skoro

Wadysaw musia otrzyma do dawnych

wynagrodzenie, odstpiono im zatem

grodem winieskim,

ksistwa!^).

„na tego

pokój,

ale

mazowieckiej, dzielnicy kresowy

wschodzie

krestne

to

uroczystej chwili,

wic

dzielnicach,

kto przestpi

swoich prowincyj cztery kasztelanie

ziom

midzy synami Krzy-

„krestne caowanie"

ruskimi kniaziami.

i

mieli

dzielnicach swoich

do

pociechy

zdoali si

z

zwy-

utrzyma,

przyszo okupi wydaniem pogranicznych tery-

Najwiksz jednak korzy

odnieli kniaziowie,

bo

BITWA NAD PILIC. POKÓJ. O ludzi, którzy

w

pilickich

moczarach

i

mao sawy

szerzy

ycie, nie tyle

stracili

w upach

im chodzio, a „plon" bogaty przywieli "Wizna nie

229

przysporzya Igorowi,

domu

do

skoro

roz-

nabyciem ruskiego pastwa granice, zanim je-

jej

szcze zasiad na kijowskim tronie.

Najgorzej

wyszed "Wadysaw na tym

pokoju.

Jeli

bowiem modzi ksita w przeddzie bitwy o los swój dreli to on spogldajc na nieliczne ich hufce po drugim brzegu Pilicy, majc za sob tak przewag liczebn, widzia si u kresu swych marze, monarch prawdziwym w dawnem tego sowa znaczeniu, istotnym spadkobierc potgi i majestatu ojcowskiego. Tak samo przed laty czterdziestu walczy Krzywousty z Zbigniewem, na czele ruskich i wgierskich posików, a dopiero po tych zwycistwach ,

dobi si sawy

ndzne

w

znaczenia,

i

w

kasztelanie

Czeme wic byy

ufno w wasne

siy,

krakowski nawet

z

w modszych ksi-

musiaa podwoi obudzi przekonanie, e ten monarcha

sprzymierzonych

i

cztery

obec upadku tych wszystkich nadziei,

obec poraki, której dozna a która

tach

te

z

nimi magnatach

swoimi Rusinami nie tak straszny, jak

si wydawao jeszcze przed chwil. Przyszo

mu

krest z nimi

jake mia w przyszoci, w myl ojcowskiego teutrzyma powag monarsz wobec ksit dzielnicowych, skoro im uleg sromotnie w boju. Nietylko celu swych marze nie dopi, ale i pokoju nie móg sobie wróna dugo, jeli nie chcia zrówna si z brami, powag

caowa,

i

stamentu,

y

wadzy

topic

monarszej

wreszcie

tajnem

ksicej

przyniosa

wasnych

ich

nie

w

byo,

co

nic

i

kady

to

mu

jego powadze

bo to mu jasnem cign obozu; moe ju w czasie i

Bd

mia sposobno o tem si przekona. mu na razie nie pozostawao, jak w wasnych

ostatniej

bd,

I

obec magnatów swo-

prowincyj, których interes,

przynajmniej prowincyach bacznie

tów

pilickich.

jaki uszczerbek

wiea poraka w

byo, do nieprzyjacielskiego wojny

moczarach

objaw zdradzieckich

ledzi

usposobienie magna-

knowa kara

dla

przykadu

ROZDZIA

230 Z

ca

—

IV.

MONARCHIA ZACHWIANA.

surowoci, na jak

srogoci

Co

sta byo dawne trdy cye

tylko

ksicej. najgorsza,

ów gówny

filar

,

na którym si dotych-

by ju zbutwia niepewn podpor: Piotr Wostowic poróni si z Wadysawem jak mówiono, zacz wcliodzi w jakie konszacity z modszymi czas opierao jego znaczenie,

i

i,

ksitami. Co zerwao

ten

cisy

cem a wujem, trudno osdzi.

ksina

bya

Agnieszka

midzy

stosunek

siostrze-

e

Stare podanie mówi,

wszystkiego

przyczyn.

to

Razu pePiotrem o-

pod golem niebem,

Wadysaw zabawia si z w boraci, musieli w puszczy lenej, nocleg odprawi. Wtedy to Wadysaw

odezwa si artem

do wuja,

wnego zimow por

wami; zabkawszy si

godniej

opatem;

t

wanie bowiem,

zaoy by

e

pewnie

ona

Piotrowa wy-

noc przepdza na mikkich puchach ze

Piotr opactwo

jak wiadomo,

swoim

przed kilku laty

benedyktyskie pod samym Wro-

cawiem. Piotr mia zawsze odpowied w pogotowiu; „zostaw moj on", odrzek bez namysu, „w pokoju z moim opatem, bo i twoja, jeli ciebie w domu nie ma, pociesza si z niemieckim rycerzem." Czy to art by, czy prawda,

do e ksi

w

art obróci odpowied wuja,

ale

zaniepokoi si jego sowami. Agnieszka dostrzega zaraz

jak

zmian

a

wymógszy

istocie

w

mu

na nim pieszczotami wy-

obraona, poprzysiga

znanie, srodze na Piotra

w

mu zgub.

oziby stosunki midzy dworem ksicym a wujem AYadysawowym, to pewna, e Agnieszce nie trudno byo tego dokona; moe Piotr, dotknity nienawici ksiny, odsun si od siostrzeca. Krewnym jego

Moe w

by

istocie

ów mony przywódca

podobno Wszebór,

dysawowi

partyi

stronie nie

popróbowano

rozeszy si pogoski,

z

Wa-

e

zawiza stosunków, jeli dawna jego przyja z dworem

Piotrem

krakowskim jakim zmianom ulega. czy Agnieszka

wrogiej

magnatów; kto wie zatem, czy po tamtej

do tego

Bd

przyoya rk,

co

bd jednak,

czy Piotr

wicie wbrew wasnemu interesowi spiskowa

z

rzeczy-

stronnictwem

231

ZATARGI Z PIOTREM.

modszych

e Wadysaw

ksit, do,

powzi o nim to mona byo sobie

przekonanie. Kto raz przyjaciela zdradzi, wreszcie

pomyle,

kto

kuma swojego podszed

tak podst-

pnie, temu nietrudno to samo z siostrzecem uczyni.

dzia

za Wadysaw,

co

Wie-

znaczya Piotrowa potga. Straszna klientela Wostowica,

ju czekaa go klska, jeliby caa w której mia dotychczas tak siln có

podpor

,

przesza do

gdyby Piotr zeotworzy swoje skarby, za które niejednego przekupi i od ssiadów mona byo dosta posików. Wadysaw nie chcia czeka z zaoonemi rkami, a tron jego zdradziecko podminowany w powietrze wyleci, postanowi zemci si strasznie i wszystkim magnatom da przykad, co ich czeka za wiaroomne knowania. Dzieckiem by jeszcze, kiedy Skarb imir podniós si przeciw nieprzyjacielskiego

obozu

a

;

chcia dla sprawy modszych

Krzywoustemu

,

wymierzono, po

swemu

dopiero

,

ksit

pamita dobrze jak mu kar za to dugiem wic wahaniu przeznaczy wujowi

ale

,

los Skarbimira.

Zawezwa jednak Piotra na dwór ksicy, stawi przed sdem innych magnatów, czeka czy si okae winnym zdrady, czy mu si uda wykrci, wszystko to byo rzecz ,

niebezpieczn.

Nuby

si

nie

chcia stawi, a widzc co go

mógby odrazu podnie chorgiew buntu nie tak atwo zreszt byo dowie szczwanemu lisowi zdradzieckich czeka,

;

zamysów. Tu jedna tylko droga wioda do celu, droga podstpu i gwatu zwleka nie byo czasu bo wanie Piotr mia sprawia synowi gody weselne, mona si byo spodziewa u niego licznego zjazdu magnatów, kto za wie, jakie spiski i zmowy uknuyby si na tym zjedzie pod paszczykiem wesela a w kadym razie wzmocniyby si na ,

;

,

nim tylko

wzy

przyjani

,

które

Piotra z tyloma

innymi

czyy. Jeden z komorników ksicego dworu, Dobek, podj si Piotra uwizi. Rozstawiwszy w ukryciu ludzi ksicych w pobliu Piotrowego dworu w Wrocawiu, przyby do Dobek z ma-

magnatami

KOZDZIA

232

MONARCHIA ZACHWIANA.

IV.

ym pocztem towarzyszy, jako posaniec ksicy, z wanemi jakiemi poleceniami przysany. Przyjto go z szacunkiem, gocinnie jak na monarszego posa przystao. Nie dziwno byo Piotrowi widzie u siebie takiego gocia bo mimo ,

,

moe

oziblejszych

stosunków z dworem krakowskim, do ja-

byo jeszcze daleko i wanie wyjecha by do Wadysawa zi Piotrów, Jaxa, prosi go na wesele modego witosawa. I to nie dziwio gospodarza,

kiegokolwiek zerwania

e

posaniec

ksicy

nie spieszy

si

z

wyjawieniem celu

powane sprawy do jutra odkadajc, a zasiadszy do uczty, dugo w noc zabawia si z nim przy starym miodzie. Póna ju bya pora, kiedy si biesiadnicy rozstali; swej misyi,

nim jednak po dugiej nocy zimowej szarze poczo, Dobek opuci gocinn izbic i silnie zastuka do drzwi paacu,

w

którym si mieciy Piotrowo komnaty. Przy paacowych i poufny dwo-

podwojach utrzymywa stra Eoger, wierny

Wostowica, obcy

rzanin

ziemskiego

imienia

sn

,

rycerz,

jak

wida

przybywszy do Polski

który

z cudzo,

wstpi

u niego do suby. Bez wahania otworzy Poger wrota wysacowi ksicemu, zaledwie jednak pokaza si na progu, schwycili go zbrojni pachokowie Dobkowi, silnymi skrpowali powrozami

pana

i

zamknli

mu

usta,

o niebezpieczestwie. Piotra

pod pozorem,

e

sam

ksi

by krzykiem

wywoa

nie ostrzeg

Dobek

przyby niespodzianie

z sypialni i

ca noc

spdziwszy na koniu, strudzony oczekuje go w wietlicy. Ledwie mia czas gospodarz odzienie jakie na siebie zarzuci kiedy za jakby w przeczuciu jakiej zasadzki chwyprzecie nie z nad óka, upomnia go Dobek ci ;

or

,

e

si wita ksicia z mieczem w rku. Bezbronny wic dosta si w moc Dobkowych siepaczy, witosaw, który tymczasem nadbieg ze swojej i mody obydwu za chwil wraz z Rosypialni, wpad w zasadzk gerem wtrcono w wizach do lochów zamkowych. Mkt nie mia sprzeciwi si bo Dobek, otoczony zbrojn druyn spenia tylko rozkaz ksicy. Co byo objawi wszystkim,

godzi

,

,

e

ZAMACH NA PIOTRA. ze skarbów Piotrowych

233

we dworze, wszystko zagarnli

na-

tylko ciemnica w kocu sam dwór podpalono w zamku wrocawskim do której nie dochodzi

pastnicy,

i

i

wizienia

,

aden promyk wiata dziennego nie dozwalaa upademu oglda uny poarnej nad sw niedawn siedzib gdzie przed chwil byszcza jeszcze tak potg w takie bogactwa opywa. niedalekim jakim grodzie oczekiwaa para ksica ,

magnatowi ,

W

wiadomoci

o

nocnym zamachu.

Skoro tylko dobre wieci

Wadysaw z zon na zamek wrocawprzyday si proby Jaxy, zicia Pitrowego,

nadeszy, pospieszy

Na

ski.

nic nie

zaproszenia na gody

zamiast

który

przed tron

ksicy

trdy cyi,

starej

dysaw

bagania o lito

w

jeszcze

zanosi teraz

weselne,

zawaha si

chcia poprzesta na karze wygnania

i

szczony przez

on

,

wyda

Wedug

tecia.

dla

ostatniej chwili

,

ale

Wapodu-

wuja oprawcom. Zbrodniarz jaki

zamknity w wrocawskich wizieniach, obdarzony wolnoci, podj si czynnoci kata. Okaleczono mn oczy i podernito jzyk. Z zakrwawienemi powiekami, z posok, z ust buchajc, poszed Piotr na wygnanie, dziewitnastoletni syn pozosta mu jedyn podpor najpodlejszy, bratobójca

w

kalectwie.

Zamach si uda.

W tym gwacie

i

okruciestwie tkwi

objaw dawnej siy monarszego majestatu. Czy Piotr nien zdradzieckich tu

knowa,

osdzi, wszyscy jednak

gony cego lat tyle

i

czy nie winien, mieli

przed

by

,

Piotr

wecz si obrócia.

skoro

taka

W

siga sia ksi-

potga jak przez jednym jego ciosem w ni-

nawet

Wostowic, za

by wimóg

kto

oczyma przykad

przeraajcy, jak daleko jeszcze ramienia

mao

,

pierwszej chwili ogólne uczucie prze-

byo jedynem nastpstwem tego faktu. Wadysaw móg tryumfowa nawet wród klienteli Pitrowej w najbliszych mu koach, zwizanych z upadym raenia

i

grozy

;

,

magnatem najcilejszymi stosunkami, zapanowa na razie tylko przestrach adnych objawów oporu nie mona byo ,

KOZDZJA

234

Sam Jaxa

dostrzedz.

siedzia

MONARCHIA ZACHWIANA.

nawet, wypchnity

w

spokojnie

—

IV.

brzemieniem nieaski

,

z

ksicego

posiadociach

swoich

niegodzien

by w

dworu,

przyciniony

,

pobliu monarszego

majestatu.

e najgroniejsze niebezpieczestwo wewntrzne

Sdzc,

ju

polvonane, nie

zapomnia Wadysaw, l:omu

ocalenie tronu

zawdzicza, Icto go po bitwie nad Pilic od nieuchronnego powstrzyma upadku. Nietylko wic nie zaniedbywa stosunków z dworem kijowskim ale stara si jeszcze wzmocni je i cieni. Wanie za na Rusi pod koniec 1145 r. nowa wybucha wojna domowa. Wsiewood rozporzdziwszy tronem kijowskim na wypadek swej mierci, pragn take synowi swemu ,

witosawowi naleyte zabezpieczy uposaenie, licki,

na zby

ostrzy sobie

osadzi go na

i

znów podniós bunt przeciw

Stan wic sam Wsiewood

wielkiemu kniaziowi. walnej

i

woyskiem. Ale ssiad Woynia, Wodzimierz Ha-

ksistwie

wyprawy do

ziemi

Halickiej

poszli

,

z

na czele

nim

Igor

i witosaw, stryjeczni Dawidowicze, Wiaczesaw Monomachowicz obaj Mcislawicze Izasaw i Rocisaw, zabrano ,

poowieckie posiki,

i

nasz

Wadysaw

wreszcie

pody

na

pomoc kijowskiemu ksiciu. Dzielnie jednak broni si Wodzimierz w Zwinogrodzie oblenie dugo si przecigao, sotna pora pierwszych tygodni zimowych dokuczaa wojskom nieg naprzemiau z deszczem, padajc bez oblegajcym ustanku, zmusi nakoniec kniaziów do odwrotu ^^). Kto wie zreszt, czy na to nie wpyny take wiadomoci z Polskie ,

,

Wadysawa

przynajmniej jeszcze

doszy pierwsze pogoski

o

w

ziemi halickiej podobno

nowych, groniejszych ni dawne,

zaburzeniach.

W

ich

pocztku

wan — zdaje

Roger, wierny niegdy

i

zaufany

si

—

rol odegra ów

dworzanin Piotra Wosto-

Napróno starano si go pozyska, nadaremnie ofiarowano mu zaszczytne stanowisko w subie ksicej, Roger pragn tylko wolnoci by móg za nieszczliwym panem pospieszy. Gdy wic w kocu, odrzucajc ask monarchy. wica.

,

PRZYGOTOWANIA DO EOKOSZU.

235

musia zoy okup za swoj osob wyszed z wizienia, aby zebra potrzebn sum a dziesiciu panów, midzy nimi sam biskup wrocawski porczyo ksiciu za niego. ,

,

,

mia Roger ju stawi si

Kiedy na wezwanie ksicia

napo-

wrót na dworze krakowskim, otrzyma od biskupa wrocaw-

e

skiego ostrzeenie,

mu

skup w}^'edna

go tam czeka zguba nieuchronna. Bi-

u ksicia przeduenie terminu, a Roger,

w

przepdziwszy trzy dni skiem, nia

w

ukryciu na podzamczu krakow-

,

mia

powzi

,

myl

By

Przekrad si zatem do Mikory. nie wiadomo na którym grodzie

w

zalicza si do klienteli Pitrowej,

krewiestwo

by

kora rad

wraeniem

z

Jax

,

sprawa, tymczasem jednak

by

Cho

pod wraeniem grozy na

wie

cznego

z

wieem

kasztelanem gogowskim,

lsku I z

a

Mikora

w Ma-

Jerzym nieatwa

bowiem w pierwszej chwili zamachu na Piotra nikt

podstpnym

pomie namitnoci

gera co chwila Jerzy

i

bya

o

nieszczliwym wygnacom, o

przy-

go zatem do

z

czasem prze-

wicej ustpowa rozbudzonemu uczuciu

wiadka

rozjarzyy

pod

Odesa

odwagi powsta przeciw ksiciu,

strach coraz

darnoci

ale

mia odwagi

Roger po caym kraju pozyska

wadyków.

mia

nie

ale

,

tylko przez po-

Wostowica. Mi-

rodzinie

Rogera, Jerzy na

opolsce mieli kierowa rokoszem.

i

krakowskiej

choby

i

planów.

swego synowca Jerzego, który

wielu panów

rokoszu.

ksicy,

ziemi

katastrofy wrocawskiej,

wedug myli

podniesienia to kasztelan

zamysom Rogera,

duszy

z

by

bliskim

chyli si od razu do jego

nie

nic do strace-

naraa swych

niepomny niebezpieczestw, na jakie

porczycieli

bo

majc

jakiej ndznej chaupie, nie

akcie

soli-

a opowiadania nao-

ksicego gwatu

magnackich. Za

spraw Ro-

Mikora otrzymywali zmylone ostrze-

e ich konszachty z podegaczem buntu odkryto, e ksi na nich zastawi sieci, e nie unikn Piotrowego

enia,

ju

losu,

i

jeli wahaniu

zgubionymi zjazd do

,

zwoce kresu

i

pospieszyli

Wocawia,

gdzie

obaj

nie

poo. Widzc

kasztelanowie

si

na umówiony

równie wielu innych panów przy-

EOZDZIA

236

byo.

Ksi

—

IV.

by ju

MONARCHIA ZACHWIANA.

wówczas na Rusi, rokosz mia wiksze,

e

kiedykolwiek, widoki powodzenia, nie dziw wic,

ni

na

tym zjedzie, przy zgliszczach Piotrowego dworu, sprzysienie dojrzao i niebawem na caym obszarze prowincyj

pomie

Wadysawowych

rokoszu

wszystkie

kasztelanie

ogarn. Ju przedtem prawdopodobnie porozumiano si z modszymi ksitami, w kadym razie na pierwsz wie rokoszu Bolesaw i Mieszko z wiernymi sobie panami stanli pod broni

Wadysawowych. Trzeba byo

w

tej chwili nie

szywszy co tchu postarty szeroko

i

poczyli si

z

niepospolitej energii

straci z

i

caym

kraju.

zapewne kasztelanowie poczyli si

dziwnego hartu, by pospie-

ju

rokosz, roz-

Wprawdzie

nie wszyscy

z

rokoszanami, tu

trzymay si niektóre grody,

dzie jeszcze

ziemiach

gowy. Monarcha krakowski,

pod Zwinogrodu, zasta po

w

powstaniem

bo

i.

ów-

trudno przy-

puci, eby Wadysaw w caej hierarchii urzdniczej nie mia ani jednego wiernego sugi. Ale na swoich ju niepodobna byo liczy, drobna ich garstka czeme bya wobec caej Polski, przeciw monarsze swemu uzbrojonej. Ruskich

cz

ich ju naposików lada chwila si spodziewa, moe wet z sob przywiód ze winogrodzkiej wyprawy, bo Olezwycistwo modszych ksigowicze dobrze to rozumieli, w Polsce byoby tylko wod na myn Monomachowiczów.

e

t

1

to

jednak nie wystarczao,

widmo zguby zajrzao, nie

i

upadku

tak

w

byo wyboru midzy

za pogaska

kiedy

chwili stanowczej,

blisko

Wadysawowi

av

oczy

sprzymierzecami. Dzicz

na kresach ziemi mazowieckiej

zawsze

bya

skor do upieskich wypraw, zwaszcza jeli j, prócz wojennego plonu, obietnica sowitej zapaty ncia. Zimow por atwo byo dotrze szybkim gocom ksicym po zamarzych bagniskach

do

Jawiey

i

Prusaków;

atwo te im bez

W

mgnieniu zwoki zbrojnemi hordami wtargn do Polski. oka wic zwalia si tuszcza pogaska na Mazowsze, z drugiej strony uderzyli Rusini na ziemi Sandomiersk, z trzeciej

KOKOSZ.

OBLENIE

237

POZNANIA.

Wadysaw od Krakowa z nielicznymi swymi hufcami wdar si w dzielnice braci. Niespodziewany najazd pogan

sam

wszdzie popoch rozszerza, cofa musiay si zastpy mod-

ksit, poczone

szych

w

stoczono

z

rolcoszanami

otwartem polu, we

trzy walne bitwy

,

Wadysaw,

wszystkich

po-

rusk pogask pomoc, stanowcze odniós zwycistwo, po kadej okoliczne grody w jego moc si dostaway a prze-

party

i

umykay

rzedzone szeregi nieprzyjació

si do

od granic Prus

dziej

szcze

coraz dalej, chronic

dzielnicy Mieszkowej, do Wielkopolski, która najbari

spustoszeniem,

Jawiey

niedotknita je-

oddalona,

staa si widowni ostatecznej, roz-

Rycho te wschodnie kasztelanie wielkoulegy Wadysawowi jego sprzymierzecom, modzi

strzygajcej walki. polskie

ksita

i

z

w Poznaniu,

niedobitkami zamknli si

który nie-

bawem wojska Wadysawowo, przeraajce liczebn wag, gronem opasay obleniem.

prze-

Tak szybki, nagy, niespodziewany zwrot nastpi. Monarcha krakowski, który przed chwil byby musia samotnie

i

na wygnanie,

gdyby

nie

by

z

nadludzkim pra-

zdoby si na tyle energii i przytomnoci umysu, by teraz u kresu swych marze. Zdobycie Poznania wydawao si ju kwesty dni kilku; wprawdzie niedawno dopiero by Wadysaw przy obleniu winogrodu, które spezo na niczem, ale tu Pozna ani tak silnie nie

wie wysikiem

by

obwarowany, jak ruskie grody, ani te tam

nie

byo

Wsiewooda takiej przewagi liczebnej. Rokosz by stumiony, cay kraj w mocy Wadysawa, i po raz pierwszy mieli si dosta w jego rce modzi ksita wraz z przywódcami nieprzyjaznych od dawna ywioów. Jaki im los zwycisca gotowa, trudno osdzi; czy niesfornych mapo

stronie

gnatów czekaa dola Wostowica, wygnanie

chcia

skaza,

Czeski swoich braci

,

czy

zamierza

dwornych kuchmistrzów

i

czy

jak

ksit

przed

ich zaszczyci

owczych

i^).

monarcha na

laty

Spitygniew

urzdami

Bo e

nie

ochoty godzi si z nimi, jak po porace nad Pilic,

na-

mia

e

nie

EOZDzrA

238

myla

im dawnych

iv.

—

monabchia zachwiana.

temu po tylu dowiadsi dziwi. "VV kadym razie za kilka dni mia nadziej nazywa si na prawd monarch wada czeniach nie

dzielnic zostawi,

mona

i

omiu laty rzdzi Krzywomonowadztwa odbudo-

takiem pastwem, jakiem przed

na gruzach wybujaej potgi

usty,

wa

star monarchi

przdz

ojcowskich

i

podj

czasem

z

marze

o

Rozkoysany temi nadziejami,

w

ju

które

by

szat rzeczywistoci, guchym

ustego na wszelkie gosy,

na nowo stargan

przyszoci pastwa.

bagajce

oblekay si

Krzywolito nad brami. misyi pokojowej s-

najstarszy syn o

Napróno wybra si do obozu w tej dziwy Jakób ze nina, arcybiskup gnienieski. Upojony zwycistwem Wadysaw da dowód wielkiego umiarkowania, e dopuci przed swoje oblicze starego praata, który przecie od samego pocztku by przywódc jego nieprzyjació i modszych ksit do oporu zagrzewa. Dawne sn czasy

mu

si przypomniay, kiedy na dworze ojcowskim, jako na-

stpca tronu, przywyk

w

by powaa

polskim Kociele, skoro

nie

do

móg

wic

maga ni

chwili z ust

tej

dbay

z

sodycz miodowa,

to

Nie

ksit w

do, e

do-

spokoju; jako

dobro swojej owczarni, wyrzuca ksiciu,

e

i

polskich matron

odpowiedzia

gnie.

o

bya

pyna.

pogask sprowadzi, e nieprzyjacioom krzya rozpasane dze broczy w krwi chrzecijaskiej

gwaceniem z

nie

dzicz

pozwala

raon

A

Jakóba

si pozostawienia modszych

biskup,

na

ju

maym wózku wjecha wysucha Wadysaw po-

namiotu, cierpliwie

kojowej perory arcybiskupa.

w

starzec, który

na nogach si utrzyma, na

ksicego

która

pierwszego dygnitarza

schorzay

i

dziewic nasyca.

Na

to

Wadysaw, wedug sów trdy cyi,

zatwardziaem sercem", Lecz nie

do

wózka, straszn

e

zgody

z

wszystko „jak Fa-

brami

tego, rozgniewany starzec, nie

kltw kocieln

nie pra-

wstajc

rzuci na sprzymierzeca

pogan i kaza si \fywieó niezwocznie z przed oblicza wykltego monarchy. Wózek, wleczony szybko, zaczepi koem o drzwi namiotu, który zachwiany w swych wizaniach,

239

.-.LTWA.

Z

oskotem p^idajc na ziemi, omal

arcybiskupa ta chwila,

uwieczy gromów przeja

nie

mierci wykltego. Groz

wszystkich

mrowie przeszo obecnych, jakby tajemnicza za-

powied bliskiego upadku szczliwych zwycisców. Wiedzia dobrze Wadysaw, co przed laty stryj jego ojca uczyni, gdy go

wykl

biskup krakowski, lecz nietajny

mu te by koniec Bolesawa miaego. Pewno mu krew zakipiaa w yach, widmo Bolesawa stano jednak midzy

w

nim

a

arcybiskupem

,

pozwoli

i

odjecha

starcowi

Kltwy nie móg lekce sobie way, ale niechby Pozna dosta si w jego rce, a z karami kocielnemi

pokoju.

tylko

daby ju

sobie

rad, choby

si oprze. Nie dzi,

da, mylano w

to jutro

obozie

o stolic

obleni

apostolsk przyszo

bd musieli si

pod-

Wadysawowym, -mao zwaajc

na

podjazdowe zaczepki drobnych oddziaów nieprzyjacielskich,

utworzyy si z rozprószonych w wojnie niedobitków z lenego ukrycia, zaczepiay niekiedy przednie

które i

wypadajc

czaty wojsk oblegajcych.

Nie poznano rozbici

w

si

dokoa Poznania

im w^prawdzie daleko

coraz liczniejszymi zastpami. Jeszcze

byo

Rokoszanie,

na niebezpieczestwie.

poprzednich walkach, zbierali si

dorówna siom nieprzyjacielskim, ale podobrze rozumiewajc si z oblonymi, dodawali im otuchy obmylonym napadem mogli zwyciscom niema przynie szkod. Mody Mieszko by teraz dusz rozpaczliwej obrony, on to przywiód do skutku tajne porozumienie zaogi poznaskiej z oddziaami rokoszan. Razu pewnego z ust jeca dodo tego, by

i

wiedziano si o tajemnicach

Wadysawowego

obozu

i

wspólny

napad naznaczono na por poudniow, kiedy zwyciscy, lada chwila

wyczekujc poddania si

dowej uywali wczasu.

onego

miasta,

z

twierdzy, przy uczcie obja-

W umówionej

baszty

opodal

porze za

kocioa w. Mikoaja po w gór za kadym

trzykro czerwona tarcza podniosa si

,

razem znów opadajc za blanki wieowe. stzeono,

Rusin jaki wskaza

waami obl-

tarcz

W

obozie to spo-

Wadysawowi,

on

ROZDZIA

240

jednak

e

sdzc,

IV.

to

— j

MONARCHIA ZACHWIANA.

modzi

ksita

na znak poddania

twierdzy wywiesili, szydzi tylko z ich pokojowego usposobienia. Ale to

by

zow w

lesie

uderzy

nieprzyjaciel

w

niedoli

znak dla rokoszan, po za lini obo-

W

tej chwili równoczenie z tyu zaoga zamkowa w rozpaczliwym porywie z bram miasta wypada. Wojska oblegajce, zaskoczone znienacka przy kubach i misach, zanim si zerway do obrony, we dwa ognie ju byy wzite. Straszne powstao zamieszanie, w nieadzie nie bitwa to bya, ale najokropniejsza rze bezbronnych prawie, bo przy spoczynku napadnitych hord Wadysawowych. Cybina i Gownia, nad których brzegami bój si toczy, zarumieniy Wart wedug sów

ukrytych.

krwi

tradycyi obfit

Po

i

dziczy pogaskie]

niedugiej chwili wszystko

mia

wojska

i

z

byo

i

ruskich posików.

Wadysaw nie niedobitków w sro-

stracone,

drobnym tylko orszakiem

motnej ucieczce zaledwie przedar si do Krakowa.

mu

byo, ni po klsce nad Pilic, ni nawet niedawno po powrocie z winogrodu, bo o ruskich lub pogaskich posikach ani marzy nie mona byo. Jak pod wraeniem popochu przed kilku tygodniami tyle grodów mu si poddao tak teraz na wie o pogromie poznaskim wszdzie z radoci zatknito sztandar zwyciskich ksit. Szybko te po caym kraju rozniosa si wiadomo o kltwie arcybiskupiej i nikt nie mia obowizku wykltego ksicia monarch uznawa. Miae nieszczliwy czeka w Krakowie, rycho go tam rami zemsty dosignie? Jedyna mu pozostawaa droga na ;Zachód, do szwagrów w cesarstwie niemieckiem. Wschód ruski i pogaski zawiód jego nadzieje.

Stokro

bo

któ

go

gorzej

mia

teraz

od zguby ochroni, gorzej,

,

Zostawiwszy

wic

on

z

dziemi

w

zamku krakowskim,

pospieszy co tchu do Pragi.

U Wadysawa

czeskiego

dobre go czekao [przyjcie.

Sam widok dworu praskiego móg mu fju w nieszczciu doda otuchy, bo przecie niedawno sam ksi czeski w podobnem

by

pooeniu, umyka

z

pastwa, którem zawa-

KLSKA WADYSAWA.

241

równie stolic prask jedynie majc w swej niej dzieci; dzi za znów by potnym monarch, i nikt w caem pastwie nie powaa si myle o jakimkolwiek oporze. To wic, co zbawio szwagra pozostao jedyn ucieczk krakowskiemu monarsze, dnli rokoszanie

i

on

w

mocy, zostawi

i

,

opieka

Ivonrada.

króla

teraz nie

n mu

bya

Cokolwiek dawniej

myla,

o niej

pora na skrupuy. Wszelkie wtpliwoci usu-

ksi

wreszcie

któremu cilejszy stosunek

czeski,

zalenoci midzy pastwem polskiem a tronem cesarskim wcale by na rk. Jemu si marzyo o królewskiej koronie i^), któr nie w wojnie z Niemcami, ale w przyjani z królem

zdoby, jeliby wic wadca Polski, po dwakroó w czasach dawniejszych tytu-

Konradem pragn zaszczyconej

em

ju

sobie

królestwa, zosta takim

samym jak on lennikiem

cesar-

zbliyoby go to tylko do celu tych marze. "Wszystko si w tej chwili pomylnie skadao, bo i Borys, czwarty stwa,

Wadysawa pretendent do wgierskiej korony, otrzyma by wanie przed kilku tygodniami przyrzeczenie poparcia od króla Konrada, a mona to byo przewidzie, e Memcy nikogo za darmo nie osadz na tronie ssiedniego pastwa. Ju król duski by wassalem cesarstwa, naszego

szwagier

wic

niechby

,

jeszcze król wgierski

jego lennikami, a czeski

ksi

i

polski

monarcha

stanby wtedy w

zostali

ich rzdzie,

wyróniony od rzeszy ksitek niemieckich, którzy go z sob zrówna pragnli. I naszemu Wadysawowi dodawaa wreszcie otuchy sprawa Borysa, bo jeli król Konrad uj si za

e

obcym sobie tuaczem, to mona si byo spodziewa, tem bardziej wasnego szwagra nie opuci. Do niego wic pospieszy, na zjazd do Kayny, który si wanie na Wiel-

mia zebra.

kanoc

Tak si odegra Najstarszy syn i

ostatni akt

monowadztwem, spiskujc

krajowi, postaci

w

Wa*dysawowej

Krzywoustego, upadszy

spad naszej

w

tradycyi

historyi.

Smolka. Mieszko Stary

i

z

w

walce

Niemcami przeciw

dziejowej

do

katastrofy. z

brami

wasnemu

rzdu ujemnych byby si

Trudno osdzi, czem

jego wiek.

16

ROZDZIA

242

w

— MONARCHIA by zdoa

gdyby si

sta dla Polski, stauu

VI.

utrzyma, czy byby

szeregu naszyci monarchów godnie obok ojca

e

dziadów. To jednak pewna, tego tylko,

od czego

zwyciyli,

Wadysaw

mu

ZACHWIANA.

oni

pragn

nie

i

pra-

nic innego,

jak

panowanie swe rozpoczynali

upad,

by

to

;

Bo,

znak czasu.

oni

e

brako energii i rzadkiej przytomnoci umysu, tego da dowód po wyprawie z pod Zwinogrodu. Niepospolitego zmysu politycznego take mu nie mona odmówi, skoro do ostatka strzeg si niebezpiecznych zwizków z niemieckimi szwagrami, i wola w przymierzu z Rusi lub Prusakami szuka oparcia, gdy to samoistnoci pastwa nie przynosio adnego uszczerbku. Za wszystkie okruciestwa, jakich si przyzwana przeze dzicz pogaska w pochodzie swym dopucia, odpowiada nietylko Wadysaw, ale i ci nie

najlepszy

którzy go

wszyscy, I za

Chrobrego

laa si z

rozpaczliwego kroku

ale

tylekro tworzy si

i

w domowych

kit

zapasach,

wadzy

i

do utrzymania

monarszej,

„Król Duch" pierwotnych dziejów Polski,

Czyni

Po

o wiat.

Pawa

uroczyste

dziwy arcybiskup, który nie z

tej

miocie

kanego

w

i^).

katedrze

starej

naboestwo dzikczynne. Smniej jak zwyciscy byby si

klski wykltego monarchy,

chwili

;

i

starca.

katedrze

bogat

si-

krwi

móg te

moe ju nawet nie ju ciko by chory, kiedy stawa w naWadysawa, wysilenie wzruszenie zabio sn zn-

radowa

doy

—

odbyo

poznaskiej

bitwie i

czowieka i zbója To mier moja

rzecz króla,

Mebo si zlko

Piotra

zmusili.

w walce w niej to

poi si, nie mlekiem. Wic z „I{!rólem Duchem" powiedzie Wadysaw upadajc

w.

.

czasów lub Krzywoustego obficie

krew niewinnej ludnoci, nietylko

nieraz

mciwy

tego

wreszcie

nieprzyjacielem

bo

do

Msz dzikczynn

biskup poznaski

woci

lusowsk

z

celebrowa zatem

Boguchwa

,

wieo

w

swojej

obdarzony

czternastoma chopami, wspania-

KARDYNA HUBALD.

243

lomylnyra darem ksicia Mieszka, który pragnc odwdzi-

czy si Panu Bogu

za niespodziewane zwycistwo, podaro-

wa j

poznaskiej

otarz,

obwieci wszystkim w kociele zgromadzonym

domo

darze

o

ksicym

wo lusowsk

którzyby

jakkolwiek szkod

Biskup wyszed przed wielki

katedrze.

jej

rzuci

i

Kocioowi

wyrzdzili

^>).

kltw

wia-

na wszystkich,

chcieli odebra lub Wszyscy odpowiedzieli ,

pobonie Amen, nikt pewnie jednak o tem nie pomyla, e dla Polski nastay czasy, w których o kltwie kocielnej coraz wicej sycha. Jedna rzecz jeszcze pozostawaa do zrobienia, w krakowskim grodzie trzymaa si jeszcze rodzina

wykltego monarchy. Bez zwoki wic przystpiono do oblenia i Agnieszka, napróno oczekujc posików, po które do Niemiec pospieszy, zmuszona w^yda szwagrom stolic krakowsk, podya z dziemi za Wadysawem. Skoczya si wojna. Kiedy soneczne promienie poczynajcej si dopiero wiosny ozacay przesiko krwi pobojowisko poznaskie i przywiecay zgliszczom wsi spalonych, które przed niewielu dniami zrównaa z ziemi rka dziczy

m

pogaskiej, ledwie

kiedy

w

powietrzu

czu byo

ukoczonej wojny domowej,

co

jeszcze atmosfer

zawita

do Polski

w'ysaniec ordowniczki pokoju, stolicy apostolskiej, kardyna

Hubald.

Ju

od dwudziestu

z

gór

W

lat

ogldaa Polska domowej zmar by nie

cigu w^ojny zraony stanowiskiem, jakie Koció polski zaj wobec papiea w sprawie zwierzchnictwa metropolitalnego katedry magdeburskiej 21), szybko przemknli si po nim na stolicy apostolskiej dwaj nastpcy Innocentego, Cepapieskiego

legata.

Innocenty II

^o),

lestyn II

i

Eugeniusz

Lucyusz III.

II

znów

zaj

tego

doszy go wieci

póno

dla

od roku dopiero zasiada na

niej

bliej

si stosunkami polskiego Kocioa, czy te prócz

porednictwa woustego,

22)^

Czy nowy papie mia tylko zamiar

pragn

o wojnie

domowej

i

powag

swego

przywróci pokój midzy synami Krzyr

do e

kardyna w kadym razie przyby za Wadysawa. Gdyby by stan na ziemi polskiej 16*

KOZDZIA

244 przed

VI.

—

tygodniami,

kilku

MONARCHIA ZACHWIANA. kto

czyby

wie,

w

nim szwagier

Konrada III nie mia poparcia, bo najcilejsza przyja czya wówczas papiea z królem niemieckim. Ale ju legat nie

zasta

byo

Wadysawa w

pyn,

panami kraju

monarcha wyklty za zwizki jak wszystkich pogan na

prawa do opieki

przeciw wodzie

trudno

ju modzi ksita,

zreszt

Polsce, byli z

pogastwem,

nazywano,

Zachodzie

stolicy apostolskiej,

„Saracenami,"

z

mia

nie

kiedy na jej wezwanie

gotowaa si wanie wielka na Saracenów krucyata. Z czci przyjli kardynaa modzi ksita, radzi z przypadku, e pogrom ich wroga dokona si prawie w obliczu

te 'nalen

papieskiego legata, z ziemi

e

pierwiosnki ich panowania wystrzeliy

pod sankcy Chrystusowego Nariiiestnika

^3).

Zgoda przywiecaa tym pierwiastkom nowego porzdku rzeczy. Nie

obj

byo

o to sporu, kto

po

wygnanym

bracie

mia

w

osta-

spucizn. Wprawdzie bowiem modszy Mieszko

tnich bojach

nastpia

waniejsz odegra rol,

wizao

Wadysawa,

katastrofa

niema zasug braci

;

po

zbyt

wieym

pobojowisku poznaskiem

ale

jednak

on sam

i

uczucie

silne

pogromie

w

nie tylko

wroga,

miao przyj

jego ziemi

mia w

niej

solidarnoci

eby ju

na

do zwady. Bolesaw

by starszy, wic wegug testamentu ojcowskiego wchodzi w prawa najstarszego brata, który je z wasnej winy postrada, jak w obozie zwyciskim mówiono. W istocie run seniorat wraz z Wadysawa upadkiem, lecz ksita pai

nowie musieli przynajmniej pozór zachowa,

Krzywoustego nie obalaj i

,

tylko

e

wygnany, przesta dla nich istnie. Pozosta

w posiadaniu

rozporzdze wyklty

najstarszy brat,

wic

Mieszko

w Sandomierzu, a nowy poczy prowincye Wadysawowe z sw

Wielkopolski, Henryk

monarcha krakowski

dawn mazowieck

dzielnic.

O

Kazimierzu nie

myle, omioletnie dziecko mogo obej si bez ksicego wyposaenia ^i).

jeszcze

Nowy porzdek

rzeczy

byo

potrzeby

przez jaki czas

czekaa jednak

cika

próba

na samym pocztku. Kiedy bowiem modzi ksita, upojeni

KLSKA WADYSAWA.

w domu

zwycistwem, zabawiali si

ju Wadysaw by wczesn

245 legatem papieskim,

z

Na

na dworze swego szwagra Ivom'ada.

"Wielkanoc tego roku (31. Marca 1146) zjecha dwór

Kayna pod Altenburgiem. Zbliajc si do bram zamkowych, pierwszy raz w te strony przybywszy, nie myla o tem Wadysaw, cho nag katastrof pognbiony, e w tym zaktku Saxonii przyjdzie mu reszt ycia tuaczego przepdzi. Nie myla tego tem bardziej,

królewski na zamek saski

gdy

w swem y-

na dworze szwagra, którego pierwszy raz

oglda, jak

ciu

tylko gotów

najlepsze go spotkao przyjcie.

by mu pomódz

Konrad

nie

do odzyskania tronu, ale nadto

uznawa w caej peni

jego prawa monarsze i obiecywa mu rozcigoci panowanie nad Polsk, jak je modzi ksita za niedawno jeszcze Krzywousty posiada

odda w

takiej

;

kar

Rzecz jasna,

wszystko mieli postrada.

e Wadysaw

musia si uzna lennikiem cesarstwa, cho moe jeszcze tym razem hodu nie zoy; odkadano to zapewne na póniej, a z pomoc niemieck napowrót na tronie polskim zasidzie

25).

Dotychczas wszystko szo gadko, tylko cesarskim zawsze atwiej

cach

w

chcia

,

istotnie

jego mocy,

wybra si

byo

myla

pomoc. Konrad nie

ni w

o lenne nadanie, nili o

dopomódz szwagrowi

o ile

czynn

obietnito

byo

nie móg tak spiesznie Wadysaw pragn. W tej

mu byo opuci

latach poprzednich,

,

i

razie

do Polski, jak tego

chwili wprawdzie atwiej

na dworze

poprzesta na sowach

w kadym

ale

e

ziemie cesarstwa,

wyprawa do Polski wymagaa

dnak duszych przygotowa,

ju

37

lat

je-

mijao, jak ostatni

polsk przekroczyy, a Konrad w swoim i szwagra zarazem interesie, nie chcia na to majestatu cesarskiego naraa, czego dozna przed laty jego raz wojska niemieckie granic

wuj

i

poprzednik

nieprzewidziane zjazd

w

w

wojnie

zaszy na

z

Krzywoustym.

razie

przeszkody.

Róne Nim

nadto,

jeszcze

Kaynie si skoczy, dosza króla niespodziewana

wiadomo,

e

14.

Kwietnia

w

Hersfeldeskim klasztorze

ROZDZIA

246

—

VI.

MONARCHIA ZACHWIANA.

maonka. Ledwie trzydziesty rok ycia przemoda królowa Gertruda, zostawiajc mu dwóch synów, modszego jeszcze w kolebce. Król by niepocieszony najblisze tygodnie po mierci ony powici jej pami.^ci, umara

jego

kroczya

i

rónemi fundacyami pobonemi dla spokoju duszy zmarej królowej. Ledwo za ockn si z pierwszego alu, wybuchy w poudniowych Niemczech grone zamieszki, któremi przedewszystkiem zatrudni si musia. zajmujc si

gorliwie

ni sprawa Wadyjego wasny Wadysawa, Henryk Au-

Zatargi te bliej go jeszcze obchodziy,

sawa

,

gównym

bohaterem

ich

by bowiem

równie szwagier trudnych pocztkach swego ksicego panostryacki. wania w Bawaryi, zagroony nieustannie przez zawistne Staufom i Babenbergom stronnictwo, wszed Henryk w niebezpieczny zatarg z biskupem regensburskim, który tem groniejsze przybiera rozmiary, odkd ssiednie potgi dy-

brat przyrodni,

W

do

si

czynnie

nastyczne

wmieszay,

Wadysaw

Czeski

jako sprzymierzeniec Henryka, Ottokar, margrabia styryjski

po stronie

biskupa

caa Austrya

;

i

cze

znaczna

stay si widowni zacitej wojny domowej.

kltw

na Henryka

i

Biskup rzuci

sprzymierzeców,

jego

Bawaryi

a

papie po-

j mimo zobowiza, jakie mia wzgldem króla Konrada i ksicia czeskiego. Nawet do Szwabii przeniós wzniecony zarzewiem zatargów si poar wojny domowej twierdzi

,

regenburskich, bo rozmaici szwabscy panowie wzili

udzia, biorc

to biskupa, to

ksicia stron.

króla Konrada, przedsibiorczy

Barbarossa, widzc,

e

ksi

brat biskupa

Mody

w

nich

synowiec

Fryderyk, póniejszy

na

swym zamku wy-

na które wiele bawarskiego rycerstwa zjechao, napad na zamek Wolfrathshausen, dziedziczne gniazdo

prawia turnieje,

rodziny biskupa,

wcign

i

przez to

krwawy bój pod jego murami stoczywszy, Szwabi do walki regensburskiej. Zam-

cay si

przez to stosunki

dziczne

posiadoci Staufów,

przysparzao,

e ksi

zagroone byy co królowi tem wicej

szwabskie,

IConrad

dzietroski

Zahringer, jeden z najpo-

WYPEAWA KONRADA.

247

tniejszych dynastów Szwabii, który dotychczas by gównym zacz si do korony coraz filarem Staufowskiej dynastyi ,

zniechca, zraony jej stanowiskiem wobec zawiburgundzkich. Zanimby wic o polskiej wyprawie mona do byo pomyle musia król Konrad wprzód Regensburga, stamtd do Ulm, gdzie spotka si z Ziihringerem, i cho mu si nie udao trwaego pokoju zaporebardziej

ka

pody

,

dniczy

przywiód

,

szwabskie

przynajmniej

e

bawarskie

i

gronego Niemcy opuci. Byo to tem konieczniejsze, i prócz "Wadysawa czeka take Borys na poktóremu król nawet wczeniej przyrzek moc niemieck poparcie wreszcie dawno ju rozpoczy si byy swoje do tego

zamieszki

niebezpieczestwa

uspokojenia,

stopnia

bez

móg

,

;

zatargi

na granicy wgierskiej

by w rku

sicy

odwleka

polskiej

a Presburg

,

Austryaków.

od kilku mie-

duej

jeszcze

wyprawy, powierzy Konrad spraw Bo-

rysa Henrykowi Austryackiemu,

by

ale

w

zawika

oswobodzi od regensburskich 21. Lipca

Nie chcc

Konrad

jeszcze

tym

musia go

celu

26),

w Ulm

^'^),

w

Sierpniu

odby si zjazd króla gównie do tej wyprawy si si z nimi take Wadysaw

wyruszono do Polski. Wprzód jeszcze z

ksitami

saskimi

,

którzy

poczy ksita poudniowych Niemiec bowiem, o wojen mona byo nakoni, wzili udzia w

zbrojnych dostarczyli,

ich do

Czeski,

ile

tych

wyprawie

wgierskiej.

Dla Bolesawa

Znów

trzeba

osiwiali

i

Mieszka

byo, jak przed

bya

to chwila

wojacy dobrze pamitali, na granicach

lubuskiej

rba te

rozstrzygajca

laty 37, za czasów, które tylko

lska

i

ziem

obronne zasieki, podpiera stare obwarowa-

zawiody dawne tradycye obrony granic z czasów Bolesawowych, Konrad nie móg wtargn w polskiej ziemi. Jesie ju nadchodzia, zblia si czas pory ddystej i sotnej, a przed ni dray zastpy niemieckiego

nia. Istotnie

nie

gb

rycerstwa, nieustraszone z tradycyi,

w

boju,

ale dobrze tego

wiadome

jak za dni ich ojców okropny pomór dziesitko-

ROZDZIA

248

wa

—

VI.

wojska cesarskie,

kay si w enyci

MONARCHIA ZACHWIANA.

wodz Henryka

kiedy pod

A^

zab-

puszczacli na granicaci Polski. Nie

sposobu przeforsowa przejcia

król Konrad,

;

cho

byo

szczerze

chcia dopomódz szwagrowi, musia si cofn. AYadysaw, zawiedziony w zotych marzeniach, byby wola zapewne,

eby

prónemi rkoma, skoro na razie niepodobna byo uwieczy wyprawy pomylnym skutkiem.

Bo

odstpiono od granic

Konrad

wystawi roku

z

nie

w

i

móg

z

przecie majestatu cesarskiego na

byby musia cho w przyszym

takim razie

wszystkiemi siami

uderzy;

w zimie

bowiem

ksit

na

cesarstwa

nie

mona byo marzy

puszcz lenych z znaczniejszem wojskiem. nie

móg

i

AYoch wyruszy,

niemiecki,

lonej, dla

w

Ju

om ju

lat

a zawsze jeszcze

mania swej powagi

Król niemiecki

naj ywotniej czy eh

by

Niemczech,

mu byo wstpi na tron

oddawna trzeba

mino,

jak

tylko królem z

;

utrwa-

stanowiska wobec innych chrzecijaskich monar-

chów, potrzebowa koniecznie cesarskiej korony.

wanie

odkadanej, bo stosunki

szczaski

dla utrzy-

tak trudnoci

bna, byo zwleka wyprawy koronacyjnej,

jazne

polskich

o przejciu

wszelkimi sposobami stara si zapobiedz

koniecznoci nowej wyprawy. do

powica

jednak dla szwagra

swoich interesów,

iab

z

;

z

papieem

Eugeniusz

III,

Rzymu wygnany,

ustpstwami pokój

z

czyy

ju

Nie podo-

od tak dawna

teraz króla przy-

niedawno przez rokosz mieokupiwszy

rzymskim seaatem,

niesychanemi

ledwie

zdoa si

utrzyma w swojej stolicy i nieustannie przyzywa Konrada spodziewajc si od niego pomocy. Lada na koronacy si rzeczy zmieni, od at kilku stan jednak mogy chwila ju bowiem cisy sojusz midzy stolic apostolsk a królem Sycylii Rogerem, grony dla interesów cesarstwa. Runy ,

wskutek tego wszystkie korzyci, które poprzednik Konrada

w walkach z Rogerem osign dla Konrada byo to rzecz honoru, rozprawi si bez zwoki z sycylijskim królem, bo i zwizki Rogera z Wolfami rozdmuchiway nieustannie w Niemczech zarzewie wojny domowej i zobowi-

Lotar

;

KONRADA.

A\'YPIIAWA

241)

wzgldem dworu bizantyskiego nagliy

zania

go

do tego,

odkd si Konrad z nim sprzymierzy przez maestwo siostry swej ony z Manuelem Komnenem, przyrzekajc mu uroczycie pomoc przeciw Rogerowi. Trzeba wic byo ku elazo póki gorce, odby koronacy w Rzymie, zanimby sprawa sycylijska zamcia dobre stosunki z papieem, i póniej bez zwoki na Rogera uderzy ^s). Ju wielkiem to byo powiceniem, jeli Konrad wobec roku wyprawi si

móg

nie

do Polski

eby móg szkod

niebawem

bra

W

tym

na przyszy rok do niczego

si zobowizywa.

Wypadao mu wic ze

,

w

tych stosunków

z

honorem powróci do Niemiec, choby

ksit

e

polskimi rozpoczto,

ta

czyy

odkd

,

byo które

król na-

wyprawa na niczem musi spezn.

porednika

na

to

te rokowania

niemieckich, których król

najstosowniejszym minijski.

tego zmierzay

ksitami

przekonania,

gronie

Do

szwagra. z

przedewszystkiem tak si urzdzi,

by

mia

Ivonrad

przy sobie,

margrabia

,

go dawne

stosunki z rodzin Krzywoudziemi Salomei, bo z córk jej Ludsyn Konrada Teodoryk 29). "Wprawdzie

stego, a mianowicie z

gard oeniony by

mody

margrabia od jakiego czasu nie

o wic a

tak

ksitami

wyprawy, z

polskimi,

ale

y

z

eby

mu byo

W towarzystwie

wej w

on

tej

rokowania

sawnego Albrechta

Niedwiedzia, margrabiego Pónocnej Marchii, za

nie by-

Konrad mia si ociga od

zawsze atwiej

szwagrami swego syna.

mia

on,

zwizków midzy dynasty minijsk

bliskich

którego syn

córk Konradow, wybra si zatem Minijczyk

do Mieszka i Bolesawa, wymieniwszy wprzód dla bezpieczestwa zakadników z polskimi ksitami. Misya saskich ksit udaa si najzupeniej. Bolesaw i 3Iieszko nie mieli odwagi stawia wszystkiego na kart, i radzi byli, poowicznemi zobowizaniami zaegnaj tak tanim kosztem grone niebezpieczestwo. Przyrzekli wic stawi si niebawem na

e

dworze królewskim, cesarskiego majestatu

zapaci zalegy

zoy

hod

trybut

lenny.

i

przed tronem

„Có bowiem

szko-

ROZDZIA

250 dzi

w

obieca," mówi

nikarz czeski

—

IV.

MOANRCHIA ZACHWIANA.

opisie tych

ukadów wspóczesny

kro-

3*').

Z honorem móg wic Ivonrad w kocu Wrzenia (1140) odstpi od granic Polski, w pierwszej poowie Padziernika

by ju w szwagra w

w

Goslar,

królewskim

zaniku

pocieszy si

srodze,

ksita

polscy,

Saxonii.

jeli

móg

Wadysaw osiad z aski w Altenburgu. Zawiedziony

tylko

wedug

t

iskierk nadziei,

e

przybd

na

obietnicy

danej

bd

zmu-

ojcowskiej

spu-

dwór Konrada, pod naciskiem powagi cesarskiej

odda mu

szeni

przynajmniej

jak

cz

dawnych marze trudno byo myle, zwyciska wyprawa moga uratowa, to teraz byo niepowrotnie stracone. Bolesaw za i Mieszko, cho niezupenie jeszcze bezpieczni, bo skrpowani zobowizaniami cizny;

ziszczeniu

o

co jeszcze

wzgldem Konrada, nacyi czas

tak

i

mogli si spodziewa,

woskiej wyprawy

nie dozwoli

spraw przez

koro-

duszy

zajmowa si losem szwagra. Woskie plany Konrada spezy tymczasem na niczem, jednak zbiegy si wypadki, e to wyszo tylko na ko-

rzy

polskich

ksit.

Kiedy bowiem jeszcze

dopiero przygotowywano si do

Francy laty

e

mu

ogarn

Niemczech

ju

ca

taki ogólny ruch entuzyastyczny, jak przed

pidziesiciu,

Eugeniusz III

w

wyprawy na Polsk,

w

czasie pierwszej

wezwa by

wyprawy krzyowej.

naród francuski do nowej wielkiej

królestwo Jerozolimy lennicze krucyaty, Edessa upada pastwa chrzecijaskie na Wschodzie chwiay si w swoich i

,

pomocy z Zachodu, eby grób Zbawiciela napowrót nie dosta si w rce Saracenów. Nie dziw, e niedola Chrzecijan w Ziemi tSwitej najywsze sympatye obudzia we Francyi, bo to Francuzi zaoyli te

posadach, potrzeba

byo

silnej

pastwa chrzecijaskie w Syryi, Francuzi w nich panowali. Sam mody król francuski, Ludwik VII, mia stan na czele wyprawy, mnóstwo znakiem z

krzya.

Clairvaux

ksit, panów

Odkd

rozpocz

i

zwaszcza

sw wdrówk

rycerzy ozdobio si synny opat Bernard

po kraju,

wzywajc

DEUGA KRUCYATA.

251

czem

sza gorczkowy ogarn pod wraeniem Francy, wobec niego wydawa si nientuzyazm czasów Urbanowych. „Wypróniaj si

zamki

i

do krucyaty, jego

kaza

taki

e

ca

miasta," pisa Bernard do papiea, „ledwie na siedm

mczyzn napotkasz, wszdzie wida tylko cho mowie ich yj." Nawet kobiety dyy do

kobiet jednego

wdowy,

szeregu krzyowników,

si na krucyat, a dziny.

z

Midzy ludem

e

proroctwo,

król

moda królowa Eleonora wybieraa ni niejedna dama z królewskiej ro-

z ust

Ludwik

do ust przechodzio tajemnicze nie tylko

I\!onstantynopol

zdo-

wit

bdzie i Ziemi ocali, ale dotrze a do Babilonu, jak nowy Plerkules lub Cyrus. Niebawem i nadreskie okolice ogarn ten zapa. Jaki mnich Rudolf chcia tam odegra rol opata z Clairvaux, gdy jednak, wród gorczki przygotowa do krucyaty, zaczto ydów mordowa i rónych dopuszczano si gwatów, sam spraBernard przyby nad E.en, by ukróci wybryki i donie. kocu Listopada spotka si Berw swoje

wit

w

W

uj

w

nard

Frankfurcie

z

królem niemieckim. Konrad

w mo-

odby rycersk pielgrzymk do Ziemi witej, sprawa królestwa Jerozolimy nie bya mu obojtn; przyj wic z czci nalen witobliwego apostoa nodych jeszcze

wej

krucyaty

bra si na

latach

i

gdy raz

w

tumie

kazaniu Bernarda,

e

taki

natok olbrzymi

kaznodzieja

bliskim

ze-

by

chwyci go na barki i wyniós z ciby. Gdy jednak razu pewnego o krucyacie zaczto mówi, odrzek Ivonrad sucho, e w aden sposób nie moe w niej uduszenia, sam król

wzi

udziau.

Na Boe sarstwa.

Narodzenie

Bernard przyby

odbywa si w

na

Spirze

sejm ce-

po niedugiej wycieczce

do

równie wszdzie kazaniami swemi pomylny osign skutek. Po kilkakro odzywa si wówczas do Konrada, wzywajc go do udziau w krucyacie, ale zawsze nadaremnie; wanie na dworze królewskim bawio poselstwo cesarza bizantyskiego, naglc o przyspieszenie wyprawy na Szwabii, gdzie

ROZDZIA

252

Rogera, Konrad

w.

—

IV.

MONAECHIA ZACHWIANA.

mia istotnie ozem si usprawiedliwi.

natchniony opat

i

cisn

królowi

odmalowa mu

tle

wtedy zapyta: czego

tron

w

Ci nie

obraz

w

oczy takie sowa, jakich

sysza.

ani on, ani nikt jeszcze nie

a

W dzie

Jana Ewangelisty, podczas mszy w., zerwa si nagle

dnia

W penem

ostatecznego

;

grozy wieZbawiciel go

„Czowieku, có mogem Ci da dobrego daem?" Za potg i saw, za pierwszy

czeme

chrzeciastwie, za wszystkie dobrodziejstwa^

odpaca ? Zapanowao guche milczenie, zy potoczyy si z ócz Konrada, wsta i zawoa, e pójdzie na

si

król

Bya

krucyat.

to

jedna

z

wybuchu wzruszenia

ca

,

w dziew gwatownym

najpodniolej szych chwil

jach romantyki redniowiecznej,

kiedy król

opanowa nie zdoa, powitronu, skadajc je na otarzu

którego

najywotniejsze interesa

witej, adnem ziemskiem pragnieniem

czystej,

conej idei

nie,

zam-

3^).

Pierwsze miesice nastpnego roku przeszy na przygotowaniach

do

krucyaty.

Zielone

witki obchodzi ju

Konrad na granicy wgierskiej, w drodze do Konstantynopola. Wedug wspóczesnych wiadectw do 900.000 niemie-

krzyowców wyruszyo na krucyat samego rycerstwa w penym rynsztunku byo okoo 70.000. jego szeregach znajdowa si take Wadysaw. Przygnbiony nieszczciem tuactwa nic nie majc do stracenia wola w witej walce doby ora, stpionego w wojnach domowych, nili marnie i gnunie bezczynnie na zamku altenz dziemi zostawi. Moe mu kltwa gdzie burskim moe w chwili ogólnego zapau do arcybiskupa ciya witej wojny, czu wyrzuty sumienia za niedawne swoje zwizki z pogastwem moe win swoj pragn zmaza w krwi saraceskiej. Nieliczny poczet wiernych wadyków, ckich

,

W

,

,

on

,

,

,

którzy go na wygnaniu nie opucili, towarzyszy

wyprawie

tej

^2).

Wadysawowi wyruszyli w tym samym czasie wypraw krzyow, ale nie do Ziemi witej. Jakkolwiek I bracia

na

mu w

KRUCTATA

W ANDYJSKA.

253

bowiem tak liczne zastpy rycerstwa z Francyi i Niemiec poszy za obydwoma królami, nie cay Zachód chrzecijaski, równonie cae nawet Niemcy wziy udzia w tej wyprawie czenie odbywaa si druga krucyata. Pónocne Niemcy ;

miay pogan w najbliszem ckimi,

poabskimi

i

lutyckimi Lechitami.

udziau

w

Tem susznem

wymawiali si sascy

usprawiedliwieniem

szt,

ssiedztwie, graniczc z obodry-

ksita

wyprawie do Palestyny, kiedy ich Bernard

vaux do niego nakania. Sam Bernard przyzna im

zre-

od

z Clair-

suszno

si znakiem krzya witego na wendyjsk krucyat. Naw^et papie Eugeniusz III w bulli wszyscy z 12. Kwietnia 1147 r. ogosi caemu wiatu, chrzecijanie, którzy na pogan wyrusz, czy to z królem i

przyozdobi

dozwoli

e

francuskim lub niemieckim do Palestyny, czy pod

wodz

ka-

hiszpaskim Saracenom, czy te do ziemi Wendów, wszyscy tych samych

stylijskiego króla przeciw z saskimi

ksitami

ask duchownych

,

w

tej

mierze odpuszczenia grze-

samej

chów dostpi. Kiedy wic wojska wielkiej krucyaty w drodze ku prowiucyom cesarstwa bizantyskiego przekroczyy granic wgiersk, w metropoli saxoskiej, w Magdeburgu, zbierali si równie krzyowcy na wypraw wendyjsk. Prd ogólnego zapau dotar i do Polski. Mimo wysile

w

domowej, mimo spuprzeszym dopiero roku si rozpostaro, wszyscy chwytali bro, cae rycersto stapod znakiem krzya. O dalekiej wyprawie do Ziemi wojennych stoszenia,

ostatnich

które po

latach

caym

walki

kraju

w

z

no

witej ski

trudno

byo myle,

skoro jednak na granicach Pol-

zbieraa si druga krucyata

pitnem

tej

samej

ksit, dokd maj

zasugi

,

,

zaszczycona przez papiea

atwy by wybór

wojska swoje poprowadzi.

dla polskich

W przeszym

wanie, podczas ukadów o pokój, weszli byli w bliKonradem Minijskim i Albrechtem Niedwiedziem, to wic take cigno ich do wspólnej wyprawy z saskimi ksitami. Czy wreszcie sam Krzywousty do ostatniej chwili ycia nie marzy o bojach z zaodrzaskiem

roku

sze stosunki z

ROZDZIA

254

—

IV.

nie myla pewnie o tern eby wysugiwa si Niemcom. Modzi ksita

pogastwem ? Co prawda

w

tych wojnach

MONARCHIA ZACHWIANA. ,

,

polscy nie byli jednak tem, co Krzywousty, a wreszcie

1147 pojcie narodowoci przestao istnie

:

Francuzi

i

w

r.

Niem-

Duczycy, Czesi Polacy byli jakby jednym narodem, jedu myl witej walki z nieprzyjaciómi krzya oywionym. Ju w dzie w. Piotra i Pawa, 29. Czerwca, pierwszy oddzia krzyowców wyruszy z Magdeburga, liczono go cy, Hiszpanie,

,

Mody

na 40 blisko tysicy.

ksi

saski

z

Welfowskiego

Henryk Lew, by przywódc wyprawy, dwaj biskupi, bremeski i werdeski stanli na czele swego rycerstwa, nawet Konrad Zithringer ze szwabskich stron przyby, palestyskiej krucyaty. nie przyczywszy si do wielkiej Celem tej wyprawy by kraj nadmorskich Obodrytów, skd mdry a potny Niklot w tym samym jeszcze miesicu tyle rodu,

a

,

wyrzdzi niemieckim koloniom kresowym. Od strony flota duska uderzaa na Obodrytów, i w Danii bowiem zapa do krucyat cuda prawdziwe sprawi, ustaa wojna domowa, która ju od roku prawie sroya si midzy dwoma pretendentami do tronu, i obaj wspózawodnicy podawszy sobie donie pod znakiem krzya, cay naród zdolny szkody

morza olbrzymia

do broni pociguli za

Okoo

1.

ciu

biskupów saskich ,

na pogan.

zebray si gówne siy wen-

Arcybiskup magdeburski Fryderyk, pi-

dyjskiej krucyaty.

burski

sob

Sierpnia dopiero

,

brandenburski

hawelberski i

,

monasterski

halbersztadzki ,

Wibald, margrabia minijski Konrad, z

dwoma synami

i

palatyn

,

merse-

synny opat korbejski Albrecht

Niedwied

reski Herman stanli na czele

60.000 niemieckich krzyowców.

Poczyli si

z

nimi moraw-

scy ksita, Otton, witopek i Wratysaw z biskupem oomunieckm Henrykiem. Blisko 20.000 wojowników przywiód wreszcie do Magdeburga nasz Mieszko, wódz polskich

krzyowców, który poprzyjaniwszy si w roku poprzednim z saskimi ksitami adnej sposobnoci nie zaniedbywa, ,

255

KRUCYATA PRUSKA.

eby wzmacnia

i

utrzymywa dobre

tego rodzaju trudno

w

tycy

z

wojnach

nieprzyjacielem, do

otwartem polu nawet podobno nie przyszo, bo Lubagnistych puszczach lenych chronili

w

walki

byo spotka si

Wkro-

nimi stosunki.

z

czono do kraju ssiednich Lutyków. Jak zwykle

w niedostpnych,

si przed najezdcami. Zabawiono si troch obleniem dwóch grodów warownych, Machowa i Dymina spustoszono wiele sió pogaskich, powalono tu i ówdzie sowiaskie boyszcza, ,

a

krzyowcy

wreszcie niemieccy

e

nie,

w

potrwaa bezowocna hulanka poprzestano

przyjcia chrzecijastwa, które zawsze spezajc na niczem.

ni pad

ju bo

,

jednak

w kocu

przyrzeczeniach

tylekro si powtarzay,

Jedyn korzy

sascy,

trybutu,

tygodni

lutyckiej

czczych

si

wcze-

z tej

wyprawy

w kadym razie popoch, w nastpnych la-

na Lutyków, skoni ich

wikszej ulegoci

do

tach

ksita

ziemi

na

prawdopodobnie

odnieli ssiedni

Kilka

przyniesie.

do

si

spustoszenie kraju, od którego domagali

im samym tylko szkod

który z

spostrzegli

i

utorowa drog Albrechtowi

Niedwiedziowi do dalszych podbojów ^3).

Wyprawa Mieszkowa

z saskimi

ksitami

zreszt jedynym objawem tego zapau do walki jaki

wówczas Polsk ogarn. Przewana

nie

bya

poganami,

z

cz si zbrojnych

wyruszya pod wodz samego Bolesawa Kdzierzawego nie na Lutyków ani do Palestyny, ale na Prusaków, którym za sprawki poprzedniego roku nalea si krwawy odwet. Nie

jak drog ta bo trudno byo

wiadomo, dotara,

ziorzyska

korabiach saski,

prawdziwie polska krucyata do Prus

przecie latem przeby bagna

na mazowieckiem pograniczu

postpowa

któremu

jej

pochód.

t wiadomo

,

chyba

Wis

Wspóczesny

zawdziczamy, pisze

i

,

je-

na

kronikarz tylko,

e

„Bolesaw z ogromnem wojskiem przeprawi si na Prusaków i dugi czas w ich kraju zabawi". Dziwi si te ten wiadek wspóczesny i uwaa to za niezbadany wyrok Opatrznoci e nawet Rusini cho nie katolicy, z olbrzymi si zbrojnych zastpów przyczyli si do tej wyprawy. Rzecz ,

,

EOZDZIA

25G

e

jasna,

e

ci

mu

—

IV.

MONAECHIA ZACHWIANA.

dziwnem si wydawao, wiedzia bowiem, w przeszym roku dopiero razem „z Sa-

to

sami Rusini

racenami", jako sprzymierzecy

na „Saracenów" Nie byli ci

wodz,

a teraz pod ich

trapili,

polskich

ksit

jak rycerze krzyowi,

dyli

Wadysawa,

^').

to

jednak

sami liusini a przynajmniej nie

ci

sami kniaziowie. Ledwie kilka miesicy bowiem po upadku

Wadysawa mierzeni

i

zdoali si na tronie kijowskim utrzyma sprzy-

spowinowaceni

nim Olegowicze.

z

Nim

jeszcze

wyprawa Konrada dotara bya do granic Polski, 1. Sierpnia 1146 r. umar wielki knia Wsiewood. Przyrzekli mu byli wprawdzie kniaziowie jego Igora szcze

i

na

wymóg

wierno

osadzi na

to krest

to wielki

zaprzysigli.

istocie

zaj

brata

samym zgonem

knia na Kijowianach

w

I

kijowskiej

stolicy

caowali, przed

e

,

je-

Igorowi

Igor po bracie tron

byo nawet dwóch tygodni jego kniaenia. Ledwie wnuk Monomachów Izasaw Mcisawicz Perejesawski posysza o mierci szwagra a zebra swoj druyn

kijowski, ale nie

,

i

pospieszy na Igora. Dwie walne bitwy stoczyy si

bliu Kijowa,

w

obozie

w po-

Igorowym wybucha zdrada, Kijo-

wianie stanli po stronie ^lonomachowicza

i

ju

13. Sierpnia

Izasaw zasiad na tronie wielkoksicym a Igor zamknity by midzy czercami w monastyrze perejesawskim witosaw Olegowicz umkn do swojej dzielnicy, do Nowogrodu siewierskiego ^'). Znów wic wypj-n na wierzch ród Mobo nowy nomacha, zaprzyjaniony z ksitami polskimi Kdzierzawemu czy teciem knia kijowski by Bolesawowi stryjem jego ony. Niema te modzi ksita mieli w tem ;

,

otuch e jak Wadysaw w ostatnich latach, tak oni teraz na pomoc Rusi mogli liczy co przed kilku laty wydao im si wielkiem nieszczciem gdy Olegowicze nie chcieli si z nimi powinowaci, to wyszo im tylko na korzy po rychym upadku Igora. Zostaa im jeszcze modziutka siostra, któr wito,

;

,

saw Wsiewoo dowie

przed kilku laty pogardzi.

Dlatego

ALBRECHT NJEDWIED.

eby zamciem

tylko nie oddali jej do klasztoru,

zwiza si

rk

257 Agnieszki

Olegowiczami, teraz mogli inaczej rozporzdzi

z

nowym szwagrem nowego zdoby sobie sprzymierzeca. Modzi ksita nie omieszkali z tego skorzysta.

jej

z

,

w

wyprawy Konrada zawizali przyjazne stowzmocni je w roku nastpnym Mieszko na wendyjskiej krucyacie, pomny korzyci, jakie im w chwili gronego niebezpieczestwa przynioso porednictwo

Jeszcze

czasie

ksitami

sunki z saskimi

Minijczyka

,

Albrechta Niedwiedzia.

i

pragn jeszcze ksitami zwaszcza z gólnie

,

Mieszko

te

cilej sprzymierzy si Albrechtem

,

w

i

z"

bliskiem

szcze-

saskimi

powino-

zbudowa trway fundament przyjani. Ju wówczas zajmowa Albrecht, póniejszy zaoyciel najznaczniejsze stanowisko midzy brandenburskiej potgi saskimi ksitami. Potomek dostojnego domu Ballenstedtów, po matce wnuk Magnusa, ostatniego Herzoga Saskiego z sta-

wactwie

,

rej

dynastyi Billingów,

ze wszystkimi niemal

ksitami

nie-

by bliszem lub dalszem powinowactwem. Zwaszcza z rodem Staufów czyy go cise stosunki bo z tego domu i przez siostr cioteczn Jui sam mia

mieckimi zwizany

,

on

dyt by szwagrem brata królewskiego, Fryderyka, ksicia wujem modego Barbarossy, który w kilka lat póTo te po elekcyi Ivonrada niej po Konradzie tron zaj nalea Albrecht do najgorliwszych jego stronników w wojnie domowej e za w Saxonii Welfowie byli gór pi lat musia przepdzi na tuaczce przy swoim królu dopiero po pokoju w r. 1142, odzyska swoj marchi wraz z przylegemi hrabstwami 3'). Ale tem wiksze za to mia zachoSzwabii,

3'').

,

,

i

wanie u Konrada, po tylu dow^odach wiernoci tylu niedolach strzegli

,

które dla jego sprawy

si polscy ksita,

brechtem

mogy

potnego

margrafa

dyjskiej szej

e

ich od wielu

zasoni.

musia Mieszko dobi

swej siotry,

Sji3lka. Mieszko Stary

ju i

je

i

znie

przywizania,

musia.

niebezpieczestw

Ju wic targu o

z

Al-

wpywem wen-

na wyprawce

maestwie najmod-

teraz dziesicioletniej, z Ottonem, go wiek.

Spo-

zwizki powinowactwa

synem

17

ROZDZIA

258 Albrechta

bo

,

—

IV.

mdry

MONARCHIA ZACHWIANA.

pragn take przyjani polw lutyckich podbostawali mu w nich zapor. Jako

margraf

ksit, eby mu si

skich

wysugiwali

jach, lub przynajmniej nie

w

skoczeniu krucyaty,

kilka zaledwie tygodni, po

kiem Stycznia 1148, przyby Albrecht gdeburskim, Fryderykiem,

ty

wstrzymaa

ich

i

niesychane

do Gniezna lub Poznania,

ju

siebie

waciwy

z jej

wypadao

pan kraju

,

Polski.

dalekiej

tej

e

,

zmarniaa pod niegiem. Najbliej byo saskim Mieszkowej dzielnicy, do którego

poczt-

saskimi ksi-

innymi

tak

,

z

arcybiskupem ma-

Bolesawa do

i

nawet ostra zima od

byy wówczas

a mrozy

synami

z

Mieszka

na zaproszenie

z

Nie

podróy^

caa ozimina

ksitom

do

staroytnych grodów,

jednak,

eby

ich przy-

monarcha krakowski, Bo-

lesaw Kdzierzawy. Zawieziono wic do Ivujaw dostojnych samo goci, i w starej Kruszwicy nastpio przyjcie.

W

wito

Trzeci Króli

saskimi a polskimi ze

sob

z

stan ksitami

tu cisy sojusz przyjani i

mody

midzy

margraf Otton zabra

powrotem dziesicioletni oblubienic, która jak

miaa braciom wyjedna,

przed laty ruskie przymierze

tak

si zadatkiem ich przyjani z Sasami 3^). Przekonali si wkrótce, e im ta przyja niemae moga odda usugi, nie mino bowiem kilka miesicy od zjazdu kruszwickiego, a ju nowa nad ich panowaniem zerwaa si burza. Wadysaw by wprawdzie daleko, z królem Konra-

teraz staa

dem na

krucyacie, ale Agnieszka

za to nie zasypiaa spra-

mylaa tak atwo da za wygran. Czy w Altenburgu, czy w rodzinnej Austryi bya jej siedziba, dosy miaa sposobów, eby sw spraw popiera który na czas krucyaty, w nieobeu tymczasowego rzdu cnoci króla Konrada ustanowiono. Rejency obj mody królewicz Henryk, jeszcze za pobytu ojca w Niemczech

wy, wnuczka cesarska nie

,

„królem rzymskim"

chopak zaledwie

obrany

i

koronow^any

dziesicioletni, dano

opata,

synnego statyst,

by

to

jednak

mu wic dwóch

kunów, arcybiskupa mogunckiego Henryka wejskiego

;

i

Wibalda

biegego

w

opie,

kor-

spra^wacli

259

ZABIEGI AGNIESZKI.

Ale opat

politycznych. dzali

,

sprawa

w

arcybiskupem niebardzo si zga-

z

rzdu jeli za jaka miaa by zaatwion to

zna byo

niewiele zatem

tego

królewskiej

kancelaryi

,

,

najwicej wszystko zaleao od notaryusza Henryka, z

by w

opatem Wibaldem

dym

bliskich stosunkach, a przy

przebywa

królu nieustannie

^9).

Bd

nie

wojn

przecie na

z

ksitami

polskimi

byaby si zdobya w nieobecnoci

wic

dysaw^a,

w

tylko

dyplomacyi

bd

co

mo-

przez

,

mona byo dopi,

kancelary królewsk niejednej rzeczy

bo

który

nigdy rejencya

starego króla

bya

i

Wa-

teraz dla Agnieszki

ostatnia nadzieja.

Mody król bawi zwykle w wic cho brat Agnieszki, ksi krucyacie

,

wpyw

by

bawarski Henryk,

móg

Babenbergów atwo

Co tylko zatem na

królewskiej.

celaryi

w Norymberdze,

Bawaryi,

na

dotrze do kan-

mona byo

razie

osign,

tego Agnieszka

królewska

zacza gorco popiera jej spraw u stolicy apoMe byo to wprawdzie zgodne z trdy cyami poli-

stolskiej.

tyki cesarskiego

tronu

dopia

z

,

u siostrzeca

czasów

tradycyami

lub Henryka, kiedy to cesarze,

:

w gbokiem

kancelary

Ottonowych

poczuciu swej

wedug midzy monarchami. apostolska, ale te trzeba

najwyszej wieckiej wadzy, rozporzdzali koronami swojego uznania

i

rozstrzygali

Rocia sobie do tego prawo byo tak sabego rzdu, jak

spory

stolica

za ówczesnej rejencyi,

eby

je

papieowi kosztem wasnego majestatu przyznawa.

Ju rze

Konrad poruszy

papieskim

wyprawy,

pod

byo

,

koniec

stary król niemiecki

szymi

by spraw Wadysawa

niebawem po powrocie

roku

oddawa

na dwo-

z polskiej

myla

Nie

1146^'^).

sporu swego szwagra

jednak z

mod-

sd stolicy apostolskiej zaleao mu eby kltw zdjto z Wadysawa, to za

brami pod

tylko na tem,

móg

to

,

sam papie uczyni. Eugeniusz IH odpowiedzia w cigu wielkiego postu oczekiwa r., bdzie poselstwa ksicia Wadysawa a zbadawszy spraw, jeliby to tylko byo moliwem, zaatwi j przy81.

tylko

Grudnia 1146

e

ca

,

17*

ROZDZIA

260

—

IV.

MONARCHJA ZACIIWJANA.

wiadomo, czy wobec przygotowa do kmcyaty

chylnie. Nie

na dwór papieski posów, moe z powrokardynaa Hubalda, jego sprawozdanie przychylne

Wadysaw wysa tem

legata,

dla

modszych

ksit

e

do,

dysawa,

le uprzedzio Eugeniusza dla papie potwierdzi kltw zmarego

biskupa gnienieskiego,

wygnaca

wyjedajc

arcy-

1147 sprawa

w. Kozmy

i

na krucyat, poleci tylko siostr

papieskiego, Grwidona

kanclerza

czego wicej

,

kardynaa tytuu

Damiana.

modego

Teraz jednak kancelarya

wyszed

r.

gorzej staa na dworze papieskim, nili przed ro-

kiem. Konrad, opiece

pod koniec

a tak

Wa-

prob

do papiea z

z niej list

króla

Okoo

od stolicy apostolskiej.

domagaa si

Grudnia 1147

o przywrócenie

r.

Agnie-

poparo go uroczyste poselstwo, z rónemi sprawami wysane, na którego czele znajdowa si sam gó-

szki

na tron

polski,

wny opiekun króla, arcybiskup moguncki. Eugeniusz bawi dol:d uda si by jeszcze w czasie wówczas we Francyi przygotowa do krucyaty, aby ich z bliska doglda. Nie ,

spieszno

walki

z

mu te byo

do Rzymu.

rzymskim senatem,

Tam

by

tutaj

czelcay go nieustanne

papie po odjedzie króla

wszechwadnym panem, synny opat Suger, w którego rku rzdy spoczyw^ay, sucha we wszystkiem jego rozkazów. e mu na rk bya proba modego króla Nie dziw wic niemieckiego, eby z tytuu swej wszechwadzy papieskiej jego ciotk na tron polski przywróci; czegó wicej pragna polityka papieska od Grzegorza YII, jak strca molub rozdawa wspaniaomylnie korony, uarciów z tronu rozstrzyga spory midzynarodowe i wewntrzne pastw chrzecijaskich. Z starej wic metropoli duchownej króle,

,

stwa francuskiego,

Henrykowi,

e

z

Rheims odpowiedzia papie

zajmie si askawie

niebawem wyle

szki

i

ski

^1).

Prawie

pó

w

tym

roku jednak

lek podró wyruszy

;

by

to

modemu

spraw wygnanej

celu

Agnie-

nowego legata do Pol-

mino, zanim

legat

w t

da-

Gwido, kardyna tytuu N. P.

LEGAT PAPIESKI. Maryi

w

^2).

rodziny,

z polskiej

nika

,

by

syn znanego

to

mia

Nie

praskiego.

niejszego przyjaciela nad

tego dowody

niewzruszenie

w

czasie

i

czeski

w

w

Czechach

Kozmasa, kano-

Wadysaw

wier-

biskup oomuniecki

;

wojny domowej

wola odda dobra

,

da

bo sta

biskupie na

ksitom morawskim ca niedol mnie z Wadysawem, a nie zachwia si

pastw zbuntowanym wygnania znosi

pierwotnie

polskiej

od wieku

,

ksi

niedawnej

przy tronie

z

biskupa

kronikarza

Henryka

doda do oomu-

zatem papie

Gedczan

kolonii

pierwszy raz o imie-

Henryka,

,

Henryk sam pochodzi

nieckiego

osiadej

mu

ssiada Polski

bliskiego

moe

który

usysza. Niepróno

niu Polski

pomocy

Woch,

Portyku,

261

,

Dozna te

wypróbowanej ku niemu wiernoci.

piero przed trzema laty zemsty

dnity przez nich

i

ksit

zrabowany, ledwie

za to do-

morawskich

yciem

:

napa-

przypaci

nie

ku swemu monarsze ^s). Skoro wic biskup oomuniecki dodany by do pomocy legata, mona byo ju z tego wróy, e misya kardynaa nie minie bez korzyci dla wygnanego monarchy krakowskiego, który by przecie szwagrem czeskiego ksicia. Niedo tego jeszcze, wanie bowiem w chwili kiedy kardyna z biskupem w granice Polski wjedali, wybiera si papie z Francyi do Niemiec, by na zjedzie z modym królem Henrykiem przyja sw dla domu królewskiego zamanifestowa. Wiedzia zatem legat papieski, jak mia pokierowa spraw ksicia Wadysawa, za którym jego siostrzeniec wstawia si tak gorco. Jak mona byo przewidzie kardyna zada bez przywizania

,

,

wahania

w

imieniu stolicy apostolskiej,

ksita

by

polscy

wygnanemu bratu tron przywrócili. Mona sobie wyobrazi, jakie std powstao oburzenie. Ksita, na których zwycistwo przed dwoma laty patrza legat papieski, których panowaniu stolica apostolska sankcy swoj nadaa potwier,

dzajc

kltw

na

na wszechwadne

grób

Wadysawa sowo

króla Konrada,

legata.

si ora

rzucon,

To

mieli teraz

ustpi

przecie nie ulkli si

popartych

i

zmusili go od-

EOZDZIA

262

IV.

—

a teraz mieliby panowanie swoje

sttjpi od polskich granic,

zoy

MONARCHIA ZACHWIANA.

na otarzu posuszestwa dla legata, skoro na dworze

papieskim inny wiatr zawia.

Gdyby nawet sami lkali si

gromów stolicy apostolskiej nigdyby im tego nie dozwolili uczyni panowie, którzy sami raczej zgin woleli, nili ujrze znów na tronie mciwego Wadysawa. Jeli nawet zawaia si mogli w sumieniu, to nie na darmo biskupi polscy od samego pocztku zajli wrogie wzgldem wygnanego mo,

narchy stanowisko,

teraz

i

wic w zwartym

szeregu stawiali

Kardyna uciek si do ostatniego rodka rzuci kltw na wszystkich przeciwników ksicia "Wadysawa, interdykteni cay kraj obciy, zakaza odbywa naboestwa kocielnych lubów i pogrzebów, a nie mogc si osta wród zawistnych ywioów, w gniewie Polopór legatowi papieskiemu. ,

,

sk opuci ^^). Przerachowa si jednak kardyna, wyczerpujc od razu

cay arsena rodków, którymi dzaa,

i

polscy

bowiem za

tylko jej

i

wykl

kltw

e

Zrazu twierdzili,

ich bez

apostolska rozporz-

przez to na szwank narazi. Biskupi

nic sobie mieli

kocielny.

terdykt

wadzy

powag

stolica

upowanienia

legata legat

za nic in-

,

naduy

swej

apostolskiej.

stolicy

Ale kiedy nawet papie, po powrocie Gwidona, potwierdzi jego rozporzdzenia, a oburzony

krnbrnym oporem,

sowa grony list do surowo zachowywa

ca

dotary

skiego idei,

za

arcybiskupa gnienieskiego, nakazujc interdykt z

adnego skutku

pieski

nie byliby

gosem

byy

wysto-

nie odniós.

hierarchiczne

cisoci

Gdyby do

dnoci

,

i

gniew pa-

kocioa

gregoryaskich

si zapewne biskupi ani chwil wahali

stolicy

apostolskiej.

pol-

Ale ich interes

by

pój

jeszcze

cile zespolony z interesem wieckich magnatów, arcybiskup Janik niegdy biskup wrocawski, zasiadszy po katastrofie Wadysawowej na oprónionej mierci Jakóba stolicy gnienieskiej, sam magnat z urodzenia z caem monowadztwem zwizany cile wzami pokrewiestwa, dba przede,

,

wszystkiem o jego dobro

i

nie

mia

ochoty

odstpowa zwy-

KLTWA

dawne byy

e

z

czasy, kiedy arcybiskup

rzdu

263

INTERDTKT.

sztandaru na rozkaz papiea.

ciskiego

dobno

I

Wszak

to nie tak

gnienieski, drugi po-

poprzednik Janika, nie

móg

tego zrozumie,

domaga si od niego przysyajc mu paliusz Ledwie kilkanacie lat od tego czasu mino, jak Innocenty II, zniósszy prawa metropolipapie

przysigi

,

posuszestwa.

gnienieskiej

talne

katedry

korzy

na

magdeburskiego

doczeka si nawet odpowiedzi na swe naród listy do polskich biskupów. Czy dziwi si mona, cay, nie czujc zgoa brzemienia interdyktu, nie troszczy si o groby papiea a ksita, majc wszystkich biskupów za sob, nie chcieli si ugi pod jego gniewem. arcybiskupstwa

,

nie

e

,

moga tak atwo zoy broni; spraw z grzecznoci dla króla niemieckiego, miaa prawo domaga si jego pomocy dla zamania krbrnego oporu polskich ksit i biskupów. Tymczasem za król Konrad, zamany i znkany, w Maju 1149 r. poAle

stolica apostolska nie

wpltawszy si w

wróci

z tak

cyaty.

AY

t

wietnie rozpocztej a smutno zakoczonej kru-

Sierpniu,

spotka si

na sejmie

w

w

Menem,

Frankfurcie nad

nim kardyna Gwido, który

z

Saxonii wówczas dopiero

wanie

po

du-

szym pobycie *-^). Ju wtedy zatem musieli mówi o zobowizaniach, jakie dom królewski w obec papiea w sprawie polskiej zaz

Polski powra-

ca

cign. Wkrótce zacza

stolica apostolska energiczniej na-

dopominajc si wprost pomocy „wieckiego ramieprzeciw polskim ksitom. Z dwóch stron zatem, z Rzy-

ciera, nia"

mu eby

od rodziny

i

teraz

wa

wygnaca dochodziy Konrada wezwania,

szwagra na tronie polskim osadzi. istotnie

rzecz honoru, jako

Byo to dla niego Wadysawa zajmo-

go nie mniej od najywotniejszych spraw wasnych, na

pocztku

1150 nawet,

r.

apostolskiej

pod naciskiem upomnie

postanowi raz jeszcze

ksit, gdyby mu si celu

los

osign

*^).

nie

doby ora

stolicy

na polskich

udao rodkami dyplomatycznymi

ROZDZIA

264

IV.

Wadysaw móg

—

MONARCHIA JiACHWIANA.

e

sobie roi,

szczliwa gwiazda zawieci.

ciu

mu

jeszcze raz

Powróciwszy

w y-

krucyaty

z

wczeniej od króla Konrada, ^musia najpierw postara si

kltwy, cho bowiem wówczas

o zdjcie

tak gorliwie

yo

stolica apostolska

zajmowaa si jego spraw, zawsze

jeszc.:e

na nim brzemi kltwy arcybiskupiej. Papie

ci-

odda

t

spraw biskupowi oomunieckiemu, poleci mu zacytowa uwolni od exkomuniki, jeli zoy przysig, we wszystkiem si zastosuje. Ale to bya jedyna korzy, któr mu si udao osign. Na nic bowiesn nie przydaa mu si opieka obydwóch najwyszych w chrzeciastwie potg, nieprzezwycione przeszkody

wykltego

e

i

do rozkazów papiea

staway w drodze najyczliwszym zamysom jego szwagra. Konrad zasta po powrocie z krucyaty stosunki niemieckie w opakanym stanie stary Welf zdywszy przed nim z Azyi korzystajc z nieobedo ojczyzny, wichrzy po dawnemu ;

,

cnoci króla,

i

wkrótce podniós jawnie sztandar rokoszu.

znkanego króla cika choroba, która go kilka miesicy wstrzymywaa od zajmowania si wszelkiemi sprawami publicznemi. powrocie z krucyaty odnowi by Konrad dawne zobowizania wobec dworu bizantyskiego,

Spada

nadto na

W

przyrzekajc uroczycie,

e natychmiast

wyruszy na Rogera,

domowe zamieszki paralioway go na kadym kroku. Zapewnia wprawdzie najpouifui ej szych przyjació, e tylko a tu

w

takim razie przystpi do woskiej wyprawy, jeli

uda bez dobycia

Ledwie

ora

na

za w pocztkach

mu si

tronie polskim szwagra osadzi. r.

zdoa

1150

rokosz

starego

Welfa umierzy, natychmiast nowe zawikania zaspiy ho-

W Niemczech

burzy si Henryk Lew, mody potomek Welfowskiego domu upominajc si o ksistwo bawarskie, dawne dziedzictwo swych przodków, od lat kilku austryackiemu Henrykowi nadane. Lada chwila grozi wybuch ryzont

polityczny.

,

nowej wojny domowej, snej

król nie

móg

powagi opuszcza przyrodniego

szwagrowi tron wywalcza.

Nadto

z

uszczerbkiem

brata

,

by

zamciy si

w

wa-

Polsce

dobre sto-

PRZYJA Konrada

sunki

Eugeniuszem

z

265

KONRADA. III,

a gdy jeszcze

w

cigu

tego samego roku porednictwo niemieckich biskupów przy-

wrócio

papie

dawn przyja midzy królem a stolic apostolsk, nalega ju o zaatwienie sprawy polskiej, ale

nie

domaga si wyprawy do Rzymu; tam bowiem od dawna toczya si znów walka z rzymskim senatem^ tem groniejsza, e tym razem, z komunalnemi dnociami miejskiej ludnoci czy si potny gos Arnolda, miaego reformatora, który wiatu caemu dowie usiowa, e Koció winien powróci do pierwotnego, apostolskiego ubóstwa, a dygnitarze kocielni, od papiea poczwszy, maj si wyrzec wszelkiej wadzy doczesnej. Znów przedewszystkiem

wic

pod koniec

r.

1151 sprawa polskiego

szy plan zesza, na dworze królewskim

prawie koronacyjnej do

wygnaca na

mówiono

Ezymu, cho ju

w

tylko o

dal-

wy-

Saxonii jasnym

pomieniem rokosz Henryka Lwa wybuchn. Wród tych zawika ciko zachorowa Konrad. Bya to ju ostatnia choroba, 15. Lutego 1152 r. umar, nie doczekawszy si koronacyi cesarskiej

O

kilka

^^).

miesicy wyprzedzi go

Henryk, koronowany

ju

trzynastoletni syn jego

królem, który si niegdy tak go-

rco

za wujem do papiea wstawia zgodnie z ostatniem yczeniem Konrada, wybór ksit cesarstwa pad na jego ;

synowca,

w domu

modego Fryderyka Barbaross. Korona pozostaa Staufów, ale gwiazda ich krewniaka, naszego

dysawa,

zamia si

zupenie.

Xowy

król

Wa-

by mu obcym

pamici zmarego stryja w interesie jego szwagra, miesza si w polskie sprawy, kiedy go zaprztay zatargi domowe, od których szczliwego zaegnania caa powaga jego majestatu bya zawis. Nie darmo w nim po matce krew Welfów pyna, ojciec Henryka Lwa by bratem jego matki, wola wic powici protegowanych przez stryja Babenbergów, byle pogodzi si z pokrewnym sobie potnym rodem, którego nieprzyja cae rzdy Koni

nie

mia

ochoty, dla

,

radowe nieustannemi zawichrzeniami zamcaa. Po niedu-

BOZDZIA

2G6 gióni

MONARCHIA ZACHWIANA.

Bawary Henrykowi Austryackiemu swemu bratu ciotecznemu. Std jednak w po-

wahaniu odebra

przysdzi j.

i

—

IV.

cztkaci jego panowania wybucliy grone zatargi z pokrzywdzonym Babenbergiem i z ksiciem czeskim zarazem, który

ony wiernym przyjacielem pozosta; obaj szwaWadysawa, stojc na czele opozycyi, byli w niedworu, do mu wic byo, jeli go z altenburskiego

bratu swej

growie

asce u

zamku nie rugowano roi ^^). Po kilku latach

dawnych

,

nadziei

dopiero zmieniy

móg

nie

si

sobie

Stano-

stosunki.

wcze postpowanie Fryderyka, któremu na kadym kroku przywiecao powodzenie, zamao opozycy niechtnych mu

ksit. z

sk, ka,

mody

Skoro

do

zwyciskiej

ksita

opozycyjni i

zaprzestali

1155 powróci

jesieni

wyprawy, ozdobiony koron cesar-

której poprzednik jego do

pogodzi

w

Barbarossa

Woch

mierci nie

widzieli sami,

dawnych

móg

e musz

knowa

si doczesi

z

losem

przeciw cesarzowi.

Fryderykowi równie zaleao na utrzymaniu wewntrznego pokoju, niebawem wic rozpoczy si rokowania z Henry-

kiem Austryackim

dwied,

który

w

i

Wadysawem

Czeskim, a Albrecht Nie-

wan

ostatnich latach

zycyjnym odgrywa, pogodzi si

w

rol

obozie opo-

cesarzem zupenie. I dla

z

Wadysawa zawita nowy promyk nadziei. Po raz pierwszy udao mu si zbliy do cesarza, który go „nadzwyczajn ask" zaszczyca. Niedawno umara bya Agnie-

naszego

szka a przez

gami

,

usug,

które ale

to

zerway si dawne zwizki

za czasów Konrada

mogy mu

z

Babenber-

niejedn odda

pod nowem panowaniem staway tylko we wszy-

stkiem zapor.

Pomylano o drugiem maestwie dla z córk potnego margrafa

dysawa, tym razem z

niedawnego stronnika

w

aski u dworu

,

opozycyi

,

Waktóry

znów zacz wzrasta

^^).

Wspólny antagonizm wzgldem Welfów, poczy by w ostatnich latach Albrechta Niedwiedzia z Babenbergami ksiciem czeskim, bo i on mia z Henrykiem Lwem niei

FBYDERYK BARBAKOSSA.

267

zaatwiony rachunek o spucizn po dwóch wygasych dach saxosk;ich

moe

To

^'^').

ju

zbliyo go

ro-

do alteubur-

kiedy cesarz zaj si gorcej losem powodu szuka Albrecht zwizków cho dawne stosunki z pretendentem do polskiego tronu czyy go z Mieszkiem Bolesawem. Bo jeli Fryderyk, skiego

wygnaca;

Wadysawa,

teraz,

nie

bez

,

i

choby w pierwszych latach swego panowania, postanowi komu dopomódz, wicej to znaczyo, ni najyczliwsze chci zmarego króla Konrada. Gdy bowiem w najbliszych latach po wendyjskiej krucyacie, potga margrafa szeroko rozpostara si w ziemi lutyckiej, gdy w starym sowiaskim Braniborze stano ognisko rozlegej marchii brandenburskiej, tem bardziej zaleao Albrechtowi na dobrych stosunkach z ssiedni Polsk. Wydawszy za córk za Wadysawa, zaprzyjaniony od dawna rych rodzona siostra

bya

Mieszkiem

z

jego

synow

,

i

Bolesawem,

któ-

zabezpiecza je

so-

bie na kady wypadek. Jeliby bowiem ostali si modzi ksita, pozostaoby wszystko po dawnemu gdyby za sprawa Wadysawowa odniosa zwycistwo, miaby margraf ,

zicia na polskim tronie. Istotnie

zreszt z

nabierao coraz

kad

chwil zwycistwo

wicej prawdopodobiestwa.

milijny sta na jej stray, alC; co teraz

wzgld na powag

czyo, deryka

chwili

tej

sprawy

interes fa-

stokro wicej zna-

cesarskiego majestatu, który u Fry-

by gówn spryn

mysów. Od

Me

wszystkich jego kroków

bowiem,

kiedy

mody wadca

i

za-

Niemiec

po koronacyi akwizgraskiej zasiad na tronie Karola Wielkiego,

marzyo mu si panowanie nad wiatem w uniwer-

salnej monarchii

sku

cesarskiej

chrzeciaskiej, przywrócenie dawmego blakorony.

To te

Rzymu, jak jego poprzednik wewntrzne zdoa zaatwi, spieszy do

ni

z

Woch

;

w

nie

zwleka wyprawy do

zaledwie najpilniejsze sprawy trzecim roku panowania po-

po cesarsk koron.

Cho by w

przyja-

papieem, który go mia koronowa, cho go od buntu i przywióz mu w darze popioy Arnolda

rzymskiego zasoni

ROZDZIA

268

IV.

na

spalonego

Z Brescii,

—

MONARCHIA ZACHWIANA.

stosie,

z

Adryanem IV zamanifestowa

i

w

swym

stosunku

pierwszem

przy to

Fryderyk wyranie,

do apostolskiej

sarzem,

czasie,

w

z ostatnich

zaj

stanowisko

w

odpado, odbudowa

w

ce-

Niemczech,

dugim

po

zupenie prawie od

niem zachwian

powag

by to samo we

wszystkie siy swe skupia,

korony,

Koronowany

jego poprzedników,

którym królestwo Burgundyi

cesarstwa

Wo-

zda

z rozpitemi aglami do wytknitego tym celem byo oparcie cesarskiego majestatu na

szech uczyni celu, a

od razu

silniejsze

którykolwiek

e

dawn powag

stolicy

cesarskiego majestatu przywróci zamyla.

ni

spotkaniu

i

potdze trzech poczonych koron, niemieckiej, burgundzkiej i woskiej. By ju wic czas i o tem pomyle, istotnej

iby ocienne pastwa chrzecijaskie, niegdy wzem wassalstwa z koron cesarsk zczone, do dawnego zmusi posuszestwa.

czogaa si

domow

Ju w

pierwszym roku jego panowania przy-

Dania

;

pokornie

hod

dug

wojn

Fryderyk rozstrzygn spór pretendentów,

Swend osadzony przeze na

a

znkana

do stóp tronu cesarskiego,

Tego samego

lenny.

duskim,

tronie

zoy

jeszcze roku

mu rwa si

Gejz sto gór mijao, jak Henryk III przelotnie rozcign nad koron wgiersk zwierzchnictwo cesarstwa, na niczem spezy zabiegi jego syna, by te pretensye utrzyBarbarossa do wyprawy na króla wgierskiego lat

ju

ma,

wprawdzie

;

z

pragn

Fryderyk jednak

tni pocztek swych rzdów

i

uwie-

ich urzeczywistnieniem

ledwie go

ksita

niemieccy

zdoali na razie od wgierskiej .wyprawy powstrzyma. ski

ksi

róni si i

wreszcie nietylko z

cesarzem

saboci szwagra

i

;

z

Wadysaw

korzysta ze wzgldów

za czasów Konrada

zaj

zupenie pra-

wie niezalene od Niemiec stanowisko, na wezwanie

wego monarchy

nie

I cze-

mioci do Babenbergów po-

za

no-

chcia stawa na sejmach cesarstwa. To te

w

ukadach, które si po powrocie z rzymskiej wyprawy rozpoczy, zamierza cesarz oprze stanowisko Czech na nowej zupenie podstawie.

Domaga si

od

Wadysawa

po-

269

FRYDERYK BARBA ROSSA.

by

winnej ulegoci a gotów

królewsk; niechby dla innych królów

wanie powolny

ksita

bo

w

mie w

A wic

^').

móg

nie

w miaej

szachownicy

suy

mu

Wadysawa, bo wdzicza,

cesarza

grze

e

r.

1146,

Polsce wassala, któryby tak jak

nastpnych latach

wiatem. Nie dziw wic,

Polsk

z

i

si cesarz za-

wiernie, z woj-

skami swojemi walczy pod jego sztandarem na

by

ich stosunek

czczemi obietnicami z

zwiedli Konrada,

dowolni. On chcia król czeski

uoy

ma si

naleao si rozprawi, któremi

wassal, król czeski,

chrzeciaskich wzorem, jak

cesaiskiego

do tronu

zaszczyci koron

go nawet

o

by

i

pionem

panowanie nad

„nadzwyczajne aski" spady na

wygnaniec, któryby cesarzowi wszystko za-

by mu w

najdogodniejszem narz-

chwili

tej

dziem.

Znów, jak przed

zadano

laty dziesiciu,

od

polskich przywrócenia brata na tron ojcowski. Nie

jak i

dugo toczyy si

rokowania,

or

Mieszko do ostatka usiowali

wróci. Jeszcze

w

Sierpniu 1157

gromadzi wojsko na nich

wypraw

uroczyste poselstwo,

ale,

r.,

e

pewna,

to

cesarski od siebie od-

kiedy Fryderyk

znanych bliej przyjació

obawia,

gdy

Fryderyk

moe. Zawiody wojska cesarskie

ich

Czeski,

ju

nicowi morawscy

Hall

ufali

wojny mo-

zapewnieniom jakich

w cesarstwie, w tej chwili

jednak nadzieje,

4.

e

nie-

niemaj si czego

myle

o wojnie

Sierpnia

nie

wyruszyy

zoone zapewne przewanie z si drodze przyczy si do nich Wady-

z Halli,

zbrojnych Saxonii, po

saw

w

przybyo tam od jak sam cesarz si wyraa,

do Polski,

„nic takiego nie przynieli posowie, coby go od

go powstrzyma". Ksita

ksit

wiadomo Bolesaw

od roku

z

cesarzem pogodzony,

ksita. Ju

bya pami zwyciskich

wojen

z

nim

od wieku przeszo z

Polsk, dwie

dziel-

zagina

ostatnie

wy-

prawy wicej wstydu iii korzyci orowi niemieckiemu przyniosy, nie dziw wic, z bijcem sercem cesarz zbli-

a si

e

do granic kraju,

w

którym przed pidziesiciu

sko laty kwiat niemieckiego rycerstwa leg

w

grobie.

bli-

Mimo

ROZDZCA

270

otuchy, która go

mimo powodze,

MONARCHIA ZACHWIANA.

napeniaa we wszystkich przedsiwziciach, które dotychczas kady krok jego wie-

niepewno

czyy,

—

IV.

przebija

w kadem

sowie

listu,

w

któ-

rym Fryderyk z drogi do Polski prosi opata korwejskiego o gorce modlitwy za pomylno niemieckiego ora. Kto wie, czy niemieckich

w

polskich,

bya powodem

nie

na zapewnieniach

jakiej opieszaoci

lenych zasiek na granicach^ cho bowiem

zaopatrzeniu

cesarz

ufno ksit

oparta,

skary si

w

póniej ua niesychane trudnoci

by

byciu tych przeszkód,

ju

nad brzegiem Odry.

Od pótora wieku

stana na drugim

brzegu, Fryderykowi

jej

22. Sierpnia

prze-

po za lini zasiek, stopa cesarska nie to

i

si udao.

Wojska czeskie day pocztek, rzucajc si w gbie rzeki, e cho wielu na dnie i Niemców wic taki zapa ogarn, Odry mier znalazo, tego samego dnia cae wojsko cesarskie

byo

na drugim brzegu.

rzeniach

W najwietniejszych nawet .ma-

spodziewa si cesarz tak szybkiego, nadzwycaa Polska staa przed nim otworem.

nie

czajnego powodzenia;

odwaajc si broni Gogowa

Polacy, nie

gb

w

fnli si

pomkny

cesarskie

i

Bytomia, co-

kraju, spaliwszy obydwie twierdze, wojska

si za nimi do Wielkopolski, do Mie-

miao przyj do -walki, Warty naleao broni polskim ksitom.

ju

szkowej dzielnicy. Jeli

to

linii

Mieli wpra-

wdzie ruskie posiki, podobno nawet

si

postarali i

wietnego

z

niemi

o

w

otwartym boju

o

nie ;

zasadzkami

nieprzyjaciel lasami

byo cofa

mier

,

lub

Woleli

Prus

i

od

Jadwingów

wobec ogromu wojsk cesarskich

ale

ich uzbrojenia,

podjazdowemi jeszcze

pomoc,

z

tylko

mieli

odwagi zmierzy si

wszak sam Krzywousty tylko

nka

niegdy

Dopóki

cesarza.

naprzód postpowa,

atwo si

wród pól wielkopolskiej równiny walka ycie bya rzecz nieuniknion. ksicia polscy ksita popróbowa rokowa ale

i

czeskiego poprosili o porednictwo. Szwagier

wygnaca,

któ-

w tej chwili wayy, byby lepsz zapewne odda mu usug gdyby nie przykadajc rki do pokoju, rego

losy

si

,

"WYPBAWA CESARSKA. stara si

wa

271

zgnie modszych Icsit zupen i

szwagrowi drog do tronu. Lat kilka

icli

ju

lilsk

utoro-

mino,

jednak

Wadysawom ony pomary, obydwie panie z rodu nic ich ju teraz nie czyo tale blisko ze sob. Radzi wic ksitom, eby nie próbowali wtpliwego szczcia w otwartym boju, zdajc si na ask cesarsk, sam

jak obu

Babenbergów,

i

by ich ordownikiem. Bolesaw i Mieszko ustpili, si przy panowaniu utrzyma. Ze za w ogóle czasy owe, do harców rycerskich skore z nieprzezwycionym wstrtem unikay wielkich, rozstrzygajcych bitew, wic cesarz skoni si do pokoju. Obojtn mu to byo wrei szcie rzecz, czy na tronie polskim Bolesaw lub Wadysaw zasiada, chcia mie na nim tylko wiernego, uleo^ego ennika. Podyktowa wic warunki tak upokarzajce, e podobnych im dzieje polskie nie zapamitay, e sromotnem ich przyjciem Bolesaw Kdzierzawy wypar si wszelkich trobieca byle

,

dy c yj

oj c o

w ski eh

Cesarz

lubi

zewntrzn wystaw, prawdziwe

redniowiecznej epoki kochao si

eby majc

polski

gow

obnaony nad

jego zawiso od aski cesarskiej.

Lotarowi

z

I.

,

na

znak

Krzywousty

w

,

,

e

skada

Pomorza, ale go wówczas

mi honorami przyjmowano

dzieci

da wic,

symbolach.

monarcha stawi si przed nim boso

miecz

gdy hod

w

trzy-

ycie nie-

z cesarski-

Magdeburgu. Syn jego upoko-

da, w tak poniajcy sposób odby akt hodu Krzyszków nad Wart by widowni tej haby. Przysig w swojem narodu caego imieniu, e wygnanie Wadysawa nie miao w niczem uwacza powadze cesarstwa, zobowiza si stan w dzie Boego Narorzy si, jak

tego cesarz

i

;

i

i

w

Magdeburgu, by przed trybunaem cesarskim odpowiedzie na zaalenia brata. jN^a wypraw wosk, która dzenia

ju

na przyszy rok

jako wierny lennik

bya zapowiedzian

w

orszaku

,

przysig równie

cesarskim wyruszy. Nadto

za opieszao i dotychczas nie stawi by si jeszcze dla zoenia hodu przyrzek zapaci cesarzowi 2000, ksi,

,

ROZDZIA

272

MONARCHIA ZACHWIANA.

IV.

tom niemieckim 1000, cesarzowej 20 grzywien zota a dworowi cesarskiemu 200 grzywien srebra. Rkojmi cisego

wypenienia tych zobowiza mieli

by

najznakomitszych rodzin wybrani,

midzy

dostojnicy,

nimi

synów

z

najmodszy

syn Krzywoustego, dziewitnastoletni Kazimierz. Istotnie za

porednictwem ksicia czeskiego odesano niebawem zakadników na dwór cesarski °2).

Tryumf to by wielki dla Fryderyka. „Jak ask", niebawem po powrocie z wyprawy, „obdarzy nas Bóg najmiociwszy, jak chwa cesarstwo rzymskie otoczy, o tern wiadczy jarzmo naszego panowania, na krnbrne karki polskie naoone." Nie przyby wprawdzie Bolesaw na

pisze

dwór cesarski do Magdeburga, bo gdzieindziej

w

sancon, z

wita Boego

równie

wyebra

bo

to

wzi

nie

w Be-

u cesarza,

przecie Fryderyk

bezpiecznie

e

go od tego

obowizku uwolniono,

mia zakadników z nich,

ksi

znów korzyci z

cesarskiej

z

losem

i

wyprawy

w

polskich

swej

Kazimierz, niebawem

Niemiec powróci. Tylko

z

pogodzi si

W wyprawie lombardz-

udziau, musia jednak bez wtpieoia

mocy, a najwaniejszy

burskira

a

Narodzenia przepdzi,

dalekiej Burgundyi, której ostateczne zjednoczenie

cesarstwem wówczas si odbywao.

kiej

Fryderykowi wypado

i

Wadysaw

nie odniós,

adnej

musia ju

reszt dni swoich na zamku alten-

przepdzi, gdzie

w dwa

lata niespena, 2.

zakoczy ^3). Cesarz bawi wówczas we Woszech, skd

Czerwca

1159 ycie

koniec

r.

1162

znajdowa si

do Niemiec powróci. najstarszy syn

W

Wadysawa

dopiero pod

orszaku cesarskim

Bolesaw,

z

Zwie-

nisawy Wsiewoodówny urodzony, zasugujc si panu, od którego los jego w przyszoci zalea. Nie mina go te za to nagroda.

Zaledwie powrócili do Niemiec,

da od ksit polskich, eby synowcom ksic, w swem pastwie wyznaczyli. Po wiadczeniach

za-

dzielnic

niedawnych do-

byo myle o oporze, nie mogli zaprzecza wnukom Krzywoustego prawa

trudno

zreszt stryjowie

cesarz

jak

WADYSAWA.

SYNOWIE do

ksicego

oddali i

lsk

Mieszko,

uposaenia

synom

i

rozkazom cesarskim,

powolni

Wadysawo wym. Dwaj na wyznaczonej

zasiedli

273

NiEAlOC POLSKI.

Bolesaw najmodszy Bolesaw obj

starsi,

dzielnicy,

Konrad pozosta w Niemczech

w

sn

lsku, Mieszko bawi prabracie, nie majc osobnej

panowanie

wdopodobnie

ksice

przy

czasu

do

na

klasztorze.

dzielnicy^').

Niecay jednak lsk dosta si na razie s}'nom Wadysawa, niektóre grody zatrzyma Bolesaw Kdzierzawy dla wikszego wobec synowców bezpieczestwa. Nie mino te lat dziesi, a o te grody rozpoczy si zatargi midzy lskimi ksitami a krakowskim monarch. Ksitom udao si nawet uprosi pomoc u cesarza, który znów wyprawi si sam do Polski, na czele wielkiego wojska, z ca-

ych Niemiec

sn

popiera

zgromadzonego;

dania

ich

u Bolesawa Kdzierzawego, a nie osignwszy celu bez dobycia ora, chcia skarci nieposusznego lennika. Niewiadomo, jak si

skoczy

spór z

Bolesaw Kdzierzawy, skoro przebaga gniew

nic Polski,

lskimi ksitami, tylko Fryderyk

do,

stan

e

u gra-

okupiwszy si 8000

cesarza,

grzywien.

Do

potne

takiego ponienia doprowadzi

jeszcze nieda^sno

do zrestaurowanej lepiej

powodzio

pastwo Krzywoustego, w stosunku

przez Barbaross

mu si

z

Bolesaw Kdzierzawy potgi Cesarstwa. Nie

sawa imienia polmiae pomysy Krzy-

innymi ssiady,

skiego zblada, jak nigdy przedtem.

woustego, plany nowych zdobyczy na zaodrzaskiem Pomorzu z

nim razem, zstpiy do grobu.

brzea Batyku toczyy si ju mieckimi

ksitami

a duskim Niedwied zakada

Albrecht

bursk,

w

r.

o

1147,

O Rugi tylko

i

obodryckie wy-

zapasy

królem,

w

midzy

lutyckiej

potn

nie-

ziemi

marchi brandenPolsce tylko nikt za Odr nie sysza, chyba kiedy polscy ksita Niemcom si wysugiwali ^s),

Smollta. Mieszko Stary

i

jego wiek.

18

ROZDZIA

274

Nawet do

IV.

—

MONARCHIA ZACHWIANA.

pobliskiego Pomorza, do ostatniej zdobyczy Krzy-

woustego, dociera

wpyw

Ju w czasie wendyjskiej ksita sascy pod way Szcze-

niemiecki.

krucyaty bowiem podstpili cina z

ksi

ledwie

i

llacibor

Nie

Niemcom

nasz Mieszko, a

jak

w

a

wiadomo, czy

e

maj powodu

nie

pod Szczecin towarzyszy

ciekaw byoby rzecz wiedzie,

takim razie zachow^a si wobec tych pretensyj nie-

mieckich do pomorskiego ksicia, który

by

Bd

co

lem polskim,

czy

namiestnikiem.

przeraony zaczepk saskich

sw

przekona,

ich

krzyowcy

ochrzczonymi Pomorzanami

walczy.

zdoa

prawowierno,

w

nie

w

ksit, chcc

Gnienie

to

przecie wassa-

bd,

Racibor,

zamanifestowa

uczyni lub

w

Kra-

Hawelbergu stawi si nastpnego

lata; tam przysig saskim ksitom, e wszystkiemi siami stara si bdzie o krzewienie chrzecijastwa w swym wieo nawróconym kraju ^''). Przyja z Monomachowiczami nie wiele równie poytku przyniosa Bolesawowi. Z pocztku posya mu Izasaw Mcisawdcz swoje puki przeciw Prusakom, jak o tem w czasie krucyaty gono mówiono, wkrótce jedoak sam potrzebowa pomocy polskich ksit. Przeciw niemu bowiem burzy si wasny jego stryj niespokojny i chciwy panowania knia suzdalski, Jerzy Monomachowicz, pozazdroci mu wielkoksicego tronu, i w r. 1149 wygna go z Kijowa. Izasaw zbiera wojska w Wodzimierzu Woy-

kowie, lecz

zoy wyznanie wiary

i

,

skim, nietylko z Polski, ale nawet z Czech

byway mu

posiki.

i

Wgier

Sam Bolesaw Kdzierzawy

z

przy-

dorasta-

jcym ju Henrykiem popieszy do Wodzimierza, tylko Mieszko pozosta w domu broni granic od Prusaków, gdyby w nieobecnoci monarchy pokusili si o zdobycz upiesk. Z Izasawem dyli ksita polscy pod Kijów; po drodze, w ucku przez trzy dni zatrzyma si pochód tam nasz Bolesaw, nieznanym w Rusi obyczajem Zachodu, wielu syi

nów

bojarskich na rycerzy pasowa.

stoci rycerskiej

skoczyy si

Ale

te na

tej

uroczy-

bohaterskie czyny Bolesawa.

BUSKIE ZAMIESZKI. WOJNY PRUSKIE.

na Rusi, z

zij;

ju w ucku

bo

wic

Wrócili

targach

czer pruska na

ksita

polscy

Monomachowicz

by

e

wiadomoci,

gucho

o

stosunkach

gocy Mieszkowi

granice polskie uderza.

e

do domu, zwaszcza,

przyj Odtd ju

chcia

nie

Izasawem^^).

z

dopdzili ich

275

ich

za-

zaczyna

czas

Rusi; tam wre

z

w

porednictwa

na dugi

Jerzy

nieustanna

walka domowa midzy Monomachowicz ami, co kilka

inny

lat

knia strca swego poprzednika z kijowskiej stolicy, ani w czasie wypraw Barbarossy, ani w wojnach pruskich nie mia Bolesaw pociechy z swych zwizków z rodem Moi

nomacha.

Na

sycha

jednej tylko granicy

wych szczk

polskiego

ora,

gbsze polski

mona

móg

;

walkach

e

te

morskich zdobyczy

odkd bowiem

podbój

i

pruskich,

dalszej

naleay

pruskiem po-

z

wojny

niemieckim si mierzy,

z

brzea w ziemiach

w

,

zaprzeczy,

polityczne znaczenie nie

rzdów Bolesawo-

na pónocnych kresach jego

dawnej mazowieckiej dzielnicy

gastwem. Nie

za

linii

za

mogy mie

Odr wpyw

utrzymanie po-

batyckiego wy-

istotnie

do najywo-

tniejszych interesów zewntrznej polityki polskiego

Te same laty

cele

byy

dla

wiody Bolesawa na Prusaków,

pobudk

Krzywoustego

Jak bowiem niegdy Wielkopolska

pastwa.

które przed

do wojen pomorskich.

naraon bya

co

roku

tak za na zaczepki ssiadów z za puszczy nadnoteckiej Bolesawowych czasów ju tylko mazowieckim kresom, graniczcym na pónocy wschodzie z dzicz pogask, groziy co chwila pruskie napady. To te od pierwszego roku rzdów Kdzierzawego, od synnej krucyaty r. 1147, przez cae panowanie bya walka z Prusakami gównem jego wojennem ,

i

zajciem.

Gdyby i

toci ojca

jednak

miao

pruskich i

powodzenie

by miar

syna, surowszy

w

wojnach

porównania

w

wypadby wyrok, By moe, e

Kdzierzawy w istocie zasuy. prusk poczone byy podobno

z

wikszemi

pomorskich

ocenieniu warnili

walki

Bolesaw z

dzicz

nierównie, nie18*

ROZDZIA

276

MONARCHIA ZACBWIANA.

IV.

przeamanenii przeszkodami. Pomorzanie bowiem, jakkolwiek tak

dugo pogreni w pogastwie,

wilizowanem

i

w

ssiedniej Polski;

byli

niejednym w^zgldzie

Krzywousty

móg

spoeczestwem cynawet wyej od nimi walczy równ

atali

z

majc tak znaczn przewag liczebn po swojej zdoa czstemi wyprawami do tego stopnia znka znajcy ekonomiczn warto pokoju, e go w kocu

broni, a stronie,

kraj,

zmusi do ulegoci. Mimo

dziao pogask

tylu

utyskiwa zreszt na zatwar-

Pomorzan, zasta u nich którzy

skrytych

chrzecijan,

w domu

albo wracali do

ochrzciwszy

pogastwa,

w.

Otton wielu

si

za

za w kadym

razie

drog atwiejszemu nawróceniu. Z Prasami

inna

wyznawali

pokryjomu,

to

granic,

te now wiar

albo

torowao

bya

penie sprawa. Niedostpne granice kraju stawiay

w

zu-

kadej

wojnie mnóstwo niepokonanych przeszkód, o których si Krzy-

woustemu

w

bojach pomorskich nie marzyo;

dzicz pruska

daa si zwalczy, bo nie miaa nic do stracecywinia, nie posiadajc adnych zasobów ekonomicznych lizacyjnych, lekcew^aya sobie kady najazd nieprzyjacielski; gstwiny lene grzskie trzsawiska daway jej dostateczne w^reszcie nie

i

i

a jeli nawet

schronienie,

poddania si

,

to

w

kiedy

or

roku nastpnym

polski

zmusi

mona byo

j

do

spodziewa

si nowego rokoszu. Dla chrzecijastwa nie by jeszcze w Prusiech grunt przygotow-any, brako odwanych misyonarzy, dnych mierci mczeskiej który chby przykad w. Wojciecha do Prus pociga, ani kresowe biskupstwo pockie nie speniao swego apostolskiego posannictwa, ani w ogóle polscy biskupi, ze wieckiem monowadztwem zaprztnici innemi sprawami, nie mieli w swojem gronie ,

w.

Ottona.

Skpy wic plon przyniosy pruskie wojny. Moe sem uda si poów niewolnika, moe raz lub drugi groz spustosze trybut od

dyna

z

i

obfitego

krwi rozlewu wycinito

znkanej w^ojn ludnoci,

tych kresowych zapasów.

ale to

cza-

pod

jaki

bya korzy

je-

Napróno przyrzeka Bo-

WOJNY PKUSKIE.

277

swobod, jeli si szczerze do ^esaw Prusakom wolno chrzecijastwa nawróc, napróno powrót do pogastwa kar. mierci zagraa. Koczyo si wszystko na obietnicaci, i choby jak liczne tumy day si skropi wod wicon i

w

wyprawy zwyciskiej po odwrocie wojsk razem, zapanowao wszechwadnie dawne pogastwo. Trzeba si byo usadowi w ich ziemi, jak to póniej uczynili Krzyacy, pobudowa grody obronne, poosadza je polskiemi zaogami i pod oson zbrojnej potgi prowadzi dzieo nawrócenia. Na to jednak nie sta byo Bolesawa, a wyprawy wojenne, choby co roku przedsibrane, adnego nie odnosiy skutku. Zraony tylokrotnem odstpstwem Prusaków od wiary, której

czasie

,

polskich, za

kadym

przemoc

niedonie

a

lesaw pozostawi uiszczali si cile

ksit,

ich ;

w

narzuconej, postanowi wreszcie Bo-

pokoju, byle

corocznego trybutu

z

sn

podoba mu si

którzy tak samo postpowali

z

przykad saskich

zachodni

Sowia-

szczyzn, torujc sobie tem drog do zupenego podboju. próba jednak si nie udaa, Prusacy gotowi byli nie-

I ta

kiedy

okupi si pod naciskiem gronego napadu,

staego stosunku zalenoci niepodobna

wanie

cel

miaa

zdoby si w

r.

1167,

z Rusi gdy dokonanym.

wzi

w

dwadziecia

w

nagi. Ten

ksit, na któr po owym gonym,

tej

lat

najedzie, podczas drugiej krucyaty nie-

wiadomo, czy Mieszko

udzia

ich

do

wielka wyprawa polskich

wspólnym

Me

byo

ale

wyprawie,

z

wielkopolskimi

w kadym

razie

pukami

towarzyszy

ednak Bolesawowi Henryk Sandomierski. Ciekawa

to,

cho

ksitami

mao

znana posta pomidzy ówczesnymi polskimi, prawdziwy rycerz XII wieku, na wskro ideami wojen krzyowych przejty. Nic go tak nie zajmowao, jak krucyaty i

rycerskie boje z

pogastwem. Skoro wic zawiza si

ry-

zwykych lugówny obowizek walk

cerski zakon Johannitów, który, prócz trzech

bów zakonnych, wzi z pogastwem, zaledwie

sobie o

za

nim Henryk usysza, a postanowi

ROZDZIA

278

—

IV.

MONARCHIA ZACHWIANA.

tych mnicliów rycerzy do Polski sprowadzi, do swojej dzielnicy sandomierskiej,

da

i

w

przywiód do skutku, a mimo

to

zagój ski ej, zamiar ten

kumencie fuudac}^*nym

e

„marnociami tego

mia

im naleyte uposaenie. Nie

jeszcze lat trzydziestu, kiedy osadzajc Johannitów

alem

ziemi

w

do-

skruch sam si oskara, wiata optany, tak dugo odwleka z

i

lubu Na wzór rycerzy zakonnych powiciwszy si walce z pogastwem, nie wchodzi te w adne

spenienie tego

zwizki

'^^).

maeskie, cho

wzgldów

ze

to

politycznych dla

kadego ksicia ówczesnego byo koniecznoci, jego takie marnoci wiata nie obchodziy. Niebawem po osadzeniu Johannitów w Zagociu wybra si sam do Jerozolimy; byo to

w

r.

niedugo po zdobyciu Askalonu,

1154,

Nureddyna

z

Powróciwszy

królem Baldwinem III z krucyaty,

i

Rajnoldem

w

czasie

walk

z Chatillon

spieszy ochoczo do walki

z

'^).

tymi Sa-

miaa w pobliu, miecz swój stmuzumaskich pragn zmacza w krwi

racenami, jakich Polska piony na czaszkach

Prusaków.

czeka t wypraw, najsmutniejszy Zanim jeszcze rycerstwo polskie przebyo nadgraniczn puszcz, pen skbionych gstwin, baSmutny jednak

los

rycerskiego Henryka.

wiadomym okolicy Prusakom udao si zwabi je w zasadzk. Wazka bya cieka, na której porusza si pochód wojsk polskich, nie byo gdzie rozwin

gien

trzsawisk,

i

szyków bojowych, gdy czer pogaska ze wszystkich stron na nieprzygotowanych do walki

cza

si rze

czeni,

z

zanim zdoali

zerwa si

w

krwawej walce

ycie swe sprzeda; znalaz

grób

gonych,

tyle

swój

zbroj obar-

w

zwinnych Prusaków.

gb Sam

w niechlubnym boju, w zdradzieckiej mu zgin nie w Ziemi witej gdzie z Saracenami byby przynajmniej drogo

pad

przyszo

zasadzce

cik

do oporu, staczali si

trzsawisk pod razami lekkich,

ksi Henryk

ukrycia uderzya. Rozpo-

straszna, rycerze polscy,

tu

,

z

w

,

nim razem kwiat rycerstwa polskiego pruskich

trzsawiskach,

krwi zacnej, dostojestw

i

tyle

zamonoci

„imion tyle'*.

WOJNY PRUSKIE.

WITOSAW

I

279

JAXA.

jak mówi wspólczesDy kronikarz, pokrya tajemnicza po-

woka

zgniycli

bagnisk.

Kto

móg, w bezadnej

ucieczce

W

ratowa ycie, na czele ocalonych by sam Bolesaw. serca Prusaków duch wstpi i mniej si od tej chwili lkali elaznych hufców polskich rycerzy

^o).

Z mierci Henryka wane zmiany zaszy w ksicych Ziemi sandomiersk na trzy czci podzielono, Sandomierz zatrzyma sam monarcha krakowski, niektóre grody obj ]\Iieszko, niektóre za tylko dostay si Kazimierzowi, który teraz dopiero doczeka si osobnej, cho szczupej dzielnicach.

na razie dzielnicy ^i).

Trudno sobie wytómaczy to upoledzenie, którego najmodszy syn Krzywoustego do tego czasu nieustannie doznawa. Rzecz to wprawdzie zupenie jasna, e po mierci ojca lub po wygnaniu najstarszego brata

wyznaczono, bo dopóki

trzebowa niego

w

ksicego

by

uposaenia.

Mia

wyprawy

czasie pierwszej

adnej

mu

dzielnicy

nie

dzieckiem kilkoletniem, nie po-

jednak

ju

prawo do

bdc

cesarza Fryderyka,

wówczas dwudziestoletnim prawie modziecem, tymczasem

za

mu si rola zakadnika na dworze cesarskim zaksicej dzielnicy. Powróciwszy wreszcie z Niemiec, jeszcze lat kilka na ni musia czeka, cho w tym czasie oeni si by ju nawet z rusk ksiniczk Grzymisaw, a ze spucizny po Henryku dosta mu si take tylko may dostaa

miast

okrawek.

By wic Kazimierz

materyaem na ksicia malkontenta, mia zgoa ochoty. Cignli panowie maopolscy, którym si rzdy Bo-

jakkolwiek do odegrania go jednak do tego

tej roli nie

lesawowe pod koniec jego panow^ania sprzykrzyy. Ju drurzdu monarch zachciao im si strci z krakowskiej stolicy. Na czele ich stali dwaj magnaci, rodem i bogactwem

giego z

i

pierwsze

wród monowadztwa wieckiego zajmujcy

zwizani bliskimi w^ica

witosaw,

przeniós si

do

wzy który ziemi

miejsce,

powinowactwa, syn Piotra Wosto-

sn

z

rodzinnych

krakowskiej

,

i

stron

synny Jaxa

lskich z

Mie-

EOZDZIA

280

zi Piotrów,

chowa,

krzyowy dociec,

co

MONARCHIA ZACHWIANA.

IV.

znany

w

tylko pewna,

nich

e

buntownicze zamysy rozbudzio,

te

Kazimierz nie chcia im

przeciw starszemu bratu rokoszu '^'2),

xIq

wyprawy rycerz Boogrobców. Trudno

z jerozolimskiej

miechowskich

fundator

i

j\i2

ga^ni

o jego opór

i

ten projekt,

suy

to

za narzdzie

rozbi si cay plan

mg

cho

niedocic"

czonej tajemnicy zakryty, tómaczy nam niejedn, rzdów Bolesawowych zagadk. Choby bowiem wiele na karb indywidualnej saboci Kdzierzawego policzy wypado, nie mona si dziwi, e monarcha, widzc tron swój zewszd podminowany, obawiajc si lada chwila wylecie w powietrze, majc przed oczyma los brata, do którego katastrofy sam czynnie si przyoy, gdyby go sta nawet byo na

wiksz

energi, nie

móg

po dawnemu rozwin. dzieje

jej

Któ

w

najwaniejszych chwilach

to wie, jakie

byy

zakulisowe

obu wypraw cesarza Fryderyka, jakie walki wewntrzne

musia Bolesaw przechodzi, zanim si podda sromotnemu upokorzeniu w Krzyszkowie pewnie wprzód musia tego dowiadczy, e ju rozkaz monarszy nie by zdolnym, jak za dawnych czasów, wyprowadzi wszystkich si zbrojnych pastwa w szranki bojowe. Moe nie mia zamiaru zama przysig, któremi si zobowiza towarzyszy cesarzowi w lombardzkiej wyprawie Wadysaw Czeski nie wyszed le na tej usudze, bo za jej cen zdoby sobie tytu królewski. Ale i on ledwie zdoa dopeni tych zobowiza, ;

;

spotkawszy si lekiej

z

oporem czeskiego rycerstwa, które mu

wyprawie za granicami pastwa

suy

nie

w

chciao

da^'^).

Czy wic dziwn byoby rzecz, gdyby w Polsce zamiary o krnbrno monowadztwa, niedawnymi tryumfami nad Wadysawem stokro wicej spanoszonego od czeskich magnatów. To pewna, e ju wówczas i

monarchy rozbiy si

rycerstwo

polskie

w

szczodrych

nadziei

nie

miao

ochoty

wyrusza na wojn

darów wspaniaomylnoci monarszej,

domagao si poprostu zapaty w gotówce ze skarbu ksicego. Jake wic miay si powie wojny pruskie, lec::

BOLESAW KDZIERZAWY.

281

kadej wyprawie trzeba byo spiesznie do domu powraca, bo aden pan ni wadyka nie chcia sta w nieprzyjacielskim kraju i broni tam grodów ksicyci. Nie skoro po

co innego

sile, nie

te byo przyczyn, e Bolesaw mimo tylu wyzdoa zaatwi najywotniejszej wówczas dla Polski

kwestyi pruskiej,

dlatego po kilku lat dziesitkaci

z której

wywizaa si grona

narodu

dla

w

nastpstwaci swoich

kwestya krzyacka.

Tak zwyciyo monowadztwo si

sprzysigszy

ustego,

ksicej,

której rzecznikiem

zoy j

do grobu.

Ju

e

za zway,

synowie Krzywo-

a

przeciw

mia wobec

nich

jeszcze stanowisko

rao si na znacznej potdze materyalnej

,

wadzy

starej

by Wadysaw,

pierwszy monarcha,

tów na tronie osadzony, Tizeba

niem

z

z

sami pomogli

aski magna-

rce zwizane. Bolesawa

bo

opie-

po wygnaniu-

Wadysawa, poczywszy mazowieck dzielnic z jego prowincyami, mao co mniejszy mia obszar pod swoim bezporednim zarzdem od dawnych monarchów, a dwie dzielnice modszych braci tak giny przy tym ogromie, jak terytorya czeskich ksit z ubocznych linij wobec caoci pastwa; i

w

nawet dziesiciu latach

ostatnich

si synom Wadysawa, zawsze

odkd lsk dosta

,

prowincye wielko-

jeszcze

ksice

bardzo powany obszar zajmoway. Mimo to nie umia nawet wobec ksit dzielnicowych podnie swego majestatu monarszego

w swym

na

to stanowisko,

testamencie naznaczy.

I

jakie

bowiem

tutaj

mu

ojciec

ciya

na

nim kltwa buntu przeciw najstarszemu bratu; modsi ksi-

ta

razem

z

magnatami wynieli go

jake wic mia si które

Wadysaw

za to,

prócz

j wzgldem

nich

wygnaniem przypaci.

pochwa

kronikarza, który

ciem zmienionej epoki,

t

w

miodem,

sentency, nili

na

e

tego postpowania,

Mao

co

te zyska

bdc ju

dzieci-

takim stosunku monarchy do ksi-

dzielnicowych idea swój upatruje.

gbok

na tron krakowski,

„lepiej

jest

Wygosiwszy bowiem

zadawalnia si swoim

cudzy nastawa", dodaje uczony mistrz

IV.

—

MONARCHIA. ZACHWIANA.

uznaniem,

e

„Bolesaw bawochwalcz niemal

ROZDZIA

282

Wincenty

z

cze

zasadzie

Dozwala zatem braciom, odgrywa w dzielnicach rol znaczy to innemi sowami, nie dawa im uczu znaczenia swej ksit udzielnych wprawdzie nazywa si jeszcze ksiSam monarszej. wadzy tej

oddawa"''^).

i

ciem Polski, jak Krzywousty, na znak,

e

stwem jego wadza si rozciga, ale pisa w wspóczesnych dokumentach,

broni notaryuszom

Mieszko

nie

e

caem pa-

nad

„w Polsce Bolesaw,

Henryk dzier panowanie." Wiedziano

i

w

o

tem za

pastwo Bolesawowe wobec ssiadów zajo, i niedarmo pisa wspóczesny Ilelmold w swej kronice sowiaskiej: „Polska miaa niegdy króla, dzi w niej panuj rozmaici ksita, i za-

granicami kraju, odczuwano to

równo

mu

z

Czechami

suy

stanowisku, jakie

majestatowi cesarskiemu

Nie dziw wic,

eby w r. nic.

monarszy

tron

odda

1173

Jeden

e w^

i

o

pacc

tem nie zamarzy Bolesaw,

swojej

linii

mu bowiem

utrzyma;

ruska

umierajc

swoj mazowieck

synowi pierwotn

dziel-

tylko syn pozosta, niedorosy Le-

szek, z liijowskiej kniaziówny urodzony, druga

ona, Mary a,

take ksiniczka, jedn podobno córk mu urodzia 6'')

mia wprawdzie

w

,

trybut "^s),"

drugiego syna Bolesawa, utraci go jednak

przed

kilka lat

sw

mierci,

wyprawie pruskiej ^^). Zgodnie

z

niedugo po nieszczsnej

zasad

po nim tron krakowski Mieszkowi,

senioratu dosta

Kazimierz

si

obj moe

wówczas reszt sandomierskij dzielnicy 6'^). Cika zatem praca czekaa nowego monarch, jeli zadaniu swemu chcia sprosta. Restaurowa nadwtlone podwaliny

zachwianej

monarchiii,

wadz ksic,

podnie sponiewieran

poskromi zawistne jej ywioy i odbudowanemu gmachowi pastwa przywróci dawn powag wobec ssiadów,

to

byo

Mieszka zadanie.

V PEÓNE

ZABIEGI

Zadanie Mieszka. Rodzina i powinowactwa. Majestat monarszy. Rzdy Mieszkowe. Skarb. Moneta. ydzi w mennicy. Polityka skarbowa. Zamach na bogactwa magnackie. „Inforrestacye lasów". Absolutyzm. Opozycya. Biskup Getko. Rokosz. Wygnanie. Stanowisko Mieszka. Dzielnice. lskie zamieszki. Rzdy Kazimierza. Program monowadztwa. Przywileje. Nowe zakony. Cystersi. Ucisk ludnoci chopskiej. Jus spolii. Zjazd czycki. Zatwierdzenie uchwa wiecowych. Znaczenie zjazdu czyckiego. Nowa epoka. Poselstwo do papiea. Czerwona. WoStosunki ruskie. Mcisawicze. Podlasie. Woy.

—

—

Ru

dzimierz Jarosawicz. Król Bela

III.

Wyprawa

halicka.

Hodownicy

Pomorze. Utrata zachodniego Pomorza. Prusy. Krucyata na Jadwingów. Zabiegi 3Iieszka. Odzyskanie Gniezna. Knowania. Wojewoda Mikoaj. Rokosz krakowski. Kazimierz Sprawiedliwy. ruscy.

—

Trzydzieci

sze

lat

panowa Krzywousty,

drugie tyle

mijao od jego mierci, kiedy na tron krakowski wstpi Mieszko.

Nowe

pokolenie, które zaledwie z dziecinnych lat

pamitao sawnego pogromc Pomorza, ju zaczynao si przesiko wyobraeniami odmiennej epoki, przypatrze na ksicia. O Prandotaci, Michaach, ci wszyscy niemal Wojsawach mao kto ju wspomina, starze,

wyke

inaczej

i

legli

dawno

w

grobie

,

którzy

po

mierci Krzywoustego

zachwiali podwalinami starej monarchii, nawet

wnukowie penych ycia i

schodzili z pola,

za

ludzi,

dobijali

bujnej

synowie ich

U

tych

których

rku

si znaczenia. siy,

w

ROZDZIA

284

—

V.

PEÓNE

ZABIEGI.

przyszo si znajdowaa, wygasy tradycye dawnej potgi ksicej, elaznej wszeciwadzy Bolesawów, bo kto za czasów Kdzierzawego si urodzi, ten mao móg mie wyobraenia, czem byli jego przodkowie.

Mimo to jednak nic nie zmienio si jeszcze w stosunku prawnym ksicia do narodu, do jego warstw najwyszych najprzedniejszych. Magnaci wieccy i biskupi, przed których gniewem dra Kdzierzawy, nie wywalczyli sobie w cigu tych kilku dziesitków lat adnego przywileju, któryby dawnym prawom ksicym przynosi jaki uszczerbek;, czasy przewrotu nie zdobyy si na aden akt ustawodawczy dla zabezpieczenia wpywu monowadczych ywioów^ na losy i

pastwa,

zasonicia rozpanoszonej arystokracyi od auto-

dla

wadzy monarszej. Grówne linie archispoeczestwa adnym nie tektoniczne budowy pastwa ulegy zmianom, cho gmach cay zachwia si w posadach pozostay te same obowizki narodu wzgldem ksicia, tylko kratycznych porywów

i

panowie,

w

silnej

si znajdowa,

nie czujc,

je opiesza-

ej, a przekonawszy si, o

ksi

doni nad sob, speniali

których mocy

jak dawniej, tak

zasadnicz zmian

e

im

to uchodzi, nie dbali

swego stosunku prawnego do

nawet

wadzy

ksicej. Wszelkie przeobraenia dawnych stosunków byy tylko objawem rozprzenia machiny pastwowej; kto mia przystpi do jej restaurowania, nie potrzebowa nic burzy, tylko si musia odbudowania starych podwalin wadzy

j

monarszej, zachwianych niedawnemi wstrznieniami, reakcya.

monarchiczna do dawnych

lazna

miaa wycznie trdy cyj

by

Niepojt byoby wadza ksica,

restauracyjne zadanie, powrót jej

w istocie

rzecz, gdyby

to

jedynym

Itóra tak

celem.

wan

w

stara,

e-

dziejach polskich

i niedawno tak olbrzymi jeszcze okazaa si jednem gwatownem wstrznieniem zstpi miaa

odegraa rol

potg,

za

niepow^rotnie do grobu.

Cik prób

narszy po upadku Bolesawa

dów

ojca Krzywoustego, a

przeszed majestat mo-

miaego,

mimo

to

za

niedonych rzdoni odrodzi

pod jego

285

ZADAISIE MIESZKA.

popioów i za.kwit dawn wietnoci. Wprawdzie cios, który spotka ide monarciiczn w katastrofie Wadysawa,

si

z

by

tern dotkliwszy,

w

niierzeców

rkoma okowy

na

je bez szemrania.

cho

jeden

e

samycli

ksitaci

wadz I

to

monarsz,

ksicych, eby na

dycyj

sprzy-

kujc wasnemi

którzy

,

jednak nie

synów Krzywoustego

z

ywioy miay

nieprzyjazne jej

musieli póniej

mogo

znosi

eby

zapobiedz,

odczu dawnych

nie

tra-

stopniach swego tronu nie

zatkn

na nim

ciya

sztandaru reakcyi.

by

Mieszko

kltwa wspólnego chii,

do tego stworzony. Jeli z

magnatami spisku przeciw

w kadym

to

i

razie

brzemi

kltwy

tej

monar-

starej

nie

tyle

przygniatao, co jego poprzednika. Bolesaw bowiem

z

go

aski

magnatów wstpi na tron krakowski, z pogwaceniem jaskrawem ojcowskiego testamentu. Mieszkowe za panowanie wanie na nim si opierao, bo po mierci starszych braci on by seniorem dynastyi, tylko widmo zmarego Wadysawa stao przy jego tronie. Mija mu ju pity krzyyk, nazywano go Mieszkiem Starym, i rzeczywicie on jeden ze wszystkich

nalea

ksit

ówczesnych,

do tego pokolenia,

z

które

caej rodziny Piastowskiej

pamitao

dobrze ostatnie

Kiedy Bolesaw obj rzdy pod bezporedniem wraeniem zgubnych dla idei monarchicznej tryumfów monowadztwa, on zaszanowa si w swej wielkoczasy Krzywoustego.

polskiej dzielnicy na czasy póniejsze, a

spogldajc przez lat uczu tern

trzydzieci na smutne losy Bolesawowej monarchii,

gorcej potrzeb wskrzeszenia dawnych tradycyj. razie

za by

to

umys

nociami politycznemi sie

obficiej

wyszy

W kadym

od Bolesawa

uposaony; wida

to

i

ju w

zdol-

cza-

wojny domowej, kiedy posta Bolesawa przy nim ble-

dnieje

w

o wiele

a

zwycistwo pod Poznaniem jego zasug gównie,

chwili najgroniejszego niebezpieczestwa,

szych

ksit

o Mieszku

stosunków

upadku, I póniej, cho tak mao wiadomo rzdów Bolesawowych zawizanie cisych saskimi ksitami, z jego inicyatywy przywie-

za z

wydobywa mod-

z

,

ROZDZIA

286

dzione do skutku,

—

V.

krok

PRÓNE

ZABIEGI.

tak wielkiej wagi

utrzymania

dla

zagroonego stanowiska ksij^t, znamionuje równie jego

trzew obrotno w Dugie

w

szy mu a

jaowy

politycznych sprawach.

w

panowania

lata

dzielnicy wielkopolskiej prze-

spokoju. Mistrz Wincenty wystawia

okres jego dziejów

w

ten

ciemny

przesadnych wyrazach, jako

obraz niezamconego niczem szczcia. Jak Polikrates Szyllerowskiej ballady, czego tylko Mieszko zapragnie, to wszystko

mu si z

spenia. „Podziwiay go ocienne kraje, przyjanili

nim potni

mu sawa

ksita

wszystkich dostojestw

Nigdy

kiego szczcia.

ycze,

spenieniu

mu

nie

i

umiecha si

zbywao

ani

blask wszel-

na

by

szczliwy, jeeli

w

pomylnem

W

ani na tryumfach wojennych.

wzgldzie zarówno

si

towarzyszya

z stron najodleglejszych,

ogóle

kadym co zniko-

mego szczciem nazwa mona, wszystkie za yczenia szczliwych przewyszao dostojne i liczne jego potomstwo obój ej pci, tak, e mskiem potomstwem wszystkim naokó by grony a eskiem miy" ^). Z dwóch on doczeka si Mieszko

w

jedenaciorga

istocie

ona

dzieci,

szeciu synów

i

piciu

matka Odona i Szczepana, spowinowacia go z dworem wgierskim, druga Eudoxya, z której mia Bolesawa, Mieszka i Wadysawa, z ruskimi Rurykowiczami 2), Jak za od samego pocztku córek. Pierwsza

stara si

usilnie

z licznymi

te

póniej, kiedy

i

maestwa

okoo

synów

dzieci i

urosy,

córek,

domami

za Bernarda, syna Albrechta Niedwiedzia, póniej-

szego Herzoga Sazonii, po upadku

modego margrafa ci

mu

sobie

eby ksicymi wietne pozawizywa stosunki. prz}^ani z ksitami saskimi, jedn z córek

gorliwie

Wierny dawnej

wyda

II,

zwizkami pawinDwactwa zdobywa

sprzymierzeców, tak

krzta si

Elbieta, córka Beli

starzy przyjaciele, którzy

rada tyle

Henryka Lwa, drug za

minijskiego, Konradowego syna; obydwaj

usug polskim

ju

podczas wyprawy króla Kon-

ksitom

oddali,

oddawna

z

domem

Piastowskim spowinowaceni, tem cilej przez to zwizali si z

Mieszkiem. Trudno zbada, co

mu utorowao drog

do za-

POWINOWACTWA. wizania stosunków

si

w

do

w tym

Cystersi, którzy

to

Polsce

i

domem Lotaryskim, na wpó wiata francuzkiego nalecym;

dalekim

wpó

na

do Niemiec,

moe

z

287

czasie szeroko rozpocierali

zwaszcza u Mieszka yczliwego doznawali

si tym pomostem midzy jego dworem a rokolebk swego zakonu. Do, e ówczesny ksi

poparcia, stali

mask

Lotaryngii, szwagier cesarski

Mateusz

oeni

I,

syna swego

córk Mieszkow rodzony siostrzeniec Barbarossy by jego ziciem 3). Czwart córk poj w maestwo Sobiesaw, którego dzieje pene zmiennych kolei losu, gówn tre wspóczesnych zaburze domowych w Czechach stanowi. Fryderyka

By

z

;

to brat stryjeczny króla

poprzednika; po trzykro trzy razy

usiowa zdoby

dosta si do wizienia

w

wej próbie,

bowiem

ostatnich

av r.

syn jego

sobie tron ojcowski,

po ostatniej nieszczli-

i

roku 1160, trzynacie

Primda przepaka. Ale

W

Wadysawa,

czeskiego

lat

w

ciemnicy zamku

los mu zawita. Wadysawa zerwaa si

1173 lepszy

latach króla

dawna jego przyja z cesarzem, król stan po stronie papiea Aleksandra III, syn jego wasny Wojciech, zasiadszy na

stolicy arcybiskupiej

pieskiej

partyi

w

w

w

obawie o

Salzburgu,

Niemczech,

Barbarossy, jak gdy

wierza si

w

mu

kto z

stan

a nic tak nie rozdraniao dawnych przyjació sprzenie-

polityce kocielnej.

Stary

król czeski

przyszo swego domu, wobec

z cesarzem,

na czele pa-

zatem

takich stosunków

chcia jeszcze za ycia swego

wasn powag

zasoni swego syna Fryderyka, którego po sobie nastpc naznaczy na jego korzy zoy koron, nie proszc cei

sarza o potwierdzenie. Skorzystali z tego przyjaciele Sobie-

ju trzynastu usychajcego w wizieniu. prob zada uwolnienia nieszczliwego

sawa, od na

ich

lat

Cesarz

ksicia

niebawem na swoim dworze, zawezwa przed swój trybuna Fryderyka, zniós tytu królewski, przed laty a ujrzawszy go

kilkunastu tronie

Wadysawowa

ksicym w

nadany,

i

osadzi Sobiesawa na

Pradze; Frydeiyk zosta na dworze ce-

sarskim, jako zakadnik dla bezpieczestwa nowego ksicia.

BOZDZIA

288 "Wtedy

PRÓNE

ZABIEGI.

oeni si zapewne Sobiesaw

dopiero

to

—

V.

z

córk.

Mieszkow, sobie wzgldy Barbarossy, sta si nowym jeszcze cznikiem midzy teciem swoim a tronem cesarskim '). Szczególnie rozgazione stosunki mia Mieszko z ksia zaskarbiwszy

tami

pomorskimi

,

czy

myla

je

z

czasem

w gbszych

e

wyzyska, trudno osdzi. Do, gdy Pomorze rozbio si zupenie na dwa odrbne ksistwa, zachodnie ze Szczecinem i wschodnie z Gdaskiem, jako gó"wnemi stolicami, Mieszko wszed w cise zwizki z ksiktórzy choby tylko z imienia byli tami obydwóch czci jeszcze lennikami krakowskiego tronu. Jedn córk wyda drug za jego syna z innego za Bolesawa Szczeciskiego maestwa jednego z swoich synów oeni za z córk gdaskiego ksicia. Drugi syn Mieszka by podobno ziciem ostatniego sowiaskiego wadcy Rugii, trzeci z Halicza wzi sobie on, córk kniazia Jarosawa Wadymirkowicza. politycznych celach

,

,

,

Tak

w

rozlicznymi stosunkami, tyloma sprzymierzecami

bliskiem

ssiedztwie

i

w

odleglejszych stronach,

Mieszko zabezpieczy swoje stanowisko, zanim narszy dosta si kow^skiej;

w

nie tak

mu

usiowa tron

mo-

dziedzictwie. Zasiadszy na stolicy kra-

rozlegy

mia

obszar pod swoim bezpo-

rednim zarzdem, jak niedawno jeszcze jego poprzednik. Dzielnica krakowska, poczona ziemi sieradzk i czyck z terytoryami wielkopolskiemi,

chnictwem nad pomorskimi

bya wprawdzie wraz z zwierzksitami niepospolit potg,

opart o dwie przyrodzone granice pastwa, o Karpaty na poudniu a Batyk na pónocy, ale dzielnice innych ksi;t, lsk, Sandomierz i Mazowsze razem wzite, prawie taki sam obszar zajmoway. Dogodne byo zreszt pooenie tery toryum "W

monarszego',

samym rodku ziem

skie

jednolit polskich

;

,

mas rozoonego dzielnice ksice pomorzwart

i

ksistwa otaczay je dokoa jakby wdecem marchii

kresowych.

Inaczej

ksit, nili Gbokie poczucie

patrza Mieszko na tych

niedawno jeszcze Bolesaw Kdzierzawy.

MAJESTAT MONARSZY.

289

powagi monarszego majestatu, wzniesionego wysoko po nad

ksit

dostojno innych

,

cechowao kady krok nowego

monarchy, objawiajc si we wszystkiem,

w

stosunku zale-

si domaga, w zewntrznych oznakach, któremi rad manifestowa sw wyszo. „Ksiciem Polski" tytuowa si Bolesaw Kdzierzawy, Mieszkowi nie tego

noci,

której

do

Bolesaw lski byli ksitami polskimi, kaza wic nazywa si „ksiciem najwyszym i monarch", dux maximus et princeps, lub

byo, bo

Kazimierz, Leszko Mazowiecki lub

i

przynajmniej dla odrónienia od innych „ksiciem caej Pol-

dwina

ski"

farente clementia

zwali go nawet królem

la

tem

o

,

eby

'')

tytu

i

dux

ksicy

Poloniae

totius

kto wie, czy

^).

sam Mieszko

pozostawi bratu

Dworacy nie mysynow-

i

com a pokusi si samemu o dostojno królewsk, wydobywajc z zapomnienia dawny majestat polskiej korony, który z Bolesawem miaym zstpi do grobu. Moe spodziewa si

z

czasem

wykoata t ask u

cesarza

,

przecie bliskie stosunki przez powinowactwo

taryskim

czyy. Tymczasem

by naladowa

go

w

bo z

go z nim

domem Lo-

zapatrzy si na cesarza

postpowaniu

ksitami

z

i

rad

dzielnico-

by mu pamitn nauk, eby porywa si na Kazi-

wymi. Przykad najstarszego brata nie

ma wic ladu

przynajmniej

,

mierza lub któregokolwiek z synowców

zu

z dzielnic

ksicych.

jednak oprze na tym wzorze cesarza

wobec

ksit

i

zamyla

Stosunek swój ,

jaki

niemieckich.

przy sobie, na swoim dworze,

widzia

w

lvsit

saskich, bawarskich,

wic

ich

ksitami

morskimi mieli podnosi blask monarszego majestatu jak zjazdy

wy-

pragn

stanowisku

Zgromadza

gdzie wraz z

ich

do nich

szwab skich

i

,

po-

tak

innych

uwietniay dwór Barbarossy. Przejeda si cesarz po caych Niemczech, po wszystkich tery to ryach ksicych, jeli we Woszech nie bawi, wic i on cesarskich lenników

chtnie przybywa do dzielnic swych synowców, a gdy który z

nich wtedy jaki

dokument wydawa,

Smolka, Mieszko Stary

i

jego wiek.

zapisywano

w

nim

ROZDZIA

290

V.

—

PRÓNE

ZABIEGI.

e

to si dziao w obecnoci, pamitk, „najwyszego ksicia i monarchy". Polowa zaledwie ziem polskich naleaa do Mieszka,

Da wieczni} rzeczy

zdawao si prawie e znów powróciy czasy Krzywodawnemu wadza monarsza górowaa nad calem pastwem, nad wszystkiemi dzielnicami ksicemi. Rzecz jasna, e w prowincyach monarszych odwiey si musiay dawne tradycye ksicego panowania. Powracaa zapomniana ju surowo urzdników w przestrzeganiu praw monarszych, a

,

ustego, tak po

nalec generacyi, nie umia bra si do rzeczy, skada go

a jeli który z nich, do nowej

do

czy nie chcia

gorliwie

z urzdu i w szeregach swoich poplechoby przywykych oddawna do jego panowania

Mieszko bez wahania czników,

Wielkopolan, znajdowa zawsze gorliwszego na jego miejsce

nastpc. Jeli który gród nie dba po dawnemu o cise wypenianie obowizków, cicych na ludnoci opolrjej je* ,

li opieszaej

ciga

daniny,

nalece si ksicemu

bowi, dostawa natychmiast

sikar-

nowego kasztelana, który starszym ludziom przypomnia czasy ojca Mieszkowego.

dba te

"

ksi

naj-

Me

o to, e midzy magnatami którzy przedeuwaali si za uprawnionych do piastowania

w^szystkiem

,

mu byo móg obej si bez

wyszych urzdów, swych narzdzie,

trudno

powolne rozkazów

o

nich, a na

nowych

lu-

dzi, wieo ask monarsz z nicoci podniesionych, zawdziczajcych mu wszystko, pewniej nawet móg si spuci,

nili na spanoszon krew

magnack.

Przedewszystkiem zajmowa go

los

ksicego

skarbu.

Odwieczne zasoby dziedzicznych bogactw Piastowskiego domu poszy ju byy dawno w rozsypk. Rozbi je ju podzia po mierci Krzywoustego, a jeli

narszym bez wtpienia

przewan

Wadysaw

cz

z

tronem mo-

ojcowskiego skarbca

odziedziczy, to wyczerpay go wojny domowe, bo

pruskiemu

i

Jadwingom

stwa trzeba byo i

za posiki

opaca si

w

pogastwu

chwili niebezpiecze-

bez rachuby

Bolesaw Kdzierzawy pewnie ju zasta

zotem pustki

i

srebrem,

w

krakow-

RZDY skim skarbcu. cje dawnych

w

bogactw

291

MIESZKOWE. SKARB.

Pojmowa to za dobrze Mieszko, e tradyrzdów ksicych wymagay takiej obfitoci

ksicym

skarbcu

,

jalc jeszcze

z

czasów ojca

pamita, czeme bowiem mia monarcha da uczu swoj przewag ksitom dzielnicowym spanoszonym magnatom, i

jeli go nie

blaskiem

sta byo

tak wietno,

miay

swoim olepiaa

panu swojemu

brnie

na

w

jaka przed laty

wzrok Skarbimira

oczy zagldajcy.

,

krn-

Przez tych

lvilka

za dziesitków lat, które od mierci Krzywoustego upyny, wzmogy si znacznie wszelkie potrzeby, panowie wzbogacili

si, fortuny magnackie

ta

wspólników swoich

wzrosy donacyami, któremi ksi-

w

spisku

przeciw

Wadysawowi

nagradza musieli, a monarcha mia nietylko zaledwie podawnych dochodów, ale i w nich doznawa uszczerbku, wskutek niecisego przestrzegania praw ksicych za rzdów Bolesawowych i posiadoci skarbowe zmniejszyy si

ow

;

wreszcie

w

obec tak licznych

czasach

tnich

zupenie.

,

a dochód

z

i

szczodrych donacyj

upów

osta-

wojennych usta prawie

Zawsze jeszcze skupiaa si jednak

narchy olbrzymia potga

w

materyalna

,

cho

w rku

z

dawnych ksit tylko przywróci

mo-

bogactwami

naleao nie mona jej byo porówna dawn energi machiny fiskalnej a w miejsce wyschych róde, które ju przestay zasila otcha ksicego skarbu obejrze si w zmienionych stosunkach ,

,

za nowemi.

Oddawna ju przynosia ksiciu niemae jakkolwiek

zyski mennica,

midzy ródami dochodów monarszych podrz-

Nie mogo by inaczej w da'). odkd jednak obrót pieniny zacz si wzmaga w kraju, odkd w miejsce dawnego handlu zamiennego, w miejsce upiey wiewiórczych, jako rodka zadne zajmowaa miejsce

wniejszych czasach,

miany, nety,

coraz

bardziej

rozpowszechniao si uywanie mo-

odtd te podnioso si

woci; od ksicia

to wreszcie

znaczenie mennicy

w

skarbo-

zaleao, jeli chcia ogólnemu

uywaniu monety utorowa drog

,

bo gdy nakaza urzdni19*

KOZDZIA

292

w

koin

bowe,

—

V.

PEÓNE

ZABIEGI.

gotówce tylko przyjmowa podatki

w caym

natychmiast

potrzeba

musiay

z

opaty skar-

i

objawiaa si wiksza menaice ksice pracowa

kraju

brzczcej ^monety, i gorczkowym popiechem, eby

jej

poddostatkiem

nastarczy. Byo wic pole dla skarbu ksicego stnych spekulacyi w polityce menniczej, jeli si

do korzy-

chwycono

rodków, które gdzie indziej, na Zachodzie zwaszcza, byy ju oddawna w uywaniu w Polsce nie byo warto do nich ;

ucieka w dawniejszych czasach, wobec nieznacznego obrotu pieninego a olbrzymich dochodów, jakie do skarbu si

ksicego

innych

z

róde pyny. byo bowiem

Systematyczne pogorszanie monety zwyczaj

gówn myl

przewodni

Ktokolwiek

dnich wiekach.

mia

polityki menniczej

znaczniejszy pan feudalny na Zachodzie

przywileju

—

—a

mennic

tylko

uywa

w rekady

zwykle tego

wybija monet

ktokolwiek tylko

za-

,

ogromne

wydobywa. Jedynym hamulcem wzgld na ocienn monet, w obec której kademu na

nieraz zyski z tej szacherki

by

eby

tem zaleao, wartoci;

e

swojej nie

jednak

mao

kto

obniy zanadto w wzgldnej mia pod tym wzgldem dra-

liwe sumienie, ogólne pogorszanie monety kwito we wszystkich

warto

krajach a

niem zwolna spadaa.

jej

istotna

Spekulacya

kadem przekuwabya bardzo prosta.

za

to

przekuwano j pod z obiegu star monet nowym stpieni z obfitsz domieszk podlejszego kruszcu, atwo wic sobie wyobrazi, e w ten sposób z niezbyt widocznem na razie obnieniem stopy, kada zmiana monety

Wycofywano

i

przekuciem wielkiej iloci niemay procent zysku przynosia.

Na

Zachodzie pozwalano sobie

trzy lub cztery

skupi, którzy

w

w

niektórych terytoryach po

razy do roku takiej spekulacyi

dawniejszych czasach przez

pontyfikatu jedne

monet po dwa

j teraz niekiedy e cesarz wdawa

nawet

,

cay

bi-

czas swego

zwykli byli wybija, przekuwali razy

si czasem

do roku

;

do

w t spraw

osobnym przywilejem niektórym panom mennic

powiedzie, ,

w

pozwalajc roku zmie-

MONETA.

293

Do wczenie spostrzegano si na tem,

nia monet »). szkod ludno

kraju przez

jak

spekulacje

ponosia. „Ani klski adne, ani zaraza, ani pomór najstraszniejszy", mówi wspóczesne pomniki, „ni najazdy nieprzyjacielskie, choby po caym kraju grabie i poog rozpostary, nic ludowi bo-

emu

te

czsta zmiana monety 9)". Na nic si jednak nie przydao, jeli kto zachowa star monet jako lepsz bo na to byy arbitralne rodki policyjne, natyle nie szkodzi, co

to

,

znaczajce surow z

obiegu

^^)

kar

uywanie monety, wywoanej

za

oddawa lepsz

radzi nieradzi musieli wszyscy

;

gow

monet, skaniajc wiadomie

przed skarbowem oszu-

stwem.

baczn uwag na

Mieszko od samego pocztku zwróci

dochody

dy

z

mennicy, jeszcze za panowania

bowiem

dla swego

ksit

z

wybija monet w swojej dzielnicy, ale z tym samym stplem co

zysku wprawdzie,

krakowski monarcha,

z

jego „obrazem", który na wszelkiej

by

monecie krajowej umieszczany, nia

nad

caym

czasów,

w

sia swoje

poj, czaju

w

wyrazem jego panowa-

Mieszko jeszcze za

zmieniajc stpia,

nie

j

Otó

krajem.

stop monety, szczajc

Wadysawa. Ka-

obniy

do

Wadysawa

poowy wartoci

wielkopolskich mennicach wybijanej, a pu-

obieg po

caym

kraju, znacznie

dochody tem faszerstwem

w

podnie mu-

obec

dzisiejszych

t

rozumn polityk mennicz wedug utartego zwyowych czasów. Nie mogo to by bez wpywu na mo-

net caego

kraju,

jako

w

dzierzawego spada ogólnie

ogóle za czasów

warto,

jej

Bolesawa Kw numizma-

nastaje

zwany okres „cienkich denarów", który niebawem jeszcze wikszemu) spodleniu monety utorowa drog ^'). Nowy bowiem zupenie rodzaj monety, zwany

tyce

polskiej

brakteatem,

tak

rozpowszechni si wówczas ogólnie

szko go wynalaz, nie teat

si pojawi,

soki

przywióz

lecz z

;

nie Mie-

w jego nawet dzielnicy najpierw braklsku dokd go Bolesaw Wy-

na

Niemiec

,

z

Mieszko, upodobawszy sobie

tamtejszymi

w

mincarzami

,

ale

tym nowym systemie, wpro-

EOZDZIA

294

V.

—

PEÓNE

ZABIEGI.

wst-

wadzi go natychmiast do

wielkopolskiej mennicy

pieniu na tron krakowski,

w caem pastwie rozpowszechni. ogólnie w uywanie w cigu

,

nie warto

dogodniejszym

o wiele

rednich wieków nieustannem,

po

wchodzcy

Brakteat bowiem,

wieku XII

i

by

dla

polityki

menniczej

numizmatem, nili dawne denary. Przy

tak czsto powtarzanem przekuwaniu monety,

byo wybija pieników

o

wypukym

obu stronach; brakteatem nazywa si blaszka

obrazie po

z srebra,

ob-

miedzi pomieszanego, tak cienka e wycisk wypukego stpia wybija na niej obraz tylko po jednej stronie, na drugiej pozostawaa wklso. Takie wic brakteaty wybijano w Mieszkowych mennicach wycofujc z obiegu daficie

z

,

,

wne,

w

ostatnich

razie nierównie

latach

znacznie spodlone,

ale

w kadym

wicej warte denary. Skoro za system brak-

teatowy zapanowa ogólnie, rozpocza si dopiero na dobre korzystna polityka mennicza, na czstem przekuwaniu coraz lichszych blaszek polegajca.

Niedo

do

tego; nie

majc w

kraju ludzi, którzyby mieli

sprytu do tych spekulacyi menniczych,

posugiwa si

e

najwicej zmy-

Mieszko cudzoziemcami. Rzecz jasna za,

su to

do spekulacyi tego rodzaju posiadali wówczas

rku

przecie

do

ydzi;

w ich

niedawna znajdowa si cay handel

pieniny, obrotno zreszt fiaansowa, waciwa temu plemieniu, i rozgazione wszdzie stosunki dozwalay im najatwiej zachowa stosown miar w stopniowem, systematycznem pogorszaniu monety, eby jej wartoci w stosunku do pienidzy ociennych krajów zanadto nie obniy; ydów za coraz wicej mnoyo si w Polsce, gnano ich z Kijowa, na Zachodzie

kada

krucyata,

dna krwi nieprzyjació wiary,

rozpoczynaa bohaterskie czyny od mordów i grabiey w ydowskich dzielnicach, wspózawodnictwo mieszczastwa, osonione

przywilejami,

wydzierao im

dlowe. Mieszko chtnie

dawa im

u

z

rki spekulacye han-

siebie

przytuek,

i

w

tem

naladowa przykad wspóczesnych monarchów Zachodu, którzy ydów za wasno skarbu jeden z gównych jego

rad

i

MONETA. YDZI.

295

dochodów uwaali. Nie dopuszczeni bowiem do handlu, musieli

ydzi od

tem

bardziej staa

czasu krucyat

odda si

jedynie lichwie, która

wycznem

ich

procentu

i

w

ten sposób

wszystkie

cigao ludnoci

prze-

interesa bankier-

odday w rce ydowsskie. To rzemioso

skie

e

rzemiosem,

zabraniay chrzecijanom pobierania wszel-

pisy kocielne

kiego

si

zawi

na nich tem namitniejsz

lichwiarskie

chrzecijaskiej

tem srosze przeladowanie, mimo to jednak wszgdy "w wyksztacajcych si coraz bar-

i

dzie ich cierpiano,

byo obej si ydzi za, naraeni na czst

stosunkach ekonomicznych niepodobna

dziej

ywiou

bez

bankierskiego.

utrat poyczonej

gotówki,

znoszc

tyle

przeladowa,

bezpiecza musieli kapita olbrzymimi procentami,

uwaano

50^0

ra w

za zupenie normalny

i

wychodziy Monarchowie brali ydów ich broni od przeladowa, co zreszt ,

w kadym i

tego

ile

razie

wymaga

o tyle

spe-

wasny skarbowy interes jednak dozwalali im w kraju przebywa

zbiera bogactwa,

majc

ydom

pod swoj opiek,

mieli

o

e

dozwalano go pobie-

najsurowszych nawet prawach, jakie przeciw i^).

niali

za-

tak

ale za to kazali

im sowicie

przewany udzia w

przez to nieraz

ydzi redniowieczni

ich

byli

zatem

gbk,

opaca

ich zyskach

si, ^^).

która dopóty wysy-

saa ludno krajow, dopóki jej skarb monarszy nie wydusi, aby napoiwszy si na nowo w zotym strumieniu, dalej usugi swoje oddawaa. Nie dziw wic, e i Mieszko surowo to kara jeli si kto targn na yda bya to bowiem wa,

,

sno ksica, innych

wiona

stokro

za których

,

^^).

naruszenie

ydów wic

ask

obfitsze

ródo

surowa kara

bya

przyncanych do Polski

,

ni

dochodów,

i

wiele

ustanozaszczy-

uywa

take Mieszko do swych spekulacyj menniczych i albo im odda mennic w dzieraw, albo przynajmniej powierzy j w zarzd ydowskim mincarzom. Std te — jedyny to przykad w dziejach numizmacanych

tyki

monarsz

,

— brakteaty jego maj w otoku napis hebrajski:

krl polski

i^).

Mszko

EOZDZIA

296

V.

—

PEÓNE

Czste przekuwanie pienidzy mincarzy

mi

byy

dla narodu

dolegliw. Pa-

i

w ciekawym paceniu kary pieninej. „Oglda pod-

przy

opisie sceny

skarbi przyniesione pienidze, przypatruj im

dnicy

i

z

ydowskich

szacherki

i

nowoci cik,

uwieczni mistrz Wincenty

ucisku

tego

ZABIEGI.

wykrzykuj

zgorszeniem

nagle dostalimy nowego szalbierza

si

inni

?

Na miech

urz-

skd

Patrzcie no,

:

tak

nas wysta-

wia ten niecnota, który temi plewami oszuka nas usiuje?

rzek obwiniony czy nie jestem skazany na kar monecie? Odpowiadaj mu na to: Tak jest, to te wylicz pienidze z stplem monarszym, nie plew. A on na to Mincarzy to wina, nie moja. Poczem oni Ostronie

Na

to

:

w biecej :

:

mow

by w wiksz przepa

nie wpad aby siebie samego nie oskary o sfaszowanie monety, gdy potwór, dostawszy si do góry, olbrzymiej nabiera postaci. Na to on Ugrzzem w gbo-

z

tak

gupi,

wspominaj

mincarzy nie

,

:

mog

Bagam was wic, có mi uczyni kaecie? Dusz go, mówic Oddaj co winien. — Có mam odda? wyliczyem pienidze, wy je odrzucacie. Mieli za na podordziu kilka monet, z czystszego kiem bocie

i

nie

si wydoby.

:

e

naumylnie wybitych. Dowodzili wic, tylko taka moneta jest jedynie prawdziwa i w obiegu w obecnym czasrebra

sie

takiej

i

by

te dali

te

,

uwolnionym, wyszy

za

z obiegii

Nie zbywao im na wspólnikach

si, zapewniaj,

e

takiemi

nych si opacio, lecz cerstwa wydano.

Có

e

i

dawno tej

,

je

za

chce

które

ju

odrzucono.

Klnc

niegodziwoci.

pienidzmi nietylko wielu win-

ich

potem?

pienidze

ju

uie

oto go

mao

na

oprawcom

od

dla ry-

w rce

od-

ptami krpuj do wizienia wtrcaj a cokolwiek mia czeladzi, majtek i woci, wszystko zabieraj i rzucaj w otcha ksicego skarbu. Tak wic z ostatniego

daj

,

,

,

grosza ogooconego biedaka torturami najokropniejszemi zmu-

szaj do

e

obietnicy,

e

wszystko zapaci.

zasueni kapani witego Kocioa

Opowiadaj nawet

w

okowach wrzasku tych mistrzów ducha wyzionli ^^y. i

i

wród

POLITYKA SKARBOWA.

297

waopowie ta

Cokolwiek wypadnie odliczy na karb przesady,

ciwej dworakowi Mieszkowych nieprzyjació,

w kadym

bdzie

razie

ciekaw ilustracy

ucisku,

spowo-

dowanego polityk mennicz krakowskiego monarchy; mo-

sowa wspóczesnego autora skadaj wiadectwo. Me by zreszt interes skarbu jedyn pobudk w czstem przekuwaniu monety, te operacye mennicze miay równie gbszy cel polityczny. Do stumienia wybujaej przewagi monowadztwa wioda bowiem

nety, z

stplem jego wybite,

zgodne o

i

niej

najpewniejsza droga przez nadwtlenie jego materyalnej po-

tgi;

na

niej

to

wzniós si gmach politycznego stanowiska j skruszy zdoa, ten na gruzach roz-

magnatów, ktoby

burzonego gmachu

byby móg

z

tryumfem elazny tron swój

to dobrze Mieszko i z kad zmian mozblia si do wytknitego celu. Obliczono dokadnie, e jeli ta operacya w cigu roku trzy razy szczliwie si dokonaa, majtek kadego obywatela w gotowinie zmniejsza si do Y27 lub nawet do Y64 czci''^); choby wic tylko co roku przekuwano monet, trzy lata wystarczay, eby ten sam skutek osign. atwo osdzi, e wielu monym panom grozia ruina. Cho bowiem gówny ich majtek stanowiy rozlege posiadoci ziemskie, których ta operacya

postawi. Wiedzia nety

bezporednio nie dotykaa,

to

przecie

ju

niejeden posiada

znaczne zapasy gotówki, zdawna nagromadzone czasie

pozosta

mu mogo

tylko wspomnienie,

bogaczem; dla ludzi „pieninych"

by

^^), i

e by

w krótkim niedawno

to cios straszny, szcze-

bo olbrzymie dochody kocielnych woci, przynoszc znacznie wicej, nili biece potrzeby pochon mogy, skupiay w ich rku niepospolit si kapitau, któr gólnie dla biskupów,

niebawem moga zniweczy. I rycerstwu wreszcie nie na wiele si przydaa zapata usug wojennych, skoro ta sama rka, z której odbierali pienidze, w niedugim czasie rzeczywist ich warto napowrót cigaa do swojej skarbony. Jeli bowiem, jak o tem trudno wtpi, za Bolesawa Kdzierzawego ustali si zwyczaj wyfinansowa

polityka

monarchy

ROZDZIA

20S

odu

placania

w kadym razie go istotny wyom w dawnym

zachowywa na rozmysu tej nowoci nie narusza, sobie tego ciaru szczliwemi opesobie to

^'^).

moe si

nawet

z

uly

tylko

racyami finansowemi. Jeli tak byo,

móg mie

do tego

obowizek

suby

ZABIEGI.

Mieszko

to

to by jedyny ksicych Moe

systemie praw

starajijc

wojennego,

cho

nie obali,

póniej,

PRÓNE

V.

gbsze

to trzeba

przyzna,

powody. To pewna bowiem,

wojennej na

wasne

koszta,

mao

e e

dolegajc

magnatom, rujnowa tylko klas dziedziców drobnego gruntu, coraz

przerzedzajc si i blisk ju zupenego chyba musiaby by ten monarcha, któocalenie, gotujc si do walki z rozbu-

bardziej

upadku.

ryby nie

lepym za dba o jej

potg arystokracyi. Nie by tu wreszcie

jaa

zmierzajcych

do

jeszcze

materyalnej

ruiny

wioów. Polityka mennicza ich

potgi, naleao

kres

Mieszka,

monowladczych y-

moga zachwia

nie

obmyle

pomysów

stanowczo

skuteczny zamach na to,

byo jej jdrem -waciwem, na bogactwo

co

ziemskich posiadoci.

Fortuny magnackie musiay bowiem bez ustanku rozrasta si

potnie, giem lub

inaczej grozi

ju

najdalej

im szybko nieuchronny upadek,

w

przy

trzeciem pokoleniu,

w

dru-

niewiel-

kiem nawet rozgazieniu rodziny, nastpowao zupene rozbicie

dawnej

potgi,

w

miejsce jednego

magnata,

który

z równymi sobie obala trony, namnoyo si kilkunastu lub wicej redniej miary wadyków. Do rozmnaania fortun

magnackich nie potrzeba

byo

koniecznie

nabywa woci;

zawsze jeszcze ziemia nierównie mniej wydawaa, nili

z niej

w ówczesnych nawet stosunkach mona byo wycisn, jeli wic tylko zagospodarowano lepiej rozlege obszary, wicej nieuytków wzito pod upraw od razu

warto majtku w

jednak o

t si

i

robocz byo

si

robocz,

si pomnaaa.

Wanie

spotgowano

trójnasób

najtrudniej,

wzrost ludnoci

chopskiej nie wystarcza na zaspokojenie tych potrzeb a po-

ów

niewolnika

na wojnie ustawa zupenie. Coraz wicej

wprawdzie zuboaych dziedziców

garno si

do pracy

na

299

POLITYKA SKARBOWA.

cudzym gruncie, osiadajc

w cikich

wic byo

ojcowizny wyzua. To

czynszu, jeli ich bieda

z

jedyne ródo,

magnaci

z którego

nawet w^arunkach na

siy roboczej do uprawy swych

i

biskupi

woci;

zaczerpn

j

kto nie

mogli

si tego

rodka, naraa swych synów na nieuchronne stoczenie si z monowadczej wyyny. Zatka to ródo znaczyo tyle,

w niedugim

co

penego

przecigu czasu przywie do ruiny

potg

rozbicia

monarchy bya

materyaln magnackich

to rzecz tern

pontniejsza,

e

i

fortun.

zu-

Dla

chroni zara-

zem tym sposobem zuboay stan redni od grocego mu wyganicia, a jeli który z biedaków nie móg ju utrzyma przycinity godem osiada musia na si na ojcowinie cudzym gruncie, to nie majc innego wyboru, zostawa i

czynszownikiem

w

na

rozlegych

posiadociach

ksicych,

peno byo pustek i nieuytków; zatem rodek, sam który z ttnic monowadczej potgi

których zawsze jeszcze

ten

krew uprowadza, pozbawia j sposobu odywiania soków ywotnych i prdzej czy póniej na wyschnicie skazywa, ten sam rodek dawa ksiciu mono, wasnym bogactwom coraz trwalsz podstaw budowa. Nie dziw wic, e Mieszko

chwyci si go bez wahania i tym dopiero sposobem, nierównie mniej wstrtnym a stokro skuteczniejszym od operacyj menniczych, gotowa zwolna pewn zgub monowadztwu. „Jeli kto przyj przychodnia do swojej czeladzi", mówi mistrz Wincenty, „woaj go do sdu, oskaraj o zbrodni, jest, czyli te czoem miae na wolnego czowieka jarzmo poddastwa nakada. Nie moesz tego zaprzeczy, bo to janiej nad wiato dowodzi twej chytroci; sama oczywisto rzeczy ci potpia. Jeeli za niewolwiar i beznikiem jest, cudz zagarniasz wasno, z

pytaj: Czy ten przychodzie niewolnikiem wolny. Jeli jest wolny, jakiem

z

prawnie, bo ani praw swoich, ani dobrej wiary

moesz, taczasz

konany

dowie

nie

a tych dowodów, które na uniewinnienie swoje przy,

karno o

naszych czasów nie

wystpek,

cierpi.

A

zatem prze-

zapa siedmnadziesta!" ^o)

fiOZDZIA

•jOO

„Zapa

—

V.

PRÓNE

siedmnadziesta!"

ZABIEGI.

si po tylekro doopowieci mistrza Wincentego o ucisku rz-

nonem echem w

rozlega

dów Mieszkowych. Bya to waciwa kara za przekroczenie rozporzdze monarszych, i w istocie, prócz wiadectw kroni-

mamy

karskich,

rozlegy z

niej

e

wyrane lady,

inne jeszcze,

Mieszko

robi uytek. Nietylko przestpstwo nieposu-

ksicych byo zagroone t kar,

szestwa wobec rozkazów

najwysz w systemie win sdowych, cokolwiek dziao si pod opiek powagi monarszej, osonione byo jej grob. Xawet dwóch

rzecz tak prywatnej natury, jak zamiana

dzy

lubiskim

klasztorem

a

woci mi-

dwoma wadykami,

dawaa

sposobno do uroczystego przypomnienia e siedmnadziesta nad wszystkimi wisi, jak miecz Damoklesa. „Ktokolwiek z osób wieckich lub duchownych, choby Mieszkowi

,

w dokumencie Mieszkowym, „powoci w jakibd sposób naruszy,

najmoniejszych", czytamy

wayby

si zamian tych

zapaci siedmdziesit grzywien najczystszego srebra, dwie

wpyn

trzecie

dostanie

si

stronie

poszkodowanej

opowiada mistrz Wincenty. Rzecz dzieje si

syszy

wyrok:

taki

czego

za

"^i).

Jeden jeszcze ciekawy przykad zastosowania

niony

z

do naszego skarbu, jedna trzecia

„Niedwiedzia

w

tej

kary

sdzie, obwi-

zabie w

lesie,

popenie wystpek. Zgwacie wit nietykalno ksicego boru, przywaszczywszy sobie zuchwale o jak szkaradny

prawo

owów

niektórych

do szcztu

e

póki

lO

monarszych.

e

wykrcasz,

ci

to

Rozsdn wymówk

zabio na miejscu, miód .w barciach i

trzody wyniszczyo.

zwierz

yo,

ludzie

niebezpieczestwie, to wprawdzie ale nie

wadzy;

wprawdzie si

zwierz bartników twoich poszarpao,

naleao

ci

Przypumy twoi

miae

byli

ci

w najwikszem

powód si zemci,

tego czyni bez upowanienia

wiesz bowiem, jakie wyroki

wyaro

jednak nawet,

wydaj

waciwej

prawa, jeli kto

sam sobie czyni sprawiedliwo. Zniewaona wic powaga prawa pociga sdow wadz do surowego ukarania, a straszny ten wystpek równa si zbrodni obraonego majestatu. Nie ma

wic

„inforrestacye" lasów.

301

zwleka zapaty

gdy

czego obwiniony

taka na

przestpstwo naznaczona

to

Do

nam przyj

z

siedmnadziestu,

jest kara"''-^).

wdzicznoci sam

fakt z opowia-

dania mistrza Wincentego, do argumontacyi sdziów, nastrz-

erudycy prawnicz kronikarza,

pionej

przywizywa

znaczenia

to

;

potrzebujemy

nie

e Mieszko

pewna,

samopomocy

Jeli wobec dzikich zwierzt nie myla myliwych, polujcych w lasach ksicych, pocigano do odpowiedzialnoci, jeli im wymierzano kar, naznaczon na tak surowo kara.

rozporzdze ksicia, byo to tylko dowodem energiczniejszej opieki nad ksicemi owami. Od dawna

przekroczenie

w gbiach

szary,

ksic

byy wasnoci

przecie

wieckich

zabaw,

olbrzymie

zalesione ob-

swych niedostpne, dzika widownia odla

naj rozkoszniej szej

ksicia

rozrywki.

Tylko krace wielkich borów, przypierajce do posiadoci prywatnych, suyy im na uytek, tylko w pomniejszych obszarach lenych,

granicami jakiej

zwolone byo polowa bez osobnego

sów Mieszka lasów

i

dbaoci

podwojonej

w

gorliwiej

przestrzegano

owów, wida w

tern tylko

w

To

samo wreszcie

zwyczaj, ale

praw

jeden

o ustrzeenie ich od

objtych,

do-

z

ksicych

do

wielu objawów

zamachów, które

ju pospolicie wchobyy naruszeniem prawa. spotykamy w innych krajach w tym sa-

ostatnich dziesitkach lat

dzi

woci

przywileju. Jeli za cza-

zaczynay

w kadym

razie

W

mym

Niemczech wykroczenia przeciw nietykalczasie. noci lasów cesarskich zagroone byy kar, która jak najcilej odpowiadaa polskiej siedmnadziesta^s), a synna ustawa lena Henryka

surowoci.

Kto raz

II z i

r.

1188 odznaczaa si niesychan

drugi

raz

móg

jeszcze

kara

mierci grozia winowajcy

i

w tjm

przeciw

okupi si kar pienin, 2^).

za

nowoci.

wykroczy,

trzecim razem

By moe

zreszt,

e

wzgldzie cise przestrzeganie praw monarszych

dawao urzdnikom Mieszkowym sposobno

naduy,

niej

ale karanie

przestpców lenych

do rozmaitych nie

byo zgoa

KOZDZIA

302

—

V.

Odwieanie dawnych

PRÓNE

tradycyj

ZABIEGI.

wadzy ksicej

nad-

i

uycia wyrafinowanego despotyzmu, cise przestrzeganie praw w ostatnich dziesitkach lat poszy w pozmylne faszerstwo monety w spóce z ydami, niewierk, monarszyci, które i

bya tre

to

way

rzdów Mieszkowych. Nie

kilkoletnich

cecho-

bezmylne porywy autokratycznego kaprysu, nic okruciestwach, któreby si w tym nie sycha o gwatach ostatnim akcie z tragedyi ksicego despotyzmu krwawemi ich

i

scenami zaznaczyy;

krzyyk dwiga

Mieszko Stary nie

ju

darmo

szósty

w yciu przey mia sam sobie zgub gotowa. Gwatowno charakteru bya mu obc, Mieszko by mdry, wszystko roztropnie naprzód oblicza, na dugie lata rozoy sobie swoj pokojow kampani przeciw monowadztwu, ale j opar na tak pewnym, z mana barkach

zbyt wiele widzia,

i

tematyczn

eby

cisoci dokonanym byle mu tylko

do celu,

tastrofa

szyków nie popsua.

si

wystrzega

katastrofy,

namitnoci, chcia,

powag

eby

jego majestatu,

i

wskrzeszone tradycye

rachunku,

e

go musiaa

jaka nieprzewidziana ka-

Wanie eby unikn wszelkich

porywów

takiej

uniesienia

wszystko dziao si legalnie pod

kade nawet naduycie pokrywa

pozorami cisej legalnoci.

Zawiody go jednak rachuby,

dawnych rzdów

ksicych

i

ucisk

nowemi spekulacyami finansowemi wprowadzony,

fiskalny,

byy

,

takiemi szalestwami

zawie

i

zbyt wiele

monowadztwa, odwykego od stosunków minionej zbyt cikiem brzemieniem, a materyalna potga magna-

dla

epoki,

tów za

mao

monarchy,

Na

jeszcze

eby

tron

bya nadwtlona kilkoletnimi zabiegami Mieszków nie mia si zachwia.

czele opozycyi

sta biskup Getko, od

lat

dziesiciu

krakowsk przez Bolesawa Kdzierzawego wyimi Gedeona mogoby nas wprowadzi na faszywe domysy, e to by jaki cudzoziemiec, który w ksiej opoczy przybkawszy si do Polski, tam dopiero dobi si karyery. Przeciwnie Getko pochodzi ze lska,

na

stolic

niesiony 2'^). Biblijne

z

magnackiej lub co najmniój

z znaczniejszej

jakiej

wa-

303

OPOZYCYA. BISKUP GETKO.

na wskro polskiej

dyckiej,

mony

Wojsaw,

brat jego

rodziny;

woci w

posiada niemao

pan lski,

wrocawskiej

te tem gorcej obcliodzi krakowskiego biskupa interes monowadztwa, po raz pierwszy od tak dugiego czasu Mieszkow dopiero polityk zagroony. Getko dyecezyi^c).

"Jo

by zapewne rówienikiem Mieszka, z mita dobrze czasy wojen domowych snemi oczyma na

patrza, jak to

to

ksitko w jednym starej

szeregu

wadzy kisicej trzydziestu

latach

z

musia si

jeszcze

skazanej

pa-

wówczas

grobu

z

Nieraz

te

a

teraz

e

ten

,

doczeka,

tego

monowadztwa wysysa.

z

lat

Wadysawa, wa-

magnatami stawao przeciw

wywoa

Mieszko zdawionego upiora

krew

za

bezwse

zagad

na

,

modocianych

po

sam

kaza mu

i

ostro

star si

ju

oddawna nad zwokami ksicia Wadysawa i Jakóba ze nina grób si zasklepi, on teraz wobec Mieszka zaczyna odgrywa rol Jakóba. na zamku krakowskim Razu pewnego, gdy biskup z monarch; kiedy

ksi

w

obecnoci biskupa

stana

i

wieckich dygnitarzy

przed nim kobieta

czy pasierbem

i

w aobnem

sdy

odprawia,

ubraniu

z

synem

sugami, do paszenia owiec najtymi. Przed

ksicym wytoczya si skarga. Wdowa miaa liczn oto przez ich trzod, pasierb naj sugi na pasterzy

tronem owiec

i

mówi,

niedbalstwo zmarniay owce; pasierb

poary, bo

e

do

pasterze nie

owce zginy pod

ich pilnowali,

e

to je wilki

oni

si tóma-

zbem

krwioerczych psów, z którymi pasierb po lasach myliwskiej rozrywki uywa. Mieszko po duszem zastanowieniu uzna pasierba winnym, skaza czyli,

zapyta obecnych panów: „Podoba wam si ten wyrok"? Wszyscy krzyknli: „Podoba" Wtedy powsta biskup i odezwa si miao: „Boski zaiste,

go

na wynagrodzenie

szkody

i

!

Najjaniejszy Panie,

objawie tylko

maj

zdanie.

z

wyrok

Jednak wiedz,

znaczenie, o

wic posucha

mym

wydae ile

e

sam im

boskich ustanowie

i

twoje wyroki

nie

cierpliwoci swego wyroku,

wydanego. Ta niewiasta,

to ziemia

o

tyle

uwaczasz. Raczysz o

sobie sa-

krakowska, ty za.

ROZDZIA

304

V.

—

PRÓNE

ZABIEGI.

jeli nie chcesz si zaprze, jeste jej synem, trzoda owiec jest to lud prowincyi,

przeznaczye,

do

a ty

jej

paszenia nie skotnikuw

wasnej korzyci szukaj., nie dobra trzody, i dlatego nie masz ju prawa nazywa si synem, ale pasierbem. Albowiem susznie nosi ten wrogie miano pasierba kto si nad nieszczciem nieprzyjació,

ale

którzy

tylko

,

matki nie

swojej

puciwszy

Ty psów wciekych,

lituje.

urzdników

tak okrutnych

ich ze sfory

t.

j.

twoich

nie trzymasz na wodzy, lecz

wy-

karnoci twojej, pozwalasz im szarpa

na wszystko si rzuca. Ci wic z dz, krwi paszcz jadowit napadaj cigle na trzod znkan i zdaje si, e niczego innego nie pragn, jak tylko garda trzody poszarpa i jej krwi si nasyci. Sam wic na siebie wydae wyrok, gdy za to, o co drugich sdzisz, sam siebie potpiasz. Obawia si za naley, czy w surowszym sdzie wszystkich,

wyrok nie wypadnie jeszcze surowszy. witobliwy bowiem Dawid nie kaza ludu ucimia, lecz 'go tylko policzy zapragn, a przecie za to popad w nieask gniewu Boego. Jednak ten gniew Paski prawdziw skruch w krótkim czasie zupenie przebaga. Powiedz wic synu, powiedz razem z Dawidem: „Ja to zgrzeszyem, ja czyniem niesprawiedliwo" wyznaj sam nieprawoci twoje, aby ci przebaczono. Inaczej, kiedy topór przj^oony bdzie do korzenia, ;

bro Boe, jak kogut" 27^, sysza takich sów Henryk Angielski w czasie swego sporu z Tomaszem Beketem, a przecie rozdraniony niezomnym oporem arcybiskupa, kaza go zabi swoim oprawcom mózg mczennika za wolno Kocioa obryzga zginiesz, czego

Nie

i

w.

stopnie otarza

byo

to

Wie

wanie o

tym

Benedykta

przed kilku

fakcie

w

kantorberyjskiej katedrze; 29.

laty,

gonym

Grudnia 1170 roku^s).

rozlega si szybko

w'iecie chrzecijaskim, dotara rych-o do Polski

krakowscy o niej

zapisali

j

pewno zasysza,

kadem

Henryka,

i

w

swoich

ale nie

Getko te,

i

w caym kanonicy

annaach 29). Mieszko te

mia

ochoty

w wieckim

pój

interesie

za przy-

mono-

305

ROKOSZ.

by

wadztwa spiskujcy

z

w. Tomasz

Pisze wprawdzie mistrz Wincenty,

mierci.

magnatami, nie wart

jak

takiej,

e

zemci, tak na biskupie, jak na innych panach; biskupa wic zamierza tajemnie wygna z kraju, innym kar mierci przeznacza lub srogie okaleSkd jednak mia historyograf ksicia Kazimierza czenie" zna tak dobrze najskrytsze Mieszka zamiary. AYicej ju wiary da mona nastpnym jego sowom: „Lecz napróno „Mieszko postanowi si

i

3'').

zastawia si jawnie

sida na ptaki.

ale

i

pieczy si

By

m

Biskup bowiem,

mdroci, nietylko sam unik drugim poda skuteczny sposób, jak

niepospolitej

jego zamiarów,

od nich zabez-

mieli."

to

wanie

rok Mieszkowego panowania,

czwarty

1177. Na wiosn, w uroczysto kwietniow w. Wojciecha, bawi Mieszko w swej stolicy gnienieskiej, u grobu wi-

r.

w

tego patrona,

wydawa

poczuciu caej peni monarszego majestatu

kac w

dokumenta,

tytuowa si „ksiciem

nich

caej Polski", otacza go liczny orszak

ksit, bo

i

Kazimierz

Bolesaw lski, Leszek Mazowiecki, syn monarchy Mieszko modszy i Bogusaw Pomorski zgromadzili si w Gnienie, dwóch biskupów, Lupus pocki i yrosaw wrocawski, wraz z arcybiskupem gnienieskim Zdziszkiem, cay ten zjazd liczny a dostojny i magnatów co niemiara, Sandomierski,

podnosi ostatni

szy

z

i

wietno

By

jednak

to

bysk Polikratesowego szczcia. Gredeon nie popie-

mia waniejsze sprawy tam bowiem knuy si spiski

innymi biskupami do Gniezna,

do zaatwienia i

Mieszkowego dworu ^i).

w

Krakowie.

Ju

narady, jak pod tron Mieszkowy

w

go wysadzia wicz, stary

powietrze.

y

min, ju Switosaw

któraby Piotro-

szczwany, dobrze z praktyki to wiedzcy, jak

lis

ksit

si urzdza rokosze

i

przed rokiem,

tego

czy

szwagier jego Jaxa

ksitom ^2),

Me

podoy

j^\q

zana, wszystkim

i

z

tronu zrzuca, niedawno

samego roku leg take

dawny wspólnik

w

spiskach

w

,

bo

grobie

przeciw

droga, przed kilku laty przez nich wska-

si podobaa, zwaszcza biskupowi, którego

Smolka. Mieszko Stary

i

jego wiek.

20

ROZDZIA

306

V.

—

PRÓNE

gos najwiksze mia znaczenie w

wic

rozpoczto ukady

moe ju

tron monarszy;

wiedzia

sandomierski

z

tej

Kazimierzem,

Niebawem

sprawie.

zapraszajc go na

ksi

na zjedzie gnienieskim tajnych

o

ZABIEGI.

zamysach

krakowskich

byo w sandomierskiej dzielnicy, tym razem ochoty przykada nó potg. do garda starszemu bratu, zna wreszcie jego moc Uleg jednak w kocu, kto wie zreszt, co byoby si stao,

waha nie mia

panów. Zrazu si

mu

bo

,

dobrze

i

i

gdyby

by

si opar naleganiom magnatów,

odbyo si

ziemi krakowskiej

i

tern

nawet

wywiadczy usug. Zajcie

interesom Piastowskiej dynastyi

Krakowa

moe

szybko, bez oporu,

bez krwi rozlewu; sami urzdnicy Mieszkowi panowania jego

obroni i

cae

nie

nie zdoali,

sn

moe

spisek

by

zorganizowany

dobra wyrazów do odmalowania radoci, w»ród

mu drog

kowski. „Zabiegaj

hufce rycerzy, gromadnie

sieniem

e

woaj,

ich

wszystkie dostojestwa.

stra

mocniejsz

z

wstpi na tron kraniewymown radoci liczne

zewszd sypi si tumy,

z

unie-

zbawca przyby. Cisn si do niego

ludzie wszelkiego wieku,

i

dobrze

ubóstwiony przeze monarcha

której

i

za

rycerstwo do niego wcignite. Mistrz Wincenty

oddaj mu cze wszystkie stany Bramy miasta nawet, cho naj-

opatrzone,

natychmiast

staj »otworem,

stra zamkowa, któr Mieszko dla obrony miasta zostawi,

dobrowolnie z zamku przybiega. Wszyscy bij

Kazimierzem, wszystkich pragnienia zgodnie

wszyscy

z

hodem gbokim monarch

By to jednak

dopiero

czoem przed

w jedno

si

go ogaszaj"

pocztek Mieszkowych nieszcz;

nietylko magnaci krakowscy rokosz podnieli, szybko

powstania

ogarn

w

Wielkopolsce,

Moe

wszystkie prowincye monarsze

starej

wie

cz,

'^'^}.

jego dzielnicy, najgroniej

,

pomie w samej

wybuchn.

wypadkach krakowskich wrogie Mieszkowi ywioy, korzystajc z pomylnej chwili, wszdzie si to

na

podniosy,

moe

porozumienie

W

i

o

jednak wprzód nastpio

za

midzy

nimi tajne

danem hasem rozpostar si rokosz ogólny. Odo stan na

Wielkopolsce najstarszy syn Mieszków

WYGNANIE. czele powstania.

I

307

mia

on bowiem

z

ojcem niezaatwiony

obrachunek; syn królewny wgierskiej, pierwszej

kowej

,

zazdronem okiem patrza na

ony

Miesz-

braci przyrodnich, sy-

nów ruskiej kniaziówny, którym ojciec wicej mioci okazywa, i nie tai si z tem, e któremu z nich pragn zostawi po sobie panowanie. Nie dziw za,

e

i

w

wielko-

wadyków, zniechconych Mieszkowymi rzdami, którzy z ochot przy Odonie stanli. 'Na, nic nie przyday si upadajcemu monarsze rozliczne zwizki z pomorskimi ksitami, bo i oni, idc za ogólnym ruchem, chwycili za bro przeciw niemu. Wszdzie obalono panowanie Mieszka, zewszd wygnany, z Krakowa i z wielpolskiej dzielnicy nie

brako panów

kopolskiej

zmuszony do ucieczki wraz

dzielnicy,

synami, którzy przeciw niemu

zdoa si osta w

ledwie

liczc i

moe

i

zawi

z

trzema

Odona wzbudzili,

za-

jakiej nadgranicznej kasztelanii,

na poparcie saskich ssiadów, dawnych przyjació

powinowatych 3^).

Tak skoczyy si czteroletnie rzdy Mieszkowe, nacechowane prónymi zabiegami o przywrócenie dawnego blasku wadzy monarszej dawnej siy. Rozhukane ywioy, i

z

którymi przed laty sprzysig si krnbrnie przeciw kra-

kowskiemu monarsze, i

nie

day ju

sobie

bezpieczestwo. Sia po ich

bya

cistwo. T^apróno stara si

nymi rodkami,

stronie

j

skierowanymi

pt naoy mu grozi nie-

dawnych

obaliy tron jego, zanim si spostrzeg, jakie i

sia odniosa zwy-

podkopa mdrze obmylosamo jdro magnackich

w

potg; zagroeni nieprzyjaciele spostrzegli si rycho, kiedy ich jeszcze sta na to byo, zrzucili jarzmo. Polityka w^ewntrzna Mieszka rozbia si o ska nieskruszonej jeszcze potgi monowadczych ywioów, wród nagle wybuchej wrzawy rokoszu, kiedy dopiero zacza z rozpitemi aglami zmierza do celu. Trudno si temu dziwi. Kady monarcha, i

sob na tron swój zadanie, mia na kim si oprze, spoecznej narodu nie zdoa sobie

który takie, jak on, przyniós ze

musia jeli

w

upa

niechybnie,

jakiej warstwie

jeli nie

20*

ROZDZIA

308

w

Mieszko? Jeli

ZABIEGI.

Na kim za mia oprze si obchodzi go los zuboaych i" do

dziedziców,

istocie

szybkim krokiem

ruiny

klasa spoeczna,

to

uratowa go

nie

nikt za nim,

tylko

w

PRÓNE

sprzymierzeców.

pozyska zupenej

—

V.

zmierzajcych

drobnych

byy

policzone,

której dni

moga. Wszystko byo przeciw niemu, ydzi i patni zausznicy, znienawidzeni

narodzie.

Wstrtna szacherka menniczych wszystkim,

i

dziwi si

nie

operacyj obmierzia go

mona sowom

w tak wymownych sowach panujce przy jego upadku,

mistrza Wincen-

tego, który

opisuje

sienie

w

,

Kazimierza.

atwo poj,

w

wtajemniczone

day na

e

i

bo

i

unie-

nisze warstwy narodu, nie

arkana jego zamysów,

jego upadek,

zapa

chwili wyniesienia

spekulacye

z

radoci spogl-

finansowe monarchy,

ydami na ruin materyaln spoeczestwa, zachwia zdoay którkolwiek z potg monowad-

sprzysigego zanim

z

niejednego biedaka przywiody do zguby.

czych,

samej nie

szym od nastów,

by

Mieszko, jako faszerz monety, o wiele gor-

tylu innych ale

W rzeczy

pewna,

to

i

wspóczesnych sobie monarchów

e

i

dy-

polityka jego, jeden tylko cel

sob wytknity, rujnowaa naród pod wzgldem tamowaa rozwój stosunków spoecznych, ekonomicznym

majc

przed

i

który

w

porównaniu

z

dawnym stanem

by

rzeczy,

nieza-

wic kto sdzi o szkodlizowrogiego rozpasania monowadczych ywio-

przeczonym postpem. Cokolwiekby

woci takiego ów, wobec którego powaga tronu spadaa do pastwa na zewntrz najsmutniejsze groziy zaprzeczy, i

dla

e

upadek Mieszka

narodu korzystnym.

spon w

Bo

zera losy,

i

stanowisku

niepodobna

by

faktem nieuniknionym

skoro

„król -zbój" minionej

poarze wojny domowej po zgonie Krzywoustego, wskrzeszony z jego popioów „król- szachraj" móg tylko przelotnie, jak nocne straszydo, przemkn si po widnokrgu. Czasy Chrobrego dawno miny, na Ludwika XI epoki

byo

jeszcze za wczenie.

309

DZIELNICE.

Nowe rzdy zaznaczyy si od Rzecz jasna,

e

ksica, bo

w zamachu Poznaniu

mu

z

razu wielkiemi zmianami.

Odonowi musiaa si dosta jaka

to

by

dzielnica

przecie wspólnik nowego monarchy

na Mieszka

;

mnsia jednak poprzesta na samym

okolicznymi grodami, Gniezno bowiem, przylege

kasztelanie wielkopolskie po

prawym brzegu "Warty

i

ca

ziemi kalisk przyczy Kazimierz do monarszych prowincyj by moe nawet, e Gniezno, dla tem wikszego upokorzenia Krakowian, podnioso si znów za rzdów Mieszkowych do pierwszorzdnego w caem pastwie znaczenia, bo nie darmo nazywa prowincy gnieniesk w tem miejscu mistrz Wincenty „metropol wszystkich ziem lechickich." Modego mierLeszka, którym mu Bolesaw Kdzierzawy na telnem poleci si opiekowa, pozostawi panem w mazowieckiej dzielnicy, pod nadzorem monego wojewody yro;

ou

sawa, od lat kilku ju w imieniu maoletniego ksicia Mazowszem zawiadujcego. Na Pomorzu potwierdzi dotychczasowych wadców na tronach ksicych, bo to take byli jego

sprzymierzecy

w

rewolucyi.

ksi

Wanie umar by niektóry by teciem jednego

gdaski Subisaw, dawno z synów Mieszkowych, moe najstarszego Odona, a za mia siostr yrosawa, mazowieckiego wojewody. Zostao po nim dwóch synów, Sambor i Mszczug, starszego wic Sambora osadzi Kazimierz na gdaskiej stolicy a Mszczug

on

otrzyma Biaogród ciski wreszcie,

cho niedawno

w

dziale dziedzicznym

Bogusaw

szcze-

cho równie z Mieszkiem spowinowacony, bawi w Gnienie na jego dworze,

jeszcze

sprzymierzywszy si potem

z

jego

zwierzchnictwo nowego monarchy

Tylko nad

35),

lskiem

trudno

wrogami,

uzna take

36).

byo

na razie Kazimierzowi

Bolesaw Wysoki, ksi rozcign potg lski, najstarszy z synów Wadysawa, nie waha si wcale uzna nowego monarchy. Kilkakro wprawdzie spotykamy zwierzchnictwa.

go i

w

ostatnich latach

w

bliskich

stosunkach z Mieszkiem,

on przecie niedawno korzy si przed stryjem

z

innymi

BOZDZIA

310

ksitami

PfiÓNE ZABIEGI.

V.

na zjedzie gnienieskim, skoro jednak wszdzie

mia ochoty kruszy za niego tym bowiem razem najywotniejsze interesa dziel-

rozlego si haso rokoszu, nie

kopi;

i

nicowych

ksit czyy ca

ywioami

kowskiego tronu

monowadczymi powag krawasi utrzyma.

rzesz

z

w

W

caej peni stara

Bolesawa wybuch jednak rokosz,

dzielnicy

snej

ich

przeciw despotyzmowi wadzy, który

dynym dwikiem faszywym w

ogólnej harmonii

,

który

by

zarazem Kazimierzowi wypowiadajc posuszestwo,

je-

towarzy-

szcej jego wstpieniu na tron krakowski-^").

Modszy

to brat

Bolesawa Mieszko, zwany Kulawym

lub Pltonogim, podniós sztandar tego rokoszu. Sprzykrzyo

mu si

sn

zapragn

po latach czternastu

osobnej dzielnicy

malkontentów, którzy si skorzysta i

z

orem w rku

w

upomnie si

chwili

Niemiec

dzony

,

,

gdzie

da

przyrodni

wiadomo czy

i

I

trzeci

powróciwszy niedawno

w klasztorze jakim by osaksicego wyposaenia by to

równie obydwu starszych synów Wadysawa^ ;

istotnie

tylko dla nauki

wypdzenia Mieszka

dotychczas

teraz

brat

na asce brata,

znalazszy wicej

o swoje prawa.

bowiem, najmodszy brat Konrad, z

a

,

nim sprzymierzyli, postanowi

z

ogólnych zaburze

z

by duej

ksicej

na zakonnika

modo

w

by

klasztorze

jemu zachciao si osobnej

przeznaczony,

przepdzi,

dzielnicy.

nie

czy

do, e

Trzecim sprzymie-

rzecem Mieszka Pltonogiego by najstarszy syn Bolesawa Jarosaw. Matce to zawdzicza Jarosaw ruskie swe imi, rodzi si z Zwienisawy Wsiewoodówny, Olegowiczów krew

w

pyna. A w

Bolesawa Wysokiego macosze intrygi byy take powodem niezgod domowych; odkd Bolesaw po mierci Zwienisawy poj w maestwo Adelajd z dostojnego rodu Sulzbachów, siostr ony Konrada III i

z

nim

rodzinie

odkd podrasta zaczy dzieci Bolesaw, Konrad, Jan, Henryk, przyszo swoj obawia i zazdronem

bizantyskiej cesarzowy, drugiego

maestwa,

zacz si Jarosaw

o

okiem spoglda na przyrodnie rodzestwo 3^). Pragnc

wic

LSKIE los

postanowi

zabezpieczy,

swój

sposobnoci

i

w

311

ZAMIESZKI.

sojuszu z stryjami

skorzysta

z pierwszej

wymódz na

ojcu wypo-

saenie osobn dzielnic. Musiao wreszcie

mie

lskiej

rycerstwo ziemi

i

jakie urazy do swego ksicia

szkowi Pltonogiemu

udao si

tak

,

skoro Mie-

atwo przecign

je na

zdoa si spostrzedz, jakie wygnany z dzielnicy lskiej, schroni si musia pod opiek nowego monarchy.

swoj stron,

a Bolesaw, zanim

niebezpieczestwo

mu

grozi,

mia w tern wasny interes eby zaburzelskim bez zwoki kres pooy bratu stryjecznemu

Kazimierz

niom

,

i

dopomódz do odzyskania

straconej dzielnicy.

powaga monarszego tronu, przeciw

wane

Wymagaa

której burzyli

tego

si roko-

domowe sprawy czekay rozwizania na samym wstpie nowych rzdów, a do nich niepodobna byo przystpi przed zupenem uspokojeniem kraju. Ukady z rokoszanami adnego jednak na razie nie osigy skutku, trzeba je byo poprze si ora, i po krwawej dopiero walce udao si Kazimiei-zowi zmusi przeciwników do zgody, któr i on i Bolesaw znacznemi ofiarami okupili. Nie obeszo si bowiem bez wyposaenia zbuntowanych ksit ososzanie,

wreszcie

w lskiej ziemi. Mieszko Pltonogi w poudniowym zakcie lska nadto

bnemi dzielnicami

ma

Racibórz

,

otrzy-

odst-

pi mu Kazimierz przylege grody krakowskiej ziemi, Owicim i Bytom. Jarosawowi odda ojciec ziemi opolsk, Konradowi dostaa si „marchia gogowska" w udziel, która po rychej jego znów mierci do dzieraw Bolesawowych powrócia

;

by moe

pej gogowskiej czas

przyleg ziemi lubusk,

dzimy ich

j

w

posiadaniu

wyposaenia

z

ksit

pewnoci

Tak wic szeciu wniczych

e

wreszcie,

dzielnicy liazimierz

do,

dla

zaokrglenia szczu-

przyczy

e

ksit

do pierwotnego

3'-').

dzielnicowych,

wadców Pomorza, mia

wów-

niedugo potem wi-

cho naleaa

lskich, nie

do niej

prócz

hodo-

Kazimierz pod swojem

zwierzchnictwem. Obszar prowincyj monarszych wikszy

nawet ni za poprzednich rzdów,

gdy

prócz

by

poznaskiej

EOZDZIA

312

w

dzielnicy,

PEÓNE

V.

tych samych

ZABIEGI.

zamyka si

granicach z dodatkiem

rozlegej ziemi sandomierskiej. Rozdrobnienie dzielnic

byo

w kadym

zreszt

faktem korzystnym

razie

bo

wagi monarszego zwierzchnictwa,

dla

po-

byo przecie sob ksitka,

atwiej

w

utrzyma

lskich

ulegoci cztery zwanione ze nili pana jednolitej lskiej dzielnicy. Synom Wdysawowym umiechay si bowiem pretensye najstarszej linii Pia-

domu do krakowskiej

stowskiego

by

który

seniorem

zrzucono z tronu,

dynastyi,

mia

prawa do niego wedug zasady senioratu

w kadym

Bolesaw Wysoki,

za

skoro

stolicy,

o kilka

razie

Mieszka, najblisze

bez wtpienia starszy

lat

od

bah

byy wic

rzecz wszelkie rkojmie bezpieczestwa w tym wzgldzie i dla tego zapewne Kazimierz nie szczdzi zachodów i ofiar, byle lsk rozbi na Nie

Kazimierza.

drobne dzielnice

Znaczna

to

ksice. bya

zatem

dziery w swej doni

narcha

nim si spodziewa, szka

eby

jej

Bo

polegaa,

mona byo

nie

,

mia

odwieenia dawnych

do

wadzy.

uy

tradycyj

eby byo reakcy

Powoany

monarchy, musia Kazimierz panowie krakowscy

wadzony, dycyj

mie

bd

te

by

chcieli.

ucisk fiskalny,

ksicego

ludnoci

ksicej

przez

,

,

jakiego

Przedewszystkiem naleao

przez Mieszka

ucisk

tron

prawowitego

takim ksiciem

tylko wskrzeszony

prawa,

magnatów na

w miejsce

bd

w myl

który

cic

nowo wpro-

dawnych

tra-

na chopskiej

dolega zwaszcza pod wzgldem ekonomicznym

,

zarówno wie-

wszystkim wacicielom wielkich obszarów,

ckim jak

wszech-

przeciw polityce, któr Mieszko

krakowski wbrew zasadom senioratu,

ów

jednak po

przykadem Mie-

za

przecie racya bytu jego panowania na tem

utrat tronu przypaci.

usun

któr nowy mo-

jeszcze potga,

duchownym.

i

razie wiele

zaleao

wali jeszcze

Jeli nie wszystko,

tu od praktyki,

i

to

w kadym

magnaci nie potrzebo-

narusza zasadniczych podstaw

wa, jeli machina skarbowa, puszczona

w

ksicego

pra-

ruch wolniej, bez

naleytej energii, jak za czasów Bolesawa Kdzierzawego,

BZDT nie

wyradzaa

tego ucisku

313

KAZIMIERZA. który

,

za

rzdów Mieszkowych

Z tern wszystkiem ju to teraz Pod wpywem dowiadczenia lat ostatnici zaczy si zarysowywa w dnociach monowadztwa pierwsze kontury zasadniczego programu, którego magnatom dotychczas nie dostawao. Pod panowaniem Kdzierzawego zadowoleni jeszcze byli, majce nad sob agodnego i sabego pana, który im nie dawa uczu caego brzemienia dawnych praw ksicych jeli za tylko mieli powód do jakiego niezadowolenia, rwali si do rokoszu. Cztery lata Mieszkowych rzdów day im jednak nauk, e sam miecz Damotak jaskrawo si objawi.

i

nie wystarczao.

,

zawieszony nad

klesowy rokoszu,

gow ksic,

nie jest

rkojmi, zaczo im wic si marzy przywilejach, któreby na przyszo zapobiegy o prawach powrotowi do autokratycznych tradycyj i ucisk wadzy monarszej napitnoway mianem bezprawia. Do tego wic zmierza program monowadztwa zrazu domagajcy si tylko dostateczn jeszcze i

,

zmienienia niektórych „niegodziwych, zadawnionych zwycza-

jów", które

w

ostatnich

atwa

do przewidzenia

szerzej,

godzi

w kocu

w

jawnie

daway wanie powód do — bya to rzecz rozwin si musia ten program

latach

naj dolegliwszego ucisku, z

—

czasem jednak

coraz to inne niedogodne „zwyczaje",

czym podstawom dawnej wadzy ksicej. Program taki by tem naturalniejszy,

w

ostatnich czasach wskazali

rzadkie

co

wyom w

prawda

mu

nieliczne,

i

prawach monarszych.

ckich

lub kocielnych

bya

eniem wyszej

ce^

to

wany

e

ksita

Ju

za czasów Krzywoustego

przywilej

w dobrach magnasdownictwa patry-

jednak rzecz tak wyjtkowa

nie wiele uszczerbku przez

i

zastrze-

e

prawo ksi-

ni doznawao.

Nierównie

jurysdykcyi tak ograniczona,

rozleglejsze przywileje

sami

drog, wydajc przywileje, nieznaczny zrazu czynice

zdarzao si wprawdzie spotka niekiedy monialnego,

a

wiadomie wypowiedzia wojn zasadni-

i

posypay si jednak

w cigu

dziestu lat od mierci Krzywoustego dla klasztorów.

czter-

Stare

ROZDZIA

314

benedyktyskie opactwa

V.

—

nie

dobiy si wprawdzie tych swobód,

PRÓNE

ZABIEGI.

wystarczao im bogate, prawdziwie królewskie uposaenie, ale

te zarówno magnatów

jak

i

ciyo

nad posiadociami biskupów lub wieckich na nich brzemi dawnych obowizków wzgl-

dem wadzy ksicej. Nowym tylko klasztorom dostaway si te w udziel, fundacyom ostatnich czasów, okoo któ-

przywileje

zwaszcza dziesitków

rych od dwóch

w Polsce

by zakadano ju

rozbudzi si

lat

skrztny ruch szczodrej gorliwoci. Nie

benedyktyskich klasztorów, wrocawska fundacya Piotra stowica i

ostatnim aktem hodu,

Wo-

oddanym temu zakonowi,

zreszt niebawem wyparto „czarnych mnichów", osa-

z niej

w

dzajc si

bya

ich miejsce

w Polsce

nowych zakonników^"), którzy

przedmiotem ogólnej

czci

i

teraz stali

powszechnego zajcia.

Stary zakon benedyktyski chyli si do upadku. Zgar-

nwszy

olbrzymie bogactwa,

gnunia w spokojnem

waniu; najgoniejsze jeszcze do niedawna, i

w

inicyatyw

sprawach reformy kocielnej synne kongre-

gacye, jak kluniacka

byy ju

we Francyi

tylko przybytkami

zgorszenia

i

uywzorowem yciem ich

lub hirszawska

w

Szwabii,

zupenego rozprzenia, jeli

nie

si od wielkiego gazka, zrazu skromna i niecigu XII wieku saw swoj

zepsucia. Natomiast odszczepia

pnia benedyktyskiego

moda

pokana, której dane byo w przyguszy znaczenie starej macierzy niepospolit w dziejach Kocioa odegra rol. Pocztkiem tego nowego zakonu i

bya

pustelnia

zaoona,

w

garstki ascetów.

nard, skromny

mia

Citeaux,

w

przedostatnim roku

XI

stólecia

przez czas jaki samotne schronienie nielicznej tylko

Odkd

przyczy si

jednak

do

niej

wówczas modzieniec, który niebawem

na pierwsz

powag swego

czasu

w

Ber-

wyró

Kociele,

odkd

pod jego opackimi rzdami powsta drugi klasztor Cystersów

w

Clairvaux,

tylko

pragn

szybko wzrastaa szczerze

powici w

wiata zrywajc, ten rzuca si formator Cystersów

sawa nowego zakonu

kad gówny

si Bogu

,

z

jego objcia.

i

kto

marnociami Wielki

re-

nacisk na pierwiastek pracy

obok cisej, do ostatecznoci doprowadzonej ascezy i innych za-

NOWE ZAKONY. sad zakonnego ycia

315

wszystkim kongregacyom wspólnych.

,

Ale nie przepisywanie starych manuskryptów zadaniem, praca mozolna lecz bezmylna,

zamknitego w celi za zudnemi fantazmagoryami pokus

byo Cystersów

zakonnika od przedmiotu odbiega

biorc wzór

myl

przy której

cielesnych.

w.

i

goni

Bernard,

pierwotnej siedziby Cystersów, od której na-

z

zw

swego zakonu przyjli, kaza im osiada w dzikich i niedostpnych ustroniach lesistych w pocie czoa prac rk swoich wytrzebia lasy i nieuytki wzorowem gospodarstwem ,

w

urodzajn gleb przemienia

w cikiej

;

pracy fizycznej,

medytacyami pobonemi tylko przerywanej, i w ascetycznej, zabijajcej ciao wstrzemiliwoci, widzia bowiem najpewniejszy puklerz przeciw rozprzeniu

zakonów wkrado.

Me

posiadociach, które im si

regua

w

owe, klsk

i

zawsze

które

nieurodzaju,

way w

darze dostay,

byy

dla

ubogich

bo

Nowy

zakon, poparty ,

otwarte, a

tysice wyndzniaej

nich ratunek od mierci

vaux potgi

surowa

godowej

powag

takiej

w

razie

ludnoci znajdo*^).

jak Bernard

z Clair-

si szybko po caej Francyi, Niemczech. Kiedy Bernard umiera

rozprzestrzenia

w ju okoo 160 klasztorów cysterskich. Do przyszli Cystersi wanie w roku mierci Bernarda, najwicej w kilka lat przedtem, nie mino jednak

Hiszpanii

,

Anglii

i

(1153), liczono

Polski lub lat

w

dozwalaa im nawet nigdy naje si do sytu, ale cysterskich klasztorach gromadziy si spichrze zbo-

nie

za to

r.

zbierali Cystersi ob-

plon swego umiejtnego gospodarstwa na karczowiskach

fity i

które si do innych

,

wic

dla siebie

co

trzydzieci,

a siedm klasztorów

nowej

reguy powstao

w rozmaitych dzielnicach. Najpierw podobno klasztor ldzki, zaoony przez Mieszka, nastpnie w roku 1153 w Wielkopolsce

eknieski,

w

cye hrabiego Zbiluta

krakowskiej ziemi jdrzejowski, fundai

Janika, arcybiskupa gnienieskiego,

póniej Bolesaw Wysoki, niedugo po przybyciu do

lska,

fundowa Cystersów w Lubiu, Kazimierz za jeszcze przed wstpieniem na tron krakowski osadzi ich w Sulejowie '*2),

ROZDZIA

316 a po

V.

i

PEÓNB

zaoy

1177 dwa jeszcze

r.

cliocku

—

ZABIEG f.

w Wlsku zalu-

cysterskie opactwa,

W Wielkopolsce

Koprzywnicy.

i

na

dniay si nowe klasztory samymi przybyszami

Jdrzejów za, Sulejów, Wchock loniami burgundzkiego Morimundu

i

i

Koprzywnica

w

Polsce

aujc

sobie snu

legych osiadajc pustkowiach, synli

cnót

z

z

,

ytecznej, z witobliwego, penego ascezy ycia

Ju

uczynków.

i

czci

z dalekiej

strawy,

i

w

od-

pracy poz

dobrych

wprawdzie mijaa u Cystersów epoka

wotnej, ludzkie siy przechodzcej surowoci,

ko-

zakon-

gbok

na tych szarych mnichów,

krainy przybyych, którzy

byy

miay wycznie

ników francuskiej lub woskiej narodowoci. Z

spogldano

Niemiec,

z

pier-

kiedy zaczli

si w Polsce rozprzestrzenia, zawsze jednak by to jeszcze wietny okres w dziejach tego zakonu, peen religijnego namaszczenia. Kady klasztor cysterski otrzymywa przyzwoite uposaenie w kilku wociach przylegych, bo i sam w. Bernard nie gardzi donacyami bogatych protektorów za-

nakazywa je wzorowo zagospodarow^a, eby byo godnych nakarmi i nagich przyodzia. Ale w kadym razie nie dorównyway skromne posiadoci opactw cysterskich w przyblieniu nawet olbrzymim bogactwom benedyktyskich klasztorów i dla tego wiksza ich liczba moga si szybko w kraju rozmnaa. Wierni zreszt swemu powoaniu i przepisom swej reguy, brali si Cystersi wsz-

konu, ale z czego

dzie, gdzie ich los rzuci,

kie ustronia, które zie

pod pracowit

obfitszym

tych

,

im

rk

tylko

i

za siedzib,

w

puga, a niedugim

dzi-

i

cza-

obcych zakonników zaczynay coraz

pokrywa si

Bogu

do siekiery, rydla

suyy

plonem.

cikiej

Czy wic mona byo

pracy

oddanych

,

od

powszechn

czci zaszczyconych mnichów, domaga si tego samego, do czego wszystkie inne posiadoci Kocioa i woci rycerskie

wobec grodów

ksicych byy zobowizane. Skromne byy choby je wic ksita najrozleglejszemi

dobra Cystersów, obdarzyli

przywilejami

,

jeszcze

uszczerbku prawom monarszym.

to

nie

czynio

dotkliwego

NOWE ZAKONY. Przywileje takie dostaway si

nowego kroju

powstaway

,

w

317

take innym klasztorom w tym samym czasie

które obok Cystersów

Polsce

poprzestajc na skromniejszem

,

dawne opactwa, uposaeniu. Dopiero po szerzy

w

w.

Norberta

w

;

dwóch

w

zreformowana

w

odnoga

wieku XII przez

ostatnich dziesitkach lat tego

sze

powstao u nas

w

,

klasztorów

w

tej

nili

zacz si

ziemiach polskich zakon Premonstrantów,

kanoników lateraskich lecia

1177

r.

,

reguy,

stó-

w Wroca-

w

Zwierzycu pod Przed objciem rzdów przez Krakowem i w Pocku Kazimierza zawitay jednak do Polski nowe zakony, które atmosfera wojen krzyowych w tym czasie na wiat wydaa. Jakkolwiek za Polska mao bezporedniego udziau miaa w krucyatach to w kadym razie nie byo jej obcem pra-

wiu,

Witowie,

Busku,

Strzelnie

,

-i^).

,

gnienie oddania jakiej

przysugi witej

sprawie

choby

,

dan stróom grobu jerozolimskiego albo mnichom - rycerzom którzy walce z Saracenami i subie szpiKady z ksit ówczesnych, jeli talnej powicili ycie. przez opiek,

,

nie

bra

istotnie

w

jakiej

krucyacie

do

witej

Ziemi

poczuwa si przynajmniej do tego obowizku i z roku na rok go odkada. I w Polsce zatem, cho jeden tylko Henryk Sandomierski by w Jerozolimie, innym ksitom pewnie bkay si take po gowie myli o krucyatach, wic jeli nie mogli sami wyruszy do Ziemi witej,

udziau

,

uczuwa potrzeb popierania tych zakonników, których obecno w kraju przypominaa im obowizek walki z Saracenami. Od pewnego za czasu siedzieli

musieli przynajmniej

Johannici

w

Zagociu, Boogrobcy jerozolimscy

a nie o wiele póniej

w

,

w

w Miechowie,

roku 1187, osadzi Mieszko Stary

W

odlegym od Ziemi witej Boogrobcy obowizki przepipielgnujc chorych i pielgrzysane sw regu zakonn mów, cokolwiek za po opdzeniu potrzeb miejscowych zostawao z dochodów, posyali swym przeoonym do Jerozo-

Johannitów kraju

Poznaniu.

speniali Johannici

i

,

,

limy.

Wszystkie

wic ciary wzgldem grodów ksicych

ROZDZIA

318

—

V.

PRÓNE

ZABIEGI.

miay ponosi posiadoci tych zakonników, byyby czyniy uszczerbek subie Boej przy grobie Zbawiciela i biednym pielgrzymom w Ziemi witej. i

skarbu monarszego, któreby

Ksita

wi-

polscy, którzy sami nic nie robili dla sprawy

tych wojen z Saracenami, nie mogli zatem bez

rzutów sumienia

pociga woci

do tych samych powinnoci

ciach duchownych

Johannitów

cikich wyBoogrobców

na wszystkich posiado-

które

,

ciyy.

wieckich

i

i

Std naprzykad

dostay si klasztorowi miechowskiemu przy samem zao-

eniu tak rozlege

w

przywileje

jego posiadociach

Boogrobcom nawet,

cho

e

prawa

wszelkie

zniesione;

Bolesaw Kdzierzawy,

jeszcze

tak

,

byy zupenie

dbay

o utrzymanie

i

ksice je by

nada

sam Mieszko

praw monarszych, poWoln zatem

twierdzi bez wahania swobody Miechowitów.

od obowizku suby budowy zamkÓM^, od podwód, przewodu i przewozu od poradlnego i stróy, nawet od wszelkich myt opat targowych, i przywilej sdownictwa patrymonialnego równie by klasztorowi nadany. Caa sia robocza osad chopskich suy miaa wycznie na uytek klasztoru^-*). Nie marzyo si jeszcze biskupom i ptiuom wieckim

bya ludno posiadoci miechowskich wojennej

i

,

i

o takich przywilejach,

domaga si

ich dla siebie, dla wszyst-

da

woci, byoby wówczas tyle znaczyo, co wadzy ksicej. Przywilejami dla nowych

kich swoich zniesienia

kla-

sztorów

by

ycze,

po nad którym nic bardziej upragnionego wyobrazi

im tylko wskazany idea swobód, ostateczny

Na

sobie nie mogli.

skromniejsze,

ciarów,

dania

razie

ich

byy

cel

jeszcze o wiele

zmierzay tylko do usunicia najdotkliwszych

które

w

ostatnich

zwaszcza

czasach

,

wskutek

spotgowania fiskalnego systemu Mieszkowego, przygniatajc

swem brzemieniem osady chopskie czny czyniy uszczerbek

panów.

dochodach biskupów

Pomidzy Krakowem

skami Mieszkowej

w

w

potgi

podróy, albo te jego

,

wielkich latifundiów, zna-

a

Gnieznem

gocy

,

sam monarcha

albo i

i

monych

glównemi ogni-

by

cigle

posacy wóczyli si

bez

CZYCKI.

ZJAZD

przebiegajc równie

ustanku po drogach

,

narszemi

innych

i

dzielnice

ciar wyywiania

wi si by

ksit.

z

rozkazami mo-

Dotkliwy ucisk podwód

dostojnych a butnych podrónych odno-

w

zatem

319

caej peni

,

dolegajc osadom

gorzej

chopskim, ni

za najwietniejszych czasów dawnej monarchii,

tern bardziej

e

,

ksicy,

spanoszeni urzdnicy

z

chudopa-

choków przewanie wybierani dopuszczali si nieraz naduy o pomst do nieba woajcych i pastwili si z wyuzdan a bezmyln surowoci nad biednem chopstwem Tej pladze zatem naleao kres pooy. i jego chudob. w swoim wycznie interesie jednej dobiskupi Prócz tego ,

magali si jeszcze reformy. spoliów; po mierci

ksi w

moc

wszystkie

tego

Chodzio im

o zniesienie

prawa

kadego biskupa zabiera, jak wiadomo, prawa cay majtek ruchomy zmarego,

bogactwa

z

posiadoci

dochodów

kocielnych

ycia midzy krewnych rozda Ustawy nie zdy, przechodziy do skarbca ksicego *'^). kocielne potpiay wprawdzie Jus spolii, ale wadza ksica w Polsce nie wiele si o nie troszczya. Teraz jednak bya zniesienia tego „niegodziwego a oddawna zakopora uzbierane, jeli ich biskup za

da

rzenionego zwyczaju", dla biskupów

bya

to

jedna

z najpil-

odkd za by przewanie monowad-

niejszych spraw, które najbliej ich obchodziy,

episkopat polski

czymi ywioami,

w

popieraniu tych

W czycy, dzi synowie

przepeniony i

wieccy panowie

mieli

ywotny

interes

da. gdzie przed czterdziestu niemal laty

Krzywoustego naradzali si

z

mo-

magnatami, jakby

unikn zamachów Wadysawa, w czycy

zebra si wielki

zjazd dla zaatwienia tych spraw naglcych,

ówczesnym pro-

gramem monowadztwa objtych, nowych rzdów

dla uroczystej inauguracyi

posiew przed laty i nowego ich kierunku tem samem miejscu wydawa owoce. Z ksit, którzy wówczas sprzysigali si z magnatami przeciw krakowskiemu monarsze ju tylko jeden Mieszko, a nowy rzucony

;

w

,

y

EOZDZIA

320

PRÓNE

V.

ZABIEGI.

by wanie dwikiem dzwonu pogrzebowego upad potg. jego panowaniem dnociami.

czycki

zjazd

nad jego

by

i

,

Wiec czycki na

jak zwykle zjazdy ówczesne tego ro-

,

wpó

wpó

wieckiem zebraniem. Pod przewodem arcybiskupa gnienieskiego Zdzisawa zadzaju,

synodem, na

siado w nim siedmiu biskupów, Getko krakowski, yrosaw wrocawski Cherubin poznaski Lupus pocki Onolf kujawski, Gaudenty lubuski, nawet z Pomorza przyby Konrad ,

,

biskup kamieniecki.

ta

wraz

z

,

Czy wszyscy równie dzielnicowi ksi-

pomorskimi hodownikami

trudno na pewno powiedzie,

w kadym

stawili

si

w czycy,

jednak

razie

uchway

wiecowe, obowizujce dla caego pastwa, zapady pod naj-

wysz powag a za

Kazimierza

zgod ogóln

ksit

jako krakowskiego monarchy,

,

dzielnicowych.

wieccy zreszt

I

panowie, najwysi dostojnicy monarszych prowincyj

i

dzielnic

przybyli take na wiec czycki w orszaku swych wspaniay tum opodal zamku ksicego niedawno wzniesiony, z starego gniazda kanoników regularnych przeksztacony w siedzib kollegiaty, mieci w swych murach wszystko, co kraj cay mia najznakomitszego w rodzie ksicym, w Kociele i w dostojniejszej rycerstwa warstwie.

ksicych, panów

,

;

Biskupi wodzili

wie

rej

na wiecu.

Oni

z jego

to

ustano-

odnie korzyci, ich gos nada uchwaom wiecowym pod powag Kocioa wysze namaszczenie nietykalnej witoci. Bo jeli przy lada donacyi ksicej wadza kocielna z góry wyklinaa kadego ktoby darowinajwicej mieli

,

nie

w

czemkolwiek

uwacza

pierwsze przywileje episkopatu

siay

by powag

kltwy

zamierzy, i

tem bardziej

jego sprzymierzeców

kocielnej

wiekby biednym chopom",

to

obwarowane.

ogoszono

zatem

te

mu-

„Ktokol-

w czycy,

„zboe czy gwatem czy innym sposobem zabiera, albo zabiera kaza niech bdzie wyklty. Ktokolwiek do dania podwód na posyki kogobd przymusi lub przymusi kae, niech bdzie wyklty, wyjwszy tylko jeden przypadek, tj. nie gdy której prowincyi najazd nieprzyjacielski zagraa ,

;

ZJAZD

CZYCKI.

321

bowiem niesprawiedliwoci, jeeli jakimkolwiekbd I znów ktokolwiek zmarego biskupa zagarnie mienie lub kae zagarn, czyliby ksiciem by, czy jakkolwiek znakomit osob lub urzdnikiem, bez wszelkiej rónicy niech bdzie wyklty. jest to

sposobem stara si kto o ocalenie ojczyzny.

Ale

pi

w

ktoby

ten,

i

obapionej

przyj godno

stolicy

bisku-

dopóki zwrot grabiey nie nastpi, lub dopóki lupiesca

,

rkojmi zadouczynienia, i ten równie jako wspólnik witokradztwa kltwie ulegnie!"^'''). nie da dostatecznej

to

taki

by

byy

Takie jów,

wyom w

legalny

starem prawie

przez samych

czyckie od

sobie

pierwsze zdobycze na polu przywile-

ksit uwicony. Gdyby przywiwszelk cisoci w praktyce drog utoroway, gdyby obowizek dostarczania podwód od

ksicem, leje

te

pierwszy

razu z

usta zupenie, gdyby ksita istotnie si utrzymania swego dworu i urzdników

chwili tego wiecu

mieli wyrzec

w

przejadek po wadza ksica byaby

swoich kosztem ludnoci chopskiej

czasie

trzeba przyzna e doznaa strasznego ciosu który w caej technice rzdów znaczne zmiany musiaby spowodowa. Ale to pewna e

kasztelaniach

,

:

,

,

przez

cay wiek

Polski

sycha

dników, po

i

duej

podwodach

o

we wszystkich

jeszcze ,

o

ich

od nich biskupów, opatów albo panów przywilejach,

moe

zymano si w

wieenia

om.

ksita

i

urz-

lub zwalniaj

monych w

aski wydan\ eh

osobnych ;

niebyo

ustay naduycia, na

W

czyckiego zjazdu. kaobjawiaa si skonno do od-

czasie

razie, jeli gdzie tylko

tradycyj dawnego ucisku

,

episkopat

mia w rku

ksit przez nich samych ukuty, bo sami zakltw kade wykroczenie przeciw czyckim uchwa-

miecz na grozili

szczególnej

tylko tego ucisku, co dawniej,

które tak

dym

w dowód

ksit

„stacyach"

dawnemu domagaj si

dzielnicach

,

jednak nie wydawao si panom biskupom dorkojmi, wic zapragnli dla nowych ustaw sankcyi

I to

stateczn

najwyszej

i

w

Kociele powagi

,

potwierdzenia

stolicy apo-

stolskiej. Smolka. Jlieszko Stary

i

jego wiek.

21

ROZDZIA

322

PJaÓNE ZABIEGI.

V.

Nowy

monarclia, jak do caego tego dziea ochoczo przykada, tak zwaszcza tej sankcyi papieskiej po^da nie mniej od biskupów. Bo jeli komu, to wanie Kazimierzowi na tern zaleao, by rzdy swoje, inaugurowane czyckiemi ustawami, osoni uznaniem stolicy apostolskiej. Panowanie jego opierao si bowiem na jawnem niczem innem nie bezprawiu, miao pocztek w rewolucyi byo, jak prostem zgwaceniem obowizujcego prawa o na-

rk

i

stpstwie tronu.

Uznali je wprawdzio wszyscy

ksita, przyklasnli mu z radoci biskupi powolno podwadnych mu nie wystarczaa; trzebowa jakiej sankcyi wyszej, któraby

zmya znami

bezprawia, tern bardziej,

szcze Mieszko

ywo

si

i

nawet, jak o tem

za granic

Kazimierz poz

y

e

dzielnicowi

panowie, ale

i

rzdów

jego

przecie je-

ju byo gono, krzta

okoo odzyskania

U

tronu.

cesarza trudno

byo stara si o t sankcy, bo wanie ju tam Kazimierza wygnany brat uprzedzi, majc stosunkami swojemi utorowan do tronu cesarskiego drog; wypadoby si chyba na to narazi,

iby

zawezwa przed swój trybuna, byaby wtpliw, w najlepszym razie trzecesarsk cikiem upokorzeniem okupi. Tylko

cesarz obu braci

a wtedy sprawa

baby

ask

ujta przywilejami czyckimi, moga to czego mu mimo przywizania narodu ulegoci podwadnych ksit nie dostawao; dowiadcze-

stolica apostolska,

da i

nia

Kazimierzowi,

niedawne

pieskiej

mogy by

dobrze

wreszcie

nauk,

e

i

w

kuryi pa-

byo zawczasu si zabezpieczy

zabiegom wygnanych

z

przeciw

kraju pretendentów.

za by moe, e podarek taki, jak przywileje czyckie, by w istocie koniecznie potrzebny, eby stolic Bardzo

apostolsk dla nowego monarchy dobrze usposobi.

By

to

bowiem od dawna pierwszy krok ze strony Polski, próbujcy zblienia si do Rzymu. Od czasów kltwy i interdyktu Eugeniusza III

mino byo wprawdzie lat trzydzieci, nie ma eby w tym czasie nastay jakie cilejsze

jednak ladów, stosunki

midzy kury rzymsk

a polskim

Kocioem. Nie

POSELSTWO DO PAPIEA.

w

wiadomo nawet, interdyktu

ksita

i

biskupi polscy nie po-

swego buntowniczego stanowiska wobec powagi

rzucili

licy apostolskiej

e

pewna, z

spraw

jaki sposób zaatwiono przed laty

kl-twy, skoro

i

323

za

Hadryana IV przywrócone

Rzymem, jak

o tern

wiadcz

sto-

wojem;

to tylko

ju byy

stosunki

postawili ostatecznie na

i

s

bulle protekcyjne tego pa-

W

kocioów. kadym razie ostre to starcie episkopatu z papieem nie mogo pozosta bez wpywu na stosunki polskiego Kocioa. By to ju czas, kiedy biskup krakowski Mateusz wraz z Piotrem Wostowicem porozumiewali si z Bernardem z Clairvaux, pisywali do listy i od niego odbierali ordzia, znosili si z synnym opatem w poruszonej przeze sprawie nawrócenia Rusi na katolicyzm i w gorcych, penych uwielbienia wyrazach zapiea

dla

polskich

Kto wie, ileby to mogo byo przyczyni si do reformy polskiego Kocioa, gdyby mistrz papiea Eugeniusza, który magiczn potg swego ducha takie

praszali go do Polski-*").

cuda sprawia, biskupa.

Do

zechcia

by usucha proby

tego jednak

nie

przyszo

;

krakowskiego

wszystko pozostao

dawnemu i nic ju w nastpnych latach nie zdoao Polski zbliy do Rzymu. Niebawem, po mierci Hadryana lY, wybucha schizma w Kociele, cay wiat chrzecijaski waha si przez czas jaki midzy dwoma pretendentami do tronu papieskiego, wreszcie za Aleksandrem III owiadczyy po

si wszystkie kraje

wszyscy monarchowie, tylko cesarz ~

i

dokd

moc jego powagi sigaa, z nieubagan surowoci przeladowa stronników Aleksandra. Schizma wybucha za i sroya si wanie w tym czasie, kiedy wpyw Barbarossy na Polsk zaznaczy si trzema gonymi faktami, kiedy Bolesaw Kjeden sta niewzruszony przy Oktawianie,

i

tylko

podda si musia sromotnemu aktowi w Krzysznastpnie na rozkaz cesarski przyj na lsk synów

dzierzawy'

kowie,

Wadysawowy eh prawy

polskiej

butem

i

i

w kilka

lat

póniej, podczas drugiej wy-

Fryderyka, okupi pokój znacznym tylko try-

nowem upokorzeniem. Nie wiadomo,

który 21*

z

pa-

EOZDZIA

324

w

V.

—

PRÓNE

ZABIEGI.

Polsk do zakresu przypuci, eby cesarz bvl cierpia za czasów Kdzierzawego owiadczenie si jego pastwa za Aleksandrem, z caego zreszt- dugiego pontyfikatu tego papiea nie ma adnej bulli, adnego listu, któryby o jakichkolwiek jego stosunkach z Polsk jaki lad piey,

1159 wybranych,

r.

zalicza

trudno jednak

swojej obedyencyi,

zachowa. Najprawdopodobniej przez cay czas schizmy zachowywa si episkopat polski zupenie obojtnie i neutralnie, co

wobec tak

mao

jeszcze utartych stosunków z stolic apo-

stolsk nietrudnem nawet

byo

wanie w tym

zadaniem. Ale

samym roku, kiedy Kazimierz wstpi na tron krakowski, zakoczya si osiemnastoletnia schizma, w pokoju weneckim stana zgoda midzy cesarzem a Aleksandrem. Teraz wic adnych przeszkód nie byo, nie naraajc si Fryderykowi, móg Kazimierz wraz z potwierdzeniem ustaw czyckich uzyska u tronu papieskiego sankcy gowy Kocioa dla swego panowania.

W Marcu 1181

r.

przybyo poselstwo na dwór papieski

przyj posów

do Tusculanum. Aleksander III

najaskawiej,

wyda

bull

z

polslcich

jak

potwierdzeniem czyckich przy-

ujty ulegoci, jakiej mu Polska dawaa dowody, uzna Kazimierza monarch, znoszc zasad senioratu, przez Bolesawa Krzywoustego ustanowion. Byo to zupenie w duchu Aleksandra III, w diichu jego poj o powoaniu wilejów

i

i

stanowisku stolicy apostolskiej

,

o losie

tronów

pastw chrzecijaskich.

i

Aleksander,

mia

który,

jak

mao

poczucie wszechstronnych

wersalizmu nia

i

w

si swego

e

lito

wtpi

I z

zada

stanowisku rzymskiej z

sowo

papieskie

miao

przyszoci potg wieckich, monarchów,

stanowi

nie

papiey, i

mona, e gbokie

tale

powszechnego uni-

w chwili spotkazapragn gorco zaj

stolicy,

polskiem poselstwem

si szczerze tym odlegym, dotychczas tak mao przez papiey pielgnowanym narodem, powzi' zamiar zbliy si do niego, wejrze w jego stosunki i zaszczepi w episkopacie polskim obce mu jeszcze idee, za które on sam tyle walk

POSELSTWO DO PAPIEA. NOWA EPOKA.

W yciu

stoczy

te zamiary,

w

pi

byy

tyle przecierpia. to

ju

ju

W

czyckim

odzwierciedla

zmian

wszystkich

tych

pastwa

sdziwego papiea,

polskimi

z

posami Aleksan-

y.

nie

wiecu

zasadnicza

Na niczem jednak spezy

ostatnie tygodnie

miesicy po spotkaniu

der III

ustrój

i

325

polskiego

w cigu

doniosoci zmian

bya

zreszt

mych uchwa wiecowych,

ale

czterech

ródem

od mierci Krzywoustego uleg.

si wiernie

istota

jakim

anatomicznych,

dziesitków

wielkich

wanie tre

ju sam

i

lat

penych

materyalna sa-

fakt tego zjazdu, jego

skad, jego znaczenie i stanowisko wprowadza na widowni dziejów polskich nowy organ prawodawczy, odpowiadajcy jak najcilej

zmienionej

w

ostatnich

czasach

we-

postaci

wntrznych stosunków pastwa. Dawniej bowiem byy tylko dwa róda prawodawstwa: stary zwyczaj i wola monarsza.

Obydwa róda

bi po dawnemu, ale znaczenie drugiego nadwtlio si ze zmian stosunków, gdy wobec upadku wadzy ksicej wola monarsza nie moga pozosta tem, ozem bya dawniej, inny zreszt by stosunek nie

przestaway

monarchy do jego wasnych prowincyj, inny do

cych. Odkd

w

nalea si ksitom

zadaniach ustawodawczych,

si miao na cay

-obszar

dzielnic

ksi-

przebywszy prób dugoletniego

stay si integraln

istnienia,

susznie

te dzielnice,

czci

ustroju

pastwowego, legalny udzia

dzielnicowym

których znaczenie

pastwa;

odkd

ostatnich czasów tylekro to stwierdziy,

rozciga

wreszcie

jak

dzieje

wany wpyw

ywio monowadczy, niepodobna mu byo odmówi gosu w prawodawczych usiowaniach, które bd co bd, cho moe z inicyatywy monarchy podna losy pastwa wywiera

jte, przewadze tego

ywiou pocztek

swój

zawdziczay;

przedewszystkiem powoani byli do tego biskupi, jako naj-

moniejsza

i

celujca inteligency,

rady uzdolniona warstwa

a

wic

najbardziej

monowadztwa. Monarcha

do

zatem.

EOZDZIA

326

ksita

dzielnicowi

czynniki,

"v\

rku

PRÓNE

ZABIEGI.

monowadztwa,

kwiat

i

wszystkie trzy

wskutek zmienionych stosunków

których

znajdoway si

istotnie

—

V.

pastwa, utworzyy na zjedzie

losy

ów nowy organ prawodawczy, który dla monarchii Kazimierzowej rzeczywicie by nieodzown potrzeb. Bo e ju wola monarsza niezdoln bya postanowieniom swym w obrbie caego pastwa uyczy dostatecznej powagi tego dowioda jaskrawo niedawno katastrofa Mieszkowa. Jeli wic by jaki rodek dla zapobieenia takim kataklizmom na przyszo, to bezwtpienia szuka go byo mona tylko w organie tego rodzaju, jakim by wanie wiec czycki. Prawda, e kady z tych czynników mia odrbne i we wszystkiem niemal sprzeczne interesa, prawda, e

dnoci ksit byy

swej i

dla

dzielnicowych

szkodliwe

siy rzdu.

dla

monowadztwa w

i

jednoci pastwa,

dla jego

tronu monarszego

Polityce

zasadzie

potgi

otwierao si

jednak pole do wyzyskania sprzecznych interesów

w

stano-

utrzymujc równowag jednym, to z drugim, móg

wisku obydwóch innych czynników;

pomidzy

nimi,

czc

si

zrczny monarcha

w

korzy

wadzy

dla sAYojej

to z

niejednym wypadku i

osign

powagi. Skoro wreszcie

istotn

dnoci

tych czynników, jakikolwiek cel im przywieca, ugruntowane

byy w

stosunkach, których rozwój zaszed

e

adna

cofn

by ju

tak da-

moga: wypadao si z niemi liczy bezpieczniejsz zdawao si rzecz, przenie ich starcia na legaln widowni wiecu, nili naraa pastwo

leko

,

sia

go

nie

i

na nowy Jeli

za

nowiska razie

w

wybuch rokoszów

co

chwila

kto

rozway caoci

idei

i

wojen domowych.

czyckiego ze stajednolitoci pastwa, to w kadym

znaczenie zjazdu i

caej epoce po zgonie Krzywoustego

mao

znajdzie

w który chby wanie ta idea w takiej sile znaczco si objawiaa. Spotykamy si w nim bowiem si faktów

,

,

z

tak le-

galn reprezentacy caego obszaru dawnej monarchii, skupiajc swe usiowania okoo celów, które dotykay najywotniejszych spraw caego pastwa, nawet Pomorze, tak

NOWA lunie dawniej

327

czy

Polsk zwizane,

z

chórze ogólnym

w

EPOKA.

si zgodnie

wszystkiemi ziemiami polskiemi,

z

w i

tym

lsk

Mazowszem i Wielkopolsk, clio synowie Wadysawa, obejmujc jego rzdy, napojeni byli wpywem niemieckim i zjadliw uraz do dawnej rodu swego ojczyzny. Nad wszystkiem za góruje w wiecu czyckim stoi

jednym szeregu

posta Kazimierza nad

idea

;

caem pastwem nad dzielnicami

wenii,

z

i

zwierzchnoci

monarszego tronu

czciami skado-

wszystkiemi jego

ksicemi

nad obszarem hodowni-

i

czych terytoryów odnosi pokojowy,

wietny

ale

pamitny

i

tryumf.

byo wówczas wikszy tryumf, bo o nagym Nie sta

powrocie do takiej monarchii,

Ivada dwór ksicy

owej epoki, czci narodu

marzy

nie

mogo.

staa si miniatur dawnej Polski,

kady

jak za czasów Krzywoustego, nikomu si dzielnica

pastwa na

jednolitoci

idei

by kopi

dworu monarchów

przedpodzia-

odrbnoci plemiennej skadowych odyy napowrót, jak gdyby zbudzone z pótorawiekowego letargu. wietniejsz i potniejsz bez po-

bya

równania

czy,

e

a tradycye

Polska Krzywoustego, ale niepodobna zaprze-

si w cigu czterdziestu lat by koniecznoci nieuniknion ducha czasu

taki stan, jaki utrwali

po jego mierci,

wynikiem.

i

Nie znosia bowiem atmosfera

redniowiecznej

epoki wielkich organizmów pastwowych, i co na Zachodzie zdziaa ustrój feudalny z sw si odrodkow, rozbijajc pastwa na atomy, tego na polskim, obcym feudalizmowi gruncie, dokona musiay inne czynniki. Potrzebowa bowiem swobodnego rozwoju indywidualizm jednostek, który tak szeroko i potnie rozpiera si w dziejach redniowiecz-

nych;

w

w

wielkiej monarchii za

mao byo

dla niego pola, bo

stosunkach ówczesnych szczupa tylko garstka

moga si w gra,

w

niej

drobnych

dobi znaczenia

za

wybraców

wybitniejsz rol

i

terytoryach,

z

których

ode-

kade byo

miniatur dawnego olbrzyma, lada rycerz, któryby niczem pozosta

w

monarchii Krzywoustego

,

lada

ksidz

,

któryby

ROZDZIA

328

W

PKÓNE

V.

ZABIEGI.

musia poprzesta na odpiewywaniu godzinek sta Malej ksita teraz atwo iistoryczn, postaci. dzielnicowi przy posgowych konturach swych przodków, ale za to kilku lub kilkunastu ich roi si w kraju w miejsce dawnego jedynowadcy i wiksza rónobarwno indywiduniej

si

,

móg

alnoci ciera si na widowni dziejowej

byskotliwego kalejdoskopu,

fizyognomi

innym nas bawi widokiem i

potne

zjawiska

losów narodu

ustpuj

,

dziejowe

,

który

placu

z

si

spaszcza

pogbia si zarazem

cele

powierzchnia

ich grunt

i

korze-

ziemi

horyzont polskich dziejów zlewa si

z ogól-

czynników cywilizacyjnych

Sowem

chwila

co

wielkie

w

lecz

,

nie w^szystkich W'rasta.j.

historya przybiera

,

silniej

nym widnokrgiem wspóczesnego redniowiecza i naród cay wprzga si do rydwanu prdów powszechnodziejowych, nie opacajc tego dobrodziejstwa utrat swych waciwoci indywidualnych, nie doznajc zgubnej dla ducha narodowego

stosunków

swoich

welacyi

ni-

obcymi stosunkami swoich s-

z

siadów.

Wród

yo

na

tego rozbicia jednak wielkie posannictwo

wadzy

monarszej

jej

,

to

bowiem byo zadaniem

chroni ide caoci pastwa od zupenego upadku poczucie jednoci

dnoci,

w

narodzie

by naród polski jako

dniej epoki do stanowiska

nie

zagrzeba si

kady

rych

zbudowa

i

ci-

ocala

,

hamowa si odrodkowych

cao pojty

i

dziejami poprze-

odrbnej indywidualnoci wyniesiony,

w rojowisku rónorodnych pierwiastków, z któwydobywa si na wierzch pragn sobie

teraz

i

byt samoistny.

I to wreszcie

e

pewna,

wszelkie

nie zdoayby zrównoway tych nieoblinieszcz które moo-y podkopa byt nagdyby w braku silniejszej spójni midzy dzielnicami,

korzyci rozbicia czonych klsk rodu

,

i

zawistni ssiedzi

,

,

z

saboci drobnych terytoryów

jc, zaczli wdziera si szponami.

Temu

w

zapobiedz

ich granice

moga

i

tylko silna

kowskiego monarchy, utrzymujc swoj

oci pastwa mimo

korzysta-

szarpa je swojemi

wadza

powag

kra-

pojcie ca-

rozbicia na dzielnice, zestrzelajc

w jedno

NOWA EPOKA. STOSUNKI Ognisko ogólne interesa narodu

w

skupiajc

i

329

RUSKIE.

razie niebez-

pieczestwa wszystkie siy jego ku wspólnej obronie. Takie za stanowisko, górujce wysoko po nad wszystkiemi dzielnicami

zajmowa

,

istotnie

tron Kazimierza

korzy

I ta jeszcze

ckiego zjazdu.

w

chwili

polityczna

z

czy-

niem si

czya, e hodownicy polskiego monarchy, zrównani niejako z ksitami dzielnicowymi, stanwszy z Piastami w jednym poczuwa si

szeregu, mogli

darnoci

w

z

By

Piastowskiem.

to

dawniej,

soli-

za wanie

czas,

którym na wschodnich kresach polityce zewntrznej otwie-

rao si z

pastwem

ni

do cilejszej,

systemem

zwizania ssiednich ziem pobratymczych

do

pole

monarchii

na dzielnice polskiej

rozbitej

ogni-

wami stosunku hodowniczego. Oddawna ju bya Ru widowni nieustajcych wojen domowych, od r. 1146, kiedy równoczenie z wstpieniem Bolesawa Kdzierzawego na tron krakowski Izasaw Mcisawicz

zasiad

w

trzydziestu lat

cigu

przemkno si i

1159

— 1167)

dwakro

j

na

po i

niej,

jak

tych

upadaa

kniaziowskicli

Izasaw Dawidowicz (1154

coraz ,

ruskich panow^ao

bardziej

wród

a ,

w

Kijowie,

dziewiciu kniaziów^

Rocisaw Mcisawicz za (1154—1155

stosunków wadza

tronu

kniaziów

wielkich

nie mniej

nawet sobie zdobywali

wobec

do

stolicy

dla

,

i

1157—1159) po

!Xie

^^).

dziw wic,

zwierzchnicza

zwolniaa

e

kijow'skiego

zaleno dzielnic w ziemiach

ogólnego rozbicia, jakie ssiedniej

Polski otwierao

si

pole

rozcignicia swego zwierzchnictwa nad pogranicznemi pontnem to byo dla polityki Ka-

terytoryami. Szczególniej

celem

zimierzowej

Przed

laty,

jeszcze

— 1146),

wobec

ssiednich

za panowania

ksistw

woyskich.

Wsiewooda Olegowicza

Wadysawa, zawadn by Woyniem syn jego witosaw^, odkd jednak po upadku Olegowiczów^ wnuk Monomachów Izasaw wy dwi(1139

gn

wiernego niegdy sprzymierzeca

si na tron kijowski, wyparto witosawa i najstarszy syn Izasawów Mcisaw obj panowanie nad waciwym Woyniem, bracia za jego Jarosaw i Jaropek zajli przy-

ROZDZIA

330

lege

dzielnice.

—

V.

Mcisaw by

PRÓNE

ZABIEGI.

szwagrem synów Krzywoustego,

Lo po mierci sawnego Borysa, który tyle wody namciwszy

w swem

poleg r. 1155 w walkach AYgrami, pozostaa po nim wdowa za kniazia woyskiego. Synowie Mcisawa

awanturniczem yciu,

Manuela Bizantyskiego

wysza

m

za

Mieszka

naszego

a siostrzecy

z

i

Kazimierza, podzielili si

w Be-

po mierci ojca (1170) Woyniem, Wsiewood panowa

Roman w Wodzimierzu zie udao si byo Mcisawowi ,

(11G7

— 1170),

,

na

kijowskim

tronie

synowi Jerzego Dogorukiego,

Jerzego nie wypuszczaa

jej

w

wni Mcisawiczów panowali

Monomachowicze,

ycia

ostatnich latach

zasi

po nim dostaa si stolica wielkich knia-

ale

ziów Andrzejowi linia

W

"').

z

odtd ju

i

rki. Dalecy zatem kre-

Kijowie

take wprawdzie

,

ale zawistni ich rodzinie, która

od najstar-

Monomachowego ród swój wywodzia bo z ni przed niedawnemi laty Jerzy Dogoruki krwawe stacza boje. Nie dziw wic, e modzi kniaziowie woyscy w ssiedniej szego syna

,

Polsce szukali punktu oparcia, a zwaszcza u wuja swojego

Kazimierza, którego pierwotna dzielnica sandomierska

dzierawami

graniczya.

Z Romanem

Kazimierza bliskie stosunki, on skim jeszcze kiedy

Roman

bdc z

to

szczególnie

z ich

czyy

nawet podobno sandomier-

w Wodzimierzu, Nowogrodu Wielkiego powróciwszy, nie móg ksiciem

,

osadzi go

si u braci doprosi osobnej dzielnicy^"). Na pónoc od ksistw woyskich, równie nad Bugiem,

w

spornej ziemi wystawionej nieustannie na

jazdy, i

a

w czci wieo

im wydartej

,

Jadwingów na

na-

Drohiczynie

Nurze panowa brat stryjeczny woyskich Mcisawiczów,

AYasilko Jaropekowicz. rze

On

to

mao

go ob-chodzio

wiey,

,

szczestolicy

bo wielki knia nie obroni go od Ja-

a od mazurskich ssiadów, z którymi wspólnego

w móg

wroga

mia

pogranicznem pogastwie, zawsze atwiej doczeka

To te rad wieckimi ksitami, oeniony si

ju oddawna garn si

pod opiek Mazowsza, zwierzchnictwo kijowskiej

pomocy.

czy z

si Wasilko z mazocórk Bolesawa Kdzierza-

331

STOSUNKI EFSKIE.

by modemu

wego, szwagrem

z

Jawie

Leszkowi.

Jako

zawioda

nie

kiedy gorsza od wiecznych utarczek

go pomoc Mazowszan,

na klska. Poróni si bowiem Wassiadem Wodzimierzem Miskim udao

zwalia si

silko z

potnym

mu si

raz wprawdzie

,

Brze nadbuaski

zagarn

mazowieckiemi posikami

z

niebawem jednak Wodzimierz nietylko stamtd go wypar ale spustoszy mu ze szcztem wasn jego dzielnic, zrówna z ziemi Nur i Drohiczyn i zmusi so w kocu u szwao;ra szuka schronienia. Ale wkrótce szczcie si odwrócio nowe posiki mazowieckie pomogy Wasilkowi i Podlasie odzyska Brze napowrót przyczy do swej dzielnicy. Wedug umowy mia knia drohiczyski opaci si Mazowszanom sowicie za udzielon pomoc za,

,

,

i

,

stawszy jednak pustki

ksistwa, sam

kaza

zgliszcza

i

bdc

na

caym

obszarze swego

bezdzietnym, musia szwagrowi prze-

Niebawem

po sobie rozszerzon dzielnic podlask.

mier

go zaskoczya

i

^i).

panowanie polskie

1177, kiedy Kazimierz

domo w

spucizna Wasilkowa dostaa si pod Stao si to prawdopodobnie w roku

wstpi

jaki sposób nad

chnictwo

,

w Brzeciu

na tron krakowski

za, zdaje si, osadzi krakowski mo-

narcha siostrzeca swojego Kolomana

woyskich Mcisawiczów,

estwa

z

niewoli

ciya

brata

syna Judyty

z

przyrodniego

pierwszego

ma-

tua

jednak na krwi Borysa. Syn jego

przeby lata dziecinne wyszedszy za

nawet go si wypieraa póniej

,

Borysem.

Kltwa jaka

w cikiej

niewia-

;

Podlasiem utrwalono polskie zwierz-

si snaó

,

w

bo

m ,

wasna matka Mcisawa,

za

Polsce u wujów, skoro

z ich

po-

rki osiad na brzeskiej dzielnicy, ale i tam nie móg si dugo utrzyma. Skoro go Brzecianie wygnali uj si za nim Kazimierz, widzc w buncie przeciw swemu siostrzecowi ,

naruszenie praw zwierzchniczych polskiego tronu,

i

w

r.

1182

wyruszy z waln pod Brze wypraw. Brzecianom przybya pomoc z Woynia a na jej czele sam Wsiewood ,

Bezki, pod jego

za wodz

posiki wodzimierskie

i

halickie.

ROZDZIA

332

W

—

PaÓNE

ZABIEGI.

wybuchy groae

polskim

obozie

V.

zamieszki

rycerstwo

,

burzyo si przeciw wojewodzie Mikoajowi, jemu

e

przypisujc,

podrzutka

si jednak

rad swoj skoni

którego si

,

niepokoje

te

to

gównie

Kazimierza do popierania

wasna matka wypara. Umierzyy pod samym Brzeciem przyszo do ,

krwawej bitwy, Kazimierz wietne odniós zwycistwo

po-

i

w nadbuaiiskiej dzielnicy. Ale zawi Brzeciau nie daa mu tym razem dugo w niej rzdzi niebawem umar otruty, a Kazimierz straciwszy siostrzeca którego mu tak trudno bvo w hodowniczem osadzi Ivolomana

wtórnie

i

,

,

odda

Romanowi Wodzimierskiemu sposób nad obydwiema jego dzielnicami, nad BrzeWodzimierzem woyskim trwale rozcign polskie

ksistwie utrzyma, i

w

ten

ciem

i

zwierzchnictwo

Me

^^).

jednak

tu

je

by

kres zabiegów Kazimierza o rozsze-

wobec okolicznych ziem ruskich. Wszystko cigno go w nastpnych jeszcze latach do czynnego mieszania si w ruskie stosunki. Jak Bolesaw Kdzierzenie powagi swojego tronu

rzawy

by

w

na pruskich

obronie

v/ jej

swoj uwag

przywyk gówuie ssiadów zwraca

pierwotnej mazowieckiej

swej

cay

przez

i

czas

dzielnicy

swego panowania przeciw

wyta, tak znów Kazimierza ziemi sandomiersk, której najywotniejsze interesa zwizane byy ze stosunkami ssiednich e ju to samo zewntrznej jego polityce ksistw ruskich dawao wytyczny kierunek. Wpyway na to zapewne ró-

nim przewanie siy swoje tyle

czyo

wspomnie

z

,

wnie zwizki powinowactwa, ciemne niestety nierozjanione dotychczas gdy niepodobna wyledzi tego z cisoci, którego z ruskich kniaziów córk bya maonka jego Hei

,

lena

^^).

W kadym

razie nie

poprzesta Kazimierz na sho-

dowaniu Woynia, Podlasia ruskiego

i

Brzecia

,

ale

zwróci

równie baczn uwag na podkarpack Ru czerwon na t pikn ziemi w porzeczu Sanu i Dniestru, niegdy w zna,

cznej

czci

lechick,

zarazem dzieraw

i

w

najbliszem ssiedztwie krakowskich

sandomierskich.

Od wieków

ta

ziemia

EU

333

CZERWONA.

wadcy aden z nich ale te mao nie kusi si nigdy o wielkoksic stolic zna byo zwierzchnictwa kijowskich kniaziów nad Rusi odrbne wobec caej Rusi zajmowaa si

nie mieszali

jej

w

stanowislio

spory o tron kijowski

,

,

,

wgierskiemi dziejami plCzerwon, Z polskiemi raczej tay si losy tej ziemi przeciw Piastom i Arpadom broni si musieli jej ksita bo jedni i drudzy radzi byli nad bogat dzielnic podkarpack zwierzchnictwo swego panoi

,

,

wania rozszerzy

mnie,

e

Polska zwaszcza nie

,

niegdy za San,

w

odnogi lechickiego osiedlenia.

ju potomkom

w nastpnych

swoich pretensyj

swej dzielnicy zabezpieczy

jego

w

drugiem

dziesitkach nie

lat

i

trzeciem poi

Pol-

miaa siy odnowi

Wgry wpady w odmt

i

zapo-

tego

przemyskiej

dawne niebezpieczestwa, bo

koleniu przestay grozi

ska

moga

sigay Odkd jednak Woodarowi za

udao si

czasów Krzywoustego byt samoistny,

gb ziemi

wojen domowych,

grozia im potga bizan-

a nadto na poudniowych kresach

tyskiego cesarstwa, pod Komnenami do dawnej wietnoci podniesiona,

ustajc walk

z

wic ju rzdzi

Woodarowicz

kniaziów

swoj

i

—

(1124

w

ziemi

tej

stolic,

byo si

o tron kijowski nie

Bezpieczniej

dymirko

kniaziów, zajtych nie-

od ruskich wreszcie

i

na Rusi Czerwonej 1152) -^^

nadduiestrzaskim Haliczu

go nawet

z

swym synem Wodzi-

z

kraju

i

umierajc przekaza spodzonemu

ksistwo halickie drugiemu synowi Olegowi z

naonic Anastazy

prawowit

ni

maonk

,

dla której

z jej

i

kniaziom

nieraz

potg, moe w tem

ju

istotnie

ssiedniej Polski, jak to

,

odepchn by od siebie w ziemi halickiej mo-

synem. Ale

w

bojarowie wicej znaczyli, nili

nicach,

zaoy

w spuciznie zwanemu Omiomysem (1152 —

y

wypdzi

,

Wo-

pierwszy

który

spokojne panowanie pozostawi

swemu synowi Jarosawowi, Jarosaw 1187). w niezgodzie mierzem

czego obawia.

innych ruskich dziel-

przychodzio liczy si

z ich

zna byo wpyw

stosunków

niektórzy pisarze.

Do e

sdz

duma bojarów wzdrygaa si na

to

,

,

by na rozkaz Jarosawa

ROZDZIA

384

PRÓNE

V.

ZABIEGI,

po jego mierci pod panowanie bkarta karki

wkrótce jednak

zreszt

by

,

bowiem opój

to

,

go

bya bezpieczn

ani córka nie

kieznanej lubienoci kniazia

któr porwa

tyran

pragn

,

mowi

i,

na

nie

,

uy

dziw

I nie

rozpustnik

i

mieli

ojcowski,

tron

im si sprzykrzy.

ten pan

i

rwawszy si panowania

ona

powoa

Wodzimierza

Woleli

ugi;.

swoje

,

który do-

do sytu.

Niczyja

przed wybrykami roz-

do

mu byo

jak niegdy Jarosaw

popadyi,

swoj Nastk,

ca

wietnoci ksicego przepychu na dworze halickim otoczy ani te nie myla o tem Wodzimierz, eby z kniaziowskiej krwi wybra sobie jak maonk prawowitych do;

i

czeka si

z niej

Nie

wyroli.

synów, którzyby na przyszych panów kraju

min

wic

rok a bojarom halickim

do

byo

z Romanem wodzimirskim Wodzimierzowego panowania zaczli wchodzi w ukady, jego sobie panem obierajc. Wietrzc zawczasu zdrad, nie czeka Wodzimierz buntu, w którym móg wszystko postrada, zabra popady i bogate skarby kniaziowskie i umkn z niemi do Wgier, a ksistwo i

halickie

obj

dzimierski

po nim siostrzeniec Kazimierzów,

Wedug sów monarchy, on

ciu

laty

Roman

Wo-

^s).

to

nadwornego historyografa krakowskiego

Romana w Haliczu jak przed

osadzi

na brzeskiej dzielnicy.

W kadym

sze-

mia Ka-

razie

powód zemci si na tyranie halickim który niepolskich dawno niespodziewanym najazdem wtargn w granic i strasznem spustoszeniem a wyuzdanem okruciestwem zimierz

,

gb

w

zaznaczy lady swoje Jeli tak

byo w

zupionych ziemiach kresowych jeli

istocie,

Kazimierzowej take pomocy

cza

wa.

w

,

to zdaje

By

e

si,

moe, i

Roman

^^).

zaproszenia

bojarów

tron halicki

zawdzi-

wkrótce Kazimierz tego kroku

ao-

Mcisawicz, rozwielmoniwszy si mia ju ochoty by duej wuja

dzielny

bogatym Haliczu,

nie

swojego hodownikiem.

To pewna

kilku miesicach panowania zimierz nie tylko

prócz

Wgrzy

adnego kroku

nie

tylko z

,

e

kiedy go po

Halicza wyparli, Ka-

przedsiwzi

,

by dla

KRÓL BELA.

odebra

dzielnic czerwonorusk

335

III.

ale

,

mu

dopomóg

nie

w

wet do odzyskania Wodzimierza woyskiego

,

tymczasem Wsiewood Bezki

dopiero

si

usadowi;

na-

którym

te

Romanów, Ruryk Owrucki, zmusi Wsiewowoda do oddania wodzimierskiej dzielnicy zawiedzionemu bratu.

Dobre bowiem przyjcie spotkao Wodzimierza JaroIII przyrzek bez wahania przywróci go na tron halicki. Ale w istocie nie mysawicza na dworze wgierskim, Bela

la

ani chwili

wysugiwa si znienawidzonemu przez wapragn tylko skorzysta z nada-

snych bojarów kniaziowi

,

w

rzajcej si sposobnoci, by

Kolomana

przez

jeszcze

I

kierunku polityki, przed laty

wytknitym, zwierzchnictwo ko-

rony Arpadów po za Karpaty rozszerzy.

ockno si

dami

w

Niedawne

Manuela Kommena oczy

byy

jeszcze

to

lat

chwile,

to

rz-

niemocy,

byo pogr-

kiedy za czasów

Bugaryi gronie zajrza

lub

los Serbii

Pod jego dugiej

z

dziesitków

której przez kilka ostatnich

one.

w

królestwo

dopiero

pastwu Arpadów, bizantyskie zaogi stay na jego uzna si nawet ho-

obszarach, jeden z królów wgierskich

downikiem Manuela

w.

w skad

Szczepana weszo

dworu

,

ora

Sia

sarstwa.

suy

,

do Carogrodu

go póniej

z

brakow^ao, by królestwo

prowincyj

wschodniego

ce-

przebiega polityka bizantyskiego ,

zarzuciy swe

sam Bela nawet, kiedy

by

sieci

na

dzieckiem,

Manuelowi za narzdzie do spenienia jego za-

Wzi

borczych zamiarów.

nastpc

i

ju

wspierajc si wzajemnie

pastwo wgierskie

mia

nie wiele

i

,

wasn

tronu

go bowiem cesarz na dwór swój

po bizantysku go tam

w

e mody

wpywem,

obejmie

i

wychowywa

,

oeni

jako zicia przeznacza go na

i

nadziei,

ckim przesiknity

Wgrzech rzdy

córk

potomek Arpadów, gre-

skoro zarazem

na cesarskiej

w

dziedzicznych

zasidzie

stolicy,

pastwo wgierskie w bizantysk niechybnie zamieni proTymczasem pod pozorem wyjednania nalenej zi-

wincy.

ciowi dzielnicy nie

IV,

wymóg

na

bracie Beli,

na królu Szczepa-

wydanie poudniowych prowincyj wgierskich nad

EOZDZIA

336 Adryatykiera

stanowiy

które

,

—

V.

PRÓNE

cz

trzecif^

ZABIEGI.

obszaru caego

wcieli je do dzieraw cesarstwa.

i

dnak spezy

Na

niczem je-

Manuelowi syn si urodzi,

skoro

plany,

te

pastwa

nastpstwa na tron cesarski Bela zosta Dopóki Manuel, nie zrywa tylko królem wgierskim.

uprawniony

do

si jeszcze przeciw teciowi, z

rozprzenia

,

jakie

zapanowao, odzyska a

w

wyuczywszy si

wej

i

wny

w w

ale po jego

cesarstwie lot

przywróci

i

potg

^").

Kolomanowej

mierci

korzystajfj-c

bizantyskiem na nowo

utracone prowincye na poudniu,

Carogrodzie zrcznej polityki Manuelo-

wyrafinowanej sztuki rzdzenia, blask

,

y

w

krótkim czasie da-

czasów Kolomanowych pastwu swemu

Umiechaa mu si myl odwieenia polityki

w

podbojach za ICarpatami

tradycyj

bez zwoki

;

wygnacom halickim na Ru Czerwon tylko par miesicy dane byo Romanowi uywa w niej pa-

wkroczy

z

i

nowania.

Z Wodzimierzem atwo si Bela upora osadziwszy go pod stra w silnej baszcie jakiego zamku wgierskiego. ,

W

Wgrzy zaog, rzdy

Haliczu jednak stanli

obj modszy patami

Emeryka

przeznaczajc tron Arpadów dla starszego

;

w szumnym za

tytule królów

królestwa Dalmacyi, Kroacyi

wgierskie panowanie nie

I

wgierskich

obok

,

Bugaryi zajania odtd

i

Regnum

halickiego królestwa,

liczu.

w-

zamyla podobno zbudowa sekundogenitur

gierskiej dynastyi,

tu

ksistwa

syn królewski Andrzej, któremu Bela za Kar-

ty-

Gallitiae.

mogo si dugo osta w

Wprawdzie bojarowie, cho im

ucisk Andrzeja

i

Pla-

jego

urzdników dolega, nie mieli odwagi bez niczyjej pomocy zrywa si przeciw tak potnemu, jak Be^a, królowi, ale doznawszy goryczy cudzych rzdów, zatsknili za krwi swoich dawnych panów

i

milszy im

by

od Madiarów' nawet

sam Wodzimierz cho tyran opój i lubienik ale knia ruski i sawnego Jarosawa dzieci. Nie dugo za przyszo im czeka na jego powrót. Zdoa bowiem Wodzimierz ,

,

umkn

z

wizienia

,

schroni si

,

na

dwór cesarza Fryde-

WTPBAWA HALICKA. ryka

i

337

yczliwego tam dozna przyjcia.

wygnaca

wyprawia si

chcia nawet

nie

,

Ru

w dalek

wdzie cesarz

da mu

Odesa

wypadaa

droga

wic

,

móg

nie

z

a

,

wpra-

halickiego

dla

posików,

wybiera si na krucyat do Ziemi witej

Wgry

myla

Nie

wanie mu przez

bo

e

Bel

zadziera.

go jednak do Kazimierza, bo od tego przecie kra-

uwaa,

kowskiego monarch za hodownika swego nia, jeli

byo

potrzeba, cesarskie rozkazy

Kazimierz nie chcia si cesarzowi

zreszt dobrze

e

,

mu wasny

Wodzimierzowi do

by spe-

^s^.

naraa

i

widzia

to

nakazywa dopomódz odzyskania Halicza. Na Romanie si zainteres

wiód nadzieje utrwalenia polskiego zwierzchnictwa nad Rusi Czerwon spezy na niczem teraz za nowa nadarzaa mu si sposobno by na tronie halickim osadzi ,

,

,

swego hodownika.

Ktokolwiek wreszcie Haliczem

by

zawsze dogodniejszym

dla Polski

których usadowienie na karpackiem podgórzu, dalszych podbojów

w

wada,

ssiadem od Wgrów, z

zamysami

ssiednich ziemiach ruskich, wszystkim

planom Kazimierzowej polityki stawao

w

drodze. Skoro

wic

Wodzimierz z listem cesarskim stan na dworze krakowskim w lot zebray si na rozkaz monarchy zbrojne hufce rycerstwa pod wodz Mikoaja wojewody i z wygnatylko

,

nym

kniaziem pospieszyy do Halicza.

Nadspodziewane po-

uwieczyo t wypraw, Haliczanie z radoci przyjli wybawców od niewoli wgierskiej Andrzej z grami szybk ucieczk schroni si musia za góry, 18. Sierwodzenie

W-

,

pnia 1189

Mikoaj

r.

naddniestrzaskiej

rycerstwem polskiem wkroczy do

z

stolicy

i

na tronie kniaziowskim osadzi

Wodzimierza °9),

Z Wgrami jednak mogo wej rozprawy,

liwych

Polsk z

wojen pokój.

Wgrami

z

którymi od

pó

Krzywoustego

W ziemi

za to

przyj

teraz do krwa-

wieku przeszo, od nieszcz-

niezamcony niczem

wiza

krakowskiej, której wszelkie zatargi

klsk groziy, zapanowa chwil wzrastay obawy. Udao si

przedewszystkiem

wielki niepokój, z

kad

Smolka. Mieszko Stary

i

jego wiek.

22

aozDziA

338

w kocu atwym wprawdzie dzi,

—

v.

sposobem

próne

t

zabiegi.

burz zaegna niewiadomo potnego ssiada zago,

czem Kazimierz uraz

,

do e Pek

Mikoaj wojewoda, który

biskupem krakow-

z

w

pokojowem poselstwie wybra si do Wgier, zamiast grocej wojny przywióz trway sojusz z królem skim

Wyprawa za

Bel.

w kadym razie opacia si Wodzimierz bowiem utrzyma si

halicka

sowicie Kazimierzowi ^o).

odtd na tronie, a cho ruskie róda gosz, e wuj jego Wsiewood, wielki knia kijowski, rozcign nad nim opiek, niepodobna przypuci, eby knia halicki, za wpywem polskim w dzielnicy swej osadzony, nie uzna nad sob zwierzchnictwa krakowskiego

cistwo nad

W

tronu.

kadym za

razie zwy-

Wgrami w halickiej ziemi odniesione popowag Kazimierza wobec ssiednich ,

,

dnioso niesychanie

zwaszcza woyskich Mcisawiczów, z którymi tymczasem dawne przyjazne udao mu si przywrócic stokniaziów,

,

sunki.

si

Odtd

ani razu

wali

mu

ani

Roman

ani

Wsiewood

zwyciskiemu wujowi,

usugi

i

w

nie sprzeniewierzyli

potrzebie wierne odda-

Woyniem

tak zwierzchnictwo polskie nad

na silnych oparo si podstawach.

byo

Nie

mierzu,

w

Kazimierz

Bezie

i

,

e

na

caem dokoa

hodownikami swymi nazywa

,

lub

na tak silnych podstawach wobec nich opar

powag

swojego tronu,

niczego

od

nich

razie potrzeby

nie

i

brzegu Wisy,

nietylko dla ziem swoich kresowych

potrzebowa si obawia

móg

zaczy si

u porzecza Wieprza

posuwa

,

ale

fale polskiego

swobodniej na ,

a

nawet

oson

na pomoc ich liczy. Pod

powagi polskiego imienia stronom,

rzecz

w Drohiczynie, w Brzeciu, w Wodziw Haliczu panowali kniaziowie, których

móg miao

przynajmniej

w

bah

wic

to

ruskiem pograniczu,

tej

prawym

ku nadbuaskim

osadnictwa

w

dzikich pust-

kowiach lenych^ które dotychczas jako ziemia sporna, na upieskie zagony zych ssiadów cigle naraona

,

zaledwie

na samym brzegu niemiaymi pocztkami osiedlenia wiecia. Jeli ziemia lubelska, o której przez cay wiek XII gucho.

WYPRAWA

ju

339

HALICKA. POMOBZE.

za czasów syna Kazimierzowego dobrze osiedlona

si do niewtpliwych przynalenoci sandomierskiej to

zasuga

tej

,

liczy

dzielnicy,

zdobyczy lemiesza polskiego naley si polityce

ruskiej Kazimierza

ora.

jego

sile

i

Kiedy tak na wschodnich i poudniowych kresach zwierzchnictwo polskie nad ziemiami ruskiemi coraz silniejsze zaliczba hodowników krakowskiego pomidzy graniczcymi z Polsk kniaziami coraz bardziej wzrastaa, gaso na pónocy zwierzchnictwo monarchii nad dawnymi hodownikami i w niwecz obracay si korzyci dawnych zdobyczy Krzywoustego. brzasku rzdów

puszczao korzenie, kiedy

tronu

W

Kazimierzowych tak wietnie wprawdzie zajaniaa

czno

Polsk, ale to by ju wanie ostatni, poegnalny bysk tego hodowniczego stosunku. Niu miny trzy

Pomorza

z

lata

od wstpienia Kazimierza na tron krakowski, a zacho-

dnie

Pomorze

usuno si zupenie z pod wchodzc w skad obcej, ssiedniej

ctwa,

skrzydami

rej

germanizacyi

,

w

objciach szerzcej

jego zwierzchni-

potgi, pod któ-

si coraz bardziej

pierwiastek wspóplemiennego

lechicki

Polsce

szczepu czekaa niechybna zagada.

Od

kilku dziesitków lat

przygotowywao si

oderwania zachodniej poaci Pomorza od Polski.

tny to

duski Waldemar, znów zgodnie podajc rce ku ujarzmieniu zachodniej Sowiaszczyzny, zaHerzog saksoski Henryk

w wojnach

sobie rzucili

Lew

ju dzieo Odkd po-

swe

szczeciscy

cierajc si ze sob,

sieci

i

król

to

na ssiedni kraj Obotrytów,

Bogusaw

i

Kazimierz,

swych wspóplemieców,

w

zmiennej

Sasem, drugi raz znów przed

mona byo

odkd ksita w sprawy

wpltawszy si

kolei losów raz przed

Duczykiem korzy si mu-

jaki los czeka ich Kdzierzawego zaczy si Bolesawa w przyszoci. Ju te zapasy, w cigu których przez dugi czas to tylko byo niepewnem, który z dwóch wspózawodników zawadnie zdosieli

,

z

góry

przewidzie

,

za

bycz

Krzywoustego, bo skoro monarchowie krakowscy prze22*

ROZDZIA

340 ciw

adnemu

z

—

V.

nich nie mogli

PRÓNE

ZABIEGI.

ksitom

uyczy

pomorskim

byy ju policzone. odda t sprawie-

poparcia, chwile polskiego zwierzchnictwa

—

trzeba im Bogusaw Kazimierz dopóki tylko mogli, czynili zado swym obowizdliwo kom hodowniczym wzgldem krakowskiego tronu nie zryktóre ich z Polsk czyy. Ju wali stosunków zalenoci i

—

i

,

czno

bowiem w r. 1162 spad pierwszy grony cios na Pomorza z Polsk monarchi. Wtedy to Waldemar duski, wytknwszy sobie za cel opanowanie sowiaskich wybrzey Batyku otrzyma od cesarza obietnic lennego nadania ziemi pomorskiej. Mówi wówczas Fryderyk, e w^prawdzie poprzednicy jego nadali byli Pomorze polskim ksitom, ale opieszao ich w penieniu hodowniczych obowizków naley susznie utrat lenna ukara; byo to za w pi lat ,

zaledwie po pierwszej wyprawie Fryderyka do Polski

wieem jeszcze wraeniem

Nie spieszy si jednak cesarz

do

mu byo,

e

,

pod

sromotnego aktu krzyszkowskiego.

Waldemar

z

spenieniem

tej

obietnicy

zoy

hod lenny potem Henryk Lew rozsze-

za jej

cen

duskiego królestwa, wkrótce rzajc coraz dalej swe panowanie nad Sowianami batyckich wybrzey, zacz zwolna dociera do granic pomorskich, a Fryderyk nie mia zgoa ochoty dla przypodobania si z

duskiemu zraa sobie potnego Welfa z którym go wówczas tak bliskie stosunki czyy. Ale wanie powodzenia Henryka w ziemi obotryckiej przyspieszy miay królowi

,

ycze

spenienie

do

czyków ryka

Waldemarowych. Pomorscy

i

,

wiary swych przodków.

trytów

zrazu

Du-

neofityzm Pomorzan strzeg ich od wspomagania

wspóplemieców, którzy do starej

i

z zaodrzaskimi Sowianami; dopóki wyprawy HenWaldemara miaa charakter wojen krzyowych z po-

gastwem

run

ksita

obojtnie zachowywali si wobec walki Sasów

ostatniej

kropli

Odkd

jednak

krwi

ksi

bronili

Obo-

Przybysaw sam przeszed na chrzecijask wiar,

mur, dzielcy Lechitów po obu brzegach Odry, a Bo-

gusaw

i

Kazimierz, zaniepokojeni zwyciskiemi wycieczkami

341

POMOEZE.

a

nadodrzask okolic si opieray, zawarli przeciw niemu cisy sojusz z Przybysawem. Byo to w r. 1164, midzy obydwoma wspózawodnikami, którzy nadbatyckiej Sowiaszczynie zgub poprzysigli, panowaa wówczas przelotnie zgoda wspólnemi wic siami saskiego Herzoga, które

o

,

Pomorzan

uderzyli na sprzymierzonych z Obotrytami

odnieli zwycistwo. Pomorscy

zego, woleli

ugi

saskie i

wraz

z

mie

z

duskim

królem

si jarzmo,

Tetysawem

ksita

wybierajc

i

wietne

z

dwojga

do czynienia, nili pod

wic Waldemarowi zakadników

dali

rugijskim poddali si jego zwierzch-

nictwu.

Od

tego czasu przez nastpnych lat kilkanacie po kilka

razy przyszo im zmienia zwierzchnika.

demara

drug

z

Henrykiem, po kilkakro

przerzucali

Kdzierzawego

mimo

to

i

ksita

chocia od zasiadajcych na nim czykiem lub chwili

Sasem

ksit

si

korzyli i

tronu,

adnej przeciw

pomocy

;

przed

Du-

pod naciskiem przymusu,

nieuniknionej koniecznoci, ale

monarch uwaali

krakowskiego

za swego

zwierzchnika.

Lwa

Dopiero upadek Henryka

Kiedy Herzog

cign

szczeciscy nie przesta-

nie doznawali

niebezpieczestwa

zawsze jeszcze

waciwego

to

uznawa si hodownikami krakowskiego

gronym swym wrogom

w

na jedn,

Walznów na

si stron. Tak byo pod koniec panowania za czteroletnich rzdów Mieszkowych, kiedy

wszystko obadwaj

wali zarazem

to

Wród wani

saski

zdradziwszy

na si banicy cesarsk

,

rozstrzygn.

ich

los

Barbaross

w

Lombardyi,

kiedy wszyscy

ksita,

oddawna zawistnem okiem na potg dumnego Welfa spogldajcy, pod wodz samego Fryderyka przeciw upadaji pomorscy ksita wraz cemu Lwu wyruszyli do walki ,

z

królem Waldemarem stanli

w

cesarskim obozie. Nie omie-

Waldemar przypomnie cesarzowi dawnych obietnic z przed lat omnastu ale Fryderyk tym razem zby nie cofn wprawdzie bahych przyrzecze, go niczem usprawiedliwia si jednak e teraz nie pora zaprzedawa szka

teraz

i

,

;

,

ROZDZIA

342

PRÓNE

V.

ZABIEGI.

niewol skoro s w tej chwili cesarskimi sprzymierzecami i wierne usugi mu oddaj. Cesarz widzia w zachodniem Pomorzu dojrzay owoc,

ksit

szczeciskich

ju

który

w dusk

byo zgarn do otchani niemieckich zdobyo dla Danii, e nad Rugi utrwalia swoje zamydla wic oczy Waldemarowi prónemi obie-

czas

do ju

byczy,

panowanie,

które nigdy

tnicami

,

tensye

zgoa si

zici si

nie troszczy.

Lubeki Bogusaw

rykowej

i

nadaniem

i

ni

to co innego,

Sasem

w

przelotne

mieli

o polskie pre-

ksistwo pomorskie lennem

poczet

ksit

Duczykiem

ksita witego impecesarskiej korony tylko w jednym

sob

pana nad

i

:

si poczuwa do

nie mogli

jakiejkolwiek zalenoci od krakowskiego tronu

Taki

jego mierci.

uj

^^).

w

spotka zdobycz Krzywoustego

los

by gron

Cios to

Odry, jakby

z

Byo

cesarstwa.

korzenie si przed

poprzednich latach

rium rzymskiego, wassale cesarzu

w

wliczeni zostali

miay, a

nie

Tak wic pod murami HenKazimierz zoyli hod cesa-

rzowi, otrzymali wprost od niego

lub

,

wielki dla Polski

,

42

lat

po

pozbawia

j

e

zapowiedzi na przyszo,

to

samo przeznaczone byo caemu biegowi tego lechickiego strumienia. Trudno jednak wini Kazimierza Sprawiedliwego o

t

w

ludzkiej

katastrof to

cho

,

pod jego dokonaa si rzdami.

bowiem byo mocy

który od lat trzydziestu

j

cofn

Nie

bieg wypadków,

przygotowa, a Kazimierz

w

chwili

aktu lubeckiego, liczc dopiero trzeci rok swego panowania,

móg odpowiada

nie

Ksit

rzawego.

móg

nie

sk innej

za winy

rzdów Kdziezoenia hodu cesarzowi

dugoletnich

szczeciskich od

powstrzyma, bo cokolwiek czekao ziemi pomor-

pod niemieckiem zwierzchnictwem drogi po

tyloletnim

si mierzy si

,

nacisku dwóch

nie

byo

potg

,

dla nich

z którerai

adnego poparcia z Polski. zmusi cesarza do zrzeczenia si praw zwierzchniczych nad dawnymi Polski hodownikami nawet we nie nie omieli si Kazimierz zama-

O

tem za,

,

eby

nie mieli z

,

bez

orem w rku

POMORZE.

rzy

na

,

potrzebaby

to

byo chyba Bolesawa

jego czasów, jego geniuszu

z

od Batyku

gdask

Chrobrego,

jego potgi.

i

odsuwaa zreszt, pozostawao jej nadwilaskie Pomorze wpltane w mierteln walk o byt na-

Utrata ksistwa Polski

343

,

stolic, nie

szczeciskiego

rodowy zaodrzaskich Obotrytów,

nie

nie dotknite jeszcze do-

tychczas zabiegami duskiej ani niemieckiej chciwoci. Obaj

ksita

panujcy nad ujciem Wisy, Sambor

,

wzami

zwizani

powinowactwa

do cilejszej jeszcze nawet

gnatów,

si cznoci

i

Mszczug,

rodzinami polskich ma-

z

ni

dawniej poczuwali

polsk monarcii. Tem wiksz byo wobec tego koniecznoci dla Polski, zdoby sobie prawy brzeg Wisy przy ujciu wraz z caem przylegem nadbrzeem pruskiem. Do tego jednak nietylko z

za czasów Kazimierza Sprawiedliwego nie przyszo,

wet nie odbya si pod jego rzdami

adna

ale na-

znaczniejsza do

Prus wyprawa, jak za Bolesawa Kdzierzawego, tylko na pograniczu toczyy si

pogastwem. pokoleniu

By

zwyke

bd

to

zemci si

utarczki

polityczny,

srodze

:

w

Mazurów który

ga

tego to

,

gdy

e

w

posiadaniu

surowego wyroku potpienia na Kazimierza,

zaborach

czyy

i

otwar-

wydawa z

za

ssiedniemi

go bowiem tak bliskie stosunki,

bez naraenia powagi swej monarchii na dotkliwy uszczer-

bek,

nie

móg

zreszt czy walki

z

i

o

równie spraw ruskich zaniedba. Prusach nie

myla,

czy nie

Kto wie

odkada

tylko

nadmorskiem pogastwem na czas póniejszy, kiewpywu swego na Rusi z wikszemi

dyby po utrwaleniu siami bezpieczniej z

w

Powila gdaskiego

Niepodobna jednak

przystpu do morza.

ksistwami ruskiemi

drugiem

miaa Polska

opanowaniem pruskiego wybrzea mo-

tylko

zabezpieczy si

pruskiem

ju w

podboju Prus

bez wtpienia o wiele ywotniejszy interes, nili

na Rusi

z

podlaskimi

,

móg

do

niej

przystpi.

Moe

wojna

wspóplemiecami Prusaków, do której równie day powód bezporedni miaa by wanie

stosunki ruskie

,

ROZDZIA

344 dla

Kazimierza tym

V.

—

PRÓNE

pomostom

ZABIEGI.

po którymby

,

Prusy uderzy, ujarzmiwszy wprzód

czasem na

z

Jawie pogask.

Zdradzieckie zwizki drohiczyskiego hodownika z Jadwingami spowodoway Kazimierza do tej wyprawy, któr okoo r. 1193 z mazowieckiem gównie rycerstwem przedmoe na ten krok take prd wojen krzysiwzi.

Wpyn

owyci

po smutnych wieciach o utracie Jerozolimy znów

,

na Zachodzie Ziemi

ywo

witej

rozbudzony

;

wanie wyruszya bya do wodz samego

wielka krucyata pod

trzecia

cesarza, Ryszarda Angielskiego

i

Ju

Filipa Augusta.

dosza

o zgonie sdziwego Barbarossy w nurpowracajcy jednak krzyowcy niemieccy opowiadali o walkach dwóch innych królów z Saladynem, rozbudzajc w calem chrzecijastwie zapa do witych wojen. Kto nie móg na Wschód wyruszy, ten pod wpywem

wiadomo

do Europy

tach rzeki Salef

prdu

ogólnego

,

,

jak za poprzednich krucyat

siedniem przynajmniej zmierzy stkich pogan

,

pragn

si pogastwem

zwano wówczas Saladynistami.

I

,

z

s-

bo wszy-

Kazimierzowa

wyprawa na Jadwingów miaa wic cech wojny krzyowej, sam biskup pocki Wit wyruszy na ni z mazowieckiem rycerstwem.

Po

w

zdobyciu

Drohiczyna

len,

olbrzymi puszcz

rem wród bagnisk

i

wkroczyy wojska

polskie

za której tajemniczym przestwo-

borów kryy si Jadwingów

dzikich

cik

drog przebywa, t bacznoci, by nie wpa m^ zasadzk pogastwa i mimo si przewanych nie dozna tego losu jaki przed laty spotka Henryka Sandomierskiego na wyprawie pruskiej. Trzy dni trwa pochód przez puszcz len, czwarOstronie trzeba

siedziby.

z

byo

wyton

,

tego dnia o wicie

kracu,

i

stano

polskie rycerstwo na drugim jej

gotujc si do witej walki, przy mszy witej,

przez biskupa

pockiego

przyjo komuni.

w

polu celebrowanej,

cae wojsko

Trudno jednak byo spotka si

przyjacielem,

Jadwingowie

gbiwszy si

kryjówki

,

w

niedostpne

nie wiele

majc

wród

z nie-

lasów za-

do stracenia, wy-

KRUCYATA NA JADWINGÓW. ZABIEGI MIESZKA,

na pastw najezdców ndzne swoje siedziby, „takie

dali

„s

same bowiem", mówi wspóczesny wiadek, co

dzikich zwierzt."

i

zmierzy si

z

wabic

kraju

W

wic

wszyscy umykali

nieprzyjació.

gmachy,

bya w

zoy

da zakadników

i

w

lasy,

w

zdra-

gb

ksi

Jadwingów

mu hod,

obieca pa-

AYreszcie

stawi si przed Kazimierzem, trybut,

ich

otwartem polu nie mieli odwagi

Polakami, jedyna ich nadzieja

dzieckiej zasadzce,

ci

345

wyprosi powstrzymanie

dal-

Tymczasem jednak na tyach wojsk Kaporbali zasieki ustawili si w dogodnem do zasadzki miejscu, by odci zwyciscom wczenie jeszcze spostrzegli si Polacy: odwrót. Ale szych spustosze.

zimierzowych Jadwingowie

i

do

tam, gdzie im

Jawie

grób

usa

zamierzaa,

przyszo do

krwawego boju, wojska Kazimierzowe w rozpaczliwej obronie cudów mstwa dokazyway, hufce polskie, doczekawszy si upragnionego spotkania z pogastwem, szczliwie wyszy Jadwingowie ponowi musieli zdradzieckie z zasadzki obietnice, przyrzeczone znów haracz i ulego, a Kazimierz z wikszym zakadników zastpem powróci zwycisc do i

Krakowa 62)

_

Goniejsz

saw

okrywali

si

niegdy

Kazimierza

wikszych zdobyczy przysparza pastwu ich Ale te inna moc, inna potga skupiona bya w ich rku, cay naród czeka powolnie ich skinienia, z wszystkich ziem polskich zbieray si pod ich wodz hufce przodkowie

or

i

zwyciski.

rycerstwa, nie jak za Kazimierza, wincyj.

z

Co za najwaniejsza, inn

monarchowie, nikt im si oprze nie ich

wewntrzne zamieszki,

mysom nakaday pta w

monarszych tylko pro-

wadz

way

dzieryli dawni i

nie

krpoway

które nieraz Kaziraierzowym za-

chwilach najdogodniejszej sposob-

noci do rozpostarcia potgi pastwa na zewntrz. Nie

wygran.

myla

W

bowiem Mieszko Stary tak atwo

chwili

nagej

i

da

za

niespodziewanej katastrofy nie

atwo mu byo wprawdzie zebra sprzymierzeców,

z

któ-

EOZDZIA

346 rych

—

V.

pomoc mógby si by

PRÓNE

odrazu pokusi

Najpotniejszy

utraconego tronu.

by

ZABIEGI.

odzyskanie

o

ziciów Mieszkowych,

z

wanie wpltany w gron walk z Austryakami, niebawem za jego równie spotka los tecia. Odkd bowiem w pokoju weneckim ukoczya si Sobiesaw Czeski

wówczas

i

schizma kocielna, która cesarza gównie spowodowaa przed kilku

laty

do

Wadysawa, byo ksiciu Fry-

przeladowania rodziny króla

sprzyjajcej Aleksandrowi

ask

derykowi odzyska

nie trudno

III,

Barbarossy.

Powód do

ksicej atwo si

zrzucenia

do

Sobiesawa

z

godnoci

skorzysta

z

niedawnych napadów jego na Austry,

zwano go zatem przed trybuna

cesarski, a

znalaz,

byo

zawe-

gdy si nie stawi,

nada Czechy w lenno Rok przeszo cay trwaa walka midzy obydwoma pretendentami, dugo broni si Sobiesaw w zamku skalskim, wreszcie uj musia do Niemiec tam wiedzc

dobrze, co go tam czeka, cesarz

napowrót Fryderykowi.

i

umar

czeskich

U cho

w

wkrótce,

kilka

tygodni

po

opuszczeniu

granic

*'3).

cesarza

za

nie

atwo byo doprosi si pomocy,

ksit Lotaryiiskich bliskie stosunki powinoczyy Mieszka z Barbaross. Sprawa Henryka Lwa

przez

wactwa

zajmowaa bowiem w tych latach wycznie Fryderyka, powaga majestatu cesarskiego i cika uraza osobista stay tutaj

na karcie,

uyczay

a

poparcia

ocienne mocarstwa, Francya

upadajcemu Wolfowi,

zajmowa Barbaross

hausen,

w

i

Anglia

wic bya

polskiemi zamieszkami. Nie omieszka

wprawdzie wygnaniec korzysta sarskiego, stawi

nie pora

z utartej drogi

do tronu ce-

si przed nim na wietnym zjedzie

Kwietniu 1180

r.,

i

w

Geln-

10000 grzywien przyrzeka

Fryderykowi zapaci, jeliby go napowrót na tronie polskim osadzi 6J).

Jeli kiedy,

to

w

tej

wanie

chwili

nie

brako

ksit niemieckich, bo prócz ksit móg mie wpywowego rzecznika w dru-

pewnie Mieszkowi poparcia u

Lotaryskich

gim ziciu Bernardzie, hrabi Auhaltu, i teraz dopiero mia dawne zwizki z domem Alsposobno si przekona ,

e

347

ZABIEGI MIESZKA. brechta Niedwiedzia

mogy przysug.

niema mu w

niedoli

wywiadczy

Jasno bowiem wschodzia wówczas gwiazda

samym zjedzie zapad wyrok bannicyi na Henryka Lwa, cesarz odebra mu wadz Herzoga Saxonii i nastpc, jego Bernarda wanie mianowa ^^). Ale wszystko polska sprawa to wiodo dopiero do wojny z Henrykiem na dalszy plan zesza, a Mieszko poprzesta musia na czczych Bernarda, na tym

i

obietnicach.

Popróbowa wic jeszcze pokojowych z Kazimierzem ukadów. Z wieku móg mu by prawie ojcem, w dziecinnych latach modszego brata szczerze si nim opiekowa, zna jego poczciwe uczucia, których najlepszym dowodem byo niegdy zachowanie si sandomierskiego ksicia wobec buntowniczych zabiegów

monowadztwa

przeciw Bolesa-

wowi Kdzierzawemu, warto wic byo w braku innych rodnawet tronu ków uderzy w stron uczuciow. Nie krakowskiego, domaga si tylko zwrotu wielkopolskiej dzielnicy, w pewnej nadziei, e skoro tylko tam osidzie, skoro burza wojny domowej w Niemczech przeminie, z pomoc cesarsk atwo mu bdzie odzyska monarsz stolic. I nie zawiód si w istocie Mieszko, liczc na uczucia braterskie Kazimierza. Odezway si w nim wspomnienia lat dziecinnych, ciy mu na sumieniu los wygnanego brata, rad wic

da

by

zaspokoi je zwrotem wielkopolskiej

jednak czas,

w

By

którym monarsze polskiemu nie wolno

byo wedug wasnego upodobania rzdza. Na wie o rokowaniach z wraeniem

dzielnicy.

to

ju

ziemiami swojemi rozpo-

Mieszkiem, pod

wieem

niedawnych jego rzdów, takie szemranie powstao

midzy krakowskimi

panami,

e Kazimierz drogo móg opaci

poryw swej szlachetnoci. „Patrzcie", mówili wedug sów mistrza Wincentego, „otó macie, czegomy si obawiali.

Kruk krukowi oka

nie wydziubie,

brat

nigdy

brata

do

szcztu nie zniszczy. Patrzcie, jakie niebezpieczestwo nam grozi:

skoro on powróci,

my

Nie zaniecha on bowiem, jak

chyba pójdziem na wygnanie.

mu

tylko

si pora nadarzy,

ROZDZIA

848

zemci si

V.

—

PfiÓNE ZABIEGI.

krzywd swoj zniewag. Najstraszbo nam dwaj zagraaj nieprzy-

srogo za

i

niejsza czeka nas zemsta,

powodu wasnych, Kazimierz za dla krzywd brata swego. Có wic std wynika? Otó t sam siekier trzeba byo poucina gazki tego samego szczepu, napróno bowiem wyplenia oset, jeli si pozostawi korze, Mieszko

jaciele,

wewntrz

mysy

z

ukryty."

I tak

na niczem

spezy pokojowe

e

krakowskiego monarchy, do tego przyszo,

za-

musia

obud wierno swoich magnatów okupi. Uda wic, e nie myla w istocie o zgodzie z Mieszkiem „mówi to tylko w celu wybadania ich usposobienia a stao ich wzgldem i

niego jest

dla najwikszem szczciem"

c*^).

Innych zatem przyszo Mieszkowi

Ani

z

Niemiec nie doznajc pomocy,

mogc wyebra swoich

zwizków

ksit

si uda,

dzielnicy,

z

si zabiegów.

ani u Kazimierza nie

postanowi skorzysta Nie

pomorskich. i

j

czyy

nimi bowiem

z

dawnych

do szczeciskich jednak go wprawdzie sto-

sunki powinowactwa, ale po doznanym raz zawodzie, kiedy

Bogusaw w zimierza,

chwili ogólnego rokoszu

nie

byo

zreszt stosunki,

po

teraz

co

do

byli

nich

to

stan

po stronie Ka-

koata; zmieniy si

ksita

Rzeszy,

nie mieli

ochoty miesza si w sprawy pastwa, którego hodownikami niedawno si jeszcze nazywali, tern bardziej, im znów najazd niespokojnego Waldemara zagraa. Ale z pa-

e

nami pomorskimi z nich

,

zacz

Mieszko wchodzi

w

stosunki.

Który

zapewne jaki kasztelan na polskiem pograniczu,

niegdy zawiadowca ce pomorskich, znany

mu

z

dawnych'

zapragn podnie ród swój zwizkami z krwi Piastowsk poj córk wygnaca w maestwo. Otó wikszych usug doczeka si od tego nowego zicia, ni od najznakomitszych ksit cesarstwa,

i

wietniejszych jego czasów,

i

z

którymi go zMdzki powinowactwa

klienteli,

wród monych panów

rk

W jego bowiem

pomorskich pozyska sobie

odwayli si mu dopomódz odzyskaniu wielkopolskiej dzielnicy. Bez wielkich przy-

przyjació, którzy na

w

wasn

czyy.

ODZYSKANIE GKNIEZNA.

349

gotowa uda si zamach, w pomylnej

bd

co

bd

bowiem

chwili

wykonany,

w Wiel-

brako pewnie Mieszkowi

nie

by

kopolsce stronników, których sobie

zjedna,

choby

tylko

przez si przyzwyczajenia w cigu czterdziestoletnich swych rzdów. Przedarszy si pokryjomu przez granic, z pomoc panów pomorskich podstpi pewnego dnia pod Gniezno, kiedy jeszcze zmierzch by poranny i strae zamkowe nie spodzieway si adnego napadu, a uderzywszy znienacka, z atwoci zdoby dawn swoj stolic. Byo to w r. 1182, szybko podday mu si inne grody pograniczne, podobno nie

bez tajemnego przyzwolenia krakowskiego monarchy,

zawadn Mieszko

niespodziewanie

poznaska

dzielnica

Ale nie tu licy

gnienieskiej,

blask z i

pozostaa nadal

by

i

tak

znów Wielkopolsk, tylko

w rkach

Odona^^).

kres jego zabiegów. Zasiadszy na sto-

w

której jeszcze przed

móg

piciu

laty taki

poegna pragn znów panowa w Krakowie ywioom, którym utrat tronu, tyle nie-

potgi go otacza,

nie

si Mieszko

dawnemi marzeniami, buntowniczym

szcz

niedol picioletniego wygnania zawdzicza,

i

suonym cesarska

miao

odwetem mia

bya mu

by

chtk

za-

si odpaci. Wszak pomoc

zreszt przyobiecana,

dopiero pierwszym etapem

w

zdobycie Gniezna

drodze do Krakowa.

Przez czas jaki napróno jeszcze oczekiwa spenienia obietnic cesarskich, dopiero

kiem

Lwem

zamieszkach,

i

dugo

w

w

r.

1181

jeszcze

których

zi

ukoczya si wojna

z

Henry-

odzywao si jej echo w saskich Mieszków, nowy Herzog Bernard

najwybitniejsz odgrywa rol, póniej plany pozyskania korony sycylijskiej

wygasajcej cesarza

dla syna przez

starej

maestwo

dynastyi normaskiej

od spraw polskich.

Bya

to

dziedziczk

odwracay

,

istotnie

sychanej wagi dla cesarstwa, zarazem

z

i

uwag

sprawa

nie-

dla dynastycznej

poczeniem cesarskiego dyademu z koron sycylijsk mia Fryderyk w rce swego nastpcy zoy tak potg, o jakiej si dawno adnemu cesarzowi nie mapolityki Sztaufów:

rzyo. Wreszcie

doszy rokowania do tego

stopnia,

e

ju

KOZDZIA

350

mona si byo

t

V.

spodziewa

—

PEÓNE

ZABIEGI.

pomylnego wyniku. Nadziej, w Maju 1184 jeden z naj-

ich

rozkoysany cesarz, odbywa

sejmów

wietniejszych

Sam wybiera ri

za

w

swego panowania

Woch,

do

cylijskiem królestwem, syna

Moguncyi.

dokoczenia sprawy

dla

za Henryka,

który

ju

z sy-

od

lat

nowany,

w dziecinnych jeszcze latach by królem korowysa z Moguncyi na wypraw do Polski; nadzieje

Mieszka

miay

siedemnastu

ostatecznie

si zici. Po drodze nieprzewi-

modego

dziane nieszczcie spotkao dwór erfurckim, kiedy

runa

w gównej

nagle posadzka

padszy si

nia

z

w zamku

toczya si wojenna narada,

sali

wiksza

i

króla,

w kloak, w

cz

zgromadzonych,

jej kale,

zamiast

za-

na polu

chway w przygotowujcej si wyprawie, z sromotn mierci si spotkaa. By to zy znak który na zabobonnych umysach silne wywar wraenie. Mimo to pochód królewskich wojsk posuwa si dalej ale za Hall stanli przed królem ,

,

posowie krakowskiego monarchy, rozpoczli nia

skonili go wreszcie

i

padek erfurcki, za

do odwrotu.

By

z

moe, i wy-

z przepowiedni uwaany,

pokojowe usposobienie modego króla,

nim rokowa-

w kadym

wypyn razie

na

jednak

musia Kazimierz ladem swych poprzedników uzna zwierzchnictwo cesarskiego tronu i da jakie rkojmie swej ulegoci, skoro Henryk tak atwo porzuci spraw Mieszka i zaprzesta wyprawy wojennej, w penym ju biegu ku granicom polskim zmierzajcej

na cesarskiej zatem pomocy zawiód si Mieszko, ani

I

te

w

jej

koju

,

^s).

w

móg

przyszoci nie zawartym

Halli

,

si spodziewa, skoro

w

po-

Kazimierz pozyska uznanie ce-

pozór

mu tylko droga poktnych knowa wic przestrzega wszelkich pozorów

lojalnego zachowania

si wzgldem krakowskiego monarchy,

carza.

w

Pozostawaa

kraju.

udawa,

Na

e poprzestaje

czasem innych

ksit

na

losie dzielnicowego

stara si na

ksicia, a tym-

swoj stron przecign.

mu si to z wasnym synem, ksiciem poznaskim. Ustay bowiem powody dawnych zatargów, skoro

Najpierw udao

KNOWANIA.

Odon dopi

mu

nawet

celu

byo

krakowskiego

na osobnej zasiad dzielnicy, korzystniej

i

dopomódz ojcu do odzyskania tronu ulega zwierzchnictwu stryja. Zdaje

teraz

nili

,

si nawet zreszt,

351

e

mu

w

j

odebra.

zdoa

tylko Kazimierzowi

synów

ojciec jako najstarszemu z

przyrzek po sobie nastpstwo

krakowskiej

gdyby

stolicy,

Dalszym celem za-

byo zatem poróni jeszcze brata z innymi Udao mu si istotnie wzbudzi w Kazimierzu

biegów Mieszka synowcami.

nieufno ku Bolesawowi Wysokiemu. To pewna,

saw móg mie

e

zamiary przyw^rócenia praw najstarszej

Piastowskiej do krakowskiego tronu, tem bardziej,

Do

byo zwróci

na

linii

e wedug

cisej zasady senioratu po Mieszku jemu si naleaa dza monarsza.

Bole-

wa-

uwag, przypomnie

to

uraz synów Wadysawowych do wszystkich stryjów, po ojcu oddziedziczon, zaznaczy zwizki lskiego ksicia z niemieckimi dynastami do których pomocy w razie podo byo tych podejrze eby trzeby móg si odwoa w sercu Kazimierza wzbudzi niedowierzanie. Kiedy za ,

,

midzy

oziby

nimi

,

stosunki

—

niezasuenie

Kazimierz

—

moe da uczu swoj

nieufno Bolesawowi chwyci si tej sposobnoci Mieszko i z obydwoma synami Wadysawowymi zawiza najcilejsz przyja aby w danym razie ,

mie

lsk

po swojej stronie

Pozostawao jeszcze zowieckim.

Mody

ten

to

ksi,

dzielnic

^'^).

samo uczyni

z

Leszkiem Ma-

oddany jeszcze przez ojca pod

opiek Kazimierza, najmniej mia powodu zrywa z krakowod którego dowiadcza tylko zawsze doskim monarch ,

broci

i

ojcowskiego uczucia, tutaj

nowanej intrygi

,

eby

zabiegi

wic

trzeba

Mieszka

byo

wyrafi-

pomylny skutek

uwieczy. Otó Leszko z lat pacholcych dopiero wyrosy, tak by saby i chorowity, e nie mona mu byo wróy dugiego ycia gdyby by nawet poy duej i oeni si ,

z

czasem

,

nie

móg

si spodziewa potomstwa.

umiechaa si spucizna Leszko

y

,

pragn

Mieszkowi

mazowieckiej dzielnicy, dopóki

za

Uda

si

go z

Kazimierzem poróni.

ROZDZIA

352

wic

PRÓNE

V.

do brata z projektem podziau Leszkowych

e

przyrzekajc jak naj uroczyciej,

mu

jeli

dzieraw,

Kazimierz odda

bdzie mia pretensyi, w^yrzecze si na zawsze praw swych do krakowskiego

Kujawy, nietylko do Mazowsza ale

ZABIEGI.

tronu. Nie

nie

otrzymawszy od Kazimierza stanowczej odpowie-

wpyn na w^ojewod yrosawa.^ który

w

dzi,

stara si

niu

sabowitego swego ksicia wszechwadnie rzdzi Ma-

zow^szem. Wystaw^iono mu,

e to Kazimierz próbowa e powzi zamiar

skusi na ograbienie synowca Leszkowi ojcowsk dzielnic

i

sam myl

bdc

coraz

odebra

oddaniem Kujaw okupi u brata

i

,

e

ju

bliskim

w

dziel-

mody

Mie-

mia obj po bracie stryjecznym cae Mazowsze Kujawy. Na niczem jednak spezy te zabiegi. Syn Mie-

szko i

Syn gnienieskiego ksicia,

spuciznie.

e

mierci si czu-

jc, starszemu stryjowi przekaza po sobie mazowieck

nic

si

rzuceniem tych

i

synowca do Kazimierza,

i

sabszym

udawa

Mieszko

frymarki

takiej

podejrze tak zrazi wojewod Leszko,

Mieszka

,

zrzeczenie si praw starszestwa.

wzdryga na

imie-

,

bdc

szków

jak gdyby

pewnym swego

by ju

zacz si

,

panem swej przyszej

tak

zachowywa,

dzielnicy,

dotkn

tem do ywego Leszka, który czem bardziej si czu chorym, tem draliwszym te by na kade naruszenie swych praw ksicych przyszo do star i wani intryga si wykrya ,

,

i

ksi

mazowiecki

w

ostatniej

chwdli

jego

w

1186,

r.

poczyo

dzielnic.

si zatem Mazowsze

cyami krakowskiego monarchy,

bd

zmieni dawne rozpo-

swoj

rzdzenie, oddajc Kazimierzowi

a

mody

bd

Mieszko

Po zgonie z prowin,

pragnc

co osobn dzielnic posiada wymóg na ojcu ziemi Ialisk, któr odtd dziery jako odrbne od ojcowskiego ksistwa terytoryum ,

'^*^).

Wszystkie knowania

z dzielnicowymi

jednak tylko przygotow^aniem do niego

za

innych

potrzeba

byo

ksitami byy

waciwego zamachu jeszcze

;

do

sprzymierzeców.

Tylko ta sama bowiem petarda, która Mieszków tron wysa-

dzia

w

powietrze

,

moga

i

Kazimierza

wyprze

z

krakow-

KNOWANIA.

w pierwszych latach swego w ukady o zwrot wielko-

daleko do tego, kiedy Kazimierz

wda

panowania polskiej

si

z

Mieszkiem

Skoro

dzielnicy.

byo wobec czy mona byo

jednak

takie

krakowskich panów,

usposobienie

Ju raz byo nie-

monowadztwa.

rokosz

stolicy, tylko

skiej

353

niego

marzy, eby nawet ich rokosz przeciw Kazimierzowi da si na co gnienieskiemu ksiciu. Czas wprawdzie zmienia

wiee panami

or

dawn zawi

wraenie wydarze, które

moebn

byo

rzecz,

j

w

agodzi

,

samymi monymi

tymi

udao si zawiza

mu stronnictwo. A mimo to, gowie siedmdziesicioletniego

Bya

to

pastwie, tak

miay

zrodzi

myl

tem mielsza,

w ziemi

czy podobnego

,

mo-

móg odaowa.

te

i

taki plan

przy-

starca, który utraty

e Kazimierz,

krakowskiej ogólnie

w caem

jak

by

lubiany.

Takiego pana dawno magnaci maopolscy nie mieli wie

wiele

jeli minie

którzy niedawno na samo wspomnienie Mieszka za

,

narszego tronu nie

w

przy-

czy jednak

wzbudziy;

eby midzy

chwytali, po latach dziesiciu

chylne

si

najskuteczniej

i

tem

o

Polsce widziano.

i

kto

mu monarch kiedykolwiek przedtem Z ksitami dawnego kroju mao co

mia Kazimierz wspólnego inny te by zupenie od Bolesawa Kdzierzawego, który saboci swoj niedostwem wszelk cze wadzy monarszej odejmowa a do Mieszka ju tak by niepodobny, jak niebo do ziemi. Jako zapewne ,

i

,

przez porównanie z tym poprzednikiem swoim, którego ucisk

wszystkim

by jeszcze

pamitny, otrzyma Kazimierz wuciech

narodu pikny przydomek Sprawiedliwego.

way zna

cae jego postpowanie

trzeba,

równie

by

e

instynkt narodu

Istotnie

do roz-

ze starszym bratem, a przy-

w

nadaniu tego przydomku

sprawiedliwym. Walki bratnie

w

rodzinach ksi-

cych byy

tyie przecie wówczas rzecz tak pospolit przykadów w dziejach wspóczesnych, a zawsze szczliwy zwycisca z nieubagan surowoci przeladuje pokonanych przeciwników, aden z nich nie cierpi w swem

mamy

i

ich

pastwie poprzednika swojego zrzuconego Smolka, ilieszko Stary

i

jego -wiek.

z

tronu, 23

bo

dry

ROZDZIA

.•j54

wasny,

O los

tego

o

wzgldno

V.

wadz,

—

PRÓNE

ZABIEGI.

si trzyma oburcz; wobec

której

Kazimierza dla Mieszka

tem swych wasnych poddanych

nie

,

którój omal bun-

przypaci,

jest istotnie

wyjtkowym. Dziwna zaprawd agodno charakteru cechowaa tego monarch, jak to najjaskrawiej objania znana anegdota, któr nam jego nadworny historyograf w swej kronice przechowa. Kazimierz gra w koci z jakim dworzaninem gra bya wysoka wielka kupa srebra leaa na stole pomidzy grajcymi roznamiprzykadem jedynym

i

,

,

,

tniony

dworzanin

Dugo wayy si

iskrzcemi

z

losy gry,

oczami

wreszcie

na

ni spoglda.

ksi

odniós zwy-

cistwo; nieszczliwy gracz roznamitniony do ywego, zapomnia o wszystkiem, zacisn pi, w twarz ksicia ude-

rzy i korzystajc z ciemnoci nocy, wród osupienia zgromadzonych dworzan, wymkn si z zamku. Schwytano go jednak, stawiono przed

sd

i

jako winnego obrazy majestatu

skazano na rozszarpanie. Kazimierz nie pozwoli jednak, by

gowy, przebaczy mu wspaniaomylnie, obdarzy go hojnie i wiksz jeszcze ni dotychczas zaszczyca odtd ask "') Trudno zaiste wyobrazi sobie e to by syn Krzy-

mu wos spad

z

,

woustego

,

najmodsze co prawda jego dzieci, które ojca

znao i nie wynioso w dramat swego ycia tradycyi dawnych rzdów ksicych. Z tem wszystkiem bezprzykadna owa agodno charakteru i pobaliwo nie sza u Kazinie

mierza bynajmniej potrzeba, nie tego najlepsze

tylekro

w

parze

saboci.

„Sprawiedliwego"

atwo poj,

byo

tego

e

ksitami. Jeli wic mu si nalea i nie

susznie

synonimem zbytecznej pobaliwoci

sdziowskie powoanie ksicia

nieraz surowego ukarania

dnej rodzinie

Gdzie

brako mu stanowczoci, odwagi i mstwa, jak i dla potgi pastwa pamitne dowody da

tylko czczym

ció. Jeli

z

stosunkach z ociennymi

przydomek

by

w

magnackiej

,

to

wymagajce

jakiego panka monego,

mogo mu

,

w

nieje-

przysporzy nieprzyja-

bowiem wobec wasnej urazy wolno mu byo po-

WOJEWODA MIKOAJ.

suwa pobaliwo

do

ostatecznych

„sprawiedliwym" ksiciem,

355

granic

byby

nie

to

,

gdyby równie krzywdy swoich

poddanych puszcza bezkarnie.

Me na tern osobista tego lub nej chwili

jednak opieray si rachuby Mieszka. Uraza

owego magnata

moga

wprawdzie

przyda si nieprzyjacioom Kazimierza

w ale

,

da-

do

min podoGdzie za y-

by pod tron „sprawiedliwego" monarchy

tego,

y, potrzeba byo wio monowadczy

dwigni.

innej, silniejszej

po tylu rokoszach,

pomylnym skutkiem

uwieczonych, doszed by do takiego rozkieznania tam nawet mimo czci wówczas w ziemi krakowskiej ,

jak

,

ogól-

agodnego ksicia o dwigni tak nie byo trudno. Ma to bowiem do siebie potna i rozpanoszona arystokracya, e nawet ku najwikszemu swemu wrogowi, jakim by Mieszko, takiej zawici nie uczuje, jak ku komukolwiek ze

nej dla

swego grona, który si nad innych wzniesie, wszystkich

bla-

swym znaczeniem przymi niejednemu gorzko da uczu potg swego stanowiska. Takim za by ulubieniec krakowskiego monarchy, wojewoda Mikoaj. Naprónobymy si silili z jakimkolwiek pozorem cisoci zbudowa jego skiem

i

i

rodowód, zdaje si jednak, bogaty

i

w

która

e

Mikoaj,

pochodzenia znamienitego

,

w kadym

nalea

zasyna

poprzedniem pokoleniu

do

.]ax;,

razie

pan

rodziny,

tej

Switosa-

sob zwimia Mieszka upadku zanymi krwi i powinowactwem. skoro za rzdów bez wtpienia czynny, przew^any udzia

wem

i

Mikor, gonymi niegdy magnatami

a z

W

,

wydwign

si stanowiska. On to wikszej czci krakowskich magnatów by sol w oku, zazdrocili mu wszystkiego, bogactw, które pod promieniem

jego nastpcy do tak znacznego

aski

ksicej

szybko si rozmnaay,

dzy a przedewszystkiem tego

Ju

oddawna wielu panów

nej wyprawie

halickiej

z

,

nie

wpywu, sawy i wa-

e

wyszym by od mogo go cierpie ,

innych.

po go-

roku 1189 przebraa si jednak

Imi jego, zdo)ywcy Halicza, pogromcy aski ksice wgierskiego zasyno na okó

miara cierpliwoci. królewicza

,

23*

ROZDZIA

356

spyny na znaa

granic.

zawistnych

PRÓNE

ZABIEGI.

obfitszym jeszcze strumieniem

Po

tych

wcign

wobec obaw

—

V.

o

wojn

halickiej lada chwila

za do

,

powodzeniaci atwiej

spóki

zazdro nie byo mniej i

przeciw wojewodzie,

bo

z Wgrami która wskutek wyprawy moga wybuchn pogromc Wgrów ,

,

wpywowego doradc Kazimierza napitnowano jako sprawc grocego nieszczcia. Takie za mia zachowanie Mikoaj u swego ksicia, i tylko z nim razem móg run a wic zawi ku w^ojei

,

wodzie skierowaa si zarazem przeciw Kazimierzowi. Wszyst-

atwo poj byo Mieszkowi na rk tem bardziej, e midzy panami krakowskimi mia dawanego zwolennika, który wzburzenie umysów pomidzy nimi móg na korzy ko

to,

,

,

By

dawnego ksicia swojego wyzyska.

to

uyc

rycerz obcego pochodzenia, rodem z

Henryk ,

Kietlicz,

który na dwo-

Mieszkowym dobiwszy si znaczenia za rzdów jego osiad w ziemi krakowskiej. Niewiadomo jakim sposobem Kietlicz po wygnaniu Mieszka utrzyma si w Maopolsce pod nowem panowaniem i nawet w czasie kiedy to wzburzenie przeciw Mikoajowa wybucho zajmowa wane sta-

rze

,

,

,

nowisko krakowskiego kasztelana; bliski

upadek swego pana

,

moe

niem do rokoszu, póniej przycich

si zdarzaa

stan

,

móg

i

kiedy chwila stosowna

znów Mieszkowi si przysuy.

kowie, wraz z

wcign.

z

gosk, kowski

Kazimierza nie

wojewod zajty by gdzie na

nawet za granicami pastwa,

to

moe

kresach, czy

e

gdzie na wojnie zgin.

Peka odwodzi

w

utarcz-

obieg po-

Napróno biskup

sprzymierzonych od rokoszu monarszej

stolicy

Kazimierzowy eh rzdów

w

na Rusi lub

pruskiem pogastwem; puszczono nawet

knwszy si w

;

i

kra-

zam-

broni odwanie powagi

roznamitnienie przeciw wojewodzie

zalepio magnatów, zapomnieli odrazu

by

On

monych byo w Kra-

na czele spisku, do którego siedmdziesiciu

panów udao mu si

kach

widzc

przed laty,

zawczasu ocali si przystpie-

dla nich przed laty Mieszko,

o

wszystkim,

wiedzieli

tylko,

e

czem jeli

KOKOSZ KRAKOWSKI.

357

powoaj, Mikoaj upadnie i wydany im bdzie

jego na tron

na pastw.

Zmusili biskupa po krótkim oporze do wydania

krakowskiej

stolicy,

tymczasem przyby Mieszko, zaproszony

na tron przez uroczyste poselstwo Kietlicz,

po latach pitnastu

i

na

,

stan

mu

pragnie, do których ziszczenia nikt wszystkich

sta

czele

nie

móg

dopomódz,

Nowe rzdy rozpoczto od

tylko najzawzitsi jego wrogowie.

usunicia

którego

wreszcie u celu swych

urzdników wiernych

wszystkie godnoci rozebrali skwapliwie szanie, którzy zapewnie za czasów

Kazimierzowi,

midzy

siebie roko-

potgi Mikoaja adnych

dostojestw nie mogli si doczeka. Ale niedugo bawi Mieszko

upaja si tryumfem

byjta

nie

ma

zblia si

zimierz

za

strony,

Trzeba

gosia z

e

Ka-

,

drugiej

mu mia na pomoc ksi byo pospieszy do Wielkopolski,

siy zbrojne

rzeców si postara; w

Wie

szyw pogosk,

Kazimierz

z

ale

I^rakowa

do

o sprzymie-

,

zdobytej stolicy pozosta najstarszy

syn Mieszków Odon.

i

pora

wiedzia dobrze,

wie

wojskiem od ruskich granic,

z

wszystkie

przy sobie

ksi

bo ju, jak

,

Me

Krakowie.

zachodu spieszy

z

czeski Konrad.

cign

stary

,

czasu do stracenia

w

o

posikach czeskich z

obydwoma siostrzecami

,

bya

fa-

mia Romanem wo-

rycerstwem, z

które

Wsiewoodem bezkim stan niebawem pod zaoga okopami Krakow^a. Nie dugo trwao oblenie, dzimirskim

i

i

Mieszkowa stracia otuch

monarchy

dliwego*

przyspieszy jeszcze

ciura

obozowy

okopy,

z

byo

najpospolitszy

poddanie

,

jarzc agiew

chwili drewniane

Nie

u rokoszan na widok „sprawie-

si miasta. Oto jaki wdrapawszy si wojska Kazimierzo wego

fortel

na

i

rycho sza przemin;

blanki fortyfikacyj

to jeszcze dla

wa

przerzuci za

i

w

jednej

stany w pomieniach.

miasta wielkiem niebezpieczestwem,

wród ogólnego popochu strza rozesza si wybuchym poarze, takie przeraenie ogarno obl-

skoro jednak

wie

o

onych,

e

bez zwoki otwary si bramy

umfem wjecha

do Krakow^a.

i

Kazimierz

z try-

KOZDZIA

358

by

Taki

n

PRÓNE

V.

rzysta

sw pami zwyk szczliwego

z

Kazimierz

losu

Odona

który

,

,

wpyn

si do takiego zamachu; biskup gnienieski

,

to

dno k tylko wygnanie to

nie ko-

ca

pozosta-

ale

wypu-

kiedy nie

porw

jego,

zreszt Piotr arcy-

ukry si w czu bowiem,

Kietlicz

u stóp otarza szukajc schronienia,

przywódca rokoszu winien

,

porednictwu udao si pokój

którego

midzy brami przywróci.

na

z

sta-

tym razem

i

wspaniaomylnoci

wion przez Mieszka zaog odda w moc ci jeców bez adnej rkojmi e znów

Pierwszy

ju

koniec Mieszkowego zamachu, kiedy

u kresu dugoletnich zabiegów.

uwieczni

ZABIEGI.

by

mierci;

i

kociele,

e

juko

spotkao

jego

je-

'^2)

raz od

pó

wieku

oglda,

krakowskich magnatów

,

który

cztery

rokosze

pierwszy raz buntowników

klska spotkaa. Myleli ju, e im wolno zmienia pana jak odzie lub zbroj, która si uprzykrzya, i Kazimierz dopiero surowoci

nie aktami ale

wymown si

wietnem

faktu,

ksicia nad sob,

e

by

bo do nich nie

wadza

zdolny,

a szybkiem okieznaniem

ywioów da magnatom nauk

buntowniczych

maj

zemsty,

i

,

monarsza nie

e

jeszcze

zoona

je-

Mikoaj pozosta na dawnem stapotga Kazimierza staa silnie jak dawniej, jeszcze, bo cementem tego powodzenia zrestau-

szcze do grobu; w^ojewoda

nowisku. I znów

na

trM^alszej

rowanej podwalinie oparta.

By

to fakt

,

który nieobliczone

wadzy ksicej móg mie nastpstwa.

dla losów

Powrót

do dawnych czasów, do tradycyi Boleslawowskiej epoki

ju

by

ale

o

niemoliwy, wszystkie stosunki zanado si zmieniy,

ile

na

o tyle np, to

tle

tych zmian wzmocni

mona byo powag

tronu,

Kazimierzowi staa do tego otworem droga. Potrzeba

byo

jednak czasu,

choby

kilkunastu jeszcze lat jego

w razie mierci wród nowych kataklizmów, które tronu krakowskiego nie mogy omin, wspomnienie doznanej klski atwo stokro jeszcze smutniejsze losy, ni musiaoby si zatrze „sprawiedliwego" pogromcy

panowania, bo rokoszan

,

i

w

ostatniej

stólecia

poowie,

czekay niechybnie

wadz

KAZIMIERZ SPRAWIEDLIWY.

ksic. Mino

851)

bowiem wanie lat nagym wypadkiem mier wyrwaa

Kazimierzowi

pierworodnego syna Bolesawa, który

ju niebawem mógby

by by

m

jako

arem

a

''3),

wstpi w lady

dojrzay

jeszcze paciolciem

jak smutnym,

Icilka,

obj

z

ojcowskie

kiedy

;

przygnioto go drzewo swoim ci-

,

modzi synowie Kazimierza, Leszko

i

Konrad, za-

by w sile mu piiy krzyyk, dugie jeszcze lata mona mu byo wróy, wiele zwycistw i wiele chway. Ale ju tylko jeden tryumf go czeka tryumf jaledwie kilka

lat

ycia

liczyli,

wieku, niedawno dopiero

Kazimierz jednak

min

,

dwliiskiej krucyaty, na

któr niebawem po stumieniu

kowskiego buntu wyruszy.

po powrocie

patrzc na dzielnego monarch,

jeszcze,

eby

I

go wkrótce

miao

Polsce

zabrakn.

chodzi uroczycie dzie w'. Floryana

by w

Krakowie

witem

witego sprowadzono

solennem

,

,

kra-

z

Podlasia nikt

nie

móg myle,

W

r.

1194 ob-

który od niedawna

odkd

relikwie

tego

kocioa na Kleparzu, pod jego wezwaniem zbudowanego. "Wród uczty wesoo si monarcha zabawia

ochoczo

,

do

kryy

puhary,

dawa obcym kapanom jakie gdy wtem

,

wychyliwszy niewielki kielich

skona; nikt trucizna"

'^).

„wanie

nie wde,

Kazimierz za-

pytania "o zbawieniu

czy choroba

,

naga

duszy,

upad na ziemi go zabia, czyli

VI

PKZEGEANA Magnaci

w

przy

zwokach Kazimierza. Elekcya.

Seniorat

elekcya

i

wojewoda. Rodzina Kazimierza Sprawiedliwego. Leszek Biay monarch. Bitwa nad Mozgaw. Rejencya. Roman Halicki. Zabiegi Mieszka. Chwila tryumfu. Utrata tronu. Now^e zabiegi. Urazy magnackie. Mieszko Stary monarch. Przegrana. Nastpstwo ronu. Zawici magnackie. "Wadysaw Laskonogi. Wiek epigonów. Koció. Reforma kocielna. Papie i Polska. Innocenty III. Program episkopatu. Arcybiskup Henryk. Dwa obozy. Walka kocielna. Upadek Laskonogiego. Czechach. Biskup

i

—

W przeraeniu

si gwarni biesiadnicy od stou, patrzc jak wyniosa posta monarchy wród wesoej uczty zwalia si z oskotem na ziemi. Kiedy go podniesiono, ju to byy tylko zwoki Kazimierza Sprawiedliwego, mier wy-

cisna ju

swoje

cierpliwie znioso

zerwali

pitno na

tern

nawet policzek

z

agodnem obliczu które rki dworaka gr roz,

,

zamkny si na zawsze te usta, atwiej byo, nawet w chwili takiej zniewagi sowa przebaczenia, martwa ju bya ta do,

którym

namitnionego,

bezprzykadnej agodnoci

i

pobaliwoci

naj-

wymawia

,

mimo utrzyma

która

wadz

umiaa. Z nim runy tej wadzy ostatki, bo tylko on móg je uchroni od zupenej zagady, i w zgodzie z nowym rzeczy porzdkiem którego od razu niepodobna byo obali tylko on móg jej pierwiastek podnie, wzmocni, ukrzepi. ,

361

MAGNACI.

te wtpi,

Ani ciem i

które

,

e

gboki al by jedynem uczuwidok zwok silnego jeszcze przed chwil

na

szczery

i

w sercu dostojnych Bya to rzecz uczucia,

penego ycia monarchy rozsiado si

panów,

zgromadzonych.

na uczcie

byby tego alu hamowa, bo w pastwie Kazimierzowem, obok wadzy ksicej, ukrzepionej podnoszcej si z upadku, nie brako znaczne stanowisko spotniaego momiejsca na wietne nowadztwa, byle rozkieznana wybujao tego ywiou nie ale

nawet zdrowy instynkt polityczny nie

i

i

przechodzia granic, których przekroczenie wszystkiemi pod-

stawami pastwa zachwia musiao.

To pewna jednak

,

e

mierci Kazimierza wschodzia nowa era waciwych rzdów mono wadczy eh, w rku magnatów by teraz ster losów

z

monarchii.

Niegdy

by w

Polsce majestat

ksicy

tem

socem,

okoo którego wszystko si obracao, którego promienie ogrzeway wszystko i owiecay, i nic ani wyró nie mogo ani zakwitn bez ich oywczego dziaania. Teraz inne czasy nastay:

w

miejsce jednego wiele

soc

si potworzyo, a a-

dawnym nie wiecio blaskiem; jedno z nich miao byszcze nad wszystkiemi innemi ale ju si ten czas zblia, kiedy jego wiato zblado zrównao si z mdym, przymionym blaskiem swych towarzyszy. Jasno natomiast dne

,

i

i

zaiskrzyy si na firmamencie wspaniae gwiazdy, które da-

sonecznym tylko promieniom zawdziczay wydobycie si z ciemnoci, a teraz wasnem wieciy wiatem, dumnie spogldajc na roje trabantów, które koo nich posusznie wniej

wirowa zaczy

w

i

pa, w nich jedyny

nich cel

miay jedyne ródo

swego

istnienia.

Krzywoustego dla

monych panów wieckich

by

tem samem

dwór

ksicy

,

co dla

blasku

i

cie-

Dawniej za czasów i

duchownych

ryb woda

a prze-

skrzydlatego. Ale wnuki ich nastpcy takich Marcinów, Maurów, Pa-

btwór powietrzny dla ptactwa i

prawnuki

wów ju

czy

tej

,

lub

Szymonów na

atmosfery, bo

stolicach biskupich, nie potrzebowali

wyroU

na gwiazdy,

wasnem wiatem

EOZDziA

;j(;2

wiecjice.

Kady

dzicznych

czy

,

ksicy

dbajc o urzdza. wasnego

majestat

kapelanów, rykolwiek

czenika

ksit

udzielnych

ju

pocztem

wjeda

nami take,

i

omiu

podczaszego, ko-

a jeli

i

w

da-

Jakób ze nina midzy

rycerzy, to teraz biskup kra-

ksicy. Midzy wieckimi

nie najdostojniejszymi, nie trudno

spotka

takich, którzy swoich

orszaku

^).

Do ju

po kilku

i

rycerskich trabantów prócz innych

na dwór

nawet

to

dwór swój

na dworach biskupich nie

;

arcybiskup

czasach

mao

magnat swego

sdzi nadwornym,

::

sugami swoimi liczy czterech dworzan

,

dzie-

i

,

monarcha krakowski lub któ-

tak, jak

z

wniejszych

z

ksicemu

znaczniejszy

zupenie

byo spotka si

kowski

stou

owczego, komorników, podkomorzych

niuszego,

trudno

wociach

swoich

sam po

,

niejeden

podstolego,

,

w

biskupiego

kasztelaniach

Mia wic stolnika

przeginana.

siedzia

nich

z

w

—

vi.

wczyta si

wasnych rycerzy

w

mieli

pa-

byo

w swym

kronik dziecka owej

epoki,

nadwornego historyografa Kazimierzowego, a odczu

mona

ywo blask tego znaczenia, jakim magnaci ówczeni janieli. „Cze ksit", susznie powiedziano, „jest hasem Galla, stawia on j sam jedn najwyej; u AYincentego do teje nad sawysokoci podcigniona jest cze monych ba i

,

ksit

mych

poniekd

swego zadania

woa on w prologu sact^i stnntus assistere tesyggestui stan mamy przy stolicy witego senatu,

wystawiajc, 7ie77iur

Wielko

podniesiona. :

,

rozpoczyna kronik

przyrównywaj

scripti,

swoj pochwal

c

ich do

senatorów patres eon-

wieczników niebieskich

,

co

rzeczpospolit najwietniejszymi czynami swoimi rozpromienili, to

znowu nazywajc

ojczysty

spoczywa"

staroytnoci

nymi

,

i

,

ich

tak bije

naleytej

swoj kronik

filarami,

w

Oczytany

2).

zwie ich to senatorami

czoem

Mikoajowi poczytuje towi"

aotymi

czci

klasycznych pisarzach ,

to

mami

konsular-

powag, e wojewodzie najwiksz zbrodni, jeh „sena-

przed ich

to za

nie

na których gmach

oddaje

3).

Wincenty

pisze

na wyrany

roz-

Mistrz

jako historyograf oficyalny,

368

MAGNACI.

kaz monarchy. Kazimierz Sprawiedliwy jest jego bohaterem,

ideaem ksicia

w

znajdziemy

nie

czowieka ideaem,

i

opisie

rokoszu

e

„moni

buntowników. Zna,

s e

trapowie", to

mona, zna,

ra si

ci

mimo

sowa

ani

to,

kiedy

poj

oburzenia na

senatorowie, magnaci, sa-

potgi, których nawet

wedug

a

sprzysigo si przeciw niemu,

„satrapów"

siedmdziesiciu

sowem dotkn

nie

owego czasu wolno im posta-

mie

o takiego pana, jakiego

pragn, choby drog

rokoszu.

W

ich to

wprawdzie pliwoci

w i

rku by

,

pamitano, nie

o zasadzie senioratu

mia posi

kto go

Gdyby byoby wt-

teraz lo? krakowskiego tronu.

bo

,

Mieszko Stary, jedyny

ówczesnem pokoleniu syn Krzywoustego, wszystkich

stryj

dziestu seniorem.

ojciec,

dziad

yjcych Piastów, by ju od lat dwuAle wanie ta okoliczno e senior

y

,

dugo odsunity od tronu, podkopywaa najbardziej zasad senioratu. Ju dwa dziesitki lat dobiegay, jak j zoono do grobu, jeli za nawet Mieszka pozbawuono praw drugiego z rzdu seniora, Bolesawa Wystarszestwa, to

tak

i

pominito take zupenie, a dugoletnie panowanie

sokiego,

Kazimierza,

z

rewolucyi wprawdzie wykwite, lecz

uznaniem papiea

cesarza,

i

Z tem wszystkiem

czy.

nie

zadao senioratowi

byo

na

by moe tego, ale

bardzo,

e

„sprawiedliwy"

zgasszy nagle

w

sobnoci zabezpieczy losu stkiem

wego

e

wasnym

dziczy tron Ifrakowski

utrzymywa. To za

w

i

monarcha zmierza do mia nawer spo-

wspomnienie

przez

Po nad wszy-

dzieciom.

aski magnatów

to z

Kazimierzowej,

linii

wieku, nie

sile

wic górowa musiao

faktu,

w

cios stanow-

eby si miaa

to czasu,

utrwali zasada dziedzicznoci tronu

uwicone

lat

ostatni

tego niewtpli-

monarcha odzie-

siedmnacie na nim si

chwili oprónienia tronu

wiodo wprost

do elekcyi.

Ta sama zatem co

nioratu raz

kolej rzeczy

powtarzaa si

w Czechach. I tam bowiem, odkd zgwacon zostaa, losami nastpstwa

niedawno

w

Polsce,

zasada setronu mio-

ROZDZIA

364

ta poczy wzburzone pierwiastek

nich

—

VI.

fale

Pi.ZEGRANA.

domowych

elekcyjny

coraz

drog do stanowczego zwycistwa.

V

wyprawie Henryka

do

Polski

w

pod ciosem skrytobójczej rki,

ksicia odbya si elekcya

bitego

Ottona ogosio

swym panem

wojska do kraju zebra si

nim przewayo stronnictwo praskim strzyga

tronie.

w

wród sobie

pragnc po

stara

obozie przy i

zwokach

i

za-

zgromadzone rycerstwo

póniej dopiero, po powrocie

;

waciwy sejm elekcyjny, Wadysawa jego osadzio

na

na

i

przy kadej zmianie panujcego roz-

syna

sobie

kady

do

poparcie cesarza

z

mo-

czy brata pozostawi na-

si jeszcze za swego ycia

wskutek stosunku Czech twierdzenie

,

Ju w r. 1109, kiedy na witopek Czeski zgin

Czechach elekcya o obsadzeniu tronu,

narchów,

stpc,

Odtd

a

torowa

zawichrzeii

bardziej

o jego

cesarstwa

wan

wybór, tylko

prócz

elekcyi

po-

równie odgrywa rol

*).

O sprawy polskie nie tyle dbali ówczeni cesarze, wic cho kady z nastpców Krzywoustego u Konrada lub Fryderyka stara si o uznanie, wpyw cesarski nie by tu w obsadzeniu

tronu

ale zasada elekcyi

rze

wanym jak w Czechach czynnikiem, ju przez sam rozwój stosunków i wyda-

tak

coraz silniejsze zapuszczaa na gruncie polskim korzenie,

moe

przykad czeski wpyw jaki w tym wzgldzie wywiera. Niedarmo u mistrza Wincentego cesarz Fryderyk wygasza sentency „nikt Polakom nie moe odebra prawa wyboru swego monarchy wedug wasnego uznania" ^) a

i

e

,

sowa

s

wychodz wprawdzie w

te

kronice

z

ust cesarskich,

jednak tylko wyrazem przekona samego autora,

w

któ-

rych znów zapatrywania jego wieku odzwierciedlaj si wiernie.

To te zgodnie

z

tem zapatrywaniem

uwaa

mistrz

Win-

centy za najsilniejszy fundament praw Kazimierza do tronu,

i zaj

ale

Inaczej

w

Polsce.

nowi

o

przemoc nie przez wojenn przewag nad „w skutek dobrowolnego wyboru obywateli" ^).

go nie

bratem,

,

jednak

Tam

byo

z

elekcya

w

Czechach

,

inaczej

kwiat caego narodu na sejmie zebrany, sta-

nastpstwie tronu,

tutaj,

gdyby stosunki miay si po-

SENIORAT

365

ELEKCTA.

I

dobnie uksztatowa, musiaoby obsadzenie tronu dosta si

w rce

przemkn si by Do

w

w

niedawno

kilku ostatnich

lat

skutek rozwoju stosunków

dziesitkach

wpywem

a pod

,

odrbnoci plemion,

tradycyi

polskicti

postaci wiecu czyckiego.

W

tego jednak nie przyszo.

tartej

widnokrgu dziejów

takiego organu, jaki na

których

z

nieza-

skada si

ksice

dawno ju straciy byy pierwotny charakter wyposaenia czonków dynastyi, a przybiera zaczy coraz wicej posta pastw odrbnych, lunie spojonych w system polskiej monarchii. To samo byo naród polski

z

W

stolicy.

o w

dzielnice

krakowsk, zaszczycon przywilejem monarszej

ziemi

wiza

,

j

zmiennych kolejach

prowincyj monarszych, ale poczucie

zapucio korzenie

niej

poowy

ostatniej

,

a

e

,

nie kto inny,

tylko

szego pana obiera. Rzecz tylko

ca-

magnaci krakowskiej ziemi i

dostatkami,

krakowskiego tronu rozstrzyga miaa

skoro o losach

elekcya

w

odrbnoci potnie

nad wszystkich innych byszczeli znaczeniem

wic

stólecia

coraz to innemi dzielnicami

los przelotnie z

oni

za

sami musieli sobie przy-

to jasna,

e

monarcha, który

wyborowi krakowskich magnatów tron swój zawdzi-

okupywa

zupenym upadkiem swojej pastwa bo skde ksita dzielnicowi i wszyscy potomkowie Piastowskiego domu mieli poczuwa si do obowizku ulegoci wzgldem kogo z poród swego grona, dla tego tylko, e go wola panów kra-

cza,

to wyniesienie

powagi wobec, innych

dzielnic

,

kowskich osadzia na tronie nadwilaskiej jeszcze

bya

z

stolicy.

Kazimierzem Sprawiedliwym

lucya przeciw Mieszkowi na tron wyniosa

magnaci krakowscy

dali

,

,

Inna rzecz

bo jego rewoa

pierwsze haso, to na

cho

do niej

wie

o

niem

ksita

poczyli si z rewolucy i tem samem Kazimierza monarch swoim uznali. Odkd jednak bez adnego przewrotu, któryby ogólniejsze wszystkie dzielnice

i

wszyscy

przybiera rozmiary wskutek prostej elckcyi krakowskiego

mia

monowadztwa nastpca Kazimierzów

na tron jego

wstpi,

wadzy gaso wraz

znaczenie

monarszej

powagi

i

EOZDZIA

300

Z

—

VI.

PRZEGRANA.

schonajmodszego syna Krzywoustego z którego w krótkim czasie znik wszelki

ostatnim tchem

i

dzio za czczy tytu,

cie jakiejkolwiek wyszoci. Po mierci Kazimierza Sprawiedliwego z poród dzielnicowych dwóch tylko miao ochot ubiega si krakowbki

obaj Mieszkowie, Stary

,

Pltonogi.

i

ksit o tron

Mieszkowi

Staremu umiechaa si teraz nareszcie nadzieja ziszczenia dawnych pragnie, Pltonogi nie rad by poprzesta na dro-

Synowie Mieszka Starego nie

zapragn odnowi pretensye domu do monarszego tytuu. chcieli z ojcem stawa w szranki,

Bolesaw Wysoki, cho od

stryja

dzielnicy

raciborskiej

bnej

najstarszej

bd

co

bd

ju

i

skim

do

o pra-

Jarosaw, pan na opolskiej

który niedugo póniej zosta biskupem

zawsze

,

ale

rwa si take

nie

bratu pozostawia dopominanie si

najstarszej linii, a syn jego

dzielnicy,

cokolwiek modszy,

wiekiem zamany,

wspózawodnictwa

wa

i

Piastowskiego

linii

trzyma si swego

stryja

wrocaw-

Mieszka Pltono-

,

gi ego.

Midzy panami krakowskimi dwaj najwikszy

koaj

i

wpyw

najmoniejsi mieli

na wybór nowego ksicia, wojewoda Mi-

biskup Peka. Obydwóch od dawna

wizaa przyja,

najwyszych godnoci wyniesieni, po niedawnym pogromie swych nieprzyjació wród zawistnych sobie magnatów, stali u szczytu potgi i wpywu. Bo obaj przez Kazimierza do

nieprzyjaciele Mikoaja, rza od

dwoma

wpyw ich

zguby ochronia laty

doznanej

wojewody

klientela

i

,

agodno

jakkolwiek ich

biskupa nad wszystkiem górowa, a liczna

gotow bya w kadej

za

chwili

doznali

i

dzieciach.

pragnli Kazimierzowi

Wiody

i

za

danem

bez wtpienia przywizani

hasem. Obaj do krwi zmarego monarchy, od którego

przez nich

Kazimie-

dugo zapewne po klsce, przed gowy podnie nie mieli, i znów

,

ich zreszt do

tyle

byli

dobrodziejstw

wywdziczy si w jego tego równie gbsze po-

bo najdogodniejszym monowadztwa by maoletni ksi lityczne pobudki,

,

panem który

dla interesów

cay

ster

rz-

BISKUP

I

WOJEWODA.

367

dów byby musia odda wycznie w rce magnatów. „Nic to nie szkodzi," mówi biskup Peka wedug naocznego, tym samym przekonaniom hodujcego wiadka, „jeli tron dostanie si dziecku, i dzieci bowiem i pastwo potrzebuj opiekunów, ta sama zatem w^adza opiekucza wemie pod swoje skrzyda pastwo

dowe wadze",

w

których

ksicia

w^

co znaczy innemi

rku

te

tern

swobodniej

popieraniu

o wspólny interes

w

dla

magnatów,

mie

najdogodaiej

jego imieniu, niekrpo-

mog

rzdy sprawowa.

wojewoda mieli inne jeszcze poObydwaj dbali Kazimierzowej. linii

I biskup wreszcie

w

e

sowami,

wadze si znajduj,

wieku pacholcym, bo

wani niczem, budki

by dzieckiem. Ksita rzdz pastwem, lecz przez rz-

ksicia, któryby

i

zreszt nie sami przez si

i

monowadztwa,

ale

i

dla

Peki

dla Mi-

i

koaja waniejsz od niego rzecz byy inne a odrbne cele. Dla wojewody, który wród panów krakowskich tylu mia przeciwników, jedynym celem byo utrzyma si na stanowisku a wrogów swoich pognbi, choby kosztem ogóu y eh interesów

monowadczego ywiou.

Peka za by ju

bi-

skupem innego kroju, nili przed laty Jakób ze nina ^ Jatrzyma z magnatami, liezy si do nich i broni ich sprawy, ale jemu po nad wszystko

nik czy Getko. I on wprawdzie

inne

przywieca ju

interes

Kocioa

'),

w^

obec którego

dawni biskupi tak obojtnie si zachowywali. biskup

i

Obaj

wojewoda, dla swoich celów najwicej

spodziew'a si mogli, jeli dziecko na tronie osadz imieniu

w

wic,

korzyci i

w

jego

rce rzdy pochwyc.

swoje

Tak wic pacholtom Kazimierzowym umiechao si szczcie z aski obu najpotniejszych magnatów. Starszy Leszek wicej jeszcze myla o dziecinnych igraszkach nili o panowaniu by wic jakby stworzony na ksicia malowanego, który, zanimby dorós, juby si przyzwyczai ,

,

musia do jarzma opieki biskupa i wojewody. On to wraz z modszym Konradem wychowywa si jeszcze pod okiem matki. A ruska ta pani take bya Pece Mikoajowi,

mi

i

ROZDZIA

368 bo

ycia

za

i

bardziej dla

i

ma w

teraz,

—

VI.

PEZEGRANA.

zaszczycaa ich swemi wzgldami

w

troskliwoci o los dzieci,

nich

i

tera

widzc

pacholt swoich jedyn kotwic zbawienia,

siebie dla

eby ich yczliwo sobie za w adnym razie im si nie wydawaa, cho bowiem wpyw ksiny wdowy na niejednym dworze krzyowa plany tego lub owego magnata, to przenie

szczdzia pewnie zabiegów,

pozyska. Niebezpieczn

wojewoda nie potrzebowali si obawia niecie biskup wiecich knowa, skoro od ich woli zawis by los modych ksit. Zgodnie wic podali rce ksinie Helenie, postai

nowiwszy Leszka na

tronie osadzi.

Odzyway si wprawdzie gosy

w myl

rzowej, cyi,

e

nie

potnego

mówi

znanej, jak

„biada narodowi, któremu dziecko panuje". Ale" zda-

biskupa

przewayo

cistwa ua stron pacholcia.

Sltoro

ni Peka praw dziedzicznoci przeciw maoletnioci Leszka.

dzioby si na

za

o

przeciw krwi Kazimie-

mistrz Wincenty, senten-

nie

zwaa,

z

atwoci

bya

tronu

i

szal zwy-

tego potrzeba, bro-

tak odpiera

„Wtedy

gdyby szo

tylko", o

zarzuty

mówi,

„go-

wolny wybór, nie

prawo nastpstwa. Albowiem zupenie innemu prawu

za zasada dziedzictwa. Elekcya zupen swobod w rozporzdzadziedziczno za przestrzega najcilejszej ko-

podlega elekcya

innemu

,

bowiem zawiera w niu tronem,

sobie

niecznoci prawa. Wybór odrzuca wszystkich, nie majcych waciwego wieku, prawo za nastpstwa nie wyklucza ani

niemowlt,

suya

ani

pogrobowców". Rzekoma dziedziczno tronu

tu jednak

chciankom,

w

za paszczyk

tylko

istocie

bya

monowadczym

to rzecz elekcyi

,

e

za-

Leszka ob-

woano ksiciem. „Poczem wojewoda Mikoaj, najserdeczniejsze wszystkim skadajc podzikowania, przypomnia i odnowi wszystkich stao i wierno aby za nikt swego zdania nie zmieni wit wszystkich zobowiza przy;

,

sig 8)". Na

taki los

wadzy On

trze Mieszko Stary.

monarszej nie to

sam

móg

najlepiej

obojtnie pa-

pojmowa, czem

BIAY MONARCH.

LESZEK

369

bdzie nowy monarcha krakowski. Jedyny z synów Krzywoustego, którego los tak dugo przy yciu zachowa, starzec siedmdziesicioletni

miae uzna

,

pacholcia, niedawno

nad

sob

wyrosego.

z pieluch

brze rozumia, co wybór Leszka

zwierzchnictwo

zreszt do-

I to

mia znaczy. „Wybieraj

monarch", odezwa si stary ksi, „aby pod tym paszczykiem sami nad ksitami panowali aby sobie dziecko na

,

miasto jednego,

Odwieeniem

by

sobie

gów

ile

ksit

tylu

z

mogo wyró".

nich

wadzy l^sicej zgotowa zgub przed laty, ale jeli nie

dawnej

tradycyi

wprawdzie MieszlvO

chcia si sprzeniewierzy myli przewodniej swojego ycia,

musia

teraz

Wywalczy zwycistwo

majestatu monarszego.

w

zasadzie senioratu, i

przywróci

mu

szka. I trzeba

jej

przyzna

stwo

w

walce

tej

e

,

mu byo

walk wprawdzie wioda monowadztwa,

imi zdoby

jeli kiedy,

zdy

by

to to

do cela.

cel

Mie-

wanie w

tej

krwaw

Przez

droga do tronu, stanowcze zwyci-

byoby jednak

e

podeptanej

sobie tron krakowski

blask dawnego znaczenia,

hajatwiej

chwili

do walki, jako szermierz upadego

zerwa si

krew jego

pogromem

tak strasznym

w tym

boju przelana,

moga-

by sta si kitem do zrestaurowania wadzy monarszej. Sprzymierzeców tylko trzeba byo sobie pozyska w lskich ksitach, bo i w walce przyda si moga ich pomoc po zwycistwie wtedy dopiero zostaby Mieszko prawdziwym monarch, gdyby go oni swym zwierzchnikiem uznali. Z nimi i

za

czyy

Mieszka dawne stosunki przyjani, a

tonogiemu zachciao si niedawno nie

dopiwszy

byle i

celu

rad

,

by

cho Pl-

krakowskiego tronu,

dopomódz staremu

wyprze pachol Kazimierzowe

z

to

stryjowi,

monarszej

stolicy

zemci si na magnatach, którzy nim wzgardzih. Przywic pomoc obaj modsi ksita, opolski raciborski,

rzekli

tylko

i

Bolesaw, Wysoki pozosta

Mieszkowi

i

nie

w

domu,

ale

i

on sprzyja

broni synowi swemu Jarosawowi wyruszy

na wojn. Smolka. Mieszko Stary

i

jego wiek.

21

EOZDZIA

370

krakowscy

Panowie sprzymierzeca

By

ojca.

powinowactwa

PRZEGRANA.

na jednego

którego pomoc

,

swego

polityce

—

VI.

to

polityczne

i

wola bowiem widzie na

liczy

tylko

mogli

zawdzicza Leszek

ruskiej

Roman Wodzimierski. I wzgldy wiody go do

wzy tego,

krakowskim maoletniego

tronie

swego brata ciotecznego, nieli Mieszka lub jakiegokolwiek ksicia ze starszych

gay

zamiary jego ambicyi, nie

lialickiego

zawadn by

mierza tylko

w

e

w

Krakowie,

Kazimierzowym wielkiego

przed

e

kijowskiego

jego córk.

ksi

stary

za

dobrze, i

w

e

rodzie

sprzymierzeców, tem bardziej, srodze

na siebie obrazi,

Popieszy wic Roman

sikami ruskimi na pomoc Leszkowi,

sza,

pomoc, Kazi-

z

panach ziemi krakowskiej

kniazia z

jeszcze przebole utraty

wiedzia

laty,

móg znale

rozwiódszy si

móg

którem na tak krótko

ksistwa,

Wysoko si-

Piastowskiego domu.

linii

wielkopolski

z

po-

skoro si wiesó roze-

w

zbrojnym pochodzie

zmierza ku Krakowowi.

Mieszko o

pi

tymczasem

mil do

cielskie

przekroczy

Pilic

i

zbliy si

Krakowa sprzymierzone wojska nieprzyjamu drog opodal Jdrzejowa. Tutaj nad ,

zabiegy

,

rzeczk Mozgaw,

w

miejscu niedogodnem do walki,

wród

krzewiastych zaroli, przyszo do krwawego spotkania. Straszny zawrza bój, z wszelkiemi okropnociami w^ojny domowej. „Nic tu nie wskóra",

nowska

mio

ku

mówi

mistrz Wincenty, „ani sy-

ojcu, ani ojcowie

ani brat brata nie szczdzi, ani

synom

winowaty powinowatego, ani przyjaciel

wite pokrewiestwa scy bez

wzy

nie

przebaczaj,

krewny krewnego,

siebie

ani po-

przyjaciela, ani ow-e

samych

rónicy morduj si nawzajem".

uznaj, wszy-

nie

W tysicu

poje-

dynków w^ay si los zabójczej walki, tu i ówdzie tylko czerniay gstsze grupy walczcych, gdzie setki rycerzy, wrogów i

sojuszników,

stwie

si

z

rk, wszdzie

kad

chwil,

sobie pod nogi.

w mier

skbione

jednolit

elazn mas

siejcych dokoa

,

mnó-

przerzedzay

cielc takiego zamieszania pad Mieszków

coraz obfitszy kobierzec trupów

Wród

o

BITWA NAD MOZGAW.

371

wdar-

syn Bolesaw, dzid, przeszyty; sam Mieszko nawet, szy si

pomidzy walczcyci, ugodzony ciko

przez jakie-

go pospolitego wojaka, ju mia zgin z jego rki w ostatniej chwili podniósszy przybic, powstrzyma czy cios

miaego

napastnika, który poznawszy ksicia

tylko

i

zabój-

w

swo-

chwyci go na barki, obroni przeciw natarciu z zgieku bitwy. To ocalio Mieszkowych nieprzyjació. Ju bowiem zwycistwo przechylao si na ruskich posików umkna stron Starego, znaczna bya z pola bitwy przy pier wszem starciu knia Roman rzuci si zrazu miao w wir bojowy, ale niebawem sam ciko ranny z reszt wojsk swoich w ucieczce szuka ocalenia, niektóre oddziay Wielkopolan, pewne ju zwycistwa, puciy si w pogo za Rusinami. Lada chwila zreszt wyczekiwano przybycia lskich ksit by z ich pomoc za-

jej

ofierze,

innych

i

uniós

cz

,

,

koczy walk zupenym tryumfem. Nim jednak lzacy na zranieniem placu boju stan zdyli, z mierci Bolesawa Mieszka zaszed zwrot w losach walki hufce wielkopolskie i

:

popoch ogarn nie mia kto im przywodzi i do nowego zagrzewa natarcia, wic zatrbiono do odwrotu bo i na có zdao si duej krew przelewa skoro ycie ksicia byo w niebezpieczestwie. Ale Krakowianie cofnli si czy odwrót wojsk nieprzyjacielz nad Mozgawy, niepewni skich nie jest tylko wojennym fortelem, i oni bowiem w swoich ,

,

,

i

,

szeregach wielkie radzi

byli

w nowem

wic, trupami

ta, dla

ym

liczyli straty,

tylko

Mieszko

a bez ruskich posilców

spotkaniu szczcia spróbowa.

i

swych sprzymierzeców.

zastali

I^atar na nich jeszcze

hufcem rycerstwa Goworek, znaczny pan

skiej ziemi,

Kazimierzowych

szy przewanej

wag

sile

Puste

lscy ksiJarosaw, przybywszy za póno

zasane pobojowisko

Pltonogi

nie

dzieci

z

z

ma-

sandomier-

wierny suga, ale uleg-

lzaków, niewol przypaci swoj

od-

9).

Tak adna strona nie odniosa stanowczego zwycistwa. Wynik bitwy by tak wtpliwy, e sami rycerze z boju po2-1*

ROZDZIA

372

wracajcy

dwu

PRZEGRANA.

VI.

byy

stronach straty

sdzi maj,

nim

nie wiedzieli, co o

tak znaczne,

bo po oby-

e jednych

drugich

i

ogarno zupene zniechcenie do dalszej walki. Zdaa od zgieku bitwy, moe w jdrzejowskim klasztorze, wyczekiwa jej koca biskup krakowski, modlc si o szczcie wojenne dla swoich. Napróno wyglda goca z pomylnemi wieciami

zjawi si wreszcie jaki rycerz, co tchu

,

mu drog,

bitwy spieszcy, zabieono ale

sowa

mu sug

rzyszcych

man w z

smutkiem pokryy oblicze

jego

jego oczach

zda

tryumfem

i

kapelanów.

zabity,

biskupa,

Mówi bowiem

wszystko

Krakowa.

do

z

pola

zarzucono go pytaniami,

stracone,

towa-

e

,

Ro-

a Mieszko

Zaczli jednak niebawem

zgromadza si przy biskupie inni zbiegowie, a kadego opowie co innego gosia lecz nic pomylnego nie mona si byo od nich dowiedzie, ^yreszcie który z kapanów, to,

warzyszy biskupa, i

podj

postanowi

pody

si

pooy

niepewnoci koniec

na pobojowisko.

By

to

podobno sam

uczony mistrz Wincenty, który zrzuciwszy szaty kapaskie,

w

ubraniu jakiego ciury obozowego, eby nie zwróci na si uwagi nieprzyjació, pieszo pogoni na zwiady. Ju noc zapada, kiedy Peka, niecierpliwoci nkany, doczeka ti

powrotu

miaego

ksidza, a dowiedziawszy si

ranny do domu powraca

,

e

Roman yje,

i

,

e

Mieszko

cho

równie

zerwa si do ucieczki., lecz nie móg jeszcze odbiedz daleko, biskup mimo ciemnoci nocy puci si w pogo za kniaziem by go zatrzyma i do powrotu nakoni. Na nic jednak nie przyday si Peki namowy, ruskie posiki tak byy przerzedzone ucieczk tchórzów i mierci walecznych a Romanowi samemu rany tak dolegay, e zraniony

,

,

o powrocie

szy

ani

do stolicy

myle i

nie

wzmocni

chcia jej

,

radzi

zaog

mu

tylko pospie-

na wypadek natarcia

nieprzyjació.

W

cikiej jeszcze niepewnoci caa noc zesza,

ustajcej obawie,

zawita

co

jutro przyniesie.

I^^iedy

w

nie-

jednak ranek

a hufce Krakowian przy biskupie si zebray, nie

BITWA NAD MOZGAW.

byo ju w

W

skonio do tak nagego odwrotu,

osdzi, co go razie bowiem

Trudno

nieprzyjaciela.

okolicy

373

kadym

cho bojem wczorajszym i stratami znaznkane, z wieemi, a po spotkaniu z Goworkiem zwyciskiemi posikami ksit lskich mogy jeszcze si

wojska Mieszkowe, cznemi

mierzy

w

gawski

móg

siami Krakowian

z

wszyscy byli na

istocie

zama

sn

,

i

w

obozie nieprzyjacielskim

Ale dzie moz-

przygotowani.

to

Mieszka, siedmdziesicioletni starzec nie

atwo przenie ran cikich i mierci syna. Przed rokiem dopiero pochowa by najstarszego Odona, przed dwoma laty straci trzeciego Mieszka dzielnego modzieca, który tyle nadziei rokowa. Z piciu ju mu jeden tylko syn pozosta przy zwokach Bolesawa, który pad ofiar ojcowskich zabiegów, opucia dawna energia rannego starca i da jakie usposobienie panowao za wygran kto wie zreszt tak

i

,

;

;

,

wród

wielkopolskiego rycerstwa po stratach dnia wczoraj-

szego.

Tak

monarchii

mina

ostatnia chwila

móg wstpi

,

w

której

obroca

starej

na tron krakowski po stopniach za-

sanych trupami przeciwników tylko Kujawy, zajte podobno jeszcze w chwili wybuchu wojny i przyczone do wielkopolskiej dzielnicy, pozostay w mocy znkanego starca. ;

Tymczasem

pocz

co dalej

rad

„Za

wiem

Krakowian toczya si narada,

obozie

czy

Mieszka

ciga

lskich ksit.

czy

jednak biskupa zaniechano obojga, godzi

nie

:

,

w

si

mówi

on bo-

przeladowa starca takiem nieszcz-

ciem przygniecionego. Albowiem okropn to jest rzecz nastawa na kogo w nieszczciu gdy nieszczcie samo tamtych siebie przeladujc w sobie samem si trawi. Ale ciga nie ma powodu, gdzie trud niezmierny, a korzy a,

i

dna

stnej

nikt

i

nie mieli

ani za

mówi

,

to

pewna,

powodu puszcza si

lzakami. Oni dopili

si na

w

jest praca

pewno na plewach czasu

Cokolwiek biskup

ma

za

najniedogodniejsza

;

tronie.

nie

e

w pogo

rzeczy niekorzy-

bdzie trawi."

panowie krakowscy ,

ani za Mieszkiem,

celu, skoro ich

Leszek utrzy-

Wprawdzie powaga monarszego majestatu

BOZDZIA

374

si ksitom

tego,

eby da uczu

jego

którzy

przeciw niemu

powstali,

wymagaa cowym,

PRZEGRANA.

VI.

dzielni-

zmusi

i

do

ich

uznania Kazimierzowego pacholcia. Ale panowie krakowscy

mao

e

o to dbali,

w

zwycistwo

krakowskim, nie

lscy ksita, odniósszy cho Leszka pozostawili na tronie zwierzchnicgo uznawa monarch

^lieszko

wojnie,

bd

i

i

twu jego ulega. Wraz

z

w

trupami polegych

bitwie nad

Mozgaw

pogrzebano zasad zwierzchnictwa monarszego kra-

kowskiej

stolicy.

W Krakowie w

obja rzdy w

imieniu Leszka rejencya,

wany gos ksinie

Helenie przyznano, „Na rozkaz mówi mistrz Wincenty, „rozdzielano wedug zasug kadego urzdy godnoci; jednych oddalano, drugich ustanawiano, tak, e adnych urzdów, nawet najmniejszych, nie rozdawano, jak tylko za jej wol." Naleao si to jej susznie, jako opiekunce maoletniego ksicia, i dziwi si nie mona zgoa tej powolnoci maopolskich panów, skoro owa rzekoma „wola'' ksiny wdowy czynia zado wszystkim ich zachciankom. „Zreszt bowiem", dodaje ten sam wiadek wspóczesny, „biskup Peka i wojewoda Mikoaj z niektórymi panami zarzd pastwa w swoje rce ujli, rozdzielajc go midzy zdolnych i najwierniejszych mów" sowem, zici si idea polityczny biskupa, wedug którego „wadze rzdowe" w imieniu ksicia panowa zaczy, i w caej peni zawitaa oligarchiczna epoka monowadczych rzdów. „Ucicho wic na niejaki czas w kraju i bogi pokój zapanowa na

tej

której

kobiety",

i

;

chwil"

10).

Pokoju te pragnli magnaci, pod skrzydami pokoju rosy

w pokoju

ich dostatki,

Mimo

bya

to nie

go

w myl

w

dawaa

której

Sprawiedliwy

w

Wanie

1198

licki

i

rejencya rdzewie

r.

na nim

swych

kierunek stosunkach

orowi,

z

nad

wydo,

ruskimi

umar by Wodzimierz

wygas

lecz

Mozgaw to wytkn by Kazimierz

trzy lata zaledwie po bitwie

polityki,

w^

mogli do sytu nacieszy si panowaniem.

i

kniaziami.

Jarosawicz Ha-

ród Rocisawiczów, który od pótora

EEJENCYA. ROMAN HALICKI.

375

wieku nad Rusi Czerwon panowa. Nie liczy si Wodzimierz do najwierniejszyci lenników krakowskiego tronu po-

midzy shodowanymi

bd

jednak,

e

dobrze,

bd

co

pamitano

to

przez Kazimierza kniaziami

w

dopóki on

Haliczu panowa,

,

cho nie wiele nad Rusi Czerwon.

go tam polskie wojska osadziy,

zna byo

zwierzchnictwa

polskiego

Teraz wszyscy okoliczni kniaziowie

si chciwie na

rzucili

bogat spucizn po Rocisa wieach, midzy

nimi

za

przed laty, z

pomoc

na halickiej

lotnie

wszystkie siy

wuja Kazimierza, zasiad

wyty,

a

moni

i

takiego,

ni w

uczuwa nad sob

wic z

ich

mie

rzdów Wodzimierza, odkd

wadzy kniaziowskiej, nad powag tronu. Wszelkiemi

wyrós wysoko po

silnej

siami broni si musieli przeciw Romanowi,

w

swej

z krótkiego

woyskiej

si

rozwielmonili

dawniejszych czasach, pragnli nie

brzemienia

dawnych czasów,

dów

na przykad

pragnli

jak oni,

polsk pomoc do Halicza powróci,

jeszcze bardziej,

wpyw

teraz

swoj

dziedziczn

z

zapatrywali si radzi

bojarowie haliccy

pana nad sob. Za powtórnych z

przei

od dawna nie marzyo si

maopolskich magnatów

i

wraz

z niej

by

nieustannie

zbudowa podwalin takiej potgi, adnemu kniaziowi. Ale

dzielnic zamierza sobie o jakiej

czyha na ni

stolicy,

naj-

Odkd

wicej zabiegów czyni dzielny Roman Wodzimierski.

swego panowania,

dzielnicy dobrze

by

i

który z

rz-

im znany.

Roman zapuka o pomoc do krakowskiej rejencyi. Co prawda, naleaa mu si wdziczno za niedawne dowody przyjani, cikiemi ranami opacone nad Mozgaw. Po nad obowizek wdzicznoci, po nad uczucia ksiwznosi si interes oligarchicznego rzdu, który w tym wypadku do jednego z tamtymi wzgldami zmierza celu. Cho bowiem Roman w stanowczej chwili po ten jednak

cej

rodziny

bitwie mozgawskiej

e

opuci Krakowian,

konieczno elazna go do

zreszt panowie krakowscy, smutniej

byaby walka

dla

e

tego

to trzeba

zmusia

;

przyzna,

rozumieli

to

bez ruskich posików stokro

nich

wypada

i

kto wie,

czy

ROZDZIA

870 Mieszko nie

wic

—

YI.

byby zasiad na

sprzymierzeca

PUZEGKANA. monarszej

mona byo

nie

stolicy.

Takiego

lekceway,

sobie

owszem panowie krakow^scy pragnli cieni wzy przyjiiui, które go z nimi i z ici ksiciem czyy, radzi byli dopomódz mu do rozwielmonienia si na Rusi, by w nim tem potniejszego mie sojusznika. Nie zwaali niebaczni na przestrog,

On

rzo wej. silny z

to

im dawaa tradycya

lecz

siostrzecu

spieszy

si

go raz

ze

wspomagajc Wodzimierza, widzia w

tern

ambicyi,

przywróceniem Romana na tron

rkojmie

pewniejsze

polityki Kazimie-

w swym

bowiem spostrzegszy

niepowcignionej

zaród

strcono,

i

jak

utrwalenia polskiego

nie

halicki, skoro

bezpieczestwa

dla

wpywu

polskich

granic

na Rusi Czerwonej.

omiu, walna wyprawa maopolskiego rycerstwa wyruszya do ziemi halickiej, sam Leszek doprosi si ze zami w' oczach, e pozwolono mu na ko, cho niektórzy panowie chcieli ksice pachol zostawi w domu Jak przed

laty

wsi

pod dozorem niewiast,

wród

igraszek dziecinnych. Zabiegli

im drog bojarzy haliccy, którzy wszystko woleli staw^i na

ugi

kart, nili

wic w pokor, i

prosili go,

swojej,

si pod jarzmem Romanowem. Udali si

zapraszajc samego Leszka na tron halicki

„eby askawie rozstrzygn,

czy

czyliby

Zamierzali podobno tylko

powstrzyma w

polskiego rycerstwa, sami

za midzy

leli sobie

sam

w

osobie

przez swego namiestnika im raczy panowa,'' ten sposób pochód

kniaziami ruskimi my-

tymczasem wyszuka pana. To te kiedy wojska

Leszkowe dotary do ziemi

halickiej,

zamkny

si przed

niemi bramy czerwonoruskich grodów. Niedugo jednak trwa opór,

zawioda Haliczan pomoc ssiednich kniaziów,

pierzchy si ich posiki

i

radzi nieradzi musieli

roz-

si bojarzy

podda losowi, jaki im oligarchia krakowska zgotow-ala. Napróno jeszcze raz bagali, eby Leszek ich ziemi do swoich dzieraw przyczy. Czy panom krakowskim trudno byo zama zobowizania wzgldem Romana, czy obawiali

ROMAN si

W

HALlCKf. ZABIEGI MIESZKA.

377

do, e

przyszoci zbytniej potgi swojego ksicia,

kniazia wodzimierskiego osadzono na tronie ialickim'').

Jeeli rejencya krakowska uczynia

wpywu

dziei utrwalenia

wiód

wkrótce,

e

polskiego na Rusi,

w

i

sprzymierzeca.

by w

czem

istocie

bojarom halickim zemsty

okazan

nie

straszny sposób

w tym

Mniejsza o to,

sobie nieprzychylno. Ale utrwaliwszy

dalej swoje panowanie.

Nie

usadowi

si

e

da uczu groz swej znca si nad nimi za

po obfitym przelewie krwi bojarskiej

rza

E-oman do-

czekajc dugo, pokaza,

wyuzdanem okruciestwem

i

na-

ksiciu halickim

ledwie

do czego zmierza.

i

w

mie w

Roman,

Rocisawiczów, a

stolicy

w

takim jednak razie zawiody rachuby

magnatów, jeli spodziewali si

w

to

omylono si bardzo, wybierajc go

celu za narzdzie;

potnego

istotnie

to

miny

sw wadz

pocz

rycho

,

dwa

lata

rozsze-

od zajcia

zagarn star kijowsk stolic, podbi JadwinLitwy, zapanowa nad ca Rusi pogów, shodowa udniow sprzymierzywszy si z potnym Wsiewoodem Halicza a

cz

i

Suzdalskim, tem

by

za lat kilka na

czem Suzdalczyk na pónocy. Wtedy

poudniu ziem

ruskich,

ulegoci Romana wzgldem krakowskiego tronu nikomu marzy si nie mogo, wszelkie obowizki wdzicznoci rycho wywietrzay mu z pamici; przeciwnie, w ssiednich dzielnicach maopolskich widzia tylko pontny up dla siebie, wic i do gronego nawet gotowa si nai granice ich szarpa jazdu,

eby

je

o jakiejkolwiek

pod swoje panowanie zagarn.

rónemi a dziwnie

Zanim jednak do tego przyszo,

zmiennemi kolejami potoczyy si losy krakowskiej ziemi. Nie na dugo bowiem uspokoi si Mieszko

Mozgaw, dniu

szybko

pamitnym.

mino

odrtwienie,

w

po bitwie

które

popad po

nad jej

Zrazu, jak przed kilkoma laty, za ycia

usiowa dopi celu konszachtami z monowadztwem krakowskiem, gdy to jednak adnej nie przynioso korzyci, innego rodka si postanoyv*i. Tych kilka lat prze-

Kazimierza,

j

kona musiao

ksin

Helen

,

czem

to

bya

ta

yczliwa

ROZDZIA

378

opieka maopolskich panów

PRZEGRANA.

sama zwizane miaa rce

;

e Leszko,

brze to widziaa,

—

VI.

i

do-

cae ycie

skoro doronie, przez

narzdziem tylko bdzie obecnych swych opiekunów lub ich potomków. Na dobr wic gleb padao ziarno sów Mieszkowych, które jakoby dla przyszoci wasnego jej syna

j

skoni

zamysów starego ksicia. „Co ksi postanowi", mówi Mieszko wedug wiadectwa mistrza Wincentego, „co swoj powag zatwierdzi, to powinno mie wieczyste znaczenie. Przeciwnie za to, co motoch usioway

z z

do

wrzaw

ogosi, adnej nie ma powagi, cokolwiek bowiem najwikszym mozoem zbuduje, to sam najatwiej zaraz

nakoni motoch do szlachetnych zamysów, bo czem wiksza jego liczba, tem te skonniejszy jest do buntu i rozruchów, zwaszcza, e wzgldy ludu zawsze zniweczy. Trudno

s

sprzedajne

korzy

Woda,

nim.

i

dopóty tylko dopóty

z ciebie,

która

jest wieczna, ani

z

mu

niskich

mu si

podobasz, jak

panujesz, póki

bagnistych

i

dugo ma

si korzysz przed

wypywa

okolic, ani

zdrowa; nawet dzikich zwierzt usposobienie

róde

wic odrzuci t, nie koron, ale glinian skorup, t mieszn gowy ozdob, sztuk garncarzy sklecon i przez nich wobardziej

pragnie naturalnej

on. Zota

przystoi

ksitom

czystoci. Czas

korona,

nie

gliniana,

pra-

wdziwy dyadem monarszy, który natura sama ask sw uksztacia a szczodro nasza, pena sodyczy, twoim dzieciom

da,

mi twój

za

za swego przybior syna,

zaszczyc pasowaniem rycer-

oddam mu póniej rzdy i najuroczyciej ustanowi go prawowitym nastpc po sobie, aby godno krakowskiego wadcy, czyli raczej panowanie nad ca monarchi nieprzerwanem nastpstwem w twym rodzie ustalonem zostao." By to plan, zgodny z ca rol dziejow starego Mieszka. skiem

'

nastpcom na wieczne czasy przeznacza." Sowem, eby mu synowiec usun si z tronu. „Niech syn", nalega na Helen, „ustpi panowania, ja go

ich

i

stary

,

Niestrudzony szermierz z

ponienia, przywróci

wadzy jej

monarszej

mia

dawny blask wobec

j

podnie

ksit

dziel-

CHWILA TRYUMFU.

oczyci

nicowych,

379

w wolcym motochu

j, ze skazy, tkwicej

wyborze, postawi znów na piedestau legitymistycznych wy-

obrae tak zrestaurowan synowcowi odda w spucinie. Tak mówi Mieszko, ale któ zdoa odkry tajemnice jego zamysów. Bo wprawdzie ju w grobie leeli czterej jego synowie, ale pozosta mu jeszcze ostatni, najmodszy Wadysaw, trudno przypuci, eby w istocie mia zamiar i

i

z

pominiciem wasnej krwi, powici cikiej pracy

roci

ostatnie

lata

dla pacholcia

skoatanej

sta-

Kazimierzowego

któr walczy, upada cierpia przez cae ycie. Helena jednak zgodzia si na Mieszkowe pomysy, jej ju dogryza krakowskich panów przewaga, moe zreszt obawa nowych zabiegów starego ksicia skonia j take do tego kroku. Trudniej ju zrozumie, jak si na to zgodzili magnaci eby dobrowolnie w rce znienawidzonego Mieszka ster rzdów zoy. Moe ich poechtay jego obietnice, moe im nie wydawa si ju strasznym zamany starzec, dziewitego krzyyka dosigajcy, zatara si bya kadym zreszt pewnie pami dawnych jego rzdów.

i

dla tej idei, za

do

i

sn

,

W

razie nie

nie

Kto wie, czy biskup Peka zwolennikiem planów Mieszkowych, bo

wszyscy byli za tem.

sta si teraz

wierzc jego przyrzeczeniu, widzia w nich zapewnion przyszo Kazimierzowego rodu, a nowe niebezpieczestwo wojny domowej pragn jakimbd rodkiem zaegna. Ale wojewoda pewno przyj niechtnie nowego ksicia i wszyscy, którzy za nim stali, radzi byli najbliszej si sposobnoci, by go si pozby z Krakowa i^). Nie dugo te trwaa ta chwila tryumfu, cho pod powag najuroczystszych zobowiza stron obydwóch wstpi tym razem Mieszko na tron krakowski, ju po raz trzeci w cigu swego dugiego ywota. Nietylko bowiem ksita, wielkopolskiej dzielnicy zoyli ale i magnaci krakowskiej przysig, ukad jak najcilej bdzie wykonany. „Ktoby go za naruszy lub naruszy radzi albo na naruszenie ze-

j

i

e

zwoli,

ten przez arcybiskupa

i

wszystkich biskupów kraju

ROZDZIA

3S0

mia by wyklty." Mimo Leszek ij-da od

targi.

—

VI.

to

stryja,

PRZEGEANA.

niebawem rozpoczy si zaeby go bez zwoki rycerzem

pasowa, Mieszko zwleka nie chcia synowca penoletnim ogasza, gdy byby nm musia jaki udzia w rzdach zostawi a to sprzeczne byo zupenie z jego zamysami. i

Skorzystao rokosz

zatargów stronnictwo wojewody,

z tych

Leszek zasiad napowrót na

i

Mieszko

by

w

podobno

wybuch

tronie.

swych wielkopolskich dziera-

w Krakowie. Dowiesi od rodziny Kazimiedotrzymania ukadu, zapewniajc Helen, jeli

wach, Idedy si ten przewrót dokona dziawszy si o nim,

e

rzowej

w

pocz domaga

czem warunków jego

nieprzyjació,

tem pewniej

którzy

dopeni,

nie

mu

na to

ksin wdow

winy swych

to tylko z

do

czasu nie

pozyska, ofiarowa

zwrot Kujaw, przed kilku laty zagarnitych, byle

dali!

eby

jej

synom

mu

Leszek

wedug ukadu ustpi si z krakowskiego tronu. Niepodobna zaprzeczy, e trudno byo z wikszem postpowa umiarkowaniem, gdy to w kadym razie rodzina Kazimierza zerwaa ukad, cho moe sam Leszek najmniej przyczyni si do tego by tylko narzdziem w rku monowadztwa. Jednej wic tylko rzeczy Mieszko niezomnie, eby i

da

usunito gównego jego wroga,

móg czu przewrót,

si bezpiecznym na

sie z

oczach wszystkich

niepoprawnych na krok

ksit,

krakowskim.

nie

Medawny

pomimo najuroczystszych przysig nagle dokonany,

pitnowa w jako

wobec którego nigdy

tronie

stronnictwo

wichrzycieli,

wic zdoby

„ebv

stanowczy,

obierajc ich

Mikoajewskie,

naleao

nie robiono sobie artów strcajc wedug wasnego upo-

i

dobania."

Co prawda, wojewoda remi si

w

ich obronie,

nictwem

Z

zawsze kierowa

ksin

i

nie

przez to jednak

ugodowem,

Helen ju

przyjazne stosunki,

w

a

od

odstpowa

od zasad,

któ-

od mierci Kazimierza stawa

poróni si

tem samem

duszego

i

z

czasu

z

caem

ksic

stron-

rodzin.

zerway si jego

miejsce dawnej przychylnoci zapano-

WOJEWODA. MIKOAJ.

waa w

sercu

magnatowi

i

byy wanie

ci to

kobiety

tej

zawzita nienawi ku dumnemu

by moe, e

bardzo

381

ukady

tego wynikiem. Kto wie czy

Mikoaja, niegdy tak wierny

stay

i

jej

z

Mieszkiem

biskup nie opu-

i

gdy

przyjaciel,

powag ukady ksice przyszy Midzy magnatami za mia od dawna wielu niektórzy na zgub jego czyhali, nie mogc si

przecie pod jego take

do skutku.

nawistnych

,

doczeka upragnionej chwili upadku wojewody. Wszystko wic sprzysigao si przeciw niemu, ksina z ochot przystaa na danie Mieszka, zawarto nowy ukad, stryj zwróci synowcom Kujawy zaj napowrót tron krakowski w doi

ywocie,

ale

wojewoda mia

t now ugod w

rodzinie

ksi-

W

cej przypaci wygnaniem. ostatniej jeszcze chwili ugi si przed ksin, ale i to nawet na nic mu si nie przydao, po tylu latach blasku i potgi grozi mu, zdawao si, nieuchronny upadek.

Wszystko

wic

gotów

by powici,

Bd

utrzyma na stanowisku. co bd, on to tyle usug jak nikt odda Kazimierzowi i jego rodzinie, a teraz go zdradzono, wydano na pastw wrogom. Dotknity do ywego, uraony srodze, postanowi za jednym zamachem ocali si i zemci. Cho bowiem upada, jeszcze by potg, z któr si liczy naleao, zawsze jeszcze staa zadnim znaczna klientela magnatów i rycerstwa, i jak by grouym przeciwnikiem, tak te przyjani potnego wojewody nikt nie móg gardzi. Z t wic klientel swoj uda si do Mieszka jemu ofiarowa swoje usugi. Kto wie jednak, jabyle si

i

kie

tam stany zobowizania,

tronu nie mówiono,

usugi Mikoaja

i

do, e

kto wie, stary

czy o nastpstwie

ksi

z

ochot przyj

pozostawi go na dawnem stanowisku.

Tak, ze wszystkimi

w

zgodzie

wstpi

po raz czwarty

obejmujc zarazem opiek nad synowcami. Leszek bowiem mia tymczasem wydzielon sobie z spucizny ojcowskiej sandomiersk dzielnic modszy Konrad otrzyma Mazów^sze wraz z Kujawami, nad obydwiema jednak dzielnicami pacholt rozcign Mieszko swoj Mieszko na tron krakowski

'•^),

,

ROZDZIA

382

opiek

jako

,

stryj

e

takiej

adne panowaniu

gówn

si

PRZEGRANA. raz pierwszy

skutek pomylny,

byli

przejednani

przeciwników

z

i

rzdów podpor. Ale ju

jego

Po

i^).

uwieczy

chwili

jego nie groziy niebezpieczestwa, naj-

wrogowie

zawzitsi

—

monarcha zarazem

i

w

zabiegi Mieczka

VI.

to

stali

wszystko przy-

szo zapóno. Od dawna Mieszko Stary by jak gdyby zabytkiem z minionej epoki. Rzadko w owym czasie spotykao si

starca

on

za

któryby ksicia Krzywoustego dobrze pamita,

,

przecie

ou

przy

miertelnem ojca sta

sym modziecem, on wszystkich i

starszych, on czterech

braci

przey

synów pochowa.

Hermana oglday na do grobu

,

Wadysawa

tylko

nowego

S tacy starcy,

w^

modo

nich nie

mona

e

dziesitki i

byy

dla Mieszka je-

zawodów, dopiero

w

za-

szczcie znów mu si umiechno. których tyle jest si ywotnych, jak gdyby

stólecia

wieczna

si,

,

lat

pasmem cigych klsk

dnem

doro-

tronie, stólecie wypenione dziejami upadku monarchii zstpio ju byo

jego

ostatnie

raniu

noci

i

ju

modszych

Stólecie, które go

na wiat wydao, którego pierwsze lata jeszcze

potgi Krzywoustego

,

w

nich sobie siedlisko

obraa

;

patrze na

bez drenia, bo jeli ich lata policzy, zdaje

lada chwila

zgasn

jeszcze janieje,

to ycie, które tak bujmodzieca w wiat wstpu-

musi

jak u

Takim by omdziesicioletni Mieszko do ostatniej chwili. Jak gdyby ta dziwna sia ywotna utrzymywaa si do celu, który od w gorczkowem napreniu, dopóki jego pragnieniem dawna by jedynem, jak gdyby po tak spenieniu najgortszych ycze nie sta jej byo ju na niebawem po wstpieniu na tron przyszo dalsze wysilenia mu poegna si z panowaniem i z yciem. I nie w stolicy jcego.

dy

,

monarszej która lata

mier

mode

go zaskoczya

;

w

starej

swojej dzielnicy,

znkanego starca ogldaa, dawno minione owego szczcia Polikratesowego, w kaliskim grodzie

zamkn

lata

Mieszko powieki dnia 15. Marca 1202 r. Zwyczajem owych czasów wypadao go w której z wasnych jego fundacyj pochowa, wród murów, które szczodra

MIESZKO STARY MONARCH. jego

pobonoi ku

chwale Boej wystawia. Naj waniej szemi

fimdacyami Mieszka

w Ldzie

cysterski

dnym

ani

w

i

byy dwa

klasztory

Johannitów

w

nowych zakonów,

Poznaniu, ale ani

w

je-

drugim zwoki jego nie spoczy. Opodal zamku

bowiem wznosi si koció, równie przez niego

kaliskiego

w. Pawa

pod wezwaniem

pochowany

niami

383.

modszy, niegdy

by

od

ksi

fundowany, a pod jego sklepielat

dziewiciu syn jego, Mieszko

kaliski.

znalaz pozgonn siedzib

a mu

Tu wic

przy trumnie syna

Krzywoustego. I nale-

ostatni syn

si zaprawd po dugim niespokojnym a penym zawodów ywocie zasuony spoczynek w podziemiach kaliskiego kocioa, ale jak gdyby mu los tych krótkich a dawno minionych chwil Polikratesowych nawet po zgonie zazdroci, nie dane byo zwokom Mieszkowym zaywa dugo ,

do

spokoju pod ochron murów, które za ycia

jego wznio-

zemci si na nim nowy porzdek

sa. Jeszcze po mierci

Mieszko przez cae ycie w^alczy.

rzeczy, 'przeciw któremu

Kiedy zajaniaa epoka przywilejów, które rozbiy do szcztu

podstaw

wadzy ksicej, rozkwity pod ich proa midzy niemi w Kaliszu pona swobodach niemieckiego prawa zaoona

starej

mieniami bogate miasta,

wstaa nowa

,

Me

osada miejska.

na gruncie

wzniós si ten nowy wraz

poszed wej

w

z

okronem

starej

w

zielskiem

gruzy,

ten

to

ostatni

daru,

wdzie

odnogami Prosny, a stary opustosza niebawem,

,

kiedy soce stan wród ruin i

by

,

tron

idei,

ziemi zapaszermierza

'•'').

majc w

pociecha umierajcego

przegran jego

w

ostatniego

Piastowskich czasów

Mieszko, krakowski

bya

mury Mieszko-

Jagielloskiej epoki

zarosy grobowiec

wadzy ksicej

Umar Jedyna

wygodniejszem miejscu

kocioem w. Pawa

zajaniao nad Polsk ,

w

zapomnienie, rozsypay si nawet

fundacyi

dych

dawnego podgrodzia jednak

Kalisz, lecz

opodal, na wzniesieniu

Kalisz

i

swej mocy.

starca,

opuszczeniem sztan-

pod którym walczy przez cae ycie. Innym

monarch Mieszko w

bo tryumf

ostatnich jeszcze

by

wpra-

swoich tygo-

ROZDZIA

384

VI.

—

PJKZEGllANA.

dzieriic opiek nad obydwoma ni kilkunastoletnie pachol, zaywajc powagi wobec lskich ksit, przypomnia Polsce Nestor Piastowskiej dynastyi cho na chwil jeszcze, e miaa by pastwem jednolitem dzielnice ksice winny byy ulega zwierzchnictwu krakowskiego tronu. Z tern wszystkiem, skoro Mieszko Stary obj rzdy monarsze w sojuszu z tym wojewod, który „wedug upodobania strca jednych ksit a drugich wynosi," bya to ju przegrana jego au-

nili jeg'0 synowiec;

(Iniacli,

.synami Kazimierza

i

innej,

i

tokratycznych

Trudno

idei.

zamysy, bo

tajne

mier

dociec, jakie

za

móg

rycho przecia

przy tem

mie

wtek

Mie-

ich

i

zoywszy bro przed zwyciskim, szko zakoczy ywot nowym rzeczy porzdkiem, a gów^ny jego ordownik woje,

w

woda

chwili

zgonu starego ksicia sta u szczytu swojej

potgi. Raz tylko

sob i

,

by

nieustraszonym

wtedy upadszy, nie

mimo

biegów,

takiej

Mieszko niczem innem szermierzem praw

monarchii,

zdoa si ju podnie mimo elaznej energii

ka,dym kroku dawa dowody.

i

Takim

rzutkoci

by w

samym

tylko

,

starej

,

tylu za-

której na

czasie

swych

rzdów w Krakowie, póniej dobywajc wszystkich si ku odzyskaniu straconego stanowiska, zabkawszy si w labiryncie intryg i podziemnych knowa, nieraz zbacza z ubitego gocica swej myli przewodniej, co go w kocu przywie musiao do opuszczenia sztandaru. Tak jeszcze za ycia Kazimierza Sprawiedliwego ów spisek pierwszych czteroletnich

buntow'uiczem

z

ju

pienia ten ale i

monowadztwem

rodki

sam ,

cel,

których

który

j

oddalay od tego celu

,

wiadczy,

e

monowadczymi ywioami na kltw, wszdzie stajc mu w

gno na jeszcze

mu

,

po

by wt-

by gównem jego ycia zadaniem, si by zmuszony, krpoway go bo ju raz sam tego gorzko do-

narszej

z

monarsze

przy tem bez

przeciw

Przywieca mu

takiem zboczeniem.

wspólnictwo sprzysienia przeciw^

wadzy mo-

cale

mierci Kazimierza Sprawiedliwego,

gwiazda przychylna

i

ycie

ci-

drodze. Tylko raz

stanowczy pogrom

zajaniaa

monowadztwa

NASTPSTWO TRONU.

móg

go poprowadzi

tryumfem

z

385

marze

do ziszczenia

ca-

ego ycia. Wtedy jednak wród walki przysza na cli wia saboci, zabrako mu zwykej mocy i jedyna ta sposobno

Dwign

mina

bezpowrotnie.

blem

po którym na tron

w

,

rce skadajcy

ich

si potem

wstpowa

jeszcze, ale szcze-

by

,

pakt

wrogami,

z

losy przyszoci.

Sprawa nastpstwa tronu bya teraz prostsz ni dykolwiek

wedug

bo

,

ksit

przez

i

niedawnego

by prawowitym nastpc. w niczem zasadzie elekcyi zapucia bya

silno

przed

go

laty

ukadu

Prawa jego która

,

Leszek jedynie

uwaczay nawet czasach

ostatnich

by

Leszek bowiem

korzenie,

ksiciem obrany,

w

nie

tak uroczycie

,

zaprzysionego,

biskupów

ukad

a zreszt

kie-

tak

przecie

uprawniajcy

,

nastpstwa tronu po mierci Mieszka by zatwieri nie wykracza tem samem przeciw

do

,

dzony przez magnatów ich pretensyom do

udziau

w

obsadzeniu tronu.

za byo

sów politycznych monowadztwa trudno jak

i

omiu

przed

rzy od

cho ju

rejencyi,

w kadym

to

dorasta

i

intere-

tak teraz

dogodniejszego ksicia sobie

laty

Leszjka, bo

Dla

wyma-

obej si móg

razie kilkoletnia

bez

szkoa, odbyta pod

opiek panów krakowskich, nauczya go dobrze, jak do ich' wymaga nagi si naleao. Ale ju nawet interes polityczny tylko

monowadztwa osobisty

wszystkiem dziwszy si

w z

nie

kaprys

mia

magnata

rozstrzyga o losach tronu, ,

który

znów teraz trzs

krakowskiej ziemi; wojewoda bowiem, pogo-

Mieszkiem,

ju

za jego krótkich

rzdów wzmo-

cni napowrót swe stanowisko, a po jego mierci

panem

wieej

sytuacyi. Nie

móg za

wszelkiego

wpywu

wizay

swojego

uy

,

go zreszt

ksicia,

by Leszka

i

jego wiek.

do,

usun,

zapewni nastpstwo.

a krwi Mieszkowej Smolka. Mieszko Stary

istotnie

Mikoaj tak atwo zapomnie

urazy ku rodzinie Ivazimierzowej,

moe jakie zobowizania wzgldem zmarego

e

by

•i^

KOZDZIA

386

PRZEGRANA.

VI.

Trudno byo jednak ama bez adnej przyczyny niedawny ukad, bo panowie krakowscy i sam syn Mieszków zatwierdzili go swój}}, przysigij; jedyna tylko pozostawaa zmusi Leszka by dobrowolnie zrzek si praw do droga krakowskiej stolicy. Ciwyci si zatem wojewoda takiego rodka, po którym mona byo si spodziewa, e nie chybi celu a gdyby nawet zawiód to byby zmusi Leszka do najsromotniejszego upokorzenia, oddaby go jak niewolnika w rce krakowskich panów i nasyciby nadto w Mikoaju pragnienie zemsty ku jednemu z najwikszych jego wrogów. Odkd bowiem Leszek do sandomierskiej usunf}, si dzielnicy, najwicej znaczy na dworze modego ksicia jego wojewoda Goworek, ów dzielny wódz z czasu bitwy nad Mozgaw, który odwanie wówczas zmierzy si z lskimi ksitami niewol przypaci swe przywizanie do Kaziraiei

;

,

:

,

,

,

rzowych pacholt póniej

z niej

w

ostatnich

z

Mieszkiem,

i

z

niesychanemi

wydoby si zdoa. rejencyi

latach

By moe

przed

,

trudnociami bardzo,

pierwszymi

Goworek wypar Mikoaja

z

ledwie

e

ju

ukadami

aski na dworze

ksicym

i kto wie, czy te zawici magnackie nie stay si pierwszym powodem zerwania dawnych stosunków midzy wojewod krakowskim a ksin Helen i jej synami, do, Mikoaj nie móg obok siebie cierpie Goworka i jeli si godzi na powoanie Leszka to tylko w takim razie gdyby nowego faworyta ksicego skazano na wygnanie. Z takiem wic ordziem udao si do Sandomierza poselstwo Krakowian, czynic pozornie zado warunkom zuprzysionej umowy.

e

,

,

Podoci

t

mia sobie Leszek kupi wedug sów zmarego stryja,

zatem bez granic

„mieszn skorup

glinian"

któr mu panowie krakowscy jako koron

ksi

ofiarowali.

Inny

bez wahania odrzuci takie sromotne wa-

zrywajc si z orem w rku do pokonania oporu wywalczenia swych praw, na tak niewtpliwej opartych

runki i

byby moe

,

podstawie.

Leszek zna jednak

potg

krakowskich panów,

WADYSAW

387

LASKONOGI.

ba

si wojny domowej, a po tak koron siga nie mia oclioty. Napróno Goworek, szlachetnoci uniesiony, gotowa

i

na wygnanie, ksi mu kaza pozosta. si dobrowolnie Ani brata modszego sowa, Konrada Mazowieckiego, który

by patrze,

nie rad

ay

odwie

go

w

jak stolica krakowska

rce, ani gos biskupów, Peki

obce przechodzi

Getka pockiego, nie zdo-

i

od zrzeczenia si praw

do krakowskiego

tronu.

Dopi wic podyo

selstwo

Laskonogiego

nym inni

za

bez zwoki

i

Wielkopolski,

przyj

monarsz

stolic, nie

si

z

za

za

zawczasu si ubezpieczy,

eby si mogo sta

nim jednak

i

w

rokowania,

eby móg zaj

jako uznany przez

z

ksit

istotnymi

wda

stolic

si Lakrakowsk,

dzielnicowych monarcha,

stosunkami

a

tak

owego czasu wolny wybór

ksit byy

tymi

czynnikami, które o losach monarszego tronu

miay

magnatów

krakowskich

dwoma

lskimi ksitami

I z

z

e

Leszek dobrowolnie zrzek si swych praw do

inaczej, skoro

zgodnie

Nie waha si uwaajc jednak zwyk, równ in-

jego wstpieniem na tron monarszy.

Nie byo, co prawda, wielkiej obawy,

skonogi

po-

Wadysawa

ojcowskiej spucizny,

ksic, pragn

dzielnic

ksita zgodz

tronu.

te nowe

na dwór

zapraszajc go do Krakowa.

,

syn Mieszków

Kraków

Mikoaj

celu

do

i

przyzwolenie

stanowi.

„W

centy na

kocu

pów, od

pospolitego rycerza

caej w^ic Polski obliczu", mówi mistrz Winswej kroniki, „za

a

zgod

wszystkich satra-

do tych, którzy najwysze

Wadysaw

ksiciem krakowskim ogoszony zosta, dziwnie przystpn, yczliw, askaw, sodk i wszystkich ujmujc sobie dobroci i uprzejmoci. godnoci dzieryli,

mi

zdawao, e dla czyichkolwiek wad i niedostatków wzgard ywi, lub eby go nie posdzano, i o wasnych zaletach zbyt wielkie ma wyobraenie* '6). Tego bowiem wówczas wymagano od ksicia. Laskonogi za, jak w zewntrznych objawach uprzejmoci umia si do Stara si

za

o to dlatego,

eby si

nie

25*

EOZDZIA

388

—

VI.

tych wymagali zastosowa, tak

PEZEGRANA.

te w

ogóle nie

myla

ste-

rowa przeciw pn^dowi, który go na tron wyniós. Kiedy mu koron ofiarowano, mia odezwa si do panów krakowskich,

w;edug wiadectwa mistrza

zaiste

podejmujemy si rzeczy, do

potrzeba

przyzna udzia ganiu ciaru."

w

kogo si

radzie,

której

ma

„Trudnej znacznych

si

i

Suszna

dzielnej rady poparcia.

i

Wincentego:

to

za, aby temu

uczestnikiem

w dwi-

By to program, który yczeniom monowadztwa w zupenoci zado czyni, uznajc jego stanowisko polityczne, nie odmawiajc mu wpywu udziau w rzdzie. Nowy monarcha musia si liczy ze znaczeniem i

krakowskiej arystokracyi, jako

mogo Nie

by^ inaczej, skoro

mylc

zreszt

mogo, snu

w

jej wyniesienie

godzi,

to

co

wtek

tylko dalej

chowa wadz monarsz w tym

rk

faktem dokonanym,

ojcowskiej

w jakim

stanie,

wic pierwsz

j

z ,

nie lat

za-

po ojcu

gotujc si bynaj-

nie

monowadztwa,

mniej ~do walki z stanowiskiem politycznem

Jak

nie

swoje zawdzicza.

polityki

panów krakowskich odebra, a

postanowi sobie niezomnie, nic

i

ju zamanem by

Zarazem jednak poczuwa si do obowizku

ostatnich.

z

z

z tego, co

zasta, nie uroni.

myl

byo zabezpieczy powag modzielnicowych, tak te w stomonowadczych ywioów, mimo owej tyle sajego

ksit

narszego tronu wobec

sunku do

wionej uprzejmoci

godno, któr

i

agodnoci, gotów

by

raczej

go traf szczliwy obdarzy, nili

postrada

zoy

na

czyichbd faworów otarzu jakkolwiek atrybucy wadzy ksicej, w tym przynajmniej zakresie, w jakim j zasta przy objciu rzdów.

by epigon Mieszka Starego. Przyszo mu te panowa nad epigonami tych magnatów z którymi ojciec jego za modych lat przeciw starszemu wiza si bratu, lub Takim

,

których

potg

Wostowic, i

nie

zama

póniej

Wszebór

i

im podobni, blaskiem swoim

ksicego

majestatu,

ju

usiowa.

Zbilut, ani

nie

szli

by

w

Ju

to

witosaw zawody

interes

z

nie Piotr

lub

Jaxa

jasnoci

monowadztwa

389

WIEK EPIGONÓW.

W

zamaniu wszechwadzy ksicej gówn, dwigni post-

powania ich epigonów,

ywiole

zachcianki

ju w

rozkieznanym oligarchicznym

wpyw

magnackie przewany

blicznych. Bardziej jednak od

urazy

prywata,

osobiste,

i

kaprysy

wywieray na tok spraw puksit i najwyszych warstw

rycerstwa zmieni si ten czynnik spoeczny, który przed laty

wespó

wadz

ze

wieckiem monowadztwem w wstpnym boju na uderza. Wysze duchowiestwo w pierw-

ksic

szych latach XIII wieku

byo ju zupenie czem innem, ni Janik nili Jakób ze nina

biskupi dawniejszych czasów,

A

lub nawet Getko.

moów

skarowaciay, jeli zmalay

mi typami ojców jednej laty,

i

ksit

jeli postaci

i

wzniós si na

przybranych

w

porównaniu

z

powany-

dziadów, to znów episkopat ze stanowiska

gazi monowadztwa,

on wyposaaa

w

wieckich wiel-

i

wyyn

si,

bo nie czem innem

idei,

z rzeszy

która go

bogatych

infuy, przedzierzga

i

w

by

przed

nieprzezwyci-

potnych panów,

si zwolna w prawdziwych

w ksit Kocioa. Wanym bowiem, brzemiennym w

biskupów,

nastpstwa zmianom

ulegy stosunki polskiego Kocioa w ostatnich lat dziesitkach. Reforma kocielna, która tak dugo przyj si nie moga w pastwie Krzywoustego jego synów, zacza wreszcie i

gbiej zapuszcza korzenie. Nie od razu to si stao dugo jeszcze utrzymyway si w polskim Kociele sto-

coraz i

sunki,

na których widok

ju

przed stu

albo

i

wicej

laty

stawayby wosy na gowie kadego idei. Najbardziej szo oporem wprowadzenie arliwszego zwolennika

gregoryaskich

cae rody kanoników siedziay przy katedralnych kocioach, syn odziedzicza zwykle prebend ojcowsk, a jeli kto si wy dwign do wpywowego sta-

celibatu, zawsze jeszcze

nowiska proboszcza katedralnego, scholastyka,

kustosza

uy

lub kantora,

dziekana, to

nie

archidyakona,

zaniedba nigdy

caego ^wego wpywu, eby i synów i ziciów w kaRzymie gorszono si szczególnie t nonikaty zaopatrzy.

jawnoci maestw,

W

która istotnie dawne czasy z przed stu

BOZDZIA

390 kilkudziesiciu

na

by

nie

papie

do

pisze

PRZEGRANA.

przypominaa, jak gdyby nigdy Grzegorz YII

lat

stolicy apostolskiej

szych",

—

Vr.

„W

zasiada.

kocioach wa-

biskupów,

polskich

„kanonicy,

a

wedug sów ewangelii winni mie biodra przepasane, w rku dziery jarzce pochodnie dobrych uczynków,

w

kale

którzy

rozwizoci

e

zgnilizny,

ukrywa,

uywaj

nawet

hab

wystpku byo

wiadectwo

ich

dzieci

przeciwko nim na

w

i

do

,

stopnia

tego

szkarady nie staraj si

w ohydnym zwizku suby otarza, której

wnienia ich

e

swojej

synów swoich,

i

bezwstydnie do

godni, jak gdyby to na

w

dochodz-

zanurzeni,

haby

kapaskiego

spodzonych, sami

s

nie-

stanu, dla uja-

eby ywe

koniecznie potrzebne,

na widok publiczny wystawionych,

kadym

kroku stawao. Tak te nie dziw,

kocioach okropne rzeczy si dziej, bo gdy taka rozgaziona parentela ojców i sy-

takich

sub Bo

nich

nów, wnuków zwizki

i wszelkiego rodzaju krewniaków odprawia, przyguszaj pierwiastek posuszestwa dunikt z nich nie zaniecha zych narowów z obawy

krwi

chownego

i

przed drugim"

•'^).

Rzecz

ciele

zagniedziy si

z nich

wypleni,

Có

skoligacony.

za

jasna,

rody

takie

gdy raz

ksie,

w

jakim ko-

trudno je

gdy sam biskup

zwaszcza, dopiero,

e

by

jeli si nieraz zdarzao,

nonicy, nie poprzestajc nawet na

wo witoci u wiernych powinni

maestwie,

byli przestrzega,

z

e

byo nimi

ka-

którego pra-

yli

w jawnej

dwiema onami. Wesoe te ycie kwito w'ród takiego duchowiestwa, zwaszcza w wielkie wita a najbardziej w czasie Boego Narodzenia, bo wtedy i obrzdy ludowe i misterya, które wskutek naduycia w rozkieznanej postaci zagniedziy si po kocioach, daway dosy sposobnoci do uciech wszelkiego rodzaju. Mniej byo jeszcze zgor-

bigamii

szenia,

z

gdy

teatralne

acy krakowscy w

przedstawienia

w

tych dniach wyprawiali swoje

klasztorze

tynieckim,

cho

ich

zabawy i sprone piosenki zym byy przykamnichów benedyktyskich, a nawet wród pijatyki

nieprzystojne

dem

dla

nieraz do rozlewu krwi przychodzio.

To samo jednak dziao

KOCIÓ.

dyakonowie a

i

obliczu

ju

acy, ale nawet ksia, kapaskie wicenia majcy,

si po katedralnych kocioach,

w

391

caego ludu

pamici,

w

oku bliniego.

nie

skandalicznych orgiach

wszystko niektórzy biskupi

to

sowo

bo jeli które

obojtnie patrzyli,

w

w

wiedli rej

lubienych rozrywkach, ^a,

tam

a

ewangelii

z

Jake bowiem móg

by

surowym

wadnego duchowiestwa taki pasterz dyecezyi, póniej urzdowo stwierdzono, przez cay

który,

mia

biskupiego urzdowania zaledwie trzy razy ludu, a wszystkie dochody z dziesicin zgrai

suby

owieckiej

dla pod-

jak

swego

czas

to

licznej

mieli

dble

nadewszystko pomni byli przypowieci o

to

kazanie do

obraca na utrzymanie

myliwskim rozrywkom wy-

i

cznie si oddawa'*).

By ju

jednak stanowczy zwrot ku lepszemu, bo

nie episkopatu coraz

postaci biskupów innego kroju, starali

si

o wyplenienie

nowe zakony,

w

w

na

i

wprowadzenie dawno za-

wpyny

take

to

ostatnich czasach tak szeroko

polskich ziemiach,

cho bowiem

Cystersi

obcy swem cudzoziemskiem pochodzeniem tornej

to

co najmniej

w kadym

biskupami. Cystersi

caym wiecie

rozgazione

Premonstranci,

w

zaciszy klasz-

z krajowem duprzykadem swoim mogli

a zreszt

mie i

choby

tylko opaci

jakie blisze stosunki

byo

to

take

w czci

ich

w zawizyway si w

od czasu polskiego poselstwa do Aleksandra III

potwierdzenia

z pol-

Premonstraci byli wreszcie na

gorliwymi ordownikami hegemonii papieskiej,

kto wie zatem, czy nie

e

razie

przywieca,

nowych klasztorów musieli skimi

i

i

cokolwiek

zamknici, nie mieli wiele stycznoci

chowiestwem,

mu

gro-

wszelk usilnoci

którzy z

naduy

Moe

niedbanej reformy.

w

czciej zaczy si pojawia pov\ane

uchwa czyckich,

zasug, sprawie

nastp-

wzy pomidzy stolic apostolsk Kocioem. Ta czno za, jak to ju tylekro jeszcze raz godzi si powtórzy, bya powiedziano powyej nych latach coraz cilejsze a

polskim

i

koniecznym warunkiem zwrotu kocielnych stosunków stowskim kraju na inne tory.

w

Pia-

ROZDZIA

392

Aleksander III

—

VI.

PRZEGRANA.

umar wprawdzie w

ju

przyjciu polskiego poselstwa, ale katu jego

nastpcy Lucyusza

III

'^)

miesicy po

kilka

za krótkiego pontyfi-

wicej

sycha

o

sto-

w cigu kilku ostabowiem roku jego rzdów uda si biskup krakowski Getko do papiea z prob, o przysanie relikwii jakiego witego. Z ochot uczyni Lucyusz zado temu daniu, w r. 1184 przywióz do Krakowa z jego polecenia biskup modeski Idzi zwoki w, Floryana-''). Wielka to bya uroczysto dla monarszej stolicy, kiedy biskup z caem duchowiestwem w wietnej procesyi wyruszy na spotkanie witego, który do ziemi polskiej przybywa w gocin. Kazimierz Sprawiedliwy wystawi mu sunkach Polski

z

kury

tnich lat dziesitków.

nawet

now wityni

odtd

z

papiesk,, nili

W

trzecim

na Kleparzu, pod wezwaniem patrona,

w

szczególn czci

Polsce

ustanowi

wielbionego,

kollegiat kanoników przy tym kociele

i

uposay

j

nale-

Niedugo jednak dane byo Gedeonowi cieszy si nowym patronem, ju w rok póniej umar, a miejsce jego zaj Peka, innego zupenie typu praat, nili dotychczas byycie.

wali polscy biskupi 2'). Pierwszym jego krokiem

wzgldem

stolicy

by

akt

hodu

Ledwie bowiem zasiad na

apostolskiej.

krakowskiem biskupstwie, postara si u papiea Urbana o potwierdzenie starych

jakby na znak, znaczenie, to

wic

co

praw

i

przywilejów swojej katedry,

e to tylko moe mie w Kociele gowa

jego

stolica apostolska

powag

sw

uprawnione

zatwierdzia.

Wtedy

przyznaa biskupom krakowskim

pierwsze miejsce po arcybiskupie z

III

^'

polskim Kociele, wiaz

wy,cznym przywilejem konsekrowania arcybiskupów ^2).

Nie

do

sw

konsekracy, dopóki

aby

j

tego,

dwa lata prawie odwleka udao si wybra do Woch, rk samego papiea. Nie do Rzymu

nowy biskup

tam otrzyma

z

mu

przez nie

jednak wioda go droga, papiee bowiem, nie

mogc

si

utrzyma w Rzymie wobec wybujaych tam na nowo dnoci republikaskich, od lat trzech ju, od czasów Lucyusza III, zajli byli rezydency w Weronie. Tam wic bawi podów-

KOCIÓ. czas

Urban

III,

393

gotujc si do nowej

z

cesarzem Frydery-

kiem walki; nieugity Medyolaczyk, patrycyuszowskiej

móg

ro-

nieszcz swego miasta rodzinnego klsk, które na ród jego wasny w cigu tyloletnich wojen z Barbaross spady, wic mierteln ywic dziny potomek, nie

przebole

i

w swem

sercu ku cesarzowi

uraz, postpowaniem swojem

ju

do tego stopnia zaostrzy spory,

e

wybuche,

lada chwila

przed weneckim pokojem 23).

kao w Weronie

za poprzednika swego

grozi powrót dawnych czasów

Tem

przychylniejsze

przyjcie polskiego biskupa,

te

cze-

rzadkiego na

dworze papieskim gocia, który tak dalekiej podróy si nie

lka

konsekracy tutaj wanie otrzyma 2^) czem blisze bowiem byo zerwanie z cesarzem, tem milszy by byle

,

papieowi kady akt hodu, pochodzcy z kraju, który domao ulegoci objawia wzgldem stolicy apo-

tychczas tak stolskiej,

podróy

gbsze

si od duszego ju czasu do hodowniNie pomylimy si zatem, jeli tej

a liczy

pastw

czych

cesarstwa.

krakowskiego

w

biskupa

dalszych

przypiszemy znaczenie. Niebawem

wkrótce nastpcy jego zaegnali jestatem cesarskim,

nastpstwach

umar Urban III

-'''),

gron burz nowej walki z ma-

cho mimo

to nie

ustaa po jednej

i

po

pewna nieufno, ale zawizane ju raz cilejsze stosunki midzy Polsk a tronem papieskim, w coraz doniolejszych objawiay. si faktach, i drugi z rzdu nastpca Urbana, Klemens III, po tak dugiej przerwie znów w r. 1189 drugiej stronie

wysa

na dwór Kazimierza Sprawiedliwego swego legata, kar-

dynaa Jana Malabrank^s). Po lach

si

i

z

nim, za Celestyna III,

w

bul-

pismach kancelaryi papieskiej coraz czciej spotykamy

pieczoowitoci

o

sprawy polskie,

wszystkie

niemal

ubiegaj si o listy protekcyjne znów po omiu latach zjeda nad "Wis kardyna Piotr, odbywszy wprzód sw misy jako legat papieski w Bawaryi i w Czechach 2S). Obydwaj kardyklasztory

ziem polskich

stolicy apostolskiej

27),

naowie na synodach

z

i

biskupami poparli bez wtpienia sku-

tecznie dzieo reformy kocielnej

;

drugi zwaszcza legat

j

BOZDZIA

394

si

gorliwie sprawy celibatu

maeskie midzy

—

VI.

i

PBZEGEANA.

ostro

gromi nieprawne zwizki

wieckimi, które

w

wielu okolicach Pol-

dawnym sposobem jeszcze zawierano, bez sankcyi kobogosawiestwa kapaskiego. Nie udao mu si zapewne od razu z gruntu wypleni maestwa ksiy, ale ski

cielnej

i

przynajnmiej

jak

cia

w ,

w

ziemiach polskich nie spotka go taki opór,

Pradze, gdzie sprawa celibatu takie oburzenie wznie-

e

legat

wród

rozruchu, przez nisre duchowiestwa

mierci nie przypaci swej gorliwoci ^a). na wiosn r. 1197, w kilka miesicy póniej,

podniesionego, omal

Byo 8.

to

Stycznia nastpnego roku, dla

mniej

i

dla polskiego

znaczenia

— wstpi

caego chrzecijastwa a

Kocioa bya

nie-

chwila olbrzymiego

to

na stolic apostolsk jeden

najwi-

z

kszych papiey, kardyna Lotar dei Conti, pod imieniem Innocentego

III.

Omnacie potgi Kocioa

lat i

jego pontyfikatu apostolskiej

byy

stolicy.

czasem najwikszej

Jeszcze za jego po-

wietnym blasku

przednika zblado znaczenie papiestwa przy majestatu

cesarskiego za krótkich

Henryka YI.

W

kilka jednak

rzdów

syna Barbarossy,

miesicy przed wstpieniem

Innocentego na stolic apostolsk

umar by Henryk

,

w

ce-

zawrzaa walka midzy dwoma pretendentami, wobec papie, jako zwierzchnia wadza, rozjemcze zaj stanowisko, wreszcie przechyli si na stron tego, który mu si dogodniejszym wydawa ale gdy ten faworyt narazi si nieposuszestwem swemu opiekunowi postrada tron sarstwie

których

,

,

cesarski

,

a Innocenty

osadzi na nim swego wychowaca.

Wszystko si korzy musiao przed papieem tgi

w

wiecie chrzecijaskim

,

któraby

,

mu

nie

byo

po-

opór stawi

zdoaa. Kiedy król angielski za niesforno swoj zasuy na kar, odda Innocenty jego koron francuskiemu królowi, przed którymi i potomek dumnych autokratów normaskich, biskupi niedawno jak pachokowie czoga si musieli, tem tylko zdoa si ocah, e zoy hod lenny przed legatem papieskim i uzna si wassalem apostolskiej stolicy. Ziszczay

INNOCENTY

395

III.

si najmielsze wyskoki programu Grzegorza YII parabola o socu potgi papieskiej, które ksiycowi wieckiej wa,

wiata swego

dzy

udziela

bya

nie

,

przechwak.

czcz,

„"Wadza papieska", mówi Innocenty, „wysza lewskiej

,

i

nad tem

i

dusze niemiertelne

potgom

wszystkich przewysza

ich

,

od króziemi

siga

papieska do niebios

ma pod swojem swoim pastwom

rozkazuj tylko

wie

wadza

co cielesne,

,

jest

panowa na

bo gdy królom dane jest tylko

panowaniem.

krajom

,

za w.

Królo-

wieckim

i

Piotr

swem

wadz

swoj, bo jest namiestnikiem Tego, do którego ziemia caa naley i wszyscy, którzy na znaczeniem

wszelk

i

mieszkaj."

niej

„Gho za grzesznym

jednak

nie grzeszy,

sam go na

w

tej

nie

w

i

to

Tylko kto

objawia.

w

koju

w

boskiem dzieje si imieniu

bo

cho

apostolskim ani czowie-

to nie

,

;

tylko Boga- Czowieka

,

w kadym jego kroku si w zgodzie, w zgodzie jest

z

nim

za

jest

jeden jest tylko porednik

midzy

a ludmi. Bóg-czowiek Jezus Chrystus, ordnik poniebie

istnieje tylko

si

,

którego wola

Chrystusem." „Jak

Bogiem

nigdy

który

aden fasz nie posta. Pan z pyu znikomoci wyniós

zosta namiestnikiem

Jezusa Chrystusa,

ro-

nad królami postawi. Co on rozporzdzi,

nastpc apostoa

czym przez

z

posadzi

stolicy

ludzkiem, ale

on jest

namiestnikiem Tego,

jest

którego uciech

midzy królów

go

Piotra zasiada,

czowiekiem, bo od grzesznych pochodzi

jest

to

dziców,

w.

który na stolicy

ten,

niesfornie,

czyy zakonie.

si

w

na ziemi, tak te w nim i przeze jedna gowa Kocioa aby czonki jego nie rozeszy opiek tej jednej gowy ale by pod powag i

,

i

jednej prawdziwej wierze

Wida braci w

to z

sów Paskich

,

i

w

jednym

Boym

któremi nakaza

w.

pa

owieczki. Wskutek i wszechwadzy najwitszy Koció, przez samego Pana za porednictwem w. Piotra zaoony, wzniós si w swem znaczeniu nad wszystkie inne, aby co przeze

Piotrowi tej

wierze utwierdza

udzielonej sobie

bdzie postanowione,

dla wszystkich

miao moc obowizujc.

ROZDZIA

396

VI.

—

PRZEGRANA.

Tego trzymay si wszystkie kocioy chrzecijaskie,

cho w

kolwiek,

najodleglejszych stronach

bya

gdzie-

ich siedziba,

kocioa czerpic swoj godno i wszelkie rzeczach suby Boej wskazówki. Rzymski koció jest w wszystkich macierz, gow wszystkich czonków on je poz

rzymskiego

;

ucza, on nimi rzdzi, on im opieki swojej jest

uycza. Zbrodni

skazi si odstpstwem lub nieposuszestwem wzgldem

rzymskiego kocioa."

za wyobraenia nad caym wiatem

Takie stolskiej

Bo

czcz teory.

wszechwadzy

o

caym Kocioem

i

Innocenty istotnie

wszystkie sprawy

w

wouje trybuna,

gdzie tylko o jakich

nie

apo-

byy

we wszystko wglda,

wiecie chrzecijaskim przed swój pozatargach

wyrokiem swoim

o wojnie jakiej posyszy,

przywróci. Nie darmo przecie mówi,

powiedzialno

stolicy

za dusze

e

„na nim

zarówno jak

królów,

i

sporach,

i

stara

si pokój

ciy

od-

wszystkich

wic jeli gdzie wojna wybuchnie, Innocenty usiuje j zaegna swoim sdem rozjemczym, „jako namiestnik Tego, który nienawidzi niezgody, eby wród walki dusze wiernych nie byy naraone na zgub." „Bo przecie Koció jest wszelkiego ycia celem i kocem, ródem pocztkiem a kada walka odciga wiernych od uczestnictwa w askach duchownych wród niej ustaje chwaa Paska, wiernych,"

i

,

,

suba Boa

gro

przeszkód doznaje

i

rozliczne

niebezpieczestwa

wszelkiemu yciu duchownemu."

O centy,

ile

eby

wic

bardziej

wszelkie

jego trybuna,

eby

jeszcze

domaga si

tego Inno-

sprawy kocielne przychodziy przed

najodleglejsze nawet kraje, jak to

sia jego teorya, zwizane

byy

ze stolic apostolsk

go-

wzem

bezwzgldnego posuszestwa i przez t ulego dla wspólnej gowy z caym wiatem chrzecijaskim czyy si w jeden Koció powszechny. Bez jego wiadomoci i zezwolenia

w caym

wiecie chrzecijaskim nic waniejszego

wach kocielnych sta si

e

nic nie

byo

nie

tak wielkiego,

mogo.

I

eby si

w

spra-

susznie powiedziano,

pod jego rozpoznanie

INNOCENTY nie

miao ugi,

uwagi

i

nic tak

maego, eby mu Innocenty

by powici.

pieczoowitoci nie

opieray si

stolic apostolsk

o

a

,

w^

swojej

Wszystkie sprawy

rzeczaci wiary

i

dy-

wtpliwociami, od bahych

scypliny kocielnej z wszelkiemi

drobiazgów

397

III.

do najwaniejszych kwestyj, wszyscy biskupi

udawali si do niego

prob

z

nauk

o

wyrok.

i

Od

jego to

czasów ronie archiwum kancelaryi papieskiej do olbrzymich rozmiarów, bo codzie wychodzio

na zapytania, zewszd

tumem

mnóstwo odpowiedzi

z niej

przybywajce, mnóstwo wy-

rozporzdze na wszystkie wiata strony. Przy tak rozgazionych czynnociach nie mogo si obej bez podziau pracy, do rónych te spraw wyznaczeni byli ale olbrzymia bezprzykadna pracowito osobni referenci wielkiego papiea kadej waniejszej przynajmniej tykaa roków, rozkazów

i

,

sprawy,

,

wszystko ostatecznie opierao si o niego, on sam,

korzystajc zmateryau, przez referentów zbadanego, zastrze-

ga

sobie o wszystkiem

uwagi godnego

z

obcej

nie przyszo, to on

si

czynienia dzie

albo

i

stanowcz decyzy. Jeli zreszt co inicyatywy przed trybuna papieski

na takie sprawy, bez niczyjego przy-

wpywa

swojemi rozporzdzeniami, bo w^sz-

kardynaów wysya

,

albo

z

poród episkopatu

krajowego wybiera sobie staych legatów, którzy

mu

o ka-

dej waniejszej sprawie wiadomoci posyali. Tak, nie opuszczajc Rzymu, wiedzia o wszystkiem, co si w najodleglejszych zaktkach wiata chrzecijaskiego dziao, i tak wglda czynnie we wszystko, jak gdyby równoczenie by we wszystkich krajach, w kadej niemal dyecezyi. Papie, tak pojmujcy swoje zadanie i stanowisko, nie móg by obojtnym na stosunki najdalszej na Wscliodzie europejskim czaty katolicyzmu, tyfikatu

usta musiay

biskupi polscy nie mogli

te

i

czasy,

si

do

jeli kiedy, to za jego pon-

kiedy

to,

nadziwi,

jak przed laty,

e

z

Rzymu

do-

magano si od nich przysigi posuszestwa dla apostolskiej stolicy.

Co prawda Innocenty znalaz

ju w^ niektórych usiowa bez

skupach polskich powolne organa swych

i

bi

ich

ROZDZIA

398

VI.

—

PEZEGRANA.

byby bez wtpienia zdoa planów swoici w tym wzgldzie tak pomylnym skutkiem uwieczy to pewna jednak e aden z papiey przed nim nie opiekowa si z tak pieczoowitoci sprawami polskiego Kocioa jak poparcia nie

;

,

,

Ju w

Innocenty III od samego pocztku swyci rzdów.

pier-

wszych latach swego pontyfikatu zajmuje si gorliwie spra-

mao kto w odwoywa si

wami, na które dawniej pewnie

Polsce zwraca

uwag

do stolicy apo-

nikt z niemi

a

,

nie

Arcybiskup gnienieski np. prosi papiea

stolskiej.

o roz-

strzygnicie wtpliwoci kanonicznej, czy wolno udzieli dy-

niewiadomo oeni si z osob krewn swej pierwszej ony Innocenty skoro ci maonkowie ju trzy lata yj ze

spensy wdowcowi, który przez

w

szóstym stopniu

go poucza

sob

e

,

dzieci

i

si

ciw przepisom nie

ma

czasy,

,

;

przyczyn uchybienia

doczekali, skoro

bya niewiadomo,

wolno im udzieli dyspensy

ni

przed laty siedmdziesiciu

Innocentego tego

prze-

a innych zreszt przeszkód

samego imienia

,

^^). ,

Zna

,

e

to inne

kiedy to poprzednik

po kilkakroó odzywajc

si do polskich biskupów w najywotniejszych sprawach krajowego Kocioa, nie otrzyma od nich adnej odpowiedzi. sprawa reformy kocielnych stosunNie dziw wic, ków w gnienieskiej archidyecezyi ywo obchodzi musiaa Innocentego. Jak bowiem wyniesienie powagi Kocioa nad

e

wszystko,

em

co ziemskie

i

doczesne,

programu wielkiego papiea

o to,

tego,

by grono sug boych stao

kapaskiego

charakteru.

byo pierwszym artykute tem usilniej dba

tak

,

si godnem swego

wi-

Z nieubagan surowoci

karci wszelkie naduycia, o których go tylko wie dosza, czy to gdzie wskutek rozprzenia karnoci zagniedziy si jakie niedostatki

w

stosunkach kocielnych dawno zreformo-

te tam, gdzie, jak w Polsce, zasady nie zdoay si byy jeszcze zakorzeni.

wanych dyecezyj, czy gregoryaskich Szczególnie celibatu.

idei

baczn zwraca uwag na cise

„Kady maonek," mówi,

„musi

przestrzeganie

dba

si onie swojej podoba; podzielony na dwoje,

o to,

by

nie jest pa-

INNOCENTY

399

HI.

kapan by powinien, i nie moe Temu powici si wycznie, u kogo jest w subie." Bezwzgldnego wytpienia maestw ksiych domaga si zatem

nem samego

od polskici biskupów,

stanowczo

w

ogóle

je

ju

jak nim

siebie,

otrzymali

cioach

,

godzi si

,

popowiczów nie dozwala

wice

kapaskici, a jeeli którzy zabrania surowo umieszcza icli przy ko-

dopuszcza do ,

w których eby syn

maj prebendy, „gdy nie usugiwa bezwstydnemu ojcu

ojcowie ich

nieprawy

przy otarzu, na którym Syn Jednorodzony Ojcu Przedwie-

cznemu ofiar"

dla

zbawienia rodzaju

skada

ludzkiego

z

Domagajc si

da Innocenty

jednak reformy, gdzie

w myl

zarazem

jej

byo

potrzeba,

hierarchicznych idei, przez

Grzegorza YII zaszczepionych, zupenej wolnoci dla

w

siebie

3^).

stosunku do wszelkich

naley,"

mówi,

„czy to

potg wieckich. „Co

s

do

Kocioa Kocioa

osoby stanu duchownego,

czyli

majtek Kocioa, jego prawa i ustawy, do tego wszystkiego niczyja wadza wiecka, jakakolwiekby bya jej powaga, nie ma sobie adnych praw roci. Nikomu z mocarzy wiata nie wolno narzuca któremukolwiek kocioowi biskupa lub jak osob duchown, prawo elekcyi biskupiej, kapituom przysugujce nie ma by w niczem ograniczone. adnej ,

potdze wieckiej

przeszkadza kanoni-

nie jest dozwolone

cznej elekcyi lub jakikolwiek nacisk na

ni wywiera,

albo,

gdy wybór dokona si bezprawnie pod naciskiem wieckiego

wpywu, upiera si Królom

skupiej."

miesza si

w

rzdzenia na sankcyi

mia eby

i

przy utrzymaniu elekta na stolicy bi-

ksitom

do tego stopnia nie dozwala

sprawy duchowne,

e

adne nawet

korzy Kocioa, aden

papieskiej

znaczenia.

i

potwierdzenia

Z tem

wiksz

akt

ich rozpo-

szczodroci bez

stolicy apostolskiej nie

zatem stanowczoci

da,

w ich wpywu wadzy

wszystkie posiadoci kocielne, wraz z osiadymi

obrbie ludmi, wyjte

byy

wieckiej,

ciary wzgldem

a wszelkie

wociom kocielnym

z

pod wszelkiego

dolegajce,

uwaa

ksicego, proste wito-

skarbu za

KOZDZIA

400

ksita

kocieln

PRZEGRANA.

„Wiksz," byy sowa

kradztwo.

duszy

—

VI.

,

nili

,

w Koció w którzy

„ponosz szkod na

jego,

sposób

ten

dobrach

wasno

nastaj na

doczesnych

uszczerbku

Od biskupów domaga si przysigi, e praw swobód swoich kocioów broni niezomnie. Zupena wolno Kocioa bya dla najwyszym ideaem, w jej obronie gotów by wszystko powici, na tem polu do adnych nie doznaje."

i

bd i

by

zdolny ustpstw.

Na tem za

polu

,

kocielnych stosunków, do zrobienia.

w

zarówno jak

reformy

dziedzinie

w Polsce pozostawao wpywowe stanowisko zajnich w znacznej czci losy

wiele jeszcze

Potne bowiem

mowali wprawdzie biskupi

i

od

,

byo tylko jednym z rozlicznych tryumfów manowadztwa w którego szeregach biskupi stanowili najprzedniejsz warstw Koció adnej std nie mia

kraju zaleay, ale to

,

,

korzyci. nie

by

Przed takim jednak

Getk

charakter

w

tej

ich

gównym

czynnikiem, lecz stanowisko spoeczne

teryalna,

w

ich

rku

i

przewadze

potga ma-

skupiona. Zawsze jeszcze o obsadzeniu

biskupich stanowia

stolic

ksita,

lub Janikiem dreli

kocielny

wycznie wola

ksica

co naj-

,

wicej, jak we wszystkiem ograniczona wpywem monowadczych ywioów elekcya kapitu bya jeszcze w Polsce nieznanem hasem. Na majtku za kocielnym ciyy stare ,

:

prawa

ksice caem

czasów,

wnemu

swojem brzemieniem, jak za dawnych

ludno posiadoci duchownych speniaa wszystkie swoje obowizki

ksicego w

daninach, posugach

wzgldem grodu i

i

po da-

skarbu

robociznach, nawet ru-

pomimo uchwa czyckich uroczystego ich zatwierdzenia, zabierali prawem spohów i ksicy podskarbiowie. Uchway czyckie miay tylko zanadpobiedz niektórym najdotkliwszym objawom ucisku uyciom, i one wreszcie w praktyce nie wielkiego doznaway chomoci zmarych biskupów,

i

poszanowania.

w episkopacie wpywem hierarchicznych dnoci,

Przeciw temu wszystkiemu obudzia si polskim silna reakcya, pod

PROGRAM EPISKOPATU.

401

W

Rzymie majcych ródo i gówne siedlisko, skrystalizowa si jasny, stanowczy program, którego niemiae pocztki zarysoway si sztandar

wieckiej

doci

ju

podczas zjazdu czyckiego. Wywieszono

Kocioa

usamowolnienia ,

ustroju, to

i

exemcyi dla posia-

i

byo

kocielnych. Co na Zachodzie

kiem feudalnego

wpywu wadzy

pod

z

wolnoci elekcyi biskupiej

w Polsce

naturalnym wyni-

zamierzy sobie Ko-

ció

przebojem wywalczy. Wszelkie dobra kocielne

zaj

stanowisko

miay

odrbnych terytoryów, biskupom tylko, opatom lub innym osobom duchownym ulegajcych od ksicia wymagano zrzeczenia si wszelkich praw wadzy rzdowej, ;

sdownictwa, danin skarbowych

ludno

nych;

tych posiadoci,

robocizn

,

i

sowa

najrozleglejszem tego

miay w

publicz-

wycznie na usugi panów

duchownych oddana, miaa si dosta pod

w

posug ich

jurysdykcy

w ich rce przej prawa ksice.

znaczeniu,

tych terytoryach wszelkie

Gównym

rzecznikiem tego programu sta si ten, któremu dane byo przywodzi w owym czasie polskiemu Kocioowi, jego metropolita, Henryk Kietlicz, arcybiskup gnienieski. By to zapewne syn tego gonego niegdy poplecznika Mieszkowego

mierzowi.

Imi

przywódcy rokoszu przeciw Kazi-

,

tylko to

samo odziedziczy

bo lepsz od niego wybrawszy sobie

w

tu syn po ojcu,

czstk

pierwszego

i

Kociele polskim dobiwszy si stanowiska, innej zupenie

idei

przez

by

cae ycie

szermierzem.

Od pierwszych

swego pontyfikatu, równie jak Peka, opar si

lat

silnie o sto-

lic apostolsk, gdy jednak biskup krakowski, starszy wie-

kiem

i

przekonaniami,

zanadto

by

jeszcze

tradycy

z

da-

wnymi czasami zwizany, by w dziedzinie polityki kocielnej postpowaniem swojem now er rozpocz, arcybiskup z zasad swych i z urzdu do tego by powoany. Bo jeli kady z

w swojej w kadym

biskupów nowego typu

rozlege wprawdzie, ale

zakrelone pole dziaania,

Kocioem, nad

tylko

dyecezyi

mia

razie jej granicami

metropolita

nad

caym

do cile

polskim

wszystkiemi dyecezyami swych sufraganów

Smolka. Mieszko Stary

i

jegf

-wiek.

26

BOZDZIA

402

rozcijgn uiusia

wadzy

swojej

zwierzchniczej

—

VI.

opiek,

i

wszdzie

stara si usilnie

formy, wyplenienie wszelkich

te o aden

PEZEaHANA.

naduy

i

jego poprzedników

e

dziw wic,

niedostatków.

wyraz jaskrawy,

e

jak

mia wynie,

i

wyszo

Dba

pewnie Nie

stolicy.

oznakach stara si

otacza si przepychem,

wszystkich innych biskupów

,

na gnienieskiej

w zewntrznych

i

mocy swej

zaszczepienie re-

o

utrzymanie swej powagi metropolitalnej z

z

da

jej

który go nad

kadym kroku odkd przez pa-

na

swoj dawa im uczu, zwaszcza piea staym legatem w Polsce mianowany, by wobec nich reprezentantem stolicy apostolskiej. Czste zatem odzyway si skargi na pych arcybiskupa, alono si, e gdy w wiodwiedza, zytacyach swoich podwadne sobie dyecezye

wjeda w albo

i

pocztem ogromnego dworu,

wicej koni, pobyt swój

wleka, i

ich granice z

dla

naraa

w

nich

caego duchowiestwa

je na koszta olbrzymie.

takich przybdzie do katedralnego

wia równie

z

w

sto

bez potrzeby prze-

cik

staje

si plag

za w objadkach kocioa, kae sobie sta-

Skoro

niesychanym kosztem wspaniay tron na podczas i nawet przy mszy witej,

wielkiem podwyszeniu,

spoywania krwi i ciaa Paskiego, „ku ogólnemu zgorszeniu caego ludu" podaje nogi do ucaowania usugujcym kapanom. Objadki takie nietylko z powodu kosztów i „nieznonej pychy" arcybiskupa dokuczay srodze duchowiestwu polskich dyecezyj, bo gdzie tylko Henryk przyby, tam

wglda

z

jak

cielne

i

karci surowo

najwiksz cisoci w wszelkie stosunki kokade wykroczenie przeciw wymogom reformy, e za do karcenia nie mao byo sposobnoci, o tem pomniki wspóczesne dowodnie wiadcz. Nie do mu nawet byo tych wizytacyj które w kadym razie tylko od czasu do czasu móg odbywa, gdzie wic nie móg si spu,

ci na sufragana, tam wybiera sobie z poród kanoników, nowemi ideami przejtych, kilku staych donosicieli, a ci dostarczali mu wiadomoci o stanie dyecezyi, nieraz prze-

DWA ciw

wasnemu

dectwo

biskupowi

i

403

OBOZY.

kolegom swoim skadajc wia-

^3),

Jak

bowiem zwykle bywa

to

omu, cay Koció

w

czasach takiego prze-

si na dwa obozy, i na wszystkich godnociach, od najwyszych do najniszych, za-

w

dzieli

zwolennicy reformy

siadali gorliwi

lub

polski

te ksia

i

i

dawnego

biskupi

hierarchicznych kroju.

dnoci,

Rzecz jasna,

e

przewaa, wedug panowa w nich u góry,

rozmaitych dyecezyach ten lub ów typ

tego,

prd

jaki

od pewnego czasu

bya

na stolicach biskupich. "W krakowskiej np. dyecezyi, to bez

wtpienia zasuga Peki, reforma zapucia

cho

korzenie,

i

brako

tu nie

bya

silne

dawnej daty, jak ka-

ludzi

nonik a póniej kantor Trojan, lub chodnych, wahajcych si

midzy dwoma sw^ego

kierunkami, jak dziekan

utrzyma si

jeszcze

w

Wisaw. Wprawdzie

kapitule taki Trojan, który do

dugiego ywota (umar bowiem jako

dopiero

w

1269) nie

r.

tomstwa pci obojej",

e

dla tego,

munach pewna,

mdo

pilny

i

gorliwy"

;

jednak

to

Peki musiaa kapitua krakowska reorganizacyi. Bo nie ma w niej ani ladu

za pontyfikatu

uledz zasadniczej tego monopolu

cha w

to

stuletni starzec

wyrzek si „pociechy z licznego poa utrzyma si moe wanie tylko ze wszech miar agodny, w ja-

modlitwach

i

e

„by

koca

ksiych

rodów,

o

innych katedrach, niejeden

których z

tak

gono

sy-

niepoprawnych musia

bez wtpienia postrada prebend, i kto wie, czy ów natok rónojzycznych cudzoziemskich imion, tych Raulów, Baldwinów, Gerardów, Hozowoaldów, Gowinów, których wówczas

w

gronie kanoników krakowskich spotykamy, nie jest

wanie

dowodem wieego napywu obcych, skonnych do reformy

ywioów w

miejscu wypartych krajowców starej daty. Takie

odwieanie kapitu przybytkami

cz konieczn w

mogo by rzegdy wród kra-

z zagranicy

owej przejciowej epoce,

jowego duchowiestwa powolnym bardzo krokiem rozszerzay

si nowe

idee.

hierarchicznego

Nie brak

byo wprawdzie

gorliwych zelantów

programu midzy Polakami, nawet 26*

wród

EOZDZIA

404

potomków najznakomitszych

kadem

jest

PRZEGRANA.

VI.

powany

póniej biskup krakowski,

pana, gorliwy zwolennik

idei

na jednych tam

skich,

Prandota i

i

Wojsaw

licy biskupiej. z

nim

w sawnych

wspólnie dosugiwali si

Wojsawa Getko

by

kanonikiem krakow-

siedzia

w Pocku

na

podobno najwicej kopotów

mia

do wyczy

powodu mazurskiego uporu, którym si biskup pocki

w

kanonicy odznaczali 3^). I

gnienieskiej metropolii, na poznaskiej dzoziemskiego imienia,

który

si jawnie

te

jego

stolicy

ze

zasiada biskup

mona

wnosi

cu-

z

najkrnbrniej

wszystkich

obstawa przy starym porzdku

opiera si arcybiskupowi,

czy

i

najbliszem wreszcie ssiedztwie

Arnold, nawet podobno nie Polak, jak

i

by

arcybiskup

w ogóle najtrudniej byo dyecezy pock nagi maga reformy kocielnej, czy to dla jej odlegoci,

rzeczy

sto-

Ale innym zgoa od Iwona czowiekiem

to

IX

ask ksicych

i

z

przej

szkoach pary-

dworze Krzywoustego

na

laty

wnuk Prandoty

znaczenia, teraz

typ surowych zasad ka-

póniejszym papieem Grzegorzem

awach 3^). Przed

skim a prawnuk Getko;

z

dopiero kanonik,

Innocentego, któremi si

podczas studyów teologicznych

zasiadajc

wybitnym przy-

rodzin, jak tego

wnuk Prandoty Iwo, wówczas

z

nieprzyjaciómi swego zwierzch-

e ksia biskupi starej daty, ju przez sam opozycy wzgldem arcybiskupa, majc ródo swoje w kwestyach reformy kocielnej, zajmowali nika ^^^j. Rzecz bowiem jasna,

i

wicej odporne stanowisko wobec jego

równie mniej

lub

hierarchicznych

dnoci

i

politycznego programu. I dla nich

wprawdzie exemcye rokoway wiele korzyci,

byo nie

dotychczas,

i

bez exemcyi opywali

w

ale dobrze

dostatki,

zachciewao im si „wolnoci Kocioa", a za

ksicej

,

zagroonej programem Henryka

,

to

mieli

im

wic

u wadzy silne

po-

parcie. I

ksita

polscy

jednak

dzielili

Najbardziej do programu arcybiskupa

synowie Kazimierza Sprawiedliwego, rzeczach wychowanie pod okiem

si

na

dwa obozy.

skaniali si obydwaj

którym

w

kocielnych

Peki stay kierunek wy-

WALKA KOCIELNA.

tkno.

Ksita lscy

405

nie zajli od razu

wobec

wybitnego stanowiska, nawet Henryk Brodaty, syn

Bolesawa Wysokiego, cho póniej rarchicznemi

dnociami

tyle

sprawy

tej i

nastpca

walk stacza

z hie-

biskupów wrocawskich, zrazu, jak

gdyby nie ocenia naleycie grocego niebezpieczestwa, okazywa si wcale przychylnym dla arcybiskupa ^7). Tylko

sam monarcha,

Wadysaw

nowym dnociom. Nie mogo te

by

Laskonogi, odwanie stawi czoo

inaczej,

jeli epigon Mieszka Sta-

powzitem postanowieniu, eby jak zasta przy objciu rzdów, nic nie uroni. Bo to pojmowa dobrze, i program arcybiskupa grób kopa dla niej. Exemcye bowiem w takiej rozcigoci, jak ich si domagano, wyjyby poow obszaru ziem polskich z pod wadzy ksicej i utworzyyby pastwo w pastwie, tern wiksz si wyposaone, e oparte o porego z

obstawa przy

wadzy ksicej,

tg

raz

takiej,

atwo byo

stolicy apostolskiej.

zreszt przewidzie,

e

wieccy magnaci poszliby rycho za przykadem panów duchownych, domagajc si tych samych przywilejów dla

i

swoich posiadoci,

magnatów,

z

a

tak

ich ssiada

wreszcie dotychczas

ksi i

rodkiem

nowadczych ywioów byo

zeszedby na pierwszego

towarzysza. dla

zrównowaenia potgi moprawo mianowania

dla ksicia

biskupów, jak o tem poucza stosunek Sprawiedliwego. tyce wewntrznej i

A wic nie

Peki do Kazimierza

chcia si

dwigni w trudnej politake pozby Laskonogi

równ

opiera si stanowczoci.

wolnej elekcyi kapitu

W

Najdzielniejszym

tej

z

silnej

póniejszych latach, kiedy poznaska kapitua

odbywaa

dokonanym wyborze spotka go dlatego tylko zarzut niewanoci, e podówczas przebywa w Poznaniu Wadysaw, „przeladowca i nieprzyjaciel wolnoci Kocioa," Nowo obrany za biskup czem prdzej popieszy

raz akt elekcyi, po

si z schowaniem piercienia i pastorau, eby ich ksi porwa, i „jak to zwyk by czyni", nie odda komu nemu, kogoby chcia biskupem zamianowa 3*).

nie in-

EOZDZIA

406

PEZEGKANA.

mogo si nawet marzy kapituom

Dawniej jednak nie o elekcyi biskupiej

—

VI.

pod rzfjdami Laskonogiego.

W niczem nie

cicia ustpi: gdy biskup jaki umar, nie wiadomo który, mimo starem prawem spoliów zagarn cay jego dobytek i

surowych upomnie arcybiskupa nie

myla wyda

zabranych

byo rzecz

nieuniknion,

pierwsza

rzeczy.

w

Grone

starcie

Polsce walka kocielna szybkim zbliaa si krokiem.

byo tem wicej

zatargów

biskupiej dyecezyi

e

pola,

waciwy

w

znajdowa si

obszar

granicach dziedzicznej,

wielkopolskiej prowincyi krakowskiego monarchy. Kiedy

ksi,

guchy na dania Henryka,

nadawa posiadociom kocielnym, dawnemu w

wic

nietylko exemcyi nie

ale

w

stosunku do nich

ksicego skarbu grodu, gnienieskiej wedug wasnego

przestrzega cile wszelkich praw kiedy po

Do

arcy-

kapitale

i

uznania rozdawa prebendy a na opór arcybiskupa sekwestrem

skarbca katedralnego odpowiedzia,

wybucha

walka, przyszo

gwatu i przemocy-^ ksi nie cofn si adnymi rodkami arliwszych zwolenników Henryka z grona kapituy powtrca do wizienia 3^). Napróno zagrozi mu arcybiskup kltw, Wadysaw we wszystkich kocioach katedralnych caej Polski kaza obwieci, e apedo rónych aktów

przed

i

luje do

papiea; poradzi

mu

to

sn

jego sprzymierzeniec,

wiadomy ustaw kocielnych, biskup poznaski^"). Arcybiskup wykona grob, rzuci kltw na ksicia zmuszony uchodzi z kraju, pospieszy do Rzymu; ksi nie dba wiele i

o

kltw,

wa

bo sam biskup poznaski nie

mszy

By kocielnej ich echo

w. w

waha si

celebro-

jego obecnoci ^i).

jednak czas, w którym jeszcze gromy kltwy miay niespoyt si, jako dononie rozlego si

to

w

caej Polsce, zwaszcza

w

Krakowie.

Tam

biskup

Peka, oddawna synowi Mieszkowemu nieprzychylny, czeka tylko stosownej chwili,

eby

j

Sprawiedliwego wyzyska. Teraz

na

za

korzy i

z

krwi Kazimierza

urzdu, jako biskup

obowizany do posuszestwa wzgldem swego zwierzchnika, z uczu osobistych powoany by do tego, eby tron wy-

i

407

UPADEK LASKONOGIEGO.

kltego ksicia obali. Pod wraeniem kltwy atwo byo

nakoni

do Sandomierza, stolicy

wysano

do tego krakowskich magnatów, i

znów Leszek Biay zasiad na ojcowskiej

*'^).

w

Tak upad epigon Mieszka Starego

ksicych

,

a

z

nim

domierskiej

runa monarsza wadza krakowskiego by ju w ziemi krakowskiej sani

prostym ksiciem

dzielnicowym

tak jak brat

,

lsku,

jego Konrad na Mazowszu, Henryk Brodaty na

w

od dzieraw

stryjowskich

dawnego tytuu dux

cho

,

cznik

stwa, szybkim krokiem

W akcy

i

zbliay si

pominano sobie sowa ewangelii,

w kaway

aktach urzdowych po

sze

na

w

czasy,

e

dzielnic rozbita

stolskiej

^^).

rozdzielone"

których przy-

i

na

^^).

zna byo ;

odda si w opiek

Wkrótce obok niego

pa-

„zniszczenie spadnie

pierwszych krokach Leszka Biaego

ksit, skaniajcych si

uywa

wyraz jednolitoci

przeciw polityce, kocielnej Laskonogiego

na tron krakowski wstpi,

niebawem

niekiedy jeszcze

Poloniae. Polska

postradaa dotychczasowy

wszelkie królestwo

w

nawet

Mie-

wnuk

Pierwszy Le-

dzielnicy.

kaliskiej

ksiciem krakowskim

prostu

Wielkopolsce, a

Wadysaw Odonicz, w oddzielonej

zacz si nazywa

szek

w

ziemi opolskiej, Laskonogi

Mieszka Starego,

praw

obronie

Leszek bowiem

tronu.

szko

poselstwo

Konrada

re-

skoro tylko stolicy apo-

stan w

rzdzie

do programu arcybiskupa, najgor-

wioda go ju do tego opozycya przeciw stryjowi, z którym by w cigych zatargach. I niedugo przyszo Kocioowi czeka na teoretyczne przyliwszy ze wszystkich Odonicz

najmniej

przyznanie

;

danych

upadku Laskonogiego Leszek

,

w

,

Konrad

i

cztery

Odonicz

take syn Mieszka Pltonogiego Kazimierz,

nich

nie

swobód

by odziedziczy po ojcu ksistwo w którym zaprzysigli arcybiskupowi

,

lata

a prócz

który

wa-

opolskie, wydali przy-

wilej,

i

jego sufraga-

W

nom przestrzega wszelkich wolnoci Kocioa •*^). nikach jeszcze zamykay si te przyrzeczenia, i by bardzo,

po

e

sami

ci

ksita

nawet

nie

ogól-

moe

zdawali sobie jasno

ROZDZIA

408

sprawy

tego przywileju

po kilkakro

,

gram arcybiskupa i

nieraz jeszcze

w

PttZEGEANA.

e

zdoa

nie

krok

by

si od

urzeczywistni

i

dnoci,

a

idea wolnej epi-

gorliwymi szermie-

nastpcy Henryków, Pe-

Arnoldów zdobyli Kocioowi

w

caej

którego ich poprzednicy

stanowisko,

to

za

pierwszy

zwycistwo, kadry

wypeniy si samymi

rzami hierarchicznych

ju

razu,

ksit

póniejszych latach papiee gromi

elekcyi biskupów odniosa stanowcze

ków, Getków

wydaniem

z

potwierdzanego, pro-

przez to dokonany, tymczasem

skopatu polskiego

cigoci

jeszcze

z kolei

pogwacenie swobód kocielnych. Ale

polskicli za

wany

—

To pewna,

ich treci.

z

VI"

roz-

albo

nie

A w lad za tem, wieccy panowie o to samo koata poczli, i gmach starej wadzy ksicej, programem Henrykowym zachwiany, niepowrotnie rozsypa si w gruzy. okietka ^znieKrólewskie za rzdy, na jego ruinach podstawach. musiay oprze si innych zupenie sione, na ju mogli albo nie chcieli jeszcze wywalcza.

jak

mona byo

przewidzie

,

rk

e

byoby to moe lepiej dla Polski, Trudno zaprzeczy, gdyby wicej tradycyi siy rzdowej dostao si byo w spucinie po starem prawie ksicem póniejszej wadzy króTo jednak pewna, e system dawnych praw ksicych musia run dla swobodniejszego rozwoju narodu lewskiej.

w

dziedzinie spoecznych stosunków, a kto wszystkich si ku jego utrzymaniu dobywa, czy to by Mieszko, czy jego epigon ten straconego ju broni stanowiska. Z upadkiem ,

dawnego systemu nastay, co prawda stroju, które

wa, znika

kady

naród

w

czasy smutnego roz-

,

epoce przejciowi musi przeby-

zupenie powaga Polski wobec potg ociennych,

granice jej bezkarnie

szarpali

ssiedzi

,

i

pokojowy najazd obczyzny zagarn jedn dzielnic Piastowskiej ziemi.

zwycistwa hierarchicznych runkiem wspóczesnej

cznoci

z

Rzymem,

Ale za

co najsmutniejsza, z

to dzieje Polski,

dnoci Kocioa

historyi

popyny

najpikniejszych

wskutek

zespolone

z kie-

caego chrzecijastwa

cis

tern

samem korytem,

w

któ-

rem posuwa si naprzód ogólny tok dziejów Zachodu euro-

UPADEK LASKONOGIEGO. pejskiego, a zarazem

stosunków tów, które

w

ich

wntrzu szybkim krokiem torowa

niezaprzeczony postp

nie, nie obeszo si bez obcych naleciaoci przeksztacenia na

cie

nie brak

tna

do

do

409

w rozwoju spoecznych narodu. Jakkolwiek za w rozwizaniu postulata epoka po minionym okresie obja w spuci-

drog

sobie

'

mod

trudnych do

narodowego pierwiastku

byo warunków ku

ostatniego

,

,

ich przeistoczeniu

to prze,

a po-

potomka Kazimierza Sprawiedliwego,

Wielkiego spadkobiercy jego imienia, zbudowaa znów

wietn przyszo

zjednoczonej Polsce.

DODATKI.

Dodatek

o

I.

stosunkach, spoecznych..

Obraz stosunków spoecznych, skrelony w II. rozdziel, uzasadnilimy w przewanej czci szczegóowo w przypiskach przy kadym ustpie z osobna. Jeden tylko punkt wymaga tutaj obszerniejszego uzasadnienia, gdy obfitszy cokolwiek mawypada, nie pomieciby terya dowodowy, którego do si w szczupych ramach zwykej przypiski. Chodzi tu o klas spoeczn dziedziców drobnego gruntu nad któr zastanowi

uy

,

si wypada

obszerniej.

Mówic o innych klasach spoecznych, o ludnoci nieswolub te o wadykach i mabodnej i rónych jej odcieniach gnatach^ moglimy poprzesta na przytoczeniu gównych wiadectw, na których si opiera obraz spoecznych stosunków, w texcie skrelony. Tutaj rzecz nie jest tak prosta. Klasa spoeczna której ten exkurs jest powicony, nie odgrywaa tak wybitnej roli, jak wysze od niej warstwy, ani te nie bya, jak ,

,

znów ludno nieswobodna, przedmiotem wasnoci przedniejszych warstw spoeczestwa, i dla tego nierównie mniej znajdujemy o niej wskazówek w ródach, nili o chopach albo

te

o

magnatach;

i

to

zreszt jest

wan

przyczyn nasze zaczynaj mnoy si

nie mniej

bez

wtpienia

w

cznoci moemy

,

e

obficiej,

fazie szybkiego to sobie

w

maomównoci róde w którym pomniki klasa ta znajduje si ju

tej

czasie,

upadku.

wytóraaczy,

T

te

tylko okoli-

e w ostatnich

czasach

pojawiy si zdania, zaprzeczajce wprost istnienia takiej klasy w pierwotnym ustroju spoecznym naszego narodu. Gdyby nie to, nie uwaalibymy moe za potrzebne rozwodzi si szerzej nad tym przedmiotem i traktowalibymy go prawdopodobnie w ten sam sposób, jak i inne punkta II. rozdziau; tak je-

DODATEK

414 dnak sdzimy,

e

I.

zapatrywanie nasze

wymaga

obszerniejszego

uzasadnienia.

Mówimy Polski

w

tu o zarysie",

gonej ksice Bobrzyskiego która

p.

t.

„Dzieje

wanie ju w

drugiem ukazuje si wydaniu. §. 15 (w 1. wydaniu §. 14) pod tytuem-: „Urzdzenie pierwotnego pastwa polskiego" (za czasów Bolesawa Chrobrego) czytamy „Cae pastwo byo wic niejako jedn wielk wsi, a caa ludno bya ludnoci wieniacz. Los jej by cikim. Przeciona wojskow i rozlicznemi daninami i powinnociami, nie miaa adnej wasnoci gruntowej, niepewna jutra czekaa, gdzie kadej chwili rozkaz przerzuci, ale niepodlegaa nikomu, tylko ksiciu i jego urzdnikom, i adnych innych panów nad sob nie miaa. Rozdajc grunta uprawne kocioowi i panom, przenosili z nich panujcy ludno wieniacz na inne swe posiadoci i)". „Odrbne nieco stanowisko zajmowao duchowiestwo, szlachta i niewolnicy. O duchowiestwie mówilimy ju wyej.

W

sub

j

ksicy

moe kilkadziesit rodzin. prastarych czasów, byli to bowiem potomkowie tych ksit, którzy niegdy przed powstaniem Polski panowali nad pojedynczymi ludami. Podbój tych wszystkich ludów, dokonany przez Piastów, zama ich znaczenie, pozbawi wadzy, oni sami nienawidzc ksit Piastowskich odsuwali si od ich dworu i od ycia politycznego, a otoczeni zawsze pewnem poszanowaniem ludu okolicznego, dumni ze swego pochodzenia, zamykali si po swoich dworach i posiadociach, jakie im pozostawiono. Posiadoci te czyli folwarki stanowiy ich wasno, jeli nie od wszystkich 2) to przynajmniej od Szlachty

Pocztek

byo jej

niewiele, kilkanacie,

siga

,

O Z zapatrywaniem tem, tak ogólnie wypowiedzianem w aden sposób zgodzi si nie moemy. Sprzeciwia si ono zasadniczemu pogldowi naszemu na spoeczne stosunki Piastowskich czasów, pogldowi rozwinitemu i uzasadnionemu w II. rozdziel, a opartemu na ekonomicznej przedewszystkiem podstawie. Jako nieustannie w obrazie spoecznych stosunków kadlimy na to nacisk, ziemia bez ludnoci chopskiej, na niej osiadej, nie miaa wówczas adnej prawie ekonomicznej wartoci. Zapatrywanie to Bobrzyskiego osta si nie moe wobec mnóstwa przykadów daro\\izny ziemi z chopami lub te samych tylko chopów. Wyjtkowo mogy si zdarza wypadki, które Bobrzyski do oznaczenia ogólnej zasady wynosi; w wieku XIII nawet byy takie rugowania (eliminacye) chopów bardzo pospolite, wówczas jednak miay inne zupenie znaczenie, gdy rugowa swoich chopów z darowanej woci, eby obdarzony móg na niej osadzi kolonistów na prawie niemieckiem. O rugowaniu w dawniejszych czasach, ob. zreszt wyej str. 51. UW. 56. ^) Zdanie to, w drugiem dopiero wydaniu wtrcone, jest bardzo miae i zgoa nieuzasadnione. Autor nie obUczy si moe, jakie z niego ,

e

ksi

415

o STOSUNKACH SPOECZNYCH.

wielu

ciarów woln, a w samej nazwie posiadoci uwidoto, e byy wasnoci np. Siecieciów (rozumie si

czniao si

Sieciecha), Bodzcin (t. j. dwór Bodzanty). uprawiali swoj czeladzi, niewolnikami, których kupili lub na wojnie zdobyli (niewolnicy pozbawieni wszelkiego prawa, stanowili przedmiot handlu, prowadzonego z daw"en

dwór lub zamek

Dziedzictwa

te

dawna, mianowicie przez ydów),

legajc

wpywu

z ludnoci wieniacz, podadnych stosunków, adnego nad ni wadzy. Dopiero powoli, widzc niezmiern potg

królowi nie mieli lub

Bolesawa, uznawali potomkowie dawnych ksit niepodobiezaczli wic garn stwo zrównania si z nim kiedykolwiek si na jego dwór i w jego subie, niektórzy przynajmniej, szuka dostatków i zaszczytów. Król ich chtnie przyjmowa, na dostojestwa wynosi, w otoczeniu ich przebywa, ale adnych praw wyjtkowych im bynajmniej nie przyzna. Urzdnicy ,

jego nie stanowili te adnego uprzywilejowanego stanu. Zdolosobista, zasugi, wynosiy ich na stanowisko urzdowe, niedbalstwo, nieposuszestwo wszelkiej pozbawiao wadzy, strcao napowrót w szeregi ludnoci, z poród której wyszli". Dalej w §. 22, charakteryzujc zmiany w ustroju spoecznym i politycznym, jakie si objawiaj w czasach Bolesawa Krzywoustego, mówi autor „Kiedy dawniej wszystko spoczywao na osobie panuj-

no

cego, teraz narodzie,

w

jego cele

t

i

stanowio

w cigu wysze

wynikaj konsekwencje.

w

warstwa rozumiaa caym zapaem powici. "Warstw moni panowie. duchowiestwo polskie stu

wytworzya si

lat

liczna

do politycznego ycia

dojrzaa umiaa si im z która

,

i

Oto,

e

e

od

najJawnieiszych

czasów

istniaa

ponosiy ciarów, od których cisego speniania zaleao utrzymanie podstaw dawnej waXIII wieku dzy ksicej, a które przez wiek XII i znaczn jeszcze wszystkim nawet posiadociom kocielnym dolegay. Có wic obala star wadz ksic, jeli nie zniesienie tych ciarów, o có toczy si walka Polsce

klasa uprzywilejowana,

posiadoci

jej nie

cz

XIII w., jeli nie o przywileje, które wedug tego zapatrywania ju za czasów Chrobrego miay istnie. Kto nasz prac uwanie przeczyta, ten, spodziewamy si, przyzna, pierwsze przywileje tego rodzaju dostay si zakonom w XII wieku za ich za przykadem zacz si episkopat tych samych swobód dobija, i wtedy dopiero zarysoway si pierwsze kontury jasuego programu monowadztwa, zajania mu idea, do którego wraz z duchowiestwem dyo. przejrze przywileje XIII wieku, dane prywatnym osobom, eby si przekona, jak zrazu nieliczne i nieobfite, jak póno si zaczynaj (najdawniejszy przykad z r. 1228, Cod. dipl. Pol. I. Jsr 11, do r. 1250 w ogoszonych dokumentach znajdujemy ich tvlko 5), jak zwolna dokonywa si ten wj'om w starem prawie ksicem. Sowem zdanie, posiadoci prywatne (szlacheckie) byy „jeli nie od wszystkich, to przynajmniej od wielu ciarów wolne", race anachronizmem, jeli mowa o XI wieku, daoby si dosownie zastosowa do drugiej poowy XIII stólecia,

w

e

,

Do

e

s

DODATEK

416

na subie rycerskiej

którzy

si

i

I.

urzdach królewskich wykszta-

a

,

dostatki

"W

i

Obdarowani przez

znaczenie

wzroli. króla posiadociami, nie tworzyli jednak tylko ich w sobie dziedzicznej kasty. cili

Ma

adnej zamknitej

cz stanowia pra-

poród ludu si uzupeniali, rozumem stanowiskiem jednemu

stara szlachta, zreszt nieustannie z

górujc nad nim tylko i nim podlegali prawu". Najjaniej uwydatnia Bobrzyski to zapatrywanie w notatce literackiej na wstpie III rozdziau (w 2. wydaniu str. 94): a

,

z

„Dzi

e

polega

jedna

jest to

z najsporniejszych kwestyj.

gówna rónica zda? Maecki

i),

Szujski

W czem-

2)^

a o

ile

Smolka, zgadzajc si w tej mierze z Roenaród polski skada si w pierwotnej pellem 3), sdz, epoce (monarchicznej) gównie z wocian wolnych, posiadajz kmieciów, a wyprocych grunta na wasno i dziedzicznie reszwadzajc z nich szlacht drog zasug publicznych, cie kmieciów traci kolejno swoje swobody i upada w pod-

mi wiadomo take

i

e

,

ka

dastwo. „Wojciechowski, Piekosiski (zobacz Przegld krytyczny 1875 recenzya Maciejowskiego ^), mniemaj przeciwnie, ogó ludnoei pierwotnej za czasów nastania monarchii skada si z ludnoci wieniaczej, poddanej prawno-prywatnie taonarsze, a obok niej wyróniaj odrbne klasy niewolników i szlachty. Zasady te staraem si konsekwentnie rozwin i na tle nowej hipotezy pierwotne nasze dzieje przedstawi". nie Przedewszystkiem naley na to zwróci uwag, ma zgoa powodu wyrónia „odrbn klas niewolników" obok tej „ludnoci wieniaczej, poddanej prawno-prywatnie monarsze". Zdaniem naszem które rozwinlimy w rozdziale II, uzasaz r.

e

e

,

1)

i

Wewntrzny

literacki z

r.

2) Kilka szawa. 1879.

ustrój

w

pierwotnej

Polsce.

Przewodnik naukowy

1875.

uwag

Polski

dziejach

o

Michaa Bobrzaskiego.

W

„e

War-

hipoteza Eoe3) tera samem miejscu (powyej) pisze p. B.: na to pella o pierwotnych naszych stosunkach wewntrznych jest

bdn,

dopiero Tadeusz Wojciechowski w pracy Chrobacya myli do nowego tych stosunków obrazu". „Hipotez i rzuci zasadnicze naród Roepella (V)" nazywa tu autor przedewszystkiem zapatrywanie, skada si pierwotnie w gównem swem jdrze z ludzi wolnych. Otó Wojciechowski wprost nie porusza zgoa tej kwestyi, jakkolwiek w swych nieocenionych spostrzeeniach podaje do jej rozwizania wiele materyau. wsie (jako przeciwiekadym razie z spostrzee tych wynika,

zwróci

uwag

e

W

stwo

osad chopskich,

gaj

co najmniej

w

a zatem

gb

X

wasno

e

prywatna ludzi wolnych)

si-

wieku.

*) Recenzya ta (podpisana zreszt przez Fr. Piekosiskiegoi M. Bobrzyskiego) nie porusza równie zgoa tej kwestyi i zajmuje si cznie stanowiskiem ludnoci chopskiej.

wy-

o STOSUNKACH SPOECZNYCH.

417

dniajc je w przypiskach pochodz wanie chopi tych czasów, zarówno ksicy jak i prywatni, z rozrodzenia si pierwotnych niewolników. Mamy nadziej, kto skrelony przez nas w tym rozdziel obraz stosunków spoecznych przeczyta i materya dowodowy, w przypiskach zawarty, naleycie rozway, ten przyzna stanowczo, e rónicy zasadniczej midzy stanowiskiem prawnem chopów ksicych a chopów prywatnych zgoa nie byo. A wic wedug teoryi p. Bobrzyskiego od czasów Chrobrego do Krzywoustego dwie tylko (prócz duchowiestwa) klasy spoeczne lud czyli niewolnicy ksicy, nie majcy ani wolnoci osobistej, ani wasnoci ziemskiej, i szlachta, której zawizkiem potomkowie dawnych ksit szczepowych, która jednak uzupenia si przybytkami z poród tego „ludu". Zapatrywanie to jest wprost przeciwne synnej i wszechwadnej do niedawna teoryi Lelewelowskiej o pierwotnym ustroju spoecznym narodu polskiego. Z natury ksiki Bobrzyskiego wynika, w niej nie ma krytycznego, na ródach opartego uzasadnienia tych zapatrywa mimo to jednak musimy si z niemi rozprawi, gdy wymaga tego nie tylko stanowisko autora i jego uznana, zwaszcza w kwestyach prawniczo-historycznych, powaga, ale nadto i inny jeszcze wzgld wany. I nam bowiem dobrze wiadomo autor „Dziejów Polski w zarysie" nie jest jedynym reprezentantem tych lub tym podobnych zapatrywa, wobec panujcej reakcyi przeciw pogldom Lelewelowskim, tak lub podobnie sdzi o ustroju spo,

e

a

s

:

s

e

,

,

e

e

ecznym

pierwotnej

Polski niejeden z naszych uczonych, naj-

waniejsze stanowisko w hierarchii naukowej zajmujcych, cho nikt prócz BobrzysKiego nie mia sposobnoci zapatrywa takich publicznie objawi. "Wedug teoryi Lelewelowskiej, jak wiadomo, jdro pierwotnego spoeczestwa polskiego stanowi wolni kmiecie, ziemianie, rolnicy, posiadajcy wasno ziemsk po nad których od dawna wystercza wysza klasa szlachciców t. j. szlachta. to jak si raz Lelewel wyraa piesi rolnicy i konne rycerstwo. cisym zwizku z tem zapatrywaniem jest jego znana teorya o pierwotnem gminowadztwie, wykwita na grun-

S

cie

—

—

W

waciwych mu przekona

politycznych,

dla której

szuka

w

stosunkach najdawniejszej doby naszych dziejów, zupenie tak, jak historycy francuscy przeszego lub pierwszej poowy tego stólecia dopuszczali si tego samego grzechu w opracowaniu ustroju spoecznego pierwszej epoki frankosankcyi

skiego pastwa.

Równie cile czy si z tem zapatrywaniem teorya Lelewelowska o „straconem obywatelstwie stanu kmiecego". czasie upadku Bolesawa miaego nastpuje wedug

W

Smolka. Mieszko Stary

i

jego wiek.

27

DODATEK

418

I.

Lelewela ten przeom w ustroju spoecznym. Król jest wanie obrocji wolnoci obywatelskiej stanu kmiecego, z jego upad-

kiem nastaje pocztek poddastwa.

Jestto kombinacya dawno obalona, choby tylko przez postp w krytyce liistoryograficznych pomników w oboc którego dzi ju zupenie inaczej zapatrujemy si na ustpy kroniki mistrza Wincentego o upadku

ju

,

Bolesawa,

w

nicli

za mia

Lelewel

gówn

i

jedyn podstaw

swej hipotezy.

„Gminowadztwu" zatem i „straconemu obywatelstwu stanu i my powiemy bez wahania: ^sit eis terra levis!^ Na sarkofagi, w których zoy je postp umiejtnej metody, spogldamy z gbok czci, jaka si naley historycznym zabytkom

kmiecego"

e

nauki, ale przekonani jestemy, prónym to byoby trudem, gdyby kto chcia wskrzesi martwe ich zwoki. Za tem jednalc nie idzie, eby ten sam los mia spotka „kmieci", czy jak si ich komu nazwa podoba, t. j. woln osobicie i

wasno

ziemsk posiadajc, nisz warstw ludnoci swobodnej w pierwotnym ustroju polskiego narodu. Nie potrzebujemy za Lelewelem szuka pocztku poddastwa i ludnoci nieswobodnej w kataklizmach przewrotu, którego wynikiem by upadek Bolesawa miaego. Dla nas przynajmniej zupenie dostatecznem jego wytómaczeniem jest niewola, która w Polsce, jak i w ssiednich krajach zarówno bya znan w X, XI czy XII wieku. Dostrzega tego równie Lelewel, ale skrpowany raz pomysami swojemi o „straconem obywatelstwie stanu kmiecego", sdzi tyko, niewolnicy, których przewanie poów jeców na wyprawach wojennych

e

dostarcza, pomieszali si z ujarzmionymi niejako modelem do Ictórego stan

si

,

„Icmieciami"

i

kmiecy musia

stali

si

nagi.

Wedug

Bobrzyskigo

natomiast cay naród z wyniewolnikiem ksicym. Trudno zaprawd w kilku wyrazach tak jaskrawo odmalowa ciar niewoli, jak to Bobrzyski czyni w przywiedzionym powyej ustpie. Autor dobra tu barw z dokumentów XII i XIII wieku, które nam pooenie ludnoci nieswobodnej, chopskiej, dokadnie maluj. Otó zachodzi tylko pytanie, czy ta ludno nieswobodna tak srodze uciemiona, stanowica w wieku i XIII po czci po czci magnatów lub Kocioa, bya za czasów Bolesawa Chrobrego polskim narodem. Mymy to dokadnie w II. rozdziel uzasadnili, skd si ta ludno rekrutowaa: przewanie z poród jeców wojennych, w czci z kupna niewolników. Czy wic mona przypuci, ten naród, na którego czele Bolesaw Chrobry odnosi swoje zwycistwa, niczem si nie róni od jeców wo-

jtkiem

teoryi

szlachty

i

duchowiestwa

jest

Xn

wasno ksic,

e

o STOSUNKACH SPOECZNYCH.

419

niewolników zakupionych u handlarza ydowskiego? wojenni, osadzeni na gruncie, przywizani do gleby, by w pocie czoa dla pana uprawia, byli zrównani z caym narodem, który nad nimi odnosi zwycistwa? Jestto przypumusi za fundament teoryi Bobrzyskiego, szczenie, które ale my si z niem w aden sposób zgodzi nie moemy. Bo wojska Bolesawa Chrobrego skaday si przewanie z zawielki król na czele uzbrojonego nastpów ludowych, wybór jego t. z. szlachta tylko rodu wojny prowadzi, i armii moga stanowi, o tem pewno Bobrzyski nie wtpi, skoro wedug niego w tych czasach miaa Polska nie wicej nad kilka lub kilkanacie rodzin szlacheckich. Autor „Dziejów Polski w zarysie" jak mao kto z naw dziejach stwierdzaj szych historyków hoduje zasadzie si prawa ogólne, rzdzce w dziedzinie stosunków spoecznych jak prawa fizyczne rzdz w przyrodzie. Otó i politycznych, my, jelimy si z historyi jakiego prawa ogólnego nauczyli, to niezawodnie tego, i u narodów pierwotnych, zwaszcza rolniczych, zanim wystpi na widowni dziejow, jdrem spoewolni, redniej zamonoci obywatele, w spoeczestwa czestwie ziemiaskiem waciciele maego gruntu. Nie marzy nam si o tem, eby t równo obywatelsk, nie znajc prapoczytywa za idea zotego wie adnych rónic spoecznych wieku. Przeciwnie^ widzimy w niej cech ogóln pierwiastkowego stopnia w rozwoju spoeczestw. Ucz nas bowiem dzieje, czem dalszy nastpuje rozwój, czem ywszy obudz si ruch ekonomiczny, tem jaskrawiej zaznaczaj si w ustroju spoecznym te rónice, a równo obywatelska nowszych czasów, równo polityczna, ale nie spoeczna, zdobycz nowoytnej cywilizacyi, nie jest bynajmniej powrotem do dawnej pierwiastkowej równoci, jest tylko celem, do którego spoeczestwa przez wiele faz rozmaitych musz, jedn za z faz tego rodzaju jest epoka jaskrawych rónic spoecznych w póniejszych stóleciach rednich wieków. ten stan Stwierdzaj to dzieje wszystkich narodów, wolnych obywateli, który w pierwiastkowych czasach stanowi jdro narodu, zwolna upada i uszczupla si przez liczne ubytki, wynoszce nieustannie wiele jednostek w gór, do wyszych klas spoecznych i równoczenie strcajce nierównie znaczniejsz ich liczb na dó, w klasy nieswobodnej lub tylko na wpó swobodnej, w kadym razie pozbawionej dobrodziejstwa ziemskiej wasnoci, litóra u narodów rolniczych jest zarazem gównem kryteryum i jedyn kotwic osobistej wolnoci. Wszdzie odbywa si to pod wpywem tych samych mniej wicej czynników, midzy którymi ciar suby wojen-

jennych

To

i

jecy

j

suy

e

e

e

,

e

s

,

e

zda

e

gb

27*

DODATEK

420

I.

najwaniejsz zwykle odgrywa rol. Tak byo u wszystkich germaskich narodów^ (jak to najlepiej wie autor „Dziejów Polski w zarysie", który jest zarazem autorem „Historyi prawa niemieckiego") i to nie tylko u tych, które si rozwijay w ramach ustroju feudalnego, ale równie i w skandynawskiej Germaiiszczynie, ten sam objaw spotykamy eby jaskrawego przykadu u narodu, pochodzeniem, tradycyami i uspoecznieniem tak rónego od szczepów germaskich, jak u grów. Sowiaszczynie równie widzimy wszdzie w czasach pierwiastkowych t klas wolnych obywateli jako jdro narodu, u wszystkich wspóplemiennych ssiadów Polski u Czechów, u Lechitów pomorskich i polabskich na Rusi; w Czechaci wreszcie i na Rusi podobny proces z upadkiem tej klasy odbywa si jak u narodów germaskich, u Lechitów po za granicami Polski tylko dla tego nie moemy stwierdzi tego samego faktu, ju w wieku XII spotkaa je zagada narodowego bytu. Dla czegoby wic yv jednej Polsce miao by inaczej, dla czegó tylko naród Chrobrego miaby by narodem niewolników? Po tych ogólnych uwagach zajrzyjmy wrrszcie do róde. U Galla nie wiele w tym wzgldzie znajdziemy wskazówek. I nie dziw, bo prócz ksit mao jednostek, najznakomitszych nawet panów spotkamy po imieniu w jego kronice wyaiienionych, skdby mia mówi o chudopachokach. Ale w historyi ocalenia Kazimierza Odnowiciela podczas bitwy z Masawem widzimy wanie jednostk z tej klasy spoecznej (Mon, Pol. hist. I. 418). Ów czowiek, który mu ycie ocala, jestto qui~ dam non de nobilium genere, sed de gregariis militibus. Jednym za z gównych zarzutów przeciw Sieciechowi jest to,

—

—

uy

W-

W

,

,

e

e

gregarms miles lub owi

ignohiles

adscripti tego

jakich

rodzaju,

431). Czy wic ów to niewolnicy, ludzie glebae

(tame

y,ignobiies nobilihns preponebai'^

w^

s

str.

najdawniejszyci naszych do-

kumentach z Xn wieku spotykamy? Nie, bo wedug wyraenia czasów Gallowych ignobilis ub o wojowniai gregarius miles nie jest waciw nomenklatur na oznaczenie tego stanu, róda wspóczesne, mówic o nim, uywaj po prostu sowa: sermancipium. To przeciwstawienie Avyrazów nobiles i ignoblles, o ludziach, którzy powoani byli do ycia publicznego, jest najlepszym dowodem, w czasach Galla obok nobiles (ich stanowisko autor „Dziejów Polskich w zarysie" umie dokadnie okreli) bya w Polsce inna warstwa spoeczna ludnoci swobodnej. Najciekawsz ilustracy spoecznych stosunków Polski w kocu XII i w XIII wieku posiadamy bez wtpienia w nieocenionym Liber fundationis claustri Heinrichoio. Gdybymy tam. vus,

uytych

e

o STOSUNKACH SPOECZNYCH.

421

klasy spoecznej, o któr nam chodzi, nie zdoali odszuka, przynajmniej w Xni wieku ju jej musielibymy przyzna, Polska nie znaa. Otwórzmy jednak Liber fundationis na, str. 62, tej

e

a znajdziemy taki

ustp

:

cum domini huius Slesiensis provincie nohilihus et mediocrihus hereditates et predia disfrihuerent, erat uidem Boemns, nomine Bogvalus. Hic servivit domino duci Boleslao antiuo, qai videlicet dux fundavit clausfrum Lubense. Hic idem dux ded.it ipso in loco, qui nunc Brucaliz vocatur, jam dieto Bogwalo de terra ad uatuor boves. Sed quod illo in tempore erat terra hic in circuitu nemorosa et a cultoribrs nimis deserta, hic idem Bogwahis Boemus usurp^wit sibi in circuitu suo de nemore plenarie ad 3 aratra magna. Moemy nawet wedug Liber fundationis skreli genealogi potomków tego Bogucliwaa w trzech nastpnych pokoIn

dielnis antiquis,

duces diversis in

leniach

locis

:

Boguchwa

Brucal, ur.

Ratzlaus ur.

c.

c.

1160

—

filia

presbiteri.

Jacobus

Miscezlaus

Petrus

Jacobus t przed 1259.

1200

Bogussa 1253 1257

Paulus

1253 1257

Kady z trzech synów Boguchwaa otrzyma po Y3 jego posiadoci wedug zasad polskiego prawa spadkowego. Wnukowie jego Bogusza Pawe sprzedali swoje rebi klasztorowi jdrzychowskiemu, ale, byli bardzo biedni (nie dziw, slcoro mieli po '/g posiadoci Boguchwaa), da im opat krow, wou i t. p. dla zagospodarowania si w nowej posiadoci, któr w zamian za grunta dziedziczne oti^zymali od klasztoru w Wieli

e

kopolsce.

Boguchwa

by

wprawdzie Polakiem, przyby z Czech, by biaym krukiem w Polsce, ale podobnych jemu mediocres Polaków liczono wówczas bardzo wielu i stosunki jego moemy uwaa za typowe w tej klasie

w kadym

nie

razie jednak nie

spoecznej.

Nie jest to zreszt jedyny przykad w Liber fundationis. 15. czytamy: erat tunc temporis (na pocztku XIII w.) quidam Heinricus, sed.ens juxta fontem, cuius rivuus una cum Morina nunc flait per claustrum. Hic Heinricus habebat se pro milite et habuit terminos usque ad rivulum, qui vocatur apud antiquos Polonos Javorovica. Sors huius militis modica tunc

Na

str.

DODATEK

422

I.

temporis vocabatur Heinrichów. Hic idem Heinricus erat ataju vus istorum, qui nunc vocantur Czelavici. Ci Czelawice cliopami w czasie spisania pierwszej czci Liher fundationis. a wic potomstwo jego co najwicej w czwartm pokoleniu wskutek licznego rozrodzenia si na owej modtca sors zeszo do tego stanu. On sam za, wprawdzie nie rycerz w waciwem sowa tego znaczeniu, nie nobilis, ale take nie chop, habebat se pro mllite i mia wasno :iemsk, cho szczup , skoro czstk jej zamieni na ssiedni grunt notaryusza Mikoaja, za-

s

oyciela jdrzychowskiego Str.

14,

sztor, ZAvao

klasztoru.

stan ten klaXni wieku Janu-

Terytoryum, na któreni póniej

si jeszcze

w^

pierwszych latach

szowem quia in loco, tihi rivuhts, qui per viUam Jiui, mntur, antiquitus sedehant duo mititelli, quorinn senior vocabatur Janus, unde locus Ule illo tempore vocabaur Janusów. Junior frater vocahatur Dohrogozt. Qui videlicet Dohrogost, quia latrocinium exercehat, nondum accepta uxore €xpulsus est de terra, frater vero ejus Janus ibidem mortuus est sine herede. Hoc Janusów to zatem erat in diebus illis modicum terriiorium. Ci militelli wanie jednostki z tej klasy spoecznej, której wedug teoryi autora „Dziejów Polski w zarysie" w ustroju pierwotnej Polski ,

s

nie

byo.

W

—

24 26 mamy jeszcze jeden przykad. r. 1239 Bobolicach quatuor viri heredes eiusdem ville: Pribislaus, Boguhualus, Yogizlaus et Goslachus. Oni to exercebant latrocinium i duellando devicti (t.j. w sdzie boym), albo wykupi s' mieli; albo grozia im kara mierci przez powieszenie. Udali si do krewnych, ci jednak nie chcieli im da pie-

Na

str.

mieszkali

w

nidzy, ani te gruntów ich nie

kupili ^) musieli zatem sprzejdrzychowskiemu za 19 grzywien, z których 7 naleao si Przybysawowi a 12 (nie wiadomo czy w równym dziale po 4) trzem innym. Nie cae Bobolice do nich naleay (quare claustrum possidet partem agrorum de Boboliz), jako w om lat póniej quidam fralres de Boboliz Jani-

da

,

je klasztorowi

slaus et Yitoslaus cum universis cognatis suis dali od klasztoru zwrotu kupionych gruntów, jako dziedzicznych swego rodu, ale a sortibus jam dictis sunt perpetuo abjudicati, i nie dziw, gdy im dawano w swoim czasie pierwszestwo w zakupieniu dziedzicznych gruntów. Wszyscy wic heredes de Boboliz byli ze sob spokrewnieni, pochodzili od jednego przodka,

uywali praw dziedzictwa, ale mimo to nie nazywano ich milites^ a tem mniej nobiles. Jak mae za byy ich grunta, najlepiej to osdzi mona z ceny kupna jeli j porówna ze wspó,

Nalealo im si

w

kupnie pierwszestwo prawem bliszoci.

o STOSUNKCCH SPOECZNYCH.

423

czesnemi cenami ziemskiej wasnoci w Polsce, ob. rozdz. II. UW. 94. I z tej jednak Avasnoci wyzuci, musieli bez wtpienia spa niej, do rzdu ludnoci nieswobodnej lub czynsz owuikÓAV. Z tej to wic klasy rekrutowali st istotnie czynszownicy, hospies w posiadociach ksicych, homines liheri w dobrach kocielnych i). Do nich to odnosi si rozporzdzenie Bolesawa Wysokiego w przywileju fundacyjnym dla klasztoru lubiskiego z r. 1175 (Regesta Nr. 34): si qui autem Poloni non per-

tinentes ad alicujus dominium fuerint ahbatis coloni, non cogantur alit cuiguam aliuid solvere vel sewitium aliuod exhihere. O nich równie mówi mistrz Wincenty w ciekawym ustpie, tak jaskrawo illustrujcym polityk Mieszka, któr zamierza zrujnowa magnatów, zakazujc im osadza adyenas na swoich posiadociach 2),

Mepodobna zatem zapi-zeczy cznej, jak nie mniej

e

istnienia

kadym

tej

niemal uszczuplaa si znacznie licznymi ubytkami. i

tego,

z

lat

klasy spoe-

dziesitkiem

W

wieku XIII, zwaszcza w czasie zakadania osad na prawie nemieckiem wielu zuboaych dziedziców dostarczao do nich materyau. Nie zagina jednak ta klasa bynajmniej ze szcztem i mnóstwo jej pozostao do dnia dzisiejszego, zwaszcza na Mazowszu, w szlachcie chodaczkowej. ,

a

„szlachta" nie uywalimy umylnie ani w texcie, tym exkursie, gdy zdaniem naszem pojcie to wyrabia si u nas dopiero w wieku XIII kiedy wskutek przywilejów po-

Nazwy

ani

w

,

wstaje Jus

militare.

Uczestnikami tego jus militare

s

prze-

dewszystkiem dawni magnaci i wadycy, ale i ubosza bra póniejszej szlachty chodaczkowej garnie si do ywo, bo czuje to dobrze, od wieków adna kastowa granica nie oddziela jej od moniejszych warstw spoeczestwa, wszyscy ziemianie, posiadajcy wasno ziemsk dziedziczn, sobie równi, a rónym jest od nich tylko chop glehae adscriptus, lub czynszownik na cudzym gruncie siedzcy. Odkd si te zaczynaj nasze ksigi sdowe, spory o zarzut nieszlachetnego rodu

e

e

s

sn

zapeniaj ich karty we wszystkich okolicach Polski, jeszcze pojcie szlachectwa nie byo tem, czem jest póniej, i nawet takiemu Janowi Olenickiemu powaa si kto zarzuca, e nie pochodzi z szlachetnego gniazda. Std to w dawniejszych czasach tyle rozmaitych „zawoa" i „klejnotów", których nieraz pod znane nam dzi herby podcign niepodobna, odkd jednak goda herbowe ustala si zaczy, róne czstokro „zawoania" czono bez wtpienia w praktyce w ten sam herb dla podo-

')

2)

Ob. Ob.

wyej

str.

wyj

str.

46 nast. 298 nast.

DODATEK

424

I.

O STOSUNKACH SPOECZNYCH.

W

najznakomitszych tylko zawobiestwa znaków herbowych. aniach zachowaa si tradycya pochodzenia od jednego przodka, jak np. u Odrowów, potomków Prandoty. Jalc za naley nazywa t klas spoeczn, której tu tyle powicilimy miejsca, czy naley si jej istotnie nazwa „kmieci", nazwa na to rzeczywicie trudno odpowiedzie. To pewna, ta pojawia si w naszych pomnikach dopiero w poowie wieku X1U, i oznacza ludno wociask na swobodach prawa nietemu na ówczas nowemu tymieckiego osiad '). By moe, powi spoecznemu dostaa si nazwa wygasajcej ju klasy, która niegdy jdro narodu stanowia, gdy istotnie zachodzio midzy niemi niejakie podobiestwo, jeli nie w stanowisku spóecznem, to w kadym razie pod wzgldem ekonomicznych stosunków.

o

,

e

1)

Ob.

Hub, Prawo

polskie

w

wieku XIII,

^

str.

52.

Dodatek

Frzykady gstoci Przyczynek

statystyki

ilo

II.

osiedlenia

i).

ludnoci cliopskie].

Najdawniejsze przyczynki do rozjanienia tego przedmiotu w dwóch dokumentach: kardynaa Idziego, legata Innocentego II dla i papieskiego dla opactwa tynieckiego Co o dyarcybiskupstwa gnienieskiego z 7. Lipca 1136 r. plomacie tynieckim sdzimy, powiedziane jest w innem miejscu, (ob. niej Dodatek Y. Regesta.); jeli co jednak w tym dokumencie nie jest wytworem umylnego faszerstwa, to wanie te ustpy, które nas tutaj obchodz. Moemy si w nich zatem rozpatrze bez adnych wtpliwoci, nad tern tylko zastanowi si wypada, do jakiego czasu je odnie naley. "W ustpach tych bowiem opisane jest pierwotne uposaenie opactwa tynieckiego z daru Bolesawa Chrobrego i ony jego Judyty, Zachodzi zatem wtpliwo, czy daty statystyczne, zawarte w tych ustpach pochodz z czasów Chrobrego, czy te je wypeniono wedug istotnego stanu rzeczy za pobytu

posiadamy

,

,

e

wypada si owiadw Polsce. Sdzimy, Najprawdopodobniej boza pierwszem przypuszczeniem. podstaw, na któwiem jdrem dyplomatu tynieckiego, rej ten cenny fabrykat oparto, bya dawna zapiska o pierwotnem uposaeniu; przemawia za tem take nadzwyczajna rzad-

kardynaa Idzego

czy

gówn

ko

osiedlenia

a której

,

z

z czasami

W

któr si w tym dokumencie spotykamy, Krzywoustego,

o

ile

to

z

wspóczesnych

dodatku tym zestawilimy rozmaite daty, skadajce si na O skromny przyczynek do objanienia tej kwestyi, których nie umiecilimy w przjpiskach, gdy tam razem zestawione zajmowayby za wiele miejsca.

DODATEK

426

II.

pomników wnosi mona, nie atwo pogodzi. Ta sama wtplimogaby si równie nasun przy bliszem rozpatrzeniu dyplomatu gnienieskiego. To pewna bowiem, e bulla Innomacentego 11 polega na obszernej zapisce o posiadociach jtku Icocioa gnienieskiego, któr z Gniezna do kancelaryi

wo

i

e

przysano. Monaby zatem sdzi i ta zapiska z czasów pierwotnego uposaenia, lub przynajmniej odmienny zupenie z powodu swej jej najobszerniejszy ustp, dokadnoci od reszty caego dokumentu^ a zawierajcy szczegóow statystyk ludnoci chopskiej w kasztelanii niskiej. Trudno jednak przypuci, eby arcybiskup gnienieski, posyajc kancelaryi papieskiej wykaz swych posiadoci, posugiwa si staremi zapiskami o pierwotnem uposaeniu, jemu widocznie o to tylko chodzio, eby przesa do Rzymu inwentarz obena który pragn otrzyma zatwierdzenie pacnego majtku papieskiej

,

pochodzia

,

kasztelanii niskiej moe by przypadkow, moe wanie z tego najbliszego komplexu swych posiadoci mia biskup szczegóowe spisy ludnoci chopskiej.

pieskie;

dokadno ustpu w

Porównanie dat statystycznych, zawartych w dyplomacie tynieckim i gnienieskim, moe nam zatem posuy do ocenienia zmian, jakie zaszy w ogólnym typie gstoci osiedlenia w cigu pótora wieku prawie od pierwotnego uposaenia Benedyktynów na Tycu do r. 1136. Z 24 osad, wymienionych w dyplomacie tynieckim z datami statystycznemi, jedna miaa 7 chopów, jedna 6, dwie po piciu, om po czterech, trzy po trzech, cztery po dwóch, dwie Ztra cum fratribus, Sohol po jednym, w trzech wymienieni et fratres ejus, Zuluy et fratres jus. Przykadem najgstszego osiedlenia jest zatem 7 chopów, najniszego pojedynczy osadnik, przecitna liczba (jeeli Zira cum fratribus itp. ma znaczy 3) wynosi 5*55, najpospolitszym typem (8 na 24, a wic 33-440/^) jednostk stanowi tu jest osada o 4 chopach. Ezecz jasna, bez wtpienia chop dorosy, osiady z rodzin w osobnej chaupie. Z tylu osad kasztelanii niskiej, av ten sam sposób w dyplomacie gnienieskim opisanych, jedna miaa 30 chopów, dwie po 27, jedna 17, dwie po 10, jedna 14, dwie po 13, jedna 11, dwie po 9, trzy po 8, trzy po 7, trzy po 4, dwie po 3, jedna 5. Najwysza cyfra wynosia zatem 30, najnisza 3, przecitna 11'34. Jako materya do objanienia tego przedmiotu zestawiamy nastpujce daty, wybrane z dokumentów Xn i XIII wieku. Szczegóy te nie mog da jasnego wyobraenia o gstoci osiedlenia, maj te tylko posuy, wraz z wnioskami, kióre z obydwu wyej przytoczonych dokumentów wynikaj, do objanienia tego, co w texcie powiedziano o tym przedmiocie.

s

e

PRZYKADY GSTOCI

I.

427

OSIEDLENIA.

Przykady rzadkiego

osiedlenia o jednym, lub trzech ciopach..

dwóci

"W dyplomacie tynieckim oprócz wymienionych powyej przykadów: in Kargow Sulek pistor. dyplomacie gnienieskim: viUa super/luviumVna, quam tenuit oUm Stan arator episcopi. Przed 1145. Kodex wielkopolski Nr. 2021. dux Wladislaus cledit (klasztorowi kanoników regularnych przez Piotra Wostowica zaoonemu) ad montem (t. j. pod Gór lsk) Bezdad cum viUa, Ahrinicoy cum filiis suis Solun et Tossoz. Tame: Bogusaw, brat Piotra Wostowica, darowa temu kla,

W

sztorowi ecclesiam S. Adalherti cum villa Mochbor, cuius ascripti sunt Zhilut cum filiis: Dados, Zanie, Yilcos, Radon. Okoo 1160. Cod. dipl. Pol. III. 6. Villa^ qua sedet super Nidicam, in qua sedent conarii duo (koniarze). 1161. Kodex maopolski, Nr. 9 pomidzy wsiami kocioa N. P. Maryi w Czerwiesku: Nedan cum suis filiis. 1165. Kodex wielkopolski Nr. 3. nillam Ramglow ah abhate Mengosio accepi et homini meo Naz an petenti contuli. Tame: sors curani cum eodeni Curano.1173. Cod. dipl. Polon. III. 3. tabernarius in Cechów. tam wic jeden osadnik, siedzcy w karczmie. .

By

W

.

drugiej poowie XII wieku: Liber fundationis claustri, Heinrichów 42. Rusticus ducis otrzyma od ksicia las do wycicia, hic idem rusticus primo extirpabat illum locum qui nunc dicitur Magnum Pratum. Po nim siedzieli na karczowisku jego potomkowie Gbowice. Tame Koacz osadzony by in castello ultra Olaviam et dominabatur per midta nemora in

Gb

circuitu et silvas.

1209. Kodex wielkopolski Nr. 65. Wroeis cum 2Jiliis, heres mile Lubogosch (ale rusticus ducis^. to bartnicy ksicy, których Odonicz cum mellrficiis, z jeziorem i innego jeziora darowuje klasztorowi lubiskiemu. 1228. Cod. dipl, Pol. III. 1. Zagore, ubi prius sedit homo meus nomine Vikel (z wsi graniczy osada Smolice cum hominibus). 1246. Kodex wielkopolski, Nr. 256. "We wsi zwanej Dam-

S

poow

t

bice

siedz dwaj camerarii

ksicy.

rem

1252. tame Nr. 368. sors uedam juxta super Wartam, gdzie niegdy siedzieli dwaj bobrownicy Odonicza. 1284. tame Nr. 534. hereditatem nostrorum lagenariorum videlicet Sysonis et filiorum ejus.

DODATEK

428

PRZYKADY GSTOCI OSIEDLENIA

ir.

Przykady gstszego

II.

Osady

osiedlenia.

o kilku

ciopaci. Przed 1146. Fragment, zawierajcy opis posiadoci klakanoników regularnych, zaoonego przez Piotra "WostoJanikowie hi a!icri'pti ZuUstiriis cum- fratrihus suis, wica. sztoru

W

:

:

Milel cum fratre Bogumio, Hokepta crim fratrihus, uatuor filii sunt Hipoxena, Parsca, Zuetgota, Maluy, Miros, Raduy cum fratre, uorum filii sunt Semar, jSdan, Olesnich cum familia ista: Hostec, cuius filii sunt Gostinijc et Nistis, Radcn et Radick, uatuor filii sunt Hualenta

tmtuor

filii

—

sunt

.

isti,

.

.

.

ecclesie. Homines in Wiri: Bracheva cum cum fratre Mizlos, hospis (sic! czy hospites?) Micude Biaa: Gozlec, Martin, Targossa, Znovid, Sedla,

Mirek, Mila ascripti Ziih

fiiiis,

lovici;

Milec, Radec; in Strelce (rilla sic dicta quia venatores fuerunt ecclesie) Prezusowici (nie v,^iadomo wielu ich tam byo); in Stre-

Bogdan, iSric frater ejus, Tessanca, Crisan. Text w kotego fragmentu zepsuty, stylizacya niejasna, dla tego podalimy tych kilka ustpów w caej osnowie gdy trudno obliczy dokadnie poszczególne pozycye. Przed 1146. Kodex maopolski 58. Wadysaw darowuje temu samemu klasztorowi: 7 sanctuarios cum proge-

goman

:

pii

,

Ksi

nia sua. 1146. Kodex wielkopolski Nr. 8. "W Lusowie 13 chopów. 1173. Cod. dipl. Polon. III. Nr. 6. w Zagociu 10 chopów rolników, 2 -pastores jumentarum L, 12 pastores ovium et wraz vaccarum, 2 vinearii, 4 artifices, razem 30, których z ziemi zagojsk Johannitom darowuje, prócz tego wyjci z donacji: 4 decimi i vinearius Romanus nomine Barhez. drugiej poowie XII wieku, w miejscu, gdzie póniej

ksi

W

zbudowano klasztor jdrzychowski,

sn

liczbie,

midzy

którymi

siedzieli

wedug

chopi

w

wikszej

Liber fundationis Sue

et

Krepis ceteros uadam potentia prepollebant. 1210. Kodex wielkopolski Nr. 66. in Dominik piscatores 6,

in Zirsnic rustici 6, Zlavossovici mellifices 6, figulus 1, ra7, in Dyznik piscator 1, camerarii 5, agazones 2, coccus 1,

zem

razem

w

9.

Por. wreszcie ciekawe przykady o osiedleniu przytoczone przyp. 59. do III rozdziau.

Dodatek

Ciary

III.

publiczTie,

Najwicej szczegóów o ciarach publicznych Piastowskich czasów dowiadujemy si z przywilejów Xin wieku, w którycli je zwolna znoszono; niektóre przyczynki znajduj si t?ke w ródach historyograficznych. Obfity materya do rozjanienia tego przedmiotu, uoony wedug rozmaitych kategoryj ciarów publicznych, jak je opisalimy powyej na str. 131—152, zestawiamy dla atwiejszego przegldu w niniejszym dodatku, zamiast rozbija go w wikszej iloci przypisków. Ezecz jasna nie przywodzimy tutaj wszystkich ustpów z dokumentów, w których o ciarach publicznych znajduj si wzmianki, nie uwzgldniamy mianowicie nieskoczonej iloci ustpów, w których spotyka si same tylko nazwy rozmaitych ciarów; zestawiamy przedewszystkiem te tylko wiadectwa, w których do wyjanienia waciwej ich istoty zawieraj si waniejsze przyczynki. Przy wzmiankach, ^jak to kady wiadomy rzeczy czytelnik przyzna które w kadym niemal exemcyjnyra dokumencie bez zmiany si powtarzaj, wystrzegalimy si zbytecznego balastu cytat, wszystkie natomiast ustpy waniejsze, na których gównie opieramy spodokastrzeenia, w waciwem miejscu rozwinite, opatrzone dnem przywiedzeniem róda, dla uatwienia kontroli naszych ,

e

—

—

s

zapatrywa. Od komentarzów wstrzymywalimy si, gdzie nam si wydawao, Avymosam text wiadectwa ródowego

e

do

wnie uzasadnia nasze spostrzeenia; w niektórych tylko miejscach rozwiedlimy si szerzej nad objanieniem niektórych cytat, jeli rzecz wydawaa si zawilsz i std obawialimy si susznie, i same cytaty nie uzasadniaj dostatecznie naszych spo-

strzee.

DODATEK

430

Ciary

I)

w waciwem tego sowa wojskowa, expeditio.

publiczne

Suba

a)

III.

znaczeniu.

1173. Regesta Nr. 33

2) addens insuper hominihus omniJohannis liheraem omnium tributorum vel sewitiorum, que mor j^olomco ab aliis rusticis Jieri soleni (midzy innemi:) ne in expeditionem vadant. 1176. Regesta Nr. 35. ad eocpeditiones communes nuUaenus re compellayitur, ah expediione czsto np. Ko(lex wiel-

hiis s.

.

.

.

.

.

.

—

kopolski Nr. 11. nec alicui intersint expeditioni. 1250. Tame, Nr. 31. a6 omni pogan et expeditione. 1257. Tame, Nr. 44. ab omni expeditione vel evercitu. 1253. Kodex wielkopolaki Nr. 311. ab expedttwne et colloquio^} cum in aliam terram ad collouium, imus vel

expugnandam

.

1284. Kod. maopolski Nr. 104,

pogo

etiam

et

woyna non

faciant.

lad bliszego oznaczenia obowizku suby wojskowej drodze przywileju znajdujemy w dokumencie Bolesawa Wstydliwego z r. 1270. Cod. dipl. Pol. III. Nr. 43. Volumus etiam, ut ab omnibus expeditionibus sint liheri et absoluti ... et ad expeditionem quamlibet sedecim homines cum clypeis mittent de omnibus viUis monasterii supradicti. Jeli to nazywao si uwolnieniem ab omnibus expeditionibus, skoro tylko 17 tarczowników ze wszystkich woci klasztoru staniteckiego na wypraw miao wyrusza, to jasny std wniosek, normalnym obowizkiem bya ogólna suba wojskowa. braku takiego przywileju wszyscy obowizani byli stawi si do grodu „na wojn", a tam zapewne kasztelan wybiera tylu, ilu byo potrzeba. Skoro to dochowao si do r. 1270, z wszelk pewnoci mona wnosi, w XII wieku nie byo inaczej.

w

kad

W

e

e

Budowa

b)

i

naprawa zamku,

edificatio

et reedifi-

catio castri.

Wzmianki w tych ogólnych wyrazach zawiera kady niemal dokument exemcyjny XIII wieku. 1173. Regesta Nr. 33.

1)

Jest to

waciwy

wyraz techniczny,

w

dokumentach wspócze-

snych uywany.

datku

2)

Dokumenta wieku XII przywiedzione wedug Regestów

V

zawartych.

w

Do-

3) CoUoguia nazywano w Xni wieku zjazdy ksit i dostojników. Jeli wic wybiera sie na taki zjazd do obedj dzielnicy, wyrusza wojskiem jak na wypraw wojenn, gdy, jak ju sama historya zjazdu gsawskiego z r. 1227 pouczy moe, nieraz to byo potrzebne.

kai

CIARY

431

PUBLICZNE.

—

1253. Cod. dipl. ne ad opiis castri sewiant swe sohant i). Pol. I. 42. nuUum castrum neque novum neque vetus edificahunt. 1234. Kod. wielkopolski Nr. 174. chopi w posiadociacli katedry gnienieskiej ad edijicationem castrorum non compellantur, preter illud, suh quo manent. Jeli wic to byo chopi gnienieskiego arcybiskupstwa tylko nad przywilejem, budow grodu swojej kasztelanii obowizani byli pracowa, wida, w braku takiego przywileju pocigano ich do budowy kadego grodu, gdzie tylko byo potrzeba 2), Biskupi wyjednywali sobie niekiedy osobne przywileje 1252. Kod. katedr, krakow. Nr. 42. dum castrum Cracovia vel Sandomiria ex integro construetur, omnes homines domini episcopi 2 stuheUas in quolihet ipsorum edificare tenentur,

e

e

:

vel si reedificahitur,

easdem reedijicahunt, ut

est

a

longis retro

temporihus observatum. 1252. Cod. dipl. Pol. II. 445. qui homines ad duo castra nostra Bidgoszczam et Wysogrod edificanda sive reparanda venir6 tenehuntur, ita tamen, quod simul tam episcopi quam dictarum ecclesiarum homines 2 tantum stuhellas edificahunt vel reparahiint et sirniliter sub eisdem stuhellis fossatum nec omnes venire tenehuntur, dummodo opus compefenter et tempore oportuno perficiatur, nec alias stid)ellas vel fossatum reparahunt, ipsorum integris remanent ibus quas etiam lapidibus vel laterihus, dummodo velint, ipsis liceat edificare 3) (Kujawy). 1252. Kod. wielkopol. Nr, 362. ad reedificationem antiquorum castrorum tenehuntur, ita ut episcopus cum suo capitulo isthizam unam ponat , ut alii nohiles terre nostre consueverunt (Pozna). Z jakich czasów te przywileje si datoway, trudno oznaczy, bardzo by jednak moe, i ju w XII wieku istniay, jak to, pi*zynajmniej co do krakowskiej katedry, ze sów ut est a longis retro temporihus ohsewatum mona wnosi. Wielkopolsce i dobra szlacheckie, jak wida, uyway w poowie XIII wieku tego przywileju. ,

,

W

Budowa

c)

i

naprawa mostów.

Czsto: ah edificatione et reparatione pontis n. p. 1216. Kod. wielkopolski Nr. 87 lub: a ponte edificando vel reparando

*)

niegdzie

e

Jestto widoczna wskazówka, ju w XII wieku wchodziy gdzie-* zwyczaj relucye robocizny przy budowie zamków. Zamieniano

w

je widocznie

na

sta opat.

Niektóre przywileje wymieniaj osobno obowizek wyrbywania lodu w fosach zamkowych n. p. 1241. Cod. dipl. Pol. L Nr. 29 \aramb lub 1264. kod. wielkopolski Nr. 432 zamros. 2)

3)

W XIII

wieku budowle murowane

byy ju

pospolitsze,

ni w XII

DODATEK

432

III.

1257 tame, Nr. 251, lub: nec castra^ nec pones edificant n. p. 1232, tame Nr. 136 i t. p. Niekiedy z szczegóowera oznaczeniem pewnego mostu, do którego si ten obowizek odnosi, n. p. 1232. Kod. wielkopol. Nr. 23G. nhsohhius eiam villas dicti monasterii a reparatione pontis, quein reparahunt ultra fluviufn Wartam super rwulum qui Charni strumen nidgariter nuncupatur. Szczególn uwag zwracano na mosty przy zamkach nalece do fortyfikacyi 1253. Cod. dipl. Pol. I. Nr. 42. ad pontem castri, qtiando ipsum reparare continrjerit, von laborahunt. 1286. kod. katedr, krak. Nr. 88, ludzie kasztelanii biskupiej pitkowiskiój byli obowizani juxta eorum consuetudinem ad reparationem castri et pontis Syradiensis. ogóle wymieniaj dokumenta zwykle obon. p.

vel

emendan

,

—

W

wizek budowy mostów

przy: castri edificatio.

Ciekawe wiadectwo o naprawie mostów w Sieradzkiem za Leszka Czarnego, ob. Cod. dipl. Pol. II. Nr. 103.

Przesieka,

d)

preseca, incisio

nemorum.

Uwolnienia a preseca 1214. Tschoppe i Stenzel, Urkundenbuch Nr, 3, 1221, tame Nr. 5, 1228. tame, Nr, 10. tam-^e Nr. 27. 1228, kod. maopolski Nr. 18, nec in preseca, quod est

—

nemorum, ire cogantur. Zwykle spotyka si ten

incisio

ciar w dokumentach w zwizku

innymi ciarami wojennej natury, n. p. Tschoppe i Stenzel 1. c. Nr. 26: ad expeditiones et presecas et edificationes castri non procedent. "jednak jeszcze w wieku XIII nietylko nadgraniczna ludno rbaa przesieki ale w razie naglcej potrzeby powoywano do tego ludno caego kraju, i z dalszych nawet okolic, o tera wiadczy dokument z r. 1235, tame Nr. 18, gdzie Henryk Brodaty uwalnia Rovianos in Wirhno sedentes a preseca, nisi toti terre incumbat necessitas ipsam iucidendi. Por. wreszcie przypisek 5 do Rozdziau I. z

e

,

.

e)

lad,

vestigia, vestigia

.

fugitivorum indaganda.

Uwolnienie a vestigiisfugitivorum indagandis 1234. Tschoppe i Stenzel, Urkundenbuch Nr. 15. 1212. kod. wielkopolski Nr. 11. .nec vestigia recipiant. 1262. kod. maopolski Nr. 60. Yestigium autem, quod siad vulgariter dicitur, hahitatores locorum praefatortim non teneantur recipere; sed si aliquando ad ipsos fuerit adductum, ex ipsis aliqui ex senioribtis exeant ad introitum locorum, et cum eo fuerit adventum, singuli domos suas aperiant et apud se queri permitan: si autem secus ville forensis vel ultra transierit, Uli qui adduxerint vestigium mor suo sine impedimento civium, prout melius poterint, persequantur. Ksiga prawa zwyczajowego polskiego z wieku XIII, Helcel, Starodawne prawa polskiego pomniki II. 19. Wirt ahir eyn

—

—

—

CIARY

433

PUBLICZNE.

vian geslagin in eyme dorfe adir hey eynem dorfe, und vaen dy gebuer den, der den schadin hat getan, und entwerten den herren adir dem richter, ze hliben is ane schadin. So glicher wis icirt eyn nian geslagcn by eynem dorfe, und mogyn ze den nicht gevnen, der den scliaden hat getan, zo volgen ze mit geschrey zcu eynem andirn dorfe, so eleidin ze keine not dorumb: zo mus abir den das dorf vorbas mit geschrey voJgen i.cu eynem andirn dorfe, und alzo mus icUch dorf volgen eyns zcu dem andirn alzo lange, his der gevangen loirt, der den schadin hat getan. Welch dorf nicht envolgetj zcu dem das geschrey alsus kumt, das mus gelden den toten. 2)

Paszczyzny.

a)

P odwody.

—

Uwolnienia a podwodi 1216. kod. wielkopolski Nr. 87. 1252. Cod. dipl. Pol. I. ]S"r. 40. ab exactionibus honerosis, que vidgarier .... podvode ydiomate polonica nuncupantur. 1289. tame Nr. 72. a podvoda. Najwaniejsze wiadectwo o podwodach zawiera dokument z r. 1232. kod. mazowiecki Nr. 9. item ducent poduodas in ordine de villa ad villam proximam, sed non recipiantur equi eorum mittendi in Prussiam vel Podlachiam ^), sed si emuntur equi de communi ad talia negotia, homines Uli apponant pare sicas. To wic byo norm, dawano poMwody in ordine de rilla ad villam proximam ; jeli tego nie przestrzegano, byo to naduyciem, jak o tem pisze Mistrz Wincenty, Mon. Pol. hist. U. 509. uoties a potente aliuid vel exilis legatiuncule ad uemlibet esset instanter perferendtim, jussi iitnt satellites veredis pauperum insilire et unius hor momento infinidssima sfadioruTn millia cursu citatissimo transvolare. Que res midtis midto fuit pericido, uorumdam caballis irremediabiliter enervais, uorumdam penitus extinctis, nonnuUis cum probati essent, irrevocabilier abductis. JJnde latrociniorum, nonnumquam homicidiorum obrepsit occasio non modica. dovumentacli XIII wieku rzadkie stosunkowo wzmianki o podwodach, moe dla tego, zamiast wlaciwyci podwód czciej by w uyciu t. z. „powóz"; Ob. niej „powóz" iwyej str. 141. .

.

—

.

e

,

W

b)

e

Przewód,

s

conductus.

Znaczenie. 1242. Cod. dipl. Pol. I. Nr. 31. conductum nidlum ducant ncc ab aliquo recipiant, excepto solummodo ducis tentorio. 1253. Tschoppe i Stenzel, Urkundenbuch Nr. 42. a prewod tam

—

'W wydaniu bdnie Smolka. Mieszko Stary

odczytano podiasdam. i

je^o wiek.

28

DODATEK

434

III.

—

1261. tame Nr. 54, przy dokaaqiiam. przewodu: (ob. niój) et hec omnia tantum in terra 1252. kod. et non in aqica, ab Ula enim erunt penitus liber!. 1254. wielkopolski Nr. 305. a conductu ducis, quem non ducent. kod. maopolski Nr. 104. sed a prevod palatini perpetuo sint excepti. Te ostatnie dwie wzmianki odnosz si do przewodu w czasie podróy ksicia i przejadek wojewody. Uwolnienia a preiood bez bliszych szczegóów bardzo czste, w kadym niemal dokumencie exemcyjnym z XIII wieku. in terra

dnym

quam super

ojiisic

Dwa

—

—

rodzaje przewodu.

a) prewod rusticanum. 1231. kod. dypl. mazowiecki Nr. 7. prewod rusticanum sive 'j poicoz non diicant. P) preiood militale, pr. nobilium. 1243. kod. dypl. mogilski Nr.

18.

prevod non ducant nisi

milifale, videlicet sijtnkim

ferinas carnes recenes et pisces sifniliter recentis et captivum ferreis compedibus compteditum et aurum. 12(51. Tscliopjje Stenzel Nr. 54. liheri ab omni poicoz et podwoda., sed prei wod ducent militale et taniummodo in Jiiis rebns, fcrinis carnibus et piscibus, utrisque tamen recentibus 2), simila, vino et 1232, kod. dypl. mamilitem captivum, qui dicitur clodnik. zowiecki Nr. 9. prewod nobilium ducant in ordine cum ciiriis 1258. kod. maopolski Nr. 41. in conductu vero nobilium 3). et nostris venatoribus procurandis mor militali utantur. Przewód rycerslci nie by sua póniejszym przywilejem ryet

—

—

—

cerstwa, w cigu XIII wieku wywalczonym, gdy spotykamy go we wszystkich dzielnicach, a wic datowa si zapewne z czasów

przedpodziaowych.

Urzdzenie przewodu. 1261. Tschoppe i Stenzel, Urkundenbuch Nr. 54. Isfa tamen omnia noster eis camerarius presentabit, nec cogere ipsos poterit, nisi ut ipsa ducant usque ad proximam villam, ubi antiuitus talia deponere consueverunt, et ibidem sine omni cura et timore dieto camerario ipsa relinquent et in villa deponent facturo de ipsis, quid sibi videbi(ur expedire, sive villa Ula prewod sit parata ducere, sive sit in jur Theutonico vel alio Res autem et libertate et dicat se prewod ducere non debere. predicte, ibi sic deposite, noliimus, quod quantum ad pericidum

et

curam ad homines episcopi

')

sive

uyte

tu,

et ecclesie

juk to czsto si zdarza,

periineant, sed eis de-

w

znaczeniu U.

A wic zwierzyna solona i ryby solone lub suszune utilealy jak wida — do pizewodu zwyczajnego. 3) Curiae nobilium byy zatem obowizane stawa do przewodu cerskiego, i std uazwa i^rewod militale. 2)

— ry-

CIARY

435

PUBLICZNE.

cz

tego ustpu hom/nes ad propria revertanur. Druga zawiera wyran wskazówk, jak trudno byo utrzyma dawne ciary, odkd w XIII wieku namnoyy si przywileje, choby niektórym tylko zrazu osadom nadane. Wedug starego zwyczaju miaa bowiem kada osada odstawia przewód do najbliszej ssiedniej osady na waciwym szlaku, jeli jednak ssiednia osada bya uwolniona od przewodu, susznie móg komornik, towarzyszcy przewodowi, domaga si odstawienia transportu do dalszej, nieuprzywilejowanej miejscowoci, uwaajc uprzywilejowan osad ten sposób jednak podwaja si ciar osad za nieistniejc. nieuprzywilejowanych, wskutek czego ksita wydawali takie rozporzdzenia, jakich tu wanie przykad znajdujemy. Ale przez to utrzymanie cigoci w przewodzie napotykao nieprzezwywieku Xn, dopóki przywilejów nie byo^ cione trudnoci. transportu, dopóki kada osada odpowiadaa widocznie za go pod dozorem komornika nie oddaa ssiedniej osadzie. IJOsitis

W

W

Ubite szlaki

cao

zwykego przewodu.

Naj waniej szem wiadectwem w tym wzgldzie jest ustp dokumentu z r. 1276, kod. dypl. mogilski Nr. 33. cum frares de Zagosth ordinis Hospitalis s. Johannis ahhatem et fratres domns Claratumhensis Cisterc. ord. crehro molestarent in hoc, quod homines de villa Janusovich que est eorum de Zagosth^ sewiUUem et vectigal, quod vuIgo dicitur przewód, trahentes, ducehants uper homines de villa Kacich, que est eorum de Claratumha, predicti abbas et conventus memoratos fratres in causam coram nosiro judicio raxerunt, asserentes, quod in eorum gravamen et prejudicium. h)c exercebant, cum non per Kacich illud ,

preiood iter habere deberet secundum cursum ab antiquo consuetum. 1237. Kod. dypl. mazow. Nr. 11. ultra vero Wislam mdlus lonductus a civitate deducatur. Por. przytoczony ustp z dok. 1261. Tschoppe i Stenzel Nr. 54. usque ad pro~ ximam villam, ubi antiquitus talia, deponere consueverunt.

—

c)

Powóz.

1258. Cod. dipl. Pol. II. Nr. 449. a poiooz plenariam contulinus libertatem, hoc solo excepto,quod custodes Croznmle si zapewne eqiiorum, i], chopi, majcy za woniców przy koniach z osady dav.'anych^ sine curribus in curia nostra (a wic zapewne w razie pobytu ksicia w okolicy, tj. w czasie podróy ksicych)

suy

stare

mor solito tenebuntur, debila servitia

1247. Tschoppe

^)

i

Rówuaoby si

podwodzie.

eorundem

Stenzel Nr. 26. potocz sive

to

wedug

exercentes.

cum

plaustro

— i)

naszego rozumienia rzeczy (ob. wy^j) *

DODATEK

436 sive

cum pedie

i) ?ion

ducent.

III.

— 1202. Cod.

dipl. Pol. II.

Nr. 452.

a poiooz di?nidn ciirrus ^). dokumencie z r. 1258. Cod. dipl. Pol. II. 449 znajduje si wzmianka o relucyi tego ciaru przez zamian na stay podatek pieniny non ohsfanfe ordinatione, quam cum predicto domino Yolimiro pro eodem sewitio poiooz ordinaveramus in qua pro eodem sewitio et liberate data singulis annis 6 mar-

W

:

,

cas argenti dare spopondit.

osolay

XX. 0"fc>o-«i7-lzlx •waisl.Gt3.Giaa.

I)

Podejmowanie dworu ksicego,

Isisi-

stationes (in transitu duds).

Uciliwo

tych obowizków objania Gallus I. 13. Nec (Bolesaw Chrobry) transeunte viator vel operator hoves vel oves ahscondehat, sed ei pretereunti pauper et dives arridebat eumue cernere tota patria properabat .... Uhi enim suas stationes suumque servitium determinatum hahehaf, non

qu{squam

eo

lihenter in tentoriis sicut

Numida

vel in campis, sed in civita'

tibus et castris frequenter habitabat. Jest to

dworacka krytyka,

e

za Krzywoustego byo inaczej, ob', wyej która ma znaczy, str. 142. Por. Ortliebi Zwifaltensis Chronicon (Mon. Pol. hist. II.

4)

cumque per aliquot

darum mutando cum ipsa lome) permansissemus.

dies casas ac tentoria (t. j.

z

wdow

mor Numi-

po Krzywoustym Sa-

Ograniczenia. 1234. Kod. wielkopolski Nr. 174. Renuntio etiatn pro me quam in castellania Znemeis consuetudini gneiisi 3) transeundo habebam, in ea tribus diehus standi et veita ut prorsus ab hac servitute stigal et expensam accipiendi castellaturam Znegnensem liberavi facio. Uwolnienie zupene nastpio w r. 1234, do tego czasu jednak by ciar „stacyi" ksicych wzgldem kasztelanii niuskiej o tyle ograniczony, dwór ksicy w czasie podróy po kraju móg zatrzymywa si tylko przez trzy dni w obrbie tej kasztelanii; by moe, ju to ograniczenie datowao si z dawniejszych czasów, 1242. tame Nr. 234. item dux, qui istniao w XII wiekuj et

successoribus

,

,

e

e

—

e

') Tj. bez woza (a wic waciwy powóz, nie podwoda) lecz z chopami (custodes equorum) wysanymi dopilnowania koni, danych z osady, i do powoenia. 2) Byy to zapewne lekkie pówózki, moe o dwóch koach, do których naleao dostarczy zaprzgu. 3) Kasztelania niska, wasno arcybiskupa gnienieskiego.

CIAEY

437

PUBLICZNE.

fuerit

pro fempore, non transibit castellaniam de Lovich

hor

nisi semel In anno, et tunc procurab /tur et deducetur

')

et

Vog-

cum

currihus, quot erunt in predictis castellauris, quia ihi homines suos non habet. Aliis alitem vicihus, quociescumqus transnec curierit , perticnrium et unum procurahunt venatorem tot

,

rus ultra metas trahent utriusqiie castellanie. Z pierwszej czci gdzie ludno chopska osad ksipowyszego ustpu wida, cych pomieszana bya z ludnoci osad kocielnych i prywatnych, obowizki te spaday przewanie na chopów ksicych, gdy wyranie, i ludno kasztelanii bitutaj zastrzega sobie skupich ma dostarczy mu tyle wozów, ile tylko jest w kasztelanii, quia ihi suos homines non Aa&e^. Podobnie w dokumencie z r. 1286. Cod. dipl. Pol. II. Nr. 112. cum tot curribus, quotquot erunt necessarii, homines dicte castellanie Yoybor nos vidlicet ducem Syradie ad terminos sive metas jam dicte castellature et non tdtra educere tenebuntur. 1254. Kod. kat. krak. str. 41. semel in anno debet educi et in omnibus procurari in signum dominii et jiiris patronatus. Jeli za pluries bdzie przechodzi: tunc homines episcopales milifare pj'óu>cZ ducere tenebuntur et 2 homines cum 2 canibus (qui dicuntur lednici) pascent, dum ipse dux in sihis venari noluerit transeundo, sed in hiisdem non morabitur in venando,

e

ksi

ad venandum.

vec mittet

Dwa gówne obowizki a)

podwody, przewód

in

transitu ducis.

powóz

i

podwody, pi"zewód, powóz

i

in transitu ducis, ob.

cytaty

powyej.

wyywienie ksicia dworu. Obacz powyej w eytatachy obok deducetur

b)

i

(dux) take procurabitur, zwaszcza 1234. kod. wielkopolski Nr. 174. tri1268. bus diebus standi et rectigal et expensam accipiendi. tame Nr. 447. uwolnienie a datione quarumlibet festivitatum, dok. z r. 1286, Cod. dipl. Polon. II. quod godne dieitur. Nr. 112. Leszek Czarny oznacza dokadnie 'lo ywnoci, której kasztelania .wolborska dostarcza bya obowizan na dwór i

—

W

Itsicy w zabierano

czasie tyle,

ile

podróy ksicia; by

byo

to

ju

przywilej, zwykle

potrzeba.

Przy uwolnieniach od wyywienia dworskiej suby (^w XITT wieku) zastrzegali sobie niekiedy ksita zachowanie tego obowizku w razie swej podróy. 1286. Cod. dipl. Pol. III. Nr. 62. excepto si in eorum villa steterimus, podobnie 1250. kod. maopolski Nr. 31.

O Kasztelania owicka naleaa do arcybiskupa gnienieskiego, kasztelania wolborska do biskupa kujawskiego.

DODATEK

438 2)

Podejmowanie

lir.

suby ksicej.

Dwie odmiany tego ciaru. A. (w zwizku z podró ksic) in transita ducis podworsk, mianowicie kuchenn owieck, •'ejmowa

sub

i

pomaga

dipl.

jej

w

i

spenieniu

subowych

czynnoci.

Pol. n. Nr. 445. pistores etiam in transitu

— 1252,

Cod.

nostro reci-

pient et panem apud ipsos factum cleducent vel ad stationem ducis vel ad ejns proximam viUam, prout eis commodius videhitur. Ob. cytaty powyej i poniej (zwaszcza II. 3. suba owiecka). B. i

Przyjmowa w gocin po osadach

urzdników a)

z

sub ksic

grodu przybywajcych, a mianowicie

piekarzy, piwowarów res, panifices,

)raxatores,

i

:

mio dosytników braxatores

naleaa si równie pomoc w

potus)

(pisto-

Itórym

robocie.

1231. Kod. dypl. mazowiecki Nr. 7. hraxatio potus non 1252. Cod. dipl. Pol. II. Nr. 445. ponetur in eisdem villis. Podobnie 1286, uwolnienie: a decoctione et evecione^} potus. tame III. Nr. 62 i 1250. kod. maopolski Nr. 31: a statione 1257. Cod. dipl. Pol. II. Nr. 446. panijicum et h?^axatorum. hanc mer et liherahiliter in perpeuum contulimus lihertatem, scilicet quod ni(?quam medo?iis, ccrevisie et ciijuslihet potus nostri braxatores et panuni nostrorum pistores suas faciant stationesj nec in hoc sewitio dictarum viUarum colonos ulterius 1272. Kod. katedr, krak. Nr. 69. pistores vel molestahunt. hraxatores potus non recipiant, nec apud eos ipsi stabunt.

—

—

—

—

b)

sub

Por. Gallus

owieck I.

14.

(z psami).

Hahcbat enim (Bolesaw Chrobry) au-

cupes et venatores omnium Jere nationum, qui suis artihus capiehant omne genus volatilium. et ferarum^ de iiihus singidis lam guadrupedibus quam pennatis, cottidie singula apponebantur fercula suis mensis. 1231. Kod. dypl. mazowiecki Nr. 7, caniductores, venatores cum retibus et falconarii non intrabunt villas eorundem. 1234. Kod. wielkopolski Nr. 174. equos ducales, canes, cani1250. ductores, falconarios per villas ecclesie non pascant. Kod. maopolski Nr. 31. (uwolnienie) a statione venatorum et 1252. Cod. dipl. Polon. II. Nr. 443. afalconariis. — aucupum. 1286. tame III. Nr. 62. a statione venatorum, a statione ca1252. tame Nr. 445. a procuratione falconariostorarioruni.

—

—

—

—

')

To

ju waciwie naleao

do przewodu.

CIARY

439

PUBLICZNE.

rum et falconum et venatores nostros mor miliali *) recipiant, sed si ipsos venatores ad aliuam taliuin vUlarum pro nocturno decUnare contingerit , solo feno erunt contenti et se1242. Kodex wielkopolski Xr. 235. mel in anno rpcipieiittir. .

.

.

—

item riUe ecclesiarum falconarios et falcones non recipitnt neque pascent castorarios capientes castores ducent et procurabunt, preterea venaores ceworum et aliarum hestiarum in villis ecclesiarum nihil per vim extorquehunt, nisi eis aliuid per honam voluntatem exhibeaur -}. 1254. Kod. wielkop. Nr. 325. et quia homines villarurn domtis memorate a venatorihus no stris (t podvoda sepius agravalantur nec etiam venator castr i aliuam potestatem exercere habeat super homines dictarum villarum. 1262. kod. maopolski Nr. 62. perpendentes indehita vexatione et exactione homines nohis suhditos freuentissime coarta?'i a falconariis et portitoribus falconum, ad ducatum Cracoviensem pertinentibus, qui falconarii potestafe sui officii quandcque etiam injuriose nituntur homines gratia pre?vod fraude calumpnie agravare motique super injuria patien.

.

—

.

. .

—

,

tes

viscera pietatis

.

.

koniarzy i prowadzone przez nich konie ze stadniny ksicej. Ob. wyej 1234. Kodex wielkopolski Nr. 174. equos dii-

c)

—

canes, caniductores etc. per villas ecclesie non pascent. 1255. Kod. maopolski Nr. 44. (uwolnienie) a statione nostrorum equorum. cales,

d)

sub

1252. Cod.

dworsk rzemielnicz. dipl.

Polon.

II.

Nr. 443. n falconariis, pisto-

lagenariis. agiewuicy przybywali zapewne na robot do osad, w których pobliu znajdowao si jakie rzadsze drzewo, na materya potrzebne, lub te wraz z piwowarami i miodosytnikami, dla sporzdzenia beczek i naczy, w których te napoje do grodu odstawiano. ribus,

W poowie Xni wieku miao zatem rycerstwo ziemi

')

przywilej,

mowa

e

owczych

1

in linno reci^ientiir)

znaczj'

,

sub

jedn;;k

posaniu, a o

musieli

ywno

owczowie

i

mole militaU. Jeli za zastrzegano sobie wyranie,

owieck, gdy j w pobliu miaaby gdzie przenocoptasznicy poprzesta samem nie

sami musieli si stara.

miay

a

Czy jednak takie

szersze znaczenie i czy czasy, tego trudno rozstrzygn. Por. str. 434.

leje

{viore viiUtali)

-)

To

przyj(semel

— jak wida— rec/pe?'e

osadom kolonistów nadawano taki przywilej eby obok tego przyjmoway na nocleg takiej osadv noc zaskoczya, inaczej bowiem

wa. Wtedy

kujawskiej tea

obowizane b3'y tylko raz do roku ptaszników ksicych w gocio. To bowiem

dv-oiy lyceiskie

wanie miao by

przywilejem.

sigay w

rzywidawniejsze ]

DODATEK

440 e)

III.

urzdników gro'dowych

a mianowicie

(o

ile

wiadomo

z

nielicznych

wzmianek

w ró-

dach): samego kasztelana, sdziego grodowego (ob. str. 121), wodarza, który prawdopodobnie daniny wybiera roboty rozdziela, strpnego pana, do którego pobór stróy nalea, i mincarzy, którzy w tym wypadku speniali niezawodnie czynnoci poborców podatkowych. 1288. Kodex wielkopolski Nr. 625. (uwolnienie) a castellano^ a vlodario. 1262. Kod. maopolski Nr. 60. licea autem judici casri dicti fori ad cciusas extraneorum dirimendas in predictis Joris sessioficm hahere, sed ob 1284. Kod. maopolski Nr. 104. hoc nuUatenus pernoctare. a strosa et domino srose, qui in vulgo pan strose vel strozni diciti/r. Por. kod. maopolski Nr. 60. nec exactores ipsius slrose in dieto loco valeant vel audeaiit pernoctare.— 1278. Kod. wielkop. Nr. 477. sed staionem in Yezow amplius hahere monetariis sive nostris nuntiis prohihemus, qua recepta mox alias dirertantur. i

—

—

—

f)

posaców ksicych.

1257. Kod. maopolski Nr. 44. nec nuntios vel legatos ducum seu alignos venatores recipere cogentur intiti. 3)

Suba

owiecka.

Podczas owów ksicych uywano ludnoci okolicznej do nagonki i w ogóle do pomocy pod rozkazami owczych itp.; zreszt ciy na niej obowizek piluowiinia legowisk jeleni i innego zwierza, a przedewszystkiem gniazd sokolich. 1288, Kod. wielkopolski Nr. 625. (uwolnienie) ah omnibus venationibiis. 1257. Kod. wielkopolski Nr. 335. si aliquando nos vel fratrem nostrum venatores venationem cervorum ibidem exercere contingat^ ejusdem ville homines nec eqtios, nec canes pascere v'el saltum ceworum super lacum ohseware te-

—

—

1228. kod. katedr. Iciiak. Nr. 20. pesi siad (obowneantur. 1262. Cod. dipl. zek gonienia za psim ladem tj. nagonka). Polon. II. Nr. 452. a custodia cervorum, quod dicitur prelaia. 1288. Kod. wielkopolski Nr. 629. a custodia et solutione herodiorum quod sokol dicitur (solutio znaczy tutaj kar za za1263. Kod. maopolski Nr. 62. niedbanie tego obowizku). omnes vWas et incolas earum in districtu opole de Mstów a a custodia nosri falconis f.t ah omni impetitione, gravamine, potestate et omni eorum (falconariorum) jur exhonerantes,eas inperpetuum liberas facimus et immunes. ita ut nullus ipsas et incolas eorum occasione dicte avis custodiende inquietare presumat aliquomodo vel attemptare. Preterea si ipsa avis nidum sihi in locis coogruis elegerit, pro securitate potiori prorsus eam de suo districtu repellentes, arhorem, super quam nidificaverit, succidant uti, a nohis eis concesso presidio lihertatis.

—

—

—

CIARY ZXI. I.

441

PUBLICZNE.

X3a,xi.lzx3r s-ta,e.

Daniny skadane

w

naturze.

opole (daniny skadane w bydle). Uwolnienia a naraz we wsijystkicli niemal dokumentach a)

Narzaz

')

i

exemcyjnyoh XIII wieku, bardzo czsto: a vacca lub a vaccis, a hove, ab ove lub ab ovibits, ab ariet, a yorcu. a perna itp. 1251. Kod. kapitulny Nr. 32. wszystkie osady kasztelanii chropskiej (nalecej do kapituy krakowskiej) obowizane byy oddawa co roku do grodu ksicego: 14 porcos et 6 pernas 1256. kod. maopolski Nr. iS. hanc quoquod naraz dicltur. que gratiam concedimus, quod vaccas et oves, que de predictis vWis pro mensa nostra colligl solebant nobis in posterum non persolcant. Si vero minister iales, scilicet carmnici, viUas siiperins nominatas intraverint^ ibidem vaccas et oves contra hanc nostre liberalitatis concessionem accipere volentes, homines earundem villarum. sine gratie nostre offensione denegandi, quod petitur, liberam habeant facidtatem. 1277. Kod. wielkopolski Nr. 469. wszystkie posiadoci lubiskiego klasztoru habeant se pro una vicinia et solutione .... nobis autem singulis annis 1 bovem et vaccam solvaut. Przywilej polega tu na tern, eay obszar posiadoci klasztornych wyjto ze zwizku rozmaitych opól, do których naleay, i zoono z nich osobne, nowe opole. Poi.ostay jednak w znacznej czci dawne ciary, a midzy niemi da opolna w "waciwem tego sowa znaczeniu. Byto ciar nieznaczny, zachowany z dawnych czasów w niezmienionej postaci, skoro cae opole skadao si co roku na jedne krow i jednego wou. Podobnie: 1242. kod. wielkopolski Nr. 236. dedimus eis voccam et bovem in perpetuum, que pro usu nostre mens de ipsorum vicinia annuatim pertinebat. Jako uwolnienia (bez bliszych szczegóów) ab opole, jak 1284. kod. wielkopolski Nr. 547 i 550, 1287. tame Nr. 582 albo te a vicinia sive opole, jak 1279. tame Nr. 488, odnosz si wanie do tego ciaru. Por. 1257. kod. maopol. Nr. 44. nec aliquas annonas, vaccas, porcos, oves vel qnevis pecora alia pi'o expensis ducalibus persolvent.

—

,

—

e

sn

—

—

b) Miód.

Miód wymieniony ogólnie jako przedmiot daniny ksiciu skadanej: 1232. Cod. coloni, qui nostre

nentur, principi terre

>)

dipl.

ecclesie

mel

Polon. Nr. 21. (Vladislaviensi)

et

vaccam

et

verumjam

jur

dicte ville

ascripticio te-

alia servitia reddebant.

Etymologia tego wyrazu bardzo prosta. Narzaz do grodu odstawiane.

=

na rze

bydo na rze

Smolka. Mieszko Stary

i

jego wiek.

29

t. j.

DODATEK

442

III.

t

danin: urna mellis, n. p. 1268. kodex wielkopolski Nr. 432. urna mellis gajowego, lub 1271. tame Nr. 443. urna mellis provincialis. To ostatnie wyraenie znaczy podobno tyle, co: kad miodu, przypadajca na opole; zdaje si byaby to zbyt lekka danina, gdyby cae opole co jednak, roku tylko kad miodu skadao, chyba wybierano po kilka razy do roku lub czciej. kasztelanii chropskiej bowiem skadaa kada osada 5 urnas magnas, ob. 1251. kod. katedr, krak. Nr. 32. Niekiedy nazywano

e

W

3)

Sep

—

ej

danina zboowa.

1278. Cod. dipl. Polon. I, Nr. 58. annona?n que sep vo1257. kod. maopolski Nr. 44. nec aliquas annonas, vaccas, porcos, oves, vel quevis pecora alia 'pro expensis duca1242. kod. maopolski Nr. 236. (przywilej libus 'persohent. ogólny dla wszystkich posiadoci klasztoru lubiskiego) ut noster sicbvemitor in die b. Martini 20 mensuras avene in vicinia dicti monasterii recipiat annuatim et in propriis curribus redacat, uhi nostre placuerit volantati. Tl ostatniego tego ustpu wida, sep, jak niezawodnie równie wszystkie inne daniny, wybierano opolami, i to w terminie witomarciskim, który w ogóle w poborach tego rodzaju odgrywa rol, jako czas, kiedy wszelkie zbiory ju, byy dokonane i zboe wymócone. Trudno oznaczy znaczenie miary, nazwanej tu „mensura", w kadym razie jednak zdaje si, to musia ciar niemay, skoro z jednego opola naleao catur.

—

—

e

wan

e

by

si tym tytuem tyle owsa grodowi ksicemu, nie naley za zapomina, e wanie posiadoci klasztoru lubiskiego obdarzone byy ju wówczas niektóremi swobodami niepospolitej doniosoci, nie byy zatem z pewnoci w tym wzgldzie anormalnie przecione. obec tego wszystkiego nasuwa si w ogóle wtpliwo, czy „sep" naley uwaa za odrbn kategory da-

W

czy te by to tylko sposób pacenia znanych podatków (o których niej) w zbou; wiadomo bowiem, je, zwaszcza w czasach dawniejszych, pacono powszechnie w podach suronin,

e

wych.

W

dokumencie powyej przytoczonym z r. 1278 czytamy que sep vocatur'^ wyrazy y,monetam que

tu obok ^annonam

ohras dicitur i)" Moneta nie oznacza z pewnoci odrbnej daniny, albo wic tylko tego wyrazu uyto w przywiedzionym do-

kumencie na oznaczeuie podatków, brzczc monet wypacanych, albo te i moneta i annona do nich si odnosz, jako sposób pacenia, w gotówce i w zbou.

^)

Od

obraeu

ksicego,

który si znajdowa ua monetach.

CIAUY

443

PUBLICZNE.

"W jednym tylko dokumencie spotykamy piwo jako przedmiot daniny. 1251. kod. katedr, krak. Nr. 32. 10 urnas triticei hrasei, obok tego przytoczone powyej: 3 urnas mellis magnas, oraz 10 modios de tluz, quos pro canibus tenebantur ex1iibcre. Podatki.

2.

Poradlne Cz,yli po woowe. Tak nazywa si podatek gruntowy, pobierany av dawniejszyci czasach wedug iloci woów, których opodatkowany do uprawy swojej roli uywa. O identycznoci tych dwóch nazw a)

wiadczy dokument z r. 1228, kod. katedr, krak. Nr. 20. Uberans ab omnibus gravamibus et exactiombus indebitis, malinie ab Mis: "preyod, pouoz^ pouoloue sive poradlne, stroza, naraz, pesi siad; tu bowiem sive uyte jest widocznie w znaczeniu „czyli". To samo znaczy w wspóczesnym dokumencie: 1228. kod. maopolski Nr. 11. solutio de bobus, lub w dawniejszym jeszczb 1173 (Regesta Nr. 33) ne post boves powoowe). O znaczeniu tego podatku solvant Cpost boves ob. 1278. kod. wielkopolski Nr. 447. conimunis terre soDla tego te nawet pakt lutio, que poradlne nuncupatur. koszycki zachowa poradlne in signum summi doniinii et recognitionem corone regni Polonie, kiedy ju wszystkie inne ciary zostay obalone. Ob. kod. wielkopol. Nr. 1709. "Wzmianki czste w dokumentach exemcyjnych. bez bliszych szczegóów

=

:

—

—

—

do

Podworowe.

b)

Podatek od kadego dworu, kadej chaty jako jednostki osadniczej wzmianki bez bliszych szczegóów bardzo czste. 1278. Kodex wielkopolski Nr. 447. a curiis quod podworowe. 1231. kod. dypl. mazowiecki Nr. 7. podworoioe vel cune (t. j. jeszcze w NELI wieku pacono kuny) pro podworoioe. Wida, ten podatek w upieach zwierzcych. Podobnie: 1258. kodex dypl. tyniecki Nr. 20. cum Jacobus filius Pacozlai castellani de Voynich homines domini Boleborii abbatis Tinecien»is et donius ipsius ad nostram evocaret p>'>'^^^^^^(^^^ ^t o.b eis exactionem, videlicet duorum asperiolorum de singulis curiis atinuaim ju-

—

;

e

dicialiter expeteret c)

.

.

.

Pomocne.

Najdawniejszy dyplomat tyniecki (Regesta Nr. 1): qaod Polonico mor pomochne dicitur, sive omnem censum, qualirunque modo vulgariter nuncupatur .... Hii omnes homines rum villis pertinentes ecclesie Thinciensi tribufum ') et strosam .

.

1)

.

.

Trfbutum oznacza tu wyej).

moe

liotcooice sive j^oradlne, jakj coinniii-

nis terre solutio (ob.

29*

DODATEK

444

cum pomochne sobunt.

—

111.

1268, kod. dypl. tyniecki Nr. 23.

et

quidquid super ipsowm homines dux judiccwerit, trecent(issive 6 marcas, sive 12 sive etium 50 ^), cum toto pomocne, piscationihus

et

venationihus

,

.

.

.

Wedug wiadectwa Dugosza

254); polegajcego w tern miejscu niezawodnie na starem i wiarygodnóm ródle, zniós ju Henryk Brodnty w ziemi krakowskiej: leges concussionis elisit, videlicet pomoWszystkie jak wida, tak nieliczne cne, virginale et viduale. wzmianki o pomocnera, pochodz z ziemi krakowskiej, nasuwa (Hist. Pol.

II,

,

wyczn

pytanie, czy ten ciar nie by ziemi lub co najwicej obszaru chrobackiego

si zatem tej

3.

Daniny powstae

a)

Stróa.

z relucyi

Pierwotnie stróa

naleaa

ciarów do

tej

specyalnoci ?

realnych.

samej kategoryi

cia-

rów publicznych, co suba wojskowa, budowa i naprawa zamków lub mostów, lad, przesieka t. p., by to obowizek kolejnego odbywania stray na grodzie. Póniej jednak nastpia relucya tego cinru na stal danin, kiedy? — trudno oznaczy, w Xni jednak wieku w tej ju formie stró spotykamy i tak naley rozumie rozmaite, caste wzmianki o niej w wielu dokumentach exemcyjnych bez bliszych szczegóów. Uwidocznia to si wyranie w dok. 1272. kod. katedr, krak. JSTr. 69. stroeam non s o lv ant neqne stan vel vaccam, podworowe vel nh'ud stróa znajduje tu si midzy samemi daninami, a wszelk tale wreszcie wtpliwo usuwa wyraz solvant. Jeszcze wyraniej i

do

;

w dok. 1268. kod. dypl. mogilski Nr. 31. cum comes Nicol"U8 palatinus Cracoviensis colUgi faceret strosam et eam extorqu"re niteretur ab incolis villarum ahhatis et domiis de Indrichow Cisterc. ord. pertinentium, quorum nomina sunt hec: Vrosinichi et Glewo, prokurator klasztoru na zjedzie w Korczynie twierpowoujc si dzi wsie te od stróy dawno uv/olnione na wiadectwo kasztelanów krakowskiego i bieckiego po powoaniu tych wiadków na zjedzie krakowskim orzeczono, ,

e

s

,

;

istotnie

stróy paci

nie

e

maj.

Stan ::= stationes. O obowizku podejmowania dworu ksicego w

b) jego

podróy

wyej

436. Gdzieniegdzie nastpia relucya tego niny w naturze, gdzieniegdzie co dalszym ob.

—

mieniono

1)

te

S

daniny na podatek pieniny.

to kary

sdowe.

czasie

str.

ciaru na stae byo postpem

— 1238.

da-

—

07'ta

za-

questione

CIARY coram

445

PUBLICZNE.

urum

vUla monachorum de Claratumha Cisterc. Prandochin sicis appendiciis, id es Pozacov, Kachyc et sors Jani(sovic, zupam, que stan vulgo dicitur, in annona soluere deheret, huic dubitationi dominus abhas Claratumbensis finem imposiut, jidern faciens per testes idonens, quod dicta hereditas nin solvit stan, nisi in argenio. 1256. Kod. maopolski Nr. 43. guosdam provent.us , qni imlgo stan vocantur, ad mensam nostram pertinentes, in posterum minime nohis,

mm

ord. qiie dicitur

—

solvere tenebiinfur.

W jaki

lucye ob.

sposób przychodziy niekiedy do skutku takie reprzy objanieniu „Powozu" str. 436.

wyej przykad

i.

Handlowe.

a)

Myto,

fJieloneiim..

Najczciej wspominane w najdawniejszych dokumentach myto u przewozów, na szlakach gciej uczszczanych, np. w najdawniejszym dyplomacie tynieckim^ Reg. Nr. 1. Tyncienseni vdlaw. cum transitu navali Op'(tovech qand rex Boleslaus cum foro et taberna et transita nayal'. contidit. 1165. Reg. Nr. 29. transitus Nauchre in V/zna et in Maków. 1175. Reg. Nr. 34. na Odrze w' Lubiu O mytach, wybieranych od okrtów przy zTmkach nadrzecznych ob. 1211. Kod. wielkopolski Nr. 2023, 1239. kod. mazowiecki Nr. 11. ^W ogóle waniejsze .wiadomoci o mytach ob. 1242. Kod. wielkopolski Nr. 237, 1262. kod. maopolski Nr. 58, 1278, tame. Nr. 95. Rycerstwo byo wolne od opaty myta, przynajmniej na Mazowszu, ju na pocztku XIII wieku. 1237. kod mazowiecki Nr. 11. Nullus civium Plocensium per terram iransiens teloneum soIvaf. sed per aquam, tam per terram ducis Conrad i, quain per terram dwis Boleslai hospitcs eo jare fruantiir, quo .

.

.

— —

—

—

.

et

milites M(izovienses.

b)

Targowe.

1173. Regesta Nr. 32. non solvant tributum in foro. Opaty, tutaj nazw tributum in foro nie byy bez wtpienia ZAvyczajnera mytem; jakkolwiek za skpe -wzmianki av naszych ród -ch nie objaniaj nam waciwego znaczenia „targowego", moemy o niem utworzy sobie jakie wyobraenie z wiadomoci o wspóczesnem urzdzeniu targów na Zachodzie przed nastaniem swobód miejskich. Por. Waitz^, Deutsche Yerfassungsgeschichte YIII. 282 nast. Na tej wic analogii oparte znaczenie przypiszemy „targowemu", gdziekolwiek o niem w doku-

objte

DODATEK

446

III.

mentach XII wieku znajdziemy wzmianki, czy to, jak najczczy te w innych wyrazach, ciej, pod t techniczn nazw ,

np. henejicia jori^ utilitates fori itp. Ob. najdawniejszy dyplo1146. tame Nr. G. 1147. tame mat tyniecki Reg. Xr. 1.

— 1153.

—

tame

— 1155.

—

—

tame

1165. Nr. 25. tame Nr. 29.— 1175. tame Nr. 34.— 1176. tame Nr. 35.— 1185. tame Nr. 41 i 42.— 1191. tame Nr. 50.— 1193. tame 1198. tame Nr. 58. Nr. 53, 54 i 56. Wzmianki o „targowem", w najstarszych dokumentach liczne, w XIII wieku ustaj zupenie wobec swobód prawa miejskiego. 1213. kod. wielkopolski Nr. 81. forum Uhernm in BaNr. 8.

Nr. 22.

—

do

ricz

cum

quo

tabernis, in

foro neque judex neue moaliua violenia a 7iosfro dovnmo. a nosro Csc. ducati) dominio, to bya videlicet

netarius preesse dehtnt, nec

Tak nazwana

tu violentia

wanie owa uciliwa

kontrola nad

kadem

kupnem, wraz z poa kontrol wykonywa zwykle monetarius, którego zadaniem byo, jak si dokument wyraa: in foro preesse. 1214. Tschoppe i Stenzel, Urkundenbuch Nr. 3. ita quod de omnibus foris ad casfrum nostrum Wratisaviense pertinentibus nonum forum singulis annis percipiant, et in Legniz et si qua nova fora erecta fue-

t

borem pewnego procentu od obrotu handlowego,

—

,

rint ^), de ipsis similiter nonum forum percipiant. Jestto darowizna dziewiciny (Yg ogólnego dochodu) „targowego" z wszystkich targów w kasztelanii wrocawskiej; darowizna, której przykady zdi^rzaj si czsto w przytoczonych powyej dokumentach XII wieku. "Wida z tego ustpu, dochód z targowego, które wybierano na targach, znajdujcych si w obrbie jakiej kasztelanii, spyway, jak zreszt wszelkie dochody ksicego skarbu, do kasy grodu teje kasztelanii. Najdawniejszym znanym przykadem uwolnienia od targowego jest przywilej Kazimierza Sprawiedliwego dla Miechowitów, ob, Reg. Nr. 58. talem huic foro contidit libertatem, ut ad ipsum venienes, morantes vel exeuntes, mercimonia liber

do

e

contrahere possent. 2.

Sdowe-

Ob, 3.

Hub, Prawo

polskie

w

wieku XIII

str.

159 nast.

Rozmaite.

Henryk Brodaty zniós w dziewicze (wraz z pomocnem^

ziemi krakowskiej

wdowie

wyej) napitnowane przez Dugosza_, a prawdopodobnie przez jego dawne ródo, jako leges concussionis. Byy to opaty, skadane przy zamciu, Równoi

ob.

sn

')

Rozumie si:

w

obrbie kasztelanii wrocawskiej.

CIARY

447

PUBLICZNE.

—

1232. Kod. mazoczenie zniesiono wdowie na Mazowszu. wiecki Nr. 9. item etiam dnx cum consilio harontim suorum, sicut in aliis prwilegiis eJKs habetur, abolevit urnam mellis, que exigabatur a pauperibus vidius nubere voIentibus. Tytuem

wdowiego dawano zatem kad miodu; wiadczy to wymownie, e pocztek tej opaty siga niezawodnie w czasy patryarcialnycli stosunków. Byy moe jeszcze inne opaty tego rodzaju o których nam róda adnych wiadomoci nie przechoway. ,

o

Dodatek IV. wygnaniu ksicia "Wadysawa.

Fakt tak wany, jak wygnanie Wadysawa, by w ostatnich czasach przedmiotem licznych i szczegóowych bada, z których kade niemal dla trudnych do rozwizania zawioci chronologicznych, do odmiennych dochodzio wyników. Pierwszy jrozbiór krytyczny tj kwestyi mamy w liistoryi Naruszewicza i), wcnlug którego wygnanie Wadysawa nastpio w r. 1148. Zbija dat Ropell w osobnym eskursie '^'), twierdzc, ju najwczeniej w roku 1144 musia Wadysaw z Polski uchodzi. Przeciw tej dacie wystpi Jafte, przenoszc na rok 1146 3). Smolka *) polemizuje z niektórymi szczegóami zapatrywania Jaffego i owiadcza si za kocem r. 1145 lub pocztkiem 1146. Griinhagen 5) sdzi, w r. 1145 wybucha w Polsce wojna ,

t

e

j

e

Naruszewicz, H'8torja narodu polskiego. Wydanie Turowskiego. 271. 2) Ropell, Gesch. Polens I. 679 (1840). od Ropella róni si w opisie tych wydarze L. Giesobrcclit (Wendische Geschicbten III. 13. uast.) którega te do przestarzaej literitury o tym przedmiocie zaliczy ')

Tom

I.

Mao

musimy. Geschichte des deutschen Eeiclis uuter Konrad III. 77. zupenie Heinemaim, Albrecht der Bar. (1868). ^) Smolka, Polnische Annalen 92. (1873). Posyajc rkopis niniejszej pracy na konkurs Towarzystwa historyczno-literackiego, bylimy zniewoleni, dla ukrycia autorstwa, dawniejsze nasze prace jako obce tiaktowa. Obecnie za zbyteczn wydawao nam si rzecz, cay pocztek tego dodatku przerabia, i pozostawilimy go w niezmienionej 3j

Jaife,

Za JafFem

idzie

postaci.

Griinhagen, Die Yertreibung Wladyslaw's II von Polen und die Zeitschrift des Yereius f. Gesch. und Alterthum Schlesiens. XII. 77. (1874). 5)

Blendung Peter Wlasfs,

DODATEK

WADYSAWA.

O WYG.VANIU KSICIA

IV.

449

domowa, wygnanie za Wadysawa nastpio na wiosn 1146 (midzy Kwietniem a Lipcem). Hoffman i) zatrzymuje chronologi Dugosza, wedug lvtórej zatargi cign si ju od r. 11-41 kocz si katastrof r. 1146; do tego samego wyniku dochodzi pod wzgldem chronologii Maecki 2), jakkolwiek cay przebieg wyd irze w inny pojmuje sposób. Kwestya ta nie jest i

sam

tylko

amigówk

zaley

nologii

tu

chronologiczn,

gdy

od ustalenia chro-

przewanie obraz caego wydarzenia a tem

samem sd o niem, "Wszystkie badania powyej maj t zasug, e dokadnem rozwaeniem kwestyi

przytoczone pod rozmaitymi wzgldami uatwiy znacznie jej rozstrzygnicie; wszystkie maj t wspóln wad nie wyzyskuj naleycie wszelkich wiadeotw ródowych, co zwaszcza wobe ich szczupej liczby i wzgldnej wartoci byo rzecz konieczn, a nadto uwodz si mylnem datowaniem kilku dokumentów. Jakkolwiek z powodu natury róde nie podobna z wszelk cisoci oznaczy chronologii wszystkich zdarze, majcych zwizek z wygnaniem Wadysawa, sdzimy, dokadne wyzyskanie wszystkich wiadectw i

e

,

-

e

jakemy to w texeie uczynili, skreli w ogólnych rysach obt^az tego wydarzenia. Gownem niestety ródem jest kronika mistrza WincenInne róda dostarcz nam rónych szczegóów do wype-

ródowych

dozwoli, tak

prawdziwy

tego. nienia opowieci Wincentego^ nastrzpionej frazesami, lecz pustej, znajdziemy w nich wskazówki do oznaczeair chfonologii, ale dla

poznania

ogólnej

kanwy wydarze przedewszystkiem

W

do

Wincentego sign mus my. obcych bowiem róda h, cho bliszych czasem temu faktowi, mamy tylko lune wzmianki, ktere wiadcz dowodnie wiadomoci te o tyle tylko obchodziy autorów, o ile wypdzenie W.^dysawa, jako powód wyprawy Konrada III do Polski, miao zw zek z dziejami niemieckiem'. Wedug Wincentego przebieg wydarze jest nastpujcy 3). Wadysaw, poduszczony przez na braci, eoruni urbUus occupatis, ipsos exhereditare instituil. Nic nie pomagaj ich proby. Wybucha wojna. Arcybiskup Jakób, wojewoda Wszebor i procerum praecipui przechodz na stron modszych Bolesawiców. Walka si przeciga (saepius no?i inprospere contra Wladislaum coniiixeviint). Wadysaw chcc powetowa niepowodzenie, exterorum turmas contr ahit mimo to, wraz z posikami ponosi klsk nad Pilic. Rursus ergo numerosiores ,

e

m

,

,

') Hoffman, Przjcz3'ny podziau monarchii polskiej po Bolesawie Krzywoustym w wieku Xli. Kraków 1872. 2) Maecki, Testament Bolesawa Krzywoustego w Przewodniku uaukovym i literackim z r. 1876. 1 34. 3) Mon. I'ol. h. II. 366.

—

DODATEK

450

IV.

immo innnmeras harharoriim legiones uasdam j)rece aUicit, nonnuUas potestativo cogit imperatu : omnes in fraternum grassari jnbet excidium,. Okropne pooenie modszych Bolesawiców. Et jam uidem omnibus paene dirutis aut praesidiatis illorum municipns^ jam quasi voti compos, circa Posnaniensium urhem, quae sola restabat sorum praesidio, tam suas quam Tihianeorum congesserat copias. Rozpoczyna si oblenie Poznania. Modsi Bolestawice, ukryci w okolicy z szczupemi siami zbrojnemi za rad Mieszka postanawiaj uderzy na wojska oblegawojsko Wadysajce. Od pojmanych stray dowiaduj si, wowo rozoone w obozie, biesiaduje, nie spodziewajc si napadu. Nastpuje porozumienie z oblonymi. Za danym znakiem, równoczenie z dwócli stron uderzaj na obóz Wadysawa, nastpuje popoch i rze. Wadysaw pokonany, munitissime praesidiatis whihits, impcratoriam adit serenitatem cujus erat prosi o pomoc, modsi Bolesawice oblegaj sorore uxorius tymczasem Kraków w którym si bronia ona AVadysawa Quae vix tandem urhe excussa do poddania si. i zmuszaj et opihus, virum sequi compellitur , qui in exilii calamitatibus ,

e

,

,

,

,

j

contabuit. Grriinhagen widzi

Wincentego wyrany lad „tragedyi wygnania Wadysawa" rozezna naley. Po pierwszej wzmiance o wojnie Wadysawa z brami czytamy bowiem u Wincentego: Verumtamen ex ipfto vulnere nata est vidneris curatio. Ob importabile

w opowiadaniu odrbnych aktów, które w

dwócli

namque mulieris ejusdem jiigum, ob inexorabiles odii causas wojewoda Wszebor i arcybiskup Jakób przechodz na stron

Wadysawowych t. p. Griinhagen interpretuje zatem te w sposób nastpujcy: wojna toczy si nieszczliwie dla modych Bolesawiców, ') Wadysaw zwycia zupenie, ale po pewnym czasie ucisk jego rzdów obudz ogólne niezadowobraci

i

wyrazy

wskutek którego powstaje rokosz.

lenie,

W

ten

sposób broni

dwóch aktach pierwszy akt by wojn Wadysawa z brami, drugim aktem by rokosz monowadztwa, pierwszy wedug Griinhagena odgrywa si w roku 1145, drugi na wioswej teoryi o

sn

:

1146.

Trzeba przyzna e jest to troch dowolna interpretacya. Czytajc ów przytoczony powyej ustp Wincentego bez wszel,

Wynika

1)

cohm

reverentia,

infligitur.

Otó

o

to ma ze sów: O infausta helli comlitio! guem paterna hasem susHnent, a quo patrocinium sperari dehuit, preliiim nieszczliwym wypadku wojny nie ma tu mowy i Win-

opakuje tylko ksit, e przeze gdy w nim powinui b}li ceuty

,

be/li conditio,

wiadujemy si

eventus belli o

za

bratem musz walczy, zaczepieni z mie obroc. Jest to istotnie infausta

jest tu jeszcze

nim dopiero poniej.

zupenie niewiadomy, do-

o WTGNAJ^IU KSICIA

WADYSAWA.

451

jakoby ucisk po kiego uprzedzenia, trudno ze wyczyta odniesionóm ju raz zwycistwie sta si dopiero powodem rowród walki \\adysawa koszu; nic w nim nie ma nad to, jak z brami najznakomitsi panowie pod przewodem arcybiskupa i wojewody przeszli na stron Bolesawiców. Z równem prawem moglibymy w opowiadaiiiu Wincentego wicej aktów rozróni. podczas tej wojny domowej po kilkaWida przynajmniej kro zachodzia stanowcza zmiana sytuacyi, jak n. p. po bitwie nad Pilic i przed obleniem Poznania. Taka zmiana sytuacyi bya widocznie czem wicej anieli chwilow przewag ora ,

e

,

e

jednej lub drugiej strony. Pomimo zaciemniajcych rzecz woci stylistycznych opowiadania Wincentego, mona

wszelk pewnoci wyczyta,

waci-

ze

e

to

wojna domowa, wród zmiennych kolei losu prowadzona, cigna si dugo i jej zamkn niepodobna w ciasnych ramach kilku wiosennych tygodni r. 1146 (Jaffe), ani te nie naley jej rozdziela na dwa odrbne duszym przecigiem czasu przegrodzone a szybko odegrane akty (Griinhagen). Poparcie tego twierdzenia mamy ju w samym texcie mistrza Wincentego, który mówi wyranie, modsi Bolesawice saepius non inprospere contra Wladislaum conflixernnt. Inaczej trudno nawet wyobrazi sobie wówczas wojny domowej wobec ówczesnych warunków strategicznych jeli rozczytamy si w dokadnych opisach, czy to zaburze wewntrznych za Wadysawa Hermana lub Krzywoustego, czy to wspóczesnych walk domowych Staufów i AVelfów w Niemczech. Kronika wielkopolska ') czy w ustpie o wygnaniu Wadysawa opowiadanie Wincentego z jakim obszernym i ciekawym opisem oblenia Poznania, z nieznanego róda wyjtym, wplata do tego nadto zapisk rocznikarsk, któr równie i znajdujemy w t. z. roczniku Traski i w fragmencie annalistycznym wielkopolskim, przez Bielowskiego, „Spominkami gnienieskiemi" nazwanym 2). O caym przebiegu wojny domowej nic nowego si z tej kroniki nie dowiadujemy, gdy tutaj kronikarz skraca tylko niedokadnie text Wincentego. Cennych szczegóów dostarcza natomiast opis oblenia Poznania, polegajcy zapewne nie na tradycyi lecz na wspóczesnej jakiej zapisce, która szczliwym trafem dostaa si do rk póniejszego kronikarza. Epizod o Jakóbie arcybiskupie jest zupenie przynajmniej

z

e

,

e

,

,

oryginalny

Wincentemu nieznany,

i

wiadczaj za dokumenta spóczesne ')

Mon.

O

wiarygodno 3^;

opis bitwy

jego

po-

pod Pozna-

Pol. h. II. Ó21.

Pomniki t. z. Spominkach gnienieskich por. Smolka. Ateneum z r. 1879 t. IV. str. 518. 3) List papiea Eugeniusza III do Henryka biskupa morawskiego z3. Marcd 1149, Mon Pol h. II. 9. por. Jaffe Regesta pontificum Nr. 6476. 2)

dziejowe,

tych

DODATEK

452

niem,w gównych rysach

z

IV.

opowiadaniem Wincentego zgodny,

znacznie obfitszy, nie jest widocznie

lecz

jego

rozszerzeniem, ale polega na odrbnem ródle, jako dalszy cig oryginalnego ustpu o arcybiskupie Jakóbie. zapisce rocznikarskiej, wplecionej w text kroniki, data jest widocznie mylna, 1142 zamiast 11-46, co tómaczy si atwo w odczytaniu cyfry, (II zamiast YI )'). Wiadomo tej zapiski o ucieczce AV;tdysawa do Wgier, jest równie omyka. Wadysaw uda si jak wiadomo, do Niemiec do Konrada, a to przez Czechy, jak wiadczy Wincenty Praski 2). Szwagier Henryka Austryackiego, urhodzc do króla Konrada, byby sobie drog wybra przez Wgry, skoro wówczas na granicach wgiersko-nieraieckich grone wybuchy zatargi, a król Gejza, rozdraniony konszaclitami B ibenbergów z Borysem i naruszeniem granic, gotowa si do krwawego na Austryi odwetu \). Zapewne w tej suchej zapisce rocznikarskiej Czechy pomieszano z Wgrami. Kroniki lskie (kronika polska i kronika polskich) oprócz epizodu o olepieniu Piotra Wastowica, nie podaj nic nowego o samym przebiegu wojny domowej, skracajc tylko bardzo pobienie opowiadanie mistrza Wincentego. Tylko wzmianka o wyprawie Konrada, (który tu nazywa si Henrykiem V,

W

omyk

z

ksit

bi-atcm

ony Wadysawowej !!)

i

o

zbudowaniu dwóch zamków

(Grodis et iSemsche) jest wasnoci oryginaln kroniki polskiej *). rocznikach polskich prócz wspomnianej powyej suchej zapiski o ucieczce Wadysawa, znajdujemy dwie tylko jeszcze tej wojnie domowej wzmianki. rocznikach krakowskim maopolskim czytamy pod r. 1145: Petrus cecatur et Putoni 1 exercitum devinrunt. Susznie ju Griinhagen zwróci na to uwag, wyraz exerciiis oznacza tutaj zapewne obce, zacine wojska Wadysawa. Z zapiski tej dowiadujemy si tylko, w roku 1145 wn-zaa w Polsce wojna domowa, której epizodem byo olepienie Piotra Wostowica. Drug wzmiank zawiera rocznik kapitulny krakowski pod r. 1146 w sowach: Wladislaus fugit et Cracovia devastatur-^ te dwa ostatnie sowa odnosz si nie-zawodnie do zdobycia Krakowa, w którym, jak z kronik wiadomo, bronia si jeszcze po ucieczce Wadysawa Agnieszka Pomidzy obcemi ródtami, wymieni naley dwa z synami.

W

W

e

e

')

Ub. Smolka, Polnische Annalen

1.

c.

Yiuceut. Prag. Annales. Moa. Genn. XVII. 669. 3) Por. Giesebrecht, Geschichte der deutschen Kaiserzeit IV. 218, 230, Otto Prisiug. Chro. VII, 34. 4) texcie kroniki polskiej nie ma waciwie wyranej wzmianki o osobistym udziale króla niemieckiego w tej wyprawie; wedug niej 2j

W

wkracza

Wadysaw

/

posikami uiemieckiemi ao

Polski.

o

WYGNANIU KSICIA WADYSAWA.

453

niemieckie roczniki: magdeburski i poldeski, jedno czeskie: rocznik Wincentego Praskiego i jedno ruskie: kronik kijowsk.

Wszystkie

te

róda maj t wspóln cech,

e je

wojna domowa

w

Polsce o tyle tylko obchodzi, o ile daa powód królowi Konradowi, Wadysawowi czeskiemu lub ksitom ruskim do mieszania si w polskie sprawy. Trzy pierwsze róda nale do to roczniki, ale nie zapiski tej samej kategoryi materyaów. annalistyczne, z roku na rok systematycznie prowadzone, lecz co poredniego pomidzy rocznikiem waciwym a kronika, prace historyograficzne z ukadem rocznikarskira, których autorowii^,

S

zwaszcza w pamici lub

niedawnych zdarze, pisali przewanie z wasnej opowiada wspóczesnych. Wszystkie e trzy róda wreszcie spisane zostay w tym samym mniej wicej czasie, okoo roku 1165, a wic w lat dwanacie po wygnaniu opisie

Wadysawa

czerpali z

i).

Rocznik magdeburski (za którym gównie poszed Jaffe) mówi, w r. 1146 na Wielkanoc, Wadysaw zjawi si u króla Konrada w Kaynie pod Altenburgiem, ac suscepta pairia, ut solus dticatum ohtineret, fratres exheredare conafus est. Na dworze królewskim stara si zatem wedug sów tego rocznika o upowanienie do zamachu na modszych braci otrzyma lenne nadanie jedynowadczego nad Polsk panowania. Wojna domowa wybucha dopiero po powrocie Wadysawa do Polski; uzbrojony upowanieniem króla Konrada, uderza Wadysaw na braci przy obleniu Poznania, wskutek nagego, niespodziewanego napadu

e

i

i

doznaje stanowczej klski. Wskutek zwycistwa modszych Bolesawiców nastpuje pokój, który Wadysaw uroczycie zapr/ysiga. Niepomny przysig, amie Wadysaw nastpnie pokój, wiele klsk braciom zadaje, ale w kocu pokonany przez nich, Sierpniu 1146 wyprawia si wskutek u Konrada szuka pomocy. tego Konrad do Polski. Ju Smolka i Griinhagen susznie zwrócili na to uwag, e

W

wszystkie te wydarzenia: powrót Wadysawa do Polski, oblenie Poznania, zwycistwo modszych Bolesawiców, zawarcie pokoju, czas jaki, który midzy tym faktem a nowym wybuchem wojny musia upyn, klski a wreszcie stanowcze zwycistwo braci Wadysawa, nakoniec ucieczka jego do Niemiec i niesi nie zbdne przygotowania do wyprawy Konrada pomieci w krótkim przecigu czasu pomidzy Kwietniem a Sierpniem. Smolka sdzi, autor rocznika zestawi w niewaciwym porzdku rozmaite wiadomoci o wojnie domowej w Polsce,

—

mog

e

>)

Wattenbach, Deutschlands Geschichtsquellen im Mittelalter

304, 305, 227.

II.

DODATEK

454

IV.

e

zatem wszystko, co w roczniku mu wie przyniosa, nastpuje po zjedzie w Kaynie, zaszo przed tym zjazdem, na którym Wadysaw stawi si ju jako wygnaniec z prob o pomoc. Griiniagen z caego szeregu faktów w roczniku magdeburskim oj)Owiedzianycli, tylko zawarcie pokoju midzy Boeslawicami przenosi wstecz, w czasy przed zjazdem w Kaynie, pozostajc wiernym swej teoryi o dwócli aktach ówczesnej i wojny domowej w Polsce, uwaa fakt zawarcia pokoju za zakoiiczenie pierwszego aktu. Zwracajc wreszcie uwag na róne pomyki, których si rocznikarz magdeburski w swych wiadomociach o polskich sprawach dopuszcza, sdzi Griinhagen, tylko wiadomo o pobycie Wadysawa w Kaynie zasuguje za w opisie przebiegu Avojny dobezwzgldnie na wiar, mowej ródom polskim wikszy stopie wiarygodnoci przyzna obfito szczegóów tej wojny, naley. Z tern wszystkiem jak je Wincenty i kronika wielkopolska opowiada, ciska Griinhagen w granicach czterech niespena miesicy pomidzy zjazdem w Kaynie a wypraw Konrada, gdy ów, t. z. „drugi rozpoczyna si zdaniem jego dopiero po akt'' wojny domowej powrocie Wadysawa z Niemiec. rocznikarz magdeburski, piszc w lat Rzecz jasna, kilkanacie po tych wypadkach, a znajc je tylko ze syszenia, móg atwo kolej wydarze w niewaciwym poda porzdku. autor Legendarny koloryt jego opowieci przemawia za tern, o szczegóach wojny domowej dowiedzia si nie w czasie tych

jakie

e

e

ca

e

e

cokolwiek póniej, moe w kilkanacie lat dopiero, stosunków rodzinnych, jakie w nastpnych ksita sascy z ksitami polskimi zawizali, atwo

wydarze, co wobec latach sobie

ale

bliskich

mona

wytóniaczy

i).

Mówic bowiem

o

zaprzysieniu

Wadysawie: Sed Deus,

qui occulta cognoscit. juramenta ejus detexit, nam terr in ijpso loco juramenti, u t ref er tur, disrupta, sanguinei fluminis patefecit abyssurn. Skoro wic przebiegu wydarzeii wedug opowieci rocznika magdeburskiego niepodobna pogodzi z opowiadaniem mistrza Wincentego, suszn rzecz bdzie polskiemu ródu przyzna tutaj pierwszestwo wiarygodnoci. Mimo to, idc za Griinhagenem

pokoju, dodaje o

1)

Rocznikarz jest

w

ogóle usposobiony sympatycznie dla

modszych

Bolesawiec w, a Wadysawa pitnuje jako krzywoprzysi.jce. Std wic wida, z jakiego róda dostay si szczegóy wojuy domowej polskiej do klasztoru Bergen pod Magdeburgiem. Sdzibym, e przyuieU je do Sa-

moe

xonii rycerze polscy podczas krucyaty weudyjskiej r. 1147, lub saskich, w czasie odwiedzin w Kruz Polski przywióz je orszak szwicy r. 1148. Zanim jednak, niewiadomo przez jaki alerabik przeszedszy, za mury klasztoru bergeskiego dotary, mogo jeszcze kilkanacie lat

ksit

upyn.

o

WYGNANIU KSICIA WADYSAWA.

455

wyjmiemy z opowieci rocznika magdeburskiego przedewszystkie m dwa fakta, o których rocznikarz móg mie dobre wiadomoci, pobyt Wadysawa w Kaynie i zawarcie pokoju w cigu t. j. wojny domowej, bdziemy si starali w kolei zdarze, podanej i

znale dla nieb odpowiednie miejsce. Przedewszystkiem naley rozwiza pytanie, czy AYfadysaw przyby do Kayny jako wygnaniec, proszcy o pomoc Konrada (Smolka), czy te jako szczliwy zwycisca, po pokonaniu iDraci, dla otrzymania sankcyi królewskiej na to, czego mu w Polsce orem udao si dokona (Griinhagen), czy zatem katastrofa ostatecznej klski i wygnania zasza przed Wielkanoc (31 Marca) 1146 roku, czy te midzy Wielkanoc a Sierpniem tego roku i). Niejeden wzgld przemawiaby za drugiem przypuszczeniem. Jakkolwiek bowiem rocznikarz magdeburski móg poo baamuci kolej zdarze, to zdawaoby sie przynajmniej zjedzie w Kaynie i o tern, co z nim byo w cisym zwizku, Wadymusia mie dobre wiadomoci. Skoro wic pisze, saw z Kayny do Polski powróci, trudno sobie wyobrazi, eby si w tym wzgldzie myli. Wyrazy: suscepta patria, ut solus ducatum ohtineret, fratres exheredare conatus est mogoby wygnanym, stara Wadysaw, wprawdzie oznacza, przez mistrza Wincentego,

e

,

e ,

bdc

e

orem

królewsKie które mu Konrad dopiero to jest sztuczna trzeba jednak przyzna, cokolwiek interpretacya. Czytajc ten ustp bez uprzedzenia,

si

o

nadanie

,

e

mia wywalczy,

naleaoby sdzi

w

e Wadysaw

stawi si na zjedzie wygnaniec szukajcy pomocy; tu o wygnaniu wspomina rocznikarz wyranie, ale póniej przed wypraw Konrada. Z tem wszystkiem wypada jednak owiadczy si za pierwszem przypuszczeniem. Przedewszystkiem czas pomidzy nie zjazdem w Kaynie a wypraw Konrada. jest tak krótki, byoby zgoa dziwn rzecz gdyby Wadysaw, w Marcu lub przed Marcem 1146 r. z Polski wygnany, nie rychlej jak w Sierpniu doczeka si wyprawy wojennej na modszych braci. ju Wyprawa na Polsk nie bya rzecz bah, tem bardziej, od lat 37 aden król ni cesarz niemiecki granic polskich nie przekroczy, a smutna pami wyprawy Henryka Y pewnie

jako panujcy

istocie,

ksi,

nie jako

,

e

,

e

e Wadysawa

dwa razy wygnano, raz przed popo powrocie do Polski, przeciw temu wiadcz jednak a i z rocznika magdeburskiego trudno si tego doczyta. Równie niepodobna przypuci, jakoby na zjedzie w Kaynie Wadysaw stara si dopiero o upowanienie królewskie do „wydziedziczenia" braci, ob. Griinhagen 1. c. str. 89 uw. 4. 1)

bytem

Jaffe

sdzi,

w Kaynie, drugi róda polskie ,

raz

DODATEK

456

IV.

bya zagina. Do wyprawy takiej potrzeba byo nie mona si te dziwi, jeli Konrad postanowiwszy ju na zjedzie w Kaynie wyprawi si do Polski, przed wyruszeniem na wojn stara si wprzód kres pooy jeszcze nie

duszych przygotowa,

zatargom wojennym w Bawaryi i w Szwabii '). Przeciwnie, przypuciwszy Wadysaw z Kayny do Polski powróci, naleaoby si dziwi, wyprawa na Polsk zebraa si tak szybko; w takim razie bowiem, jeli wojna domowa zabraa choby killca tygodni czasu, król Konrad skoro tylko wygnanego Wadysawa na dworze swym ujrza, byby musia bez ,

e

e

,

zwoki wyprawi si do

Polski.

s

AYszystko to jednak wzgldy uboczne. Gównego argumentu na poparcie pierwszego twierdzenia dostarcza nam dokument kardynaa Hubalda, legata papieskiego, z d. 2 Marca 1146, w Gnienie wydany 2), Otó tego dnia, a wic w niespena cztery tygodnie przed zjazdem w Kaynie, bawi w Gnienie' legat papieski, a przy nim znaidowali si: ^Boleslavus et ]\lisico dnces et fratres eorum. Henricus atite Casimirus, filii uondam Boleslavi óucis , Alexrinder Plocensis episcopus, Joannes et Peanus canceUaru\ Odolanns comes, Shebor, Saulus, Disichraus, Zbilufa, Bogumi, Montinus, Bacosclavus comes et alii plures'"''. Ksitami byli zatem Bolesaw i Mieszko i w caej

ksice, ich to otaczao grono najznakomitszych panów i dostojników pastwa, kady z nich mia przy sobie swego kanclerza; Kazimierza i Henryka, jako niepeni wykonywali prawa

dorostych, nazywa dokument tylko „brami ksit", o Wadysawie tylko niema adnej wzmianki. Wida e to wszystko si dzieje ju po jego wygnaniu. Bo nie podobna przypuci, eby podczas wojny domowej lub, jak Griinhagen twierdzi, w czasie, kiedy Wadysaw znajdowa si u szczytu potgi, „entschlossen, die Ziigel der Herrschaft noch fester anzuziehii und die wuderstrebenden Elemente ohne Schonung nieder,

Giesebrecht, Gescb.cbte der deutschen Kaiserzeit IV. 218, 219dacie tego dokumentu nie Kod. dypl. wielkopolski Nr. 12. >gpsyi, w oryginale archiwum gnienieskiego wypisane jest jeszcze z pewnoci najwyraniej M. C. XL. VI. 1144. wreszcie r. Jakób arcybiskup, ob. niej. r. 1146 bya zota Hczba VII i std powstaa pomyka. ustpie ^forum uoue Quecisovgne, quod idem Boles!avus et Misico duces et forum Wasnoe, quod Salome ducissa predicte eccelesie s. Adhalbei-i covtuhrant^ nie ma wprawdzie przy SaIoviea ducissa dodatku „6. meniorie", jakkolwiek Salome w r. 1144 umara, ale i przy Bolesawie Krzywoustym, o którym jest wzmianka, nie ma takiego dodatku. ')

W

2)

W

W W

y

moe

o

WYGNANIU KSICIA WADYSAWA.

457

eby w takiej, powtarzamy, chwili legat papieski, przybywszy do Polski, omija tego potnego monarch i z jego wrogami, przeznaczonymi przeze na zagad, zabawia si spokojnie uposaeniem trzemeszeskiego klasztoru. Mógby kto sdzi, o si dziao w nieobecnoci Wadysawa, kiedy ju wanie^ na cztery tygodnie przed zjazdem w Kaynie, wyjecha by do zway, czem by wówczas przyjazd legata Niemiec. Ale ju papieskiego którego Polska od czasów Walona i Idziego nie widziaa '), aby przyzna, Wadysaw nie byby sobie wanie wybiera tej chwili na podró do króla Ivonrada. Mamy zreszt pewne wskazówki, dokument Hubalda wydany zosta po wygnaniu Wadysawa. Wszystkie bowiem róda, bez wyjtku, (prócz rocznika magdeburskiego), pomimo sprzecznoci które midzy niemi zachodz, w tern zgadzaj si najzupeniej, ostateczn katastrof, która wygnanie Wadysawa spowodowaa, bya przegrana przy obleniu Poznania. Otó wiemy z wiarygodnej opowieci kroniki wielkopolskiej, jak rol w czasie tego oblenia odegra Jakób, arcybiskup gnienieski; stary by ju wówczas i bez wtpienia schorzay, skoro w maym wózku kaza si zatoczy do namiotu Wadysawowego nie wstawa z niego przed obliczem ksicia i wyjedajc tym wózkiem z namiotu, zaczepiwszy koem obali namiot i omal nim ksicia nie zabi. czasie za wydania Hubaldowego dokumentu ju/. arcybiskup nie y, co jest najlepszym dowodem, katastrofa Wadysawa nastpia przed marcem 1146 roku. Zjazd bowiem, na którym legat papieski ten dokument wydaje, odbywa si w Gnienie, midzy zgromadzonymi panami wymieniony jest Aleksander, biskup pocki, tylko o gospodarzu gnienieskim, o arcybiskupie, nie ma sdnej wzmianki, on za zuwerfen",

e

do

,

e

e

,

e

wan

a

,

W

e

musiaby

by

w

obecnym

do niej przyjecha; wada, to by czas sediswakancyi,

swojej

stolicy, kiedy

legat

e arcybiskupa wówczas nie e Jakób niedawno umar.

papieski

byo,

e

Czy do-

czeka si katastrofy Wadysawa, któreg wykl podczas oblenia Poznania, niewiadomo 2); w kadym razie klska poznaska nastpia niebawem po tej kltwie najpóniej »

,

w

lutym 1146.

Ob. wyej str. 187. Chronologia mierci Jakóba ze nina nie bya jeszcze dokadnie oznaczona, a wszystkie daty, które dotj^cbczas podawano, mylne. Katalog arcybiskupów gnie jieskich I (Mon. Pol. hist. III, 893), którego pierwsza -kadowa koczya si wanie na Jakóbie, nie raa adnej daty; katalog Ii (tame str. 406, który ma w tei parfji zupenie faszywe daty, tak nastpca J\kóbjw Jan uroiera wedug niego r. 1139 a mamy przecie jego dokumenti po r. 116 i) podaje r. 1132, Niesiecki 1144, Dugosz 1148, ob. Bielowski, Mon. Pol. hist. II. str. 9 uw. 3. 1)

2)

s

cz e

Smolka. Jliezko Stary

i

jego -wiek.

30

DODATEK

458

IV.

uem" katatrudno bdzie równie z pomoc rocznika niagdel)urskiego odszuka terminu „ariuo"'. Jakakolwiek bowiem rol odegrao w tej caej sprawie olepienie Piotra dokona si musiao przed katastrof Wostowica. to pewna^ obleniem Poznania. Z rocznika magdeburskiego za i przed Majc w

strofy

ten sposób oznaczony ^terminus ad

Wadysawowój,

nie

e

e

Boe

Narodzenie 1144 r. Piotr Wostowic by tam na dworze Konrada III wzbudza podziw ogólny swojem bogactwem i na wstawienie si króla otrzyma od arcybiskupa magdeburskiego relikwie witego Wincentego. Dopiero w roku nastpnym jednak, 6 Czerwca 1145, przywieziono te relikwie do Wrocawia wtedy by jeszcze Piotr u szczytu potgi. Kiedy relikwie przybyy do Wrocawia, Piotr przyj je summa cum devotione, adeo, ut primtint omnes pote-

wiemy,

na

w Magdeburgu,

e

;

statis sue captivos resoheret el sic coadunatis terre illius primatihus decenter occiwreret. Latores quoque magnijice redonatos, i7'ansmissis et episcopo donariis, honestissime ad propria dimisit^). Olepienie Piotra zaj musiao zatem dopiero w drugiej poowie roku 1145. Rok ten, jak wiadomo, podaj roczniki polskie to si wye] przywiedzione, a latopis kijowski, z dodatkiem, stao w zimie. ,iTojze zymie Wadysaw, Ljadskij knia, jem muza swojego Petroka i lepi a jazyka jemu urjeza i dom jego rozgrabi, tokmo z enoju i z dietmi wygna iz z zemli swojeja i (inne MSS no inudie '^). Jeli wic ide w i ne id.ie w w zimowych miesicach drugiej poowy roku 1145, to jest pod koniec tego roku. Piotra olepiono, potem wybucha wojna, nastpio oblenie Poznania, a 2. Marca 1246 Wadysawa ju nie dokadnie oznaczony. byo w Polsce, mamy czas katastrofy Potwierdzaj to najzupeniej sowa Ottona Fryzyngeskiego na kocu jego synnej kroniki. Jest to wzmianka bardzo wprawdzie pobiena, ale wielce wana ze wzgldu na osob autora, Otton a wic brat rodzony bowiem, syn Leopolda Austryackiego kronik na poAgnieszki ony Wadysawowej koczc

e

Ru

Ru

:

do

,

,

r.

ij

Ann. Magdeburg,, Mon. Germ.

2)

ITojmoe co6p. pyccK. Jition.

1145,

t.

j.

sw

,

Listopad

i

hist.

SS. XVI. 187.

Zimowe miesice na kocu Grudzie nale ju wprawdzie wediug rachuby II,

'21.

bizantyskiej, któr roczniki ruskie zachowuj, do r. ti654, gdy rok zaczyna si wedug tej rachuby od 1 Wrzenia. Dla tego te Smolka przeniós mylnie olepienie Piotra w pierwsze dwa (równie zimowe) miesice dokadna wiadomo rocznika r. 1145, nie zwracajc na to uwagi, magdeburskiego stanowczo si temu sprzeciwia. (Poln. Anualen 94). Mona jednak wykaza, ustpy kroniki kijowskiej, rozpoczynajce si od sów „toje zymie", odnosz si nieraz do wydarze, które zaszy w najbliszej zimie po gównych wypadkach tego roku, a wic, cile biorc, wedug rachuby bizantyskiej, ju w roku nastpnym.

e

e

o \VyGNAXIU KSICIA

WADYSAWA.

459

cztku r. 11-iG, prawdojiodobnie w Lutym ^); w charakterystyce zamieszek i zaburze, jakie wówczas w Niemczech w ssiedztwie pasi",wa niemieckiego panoway, odzywa si w te sowa: In Polonia etiam inter tres fratres 2) terre principes miserabilis audiiur tumultuatio. Kiedy to pisa biskup Fryzyngeski, majc tak wiee wiadomoci o zaburzeniach, które tak blisko jego siostr i szwagra obchodziy, moe wanie pod Poznaniem odi

grywa si

ostatni alvt

Wadysawowej

katastrofy.

obcych moemy ju zaczerpn tylko niektórych szczegóów. Rocznik poeldeski mówi: (WLadlslaus) cum duxlsset uxorem., Conradi regis sororem, germanos suos hahere cepit exfranee, preterea et bellum eis indixit. At Uli juncto sibi Hugon, quodam fidentissimo et preliis exercitatissimo, uni duo prevaluerunt et ccsis multis milihus, machinationis adversus se excogitate vicem rependerunt 3). Rocznik praski Wincentego podaje cenne szczegóy zgodne z polskiemi ródami: Waladislaus dux Polonie coUecta maxima multitudine tam Sarracenorum quam Rutenoritm, Pozna fratris sui Boleslai civitatem ohsidft; at Boleslaus cum Meskone fratre suo juniore, plus zn deo uam, in numero hominum spem ponens, tantam multitudineni eorum milifia, ferro aggreditur et maxime Sarracenos et Ru-

Z innych

róde

thenos cede crudeli prosternens

civitatem ah obsidione liberat hosfium cum suis rapiens predam^ inopinata potitur victoria. Wladislaus autem ad ducem confugiens Bohemie, ejus consilio ad Regem Conradum, cujus sororem sibi et

,

maximam eorundem

') Ott. Fris. Chron. VII. 34. Ostatni fakt, który Otton w swej kroopowiada, brzmi jak nastpuje: Rex quoqiie eadem Natiwitate (t. j. Boe Narodzenie r. 1145) in palatio Aquis celehrata, Baioariam inqrediur. Ilji eiim Bohemo>-um dux Lahezlaus, supra nominatum Boi-icium secuni ducens adit... Ex hinc non solun inpresentiaruni i^erturhationes setdimus, sed et inajores supewenturas ex his aliisue argumentis fonnidmido conjicimus. Ecce enini infei' nostrum et Ungarorurii regnum, non solum

nice

,

isto militem instaurmite, sed et illo

midtos ex nostris j^ecunia corrumpente,

e

Z doliumeutów wiadomo, Konrad III do 0. Stycznia 1146 bawi w Akwizgranie, póniej brak dokumentów, dopiero 4. Maja (po zjedzie w Kaynie) spotykamy go w Fuldzie, a 14. i 22. Maja w Korymberdze. Ob. Scunipf, l)ie Reichskanzler II. 363- Nie w maju jednak spotka si Konrad 111 z Borysem w Bawaryi, gdy ju w Marcu Borys opanowa Presburg z liiemieckimi posikami, ob. Górski, Borys w Przewodu, nauk. i literackim z r. 1876 str. 153. Wida wic. e Konrad, tak jak Otton pisze, wprost z Akwizgranu uda si do Bawarji; Otton za pisa sowa powyej przywiedzione pod bezpo^reduiera wraeniem zjazdu króla z pretendentem wgierskim. 2) t. j. midzy Wadysawem a Bolesawem i Mieszkiem, o Henr3-ku jako niedorosym nie ma tu mowy, tak jak w dokumencie Hubalda. 3) Ann. Palideuses. Mon. Germ. hist SS. XVI, 82. O tym Hugonie obacz wyej str.
30*

DODATEK

460

IV.

junctam hahhat matrtmonio, se confert et pro resif.uenda sibi terra ejus postdat auxilium ^). Sarraceni is to wedug ówczesnego wyraenia w ogóle poganie, owe innumerae barharorum legiones u naszego M. Wincentego; tak pisze papie Eugeniusz III do Henryka biskupa ooinuniockiego B Marca 1149: L. dux Polonie^ collecfa Sarracenorum multitudine, quod nostris temporihus inmiditum et inhumanum est, terram christianorum invasit et multa viala innumera etiam et execrahilia in ea temerario ausu commisit. Unde frater noser Jacobus, bon memorie Gnesnensis ecclesie archiepiscopus, zelo justitie succenstis. ipsum excommunicationis vmcuIo mnodavit 2). Z Wincentego Praskiego wida zreszt talt samo, jak z naszych ródet, klska poznaska zasza zupenie niespodzianie i staa si bez-

e

porednim powodem

katastrofy

Wadysawa.

Pozostaje jeszcze latopis kijowski. Pod r, 1142 (6650} Tego ze leta otda Wsiewood dczer swoju Zioieniczytamy sawu w Lachy za Bolesawa. tu ze zymu posa Wsiewood syna sioojego Swiatosawa, Izjasaioa Dawydouycza s Woodymierem s Gayczeskim wo pomocz ziatiu sioojemu Woodysawu, na hratju jeioo na mien»zoju, na Bolesaicyczje i sniaszasia losi u Czernieczska i lojewaioszje wzwratyszosia wziemszje. holje :

W

mirnyci nieze 7'aat}iych 3). Pod rokiem za 1145 (6653): IrjeczeimWsieioood: „ Ponmhywajet mene Woodysaio, Ladskij knia., na brata swoja"^ I rjecze Igor: „ Ne chody ty, no pojdem mt/". / ide Igor z bralom swoim Swiatosaioom i z Woodymirom a Izjasaio Mstysawycz razholjesie i ne ide iz Woodymyrja, Swiatosaio Wsiewoodycz ide. I ido-'
mnog poon

toziemsze

••).

Bolesaw, który si eni z córk Wsiewoodow Zwienisaw, to jest póniejszy Bolesaw Wysoki, protoplasta lskich Piastów, syn Wadysawa. Dlatego te Wadysaw jest kroniki kijowskiej „ziaf" Wsiewooda, gdy wyraz

w

starej

^ziat'"'

ruszczynie nie oznaczao tego, co polski „zi", ale

Vinc. Prag. data 1149.

1)

myln

wedug

Annales,

Mon. Germ.

2)

Mon. Pol.

3)

Hojm. co6p. pyccK. .atTun.

4)

Tame

21.

hist. II. 9.

Por

JaflFe,

II.

19.

hist.

SS.

XVII, 664,

pod

Regesta pontificum Nr. 6476.

WYGNANIU KSICIA

o

WADYSAWA.

461

tyle co szwagier lub swat^ wic w szerszein znaczeniu móg si odnosi do tego stosunku, jalci przez maestwo Bolesawa z Zwienisaw zawizany zosta midzy ojcami obu maonków ^). Z kilku só^''^ dalszycli kroniki kijowskiej pod r. 1142 zamieszczonych widzimy tylko, e w tym samym roku Wsiewotod wysa Wadysawowi posiki, a wic ju w r. 1142 toczya si w Polsce wojna domowa. Do jakiego epizodu wojny domowej odnosi si wiadomo latopisu z r. 1145, trudno cile oznaczy, to pewna jednak, nie do katastrofy poznaskiej, jaklvolwiek i pod Poznaniem mia Wadysaw pod swoimi rozkazami Rusinów i „Saracenów". Sdzc z kolei zdarze, byo to w cigu r. 1145, w kadym razie przed olepieniem Piotra. Z ustpu tego dowiadujemy si, e w cigu wojny domowej zawarto pokój w obecnoci ksit ruskich z zwykemi przysigami i caowaniem krzya, wedug ruskiego zwyczaju, przy czem modsi bracia zmuszeni byli odstpi Wadysawowi niektóre grody swych terytoryów. Byo to w rodli:u y^zemti Ladskoje'^ nad ^hootom'^ za którem stali Bolesaw i Mieszko. Mimo woli nasuwa si myl, czy to ^hooto'"'' nie oznacza moczarzystego koryta Pilicy, nad którem stoczya

e

,

')

który

Mon.

Zwykle uwaauo Zwienisbiw za

równie oeniony Pol. hist. II.

liskich

tom IX

4

str.

i

by

ou

Belesawa Kdzierzawego,

córk

wielkiego kniazia (Ob. Bielowski. Wagilewicz, Genealogia Piastów, Biblioteka Osso-

54).

z

Susznie jednak zwróci na

szewicz (Historya pierwotna Polski lV, 21),

e

to

uwag

Barto-

Zwienisaw bya on.

Bolesawa Wysokiego, syna Wadysawowego. Imi ony tego ksicia, matki Jarosawa, biskupa wrocawskiego i Olgi, przechowane w ródach, lskicli, brzmi Weuczlawa, przekrcone w ustach niemieckiego kronikarza (autora kromki polskiej), z obcego mu ruskiego imienia. Por. Grotenfend, Zur Genealogie und Geschichte der Breslauer Piasten 11. Nie podobna oznaczy ruku, w którym Bolesaw Wysoki si urodzi. Gdyby nawet utrzymaa si kombinac3'a Maeckiego (Testament Krzywoustego 1. c. str. 13), oparta zreszt na wnioskach wcale uzasadnionych,

e

lub Wadysawa z Agnieszk odby si dopiero midzy r. 1134 a 1136, nie byoby to w owych czasach rzecz dziwn, e szecioletni dopiero ksi Bolesaw pojmuje w maestwo rusk ksiniczk; maestwo to dla wzgldów politycznych byo dla Wadysawa korzyci wielkiej

W

kadym razie przed r. 1146 przyszo to maestwo do skutku, na wygnaniu nie miaby Wadysaw sposobnoci do zwizków z ruskimi kniaziami, a w kadym razie nie czyby si z Olegowiczami, którzy ju od r. 1147 wyparci byli z Kijowa. Bolesaw Kdzierzawy natomiast, oeniony by bez wtpienia z córk którego z Monomachowiczów, Mcisawa lub Jaropeka. którzy do roKu 1039 tron kijowski zajmowali. Z Monoraachowiczami by w cisych stosunkach Bolesaw Krzywousty, maestwo to zatem jeszcze za jego ycia albo przyszo do skutku, albo przynajmniej byo uoone. Cae stanowisko Olegowiczów wagi.

gdy

i Monomachowiczów wobec tómaczy.

polskiej

wojny domowej dokadnie si tern

DODATEK

462

IV.

si owa pamitna bitwa wedug M, Wincentego. Wprawdzie Wadysaw zosta tam pobity, ale za porednictwem ruskich ksit mogo wianie najatwiej przyj do porozumienia zawarcia pokoju korzystnego dla Wadysawa. I rocznik w cigu wojny magdeburski zreszt wyranie o tern wspomina, domowej zawarto pokój: ^Deine frntri coUoquentes, jui-ejarando

i

e

fidem

pacem cum

et

gnoscit,

eis conjirynafit.

juramenta ejus

detexit.

Sed Deus qui

Nam

ierra

in

occulta co-

ipso loco jura-

menti, ttt refertur, dirupta, sanguinei /himlnls jyatefecit ahyssinn. Postea nniltas clades inferens frarihus, favenfe Deo eipidsus a patria regem adiit, contra fratr es auxilinm flagitando. AYedug Wincentsgo za quos Uli mami perpnecula fudere. ut fama sit, eorum cruorc /lumen Pilicie, juxla quod. confiictum est, ripa altius :

Zawarcie pokoju nastpuje wic vr roczniku magdeburskim po kltwie Wadysawa: póniej dopiero po zamaniu przysig przychodzi do nowej wojny, multae clades^ (wskutek których modsi bracia zamkn si musieli w Poznaniu) i do ostatecznej katastrofy. Rocznikarz magdeburski pomyli tylko kolej zdarze i z dwóch klsk Wadysawa nad Pilic i pod Poznaniem, utworzy jeden fakt, inundasse.

sn

Z togo zestawienia w kadym razie wnosi moemy z pee w cigu wojny domowej, (-prawdopodobnie po bitwie

wnoci,

nad Pilic), zawarto pokój. Twierdzi to take Griinhagen nie skoni nas to jednak bynajmniej do jego teoryi „o dwóch aktach"^ która wobec powyszej analizy osta si nie moe. Przeciwnie^ wojna ciz opowieci mistrza Wincentego wnosi musimy, gna si dugo, jak to byo cecli waciw ówczesnych wojen^ a jednym z jej epizodów byo zawarcie pokoju, który niebawem potem zostat zamany: i to jest zwyke w historyi ówczesnych wojen zjawisko. Popieraj ten wniosek obydwa ustpy latopisu kijowskiego pod r. 6650 i 6653, bo z nich w kadym razie wyw cigu polskiej wojny domowej (wliczajc posiki nika ruskie pod Poznaniem) ksita ruscy przynajmniej po trzykro w rozmaitych czasach przybywali na pomoc Wadysawowi. Cay ten rozbiór doprowadza nas zatem do nastpujcego wyniku: 1) Ju od pierwszych lat po mierci Bolesawa Krzywo,

e

,

e

,

ustego takie byy stosunki midzy Wadysawem a modszymi lada chwila musiao przyj do wojny, starcie byo niauniknione. Xajlepsze o teni wiadectwo daje relacya mnichów 41 i o zjedzie zwifalteskich o podróy do Polski w r. 11-iO

brami,

e

—

czyckim. 2) Niewiadomo kiedy, w kadym razie po marcu 11-il, panów wieckich przyszo do wybuchu wojny a znaczna duchownych przesza na stron modszych braci. Wojna si ,

i

cz

o

WYGNANIU KSICIA WADYSAWA.

463

wpó wojenny na wpó pokojowy móg Najwybitniejszymi faktami z czasu wojny s: bitwa nad Pilic i pokój, za porednictwem ksit ruskich zawarty, prawdopodobnie zaraz po tej bitwie, w którym modsi bracia odstpili Wadysawowi kilka grodów. 3) Pod koniec r. 1145 (w kadym razie po obu wyej nadmienionych wypadkach) nastpio olepienie Piotra, fakt, reszta który bez wtpienia przyczyni si musia do tego przewlekaa, stan na

trwa

lat kilka.

,

,

e

monowadztwa opucia spraw Wadysawa. 4) Nowy wybuch wojny domowej. Wadysaw z posikami ssiednich pogan, (a wic prawdopodobnie Prusaków ruskimi braci i Jadwingów), zwycia oblega ich w Poznaniu. Tu i

i

nastpuje niespodziewany zwrot, klska pod Poznaniem zmusza go do ucieczki (przed Marcem 1146 roku), 31. Marca jest ju w Kaynie na dworze Konrada III. 5) Zanim wyprawa Konrada przysza do skutku, ksita oblegaj Agnieszk w Krakowie i zmuszaj j równie do ucieczki. Sierpniu 1146 Konrad wyprawia si do Polski. Punkt 3. wymaga jeszcze bliszego objanienia. ywot Piotra pozostawilimy umylnie na uboczu w caym tym rozbiorze, eby przechowane w nim wiadomoci zastosowa do ram, które dopiero zoyy si z krytyki innych, pewniejszych, wspóczesnych róde. Nie wtpimy wprawdzie, w tym pomniku a mianowicie w caej opowieci o katastrofie z XVI wieku Piotra i o powstaniu przeciw Wadysawowi przechowao si dawne zaginione ródo ') skoro jednak czasu powstania tego róda niepodobna z cisoci oznaczy i w kadym razie dzi znamy je tylko z tak pónej przeróbki, naley by ostronym i wtedy tylko mona z niego korzysta, jeli si nie widzi sprzecz-

W

e

,

;

i

noci midzy jego opowieci a rezultatem tycznie wydobytym.

Do usunicia

takiej sprzecznoci

doma teorya Griinhagena

z

suy

róde

kry-

miaa wanie

wia-

innych

dwóch aktach. Grriinhagen przyznaje, e jeli przebieg wojny domowej by istotnie taki, jak go Ropell i Jaflfe wedug wspóczesnych róde polskich i niemieckich wystawiaj, niemonaby z nim pogodzi opowieci tego pomnika. „Wedug niej bowiem wybucha powstanie, wskutek którego Wadysaw musia z kraju umyka, w chwili kiedy przewaga o

,

stanowczo po jego stronie, kiedy mu nic nie przeszkadzao na wyjecha na owy, kiedy nie mia nawet przy sobie zebranego wojska (!), kiedy powaga jego na tak silnej oparta jest podstawie, gówni organizatorowie rokoszu nie maj nawet

jest

Ru

e

') Por. Smolka, Pomniki dziejowe. Ateneum z r. 1879, IV, 544, gdzie jest zestawiona caa hteratura polemiczna o tym przedmiocie.

DODATEK

4G4

IV.

mogo si uda. Jeliby jednak", doróda istotnie za tm przemawiay, e tragedya wygnania Wadysawa odegraa si w jednym tylko akcie, byoby niewaciw rzecz wbrew ich wiadectwu przyznawa j)ierwszestwo póniejszemu ródu z XVI wieku, choby w nim nawet rzeczywicie ukryway si lady pomnika z Xni stólecia". Kozbiór dawniejszych róde doprowadza go jednak nadziei,

eby

powstanie

.

.

daje Griiiihngen, „dawniejszo

drog interpretacyi, której niedostatki mielimy sposobno powyej wytkn, do wniosków, e równie te dawniejsze róda i

teory

dwóch aktach przemawiaj.

Pierwszym aktem jest zatem wojna domowa midzy ksitami, drugim rokosz monowadztwa przeciw Wadysawowi '); w pierwszym Wadysaw zwycia, pozbawia braci wyznaczonych im przez ojca dzielnic, „mediatyzuje" ich i osadza w Poznaniu, otrzymuje w Kaynie za

o

sankcy Konrada III dla wytworzy przewag ora,

stanu rzeczy

,

który

mu si udao

tymczasem ucisk jego, a mianowicie postpowanie z Piotrem, sprowadza wybuch rokoszu, rozpoczyna si drugi akt tragedyi, a z nim katastrofa Wadysawa. Wedug tej teoryi zatem wszystko, co Wincenty w 28. rozdziale III. ksigi opowiada, dzieje si po powrocie Wadysawa z Niemiec. Przez to znów zanadto wielki natok w^ydarze nagromadza si w^ krótkim przecigu czasu pomidzy Kwietniem a Sierpniem 1146 r. i ten sam zarzut, który Griinhagen czyni rocznikowi magdeburskiemu, przeciw jego wasnemu zwraca si twierdzeniu. Widzielimy, przebieg wojny domowej by zupenie inny, ale mimo to opowie ywota Pitrowego mona z nim najzupeniej pogodzi. Bo jeli olepienie Piotra nastpio po ukadzie, który Wadysaw za porednictwem Icsit ruskich zawar z brami, otrzymawszy kilka grodów z czci ich terytoryów, przewaga bya istotnie po jego stronie, i przyjaciele Piotra organizujc rokosz po jego olepieniu^ mogli mie suszne obawy, czy zamysy ich si powiod 2). Jeli wic wedug ale

e

*) Griinhagen 1. c. 85. Der Gegensatz ist eia sehr wesentlicher, er bestimmt zugleich, ob den Aufstand die Anhiingl chteit an die jiingeren Theilfursten oder die Unzufriedenheit mit der Regierungsweise Wiadyslaw's yeranlasst, ob er eiuen partikularistisch monarchiscben oder mehr einen aristokratischen Charakter hat, und es liegt auf der Hand, dass im letzterem Falle es kaum denkbar ware, dass die grausanie Behandlung eines der ersten Maguaten des Landes nicht zu dem Ausbruche der Emporung mitgewirKt babeu sollte. 2) Wedug ywota Piotrowego, Wadysaw bawi na Rusi, na polo-

waniu, kiedy po olepieniu Wostowica wybuch rokosz, Musiao to by zatem na samym kocu r. 1145 lub na pocztku 1146, w zimie. Kronik kijowska za opowiada, wanie w owym czasie by Wadysaw na Eusi, w ziemi halickiej pomagajc Wsiewoodowi przeciw Wodzimierzowi halickiemu, (1. c. str. 21). Przez pomyk, bez wtpienia przez po-

e

,

o WYGNANIU KSICIA

WADYSAWA.

465

naszego zapatrywania wojna domowa dzieli si poniekd równie na dwa akty, przegrodzone pokojem, to „antrakt" ten przypada w inny zupenie czas, nili w teoryi Griingagena, drugi akt, szybko odegrany, koczy si tam, gdzie u Griinhagena daleko jest jeszcze do rozpoczcia, pierwszy za wlecze si dugo, moe przez kilka lat i na kilka nieznanych nam bliej odson niezawodnie si dzieli. Co najwaniejsza za, przebieg wojny domowej przez nas wystawiony, nie zgadza si z teory Griinhagena o odrbnym zupenie charakterze obydwóch aktów. I w pierwszym bowiem i w drugim monowadztwo wieckie i duchowne czy si z modymi ksitami, w pierwszym co

wojewoda Wszebor ^cuni procerum tylko co najwicej moglibymy dostrzedz rónic, e moe w pierwszym akcie dzielio si monowadztwo na dwa obozy, w drugim wszyscy panowie, olepieniem Piotra podranieni, stanli po stronie modszych ksit, a "Wadysaw opiera si tylko przewanie na posikach najmniej arcybislcup Jalvób

praeciptds''^

i

wedug sów M. Wincentego.

T

ruskich i „saraceskich", co na razie pomogo mu szybko do przelotnych zwycistw, ale w kocu ostateczny upadek jego

spowodowao. Za przypuszczeniem tem

przemawiaoby midzy innemi

stanowisko polityczne Pioira Wostowica, tak jak je ze róde wspóczesnych, wiarygodnych, wbrew póniejszej, mtnej, lecz dotychczas jeszcze ostrzem krytyki nietknitej tradycyi ta.ke

mona odtworzy. Wedug tej

tradycyi i) by Piotr od samego pocztku gównym ordownikiem praw modszych ksit, podeptanych przez Wadysawa, ich opiekunem obroc. Trzeba przyzna, i

e

nawet sytuacya ogólna nie bardzo si

czyo

z

tem zgadza.

Piotra

modszymi ksitami, Wadysaw natomiast by rodzonym siostrzecem jego ony. Anegdota o Wostowica wspólnych

nic nie

przygodach

myk

znajduje

wszelk

wtpliwo

i

z

zabawach

owieckich,

przechowana

si w tym ustpie „Bolesaw" zamiast „Wadysaw", usuwa wyraz „ziaf", gdy tak nazywa kronika Wadysawa w stosunku do Wsiewooda. Jeli w pomniku, z którego korzystaa przeróbka

ywota Piotrowego, byo tylko tyle, e Wadysaw bawi na XVI wieku móg bardzo atwo z wasnego pomysu wtrci

Kusi, autor z

to anachrouistyczne polowanie, bo Jagiellonowie istotnie wyjedali cz'^sto na dla owów. Dugoszu przecie, ilekro Kazimierz wyjeda"^ do Litwy, czyni to prawie zawsze tylko dla zabaw owieckich.

W

Eu

t reprezentuj: Kromka polska i róda na niej si Kronika ksit polskich i ywot Piotra w swych po'cztkowych ustpach. Waciwe jdro tego ywota polegajce na zaginionem, dawnem ródle, nie ma z ni natomiast nic wspólnego. ')

Iradycy

opierajce,

t.

j.

DODATEK

466

W

kronice polskiej

i

wielkopolskiej

IV.

i

w ywocie Piotrowym

i)

wystawia ich stosunek w wietle najlepszej zayoci i przyjani. Piotr by naWiele wzgldów nadto przemawia za tern miestnikiem ksicia Wadysawa na lsku 2). Wiemy dobrze, ,

e

e lsk

stanowi w pastwie polskiera, tak zwan, odrbn prowincy, znamy w dawniejszych czasach, za Wadysawa Hermana, przykad namiestnika ksicego w Wrocawiu, ten urzd w rku Piotra nikogo zatem nie powinienby zadziwia •^)^ jeli kto bowiem móg by wówczas namiestnikiem ksicym na lsku, to najprawdopodobniej najznakomitszy z lskich panów, wuj panujcego ksicia. Magnaci ówczeni nie mieszkali wówczas, do swej katastrofy jak wiadomo, po miastach. Piotr natomiast stale przebywa w Wrocawiu, a wic chyba w urzdowym charakterze. Tam bowiem wedug wiadectw ywota Pitrowego, (tutaj wanie na zaginionem dawnem ródle polegajcego), pospieszy do niego Dobek, wysany pi'zez ksicia Wadysawa, tam mia Piotr sprawia wesele swej córce ^). Tam te zastali go w kilka miesicy przedtem wysacy arcybiskupa magdeburskiego, przybywszy do Wrocawia z relikwiami, widzieli go tam otoczonego gronem magnatów lskich, tam Piotr dla uczczenia dnia uroczystego wypuci „captwos sue potestatis", najprawdopodobniej wanie jako namiestnik ksicy, który zarazem wujem swego monarchy, tern swobodniej sprawowa

a

bdc

ten

urzd

^y

Wszystko

to

teskiej z

mog

si

gactwie

i

r.

s

jednak tylko wzgldy uboczne.

Gównego

nm

wspóczesne wiadectwo kroniki zwifal1141. Mnisi zwifaltescy, przybywszy do Polski, nie naopowiada o Piotrze Wostowicu, o jego bo-

dowodu dostarcza

do

fundacyach.

Ale czy ten fundator 70

kocioów

dobrze

opowieci mnichów, którzy przecie takiego dobroczyc duchowiestwa, zaoyciela dwóch klasztorów, chwalonego w sposób tak jaskrawy przez wspóczesnego Herborda rocznikarz magdeburskiego, powinni wynosi pod niebiosa 6). i wychodzi na

')

Mon.

tej

Pol. II. 520, lU. 631, 767.

Sdz

tak pomimo zaprzecze Mosbacha w jego dzieku: Piotr syn Wodzimierza. Ostrów. 1865 str. 82. „Landeshauptmannowie" czescy datuj si ua lsku naturalnie dopiero od czasu czeskich rzdów, ale to nie przeszkadzao polskim ksitom osadza w Wrocawiu swoich namiestników, dopóki gdzieindziej rezydowah lub bez staej rezydencji przepdzali czas na objadkach monarchii. Por. uwag nastpn. 3) Ob. wyej str. 171. 2)

4) 5)

6)

Mon. Pol.

hist. 111.

772. uast.

Ann. Magdeburg., Mon. Germ. hist. SS. XVI. 187. Herbord II. 4. Ann. Magdeb. 1. c.

o WYGNANIU KSICIA

WADYSAWA.

467

Przeciwnie, jest to w ich oczach jaki potwór, któremu ob hujtismodi ') et aliorum scelerum execrabiles nequitias stawianie tylu kocioów za pokut naznaczono. Mnisi zwifaltescy ocierali si wycznie o dwór Salomei i jej synów, o panów ze stronnictwa modszych ksit i z tego róda mieli wszystkie

e

wiadomoci. Z caego ich opowiadania wida to jasno, Piotr to wuj rodzony ksicia "Wadysawa, gównego wroga Salomei modszych ksit, dla bogactw swych i stosunków potny i filar, na którym si sia jego opieraa, i to w chwili, kiedy lada dzie spodziewano si wybuchu wojny, kiedy jedna i druga strona w niepewnoci o przyszo ogldaa si za sprzymie-

rzecami

'^).

Có wic

spowodowao Wadysawa do

tak okrutnego po-

stpowania z Avasnym wujem, znakomitym dygnitarzem swego pastwa^ podpor swojej potgi. Czy poduszczcnia Agnieszki istotnie tak tu rol odegray, jak to ywot Piotra i kronika polska opowiadaj, czy zawi kobiety ku czowiekowi, który jej dobre imi u poda w podajrzenie zgotoway mu zgub, trudno rozstrzygn 3). jSTajpewniej jednak mona przypuszcza, e Piotr zawiód zaufanie "Wadysawa, tak jak to

wan

ma

,

swym przyjacielem, który go wybra na swata, drugi raz krewnym swej ony a wasnym kumem uczyni. Mamy niejakie wskazówki, e Piotr by krewnym "Wszebora wojewody, przywódcy monowadztwa z stronnictwa modszych ksit. Jeli istotnie wyszy na jaw jakie porozumienia jego z przeciwnem stronnictwem, mona sobie wyobrazi, e "Wadysaw widzc si u brzegu przepaci, postanowi si zemci, aktem rzadkiej ale znanej w niedawnych dziejach srogoci innych panów powstrzyma od zdrady i przypomnie monowadztwu postpowanie raz z

z

swego ojca ze Skarbimirem.

W

caym powyszym exkursie uwzgldnialimy gównie twierdzenia Griinhagena i Smolki którzy równoczenie o tym przedmiocie pisali, oraz ich poprzedników Kopella i Jaffego. ,

^) Jestto porwanie Woodara; Herbordowi wyda si ten czyn godnem uznania bohaterstwem, nie inaczej wic zapewne s^dzi o nim

w.

Otton. ')

Ortliebi

Chro.

Zwifalt.

Mon. Pol.

hist. II. 3.

e

Grtinhagen 1. c. 83 dowodzi, ustp zawierajcy anegdot o polowaniu uie jest integraln czci zaginionego pomnika, na którym si ywot Piotra opiera. Zgadzamy si z nim najzupeniej i sdzimy, przerabiacz z XVI wieku zaczerpn te wiadomoci z kroniki polskiej. Ale mimo to, ma ta anegdota wszelkie cechy wiarygodnoci, a kronikarz z XIII wieku móg jeszcze z wieej usysze tradyc}'!. 3;

e

j

DODATEK

468

IV.

jeszcze wspomnie o zapatrywaniach dwóch polskich powyej przytoczonych, którzy w ostatnich czasach

Wypada pisarzy,

1872 1876) w tej samej kwestyi glos zabierali. Przebieg caej sprawy, skrelony przez Hoffmana, ma i on z naszem zapatrywaniem o tyle niejakie podobiestwo, rozkada zaburzenia w^ojny domowej na kilka lat przed ostatecznem wygnaniem Wadysawa. Gownem jednak ródem Hoffmana jest niestety Dugosz. Cae pragrnatyzujce traktowanie przedmiotu, waciwe Dugoszowi, adoptuje Hoffman bez adnych zastrzee, w^skutek czego wydaje si, jakoby wygnanie Wa-

(w

r.

i

e

dysawa

w

w pierwszej poowie Xn wieku, ale co najmniej at póniej nastpio '). Niemieckich róde nie zna

nie

trzysta

Hoffman zupenie, ruskie w jednem tylko miejscu (przy oleuwzgldnia cytujc latopis kijowski z drugiej rki wedug Mosbacha, ale nie wyzyskuje ich zgoa dla waciwego przedmiotu. Tak wic caa praca Hoffmana wobec krytycznego stanowiska historyi nie zasuguje zgoa na uwag, cho w spostrzeeniach jego niejedna zdrowa myl si kryje. On to pieniu Piotra)

pierwszy sadnej

,

podj myl

moe

Wadysawa,

jakkolwiek prze-

a co najmniej anachronistycznej.

Niezaprzeczon

reliabilitacyi

e

pracy Hoffmana jest to tylko, w niej po raz pierwszy wyzyskano dla dziejów polskich cenne wiadomoci kroniki zwifalteskiej; kto zreszt o opactwie w Zwifalten i o rodzinie hrabiów Bergu chce jakich wiadomoci zaczerpn, ten zawsze

zasug

z

korzyci rozpraw Hoffmana

odczyta.

Maecki, jakkolwiek w r. 1876 pisa sw rozpraw, nie uwzgldnia zgoa prac Hoffmana, Smolki i Griinhagena. Jemu te gównie zaley na scharakteryzowaniu tego przewrotu, którego wynikiem byo wygnanie Wadysawa, nad szczegóami bliej si nie zastanawia. Na róda obce nie oglda si zgoa, korzysta tylko z polskich i z dokumentów, umieszczonych w H. tomie Monumentów Bielowskiego, a uwodzc si ich faszywem w tej edycyi datowaniem, myli si najzupeniej w chronologii wydarze. Tak n. p. klsk pod Poznaniem kadzie pod r. 1144, Wadysaw jeszcze po niej zdoa si przez dwa lata sdzc, sdzie historycznym nie wiele si róni Maecki utrzyma. od Hoffmana, rehabilitacya Wadysawa jest tylko u niego jeszcze o wiele gortsza, modszych ksit i magnatów pitnuje jako szermierzy anarchii. Olepienie Piotra Wostowcia

e

W

e

1) Z najdokadniejszej analizy Dugosza wynika niewtpliwie, opowiadanie jego w tej partyi na adnych nieznanych ródach nie polega, tylko pragmatyczaem przykrojeniem znanych a wszystkie szczegóy wiadectw M. Winceotego, kroniki polskiej i wielkopolskiej.

s

o

WYGNANIU KSICIA -WADYSAWA.

uwaa

za bajk, z czem

prawi

^).

ju

Semfeowicz

469

dostatecznie

si

roz-

Wobec tych dwóch apologetów Wadysawa zupenie odmienne stanowisko zajmuje Bartoszewicz w swem pomiertnem dziele, w niedawno wydanej lecz przed 17 laty napisanej „Pierwotnej historyi polskiej". Zgodnie z tradycy, jaskrawiej nawet ni M. Wincenty lub Dugosz, pitnuje Wadysawa jako jedn z

najnikczemniejszycb postaci

w

naszych dziejach.

Co do fak-

tycznej strony, skrelony przez niego przebieg wydarze nie wymaga krytycznej odprawy, gdy i ten autor korzysta w tej partyi wycznie' tylko z polskich róde, nie uwzgldniajc naj-

cenniejszych, bo wspóczesnych

pomnikach. Tylko triifne spostrzeenia z

o ;

wiadectw

i

wskazówek

w

obcych

stosunkach

ruskich podaje Bartoszewicz nie omieszkalimy te z nich korzysta, co

wdzicznoci wspominamy

2^

Jednostronno w przeciwnym kierunku doprowadzia równie jednego z najznakomitszych pisarzy niemieckich do faszywych zupenie rezultatów. Wygnaniem Wadysawa, jako bezporednim powodem wyprawy Konrada III, zajmuje si take Giesebrecht w ostatnim tomie swej historyi niemieckiego cesarszczegóy polskiej wojny domowej stwa 3). Rzecz jasna, nie tyle go tu obchodziy, co jej rezultat. Nie poszedszy jednak za chwalebnym przykadem JaflFe'go, który wiadectwa niemieckich róde z polskiemi usiowa skombinowa, oparszy si wycznie na roczniku magdeburskim i poeldeskim, a do ruskici róde i prac w ostatnich czasach wydanych wcale nie zagldajc, skreli zupenie bdny obraz wojny domowej, która wygnanie Wadysawa poprzedzia.

e

O Mon. 2)

Pol. hist. III. 761.

Ob. wyej

str.

446 uw.

1.

Giesebrecht, Geschichte der deutschen Kaiserzeit IV (1874) 229 nast., 470. „Die alteren pohiiscben Chroniken, Anaales Polonorum uud Cracovienses, gebeu wenig und auch bel ihnen finden sich chronologische Irrthumer. Die Nachrichten der spateren polnischeu Quellen sind nicht zuverlaisig und deshalb noch wemger zu beniitzen, wie es Jaife gethau''. Najwygodniej w ten sposób na bok wiadectwa tak cenuego róda, jak M. Wincenty, skoro na pierwszy rzut oka trudno je zgodzi z nie3)

usun

mieckiemi ródami.

Dodatek Y. Regesta. Nr.

I.

1105. Kraków. Idzi kardyna biskup tiiskulaski legat papieski zatwierdza posiadoci klasztoru tynieckiego. LeleBiblioteka warszawska z r. 1847 t. IV. str. 290. Codex diplomaticus Powel, Polska wieków rednich III. 116. Kodex 4. Monumenta Poloniae historica I. 516. loniae III. 1

—

dypl. tyniecki

I.

— —

—

1.

Nr. 2.

1136. 7. Lipca. Piza. Innocenty II papie zatwierdza uposaenie arcybiskupstwa gnienieskiego Jakóbowi arcybiskupowi. Lelewel, Kaczyski, Cod. diplom. Majoris Poloniae 1. Kodex wielkopolski I. 10. Polska wieków rednich III. 120.

—

—

Nr. 3.

1139.

Robert biskup wrocawski nadaje klasztorowi tego,

zaoonemu

przez Piotra

w. Wincen-

Wostowica w Wrocawiu, koció

w. Michaa. Schirrmacher, Urkunden

dr

Stadt Liegnitz

Piotr syn Wodzimierza. Ostrów 1865.

1.

— Mosbach,

100,

Nr. 4.

1143

(?).

Ksina Salome

nadaje

wie Radziejów

klasztorowi

mo-

gilnieskiemu.

Monumenta Polon,

L

14.

histor.

I.

XXVL

Kodex

wielkopolski

DODATEK

471

REGESTA.

V.

Nr. 5.

1U5.

28. Kwietnia.

Mieszko zatwierdza posiadoci klasztoru kanoników regu-

w

larnych

Trzemesznie.

—

Codex diplomaticus Poloniae. polski

Ob. uwagi

16.

I.

w kocu

II. Nr. 436. Kod. wielkoniniejszego dodatku.

Nr. 6.

1146.

Marca, Gniezno.

2.

Hubald kardyna legat powiadcza, e ksita: Bolesaw, Mieszko, Henryk i Kazimierz klasztorowi trzemeszeskiemu kanadali. plic N. P. Maryi pod Kod. wielkop. I. 18.

czyc

Nr. 7.

1146. 31. Grudnia. Yiterbo. Eugeniusz III papie odpowiada królowi Konradowi

LEI,

e w

cigu wielkiego postu oczekiwa bdzie posów ks. "Wadysawa i o ile to bdzie moliwem, zajmie si askawie jego spraw. Boczek, Cod.

Mon. Pol.

lowski,

dipl. liist.

et episto. II.

8.

z

Morayiae

myln dat

I.

—

BieNr. 259. 1144, ob. Jaffe,

Regesta pontificum Kr. 6273. Nr. 8.

1147. 31. Maja. Pary. III papie zatwierdza posiadoci klasztoru trze-

Eugeniusz

meszeskiego. Theiner, ski

I.

Monum.

Pol. et Lithuan.

I.

851.

— Kod. wielkopol-

20.

Nr. 9.

1147. (okoo Grudnia). Henryk syn Konrada III, król rzymski, wstawia si u papiea Eugeniusza III za ciotk sw Agnieszk, eby jej by

pomocnym w odzyskaniu Marteue

JafFe, Bibliotheca

Mon. Pol.

Nr

hist.

tronu polskiego.

Durand. Vet.

et

script. et

rerum Germanicarum

monum. I.

coli.

Nr. 68.

H. 232.

— Bielowski,

H. 11.

10.

1, Kwietnia, Rheims. Eugeniusz III papie przyrzeka Henrykowi królowi rzymskiemu probie jego w sprawie Agnieszki bdzie usiowa zado uczyni. Martene et Durand. Vet, script. et monumen. coli. H. 239. Jaffe. Bibl. rerum Germanicarum I. Nr. 80. Bielowski, Mon. Pol. hist. H. 12.

1148.

,

—

e

—

DODATEK

472 Nr.

V.

II.

1148.

Kwietnia, Rheims. III papie zatwierdza

4.

posiadoci biskupstwa

Eugeniusz Icujawskiego.

Codex Nr.

dipl.

Pol.

II.

1.

12.

1148. 13. Wrzenia, Aparma. Eugeniusz III papie poleca Henrykowi, biskupowi rawskiemu, aby Gwidonowi legatowi do Polski towarzyszy

mu pomocnym. Boczek, Cod. lowski,

Monum.

dipl.

et episto.

Pol. hist.

II.

9.

z

Moraviae

Nr. 271.

I.

myln dat

moi

—

by

Bie-

1146, ob. Jaffe,

Regesta pontificum Nr. 6453. Nr. 13.

1149. 3. Marca, Yiterbo. Eugeniusz III papie poleca Henrykowi biskupowi morawskiemu zdj kltw z ks. Wadysawa. Boczek, Cod. dipl. et episto. Moraviae I, Nr. 266. Bielowski, Mon. Pol. hist. H. 9. z myln dat 3. Maja 1146, ob. Jaffe, Regesta pontificum 6476,

—

Nr. 14.

1149. (w Maju lub Czerwcu). Gwido kardyna legat papieski wracajc Wibalda opata korwejskiego, eby przyby do Jaffe, bib. rerum Germanicarum I. Nr. Mon. Pol. hist. n. 10,

z

Polski

wzywa

Saxonii. 184.

— Bielowski,

Nr. 15. 1149.

Henryk, notaryusz króla Konrada HI, uwiadamia Wibalda król pragnie rady jego zasign wzglopata korwejskiego, dem przywrócenia Agnieszki na tron polski. Martene et Durand, Vet. script. et monum. coli. II. 361.

e

Jaffe,

Bib. rerum Germanicarum

Pol. hist. n.

I.

Nr.

182.

— Bielowski,

Mon.

14.

Nr. 16. 1149.

Bolesaw Kdzierzawy uposaa

klasztor

w. Wincentego

wymienia darowizny królów polskich. Schirrmacher, Urkunden der Stadt Liegnitz Piotr syn Wodzimierza. Ostrów. 1865. 102. i

Nr.

1.

— Mosbach,

17.

okoo

r.

1150.

Mateusz biskup krakowski

i

Piotr

Wostowic porozumie-

473

REGESTA.

z Bernardem opatem Clau'vaux w sprawie nawracania zapraszaj go do Polski. Bielowski, Wstp Pez, Tiosaurus Anectodorum V. 360.

waj si Rusi

i

—

krytyczny do dziejów Polski, 94.

— Monumenta

Poloniae histo-

15.

rica II.

Dat okoo r. 1150 podaje Bielowski bez adnych pewniejszych wskazówek; Mateusz zosta biskupem w cigu r. 1144, Bernard z Clairvaux umar r. 1153, w cigu tych dziewiciu lat wypada zatem data tego listu. Nr. 18.

1150 (w Styczniu).

Gwido kardyna donosi królowi Konradowi ciwników

papie

ks.

Wadysawa

i

ony

III,

j

potwierdzi. Jaife, Bibliotheca rerum German. I. Nr. 225. Mon. Pol. hist. II. 17. Kod. wielkopolski I. 22. a

e na prze-

jego Agnieszki rzuci

—

— Bielowski,

Nr. 19. 1150. 23. Stycznia. Lateran.

Eugeniusz

III

papie gromi biskupów

kltw,

polskich,

e

kl-

ksit

polskich twy, przez Gwidona kardynaa i legata na nie uznaj. rzuconej, za Martene et Durand_, Vet. script. et monum. coli. II. 406. Bielow^ski, Mon. JafFe, Biblioth. rerum German. I. Nr. 224.

wan

—

n. 17.— Kod. wielkopolski

Pol. hist.

I.

21.

Nr. 20. 1150.

(w Lutym). Wibald opat korwejski donosi Arnoldowi, kanclerzowi królewskiemu, e król Konrad III postanowi w^ybra si na waln wypraw do Woch, jeli mu si powiedzie bez dobycia ora przywróci na tron polski szwagra swego ksicia Wadysawa. JalTe, Biblioth. rer. German. I. Nr.. 226. — Bielowski, Mon. Pol. hist.

Nr.

n. 18.

21.

przed 1153. Walter biskup wrocawski uposaa klasztor N. P. Maryi „iu Arena" w Wrocawiu dziesicinami. Heyne, Gesch. d. Bisth. Breslau I. 166. Nr. 22.

1153. Zbylut Polonie

civis

zakada

i

uposaa

w eknie. Cod. ski

I.

diplomat.

Poloniae

I.

Nr.

2.

—

klasztor Cystersów

Kodex wielkopol-

23. Smolka. Mieszko Stary

i

jego wiek.

31

DODATEK

474 Nr. 23. 1153.

Henryk ks. Sandomierski Johannitom. Cod. dipl. Polon. lU. 4. Nr. 24. 1154. Jan arcybiskup

wo Zago

Waszów

i

nadaje

uposaa klasztor gnienieski zakada (póniej jdrzejowskim zwany). i

w Brzenicy Helcel, O klaszt.

Cystersów

V.

jdrz. isS.

Nr. 25. 23. Kwietnia. Rzym. Adryan IV papie zatwierdza posiadoci biskupstwa wro-

.1155.

cawskiego.

Heyne, Geschichte des Bisthums Breslau wielkopolski

I.

I.

— Kod.

105.

545.

Nr. 26. 1155.

18. Kwietnia. Rzym. Adryan IV papie zatwierdza posiadoci klasztoru wieskiego.

Cod.

dipl.

Polon.

czer-

8.

I.

Nr. 27. 1157. (we Wrzeniu). Fryderyk I cesarz uwiadamia Wibalda opata korwejskiego o wyprawie do Polski. Martene et Durand, Vet. ser. et mon. coli. II. 593. Jaffe, Biblioth. rerum Grerman. I. Nr. 470. Bielowski, Mon. Pol. hist. II. 21.— Kod. wielkopolski I. 25.

—

—

Nr. 28.

1161. 20. Maja.

czyca.

Bolesaw Kdzierzawy

i

Henryk

x.

Sandomierski

uposaaj

klasztor czerwieski niektóremi posiadociami.

Kodex Maopolski

19.

—

Gawarecki, Pam.

hist.

pocki

1.

Nr. 29. 1165. 11. Kwietnia.

Pock. Bolesaw Kdzierzawy uposaa

klasztor

w. Jana

ewang.

w

Mogilnie i posiadoci jego wylicza. Maciejowski, Historya prawodawstw sowiaskich. Dod. do t. VI.— Bielowski, Mon. Pol. hist. I. 359. Bibl. Ossoliskich. VI. 368.— Kod. wielkopolski I. 3.

—

Nr. 30.

1161. 31. Grudnia. Kraków.

Zamiana wsi Zota

i

Lojowice na wsie

Skotniki

i

Swi-

475

REGESTA.

yca midzy Mary

on

Bolesawa Kdzierzawego a kapitu

krakowsk. Kod, katedralny krakowski Nr.

1.

31.

ok.

r.

1160. 13. Stycznia.

Jeów.

Legat papieski Rajnald powiadcza, i Gedko biskup krakowski opatowi Kalikstowi dziesicin Wawrzeczyc da w doywocie. Kod. katedralny krak. 4. Nr. 32.

po r. 1166. Jan arcybiskup gnienieski i Gedko b. krakowski uposaaj dziesicinami i wsiami klasztor jdrzejowski. Cod. dipl. Polon. III. 6. Nr. 33.

okoo r. 1173. Milica. Kazimierz Sprawiedliwy zatwierdza nadanie ziemi Zagojskiej Johannitom przez ks. Henryka uczynione. Cod. dipl. Polon. m. 8. Nr. 34. 1175.

1.

Maja. Super castrum Grodez.

Bolesaw Wysoki

ks.

lski zakada

i

uposaa

w Lubiu. Biiscliing,

kopolski

L

Urkunden des Bisthums Leubus

1.

klasztor

— Kod.

wiel-

26.

Nr. 35. 1176. 10. Sierpnia.

Kazimierz Sprawiedliwy klasztor i nadaje mu róne swobody. Cod. dipl. Polon. L 11.

Cystersów

w

Sulej owie

zakada

Nr. 36. 1176.

Mieszko Stary potwierdza przywilej ksiny Salomei dla Mogilna, zawierajcy nadanie wsi Radziejowa, i wedug zezna ssiadów przysdza klasztorowi mogiln, teje wsi wasno, Monum. Polon, histor. I. 26. Kod. wielkopolski I. 40.

—

Nr. 37. 1177. 26. Kwietnia. Mieszko Stary zatwierdza zamian gostowa za dobra Sup midzy Konradem

Boguniowa i Dobroi Mojkiem a klaszto-

rem lubiskim. Kod. wielkopol.

L

28.

31*

DODATEK

476

V.

Nr. 38.

—

1178. (wydany w istocie w latach 1186 1194). Kazimierz Sprawiedliwy uposaa klasztor Sulejowski niektóremi posiadociami wraz z osadnikami. Kod. maopolski 1. Nr. 39. 1179.

Czerwca. Rzym.

18.

Alexander

w

sztoru

III

papie wydaje

list

protekcyjny dla

kla-

Mogilnie.

Kod. wielkopol.

30.

I.

Nr. 40. 1181. 28, Marca. Tusculanum. Alexander III papie zatwierdza uchway synodu czyckiego. Baronius, Annales ecclesiae ad a. 1180. 'Mansi, Concil. coli. XXI. 914. Hasselbach i Kosegarten, Cod. diplom. PoBielowski, Mon. Pol. hist. II. 401. Kod. meraniae 118. wielkopolski I. 31, por. Jaffe, Regesta pontificum Nr. 9349.

—

—

—

—

Nr. 41. 1185.

yrosaw wojewoda cioa N.

mazowiecki zatwierdza uposaenie ko-

P. Maryi „ia suburbio Plocensi".

Ledebur, Allg. Archir. Nr. 42. 11S.5.

ksi

Leszko

Mazowiecki

uposaa koció

<

katedralny

wocawski. Cod.

dipl.

Nr. 43. 1186.

4.

Urban

Polon.

II.

5.

Lutego. Yerona. papie zatwierdza

III

przywileje

biskupów kra-

kowskich.

Kod. katedralny krakowski

6.

Nr. 44. 1187.

Kazimierz

pock

a

Sprawiedliwy rozstrzyga spór midzy kapitu o kaplic w. Benedykta.

Krzywosdem

Cod.

dipl.

Pol.

I.

14.

Nr. 45.

po

r.

1187.

Benedykt biskup poznaski zatwierdza uposaenie Johannitów poznaskich. Kod. Avielkopolski I. 34.

477

REGESTA. Nr. 46.

1179—1189. Kazimierza Sprawiedliwego dokument da kapituy krakowskiej w sprawie polowania w kasztelanii chropskiej. Kod. katedralny krakowski 9. Nr. 47. 1189.

yroslaw biskup wrocawski nadaje Johannitom kocióJ

w

Warcie.

Grunhagen, Regesten zur schlesischen Geschichte 51. Nr. 48.

1180. 12. Kwietnia. Opatów. Kazimierz Sprawiedliwy zwraca kapitule krakowskiej kasztelani chropsk. Kod. katedralny krakowski 8.

—

Nr. 49.

(1190). Dzierzek, brat Wita, biskupa pockiego dobra swe onie, w czci klasztorowi Buskiemu zapisuje. Cod. dipl. Polon. I. 15.

w czci

Nr. 50. 1191.

Powicenie Maryi

w

i

uposaenie kocioa kollegiackiego N, P. Kod. Maopolski 5.

Sandomierzu.

—

Nr. 51. 1192.

Peka biskup krakowski powiadcza klasztorowi jdrzejowskiemu nabycie wsi Niegosawice. Kod. maopolski 8.

—

Nr. 52. 1192.

9.

Celestyn

poznaskich

i

Rzym. papie zatwierdza uposaenie Johannitów przyjmuje ich pod swoje opiek. Kwietnia. III.

Kod. wielkopol.

I.

35.

Nr. 53. 1193. 8. Kwietnia. Rzym. Celestyna III papiea list protekcyjny

P. Maryi in Arena

dla

klasztoru N.

w Wrocawiu.

Kod. maopolski 58. Nr. 54. 1193. 8. Kwietnia. Rzym. Celestyn III papie zatwierdza

Winceniego w Wrocawiu. Kod. maopolski 60.

— Kod.

uposaenie klasztoru

wielkop.

I.

35.

w.

DODATEK

478

V.

Nr. 55. 1193. 8. Kwietnia. Rzym. Celestyn III papie zatwierdza osadzenie Premonstrantów w miejsce Benedyktynów w klasztorze w. Wincentego w WroMosbach, Piotr syn Wodzimierza. Ostrów 1865. 98. cawiu.

—

Nr. 56. 1193.

9. Kwietnia. Rzym. Celestyn III papie zatwierdza uposaenie

klasztoru Pre-

monstrantów w Strzelnie. Kod. wielkopolski I. 88. Nr. 57. 1196. 12. Grudnia. Rzym. Celestyn III papie nadaje

rzucania

biskupowi

pockiemu prawo

kltwy na drapieców kocioa pockiego.

Kod. Mazowiecki

1.

Nr. 58. 1198.

Patriarcha eccl. Resurrectionis i

w

Jerozolimie o

zaoeniu

uposaeniu klasztoru Miechowskiego. Nakielski, Miechovia. Nr. 59.

—

Kod. wielkop. 42.

—

1U9. 1177 Kazimierz Sprawiedliwy darowuje klasztorowi jdrzejowskiemu wie Tarszaw wraz z ludmi tam osiadymi. Ob. dokum. Bolesawa Wstydl. z 23. Sierpnia 1250. Kod. maopolski Nr. 32. Nr. 60.

okoo

r.

1200.

Mieszko Stary wsie jakie midzy

i

Konrad Mazowiecki rozstrzygaj spór o klasztorem

strzelnieskim

Ludzisk. Ob. dokument Kazim. x. Kujawskiego z wielkopolski Nr. 211.

a

Szymonem

z

Nr. 61. 1201.

2.

r.

1238.

Kodex

Sierpnia. Segni.

Innocenty III papie zatwierdza uposaenie prebendy w kociele katedralnym poznaskim, nadanej Johannitom przez Arnolda biskupa poznaskiego. Kod. wielkopolski I. 47. Nr. 62. 1204.

ksi

lski uposaa klasztor trzebnicki Henryk Brodaty nadaniem 12 woci z osiadymi w nich ludmi.

479

EEGESTA

1842

Jahresbericht der schles. str. 167.

Gesellschaft

fiir

Cultur.

vaterl.

Nr. 63. 1205. 10. Maja.

Innocenty III papie odpowiada na zapytanie Henryka czy wolno da dyspens wdowarcybiskupa gnienieskiego cowi, który si przez niewiadomo oeni z osob w szóstym stopniu spokrewnion z pierwsz jego on. Kodex Brequigny et du Tlieil, Diplomata Nr. 51. wielkopolski I. 47. ,

—

Nr. 64. 1206. 26. Padziernika. Lateran.

Tene poleca wszystkim praatom kocioa polskiego^ eby pomagali opatowi eknieskiemu w nawracaniu Prusaków. Kodex Breuigny et du Theil, Diplomata II. 990.

—

wielkopolski

II.

48.

Nr. 65. 1206.

Henryk Brodaty x. lski mienia wie Psiepole za wie klasztoru w. Wincentego w Wrocawiu.

Oaw

Kod. wielkopol.

I.

49.

Nr. 66. 1206.

Gerard opat klasztoru

wie Wawrzeczyce Kpin.

w. Wincentego w Wrocawiu

Pek,

—

biskupem krakowskim Kodex katedralny krakowski 10. z

mienia

za

wie

Nr. 67.

(1206).

Leszek Biay potwierdza darowizn wsi Okaliny i Gojcowa, przez Wincentego proboszcza sandomierskiego na rzecz klasztoru sulejowskiego uczynion. Kodex maopolski 9. Nr. 68. 1207.

4.

Stycznia.

Rzym.

Innocenty III papie wydaje dla Leszka Biaego, jako ksicia krakov\skiego, list protekcyjny. Mign, Innocentii III Opera omnia II. 1067. K^od. mao-

—

polski

11.

Nr. 69. 1207.

Tene

4.

Stycznia.

nakazuje

Rzym.

ksitom

wyboru biskupów przez kapituy.

polskim przestrzega

wolnoci

DODATEK

480 Brequigny Nr. 70. 1207.

et

du Theil,

Stycznia.

4.

II.

V.

—

1032.

Kod

wielkop.

I.

50.

Kzym.

Tene gromi Wadysawa

Laslconogiego za przeladowanie

kocioa nakania go do poprawy. Breuigny et du Tlieil, II. 1028. i

Nr.

—

Kod. wielkop.

I.

50

71.

1207.

4. Stycznia.

Tene

poleca

Rzym.

ksitom

polskim

du Theil,

II.

,

paceniu dziesicin.

Breuigny Nr. 72. 1207.

Tene

et

Stycznia.

4.

1030.

eby

—

nie

przeszkadzali

Kod. wielkop.

I.

52.

Rzym.

arcybiskupowi gnienieskiemu Henrykowi kara surowo tych, którzy si na duchownych targaj. Kod. wielkop. I. 53. Breuigny et du Theil U. 1035. poleca

—

Nr. 73. 1207.

Tene poddawali

Stycznia.

4.

Rzym.

nakazuje kapelanom ksicia wizytacyom archidyakoaów

„cathedratica".

Breuigny Nr. 74. 1207.

4.

et

du Theil

Stycznia.

II.

1031.

i

i

—

magnatów, pacili im

eby si nalene

Kod. wielkop.

I.

53.

Rzym.

Tene wzywa

wszystkich beneficyatów kocioa polskiego, eby nie opuszczali arcybiskupa gnienieskiego w jego walce z Wadysawem Lasko nogim. Kod. wielkop. I. 54. Breuigny et du Theil II. 1031.

—

Nr. 75. 1207.

4.

Stycznia.

Rzym.

zatwierdza kantora gnienieskiego w posiadaniu kaplicy, któr z nadania Mieszka Starego otrzyma. Kod. wielkop. I. 54. Breuigny et du Theil II. 1033.

Tene

—

Nr. 76.

1207.

4.

Stycznia.

Rzym.

zatwierdza kantory w kolegiacie czyckiej przez Mieszka Starego ustanowion. Kod. wielkop. I. 54. Breuigny et du Theil II. 1032.

Tene

—

Nr. 77. 1207. 5. Stycznia. Rzym. Tene wzywa biskupów polskich do przysyania zasików pieninych wygnanemu z kraju arcybiskupowi gnienieskiemu.

481

EEGESTA. Brequigny Nr. 78. 1207.

et

du Theil

— Kod. wielkopolski

Nr. 79. 1207.

et

du Theil

1035.

II.

— Kod.

wielkopol.

I.

55.

Rzym.

Stycznia.

5.

Tene wzywa

55.

biskupa pomorskiego do posuszestwa wzgl-

dem arcybiskupa gnienieskiego. Brequigny

I.

Ezym.

Stycznia.

5.

Tene wzywa

1035.

II.

naród polski do sumiennego pacenia

wi-

topietrza.

Kod. wielkopolski

55.

I.

Nr. 80.

1207.

Stycznia,

7.

Rzym.

Tene

zatwierdza donacy witników i ich posiadoci przez arcybiskupa gnienieskiego na rzecz kollegiaty czyckiej

uczynion. Brequigny Nr. 81. 1207.

et

du Theil

— Kod. wielkopolski

I.

56.

Rzym.

Stycznia.

8.

1036.

II.

nakazuje kapitule magdeburskiej, eby Ottonowi synowcowi ksicia polskiego nadaa probostwo kapitulne. Breuigny et du Theil II. 1027. Kod. wielkopolski I. 56.

Tene

—

Nr. 82. 1007.

8.

Stycznia,

Rzym.

Tene nakazuje arcybiskupowi magdeburskiemu jego kapitule, eby Ottona, synowca ksicia polskiego do grona kai

noników przyjli.

Breuigny

et

du Theil

1026.

II.

— Kod.

wielkopolski

I.

57.

Nr. 83.

1207. 8 Stycznia. Rzym. polskich do przestrzegania karnoci kocielnej. Breuigny et du Theil II. 1037. Kod. wielkopolski I. 57.

Tene wzywa biskupów

—

Nr. 84.

1207. 10. Stycznia. Rzym.

Tene zawiadamia biskupów do

polskich o treci swego listu Laskonogiego. Breuigny et du Theil II. 1030.—Kod. wielkopolski I. 58.

Wadysawa Nr. 85. 1207.

10.

Stycznia.

Rzym.

zakazuje w Polsce nadawania beneficyów kocielnych przez wieckie osoby. Breuigny et du Theil II. 1036. Kod. wielkopolski I. 59.

Tene

—

DODATEK

482 Nr. 86. 1207. 10. Stycznia.

V.

Ezym.

Tene upowania arcybiskupa gnienieskiego rzuci kltw na Wadysawa Laskonogiego jego popleczników, jeli i

si

nie

poprawi.

Brequigny''et du Theil Nr. 87. 1207. 10. Stycznia.

1033.— Kod.

II.

wielkopol.

Rzym.

Tene nakazuje biskupom polskim zachowywa wzgldem biskupa poznaskiego. Breuigny Nr. 88. 1207.

Tene liów

w

10.

et

du Theil

Stycznia.

zabrania

— Kod.

1034.

II.

waelkop.

polskim

—

wielkopol.

—

12.

Stycznia.

60.

spo-

I.

60.

Ezym.

arcybiskupa gnienieskiego zdj Wadysawa Laskonogiego, jeli si poprawi. Breuigny et du Theil II. 1027. Kod. wielkop. Nr. 90. 1207.

I.

wykonywa prawa

majtków zmarych biskupów. Breuigny et du Theil II. 1038. Kod. obec

Tene upowania

z

interdykt

Rzym.

ksitom

Nr. 89. 1207. 12. Stycznia.

59.

I.

kltw 1.

61.

Rzym.

Tene

pozwala arcybiskupowi gnienieskiemu, eby wjego archidyecezyi przed nim krzy niesiono. Breuigny et du Theil II. 1039. —Kod. wielkop. I. 61.

W

powyszych regestach uwzgldnione s wszystkie dokumenta autentyczne z okresu, niniejsz prac objtego, pominito za wszystkie falsyfikaty. rozrónieniu tem moglimy pój za pracami krytycznemi, które w ostatnich czasach co do przewanej iloci tych dokumentów wszelk wtpliwo w tym wzgldzie usuny. Powoa si wypada przedewszystkiem na obszern recenzy I tomu kodexu dyplomatycznego wielkopolskiego przez Dr. Fr. Piekosiskicgo, umieszczon w^ Przegldzie krytycznym

W

z

r.

1876. Nr. 12.

zwa mona

jednym

W znakomitej

tej

pracy,

któr

miao

na-

przyczynków do dyplomatyki naszej redniowiecznej, rozwika Dr. Piekosiski gówne wtpliwoci w sprawie autentycznoci znacznej czci dokumentów naszych z XII wieku ^ tak, kwestyi tej nie mielimy zgoa potrzeby podejmowa na nowo. Za jego to wskazówkami wyczylimy z poród pomników dyplomatycznych z najcenniejszych

e

'

REGESTA okresu, 27,

t

prac objtego, jako

35

28,

i

36, Nr.

koclexu 11 i 38

falsyfikaty:

dyplomatycznego

483

Nr. 10, 20, 26, wielkopolskiego,

za dokumenta skaone interpolauwaajc za cyarai Xni wieku, umiecilimy je wprawdzie w powyszych

regestach pod Nr. 5 i 36, ale korzystajc z nich pomijalimy interpolowane ustpy. Dokument w regestach powyszych pod Nr. 29 umieszczony pooylimy pod r. 1165, przypisujc go za wskazówk Helcia (w przywiedzionej powyej rozprawie w Bibliotece Ossoliskich) Bolesawowi Kdzierzawemu, nie za, jak to czyni Bielowski, a za nim jeszcze wydawca kodexu wielkopolskiego, Bolesawowi miaemu. Zgodnie z uwagami krytycznemi Dr. Griinhagena w „Regesten zur schlesischen Geschichte"' i w rozprawie: „tjber die Griindungszeit des Klosters Leubus" (w Zeitschrift des Yereins fiir Geschichte und Altherthum Schlesiens) pominlimy falsyfikaty lubiskie z XII wieku a tylko

autentyczny dokument fundacyjny z r. 1175 umiecilimy w Regestach pod Nr. 34. Nr. 40 drukowany w rónych zbiorach zrozmaitemi datami pooylimy pod rokiem 1181, gdy tak uczyni naley dla pogodzenia daty z itinerarium papiea Alexandra III. Na tej samej zasadzie, zgodnie ze wskazówkami zawartemi w JafFego „Regesta pontificum'' przywrócilimy waciwe daty listom papieskim pod Nr. 7, 10, 12 i 13, które w zbiorach Boczka i Bielowskiego ogoszone byy z datami zu-

penie mylnemi. Tylko Nr. ale

mimo

to

1

nie

powyszych regestów uwaamy za falsyfikat, wahalimy si umieci go w tym wykazie

i w caej pracy, a zwaszcza w jej trzech pierwszych rozdziaach, bez wszelkich zastrzee staralimy si go wyzyska. Nie

skaniaj nas do tego wywody Dr. Ktrzyskiego, wydawcy I. tomu kodexu dyplomatycznego tynieckiego, gdy je zbi najzupeniej Dr. Piekosiski w recenzyi tego kodexu (Przegld

—

r. 1876, 405 414). Wanie polemika Dr. Piokotre dyploDr. Ktrzyskim przekonaa nas, matu tynieckiego nie moe ulega adnemu zarzutowi, ale mimo to nie mogc pogodzi sprzecznoci daty z osobami w doku-

krytyczny

z

siskiego

z

e

musimy sdzi,

mencie wymienionemi,

e

dyplomat kardynaa

ksztacie, w jakim nas doszed, musi by falsyfikatem. Na pytanie, kiedy go podrobiono, trudno odpowiewiedzie, kadym razie przed r. 1275, tj. przed zatwierdzeniem przez Bolesawa Wstydliwego, którego autentyczno Dr. Piekosiski niewtpliwie wykaza. Równie jednak na pe-

Idziego

w tym

W

wno twierdzi mona, zatwierdzeniem, lub

gdy

i

fabrykat ten nie powsta przed samem ogóle w dalszych dziesitkach XIII w., wygldaj falsyfikaty z tego czasu, do

zupenie stosunków ówczesnych nagite.

inaczej

stylizacyi

e

w

DODATEK

484

Nam si nie

wydaje,

stara zapiska o

sawa Chrobrego,

e

w

V.

klasztorze tynieckim

musiaa

ist-

pierwotnem uposaeniu opactwa za Bole-

uyto

podstaw fabrykatu;

innych legatów i) Idziego (1122 1124) Bolesaw Krzywousty zatwierdzi posiadoci i przywileje opactwa, moe nawet w jakiej notacie byy zapisane imiona kilku obecnych przy tem dostojników, których w dyplomacie tynieckim jako wiadków przywiedziono. Faszerz biorc za podstaw fabrykatu zapisk o pierwotnem uposaeniu, a korzystajc z innych notat, pomiesza bytno kardynaa Idziego biskupa z BeauYais, i w ten sposób wkrada si do daty dokumentu ta monstrualna sprzeczno, która nieautentyczno jego na pierwszy rzut oka odkrywa. Data dokumentu bowiem, r. 1105, zgadza si jak najcilej z innemi doczonemi do niej okreleniami chronologicznemi, mianowicie z XIII iiidukcy i z III epakt, tak niepodobna przypuszcza omyki w cyfrze MCV. Tymczasem kardyna biskup tuskulaski Idzi, który ten dokument mia wystawi, piastowa t godno dopiero od 28. Grudnia 1121, papie Kalixt II, którego by legatem zasiada na stolicy apostolskiej od 3. Lutego 1119 do 13. Grudnia 1124, Radost za, biskup krakowski, po trzykro w dokumencie wspomniany, rzdzi biskupstwem od r. 1118 do 1142; "Wadysaw zreszt, który wedug sów dokumentu wraz z ojcem swym, Bolesawem Krzywoustym biskupem Radostem zatwierdza posiadoci klasztoru, uroizi si dopiero w r. 1105. Sprzecznoci tej w aden sposób nie mona wytómaczy. Na nic nie przydaoby si nawet przypuszczenie, po wyrazach: Acta sunt hec anno mcarnationis domini MCV, indictione XIII, epacta III, suh Boleslao duce in civitate Cracoviensi której

notat i zapisek wiedziano papieskich Walona (HOi)

za

zapewne, i

e

z

w obecnoci

—

i

e

,

i

e

w

nastpoway sowa

Data vero anno i t. d. z roczasami papiea Kalixta II, kardynaa Idziego i biskupa Radosta. Znaczyoby to, uposaenie klasztoru tynieckiego zatwierdzono w r. 1105, za powtórnie zatwierdzi je Idzi. Przypuszczenie to, samo przez si szcuczne i nieprawdopodobne, osta si nie moe z nastpujcych powodów: 1) w osnowie dyplomatu przed ustpem Acta sunt i t. d. wspomniana jest donacya biskupa Radosta. oryginale

któryby

kiem,

si zgadza

:

z

e e

1)

moe

W roczniljach

jednai,

\\Qb. Ze

zapisany jest przyjazd Walona pod r. 1104, by zabawi w Polsce duej i wyjecha dopiero w roku dosy do czynienia, o tem wiemy z roczników.

e

mia

legat

485

REGESTA.

e

w kopiach opuszczono ustp 2) naleaoby przypuci, data vero anno i t. d. Tymczasem mamy dwie odrbne, niezawise od siebie redakcye odpisów (I. transumpt, II. text kopiaryusza i texfc Szczygielskiego), nikt za nie bdzie sdzi eby ten sam przypadek opuszczenia zdarzy si w rozmaitych czasach dwom (a moe nawet trzem) odpisywaczom. Z tem wszystkiem jednak waciw tre dyplomatu ty,

uwaa

nieckiego moemy z powodów powyej wymienionych za tak cenny pomnik dziejowy, jak gdybymy mieli oryginalny przywilej uposaenia opactwa tynieckiego przez Bolesawa Chrobrego. Xie moemy tu wreszcie pomin twierdzenia, które niedawno ogosi Wojciechowski w swej nowej i jak wszystko, co z pod jego pióra wychodzi , niepospolitej pracy o rocznikach "Wojciechowski polskich wieku i). Mniejsza o to, nie wtpi zgoa o autentycznoci dyplomatu Idziego i nie uwaa nawet za waciwe jej broni, jak gdyby w ogóle adne wt-

e

X — XY

w tym wzgldzie. Musimy tu tylko oryginalnemi uwagami rozprawi si z jego nowemi zupenie o pocztku klasztoru tynieckiego, bo uwagi te sprzeciwiaj si stanowczo naszemu powyej wypowiedzianemu zapatrywaniu, z jakiego czasu datuj si ustpy, stanowice gówn tre dypliwoci nie nasuway si

i

plomatu tynieckiego.

Zdaniem jego „zaoenie klasztoru tynieckiego byo

em Wadysawa oeniem bowiem

Hermana

a stao

w

najbliszym zwizku

dziez za-

kapituy krakowskiej". Duchowiestwo katedralne byo Wojciechowski przed ustanowieniem ka-

—

— jak twierdzi

pituy krakowskiej ^w poowie wieckiem a w poowie zakonnem tj. benedyktyskiem". Dopiero przy zakadaniu kapitu rozdzie-

dwa ywioy, tak wic Wadysaw Herman, zakadajc kapitu krakowsk, przeniós na Tyniec Benedyktynów, którzy

lano te

sub

do tego czasu przy katedrze penili, i tam dla nich osobny klasztor zaoy. Co sdzimy o czasie zaoenia kapituy krakowskiej i o tych dwóch ywioach, z których skadao si dawniej duchowiestwo katedralne, uzasadniamy dokadnie w przyp. 69 do rozdz. III. Zdaniem naszem nie Wadysaw Herman zaoy kapitu kra-

kowsk, lecz Bolesaw Krzywousty^ Benedyktyni za nie naleeli nigdy do kleru katedry krakowskiej. Choby wic z tego tylko powodu nie moemy si zgodzi z pomysem Wojciechowskiego, tem bardziej, dowód, na texcie dyplomatu tynieckiego oparty, zupenie nas nie przekonywa.

e

')

giczny

i

Pamitnik Ak demii Umiejtnoci historyczno-filozoficzuy.

Tom

IV.

w

str.

Krakowie. 2'IQ.

Wydzia

filolo-

DODATEK

486

V. KEGESTA..

Text; dyplomatu que omnia a Boleslao rege et Jitditha regina concessa esse prefatus dux (t. j. Bolesaw Krzywousty) testabatur jest zdaniem "Wojciechowskiego zepsuty. Zdaniem jego text pierwotny brzmia a Yladislao duce et Juditha regina. Królowa Judyta zatem, to królowa wgierska tego imienia, wdowa po Salomonie, w drugiem maestwie ona Wadysawa Hermana, a Yladislaus dux naturalnie jej maonek. Wnosi to Wojciechowski z textu, który Szczygielski wydrukowa w swej Tynecyi, tam bowiem w istocie zamiast imienia Boleslao znajdujemy Yladislao ; Wojciechowski przyi)uszcza zatem, póniejsi, niewiadomi rzeczy odpisywacze, dla pogodzenia tytuu przemienili niewaciwie duce na rege. ony i Orygina dyplomatu tynieckiego zagin, nie moemy wic uciec si do niego dla rozstrzygnienia tej wtpliwoci. Mamy jednak trzy kopie 1) w transumpcie Bolesawa Wstydliwego z r. 1275, który zachowa si w oryginale, 2) w kopiaryuszu tynieckim z XVII w. i 3) w Tynecyi Szczygielskiego. Najwiarygodniejszy text zawiera transumpt Bolesawa Wstydliwego, w obydwu innych kopiach znajduje si bowiem obszerna interlaborant^, która dowodzi, polacya póniejsza (pertinentes mnisi tynieccy waciwy orygina fabrykatu przerobili jeszcze w póniejszych czasach, a pisarz kopiaryusza i Szczygielski odpisali ju z tej przeróbki text dyplomatu. Wobec tego waryant Yladislaus^ znajdujcy si w texcia Szczygielskiego, nie ma dla nas adnej wartoci ze stanowiska krytyki rkopisów, tem bardziej, w texcie kopiaryusza, który z tego samego, co Szczygielski czerpa róda, czytamy Boleslavo zgodnie z textem tran:

e

ma,

:

—

e

e

sumptu Bolesawa Wstydliwego.

Waryant Yladislao dalszych

sów

eidem. ecclesie

nie

dyplomatu. a Boleslao

miaby zreszt adnego

sensu

wobec

Cay ustp

brzmi bowiem: que omnia rege et Juditha regina concessa esse Krzywousty) testahatur., et a se et ab

prefaius dux (Bolesaw omnibus avis et proavis suis reverenter custodita testabatur. Gdyby wic nadania te pochodziy od Wadysawa Hermana i jego maonki, jakeby mogli je szanowa przodkowie Bolesawa Krzywoustego, poczwszy od pradziada jego, tj. od Mieniewtpliwym szka II, syna Bolesawa Chrobrego. Sowa te dowodem, Boleslaus rex et Juditha regina nie moe oznacza kogo innego, tylko Bolesawa Chrobrego i jego maonk.

s

e

PRZYPISKI.

Przypiski.

Do rozdziau Mon.

1

I

Gallus,

2

)

Ott. Fris.

3

)

Mini

Pol.

I.

et K.agev.

pierw^szego.

394.

Gsta

Friderici

165,

uyce

odgraniczay od Polski na caej prawie Unii rzeki: cay bieg Bobrzy do ujcia, nastpnie, po icrótkiej przer^^ie wodnej granicy, Sprewa do posad Lutyków, a mianowicie Sprewian. Ob. Spruner -Menke, Handi

a

a

atlas zur Geschichte des Mittelalters und der Neuzeit. Nr 31. (1873). Por. talfe Bofctgera: Diocesan- und Gau-Grenzen NTorddeutsciilands IV. 238 264 (1876) i do tego dziea. 4) List cesarza Fryderyka z Wrzenia 1157. Mon. Pol. hist.

—

map

n. 21.

O

6)

zasiekaei czy przysiekach por. Griinhagen: Der schleGrenzwall, Zeitsclirift des Yereins tur Geschichte und Alterthum Schlesiens. XU. 1 18. oraz L. Giesebrechr: die Landwehre in Pommern, Baltische Studien XI, zesz. 2, 144 i XII, zesz. 1, 40. Por. opisy walk Bolesawa Chrobrego z Henrykiem II

7)

Por. L. Giesebrecht,

5)

sische

.

i

—

Krzywoustego

Henrykiem V u Thietmara i Galla. Die Landwehre in Pommern, Balti-

z

sche Studien XI. zesz. 8) 9)

Gallus,

Mon. Pol.

hist.

Canon.

144

2.

i

XII. zesz.

1.

40.

L

478, M. Winc. III. 30. 1134, Fontes rerum Bohemicarum

Yissegrad. a, 218. 10) Lib. fundationis claustai Mon. Pol. hist. L 693. II,

Smolka. Mieszko Stary

i

Heinrichów 17, 42. Por. Nestor,

jego wiek.

32

PBZYPISKI DO

490

ROZDZIAU PIERWSZEGO.

11) Por. Stenzel: Vom Berge Slenz jetzt Zobten, Schlesische Provinzialblatter 1841. str. 1. naet. 12) Lib. fund. cl. Heinr, 47, 56. 13) Semita Bobemiae, tame 53, 55, 149. 14) Gallus 1. c. 474. 15) Lib. fund. cl. Heinricliow 58. 16) Por. kod. dypl. tyniecki str. 43, kodex maopolski Nr. 60 i kod. katedr, krak. Nr. 86. 17) Kod. dypl. tyniecki Nr. 1.

Mon. Pol. iist. II. 78, ciekawy ustp, opieraj si nasze wiadomoci o puszczy nadnoteckiej. Por. Pol, Obrazy z ycia i natury II. 237 nast.

18) Ob. Herbord

II.

10.

na którym gównie

19) Por. kod. wielkopolski Nr. 145, 202, 216, 284, 372, 5X0, Cosmas Prag. III. 56. 20) Kod. wielkopolski Nr. 237. 21) Gallus 1. c. 446. 22) Por. pikny artyku p. n. Puszczaki Mazowsza w Pola: Obrazach z ycia i natury II. 237 nast. 23) Gallus 1. c. 305. 24) Canon Vissegrad 1. c. 216., Herbord II. 21. Kodex katedr, krak. Nr. 34. 25) Ob. str. 54. 26) Ob. str. 436.

27) 28) 29) 30)

Ortliebi

Chro.

Zwifalt.

Mon. Pol.

124. Ob. kodex tyniecki Nr. 1. Kod. katedr, krak. Nr. 14.

Por.

str.

hist.

n.

4.

Do rozdziau 1)

drugiego.

1. c. 305. Quae regio, quamvis multum auro tamen et argento, pane et carne, pisce

Gallus

sit

nemorosa,

et

melle sa-

est copiosa.

tis

Eugeniusza IIT n. Nr. 1. Julinie por. znany ustp

2) Ob.

dipl.

bull

z

r.

1148 dla

woc.

bisk.

Cod.

Pol."

Adama Brem. kron. 1. II. c. 19. Mon. Pol. hist. II. 124, ale wedug tego samego autora synie Pomorze; babundantia mellis et tritici, cum canapo et papayere et cuncti generis legumine. 5) „Clausurae" super Wislam, super Dbram (Brda), pojawiaj si ju rycbo pomidzy uytkami wód w dokumentach Xn wieku, ob. np. dokument Mieszka z roku 1145 1155. Reg. Nr. 5, 26. i bull Adryana IV dla Czerwieska z r. Por. Kod. kat. kr. Nr. 40. 1254. cum utroque littore Wisie cum Cod. dipl. Pol. II. 440. 1242. olausuris ad piscandum. katedra wocawska, ab Konrad czycki owiadcza, origine mundi, tempore patris et temporibus nostris Zlotoria totius iiuvii Wislae, quamdiu ejus durant termini, pacifice tenuit et possedit. Cosomino autem, que Yilla fuit Cristin! uondam palatini, in Wisa clausuram non habuit, sed 3) O 4) Herbord

30.

III.

—

e

totum fiuvium ecclesia Wladislaviensis jur hereditario yiolabiliter meruit pacifice possidere. 6) Por. blisze szczegóy w rozdz. III. 7) Por.

S)

str.

in-

300.

e

daniny w miodzie wszdzie byy mona std, rozpowszechnione (por. str. 441), „mellificia" pojawiaj si zreszt we wszystkich niemal dokumentach, od najstarszych

Wnosi

to

poczwszy, pomidzy najpospolitszymi uytkami, okolicy.

O

bartnictwie

lenem

w Polsce, oraz pouczajcy artyku w

w kadej

Bartnictwo Obrazach z ycia i natury

por. Lelewela

:

32*

492

inizYPisKi

W.Pola U. 237 n., p. n. Puszczaki Mazowsza. Cliarakterystyczna organizacya osad bartniczych, w artykule tym opisana, która w tak póne przetrwaa wieki, pochodzi niezawodnie w swych gównych zarysach z najodleglejszych czasów. 9) Najdokadniej zestawione uytki ówczesnych lasów znajdujemy w dok. kod, Malop. Nr. 80. 1270: contulit eidem (comiti Ben) hanc jurisdictionem et poteatatem prefatus comes Nicolaus, quod per totum districtum silve, que diarbores excavare pro mellificiis, item pascua citur Clay porcorum et ligna pro structura domorum sive pro qualibet alia sua utilitate oninino in dicta sibi silva contulit. Tame Nr, 60. 1252 Verum quia claustrum sepedictum (Copriynicense) inter sylvas nostras est constitutum, damus et conferimus eisdem fratribus et hominibus locorum prelibatorum in ipss sylvis nostris omnem usum et cunctam utilitatem in sicco et in riridi, tam ad edificia quam ad alia sibi necessaria preparandi, quam etiam ad pascua cujuslibet generis animalia nutriendi. Por. Kod. kap. krak. Nr, 86. 1262 o wielkim borze midzy Bochni a Szczyrzycami Wierusice vero nuUum aliud jus, nisi .proprias scrophas' et non ceterorum de die solummodo pascere habebunt, nec sepe sese recipere et ad noctem domum reverti cum eisdem. Jestto ograniczenie praw, jakie ,,Wieruszycom" przysugiw^ao, na korzy dwóch braci, którym ten bór darowuje. 10) Gallus. 1. c. 395: patria, ubi aer salubris, ager fertilis, .

.

.

:

:

ksi

silva melliflua,

equi oves lanosae.

boriosi,

11)

aqua piscosa, milites bellicosi, rustici laboves arabiles, vaceae lactosae,

durabiles,

Pascua i prata rzadko s. odróniane w dokumentach ówczesnych. Por. pod tym wzgldem o stosunkach francuBeitrage zur Geschichte des skich XI wieku Lamprecht franzosischen Wirthschaftslebens im XI Jahrhundert. Leipz. 1878. str, 16. Man bewahrte wohl eine Weide im Friihjahr eine Zeit lang vor der Hutung und machte sie dadurch zur halben Wiese, oder man eroffnete nach Einbringen des Heus die Wiesen dem Vieh, wie es noch heute haufig geschieht. Damit war bei einigem Sinne fiir :

Meiioration der Uebergang von Weide in Wiese gesichert, 12) Ob. niej, str. 55. 13) Por. Cod. dipl. Pol, U. Nr, 128. 14) Cod, dipl. Pol. n. Nr, 23, 1238, Jestto ugoda midzy biskupem a witopekiem pomorskim, który w wyprawie na Kujawy posiadoci biskupie zupi. Tyle byda jak obli-

—

DO ROZDZIAU DRUGIEGO.

493

—

czono zabra witopek. Gtównemi za posiadociami biskupa kujawskiego byy dwie kasztelanie, wolborska i agowska (w Sandomierskiem), do który-cli witopek nie dotar. dobrach biskupa pockiego zabra witopek podczas tej wyprawy: 48 equos, 50 boves, 100 pecora (krowy?), 444 oves. 15) Carmen de fundatione monast. Lubensis. Mon. Pol. hist.

W

709.

III.

Et gens Polonie pauper

fuit haut operosa, Sulcans in sabulo lignis uncis sine ferro Et vaccisve bobus nisi scivit arare duobus.

16)

1173.

Ulazoa

cum omnibus

yillara

suis pertinentiis,

silyis

videlicet, agris,pratis atque mellificiis,

quotquot in ea eraat

(koo Zagocia w Sandomierskiem). Cod.

dipl. Pol. III. str.8.

dar hr. Nikora dla klasztoru lubiskiegg in Olbino pomerium, curiam, pratum, agfos. Biisching, Urkunden des Klosters Leiibus 1. 1210. erekcya klasztoru przemckiego

1175.

:

—

cum

attinentiis

aquis et

silvis,

suis

cultis

et incultis, viis et inviis, agris,

pratis et pascuis,

nemoribus

et venationi-

hus, lacubus et piscationibus, aucupiis et navigiis.

Kodex

wielkopolski Nr. 66. 17) O rolnictwie na pogorzeliskach lenych por. Inama - Steriiegg, Deutsche Wirthschaftsgeschichte bis zum Schluss der Karolingerperiode, 164 n., 405 n. (o epoce Karolingów wczeniejszych). Jak pospolity by ten system i czasach gospodarstwa, zwany exarteria, we Francyi XI wieku ob. Lamprecht 1. c. 21. Podobny system rolnictwa panuje lesistych guberdnia w pónocnych jeszcze do dzi niach Rossyi, ob. D. Mackenzie-Wallace, La Russie. Paris

—

,

1879. I. 148 n. Por. w ogóle o tym rodzaju gospodarstwa rolnego Roscher, Nationalokonomik des Ackerbaus und der yerwandten Urproductionen. 5. wyd. str. 71. si je18) Tak np. midzy Bochni a Szczyrzycami las^ który Bolesaw szcze w r. 1262 na obszarze 4 mil Wstydliwy nada dziedzicom Niegowca cum omnibus uti-

cign

Q

litatibus

tam

in

arboribus, in terris, in pratis, in agris Te role wród tak roz.

.

.

pascuis. Kod. katedr, krak. Nr. 86.

legego lasu, to byy moe wanie takie pogorzeliska chwilowo uprawiane. Takie gospodarstwo prowadzi moe na podgórzu lskiem ów Koacz, który per multa nemora in circuitu et silvas dominabatur, i inni rustici ducis wród lasów osiedli, o których mówi Liber fundationis claustri Heinrichów str. 17, 42, i t. d. 19) Por. Inama - Sternegg 1. c.

PEZTPISKI

494 20j

1192. Niegosaw daje klasztorowi jdrzejowskiemu wie swoja Niegosawice w zamian za wie klasztorn Buszków 12 boves, 2 opicarios et ambulatorem unum z dodatkiem et quinquaginta modios vel paulominus ad hye.malia sata. Kod. maopol. Nr. 3. We Francyi j)rzewaao w Xl w, stanowczo trójpolowe gospodarstwo. Triticnra, siligo, milium w dokumentach, najczciej jednak avena najliczniejsze daniny zboowe skadaj si w owsie. Por. w ogóle o gospodarstwie KoT.inpcBCKiii. Kiiiira o :

21

)

;

ApeBHOCTflXT>

II

iiCTopiii noMopcKiiKi) CjiaBniit BI,

Ilpara 1874. str. 110 i CjiaBfliiT., Ilpara 1874,

22) Ob. 23) 24) 25) 26) 27)

list

Honoryusza

tego

XU

bk-.

^peBiiocTii npaea óajiTiiicKiK-L

38—43.

III. z r.

1221. Theiner Monuraenta Pol.

Nr. 26.

et Lith.

I.

Ilerbord

II.

41.

Mon. Pol.

hist.

II.

99.

Ob. str. 54 i niej uw. 61 (do tego rozdziau). Liber fundationis claustri Hciiiricliow 60. Ob. Dodatek I: O stosunkach spoecznych. Wyraz „chop" odpowiada w pierwotnem znaczeniu cile aciskiemu mV, homo., std „chopi" oznaczao to samo, co homines w acinie redniowiecznej, t. j. ludzie nieswobodni, pask bdcy wasnoci. Dzisiejsze wyraenia jeszcze pozostaoci „tgi chop", ,,chop jak db" pierwotnego waciwego znaczenia tego sowa. Mona jednak na pewno przypuszcza ju w XII wieku albo i wczeniej uywano tego wyrazu w dzisiejszem znaczeniu, tak samo jak w acinie homo, homines, niejak wskazówk w tym wzgldzie jest czeskie sowo „ chlap". Nie odwaybym si natomiast w tem znaczeniu sowa „kmie", ob. Dodatek I. Sowo to pojawia si w naszych NIII wieku i oznacza wopomnikach zreszt dopiero cian lokowanych na prawie niemieckiem. „Chopi" wreszcie, odpowiadajc cile aciskiemu homines, oznacza moe wszystkie rodzaje ludnoci wociaskiej, nieswobodnej i na wpó swobodnej. sie 28) Nestor pod r. 6551 (1043) Mon. Pol. h. I. 703. wrjemena wdast' Jarosaw sestrja swoju za Kazimira i wdast' Kazimir za wieno omst, jee bie poowy Bolesaw

s

,

,

e

uywa

w

W

pobiedyw Jarosawa. 29)

W

Xin. 436, 447, 448, 455, 473, 478. rezmiarów, z r. 1288, mimo to nazwani jecy chopi „Pruteni nostri"; byli to wojenni z Prus^ w wociach ksicych osadzeni. Kodex wielkopolski Nr. 632. Gallus

1.

c.

str.

ju dawno te poowy wikszych jeszcze w dokumencie Przemysawa II

wieku ustay

s

sn

DO KOZDZIAU DEUaiEGO.

495

30) Obraz taki kreli Herbord III. 2, Mon. Pol. hist. H. 102, mówic o wojnie Pomorzan (ju ochrzczonych) z Lutykami. Nobis inspicientibus diridebant spolia, vestes, pehocuniam, pecora et aliam diversi generis substantiam mines quoque, quos captivaverant, inter se distribuebant. Ibi vero fletus et gemitus et dolores innumeri, cum ad diYorsos dominos, pro ratione divisionis, vir ab uxore et uxor a viro et filii a parentibus et parentes a filiis discedebant. Nie inaczej bywao na pomorskich wyprawach ;

Krzywoustego,.

31) Herbord H. 5. 1. c. 76. 32) Ebbo m. 4. Mon. Pol. hist. II. 54. 33) Herbord 1. c. 34) Grallus 1. c. 478 praedam immensam cepit, viros et mulieres, pueros et puellas, servos et ancillas innumerabiles captivavit.

35) Ob. dokument Mieszka Starego z r. 1176, kod. wielkop. Nr. 41. to sawne póniej zwycistwem okietka Powce. do wyNazwa Poowców, utarta póniej, nagia si mowy ruskiej gdy od Rusinów najwicej Polacy o Po-

S

sn

,

owcach Plavci

syszeli.

U

(Powcy),

Galla zowi si tak samo jak

Poowcy

w

jeszcze Plauci,

dokumencie

Miesz-

kowym.

Do

przejrze spisy miejscowoci ziem polskich, eby osad tej nazwy. 37) Por. Szajnocha, Sowianie w Andalazyi w III. tomie Szki-

36)

jest

znale mnóstwo

ców historycznych. 38)

Canaparii 169. Oallus .

Yita

S.

Adalbert!

cap.

Mon. Pol.

12,

hist.

I.

39) 40)

429. Prawa zreszt, to byo nawet zakazane. Kolomana, króla wgierskiego, z r. 1100 zawieraj wyranie taki zakaz Nemo servum in genere Hungarorum vel quemlibet in Hungaria natum, etiam alienigenam, nec ancillam, exceptis linguae alterius servis, qui ab aliis ducti snnt regionibus, vendat. c.

e

By moe

:

41) Ob fragment zapiski z koca Xn wieku o posiadociach klasztoru N. P. Maryi na Piasku w Wrocawiu, kod. dypl. wielkopolski Nr. 2022: Hii sunt servi ecclesie S. Marie: Carnota et Bil filius fratris empticii comitiis Petri et ... tali modo deeorum; Turryti, Yilcost, Godec, Svantec Yenerunt in servitutem ecclesie tempore avi ducis Boleslai (Boi, "Wysokiego t. j. za czasów Bolesawa Krzywoustego). 42) Jireek, Das Recht in Bohmen und Mahren cz. II. str. 39. przytoczonym powyej fragmencie, kod. wielkopolski 43) .

.

W

.

.

PRZYPISKI

490 2022:

Nr.

Ecclesiani

coniitis

frater

Petri,

cum

Adalberfci

sancti

cum

Boguslaus,

dedit

Mochbor,

villa

cujus

ascripti

Dados, Zanis, Vilcan, Radon qui cum deberet monetario marcam et dimidiam fertonem (sic), Ylodimirus solum pro eo debitum tenet, esset homo 8. zawiy, ale znaczenie Mario ecclesie. Text jest zepsuty jego niewtpliwe. lska Tyniec na 44) Talcim to sposobem dostaa si wasno ydom, od których Piotr Wostowic odkupi; ob. wyj przytoczony fragment, kod. wielkopol. Nr. 2022. 45) 1136. kod. wielkopolski Nr. 7, Po wymienieniu: agazones, lagenarii, carpentarii i hospites (por. uw. 6G 47) nastpuje: milites quoque hii sunt: Zoba, Stoygiiev, Segost, sinit

Zbilufc

filiis

;

i

wo

j

i

Maiitis.

46) Por. Smolka^ Pocztki feudalizmu 31 nast. 47) O stanowislcu wolnych czynszowników w posiadociach kocielnych, t. z. homines liberi w przeciwstawieniu do homines ascripti^ por. Hub, Prawo polskie w wieku XIII, 47 52 i recenzy tego dziea przez Fr. P(iekosiskiego) w Przegldzie krytycznym z r. 1875 str. 306 — 314. Nad pocztkiem tej klasy ludnoci nie zastanawia si jednak Hub ju z powodu zakresu swego dziea, ograniczonego oprócz rzadna wiek Xni. Nie ma jednak wtpliwoci, kich i wyjtkowych wypadków manumisyi, klasa ta relcru-

—

e

towaa si mines

z

liberi

dypl. X.

zifboaych dziedziców,

w posiadociach

Mazowieckiego, Nr.

ob.

Dodatek

O

I.

ho-

kocielnych ob. 1231 kod.

7.

—

8,

1234. kod. wielko-

Nr. 203.— 1239 kodex x. Nr. 15.-12^42 kod. wielkoMazow. Nr. 13.— polski Nr. 234.-1252. Cod. dipl. Poi. H. Nr. 445.-1252, 1257. 1254 i 1255 kodex katedr, krak. Nr. 41, 42, 43. kod.x. Mazow. Nr. 28.— 1278. kod. wielkop. Nr. 477.-1288. polski Nr.

174.—

1237. 1241.

tame tame

—

Cod.

e

to

dipl. Pol.

III.

Nr. 63.

Nie

dostrzeg jednak

samo stanowisko spoeczne, co homines

ciach kocielnych, zajmowali

t.

z.

hospites

liberi

(w

Hub, w wo-

technicz-

tego sowa znaczeniu) w posiadociach ksicych. Stosunki ich objania za najdokadniej dokument Henryka Brodatego dla klasztoru trzebnickiego z r. 1204, drukowany w: Jaliresberiehte der schlesischen Gesellschaft fiir Yaterliindische Cultur z r. 1841 str. 167, gówne ródo do poznania stanowiska s.poecznego ksicych hospites, a tem samem i kocielnych homines liberi. Gówny ustp brzmi: Uli, qui hospites dicuntur, hanc pensionem solvere debeot. Quilibet eorum duas mensuras tritici, duas sili-

nem

ginis,

duas avene, in mensura

S.

Adalberti, mellis

urnam

DO ROZDZIAU DRUGIEGO. S.

497

uatuor vel plures boves et equum, tantum duos vel eqnum habet, raedietatem solutionis debet; qui alienis bobus propriam

Adalbert!. Si habet

tantundem. preilicte

terram

(t.

Si

wyznaczony

j.

mu reb)

colit

,

mensuram

sili-

arans alienis bobus alienam terram (a wic clialupnicy) mensuram avene. Quilibet eoruoi tenetur mefcere V capetia et tres plaustratas feni secare. A wic ju na pocztku XIII wieku pocigano tych ludzi take do robót paiiszczynianych zupenie tak jak homines censitos kocioa po/:naskiego wedug rocznika wielkopolskiego pod r. 1251, Mon. Pol. Wst. III. 18. giuis

;

,

,

48) Por wyej uw. 40. 49) Przykady darowizny samych chopów bez ziemi w fragmencie wyej przytoczonym, kod. wielkopolski Nr. 2022: Golenec datus est a duce Boleslavo ecclesie Thome, Yangl faber cum fratribus datus est ecclesie a duce Boleslavo. Yelepa faber cum fratribus datus est ecclesie a duce B. tempore Alardi abbatis. Isfci dati sunt tali modo ligabantur ducendi aliis (czy na sprzeda?) eit eoncessum est eis, Bolesaw ut non ligarentur, sed essent homines ecclesie. których póniej Krzywousty darowa Hugonowi ludzi wnuk Hugona Martinus dictus Grabihe in anticum reduxit servitiura, quod dicitur spudownici quo principibus tenebantur Polonie, ob. Cod. dipl. Pol. II. Nr. 3.— Przykady darowizny chopów z ziemi, na której ich osadzono, bardzo czste n. p. 1146. kodex wielkopolski Nr. 8. dux Meseco post victoriam, que fuit in Pozna dedit villam que vocatur Lussow cum horainibibus ibi raanentibus beato Petro pro remissione peccatorum suorum. Nomina autem hominum ibi manentium sunt hec: Sdebus, Strobis etc. (13 imion). Tunc Boguehvalus b. memorie episcopus ivit ant altare beati Petri, accepta stola, et excommunicavit omnes, qui deberent illam villam auferre vel hominibus in illa manentibus in aliquo nocere, et omnes, qui adfuerunt 1153. Cod. dipl. et qui audierunt, responderunt Amen. Pol. in. 4. Henry iC x. Sandomierski darowuje Johannitom zagojskim: jumenta L, servo8 quoque ejusdem gregis pastores quorum hec sunt nomina: Esgler et Szliga. Do quoque ove3 est vaccas cum pastoribus quorum hec sunt nomina: Malusza, Cernoch etc. (12 imion). Do etiam Domavi vineam cum vinearis, quorum hec sunt nomina et Zabór... His omnibus etiam addo ad inserviendum prefdti Hospitalis rusticos, qui aliquando decem erant in Clu'0ber, quos frater meus dux Boleslaus aliquando transmiserat in Cujaviam sed eosdem etiam ipso concedente in pre:

—

,

,

s

:

—

,

,

:

,

498

PBZTPISKI Zagost reduxi, ibidem sunt nomina: Sur

(lictara

rum hec

pcrpetuo et

remansiiros

,

quo-

Vuvian

ejus

frater

etc.

(10 imion). Adjicio quor|uo istis omnibus artifices meos in prefata Zagost consistentes, quorum hec sunt nomina: et frater ejus Scarbis, Radon et Sulislav. Hos omnes prenominatos cum supradicta possessione do predicto Hospitali Hierosolymitano, cum omni posteritate sua in perpetuum juro hereditario liber possidensos, ita tamen,

Bliszus

ut

prefati

officiales

suis

in

ofticiis

serviant.

Chrobriam

num(enses?) vero et artifices .mor liberorum hospitum quam tamen a predicta possessione recessuri. Podobne przykady ob. 1155 kod. wielkopolski Nr. 586 (dar osoby prywatnej), 1161. kod. maopolski 19. 1165. Monum. Pol. hist. I. 359.— 1176. Cod. dipl. Pol. I. 11. 1178. kodex maopolski 1. 1193. kod wielkopol. I. 35. 1198. Tame Nr. 42. (dar osoby prywatnej). 1209. Tame Nr. 65 1210. tame Nr. '66. 1236. tame 1216. tame 87. Nr. 192.-1252. tame Nr. 308.-1272. kod.maopol. Nr. 69. ne temporum prolixitate libertatis 50) Cod. dipl. Pol. I. 16 ,

—

—

—

—

—

—

—

—

:

sibi

assumant presumptionem.

51) Tame. 52) 1242. Cod. dipl. Pol. II. Nr. 31. 53) 1218. Cod. dipl. Pol. II. Nr. 3. 54) Ob. dokument przywiedziony w uwadze 52. 55) 1273. Cod. dipl. Pol. II. Nr. 101. Wolimir biskup kujawski powiadcza, Rathec etc. (5 imion) heredes de Gaców .... testium fide dignorum testimonio et juramento ab omnibus solutionibus personalibus seu predialibus se liberos esse comprobarunt, excepto hoc solummodo, quod omnes generaliter viri prenominati et eorum posteri in perpetuum 2

e

urnas

mellis

nobis

et

Ceterum ad omnia

cripticii

nostri

et

succesoribus singulis annis

nostris

solvent.

ecclesie

scrvitia,

nostre

ad que

sunt

omnes

as-

nobis et obnoxii esse

astricti,

nostris succesoribus ipsi et eorum posteri tenebuntur. A wic faz poprzedzia inna faza, w której byli obowizani zarazem do solutiones (t. j. czynsze) i servitia; mimo to byli ascripticii. Por. uw. 69, 70, 71, 56) Najdawniejsza wyrana wzmianka o rugowaniu znajduje si w dok. Kazimierza Sprawiedliwego z roku 1173 (Cod. dipl. Pol. III. 8). nadaje Johannitom ziemi zagój sk wraz ze wszystkimi ludmi excepto unc Romano vineario Barbez et 4 decimis hominibus de Ki, quibus

t

Ksi

,

,

mansio concessa fuerat ad tempus donec alibi Porównaj jako przykady: 1235 kodex wielkopolski Nr. 184. 1232. Cod. dipl. Pol. I. Nr. 20.— ibidem eis

provideretur.

,

—

DO EOZDZIAU DRUGIEGO. 1243.

tame

IH. Nr. 20. 22.

— 1253.

499

Tame

Nr.

28.— 1250.

Kod. wielkop. Nr. 282.— 1261. kod. katedr, krak. Nr. 62.— 1279. tame Nr. 81. 1275. kod. maopolski Nr. 88, wreszcie Liber fundationis claustri Heinrichów 21. 57) Niespoyt zasug zdoby sobie Wojciechowski w swem znakomitem dziele pod n. ^Chrobacya. Rozbiór staroytnoci sowiaskich. Kraków 1873", zwróceniem uwagi na znaczenie nazw miejscowych, mianowicie patronymicznych, wyczerpujcem wyjanieniem tej materyi. Wnioskom Wojniekiedy ciechowskiego to tylko mona zarzuci zanadto bezwzgldne i za mao zwracaj uwagi na zmian nazw miejscowych, która, jak to z tylu wida przykadów, jak to zreszt sam Wojciechowski trafnie wykazuje, tak czsto dokonywaa si w cigu Xn. i Xin. wieku. 58) Ob. Dodatek II. Przykady gstoci osiedlenia. Przyczynek do statystyki ludnoci chopskiej. 59) Nad jeziorem chocznickem w Wielkopolsce, w pobliu Wgrowca, darowa w r. 1216 Laskonogi klasztorowi ek-

—

i

,

e s

ueskiemu osad, któr skadali: Stefan, Cis, Neprebis, obota, Kurask, Wróbel, Nierad, Wawrzyniec Bertold cigu z synami, a wic dziewiciu chopów z potomstwem. i

lat

72,

t.

j.

do roku 1287,

wzmogo si

osiedlenie

tej

W

a Avic przez trzy generacye, osady tylko w trójnasób, li-

chopów, osobne majcych chaupy. Kady z nich mia wprawdzie synów tak jak ich przodkowie w roku 1216, ale musieli to by jeszcze chopcy niedoroli, skoro nie s po imieniu nazwani. Wszyscy po-

czya bowiem

tylko 27

,

w

trzeciem pokoleniu od Stefana, Cisa, Neprebisa, Kuraska, z wyjtkiem jednego, którego dziadem by nieznany w osiedleniu z r. 1216 Radosz. Potomstwo Wróbla, Nierada Wawrzyca i Bertolda wygino zatem do szcztu w cigu tych 72 lat, lub te przenioso si moe gdzieindziej, nowym osadom dajc pocztek. Obacz jakiej wsi katedry kod. wielkopolski Nr. 87 i 617. poznaskiej (bez nazwy) siedzia okoo roku 1180 samotny osadnik, który zostawi tylko dwóch synów Goszczuja pierwszy z nich spodzi szeciu: Czechoi Czechosawa; sawa, Gosawa, Dobrosawa, Trojana, Tetricha i Dominika, drugi dwóch tylko: Gocimira i Bezducha; w r. 1250 skadaa si zatem ta osada z dziewiciu chopów, pierwotny osadnik bowiem i syn jego Czechosaw ju nie yli. Tame Nr. 282. Brak nazwy przy tej osadzie nie jest równie bez znaczenia w dokumencie bowiem który jej Bolesaw Wielkopolski dokonywa zamiany losy opiewa z kapitu poznask, otrzymujc za winnice z osiadymi chodzili

oboty

i

,

—W

,

,

,

PEZYPISKl

500

przy nich robotnikami, Goszczuja, jego synów ])Ozostawia jednaic ich

wie

kapitule.

niciem mieszkaców stracia zapewne

sw

Wie

i synowców. zatem z usu-

nazw, byo

to

bowiem

imi

patrouymiczne. 60) Chopi-rolnicy uazywajfi si zwykle rustici, w dawniejszych pomnikach servi^ mancipia, servi gleb, w póniejszych ascripti, ascrijJticii bez cilejszego oznaczenia zajcia. Jeszcze w uposaeniu kocioa sandomierskiego z r. 1191, kod. maopolski 5. czytamy: 8edlche cum servis, Ostrovi cum sewis, Zadusnici cum servis. O znaczeniu zaduszników por. Jireek, Das liecht in Bohmen und Miihren cz. II. 35. 61) Yinearii, vinitores, po polsku musiano ich nazywa winiarzami, jak o tem wiadcz nazwy miejsowoci, n. p. Winiary w gubernii kieleckiej, pow. piuczowskim, par. Stary Korczyn, i pod Zagociem (por. niej), w powiecie miechowskim par. Paecznica, w gub. radomskiej, pow. sandomierskim pod Zawichostem, tu pod Kaliszem i pod Pockiem, w gub. warszawskiej, pow. kalwaryjskim, par. Warka. Winiarki równie pod Zawichostem obok Winiar. Por. Wmnagóra w gub. warszawskiej, pow. skierniewickim par. Supia, i kilka Winnic w pow. warszawskim, koniskim, sandomierskim, lipnowskira i putuskim. Ob. dokument Henryka x. Sandomierskiego z r. 1153 (Cod. dipl. Pol. Nr. 4). Do etiam vineam cum vineariis, quorum hec sunt nomina Domari et Zabór. O tej samej winnicy (pod Zaich

—

:

gociem) dokument Kazimierza Sprawiedliwego z r. 1173 (tame Nr. 6): cum omnibus, qui in ipsis villis erant, pastoqui A-iueariis ... et omnibus rusticis, morabantur, excepto uno Romano vineario nomine Barbez. Musia to by obcy instruktor, który ju cae pokolenie swojskich winiarzy wychowa. Dokum. Henryka Brodatego dla klasztoru trzebnickiego z r. 1204 ribus, videlicet in

ipsis

.

.

.

villis

—

schles. Gesellschaft fiir yaterlandische 160): Lodvici filius ex hospita ducis natus et Henricus, ejusdem filius, yineani colere debent. Ten Ludwik, Francuz, jakby to rzadkie wówczas w Polsce

(Jahresbericht Cultur, 1841

der

str.

moe

z Polk, córk ksicego gocia, oezatem do roku 1204 dwie generacye winiarzy. Dok. Bolesawa Wielkopolskiego z r. 1250 (kodex wielkopolski Nr. 282), daje kapitule poznaskiej w zamian za 9 chopów wie Winnagóra et homines nostros ejusdem ville vinitores. Por. w uposaeniu kollegiaty sandomierskiej z r. 1191 (kod. maopolski 5) midzy nazwami

imi wskazywao, niony,

—

wyda

ksi

wsi

62)

:

Vinitores.

Mellifices.

1209. kod. wielkopolski Nr. 65.

Odonicz daro-

DO KOZDZIAU BRUGIEGO

501

wuje klasztorowi hibiskiemu villam Lubogosch et ejus heredein Wrocis cum 2 ejus filiis, ut sint mellifices hereditario jur possidendam cum mellificiis et lacu nomine Tuchno et laci alterius medietate, eidem ville pertinente, Yocabulo Radechewo. Por. 1210. tame Nr. 66. 63) Ob. kodex dypl. tyniecki jSTr. 1 i 1210 kodex wielko,

.

.

.

polski Nr. 66.

—

ob. 1236. kodex wielkopolski Nr. 192. 1252. Xr. 308. 65) Pastores, pecorarii, jumentarii. Ob. Gallus I. 29. 1153. Cod. dipl. Pol. III.' 4.— 1173. tame 8. kodex dyplom, tyniecki Xr. 1. Specyalnie agazones^ koniarze: 1136. kod. wielkopolski Nr. 7. c. 1160. Cod. dipl. Pol. HI 6.— 1210. kodex wielkopolski Xr. 66. 1243 Cod. dipl. Pol. III. Nr. 21.— 1272. kod. katedr, krak. Nr. 69. 1279. tame Nr. 81. 66) Obacz kodex dypl. tyniecki 1. 1136 kodex dypl. wielicopoiski Nr. 7.—'ll53.' Cod. dipl. Pol. III. 4.— 1173. tame 8. 1243. Liber fund. cl. Heinrichów 34.— 1243. Cod. dipl. Pol. m. Nr. 22.— 1255. tame n. Nr. 58. 1261. kodex katedr, krak. Nr. 62.— 1275. kod. maopol. Nr. 88.-1284. kod. wielkopol. Nr. 534.-1270. kod. maopol. Nr. 79. 1290. kodex wielkopolski Nr. 647 i przywied, powyej dok. Henryka Brodatego z r. 1204 w Jahresberichte der

64)

Castorarii,

tame

—

—

—

—

—

—

—

—

1841 1. c. lad tycli osad rzemielniczych nozosta w wielu nazwach mie;scowoci, jak agiewniki, Zduny, Ciele, Koodzieje, Korabniki, Zotniki, tak jak wsi z nazw Rybaki, Bobrowniki, Skotniki, Bartniki schl. Gresellschaft,

Bartodzieje

i

t.

p.

spotka

mona

mnóstwo

w kadym

miejscowoci. Por. AYojciechowski, Chrobacya

suebne

str.

256

— 267.

§.

29.

spisie

Osady

Ob. kodex tyniecki Nr. 1, kod. wielkopolski Nr. 7 i 66, por. Dod. in. str. 434, simila w przewodzie rycerskim. 68) Ob. wyej uw. 56. 69) Kod. wielkopolski. Nr. 66 in Dominiz Radoz, Zwantos, Plefna, Nudassa, quorum uilibet tribus diebus in ebdomada pisces ad longitudinem ulne dare debet et insuper tres urnas mellis annuatim, Novos et Radslaus cum in Dyznik Zwaii, qui filiis cottidie debent piscari. Tame Dok. Henryka Brodatego z r. 1204. cottidie debet piscari. (Jahresbericht der schles. Ges. fiir vaterl. Cultur, 1841, st. 167). De Colhouik piscatores (nastpuje 21 imion). Quilibet eorum debet fasciculum piscium, qui meth dicitur, in feria quarta, alium in feria sexta, duo ex his tertium 67)

:

XU

—

-ia

sabbato.

:

502 70)

PRZYPISKI

Dokum. Henryka Brodatego

dla klasztoru trzebnickiego (Jahresberichte der schles. Gesellschaft fur vaterl. Cultur, 1841 str, 107). Opifices vasorum Ostas filius Cholo et Yoyeu filius Radslai pro omni solutione in pascha doleum, lagenam tinam, urnam et vasa vetera reficere senipor .... De Stitcouich .... tornatores, Cussata filius Vrotek, Nesul, Paroch filius Golost; horura quivis debet

1204

,

XV

domini C scutellas, in ppscha similiter, in festo sancti Bartholomei similiter. 71) Tame: Siuguli predictorum lagenarorium, kamerariorum. pistorum debent XX nummos. 72) 1176. kodex wielkopolski I. str. 41, 1178. kodox maopolski 1.— 1246. kodex wielkopolski Nr. 256. 1253. Cod. justitias,

in

nativitate

—

—

Pol. III. Nr. 28. Album klasztoru lubiskiego, Zeissberg kleinere Geschichtsquellen Polens 6 (c. 1130).— 1173. Cod. dipl. Pol. III. 8 dipl.

73) *

—

(naley czyta: exceptis 4 decimis, liomiuibus de Ki). 1228. Cod. dipl. Pol. III. Nr. 11. 1235. kodex wielkopolski

—

Nr. 176.— 1237. tame Nr. 200.— 1240. tame Nr. 224.— 1253. tame Nr. 310. 1254. kodex x. Mazowieckiego Nr. 23.— 1260. kodex katedr, krak. Nr. 61. Ob. obszerny exkurs Piekosiuskiego o tym przedmiocie w kodexie katedr, krak. 81 83.

—

—

74)

O w

dziedzictwie traktuje

wyczerpujco

Hub

—

:

Prawo

polskie

wieku XIII. Warszawa 1874 str. 79 88, rozróniajc, jak naley, stanowczo: 1) spadek w dobrach kmiecych (chopskich), 2) spadek w dobrach nadanych i 3) spadek w dobrach dziedzicznych. tam zestawione wszystkie waniejsze wiadectwa róde, midzy niemi i ów locus classicus o polskiem dziedzictwie w Liber fuudationis

S

claustri

Henrichow

str.

41.

75) Ob. Dodatek I. O stosunkach spoecznych. 76) Gallus III. 4, 1. c. 431. 77) Gallus I. 20, 1. c. 418. 78) Myl t, o ile mi wiadomo, poruszy po raz

Dobrzyski (Dzieje Polski

w

zarysie,

pierwszy

Warszawa 1879

r.

79). Jest to hipoteza bardzo prawdopodobna, jakkolwiek nikt jej udowodni cile nie zdoa. Przemawia za str.

tem analogia czeskich stosunków, por. Jireek, Das Recht in Miihren cz. H, str. 31. Nie darmo te wkada Gallus Bolesawowi Chrobremu, karccemu magnatów, te sowa w usta „Yos tanta prosapia exortos talia committere non decebat". I. 13. 79) M. Winc. kron. HI. 26. 80) Gallus n. 18. Mon. Pol. I. 441. Por. Winc. tame H. 249:

Bohmen und

:

DO ROZDZIAU DRUGIEGO-

—

503

—

principatu, quem mówi Mieszko cedat mihi filius tuus ego in filium adoptera, eique conseqiieuter, militiae cingulo a me insignito, eundem restituam. Tame 250 Rogat dux Lesco militiae primitiis insigniri. 81) Rocznik kapitulny pod r. 1162. Mon. Pol. hist. R. 798: Jazco Jerosolimam ivit. 82) Ob, dokument Kazimierza Sprawiedliwego z 12. Kwietnia 1189 (Regesta Nr. 48.) Yelizlaus Jerosolimitanus. 83) R. Traski i r. krakowski pod r. 1154 (Mon. Pol. hist. II. 833.): Henricus dux Sandomiriensis ivit Iherusalem. 84) Joh. Cynnamus II. 18. 85) Gallus I. 16. 86) Endlicher: Mon. Arpadiana. 87) Ob. Liber confraternitatis klasztoru lubiskiego w Zeissberga: Kleinere Geschichtsuellen Polens im Mittelalter 11. Hektor, zapisany w tej ksidze midzy innymi str. 9 rycerzami, zgin r. 1121, prawdopodobnie w wojnach pomorskich. Ob. rocznik witokrzyski, Mon. Pol. hist. II. 774. 88) Ob. Album patriarchale klasztoru miechowskiego, Nakielski, Miechoyia. 89) Ob. Ann. Palidenses a. 1145. Mon. Germ. hist. XVI. 82. Dok. Mieszka Starego z r. 1176 (kodex wielkopol. Nr 40) i dokument Konrada Mazowieckiego z r. 1238 (Cod. dipl. :

—

Pol.

90)

II.

Nr. 3).

y wo

XIII wieku na lsku rycerz Albert, zwany jego zwaa sf Ciepowoda. Brodaczem lub yka, Pochodzi z rodu niemieckiego Czurbanów. Jego ojciec jednak osiad ju w Polsce i oeni si z Wallonk z "Wrocawia. Pierwsz Alberta bya Polka, córka wadyki Dzierzka; po jej mierci jednak oeni si z Niemk.

Na pocztku

on

91) Gallus, I. 13. 92) Jak liczne to

ustp

Galla.

byway zjazdy, wiadczy niej przytoczony Krzywousty bowiem wyruszy na owy z 80

towarzyszami,

wiksza za

cz

biesiadników

musiaa po-

zosta przy uczcie, skoro dopiero z ich przybyciem mino niebezpieczestwo w walce z zasadzk pomorsk. Namioty rozbijano zwykle przy wikszych zjazdach nawet na Zachodzie (ob. Falk, Die Gastlichkeit im Mittelalter, w Raumera Hist. Taschenbuch 1862 str. 162.), a có dopiero w Polsce, gdzie w ogóle nierównie wicej uywano na:

miotów. 93) Gallus, II. 33. 94) Ob. dokument

1240 (Cod. dipl. Pol. H. 26): villa Ot(Otoczyn midzy Racikiem a Toruolim hereditaria Sassini patris Geteconis, tandem z r.

lutsin in ripa Visle

niem)

fuit

504

PRZYPISKI

Eiusdemque Sassini curia sita erat, ndhuc plurinia declarant indicia, secus montem, qui Ricnza vulgariter appollatur, tjui luons dhidit jam dictam villam cum perHnentiis suis a villa Brosci, oratcjue verus heres utrhisue ville ecjualiter cum Huvi(j in medio disouri-cnte. Ów Sassiuus okoo r. IIGO, ob. dokument Bolesawa Kdzierzawego i Henryka Sandomierskiego z roku 1161 (Gawarecki, Pamitnik liist. pocki 1). Jeli po latach kilkudziesiciu, kiedy z dworu Sasinowego nie byo ju k.du po pewnych wsrazówkach mona byo wnosi, episcopi Mazoviensis.

siciit

y

,

gdzie sta przed laty, pewnie resztki waów i obwarowa byy temi wskazówkami. 95) 1190. Cod. dipl. Pol. Nr. 6. Dzierzek wybierajc si na wojn, sporzdza testament Si uxor mea altero viro nubere voluerit, Yisloca ei detur si in viduitate in habitu seculari permanserit, Yiznicia sibi addetur et in his dua:

;

;

permaneat cun familia stin, sewis videlicet et ancillis. Si autem in alio claustro habitum susoipere Yoluerit, de his omnibus supradictis hereditatibus et, de bus tantum

familia de ceterisrjue bonis nihil penitus sibi detur, preter vestos, quibus tegitur. 9()j

Na pocztku Xni wieku

Albert

yka,

pan na jednej tylko

wo.ci Ciepowodzie by miles satis potens. Liber fundationis claustri Heinrichów 19 23. 97) Dokument yrosawa wojewody z r. 1185: Sehopno cum eeclesia, quam avia mea Dobromila ab heredibus XXX marcis comparavit, a wic w czasach Bolesawa Krzywoustego. Ledebur: AUg. Archiv. Póniej rzecz jasna ceny wsi wzrastaj. 1230. kodex mogilski Nr. 10, 11. Ratybor sprzedaje wie za 40 grzywien. 1235. kodex maopolski Nr. 68. Godusza wie w górach (w powiecie tymbarskim) ,

—

—

—

—

lasem za 79 grzywien, czystego srebi'a, reb za w Gruszowcu za 10 grzywien monet Cracoviensis. 1236. Cod. dipl. Pol. I. Nr. 26. Smreków w Miechowskiem za 60 grzywien. 1236. kodex maopolski Nr. 19. dugo przed tym rokiem kupi klasztor jdrzejowslci Potok za 65 grzywien czystego srebra od Sulisawa, w tym za roku dopaci jeszcze jego synom 16 grzywien odczepuego. 1244. tame Nr. 27. przed tym rokiem Szci.yrzyce sprzedane za 100 grzywien. 1252. tame Nr. 38. ciborzyce za 83 grzywien. 1252. tame Nr. 39. Kurdwanów za 33 grzywien. 1260. klasztor wchocki naby: predium de Lissow za 80 grzyw. cz. sr., terram quandam za 40 grz. q&. sr., Douszyc za 20 grzywien czystego srebra i t. p. Rozmaicen zaleaa od wielkoci areau i jakoci gleby. z

—

—

—

—

—

cz

to

DO ROZDZIAU DRUGIEGO

505

.

98)Tak jeszcze od Henryka Brodatego wyprosi miles Stephanus Kobylagowa jaki las (Liber fimdationis claustri Henrichow 42, 43), mówic mu: domine, tuscis, quia tibi libenter habeo modicas possessiones. wyrazu comes w podwójnem znaczeniu: 1) jako magnat, pan mony n, p. I. 12. ejus namque tempore (za Bolesawa Chrobrego) non solum comites, verum etiam quoque nobiles torques aureas immensi ponderis bajulabant, 2) jako kasztelan, urzdnik ksicy na grodzie, ob. wyej 111. pierwszem znaczeniu uywaj tego wyrazu str. dokumenty wieku Xn, a zwaszcza XIII, dodajc comes drugiem znaczeniu przy imionach znaczniejszych panów. uyte jest comes %ar' lioy^ip, gdy zwykle kasztelanowie byli monymi panami. Wprawdzie comes frankoski za Merowingów, za Karola Wielkiego lub Ludwika Pobonego, by mniej wicej tern, czem kasztelan za Bolesawa Krzywoustego, ale na pocztku Xn wieku mia ju ten wyraz w wiecie feudalnym inne zupenie znaczenie, a Gallus nie nauczy si z dzie Waitza lub Rotha zastosowywa nazwy frankoskiego comes do pojcia polskiego kasztelana. Tak samo najmoniejszych panów nazywa Gallus najznaczniejszych principes lub nawet duces, zwaszcza wobec Bolesawa Chrobrego, który jest rex] zreszt dux w tern znaczeniu jest u Galla rzadki, zwykle dux oznacza tylko ksicia, t. j. monarch, N. p. I. 9. Si quando rusticus pauper ... de quovis duce vel comite quereretur .. Adyeniente vero principe, Sicque diligenter rem pauperis pro quo missum erat I. 10. w obozie ut alicujus magni principis pertractabat na wyprawie ruskiej: animalia iunumera mactabantur, que sequenti sollemnitate ad mensam regis cum omnibus suis principibus comessuri mote solito parabantur. I. 11. si forte aliquis principum contra quemlibet clericorum vel Principes et popupontificum litigii causam inchoabat. I. 13. Duces vero suosque lum cum discrjtione diligebat. seryio, sed

99) Gallus

uywa

W

W

,

.

.

.

.

—

—

—

—

comites ac principes acsi fratres vel filios diligebat, eosque, salva reverentia, sicut sapiens dominus honorabat. Wszystko rozdziaach o Krzywoustym to o Bolesawie Chrobrym.

W

spotyka si take niekiedy principes^ obacz str. 438, 434. 438, 439. Magnates take Gallus niekiedy uywa n. p. str. 431 Sieciech i ksina Judyta Magno Wratislaviensisque regionis magnatibus transmiserunt. Terminologi m. Wincenju stosunki tego zachowujemy na póniej, gdy wtedy cokolwiek odmienne. 100) Posiadoci dziedziczne zwano patrimonium^ jakkolwiek nie:

s

kiedy

w

terminologii tej nie odróniano

Smolka. Mieszko Stary

i

jego wiek.

waciwego

patri-

33

606

PBZYPISKI

od posiadoci któr kto wieo obdarzony zosta od ksicia. Tak Jan arcybiskup gnienieski uposaajc w r. 1154 wieo zaoony klasztor jdrzejowski czci swyci woci dziedzicznych, susznie mówi patrimonii mei liberam portionera, villas scilicet has: Rakoszyno, Potok, tczyno, Rakowo, Tarszawa, Chorzewa. (Helcel: o klasztorze jdrzejowskim 133). Wszystkie te woci w ssiedztwie, w pobliu Jdrzejowa, i zajmuj razem okoo 3 mil OJ. Tego samego wyraenia uywa jednak w r. 1153 Zbilut przy zaoeniu klasztoru eknieskiego jakkolwiek

monium

,

:

le

,

ekno w cisem parimonium

e

tego sowa znaczeniu, (ko dex wielkopolski I. 23.)

nie

byo jego moe,

By jednak

stylizacya ta jest waciwoci tego samego pisarza, notaryusza dworu arcybiskupiego, gdy przy wystawieniu Zbilutowego dokumentu by take arcybiskup obecny. Póniej tene sam arcybiskup Jan dodaje jeszcze klasztorowi 8 woci, których pooenia niepodobna oznaczy: hereditatem totam, quam habui ex parte cognati mei cui nomen erat Zmyl, filii Bozate (Cod. dipl. Pol. III. 6.) Dokadnie znany majtek Dzierzka, pana maopolskiego z koca XII wieku, skada si z 10 wsi, rozrzuconych w powiecie szydowskim, stopnickim, kieleckim, pod Waniowem i t. p. w oddaleniu kilku lub kilkunastu mil. (Ob. testament Dzierzka z roku 1190. Cod. dipl. Pol. I. 15). wieku Xni miewali comites zwykle po 10 12 wsi, naprzykad: 1230. kodex wielkopolski Nr. 128, 1284. tame Nr. 546, 1294. tame Nr. 718, Klemens jednak, pan maopolski a wojewoda ksicia opolskiego mia na pocztku XIII wieku tyle gotówki móg wyda 500 grzywien srebra na murowanie zamku opolskiego, za co go te obdarzy tyloma wociami, doprowadzi do 22 wsi; brat jego Andrzej, biskup pocki, móg z ojcowizny swojej darowa klasztorowi staniteckiemu 9 wsi. (Cod. dipl. ,

—

W

—

,

,

e

ksi

Pol.

m.

e

Nr. 11, 18.)

które z pewnoci 101) Wyznaczywszy na mapie terytoryum zajmoway posiadoci dziedziczne Prandoty, otrzymuje si po obliczeniu co najmniej ten obszar. Dla porównania warto nadmieni, z udzielnych ksistw niemieckich, ksistwo Anhalt-Dessau zajmuje 15^2 ^^ \Z\i ^ ksistwo Schaumburg - Lippe 93/4 mil Q. Oprócz tego posiada Prandota inne woci, o których niej. 102) (1228). Kodex Mogilski Nr. 9. Dokument ten zawiera ,

e

uposaenia szanieckiego szych czasów pochodzio.

opis

kocioa

,

które z dawniej-

DO EOZDZIAU DKUGIEGO.

507

103) Ob. dokument

z r. 1145 (kodex wielkopolski I. Nr. 18): comes Saulus decimam cellarii sui in Konski. 104) "W posiadaniu wnuków i prawnuków Prandoty znajduj si w Xni wieku, jak o tern wiadcz wspóczesne dokumenty, nastpujce woci: 1) Koskie, Stary Odrow, Gosa Niewin, Modliszewice, Kazanów, Popowo, Dzibatów; wszystko to stanowi dzia Iwona biskupa krakow,

wnuka Prandoty, który zakadajc

skiego,

klasztor

w Mo-

bratem stryjecznym Wisawem, za posiado prdocisk, eby stare dziedziczne woci Odroutrzyma w rodzie. 2) Prdocin, Kacice Januszkowice Sakowice, dzia Wisawa, zamieniony za woci poprzednio wymienione. 3) Wrociery i Sdowice dwie woci odosobnione od posiadoci dziedzicznych nad Nid. 4J Sprowa i Raszków pod Szczekocinami. 5) Szaniec i Mikuowice, w pobliu Buska uposaenie szanieckiego kocioa, zaoonego przez jednego z Odrowów. (Ob. kodex mogilski Nr. 2, 9. O genealogii synów i wnuków Prandoty porównaj Hub: Prawo polskie w wieku XIII, 82 nast). XY za wieku znajduj si w posiadaniu Odrowów w dalszym cigu obszaru dziedzicznego, który by w wieku XTTI dziaem Iwona, a póniej Wisawa, w bezporedniem jego ssiedztwie na wschód i na pónoc nastpujce wsie: Chlewiska, Dbrowa, Jabonica Szydowiec, Dziarów Smagów, Skoby, Pogorzay, Skarysko, Wola Zagrodzka, Ciechosawice, Biaaczów, Wamblany, Parczów, Petrykozy, obszar tych Stopno, Wola Daleszowska, Rogów, tak, wsi niewtplinrie nalea do dziedzicznego terytoryum Prandoty i w Xin wieku by w posiadaniu tych licznie rozrodzonych prawnuków Prandoty o których wspóczesne, wyej przywiedzione dokumenta wspominaj, nie wymieniajc ich woci. Tak te pod Sprow i Raszkowem w jew rku Odrodnym komplexie z temi posiadociami woci nastpujce Maleszyce i Szczekociny, tu pod Prdocinem za: Iwanowice, Poskwitów, Przestasko, Wysocice Grzegorzewice Sieciechowice. Wszystkie te wiadomoci z Liber beneficiorum Dugosza. gile,

mienia si

z

wów

,

,

,

,

W

,

e

,

s

wów

:

,

,

105) Gallus, 1. c. 437. 106) Tame 436. 107) Tame. 108) Tame 438. 109) O zwizkach maeskich, genealogii i posiadociach Wojsawa ob. nastpujce dokumenty: 1145. kod. wielkopol. 1185. Ledebur: Allg. Archiv. (Dok. yrosawa). I. 16. 1240 Nr. 26. 1208. kodex ksistwa Mazowieckiego 1.

—

—

33*

PflZYPlSKI

508

15 woci: Rochny, Osiek, OstroSeroczki, Murzynno, Opinogóra, Pikuikowo, Grabinowo. Strzelno, Sierakowo, Ostrowite, Januszowo, Chorze-

Dokumenty te wykazuj

ws,

lino, Otoczyn, Brzoza, które moglimy odszuka na mapie, a nadto cztery inne: Otrosow, Cholpow, Poplatin, Dnug, których nie podobna odszuka wród dzisiejszych nazw miejscowoci. Wojsaw musia mie przynajmniej okoo 30 woci, wnosimy std, i 10 zapisa swej onie Dobrochnie, z któr nie mia dzieci ^ przynajmniej tyle zostawi zatem bez wtpienia kademu z synów pierwszego maestwa. 110) Obacz przywiedzione w poprzedniej uwadze dokumenty z r. 1185 i 1208. 111) to wszystkie imiona najwyszych dostojników z czasów

e

S

Krzywoustego, zachowane

112) 113)

114)

115) 116)

117)

w

liber

confraternitas lubie-

Kleinere Geschichtsquellen Zeissberg Polens 9. por. str. 164. Na tej to legendzie polega rozdzia 27 kroniki wielkopolskiej. Mon. Pol. hist. II. 506. Por. Stenzel: Vom Berge Slenz jetzt Zobten, Schlesische Piotr ProYinzialblatter z r. 1832 str. 3 14, i Mosbach syn Wodzimiarza, sawny dostojnik polski XII wieku. Ostrów. 1865. Nie darmo te mówi o nim M. Wincenty III. 20: quidam alti sanguinis princeps et principi (t. j. Bolesawowi) dignitate proximus. Ob. kodex wielkopolski Nr. 2022. Pouczajcy jest przykad Misawa Pomorzanina, który trzyma u siebie w wizieniu jakiego znakomitego Duczyka^ za którego ojciec mia mu zapaci wykup w kwocie 300 grzywien. Ob. Herbord III. Mon. Pol. hist. H. 108. Wyraaie nazywaj Piotra wojewod tylko póniejsze róda, mianowicie kronika polska, Mon. Pol. hist. III. 629 i Chronica Petri Comitis, tame 766; potwierdza wiadomo jednak wspóczesny Herbord II. 4 Habebat skiego klasztoru

:

,

—

:

,

:

t

:

autem Petrum

uendam

militie

ductorem

fectus a duce super viros bellatores.

qui erat prekronice Piotrów ej Xn zeszycie Ateneum .

.

.

O

porównaj Smolka: Pomniki dziejowe, w z r. 1879, gdzie zestawiona jest cala literatura polemiczna o

tym przedmiocie.

118) Strahl: Geschichte Russlands I. 192 nast., CojlOBteB: HcTOBia Pocciii II. 40 nast. (4 wyd.) 119) CoilOBeB-L 1. c. Tablice genealogiczne Nr. 2. 120) Gallus 1. c. 444.

509

DO ROZDZIAU DRUGIEGO.

121) Ortliebi Zwifalt. Chro., Mon. Pol. hist. II. 2. 122) Tame. 123) Herbord H. 4, M. Wincenty lU. 20, Ortliebi Chro. Zwifalt., Mon. Pol. hist. II. 3. 124) Chro. Petri 1. c. 125) Ann. Magdeburg, ad a. 1145, Mon. Germ. h. SS. XYI. 187. 126) Por. Sudendorf: Berengarius Turonensis, Hamburg 1850 str. 67 87, Giesebrecht: Gesch. der deutschen Kaiserzeit n, 369. 127) Ortliebi Zwifalt. Chro, 1. c, kronika wielkopolska. Mon.

—

II. 520. 1139. Mosbach: Piotr syn Wodzimierza 100.— 1149. tame 102.— 1193. kodex maopolski 58.-1193. tame 60.

Pol. hist.

128)

129) Ortliebi Zwifalt. Chro. 1. c. 130) Tame. 131) Por. uszczkiewicz Kocioy :

mitnik Wydziau noci w Krakowie

filolog,

i

hist.

i

rzeby Duninowskie Pafiloz. Akademii Umiejt,

—

III. 89 116. 182) Gallus 1. c. 444. 133) Por. 1136. kodex wielkopolski Nr. 7 i 1153. tame I. 23, oraz ciekawy i charakterystyczny testament Switostawa, wnuka Zbilutowego, z roku 1216, tame Nr. 89, z którego mona powzi wyobraenie o rozlegoci eknieskiej kasztelanii, która si dostaa Zbilutowi, i o jej rozbiciu

w

trzeciem pokoleniu.

134) Porównaj przykad Klemensa wojewody opolskiego na pocztku Xin w. przywiediiiony w uw. 100. Badania w przedmiocie dziesicin kociel135) Por. Helcel nych w Polsce (Biblioteka Warszawska r. 1863, tom III. str. 1 55.) i Smolka: Polska w obee wybuchu wojen husyckich (Ateneum r. 1879 tom I. str. 80 n.) to wszystkie klasztory, które Polska posiadaa za cza136) sów Krzywoustego, przed dwiema przytoczonemi powyej fundacyami Piotra Wostowica. 137) Ob. o kasztelaniach str. 111 nast. 138) Dugosz: Hist. Pol. I. 392. Wiadomo ta polega zapewne jakiej zaginionej zapisce. 139) 1185. Cod. dipl. Pol. II. 5. 140) 1136. kodex wielkopolski Nr. 7. 141) 1148. Cod. dipl. Pol. II. 1. 142) Dokument Kazimierza Sprawiedliwego s. a., kod. katedr, krak. 9, i dokumenty z lat 1252, 1254, 1255, 1258, 1259, :

—

S

n

1286,

tame

pitkowiska

41, czyli

42,

59,

60, 88.

pabianicka

przyp. 69 do rozd.

III.

Kasztelania chropska, do kapituy. Obacz

naleaa

510 143) 144) 145) 146) 147)

148)

149) 150)

151) 152) 153) 154) 155) 156) 157)

158) 159)

PBZYPISKI 1155. kodex wielkopolski

Kodex dyplomatyczny

"Nr.

586.

tyniecki Nr.

1.

Ob. dokumenty przywiedzione w uwagach 143, 140 i 144. Ob. wyej uwagi 144, 141 i 1165. Mon. Pol. h. I. 359. Por. wyborne uwagi o zaoeniu polskich biskupstw w rozprawie Maeckiego p. n. Stosunki kocielne w pierwotnej Polsce; Przewodnik naukowy i literacki 1875. 297 nast. Por. Ileyd: Geschichte des Levantehandels im Mittelalter. Stuttgart 1879. str. 65 85. Por. Lelewel Polska wieków rednich II, 400 nast. Por. Griltz: Geschichte der Juden, tom Y i VI, Stobbe: Die Juden in Deutschland wahrend des Mittelalters, str. 9 nast. Heyd, Geschichte des Levantehandols I. 138 nast. Kodex wielkopolski Nr. 2022. Latopis kijowski pod r. 1124 w II tomie IIoJlH. Co6p. pyccK. JiliTon. Cosmas II. 21, IH. 5, III. 57. Por. Stobbe, 1. c. 180 nast. Heyd, 1. c. I. 145 nast. Griinhagen: Breslau unter den Piasten str. 6. Griinhagen: Die altesten deutschen Beamten in Breslau; Zeitschrift des Yereins fiir Geschichte und Alterthum Schlesiens, XI. 428. Kodex dyplomatyczny tyniecki Nr. 1. Kodex maopol. Nr. 66. Odnosi si to do stosunków przed lokacy miasta na prawie niemieckiem.

—

:

160) Tschoppe und Stenzel Urkundensammlung Nr. 22. 161) Por. Gallus, 1. c. 453, 455, 468, 473, ustpy, z których wynika niewtpliwie, cwitates miejsca obronne. Por. :

s

e

take Cosmas 162)

Por.

II.

14

i

III.

25.

Sokoowski, Ruiny na Ostrowie jeziora Lednicy,

84—129. 163) Porównaj Mistrza Wincent, kron. IV. 6, IV. 16. 164) O targach ob. str. 445. 165) Gallus 1. c. I. 16. 166) Gallus, 1. c. i róda przywiedzione w uwagach 167, 168 i

169.

167) Liber fundationis claustri Heinrichów 23. 168) Kodex maopolski Nr. 29. 169) Obacz plastyczny opis ulic Julina, Herbord II. 24. Nie o wiele inn fizyognomi miay zapewne ówczesne miasta polskie.

170) Gallus I. 6, kronika polska. Mon. Pol. 171) Thietm. Merseb. YIIL 2.

hist

IIL 617.

DO EOZDZIAU DBUGIEGO.

511

172) Jireek, Zpravy Arabuv o stredoveku slovanskem, uasopis ceskeho Musea lY. 521. 173) L. Giesebrecht: Wendische Geschichten I. 40. Al - Bekri 1. c. 517 inaczej o tern mówi, a to z powodu wysokiej ceny przy zakupywaniu dziewczt w maestwo. 174) Cosmas H. 3. 175) Brun. Yita S. Adalberti, Mon. Pol. hist. I. 203. 176) Cosmas I. 36. 177) Wieloestwo wspólne wszystkim Sowianom, najduej utrzymao si wraz z pogastwem u Pomorzan, gdzie je w. Otto w caej peni jeszcze zasta. Ob. Ebbona, Herborda i Mnicha Prieflingeskiego. Por. KoT J5rpeBCKifi ilpeBHocTH npaBa 6a.iTuiCKHX'B CjiaBflHT>, 76 nast. 178) Nestor, Mon. Pol. hist. I. 559. 178) Gallus, II. 4. Por. inwentarz biblioteki katedralnej krak. z

r.

1110, Mon. Pol.

180) Ebbo

I.

1.

hist. .

I.

377.

Do rozdziau

trzeciego.

Ob. Smolka, pocztki feudalizmu. 10. Lothar III und das Wormser Concordat. Strassburg. 1874. str. 57, 75. 3) Waitz, Deutsclie Yerfassuagsgesciiclite VI. 12. 1)

2)

Bernheim

:

4) Tame 15. 5) List Fryderyka Barbarossy do Hillina, arcybiskupa trewirskiego, ob. Reuter: Greschichte Alexanders III. 2. wydanie, I. 29. Cumue per electionem principum a solo Deo regnum et imperium nostrum sit, qui in passione Christi filii sui gladiis necessariis regendum orbem sufFecit, cumue Petrus Apostolus hac doctrina mundum informaverit, Deum timete, Regem honorificate quicumque nos imperialem coronam pro beneficio a Domino papa suscepisse dixerit, divinae institutioni et doctrmae Petri contrarius est et mendacii reus :

erit. Tame str. 30. Liberam imperii nostri coronam divino tantum beneficio adscribimus, electionis primam vocem Moguntino Archiepiscopo, deinde quod superest ceteris, secundum ordinem principibus recognoscimus^ regalem unctionem Coloniensi, supreraam vero, quae imperialis est, summo pontifici, quidquid praeter haec est, ex abundanti est et a mao est.

6) Tame str. 26. 7) Por. wyej str. 60. 8) Z wykazu starostw umieszczonego przy ksice Weinerta: O starostwach, obliczy mona nastpujc ich statystyk na obszarze dawnej Polski, t. j. bez Prus Litwy i ziem ruskich. Maopolsce (woj. krakowskie i sandomierskie) byo starostw 67, na Mazowszu (woj. mazowieckie, pockie i ziemia rawska) 56, w Wielkopolsce (woj. poznaskie i kaliskie) 33, w czyckiem i Sieradzkiem 26 na Kujawach (woj. brzesko-kujawskie i innowrocawskie) 20.

W

,

,

PBZYPISKI DO

ROZDZIAU TRZECIEaO.

513

9) "W XII wieku nazwa kasztelanii i kasztelana nie jest jeszcze uywan. Gallus nazywa kasztelanów zawsze comites. Mon. Pol. hist. I. 437, o Sieciechu: comites sui generis aut inferioris preponebat in castellis partibus puerorum deputatis. Tame 443, o "Wadysawie Hermanie: cuilibet comiti, cujus provinciara visitabat, curiae responsionem et soUicitudinem commendabat. Tame 453, podczas wojny domowej z Zbigniewem, Bolesaw zdobywszy zamek kaliski accepta lega:

tione in Gnezdensi civitate

469,

si

midzy zakadnikami

iilius comitis,

suum comitem

Tame

Glogoviensis znajduje miejscowego, t. j. kasztelana.

civitatis

rozumie si

O okrgu grodowym,

constituit.

czyli kasztelanii,

wyraano si rozma-

Bulla Innocentego II. dla arcybiskupstwa gnienieskiego z r. 1136 (jak wiadomo wedug spisu miejscowoci przysanego z Gniezna), kodex wielkopolski Nr. 7: De Gnezden, de Ostrov, de Lecna, de Nakel usque ad flluvium Plitnica, de Landa, de Calis, de Chezram, de Ruda plenarias annone, mellis e';c. decimationes Item de Miliche catellO; quod est de Yratislavensi episcopatu, plenarie decimationes per totum ex hac parte Bariche. Item de caicie.

.

stello Ziraz

,

Spitimir, Malogost

,

.

.

Rospra, Lunciz

Voibor,

,

S

SarnoY, Skrin plenarias decimationes annone, mellis eto. tu wyliczone grody, których okrgi leay w obrbie dyecezyi gnienieskiej. Podobnie bulla Adryana IV dla biskupsta wrocawskiego z roku 1155 wylicza grody lskie; Trecen (póniejszy Ritschen), Tescin, Gradice Golovciceska Othemocliow, Gradice Barda (gród "Warta), Xemechi, Gramolin, Gradice Ztrigoni (Striegau), Zpini (widnica), Valan (Lahn), Godinice (Groditzberg), S^oboleske (Zedelsdorf), Glagov, Sczesko (Seitsch), Milice. Por. Griinhagen, Regestcn zur schles. Geschichte I. 38. Grody mazowieckie i kujawskie wylicza dokument Bolesawa Kdzierzawego dla Mogilna z r. 1165, kodex wielkopolski Nr. 3. Dawniejsze wyraenia na oznaczenie Jcasztelanii w do'.:umencie Bolesawa "Wysokiego z r. 1165, Biisching Urkunden des Klosters Leubus 1: in potestate Legenecensi; w dokumencie Benedykta biskupa poznaskiego z r. 1191, kod. wielkopolski Nr. 29: in Costriuensi provincia. Tak samo jeszcze w Xin wieku w dokumencie Odonicza z roku 1210 tame Nr. 66: in provincia Premontensi in provincia Sreraensi. Wyraz castellania spotyka si pierwszy raz w dokumencieuposaeniakollegiaty sandomierskiej z roku 1191, kodex maopolski, str. 5 omnes decime castri (arnów) (t. j. dziesiciny wszystkich dochodów grodu) cum redditibus eisdena decimis pertinentibus Sarnou cum nono ,

,

:

:

,

:

PRZTPISKI

514

et nona et decima taberna et cum grano astellaniam super homines ducales. cigu caego wieku XIII uywano wyrazów castellania castel-

et

decimo foro

pe,r

totam

W

c

i

—

1221. coram latura na oznaczenie okrgów grodowych. castellano, in cujus castellatura fuerint. Tschoppe i Sten1243. in castellatura Cracoyiensi, Cod. dipl. zel Nr. 5. Pol. III. Nr. 20. 1243. in castellatura de Brcsesk, in castella1245. hereditates site tura de Chranow, tame Nr. 22. in castellania Kalissiensi. Kod. wielkop. Nr. 244. 1249. hered. Kelpino in castellania de Cbasim, tame Nr. 378. 1250. villa Ostrowite in distr i c tu Gnesn. Tame Nr. 288.

—

—

—

—

—

1252. Jo1252. Lendensis castellatura tame Nr. 304. hannes frater Thome, qui tunc temporis castellaturam in rem tenebat. Tame Nr. 308. 1253. villa decimorum in castellatura Calissiensi, tame Nr. 310. 1253. przy zamianie wsi z klasztorem eknieskim et exponimus eas fun-

—

—

:

de castellaniis, sub uibus antea fuerant constitute. 1253. hereditatem sitam in terra nostra Nr. 315. 1255. castellaCracoyiensi. Kodex katedr, krak. Nr. 39. nia de Sandecz. Nakielski: Miechovia str. 174. 1257. villa Jeziercze in districtu cassellanie de Ostrów sita. Kodex 1257. "Wisakowo in castellania de Getc. wielkop. Nr. 355. tame Nr. 360. 1260. castellatura in Czauszim, tame Nr. 293. 1262. villis omnibus b. Johannis que in distriotu castri Starigrod et circa sunt locate vel etiam locabuntur. Tame Nr. 603. 1275. in castellania Cracoviensi. Cod. dipl. Pol. I. Nr. 56.— 1275. in castellatura de Malogosch. Kod. maop. Nr. 88. 1277. villa sita in castellania Gneznensi. Kod. wielkop. Nr. 466.— 1278. in castel1287. villa lanatu Cracoyiensi. Kodex maop. Nr. 93. Wielogowy in castellatura de Sandech. Tame Nr. 113. 1288. yillas in castellania de Nakel cenobio Byssoyiensi adjacentes. Kod. wielkop. Nr. 618. 1290. Luccoyo, Zlotnici in castellania Lendensi, Pykardowo in castellania Kalysiensi. Tame Nr. 644. O kasztelaniach biskupich ob. wyej Sor. 91. Dla porównania polskich kasztelanii z czeskiemi upami ob. Jireek, Das Recht in Bohmen und Miihren, U. §. 21. 22. 10) 1243. item mensuram salis in Bochna octayo die semper percipiendara, que actenus spectabat castellano Cracoyiensi. ditus

—

Tame

—

—

—

—

—

—

—

—

—

cz

W

tym samym dokumencie wspomniani ludzie, qui ad tribunatum Cracoyiensem pertinent, i inni, qui pertinebant aga-

—

1257. w erezoni Cracoyiensi. Cod. dipl. Pol. III. Nr. 22. quos etiam absolyimus ab kcyi klasztoru zawichostskiego omni prestatione prediali seu personali cujuscunque census yel tributi ad ducem, palatinum, castellanum vel quemcum:

DO EOZDZIAU TRZECIEGO.

515

que alium zupanum vel beneficiatum pertinentis. Kodex maopol. Nr 44. 1259. Bolesaw Wstydliwy owiadcza, na mocy przywilejów biskupstwa krakowskiego omnibus yillis et possessionibus ejusdem cathedralis ecclesie ac

—

e

:

aliarum ecclesiarum, que in nostro dominio consistunt, ab omni solutione, censu vel collecta nobis vel castellanis seu palatinis nostris debitis

Tame

omnimodam

generaliter concedimus

Petrus castellanus Czechoviensis a predicto episcopo de civitate ac districtu Tarsensi nomine castellanie sue 20 marcas cunai-um coram nobis exigebat, asserens sibi illam solvi debere singulis anais. 1262. Jeli chopi klasztoru koprzywnickiego stawa w niektórych razach przed sdem ksicym: omnem solutionem abbas et fratres memorati cenobii pro se plenarie accipient, nullo zuppario seu officiali aliuam recipiente aut exigente portionem. Kodex maopolski Nr. 60. 1288. preterea ab omnibus aliis solutionibus^ servitiis, exactionibus, angariis et perangariis ducalibus, palatinorum, castellanorum, forensium, monetariorum, theloneariorum^ judicum, camerariorum seu officialium quorumcunque. Tame Nr. 104, O udziale kasztelana i wojskiego, oraz celników w dochodach z ce i myt, ob. dokument traktatu handlowego midzy tami wielkopolskimi a Zakonem krzyackim z r. 1243, kodex wielkopolski Nr. 237. Woci wraz z osadzonymi na nich chopami, przeznaczone na uposaenie jakiego urzdnika, zwano beneficyami, zgodnie z nomenklatur acisk redniowieczn zachodnich krajów, std urzdnicy benefici lub beneficiati jak wyej. O beneficyach obacz dokument Bolesawa Wstydliwego z r. 1254. Cod. dipl. libertatem.

:

bd

—

—

ksi-

,

m. Nr. 28. 1212. Przy pozwoleniu na lokacy na prawie niemieckiem: nec monetarios ducis in foro suo recipiant. Kodex wiel1213. forum liberum in Baricz cum takopolski Nr. 77. bernis, in quo videlicet foro nec judex neque monetarius 1241. universis theloneapreesse debent. Tame Nr. 81. riis nostris tam de Crosten quam de Zbansym (to wanie grody) mandando districtissime precipimus, quatenus a fratribus de Paradiso, sive in rerum suarum venditione, sive etiam salem vel quidquid emerint, nullam penitus ab ipsis exactionem thelonei requirere presumatis. Tam. N.227. 1278. sed stationem in Yesow amplius habere monetariis sive nostris nuntiis prohibemus, qua (sc. moneta, que obras dicitur et annona, que sep vocatur) recepta mox alias di1262. ceteruin monetarii ac vertantur. Tame Nr. 477. thelonearii nostri nullam in ipsos ibidem habeant potesta-

Pol.

11)

—

—

—

s

PBZYPISKI

516

fori de Koprzywnica). Kodex maopolski Nr. 60, 12) 1242. Aby zapobiedz naduyciom: statuimus, ut noster subvenator in die b. Martini 20 mensuras avene in vicinia dicti monasterii recipiat annuatim et in propriis curribus reducat, ubi nostre placuerit voluntati. Kodex wielkopolski Nr. 276. 13) Gallus I. 15. Solebat quoque magnus Boleslaus, in finibus regionum ab bostibus conservaudis multotiens occupatus, suis villicis ac vicedominis quid de indumentis in festis annualibus preparatis, quidve de cibis et potibus in singulis civitatibus fieret, interrogantibus, proverbium posteris

tern (sc. in cives

,

in

exemplum commemorsre,

sic

inquiens:

Satius

ot hone-

gallinae pullam ab inimicis conservare, quam in illis vel illis civitatibus desidiose convivanti inCellaria, sultantibus michi meis bostibus locum dare. stius

est bic

mihi

—

grodowe czstokro wspominane w wotach ksicych: 1145. decimam urnam cellarii nostri in ZarnoY. Kod. wielkop. Nr. 1185. de cellario etiam in veteri Wlo-

piwnice

—

dislaw omrii anno 10 urnas mellis. Cod. dipl. Pol. II. 5. 1257. de cellario ducis sex urnae mellis. Kodcx maopol. Nr. 44. O magazynach futer: 1176. 9 castores annuatim de camera mea recipiendos. Cod. dipl. Pol. II. 11.

14) Ob. wy. str. 91. 15) Por. znakomite, wyczerpujce opracowanie tego przedmiotu w dziele Sokoowskiego Ruiny na ostrowie jeziora Lednicy, rozdzia lY. str. 84 129. 16) Na znaczenie opola pierwszy Ropell zwróci uwag w Geschichte Polens, 2. Beilage. tjber yicinia oder opole str. 617. Z pomoc obfitego materyau, który od tego 615 czasu poznano, mona dzi rzecz o wiele janiej i do:

—

—

ca

kadniej wystawi. 17)

villas ejusdem monasterii sub nostro ducatu pro una vicinia et solutione^ si qua evenerit, admisimus permanere; et si ex eis alique ad aliquas vicinias pertinebant, videlicet Premut, Costan, rem, Nedeipsas oranes a supradictis yiciniis sim, Crivin, Starigrod liberas facimus et immunes. Consideratis etiam dicti abba-

1242. omnes

constitutas

,

,

tis et fratrum ibidem servitiis .... dedimus eis vaccam et bovem in perpetuum^ que pro usu nostre mens de ipsorum yicinia annuatim pertinebat .... Item villas sepius nomiaati monasterii ab omnibus limitationibus, si quas cum aliis viciniis faciebant, liberas facimus et immunes. Kodex wielkopolski Nr. 236.— 1243. Hec sunt ville (domus Miechoviensis) que excepte sunt in unam viciniam, que liber

DC ROZDZIAU TRZECIEGO.

517

Kurzino, Presseca, lezorsany, Zdechowa, Ugasdo. sun!1252. sint efciam preter opolie Nakielski: Miecliovia 167. et extra ipsius solutiones, et si incole ipsorum se vulne-

—

raverint vel occiderint, per abbatem ot judicem ipsius ju-

dicentur et condemnentur et condemnatio recipiatur. Ko1270. preterea yolumus, ut onmes kat. krak. Nr. 34. incole et inhabitatores villarum cenobii suprascripti ab opole et ab omnibus solutionibus, que in opole contingunt, totaliter sint excepti et liberati, sed si quid apud eos contigerit, pro uantitate excessus satisfacient dominio nostro juxta consuetudinera et dispositionem. Cod. dipl. Pol. III.

—

dex

—

1277. universasque villas fratrum prenominatas Nr. 43. ab opole, id est vicinia aliarum villarum eisdem conter-

minatarum, yolumus esse absolutas. Kodex maop. Nr. 93. 1277. villaui, quo Crirow Yulgariter appell^tur, de vicinia, que Kedc dicitur, excipieiites, vicinie junximus Costrinensi, ipsam ab omnibus exaciionibus eximentes, yillam vero Gorca, quam de yicinia eadem excepimus Custrinensi, loco superius dicte yille ad nostros usus conyerfciraus et

—

1277. ut ville supraKod wielkop. Nr. 465. monasterii, in nostro ducatu constitute, sint iu perpe-

utilitates.

dicti

yiciniis liber et exGmpte, scilicet StaDalewo, Yyrcbreka, Osow, Scodrochow, Cychow. Goika, Rademisko, V;inesc, de Criyinensi yicinia

tuum ab omnibus rigrod, Malpino,

ita ut cum dicta Aacinia circuitiones, septuaboyem et yaccam, homicidia, omuesque exactiones dicte yille non solyam, sed omnes yille ex integro supra nominate domus habeant se pro una yicinia et solutione, quod in eis eyenerit .... nobis autem singulis annis si 1279. unum boyem et yaccam solyant. Tame Nr. 469.

deliberamus,

ginta,

—

Borconis, que Barskye nuiicupatur, sitam circa Srzem, que sub una solutione cum yilla nostra Zarzemino, quam a fratre suo comite Woyslao pro sufficiente in opole de Szrzem et castellacommutatione recipimus niam pertinebat, ratione sui fidelis seryitii ab opole de Szrzem et castellania in perpetuum absolyentes, 'psam hereditatem Barskye ad opole de Drzonec jungiraus cum

yillam

comitis

,

omnibus solutionibus quibuslibet, que de Szrzem castella1284. si sui (com. ToTame Nr. 486. mislai) bomines de yillis suis in alienis yillis seu alieno opole inyicem duo oecisi fuerint, penam siye culpam idem Tomizl et sui successores recipere debent. Tame Nr. 546. Tomisaw mia 12 wsi, graniczeych ze sob. 1291. abbas monasterii Lendensis, yiciniarum de Coschol, Belsclio et Slayscbo querimoniarum tumultibus vexatus super eo, nie tenebantur.

—

—

518

PBZYPI8KI

quod asserebant

prefate^domus debere secum stare videlicet vacca et bove, antiqua libertate suorum privilegioruin monstrata, se suosue homines ab omnibus exeinit impetitionibus. Tame Nr. 673. Znaczenie opola jako okrgu najwyraniej wskazane 1257, strosa duarum provinciarum, quod opole yulgariter in

appellatur. et

villas

contributione

incolas

opole,

Kodex maopolski earum

in

Nr. 44.

districtu

— 1263.

opole

de

omnes

Mstów.

yillas

Tame

Nr. 63. 18) "Wzmianki o zwoywaniu opola do rozgraniczenia wsi bardzo pospolite w dokumentach z XIII wieku i póniejszych, nawet jeszcze w aktach sdowych z koca XIV w. Por. ciekawsze ustpy: 1224. kod. katedr, krak. Nr. 15. 1253. kod. wielkop. Nr. 310.— 1249. Si aliuando ad aliquas metas vel terminos faciendos vel ob aliud quodlibet negotium vicinia fuerit evocata et ipsam in aliquo contigerit condemnari Tschoppe i Stenzel Urkundensammlung Nr, 31. 1261. Quod si universitas vicinie condemnata fuerit vel in communi solutione capitis, vel in terminie yillarum, quarum termini debent ostendi, homines nostri seu militum vel aliorum solvent nobis, homines vero episcopi vel canonicorum solvent dominis suis. Tame Nr. 54. 1265. medietatem aque, que Warta dicitur, que per vitiosam assertionem vicinie ab hereditate eorum fratrum, que Sawsko vulgariter nuncupatur, fuerat ablata. Kod. wielkopol. Nr. 415. 1284. midzy innymi przywilejami: nec unquam stabunt in opolie cum aliis villis, nec citati aliquem in Przykad opolie mittere tenebuntur. Kod. maopol.Nr. 104. bezprawnego, samowolnego rozgraniczenia bez opola: 1278.

s

—

.

.

.

:

—

—

abbati veri adjudicate sunt jam dicte sortes, sicut ex circumeunte vicinia, mediante nostro antiquo obtinuerat subcamerario Sandivoio, renovante earundem sortium signa et metas antiquas, succidente ex nostro mandato signa nova, que episcopus Bogufalus sine yicinia^ ut probavit abbas coram nobis, pro sua fecerat voluntate. Kod. wiel,

kopolski Nr. 476.

Ob. ustpy w uwagach 17. i 18. powyej przywiedzione. 1265. deliberamus, quod cum vicinia nec homicidium nec 70 marcas et predationes non 8olvant. Kod. wielkopolski Nr. 413. Najdokadniej wyjania te obowizki opola ksiga prawa zwyczajowego polskiego §. YIII, IX, X, Helcol Starodawne prawa polskiego pomniki II. 18. 20) Niezrozumiae znaczenie laski opoln ej, wspominanej niekiedy w dokumentach XIII wieku (n. p. 1288. Kodex wielkopol. Nr. 629) wyjaniaj starodawne zwyczaje górali zacho19)

DO ROZDZIAU TRZECIEGO.

519

dniego skrzyda Karpat, ich wielkie gromady, obsyanie buObrazy z ycia i natury i t. p. Ob. Wincentego Pola: 181 I. 184. Podobne zwyczaje, jak to dziki wskazówkom pp. Lenka i Matusiaka, uczniów uniwersytetu Jagielloskiego, udao nam si stwierdzi, zachoway si równie w innych czciach obszaru maopolskiego mianowicie

awy

—

,

,

w

w

pobliu Mielca, w zakcie u ujcia Sanu do Wisy. Dla dokadniejszego wyjanienia tego przedmiotu przytaczam tu w caoci notaty, których mi w tym wzgldzie udzielono. „W okolicy Krosna istnieje midzy ludem wiejskim ciekawy zwyczaj, pochodzcy niezawodnie jeszcze z prastarych czasów sowiaskich. Jest to tak zwane znami. Jeeli wójt gminy ma zwoa gospodarzy na rad czy to w sprawach obchodzcych gmin, czy te dla udzielenia jakiego rozporzdzenia wyszych wadz rzdowych, „puszcza znami" temi sowy: „Powiedcie znami, aeby kady gospodarz szed do gromady". Przytem posya rodzaj dawnej wici. Jest to kawaek patyka rozszczepionego, w który wetknita jest kartka zwinita papieru. Na tej kartce zaokolicy Krosna

i

zwyczaj jest napisana sprawa, w jakiej jest znami puszczone, albo te i nie ma nic napisanego. Znami takie przechodzi w bardzo krótkim czasie, w przecigu jednej godziny, wie, gdy obowizkiem kadego gospodarza pod kar zagroonym jest puci to znami do ssiedniej chaupy. ten sposób ogasza take wójt czas, kiedy ma si opaci podatek. Kto chce puci znami w swoim interesie, musi pierwej uwiadomi o tem wójta gminy i ten dopiero puszcza znami, lub te nie pozwala. Umrze kto we wsi, albo ma si odprawi za zmarego z tej gminy naboeten stwo aobne puszczaj z wiadomoci znami. sposób ogasza si rozpoczcie szkoy, przyjazd ksidza do gminy i t. p. takich razach kady powtarza take te sowa: „Powiedcie znami, aeby rodzice posali dzieci na katechizm do szkoy, bo ksidz przyjecha" i t. p. zawsze zaczyna si od „powiedcie znami" a potem dopiero, to lub owo stao si lub stanie". „W Stalach, wsi pooonej prawie o pó mili od miasteczka powiatowego Tarnobrzega, istnia przed dwudziestu laty zwyczaj zwoywania na zgromadzenie czyli „do gromady" za pomoc „ordzia". Ordzie bya to gruba, drewnian na kocu o znacznej objduga paa z toci. Pachoek wójtowski zanosi ordzie do ssiadujcego „Wójt posya ordzie, z wójtem gospodarza ze sowami abycie si stawili do gromady" i oznacza czas: rano, po-

ca

W

W

t

,

W

e

do

gak

:

520

PEZYPISKI Siisiad wójta zanosi ordzie swojemu powyszemi sowami, ten swojemu tak ca wie byo u kadego „gruntowego

iidnie lub wieczór.

ssiadowi wraz ordzie obeszo

z

i

i

gospodarza"; do „komorników" nie zanoszono go, bo oni nie mieli prawa gosowania na zgromadzeniu i przybywali na takowe, nie wzywani, jedynie dla powzicia wiadomoci, o co rzecz idzie. Ostatni z gospodarzy, który ju nie mia komu posa ordzia, przynosi je na zgromadzenie oddawa wójtowi. Zatrzymanie ordzia u siebie nieoddanie go ssiadowi, pocigao za sob surowe skarcenie przez wójta wobec zgromadzenia, albo jeeli chodzio o spraw, kar pienin lub robot okoo dróg pui

,

wan

blicznych".

21)

Cay materya ródowy dowodowy o ciarach publiczjest w Dodatku III. w Jireka: Zpravy Arabuv o stredoveku i

nych zestawiony 22) Al-Bekri §. IX 23)

sloYanskem, Casopis eskeho Musea IV. 517. Ob. Stronczyski Pienidze Piastów od czasów najdawniejszych do roku 1300. Warszawa 1847, zwaszcza str. 217—223 i 258 267. 1136. Item villa ant Bitom, que Suersow dicitur, cum rusticus argenti fussoribus. Kodex wielkopolski Nr. 7. O kopalniach zota na lsku w pocztku XIII wieku ob. Smolka: Henryk Brodaty str. 103. Ob. dwa najstarsze dokumenty: gnienieski, kod. wielkopolski Nr. 7. i tyniecki, kodex dyplomatyczny tyniecki Nr. 1. 1176. Conferimus etiam eidem claustro singulis annis 13 plaustratas salis integraliter, sicut de Russia ducuntur, de theloneo in Sandomiria recipiendas et alveum salis in Cracovia. Cod. dipl. Pol. I. Nr. 4. Gallus 1. c. 443. Cosmas Pragensis, Fontes rerum Bohemicarum I. 71. 76. ,

—

24)

25)

—

26) 27) 28) Gallus, I. c. 415. 29) Gallus, 1. c. 417. 30) Gallus, 1. c. 425. 31) Ebbo I. 1., Mon. Pol. hist n. 32. 32) Bertholdi Liber de constructione monasterii Zwiyildensis

tame

5

— 7.

33) Gallus 482. 34) Gallus 445. 35) Gallus 444. 482. 36) Gallus 421. 37) Camerarii w znaczeniu dworzan u Gallusa III. 4, feminae curiales I. 6, str. 401.

I.

6^ I. 9, I.

26,

DO ROZDZIAU TRZECIEGO.

521

u

Gallusa wspomniany jest tylko jeden dapifer Woyslaus 436. Wszystkie przytoczone tu urzdy spotykamy jednak na dworach dzielnicowych ksit, niezawodnie jako pozostao z czasów, kiedy by tylko jeden dwór ksicy. 39) Gallus 401. Et non qualibet erat ibi yarietas ornamenti, sed quidquid potest usuam gentium pretiosius reperiri;', quippe ^Bo!ezlavi tempore quique miles et queque femine curiales palliis pro lineis vestibus vel laneis utebantur, nec pelles quantumlibet pretiose , licet nove fuerint in ejus

38)

str.

,

sine

curia

et aurifrisio

pallio

portabantur.

Aurum enim

commune quasi argentum ab omnibus habeargentum vero vile quasi pro stramine tenebatur. Tame 407. Ejus namque tempore (t. j. za Bolesawa Chrobrego) non solum comites verum etiam quique nobiles torques aureas immensi ponderis bajulabant, tanta superejus tempore

batur,

,

pecunie redundabant. Mulieres Yero curiales coronis monilibus murenulis brachialibus aurifrisiis et gemmis ita onuste procedebant, quod ni sustentarentur ab

fluitate

aureis

,

,

,

,

aliis, pondus metalli sustinere non valebant. 40) Gallus 409, 408. 41) Gallus 408. Habebat enim rex amicos duodecim consiliarios, cum quibus eorumque uxoribus eum curis et consiliis expeditum convivari multotiens et cenare delectabatur, et cum

eis

regni familiarius et consilii misteria pertractabat.

W

al-

bumie za lubiskiego klasztoru na samym czele zapisani czerwonemi, mini malowanemi goskami: Dux Bolezlavus cum uxore. Dux Wladislaus cum uxore (a wic Bolesaw Krzywousty i syn jego Wadysaw z onami) nastpnie takiemi samemi goskami dwunastu panów, póniej za doI^iero zaczynaj si imiona, zwykym czarnym atramentem zapisane, a wród nich niektóre tylko, jak episcopus Radost lub Boleslavus filius Wladislay odznaczone mini. Zeissberg:

s

Kleinere Geschichtsquellen

9.

42) Por. Bielowski: Mon. Pol. hist. II. 241. 48) Gallus 435, 443, 448, 477, acies palatina, tame 477. 44) Gallus nazywa wikszy oddzia legio lub cohors, puk acies,ob. str. 430, 432, 445, 446, 454, 464, 475, 477 przedewszystkiem za 476. Helcel 45) Sowa te wyjte z ksigi prawa zwyczajowego Starodawne prawa polskiego pomniki II. 15. 46) Tame str. 26 nast. 47) Por. Hub: Prawo polskie w wieku XIII. 181 nast. examina vomerum 48) 1145. dla klasztoru trzemeszeskiego ac caldarii atque manuale ferrum. Kodex. dyplomatyczny 1125. Et omne jus habebunt fratres wielkopol. Nr. 11. ,

:

—

Smolka. Mieszko Stary

i

jego -wiek.

34

PEZTPISKI

522

quod magnus Prandoca noscitur haidem forum, jus aque et baculorum. Dyplomata klasztoru mogilskiego Nr. 4. Dla tego te bulla Innocentego II wymienia midzy posiadociami arcybiskupstwa gnieniein

suis hereditatibus

,

buisse,

skiego provincia de Znein cum decimis, cum foro, cum lacubus et cum omni juricUtione sculari. Kodex wielkopolski Nr. 7. 49) Gallus 443, 459. 50) Herbord H. 30. Mon. Pol. hist. II. 92. Por. KoTJiflpeBCKm Kimra o ApeBHocTaxT> n ficTopm HoMopcKiK-L CjiaBflHi, b^ :

Xn. B-feKt. str. 136 n. 51) Gallus 1. c. 423. 52) Gallus n. 4. 16. 53) Reuter: Geschichte Alexander HI und der Kirche Zeit

I.

seiner

2.

54) Zeissberg Kleinere Gescliichtsuellen Polens 6. 55) Cosmas Pragensis, Fontes rerum Bohemicarum II. 196. 56) Tame II. 5. Dopiero pod rokiem 1143 opowiada Monach. Sazav. (tame 261): eodem anno legatus apostolicus sepa:

ravit sacerdotes ab uxoribus.

57)

58) 59) 60) 61) 62)

Ob. kod. wielkopol. Nr. 73, 292. Liber fundationis claustri Heinricliow 58. Ob. kod. wielkopol. Nr. 55, 102. Liber fundationis claustri Heinrichów 60. 24. KwieList Grzegorza VII do Bolesawa miaego z tnia 1075, Mon. Pol. hist. L 367. Lambertus Hersfeld, Mon. Germ. hist. SS. V. 255. List Paschalisa II do Marcina arcybiskupa gnienieskiego z r. 1102. Kod. wielkopol. Nr. 5. Z samego pocztku rzdów Bolesawa Krzywoustego naley zapisa inny jeszcze fakt, wiadczcy o zblieniu si nowego ksicia do stolicy apostolskiej. Oto w r. 1101 (a wic jeszcze za dysawa Hermana) umar wedug rocznika kapitulnego ^Mon. Pol. hist. H. 796) Sula- Lambert biskup krakowski.

Wa-

Potwierdza to zapiska w wspóczesnym spisie skarbca katedry katedry krakowskiej z roku 1101 (tame I. 376): „Anno dominice incarnationis MCI indictione YITTT defuncto reyerentissimo presule ac bon memorie Lamberto, datus est episcopatus venerabili viro Cazlao ab invictissi-

duce Polonorum Wladislao". Pod rokiem za 1103 w roczniku kapitulnym (1. c): „Balduinus consecratus est in episcopum Cracoviensem". Nie ma poCzasaw nalea do wodu przypuszcza za Dugoszem owych dwóch w r. 1104 przez legata Walona z godnoci

mo

Rom

czytamy

,

e

DO EOZDZIAU TEZECIEGO.

523

zoonych biskupów, o których r. kapitulny wspomina. Czasaw móg, zostawszy, biskupem przybra chrzecijaskie imi Baldwina, tak samo, jak jego poprzednik zwa si z sowiaska Sula a po kocielnemu Lambert. To tylko jest wane, e Czasaw zamianowany przez Wadysawa Hermana biskupem krakowskim, w samym pocztku rzdów Krzywoustego uda si do Rzymu po konsekracy. Jest to wanie dowodem bliskich stosunków, które Krzywo,

usty z stolic apostolsk zawiza, a których nastpstwem r. 1104 bya misya legata papieskiego Walona. Równie i o tem wspomnie si godzi Bolesaw Krzywousty

w

,

w

e

pierwszym roku swego panowania

Paschalisa II z

prob

o

dyspens

,

uda si do papiea majc poj w ma-

estwo sw krewn, Zbisaw, córk kijowskiego kniazia witopeka (Gallus II. 23); by to równie akt uznania powagi prawego papiea, w Rzymie rezydujcego wbrew polityce Wadysawa Hermana, który sta po stronie anty,

papy. Gallus 446. Rocznik kapitulny pod hist. n. 796. 64) Gallus 391. 65) Kodex dyplomatyczny tyniecki Nr.

63)

pieem od 1119

—

1124,

Giesebrecht:

1.

1104.

Mon, Pol.

Kalixt

H by

pa-

biskupem tuskulaskim od Regesta pontificum.

Idzi

28. Grudnia 1121, ob. Jaffe

Por.

r.

:

Geschichte

der deutschen Kaiserzeit 984. z 4 Czerwca 1133 i 7. Lipca 1136, 67) Bulle Innocentego kod. wielkopol. Nr. 6 i 7. Por. Giesebrecht 1. c. IV. 8 7. 68) Cosm. Prag. H. 26.

66)

m.

H

69) Kto zorganizowa

saw Herman

czy

i

uposay kapitu krakowsk WadyBolesaw Krzywousty, jest dotychczas ,

uwaa

Nie mona za tego zagadnieza amigówk chronologiczn, nie idzie tu bowiem o to, czy organizacya kapituy krakowskiej nastpia w ostatnich latach XI wieku lub na pocztku wieku. Rzecz ta ma o tyle gbsze i zasadnicze znaczenie, od jej rozstrzygnienia zawiso, czy uporzdkowanie stosunków kocielnych w Polsce (do czego na pierwszym planie naleorganizacya kapitu) nastpio dopiero za Bolesawa Krzywoustego, a wic pod wpywem stolicy apostolskiej i wskutek usiowa legatów papieskich, czy te jeszcze za Wadysawa Hermana, który, jak wiadomo, nie utrzymy-

kwesty wtpliw.

nia

XU

e

aa wa

adnych stosunków z Rzymem i sta po stronie antypapy wyniesionego przez Henryka lY. ostatnich czasach pisa o tym przedmiocie Wojciechowski, owiadczajc

W

34*

524

PfiZYPISKI

si stanowczo za zaoeniem kapituy krakowskiej przez "Wadysawa Hermana. (O rocznikach polskich X — XV w. Pamitnik wydz. wie, tom. IV.

W

filolog,

Kodex lubiski.

1098.

1095.

Dux

Dux

Yladislaus, iste duxit uxoreiu Bo-

bemam, Jnditliam uomine, que

sterilis

Egidii uartum Boleslaum nam ymaginem hominis de auro

;

genuit.

Nam ymaginem

purissimo

cum

uxore miserunt ad sepulcrum s. Egidii et multa alia regalia munera, et ideo eos in

fabrefactam

uxore,

de

Tiensis, miserat

hominis de auro idem Wladislaus

conslio episcopi Cracoad sepulcrum s. Egidii et

Iste

Wladi-

multa alia munera regalia,

Blau8

edificavit ecclesiam sancti

Wencze-

eos pro prole exaudivit.

Blai in

Cracoviensi urbe, canonicos viginti

Dominus exaudivit.

instituit

et

regali

magnificentia

uxorem Bohe-

.luditham, que sterilis erat,

per preces beati Egidii tamen Boleslaum

cum

purisaimo fabrefactam idem Boleslaus

Wladislaus duxit

mam, nomine

per

sancti

preces

prole

Krako-

roczniku maopolskim czytamy

Kodex Kuropatnickiego.

ganuit

w

Akad. Umiejt.

filozof.

i

223).

str.

edificayit

donayit

ecclesiam

ideo Deus

Boleslaus

Wenceslai in Cra-

s.

XX

canonicos

covia,

et

Iste

instituit

et

regali

magnificentia dotayit.

et dotaTit.

Dwa texty, zestawione powyej nie zgadzaj si w najwaniejszej rzeczy; wedug textu kod. kuropatnickiego bowiem ,

"Wadysaw Herman zorganizowa kapitu krakowsk^ Wedug Bolesaw Krzywousty. Data 1098 czy adnego znaczenia, jak to przyznaje Wojcie-

textu kod. Lubiskiego

1095

nie

ma

tu

chowski, stoi bowiem przed kilkoma faktami które nie zaszy jednym roku. Jako cay powyej przywiedziony ustp rocznika maopolskiego nie jest bynajmniej zapisk rocznikarsk w waciwem tego sowa znaczeniu, lecz kommemoracy o Wa,

w

dysawie Hermanie,

w

moe

nawet marginesow

,

któr wpisano

kompilacyi annalistycznej na kocu jego panowania. Zestawiono w tej kommemoracyi rozmaite ciekawe dla kompilatora wiadomoci o Wadysawie Hermanie i jego synu, których nie mona byo pod adti cis dat chronologiczn umieci, gdy rok oenienia Wadysawa, gonego poselstwa urodzenia Bolesawa i zaoenia kapituy krado Prowancyi kowskiej nie by kompilatorowi znany. Pierwsze trzy wiadomoci zaczerpnite z kroniki Gralla I. 30, ródo ostatniej niewiadome. w-ielkiej

tej

,

s

W tyme

1138.

Ecclesia S. Wenceslai per-

per Boleslaum Crzi-

Toustum

,

quam

pater

fundavit Wladislaus,

et

1138.

Ecclesia ficitur

per S.

Wenceslai perBoleslaum Krzy-

S.

quam

ejus

wousty

XX

fundayit Wladislaus et

canonicos in ea constituit.

innem miejscu:

Kodex królewiecki.

Kodex lubiski.

.

1139.

ficitur

w

roczniku maopolskim czytamy

Kodex Kuropatnickiego

,

pater

Boleslaua Trivoust eccle-

ejus

siam sancti Wentzeslay consumayit, que a patre su»

XX

Wlatislao

canonicos constituit in ea.

XX

fait

canonicis.

inchoata,

cum

DO EOZDZIATJ TRZECIEGO.

525

"W obec tego ustpu znikaaby na pozór wszelka wtpli-

wo,

któr poprzednio przywiedziony ustp rocznika maopolskiego pozostawia, gdy jako fundator kapituy krakowskiej jest tu zgodnie we wszystkich textach wymieniony Wadysaw Herman. Potwierdza to kronika wielkopolska w ustpie kocowym rozdz. 16. (Mon. Pol. hist. II. 493): „Iste Wladislaus piissimus princeps ad honorem sancti Wenceslai martyris, olim ducis Bohemiae in castro Cracoviensi cathedralem ecclesiam primus fundayit, in qua riginti uatuor canonicos constituit, uibus praebendas magnificentia regali dotavit. Xam primitus non soli canonici, sed clerus episcopum dioecesis Cracovienss eligebat. Hic anno domini millessimo CH decessit". Zdaniem Wojciechow,

skiego, z którem si w tym wzgldzie zupenie zgadzamy, ustp ten polega na jakiem ródle rocznikarskiem, i to niezawodnie na roczniku, który, jak wida, blisko by spokrewniony ze znanym nam t. z. maopolskim rocznikiem.

Opróca powyej

przytoczonych

róde, znajdujemy jedne

jeszcze wiadomo o zaoeniu kapituy krakowskiej w dwóch blisko ze sob spokrewnionych rocznikach, r. Traski i r. krakowskim (Mon. PoL hist. II. 832), które znów z rocznikiem maopolskim w tak bliskim stosunku pokrewiestwa, je czstokro (Arndt, Zeissberg) uwaano za odrbne tylko redakcye tego rocznika. Jakkolwiekby kto si zapatrywa na sto-

s

e

pokrewiestwa pomidzy temi rocznikami, to pewna, najwiksza skadajcych je zapisek pochodzi ze wspólnego róda. Korzystajc zatem z jakiejkolwiek zapiski, która si w tych wszystkich rocznikach lub przynajmniej w kilku z nich znajduje, naley dla odtworzenia pierwotnego textu porówna i rozpozna wszystkie texty. Raz w jednym bowiem, raz w drugim roczniku zachowa si text pierwotny w czystszej postaci, jakkolwiek zwykle text rocznika Traski odznacza si najwiksz wiarygodnoci. sunek

cz

e

W roczniku Traski Kodex

i

krakowskim zatem czytamy. Kodex krakowski.

Traski.

1139.

1138.

Bolezlavus

tertius,

dux

inclitus

Polo-

Boleslaus

III dictus,

dux Po-

inclitus

norum, obiit. Iste Boleslavus ecclesiam 8. Wenceslai in Cracovia, quam pater ej us WladyslaTus fundaverat, edificavit et \iginti canonicos in ea constituit. Hujus tempore imperator Henricus IV intravit Poloniam, ut subjugaret eam sibi, set ob-

eam

stente Boleslavo revertitur sine honore.

resistente, revertitur sine honore.

zapiska,

obiit.

Boleslaus

Iste

sancti Wenceslay,

quam

ecclesiam

pater ejus

fun.

daverat, edificavit et 20 canonicos in ea constituit.

Hujus Boleslay tempore HenriPoloniam, ut

cus lY ymperator intravit sibi

subjugaret

,

sed

Boleslao

sibi

na pierwszy rzut oka przekona si mona, ta któr spotkalimy w roczniku maopolskim równie

Jestto, jak

sama

lonorum,

PEZTPISKI

526

pod r. 1138 i 1139, "W tój zatem albo w tamtej grupie textów ulega ta zapiska znacznemu przeobraeniu, wskutek którego skrzywio si zupenie jej pierwotne brzmienie i znaczenie. Zachodzi wic pytanie, który text jest pierwotny, który pochodny? wszelkie cechy Naszem zdaniem nie ma adnej wtpliwoci, pierwotnoci ma text r. Trski i r. krakowskiego. Waciwa zapiska rocznikarska pod r. 1138 zawieraa pierwotnie tylko wiadomo o mierci Bolesawa Krzywoustego, któr znajdujemy

e

take w roczniku kapitulnym

i

w

innych.

Do

tej

zapiski

doczy

jaki póniejszy kompilator kommemoracy o dwóch gównych faktach z czasów panowania Krzywoustego, zaczerpnit niewiadomo z jakich róde, tj.: 1) o wykoczeniu budowy kocioa katedralnego krakowskiego, rozpocztej przez Wadysawa Hermana, i o zaoeniu kapituy krakowskiej, 2) o wojnach z cesarzem Henrykiem V (moe wedug Galla lub M. Wincentego).

W

tej zatem fazie widzimy zapisk z r. 1188 w r. Traski i r. póniejszych dopiero kompilacyach dalsze nastkrakowskim. piy przeobraenia. Tak Ep. w kod. Szamotulskim r. maopolskiego czytamy (1. c. str. 155): „1139. Boleslaus dux inclifcus Polonie moritur. Hoc tempore Henricus imperator uartus intravit Poloniam, ut eam subjugaret, sed Boleslao resistcnte revertitur sine honore". Tu wic opuszczono ustp o kociele krakowskim, zachowujc tylko zapisk o mierci Bolesawa i kominnych natomiast textach memoracy o wojnach z Henrykiem, rocznika maopolskiego ulotnia si, jak widzielimy, waciwa annalistyczna zapiska o mierci Bolesawa, która rdze pierwo-

W

W

tnego brzmienia tego ustpu stanowia. Wobec tego wzito sowa: „Boleslaus ecclesiam .... edificaYit" za fakt nalecy do r. 1138 obleczono go w sowa: „Ecclesia .... perficitur per Boleslaum"; wyrazy: „quam pater ejus Wladyslaus fundaverat" pozostay nienaruszone, z nieznaczn tylko zmian sowa „fundayerat" na „fundavit", ale w nastpnem zdaniu „et XX canonicos in ea constituit" ukaza si wskutek tej zmiany koni

strukcyi

W

niewaciwy podmiot,

tj.

Wladislaus zamiast Boleslaus.

Wadysaw Herman zaoycielem kapituy krakowskiej, a mylna ta wiadomo, w tym ustpie niedonie sklecona, dostaa si w niektórych textach kodexu maopolsk. ten sposób zosta

(Kuropatn, i Lubi.) jako kommemoracy o Wadysawie Hermanie do ustpu, który poznalimy na samym pocztku. Z rocznika za jakiego, spokrewnionego z tymi textami, jak to suautor kroniki wielkosznie stwierdza Wojciechowski, przej zapiska z r. 1138 polskiej. Skoro jednak przekonalimy si, jej pierwotne bya tych wszystkich wiadomoci ródem, a nie brzmienie przechowao si w r. Traski i r. krakowskim

j

e

e

,

mamy powodu powtpiewa, e:

1)

Wadysaw Herman

rozpo-

DO EOZDZLAU TBZECIEGO.

cz budow

527

kocioa katedralnego na zamku krakowskim,

Bolesaw Krzywousty wykoczy tnej postaci) a

zarazem

zaoy

2)

j i

za (rozumie si w pierwouposay kapitu krakowsk.

Do

takiego wyniku doprowadza nas krytyka róde. Przeciw niemu jednak zdaje si wiadczy na pozór jedna tylko okoliczno. Oto w kalendarzu kapituy krakowskiej znajdujemy pod dniem 21. Grrudnia zapisk chronologiczn w sowach: „Judithregina Polonie que contulit Chroppy obiit". (Mon.Pol.hist. II. 940). Kasztelania chropska czyli pitkowiska bya wasno-

ci

cz

kapituy krakowskiej i stanowia najwaniejsz jej uposaenia, susznie wic sdzi "Wojciechowski, nadanie tej kasztelanii czyo si cile z zaoeniem kapituy. Zapiska nekrologiczna, przytoczona powyej, odnosi si waciwie do Judyty, pierwszej ony Wadysawa Hermana. Wojciechowski dowiód jednak przekonywajco, tu z pamici pomieszano dwie ony Hermana tego imienia, a „Judith regina, que contulit Chroppy" oznacza niewtpliwie drug jego on, wdow po Salomonie królu wgierskim, córk cesarza Henryka III. Nadanie kasztelanii chropskiej z szczodrobliwoci drugiej ony Wadysawa uwaa zatem Wojciechowski, obok wiadectwa rocznika maopolskiego i kroniki wielkopolskiej za drug wska-

e

e

,

zówk,

e

zaoy

i

to

wanie Wadysaw Herman kapitu krakowsk

uposay.

jednak usun t pozorn sprzeczno z wynikiem powyszej krytyki róde. Przedewszystkiem nasuwa si pytanie, jakiem prawem moga Judyta rozporzdza caemi kasztelaniami? Jeeliby za jej wstawieniem si Wadysaw Herman kapi-

atwo

krakowskiej nada kasztelani chropska, nie wyraanoby „Judith regina que contulit Chroppy". Najatwiej zatem przypuci, Judyta otrzymaa po mierci Wadysawa Hermana kasztelani chropska tytuem wdowiej opratule

si zapewne

:

e

wy,

i

w

kilka

lat

potem

,

,

j

oddaa

na uposaenie kapituy

krakowskiej. Byo to moe w czasie pobytu Walona, legata papieskiego w Polsce, który, jak wia lomo, tak energicznie zabra si do reformy polskiego Kocioa. Nic nie przemawia przeciw temu przypuszczeniu, bo jakkolvTiek nie znamy roku mierci Judyty, moemy wnosi z rozmaitych wskazówek,

e

umara po Wadysawie Hermanie, urodzona bowiem okoo

r.

1050 (w kadym razie przed r. 1057, ob. Giesebrecht: Gesch. der Deutschen Kaiserzeit. HI. 66) jeszcze w ostatnich latach W"adysawa Hermana braa czynny udzia w ówczesnych zamieszkach, wzbudzonych przez Sieciecha. (Gallus II. 17). co bd, zapiska nekrologiczna, przytoczona powyej, nie moe w niczem nadwtli naszego twierdzenia o zaoeniu kapituy krakowskiej przez Bolesawa Krzywoustego, które oparlimy na ,

Bd

528

PBZYPISKI

powyszej krytyce róde.

Wszystko natomiast co wiemy o Bolesawie Krzywoustym, zgadza si z niem najzupeniej. Stronnik antypapy móg bowiem pod wpywem osobistycli uczu religijnych budowa kocioy, ale dziwnem by to byo, gdyby si tak zasadniczej reformy w myl gregoryaskich idei, jak byo ustanawianie kapitu. Jeli natomiast Bolesaw Krzywousty od samego pocztku swych rzdów zblia si do Rzymu i przyjmuje legata, który przybywa dla dokonania reformy polskiego Kocioa nasuwa si mimowoli przypuszczenie, w najcilejszym zwizku z temi usiowaniami reformy byo zaoenie kapitu. Zdaniem Wojciechowskiego równoczenie mniej wicej z zaoeniem kapituy krakowskiej zaczto prowadzi systemacznie stary rocznik kapitulny. Nie przeczymy temu bynajmniej, tylko zgodnie z naszem zapatrywaniem posuniemy pocztek

Wadysawie Hermanie

,

i

j

,

e

rocznika o kilkanacie lat naprzód. „Spisanie czyli skompilowanie rocznika kapitulnego (dawnego)", twierdzi Wojciechowski, „zaszo midzy r. 1091 a 1099", za pierwsz zapisk kapituln uwaa: 1099. Jeruzalem a christianis capta est. (Mon. Pol. hist. n. 796.) „Ze wzgldu jednak", mówi dalej, „e o zdobyciu Jerozolimy nie tak prdko moga by wiadom w Krakowie, przyjmuj cyfr roku 1100, jako czas pooenia tej zapiski a zarazem jako czas uoenia rocznika kapitulnego". Jeli jednak ju od r. 1100 prowadzono systematycznie rocznik kapitulny, jake wytumaczy zapisk: „1104. Grualo episcopus Beluacensis, sedis apostolice legatus, intrat Poloniam, Urhano II

wie

okrg

sedi apostolice presidente"" Wszake wówczas ju od lat piciu Urban II lecz Paschalis II zasiada na stolicy apostolskiej. .

nie

to bya zapiska wspóczesna w najcilejszem tego sowa znaczeniu, nie dopuszczonoby si z pewnoci tej pomyki, jeli jednak dopiero po zaoeniu kapituy wedug naszego mniemania, i to w lat kilka potem, n. p. midzy r. 1110 a 1120 zaoono rocznik kapitulny, nic dziwnego, annalista, spisujcy z pamici kilka dat od r. 1099 poczwszy, nie pamita dobrze roku mierci Urbana II. Jest to tylko drobne sprostowanie trafnych i gbokich spostrzee Wojciechowskiego o pocztku rocznika kapitulnego. kocu jednej tu jeszcze dotkn musimy kwestyi, któr równie poruszy Wojciechowski w pracy powyej przywiedzionej. Zdaniem jego (1. c. str. 225 uw. 3) przed ustanowieniem kapituy krakowskiej, „duchowiestwo katedralne byo

Gdyby

e

W

w

poowie wieckiem, a w poowie zakonnem t. j. benedyktyskiem". Popiera Wojciechowski to twierdzenie bardzo pikn i interpretacy jednego ustpu z katalogu (t. z. III) biskup Aaron biskupów krakowskich z którego wynika

gbok

,

,

e

DO ROZDZIAU TRZECIEGO. rozdzieli

te

529

dwa ywioy duchowiestwa katedralnego

e

,

t.

j.

„rozmonachos i preshyteros. Sdzi jednak "Wojciechowski, dzia tych elementów, dokonany wedug katalogu przez Aarona, nastpi rzeczywicie dopiero przy kocu XI wieku" t. j. przy ustanowieniu kapituy krakowskiej. Na to nie przytacza jednak adnych dowodów; udzc si jedynie twierdzeniami swojemi o wspóczesnem zaoeniu kapituy krakowskiej i klasztoru ty-

e

nieckiego przez Wadysawa Hermana, wnosi std tylko, utworzenie kapituy i klasztoru byo wanie wynikiem rozdziau tych dwóch elementów, wskutek którego kapitua z natury rzeczy pozostaa w Krakowie a Benedyktynów osadzono ,

na Tycu.

Otó

owi mnisi monachi

w

wspomnieni

^

katalogu

bisku-

pów krakowskich byli to z pewnoci — nie Benedyktyni. Z czegó si wywizaa — zapytamy — organizacya kapitu ? Oto z t. z. reguy kanonicznej (vita canonica)^ uoonej przez Chrodeganga biskupa meteskiego (okoo r. 760) a zaprowadzonej ogólnie przy katedrach biskupich w cigu IX wieku. Bya to regua zakonna, uoona wprawdzie na wzór benedyktyskiej, ale ju w samym zawizku odrbna, a wskutek dalszych przeobrae zupenie odmienna. Jako przy zaoeniu pierwszych ,

katedr biskupich w Polsce osiado niezawodnie przy nich i przy innych, ich zwierzchnictwu poddanych kocioach, duchowiestwo, regu kanoniczn, t. j. mnisz, zwizane powstay t. z. kapituy i kollegiaty wedug pierwotnego znaczenia tych wyrazów. ,

t

,

Kiedy rozprzga si pierwotna mnisza surowo reguy kanonicznej niektóre zgromadzenia kanoników przeobraziy si w kapituy i kollegiaty wedug póniejszego tych wyrazów znaczenia; inne, podobnie jak na Zachodzie, zachowawszy dawn ciso reguy lub napowrót zaostrzywszy, pi-zybray posta klasztorów t. z. kanoników regularnych jak n. p. w Trzemesznie pod Gnieznem, lub w Czerwisku, o kilka mil od Pocka. Rozdzia dwóch elementów , o którym katalog biskupów krakowskich wspomina, by wanie tego rodzaju objawem. Mnisi monachi, którzy chcieli zachowa nadal vitam communem ca,

j

,

nonicam, ustpili

z

katedry krakowskiej

i

moe

przenieli

si do

jakiego klasztoru kanoników regularnych, presbyteri za pozostali i z ich grona utworzya si póniej kapitua, po reformie dokonanej podobnie, jak w praskim kociele. (Ob str. 190 i przyp. 68.) dokumencie Odonicza z roku 1234 który by niejako 70) magna carta lihertatum dla gnienieskiego kocioa, czytamy: juri quod hactenus in collationibus prebendarum Gneznensis ecclesie credebam michi competere prorsus renuntio, eas eidem archiepiscopo et ejus succesoribus liber,

W

,

,

cui Yoluerint, conferendas

,

salvo

eo,

si

forte per gratiam

530

PBZTPISKI

pap aliuid potero liabere. Kodex wielkopolski 174. Podobnie Kazimierz czycki w r. 1250 co do

domini Nr.

probostwa w kociele katedralnym wocawskim Cod. dipl. Pol. n. 45. Jak póno niektóre prelatury w kapituach polskich powstaway, wiadczy erekcya kantoryi w Wo-

cawku w r. 1235. Tame Nr. 439. 71) Ob. dokument Jana arcybiskupa z r. 1154,Helcel: o klasztorze jdrzejowskim 133, Jana arcybiskupa i Getka biskupa krakowskiego b. d. Cod. dipl. Pol. III. 6. 72) Cosm. Prag. II. 51. 73) Ebbo I. 1. 3, Mon. Pol. hist. II. 32. 34. 74) Tame H. 1. 1. c. 75) Por. list Innocentego III do arcybiskupa gnienieskiego z r. 1211, Kod. wielkopol. Nr. 74. 76) M. Wmc. kr. IV. 9. Mon. Pol. hist. II. 399. 77) Cosm. Prag. U. 21. XIII wieku, w walce o exempcye niema o to ju sporu. 78) 79) Kod. maopol. Nr. 28. 80) Gallus 434, 443, 448. Przy pierwszym podziale za ycia

W

Wadysawa Hermana

(str. 443), interrogatus autem pater, eorum excellentius emineret in legationibus? mittendis et suscipiendis, in exercitu convocando et conducendo et in tanti regni dispensatione multimoda, sic respondisse fertur. Meum uidera est regnum inter eos diyidere ac de

quis

presentibus judicare sed alterum alteri prerogare vel probitafem et sapientiam eis dare, non est mee facultatis, sed divine potestatis. Hoc autem unum cordis mei desi;

derium vobis possum aperire, quod discretiori ac probiori defensione et hostium impugnatione volo vos

in terre

omnes post mortem meam

unai.imiter obedire.

81) Gallus 453. 82) Gallus 480. Cosmas Prag. III. 34. 83) Por. Bielowski i Wagilewicz Genealogia ksit i królów polskich od r. 880—1195. Biblioteka Ossoliskich IX. 42, oraz Kantecki: Das Testament des Bolesaw Schiefmund. Breslau 1880 str. 19. 84) Por. Cosmas Prag. II. 14, 15, 18, Ul. 37, 39, 40. 85) Ob. Bielowski Wagilewicz 1. c. 47 51. Wiek Bolesawa i Mieszka w czasie mierci Krzywoustego naley do kwestyj spornych. Szeroko roz|)rawia o nim Maecki w rozprawie p. n. Testament Bolesawa Krzywoustego, Przewodnik naukowy i literacki 1876 str. 20 nrst., i do jego wniosków si przychylamy. Najgówniejszym argumentem przeciw tym wnioskom byaby data urodzenia Bolesawa w r. 1127, zachowana w roczniku kapitulnym i maopol:

i

—

531

DO EOZDZIAU TRZECIEGOskim, tu bowiem nie z czynienia, ale z

pragmatyzmem Dugosza mamy do

rocznikarsk. Wedug niej 11, Mieszko co najwicej roku 1141 (na jeszcze modszym. pocztku roku), kiedy mnisi zwifaltescy ogldali w Polsce dwóch pierwszych z onami, Bolesaw byby mia co najwicej 14 lat, Mieszko 13. Wczesne maestwa, po których zalubione dzieci wspólnie si wychoway byy wprapospolite w rodzinach ksicych, wdzie wówczas eby jednak odczyta ów ustp w kronice zwifalteskiej

powan dat

miaby Bolesaw w 10, Henryk byby

r.

1138

lat

W

,

do

do

,

si przekona, i „Postmodum ....

tu

o

takich

lubach

preclarissimos

ma mowy.

nie

duces Bole-

suos

filios

slum ac Misiconem cum uxoribus eorum, filiabus scilicet regum Ungarie ac Ruszie de regionibus suis fecit ad generale collouium convenire". Mon. Pol. hist. II. 4. Tak si o dzieciach nie mówi. Trzeba jednak zway, e caa owa fatalna data rocznika kapitulnego maopolskiego jest pomylona. Zapiska rocznikarsk brzmi w caoci: „1127. Hinricus Imperator obiit, Lotharius succedit. Boleslaus IV ,

i

natus est".

Dwa

pierwsze zdarzenia

s

zatem

z

r.

1125 a

e

to nie 1127, w czem mamy niewtpliw wskazówk, jest zapiska wspóczesna, gdy niepodobna przypuci, eby wiadomo o tych wanych zdarzeniach w cesarstwie w dwa lata do Polski dotara, z lat za dwóch poprzednich zawiera rocznik kapitulny nastpujce zapiski: 1125. Cracou combustum est. 1126. Heymo episcopus Wratislayiensis obiit, Robertus successit^. Caa zapiska z r. 1127 powstaa zatem bez wtpienia z kompilacyi dwóch lunych notatek gdyby jednak co do urodzenia Bolesawa utrzysi miaa data r. 1125, nie wieleby si na tem zy-

nie

a

;

ma

Do

skao, wiek ksit cofnby si tylko o dwa lata. jednak przypuci i tym razem jak to tylekro si zdarzao, wzito cyfr II za V, aby wiek Bolesawa i Mie,

szka

W

pogodzi

z

e

wiadomociami

,

kroniki

zwifalteskiej.

1141 koczyby zatem Bolesaw rok 19., Mieszko moe 18, nic wic dziwnego, jeli ju byli onaci, bo si w r. 1102, mia dopiero i Bolesaw Krzywousty, enic lat 16. Rónicy bowiem 4 lat midzy wiekiem Bolesawa a Mieszka nie ma powodu opiera na Dugoszu, skoro w ogóle jego dat nie uwzgldniamy. Jeli za Bolesaw urodzi si w r. 1122, Mieszko moe w r. 1123 lub 1124, to w czasie przyjazdu w. Ottona do Polski (Ebbo str. 39), byli wanie niemowltami. 86) Por. Maecki: Testament Krzywoustego 1. c. 10. r.

PEZTPISKI

532

87) Ann. Pegayienses, Mon. Germ. hisfc., SS. XVI. 257, Ann. Magdeburgenses, tame 185. Por. Giesebrecht: Geschichte der Deutschen Kaiserzeit IV. 104 106. 88) Giesebrecht, 1. c. 442. 89) Por. ustpy Kosmasa przywiedzione w przyp. 84. sprawdzone stosunkami nastpnych 90) Oznaczenie dzielnic dziesitków lat, podaj kronika polska, Mon. Pol. hist. HE 630 i kronika wielkopolska II. 518. Wiadomo pragmatyczna kroniki polskiej o Pomorzu nie zasuguje zgoa na

—

,

:

uwag; por. Maecki 1. c. 17. Salome otrzymaa zapewne jakie wdowie zaopatrzenie, niem bya czyca opieram to na kronice zwifalteskiej 1. c. 4. Szerzej uzasadniamy zapatrywanie nasze o tym przedmiocie w osobnej rozprawie p. n. Testament Bolesawa Krzywoustego, drukujcej si równoczenie z niniejsz prac w tomie XIII Rozpraw i Sprawozda z posiedze Wydziau filozoficzn. histor. Akademii Umiejt. w Krakowie str. 259 nast. 91) M. Wincenty HI. 28., Mon. Pol. H. 364.— Ann. Magdeburgenses, Mon. Germ. hist. SS. XVI. 186: a. 1138, eodem anuo obiit Bolezlaus dux Polonorum, relinquens quinque filios superstites, uibus et diyidit hereditatem sam coram episcopis et principibus illius terre. E uibus Bolizlavus,

e

quia senior erat et gener Conradi regis,

ducatum

illius

terre obtinuit. Rocznikarz magdeburski pomiesza tu obce sobie imiona Wadysaw i Bolesaw, gener zapisa zamiast levir ^co do istoty rzeczy trudno jednak trafniej w kilku sowach wyrazi znaczenie testamentu Krzywoustego, jak w tem wspóiczesnem wiadectwie. Zupenie tak samo pisze rocznikarz poeldeski: Dux Poloniensis Bolizlaus tribus filii s suis divisa hereditate majori ducatum moriens commendavit. Ann. Palidenses, tame str. 82. Ropell nie zastanawia si bliej nad istot tego rozporzdzenia, wystawiajc je jako podzia monarchii na odrbne pastwa z zachowaniem naczelnego zwierzchnictwa ksiciu krakowskiemu (Gesch. Poleas I. 295). ostatnich czasach dwaj pisarze zajmowali si bliej tym przedmiotem w osobnych rozprawach Hoffman Przyczyny podziau monarchii polskiej po Bolesawie Krzywoustym w wieku XII. Kraków, 1872, i Maecki: Testament Krzywoustego l.c. (1876). Obydwaj zaznaczaj stanowczo zamiar zachowania monarchii w caoci, pogldy Maeckiego zwaszcza odznaczaj si

W

,

trzewoci

:

i

trafnoci.

aden

z nich

jednak nie uwzgl-

dni naleycie czynnika ekonomicznego, który w tym podziale najwaniejsz odgrywa rol, aden te nie korzysta z analogii czeskich stosunków które najwicej przy,

DO EOZDZIAU TEZECIEGO.

533

czyni si mog do wyjanienia tej sprawy. Por. wreszcie przywiedzion powyej rozpraw nasz p.n. Testament Bolesawa Krzywoustego. Do obszerniejszego, jak sdzimy, wyczerpujcego opracowania tego przedmiotu daa nam powód przytoczona powyej rozprawa Dr. Maksymiliana Kanteckiego p. n. Das Testament des Bolesaw Schiefmund. Gównie naleao odeprze twierdzenie tego autora, jakoby Bolesaw Krzywousty obali star zasad senioratu a wprowadzi

zasad pierworództwa.

Do

rozdziau czw^artego.

1) 1143. kod. wielkop. Nr. 9. 2) Obfite wiadomoci o hrabiach Bergu zawieraj pomniki Ortliebi Zwifaltensis Chronicon klasztoru zwifalteskiego i Bertholdi Liber de constructione monasterii Zwivildensis, w XII tomie Monumeuta Germaniae historica. Ustpy, odnoszce si do Polski, wyda Bielowski w Monumenta PoPor. Stalin Wirttembergische 7. loniae historica II. 2 Gesehichte, II, 352 nast. i Hoffman, Przyczyny podziau monarchii polskiej po Bolesawie Krzywoustym str. 45 nast. t. z. Notae Zwifaltenses, Monumenta Grermaniae histo3) rica, XXIV. 830, w zapisce, w której si znajduj daty 1156, 1178 i 1180 czytamy w spisie zakonnic klasztoru zwifalteskiego: Adelheit comitissa, Hiltrud Glertrut ducissa, Richenza, Hadewic etc. 4) Ortliebi Zwifalt. Chro., Mon. Pol. hist. II. 4. Set quia suspectum habebant fratrem suum ex alia matre ortum natuue majorem ducem Ladizlaum, ne forte preoccuparet cuidam filio regis Ruzzie decreveeos in amicitia gentis runt eam causa federis vix triennem in consortium dare. 5) CoiioBBeB-L: HcTopia Poccia, II. 86. nast. (wyd. 4), por. Dodatek lY: O wygnaniu ksicia Wadysawa str. 461, :

—

:

W

,

,

UW.

1.

6) Ob. Meiller: Eegesten zur osterreichischen Gesehichte, tabl. genealog. ^ 7) Giesebreeht, Gesehichte der deutschen Kaiserzeit IV. 181. 8) Palacky: Gesehichte Bohmens I. 417 nast. 9) Ann. Magdeburgenses, Mon. Germ. hist. XVI. 187.

10) Krytyczne usasadnienie caego opisu wojny domowej z wszydo wygnania Wadysawa zawiera stkiemi jej epizodami Dodatek IV. str. 448 469.

a

—

PfiZYPISKI

DO ROZDZIAU CZWAETEGO.

535

11) Por. Galla kron. Prooemium. 12) Latopis kijowski, HojiHoe co6paHie pyccK. jrfeTon. n. 20. 13) Tame 21. 14) Wodzimierz Dawidowicz, który w tej wyprawie bral udzia,

oeni si by w roku poprzednim (1144) z córk Wsiewoodka grodzieskiego, ob. CoJlOBLeBTb HcT. Poccm II. :

genealog. Nr. 15) Kijowski latopis 1.

3.

tabl.

pisu jest

widoczn

str.

c.

21.

pomyk

„Bolesaw"

zamiast

w

texcie

lato-

„Woodysaw".

16) Cosm. Prag. II. 15. 11 lat póniej otrzyma Wadysaw Czeski rzeczywicie 17) królewski tytu od Fryderyka Barbarossy. Ob. Prutz, Kaiser Friedrich I (Danzig 1871) I. 123. trzecia XXXII. 18) Sowacki: Król Duch, 19) Kodex wielkop. Nr. 8. 20) 24. Wrzenia 1143.

W

Pie

21) Por. wyej str. 188. 22) Celestyn U od 26. Wrzenia 1143 do 8. Marca 1144, Lucyusz II do 15. Lutego 1145, tego samego dnia wybrany zosta Eugeniusz HI. 23) Ob. dok. kard. Hubalda z 2. Marca 1146, Kod.wielk. Nr. 12. 24) Kronika M. Winc, Mon. Pol. hist. n. 370. 25) Annales Magdeburgenses, Mon. Germaniae hist. XVI. 188. 26) Ob. Giesebrecht: Geschichte der deutschen Kaiserzeit IV 217—220, 228, 468 470. 27) Ob. Stumpf, Die Reichskanzler H. 304. 28) Por. Giesebrecht, 1. c. 201—203, 222—228. 29) Chro. Montis Sereni, Hoffmann Scriptores rerum Lusiti-

—

:

carum IV. 30)

róda

48.

wyprawie

o

Konrada:

Monumenta Germaniae gensis

Annales,

tame XVI.

historica

tame XVII.

Annales Magdeburgenses, XVI. 188, Vincentii Pra664, Annales Palidenses,

Dodatek IV.

82. Por.

str.

453.

—

31) Bohringer Die Kirche Christi und ihre Zeugen, EL. 523 Histoire de 1' egiise, XXVI. 416— 543, Darras-Bareille 428, Giesebrecht: Geschichte der deutschen Kaiserzeit, rV :

:

246—270. 32) Joh. Cynnamus H. 18. 33) Annales Magdeburgenses, Monumenta Germaniae historica XVI. 189. Por. L. Giesebrecht Wendische Geschichten m. 24 34, W. Giesebrecht: Geschichte der deutschen Kaiserzeit, IV. 297 302, IlaBiiHCKm noja6cKie CjiaBHHe 157 nast. 34) Ann. Magdeburgenses 1. c. 35) Kijowski latopis 1. c. 22. :

—

—

:

536

PBZTPISKI

36) Magnus, ostatni Herzog Saski z dynastyi BiUungów (f 1095), l)Ozo8tawi dwie córki: 1) Eilik (f 1142), Ottona Bogatego (f 1123), matk Albrechta Niedwiedzia; 2) Wulfhild (f 1126) Henryka Czarnego, Herzoga Bawarskiego (t 1126), którego córka Judyta wysza za za Fryderyka Szwabskiego, brata Konrada IH, ojca Barbarossy, Ob. Heinemann: Albrecht der Biir (Darmstadt, 1864)

on

on

m

genealog.

tabl.

37) Ob. Heinemann, 1. c. 138 nast. 38) Annales Magdeburgenses, Monumenta Germaniae historica

XVI. 190. 39) Griesebrecht: Gesch. der deutschen Kaiserzeit. IV. 326. nast. 40) List Eugeniusza IH do Konrada HI z 31. Grudnia 1146, ob. Dodatek V, Regesta Nr. 7. 41) List Henryka do Eugeniusza HI i odpowied Eugeniusza z 1. Kwietnia 1148, Regesta Nr. 9, 10. 42) List Eugeniusza IH do Henryka biskupa oomunieckiego z 13. Wrzenia 1148, Regesta Nr. 12. 43) Palacky: Geschichte Bohmens, H. 424 nast. 44) Regesta Nr. 14, 18, 19. 45) Giesebrecht: Geschichte der deutschen Kaiserzeit IV. 329. 46j Regesta Nr, 15, 20. 47) Giesebrecht: Gesch. d. deutschen Kaiserzeit IV. 329 360. 90. 48) Prutz: Kaiser Friedrich I, L 83 49) Vincentii Pragensis Annales, Mon. Germ.- hist. XVn. 664. 50) Heinemann: Albrecht der Bar, 191 nast. 51) Por. Prutz: Kaiser Friedrich I, L 25 123, Palacky: Ge-

—

—

—

Bohmens

schichte

52)

róda

o

I 437.

wyprawie

Fryderyka

:

List

Fryderyka do opata

Wrzenia 1157 ob. Regesta Nr. 27, Vincentii Pragensis Annales, Monumenta Germaniae historica, XVn. Wibalda

z

667, Annales, Magdeburgenses, lidenses,

160.

i

Prutz

1.

pod

tame XVI.

tame XVI.

191, Ann. Pa-

90^ Annales Marbacenses, Frising. Contin. Ragew. IH.

Ottonis c. I. 104.

O zakadnikach:

tame XVn. 1

—

Vincent. Prag.

Por.

5.

1.

c.

667

1148. 53) Ob. Grotefend: Zur Genealogie und Geschichte der Breslauer Piasten 9, 54) Rocznik lubiski, Traski, krakowski i maopolski pod rokiem 1163, Monumenta Poloniae historica U. 775, 834 i ni. 159. Por. Smolka: Henryk Brodaty uw. 19 rozdz. I, tego: Dodatek do Henryka Brodatego w Bibl. warszawsk. z r. 1873. II. 585 i Griinhagen: Bolesaw der Lange, Herzog von Schlesien, Zeitschrift des Vereins fiir Geschichte und Alterthum Schlesiens XI. cz. H. 299. nast. r.

DO EOZDZIAU CZWARTEGO.

537

55) Por. IlaBiHCKiii: IIojiaócKie CiaBaiie 158 nast. 56) Ann. Magdeb., Monumenta Germaniae historica XVI. 190. 57) Latopis kijowski 1. c. 45. 58) 1153. Cod. dipl. Poloniae III. Nr. 4, Quia ecclesiam ia honorem divi et beati Joannis Baptiste in aliquo prenominatorum locorum iam dudum me cansfcructurum devoveram,

quod tamen vanitatibus iuius seculi detentus, dum facere peccator non feci... 59) Rocznik Traski i rocznik krakowski, Monumenta Poloniae potiii,

II. 833. pruskich wojnach Kdzierzawego a mianowicie o wyprawie z r. 1167, jedynem ródem jest kronika mistrza Wincentego, Monumenta Poloniae historica II. 573 575. Dat wyprawy z roku 1167 podaj roczniki: kapitulny, Traski i krakowski, tame str. 798 i 834. Por. uwagi Piekosiskiego w kod. katedr, krak. str. 2. 61) wiadczy o tem zapiska (prawdopodobnie pióra mistrza A\incentego) drukowana w kodexie kapitulnym krakowskim s;r. 1. Anno MCLXVI regnante in Polonia serenissimo duce Bolezlao Mysicone Casimiro: quartus eorum frater dux Henrieus sine herede defunctus est. Elegantior pars et sedes dominii ejus yidelicet Sandomir, Bolezlao majori

historica

60)

O

,

—

,

,

,

fratri

62)

cessit.

Kronika Mistrza Wincentego n. 394.

,

Monumenta Poloniae

histo-

rica

63) 64) 65) 66)

Palacky: Geschichte

Bohmens

I.

438.

Kronika M. Wincentego 1. c. 370. Helmold: Chronica Slavorum I. 1. Bielowski i Wagilewicz Genealogia Piastów, Biblioteka Ossoliskich IX. 54. 67) Rocznik kapitulny pod r. 1172, 1. c. 798. 68) Dokument Kazimierza Sprawiedliwego z r. 1173, Regesta Nr. 33: ego igitur Kazimirus, qui Dei gratia successi heros et possessor bonorum fratris mei, pie memorie ducis :

Henrici.

Smolka, llieszko Stary

i

jego wiek.

35

Do rozdziau

pitego.

Wincenty IV. 2. Przekad wedug poprawionego tómaczenia przy wyd. Przezdzieckiego (z r. 1862) str. 177. 2) Imi pierwszej ony zacliowao si w Liber confraternita1)

Mistrz

tis

klasztoru lubiskiego,

Zeissberg:

uellen Polens 10, Dugosz nazywa gilewicz. Genealogia Piastów, Bibl. Genealogische Tabellen

3) Yoigtel:

Kleinere Geschichts-

j

Grertrud.

;

por.

Wa-

Ossoliskich IX. 54. zur Erlauterung der eu-

ropaisclien Staatengeschichte, tabl. 45.

4) Palacky: Geschichte Bohmens I 462 nast. O powinowactwach Mieszka obszernie rozprawia M. Wincenty w ustpie przywiedzionym w 1. przyp. 5) Ob. Regesta Nr. 34, 37. Na pieczci Mieszka znajdowa

w otoku napis: „Mesico Dux Maxiraus'', ob. ebrawski: pieczciach dawnej Polski i Litwy Nr. 2 i Piekosiski: Recenzya kodexu wielkopolskiego w Przegldzie krytycznym z r. 1877, Nr. 12. Ob. niej str. 295. Ob. wyej str. 158. Por. Waitz: Deutsche Yerfassungsgeschichte Viii 341. nast. Cosm. Prag. L 33. Ob. Waitz, 1. c. 344. Stronczyski Pienidze Piastów 225. Stobbe Die Juden in Deutschland wahrend des Mittelalters, 104 nast., 232 nast. Gratz: Gesch. d. Juden VL 269 nast., Stobbe, 1. c. 8. nast. Kron. M. Winc. 1. c. 381. Stronczyski: Pienidze Piastów 296 nast. Kron. M. Winc. 1. c. 381. Stronczyski: Pienidze Piastów 229. si

O

6) 7) 8)

9) 10) 11) 12)

13) 14) 15) 16) 17) 18) Por.

:

:

wyej

str.

88.

PBZYPISKI DO

ROZDZIAU PITEGO.

589

19) Kronika M. Wincentego 1. c. 381: eo numismate plurima militum depensca stipendia, 20) Kronika M. Wincentego 1. c. 380. 21) Kodex wielkop. Nr. 22. 22) Kronika M. Wincentego 1. c. 380. 268. 23) Waitz: Deutsche Yerfassungsgeschichte YHI. 257 Por. o „inforrestacyach" we Francyi, Laraprecht: Beitrage zur Geschiclite des franzosischen Wirthschaftswesens im XI Jahrh. (Leipzig 1878) str. 8. 24) Stubbs Select charters and other illustrations nf english

—

:

constitutional liistory (Oxford

25) 26) 27) 28) 29) 30) 31) 32)

1874) str. 156. Rocznik kapitulny krak. pod r. 1166, 1. c. 798. Dodatek V, Regesta Nr. 58. Kronika M. Winc. 1. c. 382—384. Reuter: Cleschichte Alexanders III und der Kirche seiner Zeit, II. 561 (2 wyd.). Roczn, kapit. krak. 1. c. 798. Kron. M. Winc. 1. c. 384. Dodatek V, Regesta Nr. 37. Kron. M. Wincent. 1. c. 394, Rocznik kap. pod r. 1176

1. c. 799. 395. Rocznik kapitulny 33) Kron. M. Wincentego, 1. c. 385 i r. krótki, roczn. Traski i roczn. krak. pod r. 1177,1. c. 799, 834. 34) Kron. M. Winc. 1. c. 395—397. 35) Por. Quandt Ostporamern, seine Fiirsten, fiirstliclie Landestheilungen u. Districte w Baltische Studien t. XVI, cz. I. str. 98, cz. n. str. 51. 36) Kron. M. Winc. 397. 37) Tame; ob. równie Kron. pol.. Mon, Pol. h. III. 636, 645 i por. Smolka: Henryk Brodaty str. 13 i tego: Dodatek do Henryka Brodatego w Bibl. warsz. z r. 1873. H. 585. 38) Grotenfend: Zur Genealogie und Geschicite der Breslauer

—

:

:

Piasten,

39)

W

43) 44)

11

1218

— 21. by

Lubusz

ju

w

posiadaniu Henryka Brodatego

dawnych, por. Smolka: Henryk Brodaty 34. Regesta Nr. 55. 471. Bohringer: Die Kirche Christi und ihre Zeugenll. 442 Regesta Nr. 22, 24, 34, 38. Por. Maecki: Klasztory i zakony w Polsce w obrbie wieków rednich, w Przewodniku literackim i naukowym z r. 1875 str. 585 nast. Ob. Maecki 1. c. 596 nast. Ob. Regesta Nr. 52, 54, oraz dokument Konrada z r. 1243, potwierdzajcy przywileje klasztoru miechowskiego przez i

40) 41) 42)

r.

to,

zdaje si,

od

lat

—

PBZYPISKI

540

Bolesawa Kdzierzawego i Mieszka nadane^ Nakielski: Miecliovia 166, równie kodex mogilski Nr. 13, Codex diplomaticus Poloniae III. Nr. 27 i I. Nr. 15.. 45) Por. wyej str. 193. 46)

Kronika M. Wincentego

—

398

400

i

Regesta Nr. 40.

Miejsce zjazdu podaje tylko Dugosz Historia Pol. II. 106, czasu niepodobna dokadnie oznaczy, najdalszy termin :

jest

gdy

1180,

r.

towana jest 47) Regesta Nr.

z

bulla potwierdzajca

Alexandra

III da-

Marca 1181.

28. 17.

48) CojiOBLeBt IIcT. Pocciii II. rozdz. IV, V i VI. 49) Mcisaw mia czterech synów witosawa, Romana, Wsiewooda, czwartego imi byo podobno Wodzimierz. witosaw i Wodzimierz pomarli jednak okoo roku 1173, ob. Górski Stosunki Kazimierza Sprawiedliwego z Rusi 15. 50) Jeszcze za ycia Mcislawa zaprosili byli Nowogrodzianie Romana na ksicia niebawem jednak musia stamtd uchodzi i zasta tymczasem podzielony midzy :

:

,

,

Woy

e

za obj Wodzimierz wskutek mu Kazimierz uyczy o tern wiadczy

trzech braci.

którego centy IV. 23.

,

poparcia^

M. Win-

51) Fragment kroniki poockiej, wedug Tatyszczewa przedrukowany w Monumenta Poloniae historica II. 398. Górski: Stosunki Kazimierza Sprawiedliwego pomija zupenie ten epizod.

—

1. c. 407 412, Rocznik kapirocznik krótki pod r. 1182, 1. c. 799, rocznik Traski pod r. 1181, 1. c. 834; por. Górski 1. c. 22.

52) Kronika M. Wincentego tulny

53)

i

Wedug Dugosza bya

to

Wsiewooda beskiego,

córka

czemu jednak trudno uwierzy. Wsiewood bowiem by jak wiadomo rodzonym siostrzecem Kazimierza, i

—

modszym od rówienikiem. Wszdzie prawie,

jeli nie znacznie z

—

to

niego, to co najmniej jego gdzie Wsiewood styka si

Kazimierzem, wystpuje przeciw niemu w nieprzyjaznym 1. c. str. 27 uw. 3.

charakterze. Por. Górski

54)

55) 56) 57) 58) 59)

Od r. 1144 poczy Wodymirko ca Ru Czerwon pod swojem panowaniem, przedtem rzdzi w Haliczu. Obacz Bestuew-Rjumin: Geschichte Russlands I. 136. Górski

1.

c.

24.

Kronika M. Wincentego,

1.

Fessler-Klein, Geschichte

Ungarns

Latopis kijowski

1.

c.

c.

412. I.

str.

270.

138.

Kronika M. Wincentego 1. c. 414, Latop. kijów. Por. Górski 1. c. 27. 60) Kronika M. Wincentego, tame.

1.

c.

139.

DO EOZDZIAU PITEGO.

541

61) Por. L. Giesebreclit: Wendische Greschichten in. 130 nast., 141 n., 152 n., 171 n., 263, 269. 62) Kronika M. Wincentego 1. c. 421 424. 63) Palacky: Gesch. Bohmens I. 473. 64) Ann. Colon mas., Mon. Germ., hist. XVn 790. 65) Prutz Kaiser Friedricli I. m, 79. 66) Kronika M. Wincentego 1. c. 402—404. 67) Tame 404, Rocznik wielkop. pod r. 1182, Monum. Pol. hist. ni. 43. 68) Annales Aquenses, Mon. German, hist. XXIV. 38, Chro. S. Petri Erphesphord., Mencken Script. rerum Germanicarum m. 150, Chro. Mont. Sereni, Hoffmann: Script. rerum Lusit. IV. 38. Kron. M. Wino. 1. c. 405. 69) Kron. M. Winc. 1. c. 405. 70) Tame 406. mier Leszka w r. 1186 zapisuje Rocznik kapitu., I. c. 799. Mieszko modszy by ksiciem kalisiim, wida to z rocznika wiekopo., Mon. Polon. hist.

—

:

:

e

III.

7

i

43.

71) Kron. M. Win^,. . c. 390. 72) Tame 414 420, Kronika polska, Mon. Polon. hist. 638, kod. katedr, pod r. 1191 1. c. 800. 7 3) Rocznik kapit. krak. pod r. 1182, 1. c. 799. 74) Kron. M. Winc. . c. 424, rocznik katedr. 1. c. 800.

—

III.

Do 1)

rozdziau, szóstego.

Kod. maop. Nr.

9,

kod. katedr, krak. Nr. 13

S

i

14

i

kod.

wprawdzie przykady z lat 1212, 1224 1235, w kadym razie jednak nie datuje si to urzdzenie dworów magnackich od r. 1212, ale cofn je mona bezwtpieuia przynajmniej o lat 20 wstecz, i dlatego tylko z lat poprzednich nie moemy przytoczy takich przykadów, ostatni dziesitek lat Xn w. i pierwszy XTTT w. tak skpe w dokumenta. Wyraz milea najwaciwiej tutaj tómaczy sowem „rycerz", bo o stosunku lennym (miles w znaczeniu lennika, wassala) nie wielkop. Nr. 176.

to

i

e

s

moe by 2) Bielowski n. 241.

mowy.

w

przedmowie do wydania M. Winc. Mon.

hist.

M. Winc. IV. 16. o wojewodzie Mikoaju: addunt fastum arrogantie a nemine ferri debere^ qui senatus non inspectareverentia, qui celsiorum non tam superata quam suppressa celsitudine ac dejecta, suam celotenus efferre

3) Kron. illius

contumaciam minime erubescat. 4) Palacky: Gesch. Bohmens I. 366. 5) Kron. M. Winc. lY. 12. 6) Tame IV. 6. 7) Ob. niej str. 395. 8) Kron. M. Winc. 1. c. 428, 432. 434. O bitwie mozgawskiej znajdujemy zapi9) Tame 432 maoski rocznikarskie w r. kapitulnym, krótkim, Traski polskim i krakowskim 1. c. pod r. 1195. Tylko w rozmai-

—

,

r.

Wszystkie zapiski pochodz które z

s

pobaamucone. maopolskiego daty z jednego róda mimo rónic, powodu podobiestwa brzmienia „Mesco" i „Lesco"

tych redakcyach

543

PRZYPISKI DO EOZDZIALU SZÓSTEGO. pewstaly, wskutek czego

wedug

jednych

zwycia

Mieszko,

Avedug innych Leszek. Innego zupenie pochodzenia jest zapiska tak zwanych Spominek gnienieskich, równie pod r. 1195, Mon. Pol. hist. III. 43; r. wielkop. tame str. 7. mier Bolesawa Mieszkowica z myln zapisuje tylko

dat 1196. 10) Kron. M. Winc. 1. c. 435, 436. 11) Tame 437—441. 12) Kron. M. Winc. 441, 442. Dat trudno cile oznaczy. R. krótki ma wprawdzie pod r. 1196 zapisk: „dux Mesco in Cracovia succedit", jestto jednak ta sama zapiska, która w r. kapitulnym poczona jest z wiadomoci o bitwie mozgawskiej pod r. 1195: (tunc dux Mesco Cracoviam obtinet). Do r. 1196 niepodobna jednak si przychyli, gdy wedug M. Winc. nastpi ten fakt dopiero po osadzeniu Romana w

Haliczu, a

Wodzimierz Jarosawicz umar

w

r.

sów

mistrza Wincentego na kocu rozdz. 28. ks. rV (str. 436), kiedy Leszek po raz pierwszy obejmuje tron krakowski, „siluitue aliuamdiu terra et pacis aliquantisper facta est tranuillitas", mona wreszcie wnosi, midzy bitw mozgawsk a wstpieniem Mieszka na tron kilka lat upyno. Najstosowniej przypuci, to si stao w r. 1198 lub 1199. 13) Do tego wszystkiego równie jedynem ródem jest kron. M. Wincentego 442 444. Oba te przewroty zaszy, jak ze wszystkiego wida, w bardzo krótkim po sobie czasie, moe w cigu jednego roku. 14) Wida to z narra^yi dokumentu .Kazimierza ks. kujawskiego ^ z r. 1238, ob. Regesta Nr. 60.

1198.

Ze

e

e

—

15)

Kron. M. Winc.

444: Sic Mesco Senex Cracovia potipace factus est locus ejus et in Sion utinam habitatio ejus. Kron. wielkopol.. Mon. Pol. h. lE. 550. Obiit autem (M. S.) in Kalis anno domini 1202 et sepultus in ecclesia s. Pauli, per ipsum fundata, in sepulchro filii sui Mesconis. Ten sam rok podaj t. z. Spominki gnienieskie, tame HI. 43. Dat dnia 15. Marca zachowa jedynie fragment nekrologu ldzkiego, Zeissberg: Kleinere Geschichtsuellen Polens 25. O grobie Mieszka Starego por. Bielskiego Kronik (wyd. z r. 1830. II. 69): „W tym (starym Kaliszu) zasza Mieczysawa Starego prdka mier gdy ju mia wieku lat 73, umar lata paskiego 1202. Pogrzebion w Kaliszu, w kociele w. Pawa, który on da zmurowa i pó tumu tam zaoy i opatrzy dochody; ale potem koció i miasto na inne miejce przeniesiono, tak i dzi na dworze grób jego stoi."

tur

;

brevi

tamen

1.

c.

in

,

PRZYPISKl DO

544

BOZDZIAU SZÓSTEGO

—

16)* Kron. M. Winc. 1. c. 444 4*7. 17) Ob. Regesta Nr. 83. 18) Por. dokument przywiedziony w poprzedniej uwadze, list Ilonoryusza III do Henryka ai-cybiskupa z 16. Czerwca 1218, kod. wielkopol. Nr. 102 i list Grzegorza IX z 7. Maja 1230, kod. dypl. tyniecki Nr. 12. 19) Od 1. Wrzenia 1181 do 15. Listopada 1185. 20) Rocznik kapitu., krótki, Traski, maopol. i krak. pod r. 1184. 21) Wyej przywiedzione roczniki pod r. 1185. 22) Ob. Regesta Nr. 43. 23) 'rutz: Kaiser Friedrich der Erste, III. 228 nast. 24) Wyej przywiedzione roczniki pod r. 1187. 25) Tego samego jeszcze roku, 17. Grudnia 1187. 26) Roczniki pod r. 1189. 27) Regesta Nr. 52—57. 28) Roczniki pod r. 1197. 29) Palacky: Geschichte Bohmens I. 490. 30) Ob. Regesta Nr. 63. 31) Ob. Regesta Nr. 83. 32) Por. Hurter: Geschichte Papst Innocenz III und seiner 121. Zestawiona tam Zeitgenossen II 692 755, III 50 antologia rozmaitych charakterystycznych ustpów jest z jego listów, z których niejednego uylimy powyej w texcie. 33) Ob. list Honoryusza III z 16. Czerwca 1218 r., kod. wielkop. Nr. 102. 34) Ob. pikny artyku St. (aguny) p.n. Dwie elekcye, Ateneum z Kwietnia. 1878. 35) Por. przyp. 33. 36) Regesta Nr. 87. czasie wygnania znalaz u niego Henryk przytuek, za37) nim uda si do Rzymu, ob., kod. wielkop. Nr. 40. 38) List Innocentego III z 17. Lipca 1211, kod. wielk. Nr. 74. 39) Regesta Nr. 70. 40) Kod. wielkop. Nr. 102. 41) Regesta Nr. 69. nast. 42) Stao si to w r. 1206, ob. Regesta Nr. 65, 68. 43) Rocznik franciszkaski krak., Mon. Pol. h. III. 47. 44) Regesta Nr. 68. 45) Kod. wielkopol. Nr. 68.

—

W

—

IB 2? r a. + SL.

Str.

wiersz

z g:óry

/.amiast

czytaj

5 13

17

chrystanizacy

U

„ n

Warty

nawrócenie Warty,

15

20

^

Wisok

36 72 96

11

•)

13

^

12

^

199

24 28

"j

200 21K 17

269 329 330 y)

347 359 362 473 :>

„

15

22

„

19

,^

27

Wisoki

i

zimowyca wyprocie tomu

zimowych wyprosi temu

1153 jiwantarniczego rodzony. zaleni. Hall

awanturniczego rodzony ^). zaleni '').

pontnem

pontnym

1054

Halli

7

^

10

^

1170 1170

1172 1172

•

Wincentege

Wincentego

'1

skona

31

22 26 3 12

. „

i

skona

rozpoczyna rozpoczyna 'liosiurus Anectodornni Thesaurus Anecdotornin i

„ 1

1180

1189

PLEASE

CARDS OR

DO NOT REMOVE

SLIPS

UNIVERSITY

FROM

THIS

OF TORONTO

POCKET

LIBRARY