Na zachodzie bez zmian, Remarque, Erich Maria

Erich Maria Remarque

Na zachodzie bez zmian

Z upoważnienia autora przełożył: Stefan Napierski

–1–

Książka ta nie ma być oskarżeniem ani też wyznaniem. Jej zamiarem jest tylko mówić o pokoleniu, które wojna zniszczyła – nawet gdy uchroniło się przed granatami.

–2–

I Biwakujemy dziewięć kilometrów za linią frontu. Wczoraj zluzowano nas; teraz mamy brzuchy pełne fasoli z wołowiną i jesteśmy syci i zadowoleni. Nawet na wieczór jeszcze udało się każdemu napełnić menażkę; do tego dochodzą jeszcze podwójne porcje kiełbasy i chleba – to jest coś. Podobnego przypadku nie było już od dawna: kuchta o głowie czerwonej, przypominającej pomidor, sam pcha się z jedzeniem; każdego, kto przechodzi, przyzywa swą warząchwią i udziela mu porcyjki, co się zowie. Jest całkiem zdesperowany, gdyż nie wie, jak ma opróżnić swą kuchnię polową. Tjaden i Müller wytaszczyli skądsiś kilka misek i polecili wypełnić je po brzegi, na zapas. Tjaden z żarłoczności, Müller z przezorności. Jest zagadką dla wszystkich, gdzie się to podziewa u Tjadena, bo chłop chudy jak śledź. Najważniejsze jednak, że dostaliśmy także podwójne racje tytoniu,. Dla każdego po dziesięć cygar, dwadzieścia papierosów i dwie kromki tytoniu do żucia, to wcale przyzwoicie. Mój tytoń do żucia zamieniłem z Kaczyńskim na papierosy, stanowi to dla mnie czterdzieści papierosów, z tym. da sobie człowiek radę przez jakiś czas. Przy czym cała ta feta właściwie nie należy się nam. wcale. Prusacy nie są tak hojni. Mamy ją do zawdzięczenia wyłącznie omyłce. Przed czternastu dniami musieliśmy wyruszyć na front, aby zluzować innych. Było dość spokojnie na naszym odcinku, przeto kwatermistrz w dniu naszego powrotu otrzymał zwykłą ilość żywności, by z góry zaopatrzyć kompanię w sile stu pięćdziesięciu ludzi. Ale właśnie ostatniego dnia zasypała nas niespodzianie duża ilość pocisków z dział dalekonośnych i granatów, angielska artyleria bębniła bez przerwy w naszą pozycję, tak iż mieliśmy duże straty i powróciło zaledwie osiemdziesięciu ludzi. –3–

Wkroczyliśmy nocą i zwaliliśmy się pokotem, by przede wszystkim znów wyspać się, jak należy; gdyż Kaczyński ma słuszność: cała ta wojna uszłaby od biedy, gdyby można było tylko chwycić nieco więcej snu. Tam, na przednich pozycjach, w gruncie rzeczy nie udaje się to nigdy, a czternaście dni za każdym razem to okres bardzo długi. Było już południe, kiedy pierwsi z nas wygramolili się z baraków. W pół godziny później każdy złapał już swą menażkę i zgromadziliśmy się przed kuchnią polową, z której pachniało czymś tłustym i pożywnym. Na przedzie, oczywista, najgłodniejsi: drobny Albert Kropp, który z nas wszystkich myśli najściślej i dlatego jest dopiero frajtrem; Müller V, który jeszcze taszczy z sobą podręczniki szkolne, marzy o maturze wojennej i w ogniu huraganowym kuje formuły fizyczne; Leer, który zapuścił długą brodę i ma szczególne upodobanie do dziewczynek z burdelu oficerskiego; zaklina się, iż na mocy rozkazu armii obowiązane są do noszenia jedwabnych koszul, a mając gości od kapitana wzwyż, do kąpania się przedtem; jako czwarty ja, Paweł Baumer. Wszyscy czterej dziewiętnastoletni, wszyscy czterej wyruszyliśmy na wojnę z tej samej klasy. Tuż za nami nasi przyjaciele: Tjaden, chudy ślusarz, w tym samym co my wieku, największy obżartuch kompanii. Zasiada szczuplutki do jedzenia, a wstaje gruby jak brzemienna pluskwa; Haie Westhus, tyleż lat, kopacz torfu, który z łatwością może ująć w dłoń bochen komiśnego chleba i zapytać: „Zgadnijcie no, co mam w garści?" Detering, chłop, który myśli tylko o swej zagrodzie i żonie; i wreszcie Stanisław Kaczyński, przywódca naszej grupy, wytrwały, sprytny, przebiegły, czterdziestoletni, o twarzy ziemistej, niebieskich oczach, zwisających barkach i przedziwnym węchu dla niebezpieczeństwa, dobrego żarcia i dekowania się. Grupa nasza stanowiła czoło kolejki przed kuchnią polową. Zaczęliśmy się niecierpliwić, gdyż nie przeczuwający niczego kuchta ciągle jeszcze stał i czekał. Wreszcie Kaczyński zwracając się ku niemu zawołał: –4–

– Otwórz no swoją garkuchnię, Henryku! Widać przecie, że fasola już jest gotowa. Ów sennie potrząsał głową. – Naprzód musicie się stawić wszyscy. Tjaden wyszczerzył zęby: – Jesteśmy wszyscy. Podoficer ciągle jeszcze nie kapował. – To by wam odpowiadało! Gdzież są inni? – Tych nie potrzebujesz dzisiaj zaopatrywać. Szpital polowy i wspólny grób. Kuchta był całkiem rozklekotany tą wiadomością. Zachwiał się. – A ja ugotowałem dla stu pięćdziesięciu ludzi. Kropp dał mu szturchańca w żebra. – No, to wreszcie najemy się do syta. Jazda, rozpoczynać! Tjaden doznał nagle jakby objawienia. Jego spiczasta mysia twarz poczęła lśnić po prostu, oczy zwęziły się od cwaniactwa, policzki zadrgały, przystąpił jeszcze bliżej. – Ależ, człowieku, więc otrzymałeś i chleb dla stu pięćdziesięciu ludzi, prawda? Podoficer potakiwał ogłupiały i nieprzytomny. Tjaden chwycił go za mundur. – I kiełbasę też? Pomidorowa głowa skinęła znowu. Szczęki Tjadena latały. – Tytoń także? – Tak, wszystko. Tjaden obejrzał się promieniejący. – Psiakrew, to się nazywa urodzić się w czepku! Więc to wszystko jest dla nas. Zatem każdy dostanie – czekajcie no – faktycznie, akurat podwójną porcję. –5–

Teraz jednak pomidor na nowo zbudził się do życia i oświadczył: – Tak nie można. Ale obecnie i my ożywiliśmy się i pchaliśmy się naprzód. – Niby dlaczego nie można, ty buraczany łbie? – zapytał Kaczyński. – Co jest dla stu pięćdziesięciu, nie może być przecież dla osiemdziesięciu. – To my ci pokażemy, że może być – warknął Müller. – Niech tam jedzenie, ale porcje mogę wydać tylko dla osiemdziesięciu – upierał się pomidor. Kaczyński rozzłościł się. – Chcesz być pewnie zluzowany, co? Otrzymałeś furaż1 nie dla osiemdziesięciu ludzi, a dla drugiej kompanii, i basta! Rozdzielisz go. Druga kompania – to my! Napieraliśmy na faceta. Nie był lubiany, już kilka razy z jego winy dostaliśmy w okopach jedzenie o wiele za późno i zimne, gdyż przy odrobinie ognia granatniego nie odważył się podejść dostatecznie blisko ze swym kotłem, tak iż nasi żołnierze łącznikowi odbyć musieli o wiele dłuższą drogę niźli ci z innych kompanii. Choćby taki Bulcke z pierwszej. To był już lepszy chłop. Był wprawdzie tłusty jak chomik zimą, ale gdy zaszła potrzeba, wlókł garnki aż do przedniej linii. Byliśmy akurat w odpowiednim usposobieniu i na pewno posypałyby się wióry, gdyby nie zjawił się dowódca naszej kompanii. Zapytał, o co się sprzeczamy, i na razie rzekł tylko: – Tak, mieliśmy wczoraj znaczne straty. – Potem zerknął do kotła. – Fasola, zdaje się, doskonała. Pomidor przytaknął: 1

furaż przest. pasza dla koni wojskowych. –6–

– Gotowana z tłuszczem i mięsem. Porucznik spojrzał na nas. Wiedział, o czym myślimy. I poza tym wiedział niejedno jeszcze, gdyż wzrósł wśród nas i jako podoficer uzyskał dowództwo kompanii. Raz jeszcze uniósł pokrywę kotła i wąchał. Na odchodnym powiedział: – Przynieście no i mnie pełny talerz. A porcje wydzieli się wszystkie. Przydadzą się nam. Pomidor zrobił głupią minę. Tjaden tańczył wokół niego. – To ci nic nie zaszkodzi. Tak się droży, jak gdyby do niego należał wydział zaopatrywania. A teraz rozpoczynaj, stary słoniu, a nie przelicz się aby. – Powieś się – fuknął pomidor. Pękał ze złości, coś podobnego nie mieściło mu się w głowie, przestał pojmować świat. I jak gdyby chcąc okazać, że teraz i tak już wszystko jedno, dobrowolnie rozdzielił na głowę po pół funta sztucznego miodu. Dzisiejszy dzień jest doprawdy pomyślny. Nawet poczta nadeszła, prawie każdy ma po kilka listów i gazet. I oto spacerkiem idziemy ku łące za barakami. Kropp trzyma pod pachą okrągłą pokrywę beczułki po margarynie. Na prawym skraju łąki wystawiony jest wielki zbiorowy wychodek kryty dachem, stateczna budowla. Ale to jest coś dla rekrutów, którzy nie nauczyli się jeszcze wyciągać z każdej rzeczy korzyści. My szukamy czegoś lepszego. Wszędzie bowiem stoją porozrzucane małe pojedyncze skrzynie służące do tego samego celu. Są czworokątne, schludne, całe zbite z drewna, zamknięte wokół, z wygodnym, pysznym siedzeniem. Po bokach znajdują się ucha, tak iż można je przenosić. Trzy przysuwamy do siebie i zasiadamy przytulnie. Nie wstaniemy z nich co najmniej przez dwie godziny. Pamiętam jeszcze, jak krępowaliśmy się z początku, jako rekruci w koszarach, kiedy musieliśmy korzystać z wspólnego ustępu. Nie –7–

ma tam drzwi, dwudziestu ludzi siedzi obok siebie, jak w pociągu. Można objąć ich jednym spojrzeniem, żołnierz ma być wszakże stale pod nadzorem. Tymczasem nauczyliśmy się czegoś więcej niż przezwyciężania odrobiny wstydu. Z czasem nabyliśmy biegłości w całkiem innych jeszcze rzeczach. Tutaj, pod gołym niebem, sprawy te są po prostu przyjemnością. Nie wiem już, czemu przedtem zawsze musieliśmy je pomijać lękliwie, są przecie równie naturalne jak jedzenie i picie. I być może nie trzeba by też wcale zatrzymywać się nad nimi szczegółowo, gdyby nie odgrywały u nas roli tak istotnej i gdyby właśnie dla nas nie były tak nowe – dla innych z dawien dawna były same przez się zrozumiałe. Dla żołnierza żołądek i trawienie to dziedzina bardziej swojska niż dla każdego innego człowieka. Trzy czwarte jego gwary wywodzi się z tej dziedziny i zarówno wyraz najwyższej radości, jak i też najgłębszego oburzenia znajduje tu swe jędrne określenie. Jest rzeczą niemożliwą wypowiedzieć się w inny sposób równie zwięźle i jasno. Rodziny nasze i nauczyciele będą mocno zdziwieni naszym sposobem wyrażania się, gdy powrócimy do domu, lecz trudno, tutaj jest to język potoczny. Dla nas wszystkie te czynności odzyskały swój niewinny charakter przez tę przymusową jawność. Co więcej: są dla nas tak oczywiste, że wygodne ich załatwienie bywa równie cenione, jak, powiedzmy, ładnie przeprowadzony, najzupełniej pewny grand bez czterech2. Nie na próżno dla bajdurzenia wszelakiego rodzaju powstało określenie „gadanie wychodkowe", miejsca te są ogniskiem plotek i namiastką stołów, przy których gwarzy się stale w kantynie. Czujemy się tu lepiej niż w nie wiedzieć jak białymi kaflami wyłożonej zbytkownej wygódce. Tam może być tylko higienicznie, ale tutaj jest pięknie. 2

Jedna z trudniejszych kombinacji skata. (Przyp. tłum.) –8–

Są to godziny cudownie bezmyślne. Nad nami unosi się błękitne niebo. Na widnokręgu zwisają jasno oświetlone żółte balony i białe chmurki przeciwlotniczych pocisków. Niekiedy, gdy gonią jakiegoś lotnika, pryskają w górę jak snop. Jeno jak bardzo oddaloną burzę słyszymy przytłumiony pomruk frontu. Bąki, które przelatują brzęcząc, już go przygłuszają. A wokół nas rozpościera się kwitnąca łąka. Kołyszą się delikatne kity traw, kapustniki wirują zawrotnie, bujają w miękkim, ciepłym wietrze późnego już lata, odczytujemy listy i gazety, palimy, zdejmujemy czapki i kładziemy je obok siebie, wiatr igra naszymi włosami, igra naszymi słowami i myślami. Wszystkie trzy skrzynie stoją pośród lśniących czerwonych maków polnych. Kładziemy pokrywę beczułki na kolana. W ten sposób mamy odpowiednią podstawę do grania w skata. Kropp ma karty przy sobie. Po każdym null-ouvert wstawia się partię durnia. Można by tak siedzieć wiecznie. Od strony baraków dźwięczą tony harmonijki. Niekiedy odkładamy karty i spoglądamy na siebie. Któryś z nas powiada: – No, chłopcy... – albo: – To się mogło źle skończyć... – i na chwilę milkniemy. Jest w nas mocne, utajone przeświadczenie, każdy je wyczuwa, nie trzeba wielu słów. Tak mało brakowało, a nie siedzielibyśmy dzisiaj na naszych skrzyniach, diabelnie blisko byliśmy tej możliwości. I dlatego wszystko jest nowe i silne – czerwone maki i dobre jedzenie, papierosy i letni wiatr. Kropp zapytuje: – Czy któryś z was widział jeszcze Kemmericha? – Leży u św. Józefa – odpowiadam. Müller orzeka, iż ma on postrzał górnego uda, niezły paszport powrotny do domu. Postanawiamy odwiedzić go po południu. –9–

Kropp wydostaje jakiś list. – Mam dla was ukłony od Kantorka. Śmiejemy się. Müller rzuca swego papierosa i mówi: – Chciałbym bardzo, aby był tutaj. Kantorek był to nasz wychowawca, surowy mały człeczyna w szarym surducie, o spiczastej mysiej twarzy. Miał mniej więcej tę samą postawę co podoficer Himmelstoss, ów „postrach Klosterbergu". Jest zresztą rzeczą śmieszną, iż nieszczęście świata tak często wywodzi się od ludzi małego wzrostu; są o wiele energiczniejsi i mniej skłonni do zgody niż ludzie rośli. Zawsze się starałem, aby się nie dostać do oddziałów, gdzie dowódca kompanii był małego wzrostu; są to zwykle najgorsze psy. Kantorek w czasie lekcji gimnastyki tak długo perorował, dopóki cała nasza klasa, jak jeden mąż, nie wyruszyła pod jego przewodem do Powiatowej Komendy Uzupełnień i nie zgłosiła się. Widzę go jeszcze przed sobą, jak groźnie błyska szkłami okularów i pyta nas głosem przejętym: – Niewątpliwie pójdziecie i wy, koledzy? Tacy wychowawcy przeważnie mają swe uczucia na podorędziu w kieszonce od kamizelki; wydają je przecież co godzina, na porcje. Ale wtedy nie zastanawialiśmy się nad tym. Jeden z nas ociągał się wszakże i nie bardzo się kwapił. Był to Józef Behm, grube, dobroduszne chłopaczysko. Potem jednak dał się przekonać, w przeciwnym razie znalazłby się zresztą w położeniu bez wyjścia. Być może wielu jeszcze myślało tak jak on; ale ostatecznie nikt nie mógł się wyłączyć, gdyż w owych czasach nawet rodzice chętnie szafowali słowem „tchórz". Po prostu wszyscy bez wyjątku nie mieli pojęcia o tym, co miało nadejść. Najrozsądniejsi właściwie byli biedni i prości ludzie; wojnę od razu uważali za nieszczęście, podczas gdy lepiej sytuowani nie posiadali się z – 10 –

radości, chociaż właśnie oni powinni byli zdawać sobie sprawę ze skutków, Kaczyński utrzymuje, iż pochodzi to z wykształcenia, bo ono ogłupia. A co Kat mówi, dobrze sobie przemyślał. Rzecz dziwna, Behm był jednym z pierwszych, którzy polegli. Podczas wypadu otrzymał postrzał w oczy i zostawiliśmy go w polu przekonani, że nie żyje. Nie mogliśmy go zabrać z sobą, gdyż musieliśmy wracać w najwyższym pośpiechu. Po południu usłyszeliśmy nagle, jak woła, i ujrzeliśmy, że czołga się z daleka. Uprzednio był tylko nieprzytomny. Ponieważ nie widział nic i był oszalały z bólu, nie wykorzystał żadnej osłony, tak że trafiono go z tamtej strony, zanim ktokolwiek zdołał doń dotrzeć. Niepodobna, oczywista, kojarzyć z tym Kantorka, bo i cóż stałoby się ze światem, gdyby to już nazwać winą. Istniały przecie tysiące Kantorków, którzy przekonani byli, iż spełniają rzecz najgodniejszą w sposób dla siebie wygodny. Ale w tym właśnie widzimy ich bankructwo. Mieli być dla nas, osiemnastolatków, pośrednikami i przewodnikami do świata dorosłych, do świata pracy, obowiązku, kultury i postępu, do przyszłości. Niekiedy podrwiwaliśmy sobie z nich i płataliśmy im głupie figle, ale w gruncie rzeczy wierzyliśmy im. Z pojęciem autorytetu, którego byli wyrazem i wsparciem, w myślach naszych łączyło się większe, wnikliwsze zrozumienie i bardziej ludzkie pojmowanie. Ale pierwszy trup, którego ujrzeliśmy, zniweczył to przekonanie. Zmuszeni byliśmy uznać, iż nasz wiek był uczciwszy niż ich; górowali nad nami frazesem tylko i zręcznością. Pierwszy ogień huraganowy ukazał nam naszą omyłkę i pod nim to runął światopogląd, którego nas nauczyli. Podczas gdy oni wciąż jeszcze pisali i gadali, my oglądaliśmy lazarety i umierających; podczas gdy oni uważali służbę dla państwa za rzecz największą, myśmy wiedzieli już, że lęk przed śmiercią jest większy. Nie staliśmy się przeto buntownikami ani dezerterami, ani – 11 –

tchórzami – a tymi wyrażeniami szafowano przecie lekką ręką – ojczyznę naszą kochaliśmy zupełnie tak samo jak oni, a podczas każdego ataku mężnie parliśmy naprzód; ale rozróżnialiśmy obecnie, raptem nauczyliśmy się widzieć. I ujrzeliśmy, że ze świata ich nie pozostało nic. Nagle poczuliśmy się straszliwie osamotnieni; i sami jedni musieliśmy temu sprostać. Zanim wyruszymy do Kemmericha, pakujemy jego rzeczy; z pewnością przydadzą mu się w drodze. W lazarecie panuje wielkie ożywienie; jak zazwyczaj, cuchnie karbolem, ropą i potem. Do niejednego nawykło się w barakach, ale tu człowiekowi może zrobić się niedobrze. Wypytując przeciskamy się do Kemmericha; leży w jednej z sal i wita nas słabym wyrazem radości i bezradnego podniecenia. W czasie gdy był nieprzytomny, skradziono mu zegarek. Müller potrząsa głową. – Przecie mówiłem ci zawsze, że nie zabiera się z sobą tak drogiego zegarka. Müller jest nieco niedźwiedziowaty i uparty. W przeciwnym razie nie gadałby, gdyż każdy widzi, że Kemmerich nie wyjdzie już z tej sali. Wszystko to jedno, czy odnajdzie swój zegarek, co najwyżej można by go odesłać do domu. – Jakże się masz, Franek? – pyta Kropp. Kemmerich opuszcza głowę. – Jako tako, tylko mam taki nieznośny ból w stopie. Spoglądamy na kołdrę. Noga jego leży pod siatką drucianą pościel grubo wzdyma się nad nią. Kopię Müllera w goleń, gdyż on byłby zdolny palnąć Kemmerichowi to, co sanitariusze powiedzieli nam już za drzwiami; że Kemmerich nie ma stopy. Noga jest amputowana. Wygląda okropnie, jest żółtoziemisty na twarzy, ma już te obce – 12 –

linie, które znamy tak dokładnie, gdyż widzieliśmy je setki razy. Nie są to właściwie linie, lecz znaki. Pod skórą przestało pulsować życie; zostało wypchnięte aż po brzeg ciała, od wewnątrz z wolna przerzyna się śmierć, owładnęła już oczami. Tam oto leży kolega nasz Kemmerich, który niedawno jeszcze smażył z nami końskie mięso i kucał w leju; to jeszcze on, a jednak już nie on, jego obraz stał się niewyraźny, zatarty jak klisza fotograficzna, na której zrobiono dwa zdjęcia. Nawet głos jego chrzęści jak popiół. Myślę o tym, jak to odjeżdżaliśmy wtedy. Matka jego, zacna gruba kobiecina, odprowadzała go na dworzec. Płakała bez przerwy, twarz jej nabrzmiała z tego i opuchła. Krępowało to Kemmericha, gdyż ze wszystkich matek ona najmniej była opanowana, wprost rozpływała się w tłuszczu i wodzie. Mnie sobie upatrzyła, wciąż na nowo chwytała mnie za ramię i błagała, bym tam w polu uważał na Franka. Zresztą miał on istotnie twarzyczkę jakby dziecka i tak miękkie kości, iż już po czterech tygodniach dźwigania tornistra spłaszczyły mu się stopy. Ale czy można uważać na kogoś w polu! – No, teraz pojedziesz do domu – powiada Kropp. – Na urlop musiałbyś czekać jeszcze co najmniej trzy, cztery miesiące. Kemmerich potakuje. Nie, patrzeć nie mogę na jego ręce, są jak z wosku. Pod paznokciami tkwi brud okopów, błękitno-czarny jak jad. Przychodzi mi na myśl, że paznokcie te nadal będą rosły, długo jeszcze, widmowe piwniczne latorośle, kiedy Kemmerich od dawna nie będzie już oddychać. Obraz ten widzę przed sobą: zakrzywiają się podobne korkociągom i rosną, i rosną, a wraz z nimi włosy na rozpadającej się czaszce, niby trawa na pulchnej glebie, całkiem jak trawa; jakżeż to możliwe? Müller schyla się. – Przynieśliśmy twoje rzeczy, Franus. Kemmerich wskazuje ręką. – Połóżcie je pod łóżkiem.

– 13 –

Müller czyni to. Kemmerich znów zaczyna o zegarku. Jakże by go tu uspokoić nie budząc w nim podejrzenia? Müller zjawia się znów z parą butów lotniczych. Są to wspaniałe angielskie trzewiki z miękkiej żółtej skóry, sięgające kolan i sznurowane aż do samej góry, pożądana gratka. Müller zachwycony jest ich widokiem, przykłada podeszwy do swych własnych niezgrabnych buciorów i pyta: – Chcesz te buty zabrać z sobą, Franus? Wszyscy trzej myślimy jedno i to samo: gdyby nawet wyzdrowiał, mógłby używać tylko jednego, a zatem byłyby dlań bez wartości. Ale tak jak sprawa przedstawia się obecnie, to strata niepowetowana, gdyby miały tu pozostać, bo sanitariusze, oczywista, zwędzą je natychmiast, kiedy on umrze. Müller powtarza: – Czy nie zechciałbyś zostawić ich tutaj? Kemmerich nie chce. To jego najlepszy ekwipunek. – Moglibyśmy je przecie zamienić – proponuje znów Müller. – Tutaj w polu bardzo by się przydały. Lecz Kemmerich nie daje się przekonać. Trącam Müllera w nogę; ociągając się kładzie piękne buty z powrotem pod łóżko. Gadamy jeszcze o tym i owym, po czym żegnamy się. – Trzymaj się, Franuś. Obiecuję mu, że jutro znowu przyjdę. Müller także wspomina o tym: myśli o sznurowanych trzewikach i dlatego chce być w pobliżu. Kemmerich jęczy. Ma gorączkę. Za drzwiami zatrzymujemy jednego z sanitariuszy i prosimy go, by zrobił zastrzyk Kemmerichowi. Odmawia. – Gdybyśmy chcieli każdemu dawać morfinę, musielibyśmy mieć – 14 –

jej całe beczki. – Ty pewnie obsługujesz tylko oficerów – powiada nienawistnie Kropp. Szybko wtrącam się i przede wszystkim daję sanitariuszowi papierosa. Bierze go. Potem zapytuję: – Czy tobie w ogóle wolno robić zastrzyki? Jest obrażony. – Jeśli nie wierzycie, po co mnie pytacie. Wciskam mu jeszcze kilka papierosów do ręki. – Zrób nam tę przysługę. – No, dobra – powiada. Kropp wchodzi wraz z nim, nie dowierza mu i chce być przy tym. Czekamy za drzwiami. Müller znów poczyna mówić o trzewikach: – Pasowałyby na mnie jak ulał. W tych buciorach mam nogi pełne bąbli. Czy myślisz, że przetrzyma do jutra po służbie? Jeśli kipnie tej nocy, buty diabli wezmą. Albert wraca. – Wiecie, że jednak zastrzyknął. – To w porządku – konkluduje Müller. Wracamy do naszych baraków. Rozmyślam o liście, który będę musiał jutro napisać do matki Kemmericha. Müller skubie i żuje trawki. Nagle drobny Kropp ciska papierosa, rozdeptuje go wściekle, ogląda się z twarzą rozedrganą i błędną i bełkoce: – Przeklęte gówno, to przeklęte gówno! Idziemy dalej w milczeniu. Kropp uspokoił się, znamy się na tym, to bzik frontowy, każdy ulega mu kiedyś. Müller pyta: – Co właściwie napisał ci Kantorek? – 15 –

Kropp śmieje się: – Że jesteśmy młodzieżą z żelaza. Wszyscy trzej śmiejemy się podrażnieni. Kropp urąga, jest rad, że może mówić: – Tak myślą oni, tak myślą owe setki Kantorków. Młodzież z żelaza! Młodzież! Każdy z nas nie ma wiele więcej ponad dwadzieścia lat. Ale młodzi? Młodość? Dawno to było. Jesteśmy ludzie starzy.

– 16 –

II Dziwna jest dla mnie myśl, że w domu, w szufladzie biurka, leży rozpoczęty dramat Saul i stos wierszy. Niejeden wieczór minął mi nad tym, prawie wszyscy zajmowaliśmy się podobnymi bzdurami; ale stało się to dla mnie tak nierzeczywiste, iż zaledwie mogę to sobie wyobrazić. Od czasu kiedy jesteśmy tutaj, poprzednie nasze życie zostało odcięte, chociaż w niczym nie przyczyniliśmy się do tego. Niekiedy usiłujemy to zrozumieć i sobie wyjaśnić; właśnie dla nas, dwudziestolatków, wszystko jest szczególnie niejasne, dla Kroppa, Müllera, Leera, dla mnie – dla nas, których Kantorek nazywa młodzieżą z żelaza. Ludzie starsi są wszyscy zespoleni z tym, co było uprzednio, mają grunt pod nogami, mają żony, dzieci, pracę i zainteresowania, które na tyle już są mocne, iż wojna nie zdoła ich od tego oderwać. My zaś, dwudziestoletni, mamy tylko naszych rodziców, a niektórzy – dziewczynę. To nie jest dużo, gdyż w naszym wieku wpływ rodziców jest najsłabszy, a dziewczęta nie są jeszcze najważniejsze. Poza tym nie było w nas przecie tak wiele: trochę rozmarzenia, kilka zamiłowań oraz szkoła; dalej nasze życie jeszcze nie sięgało. A z tego nie pozostało nic. Kantorek orzekłby, iż staliśmy właśnie u progu istnienia. I mniej więcej tak jest w istocie. Nie zapuściliśmy jeszcze korzeni. Wojna uniosła nas jak powódź. Dla tych innych, starszych, jest ona tylko wyrwą, mogą myślą przeniknąć poza nią. Ale my zostaliśmy przez nią porwani i nie wiemy, jak się to skończy. Tyle tylko wiemy na razie, iż w szczególny i posępny sposób zdziczeliśmy, choć nawet już nieczęsto bywamy smutni. Jeśli nawet Müller pragnąłby mieć buty Kemmericha, to przecie współczuje mu nie mniej niż ktoś, kto z bólu nie ośmieliłby się o tym – 17 –

myśleć. Umie tylko rozróżniać. Gdyby buty mogły się Kemmerichowi na co zdać, Müller bez namysłu, boso przedarłby się raczej przez drut kolczasty, niźliby miał się zastanawiać, jak je zdobyć. Ale obecnie te buty są czymś, co nie ma nic wspólnego ze stanem Kemmericha, podczas gdy Mullerowi mogłyby się przydać. Czemuż by więc nie miał zabiegać o nie, ma przecie do nich większe prawo niźli pierwszy lepszy sanitariusz! Kiedy Kemmerich umrze, wtedy będzie za późno. Dlatego już teraz Müller pilnuje sprawy. Zatraciliśmy zmysł dla innych wartości, gdyż są one sztuczne. Tylko fakty są niewątpliwe i ważne dla nas. A dobre buty są rzadkością. Dawniej i pod tym względem bywało inaczej. Kiedy pomaszerowaliśmy do Powiatowej Komendy Uzupełnień, byliśmy jeszcze klasą złożoną z dwudziestu wyrostków, którzy (wielu po raz pierwszy) dali się butnie i wesoło ogolić, zanim wkroczyli na dziedziniec koszar. Nie mieliśmy wytyczonych planów na przyszłość, myśli o karierze i zawodzie u bardzo niewielu były tylko na tyle określone, iżby mogły zadecydować o formie istnienia; tkwiło w nas natomiast mnóstwo idei niepewnych, które życiu, a także wojnie nadawały w naszych oczach charakter wyidealizowany i niemal romantyczny. Przez dziesięć tygodni ćwiczono nas w rzemiośle wojennym i w ciągu tego czasu przeobrażono nas gruntowniej niźli przez dziesięć lat uczęszczania do szkoły. Przyuczono nas, że oczyszczony guzik ważniejszy jest od czterech tomów Schopenhauera. Zdumieni naprzód, potem rozjątrzeni i zacięci, a wreszcie zobojętniali, zrozumieliśmy, iż najważniejszy wydawał się być nie duch, lecz szczotka do butów, nie myśl, lecz system, nie swoboda, lecz rygor. Entuzjastycznie i z dobrą wolą staliśmy się żołnierzami; ale czyniono wszystko, by nas tych uczuć pozbawić. Po upływie trzech tygodni nie było już dla nas niepojęte, że listonosz opatrzony w naszywki ma więcej władzy nad nami niźli przedtem nasi rodzice, wychowawcy i – 18 –

wszystkie bez wyjątku kręgi kultury od Platona po Goethego włącznie. Naszymi młodymi, czujnymi oczami ujrzeliśmy, iż klasyczne pojęcie ojczyzny naszych nauczycieli realizowało się tu na razie w takim wyrzeczeniu się osobowości, jakiego nigdy nie ośmielono by się żądać od najbardziej upośledzonego ze sług. Oddawanie honorów, stawanie na baczność, ceremonialny marsz, prezentowanie broni, w prawo zwrot, w lewo zwrot, dostawianie stóp z trzaskiem, grubiaństwa i tysiące szykan: inaczej wyobrażaliśmy sobie nasze zadanie i uważaliśmy, że do owego bohaterstwa tresuje się nas jak konie cyrkowe. Ale wkrótce przywykliśmy do tego. Pojęliśmy nawet, że część tych spraw jest konieczna, inna zaś równie zbyteczną. Żołnierz ma w tej mierze wyczulony węch. Naszą klasę, po trzech i czterech, rozdzielono pomiędzy poszczególne kompanie wespół z fryzyjskimi rybakami, chłopami, robotnikami i rzemieślnikami, z którymi zaprzyjaźniliśmy się wkrótce, Kropp, Müller, Kemmerich i ja dostaliśmy się do dziewiątej drużyny, którą prowadził podoficer Himmelstoss. Uchodził za najgorszą bestię koszarowego dziedzińca i to stanowiło jego dumę. Mały, krępy facet, który służył niegdyś dwanaście lat, z lisimi, nastroszonymi wąsikami, w cywilu listonosz. Na Kroppa, Tjadena, Westhusa i na mnie uwziął się szczególnie, gdyż wyczuwał nasz skryty opór. Jednego ranka czternaście razy słałem jego łóżko. Za każdym razem wciąż na nowo znajdował coś do przyganienia i zdzierał pościel z powrotem. Pracując dwadzieścia godzin – z przerwami oczywista – smarowałem parę odwiecznych, twardych jak głaz trzewików, tak iż stały się miękkie jak masło i nawet Himmelstoss nie znalazł w nich już nic, co mógłby wytknąć; na jego rozkaz szczotką do zębów wyszorowałem do czysta izbę oddziału; Kropp i ja, zaopatrzeni w ręczną szczotkę i blachę do śmieci, zabraliśmy się do wykonania zlecenia, polegającego na wymieceniu śniegu z dziedzińca koszar, i przetrzymalibyśmy, choć byśmy mieli – 19 –

zamarznąć, gdyby przypadkiem nie pojawił się porucznik, który nas zwolnił, a Himmelstossa zwymyślał od durniów. Skutek był, niestety, taki tylko, że Himmelstoss tym bardziej rozwścieczył się na nas. Przez cztery tygodnie z rzędu każdej niedzieli stałem na warcie i równie długo pełniłem służbę wewnętrzną; w pełnym rynsztunku, z bronią, dopóty ćwiczyłem na osypującej się, rozmokłej, zaoranej glebie „powstań, marsz, marsz" i „padnij", dopóki nie przemieniłem się w bryłę błota i nie zwaliłem się z nóg; w cztery godziny potem zaprezentowałem Himmelstossowi mój mundur wyczyszczony bez zarzutu – wprawdzie rękami zdartymi do krwi; wraz z Kroppem, Westhausem i Tjadenem, w ostry mróz, bez rękawic, stałem przez kwadrans „na baczność", z gołymi palcami na lodowatej lufie karabina, podczas gdy Himmelstoss, czając się, krążył wokół nas i czyhał na najdrobniejszy ruch, by stwierdzić jakieś wykroczenie; o drugiej w nocy, w koszuli, osiem razy zbiegałem z najwyższego piętra koszar na podwórze, ponieważ kalesony moje o kilka centymetrów wystawały ponad brzeg stołka, na którym każdy obowiązany był ułożyć swe rzeczy. Obok mnie biegł podoficer służbowy Himmelstoss i następował mi na palce nóg; podczas ćwiczeń na bagnety musiałem stale ścierać się z nim, przy czym ja miałem ciężką żelazną broń, a on zgrabną drewnianą, tak iż bez trudu mógł przyozdobić mi ramiona w sińce brązowe i błękitne; raz wprawdzie wpadłem przy tym w taką wściekłość, iż rzuciłem się nań ślepo i taki cios wymierzyłem mu w brzuch, że upadł. Gdy zamierzał poskarżyć się, wyśmiał go dowódca kompanii i orzekł, że powinien uważać; znał na wylot swego Himmelstossa i zdawał się zadowolony z jego wpadunku. Nauczyłem się wspaniale wdrapywać na szafy; stopniowo uzyskałem doskonałość w zginaniu kolan; drżeliśmy na sam dźwięk jego głosu, ale ten zdziczały koń pocztowy nie dał nam rady. Gdy którejś niedzieli w obozowisku baraków Kropp i ja wlekliśmy na drągu przez podwórze kubły z ustępu, a Himmelstoss, wypucowany jak z pudełeczka, gotów do wyruszenia na miasto, akurat przechodził i przystanął przed nami pytając, jakże też podoba – 20 –

się nam nasza robota, mimo wszystko udaliśmy potknięcie i wylaliśmy mu wiadro na nogi. Szalał, ale przebrała się miara. Wsadzę was do więzienia! – wrzeszczał. Kropp miał tego dosyć. – Ale przedtem będzie śledztwo, na którym wszystko opowiemy. – Jak wy mówicie do podoficera! – ryczał Himmelstoss. – Macie bzika? Czekać, aż się was zapyta! Co chcecie zrobić? – Opowiedzieć o sprawkach pana podoficera – powiedział Kropp i palce wyprężył wzdłuż szwów. Himmelstoss zmiarkował, co się święci, i ulotnił się bez słów. Zanim zwiał, co prawda mruknął jeszcze: – Już ja wam dam szkołę! – Ale wszechmoc jego skończyła się. Raz jeszcze spróbował na zaoranej roli „padnij" i „powstań, biegiem marsz". Wprawdzie wypełnialiśmy każdy rozkaz, gdyż rozkaz to rozkaz, musi być wykonany. Ale robiliśmy wszystko tak powoli, że Himmelstoss wpadał w desperację. Nie śpiesząc się przyklękaliśmy sobie i pochylaliśmy się na rękach; tymczasem on, wściekły, dawał już inny rozkaz. Zanim myśmy się spocili, Himmelstoss ochrypł. Wreszcie zostawił nas w spokoju. Wprawdzie wciąż jeszcze nazywał nas świntuchami. Ale zawarty był w tym szacunek. Było też wielu przyzwoitych, rozsądniejszych drużynowych, przyzwoici przeważali nawet. Ale przede wszystkim każdy chciał utrzymać tak długo, jak tylko można, swój wygodny posterunek tu, w ojczyźnie, a to udawało się wtedy tylko, kiedy rekrutom dawał szkołę. Przeszliśmy wszelkiego rodzaju musztrę koszarową i nieraz płakaliśmy po prostu z wściekłości. Niektórzy z nas pochorowali się z tego. Wolf umarł nawet na zapalenie płuc. Ale sami sobie wydalibyśmy się śmieszni, gdybyśmy dali za wygraną. Staliśmy się twardzi, nieufni, bezlitośni, mściwi, brutalni, i tak było dobrze; gdyż brakowało nam tych właśnie cech. Gdyby posłano nas do okopów – 21 –

bez tego wyszkolenia, wtedy większość z nas oszalałaby pewnie. W ten zaś sposób byliśmy przygotowani na to, co nas czekało. Nie załamaliśmy się, zdołaliśmy się przystosować: nasze dwadzieścia lat, które niejedno czyniły tak ciężkim., były nam pomocą. Najważniejsze jednak, iż zbudziło się w nas mocne, praktyczne poczucie wspólnoty, które potem, w polu, spotęgowało się do najlepszego, co wydała wojna: do koleżeństwa. Siedzę przy łóżku Kemmericha. Wygląda coraz gorzej. Wokół nas panuje zgiełk. Nadszedł pociąg szpitalny, wyszukują rannych, którzy mogą przetrzymać transport. Koło łóżka Kemmericha przechodzi lekarz, nawet nań nie spogląda. – Następnym razem, Franuś – mówię. Dźwiga się z poduszek na łokciach. – Amputowano mnie. Zatem już wie. Przytakuję i odpowiadam: – Bądź rad, że tym razem uszło ci prawie na sucho. Milczy. Znów mówię: – Franus, mogły być przecie obie nogi. Wegeler stracił prawe ramię. To o wiele gorsze. Wrócisz do domu. Przypatruje się mi. – Tak sądzisz? – Oczywista. Powtarza. – Sądzisz? – Z pewnością, Franuś. Musisz tylko przyjść do siebie po operacji. Daje mi znak, bym się zbliżył. Pochylam się nad nim, a on szepce: – Nie wierzę w to. – Nie gadaj bzdur, Franek, za kilka dni sam się przekonasz. Cóż to – 22 –

takiego: amputowana noga; tutaj łata się całkiem inne rzeczy. Podnosi jedną dłoń. – Spójrzże na to, na te palce. – To skutek operacji. Pakuj tylko w siebie jedzenie, a wrócą ci siły. Czy macie przyzwoity wikt? Wskazuje na talerz, który wypełniony jest jeszcze do połowy. Jestem wzburzony. – Franek, musisz jeść. Jedzenie jest najważniejsze. Przecie jest tutaj całkiem dobre. Robi gest, jakby się opędzał. Po pauzie powiada powoli: – Chciałem kiedyś zostać nadleśniczym. – To możesz jeszcze zawsze – pocieszam. – Robią teraz wspaniałe protezy, nie zauważysz, że ci czegoś brak. Przyśrubowuje się je do mięśni. Z protezami ręcznymi można poruszać palcami i pracować, nawet pisać. A poza tym będą robić coraz więcej wynalazków w tej dziedzinie. Pewien czas leży milcząc. Po czym mówi: – Moje sznurowane buty możesz wziąć dla Müllera. Kiwam głową i rozmyślam, co by mu też powiedzieć kojącego. Wargi jego są jakby wytarte, usta powiększyły się, zęby wystają, jakby były z kredy. Ciało roztapia się, czoło mocniej się uwypukla, kości policzkowe sterczą. Szkielet gra pod skórą. Oczy zapadają się już. Za kilka godzin będzie po nim. Nie on pierwszy, którego widzę w takim stanie: ale wzrośliśmy razem, to jednak jest coś innego. Ściągałem od niego wypracowania. W szkole miał zazwyczaj na sobie brązowe ubranie z paskiem, które na rękawach było wyświecone. On jeden spośród nas potrafił wykonać całkowity młynek na trapezie. Włosy przy tym, jak jedwab, opadały mu na twarz. Kantorek był z niego dumny. Ale nie znosił papierosów. Skóra jego była bardzo biała, miał w sobie coś z – 23 –

dziewczyny. Spoglądam na swoje buty. Są wielkie i poczwarne, spodnie są w nie wpuszczone; kiedy wstajemy, wyglądamy w tych szerokich nogawkach na grubych i silnych. Ale gdy idziemy do kąpieli, nagle znów mamy szczupłe nogi i szczupłe barki. Wtedy nie jesteśmy już żołnierzami, ale niemal chłopcami; nie uwierzono by też, że potrafimy dźwigać tornistry. Dziwny to widok, gdy jesteśmy nadzy; wtedy jesteśmy cywilami i czujemy się niemal nimi. Franek Kemmerich wyglądał w kąpieli jak dziecko, był drobny i szczupły. Oto leży tutaj, czemu to? Należałoby cały świat przeprowadzić mimo tego łóżka i powiedzieć: to jest Franek Kemmerich, ma dziewiętnaście i pół roku, nie chce umierać. Nie pozwólcie mu umrzeć! Myśli moje plączą się. To odór karbolu i zgorzelin skleja flegmą płuca, jest jak lepka miazga, która dławi. Ściemnia się. Twarz Kemmericha blednie, odcina się od poduszek i tak jest wybladła, że prześwieca. Usta poruszają się cicho. Zbliżam się doń. Szepce: – Jeśli znajdziecie mój zegarek, odeślijcie go do domu. Nie zaprzeczam. To bezcelowe. Niepodobna go przekonać. Czuję się strasznie z bezradności. To czoło z zapadniętymi skroniami, te usta, które są już tylko szczęką, ten spiczasty nos! I w domu ta gruba płacząca kobieta, do której muszę napisać. Gdybym choć już ten list miał za sobą! Posługacze szpitalni chodzą wokół z flaszkami i kubłami. Jeden podchodzi, rzuca na Kemmericha badawcze spojrzenie i znów się oddala. Widać, że czeka, zapewne potrzebne mu łóżko. Przysuwam się bliziutko do Franka i mówię, jakby to go mogło uratować: – Być może dostaniesz się do sanatorium koło Klosterbergu, Franuś, pomiędzy wille. Wtedy będziesz mógł z okna wyglądać na – 24 –

pola aż po oba drzewa, które, pamiętasz, widać na horyzoncie. Teraz jest najpiękniejsza pora, gdy dojrzewa zboże, wieczorem w słońcu wyglądają wtedy pola jak masa perłowa. I topolowa aleja nad potokiem, gdzie łowiliśmy cierniki! Wtedy znów będziesz mógł założyć sobie akwarium i hodować ryby, będziesz mógł wychodzić na miasto i nikogo nie pytać o pozwolenie, a nawet będziesz mógł grać na fortepianie, jeśli zechcesz. Oddycha jeszcze cichutko. Pochylam się nad jego twarzą leżącą w cieniu. Jest mokra. Franek płacze. Pięknie się popisałem swoją głupią gadaniną. – Ależ, Franus – obejmuję go za ramiona i przykładam twarz do jego twarzy. – Czy chcesz teraz spać? Nie odpowiada. Łzy spływają mu po policzkach. Mam ochotę je obetrzeć, ale moja chustka jest zbyt brudna. Mija godzina. Siedzę z natężoną uwagą i obserwuję każde jego drgnienie, czy aby nie ma jeszcze czegoś do powiedzenia. Ach, gdybyż zechciał rozewrzeć usta i krzyczeć. Ale on płacze tylko odwróciwszy głowę na bok. Nie mówi o swej matce, o rodzeństwie, nie mówi nic, widocznie to już poza nim: jest teraz sam jeden ze swym drobnym dziewiętnastoletnim życiem i płacze, gdyż ono go opuszcza. Jest to najrozpaczliwsze i najcięższe rozstanie, jakie kiedykolwiek widziałem, chociaż okropne było także u Tiedjena. Ten mocny jak niedźwiedź chłop, nim skonał, wielkim krzykiem wołał matkę i trwożnie, za pomocą bagnetu, nie dopuszczał do łóżka lekarza. Wtem Kemmerich jęczy i poczyna rzęzić. Zrywam się, potykając się wybiegam i pytam: – Gdzie jest lekarz? Gdzie lekarz? – Kiedy spostrzegam biały kitel, zatrzymuję go przemocą. – Niech pan idzie szybko, inaczej Franek Kemmerich umrze. Uwalnia się i pyta stojącego obok posługacza: – 25 –

– Co tam jest? Ten powiada: – Łóżko 26, amputacja uda. Ów wrzeszczy grubiańsko: – Skąd ja mam wiedzieć, amputowałem dzisiaj pięć nóg! – Odsuwa mnie, mówi do posługacza: – Zajrzyjcie no – i gna do sali operacyjnej. Trzęsę się z wściekłości, gdy idę z sanitariuszem. Ten przypatruje mi się i powiada: – Jedna operacja po drugiej, od piątej rano, niesamowite, powiadam ci, dzisiaj, przez jeden dzień, znów szesnaście zgonów, twój jest siedemnasty. Z pewnością dojdziemy jeszcze do dwudziestu. Nagle robi mi się słabo, nie mogę już dłużej. Nie mogę już nawet przeklinać, to bez sensu, chciałbym paść i nigdy już nie powstać. Stoimy przy łóżku Kemmericha. Jest martwy. Twarz mokra jeszcze od łez. Oczy są wpółotwarte, pożółkłe jak stare rogowe guziki. Sanitariusz trąca mnie w bok. – Zabierasz z sobą jego rzeczy? Kiwam głową. Mówi dalej: – Musimy go zaraz wynieść, łóżko jest nam potrzebne. Za drzwiami leżą już w sieni na podłodze. Biorę rzeczy i odpinam Kemmerichowi znak rozpoznawczy. Sanitariusz zapytuje o książeczkę żołdu. Nie ma jej. Mówię, że zapewne jest w kancelarii, i odchodzę. Za mną ściągają już Franka na płachtę namiotową. Przed drzwiami, jak wybawienie, odczuwam ciemność i wiatr. – 26 –

Oddycham, jak mogę najgłębiej, i na twarzy czuję ciepłe i miękkie powietrze, jak nigdy dotąd. Myśli o dziewczętach, o kwitnących łąkach, o białych obłokach przelatują mi nagle przez głowę. Stopy poruszają się naprzód, idę szybciej, biegnę. Przechodzą żołnierze, rozmowy ich podniecają mnie, chociaż nic nie pojmuję. Z ziemi emanuje siła, która przesącza się we mnie poprzez podeszwy. Noc nasycona jest elektrycznością, front huczy burzliwie i głucho jak werbel bębnów. Członki mego ciała poruszają się gibko, czuję swoje silne stawy, sapię i parskam. Noc żyje, ja żyję. Czuję głód, ale nie jest to tylko głód żołądka. Müller stoi przed barakami i wyczekuje mnie. Daję mu buty. Wchodzimy do wnętrza i on je mierzy. Dokładnie pasują. Szpera w swych zapasach i częstuje mnie sporym kawałem kiełbasy. Do tego jest jeszcze gorąca herbata z rumem.

– 27 –

III Przychodzą uzupełnienia. Luki zostają wypełnione, a sienniki w barakach zajęte. Po części są to ludzie starzy, ale przydzielono nam także dwudziestu pięciu najmłodszej rezerwy z obozów szkoleniowych. Są młodsi od nas prawie o rok. Kropp szturcha mnie. – Widziałeś tę dzieciarnię? Milcząc potakuję. Walimy się w piersi, każemy się golić na dziedzińcu, pakujemy ręce do kieszeni, oglądamy rekrutów i czujemy się starymi weteranami. Kaczyński przyłącza się do nas. Wędrujemy sobie przez stajnie i podchodzimy do rekrutów, którzy właśnie otrzymują maski gazowe i kawę. Kat zapytuje jednego z najmłodszych: – Pewnie od dawna nie dostaliście nic przyzwoitego do żarcia, co? Ów krzywi się. – Rano chleb z buraków, w południe jarzynka z buraków, wieczorem kotlecik z buraków z sałatą buraczaną. Kaczyński pogwizduje fachowo. – Chleb z buraków? Toście mieli szczęście, przyrządzają go już z wiórów. Ale co też myślisz o fasolce, może chciałbyś porcyjkę? Chłopak czerwieni się. – Tylko mnie nie nabieraj. – Bierz menażkę – odpowiada Kaczyński. Idziemy za nim, zaciekawieni. Prowadzi nas do beczki obok swojego siennika. Jest rzeczywiście do połowy wypełniona fasolą z wołowiną. Kaczyński stoi przed nią jak generał i powiada: – Otwórz gębę, chwytaj w garść! Oto hasło Prusaków. – 28 –

Jesteśmy zaskoczeni. – Rany boskie, Kat, skądże ty to masz? – pytam. – Pomidor był szczęśliwy, kiedym mu ulżył. Dałem mu za to trzy sztuki jedwabiu spadochronowego. No, musicie przyznać, fasolka na zimno smakuje wcale niczego. Protekcjonalnie ładuje chłopcu porcję i powiada: – Kiedy zameldujesz się tu następnym razem, w lewej łapce będziesz miał cygaro lub tytoń do żucia. Zrozumiano? Potem zwraca się do nas: – Wy, naturalnie, dostaniecie i tak. Kaczyński jest nieoceniony, gdyż posiada szósty zmysł. Wszędzie istnieją tacy ludzie, ale nie miarkuje się tego naprzód. Każda kompania ma takiego jednego lub dwóch. Kaczyński jest najbardziej cwany ze wszystkich, jakich znam. Z zawodu jest, o ile wiem, szewcem, ale to nie ma nic do rzeczy, zna się na każdym rzemiośle. Przydaje się być z nim w przyjaźni. My trzymamy z nim sztamę, Kropp i ja, Haie Westhus również pół na pół należy do tej sitwy. Jest on już raczej organem wykonawczym, gdyż pracuje pod komendą Kata, kiedy trzeba czego dopiąć, gdzie pięści są nieodzowne. Za to ma też swoje korzyści. Wkraczamy na przykład nocą do całkiem nieznanej miejscowości, posępnej dziury, po której zaraz się miarkuje, że jest wyżyłowana do cna. Kwaterą jest mała, ciemna fabryczka, która dopiero co urządzona została w tym celu. Stoją tam łóżka, a raczej szkielety łóżek, kilka drewnianych żerdzi osnutych drucianą siecią. Druciana sieć jest twarda. Nie mamy koca do podłożenia, nasze własne potrzebne nam są do przykrycia. Płachty namiotowe są za cienkie. Kat przygląda się sytuacji i powiada do Haie Westhusa: – Chodź ze mną. – Idą do najzupełniej nieznanej miejscowości. W pół godziny potem są z powrotem, obładowani słomą. Kat znalazł stajnię, a tym samym słomę. Moglibyśmy teraz spać w cieple, gdyby – 29 –

nam tak straszliwie nie grały kiszki. Kropp pyta jakiegoś artylerzystę, który dłużej już przebywa w okolicy: – Nie ma tu aby jakiej kantyny? Ów śmieje się: – Widział go kto! Nie znajdziesz tu nic. Nawet skórki od chleba. – Nie ma jakich mieszkańców? Artylerzysta spluwa. – Owszem, kilku, ale włóczą się sami koło każdego kotła i żebrzą. To nieszczególne położenie. Musimy tedy zacisnąć pasa i czekać do jutra, aż nadejdzie furaż. Jednakże widzę, że Kat nakłada czapkę, więc pytam: – Dokąd chcesz iść, Kat? – Rzucić okiem na sytuację. – Powolutku i niedbale wychodzi. Artylerzysta krzywi się drwiąco. – Rzucaj sobie! A nie złam aby przy tym oka. Zawiedzeni kładziemy się i zastanawiamy, czy nią powinniśmy uszczknąć żelaznych racji. Ale to zbyt ryzykowne, usiłujemy więc zdrzemnąć się. Kropp przełamuje papierosa i daje mi połowę. Tjaden opowiada o swej potrawie narodowej, fasoli ze słoniną. Potępia przyrządzanie jej bez cząbru. Przede wszystkim należy jednak gotować wszystko na raz, na miłość Boską, a nie oddzielnie kartofle, fasolę i słoninę. Ktoś warczy, że Tjadena poszatkuje jak kapustę, jeśli natychmiast nie przestanie. Wreszcie ucisza się w wielkiej izbie. Tylko kilka świec pełga i trzepoce się w szyjkach od flaszek i od czasu do czasu spluwa artylerzysta. Znajdujemy się już w błogiej mgiełce sennej, kiedy otwierają się drzwi i pojawia się Kat. Zdaje mi się, że śnię: trzyma pod pachą dwa bochenki, a w ręku krwawy worek z końskim – 30 –

mięsem. Artylerzyście fajka wypada z gęby. Obmacuje chleb. – Naprawdę, najrzeczywistszy chleb, i to ciepły jeszcze. Kat nie traci słów po próżnicy. Ma oto chleb, reszta jest obojętna. Głowę bym dał, że gdyby porzucić go na pustyni, sporządziłby w ciągu godziny kolację z daktyli, pieczystego i wina. Powiada lakonicznie do Haiego: – Narąb drew. Po czym spod munduru wydobywa patelnię, z kieszeni wyciąga garść soli, a nawet kawał słoniny – nie zapomniał o niczym. Haie na ziemi roznieca ognisko. Płomień trzaska w pustej hali fabrycznej. Wyłazimy z łóżek. Artylerzysta waha się, czy ma pochwalić Kata, aby i dla niego okroił się jaki kęs. Ale Kaczyński nawet go nie dostrzega, tamten zdaje się być dla niego powietrzem. Tedy klnąc odchodzi. Kat zna się na sposobie smażenia koniny, by stała się miękka. Nie wolno od razu kłaść jej na patelnię, wtedy twardnieje. Przedtem trzeba ją zagotować w odrobinie wody. Kucamy wokół z nożami i napychamy sobie żołądek. Taki jest Kat. Gdyby któregoś roku w jakiejś okolicy przez jedną tylko godzinę dało się wynaleźć coś jadalnego, dokładnie o tej godzinie, jakby z nakazu objawienia, nałożyłby czapkę, poszedłby wprost przed siebie, niby podług kompasu, i odnalazłby. Znajduje wszystko: kiedy jest zimno, piecyki i drwa, siano i słomę, stoły, krzesła – przede wszystkim zaś żarcie. Jest to zagadkowe, można by uwierzyć, że wyczarowuje z powietrza. Jego wyczynem najbardziej olśniewającym były cztery puszki konserw z homara. Wprawdzie my wolelibyśmy zamiast tego smalec. Zwaliliśmy się pokotem po słonecznej stronie baraków. Czuć – 31 –

smołą, latem i spoconymi nogami. Kat siedzi koło mnie, gdyż lubi gawędzić. Dzisiaj w południe przez godzinę ćwiczyliśmy oddawanie honorów, ponieważ Tjaden niedbale zasalutował pewnemu majorowi. To Katowi nabiło ćwieka w głowę. Powiada: – Zapamiętaj sobie, przegramy wojnę, gdyż za dobrze potrafimy salutować. Kropp zbliża się podnosząc nogi jak bocian, bosy, z zakasanymi spodniami. Kładzie wyprane skarpetki na trawie, by wyschły. Kat spogląda w niebiosa, popuszcza i rozmarzony powiada: – Każdy bobek robi smrodek. Obaj zaczynają dyskutować. Jednocześnie zakładają się o flaszkę piwa, jaki będzie wynik walki powietrznej rozgrywającej się nad nami. Kat nie daje wyperswadować sobie swego mniemania, które znów, jako stary frontowiec, ubiera w rymy: – Jednaki żołd i żarcie jedno – a wojnę szybko diabli wezmą. Kropp natomiast jest myślicielem. Proponuje, aby! wypowiedzenie wojny było rodzajem święta ludowego z biletami wstępu i muzyką, jak w walkach byków. Po czym na arenie ministrowie i generałowie obu krajów, przybrani w spodenki kąpielowe i uzbrojeni w drągi, powinniby tłuc się wzajem. Kto pozostałby na placu, tego kraj zwyciężyłby. Byłoby to prostsze i właściwsze niż tutaj, gdzie walczą ludzie zupełnie wobec siebie obojętni. Propozycja ta podoba się. Potem rozmowa przechodzi na dyscyplinę koszarową. Przypomina mi się przy tym pewien obraz. Rozpalone południe na dziedzińcu koszar. Skwar stoi nieruchomy nad placem. Koszary są jak wymarłe. Wszyscy śpią. Słyszy się tylko, jak ćwiczą trębacze, przystanęli nie wiedzieć gdzie i ćwiczą, nieudolnie, jednostajnie, – 32 –

idiotycznie. Cóż za trójgłos: skwar południa, podwórze koszar i zachrypnięte trąby. Okna koszar są puste i ciemne. Z niektórych zwisają suszące się drelichowe spodnie. Tęsknie spogląda się ku nim. Izby są chłodne. Och, wy ciemne, wilgotne i duszne izby z żelaznymi szkieletami łóżek, z pościelą w kostkę, szafami zbitymi z desek i stołkami przed nimi! Nawet wy stać się możecie celem marzeń; tu jesteście nawet legendarnym odblaskiem domu, wy klitki pełne zaduchu zjełczałych potraw, snu, dymu i odzieży! Kaczyński opisuje je wspaniałymi barwami i z wielkim podnieceniem. Cóż byśmy dali, gdybyśmy mogli do nich powrócić. Gdyż dalej nie odważają się już biec nasze myśli. Wy lekcje regulaminu o wczesnym poranku. „Na jakie części dzieli się karabin 93?" Wy godziny gimnastyki po południu. „Grający na fortepianie wystąp! W prawo zwrot i przed siebie! Zameldujecie się w kuchni do obierania kartofli." Pławimy się we wspomnieniach. Kropp śmieje się raptem i powiada: – W Löhne przesiadka. Była to najmilsza igraszka naszego kaprala. Löhne to stacja, gdzie trzeba się przesiąść. Aby urlopowani spośród nas nie zabłądzili, Himmelstoss w izbie koszarowej ćwiczył z nami przesiadanie. Mieliśmy poduczyć się, iż w Löhne poprzez tunel podziemny dociera się do następnego pociągu. Łóżka wyobrażały przejście, a każdy z nas stawał wyprężony na lewo od nich. Po czym następowała komenda: ,,W Löhne przesiadać się!" – i błyskawicznie czołgali się wszyscy pod łóżkami na prawą stronę. Ćwiczyliśmy to całymi godzinami. Tymczasem zestrzelono samolot niemiecki. Jak kometa opada w dół w smudze dymu. Kropp wskutek tego przegrał flaszkę piwa i niechętnie wypłaca pieniądze. – Himmelstoss jako listonosz jest z pewnością skromnym człeczyną – mówię, gdy mija rozczarowanie Alberta. – Skądże się to – 33 –

bierze, że jako podoficer jest takim draniem? Pytanie to na nowo stawia na nogi Kroppa. – To nie tylko Himmelstoss, takich jest bardzo wielu. Niech tylko dostaną naszywki lub szablę, przemieniają się w innych ludzi, jak gdyby nażarli się betonu. – To robi mundur – wyrażam przypuszczenie. – Tak, mniej więcej – mówi Kat i zasiada wygodnie do większego przemówienia – ale powód jest gdzie indziej. Zastanów no się tylko: kiedy psa wytresujesz do żarcia kartofli, a potem dasz mu kęs mięsa, mimo to chwyci je zębami, gdyż taka jest jego natura. A kiedy człowiekowi dasz kęs władzy, wtedy rzecz będzie się miała podobnie: zacznie szczerzyć zęby. To się dzieje samo przez się, gdyż człowiek jako taki jest przede wszystkim bydlakiem, a dopiero potem nasmarowany jest może, jak bułka smalcem, odrobiną przyzwoitości. Żołnierka na tym właśnie polega, że jeden ma zawsze władzę nad drugim. Źle jest tylko, że każdy ma o wiele za dużo władzy: podoficer może tak dopiec szeregowcowi, porucznik podoficerowi, kapitan porucznikowi, iż człowiek wariuje. A ponieważ wie o tym, dlatego od razu do tego przywyka. Weź najprostszą choćby rzecz: wracamy z placu ćwiczebnego i jesteśmy zmordowani jak psy. Wtedy rozkazuje się: ,,Śpiewać!" No, ma się rozumieć, śpiew jest do niczego, gdyż każdy jest rad, że może jeszcze jako tako dźwigać karabin. I już kompania zawraca i przez godzinę musi wykonywać ćwiczenia karne. W czasie powrotu znów pada rozkaz: „Śpiewać!" I teraz śpiewa się, jak należy. Cóż za cel ma to wszystko? Dowódca kompanii postawił na swoim, gdyż miał władzę po temu. Nikt go nie zgani, przeciwnie, uchodzi za służbistę. Przy tym coś takiego jest drobiazgiem, przecie potrafią się znęcać całkiem inaczej. Zapytuję was teraz: niechaj on w cywilu będzie, czym chce, w jakim zawodzie może sobie pozwolić na coś podobnego, nie narażając się na mordobicie? Tylko w wojsku. Widzicie, to uderza mu do głowy. A tym bardziej uderza mu do głowy, im mniej miał w cywilu do gadania. – 34 –

– Powiadają przecie: dyscyplina musi być – niedbale mówi Kropp. – Powody – zrzędzi ze złością Kat – wynajdą zawsze. Niech tam. Ale nie powinno się to zmieniać w szykanę. Spróbuj no wytłumaczyć to jakiemu ślusarzowi albo parobkowi, albo robociarzowi, wyjaśnij no to któremu piechociarzowi, a tych jest tu przecie większość; taki widzi tylko, że się nad nim znęcają i że idzie na front, ale wie całkiem dokładnie, co jest konieczne, a co nie. Powiadam wam, jeśli prosty żołnierz może wytrzymać tu na froncie, to nie byle co, doprawdy nie byle co! Każdy przyznaje to, gdyż każdy wie, że tylko w okopach ustaje dryl, ale że już kilka kilometrów za frontem rozpoczyna się na nowo, z całym swoim kretynizmem, z salutowaniem i marszem ceremonialnym. Jest to bowiem żelazne prawo: tak czy owak, żołnierz wciąż powinien być zatrudniony. Wpada Tjaden z wypiekami na twarzy. Jest tak wzburzony, iż jąka się. Promieniejąc radością sylabizuje: – Himmelstoss przyjeżdża. Dostał się na front. Tjaden szczególnie jest wściekły na Himmelstossa, gdyż ów „wychowywał" go na swój sposób za rekruckich czasów. Tjaden szczy do łóżka, zdarza mu się to w nocy podczas snu. Himmelstoss twierdzi uparcie, że jest to po prostu lenistwo, i wynalazł godny siebie środek, aby wykorzenić u Tjadena ów nałóg. Wyszperał w sąsiednim baraku drugiego szczyla, który zwał się Kindervater. Tego zakwaterował razem z Tjadenem. W barakach stały typowe łóżka polowe, jedno nad drugim, z siatkami drucianymi pod siennikiem. Himmelstoss ułożył zatem obu tak, że jeden otrzymał górne łóżko, a drugi to, które znajdowało się pod nim. Ten, który leżał na dole, oczywiście okropnie na tym wychodził. Za to nazajutrz następowała zmiana, leżący na dole dostawał się na górę, aby miał swą zapłatę. – 35 –

Taka była metoda wychowawcza Himmelstossa. Pomysł był podły, ale sama myśl dobra. Niestety, nie zdało się to na nic, gdyż założenie było fałszywe, u nich obu nie było to lenistwo. Mógł spostrzec to każdy, kto przyjrzał się ich sinej skórze. Skończyło się tym, że zawsze jeden z nich sypiał na podłodze. Z łatwością mógł był się przy tym zaziębić. Haie tymczasem przykucnął także kolo nas. Mruga na mnie i z nabożeństwem pociera swe łapsko. Przeżyliśmy razem najpiękniejszy dzień naszego żołnierskiego życia. Było to ostatniego wieczora, zanim wyruszyliśmy na front. Przydzielono nas do jednego z pułków o wysokim numerze macierzystym, przedtem jednak posłano do garnizonu celem umundurowania, nie do obozu szkoleniowego, ale do innych koszar. Nazajutrz z rana mieliśmy wyjechać. Wieczorem wybraliśmy się, aby porachować się z Himmelstossem. Ślubowaliśmy to sobie od tygodni. Kropp tak daleko nawet się posunął, iż postanowił po wojnie obrać zawód pocztowca, aby później, kiedy Himmelstoss znów będzie listonoszem, stać się jego zwierzchnikiem. Pławił się w obrazach, jak mu też zaleje sadła za skórę. To była właśnie przyczyna, dla której Himmelstoss nie mógł nas całkiem usadzić; zawsze liczyliśmy na to, że kiedyś, najpóźniej przy końcu wojny, wpadnie nam w ręce. Na razie pragnęliśmy dać mu gruntowne lanie. I cóż wreszcie mogło się nam stać, jeśli nas nie pozna, a przecież i tak mieliśmy odjechać nazajutrz z samego rana. Wiedzieliśmy, w jakiej knajpie przesiadywał każdego wieczora. Kiedy stamtąd wracał do koszar, musiał przejść przez ciemną niezabudowaną uliczkę. Tam zaczailiśmy się za kupą kamieni. Miałem ze sobą prześcieradło. Drżeliśmy w oczekiwaniu, czy aby będzie sam jeden. Nareszcie usłyszeliśmy jego krok, znaliśmy go dokładnie, aż nadto często słyszeliśmy go z rana, kiedy drzwi rozwierały się na oścież i rozlegał się wrzask: ,,Wsta-wać." – Sam? – szepnął Kropp.

– 36 –

– Sam! – Wraz z Tjadenem prześliznąłem się wokół kupy kamieni. Oto błysnęła klamra "jego paska. Himmelstos zdawał się nieco podchmielony, śpiewał. Nie przeczuwając niczego, przechodził mimo. Schwytaliśmy prześcieradło i dając bezgłośnego susa zarzuciliśmy mu je z tyłu na głowę gwałtownie pociągając w dół, tak iż stał niby w białym worku i nie mógł unieść ramion. Śpiew zamarł. W następnej chwili przyskoczył Haie Westhus. Rozpostartymi ramionami odrzucił nas, aby za wszelką cenę być pierwszym. Ustawił się z rozkoszą we właściwej pozycji, podniósł ramię jak drąg sygnałowy, dłoń jak szuflę do węgla – i wymierzył w biały worek głośny cios, który potrafiłby zabić wołu. Himmelstoss machnął kozła, wylądował o pięć metrów dalej i począł ryczeć. I na ten przypadek byliśmy zaopatrzeni, mieliśmy ze sobą poduszkę. Haie kucnął wygodnie, położył poduszkę na kolana, schwytał Himmelstossa tam, gdzie była głowa, i przycisnął do poduszki. Krzyk został natychmiast stłumiony. Od czasu do czasu pozwalał mu Haie chwycić trochę powietrza, wtedy wydobywał się z gardzieli wspaniały, jasny krzyk, który zaraz znów stawał się delikatny. Tjaden odpiął teraz Himmelstossowi szelki i ściągnął mu spodnie. Szpicrutę trzymał przy tym w zębach. Po czym podniósł się i dalej w tany. Było to cudowne widowisko: Himmelstoss na ziemi, Haie pochylony nad nim, z jego głową na kolanach, z twarzą wykrzywioną diabelskim grymasem i z gębą rozwartą z uciechy, no i drgające pasiaste gacie z krzywymi nogami, które w ściągniętych w dół spodniach za każdym uderzeniem czyniły najoryginalniejsze ruchy, a nad tym, jak drwal, niezmordowany Tjaden. W końcu musieliśmy go po prostu odciągnąć siłą, aby i na nas przyszła kolej. Wreszcie Haie postawił Himmelstosa na nogi i na zakończenie dał – 37 –

przedstawienie prywatne. Zdawało się, że chce gwiazdy pozrywać z nieba, tak zamachnął się prawicą do uderzenia na odlew. Himmelstoss wywrócił się. Haie ustawił go z powrotem i wymierzył mu ponownie pierwszorzędnie wycelowane uderzenie lewą ręką. Himmelstoss zaskowyczał i zemknął na czworakach. Jego pasiaty zadek lśnił w księżycu. Zwialiśmy galopem. Haie obejrzał się raz jeszcze i powiedział zajadle, nasycony i nieco zagadkowy: – Zemsta jest krwawą kiszką. Właściwie Himmelstoss mógł być zadowolony; gdyż zdanie jego, iż powinno się wzajemnie wychowywać, wydało plony – w zastosowaniu do niego. Staliśmy się pojętnymi uczniami jego metody. Nie wyszperał nigdy, komu miał to do zawdzięczenia. Bądź co bądź uzyskał przy tym prześcieradło, gdyśmy bowiem po kilku godzinach raz jeszcze przeszukali teren, niepodobna już było go odnaleźć. Wieczór ten spowodował, iż nazajutrz rano odjechaliśmy dość spokojni. Pewien rozwichrzony brodacz określił nas przeto, wielce wzruszony, jako bohaterską młodzież.

– 38 –

IV Musimy wyruszyć na przednią linię do sypania szańców. O zmierzchu dudniąc wtaczają się wozy ciężarowe. Wdrapujemy się. Wieczór jest ciepły, a zmrok wydaje się nam chustą, pod osłoną której czujemy się bezpiecznie. Łączy nas ona; nawet skąpy Tjaden darowuje mi papierosa i daje ognia. Stoimy tuż obok siebie, usiąść nie może nikt. Nie jesteśmy też przyzwyczajeni do tego. Müller raz wreszcie jest w dobrym humorze, ma na sobie nowe buty. Motory poczynają huczeć, wozy szczękają i pobrzękują. Drogi są wyjeżdżone i pełne wybojów. Nie wolno zapalać światła, dlatego zapadamy się raptem raz po raz i niewiele brakuje, a machnęlibyśmy kozła. Nie niepokoi nas to bynajmniej. Cóż takiego może się stać? Złamane ramię lepsze jest niźli dziura w brzuchu i niejeden po prostu życzy sobie takiej okazji, by dostać się do domu. Obok nas przejeżdżają w długim sznurze kolumny amunicji. Spieszy się im, przeganiają nas raz po raz. Rzucamy dowcipy w ich stronę, a oni nam odpowiadają. Staje się widoczny mur domu stojącego z daleka od drogi. Wytężam nagle słuch. Czyżbym się mylił? Znów słyszę wyraźnie gęganie. Jedno spojrzenie ku Kaczyńskiemu, jego spojrzenie ku mnie, rozumiemy się. – Kat, słyszę tam kandydatkę do garnka. Potakuje. – Zrobi się, jak wrócimy. Orientuję się tutaj. Oczywista, że Kat się orientuje. Zna z pewnością każdą gęś w promieniu dwudziestu kilometrów. Wozy przenikają na teren artylerii. Pozycje dział zamaskowane są – 39 –

przed samolotami gałęziami, jakby to był pewnego rodzaju wojskowy festyn ogrodowy. Altanki te wyglądałyby wesoło i przytulnie, gdyby mieszkańcami ich nie były armaty. Powietrze mętnieje od dymu dział i mgły. Osad dymu gorzko odczuwa się na języku. Strzały trzeszczą tak, iż wóz nasz trzęsie się, echo dudni za nami hucząc, wszystko drży. Twarze nasze zmieniają się nieznacznie. Wprawdzie nie musimy iść do okopów, tylko do sypania szańców, ale na każdej twarzy wyryte jest teraz: tutaj jest front, jesteśmy w jego orbicie. Nie jest to jeszcze trwoga. Kto tak często jak my jeździł na przednią linię, staje się gruboskórny. Tylko młodzi rekruci są podnieceni. Kat poucza ich: – To pocisk 30,5. Słyszycie po wystrzale: zaraz uderzy. Ale głuchy huk uderzeń armatnich nie dociera aż tutaj. Tonie w poszumie frontu. Kat nasłuchuje. – Tej nocy będzie pranie. Nasłuchujemy wszyscy. Front jest niespokojny. Kropp powiada: – Tommy już strzela. Słychać wyraźnie wystrzały. Są to angielskie baterie na prawo od naszego odcinka. Rozpoczynają o godzinę za wcześnie. U nas rozpoczynali zawsze dopiero punktualnie o dziesiątej. – Cóż im przyszło do głowy! – wykrzykuje Müller. – Ich zegarki widocznie się śpieszą. – Będzie pranie, powiadam wam, czuję to w kościach. – Kat unosi ramiona do góry. Obok nas huknęło trzykrotnie. Promień ognia ukośnie wystrzela w mgłę, działa stękają i dźwięczą. Ziębniemy i jesteśmy radzi, że nazajutrz z rana z powrotem będziemy w barakach. Nasze twarze nie są bledsze ani czerwieńsze niż zazwyczaj; nie są także bardziej napięte lub odprężone, a jednak są inne. Czujemy, że – 40 –

do krwi naszej włączono kontakt. To nie frazesy, to fakt. Front, świadomość frontu wytwarza ów prąd. W chwili gdy zaświszczą pierwsze granaty, kiedy powietrze rozdzierają wystrzały, w żyłach naszych, naszych dłoniach, naszych oczach jest zaczajone czekanie, czyhanie, większa jasność, dziwna elastyczność zmysłów. Ciało jest raptem w pełnym pogotowiu. Często zdaje mi się, jak gdyby to rozedrgane, wibrujące powietrze przeskoczyło na nas bezszelestnym susem albo też jak gdyby to był sam front, z którego promieniuje jakaś elektryczność, ożywiająca nieznane koniuszki nerwów. Za każdym razem jest to samo: odjeżdżamy i jesteśmy osowiałymi lub dobrze usposobionymi żołnierzami; po czym zjawiają się pierwsze pozycje armat i każde słowo naszych rozmów ma zmieniony dźwięk. Kiedy Kat stoi przed barakami i mówi: ,,Będzie pranie", jest to jego pogląd, i basta, ale kiedy mówi to tutaj, zdanie jego ma ostrość bagnetu w noc księżycową, jest bliższe i przemawia swym ciemnym sensem do tego podświadomego, co zbudziło się w nas. Być może, jest to nasze najbardziej wewnętrzne, najtajniejsze życie, które zadrżało w nas i dźwiga się do obrony. Dla mnie front jest niesamowitym wirem. Kiedy się nawet pozostaje z dala od niego, na cichych wodach, już odczuwa się siłę wsysania, która wciąga powoli, nieuchronnie, prawie bez oporu. Ale z ziemi, z powietrza spływają ku nam moce oporu, najbardziej z ziemi. Ziemia dla nikogo nie znaczy tyle co dla żołnierza. Kiedy przyciska się do niej, długo, gwałtownie, kiedy głęboko, twarzą i członkami, zagrzebuje się w nią w śmiertelnej trwodze ognia, wtedy jest ona jedynym jego przyjacielem, jego bratem, jego matką; jęcząc powierza jej swój lęk, krzyczy w jej milczenie i w jej schron, ona go przyjmuje i znów zwalnia na nowe dziesięć sekund biegu i życia, po czym chwyta go z powrotem, – 41 –

niekiedy na zawsze. Ziemio! Ziemio! Ziemio! Ziemio z tymi bruzdami i "lejami, i zagłębieniami, w które można się rzucić, wtulić się, wcisnąć! Ziemio, w skurczu przerażenia, w rozprysku zagłady, w śmiertelnym wrzasku wybuchów dałaś nam bezmierną, powrotną falę odzyskanego życia! Obłędna burza postrzępionego prawie istnienia spłynęła w powrotnym prądzie do ciebie poprzez nasze dłonie; ocaleni, zagrzebywaliśmy się w tobie, w niemym, trwożnym szczęściu przebytej minuty wgryzaliśmy się w ciebie! Przy pierwszym huku granatów jednym uderzeniem cofamy się częścią naszego istnienia o tysiące lat wstecz. To instynkt zwierzęcia budzi się w nas, wiedzie nas i ochrania. Nie jest on świadomy, jest o wiele szybszy, bardziej nieomylny od świadomości. Niepodobna tego wyjaśnić. Idzie się i nie myśli o niczym – nagle leżymy w zagłębieniu, nad nami rozpryskują się odłamki pocisków, ale niepodobna sobie przypomnieć, iż słyszeliśmy nadlatujący granat lub przyszło nam na myśl rzucić się na ziemię. Gdyby polegać na tym, bylibyśmy już masą porozrzucanej miazgi. To było to inne, ta jasnowidząca czujność, która rzucała nas o ziemię i ratowała, nie wiedzieć jak. Gdyby to nie istniało, od Flandrii aż po Wogezy nie byłoby już od dawna ludzi. Odjeżdżamy jako osowiali lub dobrze usposobieni żołnierze, dostajemy się do strefy, gdzie rozpoczyna się front, i – staliśmy się bestiami ludzkimi. Otacza nas lichy lasek. Mijamy kuchnie polowe. Wysiadamy za lasem. Wozy odjeżdżają z powrotem. Jutro przed świtaniem znów mają zjawić się po nas. Mgła i dym armatni wiszą nad łąkami na wysokości piersi. Księżyc je oświetla. Drogą przechodzi wojsko, Hełmy stalowe błyskają matowymi refleksami w świetle księżyca. Głowy i oręż – 42 –

sterczą z białej mgły, kiwające się głowy, chwiejące się lufy. Dalej ku przodowi mgła zanika. Tutaj głowy stają się postaciami, kurtki, spodnie i buty dobywają się z mgły jak z mlecznej sadzawki. Formują się w kolumnę. Kolumna maszeruje przed siebie, postacie wydłużają się w klin, nie rozpoznaje się już jednostek, jeno ciemny klin posuwa się naprzód, dziwnie uzupełniany wypływającymi z jeziora mgły głowami i karabinami, Kolumna – ludzi nie ma. Bocznym traktem dojeżdżają lekkie działa i wozy z amunicją. Konie mają lśniące grzbiety w poświacie księżyca, ruchy ich są piękne, rzucają głowami, widzi się ich błyskające oczy. Działa i wozy przesuwają się przed rozpływającym się tłem księżycowego pejzażu, jeźdźcy ze swymi żelaznymi hełmami wyglądają jak rycerze minionych czasów, jest jakoś dziwnie pięknie i przejmująco. Zmierzamy do oddziału saperów. Część nas ładuje sobie na barki wygięte, spiczaste drągi żelazne, pozostali przetykają gładkie żelazne kije przez zwoje drutu i wyruszają z nimi. Brzemię to jest niewygodne i ciężkie. Teren staje się bardziej poszarpany. Z przodu przedostają się meldunki: „Uwaga, na lewo głęboki lej od granatu!" – „Uwaga, rów!" Wzrok nasz jest wytężony, nogi i kije macają przed sobą, zanim przyjmą ciężar ciała. Nagle pochód przystaje, twarzą natykamy się na zwój drutu kolczastego, który niesie żołnierz idący przed nami, i klniemy. Kilka rozwalonych pociskami wozów zatarasowało drogę. Nowy rozkaz: „Zgasić papierosy i fajki!" Jesteśmy tuż koło okopów. Tymczasem ściemniło się zupełnie. Obchodzimy jakiś lasek i oto mamy przed sobą odcinek frontu. Niepewna czerwonawa jasność tkwi na widnokręgu od krańca po kraniec. Jest w bezustannym ruchu, przeszywana, jak drgawkami, wystrzałami baterii. Wzbijają się ponad tym ogniste kule, srebrzyste i – 43 –

czerwone piłki, które pękają i opadają jak deszcz białymi, zielonymi i czerwonymi gwiazdami. Wznoszą się francuskie rakiety, które rozpościerają w powietrzu jedwabny spadochron i powolutku osuwają, się w dół. Rozświetlają wszystko, widno jest jak za dnia, aż do nas przenika ich blask, widzimy nasze cienie ostro zarysowane na ziemi. Zanim spłoną, szybują przez całe minuty. Natychmiast wzbijają się nowe, wszędzie, a wśród nich zielone, czerwone i niebieskie. – A to ci bałagan! – powiada Kat. Nawałnica dział wzmaga się i zlewa w jeden głuchy grzmot, a potem znów rozpada się na pojedyncze uderzenia wystrzałów. Suche salwy mitraliez grzechoczą. Powietrze nad nami wypełnione jest niewidzialną gonitwą, łkaniem, gwizdaniem i sykiem. Są to mniejsze pociski – między tym zaś huczą organowo poprzez noc także wielkie, najcięższe odłamy i lądują daleko za nami. Mają beczący, zachrypły, oddalony głos, jak jelenie na rykowisku, i suną wysoko swym szlakiem ponad szlochaniem i świstem drobniejszych pocisków. Reflektory poczynają przeszukiwać czarne niebiosa. Ślizgają się po nich jak olbrzymie, cieńsze przy końcu liniały. Jeden przystaje i nieco drga. Natychmiast zjawia się przy nim drugi, krzyżują się, czarny owad jest między nimi i usiłuje umknąć: lotnik. Staje się niepewny, oślepiony i zatacza się w dół. Wbijamy drągi żelazne w równych odstępach. Dwaj trzymają zawsze zwój i jak ze szpulki odwijają drut kolczasty. Jest to ów obrzydliwy drut z wąsko osadzonymi długimi kolcami. Odwykłem już od odwijania i rozdzieram sobie rękę. Po kilku godzinach jesteśmy gotowi. Ale mamy jeszcze czas, zanim przyjadą wozy ciężarowe. Większość z nas kładzie się na ziemię i zasypia. Ja także próbuję. Ale robi się zanadto chłodno. Odczuwa się, że jesteśmy blisko morza, wciąż na nowo budzę się z – 44 –

powodu zimna. Raz zasypiam naprawdę. Nagle dźwigam się raptownie, nie wiem, gdzie jestem. Widzę gwiazdy, widzę rakiety i przez chwilę mam wrażenie, że zasnąłem podczas zabawy ogrodowej. Nie wiem, czy to ranek, czy wieczór, leżę w bladej kołysce zmierzchu i czekam na czułe słowa, które nadejść muszą. Czy płaczę? Dotykam oczu, jest to takie dziwne, czyż jestem dzieckiem? Jaki delikatny naskórek... Trwa to tylko sekundę, po czym rozpoznaję sylwetkę Kaczyńskiego. Siedzi sobie spokojnie, on, stary żołnierz, i pali fajkę, fajkę z nakrywką, oczywista. Kiedy spostrzega, że się obudziłem, mówi: – Ależ się wystraszyłeś! Był to tylko zapalnik, wrył się tam w krzaki. Siadam, prostuję się; czuję się dziwnie samotny. To dobrze, że Kat jest ze mną. Spogląda z namysłem ku frontowi. – Niebrzydki fajerwerk, gdyby tylko nie był tak niebezpieczny – mówi. Za nami uderza pocisk. Paru zalęknionych rekrutów zrywa się. Po kilku minutach znów nadlatuje stamtąd roziskrzony ślad, bliżej niż uprzednio. Kat stukając czyści fajkę. Już się rozpoczyna. Czołgamy się, uchodząc, jak się da, w pośpiechu. Następny strzał trafia pomiędzy nas. Kilku krzyczy. Na widnokręgu wzbijają się zielone rakiety. Błoto rozpryskuje się wysoko, odłamki świszczą. Słyszy się jeszcze, jak plaskają miękko, gdy od dawna już umilkł huk padających strzałów. Obok nas leży przerażony lnianowłosy rekrut. Twarz wcisnął w dłonie. Hełm jego spadł i potoczył się. Łowię go i chcę mu wbić na głowę. Zerka, odsuwa hełm i jak dziecko wczołguje mi się pod ramię, przyciska się do mojej piersi. Wąskie barki drgają. Barki, jakie miał Kemmerich. Nie bronię mu. Ale iżby hełm zdał się przynajmniej na coś, wsadzam mu go na zadek, nie dla żartu, lecz z rozmysłem, gdyż jest – 45 –

to najbardziej wystające miejsce. Jeśli nawet jest tam sporo tłustego mięsa, rany są jednak wściekle bolesne, poza tym w lazarecie trzeba całymi miesiącami leżeć na brzuchu, a potem prawie na pewno się utyka. Gdzieś tam potężnie gruchnęło. Wśród padających pocisków słyszy się krzyki. Wreszcie uspokaja się. Ogień przemknął ponad nami i teraz praży ostatnie okopy rezerwy. Ryzykujemy spojrzenie. Czerwone rakiety trzepocą się na niebie. Zapewne będą atakować. U nas spokój trwa. Znów dźwigam się, siadam i potrząsam rekruta za ramię. – Po wszystkim, mój mały! Udało się raz jeszcze. Ogląda się spłoszony. – Et, przyzwyczaisz się. Spostrzega swój hełm i nasadza go. Z wolna przychodzi do siebie. Nagle czerwieni się jak burak i ma wygląd zakłopotany. Ostrożnie sięga dłonią w tył, udręczony spogląda na mnie. Pojmuję natychmiast: febra armatnia. Właściwie niezupełnie w tym celu nasadziłem mu tam hełm, ale mimo to pocieszam go: – To nie hańba; niejeden już narobił w portki po pierwszym ataku ogniowym. Idź tam za krzaki i wyrzuć gacie. I będzie po wszystkim. Rekrut zmyka pospiesznie. Ucisza się coraz bardziej, ale krzyk nie ustaje. – Cóż się takiego dzieje, Albercie? – pytam. – Wyrżnęło w marszowe kolumny. Krzyk trwa nadal. To nie są ludzie, oni nie potrafią tak okropnie krzyczeć. Kat powiada: – 46 –

– Ranne konie. Nigdy jeszcze nie słyszałem krzyczących koni i ledwie mogę uwierzyć. To cała nędza świata, wszelkie udręczone stworzenie, dziki, przeraźliwy ból tu jęczy. Jesteśmy bladzi. Detering prostuje się. – Oprawcy, oprawcy! Zastrzelcie je! Jest rolnikiem i konie są mu bliskie. Ich krzyk przejmuje go do żywego. I jakby z rozmysłu, ogień teraz niemal zupełnie milknie. Tym wyraźniejszy jest kwik zwierząt. Nie wiadomo już, skąd przenika do tego tak cichego, srebrzystego krajobrazu, jest niewidzialny, widmowy, wszechobecny, między niebiosami a ziemią, wzdyma się bezmiernie. Deteringa ogarnia wściekłość, wrzeszczy: – Zastrzelcie je, zastrzelcie wreszcie, do licha! – Muszą przecie naprzód sprowadzić żołnierzy – mówi Kat. Wstajemy i szukamy, gdzie jest to miejsce. Kiedy dostrzeże się zwierzęta, łatwiej będzie to wytrzymać, Meyer ma przy sobie lornetę. Widzimy ciemną grupę sanitariuszy z noszami i czarne, większe bryły, które się poruszają. To są ranione konie. Ale nie wszystkie. Niektóre, bardziej oddalone, galopują, walą się i gnają dalej. Jeden ma rozdarty brzuch, drugiemu zwisają jelita. Plącze się w nie i pada, ale znów powstaje. Detering porywa karabin i mierzy. Kat wytrąca mu broń. – Oszalałeś? Detering trzęsie się i rzuca karabin na ziemię. Siadamy i zatykamy sobie uszy. Ale ta straszliwa skarga, jęk i biadanie przebijają się wszędzie. Wszyscy potrafimy znieść niejedno. Ale teraz występuje na nas pot. Chciałoby się wstać i uciec, wszystko jedno gdzie, aby tylko nie słyszeć już krzyku. Przy tym nie są to przecie ludzie, tylko konie. Z ciemnego kłębka znów odrywają się nosze. Po czym hukają – 47 –

strzały. Bryły drgają i rozpłaszczają się. Nareszcie! Ale to jeszcze nie koniec. Żołnierze nie mogą zbliżyć się do ranionych zwierząt, które w trwodze uciekają; pyski mają z bólu szeroko rozwarte. Jedna z postaci przyklęka, strzał – jeden koń zwala się, jeszcze jeden. Ostatni opiera się na przednich nogach i obraca w kółko jak karuzela, siedząc okręca się na wspartych wysoko przednich nogach, pewnie grzbiet ma zgruchotany. Żołnierz podbiega i strzela. Powoli, pokornie koń osuwa się na ziemię. Odejmujemy ręce od uszu. Krzyk umilkł. Jeno długie, zamierające westchnienie trwa jeszcze w powietrzu. Potem znów są tylko rakiety, śpiew granatów i gwiazdy–i jest to prawie dziwne. Detering odchodzi i klnie: – Chciałbym wiedzieć, co one zawiniły. – Potem podchodzi raz jeszcze. Głos jego jest wzburzony, brzmi niemal uroczyście, kiedy mówi: – Powiadam wam, to najgorsze świństwo, że się pcha zwierzęta na wojnę. Wracamy. Czas już, by dotrzeć do naszych wozów. Niebo rozwidniło się odrobinę. Trzecia nad ranem. Wiatr jest świeży i chłodny, szara godzina powleka nasze twarze szarością. Po omacku idziemy naprzód gęsiego, poprzez rowy i leje, i na nowo dostajemy się w strefę mgły. Kaczyński jest niespokojny, to zły znak. – Co tobie, Kat? – pyta Kropp. – Chciałbym, żebyśmy byli już w domu. – Ma na myśli baraki. – To nie potrwa już długo, Kat. – Nie wiem – odpowiada nerwowym szeptem. Dostajemy się do okopów łącznikowych, a potem na łąki. Lasek wyłania się; znamy tu każdy kawałek gruntu. Oto jest już cmentarz strzelecki z kopczykami i czarnymi krzyżami.

– 48 –

W tej chwili coś gwiżdże, goniąc nas wzdyma się, trzeszczy, grzmi. Pochyliliśmy się – sto metrów za nami wzbija się ognista chmura. Druga eksplozja. Wyrzuca w powietrze cały płat gruntu leśnego wraz z potrzaskanymi drzewami. Już z bliska syczą, jak wentyle kotłów, kolejne granaty – ostry ogień. – Kryj się! – wrzeszczy ktoś. – Kryj się! Łąki są płaskie, las za daleko i nie daje schronu; nie ma innej osłony prócz cmentarza i wzgórków mogił. W ciemności, potykając się, pędzimy, i wnet każdy, jak plwocina, przywarł za wzgórkiem. Ani o chwilę za wcześnie. Ciemność staje się obłąkana. Faluje i szaleje. Ciemności, czarniejsze niż noc, gnają ku nam, olbrzymie i garbate, ponad nas. Płomień wybuchów trzepocze się nad cmentarzem. Nigdzie wyjścia. W rozbłysku granatów ryzykuję spojrzenie na łąki. Są wzburzonym morzem, ostre płomienie pocisków wytryskują z nich jak fontanny. Niepodobieństwo, by ktokolwiek mógł się przez nie przedrzeć. Las niknie, jest stratowany, postrzępiony, poszarpany, Musjmy pozostać tu, na cmentarzu. Przed nami pęka ziemia. Jak deszcz opadają grudy. Odczuwam uderzenie. Rękaw rozdarty jest przez odłamek. Zaciskam pięść. Nie boli, lecz to mnie nie uspokaja, rany zawsze bolą dopiero później. Przesuwam ręką j po ramieniu. Jest skaleczone, ale całe. Wtem wali mnie coś głucho w czaszkę, tak iż świadomość zanika. Mam szybką jak błyskawica myśl: nie zemdleć! Zapadam się w czarną miazgę i natychmiast dźwigam się znów. To J odłamek wyrżnął mnie w hełm, nadleciał z tak daleka, że nie zdołał go przebić. Z oczu wycieram błoto. Przede mną wyrwana jest dziura, rozpoznaję ją niewyraźnie. Granaty niełatwo trafiają w ten sam lej, dlatego chcę się tam dostać. Jednym susem wyrzucam się płasko, niby ryba nad dnem – i oto gwiżdże znów, szybko kulę się, rękami chwytam jakąś osłonę, czuję – 49 –

coś z lewej, przyciskam się, coś ustępuje pode mną, jęczę, ziemia rozdziera się, ciśnienie powietrza grzmi w uszach, pełznę pod to, co ustępuje, nakrywam się tym, to drewno, łach jakiś, ochrona, żałosna ochrona przed walącymi odłamkami. Otwieram oczy – palce moje zaciśnięte są wokół rękawa, wokoło jakiegoś ramienia. Ranny? Krzyczę do niego, nie odpowiada – trup. Dłoń moja sięga w głąb, w drzazgi drewna – i już wiem, że leżymy pokotem na cmentarzu. Ale ogień silniejszy jest niż wszystko inne. Niweczy przytomność, jeszcze głębiej wpełzam pod trumnę, musi mnie chronić, choćby spoczywała w niej sama śmierć. Przede mną zieje lej,. Obejmuję go oczami jak kułakami, muszę weń skoczyć jednym susem. Wtem otrzymuję cios w twarz, czyjaś ręka zaciska się wokoło mego ramienia – czyżby przebudził się umarły? Ręka potrząsa mną, odwracam głowę, w krótkim błysku sekundy wlepiam wzrok w twarz Kaczyńskiego, ma usta szeroko rozwarte i wrzeszczy, nie słyszę nic, szarpie mną, zbliża się, w jakiejś chwili odpływu dosięga mnie jego głos: – Gaz... gaaaz... gaaaz... podać dalej! Łapię pęcherz ochronny... Trochę dalej ode mnie leży ktoś. Myślę już tylko o tym jednym: ten tam musi wiedzieć: – Gaaaz! Gaaaz! Wołam, przysuwam się, uderzam maską w jego kierunku, nie spostrzega nic, raz jeszcze, raz jeszcze, kuli się tylko, to rekrut, zrozpaczony oglądam się za Katem, nasadził już maskę, gwałtownie wydobywam także swoją, hełm odlatuje w bok, maska nasuwa się na twarz, docieram do tamtego żołnierza, najbliżej mnie leży jego maska, chwytam ją, pakuję mu przez głowę, sięga po nią, puszczam – i nagle jednym rzutem znajduję się w leju. Głuchy huk granatów gazowych miesza się z trzeszczeniem pocisków wybuchowych. Dzwonek dudni pomiędzy eksplozjami, – 50 –

gongi, kołatki metalowe zwiastują wszędzie: gaz, gaz, gaz... Za mną plaska o ziemię, raz, dwa razy. Wycieram do czysta zamglone oddechem szybki zaoczne maski. Jest tu Kat, Kropp i jeszcze ktoś. Leżymy we czwórkę w ciężkim, czającym się naprężeniu i oddychamy tak lekko, jak tylko się da. Te pierwsze minuty z maską decydują o życiu i śmierci: czy jest nieprzepuszczalna? Widziałem w lazarecie zatrutych gazem, którzy przez długi czas dusząc się i dławiąc rzygają kawałami spalonych płuc. Ostrożnie, przycisnąwszy usta do rezerwuaru, oddycham. Chmura czadu pełznie teraz ponad ziemią i zakrada się we wszelkie zagłębienia. Niby miękka, szeroka meduza kładzie się w nasz lej, wczołguje się z wolna. Szturcham Kata: lepiej wypełznąć na górę i tam leżeć niż tutaj, gdzie gaz zbiera się najobficiej. Lecz już nie zdążymy; rozpoczyna się drugi grad ognia. Jest tak, jakby już nie pociski ryczały, lecz jakby szalała ziemia. Z trzaskiem wali się ku nam z góry coś czarnego. Tuż koło nas ryje się w ziemię wyrzucona w powietrze trumna. Widzę, jak porusza się Kat, i czołgam się ku niemu. Trumna przygniotła wyciągnięte ramię czwartego z nas w naszej dziurze. Usiłuje drugą ręką zerwać maskę ochronną, Kropp łapie go w sam czas, wykręca mu rękę mocno na plecy i nie puszcza. Kat i ja zabieramy się do uwolnienia rannego ramienia. Wieko trumny jest luźne i popękane, z łatwością udaje się nam zerwać je, wyrzucamy umarłego, pada w dół jak wór, po czym usiłujemy rozluźnić dolną część. Na szczęście żołnierz traci przytomność i Albert może nam dopomóc. Teraz nie musimy już być tak ostrożni i pracujemy, ile tylko starczy nam sił, aż wreszcie trumna ustępuje z westchnieniem podsuniętej pod nią łopacie. Rozwidniło się nieco. Kat ujmuje kawał wieka, kładzie pod zmiażdżone ramię, a my wszyscy owiązujemy je naszymi opatrunkami. Nic więcej nie możemy na razie uczynić. – 51 –

Głowa mi huczy pod maską, bliska jest pęknięcia. Płuca pracują z wysiłkiem, mają tylko wciąż ten sam gorący, zużyty oddech, żyły na skroni wzdymają się, zda się, jakbym się miał udusić. Szare światło przesącza się ku nam. Wicher dmie przez cmentarz. Wysuwam się ponad skraj leja. W brudnym świcie leży przede mną oderwana noga, but jest nienaruszony, widzę to wszystko całkiem wyraźnie w owej chwili. Ale teraz, o kilka metrów dalej, podnosi się ktoś, czyszczę szybki, z podniecenia natychmiast znów zasnuwają się mgłą, z natężeniem patrzę w tamtą stronę – ów tam nie nosi już maski ochronnej. Czekam jeszcze kilka sekund – nie zwala się, szukając patrzy wokoło i robi kilka kroków; wiatr rozproszył gaz, powietrze jest czyste, tedy i ja rzężąc zszarpuję maskę i padam, powietrze wpływa we mnie jak zimna woda, oczy się zamykają, fala zatapia mnie, ogarnia mnie ciemność. Ustały uderzenia pocisków. Obracam się ku lejowi i daję znaki pozostałym. Wspinają się w górę i zrywają z siebie maski, Unosimy ranionego, jeden podtrzymuje jego ramię ujęte w deszczułki. Potykając się umykamy. Cmentarz jest rumowiskiem. Rozproszone leżą wokół trumny i trupy. Zabito ich raz jeszcze; ale każdy z nich, który został rozszarpany, uratował jednego z nas. Ogrodzenie jest pogruchotane, szyny kolei polowej tam w dali są zerwane, sterczą w powietrze, wygięte do góry. Przed nami ktoś leży. Przystajemy, tylko Kropp idzie dalej z rannym. Ten tam na ziemi to rekrut. Biodro ma całe we krwi, jest tak wycieńczony, iż sięgam po flaszkę polową, w której mam rum z herbatą. Kat przytrzymuje mnie za rękę i pochyla się nad nim. – Gdzie dostałeś, kolego? Porusza oczami: jest zbyt słaby, aby odpowiedzieć. – 52 –

Ostrożnie rozcinamy spodnie. Jęczy. – Spokojnie, spokojnie, przecież będzie ci lepiej. Jeśli ma postrzał brzucha, nie wolno mu pić. Nie wymiotował, to dobry znak. Obnażamy biodro: krwawa miazga z odłamkami kości. Przebity jest staw. Ten chłopak nie będzie mógł już chodzić. Zwilżonym palcem przesuwam mu po skroni i daję mu łyk. Oczy jego ożywiają się. Dopiero teraz widzimy, że krwawi także prawe ramię. Kat rozszarpuje dwie paczuszki opatrunków, rozpościera je tak szeroko, jak się tylko da, by nakryły ranę. Szukam jakiejś szmatki, by luźno zawinąć wokół. Nie mamy już nic, dlatego dalej pruję nogawkę rannego, aby kawałek jego kalesonów użyć jako bandaża. Ale on ich nie ma. Przypatruję mu się dokładniej: to ów blondynek. Tymczasem Kat z kieszeni jednego z poległych wyciągnął jeszcze paczuszki z opatrunkami, które ostrożnie nakładamy na ranę. Mówię do chłopca, który nie spuszcza z nas wzroku: – Teraz idziemy po nosze. I oto rozchyla usta i szepce: – Zostańcie. Kat powiada: – Przecie powrócimy wnet. Idziemy po nosze dla ciebie. Niepodobna rozpoznać, czy pojął; skomli jak niemowlę w ślad za nami: – Nie odchodźcie. Kat ogląda się za siebie i szepce: – Czy nie lepiej by było po prostu wziąć rewolwer i z tym skończyć? Chłopiec zapewne nie przetrzyma transportu i pociągnie co najwyżej jeszcze parę dni. Ale wszystko, co zniósł dotąd, będzie niczym w porównaniu z tym, co go czeka. Teraz jest jeszcze odurzony i nic nie czuje. Za godzinę będzie skowyczącym kłębem – 53 –

bólów nie do zniesienia. Dnie, które mu pozostają jeszcze do życia, oznaczają dlań jedną, jedyną obłąkaną mękę. I komuż zda się na co, czy dozna jej jeszcze, czy nie. Potakuję: – Tak, Kat, należałoby wziąć rewolwer. – Daj no – powiada i przystaje. Jest zdecydowany, widzę to. Oglądamy się, ale nie jesteśmy już sami. Przed nami zbiera się gromadka, z lejów i rowów wychylają się głowy. Przynosimy nosze. Kat potrząsa głową. – Takie młode chłopaki. – I powtarza: – Takie młode, niewinne chłopaki... Straty nasze są mniejsze niźli należało przypuszczać: pięciu zabitych i ośmiu rannych. Był to tylko krótki atak ogniowy. Dwaj nasi zabici leżą w rozwalonych grobach, wystarczy ich przysypać. Wracamy. Idziemy szybko, gęsiego, milcząc. Rannych przenosi się na punkt opatrunkowy. Poranek jest mętny, sanitariusze biegają z numerami i kartkami, ranni skomlą. Zaczyna kropić deszcz. Po upływie godziny dotarliśmy do naszego wozu i wdrapujemy się nań. Teraz jest więcej miejsca niż uprzednio. Deszcz wzmaga się. Rozpościeramy i narzucamy na głowy płachty namiotowe, o które deszcz bębni, spływając po bokach strugami. Wozy rozpryskują kałuże w wybojach, a my kołyszemy się w półśnie. Dwaj na przedzie wozu mają z sobą długie, rozwidlone żerdzie, Baczą na druty telegraficzne, które ukośnie zwisają nad traktem, tak nisko, iż mogłyby urwać nam głowy. Chwytają je na czas swymi rozwidlonymi kijami i unoszą nad nami. Słyszymy ich wołanie: ,,Uwaga, drut!", w półśnie czynimy przysiad i powstajemy znów. – 54 –

Monotonnie chwieją się wozy, monotonne są wołania, monotonnie kropi deszcz. Spływa na nasze głowy i na głowy zabitych, leżących tam na przedzie, na ciało małego rekruta z raną, która jest o wiele za duża dla jego biodra, spływa na mogiłę Kemmericha, spływa na nasze serca. Gdzieś pada pocisk. Drgamy już, oczy są napięte, dłonie znów gotowe, by przerzucić ciała ponad ścianki wozu do rowów przydrożnych. Me zdarzyło się nic więcej. Tylko monotonne wołania: „Uwaga, drut!" Robimy przysiad, zapadamy znowu w półsen.

– 55 –

V Kłopotliwe jest zabijanie pojedynczej wszy, kiedy ma się ich setki. Są dość twarde, a nie kończące się potrzaskiwanie paznokciami staje się nudne. Dlatego Tjaden umocował pokrywkę puszki od szuwaksu za pomocą drutu nad płonącym ogarkiem świecy. Do tej niewielkiej patelni wrzuca się po prostu wszy, trzask – i po nich. Zasiedliśmy wokoło, z koszulami na kolanach, z nagim tułowiem w ciepłym powietrzu i pracujemy. Haie ma szczególnie wytworny rodzaj wszy: z czerwonymi krzyżami na łebku. Dlatego utrzymuje, iż przywlókł je z lazaretu w Thourhout, pochodzą jakoby od pewnego wyższego lekarza sztabowego. Zamierza także tłuszcz, gromadzący się z wolna w pokrywce blaszanej, zużyć do smarowania butów i pół godziny ryczy bez przerwy ze śmiechu zachwycony swym dowcipem. Lecz dzisiaj nie ma wielkiego powodzenia: zajmuje nas coś innego. Pogłoska przemieniła się w prawdę. Przybył Himmelstoss. Zjawił się wczoraj, słyszeliśmy już jego głos, tak dobrze nam znany. Podobno przeholował ze „szkoleniem" kilku rekrutów. Nie wiedział, iż pośród nich znajdował się syn prezydenta prowincji. Na tym skręcił kark. Tutaj czeka go niespodzianka. Tjaden od wielu godzin rozważa wszelkie możliwe odpowiedzi na jego pytania. Haie z dumą ogląda wielkie swe łapsko i robi do mnie perskie oko. Tamto lanie było szczytowym punktem jego życia; opowiada mi, iż niekiedy śni jeszcze o tym. Kropp i Müller gawędzą. Kropp na własną rękę zdobył garnek pełen soczewicy, zapewne w kuchni saperów. Müller pożądliwie – 56 –

zerka w jego stronę, opanowuje się jednak i pyta: – Albercie, co byś zrobił, gdyby nagle nastał teraz pokój? – Pokój jest na księżycu – oświadcza lakonicznie Albert. – No, ale gdyby jednak – upiera się Müller – co byś zrobił? – Zabrałbym się stąd – mówi przez zęby Kropp. – To się rozumie. A co jeszcze? – Urżnąłbym się. – Nie gadaj bzdur, mówię serio. – Ja także – powiada Albert. – Cóż można zrobić innego? Kat zainteresował się tą kwestią. Żąda od Kroppa należnej mu daniny soczewicy, otrzymuje ją, rozważa potem długo i wyraża swój pogląd: – Urżnąć można by się, oczywista, ale poza tym jazda do najbliższej stacji – i do matuli. Pomyślże, człowieku, Albercie, pokój! Szpera w swym ceratowym portfelu, wyjmuje fotografię i z dumą pokazuje wokoło. – Moja stara! – Potem chowa ją z powrotem i klnie. – Cholerna, zawszona wojna! – Tobie łatwo gadać – powiadam. – Ty masz swego chłopaka i kobietę. – Owszem – przytakuje – muszę się starać, aby mieli co włożyć do gęby. Śmiejemy się: – Poradzisz sobie, Kat, w razie czego zarekwirujesz. Müller jest głodny i nie daje jeszcze za wygraną. Gwałtownie budzi Haiego z jego marzeń o garbowaniu skóry. – Haie, co ty byś zrobił, gdyby teraz nastał pokój?

– 57 –

– Powinien by zbić ci zadek na kwaśne jabłko, że w ogóle pleciesz o czymś podobnym – mówię. – Skąd to się właściwie bierze u ciebie? – Skąd się bierze krowi gnój na dachu? – odpowiada lakonicznie Müller i znowu zwraca się do Haiego Westhusa. To za trudne pytanie dla Haiego. Kołysze swym piegowatym łbem. – Myślisz, kiedy nie będzie już wojny? – Ale ty szybko kapujesz! – Wtedy będą znów dziewczynki, co? – Haie oblizuje się. – To także. – O rany! – powiada Haie i twarz jego rozpływa się z zadowolenia. – Wtedy sprawiłbym sobie dziewuchę jak się patrzy, takiego prawdziwego garkotłuka, wiecie, gdzie jest za co chwycić, i zaraz pod pierzynę. Wyobraź no sobie tylko, prawdziwe łóżko ze sprężynowymi materacami; powiadam wam, chłopaki, osiem dni nie wciągałbym spodni. Wszyscy milkną. Obraz ten zbyt jest kuszący. Dreszcz przebiega nam po skórze. Wreszcie Müller opanowuje się i pyta: – A potem? Pauza. Po czym Haie oświadcza nieco zawile: – Gdybym był podoficerem, zostałbym jeszcze u Prusaków nadterminowym. – Haie, ty po prostu masz bzika – mówię. Z całym spokojem odpowiada zapytaniem: – Czyś kopał już kiedy torf? No to spróbuj. – Co rzekłszy wyciąga łyżkę zza cholewy i sięga do miski Alberta. – Na pewno nie jest gorsze niż kopanie szańców w Szampanii – odpowiadam. – 58 –

Haie żuje i wykrzywia gębę w uśmiechu. – Ale trwa dłużej. I nie możesz wagarować. – Ależ, Haie, w domu jest przecie lepiej. – O tyle, o ile – powiada i z otwartą gębą zapada w zadumę. Można z rysów jego wyczytać, o czym rozmyśla. Czeka go tam nędzna lepianka na torfowisku, ciężka robota w upale wrzosowisk od wczesnego ranka aż po wieczór, kiepska dniówka, brudna odzież parobka... – W wojsku podczas pokoju nie masz nijakich frasunków – oświadcza nam. – Codziennie masz swoje żarcie, a jak nie, to robisz awanturę, masz swoje łóżko, co tydzień czystą bieliznę, jak eleganckie facety, masz mundur, że aż miło; jako podoficer odrobisz w dzień swoją służbę, wieczorem jesteś wolny i walisz do knajpy. – Haie jest niezwykle dumny ze swego pomysłu. Zakochuje się w nim po prostu. – A kiedy odrobiłeś swoje dwanaście lat, dostajesz w łapę świadectwo i zostajesz żandarmem. Możesz sobie cały dzień spacerować. – Pławi się teraz w wizji przyszłości. – Przedstaw no sobie, jak cię wtedy traktują. Tutaj koniak, tam półkwaterek. Ż żandarmem przecież każdy chce trzymać sztamę. – E, ty nigdy nie będziesz podoficerem, Haie – wtrąca Kat. Haie, zdziwiony, spogląda nań i milknie. W myślach jego zapewne są teraz pogodne wieczory jesienne, niedziele na łęgach, dzwony wsiowe, popołudnia i noce z dziewuchami, placki gryczane z wielkimi okami słoniny, beztrosko przegadane godziny w szynku. Z takim nadmiarem wyobraźni nie potrafi szybko sobie poradzić; dlatego tylko, rozeźlony, warczy przez zęby: – Że też zawsze musicie pytać o takie bzdury. Wciąga koszulę przez głowę i zapina kurtkę na guziki. – A co ty byś robił, Tjaden? – woła Kropp. Tjaden ma jedno tylko na myśli. – 59 –

– Uważałbym, aby mi Himmelstoss nie zwiał. Zapewne najchętniej wsadziłby go do klatki i każdego ranka okładał lagą. Mówi do Kroppa rozmarzony: – Na twoim miejscu postarałbym się zostać porucznikiem. Wtedy możesz go tak musztrować, że woda zagotuje mu się w tyłku. – A ty, Detering? – nie przestaje badać Müller. Ze swoją manią pytań jest urodzonym bakałarzem. Detering jest małomówny. Ale na to pytanie odpowiada. Spogląda w powietrze i wypowiada jedno tylko zdanie: – Zdążyłbym akurat jeszcze na żniwa. Co rzekłszy wstaje i odchodzi. Jest zatroskany. Jego żona musi sama jedna gospodarować na zagrodzie. Przy tym zarekwirowano mu oba konie. Codziennie czytuje gazety, które nadchodzą, czy też nie pada aby w jego oldenburskiej dziurze. W razie deszczu bowiem nie zdążą zwieźć siana. W tej to chwili zjawia się Himmelstoss. Zmierza prosto ku naszej grupie. Na twarz Tjadena występują plamy. Kładzie się jak długi w trawę i z podniecenia zamyka oczy. Himmelstoss jest trochę niezdecydowany, krok jego staje się coraz powolniejszy. Później jednakże podchodzi bliżej. Żaden z nas ani myśli powstać. Kropp z zaciekawieniem spogląda ku nadchodzącemu. Stoi teraz przed nami i czeka. Jako że nikt się nie odzywa, rozpoczyna pierwszy: – No? Mija kilka sekund; Himmelstoss najwyraźniej nie wie, jak ma się zachować. Najchętniej wziąłby nas teraz do galopu. Bądź co bądź jednak nauczył się już widocznie, że front nie jest podwórzem koszar. Próbuje raz jeszcze; nie zwraca się już do wszystkich, lecz do jednego, spodziewa się, że w ten sposób łatwiej uzyska odpowiedź. – 60 –

Kropp znajduje się najbliżej. Toteż jego spotyka ten zaszczyt: – No, także jesteście tutaj? Ale Albert go osadza. Odpowiada zwięźle: – Myślę, że jestem tu trochę dłużej niż wy. Rudawy wąs drga. – Zapomnieliście mnie już, he? Tjaden rozchyla teraz powieki. – Gdzie tam! Himmelstoss zwraca się doń: – To przecież Tjaden? Tjaden unosi głowę. – A wiesz, czym ty jesteś? Himmelstoss jest zbity z tropu: – Od kiedyż to się tykamy? Chyba nie leżeliśmy razem w rowie przydrożnym. Nie wie zupełnie, jak się wywikłać z sytuacji. Nie oczekiwał tej jawnej wrogości. Ale na razie ma się jeszcze na baczności; z pewnością nagadał mu ktoś idiotyzmów o strzałach w plecy. Tjaden, rozwścieczony pytaniem o rowie, staje się nawet dowcipny: – Nie, tam leżałeś sam. Teraz Himmelstoss kipi ze złości. Lecz Tjaden uprzedza go szybko. Musi mu wygarnąć, co ma na wątrobie: – Chcesz wiedzieć, czym jesteś? Jesteś świntuch, ot czym jesteś! Już dawno chciałem ci to powiedzieć. Satysfakcja tłumiona przez wiele miesięcy błyszczy mu w świecących świńskich oczkach, kiedy na cały głos wrzeszczy: – 61 –

„Świntuch"! Ale i Himmelstoss jest teraz wściekły: – Co ty sobie wyobrażasz, ty gnojku, ty zafajdany torfiarzu? Stanąć na baczność, kiedy mówi z wami przełożony! Tjaden macha wspaniale łapskiem: – Spocząć, Himmelstoss. W tył zwrot! Himmelstoss staje się szalejącym regulaminem służbowym. Cesarz nie mógłby być bardziej obrażony od niego. Ryczy: – Tjaden, rozkazuję wam służbowo: powstać! – Co jeszcze? – zapytuje Tjaden. – Spełnicie mój rozkaz czy nie? Tjaden niedbale i reasumująco odpowiada, nie wiedząc o tym, znaną klasyczną cytatą.3 Jednocześnie przewietrza sobie siedzenie. Himmelstoss oddala się galopem. – Pójdziecie pod sąd wojenny! Widzimy, jak znika w kierunku kancelarii. Haie i Tjaden wybuchają potężnym rykiem. Haie śmieje się tak, iż po chwili zwichnął sobie szczękę i nagle stoi bezradnie z rozwartą gębą. Albert musi mu ją dopiero wprawić uderzeniem pięści. Kat jest zatroskany. – Jeśli cię zamelduje, może się to źle skończyć. – Myślisz, że to zrobi? – pyta Tjaden. – Na pewno – powiadam. – Dostaniesz co najmniej pięć dni ciężkiej paki – oświadcza Kat. To nie wyprowadza Tjadena z równowagi. – Pięć dni paki to pięć dni spokoju. 3

Idzie tu o nieprzyzwoitą cytatę z Gótza von Berlichingen Goethego. (Przyp. red.) – 62 –

– A jeśli dostaniesz twierdzę? – bada drobiazgowy Müller. – To na ten czas wojna się dla mnie skończy. Tjaden jest w czepku urodzony. Nie zna frasunków. Oddala się z Haiem i Leerem, aby nie znaleziono go, póki nie minie pierwsza burza. Müller wciąż jeszcze nie wyczerpał swego tematu. Tym razem kolej znowu przypada na Kroppa. – Albercie, gdybyś faktycznie wrócił do domu, co byś robił? Kropp jest obecnie najedzony i przeto bardziej ustępliwy. – Ilu zostałoby właściwie w naszej klasie? Liczymy. Z dwudziestu – siedmiu nie żyje, czterech jest rannych, jeden w domu obłąkanych. A zatem zebrałoby się co najwyżej dwunastu. – Trzech z nich jest porucznikami – powiada Müller. – Czy sądzisz, że daliby się besztać Kantorkowi? Nie sądzimy, my także nie dalibyśmy się już łajać. – Jakie jest właściwie twoje mniemanie o troistej akcji dramatycznej w Wilhelmie Tellu? – przypomina sobie nagle Kropp i ryczy ze śmiechu. – Jakie były cele Getyngeńskiego Związku Poetów? – bada także Müller, nagle wielce surowy. – Ile dzieci miał Karol Śmiały? – odpowiadam spokojnie. – Do niczego w życiu nie dojdziecie, Baumer – skrzeczy Müller. – Kiedy rozegrała się bitwa pod Zamą? – pyta Kropp. – Brak wam moralnej powagi, Kropp, siadajcie, trzy minus – czynię niechętny gest. – Jakie zadania uznał Likurg za najważniejsze w państwie? – – 63 –

mamroce Müller i zdaje się poprawiać binokle. – Czy powinniśmy mówić: „My, Niemcy, obawiamy się Boga, poza tym nikogo na świecie", czy też: „My jako Niemcy..." – zastanawiam się. – Ilu mieszkańców ma Melbourne? – świegocąc odpowiada Müller. – Jak zamierzacie dojść do czegokolwiek w życiu, jeśli nawet tego nie wiecie? – zapytuję, oburzony, Alberta. – Co określa się słowem kohezja? – wyciąga on najgrubszy atut. O tych wszystkich bzdurach nie wiemy już zbyt wiele. Nie przydały się nam zresztą na nic. Ale nikt nas nie nauczył w szkole, jak podczas deszczu i nawałnicy zapala się papierosa, jak z mokrego drewna rozpala się ogień – lub że bagnet najlepiej wbić w brzuch, gdyż tam nie zacina się tak jak między żebrami. Müller powiada zamyślony: – Co z tego? I tak będziemy musieli wrócić na ławę szkolną. Uważam to za wykluczone. – Może uda się nam uzyskać maturę wojenną. – Do tego będziesz musiał się przygotować. A jeśli już zdasz, co wtedy? Być studentem to niewiele lepiej. Jeśli nie masz pieniędzy, musisz wkuwać. – Zawsze to trochę lepiej. Zresztą wszystko, co ci pakują do łba, to bzdury. Kropp trafia w sedno naszego przekonania: – Jakże można to brać na serio, kiedy było się na froncie? – Ale musisz mieć przecie jakiś zawód – oponuje Müller, jak gdyby był Kantorkiem we własnej osobie. Albert czyści sobie paznokcie nożem. Jesteśmy zdumieni tą wykwintnością. Ale to tylko zaduma. Albert odkłada nóż i – 64 –

oświadcza: – No właśnie. Kat i Detering, i Haie powrócą do swego zawodu, gdyż mieli go już przedtem. Himmelstoss także. My nie mieliśmy żadnego. Jakże po tym tutaj – czyni gest w kierunku frontu – mamy przyzwyczaić się do jakiegokolwiek zawodu? – Należałoby być rentierem i zupełnie samemu mieszkać w lesie – powiadam, lecz zaraz wstydzę się tej manii wielkości. – Więc co się stanie, gdy powrócimy? – rozważa Müller i nawet on jest skonsternowany. Kropp wzrusza ramionami. – Nie wiem. Najpierw bądźmy już w domu, a wtedy się okaże. Właściwie wszyscy jesteśmy bezradni. – I cóż takiego można by przedsięwziąć? – pytam. – Nie mam ochoty do niczego – odpowiada Kropp ze znużeniem. – Któregoś dnia i tak się kipnie, więc co tam. Nie wierzę w ogóle, że wrócimy. – Jak sobie o tym pomyślę, Albercie... – mówię po chwili i przewracam się na wznak. – Kiedy słyszę słowo pokój i pomyślę, że mógłby rzeczywiście nastąpić, najchętniej bym zrobił coś zupełnie wyjątkowego, tak mi to uderza do głowy. Coś, wiesz, co byłoby warte tego, że człowiek tarzał się tutaj w błocku. Tylko że nic takiego nie przychodzi mi na myśl. Możliwości, jakie widzę, ten cały kram, a więc zawód, studia, pensje itd. – od tego rzygać mi się chce, bo to było już od niepamiętnych czasów i jest odrażające. Nie znajduję nic, nic nie znajduję, Albercie. Naraz wszystko wydaje mi się beznadziejne i rozpaczliwe. Kropp także o tym rozmyśla. – W ogóle niełatwo będzie z nami wszystkimi. Czy ci tam w domu właściwie nie martwią się niekiedy z tego powodu? Dwa lata strzelania i granatów ręcznych – tego przecie nie można ściągnąć – 65 –

potem jak pończochy. Zgodni jesteśmy co do tego, iż wszędzie, każdemu, kto jest w tym samym położeniu, dzieje się podobnie, nie tylko nam tutaj; jeden odczuwa to silniej, drugi mniej. Jest to wspólny los naszego pokolenia. Albert wypowiada to: – Wojna zepsuła nas, zniechęciła do wszystkiego. Ma słuszność. My nie jesteśmy już młodzieżą. Nie pragniemy zdobyć świata szturmem. Jesteśmy uciekinierami. Uciekamy sami przed sobą. Przed naszym życiem. Mieliśmy osiemnaście lat i zaczęliśmy miłować świat i istnienie; kazano nam do tego strzelać. Pierwszy granat, który padł, trafił w nasze serca. Jesteśmy odcięci od pracy twórczej, od dążeń, od postępu. Nie wierzymy już w to wszystko; wierzymy w wojnę. Kancelaria ożywia się. Himmelstoss zaalarmował ją widocznie. Na przedzie kolumny kłusuje gruby feldfebel. Śmieszne, iż prawie wszyscy zawodowi feldfeble to grubasy. Za nim kroczy żądny zemsty Himmelstoss. Buty jego świecą w słońcu. Powstajemy. Grubas pyta sapiąc: – Gdzie jest Tjaden? Naturalnie nikt nie wie. Himmelstoss obrzuca nas złym wzrokiem. – Z pewnością wiecie. Nie chcecie tylko powiedzieć. Gadać natychmiast! Grubas szukając rozgląda się wokoło: nigdzie nie widać Tjadena. Próbuje w odmienny sposób: – Za dziesięć minut Tjaden ma się zameldować w kancelarii. To rzekłszy oddala się, a śladem za nim ciągnie Himmelstoss. – 66 –

– Mam przeczucie, iż przy najbliższym sypaniu szańców zwój druciany spadnie na nogi Himmelstossa – przypuszcza Kropp. – Jeszcze byczo się z nim zabawimy – śmieje się Müller. To jest teraz naszą ambicją – pognębić listonosza. Idę do baraku i powiadam Tjadenowi, aby zwiał. Później zmieniamy miejsce i kładziemy się z powrotem, by grać w karty. Gdyż to umiemy: grać w karty, kląć i prowadzić wojnę. Niezbyt to wiele, jak na dwadzieścia lat, za wiele, jak na dwadzieścia lat. Po pół godzinie znów pojawia się Himmelstoss. Nikt nie zwraca na niego uwagi. Pyta o Tjadena. Wzruszamy ramionami. – Powinniście go przecie poszukać – upiera się. – Jak to, wy? – pyta Kropp. – No ty, wy tutaj. – Chciałbym prosić, aby pan nie tykał nas – powiada Kropp jak jaki pułkownik. Himmelstoss jakby spadł z obłoków. – Któż was tyka? – Pan! – Ja? – Tak. Kotłuje się w nim. Zezuje podejrzliwie ku Kroppowi, gdyż nie ma pojęcia, co ten ma na myśli. Bądź co bądź niezupełnie ufa sobie na tym punkcie i robi krok pojednawczy: – Czyście go nie odnaleźli? Kropp kładzie się w trawę i mówi: – Czy pan był już kiedy na froncie? – 67 –

– To was nie obchodzi – oświadcza kategorycznie Himmelstoss. – Żądam odpowiedzi. – Dobra – odpowiada Kropp i wstaje. – Spójrz no pan tam, gdzie tkwią te małe obłoczki. To szrapnele. Tam byliśmy wczoraj. Pięciu zabitych, ośmiu rannych. A przecież w gruncie rzeczy była to jeszcze zabawa. Kiedy niezadługo znów pójdziemy na linię, szeregowcy przedtem, zanim umrą, wystąpią przed front, staną na baczność przed panem i powiedzą dziarsko: „Proszę o pozwolenie wystąpienia z szeregu. Proszę o pozwolenie wykitowania!" Myśmy tylko czekali na takich facetów jak pan. Siada z powrotem, a Himmelstoss znika jak kometa. – Trzy dni paki – przypuszcza Kat. – Następnym razem na mnie kolej – mówię do Alberta. Ale to już koniec. Zamiast tego wieczorem podczas apelu odbywa się śledztwo. W kancelarii siedzi nasz porucznik Bertinck i każe wzywać jednego po drugim. Ja także muszę się zjawić jako świadek i wyjaśniam, czemu Tjaden się zbuntował. Historia o tym, jak Himmelstoss wychowywał „szczytów", robi wrażenie. Bertinck posyła po Himmelstossa i ja powtarzam swoje zeznania. – Czy to się zgadza? – pyta Bertinck Himmelstossa. Wije się jak węgorz, ale w końcu musi potwierdzić, kiedy Kropp utrzymuje to samo. – Dlaczego wówczas nikt nie stawił się do raportu? – pyta Bertinck. Milczymy. Przecież on dobrze wie, jaki sens mają w wojsku skargi na tego rodzaju drobnostki. Czy w ogóle dopuszczalne są w wojsku skargi? Sam zdaje sobie z tego sprawę i karci przede wszystkim Himmelstossa, tłumacząc mu energicznie, że front to nie koszary. Potem przychodzi kolej na Tjadena, który musi wysłuchać kazania i dostaje trzy dni aresztu. Mrugając okiem Bertinck ogłasza – 68 –

wyrok dla Kroppa: jeden dzień aresztu. -– Nie może być inaczej – mówi doń ze współczuciem. To mądry gość. Areszt jest przyjemny. Paka mieści się w dawnym kurniku. Obaj mogą przyjmować gości, wiemy już, jak sobie poradzić. Ciężki areszt byłby w piwnicy. Dawniej przywiązywano nas również do drzewa, teraz jest to wzbronione. Niekiedy traktowani jesteśmy zgoła jak ludzie. Po godzinie, gdy Tjaden i Kropp siedzą za siatką drucianą, składamy im wizytę. Tjaden wita nas piejąc jak kogut. Gramy w skata do późnej nocy. Wygrywa, oczywiście, ta głupia morda Tjaden. Wkrótce przed wyruszeniem pyta mnie Kat: – Jak się zapatrujesz na pieczoną gęś? – Owszem – odpowiadam. Wdrapujemy się na wóz z amunicją. Jazda kosztuje dwa papierosy. Kat dokładnie pamięta miejsce. Stajnia należy do sztabu pułku. Ja mam przynieść gęś, Kat udziela mi instrukcji. Stajnia znajduje się za murem, zamknięta jest tylko na kołek. Stawiam nogę na rękach Kata i przełażę przez mur. Kat stoi tymczasem na czatach. Czekam kilka chwil, aż się oczy przyzwyczają do ciemności. Dostrzegam wreszcie stajnię. Podkradam się cichaczem, po omacku natrafiam na kołek, wyciągam go i otwieram drzwi. Rozróżniam dwie białe plamy. Dwie gęsi, to gorzej. Gdy się łapie jedną, druga wrzeszczy. A więc od razu obie, tylko szybko. Rzucam się ku nim. Jedną chwytam od razu, drugą w chwilę później. Jak szalony tłukę łebkami o ścianę, żeby je ogłuszyć. Ale widocznie nie mam tyle siły, ile trzeba. Bestie wrzeszczą i biją skrzydłami. Walczę zapamiętale, ale psiakrew – ile siły ma taka gęś! Wydzierają się tak – 69 –

gwałtownie, że ledwo się mogę utrzymać na nogach. Szkaradne są w mroku te białe gałgany, skrzydła urosły mi u ramion, lękam się chwilami, że mnie uniosą w górę, jak gdybym miał w nogach dwa balony na uwięzi. Zaczyna się wrzask: jedna gęś łyknęła trochę powietrza, gra jej teraz w gardzieli jakby dzwonił budzik. Nim się zorientowałem, coś nadbiega, powala mnie silne uderzenie, leżę na ziemi i słyszę wściekłe warczenie. Pies. Oglądam się i widzę, że gotuje się, aby mi skoczyć do gardła. Natychmiast nieruchomieję i przede wszystkim wciskam podbródek do kołnierza. To dog. Upływa wieczność cała, zanim odsunął łeb i usiadł przy mnie. Gdy chcę się poruszyć, zaczyna warczeć. Zastanawiam się. Jedyna rzecz, jaką mogę uczynić, to wyciągnąć mój mały rewolwer. Za wszelką cenę muszę się stąd wydostać, zanim nadejdą ludzie. Powolutku wysuwam rękę. Zdaje mi się, że trwa to godziny. Za każdym razem – ostrożny ruch i groźne warczenie. Leżę cicho, potem próbuję na nowo. Gdy mam już rewolwer w dłoni, ręka zaczyna mi drżeć. Przyciskam ją do ziemi i kombinuję: trzeba podnieść rewolwer, wystrzelić, zanim pies się spostrzeże, i wiać. Powoli nabieram powietrza w płuca i uspokajam się. Wstrzymując oddech podnoszę rewolwer. Rozlega się huk, pies skowycząc odskakuje, już jestem u wyjścia i nagle przewracam się o jedną ze zbiegłych gęsi. Ale szybko łapię ją w biegu, jednym podrzutem przeprawiam na drugą stronę i sam co prędzej wdrapuję się na mur. Jeszcze nie zdążyłem przeleźć, a tu pies, ocknąwszy się z oszołomienia, atakuje mnie. Bez zastanowienia zeskakuję z muru. Dziesięć kroków dalej stoi Kat z gęsią w ręku. Ujrzawszy mnie daje drapaka, ja za nim. Wreszcie można odsapnąć. Gęś już nie żyje. Kat uporał się z nią w jednej chwili. Postanawiamy upiec ją natychmiast, aby zatrzeć – 70 –

wszelkie ślady. Przynoszę z baraku garnki i drwa, zakradamy się do pustej szopy, którą wyszukaliśmy sobie do tego rodzaju celów. Starannie zasłaniamy jedyny otwór okienny. Jest tu niby kuchenka – na cegłach leży żelazna płyta. Rozniecamy ogień. Kat skubie i patroszy gęś. Pióra skrupulatnie odkładamy na bok. Będą z nich dwa morowe jaśki z napisem: „Słodkiego wypoczynku pod ogniem huraganowym!" Ogień artylerii bzyka dokoła naszego schroniska. Odblaski migocą na naszych twarzach. Cienie tańczą na ścianach. Chwilami rozlega się głuchy huk, cała szopa chwieje się w posadach. To bomby z samolotów. Naraz słyszymy głuche krzyki. Zapewne trafiły w któryś barak. Samoloty furkoczą, wzmaga się terkot karabinów maszynowych. Ale żadne światełko nie zdradza naszej obecności. Tak więc siedzimy naprzeciw siebie, Kat i ja, dwaj żołnierze w zniszczonych kurtkach, i późno w nocy pieczemy gęś. Rozmawiamy ze sobą niewiele, ale zwracamy się do siebie z bardziej czułą delikatnością niż para zakochanych. Jesteśmy dwaj ludzie, dwie nikłe iskierki życia, na zewnątrz jest noc i krąg śmierci. Siedzimy u brzegu tego kręgu, narażeni na niebezpieczeństwo, chociaż ukryci, tłuszcz kapie nam na ręce, jesteśmy sobie bliscy, i godzina ta jest jak przestrzeń: migają tu i ówdzie światła i cienie uczuć, oblane łagodnym blaskiem. Co on wie o mnie, co ja wiem o nim – dawniej żadna z jego myśli nie była podobna do moich – a teraz siedzimy tu nad gęsią i czujemy nawzajem nasze istnienia, i tak jesteśmy sobie bliscy, że nie można tego wypowiedzieć. Pieczenie gęsi trwa długo, nawet gdy jest młoda i tłusta. Kucharzymy na zmianę. Jeden polewa, drugi śpi. Powoli rozchodzi się po szopie cudowny zapach. Zgiełk z zewnątrz staje się nieprzerwaną taśmą, staje się snem, w którym jednak niezupełnie zatraca się świadomość. Widzę w półśnie, jak Kat podnosi i opuszcza łyżkę, miłuję go, jego ramiona, jego – 71 –

kanciastą zgarbioną postać – i w tejże chwili widzę za nim lasy i gwiazdy, dobrotliwy głos szepcze mi coś, te słowa uspokajają mnie, żołnierza, małego żołnierzyka w wielkich butach, z pasem i chlebakiem, który idzie szosą pod wysokim niebem, który prędko zapomina i tylko z rzadka już bywa smutny, który wciąż idzie naprzód pod wysokim nocnym niebem. Mały żołnierzyk i dobrotliwy głos, a gdyby go kto pogłaskał po głowie, już by tego nie zrozumiał ten żołnierz w wielkich butach, ten żołnierz z zamulonym sercem, ten żołnierz, który maszeruje, bo ma na nogach buty, który wszystkiego zapomniał prócz maszerowania. Czy na widnokręgu nie rosną kwiaty i nie otwiera się krajobraz, tak cichy, tak cichy, że na płacz się zbiera żołnierzowi? Czy nie ma tam obrazów, których nie stracił, bo nigdy ich nie posiadał, obrazów bałamutnych, ale dla niego na zawsze straconych? Czy nie stoi tam jego dwadzieścia lat? Co to, czy twarz moja jest mokra? Gdzie ja jestem? Kat stoi przede mną, jego ogromny zgarbiony cień pada na mnie jak cień ojczyzny. Coś mówi cicho, uśmiecha się i znowu wraca do ogniska. Po chwili odzywa się: – Gotowe. – Dobrze. Otrząsam się. Pośrodku szopy świeci się brązowa pieczeń. Dobywamy naszych składanych widelców i kozików i odrzynamy sobie po ćwiartce. Zajadamy to z komiśniakiem zanurzonym w sosie. Jemy powoli, delektując się każdym kąskiem. – Kat, smakuje ci? – Nadzwyczajnie! A tobie? – Nadzwyczajnie. Jesteśmy braćmi, częstujemy się nawzajem najlepszymi kąskami. Po uczcie ja zapalam papierosa, Kat cygaro. Zostało nam jeszcze sporo gęsiny. – 72 –

– Jak myślisz, Kat, może by tak zanieść kawałek Kroppowi i Tjadenowi? – Masz rację. Odrzynamy porcję mięsa i zawijamy ją starannie w gazetę. Resztę zamierzamy zanieść do baraku. Ale Kat śmieje się tylko i powiada: – Tjaden. Ano tak, to prawda, musimy zanieść mu wszystko. Idziemy więc do kurnika, aby ich obudzić. Uprzednio schowaliśmy starannie pióra. Kropp i Tjaden mają nas z początku za fatamorganę. Po chwili trzeszczą już ich szczęki. Tjaden trzyma udko oburącz niby harmonijkę i żuje smacznie. Pije tłuszcz z garnka i mlaszcze: – Nigdy wam tego nie zapomnę. Wracamy do baraku. Nade mną jest znowu wysokie niebo, gwiazdy i brzask. Idę więc o świcie – żołnierzyk w wielkich butach, z pełnym żołądkiem – a obok mnie, zgarbiony i kanciasty, kroczy Kat, mój towarzysz. O szarej godzinie zarysy baraku nasuwają się na nas jak czarny, dobry sen.

– 73 –

VI Przebąkuje się o jakiejś ofensywie. Jedziemy na front dwa dni wcześniej niż zazwyczaj. Po drodze mijamy rozbitą pociskami szkołę. Wzdłuż jej frontowej ściany stoi podwójny, wysoki mur zupełnie nowych, jasnych, nie polerowanych trumien. Pachną jeszcze żywicą i świerkami, i borem. Jest ich co najmniej sto. – Ach, jakże pieczołowicie przygotowano ofensywę – powiada Müller ze zdumieniem. – To dla nas – mruczy Detering. – Nie gadaj bzdur – beszta go Kat. – Bądź rad, jeśli dostaniesz trumnę – pokpiwa Tjaden. – Takiej kukle strzelniczej jak ty zafundują najwyżej płachtę namiotową. Także i inni dowcipkują. Przykre dowcipy, ale cóż innego nam pozostało? Trumny są przecie istotnie dla nas. W takich sprawach organizacja jest bez zarzutu. Wszędzie na przedniej linii kipi. Przez pierwszą noc usiłujemy się zorientować. Ponieważ jest dość cicho, słyszymy, jak toczą się za frontem transporty przeciwnika, bezustannie, aż do zmierzchu. Kat powiada, że nie jadą z powrotem, lecz przywożą oddziały wojsk, amunicję, działa. Angielska artyleria jest wzmocniona, to słyszymy od razu. Na prawo od folwarku stoją co najmniej cztery nowe baterie 20,5, a za pniami topoli są utwierdzone miotacze min. Poza tym nadeszła pewna ilość tych malutkich francuskich bestii z zapalnikami wybuchowymi. Jesteśmy przygnębieni. W dwie godziny po tym, jak zajęliśmy okopy, nasza własna artyleria strzela do naszego rowu. Po raz trzeci – 74 –

w ciągu czterech tygodni. Gdybyż to była jeszcze omyłka w celowaniu, nikt by nic nie powiedział, ale dzieje się tak, ponieważ lufy są wyślizgane; sypią pociskami aż po nasz odcinek, tak niepewne bywają często wystrzały. Tej nocy mamy przez to dwóch rannych. Front jest klatką, w której trzeba nerwowo czekać na to, co się stanie. Tkwimy pod kratą łuków zataczanych przez granaty i żyjemy w naprężeniu i niepewności. Nad nami unosi się przypadek. Gdy nadlatuje pocisk, mogę się skulić, to wszystko; nie mogę wiedzieć, gdzie padnie, ani wpłynąć nań. Ten to przypadek wyrabia w nas obojętność. Przed kilkoma miesiącami siedziałem w jednym z okopów i grałem w skata; po pewnym czasie wstałem i poszedłem odwiedzić znajomych w innym okopie. Kiedym wrócił, z pierwszego rowu nie pozostało ani śladu, był stratowany przez ciężki pocisk. Poszedłem na powrót do drugiego i zdążyłem akurat na czas, by dopomóc w odgrzebywaniu go. W tym czasie został zasypany. Równie przypadkowo będę trafiony lub pozostanę przy życiu. W doskonale zabezpieczonym rowie mogę być zgnieciony na miazgę, a na polu pod gołym niebem nie zadraśnięty znieść dziesięć godzin huraganowego ognia. Każdy żołnierz pozostaje przy życiu tylko przez tysiąc przypadków. I każdy żołnierz wierzy w przypadek i ufa mu. Musimy zważać na nasz chleb. Szczury bardzo się rozmnożyły w ostatnim czasie, odkąd okopy niezupełnie już są w porządku. Detering twierdzi, iż to najpewniejsza oznaka nadchodzącego niebezpieczeństwa. Szczury tutaj są szczególnie obrzydliwe, bo takie wielkie. Jest to gatunek, który zwie się trupimi szczurami. Mają ohydne, złowrogie, – 75 –

nagie mordy i człowiekowi zrobić się może słabo, kiedy widzi ich długie, gołe ogony. Zdają się być bardzo głodne. U wszystkich prawie napoczęły chleb. Kropp trzyma go pod głową, zawinąwszy mocno w płachtę namiotową, nie może jednak sypiać, gdyż szczury biegają mu po twarzy, aby dostać się do chleba. Detering chciał być cwany; umocował na suficie cienki drut i zawiesił na nim swój bochenek. Gdy w nocy zapalił lampkę kieszonkową, zobaczył, jak drut chwieje się tam i z powrotem. Na chlebie kołysał się tłusty szczur. Wreszcie kładziemy temu koniec. Kawały chleba, nadgryzione przez zwierzęta, wykroiliśmy starannie; wyrzucić chleba nie możemy żadną miarą, gdyż nie mielibyśmy jutro nic do jedzenia. Wycięte kromki kładziemy w kupę pośrodku na ziemi. Każdy wyciąga łopatę i kładzie się gotów do uderzenia. Detering, Kropp i Kat trzymają w pogotowiu latarki kieszonkowe. Po kilku minutach słyszymy pierwsze człapanie i szurganie. Teraz się wzmaga, jest to odgłos wielu drobnych nóg, i oto rozbłyskują latarki, i wszyscy, jak jeden mąż, uderzają w czarne kłębowisko, które rozpryskuje się z sykiem. Rezultat wcale niezły. Łopatami wyrzucamy poćwiartowane szczury z rowu i znów się zaczajamy. Polowanie udaje się nam jeszcze kilkakrotnie. Później zwierzęta zmiarkowały coś czy też zwąchały krew. Nie zjawiają się już. Mimo to resztka chleba na ziemi została przez nie nazajutrz sprzątnięta. W sąsiednim odcinku napadły znienacka na dwa wielkie koty i na psa, zagryzły je na śmierć i w części pożarły. Nazajutrz dostajemy ser holenderski. Na każdego przypada prawie ćwierć sera. Z jednej strony cieszymy się, gdyż ser holenderski jest smaczny, z drugiej zaś ogarnia nas niepokój, gdyż te grube czerwone kule były dla nas dotychczas zawsze oznaką obrzydłych tarapatów. Złe przeczucie wzmaga się, kiedy ponadto wydzielają wódkę. Na razie pijemy ją, ale nie jest nam przy tym – 76 –

wesoło. Przez cały dzień strzelamy o zakład do szczurów i łazimy jak błędni. Coraz obfitsza jest ilość nabojów i zapas granatów. Bagnety sami przepatrujemy. Istnieją bowiem takie, które po tępej stronie służyć mogą jednocześnie jako piły. Jeśli tamci po drugiej stronie złapią kogoś z takim bagnetem, zostaje bez pardonu zakatrupiony. W sąsiednim odcinku odnaleźliśmy kolegów, którym za pomocą tych bagnetów obcięto nosy i wykłuto oczy, po czym wypełniono im usta i nosy wiórami i w ten sposób uduszono. Niektórzy rekruci mają jeszcze tego rodzaju bagnety; odbieramy je i zaopatrujemy ich w inne. Bagnet wprawdzie utracił coś niecoś ze swego znaczenia. Podczas wypadu przyjęte jest obecnie atakować wyłącznie za pomocą granatów ręcznych i łopat. Wyostrzona łopata jest lżejszą i wszechstronniejszą bronią, można ją nie tylko wbić komuś pod brodę, lecz przede wszystkim walić nią, ma to większą siłę, szczególnie kiedy na ukos trafi się przeciwnika pomiędzy bark a szyję, z łatwością przecina się go aż po pierś. Bagnet w pchnięciu może utkwić, wtedy trzeba dopiero tamtego silnie kopnąć w brzuch, aby wydostać bagnet, a w tym czasie można samemu łatwo oberwać. W dodatku bagnet niekiedy odłamuje się przy tym. W nocy trąbieniem sygnalizują gaz. Oczekujemy ataku i leżymy, przysposobieni, w maskach, gotowi zerwać się, jak tylko wyłoni się pierwszy cień. Świt szarzeje, nie wydarza się nic. Tylko wciąż to szarpiące nerwy toczenie się tam, w oddali: pociągi, pociągi, auta ciężarowe, auta ciężarowe, cóż oni tam koncentrują? Nasza artyleria bezustannie zieje ogniem na tamtą stronę, ale to nie ustaje, nie ustaje... Mamy twarze zmęczone, mijamy się wzrokiem. – Będzie tak jak nad Sommą, mięliśmy wtedy przez siedem dni i – 77 –

nocy ogień huraganowy – mówi posępnie Kat. Stracił humor od czasu, kiedy tu jesteśmy, a to zły znak, gdyż Kat to stary wycirus frontowy, który ma nosa. Tylko Tjadenowi sprawiają uciechę porządne porcje oraz rum; sądzi nawet, iż powrócimy w spokoju, że nic najzupełniej się nie stanie. Zda się, jakby tak było istotnie. Mija dzień po dniu. Nocą siedzę w dziurze na posterunku, nasłuchując. Nade mną wzbijają się rakiety i opadają. Jestem ostrożny i pełen napięcia, serce mi bije. Znowu wzrok mój spoczywa na zegarku z świecącym cyferblatem; wskazówka nie chce się posunąć. Sen przymyka mi powieki, poruszam palcami nóg w butach, by nie zasnąć. Nie dzieje się nic, zostaję zluzowany; tylko wciąż to huczące toczenie się po tamtej stronie. Stopniowo uspokajamy się i bez przerwy gramy w skata i w durnia. Może będziemy mieli szczęście. Niebo w ciągu dnia pełne jest balonów na uwięzi. Opowiadają, iż po tamtej stronie obecnie wprowadzone zostaną tanki, a lotnicy napastować będą piechotę podczas ataku. Nas jednakże zajmuje więcej to, co się gada o nowych miotaczach płomieni. Budzimy się pośrodku nocy. Ziemia dudni. Ostry ogień huczy nad nami. Wtulamy się w kąty. Udaje się nam rozróżnić pociski wszelkiego kalibru. Każdy chwyta za swoje rzeczy i upewnia się co chwila na nowo, iż są na miejscu. Okop trzęsie się, noc jest wypełniona wyciem i błyskaniem. Patrzymy na siebie przy tym świetle trwającym sekundę i bladzi, z zaciśniętymi wargami, potrząsamy głowami. Każdy z nas odczuwa, jak ciężkie pociski porywają ze sobą belki ochronne rowu, jak ryją się poprzez stok i strzępią najbardziej do góry wysunięte bryły betonu. Kiedy strzał utkwi w rowie, czujemy głuche, potężne uderzenie, które przypomina cios łapą wściekle prychającego drapieżcy. Rankiem kilku rekrutów zzieleniało już i rzygają. Są jeszcze zbyt niedoświadczeni.

– 78 –

Z wolna sączy się obrzydliwe szare światło do rowu i bardziej sine staje się błyskanie uderzających pocisków. Jest już ranek. Teraz wybuchające miny mieszają się z ogniem artylerii. To najbardziej obłąkany wstrząs ze wszystkich, jakie istnieją. Gdzie one koszą, tam powstaje zbiorowa mogiła. Luzujące oddziały wychodzą z okopów, obserwatorzy wpadają zataczając się, obryzgani kawałami błota, drżą. Jeden kładzie się milcząc do kąta i je, inny zaś, rezerwista z pospolitego ruszenia łka; dwukrotnie przeleciał ponad skrajem ochronnym okopu, uniesiony przez pęd powietrzny eksplozji; nawet nie został draśnięty, ma tylko szok nerwowy. Rekruci zerkają w jego stronę. Coś takiego udziela się szybko, musimy uważać, już u niektórych wargi poczynają drgać. Dobrze, że nadchodzi dzień; być może atak nastąpi przed południem. Ogień nie słabnie. Szaleje także za nami. Jak okiem sięgnąć, tryskają fontanny błota i żelaza. Pod ogniem dział leży szeroki krąg. Atak nie następuje, ale pociski nie przestają ryć. Z wolna głuchniemy. Nikt już prawie nie mówi. I tak nie można nic zrozumieć. Okop nasz jest prawie zniesiony. W wielu miejscach sięga jeszcze tylko wysokości pół metra, jest pełen dziur, lejów i zwałów ziemi. Tuż przed naszą sztolnią pęka granat. Natychmiast ściemnia się. Jesteśmy zasypani i musimy się odkopywać. Po godzinie wejście znów jest wolne, a my jesteśmy trochę bardziej opanowani, gdyż mieliśmy robotę. Dowódca naszej kompanii wczołguje się do nas i oznajmia, że dwa szańce zostały zniszczone. Rekruci uspokajają się, gdy go spostrzegają. Mówi, iż dziś wieczór obiecano przedostać się do nas z prowiantem. To brzmi pocieszająco. Nikt nie pomyślał o tym z wyjątkiem Tjadena. A więc znów przychodzi coś od zewnątrz; skoro ma być przywieziony prowiant, więc nie zanosi się chyba na nic tak złego, – 79 –

myślą rekruci. Nie przeczymy im, wiemy, iż jedzenie równie jest ważne jak amunicja i tylko dlatego muszą je dostarczyć. Ale to się nie udaje. Wyrusza druga sztafeta – i wraca z niczym. Wreszcie Kat idzie z nimi, ale nawet on wraca nic nie wskórawszy. Nikt nie zdoła się przedostać, nawet wąż nie prześliznąłby się przez ten ogień. Jeszcze bardziej zaciskamy pasa i każdy kęs żujemy trzy razy dłużej. Ale i to nie pomaga, jesteśmy wściekle głodni. Zachowuję sobie przylepkę od chleba, wyjadam miękisz, skórka pozostaje w chlebaku, od czasu do czasu nadgryzam ją. Noc jest potworna. Nie możemy zasnąć, wlepiamy wzrok przed siebie i zapadamy w półsen. Tjaden żałuje, iż roztrwoniliśmy dla szczurów napoczęte przez nie pajdy chleba. Powinniśmy je byli zachować. Obecnie każdy zjadłby je chętnie. Brak nam także wody, ale pragnienie jeszcze nie bardzo dokucza. Nad ranem, kiedy jest jeszcze ciemno, powstaje zamęt. Przez wejście wpada gromada uciekających szczurów i gna w górę po ścianach. Rozbłyskują latarki kieszonkowe. Wszyscy krzyczą, klną i wymierzają ciosy. To wybuch wściekłości i rozpaczy wielu godzin teraz się wyładowuje. Twarze wykrzywione są grymasem, ramiona uderzają, zwierzęta piszczą; z trudem się opanowujemy, niewiele brakowało, a jeden rzuciłby się na drugiego. Wybuch nas wyczerpał. Leżymy i znów czekamy. Istny cud, iż nasz okop nie ma jeszcze strat. To jeden z niewielu głębokich chodników, które zachowały się dotąd. Wpełza jakiś podoficer, przynosi chleb. Trzem ludziom udało się przedrzeć nocą i zaopatrzyć nas w trochę prowiantu. Opowiedzieli, iż ogień o nie zmniejszonej mocy sięga aż po pozycje artylerii. Jest to, ich zdaniem, zagadka, skąd tamci biorą tyle dział. Musimy czekać, czekać. W południe wydarza się to, czego się – 80 –

spodziewałem. Jeden z rekrutów ma atak. Od dawna już obserwowałem, jak bezustannie zgrzytał zębami, zaciskał i rozwierał pięści. Znamy dostatecznie te zaszczute, wybałuszone oczy. W ciągu ostatnich godzin uspokoił się tylko pozornie. Zapadł się w siebie jak spróchniały pień. Teraz wstaje cicho, żeby nikt nie zwrócił na niego uwagi, i czołga się poprzez rów, zatrzymuje się na chwilę, a potem prześlizguje się ku wyjściu. Obracam się na bok i pytam: – Dokąd chcesz iść? – Zaraz wrócę – mówi i chce przemknąć obok mnie. – Zaczekaj jeszcze, ogień już się zmniejsza. Nasłuchuje i wzrok jego na chwilę się przejaśnia. Potem ma znów ten mętny błysk jak u wściekłego psa – milknie i odpycha mnie. – Chwileczkę, kolego! – wołam. Zwraca to uwagę Kata. Akurat gdy rekrut mnie potrąca, chwyta go oburącz i trzymamy go mocno. Natychmiast zaczyna szaleć: – Puście mnie, och, puście mnie, muszę się wydostać! Nie zważa na nic i wymachuje rękami; wilgotne usta wyrzucają słowa wpół uwięzłe w przełyku, niedorzeczne słowa. To atak trwogi okopowej; człowiek ma uczucie, iż się tu dusi, i posłuszny jest jednemu tylko instynktowi: wydostać się stąd. Gdyby go wypuścić, pognałby gdzieś przed siebie. Nie on pierwszy. Ponieważ jest jak szalony, a oczy już łypią białkami, nie ma rady, musimy dać mu lanie, aby odzyskał rozsądek. Czynimy to szybko i bezlitośnie i osiągamy tyle, iż na razie znów siedzi spokojnie. Inni zbledli, oby ich to nastraszyło. Ten ogień huraganowy to zbyt wiele dla tych biednych chłopaków; z obozu szkoleniowego dostali się od razu w okropną chryję, od której doświadczony nawet żołnierz mógłby osiwieć. Po tym wydarzeniu powietrze pełne zaduchu działa nam jeszcze – 81 –

bardziej na nerwy. Siedzimy w okopie i czekamy na to tylko, iż będziemy zasypani. Nagle coś wyje i rozbłyskuje straszliwie, okop trzeszczy we wszystkich spoidłach pod pociskiem, na szczęście lekkim, któremu oparły się bloki betonowe. Metaliczny okropny dźwięk, ściany kolebią się, latają przez powietrze karabiny, hełmy, ziemia, błoto i pył. Wdziera się siarkowy czad. Gdybyśmy zamiast w umocnionym okopie tkwili w jednej z tych lekkich dziur, które się wygrzebuje od niedawna, nikt by obecnie nie pozostał przy życiu. Ale i tak skutek jest dostatecznie okropny. Ów rekrut miota się znów i udziela się to dwóm innym. Jeden wyrywa się i ucieka. Niełatwo uporać się nam z tamtymi dwoma. Rzucam się za uciekającym i zastanawiam się, czy mam mu strzelić w nogi; i oto zbliża się coś z gwizdem, całą siłą rzucam się na ziemię, a kiedy powstaję, ściana rowu wybrukowana jest gorącymi odłamkami, strzępami mięsa i szmatami munduru. Pełzając wracam do wewnątrz. Pierwszy z nich, zda się, zwariował rzeczywiście. Gdy go tylko puścić, grzmoci głową o ścianę jak kozioł. W nocy będziemy próbowali odstawić go na tyły. Na razie wiążemy go, ale tak, by móc go natychmiast oswobodzić w razie ataku. Kat proponuje grę w skata – cóż nam pozostaje innego, może wtedy wszystko łatwiejsze będzie do zniesienia. Ale nic z tego nie wychodzi, nasłuchujemy uderzeń każdego pocisku, który pada w pobliżu, i przeliczamy się w lewach lub nie dodajemy do właściwego koloru. Musimy przerwać grę. Siedzimy jakby w potężnie huczącym kotle, na który walą się ciosy ze wszystkich stron. Jeszcze jedna noc. Obecnie jesteśmy tępi z naprężenia. Jest to śmiertelne napięcie, które skrobie wzdłuż mlecza pacierzowego jak wyszczerbiony nóż. Już nogi odmawiają posłuszeństwa, ręce latają, ciało jest cienką skórą ponad zduszonym z trudem obłędem, ponad rykiem bez końca, który zaraz wybuchnie nieposkromienie. Nie mamy już ciała ani muskułów, nie możemy już patrzeć na siebie z trwogi przed czymś nieobliczalnym. Więc zaciskamy wargi – to – 82 –

minie, to minie, może jakoś uda się nam wyjść cało. Naraz pociski przestają uderzać. Ogień trwa nadal, ale sięga bardziej poza nas, nasz okop jest wolny. Łapiemy granaty ręczne, rzucamy je przed szaniec i wyskakujemy. Ogień huraganowy minął, natomiast za nami szaleje ostry ogień zagradzający. Otóż i atak. Nikt by nie uwierzył, iż w tej zrytej pustyni mogą być jeszcze ludzie. Ale teraz wyłaniają się zewsząd z okopów hełmy stalowe, kulomiot oddalony od nas o pięćdziesiąt metrów zostaje ustawiony w pozycji i natychmiast zaczyna szczekać. Druty zagradzające są postrzępione. Bądź co bądź wytrzymają jeszcze niejedno. Widzimy, jak nadbiegają szturmujący. Nasza artyleria zieje ogniem. Kulomioty grzechoczą, karabiny trzeszczą. Tamci z trudem przebijają się do nas. Haie i Kropp zaczynają rzucać granaty ręczne. Rzucają tak szybko, jak tylko mogą, trzony daje się im odciągnięte z ręki do ręki. Haie rzuca je na sześćdziesiąt metrów. Kropp na pięćdziesiąt, to jest wypróbowane i ważne. Tamci nadbiegając niewiele mogą zrobić, póki nie dotrą na odległość jakichś trzydziestu metrów. Rozpoznajemy wykrzywione skurczem twarze, płaskie hełmy: to Francuzi. Docierają do resztek ogrodzenia kolczastego i mają już widoczne straty. Cały szereg skoszony jest przez kulomiot stojący obok nas; wtem zaczyna się on zacinać i tamci zbliżają się. Widzę, jak jeden z nich pada na zasiek z twarzą wzniesioną do góry. Ciało zapada się w sobie jak worek, ręce zwisają, jak gdyby chciał się modlić. Potem ciało opada zupełnie, a tylko odstrzelone ręce z kikutami ramion wiszą na drucie. W chwili gdy się wycofujemy, unoszą się przed nami z ziemi trzy twarze. Pod jednym z hełmów ciemna spiczasta bródka i dwoje oczu, które się we mnie wpatrują. Wznoszę dłoń, ale nie potrafię rzucić granatem w te dziwne oczy, przez jedną obłąkaną sekundę cała bitwa szaleje wokół mnie jak cyrk; para tych oczu stanowi jedyne nieruchome miejsce, po czym unosi się w górę tamta głowa, ramię – – 83 –

jeden ruch i mój granat ręczny przelatuje w tamtą stronę. Biegniemy z powrotem, porywamy kłęby drutu ze sobą do rowu i miotamy za siebie granaty, które zapewniają nam ognisty odwrót. Z najbliższej pozycji tryskają płomieniem kulomioty. Przemieniliśmy się w niebezpieczne bestie. Nie walczymy, bronimy się przed zagładą. Nie miotamy granatów przeciw ludziom, cóż w chwili tej o nich wiemy; szczuje nas śmierć, od trzech dni po raz pierwszy możemy spojrzeć jej w twarz, od trzech dni po raz pierwszy możemy bronić się przed nią, jesteśmy obłąkani z wściekłości, nie leżymy już, bezsilnie czekając, na szafocie, możemy niweczyć i zabijać, aby się ratować, aby się ocalić i pomścić. Przypadamy za każdym, załamem, za każdym, zwojem drutów i zanim zemkniemy jak cienie, rzucamy nadchodzącym przed nogi kłęby wybuchów. Rozhuki granatów ręcznych walą z mocą w nasze ramiona, w nogi; skuleni jak koty biegniemy porwani tą falą, która nas niesie, która czyni nas okrutnymi, zbójcami, zaczajonymi przy drodze mordercami, diabłami, jeśli chcecie, tą falą, która zwielokrotnia naszą siłę wskutek trwogi i wściekłości, jest to żądza życia, która szuka dla nas ratunku i wywalcza go. Gdyby stamtąd nadbiegł z nimi twój ojciec, nie zawahałbyś się, rzuciłbyś mu granat w pierś. Ustępujemy z przednich okopów. Czyż są to jeszcze okopy? Rozwalone pociskami, zniszczone – są to już tylko pojedyncze kawały okopów, dziury wywalone, połączone przez chodniki lejowate niecki, nic poza tym, Ale straty tamtych rosną. Nie liczyli się z tak wielkim oporem. Już południe. Słońce praży, pot gryzie nas w oczy, wycieramy go rękawem, niekiedy przemieszany jest z krwią. Wyłania się pierwszy lepiej nieco zachowany okop. Jest zajęty przez naszych i przygotowany do kontrataku, przyjmuje nas. Artyleria nasza zaczyna bić potężnie i niby ryglem zamyka możność wypadu. – 84 –

Linie tamtych zostały zatrzymane. Nie mogą przedrzeć się naprzód. Atak rozszarpany jest na kawałki przez naszą artylerię. Zaczajamy się. Ogień przeskakuje naprzód o sto metrów i my też rzucamy się gwałtownie naprzód. Obok mnie jakiemuś frajtrowi zniosło głowę. Biegnie jeszcze kilka kroków, podczas gdy krew tryska mu z szyi jak fontanna. Nie dochodzi do walki wręcz, tamci zmuszeni są cofnąć się. Docieramy do szczątków naszych okopów, nad nimi posuwamy się naprzód. Och, to zawracanie! Dotarło się do pozycji rezerwy, pragnęłoby się przeczołgać przez nie, zniknąć; a trzeba obrócić się i znów w sam środek grozy! Gdybyśmy w tej chwili nie byli automatami, pozostalibyśmy na miejscu, wyczerpani, bezwolni. Ale znów jesteśmy pociągnięci naprzód, bezwolni, a jednak obłąkanie zdziczali i wściekli, chcemy zabijać, gdyż tamci są teraz naszymi śmiertelnymi wrogami, ich broń i granaty zwrócone są przeciwko nam, jeśli nie zgładzimy ich, wtedy oni nas zgładzą! Brązowa ziemia, rozdarta, spękana brązowa ziemia, przeświecająca tłusto pod promieniami słońca, jest tłem niezmordowanie głuchego automatyzmu, nasze dyszenie jest trzaskiem rozkręcającej się sprężyny, wargi są suche, głowa bardziej hucząca i pusta niźli po nocy pijaństwa – tak oto zataczamy się naprzód i w nasze podziurawione jak sito dusze ryje się z dręczącą ostrością obraz brązowej ziemi z tłustym słońcem oraz drgającymi martwymi żołnierzami, którzy tu leżą, jak gdyby tak być powinno, którzy chwytają nas za nogi i krzyczą, kiedy przeskakujemy przez nich. Zatraciliśmy wszelkie uczucie dla siebie, ledwo poznajemy się jeszcze, kiedy nasz zgoniony wzrok pada na kolegę. Jesteśmy nieczułymi trupami, które biegną jeszcze i zabijają wskutek jakiegoś triku, jakiegoś niebezpiecznego czaru. Pewien młody Francuz pozostaje w tyle, docieramy doń, wznosi ręce, w jednej ma jeszcze rewolwer – nie wiadomo, chce strzelać czy się poddać – uderzenie łopatą przepoławia mu twarz. Inny widzi to i – 85 –

usiłuje uciekać, bagnet z sykiem wbija mu się w plecy. Podskakuje w górę i rozwiera ramiona, szeroko rozdzierając usta do wrzasku, zataczając się biegnie dalej, w plecach jego kołysze się bagnet. Trzeci odrzuca karabin, kuca na ziemi, rękami zasłaniając oczy. Pozostaje wraz z kilkoma innymi jeńcami, aby przenosić rannych. Nagle w gonitwie tej wpadamy na nieprzyjacielskie pozycje. Jesteśmy tak blisko za cofającymi się przeciwnikami, iż udaje się nam dotrzeć tam niemal jednocześnie z nimi. Dzięki temu niewiele mamy strat. Jakiś kulomiot ujada, lecz załatwiamy się z nim za pomocą granatu ręcznego. Jednakże tych parę sekund starczyło, aby pięciu z pośród nas otrzymało rany w brzuch. Kat jednemu z obsługi kulomiotu, który pozostał nie raniony, rozwala kolbą twarz na miazgę. Pozostałych zabijamy bagnetami, zanim wydobyli granaty ręczne. Po czym, spragnieni, chłepcemy wodę służącą do ochładzania. Wszędzie zgrzytają obcęgi przecinające drut, toczą się ze stukiem belki przez zasieki, wskakujemy przez wąskie przejścia do rowów. Haie wbija olbrzymiemu Francuzowi łopatę w gardło i pierwszy rzuca granat ręczny; kucamy na kilka sekund za ochronną palisadą, po czym oswobodzony kawał okopu rozpościera się pusty przed nami. Ukośnie poprzez rów syczy następny rzut i toruje swobodne przejście, skłębione ładunki wlatują w okopy, gdy przebiegamy, ziemia kolebie się, dokoła wszystko trzeszczy, paruje i jęczy, potykamy się o śliskie strzępy mięsa, o miękkie ciała, wpadam w jakiś rozdarty brzuch, na którym leży nowe, czyste oficerskie kepi. Walka ustaje. Urywa się łączność z nieprzyjacielem. Ponieważ nie możemy tutaj utrzymać się długo, pod osłoną artylerii wycofują nas na dawną naszą pozycję. Ledwośmy się o tym dowiedzieli, gdy w największym pośpiechu wpadamy jeszcze w najbliższe okopy, by, zanim pognamy dalej, porwać, co się da z konserw, które wpadną nam w ręce, przede wszystkim puszki z corned-beefem i masłem. Pomyślnie dostajemy się z powrotem. Na razie nie następuje stamtąd dalszy atak. Leżymy przeszło godzinę, dyszymy i – 86 –

odpoczywamy nie mogąc rzec słowa. Jesteśmy wycieńczeni ostatecznie, tak iż mimo gwałtównego głodu nie myślimy o konserwach. Dopiero powoli znowu stajemy się jakby ludźmi. Corned-beef stamtąd słynie na całym froncie. Niekiedy jest nawet głównym powodem nieoczekiwanego wypadu z naszej strony, gdyż u nas odżywianie jest na ogół złe; stale jesteśmy głodni. W sumie zwędziliśmy pięć puszek. Prości szeregowcy po tamtej stronie mają taki wikt, iż nam, głodomorom, w porównaniu z naszą marmoladą z buraków, wydaje się to luksusem, mięsa jest tam po prostu w bród, wystarczy tylko wyciągnąć po nie rękę. Haie ponadto złapał cienki francuski pszenny chleb i wsunął za pas jak łopatę. Z jednego brzegu chleb jest odrobinkę zakrwawiony, lecz to da się odciąć. To szczęście, iż możemy sobie teraz porządnie podjeść; przydadzą nam się jeszcze nasze siły. Najeść się do syta jest równie ważne jak dobry okop; dlatego jesteśmy tak żądni tego, gdyż to może uratować nam życie. Tjaden zdobył poza tym dwie manierki z koniakiem. Krążą od jednego do drugiego. Nadchodzi błogosławieństwo wieczoru. Już noc, z lejów wznoszą się mgły. Wygląda tak, jak gdyby wyrwy pełne były widmowych tajemnic. Białawy opar czołga się trwożnie wokoło, zanim ośmieli się przepłynąć poza skraj; długie pasma wloką się od leja do leja. Jest chłodno. Stoję na warcie i wlepiam wzrok w ciemność. Czuję się osłabły, jak zawsze po ataku, dlatego trudno mi pozostawać samemu z własnymi myślami. Nie są to właściwie myśli; to wspomnienia, które nawiedzają mnie teraz i usposabiają dziwnie. Wzbijają się w górę rakiety – widzę przed sobą pewien obraz, jakiś wieczór letni: znajduję się na krużganku katedry i spoglądam na wysokie krzewy różane, które kwitną pośrodku kościelnego ogródka, – 87 –

gdzie spoczywają pogrzebani kanonicy. W kręgu stoją wokół kamienne posągi pasyjnych stacji różańca. Nie ma nikogo; wielka cisza uroczyła ten kwitnący kwadrat, słońce ciepło spoczywa na grubych szarych płytach, kładę na nie rękę i czuję to ciepło. Ponad prawym zrębem łupkowego dachu zielona kopuła katedry wystrzela w matowy miękki błękit zmierzchu. Pomiędzy połyskującymi kolumienkami krużganków jest chłodny mrok, który panuje tylko w kościołach, a ja stoję tam i myślę o tym, iż mając lat dwadzieścia poznam te oszałamiające, zagmatwane sprawy związane z kobietami. Obraz ten jest zdumiewający i okropnie bliski, porusza mnie, zanim rozpłynie się w rozbłysku następnej kuli świetlnej. Chwytam mocniej za karabin i odpowiednio go ustawiam. Lufa jest wilgotna, mocno wokół niej zaciskam dłoń i rozcieram wilgoć palcami. Pomiędzy łęgami za naszym miastem wznosił się u brzegu strumienia szereg starych topoli. Widać je było z dala, a chociaż stały tylko po jednej stronie, nazywano to aleją topolową. Już jako dzieci upodobaliśmy je sobie szczególnie, pociągały nas, spędzaliśmy przy nich całe dnie i wsłuchiwaliśmy się w ledwo dosłyszalny ich szelest. Siedzieliśmy pod nimi na brzegu strumienia i zwieszaliśmy stopy w jasne, prędkie fale. Czysta woń wody i melodia wiatru w topolach władały naszą wyobraźnią. Kochaliśmy je bardzo i obraz owych dni dziś jeszcze przyprawia moje serce o drżenie. To dziwne, iż wspomnienia, które przychodzą, mają dwie właściwości. Są zawsze wypełnione ciszą, to jest w nich najsilniejsze, i wtedy nawet, kiedy w rzeczywistości nie były ciche, teraz tak oddziałują. Są jak zjawiska bez szmeru, które przemawiają do mnie spojrzeniami i gestami, bez słowa, milcząco – a to ich milczenie mną wstrząsa, zmusza mnie, abym dotknął swego rękawa i karabinu, abym nie musiał się zatracić w tym rozpłynięciu i wabieniu, w którym ciało moje pragnęłoby rozpostrzeć się i łagodnie spłynąć ku dalekim cichym mocom. Są tak ciche dlatego, że cisza jest dla nas rzeczą niepojętą. Na – 88 –

froncie nie ma ciszy, a zaklęty krąg frontu sięga tak daleko, iż nigdy nie jesteśmy poza nim. Nawet kiedy zostajemy dla odpoczynku odesłani na tyły, stale w uszach naszych trwa huczące brzęczenie i przytłumione stukotanie ognia. Nigdy nie znajdujemy się tak daleko, abyśmy nie słyszeli go więcej. A w tych dniach było to nie do zniesienia. Cisza powoduje, iż obrazy z przeszłości budzą nie tyle pragnienia, ile żal – bezmierną, nie do opanowania melancholię. Były, ale nie powrócą. Minęły, są innym światem, który dla nas przeminął. Na dziedzińcach koszar wywoływały w nas buntownicze, wściekłe pragnienie, wtedy były jeszcze związane z nami; należały do nas, a my do nich, jeśli nawet byliśmy rozłączeni. Wznosiły się, gdy śpiewaliśmy śpiewki żołnierskie, gdyśmy maszerowali ku łące na ćwiczenia, pomiędzy zorzą poranną a czarnymi sylwetami boru, były gwałtownym wspominaniem, które w nas tkwiło i wyłaniało się z nas. Ale tutaj, w okopach, zginęło. Już nie unosi się z nas – jesteśmy umarli, a ono stoi z dala na widnokręgu, jest zjawą, tajemniczym odblaskiem, który nas nawiedza, którego lękamy się i bez nadziei kochamy. Jest silne, a nasze pragnienie jest mocne – ale nieosiągalne, wiemy o tym. Jest równie daremne jak nadzieja, żeby zostać generałem.. A gdyby nawet zwrócono nam ten krajobraz naszej młodości, nie wiedzielibyśmy już, co z nim począć. Czułe i tajemnicze moce, które' zeń przypływały ku nam, nie mogą zmartwychwstać. Bylibyśmy w nim i zatrącilibyśmy się w nim; wspominalibyśmy go i ukochali, i wzruszali się jego widokiem. Ale byłoby to tak, jak gdy stajemy zamyśleni nad fotografią zmarłego druha; to jego rysy, to jego twarz, spędzone z nim razem dni zyskują łudzące życie w naszym wspomnieniu; ale to nie jest on sam. Nie bylibyśmy już związani z tym wspomnieniem tak jak przedtem. Pociągało nas przecie nie poznanie jego piękna i jego nastroju, lecz ta wspólność, to współodczuwanie braterstwa ze – 89 –

sprawami i wydarzeniami naszego bytu, które nas odgraniczało i świat naszych rodziców czyniło nam zawsze trochę niepojętym; gdyż zawsze byliśmy tym sprawom czule oddani i w nich zagubieni, a nawet najdrobniejsze z nich zdawały się zawsze w jakiś sposób iść drogą nieskończoności. Być może był to tylko przywilej naszej młodości; nie dostrzegaliśmy jeszcze granic i nigdzie nie uznawaliśmy zakończenia, mieliśmy owo oczekiwanie krwi, które utożsamiało nas z biegiem naszych dni. Dzisiaj pejzażem naszej młodości przechadzalibyśmy się jak podróżni. Spaleni jesteśmy przez fakty, znamy się na rozróżnianiu jak kramarze i na konieczności jak rzeźnicy. Nie jesteśmy już beztroscy; jesteśmy straszliwie obojętni. Tkwilibyśmy tam, ale czy byśmy tam żyli? Jesteśmy opuszczeni jak dzieci i doświadczeni jak ludzie starzy, jesteśmy zajadli i brutalni, i smutni, i powierzchowni – myślę, że jesteśmy zgubieni. Dłonie mi ziębną, po skórze przebiega dreszcz; a przecież noc jest ciepła. Tylko mgła jest chłodna, ta niesamowita mgła, która okrywa poległych i wysysa z nich ostatnie, tajnie skulone w nich życie. Jutro będą sini i zieleni, a krew ich zastygła i czarna. Wciąż jeszcze wznoszą się rakiety i rzucają bezlitosne światło na skamieniały pejzaż, który pełen jest kraterów i zimnego lśnienia niby jaki księżyc. Krew pod skórą nasyca moje myśli trwogą i niepokojem. Stają się słabe i dygocą, pragną ciepła i życia. Nie mogą wytrzymać bez pociechy i złudzenia, gmatwają się w obliczu nagiej rozpaczy. Słyszę brzęk naczyń i natychmiast odczuwam gwałtowne pragnienie ciepłej strawy, to dobrze mi zrobi, uspokoi mnie. Z trudem zmuszam się do czekania, dopóki mnie nie zluzują.

– 90 –

Potem schodzę do okopu i zastaję kubek z kaszą. Jest okraszona i smaczna, jem ją powoli. Ale nadal pozostaję milczący, choć inni są w lepszym humorze, gdyż ogień przycichł. Tak przemijają dnie, a każda godzina jest niepojęta i oczywista, Po atakach następują kontrataki, i powoli pomiędzy rowami piętrzą się polegli na polu zrytym lejami. Rannych, którzy nie leżą zbyt daleko, zazwyczaj udaje się nam zabrać. Niektórzy jednak muszą długo czekać i słyszymy, jak umierają. Jednego z nich szukamy na próżno przez całe dwa dni. Leży widocznie na brzuchu i nie może się obrócić. Inaczej niepodobna tego wyjaśnić, że go nie odnajdujemy; gdyż tylko wówczas, kiedy ranny krzyczy z ustami przyciśniętymi do ziemi, tak bardzo trudno jest stwierdzić kierunek. Zapewne ma jakiś paskudny postrzał, jedną z tych jątrzących ran, które nie są tak poważne, że szybko wycieńczają ciało, iż półprzytomnie spływa się w nieświadomość, a zarazem nie tak błahe, aby można było znosić bóle mając nadzieję powrotu do zdrowia. Kat sądzi, że ma on zdruzgotaną miednicę albo też postrzał w mlecz pacierzowy. Nie jest chyba ranny w pierś, bo wtedy nie miałby tyle siły do krzyku. A gdyby miał jakąś inną ranę, musielibyśmy widzieć, jak się porusza. Chrypnie stopniowo. Dźwięk głosu jest tak żałosny, iż mógłby zewsząd rozbrzmiewać. Pierwszej nocy trzykrotnie poszukują go nasi żołnierze. Ale kiedy myślą, że natrafili na właściwy kierunek i pełzną w tę stronę – zaczynają znowu nasłuchiwać, a głos rozlega się już zupełnie gdzie indziej. Szukamy na próżno aż do zmierzchu. Za dnia badawczo przeszukujemy pole za pomocą lornety, nic niepodobna wykryć. Na drugi dzień woła coraz ciszej, widać zaschły mu wargi i usta. Dowódca naszej kompanii obiecał temu, kto go odnajdzie, urlop – 91 –

poza kolejką i dodatkowo trzy dni wolne. To potężny bodziec, ale i bez tego uczynilibyśmy, co się da, gdyż wołanie to jest okropne. Po południu Kat i Kropp raz jeszcze przedzierają się naprzód. Przy tym Albertowi kula odrywa kawałek ucha. Na próżno, wracają bez niego. A przecież słychać dokładnie, co woła. Początkowo przyzywał tylko pomocy, następnej nocy ma widocznie trochę gorączki, rozmawia z żoną i dziećmi, często udaje się nam dosłyszeć imię Eliza. Dzisiaj już płacze tylko. Wieczorem głos przygasa do krakania. Ale przez całą noc jęczy jeszcze cichutko. Słyszymy to tak dokładnie, gdyż wiatr dmie w kierunku naszego rowu. Z rana, gdy przypuszczamy, że od dawna zaznał już spokoju, raz jeszcze dolatuje nas bulgocące rzężenie. Dni są gorące, a umarli leżą nie pogrzebani. Nie możemy ich wszystkich uprzątnąć, nie wiemy, co z nimi począć. Grzebią ich granaty. Niektórym wzdymają się brzuchy jak balony. Syczą, pierdzą i poruszają się. Hałasuje w nich gaz. Niebo jest błękitne i bezchmurne. Duszno jest z wieczora jak przed burzą i upał wzbija się z ziemi. Kiedy wieje ku nam wietrzyk, przynosi z sobą to opar krwi, który jest ciężki i ohydnie słodkawy, to trupie tchnienie lejów, które zdaje się mieszaniną chloroformu i gnicia i wywołuje w nas mdłości i wymioty. Noce stają się spokojne, rozpoczyna się polowanie na miedziane pierścienie granatów oraz na jedwabne spadochrony francuskich rakiet. Czemu pierścienie te są tak pożądane, w gruncie rzeczy nikt nie wie. Zbieracze utrzymują po prostu, iż są one wartościowe. Niektórzy tyle wloką ich z sobą, iż uginają się pod tym ciężarem, kiedy znów wyruszamy. Haie podaje przynajmniej jakiś powód; zamierza je przesłać swej narzeczonej zamiast podwiązek. Przy tym oświadczeniu wybucha, oczywista u Fryzyjeżyków, niepohamowana wesołość; walą się po kolanach, cóż za dowcip, psiakrew! Ten Haie to cwaniak! Zwłaszcza – 92 –

Tjaden nie może się uspokoić; trzyma największy pierścień w ręku i co chwila wsadza weń nogę, by pokazać, ile też zostaje jeszcze wolnego miejsca. – Haie, chłopie, ależ ona musi mieć nogi – myśli jego drapią się nieco wyżej – i siedzenie ma chyba jak słoń. Z taką chciałbym zabawić się w dupnika, rany koguta! Haie promienieje cały z uciechy, że narzeczona jego znajduje tyle uznania; zadowolony z siebie oświadcza lakonicznie: – Bycza jest. Jedwabne spadochrony rakiet mają praktyczniejsze zastosowanie. Trzy albo cztery wystarczają na bluzkę, zależnie od szerokości piersi. Kropp i ja używamy ich jako chusteczek do nosa. Inni posyłają je do domu. Gdyby kobiety wiedziały, na jakie narażają się niebezpieczeństwo zbierając te cienkie szmatki, przeraziłyby się. Kat przyłapuje Tjadena, jak z całym spokojem usiłuje rozluźnić pierścienie opukując niewypał. U każdego innego eksplodowałby z pewnością; Tjaden, jak zawsze, ma szczęście. Przez całe przedpołudnie dwa motyle igrają przed naszym okopem. Są to cytrynki, ich żółte skrzydła nakrapiane są czerwono. Cóż takiego mogło je tu przynęcić; jak okiem sięgnąć, nigdzie nie ma rośliny ni kwiatka. Odpoczywają sobie na zębach jednej z czaszek. Równie beztroskie jak one są ptaki, które z dawna nawykły do wojny. Każdego ranka pomiędzy frontami wzbijają się skowronki. Przed rokiem mogliśmy obserwować nawet, jak wysiadywały jajka, zdołały też wyhodować pisklęta. W okopach pozbyliśmy się teraz szczurów. Są tam na przedzie – wiemy, po co. Nabierają tłuszczu; gdzie jakiego spostrzegamy, zakatrupiamy go pukając z karabinów. Nocą znów słyszymy turkot po tamtej stronie. Za dnia mamy tylko zwykły ogień, tak iż możemy wyreperować okopy. Rozrywek też nie brak, lotnicy troszczą się o nie. Codzienne liczne walki powietrzne nie mogą się uskarżać na brak widzów. – 93 –

Lotnicy napastujący mniej nam dokuczają, natomiast samolotów obserwacyjnych nienawidzimy jak cholery, gdyż one to kierują ku nam ogień artylerii. Po kilku już minutach od ich pojawienia się skrzy się od szrapneli i granatów. Przez to tracimy jednego dnia jedenastu ludzi, wśród nich pięciu sanitariuszy. Dwóch jest tak zmiażdżonych, że Tjaden oświadcza, iż można by ich zdrapać łyżką ze ściany okopu i pogrzebać w statkach kuchennych. Innemu oderwało podbrzusze wraz z nogami. Wspiera się, martwy, piersią o ścianę okopu, twarz jego jest cytrynowożółta, pomiędzy gęstą brodą tli się jeszcze papieros. Tli się, póki z sykiem nie zgaśnie na wargach. Poległych kładziemy na razie do jednego z wielkich lejów. Dotychczas spiętrzone są już trzy ich warstwy. Nagle raz jeszcze zaczyna bębnić ogień. Wkrótce znów siedzimy w zastygłym napięciu bezczynnego oczekiwania. Atak, kontratak, uderzenie, przeciwuderzenie – są to słowa, ale co one zawierają! Tracimy wiele ludzi, najwięcej rekrutów. W luki naszego odcinka znów wepchnięta zostaje rezerwa. Jest to jeden z tych nowych pułków, wyłącznie niemal chłopcy z ostatniego rocznika powołanego pod broń. Prawie niewyszkoleni, co najwyżej trochę ćwiczyli teoretycznie, zanim poszli na front. Wiedzą wprawdzie, czym jest granat ręczny, ale niewiele mają pojęcia o kryciu się, przede wszystkim nie są pod tym względem dość spostrzegawczy. Wyniosłość gleby musi mieć co najmniej pół metra, zanim ją zauważą. Chociaż potrzeba nam posiłków, więcej niemal roboty mamy z rekrutami niźli pomocy z ich strony. Są bezradni na tym terenie ostrych ataków i padają jak muchy. Dzisiejsza wojna pozycyjna wymaga wiadomości i doświadczeń, trzeba mieć zrozumienie dla samego terenu, trzeba chwytać słuchem odmiany pocisków, ich szmery i działanie, trzeba z góry umieć oznaczyć, gdzie się wryją, jak się rozprysną i jak się można przed nimi uchronić. Ta młoda rezerwa, oczywista, nie wie nic prawie o tym wszystkim. Zostaje zdziesiątkowana, gdyż zaledwie potrafi rozróżnić – 94 –

szrapnel od granatu. Ludzie bywają koszeni do cna, gdyż z trwogą nasłuchują skowytu niegroźnych, wielkich, daleko w tyle ryjących się bomb, a puszczają mimo uszu gwiżdżące, cichutkie brzęczenie drobnych, płasko rozpryskujących się bestii. Skupiają się w gromadkę jak owce, zamiast rozbiec się pojedynczo, a nawet do rannych lotnicy strzelają jak do zajęcy. Wybladłe twarze koloru rzepy, żałosne, kurczowo zaciśnięte ręce, opłakana odwaga tych biedaków, którzy mimo to prą naprzód i atakują, tych walecznych, biednych chłopców, którzy tak są zahukani, iż nie ośmielają się krzyczeć na głos i z postrzępionymi piersiami, brzuchami, ramionami i nogami cichutko skomlą nawołując matki i zaraz przestają, kiedy spojrzeć na nich! Ich martwe, pokryte puchem, spiczaste twarze są przeraźliwie pozbawione wyrazu – jak twarze zmarłych dzieci. Ściska człowieka za gardło, kiedy patrzy, jak zrywają się z miejsca i biegną, i padają, chciałoby się spuścić im lanie, że tacy są głupi, wziąć ich na ramiona i zabrać stąd, gdzie nie dla nich jest miejsce. Ubrani są w szare kurtki i spodnie, i buty, ale u większości mundur jest za szeroki, luźno dynda wokół członków, barki są za szczupłe, ciała za drobne, nie było mundurów przystosowanych do tej dziecinnej miary. Na każdego starego żołnierza pada pięciu do dziesięciu rekrutów. Niespodziany atak gazowy zgładza wielu. Nie zdołali przeczuć nawet, co ich czeka. Na dnie jednego okopu znajdujemy pełno sinoniebieskich głów ze sczerniałymi wargami. W jednym z lejów za wcześnie rozluźnili maski ochronne; nie wiedzieli, iż gaz najdłużej trzyma się na dnie; gdy spostrzegli na górze innych bez maski, oni także zerwali je i dosyć jeszcze nałykali się, aby spalić sobie płuca. Stan ich jest beznadziejny, umierają dławiąc się w krwotokach i atakach duszności. W jednym z rowów twarzą w twarz natykam się nagle na Himmelstossa. Przyczailiśmy się w tym samym szańcu. Z zapartym – 95 –

tchem tłoczą się wszyscy i czekają, aż rozpocznie się wypad. Choć bardzo jestem wzburzony, gdy wybiegam, strzela mi do głowy myśl: „Nie zobaczę więcej Himmelstossa." Szybko z powrotem wskakuję do okopu i znajduję go w jednym z zakamarków; ma niewielką kontuzję i udaje ranionego. Twarz jego jest żałosna, jakby pobita. Ma strasznego pietra, jest przecie tutaj nowicjuszem. Ale rozwściecza mnie, iż młodziutka rezerwa jest na linii, a on tutaj. – Won! – parskam. Nie rusza się z miejsca, wargi mu drżą, wąsy drgają. – Won! – powtarzam. Podciąga pod siebie nogi, przyciska się do ściany i szczerzy zęby jak zły pies. Chwytam go za ramię i chcę go gwałtem postawić na nogi. Wydaje pisk. Wtedy dłużej nie mogę już opanować nerwów. Ściskam go za gardło, potrząsam nim jak workiem, aż mu głowa lata, i krzyczę prosto w twarz: – Ty łotrze, wyłaź! Ty psie, ty hyclu, chcesz się wymigać? Himmelstoss jakby zdrętwiał; biję jego głową o ścianę. – Bydlę! – kopię go w żebra. – Świnia! – Popycham go przed siebie głową naprzód. Nowa fala naszych przebiega akurat obok. Jest z nimi porucznik, Spostrzega nas i woła: – Naprzód, naprzód, łączyć, łączyć! – I czego nie mogło dokonać moje lanie, to zrobiły te słowa. Himmelstoss słysząc rozkaz przełożonego jakby się zbudził, ogląda się wokoło i przyłącza się. Biegnę za nim i widzę, jak skacze. Jest znów owym dziarskim Himmelstossem z podwórza koszar, zrównał się nawet z – 96 –

porucznikiem i wyprzedził innych. Ogień huraganowy, ogień zagradzający, ogień strzępiący po bokach, miny, gaz, czołgi, karabiny maszynowe, granaty ręczne – słowa, słowa, ale zawierają one całą grozę świata. Twarze nasze są jakby pokryte skorupą, myśli spustoszone, jesteśmy śmiertelnie zmęczeni – kiedy nadchodzi atak, trzeba niektórych walić kułakami, aby zbudzili się i wyruszyli wraz z nami; oczy mamy zaognione, ręce poszarpane, kolana krwawią, łokcie są poobtłukiwane. Czyż przemijają tygodnie, miesiące, lata? To tylko dni. Widzimy, jak czas zanika w bezbarwnych twarzach umierających, łyżkami wpychamy w siebie strawę, biegniemy, miotamy, strzelamy, zabijamy, leżymy pokotem, jesteśmy słabi i otępiali, i to jedno nas trzyma, iż są jeszcze słabsi, jeszcze bardziej tępi, jeszcze bezradniejsi, którzy szeroko rozwarte oczy wlepiają w nas jak w bogów, co niekiedy potrafią uniknąć śmierci. W niewielu godzinach spokoju pouczamy ich: – Spójrz no, widzisz, co się tam dynda? To mina, która nadlatuje! Leż spokojnie, przelatuje w inną stronę. Ale jeśli w taki sposób leci, wtedy wyrywaj. Można przed nią umknąć. Wyczulamy ich uszy na podstępne brzęczenie drobnych bestyjek, które ledwo się słyszy, jak bzykanie komarów; mają je słuchem wyłowić z ogólnego trzasku, uczymy ich, że są one niebezpieczniejsze od tych wielkich, które słyszy się na długo przedtem. Pokazujemy im, jak kryć się przed lotnikami, jak udawać trupa, kiedy jest się zaskoczonym przez atak, jak odciągać zapalnik granatu, by wybuchł na pół sekundy przed uderżeniem, pokazujemy, jak z szybkością błyskawicy rzucać się w leje przed nadlatującymi granatami z zapalnikami wybuchowymi, jak toczyć pod górę okopu kupę granatów ręcznych, objaśniamy różnicę pomiędzy czasem wybuchu granatów ręcznych przeciwnika a naszych, zwracamy im – 97 –

uwagę na ton granatów gazowych i uczymy wybiegów, które mogą uratować ich przed śmiercią. Przysłuchują się, są chętni i pilni – ale kiedy rozpoczyna się bój, w zdenerwowaniu zazwyczaj znowu postępują fałszywie. Z wydartym grzbietem wloką Haie Westhusa, przy każdym tchnieniu płuco tętni poprzez ranę. Udaje mi się jeszcze uścisnąć mu dłoń. – Koniec ze mną, Pawle – jęczy i z bólu gryzie swe ramiona. Widzimy ludzi, którzy jeszcze żyją, choć brak im czaszki, widzimy żołnierzy, którzy biegną, choć obie stopy poszarpane są na strzępy; potykają się na kikutach aż do następnej dziury; jakiś frajter czołga się dwa kilometry na rękach i wlecze za sobą zmiażdżone kolana, inny idzie do punktu opatrunkowego, a ponad jego kurczowo zaciśniętymi dłońmi wypełzają jelita; widzimy ludzi bez ust, bez szczęki, bez twarzy; znajdujemy jednego, który przez dwie godziny zaciśniętymi zębami wpijał się w tętnicę ramienia, aby krew nie spłynęła. Słońce wschodzi, noc powraca, granaty gwiżdżą, życie dobiega końca. Jednak pasmo zrytej ziemi, na której leżymy, obroniliśmy, oddano co najwyżej kilkaset metrów. Ale na każdy metr przypada jeden poległy. Luzują nas. Koła toczą nam się spod nóg, stoimy jak ogłuszeni, a kiedy daje się słyszeć wołanie: ,,Uwaga, drut!" – wpół przyklękamy. Było lato, kiedy prze jeżdżaliśmy tędy, drzewa były jeszcze zielone, teraz wyglądają już jesiennie, a noc jest szara i wilgotna. Wozy się zatrzymują, złazimy z nich: bezładna gromada, resztka wielu imion. Po bokach w ciemności stoją jacyś mężczyźni i wywołują numery pułków oraz kompanii. A przy każdym zawołaniu wydziela się niewielka gromadka, szczupła, drobna gromadka brudnych, sinych żołnierzy, okropnie drobna gromadka i okropnie maleńka resztka. Teraz ktoś wykrzykuje numer naszej kompanii, poznać po głosie, że jest to dowódca kompanii, ocalał zatem, ramię jego zwisa na – 98 –

temblaku. Podchodzimy do niego i rozpoznaję Kata i Alberta, stajemy jeden obok drugiego, opieramy się wzajem o siebie i spoglądamy po sobie. I raz jeszcze i jeszcze słyszymy, jak wykrzykuje nasze numery. Może długo wołać, nie usłyszą go w lazaretach i lejach. Raz jeszcze: – Druga kompania tutaj! – A potem ciszej: – Nikogo więcej z drugiej kompanii? – Milknie na chwilę i jest nieco zachrypnięty, kiedy pyta: – To wszyscy? – i rozkazuje: – Odlicz! Poranek jest szary, było jeszcze lato, kiedy wyruszyliśmy na pierwszą linię, i było nas stu pięćdziesięciu. Teraz ziębniemy, jest jesień, liście szeleszczą, głosy ulatują znużone: – Jeden – dwa – trzy – cztery – a na trzydziestym drugim milkną. I milczenie trwa długo, zanim się głos zapyta: – Nikogo więcej? – czeka, a potem mówi cicho: – Sekcjami! – a potem głos się zrywa, jeszcze tylko zdoła dokończyć: – Druga kompania... – z trudem: – druga kompania – marsz! Szereg, niedługi szereg, zataczając się, człapie w poranek. Trzydziestu dwóch ludzi.

– 99 –

VII Tym razem wycofują nas dalej niż zwykle, na linię etapową, aby nas na nowo uformować. Nasza kompania potrzebuje przeszło stu ludzi. Tymczasem w chwilach wolnych od służby łazikujemy. Po dwóch dniach przybywa Himmelstoss. W rowach zrzedła mu mina. Proponuje nam zgodę. Teraz nie mam nic przeciwko temu, bo widziałem, jak niósł Haie Westhusa, któremu rozerwało grzbiet. A że w dodatku mówi wcale rozsądnie, więc pozwalamy zaprosić się do kantyny. Jedynie Tjaden zachowuje się nadal nieufnie i powściągliwie. Ale i on mięknie, gdy Himmelstoss opowiada, że ma zastępować kucharza, który wyjeżdża na urlop. Przedstawia od razu dowód namacalny w postaci dwu funtów cukru dla nas i pół funta masła specjalnie dla Tjadena. Co więcej, zabiega o to, aby nas przydzielono na najbliższe trzy dni do skrobania kartofli i brukwi w kuchni. I wydziela nam tu pierwszorzędny wikt oficerski. Więc tymczasem znów mamy obie rzeczy, których żołnierz potrzebuje do szczęścia: dobre żarcie i spokój. No tak, to niewiele, jeśli się nad tym głębiej zastanowić. Jeszcze przed paru laty bylibyśmy za to strasznie sobą pogardzali. Teraz jesteśmy prawie zadowoleni. Można się do wszystkiego przyzwyczaić, nawet do rowów strzeleckich. Przyzwyczajenie sprawia, że na pozór tak prędko zapominamy. Onegdaj byliśmy jeszcze w ogniu, dziś wygłupiamy się, włóczymy się po okolicy, jutro znów wrócimy do okopów, Ale naprawdę to my niczego nie zapominamy. Póki jesteśmy tutaj, przebyte dni frontu zapadają się w nas jak kamienie – są zbyt ciężkie, aby się można było nad nimi od razu zastanowić. Zabiłyby nas niechybnie, gdybyśmy to zrobili; bo tyle już zdążyłem zauważyć, że zgrozę – 100 –

można znieść – wystarczy zwyczajnie przycupnąć, ale zginiesz, jeśli się w nią zagłębisz. Podobnie jak zamieniamy się w dzikie zwierzęta, gdy idziemy na przednie pozycje, bo tylko to może nas uratować, tak stajemy się płytkimi kawalarzami i śpiochami, gdy jesteśmy na tyłach. Nie ma na to rady – to po prostu konieczność. Chcemy żyć za wszelką cenę; toteż nie wolno nam się obarczać uczuciami, które może i są dekoracyjne w czasie pokoju, ale tu stanowczo nie na miejscu. Kemmerich nie żyje, Haie Westhus dogorywa, z ciałem Hansa Kramera będą mieli wiele kramu w dzień sądu ostatecznego, gdy przyjdzie go wyskrobywać po kawałeczku, Martens stracił obie nogi, Meyer nie żyje, Marx nie żyje, Boyer nie żyje, Hammerling nie żyje, stu dwudziestu ludzi padło od kul, przeklęty bałagan – ale co to nas obchodzi, my żyjemy. Gdybyśmy mogli ich uratować, no to co innego – choćbyśmy mieli sami zginąć, bylibyśmy zrobili wszystko, co w naszej mocy; bo gdy bierzemy na ambit, popełniamy największe szaleństwa; nie boimy się ani trochę, co innego strach przed śmiercią, ale to jest inna rzecz – fizyczna. Lecz nasi koledzy nie żyją, nie możemy im pomóc, mają spokój kompletny – kto wie, co nas jeszcze oczekuje, więc łazikuj, bracie, śpij albo żryj, ile się da, i chlej, i ćmij, byleby dzień się nie dłużył. Życie jest krótkie. Zgroza frontu pierzcha, gdy się odwracamy doń tyłem; wtedy obrabiamy go ordynarnymi i złośliwymi dowcipami; gdy ktoś umiera, powiadamy, że zacisnął tyłek; tak po swojemu wyrażamy się o wszystkim, to nas ratuje od obłędu, taki stosunek do rzeczy wyrabia odporność. Ale my niczego nie zapominamy! Brednie wypisują w gazetach o złotym humorze wojska, które ledwo wydostawszy się z ognia, urządza tańce. Robimy to nie dlatego, że mamy humor, lecz mamy humor, ponieważ inaczej bylibyśmy zgubieni. Ale i tak niedługo nam tego starczy, humor nasz gorzknieje z każdym dniem. – 101 –

I wiem: wszystko, co teraz, póki jesteśmy na wojnie, tkwi w nas jak kamień w worku, po wojnie obudzi się i wówczas dopiero nastąpi rozprawa na śmierć i życie. Dni, tygodnie, lata tu przeżyte znowu powrócą, polegli towarzysze powstaną i pójdą z nami; uświadomimy sobie nasze cele i wyruszymy, nasi zmarli towarzysze obok nas, lata frontu za nami – przeciw komu, przeciw komu? Swego czasu był w tych stronach teatr frontowy. Ściana z desek jest jeszcze zaklejona kolorowymi plakatami. Kropp i ja stoimy i wytrzeszczamy na to oczy. Nie możemy zrozumieć, że coś takiego może jeszcze istnieć. Na plakacie stoi dziewczyna w jasnej letniej sukni, z czerwonym lakierowanym paskiem na biodrach. Jedną ręką opiera się o poręcz, w drugiej trzyma kapelusz słomkowy. Na nogach ma białe pończochy i białe eleganckie buciki z klamerkami, na wysokich obcasach. Za nią świeci się błękitne morze, ułożone w kilka fal, z boku wbija się klinem jasna zatoka. Jest to naprawdę śliczne dziewczę o zgrabnym nosku, czerwonych wargach, smukłych nogach, świecące czystością i pielęgnowane – na pewno kąpie się dwa razy dziennie i nigdy nie ma brudu pod paznokciami. Może tylko czasem trochę piasku z plaży. Obok niej stoi mężczyzna w białych spodniach, w niebieskiej marynarce i oficerskiej czapce, ale to nas interesuje o wiele mniej. Dziewczyna ze ściany jest dla nas istnym cudem. Zapomnieliśmy prawie, że coś takiego istnieje, i nawet teraz nie bardzo dowierzamy własnym oczom. W każdym razie lata całe nie widzieliśmy takiego uosobienia piękna, pogody i szczęścia. To właśnie jest pokój, taki musi być pokój – czujemy to podnieceni. – Popatrz no tylko na te leciutkie pantofelki, przecież one nie wytrzymałyby nawet kilometra marszu – powiadam i czuję, że palnąłem głupstwo; co za brednie myśleć na taki widok o maszerowaniu. – 102 –

– Ile może mieć lat? – zapytuje Kropp. – Najwyżej dwadzieścia dwa, bracie – oceniam. – Gdzie tam, w takim razie byłaby starsza od nas. Powiadam ci, że nie ma więcej niż siedemnaście. Ciarki po nas przechodzą. – Jak myślisz, Albercie, to by była heca, co? Kiwa głową. – W domu też mam białe spodnie. – Białe spodnie – powtarzam. – Ale taka dziewczyna... Mierzymy się nawzajem spojrzeniem od stóp do głów. Widok nie bardzo ponętny – wypłowiałe, połatane, brudne umundurowanie. Wszelkie porównanie wypada dla nas beznadziejnie. Dlatego najpierwej zeskrobujemy ze ściany młodego człowieka w białych spodniach, bardzo ostrożnie, aby nie uszkodzić przypadkiem dziewczyny. To już jest coś. A potem Kropp proponuje: – Moglibyśmy się poddać odwszeniu. Nie bardzo się z tym godzę, bo w tym zabiegu niszczeją tylko rzeczy, a wszy i tak po dwóch godzinach obłażą człowieka. Ale po ponownym zagapieniu się na dziewczynę gotów jestem i na to przystać. Posuwam się jeszcze dalej! – Moglibyśmy spróbować, czy się nie da wyfasować czystej koszuli. Albert ma inny pomysł: – Lepiej onuce. – Onuce też. Spróbujemy wykombinować. W tej chwili przywlekli się Leer i Tjaden; zobaczyli plakat i momentalnie rozmowa staje się świńska. Leer był w naszej klasie pierwszym, który miał stosunek z kobietą; opowiadał o tym podniecające szczegóły. Na swój sposób unosi się nad obrazkiem, a – 103 –

Tjaden gorliwie potwierdza. To nas bynajmniej nie przejmuje obrzydzeniem. Kto nie gada świństw, ten nie jest żołnierzem; tylko że w tej chwili niezupełnie nam to dogadza. Toteż oddalamy się i kierujemy ku odwszalni z takim uczuciem, jak gdyby to był elegancki sklep z konfekcją męską. Domy, w których kwaterujemy, stoją nad kanałem. Po tamtej stronie kanału są sadzawki okolone kępami topoli; po tamtej stronie kanału są też kobiety. Domy po naszej stronie zostały ewakuowane. Po tamtej stronie widzi się tu i ówdzie mieszkańców. Wieczorem pływamy. Wzdłuż brzegu idą trzy kobiety. Idą powoli i nie odwracają głów, chociaż nie mamy na sobie majteczek kąpielowych. Leer woła. Śmieją się i przystają, żeby się nam przyjrzeć. Łamaną francuszczyzną rzucamy im pierwsze lepsze zdania, które nam przychodzą do głowy, spiesząc się, żeby nie odeszły. Nie są to słowa wytworne, ale skąd mielibyśmy je znać! Jedna z nich jest szczupła i śniada. Zęby jej lśnią, kiedy się śmieje. Ma ruchy porywcze, spódnica owija się zalotnie koło nóg. Jakkolwiek woda jest zimna, jesteśmy bardzo ożywieni, staramy się je zainteresować, zatrzymać. Sadzimy się na dowcipy, one odpowiadają, ale my nic z tego nie rozumiemy. Tjaden jest rozsądniejszy. Biegnie do domu, przynosi komiśniak i trzyma go wysoko nad głową. To ma wielkie powodzenie. Kiwają głową i rękami, abyśmy się przeprawili na drugą stronę. Cóż kiedy nie wolno nam przechodzić na tamten brzeg. Wszędzie na mostach stoją posterunki. Bez przepustki nic się nie zrobi. Tłumaczymy im, aby do nas przyszły, ale one potrząsają głowami i wskazują na mosty. Im też nie wolno. Odwracają się, powoli idą dalej. Odprowadzamy je, płynąc – 104 –

wzdłuż brzegu. Kilkaset metrów dalej zbaczają i wskazują nam dom widoczny wśród drzew i zarośli. Leer pyta, czy mieszkają w tym domu. Śmieją się – tak, mieszkają w tym domu. Wołamy, że moglibyśmy przyjść, kiedy nas posterunki nie zobaczą. W nocy, tej nocy. Podnoszą ręce, składają dłonie, podpierają twarze i zamykają oczy. Zrozumiały nas. Szczupła i śniada oddala się tanecznym krokiem. Blondynka szczebiocze: – Brot... gut... Potwierdzamy gorąco, że przyniesiemy chleba. Poza tym jeszcze inne pyszności. Przewracamy oczami i gestykulujemy. Leer omal się nie utopił, chcąc im uplastycznić kawał kiełbasy. Gdyby to było konieczne, przyrzeklibyśmy cały skład żywności. Idą dalej. Często się odwracają. Wyłazimy na brzeg po naszej stronie i obserwujemy uważnie, czy rzeczywiście wejdą do wskazanego domu, bo kto wie, czy nie biorą nas na kawał. Następnie odpływamy z powrotem. Bez przepustki nie przejdzie się przez most, a więc przeprawimy się w nocy. Ogarnia nas podniecenie, które już nas do ostatniej chwili nie opuszcza. Nie możemy sobie miejsca znaleźć, idziemy do kantyny. Można tu dostać piwa i jakiegoś trunku przypominającego poncz. Pijemy ten poncz i roimy sobie fantastyczne przeżycia. Wierzymy sobie bardzo chętnie i niecierpliwie czekamy na swoją kolej, aby jeszcze piękniej nablagować. Ręce nasze są niespokojne, kurzymy niezliczoną ilość papierosów, aż Kropp powiada: – Właściwie moglibyśmy im zanieść trochę tego tytoniu. Wówczas kładziemy papierosy do czapek. Niebo staje się zielone jak niedojrzale jabłko. Jest nas czterech, a mogą iść tylko trzej; wobec tego musimy się pozbyć Tjadena; fundujemy mu tyle rumu i ponczu, że aż się zatacza. Gdy zaczyna się zmierzchać, wracamy do domu. Tjaden idzie pośrodku. Jesteśmy – 105 –

rozgorączkowani, porwani żądzą przygód. Dla mnie ta szczupła i śniada – takeśmy się zawczasu ułożyli i podzielili. Tjaden zwala się na siennik i chrapie. Raz jeden budzi się i wyszczerza do nas tak chytrze zęby, że przestraszeni myślimy, czy nas czasem nie nabrał, czy cały wydatek na poncz nie był zbyteczny, Ale po chwili znowu opada i zasypia, Każdy z nas trzech ma już przygotowany komiśniak i zawija go w gazetę. Dołączamy do chleba papierosy i nadto trzy przyzwoite porcje kiszki pasztetowej, którą fasowaliśmy wieczorem. Na ogół niezgorszy prezencik. Na razie kładziemy to do butów; musimy je bowiem wziąć ze sobą, na tamtym brzegu łatwo można skaleczyć nogi o druty i skorupy. A że przeprawimy się przez kanał, więc obuwie musi nam starczyć za całą odzież. Ciemno jest zresztą i niedaleko. Wychodzimy, Prędko wślizgujemy się do wody, kładziemy się na wznak, płyniemy trzymając nad głową buty z ich zawartością. Dopłynąwszy do brzegu wychodzimy ostrożnie z wody, wyjmujemy paczki, wzuwamy buty. Pakiety przyciskamy ramieniem i biegiem marsz – mokrzy, nadzy, ubrani jedynie w buty. Z łatwością odnajdujemy wskazany domek. Ciemny jest, zaszyty w zagajnik. Leer przewraca się o korzenie i ściera sobie skórę na łokciach. – Głupstwo – mówi z humorem. Okiennice są zamknięte. Obchodzimy dom dokoła, próbujemy zapuścić spojrzenie przez szpary. Zaczynamy się niecierpliwić. Naraz Kropp jak gdyby flaczeje. – A jeżeli tam jest jaki major? – To i co, zmywamy i basta – wyszczerza zęby Leer. I klepiąc się po tyłku dodaje: – Niech no na tym pozna nasz numer pułku. Drzwi wejściowe są otwarte. Nasze buty sprawiają wiele hałasu. Ktoś otwiera drzwi, wpada smuga światła, jakaś kobieta wydaje okrzyk przestrachu. Mówimy: – 106 –

– Pst, pst... camerade... bon ami... – i gestem zaklęcia podnosimy do góry paczki. Teraz ukazują się i tamte dwie, drzwi są na oścież otwarte i światło nas opromienia. Poznały nas, a jakże, i wszystkie trzy śmieją się do rozpuku z naszego stroju. Pokładają się wprost ze śmiechu trzymając się futryny drzwi. Jak gibkie są ich ruchy. – Un moment! – Znikają i wnet rzucają nam jakieś prześcieradła, w które się jako tako zawijamy. Teraz dopiero wolno nam wejść. Mała lampka oświetla pokój, jest ciepło i leciutko pachnie perfumami. Rozwijamy nasze podarki, wręczamy kobietom. Oczy ich błyszczą, widać, że są głodne. Potem wszyscy jesteśmy trochę zakłopotani. Leer mimicznie przedstawia jedzenie. Nastrój się ożywia, kobiety przynoszą talerze i noże i rzucają się na te wszystkie dobre rzeczy. Podnoszą do góry i oglądają z podziwem każdy plasterek kiszki, nim wsuną go do ust, my zaś siedzimy upojeni dumą. Zalewają nas słowami swojej mowy – rozumiemy niewiele, ale słyszymy, że są to słowa przyjazne. Zapewne wyglądamy bardzo młodo. Szczupła i śniada głaszcze mnie po włosach i mówi to, co wszystkie kobiety francuskie zawsze powtarzają: – La guerre... grand malheur... pauvres gargons... Trzymam ją mocno za ramię i wpijam się ustami w jej dłoń. Palcami obejmuje mi twarz. Tuż nade mną są jej podniecające oczy, delikatna śniada cera i czerwone wargi. Usta wypowiadają słowa, których nie rozumiem. Nie bardzo też rozumiem te oczy – są wymowniejsze niżeliśmy się, idąc tu, spodziewali. Obok są inne pokoje. Przechodząc widzę Leera – jest z blondynką, zachowuje się dziarsko i głośno. On to potrafi. Ale ja, zagubiony w czymś dalekim, cichym i burzliwym, zawierzam się temu bezgranicznie. Moje pragnienia są dziwnie pogmatwane, jest w nich żądza i uczucie zapadania się. Doznaję zawrotu głowy, nie znajduję tu nic, za co by się jeszcze można uchwycić: buty – 107 –

zostawiliśmy za drzwiami, zamieniono je nam na pantofle, więc nie ma tu już nic, co pomogłoby mi odzyskać pewność siebie i zuchwalstwo żołnierza: nic – ani broni, ani pasa, ani kurtki, ani czapki. Oddaję się na niepewne losy, niech się dzieje, co chce – bo pomimo wszystko uczuwam lekki strach. Szczupła i śniada porusza brwiami, gdy się nad czymś zastanawia; ale gdy mówi, brwi jej są spokojne. Chwilami dźwięk nie staje się słowem, zdławiony albo niedokończony, szybuje nade mną – łuk, orbita, kometa. Co ja wiedziałem o tym, co ja wiem o tym? Słowa obcego języka, z którego niewiele rozumiem, te słowa usypiają mnie w ciszy, w której rozpływa się brązowo połyskujący w półmroku pokój i jedynie oblicze nade mną jest wyraźne i żyje. Jak wieloista jest twarz przed godziną jeszcze obca, teraz zaś powlekająca się tkliwością, która w niej się przegląda, nie z niej jednak pochodzi, lecz z nocy, ze świata, z krwi. Przedmioty znajdujące się w pokoju noszą odblask tej bliskości, są zmienione, stają się osobliwe, i tak oto odczuwam cześć przesądną dla swej jasnej skóry, na którą pada światło lampy, którą głaszcze jej chłodna, ciemna ręka. Jakże inaczej jest w burdelach wojskowych, do których nam od czasu do czasu dają przepustkę, gdzie czeka się i stoi w długiej kolejce. Wolałbym o nich nie myśleć, ale mimo woli stają mi w pamięci. Jestem przerażony, bo nie wiem, czy takie rzeczy nie zostają na całe życie. Potem jednak czuję wargi szczupłej i śniadej i porywam się ku nim, zamykam oczy i chciałbym tym ruchem zgasić wszystko: wojnę i zgrozę, i grubiaństwo, aby obudzić się młodym i szczęśliwym; myślę o dziewczynie z plakatu i przez chwilę wierzę, że życie moje zawisło od tego, czy ją zdobędę. Tym głębiej wtulam się w ramiona, które mnie obejmują – może stanie się cud. Jakoś tam odnaleźliśmy się wszyscy trzej; Leer jest bardzo – 108 –

zadzierżysty. Żegnamy się serdecznie i wzuwamy buty. Nocne powietrze chłodzi nasze gorące ciała. Topole sterczą wysoko w ciemnościach i szumią. Księżyc stoi na niebie i w wodach kanału. Nie biegniemy już, kroczymy obok siebie długimi krokami. Leer odzywa się: – To było warte komiśniaka. Nie mogę się zdecydować na rozmowę, nie powiem nawet, abym był wesoły. Słyszymy kroki i przykucamy za krzewem. Kroki zbliżają się, rozlegają tuż koło nas. Widzimy nagiego żołnierza w butach, tak jak i my, pod pachą trzyma paczkę i cwałuje, co sił. To Tjaden wybrał się na dziewczynki. I po chwili już go nie ma. Śmiejemy się. Jutro będzie klął, na czym świat stoi. Nie zauważeni przez nikogo docieramy do naszych sienników. Wołają mnie do kancelarii. Dowódca kompanii daje mi urlop i bilet i życzy dobrej podróży. Sprawdzam, na jak długo. Siedemnaście dni – czternaście dni urlopu, trzy na podróż. To za mało; pytam, czy nie mógłbym dostać pięciu dni na podróż. Bertinck wskazuje na papiery. Teraz dopiero widzę, że nie wrócę bezpośrednio do oddziału. Po upływie urlopu mam się zameldować na kursie w obozie. Koledzy zazdroszczą mi. Kat daje mi rady, jak się dekować. – Jeżeli będziesz cwany, to wcale nie wrócisz na front. Wolałbym właściwie jechać za osiem dni; bo tyle czasu będziemy tutaj, a jest nam tu wcale dobrze. Ma się rozumieć, trzeba się szarpnąć i w kantynie urządzić fundę. Jesteśmy wszyscy cokolwiek zalani. Robi mi się smutno; wyjeżdżam na sześć tygodni, oczywiście to wielkie szczęście, ale jak to wszystko będzie wyglądało, gdy wrócę? Czy jeszcze zastanę ich – 109 –

wszystkich? Haiego i Kemmericha już nie ma – czyja kolej po nich? Pijemy z butelki, przyglądam się jednemu po drugim. Albert siedzi przy mnie, kurzy, ma dziarską minę, zawsze byliśmy razem; naprzeciwko przykucnął Kat z opadniętymi ramionami, ze spłaszczonym kciukiem i spokojnym głosem; Müller z wystającymi zębami i poszczekującym śmiechem; Tjaden z mysimi oczami; Leer, który zapuszcza sobie brodę i wygląda na czterdzieści lat. Nad naszymi głowami unosi się gęsty dym. Czymże byłby żołnierz bez tytoniu? Kantyna jest przystanią, a piwo nie tylko trunkiem; piwo jest znakiem, że można bezpiecznie wyciągnąć i wyprostować członki. Korzystamy z tego, wyciągnęliśmy nogi i plujemy przed siebie z pełnym zadowoleniem. Jak to się całe życie przedstawia człowiekowi, który ma nazajutrz odjechać! W nocy znowu jesteśmy na tamtym brzegu. Właściwie boję się powiedzieć szczupłej i śniadej, że wyjeżdżam, a gdy wrócę, będziemy na pewno gdzie indziej, dalej; że chyba nie spotkamy się już nigdy. Ona kiwa tylko głową, niewiele po sobie okazuje. Nie mogę tego na razie zrozumieć, ale potem zmiarkowałem. Leer ma rację: gdybym wracał na front, powiedziałaby znowu: „Pauvre garcon", ale urlopnik? O takich tu nie dbają, to nie jest interesujące. Do diabła z tym całym jej szczebiotem i gadaniną. Wierzymy w cuda, a potem okazuje się, że to chodzi tylko o komiśniak. Nazajutrz rano, po odwszeniu, maszeruję w kierunku stacji kolejowej. Odprowadzają mnie Albert i Kat. Dowiadujemy się na miejscu, że pociąg odjeżdża dopiero za parę godzin. Towarzysze muszą wracać, mają służbę. Żegnamy się. – Bądź zdrów, Kat; bądź zdrów, Albercie. Odchodzą i kilkakrotnie machają mi ręką. Postacie ich zmniejszają się. Znam dobrze każdy ich krok, każdy ruch, poznałbym, ich po ruchach z daleka, W końcu znikają. Siadam na tornistrze i czekam.

– 110 –

Naraz ogarnia mnie wściekłe zniecierpliwienie; żeby się już raz stąd wydostać. Wyleguję się na różnych dworcach, stoję przed różnymi kotłami, drzemię na różnych ławach – a potem krajobraz staje się przygnębiający, niesamowity i znany. Przed zmierzchającymi się oknami wagonu przesuwają się wioski, gdzie strzechy są jak czapki nasunięte na tynkowane szachulce; pola żytnie, które lśnią w ukośnym świetle niby masa perłowa; sady owocowe, gumna i stare lipy. Nazwy stacji stają się pojęciami, które wprawiają serce w drżenie. Pociąg sapie i sapie; stoję przy oknie i trzymam się mocno ram. Te nazwy zakreślają granice mojej młodości. Płaskie łąki, pola, zagrody; zaprzęg jedzie samotnie traktem biegnącym równolegle do widnokręgu. Szlaban, za którym czekają chłopi, dziewczęta machają ręką, dzieci bawią się pod nasypem kolejowym. Gościńce, które znikają wśród pól, gładkie szosy wolne od artylerii. Jest wieczór i gdyby pociąg nie dudnił, musiałbym chyba krzyczeć. Równina rozszerza się ogromnie, z dala wyłaniają się krawędzie gór w bladobłękitnych tonach. Poznaję linię charakterystyczną Dolbenbergu, ten ząbkowany grzebień, który urywa się ostro, tam gdzie kończy się przedział lasu. Dalej jest miasto. Ale teraz złotoczerwone światło przelewa się nad światem, pociąg grzechocze na skręcie, potem na drugim; i nierealne, rozwiane i ciemne, stoją topole, jedna za drugą w długim rzędzie, wszystkie utkane z cieni, światła i tęsknoty. Pole wraz z topolami wykręca się powoli – pociąg objeżdża je, odstępy między drzewami kurczą się, ten długi rząd staje się jedną bryłą i w pewnej chwili widzę tylko jedno drzewo, a potem wysuwają się dalsze topole spoza przednich i długo jeszcze stoją osamotnione na tle nieba, aż wreszcie znikają za pierwszymi – 111 –

domami. Przejazd kolejowy. Stoję przy oknie, nie mogę się oderwać. Inni pasażerowie szykują swoje rzeczy. Wymieniam na głos nazwę ulicy, którą przecinamy: – Bremerstrasse, Bremerstrasse... Rowerzyści, wozy, ludzie tam na dole, ta szara ulica i szary tunel – widok ten wzrusza mnie, jak gdybym zobaczył matkę. A potem pociąg staje, oto i dworzec ze swym zgiełkiem, z wołaniem i szyldami. Nakładam plecak, umacniam sprzączki, biorę do ręki karabin i schodzę w dół ze stopni. Rozglądam się po peronie: nie znam nikogo z tych ludzi, którzy tak się spieszą. Siostra z Czerwonego Krzyża proponuje, bym się czego napił. Odwracam się, uśmiecha się do mnie tak głupio, przejęta swoją rolą: patrzajcie, ludzie, częstuję żołnierza kawą. Zwraca się do mnie per „kolego" – tego mi tylko brakowało. Ale za dworcem, koło ulicy szemrze rzeka, sycząca i biała wypada ze śluzy pod mostem. Stara czworoboczna baszta stoi tuż; a przed nią rozłożysta kwitnąca lipa i dalej wieczór. Tu przesiadywaliśmy często... jakże dawno to było... chodziliśmy na ten most i wdychali chłodny, gnilny zapach stojącej wody; nachylaliśmy się nad spokojnym nurtem z tej strony śluzy, gdzie zielone wodorosty oblepiają przęsła, a w gorące dni po tamtej stronie śluzy cieszyliśmy się pryskającą pianą i gawędziliśmy o nauczycielach. Idę przez most, rozglądam, się w prawo i w lewo, woda jest wciąż jeszcze pełna wodorostów i dotychczas płuży jasnym łukiem. W baszcie prasowaczki o nagich ramionach stoją wciąż nad białą bielizną, a gorąca para wydobywa się przez otwarte okna. Psy ganiają po wąskiej ulicy, przed drzwiami stoją ludzie i patrzą za mną, jak idę brudny i obładowany. W tej cukierni jadaliśmy lody i wprawialiśmy się w palenie papierosów. Na ulicy, którą teraz wymijam, znam każdy dom – sklep kolonialny, drogerię, piekarnię, A teraz stoję przed brązowymi – 112 –

drzwiami z wytartą klamką i nagle nie mogę ruszyć. Otwieram drzwi, owiewa mnie dziwny chłód, oczy przestają widzieć wyraźnie. Schody trzeszczą pod butami. Na górze trzasnęły drzwi, ktoś spogląda przechylając się przez poręcz. To otworzono drzwi kuchenne, smaży się placki z kartofli, w całym domu zalatuje nimi, no tak, dzisiaj sobota, i to chyba moja siostra przechyla się przez poręcz. Przez chwilę jakbym się wstydził, spuszczam głowę, potem zdejmuję hełm i spoglądam w górę. Tak, to moja najstarsza siostra. – Pawle! – woła – Pawle! Kiwam głową, plecak uderza o poręcz, karabin jest taki ciężki. Otwiera porywczo drzwi do pokoju i woła: – Mamo, mamo, Paweł przyjechał! Nie mogę iść dalej. „Mamo, mamo"... Opieram się o ścianę i ściskam mocno hełm i karabin. Trzymam go jak w kleszczach, jak najmocniej, ale nie mogę postąpić ani kroku, schody rozpływają się przed oczyma, uderzam się kolbą po nogach, zaciskam wściekle zęby, ale nic nie poradzę, to jedno słowo, które moja siostra powiedziała... nic nie mogę poradzić... zmuszam się do śmiechu, ale nie mogę dobyć głosu, nie mogę wykrztusić ani. słowa i tak stoję na schodach, nieszczęśliwy, bezradny, 'w strasznym skurczu, i choć wcale tego nie chcę, łzy spływają mi po twarzy. Siostra wraca i pyta: – Co ci jest? Wytężam wszystkie siły, gramolę się na podest. Stawiam karabin w kącie, kładę plecak pod ścianę, na nim hełm. Muszę też pozbyć się pasa z wszystkimi przynależnościami. Potem odzywam się z wściekłością: – Dajże mi wreszcie chusteczkę!

– 113 –

Przynosi mi z bieliźniarki chusteczkę, wycieram sobie twarz. Nade mną na ścianie wisi oszklone pudło z jaskrawymi motylami, które kiedyś łapałem. Teraz słyszę głos matki. Dochodzi z sypialni. – Czy mama leży? – pytam siostry. – Tak, chora... – odpowiada. Wchodzę do niej, podaję rękę i mówię możliwie najspokojniej: – Oto jestem, mamo. Leży cicho w półmroku. A potem pyta z trwogą i czuję, jak bada mnie spojrzeniem: – Jesteś ranny? – Nie, dostałem urlop. Matka jest bardzo blada. Boję się zapalić światło. – Leżę i płaczę – mówi – zamiast się cieszyć. – Czy jesteś chora, mamo? – pytam. – Dzisiaj wstanę trochę – odpowiada i zwraca się do siostry, która gotowa jest w każdej chwili poderwać się i czmychnąć do kuchni, aby jedzenie się nie przypaliło: – Otwórz słoik z borówkami. Lubisz to, prawda? – pyta mnie. – Tak, mamo, dawno tego nie jadłem. – Jak gdybyśmy się spodziewali twego przyjazdu – śmieje się siostra – akurat smażę twoją ulubioną potrawę, placki z kartofli, i w dodatku będą z borówkami. – Przecież to sobota – odpowiadam. – Siadaj tu przy mnie – mówi matka. Przygląda mi się. Ręce jej wobec moich są białe, chorowite i wąskie. Zamieniamy tylko kilka słów, jestem jej wdzięczny, że o nic nie pyta. Bo cóż mam jej opowiedzieć: wszystko, co było możliwe, – 114 –

stało się... Wyszedłem cało i siedzę przy niej. A w kuchni stoi siostra, szykuje kolację i śpiewa. – Mój drogi chłopcze – mówi matka cichym głosem. Nigdy nie prawiliśmy sobie czułości w rodzinie, nie ma tego zwyczaju u ubogich ludzi, którzy muszą ciężko harować i miewają liczne troski. Poza tym nie umieją tego, nie lubią często potwierdzać rzeczy, które są i tak wiadome. Gdy matka mówi do mnie: „Drogi chłopcze", to znaczy więcej, niż gdyby inna nie wiem co wyprawiała. Wiem z całą pewnością, że słoik z borówkami od długich miesięcy przechowywała specjalnie dla mnie. Tak samo jak stęchłe już keksy, którymi mnie teraz częstuje. Na pewno otrzymała to przy jakiejś okazji i odłożyła dla mnie. Siedzę przy łóżku, za oknami, w ogrodzie przeciwległej gospody, jarzą się kasztany złotem i brunatnością. Oddycham powoli i powiadam sobie: ,,Jesteś w domu, jesteś w domu." Ale wciąż jeszcze czuję się skrępowany, nie mogę się z tym wszystkim oswoić. Tu jest moja matka, tu siostra, tu moje pudło z motylkami, tu pianino z mahoniu – ale ja tu niezupełnie jeszcze jestem. Dzieli nas jakaś zasłona i jeden krok. Dlatego wstaję teraz, przynoszę plecak i rozpakowuję wszystko, co przywiozłem: cały ser edamski, Kat mi go skądś zdobył, dwa bochenki chleba, trzy czwarte funta masła, dwie puszki pasztetu, funt smalcu i woreczek ryżu. – To się wam na pewno przyda... Kiwa głową. – Skąpo chyba u was z żywnością? – pytam. – Tak, niewiele tego mamy. A wy dostajecie dosyć? Uśmiecham się i wskazuję na przywieziony podarunek. – Tyle to nie zawsze, ale jakoś tarn się żyje. Erna zabiera paczki. – 115 –

Matka naraz chwyta mnie mocno za rękę i zacinając się pyta: – Źle tam było, Pawle? Matko, co ci mam na to odpowiedzieć! Nie zrozumiesz tego, nigdy tego nie zrozumiesz. Pytasz się, czy było tam źle. Ty, matko... Potrząsam głową i mówię: – Nie, matko, nie tak znowu bardzo. Żyjemy całą kupą, zawsze to znośniej. – Tak, ale niedawno był tu Henryk Bredemeyer, opowiadał, że jest tam teraz okropnie, z gazem, no i ze wszystkim... To mówi moja matka. Powiada: „Z gazem, no i ze wszystkim." Sama nie wie, co mówi, i tylko boi się o mnie. Czy mam jej opowiedzieć, jakeśmy pewnego razu w trzech okopach znaleźli nieprzyjacielskich żołnierzy, zastygłych, jakby rażonych paraliżem? Na przedpolu, w schronach stali i leżeli ludzie o sinych twarzach – trupy. – Ach, matko, czego się tu u was nie mówi – odpowiadam. – Bredemeyer gada od rzeczy. Widzisz sama, jestem zdrów i utyłem. Z drżącej troski matki czerpię spokój. Teraz mogę już chodzić po pokoju i mówić, i opowiadać, bez obawy, że będę musiał naraz oprzeć się o ścianę, ponieważ świat mięknie jak guma, a żyły kruszeją jak próchno. Matka chce wstać, idę tymczasem do siostry, do kuchni. – Co jest mamie? – pytam.. Wzrusza ramionami. – Leży już parę miesięcy, ale nie pozwoliła, żeby ci o tym pisać. Było wielu doktorów. Jeden twierdzi, że to chyba rak. Idę się zameldować w komendzie miasta. Wałęsam się po ulicach. Tu i ówdzie ktoś mnie nagabuje. Nie zatrzymuję się długo, ponieważ nie chcę wiele mówić.

– 116 –

Wracam z koszar, naraz woła mnie donośny głos. Odwracam się, zatopiony w myślach, i oto stoję przed majorem. Wpada na mnie z krzykiem: – Nie umiecie salutować? – Przepraszam, panie majorze – odpowiadam zmieszany – nie zauważyłem pana. Podnosi głos: – Nie umiecie się rozumniej wyrażać? Dałbym mu chętnie w pysk, ale opanowuję się, można łatwo przegrać urlop, prostuję się i mówię: – Nie zauważyłem pana majora. – Trzeba na przyszłość uważać – pyskuje. – Nazwisko? Raportuję. Czerwona otyła twarz majora jest jeszcze wciąż oburzona. – Oddział? Melduję przepisowo, ale to mu nie wystarcza. – Gdzie stoi wasz pułk? Ale już mam tego dosyć, odpowiadam: – Pomiędzy Langemark i Bixschoote. – Jak to? – pyta nieco ogłupiały. Tłumaczę mu, że przed godziną przybyłem na urlop – przypuszczam, że teraz już się chyba odczepi. Ale gdzie tam, na odwrót, wpada w większy gniew. – Chcielibyście tu zaprowadzić zwyczaje frontowe? Wybijcie to sobie z głowy! Tu, Bogu dzięki, panuje porządek. – Rozkazuje: – Dwadzieścia kroków w tył, marsz, marsz! Ogarnia mnie tępa wściekłość. Ale nie mam rady, jak zechce, może mnie wsadzić do paki. Cofam się więc, wracam z odległości – 117 –

sześciu metrów, salutuję zadzierżyście i opuszczam rękę dopiero sześć metrów za nim. Przywołuje mnie ponownie i oświadcza łaskawie, że tym razem mi daruje. Dziarsko okazuję mu swoją wdzięczność. – Odmaszerować! Robię w tył zwrot i odchodzę. Popsuło mi to cały wieczór. Wracam prędko do domu i zrzucam z siebie umundurowanie, zresztą i tak miałem to zrobić. Wyjmuję z szafy cywilne ubranie i przebieram się. Czuję się w nim nieswojo. Garnitur jest za wąski i kusy, zmężniałem w wojsku. Kołnierzyk i krawat sprawiają mi wiele trudności. W końcu siostra zawiązuje węzeł. Jakie lekkie jest takie ubranie, człowiek ma wrażenie, że jest w samych kalesonach i koszuli. Oglądam się w lustrze. Dziwny widok. Opalony, nieco wyrośnięty konfirmant patrzy na mnie ze zdziwieniem. Matka jest zadowolona, że się przebrałem, stałem się jej przez to bliższy. Natomiast ojciec wolałby, abym szedł z nim do znajomych w mundurze. Ale ja odmawiam. Cudnie jest siedzieć sobie gdzieś spokojnie, na przykład naprzeciwko, w ogrodzie gospody, pod kasztanami, w pobliżu kręgielni. Liście spadają na stół, na ziemię, pierwsze liście jesieni. Przede mną stoi kufel piwa, w wojsku nauczyłem się pić. Szklanka jest do połowy wypróżniona, mam zatem jeszcze kilka dobrych, chłodnych łyków, a zresztą mogę przecie zamówić drugi i trzeci kufel, jeżeli tylko zechcę. Nie ma tu apelów, nie ma ognia artyleryjskiego, dzieci oberżysty bawią się w kręgielni, a pies kładzie mi mordę na kolana. Niebo jest błękitne, przez listowie kasztanów przegląda zielona wieża kościoła św. Małgorzaty. – 118 –

I tak jest dobrze, to lubię. Ale z ludźmi nie mogę się dogadać. Jedyną osobą, która mnie o nic nie pyta, jest matka. Już z ojcem jest inaczej. Domaga się, abym mu opowiadał o froncie, pytania jego wydają mi się wzruszająco głupie, nie mam już do niego właściwego stosunku. Chciałby stale słyszeć coś nowego. Rozumiem, on nie wie, że czegoś takiego nie da się opowiedzieć; rad bym uczynić mu zadość, ale jest to dla mnie niebezpieczne, lękam się, czy te rzeczy ujęte w słowa nie rozrosną się gigantycznie, czy można je będzie poskromić. Cóż by się z nami stało, gdybyśmy sobie uświadomili, co się dzieje na froncie. Ograniczam się więc do tego, że opowiadam niektóre wesołe kawały. Ale ojciec zadaje mi pytanie, czy brałem udział w walce wręcz. Odpowiadam, że nie, wstaję i wychodzę z domu. Ale to nie polepsza sytuacji. Parokrotnie wzdrygam się cały na ulicy, ponieważ zgrzyty tramwajów przypominają mi syk nadlatujących granatów, wtem ktoś mnie klepie po ramieniu. To nauczyciel niemieckiego zasypuje mnie zwykłą serią pytań: – Ano jak tam na froncie? Strasznie, strasznie, co? Tak, to straszne, ale musimy wytrzymać. Ale przynajmniej na froncie macie dobrą aprowizację, tak słyszałem, wyglądacie zresztą dobrze, Pawle, bardzo zdrowo. Tu jest oczywiście gorzej, no tak, to się samo przez się rozumie, wszystko, co mamy najlepszego – dla naszych żołnierzy. Zaciąga mnie do swego stolika. Witają mnie owacyjnie, jakiś dyrektor podaje mi rękę i powiada: – Tak, pan wraca z frontu? Jaki tam nastrój? Świetny, świetny, co? Oświadczam, że każdy by chętnie wrócił do domu. Wybucha grzmiącym śmiechem. – Wierzę, ale wprzódy musicie sprawić lanie Francuzom. Pali pan? Proszę, niech pan weźmie. Panie ober, jedno piwo dla naszego młodego wojaka. Niestety, przyjąłem cygaro, przeto muszę tu zostać. Wszyscy – 119 –

wprost ociekają życzliwością, nie można im nic zarzucić. Mimo to jestem rozdrażniony i palę gorączkowo. Aby cośkolwiek czynić, jednym haustem wychylam kufel piwa, natychmiast zamawiają drugi, poczciwcy wiedzą, co się należy żołnierzowi. Dyskutują nad tym, jakie tereny mamy anektować. Dyrektor z żelaznym łańcuszkiem przy zegarku pragnie zagarnąć najwięcej: całą Belgię, zagłębia francuskie i rozległe obszary Rosji. Uzasadnia dokumentnie, czemu musimy to wszystko posiąść, jest niezachwiany i wytrwałością dopina tego, że inni mu w końcu przyznają rację. Po czym zaczyna wyjaśniać, gdzie musi nastąpić przerwanie frontu francuskiego, i mimochodem zwraca się do mnie: – Moglibyście się teraz trochę energiczniej posuwać naprzód, dość tej wiecznej wojny pozycyjnej. Przepędźcie psubratów, a będziemy mieli pokój. Odpowiadam, że naszym zdaniem przerwanie frontu jest niemożliwe. Oni tam mają za wiele rezerw. Poza tym wojna inaczej wygląda, niż się na ogół myśli. Dyrektor replikuje z poczuciem wyższości i dowodzi mi, że nie znam się na tym. – Pewnie, z punktu widzenia jednostki – powiada – ale tu chodzi o całokształt. I o tym nie możecie sądzić. Widzicie tylko wasz mały odcinek i przez to nie ogarniacie całej sytuacji. Spełniacie swoją powinność, owszem. Narażacie życie, to warte najwyższej czci. Każdy z was powinien by dostać Żelazny Krzyż, ale przede wszystkim trzeba przerwać nieprzyjacielski front we Flandrii i następnie rozwinąć od góry. – Sapie i ociera sobie brodę. – Trzeba go rozwinąć całkowicie od góry na dół. A potem na Paryż. Chciałbym wiedzieć, jak on to sobie wyobraża, i wlewam w siebie trzeci kufel piwa. Natychmiast każą mi podać czwarty. Ale tym razem zrywam się, dyrektor wsuwa mi do kieszeni jeszcze cygaro i puszcza mnie z przyjaznym klapsem. – 120 –

– Wszystkiego najlepszego. Miejmy nadzieję, że wkrótce usłyszymy o was coś dobrego. Inaczej sobie wyobrażałem urlop. Rok temu było istotnie inaczej. To ja zapewne zmieniłem się w ciągu tego czasu. Między dniem dzisiejszym a wczorajszym jest przepaść. Wtedy nie znałem jeszcze wojny, byliśmy na spokojnych odcinkach. Dzisiaj widzę, że nie zdając sobie z tego sprawy, stałem się bardziej przygnębiony. Czuję się tu nieswojo, to całkiem obcy świat. Jedni wypytują, inni nie pytają i widać, że są z tego dumni, czasami mówią nawet z miną zrozumienia, że nie można o tym opowiadać. Bardzo są z siebie zadowoleni. Najchętniej jestem sam, wtedy nikt mi nie przeszkadza. Bo wszyscy stale wracają do tego samego tematu: czy sytuacja jest zła, czy dobra; jedni twierdzą tak, inni inaczej – i zawsze roztrząsają sprawy związane z ich bytem. Z pewnością i ja dawniej nie byłem inny, ale teraz nie umiem się do tego przystosować. Za wiele gadają. Mają troski, cele, życzenia, których nie mogę ujmować tak jak oni. Czasami siedzę z jednym z nich w ogródku gospody i usiłuję mu wyklarować, że to właściwie jest szczyt wszystkiego – siedzieć tak cicho. Rozumieją to oczywiście, przyznają mi rację, sami tak myślą, ale tylko w słowach, tylko w słowach, o to właśnie chodzi – odczuwają to, ale połowicznie, ich druga połowa jest zaprzątnięta innymi sprawami, tak są podzieleni, rozdrobnieni, żaden nie odczuwa tego całym swym jestestwem; ja sam nie umiem tego dobrze określić, co mam na myśli. Kiedy ich widzę w ich mieszkaniach, w ich biurach, w ich zawodach, wtedy pociąga mnie to nieodparcie, też bym chciał tkwić w tym, zapomnieć o wojnie. Ale od razu mnie to znowu odpycha, takie jest ograniczone, jak może coś takiego wypełnić życie, należałoby to rozbić, jakże wszystko może być takie, gdy tam na froncie odłamki świszczą teraz nad lejami i rakiety szybują do góry, rannych wlecze się na płachtach i koledzy moi kulą się w rowach! Tu – 121 –

są inni ludzie, ludzie, których nie bardzo rozumiem, którym zazdroszczę i którymi pogardzam. Wciąż mi stają w pamięci Kat i Albert, i Müller, i Tjaden, co oni teraz robią? Siedzą może w kantynie albo pływają – wkrótce będą musieli wrócić na przednie pozycje. W pokoju moim stoi za stołem brązowa skórzana kanapa. Siadam na niej. Na ścianach, przymocowane pluskiewkami, wiszą liczne ilustracje, które wyciąłem swego czasu z pism. Poza tym karty pocztowe i rysunki, które mi szczególnie przypadły do gustu. W kącie stoi mały żelazny piec. Pod ścianą naprzeciwko – etażerka z książkami. Mieszkałem w tym pokoju, nim zostałem żołnierzem. Książki kupowałem pojedynczo za pieniądze, które zarabiałem udzielając korepetycji. Niektóre były kupione w antykwariatach, na przykład klasycy w sztywnych niebieskich oprawach płóciennych, każdy tom kosztował markę i dwadzieścia fenigów. Kupowałem pełne wydania, wybory pism nie budziły we mnie zaufania, nie byłem pewny, czy wydawcy nie ominęli najważniejszych utworów. Dlatego kupowałem jedynie ,,pełne wydania". Czytałem je z uczciwą gorliwością, ale większość nie bardzo mi odpowiadała. Tym bardziej ceniłem sobie inne książki, bliższe współczesności i oczywiście o wiele droższe. Niektóre zdobyłem w niezbyt uczciwy sposób, wypożyczałem i nie zwracałem, nie mogłem się bowiem z nimi rozstać. Jedną półkę zajmują podręczniki szkolne. Są mocno zniszczone, z powyrywanymi stronami – wiadomo, w jakim celu. Na dole leżą zeszyty, papiery i listy, rysunki i rozmaite szpargały. Pragnę się wmyślić w tamte czasy. Są jeszcze w tym pokoju, czuję to od razu, przechowały je ściany. Ręce moje leżą na poręczy kanapy, teraz kładę się wygodnie, wyciągam nogi i tak siedzę bezpiecznie w kącie, wtulony w ramiona kanapy. – 122 –

Małe otwarte okienko ukazuje znajomy obraz ulicy z wznoszącą się u wylotu wieżą kościelną. Trochę kwiatów stoi na stole. Piórniki, ołówki, przycisk w postaci muszli, kałamarz – tu się nic nie zmieniło. I tak samo tu będzie, jeżeli mi się poszczęści i powrócę na zawsze, gdy wojna się skończy. Będę tak samo tu siedział, patrzył na swój pokój i czekał. Jestem wzburzony, ale nie chcę i nie powinienem być wzburzony. Pragnę znowu odczuwać to ciche uniesienie, to uczucie silnego, niewypowiedzianego porywu, jak dawniej, gdy przystępowałem do książek. Niechaj mnie znowu porwie wicher pragnień, który zrywał się z kolorowych grzbietów, niech roztopi ciężką, martwą bryłę ołowiu, która gdzieś tkwi we mnie, niech zbudzi niecierpliwe oczekiwanie przyszłości, skrzydlatą radość ze świata myśli. Niech mi zwróci straconą pochopność młodości. Siedzę i czekam. Wpada mi na myśl, że powinienem iść do matki Kemmericha; mógłbym też odwiedzić Mittelstaedta, zapewne znajdę go w koszarach. Wyglądam przez okno; za osłonecznionym obrazem ulicy wyłania się lekko pasmo pagórków, nieco zamazane, zamienia się w jasny dzień jesienny; siedzę przy ognisku z Katem i Albertem i zajadamy pieczone kartofle. Nie chcę wszakże o tym myśleć, wykreślam to z pamięci. Niech ten pokój przemówi, niech mnie pochwyci, porwie, chcę odczuwać, że tu jest moje miejsce, chcę wsłuchać się, aby – kiedy wypadnie wrócić na front – wiedzieć: gdy napływa fala wspomnienia o domu, wojna zapada się, tonie, wojna wtedy mija, nie pożera nas, nie ma nad nami żadnej władzy prócz zewnętrznej. Grzbiety książek stoją rzędem. Znam je jeszcze i przypominam sobie, w jakim je porządku ustawiałem. Proszę je oczyma: „Przemówcie do mnie, przyjmijcie mnie, przyjm mnie, dawniejsze życie, ty beztroskie i piękne, przyjmij mnie znowu do siebie..." – 123 –

Czekam, czekam. Obrazy przechodzą jeden za drugim, nie utrwaliły się mocno – zaledwie cienie i wspomnienia. Nicość, nicość. Niepokój mój wzrasta. Przerażające uczucie obcości chwyta mnie nagle. Nie mogę znaleźć sobie miejsca, jestem stąd wykluczony; jakkolwiek błagam i wysilam się, nic się tu nie porusza, beznamiętny i smutny siedzę niby skazaniec, a przeszłość odwraca się ode mnie. Jednocześnie boję się ją za bardzo zaklinać, bo nie wiem, co może z tego wyniknąć. Jestem żołnierzem, tego muszę się trzymać. Zmęczony podnoszę się i wyglądam przez okno. Następnie biorę jedną z książek i przerzucam kartki, aby się wciągnąć w lekturę. Lecz odstawiam ją na miejsce i biorę drugą, Niektóre zdania są podkreślone. Szukam, przerzucam strony, biorę inne książki. Już cała paczka leży pod ręką. I wciąż dochodzą inne książki, coraz szybciej – kartki, zeszyty, listy... Stoję milczący przed tą stertą. Jak przed sądem. Zniechęcony. Słowa, słowa, słowa... nie dosięgają mnie. Powoli ustawiam książki z powrotem na półkach. Stało się. Cicho wychodzę z pokoju. Jeszcze nie rezygnuję. Wprawdzie nie wchodzę już do swego pokoju, ale pocieszam się, że kilka dni – to jeszcze nie decyduje. Będę miał na to później czas, potem, lata całe. Odwiedzam Mittelstaedta w koszarach, siedzimy w jego izbie. Powietrza tutejszego nie lubię, ale jestem do niego przyzwyczajony. – 124 –

Mittelstaedt komunikuje mi nowinę, która mnie z miejsca elektryzuje. Opowiada, że Kantorek został wcielony do wojska jako landszturmista. – Wyobraź sobie – powiada i wyjmuje parę dobrych cygar – przychodzę tu ze szpitala i wpadam ci od razu na niego. Ta żaba wyciąga do mnie łapę i rechocze: ,,Kogo ja widzę, Mittelstaedt, co słychać dobrego?" Patrzę na niego z góry i mówię: ,,Landszturmisto Kantorek, służba nie drużba, powinniście sami o tym najlepiej wiedzieć. Stańcie na baczność, gdy rozmawiacie z szarżą." Trzeba ci było widzieć jego minę! Skrzyżowanie kiszonego ogórka z niewypałem. Próbował się jeszcze raz spoufalić. Wpadłem na niego z pyskiem. Wtedy cwaniak zachodzi z innej strony i pyta mnie z głupia frant: „Czy wie pan, że dopuszczono pana do wojennej matury?" Chciał mi to przypomnieć, psia para. Tu dopiero chwyciła mnie prawdziwa pasja, i ja mu przypomniałem, że aż mu się niedobrze zrobiło: „Landszturmisto Kantorek, dwa lata temu prawiliście nam kazania, abyśmy się zaciągnęli do wojska, namówiliście Józefa Behma, który właściwie bardzo tego nie chciał. Poległ trzy miesiące przed wcieleniem jego rocznika. Gdyby nie wy, żyłby przynajmniej tyle czasu. A teraz odmaszerować. Pomówimy jeszcze z sobą." Nasamprzód zaprowadziłem go do magazynu i wykombinowałem dla niego fajne umundurowanie. Zaraz go zobaczysz. Wychodzimy na podwórze. Kompania już się sformowała. Mittelstaedt zarządza ,,spocznij" i odbywa przegląd. Spostrzegam Kantorka i ledwo hamuję śmiech. Ma na sobie wypłowiały, niegdyś błękitny mundur z długimi połami, na plecach i rękawach duże ciemne łaty, był chyba zrobiony na olbrzyma. Za to zbyt kuse są wytarte czarne spodnie, sięgają mu zaledwie do połowy łydek. Natomiast trzewiki są bardzo przestronne, twarde jak żelazo, sędziwe, z boku sznurowane deptacze z zagiętymi nosami. Nakrycie głowy jest znowu za małe, straszliwie zabłocona, parszywa furażerka. Całość jest naprawdę politowania godna. Mittelstaedt staje przed nim. – 125 –

– Landszturmisto Kantorek, czy tak się czyści guziki? Nigdy się tego nie nauczycie. Niedostatecznie, Kantorek, niedostatecznie... Płonę wewnętrznie z zadowolenia. Dokładnie tak samo za czasów szkolnych Kantorek ganił Mittelstaedta, tym samym nawet tonem: „Niedostatecznie, Mittelstaedt, niedostatecznie..." Mittelstaedt tymczasem nie przestaje go zawstydzać: – Przyjrzyjcie się Boettcherowi, ten jest wzorowym żołnierzem, możecie brać z niego przykład. Ledwo wierzę własnym oczom. I Boettcher jest tu, odźwierny z naszej szkoły. I on jest wzorowym żołnierzem! Kantorek obrzuca mnie spojrzeniem, jakby chciał mnie pożreć. Lecz ja z głupia frant uśmiecham mu się w twarz, jak gdybym go widział pierwszy raz w życiu. Jak idiotycznie wygląda z tą czapeczką i w tym mundurze! I przed taką ofermą odczuwało się niegdyś strach paniczny, gdy tronowała na katedrze i bodła ucznia ołówkiem przy nieprawidłowych czasownikach francuskich, z którymi i tak później, we Francji, nie wiadomo, co robić. Dopiero dwa lata temu... a teraz oto stoi tu landszturmista Kantorek, brutalnie odarty z czarów, z krzywymi kolanami, z ramionami jak ucha u garnka, z kiepsko wyczyszczonymi guzikami, w śmiesznej postawie stuprocentowej ofermy. Nie mogę go już skojarzyć z groźną istotą na katedrze i chciałbym naprawdę wiedzieć, co uczynię, gdy mnie znów kiedyś ten obraz nędzy i rozpaczy zapyta – gdy zapyta mnie, starego żołnierza: „Baiimer, proszę mi wymienić imperfait czasownika aller..." Tymczasem Mittelstaedt formuje tyralierkę i dobrodusznie mianuje Kantorka sekcyjnym. Ale za tym kryje się specjalny podstęp. Sekcyjny musi stale wyprzedzać sekcję o dwadzieścia kroków. Na komendę: „W tył zwrot, marsz", sekcja robi zwrot, sekcyjny zaś, znalazłszy się dwadzieścia kroków za linią tyralierską, musi pędzić co sił, aby – 126 –

stanąć przed nią o dwadzieścia kroków. Razem stanowi to czterdzieści kroków marszu. Ledwo jednak stanął, a już znowu pada komenda: ,,W tył zwrot, marsz", i znowu musi pędzić czterdzieści kroków. W ten sposób oddział spokojnie robi sobie jeden zwrot i kilka kroków, sekcyjny natomiast mknie tam i z powrotem jak kot z pęcherzem. Jest to jedna z wypróbowanych recept Himmelstossa. Kantorek nie może się niczego innego spodziewać od Mittelstaedta;. zostawił go kiedyś na drugi rok w klasie i Mittelstaedt byłby durniem, gdyby przed powrotem na front nie wykorzystał tej pysznej okazji. Chyba jednak trochę lżej się umiera, gdy się skorzystało z takiej sposobności odwetu. Tymczasem Kantorek pędzi tam i z powrotem jak wypłoszony dzik. Po pewnym czasie Mittelstaedt każe zaprzestać i rozpoczyna się ważne ćwiczenie: pełzanie. Na kolanach i łokciach pcha Kantorek swą szanowną postać po piasku tuż koło nas. Sapie z całej mocy, a sapanie jego brzmi nam jak muzyka. Mittelstaedt dodaje mu otuchy, pocieszając landszturmistę Kantorka cytatami z powiedzeń nauczyciela Kantorka: – Landszturmisto Kantorek, mamy szczęście żyć w wielkich czasach, musimy się więc wszyscy wysilić i nie zważać na trudności. Kantorek wypluwa brudną drzazgę, która mu wpadła pomiędzy zęby. Poci się. Mittelstaedt nachyla się i dodaje z naciskiem zaklinacza: – I z powodu błahostek nigdy się nie zrażać do wielkich przeżyć, landszturmisto Kantorek! Dziwi mnie, że Kantorek nie pęka ze złości, tym bardziej, że zaczyna się teraz gimnastyka; Mittelstaedt kopiuje go przepysznie, mianowicie chwyta go za portki i podsadza na trapez, aby mógł brodę oprzeć mocno na pręcie. Na dobitkę ocieka mądrymi słówkami. Kantorek wyrabiał z nim dawniej to samo. Potem wyznacza każdemu służbę: – 127 –

– Kantorek i Boettcher po chleb! Weźcie ze sobą ręczny wózek. Kilka minut później obaj odchodzą z wózkiem. Kantorek idzie wściekły, ze spuszczoną głową. Odźwierny jest dumny, ponieważ ma łatwą służbę. Piekarnia znajduje się na drugim końcu miasta. Obaj muszą więc dwukrotnie przemierzyć całe miasto. – Robią to od dwóch dni – uśmiecha się Mittelstaedt, – Niektórzy ludzie specjalnie czekają, aby ich zobaczyć. – Pysznie – powiadam – ale czy się nie skarżył na ciebie? – Próbował. Nasz dowódca pokładał się ze śmiechu słysząc tę historię. On sam nie cierpi belfrów. Poza tym smalę cholewki do jego córeczki, – Zetnie cię na egzaminie, – Gwiżdżę na to – odpowiada Mittelstaedt spokojnie. – Jego skarga była poza tym bezcelowa, bo mogłem dowieść, że przeważnie daję mu lekką służbę, – Czy nie mógłbyś dać mu dobrej szkoły? – pytam go. – Takiej ofermie? – odpowiada Mittelstaedt wyniośle. Czym jest urlop? Zachwianiem, które później wszystko pogarsza. Już teraz wkrada się rozstanie. Matka przygląda mi się w milczeniu – liczy dni, wiem to na pewno, każdego rana jest smutna. Znów jeden dzień ubył. Schowała gdzieś mój plecak, nie chce, aby jej o tym przypominał. Godziny pędzą szybko, gdy się medytuje, Otrząsam się i wychodzę z siostrą na miasto, Idziemy do rzeźni po kilka funtów kości. To wielka laba, już od samego rana ludzie stoją w ogonku, Niektórzy mdleją. Nie mamy szczęścia. Po trzech godzinach kolejnego wystawania – 128 –

w ogonku wszyscy się rozchodzą. Zabrakło już kości. Dobrze, że dostaję tu swój wikt. Przynoszę go matce, dzięki temu mamy wszyscy pożywniejsze jedzenie. Dni są coraz cięższe, oczy matki coraz smutniejsze. Jeszcze cztery doby. Muszę pójść do matki Kemmericha. Nie można tego opisać. Ta drżąca, rozełkana kobieta, która potrząsa mną i krzyczy na mnie: – Dlaczego ty żyjesz, jeżeli on nie żyje? – która oblewa mnie łzami i woła: – Dlaczego tam jesteście, takie dzieci jak wy... – która osuwa się na krzesło i płacze: – Widziałeś go? Czy widziałeś go jeszcze? Jak umierał? Powiadam jej, że kula trafiła w serce, od razu umarł. Patrzy na mnie badawczo, wątpi. – Kłamiesz. Wiem lepiej. Czułam, jak ciężko umierał, czułam w nocy jego strach; mów prawdę, chcę wiedzieć, muszę to wiedzieć. – Nie – mówię – byłem przy nim. Umarł od razu. Błaga mnie cichym głosem: – Powiedz. Musisz mi powiedzieć. Wiem, chcesz mnie pocieszyć, ale czy nie widzisz, że bardziej mnie męczysz, niż gdybyś powiedział prawdę? Nie mogę znieść niepewności, powiedz, jak to było, choćby nawet było najokropniej. Wolę to od tego, co ja sobie sama wyobrażam. Nie powiem jej, raczej dałbym się zarąbać. Współczuję jej, ale nic na to nie poradzę, że wydaje mi się nieco głupia. Powinno jej wystarczyć, że Kemmerich nie żyje. Skoro się widziało tylu martwych, nie można właściwie zrozumieć bólu z powodu śmierci jednego człowieka. Odzywam się więc trochę zniecierpliwionym tonem: – Umarł od razu. Nie czuł tego nawet. Twarz jego była zupełnie spokojna. – 129 –

Milczy. Potem zapytuje powoli: – Czy możesz przysiąc? – Tak. – Na wszystko, co święte? Ach, Boże, co mi jest teraz święte? Świętości zmieniają się u nas tak prędko. – Tak, umarł od razu. – Żebyś już nie wrócił, jeżeli to nieprawda? – Niech już nie wrócę, jeżeli nie umarł od razu. Diabli wiedzą, co jeszcze przyjąłbym na siebie. Ale zdaje się, że uwierzyła. Jęczy i płacze. Mam jej opowiedzieć, jak to się stało, i wymyślam bajeczkę, w którą teraz sam niemal wierzę. Na odchodnym pocałowała mnie i podarowała mi jego fotografię. Kemmerich w mundurze rekruta opiera się o okrągły stół o nogach z nie ostruganych gałęzi brzozowych. W głębi wymalowany las. Na stole stoi kufel od piwa. Ostatni wieczór w domu. Wszyscy są milczący. Kładę się wcześnie do łóżka, poprawiam poduszki, przyciskam je do siebie i wtulam w nie głowę; kto wie, czy będę jeszcze kiedyś leżał na puchowym posłaniu! Późno w nocy matka wchodzi do mego pokoju. Sądzi, że ja śpię, a ja udaję, że śpię. Rozmawiać, czuwać razem – to za ciężko. Siedzi prawie do rana, jakkolwiek ma bóle i chwilami kurczy się. Wreszcie nie mogę już wytrzymać, udaję, że się budzę. – Idź spać, mamo, przeziębisz się. Odpowiada: – Będę miała jeszcze dosyć czasu, aby się wyspać. – 130 –

Unoszę się na łóżku. – Nie od razu idzie się na front, mamo. Jadę przedtem na cztery tygodnie do obozu. Stamtąd może którejś niedzieli wybiorę się do was. Milczy. Następnie zapytuje cichym głosem: – Bardzo się boisz? – Nie, mamo. – Chciałam ci tylko powiedzieć, żebyś się miał na ostrożności z kobietami we Francji. To są złe kobiety. Ach, matko, matko! Dla ciebie jestem dzieckiem... dlaczego nie mogę złożyć głowy na twoim łonie i płakać? Dlaczego muszę zawsze być tym silniejszym i bardziej opanowanym, jestem przecie naprawdę niewiele starszy niż dziecko, w szafie wiszą jeszcze moje krótkie spodenki, było to tak niedawno, dlaczego minęło na zawsze? Mówię siląc się na spokój: – Tam gdzie my jesteśmy, nie ma kobiet, mamo. – I bądź bardzo ostrożny na froncie, Pawełku. Ach, matko, matko! Dlaczego nie chwytam cię w objęcia i nie umieramy. Co z nas za biedne, nędzne istoty! – Tak, mamo, będę ostrożny. – Będę się co dzień modliła za ciebie, Pawełku. Ach, matko, matko! Wstańmy i chodźmy z powrotem przez lata, aż spadnie z nas ta cała niedola, z powrotem do ciebie tylko i do mnie, matko! – Może byś mógł dostać bardziej bezpieczne stanowisko. – Tak, mamo, może mnie wezmą do kuchni, to bardzo możliwe. – Zgódź się na to, choćby nawet koledzy mówili... – Nie dbam o to, mamo. Wzdycha. Twarz jej to biały odblask w ciemnościach. – 131 –

– Teraz musisz się położyć, mamo. Nie odpowiada. Wstaję i zarzucam jej na plecy kołdrę. Wspiera się na moim ramieniu, odczuwa bóle. Tak doprowadzam ją do łóżka. Chwilę jeszcze zostaję przy niej. – Musisz wyzdrowieć, mamo, zanim wrócę. – Tak, tak, moje dziecko. – Nie powinniście mi nic posyłać. My tam mamy dosyć jedzenia. Wam tu bardziej się przyda. Jak mizernie wygląda w łóżku ta, która mnie kocha nade wszystko. Gdy chcę już odejść, mówi szybko: – Wystarałam się dla ciebie o jeszcze dwie pary kalesonów z dobrej wełny. Są bardzo ciepłe. Nie zapomnij ich zapakować. Ach, mamo, wiem, co cię kosztowały te dwie pary kalesonów, ile zachodu, czekania i błagań! Ach, mamo, mamo, to nie do pomyślenia, że muszę cię opuścić, kto ma więcej praw do mnie niż ty! Siedzę tu jeszcze, a ty leżysz tam, musimy sobie tyle powiedzieć, ale nie zdołamy tego nigdy uczynić. – Dobranoc, mamo. – Dobranoc, moje dziecko. Pokój jest ciemny. Oddech matki chodzi po nim tam i z powrotem. Jednocześnie tyka zegar. Za oknami wieje wiatr. Szumią kasztany. W korytarzu potykam się o plecak, który leży już zapakowany, bo wyjeżdżam bardzo wcześnie. Gryzę poduszki, zaciskam pięści na żelaznych prętach łóżka. Nie powinienem był tu przyjeżdżać. Tam byłem zobojętniały i często pozbawiony wszelkich nadziei. Nigdy już nie wrócę do tego stanu. Byłem żołnierzem, a teraz jestem niczym więcej niż bólem z powodu siebie, z powodu matki, z powodu wszystkiego, co jest tak beznadziejne i bez końca. – 132 –

Nie powinienem był jechać na urlop.

– 133 –

VIII Poznaję te baraki obozowe. Tu Himmelstoss wychowywał Tjadena. Z ludzi jednak nie znam tu już prawie nikogo, wszystko się gruntownie zmieniło, jak zwykle. Zaledwie kilka osób widziałem swego czasu przelotnie. Służbę odbywam mechanicznie. Wieczorem siedzę przeważnie w świetlicy, leżą tu pisma, ale nie czytam ich, jest tu pianino i chętnie na nim grywam. Usługują nam dwie dziewczyny, jedna jest młoda. Wysoki płot druciany otacza obóz. Trzeba mieć przepustkę, gdy się późno wraca ze świetlicy. Ale i bez przepustki można się dogadać z wartownikami. Codziennie ćwiczymy na łące pomiędzy jałowcowym zagajnikiem a brzozowym laskiem. Można wytrzymać, o ile nie wymagają za wiele. Biega się, pada, zmęczony oddech kołysze łodygi i kwiatki. Ten jasny piasek, z bliska widziany, jest czysty jak w laboratorium, składa się z wielu najdrobniejszych ziarnek. Chciałoby się zapuścić rękę w tę sypką masę. Ale najładniejszy jest skraj brzozowego lasu. Co chwila zmienia kolor. Teraz konary świecą najjaśniejszą bielą, umajone lekką i jedwabiście pastelową zielenią, już po chwili wszystko się zmienia w opalowy błękit, z brzegu mieniący się srebrzyście, dalej wpadający w zieleń; a zaraz potem zielony ton pogłębia się, staje się niemal czarny – to słońce skryło się za chmurę. I cień ten, jak upiór, przebiega wzdłuż spłowiałych konarów i zmyka dalej przez łąkę do samego widnokręgu – a tymczasem brzozy już stoją niby świąteczne chorągwie na białych drzewcach, płonąc czerwono-złotym listowiem. Zapominam się czasem, zapatrzony w grę najsubtelniejszych świateł i przezroczystych cieni, zapominam się do takiego stopnia, że nie słyszę słów komendy; gdy się jest osamotnionym, zaczyna się obserwować i kochać naturę. A ja tu nie mam wielkiego towarzystwa – 134 –

i nie życzę sobie tego zresztą ponad zwykłą miarę. Za mało się tuznamy – ograniczamy się do pogawędki, wieczorem do gry w karty. Obok naszych baraków znajduje się wielki obóz rosyjskich jeńców. Mimo drucianego płotu zaglądają czasem do nas. Choć przeważnie brodaci i słusznego wzrostu, są bardzo nieśmiali i lękliwi, wyglądają jak pokorne, zbite bernardyny. Skradają się dokoła naszych baraków i rewidują śmietniki; łatwo sobie wyobrazić, co można w nich znaleźć. Jesteśmy na skąpym i kiepskim wikcie, dostajemy rzepę krajaną na sześć kawałków, gotowaną w wodzie, marchew nawet nie oczyszczoną, zepsute kartofle należą do rzadkich smakołyków, a szczytem marzeń jest wodnista zupa ryżowa, w której mają pono pływać cienkie kawałki wołowiny. Ale są aż tak cienkie, że wcale ich znaleźć nie można. Zjada się, oczywiście, wszystko. Jeśli ktoś naprawdę jest tak bogaty, że nie musi wylizać wszystkiego do ostatniej kropli, to wyręcza go dziesięciu innych. Tylko te resztki, których łyżka nie zgarnie, wypłukuje się do pomyj. Dochodzą do tego obierki z brukwi, spleśniałe skórki chleba i najrozmaitszego rodzaju odpadki. Ta rzadka, brudna, mętna lura jest celem jeńców. Czerpią ją chciwie ze śmierdzących beczek i przenoszą pod bluzami. Dziwna to rzecz widzieć z tak bliska nieprzyjaciół. Twarze ich skłaniają nas do zastanowienia się, te zacne chłopskie twarze, szerokie czoła, szerokie nosy, szerokie wargi, szerokie ręce, wełniste włosy. Chciałoby się zaprząc ich do orki, do kośby i do zrywania jabłek. Wyglądają dobroduszniej od naszych chłopów fryzyjskich. Przykro patrzeć na ich błagalne ruchy i żebraninę. Wszyscy są bardzo osłabieni, bo otrzymują tylko tyle, by nie zdechli z głodu. My sami od dawna już nie możemy najeść się do syta. Chorują na biegunkę, niektórzy z lękliwym spojrzeniem pokazują nam ukradkiem skrwawiony rąbek koszuli. Zgarbieni, ze zgiętymi kolanami, z wyciągniętymi rękoma, rzucając spode łba trwożliwe spojrzenia, żebrzą, mamroczą parę słów, jedyne, które znają; ich miękkie, głębokie basy przywołują na myśl ciepłe piece i izby rodzinne. – 135 –

Niektórzy odpychają ich kopnięciem, że nieboracy przykrywają się nogami. Ale tacy są nieliczni. Wiekszość nie wyrządza im krzywdy, po prostu wymija ich, nie zwracając na nich uwagi. Tylko czasem, gdy błagają szczególnie żałośnie, mimo woli wpada się w gniew i odpowiada kopnięciem. Gdyby przynajmniej nie patrzyli w ten sposób, ileż niedoli mogą zawierać takie dwie małe plamki – tak małe, że można je zakryć kciukiem – oczy ludzkie. Wieczorem przyłażą do baraków i zaczyna się handel wymienny. Wszystko, co posiada jakąkolwiek wartość, wymieniają na chleb. Transakcje łatwo dochodziły do skutku, póki jeńcy mieli swoje własne dobre obuwie, bo nasze jest bardzo marne. Skóra, z której są wyrabiane ich buty z cholewami, jest cudownie miękka, niczym safian. Na taki nabytek mogą sobie u nas pozwolić jedynie synowie chłopów, otrzymujący z domu sute wałówki. Za parę butów płaci się przeciętnie dwa lub trzy komiśniaki albo jeden komiśniak i małą, twardą metkę. Ale teraz jeńcy nie posiadają już prawie nic wartościowego. Te nędzne szmaty, które mają na sobie, nie nadają się do wymiany, starają się więc spławić nam drobne rzeźby, różne przedmioty wyrabiane z odłamków granatów i z miedzianych obręczy, Rozumie się, niewiele za to mogą dostać, chociaż to i bardzo wypracowane; najwyżej kilka kromek chleba. Chłopi nasi są w handlu sprytni i skąpi. Drażnią biednego jeńca, trzymając mu pod nosem pajdę chleba albo kawał kiełbasy tak długo, aż nieborak blednie z oskomy, przewraca oczyma i bierze, co mu się daje. Wtedy nabywca chowa swoją zdobycz z całą skrupulatnością, na jaką go stać, potem, wyjmuje gruby kozik i powoli, ostrożnie i z namysłem odkrywa ze swych zapasów duży kawał chleba dla siebie, żeby się wynagrodzić za fatygę, i każdy kęs zagryza smaczną kiełbasą- Trudno pohamować irytację, gdy się coś takiego widzi, chciałoby się tłuc chłopka po jego twardym łbie. Taki to nigdy nikomu nic nie da. Co prawda, znamy się tu wszyscy tak mało.

– 136 –

Dosyć często wypada mi warta w obozie Rosjan. Widzę, jak w mroku poruszają się ich sylwety niby chore bociany, wielkie chore ptaki. Podchodzą do samego parkanu, przykładają twarz, wbijają palce w siatkę drucianą. Czasem zbierają się gromadką, stoją i chłoną wiatr, który wieje z łąk i lasów. Odzywają się rzadko. Wzajemny ich stosunek jest bardziej ludzki, bardziej, zdawałoby się, braterski niż tu u nas w barakach. Może dlatego, że czują się bardziej nieszczęśliwi od nas. W dodatku dla nich wojna się skończyła. Ale co z tego, czekanie na biegunkę – to też nie jest przecież życie. Podobno dawniej byli bardziej ożywieni, tak przynajmniej opowiadają landszturmiści, którzy ich pilnują. Jak to zawsze bywa w takich razach, mieli ze sobą stosunki i czasem nawet dochodziło do walki na pięści i noże. Obecnie całkiem stępieli i zobojętnieli na wszystko, do takiego stopnia są osłabieni, że większość już się nawet nie onanizuje, chociaż dawniej czynili to gromadnie, całym barakiem. Stoją więc przy parkanie i chwilami jeden usuwa się, ale miejsce jego zajmuje natychmiast drugi. Przeważnie milczą, tylko niektórzy żebrzą o ustnik wypalonego papierosa. Widzę ich ciemne postacie. Brody rozwiane na wietrze. Nie wiem o nich nic więcej poza tym, że są jeńcami, ale to właśnie wzrusza mnie najbardziej. Życie ich jest bezimienne i bez winy; gdybym wiedział o nich więcej – jak się nazywają, jak żyją, czego się spodziewają, co ich dręczy – gdybym to wszystko wiedział, wzruszenie moje miałoby cel i mogłoby się stać litością. Teraz zaś odczuwam w nich jedynie ból stworzenia, straszliwą melancholię życia, okrucieństwo człowieka. Rozkaz uczynił te ciche stworzenia naszymi wrogami, rozkaz mógłby ich odmienić w przyjaciół. Przy jakimś tam stole jacyś tam ludzie, których nikt z nas nie zna, podpisują papiery, i oto na lata całe najwyższym naszym celem staje się to, co w innych warunkach ściąga na siebie pogardę i najsurowszą karę. Kto potrafi tu coś zrozumieć, gdy widzi tych cichych ludzi o dziecięcych twarzach, o – 137 –

brodach apostołów! Każdy podoficer jest większym wrogiem rekrutowi, każdy nauczyciel uczniowi niż my im, a oni nam. A przecież tępilibyśmy się nawzajem, gdyby nie dostali się do niewoli. Przerażam się, stop! Dalej nie trzeba snuć myśli. Ta droga wiedzie w otchłań. Jeszcze nie jest stosowna pora. Ale nie chciałbym zgubić tej myśli, pragnę ją zatrzymać, zachować, aż wojna się skończy. Serce bije mi gwałtownie: a więc to jest celem, wielkim celem, o jakim marzyłem w okopach, jakiego szukałem, aby móc istnieć po tej katastrofie wszelkiego człowieczeństwa, więc to właśnie jest zadaniem późniejszego życia, godnym tych kilku lat grozy? Wyjmuję papierosy, łamię je na połówki i rozdaję jeńcom. Kłaniają się, zapalają. Teraz w niektórych twarzach żarzą się czerwone punkty. Sprawiają mi ulgę; są jak małe okienka w ciemnych chatach, które oznajmiają, że dalej jest pokój i schronienie. Dzień mija za dniem. W mglisty poranek znowu grzebie się jednego jeńca. Teraz prawie codziennie któryś z nich umiera. Stoję na warcie, gdy go chowają. Jeńcy śpiewają chorał, śpiewają chórem, ale ma się wrażenie, że to głos organów stojących daleko na łące. Pogrzeb jeńca nie trwa długo. Wieczorem stoją znowu przy parkanie i chłoną wiatr wiejący z brzozowego lasu. Gwiazdy są zimne. Znam teraz kilku Rosjan, którzy dosyć dobrze mówią po niemiecku. Jeden z nich opowiada, że był skrzypkiem w Berlinie. Dowiedziawszy się, że umiem brzdąkać na pianinie, przynosi z baraku skrzypce i zaczyna grać. Towarzysze jego siadają, opierają się plecami o parkan. Skrzypek stoi i gra, chwilami ma nieobecną minę, jak wszyscy skrzypkowie, gdy zamykają oczy, ale potem porusza – 138 –

instrumentem w takt melodii i uśmiecha się do mnie. Pewnie są to pieśni ludowe, w każdym razie jeńcy nucą je cicho. Są niby ciemne pagórki, a ich nucenie wydobywa się jak gdyby z głębi ziemi. Głos skrzypiec nad nimi jest jak piękna dziewczyna – świetlisty i samotny. Głosy ludzkie milkną, teraz tylko same skrzypce zawodzą, skarżą się w nocy jakby na zimno; lepiej skupić się w zamkniętym pomieszczeniu – tu, na otwartym powietrzu, ta błędna melodia nawiewa smutek. Nie dostaję przepustki na niedzielę, ponieważ niedawno miałem większy urlop. Toteż w ostatnią niedzielę przed odjazdem odwiedza mnie ojciec i starsza siostra. Siedzimy cały dzień w świetlicy. Bo gdzież byśmy się mieli podziać, do baraków nie chcę ich zaprowadzić. Po obiedzie wychodzimy na przechadzkę po łące. Godziny ciągną się okropnie; nie wiemy, o czym ze sobą mówić. Rozmawiamy więc o chorobie matki. To na pewno rak, matka leży w szpitalu i wkrótce będzie poddana operacji. Lekarze mają nadzieję, że wróci do zdrowia, ale myśmy jeszcze nie słyszeli, aby ktoś się wyleczył z raka. – Gdzie mama leży? – pytam. – W szpitalu św. Ludwiki – odpowiada ojciec. – W której klasie? – W trzeciej. Musimy zobaczyć, ile będzie kosztowała operacja. Matka sama chciała leżeć w trzeciej. Mówiła, że będzie jej weselej w towarzystwie. No i kosztuje taniej. – Ale tam tyle osób. Żeby tylko mogła spać. Ojciec kiwa głową. Znużona, pomarszczona twarz. Matka często choruje; umieszczamy ją w szpitalu tylko wówczas, gdy nie ma innej rady. Choroby matki kosztowały wiele pieniędzy – właściwie całe życie ojca schodziło na tym. – Żebym wiedział, ile kosztuje operacja – mówi ojciec. – 139 –

– Nie pytaliście się? – Nie, wprost nie można... doktor może się rozgniewać; będzie operował matkę, nie trzeba go zniechęcać. „Tak – myślę z goryczą – tacy już jesteśmy, tacy są oni wszyscy, biedni ludzie. Nie śmieją zapytać o cenę, wolą się zadręczać domysłami; za to inni, którzy nie liczą się z groszem, uważają za rzecz całkiem naturalną umawiać się zawczasu o cenę. Nie ma obawy, aby doktor się na nich rozgniewał." – A później te rozmaite bandaże są takie kosztowne – mówi ojciec. – Czy Kasa Chorych nic nie daje? – pytam. – Matka choruje za długo. – A macie pieniądze? Potrząsa głową: – No nie, ale mogę przyjąć znowu dodatkową robotę. Znam to: będzie siedział przy stole do dwunastej w nocy, falcował, kleił i krajał. O ósmej wieczór zje trochę tego lichego pożywienia, które dostaje się na bony. Potem połknie proszek od bólu głowy i będzie harował do późnej godziny. Aby go nieco rozweselić, opowiadam anegdoty, które mi wpadają do głowy, dowcipy żołnierskie i różne historie o generałach i kapralach. Potem odprowadzam ich na dworzec. Zostawiają mi szklankę marmolady i paczkę placków kartoflanych, które matka specjalnie dla mnie usmażyła. Odjeżdżają, a ja wracam do obozu. Wieczorem smaruję placek marmoladą i biorę do ust. Me smakuje mi. Wychodzę, żeby je oddać jeńcom. Ale nagle przypominam sobie, że matka sama je smażyła, nie zważając na bóle stała przy gorącej kuchni. Kładę więc paczkę do plecaka i tylko dwa placki zabieram – 140 –

dla Rosjan.

– 141 –

IX Jedziemy kilka dni z rzędu. Na niebie ukazują się pierwsi lotnicy. Dudniąc suniemy obok załadowanych pociągów. Działa, działa. Przejmuje nas kolej polowa. Szukam mego pułku. Nikt nie wie, gdzie on się właśnie znajduje. Gdzieś tam nocuję, gdzieś tam rankiem otrzymuję prowiant i kilka mglistych instrukcji. Tak to na nowo z mym plecakiem i karabinem wyruszam w drogę. Kiedy przybywam, nikogo z naszych nie ma już w tej miejscowości rozwalonej przez pociski. Dowiaduję się, iż staliśmy się lotną dywizją, którą wysyła się wszędzie, gdzie jest gorąco. Nie wprawia mnie to w dobry humor. Opowiadają mi o wielkich stratach, jakie ponoć mieliśmy. Dopytuję się o Kata i Alberta. Nikt nic o nich nie wie. Szukam nadal i błądzę dokoła, dziwaczne to uczucie. Przez tę noc i następne biwakuję jak Indianin. Później otrzymuję dokładniejszą wiadomość i po południu melduję się w kancelarii. Feldfebel zatrzymuje mnie tutaj. Kompania powróci za dwa dni, wysyłać mnie na pozycję nie ma celu. – Jakże też udał się urlop? – zapytuje. – Fajno było, co? – Owszem, do pewnego stopnia – mówię. – Tak, tak – wzdycha – gdyby tylko nie musiało się wracać. Druga połowa jest przez to zawsze już sfuszerowana. Łażę wokoło, póki kompania nie nadchodzi rankiem, szara, brudna, zniechęcona i tępa. Zrywam się i wciskam pomiędzy nich, oczy moje szukają, tam jest Tjaden, tu, dysząc, zbliża się Müller, a oto są też Kat i Kropp. Rozkładamy sienniki obok siebie. Czuję się pełen winy, kiedy spoglądam na nich, a przecie nie mam do tego powodu. Przed pójściem spać wyciągam resztkę placków – 142 –

kartoflanych i marmolady, aby również i oni mieli coś z tego. Oba wierzchnie placki są trochę spleśniałe, ale można je jeszcze jeść. Zatrzymuję je dla siebie, a świeższe daję Katowi i Kroppowi. Kat żuje i pyta: – Matczyne, he? Potakuję milcząc. – Doskonale – powiada – to się wyczuwa w smaku. Ledwo mogę powstrzymać płacz. Już nie poznaję sam siebie. Ale to minie tutaj, kiedy jestem z Katem i Albertem, i całą resztą. Tak, tu jest moje miejsce. – Masz szczęście – zasypiając szepce mi jeszcze Kropp – podobno wysyłają nas do Rosji. Do Rosji. Tam przecie nie ma już wojny. W oddali grzmi front. Ściany baraków trzęsą się. Generalne porządki i szorowanie. Jeden apel goni drugi. Oglądają nas ze wszystkich stron. Co jest zdarte, zostaje wymienione. Ja fasuję przy tym nową bluzę bez zarzutu. Kat, oczywista, nawet cały mundur. Krąży pogłoska, iż zbliża się pokój, lecz prawdopodobniejszy jest chyba inny pogląd: że załadują nas do Rosji. Ale na co nam w Rosji lepsze rzeczy? Wreszcie przesącza się wieść: cesarz przybywa na rewię. Dlatego te częste przeglądy. Przez osiem dni można by sądzić, że tkwi się w koszarach rekruckich, taka wre robota i tak się ćwiczy. Wszyscy są w fatalnych humorach, gdyż nadmierne pucowanie – to nie dla nas, a jeszcze mniej marsz paradny. Takie właśnie sprawki więcej psują krwi żołnierzowi niźli okop polowy. Wreszcie nadchodzi ta chwila. Stoimy wyprężeni na baczność i zjawia się cesarz. Jesteśmy ciekawi, jak też wygląda. Kroczy wzdłuż – 143 –

frontu; co do mnie, jestem właściwie trochę rozczarowany: sądząc z podobizn, wyobrażałem go sobie większym i potężniejszym, a zwłaszcza z głosem huczącym jak grzmot. Rozdaje Krzyże Żelazne i z tym i owym zamienia kilka słów. Potem maszerujemy z powrotem w zwartym szeregu. Następnie gawędzimy. Tjaden powiada ze zdumieniem: – Toż to jest najwyższy naczelnik, jaki istnieje. Przed takim musi przecież każdy stać na baczność, każdy w ogóle! – Namyśla się przez chwilę. – Przed nim musi przecie także Hindenburg stać na baczność, co? – Ma się rozumieć – potwierdza Kat. Tjadenowi sprawa ta wciąż jeszcze nie daje spokoju. Namyśla się pewien czas i zapytuje: – Czy król także musi stać na baczność przed cesarzem? Nikt nie wie tego dokładnie, ale sądzimy, że nie. Obaj są tak wysoko, iż tam z pewnością nie ma już stania na baczność. – Cóż ty gadasz za bzdury – mówi Kat. – Główna rzecz, byś ty sam stał na baczność. Lecz Tjaden całkowicie jest zafascynowany. Jego poza tym bardzo trzeźwa wyobraźnia fermentuje. – Pomyśl no – oznajmia •– po prostu nie mogę zrozumieć, iż cesarz musi tak samo jak ja iść do wychodka. – To jak dwa razy dwa cztery – śmieje się Kropp. – Wariat i trzy to siedem – uzupełnia Kat. – Masz wszy we łbie, Tjaden, idźże no ty szybko do wychodka, byś gadał do rzeczy, a nie jak zasrane niemowlę. Tjaden znika na chwilę. – Lecz jedno chciałbym też wiedzieć – mówi Albert. – Czy wybuchłaby wojna, gdyby cesarz powiedział: nie. – 144 –

– W to wierzę z pewnością – wtrącam. – On i tak z początku nie chciał podobno wojny. – No, jeśli nie on sam, to gdyby przynajmniej z jakich dwudziestu, trzydziestu ludzi na świecie powiedziało: nie. – Chyba tak – przystaję – ale ci chcieli właśnie. – To komiczne, kiedy sobie, człowiek pomyśli – ciągnie dalej Kropp. – My jesteśmy tu przecie, aby bronić naszej ojczyzny. Ale Francuzi są tutaj, by także bronić swojej ojczyzny. Któż ma słuszność? – Obaj, być może – powiadam nie wierząc w to. – No tak – rozważa Albert i widzę, iż pragnie przyprzeć mnie do muru – ale nasi profesorowie, pastorowie i gazety powiadają, iż tylko my mamy słuszność, i tak, miejmy nadzieję, jest rzeczywiście; ale francuscy profesorowie i pastorowie, i gazety twierdzą, że tylko oni mają słuszność, więc jak się ma rzecz właściwie? – Tego nie wiem – mówię. – Tak czy owak, jest wojna i co miesiąc przyłączają się coraz nowe kraje. Tjaden wraca. Ciągle jeszcze jest poruszony i natychmiast wtrąca się do rozmowy, pyta, jak właściwie w ogóle powstaje wojna. – Zazwyczaj tak, iż jeden kraj ciężko obraża inny – odpowiada Albert z niejaką wyższością. Lecz Tjaden mówi z głupia frant: – Kraj? Tego nie pojmuję. Jakaś góra w Niemczech nie może przecie obrazić góry we Francji. Albo jakaś rzeka, las lub pole żyta. – Czy jesteś tuman, czy tylko udajesz? – ze złością powiada Kropp. – Nie to mam przecie na myśli. Jeden naród obraża drugi. – Po cóż więc jestem tutaj? – odpowiada Tjaden. – Ja nie czuję się obrażony. – Tobie wszystko trzeba pakować łopatą do łba – powiada – 145 –

poirytowany Albert. – A przy tym nie chodzi wcale o takiego gamonia jak ty. – Więc tym bardziej mogę powrócić do domu – upiera się Tjaden i wszyscy się śmieją. – Ach, człowieku, to przecież naród jako całość, więc jako państwo – woła Müller. – Państwo, państwo – Tjaden chytrze prztyka palcami. – Żandarmi polowi, policja, podatki – to jest wasze państwo. Mieć z tym do czynienia – dziękuję bardzo. – To prawda – powiada Kat – po raz pierwszy zdarzyło ci się powiedzieć coś rozsądnego, Tjaden, państwo a ojczyzna to naprawdę różnica. Ale przecie tworzą jedno – namyśla się Kropp. – Ojczyzny bez państwa nie ma. – Tak, ale pomyśl tylko, że prawie my wszyscy jesteśmy prości ludzie. A we Francji większość to także robotnicy, rzemieślnicy albo drobni urzędnicy. Czemuż by francuski ślusarz albo szewc zechciał nas napastować? Nie, tego chcą tylko rządy. Nigdy nie widziałem Francuza, zanim tu nie przybyłem, a z większością Francuzów ma się rzecz podobnie w stosunku do nas. Ich tak samo nie pytano o zdanie jak nas. – Czemuż zatem jest w ogóle wojna? – pyta Tjaden. Kat wzrusza ramionami. – Widać są ludzie, którzy mają pożytek z wojny, – No, ja do nich nie należę. – Tjaden rozdziawia gębę w uśmiechu. – Ty nie i nikt tutaj. – Któż więc? – upiera się Tjaden. – Cesarzowi nie zda się to także na nic. Ma wszystko, czego mu trzeba.

– 146 –

– Nie mów tego – odpowiada Kat. – Dotąd jeszcze nie miał wojny. A każdemu większemu cesarzowi potrzeba co najmniej jednej wojny, inaczej nie będzie sławny. Zajrzyj no do swoich podręczników. – Generałowie także stają się sławni przez wojnę – mówi Detering. – Sławniejsi jeszcze niźli cesarz – powiada Kat. – Z pewnością tkwią za tym inni ludzie, którzy chcą zarobić na wojnie – mruczy Detering. – Myślę, że jest to raczej rodzaj gorączki – powiada Albert. – Nikt tego właściwie nie pragnie, a naraz macie ją. Myśmy nie chcieli wojny, inni utrzymują to samo, a mimo to pół świata grzmoci się, ile wlezie. – Ale po tamtej stronie więcej kłamią niż u nas – odpowiadam.. – Pomyśl no o ulotkach jeńców, w których stało czarno na białym, iż pożeramy belgijskie dzieci. Tych łobuzów, którzy piszą coś podobnego, należy powiesić. To są właśnie winowajcy. Müller wstaje. – Lepiej w każdym razie, iż wojna jest tutaj niż w Niemczech. Przypatrzcie się tym polom podziurawionym przez leje. – Słusznie – zgadza się nawet Tjaden. – Ale lepiej, kiedy w ogóle nie ma wojny. Odchodzi z dumą, gdyż udało mu się tym razem nam, jednoroczniakom, zalać sadła za skórę. I pogląd jego jest w samej rzeczy typowy tutaj, słyszy się go raz po raz i niepodobna na to odpowiedzieć nic dorzecznego, gdyż przekreśla on zrozumienie dla innych zależności. Poczucie narodowe prostego żołnierza wyraża się w tym, iż jest on tutaj. Ale na tym, koniec, całą resztę osądza on praktycznie i ze swojego punktu widzenia. Albert z irytacją kładzie się na trawę.

– 147 –

– Lepiej nie rozprawiać o tych wszystkich bzdurach. – I tak nic się przez to nie odmieni – potwierdza Kat. Na dobitkę musimy zwrócić prawie wszystkie świeżo otrzymane rzeczy i dostajemy nasze stare szmaty. Nowe, dobre były tylko dla parady. Zamiast do Rosji z powrotem wyruszamy na front. Po drodze przechodzimy przez żałosny lasek o pogruchotanych pniach i zrytej glebie. W kilku miejscach są okropne leje. – Psiakrew, ależ tu waliło – mówię do Kata. – Miotacze min – odpowiada i wskazuje do góry. W gałęziach wiszą trupy. Jakiś nagi żołnierz tkwi w rozgałęzieniach konarów; ma jeszcze hełm. na głowie, poza tym jest nieodziany. Tylko połowa jego siedzi tam w górze, tułów, któremu brakuje nóg. – Cóż takiego tu się działo? – zapytuję – Wypchnęło go z ubrania – mówi przez zęby Tjaden. – Śmieszne, widzieliśmy to już kilka razy – powiada Kat. – Kiedy grzmotnie taka mina, naprawdę wyrzuca człowieka z ubrania. To ciśnienie powietrza. Szukam dalej. Tak jest rzeczywiście. Tu wiszą same strzępy mundurów, gdzie indziej tkwi przyklejona krwawa miazga, która niegdyś była ludzkimi członkami. Tu znowu jakieś ciało, które na jednej nodze ma jeszcze kawałek kalesonów, a wokół szyi kołnierz munduru. Poza tym jest nagie, odzież wisi, porozrzucana, na drzewie. Obu ramion brak, jak gdyby zostały wykręcone. Jedno z nich wykrywam w odległości dwudziestu kroków w krzakach. Trup leży twarzą do ziemi. Tam gdzie znajdują się rany ramion, gleba czarna jest od krwi. Pod stopami listowie jest rozdrapane, jak gdyby kopał jeszcze nogami. – To nie bagatela, Kat – mówię. – 148 –

– Odłamek granatu w brzuchu też nie – odpowiada wzruszając ramionami. – Tylko się nie rozczulać – powiada Tjaden. Wszystko to stało się zapewne niedawno, krew jest jeszcze świeża. Ponieważ tu nikt nie ocalał, nie zatrzymujemy się, lecz meldujemy o tym na najbliższym punkcie opatrunkowym. Koniec końców nie nasza to sprawa wyręczać w robocie tych byków sanitarnych. Wysłany ma być patrol, aby stwierdził, jak daleko zajęta jest jeszcze nieprzyjacielska pozycja. Z powodu swego urlopu doznaję jakiegoś dziwnego uczucia winy wobec innych i dlatego zgłaszam się także. Układamy plan, przekradamy się przez druty, po czym się rozstajemy, aby czołgać się pojedynczo. Po chwili natrafiam na płytki lej, w który się osuwam. Stąd rozglądam się wokół. Pole przede mną ostrzeliwane jest przeciętnie silnym ogniem kulomiotów. Prażą ze wszystkich stron niezbyt mocno, ale dosyć sobie – nie należy zbytnio narażać swych kości. Rozchyla się pęk rakiety. Teren zastyga w sinym blasku. Tym czarniej potem zamyka się ciemność nad nim. W okopie opowiadano uprzednio, iż przed nami są czarni. To nieprzyjemne, niełatwo ich spostrzec, poza tym są bardzo zręczni w patrolowaniu. Ale zarazem są często nierozsądni. Kat, jak również Kropp, wystrzelali raz podczas patrolowania czarny przeciwpatrol, gdyż żołnierze, powodowani niepohamowaną żądzą, palili po drodze papierosy. Wystarczyło, by Kat i Albert wzięli na cel tlące się ogniki papierosów. Obok mnie z sykiem zarywa się niewielki granat. Nie słyszałem, jak nadlatywał, i przerażam się raptem. W tej samej chwili ogarnia mnie dzika trwoga. Jestem tu sam jeden i niemal bezradny w ciemności – być może od dawna już w głębi jakiegoś leja obserwuje mnie dwoje innych oczu, a granat ręczny leży gotów do rzutu, by – 149 –

mnie rozszarpać. Usiłuję dźwignąć się. Nie jest to pierwszy mój patrol i nie nazbyt groźny. Ale jest to pierwszy mój patrol po urlopie, a poza tym nie znam jeszcze dość dobrze terenu. Tłumaczę sobie, iż podniecenie moje jest absurdem, że w ciemności zapewne nic się nie czai, gdyż w przeciwnym razie nie strzelano by tak nisko. Nadaremnie! W splątanym wirze huczą mi myśli w czaszce, słyszę ostrzegawczy głos matki, widzę Rosjan z rozwianymi brodami, wspierających się o kratę, mam jasne, dziwaczne wyobrażenie jakiejś kantyny z fotelami, jakiegoś kina w Valenciennes, z obrzydliwą udręką widzę w wyobraźni szarą, nieczułą lufę karabinu, która przesuwa się, czyhając, cichaczem, gdziekolwiek usiłuję zwrócić głowę; pot sączy mi się z wszystkich porów. Ciągle jeszcze leżę w mej bruździe. Spoglądam na zegarek; minęło zaledwie kilka minut. Czoło mam wilgotne, oczodoły mokre, ręce dygocą, oddycham cicho i z trudem. To po prostu potworny napad strachu, zwyczajny, ordynarny strach przed wysunięciem głowy i pełzaniem dalej. Jak miękka miazga napięcie moje rozpływa się i przeistacza w pragnienie, by móc tu pozostać i leżeć. Członki moje przyklejone są do gruntu, czynię daremną próbę – nie chcę się oderwać. Przytulam się do ziemi, nie mogę ruszyć naprzód, postanawiam, iż tu pozostanę. Ale natychmiast opływa mnie nowa fala, fala wstydu, skruchy, a także i bezpieczeństwa. Dźwigam się nieco, by się rozejrzeć. Oczy aż pieką, tak wlepiam wzrok w ciemności. Wzbija się rakieta, przyciskam się znowu do ziemi. Pełen rozterki, staczam niedorzeczną walkę wewnętrzną, chcę wydostać się z zagłębienia i jednak znów się w nie osuwam. Powtarzam sobie: ,,Musisz, przecie to twoi towarzysze, to nie jest tylko pierwszy lepszy głupi rozkaz. – I zaraz potem: – Cóż mnie to – 150 –

obchodzi, mam jedno tylko życie do stracenia." Wszystkiemu winien jest urlop, usprawiedliwiam się rozgoryczony. Ale sam temu nie wierzę, robi mi się okropnie słabo, unoszę się powoli, wyprężam ramiona, podciągam za nimi plecy i leżę oto połową ciała na brzegu leja. Teraz słyszę szmery i cofam się. Pomimo ognia artylerii dokładnie słyszy się podejrzane szmery. To nasi żołnierze idą przez okop. Słyszę również stłumione głosy. Mógłby to być, sądząc z tonu, Kat, który tam rozprawia. Niezwykłe ciepło przelewa się nagle przeze mnie. Te głosy, tych kilka cichych słów, te kroki poza mną wyszarpują mnie raptem ze straszliwego osamotnienia, z trwogi przed śmiercią, której niemal uległem. Są one czymś więcej niż moim życiem, głosy te są czymś więcej niż miłość matczyna i trwoga, są czymś mocniejszym i bardziej ochraniającym niż cokolwiek w świecie: są to głosy moich kolegów. Nie jestem już dygocącym strzępkiem istnienia samotnego w ciemności – należę do nich, a oni do mnie, wszyscy doznajemy jednakowej trwogi i mamy jednakie życie, jesteśmy spojeni w prosty i trwały sposób Pragnąłbym wcisnąć moją twarz w te głosy, w tych kilka słów, które mnie ocaliły i które będą mi oparciem. Ostrożnie ześlizguję się poza brzeg i krętymi ruchami sunę naprzód. Czołgam się na czworakach, wyznaczam kierunek, oglądam się za siebie i notuję sobie obraz ognia armatniego, aby móc odnaleźć drogę z powrotem. Teraz szukam łączności z innymi. Ciągle jeszcze doznaję trwogi, lecz jest to rozumna trwoga, niezwykle wzmożona ostrożność. Noc jest wietrzna, cienie trzepocą się tam i tu, kiedy raz po raz migoce ogień dział. Widzi się przez to i za mało, i zbyt wiele. Często zastygam w bezruchu, lecz za każdym razem bez powodu. W ten sposób przedostaję się dość daleko naprzód i łukiem okrężnym znów powracam. Nie odnalazłem – 151 –

łączności. Każdy metr bliżej naszego okopu napełnia mnie ufnością – ale także pobudza do większego pośpiechu. Głupio byłoby teraz jeszcze coś oberwać. I oto przenika mnie nowy lęk. Nie potrafię już dokładnie rozeznać kierunku. Cichaczem przykucam w jednym z lejów i usiłuję się zorientować. Niejednokrotnie wydarzało się, iż ktoś, zadowolony, skoczył do rowu i wtedy dopiero zorientował się, że źle trafił. Po niejakim czasie znów nasłuchuję. Ciągle jeszcze nie mogę się połapać. Wirowisko lejów zdaje mi się nie do ogarnięcia wzrokiem, tak że z podniecenia w ogóle już nie wiem, dokąd powinienem się zwrócić. Być może pełznę równolegle do okopów, wówczas będę tak się czołgał w nieskończoność. Dlatego znów robię zwrot w bok. Te przeklęte rakiety! Zdają się płonąć przez godzinę, niepodobna się poruszyć, aby natychmiast nie zaczęło gwizdać wokoło. Lecz nie ma rady, muszę się wydostać. Przystając co chwila, przedzieram się dalej; pełznę jak rak, tuż przy ziemi, i rozdzieram sobie dłonie o zębate odłamki, które są ostre jak brzytwy. Niekiedy doznaję wrażenia, jak gdyby niebo rozjaśniało się nieco na horyzoncie, lecz może to być również złudzenie. Stopniowo jednak uświadamiam sobie, że w tym pełzaniu idzie o moje życie. Obok z hukiem ryje się granat. Zaraz potem dwa inne. Już rozpoczyna się na dobre. Atak ogniowy. Kulomioty terkocą. Na razie nie pozostaje nic innego, jak nadal leżeć spokojnie. Najwidoczniej rozpoczyna się atak. Wszędzie wzbijają się rakiety. Bezustannie. Leżę skurczony w niewielkim leju, z nogami w wodzie aż po brzuch. Kiedy rozpocznie się atak, osunę się w wodę tak głęboko, jak się da, byle się nie udusić z twarzą w błocie. Będę musiał udawać trupa. Nagle słyszę, jak ogień zaczyna przenosić. Zmienia kierunek. Natychmiast ześlizguję się na dół, w wodę, mając hełm zsunięty zupełnie na kark, usta na tyle,tylko otwarte, by móc chwytać powietrze. – 152 –

Nieruchomieję – gdyż gdzieś tam stuka coś, człapie i chrobocze – wszystkie nerwy we mnie ściągają się, lodowacieją. Stukanie słychać tuż nade mną, później oddala się, pierwszy oddział przeszedł. Mam jedną tylko myśl, od której pęka czaszka: „Co uczynisz, jeśli ktoś skoczy do twego leja?" Teraz kurczowo wyciągam z pochwy mały sztylet, mocno ujmuję go w garść i wraz z dłonią chowam go w mule. W głowie mi stuka: ,,Żgnąć zaraz, gdy tylko ktoś tu wskoczy, zaraz przebić krtań, aby nie krzyczał, nie można postąpić inaczej, on będzie tak samo przerażony jak ja, z samej choćby trwogi rzucimy się na siebie, tedy ja muszę być pierwszy." Teraz walą nasze baterie. W pobliżu pada pocisk. To rozwściecza mnie do szaleństwa, tego by tylko brakowało, by trafiły mnie nasze pociski; klnę i zgrzytam zębami z twarzą zanurzoną w błoto; był to wściekły wybuch, w końcu zdołam już tylko jęczeć i prosić. Trzeszczenie granatów wbija mi się w słuch. Jeśli nasi przeprowadzą kontratak, będę oswobodzony. Przyciskam głowę do ziemi i słyszę głuchy grzmot jak oddalone eksplozje kamieniołomów, wznoszę ją znów, aby nasłuchiwać szmerów z góry. Kulomioty trzeszczą. Wiem, że nasze zasieki są mocne i prawie nie uszkodzone – część ich jest naładowana prądem o wysokim napięciu. Ogień karabinów wzmaga się. Oni nie przejdą – muszą wracać. Znów zwalam się jak kłoda, napięty do ostateczności. Szczękanie i skradanie się, znów daje się słyszeć stukot. Wśród tego przejmujący krzyk. Ostrzeliwują ich, atak jest odparty. Zaczęło się nieco rozwidniać. Koło mnie słychać szybki tupot kroków. Pierwsze. Minęły. Znów inne. Trzaskanie kulomiotów przemienia się w nieprzerwany łańcuch. Chcę się właśnie trochę obrócić, gdy coś ciężko uderza i jakieś ciało z plaskiem pada do mnie w lej, ześlizguje się, leży na mnie. Nie myślę nic, nie podejmuję żadnej decyzji, żgam wściekle i – 153 –

czuję tylko, jak ciało to drga, a potem mięknie i opada w sobie. Dłoń moja jest oślizła i mokra, kiedy powraca mi świadomość. Tamten rzęzi. Zdaje mi się, jakby wrzeszczał, każde tchnienie jest jak krzyk, jak huczenie grzmotu – ale to pulsują tylko moje żyły. Chciałbym zatkać mu usta, napchać w nie ziemi, raz jeszcze go przebić, niechaj się uciszy, przecież on mnie zdradzą... lecz na tyle już się opamiętałem i tak bardzo osłabłem, iż nie mogę więcej podnieść przeciw niemu ręki. Tedy pełznę w najodleglejszy kąt i zostaję tam, ze skupieniem wlepiając weń wzrok, ściskając w ręku nóż, gotów, jeśli się poruszy, znów rzucić się na niego, ale on mi już nic nie może zrobić – słyszę to w jego rzężeniu. Widzę go niewyraźnie. Mam jedno tylko pragnienie: wydostać się stąd. Jeśli nie uda się to zaraz, potem będzie za widno; już teraz nie jest to łatwe. Ale kiedy próbuję dźwignąć głowę, spostrzegam całe niepodobieństwo tego zamiaru. Ogień kulomiotów jest tak gęsty, iż byłbym przedziurawiony jak sito, zanim zdołałbym zrobić jeden skok. Raz jeszcze robię próbę z pomocą hełmu, który wysuwam nieco w górę i podnoszę, aby stwierdzić poziom pocisków. W chwilę potem kula wytrąca mi go z ręki. Ogień zatem kosi tuż niziutko nad terenem. Nie jestem dość daleko od nieprzyjacielskiej pozycji, przy próbie wymknięcia się będę natychmiast wzięty na oko przez strzelców wyborowych. Coraz więcej światła.. Paląc się z niecierpliwości czekam na atak z naszej' strony. Dłonie moje białe są u przegubów, tak ściskam je obie, tak błagam, iżby ustał ogień, a moi koledzy nadbiegli. Minuta sączy się po minucie. Już nie ośmielam się rzucić spojrzenia ku ciemnej postaci w leju. Z wysiłkiem spoglądam w bok i czekam, czekam. Strzały syczą, są stalową siecią, nie ustają, nie ustają. Nagle spostrzegam swoją skrwawioną dłoń i czuję mdłości. Biorę – 154 –

trochę ziemi i nacieram skórę, teraz ręka jest tylko brudna i już nie widać krwi. Ogień nie folguje. Z obu stron jest jednako silny. Prawdopodobnie dawno już uznano mnie za straconego. Wstaje jasny, szary wczesny dzień. Rzężenie trwa nadal. Zatykam sobie uszy, lecz niebawem wyjmuję palce, gdyż nie usłyszałbym również nic innego. Ciało naprzeciw porusza się. Drżę z obawy i mimo woli zerkam ku niemu. Teraz wzrok mój nie może się odeń oderwać, przylgnął doń. Leży tam mężczyzna z niewielkim wąsikiem, głowa osunęła się na bok, jedno ramię przegięte, głowa przyciska je bezsilnie. Druga dłoń spoczywa na piersi, jest zakrwawiona. „On jest martwy – powiadam sobie – musi być martwy, nic już nie odczuwa, to nic, iż rzęzi, to już jest tylko ciało." Ale głowa próbuje unieść się, pojękiwanie wzmaga się na chwilę, po czym czoło z powrotem opada na ramię. Człowiek ten nie jest martwy, umiera, lecz jeszcze nie umarł. Przysuwam się doń nieco, zatrzymuję się przez sekundę, wspieram się na dłoniach, znów ześlizguję się trochę dalej, czekam – znowu przebywam okropną trzymetrową drogę, długą, straszliwą drogę. Wreszcie jestem już przy nim. I oto rozwiera oczy. Widocznie słyszał mnie jeszcze i przypatruje mi się z wyrazem straszliwego przerażęnia. Ciało spoczywa spokojnie, lecz w oczach jest trwoga tak bezmierna, iż wierzę przez chwilę, że dość będę miał mocy, aby pociągając za sobą ciało, jednym rzutem oddalić się o setki kilometrów. Jest teraz cichy, zupełnie spokojny, rzężenie ustało, ale oczy krzyczą, wyją, skupione w nich jest całe życie, niesłychany wysiłek, aby uciec przed przeraźliwą trwogą śmierci, przede mną. Czuję, jak nogi uginają się pode mną, i opadam na łokcie. – Nie, nie – szepczę. – 155 –

Oczy toczą się za mną. Niezdolny jestem do uczynienia jakiegokolwiek ruchu, dopóki one są obecne. Teraz dłoń jego powoli opada z piersi, osuwa się parę centymetrów, lecz poruszenie to gasi potęgę oczu. Pochylam się naprzód, potrząsam głową i szepczę: – Nie, nie, nie! – Podnoszę rękę, muszę mu pokazać, iż chcę mu dopomóc, i muskam jego czoło. Oczy jego znieruchomiały, kiedy zbliżała się moja dłoń, teraz tracą swą osłupiałą martwotę, rzęsy opadają niżej, napięcie nieco ustępuje. Rozpinam mu kołnierz i układam wygodniej głowę. Usta, półotwarte, usiłują kształtować jakieś słowa. Wargi są wyschłe. Nie mam ze sobą flaszki polowej. Lecz jest trochę wody w szlamie na dnie leja. Zsuwam się na dół, wyciągam chustkę, rozpościeram ją, zanurzam i w pustą dłoń czerpię żółtą wodę, która przesącza się z dołu. Łyka ją. Nabieram jeszcze. Rozpinam guziki jego munduru, by opatrzyć rany, jeśli się da. Muszę uczynić to w każdym razie, aby tamci po drugiej stronie, gdybym miał zostać pojmany, widzieli, że pragnąłem mu dopomóc, i nie zastrzelili mnie. Chce się bronić, lecz dłoń jego jest bezsilna. Zlepiona koszula nie daje się odsunąć na bok, jest zapięta z tyłu. Tedy nie pozostaje nic innego, jak rozciąć ją, ale gdy zaczynam przecinać koszulę, raz jeszcze otwierają się oczy i znów jest w nich ten sam krzyk i obłędny wyraz, tak iż muszę je zasłonić, zamknąć przemocą i szeptać: – Przecie ja chcę ci, towarzyszu, dopomóc, camarade, camarade, camarade... – Powtarzam wnikliwie to słowo, by je pojął. Są trzy rany. Pokrywam je gazą opatrunku, krew spływa pod nią, zaciskam ją silniej, wtedy on jęczy. To wszystko, co mogę uczynić. Teraz musimy czekać, czekać. Te godziny! Znowu zaczyna się rzężenie. Jakże powoli umiera człowiek! Bo jedno wiem: niepodobna go uratować. Próbowałem – 156 –

wprawdzie wyperswadować to sobie, lecz w południe perswazja ta roztopiła się w jego jękach, starta została na proch. Gdybym nie zgubił podczas pełzania rewolweru, zastrzeliłbym go. Nie potrafię go zakłuć. W południe na pół drzemię, na pół rozmyślam. Szarpie mnie głód, pustoszy, niemal płaczę z tego powodu, nie mogę się powstrzymać. Kilkakrotnie przynoszę wodę umierającemu i sam także piję trochę. To pierwszy człowiek, którego zabiłem własnymi rękami, którego dokładnie mogę oglądać, którego umieranie jest moim dziełem. Katowi, Kroppowi i Mullerowi również zdarzyło się widzieć ludzi trafionych przez siebie. Niejednemu wydarza się to w walce wręcz. Ale każde jego westchnienie obnaża moje serce. Ten umierający sprzymierzył się z godzinami, posiada niewidzialny nóż, którym mnie zakłuwa: czas i moje myśli. Wiele dałbym za to, aby pozostał przy życiu. Jakże ciężko jest leżeć tu i widzieć go, i słyszeć. Po południu o trzeciej już nie żyje. Oddycham z ulgą. Lecz tylko na krótko. Milczenie zdaje mi się wkrótce cięższe do zniesienia niźli jęki. Pragnę, iżby rzężenie znów się rozległo, kurczowe, zahamowane, raz cicho świszczące, a potem znów zachrypłe i głośne. To niedorzeczne, co czynię. Ale muszę mieć jakieś zajęcie. Tedy raz jeszcze układam zmarłego, aby leżał wygodnie, chociaż nic już nie czuje. Zamykam mu oczy. Są piwne, włosy czarne, po bokach nieco kędzierzawe. Wargi są pełne i miękkie pod wąsem; nos nieco zgarbiony, skóra smagła. Teraz nie wygląda już tak sino jak poprzednio, kiedy żył jeszcze. Przez chwilę twarz wydaje się nawet prawie zdrowa – później zapada się szybko w jedną z tych obcych martwych twarzy, które widywałem często i które wszystkie są podobne. Żona jego z pewnością myśli teraz o nim; nie wie, co się – 157 –

wydarzyło. Wygląda tak, jak gdyby do niej często pisywał; będzie jeszcze otrzymywała od niego listy, jutro, za tydzień, być może jakiś zabłąkany list dostanie jeszcze za miesiąc. Będzie go czytać, a on w nim przemówi do niej. Stan mój coraz to się pogarsza, nie mogę już opanować myśli. Jakże też wygląda ta kobieta? Czy jak owa ciemna, szczupła spoza kanału? Czyż nie należy do mnie? Może teraz właśnie do mnie należy! Gdybyż Kantorek siedział koło mnie! Gdybyż matka moja tak mnie widziała! Człowiek ten mógłby z pewnością żyć jeszcze trzydzieści lat, gdyby dokładniej wytyczył sobie odwrót. Gdyby pobiegł był o dwa metry bardziej na lewo, tkwiłby teraz w okopie po tamtej stronie i pisałby nowy list do żony. Ale takie rozważania na nic się nie zdadzą; jest to bowiem los nas wszystkich; gdyby Kemmerich trzymał swoją nogę dziesięć centymetrów bardziej na prawo... gdyby Haie pochylił się o pięć centymetrów więcej... Milczenie jest coraz rozciąglejsze. Mówię i muszę mówić. Tedy zwracam się do niego: – Kolego, nie chciałem ciebie zabić. Gdybyś raz jeszcze tu skoczył, nie uczyniłbym tego, gdybyś i ty był rozsądny. Ale przedtem byłeś dla mnie tylko myślą, kalkulacją, która żyła w mym mózgu i wywołała decyzję – zakłułem tę kalkulację. Teraz dopiero spostrzegam, że jesteś człowiekiem takim jak ja. Myślałem o twoich granatach, o bagnecie i broni – teraz widzę twoją żonę i twoją twarz, i to, co nam wspólne. Wybacz mi, kolego. Zawsze spostrzegamy to za późno. Czemuż nie mówi się nam i nie powtarza ciągle, iż i wy jesteście tacy sami nieboracy jak my, że matki wasze tak samo się trwożą jak nasze i że tak samo obawiamy się śmierci, i tak samo umieramy, i tak samo odczuwamy ból. Wybacz mi, kolego, jakże też mogłeś być moim wrogiem. Gdybyśmy odrzucili tę broń i ten mundur, mógłbyś być równie dobrze mym bratem jak Kat i Albert. Zabierz mi moje dwadzieścia lat, towarzyszu, i powstań, weź więcej, gdyż nie wiem już, co mam z nimi począć. – 158 –

Jest cicho, front jest spokojny, wyjąwszy terkotanie karabinów. Kule bzykają nisko, nie strzela się bez planu, lecz ze wszystkich stron mierzy się ostro i celnie. Nie mogę się wydostać. – Napiszę do twojej żony – mówię pospiesznie do umarłego – napiszę do niej, niechaj dowie się ode mnie, powiem jej wszystko, co mówię tobie, pragnę jej pomóc i twoim rodzicom także, i twojemu dziecku... Jego mundur jest jeszcze wpół rozchylony. Łatwo odnaleźć pugilares. Ale ociągam się z otwarciem: jest w nim książeczka z nazwiskiem. Dopóki nie znam jego imienia, być może potrafię go jeszcze zapomnieć, czas zatrze ów obraz. Lecz imię jest gwoździem, który wbije się we mnie i którego nie zdołam już wydobyć. Posiada moc wywoływania wszystkiego na nowo, zawsze będzie mógł powracać i stawać przede mną. Me mogę się zdecydować i trzymam w ręku pugilares. Wysuwa mi się z dłoni i otwiera się. Wypadają z niego fotografie i listy. Zbieram je i chcę włożyć z powrotem, ale ucisk, który mnie przygniata, to całe niepewne położenie, głód, niebezpieczeństwo, te godziny spędzone z umarłym wtrąciły mnie w rozpacz, pragnę przyspieszyć rozstrzygnięcie, wzmóc udrękę i dojść do kresu, jak miażdży się nieznośnie obolałą rękę, waląc nią o drzewo – wszystko jedno, co się stanie. Są to fotografie kobiety i małej dziewczynki przed ścianą oplecioną bluszczem, wąskie amatorskie zdjęcia. Obok nich tkwią listy. Wyjmuję je i usiłuję przeczytać. Nie rozumiem prawie nic, niełatwo to odcyfrować, a ja niewiele umiem po francusku. Ale każde słowo, które tłumaczę, przebija mnie jak strzał, jest jak cios w pierś. Głowa pęka mi niemal od wzburzenia. Ale tyle pojmuję jeszcze, iż nigdy nie wolno mi będzie napisać do tych ludzi, jak to myślałem uprzednio. Raz jeszcze oglądam fotografie; nie są to ludzie bogaci. Mógłbym bezimiennie przesłać im pieniądze, gdybym nieco zarobił w późniejszym czasie. Tego czepiam się, w tym przynajmniej – 159 –

znajduję niewielkie oparcie. Ten umarły jest związany z moim życiem, dlatego muszę uczynić wszystko i wszystko obiecać, aby ocalić siebie; przyrzekam na ślepo, iż istnieć będę tylko dla niego i jego rodziny – przemawiam do niego mokrymi wargami, a w ostatniej głębi tkwi we mnie nadzieja, iż w ten sposób okupię się i uda mi się stąd wydostać, a potem, to się zobaczy... I dlatego otwieram, książeczkę wojskową i czytam powoli: Gerard Duval, zecer. Ołówkiem zmarłego zapisuję adres na jakiejś kopercie, a potem szybko wsuwam wszystko z powrotem do jego kurtki. Zabiłem zecera Gerarda Duvala. Muszę stać się zecerem, myślę w zupełnym zamęcie, stać się zecerem, zecerem... Po południu jestem spokojniejszy. Niepotrzebnie się tak bałem. Imię przestało już mnie niepokoić. Napad ten mija. – Kolego – mówię do umarłego leżącego po tamtej stronie, ale mówię opanowany. – Dzisiaj ty, jutro ja. Ale jeśli uda mi się wynieść stąd cało moje kości, chcę walczyć przeciwko temu, co nas obu zniszczyło: tobie zabrało życie, a mnie? Również życie. Przyrzekam ci, towarzyszu. Nigdy nie powinno się to powtórzyć. Słońce tkwi ukośnie. Jestem ogłupiały z wyczerpania i głodu. Minione wczoraj jest dla mnie niby mgła, już nie spodziewam się stąd wydostać. Tak na pół drzemię i nie pojmuję nawet, iż nadchodzi wieczór. Zbliża się zmierzch. Teraz zdaje mi się, że zapada szybko. Jeszcze godzina. Gdyby było lato, trwałoby to jeszcze trzy godziny. Jeszcze jedna godzina. Zaczynam raptem drżeć, iż mogłoby się jeszcze coś przytrafić. Nie myślę już o umarłym, obecnie jest mi całkiem obojętny. Nagle ogarnia mnie szalona żądza życia, i wszystko, co sobie postanowiłem, zapada się przed nią. Tylko aby się ustrzec jeszcze przed nieszczęściem, powtarzam machinalnie: – Dotrzymam, wszystkiego dotrzymam, co obiecałem... – Ale już teraz wiem, że nie – 160 –

dotrzymam. Nagle przeszywa mnie myśl, iż koledzy mogliby strzelać do mnie, kiedy będę pełznął; nie będą przecież wiedzieli, że to ja. Zacznę wołać zawczasu, jeśli się da, aby zrozumieli... Postanawiam tak długo przeleżeć przed okopem, dopóki mi nie odpowiedzą. Pierwsza gwiazda. Front nadal jest spokojny. Oddycham z ulgą i ze wzburzenia gadam sam ze sobą. – Teraz bez głupstw, Pawełku, spokój, spokój, Pawle, wtedy będziesz uratowany, mój drogi. – To skutkuje; kiedy wymawiam własne imię, jest to tak, jakby wypowiadał je kto inny, i to mi pomaga opanować się. Ciemność wzmaga się. Wzburzenie słabnie, czekam przez ostrożność, dopóki nie wzbiją się pierwsze rakiety. Potem wyłażę z leja. Zapomniałem o umarłym. Przede mną leży rozpoczynająca się noc i bladawo oświetlone pole. Biorę sobie za cel jakąś dziurę; w chwili gdy światło dogasa, jednym susem przerzucam się ku niej, dalej gnam po omacku. Wpadam do następnej, kulę się, przemykam się dalej. Zbliżam się wreszcie. Przy świetle rakiety widzę, że w drucie porusza się coś, potem zastyga, wyciągam się bez ruchu. Następnym razem znów to spostrzegam, to z pewnością koledzy z naszego okopu. Ale jestem ostrożny, póki nie rozpoznaję naszych hełmów. Wołam ku nim. Zaraz potem, jako odpowiedź, rozlega się moje imię: – Pawle, Pawle! Znów wołam. To Kat i Albert, którzy – zaopatrzywszy się w płachtę namiotową – wyruszyli, aby mnie szukać. – Czyś ranny? – Me, nie... Ześlizgujemy się do okopu. Domagam się jedzenia i połykam je gwałtownie. Müller częstuje mnie papierosem. W niewielu słowach opowiadam, co się wydarzyło. Nie jest to przecież nic nowego; takie – 161 –

rzeczy bywają często. Tylko atak nocny jest czymś szczególnym w tym wszystkim.. Ale Kat przeleżał już raz w Rosji dwa dni z rzędu za frontem rosyjskim, zanim udało mu się przedostać z powrotem. O zmarłym zecerze nie wspominam ani słowa. Dopiero nazajutrz rano nie mogę się już opanować. Muszę opowiedzieć o tym Katowi i Albertowi. Uspokajają mnie obaj. – Nic na to nie poradzisz. Jakżebyś chciał inaczej postąpić. Po to przecie jesteś tutaj. Przysłuchuję się z poczuciem pewności, pocieszony ich bliskością. Cóż za bzdury układałem sobie w tym leju. – Spójrz no tam – pokazuje Kat. Na stokach zabezpieczonych szańców stoi kilku strzelców, którzy biją na odległość. Karabiny z lunetami do celowania ułożyli w pozycji i przepatrują odcinek przeciwległy. Od czasu do czasu huknie strzał. Teraz słyszymy okrzyki: – Ale dostał! Widziałeś, jak skoczył do góry? Sierżant Oellrich odwraca się z dumą i notuje swój punkt. Przoduje na dzisiejszej liście celnych strzałów trzema niewątpliwie trafnymi. – Cóż powiesz o tym? – zapytuje Kat. Kiwam głową. – Jeśli dalej tak mu się poszczęści, dziś wieczorem będzie miał jedną rozetkę więcej – mówi Albert. – Albo też wkrótce będzie zastępcą feldfebla – uzupełnia Kat. Patrzymy na siebie. – Nie zrobiłbym tego – mówię. – Bądź co bądź – powiada Kat – dobrze, iż widzisz to właśnie teraz. Sierżant Oellrich znów przystępuje do faszyny. Wylot jego karabinu sunie tam i z powrotem. – 162 –

– Widzisz więc, że nie potrzebujesz sobie robić żadnych skrupułów z tego powodu – kiwa głową Albert. Toteż sam siebie nie pojmuję już teraz. – To dlatego, że tak długo musiałem z nim leżeć – mówię. – Koniec końców, wojna jest wojną. Karabin Oellricha trzaska raz po raz krótko i oschle.

– 163 –

X Udało nam się zająć doskonały posterunek. Musimy w ośmiu strzec pewnej wsi, którą ewakuowano, gdyż za silnie była ostrzeliwana. Mamy głównie baczyć na magazyn żywnościowy, który nie jest jeszcze opróżniony. O wikt musimy dbać sami, czerpiąc z pozostałych zapasów. Do tego nadajemy się w sam raz. Kat, Albert, Müller, Tjaden, Leer, Detering – cała nasza sitwa jest tutaj. Haie wprawdzie nie żyje. Ale jest to tak czy owak niebywałe szczęście, gdyż wszystkie inne drużyny miały większe straty niż nasza. Jako schron wybieramy wybetonowaną piwnicę, do której z zewnątrz w dół prowadzą schody. Wejście zabezpieczone jest poza tym przez dodatkowy mur z betonu. Teraz rozwijamy wielką aktywność. Znowu przecież jest to sposobność, aby rozprostować nie tylko nogi, lecz pozwolić wytchnąć również duszy. Z okazji takiej potrafimy korzystać, gdyż położenie nasze zbyt jest rozpaczliwe, by długo bawić się w sentymenty. Możliwe to jest wtedy, kiedy jest jeszcze jako tako. Nam jednak nie pozostaje nic innego, jak być realistami. Realistami do tego stopnia, iż czasem przebiega mnie dreszcz grozy, gdy na chwilę zabłąka mi się do głowy jakaś myśl z poprzednich czasów, sprzed wojny jeszcze. Toteż nie trwa ona długo. Położenie nasze traktować musimy tak lekko, jak się tylko da. Dlatego korzystamy z każdej sposobności i tuż na pograniczu, bez jakiegokolwiek przejścia, groza styka się z błazeństwem. Inaczej nie moglibyśmy sobie dać rady – rzucamy się w nie głową w dół. I teraz także z niepohamowaną gorliwością bierzemy się do stworzenia sielanki, sielanki żarcia i spania, oczywiście. Norę naszą przede wszystkim wyściela się materacami, które – 164 –

ściągamy z pobliskich domostw. Tyłek żołnierza także lubi niekiedy zasiąść sobie miękko. Tylko w środku izby podłoga pozostaje nie zajęta. Później sprowadzamy sobie kołdry i puchowe bety, cudowne miękkie bety. Wszystkiego tego nie brak przecie we wsi. Albert i ja znajdujemy składane łoże mahoniowe z baldachimem z niebieskiego jedwabiu i zwisającymi koronkami. Pocimy się jak małpy podczas transportu. Ale z czegoś takiego niepodobna przecie zrezygnować. Zwłaszcza że za kilka dni i tak będzie pogruchotane wskutek ostrzału. Kat i ja dokonujemy niewielkiego rekonesansu po domach. Niezadługo zafasowaliśmy z tuzin jaj i dwa funty dosyć świeżego jeszcze masła. Raptem w jednym z salonów rozlega się trzask i piec żelazny z hukiem przelatuje przez ścianę, tuż koło nas, i o metr dalej przebija drugą ścianę. Dwie dziury. Nadleciał z domu naprzeciwko, w który trzasnął granat. – Ale się nam upiekło – szeroko uśmiecha się Kat i poszukujemy nadal. Wtem nastawiamy uszu i pędzimy kłusem. Zaraz potem stajemy jak wryci: w niewielkiej sionce harcu ją sobie dwa żywe prosiaki. Przecieramy oczy i znów ostrożnie spoglądamy w tamtą stronę: naprawdę ciągle jeszcze są tutaj. Dotykamy ich – nie może być wątpliwości, to dwoje prawdziwych prosiąt. Urządzamy wspaniałą biesiadę. O jakieś pięćdziesiąt kroków od naszego biwaku stoi domek, który służył za kwaterę dla oficerów. W kuchni znajduje się wielkie palenisko z dwoma rożnami, patelniami, garnkami i rondlami. Jest tu wszystko, w pobliskiej szopie leży nawet mnóstwo narąbanego drobno drewna – po prostu kraina pieczonych gołąbków. Dwóch z nas od wczesnego ranka łazi po polach i szuka kartofli, marchwi i młodego groszku. Jesteśmy bowiem tak obficie zaopatrzeni, że gwiżdżemy na konserwy urzędu zaprowiantowania, chcemy mieć świeże jarzyny. W spiżarni leżą już dwa kalafiory. Prosiaki są zarżnięte. Kat to załatwił. Do pieczystego zamierzamy przyrządzić placki kartoflane. Nie znajdujemy tarki do kartofli, lecz i – 165 –

temu szybko się zaradza. W pokrywie blaszanej przebijamy gwoździami mnóstwo dziur i tarka gotowa. Trzej nakładają grube rękawice, by nie skaleczyć palców podczas tarcia, dwaj inni obierają kartofle, i praca szybko postępuje naprzód. Kat pitrasi prosiaki, marchewkę, groch i kalafiory. Do kalafiorów preparuje nawet jakiś biały sos. Ja piekę placki, zawsze po cztery na raz. Po dziesięciu minutach nabrałem wprawy i tak potrząsam patelnią, iż gotowe z jednej strony placki podskakują w górę, obracają się w powietrzu i padają na drugą stronę. Prosięta piecze się w całości. Wszyscy stoją wokół nich jak wokoło ołtarza. Tymczasem nadeszli z wizytą dwaj telegrafiści, których wspaniałomyślnie zapraszamy na ucztę. Siedzą w bawialni, gdzie znajduje się fortepian. Jeden gra, drugi śpiewa Nad Wezerą. Śpiewa z uczuciem, ale zatrącając z saska. Mimo to porusza nas ten śpiew, podczas którego przy palenisku przyrządzamy wszystkie smakołyki. Stopniowo miarkujemy, że zbliża się ostra zawierucha. Balony, juchy, wypatrzyły dym z naszego komina, dostajemy się pod ogień. To te drobne pryskające bestyjki, które robią niewielkie dziurki i sypią się tak daleko i płasko. Wciąż bliżej świszczą wokół nas, ale przecie nie możemy zostawić jedzenia na pastwę losu. Te psiekrwie strzelają jak do celu. Kilka odłamków z sykiem wlatuje przez okno kuchenne, Wkrótce pieczyste jest gotowe. Ale pieczenie placków staje się teraz trudniejsze. Pociski sypią się tak gęsto, iż odłamki coraz częściej płaszczą o mur domu i w rozpędzie walą przez okno. Za każdym razem gdy słyszę, jak gwiżdżąc zbliża się pocisk, przysiadam razem z patelnią i kulę się za parapetem okna. Zaraz potem znów wstaję i piekę dalej. Sasi przestają grać – jakiś odłamek wpadł do fortepianu. My także pomału kończymy i organizujemy odwrót. Po następnym strzale dwóch ludzi zmyka z garnkami jarzyny, przebiegając pięćdziesiąt metrów dzielących nas od piwnicy. Widzimy, jak znikają.

– 166 –

Następny strzał. Wszyscy przykucają, po czym dwaj, każdy z wielkim imbrykiem pierwszoklaśnej kawy, wieją i zanim uderzył nowy strzał, dobiegają do piwnicy. Teraz Kat i Kropp biorą clou naszej uczty: wielką patelnię z pieczonymi, przyrumienionymi prosiakami. Wycie pocisku, mały przysiad – i już gnają pięćdziesiąt metrów przez otwarte pole. Piekę jeszcze ostatnie cztery placki, dwukrotnie przy tym muszę paść na ziemię – ale koniec końców jest o cztery placki więcej, a to ulubiona moja potrawa. Wreszcie chwytam patelnię z wysokim stosem placków i rozpłaszczam się przy murze za drzwiami. Syk, trzask, a ja galopuję, co sił, obiema rękami przyciskając patelnię do piersi. Prawie już podbiegłem, gdy słychać zbliżający się gwizd – wyrywam jak jeleń, pędem okrążam mur z betonu, odpryski plaskają o ścianę, staczam się po schodach piwnicy, łokcie mam posiniaczone, ale nie zgubiłem ani jednego placka, a patelnia nie wywaliła się. O drugiej zabieramy się do jedzenia. Trwa to do szóstej. Do wpół do siódmej pijemy kawę – kawę oficerską z urzędu zaprowiantowania. Do tego palimy cygara i papierosy z tego samego źródła. Punktualnie o wpół do siódmej rozpoczynamy kolację. O dziesiątej kości prosiąt wyrzucamy przez drzwi. Potem następuje koniak i rum, również z błogosławionego urzędu zaprowiantowania, i znów długie, grube cygara z opaskami. Tjaden utrzymuje, że brak tylko jednego: dziewczynek z oficerskiego burdelu. Późnym wieczorem słyszymy pomiaukiwanie. Malutki szary kotek siedzi przy wejściu. Przywabiamy go i karmimy. W trakcie tego i nam wraca apetyt. Żując kładziemy się spać. Lecz noc jest fatalna. Jedzenie było zbyt tłuste. Młoda wieprzowina ostro atakuje nasze kiszki. Bezustannie trwa wychodzenie i powracanie do piwnicy. Dwóch, trzech przesiaduje ciągle na dworze z opuszczonymi spodniami i klnie. Ja sam dziewięć razy wybieram się w drogę. O czwartej nad ranem osiągamy rekord: – 167 –

wszyscy jak jeden mąż, jedenastu, wartownicy i przybysze, kucają pod gołym niebem. Płonące domy jak żagwie sterczą w nocy. Granaty stukając nadlatują i ryją się w ziemię. Kolumny z amunicją gnają przez trakty. Budynek urzędu zaprowiantowania ma wielką wyrwę od pocisku. Jak rój pszczół zbiegają się tam – mimo latających wokół odłamków – woźnice kolumn i kradną chleb. Gdybyśmy spróbowali protestować, co najwyżej oberwalibyśmy lanie. Dlatego postępujemy inaczej. Oświadczamy, że jesteśmy wartownikami, a jako znający się na rzeczy, przynosimy konserwy, które wymieniamy na to, czego nam brak. Co tam! Niezadługo i tak wszystko legnie w gruzach. Dla nas samych bierzemy czekoladę i jemy jedną tabliczkę po drugiej. Kat powiada, że to dobre na rozwolnienie. Prawie czternaście dni mija tak na jedzeniu, piciu i lumpowaniu się. Nikt nam nie przeszkadza. Wieś niknie powoli pod działaniem granatów, a my prowadzimy szczęśliwe życie. Dopóki jeszcze sterczy choć część urzędu zaprowiantowania, jest nam wszystko jedno i tylko życzymy sobie, by móc dożyć tu końca wojny. Tjaden do tego stopnia stał się wielkim panem, iż cygara wypala tylko do połowy. Oświadcza z uśmieszkiem wyższości, iż taki jest jego zwyczaj. Kat również jest bardzo rozbawiony. Pierwsze jego słowo z rana brzmi: – Niech no Emil przyniesie kawioru i kawy. W ogóle zdumiewający panuje wśród nas wykwint, Każdy uważa drugiego za swego ordynansa, mówi do niego w trzeciej osobie i udziela mu zleceń. – Kropp, swędzi mnie stopa, niech no Kropp złapie tę wesz. – Leer, niby jakaś aktorka, wyciąga ku niemu nogę i Albert, schwytawszy ją, ciągnie go w górę po schodach. – Tjaden! – Co takiego? – 168 –

– Niech no Tjaden stanie, jak się należy, poza tym nie odpowiada się „co takiego", ale „rozkaz!" A więc, Tjaden! Tjaden znów daje mały występ gościnny z Goetza von Berlichingen, który po prostu wytrząsa z rękawa. Po upływie dalszych ośmiu dni otrzymujemy rozkaz wyruszenia. Rajskie czasy minęły. Dwa auta ciężarowe zabierają nas. Są załadowane do góry deskami. Ale jeszcze na samym wierzchu Albert i ja ustawiamy nasze łoże z niebieskim baldachimem i dwiema koronkowymi kapami. Wewnątrz, u głów, spoczywa dla każdego worek z najprzedniejszym prowiantem. Konserwy, kiełbasy, skrzynki z cygarami radują nasze serca. Każdy z nas ma przy sobie taki pełny worek. Ale Kropp i ja uratowaliśmy poza tym jeszcze dwa czerwone pluszowe fotele. Ustawione są na łóżku, a my rozwalamy się na nich jak w loży teatralnej. Nad nami wzdyma się jedwab baldachimu. Każdy z nas ma w gębie długie cygaro. Tak spoglądamy z wysoka na całą okolicę. Pomiędzy nami sterczy duża klatka, którą wyszukaliśmy dla kota. Zabieramy go z sobą, leży teraz przed miseczką z mięsem i mruczy. Powoli toczą się wozy po trakcie. Śpiewamy. Za nami granaty wzbijają fontanny we wsi, całkowicie teraz opuszczonej. W kilka dni potem wyruszamy, by oczyścić pewną miejscowość. Po drodze napotykamy uciekających mieszkańców, których wysiedlono. Wloką z sobą swój dobytek w biedkach, w dziecinnych wózkach lub załadowany na plecy. Postacie ich są pochylone, twarze pełne zgryzoty, desperacji, naglącego pośpiechu i zrezygnowania. Dzieci czepiają się rąk matek, niekiedy starsza dziewczynka prowadzi małe dzieci, które drepcą zataczając się i wciąż się oglądają za siebie. Niektóre unoszą z sobą ubogie i żałosne lalki. Milczą wszyscy, kiedy przechodzą koło nas.

– 169 –

Znajdujemy się jeszcze w kolumnie marszowej, Francuzi nie będą przecie ostrzeliwać wsi, w której są ich rodacy. Ale w kilka minut potem powietrze jęczy, ziemia drga, podnosi się krzyk –- granat zmiótł ostatni szereg. Rozpryskujemy się na wszystkie strony i zwalamy się pokotem, lecz w tej samej chwili odczuwam, jak opuszcza mnie napięcie, które zawsze wskazywało mi, co mam czynić podczas ognia; przeszywa mnie myśl: „Jesteś zgubiony", i ogarnia dławiące, straszliwe przerażenie – a w następnej sekundzie czuję jakby smagnięcie biczem po lewej nodze. Słyszę, jak Albert krzyczy, jest obok mnie. – Na nogi, naprzód, Albercie! – wrzeszczę, gdyż leżymy bez ochrony na polu pod gołym niebem. Chwiejąc się, zrywa się na równe nogi i biegnie. Dotrzymuję mu kroku. Musimy przesadzić jakiś żywopłot; jest wyższy od nas. Kropp chwyta się gałęzi, ja unoszę jego nogę, on zaczyna krzyczeć; udzielam mu rozpędu i Kropp ląduje po tamtej stronie. Jednym susem jestem za nim i padam w sadzawkę, która znajduje się za żywopłotem. Twarze mamy pokryte wodorostami i szlamem, ale osłona jest dobra. Dlatego brodzimy w głąb aż po szyję. Gdy tylko zaczyna gwizdać, zanurzamy się głową pod wodę. Kiedyśmy uczynili to z tuzin razy, mam tego dość. Albert stęka również: – Uciekajmy stąd, inaczej padnę i utopię się. – Gdzie cię wyrżnęło? – zapytuję. – Kolano, zdaje się. – Czy możesz biec? – Chyba tak... – No, to jazda. Docieramy do rowu przydrożnego, wskakujemy do niego i – 170 –

pędzimy pochyleni. Ogień nas goni. Droga biegnie w stronę składu amunicji. Jeśli wyleci w powietrze, nie zostanie z nas nawet mokra plama. Zmieniamy przeto nasz plan i biegniemy pod ostrym kątem na przełaj. Albert zwalnia biegu. – Pędź no, ja cię dogonię – powiada i pada jak długi. Szarpię go za ramię i potrząsam nim. – Jazda, Albert, jak tylko się położysz, już się nie podźwigniesz. Biegiem, będę cię wspierał. Wreszcie docieramy do niewielkiego okopu. Kropp rzuca się na ziemię, ja go opatruję. Postrzał tkwi tuż ponad kolanem. Później oglądam sam siebie. Spodnie są pokrwawione, ramię również. Albert obwiązuje mnie swoimi bandażami. Nie może już poruszyć nogą; i obaj dziwimy się, w jaki też sposób potrafiliśmy dobiec aż tutaj. To tylko wskutek strachu; umknęlibyśmy stamtąd, gdyby nawet odstrzelono nam stopy – w tym przypadku na kikutach. Udaje mi się jeszcze czołgać i przywołuję przejeżdżający wóz drabiniasty, który zabiera nas z sobą. Pełno na nim rannych. Jest z nimi frajter-sanitariusz, który robi nam w pierś zastrzyk przeciwtężcowy. W lazarecie polowym urządzamy się tak, by leżeć obok siebie. Dają nam cienką zupkę, którą pochłaniamy łapczywie i ze wzgardą; przywykliśmy wprawdzie do lepszych czasów, ale jesteśmy głodni. – Teraz wrócimy do domu, Albercie – powiadam. – Oby – mówi. – Gdybym tylko wiedział, co mi jest. Bóle wzmagają się. Opatrunki palą jak ogień. Pijemy i pijemy, jeden kubek wody po drugim. – Jak wysoko nad kolanem tkwi mój postrzał? – pyta Kropp. – Co najmniej dziesięć centymetrów, Albercie – odpowiadam. W rzeczywistości są to może trzy centymetry. – 171 –

– Postanowiłem sobie – mówi po chwili – że jeśli oderżną mi jakąś kość, zrobię koniec z sobą. Nie chcę włóczyć się po świecie jako kaleka. Tak to leżymy z naszymi myślami i czekamy. Wieczorem przychodzą, by zabrać nas do rzeźni. Jestem przerażony i zastanawiam się pospiesznie, co robić; gdyż znaną jest rzeczą, iż lekarze w lazaretach polowych amputują bez skrupułów. Przy dużym natłoku to prostsze niż zawiłe łataniny. Przychodzi mi na myśl Kemmerich. W żadnym przypadku nie pozwolę się chloroformować, choćbym kilku ludziom, miał porozbijać łby. Lecz obywa się bez tego. Lekarz grzebie lancetem w ranie, tak iż czarno mi się robi przed oczyma. – Tylko tu nie wyprawiajcie – indyczy się i szarpie dalej. Narzędzia błyskają w jasnym świetle jak podstępne zwierzęta. Bóle są nie do zniesienia. Dwaj sanitariusze trzymają mnie za ramiona, ale ja uwalniam jedno i akurat chcę wyrżnąć nim w binokle lekarza, kiedy on spostrzega to i uskakuje w bok. – Chloroformujcie tego bydlaka! – wrzeszczy wściekły. Wtedy uspokajam się. – Proszę mi wybaczyć, panie doktorze, nie ruszę się, ale nie chloroformujcie mnie. – No tak – zrzędzi i znów ujmuje swe instrumenty. Jest to może trzydziestoletni bursz o blond włosach, z twarzą w bliznach, z odrażającym złotym ćwikierem. Spostrzegam, iż szykanuje mnie teraz, grzebie w ranie od niechcenia i od czasu do czasu zerka ku mnie ponad szkłami. Zaciskam ręce wokół poręczy, prędzej zdechnę, niźliby miał usłyszeć najlżejszy jęk. Wyłowił odłamek i rzuca mi go. Widocznie jest zadowolony z mego zachowania, gdyż starannie wstawia teraz nogę w łubki i powiada: – 172 –

– Jutro jazda do domu! – Po czym biorą mnie w gips. Gdy znowu jestem z Kroppem, opowiadam mu, że widocznie już jutro rano nadejdzie pociąg sanitarny. – Musimy pogadać z feldfeblem od sanitariuszy, abyśmy zostali razem, Albercie. Udaje mi się wraz z kilkoma właściwymi słowami doręczyć feldfeblowi dwa cygara w grubych opaskach. Obwąchując je ze wszystkich stron pyta: – Masz ich więcej? – Całą garść jeszcze – mówię – a mój kolega – wskazuję na Kroppa – również. Chętnie wręczymy je panu jutro z okna pociągu sanitarnego. Kapuje, ma się rozumieć, raz jeszcze węszy i powiada: – Zrobione. W nocy nie możemy zasnąć ani na chwilę. Na naszej sali umiera siedmiu. Jeden z nich przez całą godzinę wyśpiewywał chorały wysokim skrzeczącym tenorem, nim począł rzęzić. Inny przedtem przyczołgał się z łóżka pod okno. Leży przed nim, jakby po raz ostatni chciał wyjrzeć na dwór. Nosze nasze stoją na peronie. Czekamy na pociąg. Pada deszcz, a stacja nie ma dachu ochronnego. Koce są cienkie. Czekamy już dwie godziny. Feldfebel opiekuje się nami jak matka. Choć czuję się bardzo źle, ani przez chwilę nie zapominam o naszym planie. Od niechcenia pokazuję paczuszkę i – jako zadatek – daję jedno cygaro. Za to feldfebel rozpina nad nami płachtę. – Człowieku, Albercie – przypominam sobie – nasze łoże z baldachimem i ten kotek! – A fotele klubowe – dodaje Kropp. – 173 –

Tak, fotele z czerwonego pluszu. Z wieczora siadywaliśmy na nich jak książęta i zamyślaliśmy odnajmować je potem na godziny. Za każdą godzinę papierosa. Byłoby to beztroskie życie i dobry interes. – Albercie – przychodzi mi na myśl – a nasze worki z żarciem! Stajemy się melancholijni. To wszystko przydałoby się nam wielce. Gdyby pociąg odjeżdżał choć o dzień później, Kat odnalazłby nas z pewnością i przyniósłby nam ten cały kram. Przeklęty los. Mamy w żołądkach cienki kleik, podłe żarcie lazaretowe, a w naszych workach tkwi konserwa z pieczoną wieprzowiną. Ale jesteśmy tak osłabieni, iż nie możemy się tym zbyt długo irytować. Nosze ociekają wodą, kiedy pociąg przyjeżdża nad ranem. Feldfebel wystarał się o to, by nas zapakowano do jednego wagonu. Przyjechało mnóstwo sióstr Czerwonego Krzyża. Kroppa ładują na dół. Dźwigają mnie do góry, mam zająć łóżko nad nim. – Na miłość boską – wyrywa mi się raptem. – Co takiego? – pyta siostra. Rzucam jeszcze jedno spojrzenie na łóżko. Jest pokryte śnieżnobiałym prześcieradłem, prześcieradłem schludnym nie do wyobrażenia, które nawet zachowało jeszcze zakładki od prasowania. Moja koszula natomiast nie była prana od sześciu tygodni i jest okropnie brudna. – Czy nie może pan wejść? – pyta siostra zatroskana. – Owszem – powiadam cały w potach – ale proszę naprzód zabrać pościel. – Czemuż to? Wydaje mi się, jakbym był świnią. – Ja mam się tam położyć? Chodzi o to... – waham się.

– 174 –

– Troszeczkę się zabrudzi? – pyta zachęcająco. –-To nic nie szkodzi, wypierzemy znowu i po wszystkim. – Nie, to nie to – mówię wzburzony. Nie potrafię sprostać takiemu nadmiarowi kultury. – Za to, żeście tkwili w okopach, możemy chyba uprać prześcieradło – powiada znowu. Przypatruję się jej, wygląda czerstwo i młodo, wymyta, aż się świeci, i delikatna jak wszystko tutaj, trudno pojąć, że jest to nie tylko dla oficerów, i człowiek czuje się niepewnie, a nawet jak gdyby zagrożony. Ta kobiecina jest mimo to oprawcą, zmusza, bym wszystko wyśpiewał. – Chodzi o to... – urywam, musi przecie zrozumieć, co mam na myśli. – Co takiego? – Chodzi o wszy – wrzeszczę w końcu na cały głos. Śmieje się: – I one muszą czasem zażyć wygody. Teraz więc daję za wygraną, zobojętniały. Włażę do łóżka i przykrywam się. Jakaś ręka manipuluje po kołdrze. To feldfebel. Oddala się z cygarami. Po godzinie spostrzegamy, że jedziemy. W nocy budzę się. Kropp porusza się również. Pociąg lekko toczy się po szynach. Wszystko to jeszcze jest nie do pojęcia: łóżko, pociąg, jazda do domu. Szepcę: – Albercie! – 175 –

– Co? – Czy wiesz, gdzie tu jest wychodek? – Zdaje się, tam na prawo, te drzwi. – Będę musiał zobaczyć. – Jest ciemno, po omacku szukam brzegu łóżka i zamierzam ostrożnie ześliznąć się na dół. Lecz stopa nie odnajduje oparcia, zaczynam się zsuwać, noga w gipsie nie daje mi pomocy, i oto z hukiem padam na ziemię. – Diabli nadali! – Uderzyłeś się? – pyta Kropp. – Chyba słyszałeś – mówię z irytacją. – Mój łeb... Gdzieś tam w głębi wagonu otwierają się drzwi. Nadchodzi siostra ze światłem i spostrzega mnie. – Wypadł z łóżka... – Bada mi tętna i dotyka czoła. – Nie ma pan jednak gorączki. – Nie – potwierdzam. – Czy coś się panu śniło? – Może – wymiguję się. Teraz na nowo rozpoczynają się nieskończone pytania. Spogląda na mnie swymi przezroczystymi oczami, czyściutka jest i cudowna, tym mniej mogę jej powiedzieć, czego chcę. Na nowo zostaję dźwignięty do góry. Może być z tego ładna chryja. Jak tylko się wyniesie, będę próbował dostać się z powrotem na dół. Gdyby była starą kobietą, można by jej od biedy wyznać, o co mi chodzi, lecz jest młodziutka, ma dwadzieścia pięć lat najwyżej, nie, to niepodobna, nie potrafię jej tego powiedzieć. I oto Albert pomaga mi, nie żenuje się, ostatecznie nie o niego tu chodzi. Przywołuje siostrę: – Siostro, on chciał... – Ale także Albert nie wie już, jak się wysłowić porządnie i przyzwoicie. Na froncie wystarczy na – 176 –

określenie tego jedno słowo, ale tutaj, wobec takiej damy... Nagle przychodzą mu na pamięć czasy szkolne i kończy bez zająknięcia – ...chciałby wyjść na chwilę. – Ach, tak – powiada siostra. – W tym celu nie potrzebuje przecie gramolić się z łóżka ze swym gipsowym opatrunkiem. Co pan chce? – zwraca się do mnie. Jestem śmiertelnie przerażony tym nowym zwrotem, gdyż nie mam najmniejszego pojęcia, jak te sprawy nazywa się w sposób fachowy. Siostra i tym razem przychodzi mi z pomocą: – Mały czy duży interes? Co za kompromitacja! Pocę się jak mysz pod miotłą i mówię skonfundowany: – No więc, mały... Tak czy owak, zawsze jeszcze odrobina szczęścia. Otrzymuję butlę. Po kilku godzinach nie jestem już odosobniony w tej mierze, a rankiem przywykliśmy i bez zawstydzenia domagamy się, czego nam trzeba. Pociąg sunie powoli. Niekiedy przystaje i wyładowuje zmarłych. Zatrzymuje się często. Albert gorączkuje. Ja czuję się nieźle, mam wprawdzie bóle, a co gorsze, pod gipsem prawdopodobnie siedzą wszy. Swędzi okropnie, a ja nie mogę się drapać. Drzemiemy całymi dniami. Krajobraz bezgłośnie przepływa przed oknami. Na trzecią noc jesteśmy w Herbesthal. Słyszę od siostry, iż Alberta z powodu gorączki mają wyładować na najbliższej stacji. – Dokąd jedzie ten pociąg? – pytam. – Do Kolonii. – Albercie, nie rozstaniemy się – mówię. – Uważaj! Podczas następnej inspekcji siostry wstrzymuję oddech i krew – 177 –

uderza mi do głowy. Twarz natęża się i czerwienieje. Siostra przystaje. – Ma pan bóle? – Tak – jęczę – ni z tego, ni z owego. Wręcza mi termometr i oddala się. Nie na próżno terminowałem u Kata, wiem, jak wziąć się do rzeczy. Z termometrem żołnierskim każdy doświadczony wojak da sobie radę. Chodzi o to tylko, by rtęć wpędzić do góry, wtedy już tkwi nieruchomo w cienkiej rurce i nie opada. Wsadzam termometr ukośnie pod pachę i bezustannie pukam w niego palcem. Po czym wstrząsam nim do góry. W ten sposób osiągam 37,9 stopni. Nie wystarcza to jednak. Zapałka, ostrożnie przysunięta, podnosi rtęć do 38,7 stopni. Kiedy powraca siostra, nadymam się, oddycham kurczowo, z trudem, wlepiam w nią oczy nieco błędne i Wybałuszone, poruszam się niespokojnie i mówię szeptem: – Nie mogę już wytrzymać... Notuje moje imię na karteczce. Wiem dokładnie, że bez nieodzownej potrzeby nie zdejmą mi opatrunku z gipsu. Wyładowują nas wspólnie, Alberta i mnie. Leżymy w katolickim szpitalu w jednym pokoju. To bardzo szczęśliwy traf, gdyż katolickie szpitale znane są z dobrej opieki lekarskiej i z dobrego wiktu. Lazaret zapełniony jest całkowicie pasażerami naszego pociągu, pośród nich znajduje się wiele ciężkich przypadków. Dziś jeszcze nie będziemy badani, gdyż za mało jest lekarzy. Po korytarzu bezustannie przejeżdżają płaskie wózki na gumowych kółkach i zawsze ktoś leży wyciągnięty jak długi. Diabelne położenie leżeć tak wyciągniętym, dobre tylko, kiedy się śpi.

– 178 –

Noc jest bardzo niespokojna. Nikt nie może spać. Nad ranem zdrzemnęliśmy się trochę. Budzę się, kiedy jest już widno. Drzwi są otwarte na oścież i słyszę dolatujące z korytarza głosy. Inni budzą się również. Jeden facet, który jest tu już od kilku dni, wyjaśnia, co się dzieje: – Tutaj każdego rana siostry odprawiają modlitwy na korytarzu. Nazywają to nabożeństwem porannym. Otwierają drzwi, abyście i wy mogli coś niecoś z tego skorzystać. To z pewnością dzieje się w dobrej intencji, ale nas bolą od tego kości i czaszki. – Cóż za bzdura – powiadam – kiedy człowiek właśnie troszkę się zdrzemnął. – Tutaj na górze leżą lżej ranni, więc dlatego one tak postępują – odpowiada. Albert jęczy. Wpadam we wściekłość i wołam: – Cicho tam! Po chwili zjawia się jakaś siostra. W swym biało-czarnym ubiorze wygląda jak ładny wełniany ogrzewacz na imbryk do kawy. – Niechże siostra zaniknie z łaski swojej drzwi – mówi ktoś. – Modlimy się, dlatego drzwi są otwarte – odpowiada. – Ale my chcielibyśmy jeszcze spać. – Modlić się jest pożyteczniej niż spać. – Stoi i uśmiecha się niewinnie. – Zresztą jest już siódma godzina. Albert jęczy znów. – Zamknąć drzwi! – wrzeszczę. Jest całkiem skonsternowana, czegoś podobnego nie może najwidoczniej zrozumieć. – Przecie modlimy się także za was. – 179 –

– Wszystko jedno. Zamknąć drzwi! Oddala się i pozostawia drzwi otwarte. Znów rozlega się litania. Jestem wściekły. – Będę teraz liczyć do trzech. Jeśli do tego czasu nie przestaną, już ja im dam – mówię. – Ja także – oświadcza jeszcze ktoś. Liczę do pięciu. Po czym biorę flaszkę, celuję i rzucam ją przez drzwi na korytarz. Rozpryskuje się na tysiąc kawałeczków. Modły ustają. Zjawia się cała gromadka sióstr, gniewają się umiarkowanie. – Zamknąć drzwi! – krzyczymy. Ulatniają się. Tamta drobna jest ostatnia. – Poganie – szczebiocze, ale zamyka drzwi. Zwyciężyliśmy. W południe przychodzi inspektor lazaretu i wrzeszczy na nas. Grozi nam twierdzą i jeszcze czymś na dodatek. Ale inspektor lazaretu to zupełnie to samo co inspektor prowiantowy; nosi, jak tamten, długie szablisko i akselbanty, ale właściwie to jest urzędnik i dlatego nawet rekrut nie uznaje go za pełnowartościowego. Niech sobie gada. Cóż ostatecznie mogą nam zrobić! – Kto rzucił flaszkę? – zapytuje. Zanim zdołałem rozważyć, czy mam się zgłosić, ktoś mówi: – Ja. Jakiś żołnierz z zaniedbaną brodą unosi się na posłaniu. Wszyscy są wielce zaintrygowani, czemu to on się zgłasza. – Wy? – Tak jest. Byłem podniecony tym, iż zbudzono nas niepotrzebnie, nie mogłem się opanować i nie zdawałem sobie sprawy, co robię. – Jak się nazywacie? – 180 –

– Rezerwista pospolitego ruszenia Józef Hamacher. Inspektor oddala się. Wszyscy są zaciekawieni. – Czemu wylazłeś z tym meldunkiem? Przecież to wcale nie ty byłeś. Grymas śmiechu. – Nic nie szkodzi. Mam wariackie papiery. To rozumie, oczywiście, każdy. Kto ma wariackie papiery, może robić, co mu się żywnie podoba. – Tak – powiada – dostałem postrzał w głowę i na tej zasadzie otrzymałem świadectwo, iż jestem chwilowo niepoczytalny. Od tego czasu żyję jak król. Nie wolno mnie drażnić. Więc nic mi nie zrobią. Ten tam będzie się wściekał. A zameldowałem się, bo rzucanie sprawiło mi przyjemność. Jeżeli jutro znów otworzą drzwi, znów dostaną w łeb. Jesteśmy w siódmym niebie. Z Józefem Hamacherem możemy wszystko zaryzykować. Wkrótce zjawiają się owe płaskie, bezszelestne wózki, aby nas zabrać. Opatrunki przywarły do ran. Ryczymy jak zarzynane woły. W naszej izbie leży ośmiu ludzi. Najciężej ranny jest Piotruś, brunecik z kędzierzawą czupryną – ma skomplikowany postrzał płuc. Franek Wachter, obok niego, ma zgruchotane ramię, które z początku wyglądało niezgorzej. Ale trzeciej nocy woła, żebyśmy dzwonili, bo zdaje się, iż spływa krwią. Dzwonię silnie. Siostra dyżurująca w nocy nie zjawia się. Wieczorem wymęczyliśmy ją niemało, gdyż wszystkim nam założono nowe opatrunki i mieliśmy bóle. Jeden pragnął, aby ułożyć mu nogę w ten sposób, inny w inny sposób, trzeci domagał się wody, czwartemu miała poprawić poduszkę – gruba starucha gniewnie – 181 –

burczała w końcu i trzaskała drzwiami. Teraz zapewne przypuszcza, że będzie to samo, gdyż nie zjawia się. Czekamy. Potem Franek powiada: – Zadzwoń raz jeszcze. Czynię to. Ciągle jeszcze ani słychu. Na naszym skrzydle dyżuruje nocą jedna tylko siostra, być może zajęta jest właśnie w jakimś innym pokoju. – Czy jesteś pewien, Franek, że krwawisz? – zapytuję. – Inaczej znów nas zbesztają. – Mokro jest. Czy nikt nie może zapalić światła? I to jest niemożliwe. Kontakt znajduje się obok drzwi, a nikt nie zdoła wstać. Trzymam wielki palec na dzwonku tak długo, aż staje się drętwy. Może siostrunia ucięła sobie drzemkę. Mają przecie dużo roboty i wszystkie są przepracowane już za dnia. A jeszcze te bezustanne modły. – Czy mamy rzucać butlami? – pyta Józef Hamacher. – To mniej słychać niż dzwonek. Wreszcie otwierają się drzwi. Opryskliwa i zaspana, pojawia się stara. Kiedy spostrzega, co wydarzyło się Frankowi, pospiesznie zaczyna się krzątać i woła: – Czemu nikt mnie nie powiadomił? – Przecie dzwoniliśmy. Biegać nie potrafi tu nikt. Franus miał silny krwotok, nakładają mu nowy opatrunek. Z rana widzimy, że jego twarz stała się bardziej spiczasta i że pożółkła, chociaż z wieczora miała jeszcze wygląd prawie zdrowy. Obecnie częściej zjawia się jedna z sióstr. Niekiedy przychodzą również siostry pomocnicze z Czerwonego Krzyża. Są dobroduszne, ale czasami troszkę niezgrabne. Przy – 182 –

zmianie pościeli często trącają nas boleśnie, a potem tak są zalęknione, iż mimo woli jeszcze niezręczniej obchodzą się z nami. Zakonnicom można bardziej zaufać. Wiedzą, jak się z nami obchodzić, ale pragnęlibyśmy, aby były nieco weselsze. Niektóre wprawdzie mają poczucie humoru, i te są wspaniałe. Któż by nie przysłużył się, czym tylko może, siostrze Libertynie, tej cudownej siostrze, która samym zjawieniem się wytwarza w całym skrzydle miły nastrój? A takich jest sporo. Dla nich gotowi bylibyśmy dać się posiekać. Naprawdę, tu nie można się uskarżać, jesteśmy traktowani przez zakonnice jak cywile. A kiedy pomyśli się o lazaretach garnizonowych, człowieka ciarki przechodzą. Franek Wachter jakoś nie wraca do sił. Któregoś dnia zabierają go. Józef Hamacher wie, co się święci. – Tego nie zobaczymy już. Przenieśli go do truposzów. – Jakich truposzów? – zapytuje Kropp. – No, do izby umrzyków. – Cóż to takiego? – Mały pokoik na końcu skrzydła. Zabierają tam każdego, kto niezadługo ma się wynieść z tego świata. Są tam dwa łóżka. Nazywa się to pokojem truposzów. – Ale czemu to robią? – Nie mają potem tak dużo roboty. Jest im wygodniej, gdy umrzyk znajduje się tuż koło windy do kostnicy. Może idzie im o to, aby nikt nie umarł na sali. Ze względu na pozostałych. Mogą też lepiej czuwać przy nim, kiedy leży sam jeden. – Ale on sam? Józef wzrusza ramionami. – Zazwyczaj nie miarkuje przecie z tego wiele. – Czy wie o tym każdy? – 183 –

– Kto jest tutaj dłużej, wie, naturalnie. Po południu łóżko Franka Wachtera zostaje zajęte. Po kilku dniach i tego nowego również zabierają. Józef czyni porozumiewawczy gest. Niejeden jeszcze na naszych oczach przychodzi i odchodzi. Niekiedy krewni siadują koło łóżek i płaczą lub mówią cichutko i z zakłopotaniem. Pewna stara kobieta w ogóle nie chce się ruszyć, ale nie może przecież pozostać przez noc. Następnego ranka zjawia się bardzo wcześnie, ale jednak nie dość wcześnie; kiedy bowiem podchodzi do łóżka, kto inny już w nim leży. Musi udać się do kostnicy. Jabłka, które ma jeszcze z sobą, daje nam. Małemu Piotrusiowi również robi się coraz gorzej. Tablica z wykresem temperatury przedstawia się u niego bardzo źle i któregoś dnia obok jego łóżka stoi ów płaski wózek. – Dokąd? – zapytuje. – Do sali opatrunkowej. Unoszą go do góry. Ale siostra popełnia ten błąd, że z wieszaka zdejmuje jego mundur i kładzie na wózek, aby nie chodzić dwa razy. Piotruś orientuje się natychmiast i usiłuje stoczyć się z wózka. – Zostanę tutaj! – Przytrzymują go przemocą. Krzyczy słabo swymi przestrzelonymi płucami: – Ja nie chcę do umrzyków! – Przecie jedziemy do sali opatrunkowej. – Na cóż więc mój mundur? – Nie może już mówić. Zachrypnięty, wzburzony, szepce: – Chcę tu zostać! – Nie odpowiadają i wywożą go. Przed drzwiami usiłuje dźwignąć się. Jego czarna kędzierzawa głowa drży, oczy pełne są łez. – Powrócę! Ja powrócę! – woła. Drzwi zamykają się. Wszyscy jesteśmy wzburzeni; ale milczymy. – 184 –

Wreszcie powiada Józef: – Niejeden już tak gadał; kiedy się już tam jest, i tak nikt tego nie przetrzyma. Zostaję zoperowany i rzygam przez całe dwa dni. Kości nie chcą się zrosnąć, powiada kancelista lekarza. U innego zrosły się źle, temu łamie się je na nowo. Naprawdę, wściec się można! Pośród nowo przybyłych znajdują się dwaj młodzi żołnierze o płaskich stopach. Podczas oględzin odkrywa ich lekarz naczelny i zatrzymuje się uradowany. – To już my załatwimy, zrobimy maleńką operacyjkę i w mig będziecie mieli zdrowe stopy. Siostro, proszę zapisać. Kiedy oddalił się, Józef, który wie wszystko, ostrzega: – Tylko nic pozwólcie się operować. To naukowy bzik starego. Zabiera się do każdego, kogo udaje mu się dostać w łapy. Zoperuje wam płaskie stopy, po czym faktycznie nie będziecie mieli żadnych; zamiast stóp zostaną wam kloce i do końca życia będziecie kuśtykać o kulach. – Cóż możemy począć? – pyta jeden z nich. – Nie dać się! Jesteście po to tutaj, by wykurować wasze postrzały, a nie płaskie stopy. Czy w polu ich nie mieliście? No, więc! Teraz możecie jeszcze łazić jako tako, ale gdy stary raz was dostanie pod nóż, będziecie kalekami. Jemu potrzeba królików do eksperymentowania, dla niego wojna jest wspaniałą okazją, jak dla wszystkich lekarzy. Przypatrzcie no się oddziałowi na dole: tam czołga się z tuzin chłopców, których on zoperował. Niektórzy są tu od czternastego i piętnastego roku, kilka lat z rzędu. Żaden z nich nie zdoła lepiej chodzić niż przedtem; prawie wszyscy chodzą gorzej, większość musi mieć stale nogi w gipsie. Co pół roku mniej więcej zabiera się do nich i na nowo łamie im kości, i za każdym razem mają być pomyślne rezultaty. Miejcie się na baczności, nie wolno mu – 185 –

nic robić, jeśli się nie zgodzicie. – Ach, człowieku – mówi jeden z nich ze znużeniem – lepiej stopy niż czaszkę. Czy wiesz, co cię spotka, gdy na nowo dostaniesz się na front? Niechaj robią ze mną, co się im żywnie podoba, byłem tylko wrócił do domu. Lepiej mieć stopy jak kloce, niż być trupem. Drugi chłopak jest naszego zdania, nie chce. Nazajutrz rano stary sprowadza obu na dół i beszta ich tak długo, aż jednakże się godzą. Cóż im pozostaje innego! To przecie prości szeregowcy, a on to gruba ryba. Zagipsowanych i zachloroformowanych przywożą ich z powrotem. Z Albertem jest niedobrze. Zabierają go i amputują mu nogę aż po udo. Teraz nie mówi już prawie nic. Raz powiada, że się zastrzeli, jak tylko dostanie do ręki swój rewolwer. Przybywa nowy transport. Do naszej izby dostają się dwaj ślepcy. Jeden z nich to młodziutki muzyk. Siostry nigdy nie mają przy sobie noża, kiedy go karmią, pewnego razu wyrwał nóż jednej z nich. Mimo tej ostrożności oto co się przydarza: Wieczorem podczas karmienia siostra zostaje odwołana od jego łóżka i na ten czas stawia talerz z widelcem u niego na stole. Tamten po omacku sięga po widelec, chwyta i całą siłą wbija go w okolicę serca, po czym łapie but i bije w trzonek tak silnie, jak tylko może. Wołamy pomocy i trzeba aż trzech ludzi, by odebrać mu widelec. Tępe ostrza przeniknęły już głęboko. Wymyśla na nas przez całą noc, tak że nikt nie może zmrużyć oka. Nad ranem ma napad histerycznego krzyku. Znów zwalniają się niektóre łóżka. Dzień po dniu upływa w bólach i trwodze, jękach i rzężeniu. Na nic już nie zdaje się izba dla umrzyków, ludzie umierają nocą również na naszej sali. Po prostu odbywa się to szybciej, niż siostry zdołają się połapać. Ale któregoś dnia drzwi rozwierają się na oścież, płaski wózek wtacza się i wybladły, szczupły, wyprostowany, tryumfujący, ze zwichrzoną kędzierzawą czupryną – siedzi na noszach Piotruś. – 186 –

Siostra Libertyna, promieniejąc, przysuwa go do jego dawnego łóżka. Powrócił z izby truposzów. Od dawna uważaliśmy go za umarłego. Ogląda się na wszystkie strony. – No, i cóż powiecie? I nawet Józef musi przyznać, iż coś podobnego wydarza się po raz pierwszy. Stopniowo i powolutku kilku z nas wolno wstawać. I ja dostaję kule do kuśtykania. Lecz nie mam z nich wielkiego pożytku; nie mogę znieść spojrzenia Alberta, kiedy idę przez pokój. Patrzy na mnie zawsze tak dziwnym wzrokiem. Dlatego niekiedy wymykam się na korytarz – tam mogę poruszać się swobodniej. O piętro niżej leżą ranni z postrzałami brzuchów, kręgosłupa, postrzałami głowy oraz ci, którym amputowano obie ręce czy obie nogi. Na prawym skrzydle – zatruci gazem, postrzały szczęki, postrzały nosa, uszu, krtani. Na lewym – ślepi i postrzały płuc, miednicy, stawów, nerek, jąder, żołądka. Tutaj dopiero widzi się, jak to człek wszędzie może być trafiony. Dwaj umierają na tężca. Skóra staje się sina, członki tężeją, wreszcie żyją – jeszcze długo – tylko oczy. U niejednego z ranionych postrzępione kulami ręce czy nogi zwisają wolno w powietrzu, na podpórkach pod ranę stawia się nieckę, do której spływa ropa. Co dwie lub trzy godziny wypróżnia się naczynie. Inni leżą z nogami na wyciągu, z ciężkimi gwichtami. Oglądam rany jelit, które stale pełne są łajna. Pisarz lekarza pokazuje mi zdjęcia rentgenowskie zmiażdżonych całkowicie kości biodrowych, kolan i barków. Niepodobna zrozumieć, iż nad tak postrzępionymi ciałami tkwią jeszcze ludzkie twarze, w których życie kontynuuje codzienną swą pracę. A przy tym jest to tylko jeden jedyny lazaret, jeden jedyny szpital – istnieją ich setki, tysiące w Niemczech, setki, tysiące we – 187 –

Francji, setki, tysiące w Rosji. Jakżeż pozbawione sensu jest wszystko, co kiedykolwiek zostało napisane, uczynione, pomyślane, jeśli coś podobnego jest możliwe. Widocznie wszystko było załgane, bez znaczenia, jeśli kultura wielu tysięcy lat nie zdołała zapobiec przelaniu tych strumieni krwi, istnieniu setek, tysięcy tych więzień udręki. Dopiero lazaret pokazuje, czym jest wojna. Jestem młody, mam dwadzieścia lat; ale z życia nie znam nic poza rozpaczą, śmiercią, trwogą i spojeniem w jeden łańcuch najniedorzeczniejszej płaskości z całą otchłanią cierpienia. Widzę, iż popędzono jeden naród przeciw drugiemu i że mordują się milcząc, nieświadomi, ogłupieni, posłuszni, niewinni. Widzę, iż najmędrsze mózgi świata wynajdują oręż i słowa, aby wszystko to przedłużyć i uczynić bardziej jeszcze wyrafinowanym. A wraz ze mną widzą to wszyscy młodzieńcy mojego pokolenia, tu i tam, na całym świecie, wraz ze mną przeżywa to cała generacja. Cóż uczynią nasi ojcowie, gdy powstaniemy kiedyś, staniemy twarzą w twarz i zażądamy obrachunku? Czego mogą oczekiwać od nas, kiedy nadejdzie czas, że nie będzie wojny? Naszym zajęciem poprzez lata całe było zabijanie: to był pierwszy zawód w naszym istnieniu. Nasza wiedza o życiu ogranicza się do śmierci. Cóż jeszcze ma się stać potem? I co będzie z nami? Najstarszy w naszej izbie jest Lewandowski. Ma lat czterdzieści i od dziesięciu już miesięcy leży w szpitalu z ciężkim postrzałem brzucha. Dopiero w ostatnich tygodniach osiągnął tyle, iż wpół zgięty zdoła trochę łazić. Od kilku dni jest wielce podniecony. Jego żona z zapadłego kąta w Polsce, gdzie mieszka, napisała doń, że zebrała trochę grosza, aby opłacić przejazd i móc go odwiedzić. Znajduje się w drodze i może przybyć lada dzień. Lewandowski stracił apetyt, nawet kapustę z kiełbasą darowuje innym, ledwo skosztowawszy. Bezustannie przebiega pokój wymachując listem; każdy czytał go już z tuzin razy, stemple pocztowe nie wiedzieć ile – 188 –

razy były już sprawdzane, pismo zaledwie daje się jeszcze rozpoznać pod tłustymi plamami i śladami palców, wreszcie następuje to, co było do przewidzenia: Lewandowski dostaje gorączki i musi wracać do łóżka. Nie widział żony od dwóch lat. Tymczasem urodziła dziecko, które ma przywieźć z sobą. Ale zupełnie co innego zajmuje Lewandowskiego. Spodziewał się, iż otrzyma pozwolenie na opuszczenie lazaretu na czas przyjazdu swojej starej: bardzo to miło zobaczyć się wreszcie, ale gdy po upływie tak długiego czasu człowiek ma znowu przy sobie żonę, pragnie, jeśli tylko można, jeszcze czegoś innego. Lewandowski wszystko to obgadał z nami w ciągu całych godzin, gdyż w wojsku nie ma w tej mierze sekretów. I nikogo to nie razi. Ci z nas, którym wolno już wychodzić, wskazali mu kilka wygodnych kącików na mieście, skwery i parki, gdzie nikt by mu nie przeszkodził, jednemu znany był nawet jakiś niewielki pokoik. Lecz na co zda się to wszystko. Lewandowski leży w łóżku i trapi się nie bez powodu. Całe życie mu obrzydnie, jeśli zmuszony będzie wyrzec się tego. Pocieszamy go i obiecujemy, że całą sprawę jakoś urządzimy. Nazajutrz po południu zjawia się jego żona, mała, skulona kobiecina z zalęknionymi i biegającymi ptasimi oczami, w czarnej mantylce z krezami i wstążkami. Bóg raczy wiedzieć, po kim odziedziczyła coś podobnego. Mówi przytłumionym głosikiem i onieśmielona przystaje u drzwi. Przeraża ją, że natrafiła na sześciu chłopa. – No, Maryśka – powiada Lewandowski i podejrzanie rusza swym jabłkiem Adama – wejdźże spokojnie, oni nic ci nie zrobią. Obchodzi nas w koło i każdemu podaje rękę. Po czym pokazuje dziecko, które tymczasem załatwiło się w pieluszki. Ma przy sobie wielką, naszywaną koralami torbę, z której wyjmuje czystą pieluchę, – 189 –

by szybko przewinąć niemowlę. W ten sposób mija pierwsze zakłopotanie i oboje zaczynają po chwili rozprawiać. Lewandowski jest bardzo zdenerwowany, okropnie nieszczęśliwą miną zezuje ku nam swymi krągłymi, wybałuszonymi oczami. Pora jest odpowiednia, inspekcję lekarza mamy już za sobą, co najwyżej jakaś siostra mogłaby zajrzeć do pokoju. Jeden z nas przeto raz jeszcze wychodzi na zwiady. Wraca i kiwa głową. – Ani żywej duszy. No, powiedzże jej, Janie, i jazda. Oboje gadają w swoim języku. Kobieta, trochę zakłopotana i poczerwieniała, podnosi na chwilę wzrok. My śmiejemy się cicho i dobrodusznie i czynimy pogardliwe gesty; cóż to znów takiego wreszcie! Do diabła wszelkie przesądy, to dobre w innych czasach, tutaj leży stolarz Jan Lewandowski, żołnierz pogruchotany kulami, kaleka, a oto jest jego żona, któż wie, kiedy znów się zobaczą, chce ją mieć, niechaj ją ma, i basta. Dwóch staje przed drzwiami, aby zatrzymać i zająć siostry, gdyby przypadkiem miały przyjść. Będą jakiś kwadrans stać na czatach. Lewandowski może leżeć tylko na boku, dlatego jeden z nas pakuje mu jeszcze kilka poduszek pod plecy, Albert niańczy dziecko, troszeczkę odwracamy się, czarna mantylka niknie pod kołdrą, a my głośno i przegadując się rżniemy w skata. Wszystko odbywa się, jak należy. Mam przepyszne karty w łapie, wszyscy są zaintrygowani. Wskutek tego prawie zapominamy o Lewandowskim,. Po pewnym czasie dziecko zaczyna kwilić, chociaż Albert z desperacją huśta je tam i z powrotem. Potem coś tam troszkę skrzypi i szeleści, a kiedy od niechcenia podnosimy wzrok, widzimy, iż dziecko ma już flaszkę w ustach i znów jest na rękach matki. Wszystko poszło jak z płatka. Czujemy się teraz niby wielka rodzina, kobieta ożywiła się bardzo, a Lewandowski leży promieniejący i spocony. Wypakowuje haftowaną torbę, zjawia się kilka porządnych – 190 –

kiełbas. Lewandowski ujmuje nóż, niby bukiet, i z rozmachem dzieli kiełbasy na kawałki. Wielkim gestem wskazuje na nas – i drobna, skulona kobiecina drepce od jednego do drugiego i rozdziela kiełbasę, przy tym wygląda teraz po prostu ładnie. Mówimy do niej „mateczko", a ona cieszy się i poprawia nam poduszki. Po kilku tygodniach co rano muszę zgłaszać się na gimnastykę leczniczą. Przymocowują mi nogę i poruszają nią. Ramię zagoiło się od dawna. Nadchodzą z frontu nowe transporty, Bandaże są już nie z materiału, ale z białej bibułki. Nie starcza opatrunków tam na linii. Kikut Alberta goi się. Rana jest prawie zasklepiona. Za kilka tygodni ma być odesłany do oddziału protez. Ciągle jeszcze mówi niewiele i jest znacznie poważniejszy niż wprzódy. Często urywa w połowie zdania i wlepia wzrok przed siebie. Gdyby nie był tu z nami, od dawna skończyłby z sobą. Ale teraz najgorsze już minęło. Niekiedy nawet już przygląda się, gdy gramy w skata. Dostaję urlop wypoczynków. Matka moja nie chce mnie od siebie puścić. Jest taka słaba. Wszystko tym razem znacznie jest gorsze niż ostatnio. Otrzymuję wezwanie do pułku i znów jadę na front. Pożegnanie z przyjacielem moim Albertem Kroppem nie jest łatwe. Ale z czasem, w wojsku, człowiek nawyka do niejednego.

– 191 –

XI Przestaliśmy już liczyć tygodnie. Była zima, kiedym powrócił na front, i gdy padały granaty, stwardniałe od mrozu bryły ziemi stawały się równie niebezpieczne jak odłamki. Teraz drzewa są znowu zielone. Życie nasze toczy się na froncie lub w barakach – na zmianę. Po części już przywykliśmy do tego, iż wojna powoduje śmierć jak rak i gruźlica, jak influenca i dyzenteria. Tylko że na wojnie wypadki śmierci są o wiele częstsze, rozmaitsze i okrutniejsze. Myśli nasze są jak glina, ugniatane kolejnością zmiennych dni – pogodne, kiedy zaznajemy spokoju, martwe, kiedy znajdujemy się pod ogniem. Pola zryte lejami – wewnątrz nas i na zewnątrz. Wszyscy są tacy, nie tylko my tutaj – co było przedtem, jest już bez znaczenia i naprawdę nie wie się już o tym. Różnice, które wytwarzało wykształcenie i wychowanie, są prawie zatarte i ledwo jeszcze rozpoznawalne. Niekiedy dają przewagę w wykorzystaniu jakiejś sytuacji; ale mają ten mankament, że wywołują opory, które trzeba dopiero pokonywać. Jest tak, jak gdybyśmy niegdyś, nie wiedzieć kiedy, byli monetami różnych krajów; przetopiono je i wszystkie obecnie są jednakowo bite. Jeśli pragnie się stwierdzić różnice, należy bardzo dokładnie zbadać materiał. Jesteśmy żołnierzami; a dopiero potem, w dziwny i wstydliwy sposób, jednostkami ludzkimi. Jest to wielki związek braterstwa, który przedziwnie jednoczy odblask kamractwa pieśni ludowych, poczucie solidarności uwięzionych oraz zdesperowane wspomaganie się skazanych na śmierć i pozwala osiągnąć stopień, kiedy życie pośród niebezpieczeństwa potrafi oderwać się od napięcia i grozy śmierci i przemienia się W lekkomyślne radowanie się pozyskanymi godzinami w sposób całkowicie pozbawiony patosu. Jest bohaterskie i banalne, gdyby kto chciał je wartościować – lecz któż tego pragnie? – 192 –

Wyraża się to wówczas, kiedy Tjaden przed sygnalizowanym atakiem wroga w szalonym pośpiechu do dna wyjada grochówkę ze słoniną, ponieważ nie wie, czy jeszcze żyć będzie za godzinę. Długo dyskutowaliśmy, czy jest to słuszne, czy nie. Kat wypowiada się przeciw temu; trzeba liczyć się z możliwością postrzału brzucha, który przy pełnym żołądku jest niebezpieczniejszy niż przy pustym. Sprawy takie są dla nas bardzo istotne – i nie może być inaczej. Życie tutaj, na pograniczu śmierci, ma linię niesłychanie prostą, sprowadza się do tego, co najkonieczniejsze, wszystko inne spoczywa w głuchym śnie – to jest nasza prymitywność i nasz ratunek. Gdybyśmy byli bardziej zróżnicowani, od dawna bylibyśmy obłąkanymi, dezerterami lub padlibyśmy. Jest to jak wyprawa podbiegunowa – każdy przejaw życia służyć musi wyłącznie zachowaniu istnienia i jest na to nastawiony z musu. Wszystko inne zostaje wyrugowane, gdyż bez potrzeby pochłaniałoby siły. To jedyny sposób ocalenia się, i często siedzę przed samym sobą jak przed kimś obcym, zagadkowy odblask tego, co było przedtem, promieniuje ze mnie i poza mną, niby matowa lustro utrwala w cichych godzinach zarysy obecnego mojego istnienia, i dziwię się wtedy, jak to coś, nienazwalnie czynne, które zwie się życiem, przystosowało się do takiego kształtu. Wszystkie inne przejawy spoczywają w zimowym śnie, życie trwa wyłącznie w bezustannym zaczajeniu się przeciwko groźbie śmierci; to zrobiło z nas myślące zwierzęta i użyczyło nam broni instynktu; to przesyciło nas otępieniem, byśmy nie załamali się wobec grozy, która zaskoczyłaby nas w razie jasnego, świadomego myślenia; to zbudziło w nas zmysł koleżeństwa, abyśmy zdołali uniknąć otchłani opuszczenia, dało nam obojętność dzikusów, abyśmy pomimo wszystko odczuwali każdą chwilę tego, co namacalne i pozytywne, i nagromadzali to przeciw napaści nicości. Tak to prowadzimy zwarte, twarde życie, krańcowo powierzchowne i tylko czasem jakieś wydarzenie krzesze iskry. Lecz wtedy niespodzianie przebija się płomień ciężkiej i straszliwej tęsknoty. Są to te niebezpieczne minuty, które ukazują nam, iż – 193 –

przystosowanie jest tylko sztuczne, że nie jest rzeczywistym spokojem, lecz wytężonym zmuszaniem się do spokoju. Zewnętrznie, w sposobie życia, zaledwie odróżniamy się od Buszmenów; ale oni mogą być tacy zawsze, gdyż są już tacy i napięcie ich sił duchowych sprzyja co najwyżej ich rozwojowi, u nas natomiast jest na odwrót: nasze siły wewnętrzne wytężone są nie ku rozwojowi naprzód, lecz wstecz. Tamci są odprężeni, i to w sposób naturalny, my zaś niesłychanie napięci, i to w sposób sztuczny. I nocą, przebudziwszy się ze snu, pokonani, wydani oczarowaniu napływających widzeń, z trwogą odczuwamy, jak cienkie jest to wsparcie i to pogranicze dzielące nas od ciemności – jesteśmy jak nikłe płomyki, zaledwie ochraniane słabymi ścianami przed nawałnicą rozpadu i bezsensu, w którym trzepocemy się i niekiedy prawie że toniemy. Wtedy przytłumiony poszum bitwy przemienia się w pierścień, który nas zamyka, kulimy się w sobie i oczy, szeroko rozwarte, wlepiamy w noc. Pocieszająco odczuwamy tylko senny oddech kolegów i tak wyczekujemy poranka. Każdy dzień i każda godzina, każdy granat i każdy poległy nadwerężają to oparcie niby ostrze pocierane o osełkę, a lata zużywają je szybko. Widzę, jak wokół mnie stopniowo wszystko niszczeje i rozpada się. Ot, choćby ta głupia historia z Deteringiem. Był jednym z tych, którzy trzymali się z osobna. Nieszczęściem jego było, iż w pewnym ogródku ujrzał wiśniowe drzewko. Wracaliśmy właśnie z frontu, a drzewko to na skręcie drogi, w pobliżu nowej kwatery, stanęło niespodziewanie przed nami w brzasku świtania. Nie miało listków, było jednym krzewem białego kwiecia. Z wieczora ani patrzeć Deteringa. Nadszedł wreszcie, a w ręku miał kilka kwitnących gałązek wiśni. Zaczęliśmy pokpiwać i pytaliśmy, czy wybiera się na spotkanie narzeczonej. Me odpowiedział, lecz położył się na łóżko. Nocą słyszałem, jak porusza się niespokojnie, hałasuje, zdawało się, jakby pakował rzeczy. – 194 –

Przeczuwałem nieszczęście i podszedłem do niego. Udał, jakby nie zajmował się niczym, a ja powiedziałem: – Nie rób głupstw, Detering. – Co ci też wpada do głowy, po prostu nie mogę zasnąć. – Czemu zerwałeś gałęzie wiśni? – Chyba wolno mi jeszcze zrywać wiśniowe gałązki – odparł zacięty, a po chwili: – W domu mam duży sad wiśniowy. Kiedy drzewa kwitną, wygląda to ze strychu jak rozpostarte prześcieradło, takie są białe. To teraz właśnie... – Niedługo może dadzą urlopy. Może się też wydarzyć, że odkomenderują cię do kraju jako rolnika. Kiwa głową, ale jest jakby nieobecny. Kiedy ci chłopi są czymś wzburzeni, dziwny mają. wyraz – mieszanina krowy i tęskniącego bóstwa – na pół głupkowaty i na poły porywający, Aby odwieść go od jego myśli, domagam się odeń kromki chleba. Daje mi bez ograniczenia. To podejrzane, gdyż zwykle bywa sknerą. Dlatego czuwam. Nie wydarza się nic, rankiem jest taki jak zwykle. Zmiarkował prawdopodobnie, iż obserwowałem go. Mimo to w dwa dni potem rankiem zemknął. Spostrzegam to, nie mówię jednak nic, by mu zostawić dość czasu, może się przedostanie. Do Holandii udało się już niejednemu. Podczas apelu jednak nieobecność jego zostaje zauważona. Po tygodniu dowiadujemy się, iż ujęli go żandarmi polowi, te pogardzane kanarki. Ruszył w kierunku Niemiec – nie miało to oczywiście jakichkolwiek widoków powodzenia – i w równie oczywisty sposób bardzo głupio wziął się w ogóle do rzeczy. Każdy powinien był wnioskować, iż ucieczka ta była tylko tęsknotą za domem i chwilowym zmąceniem umysłu. Lecz cóż pojmuje z tego sąd wojenny o sto kilometrów za frontem? Nie usłyszeliśmy więcej o Deteringu.

– 195 –

Lecz i w inny sposób przebija się niekiedy to niebezpieczne, to spiętrzone – jak para z przegrzanych kotłów parowych. Tu trzeba wspomnieć jeszcze o końcu, który spotkał Bergera. Od dawna już nasze rowy strzeleckie są przez pociski prawie że zrównane z ziemią, mamy elastyczny front, tak iż w samej rzeczy nie prowadzimy już właściwie wojny pozycyjnej. Jeśli odbywa się na zmianę atak i kontratak, pozostaje z rowów tylko postrzępiona linia i rozgrywa się zajadły bój z leja do leja. Przednia linia jest przerywana, grupy usadowiły się w gniazdach lejów, z których się walczy. Tkwimy w jednym z lejów, z boku siedzą Anglicy, flankują nas i dostają się na nasze tyły. Jesteśmy zewsząd osaczeni. Niełatwo się poddać, mgła i dym nad nami, nikt by nie poznał, iż chcemy się poddać, być może też wcale nie chcemy, tego nie wie się w podobnych chwilach. Słyszymy, jak zbliżają się wybuchy granatów ręcznych. Nasz kulomiot praży na przednie półkole. Woda w chłodniku wyparowuje, szybko podajemy z rąk do rąk skrzynkę, każdy szczy w nią, w ten sposób znów mamy wodę i możemy wznowić ogień. Ale za nami trzeszczy coraz bliżej. Za kilka minut będziemy zgubieni. Wtedy zaczyna szczekać i szaleć na najkrótszy dystans drugi kulomiot. Tkwi w leju obok nas, Berger zaopatrzył się w niego, rozpoczyna się kontratak z tyłu, wyswobadzamy się i odnajdujemy łączność. Kiedy potem siedzimy w niezłym stosunkowo schronieniu, jeden z tych, którzy wloką kotły z jedzeniem, opowiada, iż w odległości kilkuset metrów leży raniony pies meldunkowy. – Gdzie? – zapytuje Berger. Tamten mu opisuje. Berger wyrusza, by zabrać zwierzę lub zastrzelić je. Jeszcze pół roku temu miałby tyle rozumu, że nie zatroszczyłby się o psa. Usiłujemy powstrzymać go. Lecz kiedy odchodzi na serio, nie pozostaje nam nic innego, jak powiedzieć – 196 –

,,wariat" i pozwolić mu iść. Te napady frontowego obłędu stają się niebezpieczne, kiedy nie można natychmiast rzucić takiego człowieka na ziemię i przytrzymać go siłą. A Berger jest najsilniejszym mężczyzną w kompanii, metr osiemdziesiąt wzrostu. Istotnie jest obłąkany, gdyż musi przedostać się przez ścianę zagradzającego ognia; lecz jest to owa błyskawica, która gdzieś tam czai się nad nami wszystkimi, uderzyła weń i opętała go. U innych odbywa się tak, że zaczynają miotać się, uciekają prosto przed siebie, jeden nawet bez przerwy próbował dłońmi, stopami i wargami zaryć się w ziemię. Naturalnie wielu symuluje, ale symulowanie jest właściwie także już sygnałem. Berger, który chce ratować psa, zostaje potem odnaleziony z postrzałem miednicy, a jeden z szukających go żołnierzy dostaje kulę karabinową w łydkę. Müller zabity. Z najbliższej odległości dostał świetlną kulą w żołądek. Żył jeszcze pół godziny zachowując pełną świadomość; miał straszliwe bóle. Zanim umarł, wręczył mi swój portfel i przekazał buty – te same, które wówczas odziedziczył po Kemmerichu. Po mnie dostanie je Tjaden, obiecałem mu. Zdołaliśmy wprawdzie pogrzebać Müllera, ale zapewne niedługo pozostanie w spokoju. Nasze linie cofają się. Za wiele jest po tamtej stronie świeżych angielskich i amerykańskich pułków. Za wiele jest corned-beefu i białych bochnów pszennego chleba. I za wiele nowych dział. Za wiele samolotów. My zaś jesteśmy chudzi i wygłodzeni. Pożywienie nasze jest tak złe i uzupełniane tyloma namiastkami, iż chorujemy od tego. Właściciele fabryk w Niemczech stali się bogaczami, a nam dyzenteria rżnie kiszki. Grzędy wychodka zawsze są gęsto zapełnione kucającymi – należałoby ludziom tam w ojczyźnie ukazać te szare, żółte, wynędzniałe, uległe twarze, te skurczone postacie, którym kurcz żołądka wyciska krew z ciał i którzy co najwyżej – 197 –

śmieją się do siebie grymasem wykrzywionych i drgających z bólu warg: – I tak nie warto wciągać spodni... Nasza artyleria wystrzelała się, ma za mało amunicji, a lufy tak są wyślizgane, iż biją niepewnie i trafiają w naszą stronę. Za mało mamy koni. Nasze nowe oddziały to anemiczni, potrzebujący wypoczynku chłopcy, którzy nie zdołają dźwignąć tornistra, ale potrafią umierać. Całymi tysiącami. Nie znają się zupełnie na wojnie, prą tylko naprzód i dają się wystrzelać. Jeden jedyny lotnik dla przyjemności skosił na poczekaniu dwie kompanie, kiedy świeżo właśnie wysiedli z wagonów, zanim jeszcze w ogóle wiedzieli cokolwiek o kryciu się. – Niemcy niezadługo będą puste – powiada Kat. Nie mamy nadziei, iż kiedykolwiek mógłby nadejść koniec. Myślą nie sięgamy tak daleko. Można dostać postrzał i paść martwym, można być ranionym, wtedy, lazaret jest następnym etapem. Jeśli człowiek nie jest amputowany, wtedy prędzej czy później dostaje się w łapy jednego z tych lekarzy sztabowych, którzy, z Krzyżem Zasługi na piersi, mówią: – Wielkie rzeczy, że noga trochę skrócona. Na froncie nie potrzebujecie biegać, jeśli macie odwagę. Nadaje się na front. Następny! Kat opowiada jedną z tych dykteryjek, które obiegają cały front od Wogezów po Flandrię, o lekarzu sztabowym, który z listy odczytuje nazwiska i kiedy staje przed nim żołnierz, nie podnosząc oczu powiada: „Zdolny do boju. Potrzeba nam żołnierzy na linii." Występuje żołnierz z drewnianą nogą, lekarz sztabowy powiada znów: „Zdolny..." I wtedy – Kat podnosi głos – ów mówi do niego: „Drewnianą nogę już mam, ale jeśli teraz dostanę się na front i odstrzelą mi głowę, dam sobie przytwierdzić drewnianą głowę i zostanę lekarzem sztabowym." – Wszystkich nas cieszy ta odpowiedź. Istnieją zapewne dobrzy lekarze i jest ich wielu; lecz podczas tych stu badań każdy żołnierz pewnego razu wpadnie w ręce jednego z – 198 –

licznych producentów bohaterów, którzy starają się na listach swych mieć jak najwięcej „zdolnych do boju". Istnieje niejedna taka dykteryjka, zazwyczaj są jeszcze o wiele bardziej gorzkie. Ale mimo to nie mają nic wspólnego z buntem i tchórzostwem: są rzetelne i nazywają rzeczy po imieniu; gdyż jest bardzo dużo oszukaństwa, niesprawiedliwości i nikczemności w wojsku. Czyż to mało, że pomimo wszystko pułk za pułkiem wyrusza w bój coraz bardziej beznadziejny i że atak następuje po ataku, kiedy linia cofa się raz po raz, kiedy się rozpada? Czołgi, będące początkowo przedmiotem drwin, przemieniły się w okropną broń. Toczą się w długim szeregu i ucieleśniają dla nas grozę wojny bardziej niż cokolwiek bądź innego. Nie widzimy dział, które ślą ku nam ogień huraganowy; atakujące linie wroga są ludźmi podobnie jak my, ale czołgi to machiny, ich łańcuchy obracają się nieskończenie, jak potworna wojna, sieją zagładę, kiedy wtaczają się w lej i od nowa wspinają się pod górę, niepowstrzymanie, flotylla wyjących, plujących dymem machin, stalowe bestie nie do zranienia, gniotące zarówno żywych, jak umarłych – kurczymy się w naszej cienkiej skórze wobec ogromu ich potęgi, ramiona nasze przemieniają się w źdźbła słomy, a granaty ręczne w zapałki. Granaty, tumany gęstego gazu i flotylle czołgów – tratowanie, pożeranie, śmierć. Krwawa biegunka, influenca, tyfus – duszenie, spalanie, śmierć. Rowy, lazaret, zbiorowa mogiła – nie ma innych możliwości. W jednym z wypadów ginie dowódca naszej kompanii, Bertinck. Był on jednym z tych wspaniałych oficerów frontowych, którzy w każdym niepewnym położęniu znajdują się na przedzie. Od dwóch lat był z nami, nie raniony nigdy, więc musiało się wreszcie coś wydarzyć. Sterczymy w jakiejś dziurze i jesteśmy zewsząd otoczeni. – 199 –

Wraz z czadem prochu nawiewa odór oliwy czy też benzyny. Wykrywamy dwóch żołnierzy z miotaczem ognia, jeden z nich dźwiga na plecach skrzynkę, drugi ma w rękach węża, z którego bryzga płynny ogień. Jeśli dotrą do nas tak blisko, by nas polać, nie ma ratunku, gdyż właśnie teraz niepodobna się cofnąć. Prażymy ich ogniem. Lecz przemykają się coraz bliżej, jest coraz gorzej. Bertinck tkwi z nami w dziurze. Kiedy miarkuje, że nie trafiamy, gdyż w tym ostrym ogniu zanadto baczymy na krycie, chwyta karabin, wypełza z dziury i celuje leżąco. Strzela – w tejże chwili tuż obok plaskając zarywa się kula, jest trafiony. Ale nadal zostaje w pozycji leżącej i celuje dalej; raz jeden zaprzestaje na sekundę, po czym mierzy znów; nareszcie trzasnął strzał. Bertinckowi broń wypada z rąk, powiada: – Dobrze! – i ześlizguje się z powrotem, jeden z miotających ogień jest ranny, drugiemu wymyka się wąż, ogień pryska na wszystkie strony, a on sam płonie. Bertinck otrzymał postrzał w piersi. Niezadługo potem jakiś odłamek strzaskał mu podbródek. Ten sam odłamek dość ma jeszcze mocy, by rozedrzeć Leerowi biodro. Leer jęczy i pręży się na ramionach, spływa szybko krwią, nikt nie może mu pomóc. Jak wyciekający do próżna bukłak po kilku minutach zapada się w sobie. Na cóż mu zda się teraz, iż w szkole był tak doskonałym matematykiem. Miesiące przesuwają się bez przerwy. To lato 1918 roku najkrwawsze jest i najcięższe. Dnie, jak anioły w błękicie i złocie, stoją niedotykalne ponad pierścieniem zagłady. Każdy wie tutaj, iż przegrywamy wojnę. Nie mówi się o tym wiele, cofamy się, nie zdołamy już atakować na nowo po tej wielkiej ofensywie, nie mamy już ludzi i amunicji. Lecz kampania trwa nadal – nadal trwa umieranie. Lato 1918. Nigdy życie w skąpym swym kształcie nie wydało się nam równie godne pożądania jak obecnie – czerwone maki na łąkach – 200 –

naszych kwater, gładkie żuki na źdźbłach trawy, ciepłe wieczory w półciemnych, chłodnych pokojach, czarne, tajemnicze drzewa o zmierzchu, gwiazdy i szust wody, sny i długie spanie – o życie, życie! Lato 1918. Nigdy milcząc nie zniesiono więcej niż w chwili wyruszania na front. Pojawiły się dzikie, podniecające pogłoski o rozejmie, pokoju, wprowadzają zamęt w sercu, a wymarsz staje się trudniejszy niż kiedykolwiek. Lato 1918. Nigdy życie na przedniej linii nie było bardziej gorzkie i pełniejsze grozy niźli w godzinach ognia, kiedy wybladłe oblicza leżą w błocie, a dłonie skurczone są w to jedno jedyne: ,,Nie! Nie! Nie teraz, w ostatniej chwili!" Lato 1918. Wicher nadziei dmący nad spalonymi polami, szalejąca gorączka niecierpliwości, zawodu, najboleśniejsze dreszcze zgonu, pytania nie do pojęcia: Czemu? Czemuż nie kończy się? Czemuż rozwiewają się te pogłoski o końcu? Jest tutaj tak. wielu lotników i tacy czują się bezpieczni, iż na pojedynczych żołnierzy polują jak. na zające. Na każdy niemiecki samolot przypada co najmniej pięć angielskich i amerykańskich. Na jednego wygłodzonego, znużonego niemieckiego żołnierza w okopie przypada pięciu mocnych, świeżych u przeciwnika. Na jeden bochen razowego chleba przypada pięćdziesiąt puszek konserw mięsnych po tamtej stronie. Nie jesteśmy pobici, gdyż jako żołnierze jesteśmy lepsi i bardziej doświadczeni; po prostu przez wielokrotną przewagę jesteśmy zgnieceni i odsunięci wstecz. Mamy za sobą kilka dżdżystych tygodni – szare niebo, szara rozpływająca się ziemia, szare umieranie. Kiedy wyjeżdżamy na front, wilgoć przenika poprzez płaszcze i odzież – i tak trwa to nadal. Odzież nie wysycha na nas. Kto ma jeszcze buty, owiązuje je na górze woreczkami z piaskiem, aby gliniasta woda nie przeciekała tak szybko. Karabiny i mundury pokrywają się skorupą z gliny, wszystko – 201 –

jest płynne, ocieka wodą, a w przesączającej się, mokrej, tłustej masie gleby tkwią żółte bajora ze spiralnymi czerwonymi kałużami krwi, gdzie z wolna zapadają się trupy, ranni i ci, co jeszcze pozostali przy życiu. Nawałnica smagając przenosi się nad nami, burza gradowa odłamków wyszarpuje ze splątanej szarzyzny i żółtości przejmujące skowyty trafionych, a w nocy jęczące, poszarpane życie z udręką przewala się ku milczeniu. Dłonie nasze są ziemią, ciała nasze gliną, a oczy nasze kałużami dżdżu. Nie wiemy, czy jeszcze żyjemy. Potem upał, jak meduza, miękko i parnie zwala się w nasze dziury, a w jeden z tych dni późnego lata, podczas przynoszenia prowiantu, Kat pada na ziemię. Jesteśmy sami. Przewiązuję jego ranę; goleń zdaje się strzaskana. Kula przebiła kość i Kat stęka zrozpaczony: – Teraz jeszcze, akurat teraz jeszcze. – Kto wie, jak długo jeszcze potrwa ta ohydna łaźnia. Na razie jesteś uratowany – pocieszam go. Rana zaczyna gwałtownie krwawić. Kat nie może pozostać sam, bobym spróbował pójść po nosze. W pobliżu nie ma posterunku sanitarnego. Kat niezbyt jest ciężki, dlatego biorę go na barana i wracam z nim do punktu opatrunkowego. Dwa razy przystajemy, by odpocząć. Ma silne bóle wskutek transportowania. Nie mówimy wiele. Odpiąłem kołnierz kurtki i dyszę gwałtownie, pocę się, a twarz mam wzdętą z wysiłku dźwigania. Mimo to nalegam, byśmy szli dalej, gdyż teren jest niebezpieczny. – Czy możemy znów ruszyć, Kat? – Musimy, Pawle. – No, to jazda. – 202 –

Podnoszę go, staje na zdrowej nodze i czepia się drzewa obok. Potem ostrożnie chwytam ranną nogę, on przerzuca się raptownie, a ja kolano zdrowej nogi również biorę pod ramię. Droga jest coraz trudniejsza. Niekiedy z gwizdem nadlatuje granat. Idę tak szybko, jak tylko się da, gdyż krew z rany Kata sączy się na ziemię. Ledwo zdołamy chronić się przed padającymi pociskami, gdyż zanim obejrzymy się za schronieniem, od dawna już przeleciały nad nami. By przeczekać, kładziemy się na dnie niewielkiego leja. Daję Katowi herbatę z mojej manierki. Palimy wspólnie papierosa. – Tak, Kat – powiadam zgryziony – teraz jednakże przyjdzie się nam rozstać. Milczy i spogląda na mnie. – Kat, czy pamiętasz jeszcze, jak zafasowaliśmy gęś? I jak wyciągnąłeś mnie z sakramenckiego niebezpieczeństwa, kiedy byłem jeszcze nędznym rekrutem i po raz pierwszy raniony? Wtedy płakałem jeszcze. Kat, to już prawie trzy lata temu. Skinął bez słowa. Ogarnia mnie trwoga, iż pozostanę sam. Gdy odtransportują Kata, nie będę miał już tutaj przyjaciela. – Kat, tak czy owak, bezwzględnie musimy się znów zobaczyć, jeśli naprawdę nastanie pokój, zanim powrócisz. – Czy sądzisz, że z tą oto kością raz jeszcze będę ,,zdolny do boju"? – zapytuje z goryczą. – Wyliżesz ją w spokoju. Przecie staw jest w porządku. Może i tym razem wszystko obróci się na dobre. – Daj mi jeszcze papierosa – powiada. – Może później będziemy mogli coś razem przedsięwziąć, Kat. Jestem bardzo smutny, to niemożliwe, iżbym Kata, Kata, mego – 203 –

przyjaciela, Kata z opadającymi barkami i z cienkimi, miękkimi wąsami, Kata, którego znam w odmienny sposób niźli jakiegokolwiek innego człowieka, z którym dzieliłem te lata wojny – to niemożliwe, abym nigdy więcej nie miał zobaczyć Kata. – Daj mi twój adres domowy, Kat, na wszelki wypadek. A oto mój, zapiszę ci. Karteczkę wsuwam do kieszeni na piersi. Jakże jestem już opuszczony, chociaż siedzi jeszcze obok mnie. Czy mam szybko postrzelić się w stopę, aby zostać z nim? Kat raptem zaczyna się dławić, staje się zielony i żółty. – Chodźmy, chodźmy – bełkoce. Zrywam się, rozpalony chęcią dopomożenia mu, biorę go na barana i ruszam długim, powolnym biegiem, aby noga jego zanadto nie dyndała. Krtań mam suchą, czerwone i czarne punkciki tańczą mi przed oczami, kiedy, zacięty i nieubłagany, potykając się docieram nareszcie do posterunku sanitarnego. Tu padam na kolana bez tchu, lecz tyle jeszcze mam siły, iż zwalam się na tę stronę, po której znajduje się zdrowa noga Kata. Powoli, po kilku minutach, dźwigam się na nowo. Nogi i ręce trzęsą się, z trudem udaje mi się odnaleźć flaszkę polową, by łyknąć jeden haust. Wargi drżą mi przy tym. Lecz uśmiecham się – Kat jest ocalony. Po chwili obija mi się o uszy splątany gwar głosów. – Mogłeś sobie tego zaoszczędzić – mówi jakiś sanitariusz. Patrzę nań nie rozumiejąc. Wskazuje na Kata. – Jest przecie nieżywy. Nie pojmuję go. – Ma postrzał goleni – mówię. Sanitariusz przystaje.

– 204 –

– I to także... Obracam się. Oczy mam ciągle jeszcze mętne, pot wystąpił na nowo, ścieka mi teraz po powiekach. Ocieram czoło i spoglądam w stronę Kata. Leży bez ruchu. – Nieprzytomny – powiadam szybko. Sanitariusz pogwizduje z cicha. – Na tym to ja już znam się lepiej. Martwy, idę o zakład. Potrząsam głową. – Wykluczone! Przed dziesięcioma minutami mówiłem z nim jeszcze. Jest nieprzytomny. Dłonie Kata są ciepłe, chwytam go za bark, aby otrzeźwić go herbatą. I oto czuję, jak palce moje stają się mokre. Kiedy wyciągam je spod głowy Kata, są zawalane krwią. Sanitariusz znów pogwizduje przez zęby. – No widzisz. Po drodze, kiedy ja niczego nie zauważyłem, Kat dostał odłamkiem w głowę. Dziurka jest maleńka, musiał to być zupełnie drobny zabłąkany odłamek. Ale wystarczył. Kat nie żyje. Wstaję powoli. – Czy chcesz zabrać ze sobą książeczkę żołdu i jego rzeczy? – zapytuje mnie frajter. Potakuję milcząc i on daje mi je. Sanitariusz jest zdziwiony. – Nie jesteście chyba spokrewnieni? Nie, nie jesteśmy spokrewnieni. Nie, nie jesteśmy spokrewnieni. Czyż ja idę? Czyż mam jeszcze nogi? Podnoszę oczy, bezwolnie obracam nimi wokoło i obracam się wraz z nimi, w koło, w koło, aż się zatrzymuję. Jest wszystko tak jak zazwyczaj. Tylko szeregowy rezerwy Stanisław Kaczyński umarł. Później nie wiem już, co się ze mną dzieje. – 205 –

XII Jesień. Z dawnych żołnierzy niewielu już pozostało. Jestem tutaj ostatni z siedmiu uczniów naszej klasy. Każdy mówi o pokoju i zawieszeniu broni. Jeśli znów doznamy zawodu, wówczas załamiemy się; nadzieje są zbyt silne, niepodobna już ich się wyzbyć. Jeśli nie nadejdzie pokój, wybuchnie rewolucja. Zaznaję przez czternaście dni spokoju, gdyż nałykałem się gazu. W niewielkim ogródku cały dzień przesiaduję na słońcu. Niedługo nastąpi zawieszenie broni, ja również teraz w to wierzę. Wtedy pojedziemy do domu. Tutaj zacinają się moje myśli i niepodobna ich poruszyć. Co mnie pociąga przemożnie – to uczucia. To żądza życia, to poczucie zadomowienia, to krew, to upojenie ratunkiem. Ale nie są to jakiekolwiek cele. Gdybyśmy powrócili do ojczyzny w roku 1916, z bólu i siły naszych przeżyć rozpętalibyśmy burzę. Kiedy powrócimy teraz, będziemy zmęczeni, wypaleni, pozbawieni korzeni i nadziei. Już nie będziemy mogli odnaleźć siebie na nowo. A inni nie zrozumieją nas – gdyż przed nami czuwa pokolenie, które wprawdzie spędziło tutaj lata wraz z nami, ale które miało łóżko i zawód, a obecnie powraca na dawne swoje stanowiska, na których zapomni o wojnie – a za nami rośnie pokolenie, podobne do nas dawniejszych, które będzie nam obce i usunie nas na bok. Jesteśmy zbyteczni dla samych siebie, będziemy wzrastać, niektórzy przystosują się, inni ulegną, wielu pozostanie bezradnych – lata popłyną i wreszcie poddamy się zagładzie. Ale, być może, wszystko to, co myślę, jest tylko melancholią i przestrachem, który zaniknie jak pył, kiedy znów stanę pod topolami i nasłuchiwać będę szumu liści. To niepodobna, iżby minęło bez – 206 –

śladu owo miękkie, co burzyło nam krew, niespodziane, zdumiewające, nadchodzące, te tysiączne zwidzenia przyszłości, ta melodia z marzeń i książek, ów poszum, owo przeczucie i wyczekiwanie kobiet, niepodobna, aby zatraciło się to w ogniu huraganowym, w desperacji i burdelach dla szeregowców. Drzewa błyskają tutaj jaskrawo i złociście, jagody jarzębin mienią się czerwonością pośród listowia, gościńce biegną w bieli ku widnokręgom, a kantyny huczą jak ule wieściami o pokoju. Wstaję. Jestem bardzo spokojny. Niechaj mijają miesiące i lata, niczego więcej mi nie odbiorą, niczego już odebrać nie zdołają. Tak bardzo jestem sam, tak niczego się nie spodziewam, iż mogę oczekiwać ich bez trwogi. Życie, które unosiło mnie poprzez te lata, jest jeszcze w moich dłoniach i oczach. Czy je pokonałem, nie wiem. Ale dopóki jest jeszcze, poszukiwać będzie swej drogi, obojętne, czy to coś, co mówi „ja" wewnątrz mnie, zapragnie tego, czy nie. Poległ w październiku 1918 roku, w dniu, który był tak spokojny i cichy na całej linii, iż biuletyn armii ograniczył się do tego jednego zdania, iż – na zachodzie bez zmian. Był nieco przechylony ku przodowi i leżał, niby uśpiony, na ziemi. Kiedy odwrócono go, ujrzano, iż chyba nie mógł długo się męczyć – twarz jego miała wyraz takiego spokoju, jak gdyby był prawie rad, że tak właśnie się stało.

– 207 –